tra2 bölgesi 2014-2023 taslak bölge planı
Transkript
tra2 bölgesi 2014-2023 taslak bölge planı
TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 TASLAK BÖLGE PLANI TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI SUNUŞ Dünyada olduğu gibi ülkemizde de merkezi düzeydeki politikaların bölgesel düzeyde daha etkin hale getirilmesine, iç dinamiklerine dayalı gelişmenin ortaya çıkarılması ile yerelde kurumsal kapasitenin ve kırsal kalkınmanın hızlandırılmasına yönelik çalışmalarda aktif rol almaları sebebiyle kalkınma ajansları, önemi gün geçtikçe artan bir yapılanma modeli olarak karşımıza çıkmaktadır. Ülkemizde 26 Bölgede bulunan kalkınma ajanslarının temel kuruluş amacı, 5449 sayılı Kanun ile “Kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini geliştirmek, kaynakların yerinde ve etkin kullanımını sağlamak, bölgeler arası ve bölge içi gelişmişlik farklarını azaltmak, ulusal kalkınma planı ve programlarda öngörülen ilke ve politikalarla uyumlu olarak bölgesel gelişmeyi hızlandırmak ve sürdürülebilirliğini sağlamak” olarak belirlenmiştir. Bu amaç doğrultusunda, TRA2 Düzey II Bölgesinde; ulusal düzeyde üretilen politika, plan ve stratejiler ile yerel düzeyde yürütülecek faaliyetler arasındaki ilişkiyi belirlemek; yerel düzeyde yer alan kurum ve kuruluşlar arasında işbirliği ve koordinasyonu güçlendirmek; kamu, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini geliştirmek; bölgesel gelişmeyi hızlandırmak, sürdürülebilirliğini sağlamak; kaynakların yerinde ve etkin kullanımını temin etmek ile bölgesel program ve projelere temel oluşturmak üzere TRA2 Bölgesi 2014-2023 Bölge Planı hazırlanmıştır. Bölge Planının temelinde; ulusal plan ve programlar, özellikle Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi ile Onuncu Kalkınma Planına uyumlu şekilde bölgenin mevcut durumu ve potansiyel kaynakları değerlendirilerek bu kaynakların üst ölçekli plan ve politikalarla da uyumlu olarak kalkınma amaçlarına hizmet etmesi, bölgenin verimliliğinin yükseltilmesi, ulusal kalkınmaya, rekabet gücüne ve istihdama katkısının artırılması hedeflenmiştir. Serhat Kalkınma Ajansı (SERKA) Bölge Planı hazırlama sürecini katılımcı bir süreç olarak planlamıştır. Bu nedenle sürece; plandan etkilenme ve planı etkileme potansiyeli olan kamu kurum ve kuruluşları, sivil toplum kuruluşları ile özel kesimin geniş bir şekilde katılımını sağlayan paydaş analizi ile başlanmış ve paydaşlar, bölgenin mevcut durumunun ortaya çıkarılmasından, gelişme eksenleri, stratejik amaç ve hedefler ile vizyon belirlenmesi sürecine kadar her aşamada karşılıklı görüşmeler, resmi yazılar, sektörel çalıştaylar ve toplantılar yoluyla katkı sunmuşlardır. Bu çerçevede, Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars illerini kapsayan TRA2 Düzey II Bölgesi 20142023 Bölge Planı’nın hazırlanması sürecinde desteklerini sunan başta Yönetim Kurulu Üyeleri ile Kalkınma Kurulu başkan ve üyelerine, TRA2 Bölge kaymakamlıklarına, kamu kurum ve kuruluşlarına, belediyelerine, sivil toplum kuruluşlarına, özel sektör temsilcilerine, akademisyenlere, bölgedeki tüm paydaşlara teşekkürlerimizi sunarız. EYÜP TEPE Yönetim Kurulu Başkanı Kars Valisi 1 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI ÖNSÖZ Küreselleşme sürecinde yaşanan gelişmeler ve yeni yönetim süreçleri ülkelerin bölgesel kalkınma konusunda yeni politikalar üretmelerini zorunlu kılmıştır. Son yıllarda ekonomik sorunların çözümünde yerel demokrasinin gelişmesi ve karar alma süreçlerinde bölgede yer alan kamu, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğinin geliştirilmesi önemli hale gelmiştir. Bu doğrultuda bölgede yer alan aktörler; ulusal düzeyde üretilen politika, plan ve stratejiler ile uyumlu olarak hazırlanan ulusal ve bölgesel program ve projelerde yerel kalkınma çalışmalarının temel unsurlarından olmuştur. Ulusal ve uluslararası düzeyde rekabet edebilecek, yenilikçi ve sürdürülebilir kalkınma için son dönemlerde geliştirilen önemli ve etkili metotlardan birisi de yerel ve bölgesel kalkınma anlayışıdır. Yeni yaklaşım çerçevesinde bu gün birçok ülkede “Bölge Kalkınma Ajansları” faaliyet göstermektedir. Ülkemizde de bu amaçlar doğrultusunda kurulmuş olan Ajanslar rekabet edebilirliğin yeni aracı olmuş ve bu kapsamda kuruldukları günden bugüne bölgelerin katma değer yaratan proje ve bilgi merkezleri haline gelmişlerdir. Bu değişim, kalkınma planlaması yaklaşımını da dönüştürmüş, giderek egemen hale gelen ve katılımcı demokrasiyi tarif eden “yönetişim” yaklaşımının da etkisiyle kamu eliyle merkezden planlama, yerel/bölgesel planlamayla bütünleşmiştir. Dolayısıyla, kalkınma planlarının çerçevesi, yapım süreçleri, süresi ve kapsamı da dönüşüme uğramıştır. Temel görevleri kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini geliştirmek, kaynakların yerinde kullanımını sağlamak ve yerel potansiyeli harekete geçirmek olan kalkınma ajansları, hazırladıkları bölge planlarıyla faaliyet gösterdikleri bölgenin sosyo-ekonomik ve fiziksel yapısı çerçevesinde mevcut durumunu ortaya koyarak ürettikleri strateji ve hedeflerle; işbirliğini, katılımcılığı sağlayarak kalkınmaya katkı sağlamayı amaçlamaktadır. TRA2 Düzey II Bölgesi için 2010 yılında hazırlanmış olan 2010-2013 Bölge Planında belirlenen vizyona ulaşılabilmesi için dört amaç ve bu amaçlara bağlı on beş adet hedef oluşturulmuştur. Bölge Planındaki amaç ve hedeflerin gerçekleşme durumunu değerlendirmek amacıyla oluşturulan performans göstergelerinden eğitim, ulaştırma, tarım ve turizm sektörlerine yönelik hedeflere genel olarak ulaşılmış ve bölgedeki ekonomik faaliyetlerde ve sosyal hayatta iyileşmeler sağlanmıştır. Ancak, işletme sayısı, atık su arıtma tesisi, katı atık düzenli depolama tesisleri, doğalgaz dağıtımı, OSB ve KSS kullanımı ve bankalarda toplanan mevduat miktarı gibi bazı göstergelerde beklenen hedeflere ulaşılamamıştır. Performans göstergeleri, önceki Bölge Planında yer alan “Yaşam kalitesini arttırmak”, Tarım ve hayvancılık üretiminin verimliliğini ve katma değerini arttırmak” ve “Turizm potansiyelini harekete geçirerek bölgeyi markalaştırmak” amaçlarının nispeten gerçekleştiğini göstermektedir. Ancak, başta Ajans faaliyetleri ve destekleri olmak üzere birçok kurumun çalışmalarının sonuçları henüz görülemediği için “İşletmelerin rekabet edebilirlik kapasitelerini arttırmak” amacının gerçekleşme düzeyi istenilen seviyede olmamıştır. 2010 – 2013 TRA2 Bölge Planı sürecinde edinilen bilgi ve tecrübelerden yararlanılarak hazırlanan 2014 – 2023 Bölge Planı çalışmaları kapsamında, faaliyet gösterilen illerin fotoğrafı çekilmiş ve fotoğraf üst ölçekli planlar ile ülkenin ve dünyanın içinde bulunduğu şartlar dikkate alınarak bölgenin geleceğine yön verecek şekilde yorumlanmıştır. Bu çerçevede, TRA2 bölgesi, yaşam tarzına yansıyan bir kültürel birikimi de içeren hayvancılık 2 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI sektörünün yanısıra turizm ile lojistik sektörlerinde bölgesel, ulusal ve uluslararası rekabet edebilme potansiyeline sahiptir. Plan ile bölgenin sosyo – ekonomik gelişmişlik düzeyinin artırılması ve söz konusu sektörlerde potansiyelin daha iyi değerlendirilmesi sonucu bölge insanının yaşam kalitesinin arttırılmasına yönelik öncelik ve tedbirler belirlenmiştir. Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars illerini kapsayan TRA2 Düzey 2 Bölgesinden sorumlu olarak kurulmuş olan Serhat Kalkınma Ajansı; gerçekleştirdiği çalıştaylar, anketler, resmi ve sivil toplum kuruluşlarına yaptığı ziyaretler ve toplumun tüm kesimleriyle gerçekleştirilen istişareler ile kalkınma kurulu toplantıları yoluyla katılımcılığı sağlayarak, Ajansın yaptığı çalışmaları ve bölge planını tüm bölgenin sahiplenmesini sağlama gayreti içinde olmuştur. Plan kapsamında bölgenin mevcut potansiyeli detaylı olarak üst ölçekli planlar, Ajansın yaptığı çeşitli araştırma raporları, analizler ve saha araştırmaları aracılığıyla incelenerek elde edilen veriler bilimsel süzgeçten geçirilmiş ve bölgenin kalkınmasına katkı sağlayacak stratejiler üretilmiştir. Plan, mekâna özgü olarak hazırlanmış olup bu kapsamda kurumun kurulduğu günden bugüne yapılan mekânsal çalışmaların çıktıları kullanılarak sektörel ve genel bazda mekânsal gelişim haritaları hazırlanmıştır. Bölge planı hazırlık sürecinde kalkınma kurulu toplantılarına iştirak ederek, önemli önerilerde bulunan Kalkınma Kurulu üyelerine, plan çalışmalarının hızla mesafe kat etmesindeki çabalarından dolayı Sayın Yönetim Kurulu Başkan ve üyelerine, Ajansa yol gösterici ve olumlu desteklerinden dolayı Kalkınma Bakanlığı yetkili ve uzmanlarına, daima yanımızda yer alan bölge halkı ve tüm kamu ve sivil toplum kuruluşu mensuplarına, üstün bir gayret, yoğun bir mesai ve özverili çalışmalarla plan çalışmalarını tamamlayan Araştırma, Strateji Geliştirme ve Planlama Biriminin tüm çalışanlarına teşekkür eder, hazırlanan bu Bölge Planının bölgeye ve ülkeye katkılar sağlamasını temenni ederim. Mehmet ÖZDOĞAN Genel Sekreter V. 3 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI İÇİNDEKİLER SUNUŞ .................................................................................................................................................... 1 ÖNSÖZ.................................................................................................................................................... 2 İÇİNDEKİLER ........................................................................................................................................ 4 TABLOLAR............................................................................................................................................ 7 GRAFİKLER ........................................................................................................................................ 11 HARİTALAR ........................................................................................................................................ 13 ŞEKİLLER ............................................................................................................................................ 14 EKLER LİSTESİ................................................................................................................................... 14 KISALTMALAR .................................................................................................................................. 15 TANIM VE KAVRAMLAR ................................................................................................................. 17 ÖZET ..................................................................................................................................................... 21 PLAN HAZIRLAMA SÜRECİ VE KATILIMCILIK .......................................................................... 25 METODOLOJİ...................................................................................................................................... 32 1. BÖLGEYE GENEL BAKIŞ ......................................................................................................... 35 1.1. TRA2 BÖLGESİNİN COĞRAFİ KONUMU VE ÖZELLİKLERİ ................................. 35 1.2. BÖLGENİN JEOSTRATEJİK KONUMU VE ÖNEMİ ................................................. 38 2. SOSYAL YAPI ............................................................................................................................. 45 2.1. NÜFUS VE GÖÇ ............................................................................................................. 45 2.1.1. Eğitim ............................................................................................................................ 55 2.1.2. Sağlık ............................................................................................................................. 64 2.2. TRA2 BÖLGESİNDE SOSYAL YAŞAM VE GÜVENLİK .......................................... 69 2.2.1. Sosyal Donatılar ............................................................................................................ 69 2.2.2. Güvenlik ........................................................................................................................ 71 2.3. YOKSULLUK VE GELİR DAĞILIMI ........................................................................... 71 2.4. SOSYAL GÜVENLİK ..................................................................................................... 75 2.4.1. Sosyal İçermeye Yönelik Önlemler............................................................................... 77 2.5. KADIN ve ÖZEL İLGİ GRUPLARI ............................................................................... 78 2.6. TRA2 BÖLGESİNDE ÖRGÜTLÜLÜK VE MEDYA .................................................... 81 2.6.1. TRA2 Bölgesi’nde Sivil Toplum Kuruluşları ............................................................... 81 2.6.1.1. Sivil Toplum Kuruluşlarının Sorunları .................................................................. 84 2.6.2. TRA2 Bölgesi’nde Yerel Medya Göstergeleri .............................................................. 85 2.7. TRA2 BÖLGESİ YEREL YÖNETİMLERDE KURUMSAL KAPASİTE .................... 85 2.7.1. Beşeri Sermaye .............................................................................................................. 85 2.7.2. Fiziki Sermaye ............................................................................................................... 87 2.7.3. Mali Sermaye ................................................................................................................ 88 3. EKONOMİK YAPI ....................................................................................................................... 90 3.1. GENEL EKONOMİK DURUM ...................................................................................... 90 3.1.1. İşgücü ve İstihdam Yapısı ............................................................................................. 93 3.1.2. Bölgedeki Büyük Kamu Yatırımları ............................................................................. 99 3.1.2.1. Ağrı İlindeki Kamu Yatırımları ............................................................................. 99 3.1.2.2. Ardahan İlindeki Kamu Yatırımları .................................................................... 101 3.1.2.3. Iğdır İlindeki Kamu Yatırımları .......................................................................... 101 3.1.2.4. Kars İlindeki Kamu Yatırımları........................................................................... 102 3.1.3. Önemli Özel Sektör Yatırımları .................................................................................. 105 3.1.3.1. Ağrı İlinde Yapılan Yatırımlar ............................................................................ 105 3.1.3.2. Ardahan İlinde Yapılan Yatırımlar ...................................................................... 105 3.1.3.3. Iğdır İlinde Yapılan Yatırımlar ............................................................................ 106 3.1.3.4. Kars İlinde Yapılan Yatırımlar ............................................................................ 107 3.1.3.5. Teşvikler .............................................................................................................. 107 3.2. SANAYİ SEKTÖRÜ ..................................................................................................... 108 4 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 3.2.1. Sanayi Altyapısı .......................................................................................................... 110 3.2.2. Rekabet ve Yenilikçi Kapasite .................................................................................... 114 3.3. TARIM SEKTÖRÜ ........................................................................................................ 115 3.3.1. Tarım Arazileri ve Tarımsal Yapı ............................................................................... 116 3.3.1.1. Tarım Arazilerinin Kullanım Durumu ................................................................. 116 3.3.1.2. Tarım İşletmelerinin Yapısı ................................................................................. 117 3.3.1.3. Tarım Sektöründe Kurumsal Kaynaklar ve Örgütlenme ..................................... 118 3.3.2. Tarımsal Üretim .......................................................................................................... 119 3.3.2.1. Bitkisel Üretim .................................................................................................... 119 3.3.2.2. Meyve Üretimi ........................................................................................................... 121 3.3.2.3. Sebze üretimi .............................................................................................................. 124 3.3.2.4. Tarla Ürünleri üretimi ................................................................................................ 126 3.3.2.5. Endemik Bitki Varlığı ................................................................................................ 131 3.3.2.6. Tarım Havzaları .......................................................................................................... 132 3.3.3. Hayvansal Üretim ........................................................................................................ 133 3.3.3.1. Büyükbaş Hayvancılık......................................................................................... 133 3.3.3.2. Küçükbaş Hayvancılık......................................................................................... 139 3.3.3.3. Et Üretimi ............................................................................................................ 144 3.3.3.4. Süt ve Süt Ürünleri Üretimi ................................................................................. 147 3.3.3.5. Arıcılık................................................................................................................. 151 3.3.3.6. Kümes Hayvancılığı ............................................................................................ 154 3.3.3.7. Su Ürünleri .......................................................................................................... 158 3.3.4. Organik Tarım ............................................................................................................. 159 3.3.5. Tarımda Mekanizasyon ............................................................................................... 160 3.4. ENERJİ SEKTÖRÜ ....................................................................................................... 162 3.4.1. Elektrik Üretimi ........................................................................................................... 163 3.4.2. Elektrik Tüketimi ........................................................................................................ 164 3.4.3. Yenilenebilir Enerji ..................................................................................................... 166 3.4.3.1. Güneş Enerjisi ..................................................................................................... 166 3.4.3.2. Rüzgâr Enerjisi .................................................................................................... 169 3.4.3.3. Jeotermal Enerji ................................................................................................... 170 3.4.3.4. Biokütle Enerjisi .................................................................................................. 170 3.4.3.5. Doğalgaz .............................................................................................................. 172 3.5. ERİŞİLEBİLİRLİK ........................................................................................................ 173 3.5.1. Ulaştırma Sektörü ........................................................................................................ 173 3.5.1.1. Karayolu Ulaşımı................................................................................................. 175 3.5.1.2. Demiryolu Ulaşımı .............................................................................................. 184 3.5.1.3. Havayolu Ulaşımı ................................................................................................ 189 3.5.2. Haberleşme Sektörü .................................................................................................... 193 3.5.2.1. Sabit ve Mobil Telefon Hat Aboneliği ................................................................ 193 3.5.2.2. İnternet Aboneliği ................................................................................................ 195 3.6. HİZMETLER SEKTÖRÜ .............................................................................................. 196 3.6.1. Dış Ticaret ve Lojistik ................................................................................................. 196 3.6.1.1. Sınır Kapılarının Mevcut Durumu ....................................................................... 198 3.6.1.2. Sınır Ticareti ve Lojistik ...................................................................................... 200 3.6.2. Bankacılık.................................................................................................................... 203 3.6.3. Turizm ......................................................................................................................... 205 3.6.3.1. Ulusal Turizm Verileri ........................................................................................ 206 3.6.3.2. Bölgesel Turizm verileri ...................................................................................... 207 3.6.3.3. TRA2 Bölgesi’ne Turist Gönderen Ülkeler Analizi ............................................ 210 3.6.3.4. Ulusal Turizm Stratejisinde TRA2 Bölgesi ......................................................... 212 3.6.3.5. TRA2 Bölgesi Turizm Arzı Analizi .................................................................... 214 5 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 3.7. UYGUN YATIRIM ALANLARI .................................................................................. 222 ÇEVRE ........................................................................................................................................ 226 4.1. SU YÖNETİMİ .............................................................................................................. 226 4.1.1. Havza Alanları ............................................................................................................. 226 4.1.1.1. Fırat havzası ........................................................................................................ 226 4.1.1.2. Aras Havzası........................................................................................................ 227 4.1.2. Su Kaynakları .............................................................................................................. 227 4.1.3. Su Kirliliği ................................................................................................................... 228 4.1.4. İçme suyu Yönetimi .................................................................................................... 229 4.1.5. Atık su Yönetimi ......................................................................................................... 230 4.2. ATIK YÖNETİMİ .......................................................................................................... 232 4.2.1. Belediye Atıkları ......................................................................................................... 232 4.2.2. Ambalaj Atıkları .......................................................................................................... 234 4.2.3. Tıbbi Atıklar ................................................................................................................ 235 4.3. HAVA YÖNETİMİ ........................................................................................................ 235 4.3.1. Isınmadan Kaynaklı Hava Kirliliği ............................................................................. 235 4.3.2. Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliği ................................................................................... 237 4.3.3. Motorlu Taşıtlardan Kaynaklanan Hava Kirliliği ........................................................ 237 4.4. DOĞA KORUMA VE BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK ....................................................... 238 4.4.1. Koruma Statüsüne Sahip Alanlar ................................................................................ 238 4.4.1.1. Sulak Alanlar ....................................................................................................... 238 4.4.1.2. Yaban Hayatı Geliştirme Sahaları ....................................................................... 239 4.4.2. Özel Kanunlara Tabi Alanlar....................................................................................... 240 4.4.2.1. Milli Parklar ........................................................................................................ 240 4.4.2.2. Tabiat Parkları ..................................................................................................... 241 4.4.3. Kullanım Sınırlaması Getirilen Alanlar....................................................................... 241 4.4.3.1. Önemli Doğa Alanları ......................................................................................... 241 4.4.4. Orman Alanları ............................................................................................................ 241 4.5. DOĞAL AFETLER ....................................................................................................... 244 4.6. YER ALTI KAYNAKLARI .......................................................................................... 246 5. GZFT ANALİZİ .......................................................................................................................... 248 6. VİZYON ve BÖLGE PLANI ÖNGÖRÜLERİ ........................................................................... 253 6.1. VİZYON......................................................................................................................... 253 6.2. BÖLGE PLANI ÖNGÖRÜLERİ ................................................................................... 254 6.2.1. Gelişme Eksenleri, Öncelikler, Tedbirler ve Bölgesel İşbirlikleri .............................. 254 6.2.1.1. TRA2 Mekânsal Gelişme Şeması (2014-2023) ................................................... 277 6.2.1.2. Düzey 2 Bölgeleri Arasında İşbirliği ................................................................... 287 6.2.2. TRA2 2014–2023 Bölge Planı Öngörülerinin Üst Ölçekli Planlarla Uyumu ............. 290 6.2.3. Proje Örnekleri ............................................................................................................ 296 7. PERFORMANS GÖSTERGELERİ............................................................................................ 306 8. FİNANSMAN ............................................................................................................................. 310 9. KOORDİNASYON, İZLEME VE DEĞERLENDİRME ........................................................... 312 10. KAYNAKÇA .......................................................................................................................... 315 EKLER ................................................................................................................................................ 321 4. 6 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI TABLOLAR Tablo 1: Gelişme Eksenleri ve Tedbirler............................................................................................... 24 Tablo 2: Bölge Planlama Sürecinde Katılımcılık .................................................................................. 27 Tablo 3: Yurtiçi hayvancılık teknik inceleme gezileri .......................................................................... 30 Tablo 4: Şehir ve Köylerde Ortalama Hane Halkı Büyüklükleri, 2000-2012 ....................................... 54 Tablo 5: TRA2 Bölgesi İlleri Gelişmişlik Sıralamaları, 2003,2011 ...................................................... 55 Tablo 6: Okuryazarlık Durumuna Göre Nüfus, 2008-201 .................................................................... 56 Tablo 7: Türkiye ve TRA2 Bölgesi İlleri Net Okullaşma Oranları (%), 2009-2012............................. 58 Tablo 8: İlköğretim ve Ortaöğretim Taşımalı Eğitim Durumu, 2011-2012 .......................................... 59 Tablo 9: TRA2 Bölgesi Üniversite ve Birimleri, 2012 ......................................................................... 62 Tablo 10: Yüksek Öğrenim Kredi ve Yurtlar Kurumuna Bağlı Yurtlarda Barınan Öğrenci Sayısı ile Yurt Kapasitesi, 2011-2012 ................................................................................................................... 63 Tablo 11: TRA2 Bölgesi 2010/2011 Öğretim Yılı Sonu İBBS 2. Düzey ve Eğitim Kurumlarına Göre Kursiyer Sayısı ...................................................................................................................................... 63 Tablo 12: TRA2 Bölgesi İlleri Temel Sağlık Göstergeleri, 2003.......................................................... 64 Tablo 13: TRA2 Bölgesi ve İllerinde Yer Alan Sağlık Kuruluşlarının Dağılımı, 2011 ........................ 66 Tablo 14: Bin Kişiye Düşen Sağlık Personeli Sayısı, 2010 .................................................................. 66 Tablo 15: Bölgelere Göre Planlanan Yatak Sayıları ve On Bin Kişiye Düşen Yatak Sayıları, 2011.... 67 Tablo 16: TRA2 Bölgesi İllerinde Anne ve Bebek Ölüm Oranları, 2010-2012.................................... 67 Tablo 17: TRA2 Bölgesi’nde Sinema Göstergeleri............................................................................... 69 Tablo 18: TRA2 Bölgesi’nde Tiyatro verileri ....................................................................................... 69 Tablo 19: TRA2 Bölgesi’nde Spor Tesislerinin Ait Oldukları Kurumlara Göre Dağılımı ................... 70 Tablo 20: TRA2 İllerine Göre Lisanslı ve Faal Sporcu Sayıları ........................................................... 70 Tablo 21: Türkiye, TRA1, TRA2 ve TRB2 Bölgeleri Kişi Başına Düşen Gayrisafi Katma Değer, 2004-2008.............................................................................................................................................. 72 Tablo 22: Türkiye, TRA1, TRA2 ve TRB2 Bölgeleri Kişi Başına Düşen Gayrisafi Katma Değer, 2009-2011.............................................................................................................................................. 73 Tablo 23: Gelire Dayalı Göreli Yoksulluk Sınırlarına Göre Bölgesel Yoksul Sayıları ve Yoksulluk Oranı, 2006-2011 .................................................................................................................................. 75 Tablo 24: TRA2 Bölgesi İllerinde SGK Kapsamı Nüfus Verileri, 2011............................................... 76 Tablo 25: Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarından Yardım Alan Kişi Sayıları ve Yardım Miktarları, 2010-2012 ........................................................................................................................... 77 Tablo 26: TRA2 Bölgesi İlleri KASDEP Proje Verileri, 2012 ............................................................. 77 Tablo 27: TRA2 Bölgesi Kadın-Erkek Nüfusu, 2012 ........................................................................... 78 Tablo 28: TRA2 Bölgesi’nde Kadının Eğitim Durumu, 2008-2011 ..................................................... 78 Tablo 29: TRA2 Bölgesi İllerinde İstihdamın Cinsiyete Göre Dağılımı(%), 2007-2011 ..................... 79 Tablo 30: IBBS’e Göre Fiziksel veya Cinsel Şiddet Yaygınlığı, 2008 ................................................. 80 Tablo 31: TRA2 Bölgesi İllerinde Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Verileri, 2014..................................... 81 Tablo 32: TRA2 Bölgesi’nde Yer Alan STK’ların Örgütlenme Biçimi (%)......................................... 82 Tablo 33: Kuruluş Yıllarına Göre Sivil Toplum Kuruluşları Dağılımı ................................................. 83 Tablo 34: TRA2 Bölgesi’nde Yer Alan STK’ların En Fazla Yoğunlaştığı Faaliyet Alanları ............... 83 Tablo 35: TRA2 Bölgesi’nde Yer Alan STK’ların Yaşadıkları Sorunlar ............................................. 84 Tablo 36: TRA2 Bölgesi’nde Yerel Medya Kuruluşları Göstergeleri .................................................. 85 Tablo 37: TRA2 Bölgesi Yerel Yönetimlerde Mevcut ve Norm Kadro Sayıları .................................. 86 Tablo 38: TRA2 Bölgesi’nde İl Merkez Belediyeleri Mevcut Araç Sayıları ........................................ 88 Tablo 39: TRA2 Bölgesi’nde Yerel Yönetim Gelir Kalemleri (Bin TL) .............................................. 89 Tablo 40: TRA2 Bölgesi’nde Yerel Yönetim Bütçe Durumları (Bin TL) ............................................ 89 Tablo 41: TRA2 Bölgesi Yerel Yönetimlerin Gider Kalemleri (Bin TL) ............................................. 89 Tablo 42: Gayrisafi bölgesel hâsıla (bin dolar), 2004-2011 .................................................................. 90 Tablo 43: İstihdamın sektörlere ve yıllara göre dağılımı (%), 2010-2012 ............................................ 93 Tablo 44: Bölge düzeyinde geniş yaş grubu istihdamı, (bin, 15+ yaş), 2010-2012 .............................. 95 Tablo 45: Eğitim durumuna göre istihdam (15 + yaş), (bin kişi), 2010 – 2012 .................................... 95 7 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 46: Tarım ve Tarıma Dayalı Sanayi İşletmeleri .......................................................................... 97 Tablo 47: Yaş Gruplarına Göre TRA2 Bölgesi’nde Tarımda İstihdam Sayıları (1000 kişi)................. 97 Tablo 48: Cari fiyatlarla bölgesel gayrisafi katma değerleri (GSKD) ve sektörlerin GSKD içindeki payı (%), 2005-2011 ............................................................................................................................ 109 Tablo 49: İmalat Sanayi İşyeri Sayılarının Alt İmalat Kollarına Dağılımı 2002,2011 ....................... 110 Tablo 50: Rekabet ve yenilikçi kapasite durumu, 2002-2012 ............................................................. 114 Tablo 51: 01.01.2001-31.03.2013 tarihleri arasında düzenlenen yatırım teşvik belgeleri .................. 115 Tablo 52: TRA2 Bölgesi Tarım Arazilerinin Kullanım Durumu ........................................................ 116 Tablo 53: Tarım Sektöründe Örgütlenme (adet) ................................................................................. 118 Tablo 54: Tarımsal Alan Kullanımı (hektar) ....................................................................................... 120 Tablo 55: TRA2 Bölgesi’nde ve Türkiye’de Yetişen Meyve Grupları Ve Üretim Değerleri, 2012 ... 121 Tablo 56: Seçilmiş Bazı Meyvelerin Üretim Miktarları (ton), 2012 ................................................... 122 Tablo 57: TRA2, TRA Bölgesinde ve Türkiye’de Yetişen Sebze Grupları Ve Üretim Miktarı (ton), 2012 ..................................................................................................................................................... 124 Tablo 58: Seçilmiş Bazı Sebzelerin Üretim Miktarları (ton), 2012 .................................................... 125 Tablo 59: TRA2, TRA Bölgesi ve Türkiye’de Hasat Edilen Tarla Bitkileri Üretim Miktarı ve Alanı, 2012 ..................................................................................................................................................... 127 Tablo 60: Yıllar İtibariyle Büyükbaş Hayvan Varlığı 2000-2011 (Sabit Endeks 2000 = 100) ........... 133 Tablo 61: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Büyükbaş Hayvan Varlığı Değişimi, 1995 - 2011 . 134 Tablo 62: Büyükbaş Hayvan Irklarının Dağılımı, 2012 ...................................................................... 135 Tablo 63: 2000-2012 Yılları Arasında Sığır Irkları Değişimi ............................................................. 136 Tablo 64: Ağrı İlçe Bazlı Büyükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012 ................................................. 136 Tablo 65: Ardahan İlçe Bazlı Büyükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012........................................... 137 Tablo 66: Iğdır İlçe Bazlı Büyükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012................................................. 137 Tablo 67: Kars İlçe Bazlı Büyükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı ........................................................... 137 Tablo 68: Küçükbaş Hayvan Varlığının Yıllar İtibariyle Değişimi .................................................... 139 Tablo 69: Doğu Anadolu Bölgesi Düzey-2 Bölgelerdeki Küçükbaş Hayvan Varlığı Değişimi, 1995 2012 ..................................................................................................................................................... 140 Tablo 70: Küçükbaş Hayvan Irklarının Dağılımı, 2012 ...................................................................... 141 Tablo 71: Ağrı İlçe Bazlı Küçükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012 ................................................. 141 Tablo 72: Ardahan İlçe Bazlı Küçükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012........................................... 141 Tablo 73: Iğdır İlçe Bazlı Küçükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012................................................. 141 Tablo 74: Kars İlçe Bazlı Küçükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012 ................................................. 142 Tablo 75: Yıllar İtibariyle Büyükbaş Hayvan Et Üretim Miktarı (ton) ............................................... 144 Tablo 76: Yıllar İtibariyle Küçükbaş Hayvan Et Üretim Miktarı (ton) ............................................... 145 Tablo 77: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgeleri Büyükbaş Hayvan Eti Üretim Değişimi ...................... 145 Tablo 78: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Küçükbaş Hayvan Eti Üretimi ............................... 146 Tablo 79: Büyükbaş Hayvan Süt Üretim Miktarı, (Sabit Endeks, 2000=100) .................................... 147 Tablo 80: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Büyükbaş Hayvan Sütü Üretim Değişimi (ton) ..... 148 Tablo 81: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Küçükbaş Hayvan Sütü Üretimi (ton) .................... 148 Tablo 82: TRA2 Bölgesi Büyükbaş Hayvan Süt Üretim Bilgileri ...................................................... 149 Tablo 83: TRA2 Bölgesi Küçükbaş Hayvan Süt Üretim Bilgileri ...................................................... 149 Tablo 84: Süt Ürünleri Üretim Miktarları (ton), 2012 ........................................................................ 151 Tablo 85: TRA2 Bölgesi ve İllerinde Kovan Sayıları ve Bal Üretim Miktarları, 2012 ...................... 151 Tablo 86: Bal Üretim Miktarı (ton), .................................................................................................... 153 Tablo 87: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Bal Üretimi ............................................................. 154 Tablo 88: Kanatlı Hayvan Varlığı, 2012 ............................................................................................. 154 Tablo 89: Kaz Varlığı .......................................................................................................................... 155 Tablo 90: Yumurta Tavuğu Varlığı ..................................................................................................... 157 Tablo 91: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Yumurta Tavuğu Varlığı Değişimi ........................ 157 Tablo 92: Yumurta Sayısı (1000 adet) ................................................................................................ 157 Tablo 93: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Yumurta Miktarı Değişimi ..................................... 158 8 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 94: Su Ürünleri Üretim Miktarları (2011,ton)........................................................................... 158 Tablo 95: Çıldır Gölü Kerevit Stok ve Sevk Miktarı .......................................................................... 158 Tablo 96: Organik Üretim Verileri, 2012 ............................................................................................ 159 Tablo 97: Tarımda Kullanılan Seçilmiş Bazı Alet ve Makine Sayıları ............................................... 160 Tablo 98: Kars İli Enerji Görünümü ................................................................................................... 163 Tablo 99: Ardahan İli Enerji Görünümü ............................................................................................. 164 Tablo 100: Iğdır İli Enerji Görünümü ................................................................................................. 164 Tablo 101: Ardahan ili Rüzgâr Enerjisi Kapasite Faktörü .................................................................. 170 Tablo 102: TRA2 Bölgesi ve Türkiye Devlet Yolu, İl Yolu Ağlarının Nüfus ve Alan Verileriyle Karşılaştırmalı Göstergeleri ................................................................................................................ 177 Tablo 103: TRA2 Bölgesi İlleri Araç Sayıları .................................................................................... 180 Tablo 104: TRA2 Bölgesi Havayolu Taşımacılığı Verileri ................................................................ 190 Tablo 105: TRA2 Bölgesi İlleri Toplam Hizmet Kalitesi Değerleri (2011) ....................................... 195 Tablo 106: İhracat ve ithalat miktarlarının değişimi (milyon ABD doları), 2002, 2012 ..................... 197 Tablo 107: Azerbaycan, Gürcistan ve İran’ın Türkiye ile ticareti, 2011 ............................................. 200 Tablo 108: Azerbaycan, Gürcistan ve İran’ın Türkiye’ye ihraç ettiği başlıca ürünler ........................ 201 Tablo 109: Azerbaycan, Gürcistan ve İran’ın Türkiye’den ithal ettiği başlıca ürünler ....................... 201 Tablo 110: Dünya Lojistik Performans Endeksi sıralaması ................................................................ 201 Tablo 111: Lojistik performans Endeksi Temel kriterlerine göre Türkiye, 2010, 2012...................... 202 Tablo 112: TRA2 Bölgesi’nde bankacılık verilerinin nüfusa göre dağılımı ....................................... 204 Tablo 113: TRA2 Bölgesi’nde Kredi Kullanımı ve Performansı ........................................................ 204 Tablo 114: Ağrı ilini ziyaret eden misafirlerin ülkelerine ve yıllara göre değişimi* .......................... 210 Tablo 115: Ardahan ilini ziyaret eden misafirlerin ülkelerine ve yıllara göre değişimi ...................... 210 Tablo 116: Iğdır İlini ziyaret eden misafirlerin ülkelerine ve yıllara göre değişimi * ........................ 211 Tablo 117: Kars İlini ziyaret eden misafirlerin ülkelerine ve yıllara göre değişimi ............................ 211 Tablo 118: Ağrı ili somut turizm varlıkları inceleme sonuçları .......................................................... 215 Tablo 119: Ağrı ili konaklama kapasitesi ............................................................................................ 215 Tablo 120: Ardahan İlinin Turizm Varlıklarının Öncelik Değerlendirilmesi ..................................... 216 Tablo 121: Ardahan ili konaklama kapasitesi ..................................................................................... 216 Tablo 122: Iğdır İlinin Turizm Varlıklarının Öncelik Değerlendirilmesi ........................................... 217 Tablo 123: Iğdır ili konaklama kapasitesi ........................................................................................... 218 Tablo 124: Kars İlinin Turizm Varlıklarının Öncelik Değerlendirilmesi............................................ 218 Tablo 125: Kars ili konaklama kapasitesi ........................................................................................... 219 Tablo 126: Uygun yatırım alanları analizine göre TRA2 Bölgesi’nde yatırım yapılabilecek alanlar . 223 Tablo 127: TRA2 İlleri su kaynakları ................................................................................................. 227 Tablo 128: TRA2 Bölgesi havzaları; İşletmedeki barajlar ve Hidro Elektrik Santralleri (HES) ........ 228 Tablo 129: TRA2 İlleri su kapasiteleri ................................................................................................ 228 Tablo 130: TRA2 Bölgesi su kalitesi .................................................................................................. 229 Tablo 131: TRA2 illeri içme suyu istatistikleri (TÜİK, 2010) ............................................................ 230 Tablo 132: TRA2 İllerinde mevcut atık su arıtma tesisleri durumu .................................................... 230 Tablo 133: TRA2 illeri içme suyu istatistikleri ................................................................................... 231 Tablo 134: TRA2 illeri atık su istatistikleri......................................................................................... 231 Tablo 135: TRA2 İlleri atık istatistikleri (TÜİK, 2010) ...................................................................... 233 Tablo 136: TRA2 İllerinin Atık Yönetimiyle İlgili Yönetmelik hükümlerini yerine getirememe sebepleri .............................................................................................................................................. 233 Tablo 137: TRA2 Bölgesi’nde faaliyet göstermekte olan Birlikler ve düzenli depolama alanları...... 234 Tablo 138: TRA2 Bölgesi Tıbbi Atıklar ve bertaraf yöntemleri ......................................................... 235 Tablo 139: TRA2 Bölgesi’nde hava kirliliği oluşumunda etkili faktörlerin öncelik sırasına göre sınıflandırılması ................................................................................................................................... 236 Tablo 140: TRA2 Bölgesi’ndeki İllerde Hava Kirliliği Değerleri Kış Sezonu (Ekim-Mart) Ortalamaları ............................................................................................................................................................. 236 9 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 141: TRA2 Bölgesi İllerinde A Grubu ve B Grubu Emisyon İzni Olan ve Olmayan Tesis Sayıları (2009 sonu) ............................................................................................................................ 237 Tablo 142: TRA2 Bölgesi İllerinde Toplam Araç Sayısı, Egzoz Gazı Emisyon Ölçümü Yaptıran (2008 Yılı) Araç Sayısı Ve Yüzdesi .............................................................................................................. 237 Tablo 143: TRA2 Bölgesi sulak alanlar, hassas ekosistemleri ve koruma alanları ............................. 238 Tablo 144: TRA2 Bölgesi Orman varlıkları........................................................................................ 242 Tablo 145: Tedbirlerin öncelikli olarak uygulanacağı TRA2 ilçeler .................................................. 280 Tablo 146 Gelişim eksenlerinin üst ölçekli planlarla uyumu .............................................................. 291 Tablo 147: Kamu Yatırımlarının Sektörel Dağılımı (yüzde) .............................................................. 311 Tablo 148: Bölge Planı uygulama sürecinde etkin rol oynayacak kurum ve kuruluşlar ..................... 313 10 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI GRAFİKLER Grafik 1 TRA2 Bölgesi Uzun Yıllar Aylık Ortalama Sıcaklık (°C)................................................. 36 Grafik 2 TRA2 Bölgesi Uzun Yıllar Aylık Kar Örtülü Günler Sayısı ............................................. 36 Grafik 3 TRA2 Bölgesi Uzun Yıllar Aylık Kar Yağışlı Günler Sayısı ............................................ 37 Grafik 4 TRA2 Bölgesi Uzun Yıllar Aylık Toplam Yağış Ortalaması (mm) .................................. 37 Grafik 5 Düzey 2 Bölgelerinin Nüfuslarına göre dağılımı ............................................................... 45 Grafik 6 TRA2 Bölgesi İlleri Nüfus Yoğunlukları, 2007 - 2013 ..................................................... 45 Grafik 7 Türkiye ve TRA2 Nüfus Yoğunluğu, 2007-2013 .............................................................. 46 Grafik 8 Cinsiyete ve Yıllara Göre Nüfus Dağılımı ve Oranları (2007-2012, Kadın Erkek) .......... 48 Grafik 9 TRA2 Bölgesi Nüfus Piramidi,2012 .................................................................................. 48 Grafik 10 TRA2 Bölgesi İllerinin Net Göç Sayıları ve Net Göç Hızı, (2000, 2008-2011) .............. 49 Grafik 11 TRA2 Bölgesi’nde Nüfus Değişim Oranı (%), 1965-2012 .............................................. 50 Grafik 12 Yaş Grupları ve Cinsiyete Göre Türkiye Verilen Göç, 2010-2011 (Kişi) ....................... 50 Grafik 13 Yaş Grupları ve Cinsiyete Göre TRA2 Bölgesi Verilen Göç, 2010-2011 (Kişi) ............. 51 Grafik 14 Türkiye, TRA2 Bölgesi ve İlleri Genç Bağımlılık Oranı, 0-14 Yaş, 2008-2012 ............. 52 Grafik 15 Türkiye, TRA2 Bölgesi ve İlleri Yaşlı Bağımlılık Oranı, 2008-2012 ............................. 53 Grafik 16 TRA2 İllerinin Nüfus Projeksiyonları.............................................................................. 54 Grafik 17 Türkiye, TRA2 ve İllerinde 15+ Nüfusun Yıllara Göre Okuma Yazma Bilmeyenlerin Oranları, 2008-2011 ......................................................................................................................... 57 Grafik 18 Türkiye ve TRA2 Bölgesi’nde Öğretmen Başına Düşen Öğrenci Sayıları, 2002-2011 .. 59 Grafik 19 TRA2 bölgesinde Üniversite öğrenci sayısı ve öğretim görevlilerine düşen öğrenci sayısındaki değişim .......................................................................................................................... 60 Grafik 20 TRA2 İllerinde görevli öğretim gör4evlilerinin yıllara göre değişimi ............................. 61 Grafik 21 TRA2 Bölgesi İlleri Sağlık Personeli Verileri, 2006-2011 .............................................. 65 Grafik 22 Hane Halkı Bütçe Anketine Göre Harcama Gruplarının Dağılımı (Yatay %),2008-201073 Grafik 23 Eşdeğer Hane Halkı Kullanılabilir Gelire Göre Sıralı Yüzde 20'lik Gruplar İtibariyle Yıllık Eşdeğer Hane Halkı Kullanılabilir Gelirlerin Dağılımı, 2006-2012 ................................................ 74 Grafik 24 TRA2 Bölgesi İllerinde Yeşil Kart Verileri, 2010-2011 .................................................. 76 Grafik 25 TRA2 Bölgesi’nde Kadının Eğitim Durumu, 2008-2011 ................................................ 79 Grafik 26 TRA2 Bölgesi’nde Yer Alan STK’ların Yasal Statüleri .................................................. 82 Grafik 27 Kişi başına gayrisafi bölgesel hâsıla (cari yıl fiyatlarıyla ABD Doları), 2011 ................ 91 Grafik 28 Tarım sektöründe yaratılan katma değerin bölgeler içerisindeki payı (%), 2008 ............ 91 Grafik 29 Sanayi sektöründe yaratılan katma değerin bölgeler içerisindeki payı (%), 2008 ........... 92 Grafik 30 Hizmetler sektöründe yaratılan katma değerin bölgeler içerisindeki payı (%), 2008 ...... 92 Grafik 31 Bölgelere ve yıllara göre istihdam oranı (15+ yaş, %), 2008-2012 ................................. 94 Grafik 32 Yıllara ve bölgelere göre işgücüne katılım oranı (15+ yaş, %), 2008-2012 .................... 94 Grafik 33 Yıllara ve bölgelere göre işsizlik oranları (15+ yaş, %), (2008-2012)............................. 96 Grafik 34 Tarım dışı işsizlik oranları (%), 2008-2012 ..................................................................... 96 Grafik 35 TRA2 Bölgesi Tarımda İstihdam Sayılarının Yıllar İtibariyle Değişimi ......................... 98 Grafik 36 2011 yılı Cari Fiyatlarla Bölgesel Gayri Safi Katma Değerleri ..................................... 110 Grafik 37 Yatırım başına oluşturulan ortalama istihdam (kişi, 2001-2013*)................................. 115 Grafik 38 TRA2 Bölgesi’nde Kullanım Şekillerine Göre Topraklar (%) ...................................... 117 Grafik 39 TRA2 Bölgesi’nde Arazi Büyüklüğüne Göre Hayvancılık Bilgileri (%) ...................... 118 Grafik 40 Taş Çekirdekli Ve Yumuşak Çekirdekli Meyvelerin Düzey Bölgeleri Arasında Kıyaslanması .................................................................................................................................. 122 Grafik 41 Sebzelerin Üretim Miktarları (ton) ................................................................................ 124 Grafik 42 Saman-Ot Üretimi (ton) ................................................................................................. 128 Grafik 43 Tahıl Üretimi (ton) ......................................................................................................... 128 Grafik 44 Saman-Ot ve Tahıl Üretim Verimliliği (%) ................................................................... 129 Grafik 45 TRA2 Bölgesi’nin Bitki Türü ve Endemik Bitki Türü Varlığı ...................................... 131 Grafik 46 Büyükbaş Hayvan sayısındaki değişim.......................................................................... 134 11 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Grafik 47 Doğu Anadolu Bölgesi’nde Büyük baş hayvan sayısının ve oranlarının NUTS II Bölgelerine göre değişimleri .............................................................................................................................. 135 Grafik 48 TRA2 illerinde büyükbaş hayvan sayıları ve Kültür Irkı Hayvanların Oranları ............ 136 Grafik 49 Küçükbaş Hayvan sayısındaki değişim.......................................................................... 140 Grafik 50 Türkiye ve TRA2’de et üretiminin yıllara göre değişimi............................................... 144 Grafik 51 Et üretim miktarına göre TRA2/TR oranın yıllara göre değişimi .................................. 144 Grafik 52 Doğu Anadolu Bölgesi’nde Büyükbaş Hayvan et üretiminin Düzey II Bölgeleri itibariyle yıllar boyunca Değişimi ................................................................................................................. 146 Grafik 53 Doğu Anadolu Bölgesi’nde Küçükbaş Hayvan et üretiminin Düzey II Bölgeleri itibariyle yıllar boyunca Değişimi ................................................................................................................. 147 Grafik 54 Yıllar İtibariyle Bal Üretim Miktarları (ton) .................................................................. 153 Grafik 55 Yıllar İtibariyle Kaz Varlığı Değişimi ........................................................................... 155 Grafik 56 TRA2 Bölgesi Kişi Başına Tüketilen Sanayi, Mesken ve Toplam Elektrik Değerleri KWh,2011 ...................................................................................................................................... 164 Grafik 57 TRA2 Bölgesi Tüketim Yerine Göre Faturalandırılan Elektrik Enerjisi Tüketim Değerleri,2011 ................................................................................................................................ 166 Grafik 58 Ağrı, Ardahan, Iğdır, Kars, Antalya, Sinop İllerinin En Yüksek Güneş Radyasyon Değerleri (KWH/m²) ...................................................................................................................................... 167 Grafik 59 Ağrı İli Global Radyasyon Değerleri (kWh/m2-gün) .................................................... 168 Grafik 60 Ağrı İli Güneşlenme Süresi (Saat) ................................................................................. 168 Grafik 61 TRA2 Bölgesi Devlet Yolu, İl Yolu Ağının İller Bazında Dağılımı-Km (KGM - 2013)175 Grafik 62 TRA2 Bölgesi İl ve Devlet Yolları Satıh Cinsleri ve Uzunlukları (KGM - 2013) ........ 175 Grafik 63 TRA2 Bölgesi İlleri Bölünmüş Yol Uzunluğu-Km ....................................................... 176 Grafik 64 TRA2 Bölgesi Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağı Uzunluklarının Alan Verileriyle Karşılaştırmalı Göstergeler............................................................................................................. 177 Grafik 65 TRA2 Bölgesi İlleri Taşıt-Km, Yolcu Km, Ton-Km Değerleri ..................................... 180 Grafik 66 TRA2 Bölgesi Bin Kişi Başına Düşen Araç Sayıları,2012 ............................................ 180 Grafik 67 TRA2 Bölgesi İlleri Kaza, Ölü ve Yaralı Sayıları ......................................................... 181 Grafik 68 TRA2 Bölgesi Sınır Kapıları Giriş-Çıkış Toplam Araç Sayısı-2011 ............................. 183 Grafik 69 TRA2 İllerinin Köy Yollarının Nitelikleri ..................................................................... 183 Grafik 70 2006-2012 Yılları Arası TRA2 Bölgesi Demiryolu ....................................................... 185 Grafik 71 2006-2011 Yılları Arası Yük Taşımacılığı .................................................................... 185 Grafik 72 Kars Havaalanı Mevsimlere Göre Yolcu Sayısı-2012 ................................................... 191 Grafik 73 TRA2 Bölgesi Sabit Hat Abone Sayıları ve Penetrasyon Değerleri (2008-2012) ......... 193 Grafik 74 TRA2 Bölgesi Mobil Abone Sayıları ve Penetrasyon Değerleri (2008-2012) .............. 194 Grafik 75 TRA2 Bölgesi İnternet Abone Sayısı............................................................................. 196 Grafik 76 Yıllara Göre Uluslararası Turist Sayısındaki ve Turizm Gelirindeki Değişim .............. 206 Grafik 77 Yıllar Boyunca Türkiye'ye Gelen Turist Sayısı (milyon kişi) ve gelir miktarı (milyar dolar) ........................................................................................................................................................ 207 Grafik 78 TRA2 Bölgesi’ni ziyaret eden toplam ziyaretçi sayısının yıllara göre değişimi ............ 208 Grafik 79 TRA2 Bölgesi’nde Yerli ve Yabancı turist sayısının yıllara göre dağılımı ................... 208 Grafik 80 2000 - 2012 yılları arasında gelen toplam turist sayısının TRA2 illeri oranları (%) ..... 209 Grafik 81 GZFT Analizine katılan katılımcıların illere ve sektörlere göre dağılımı ...................... 248 Grafik 82 TRA2 Bölgesi Kamu Yatırımları (milyon TL) .............................................................. 311 12 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI HARİTALAR Harita 1 TRA2 Bölgesi’nin Dünyadaki Konumu ............................................................................. 35 Harita 2 TRA2 Bölgesi ve Komşu Ülkeler ve Önemli Projeler ....................................................... 38 Harita 3 TRA2 Bölgesi Yerleşimleri Nüfusları ve Kent Merkezi ve Kırsal Nüfus oranları ............ 47 Harita 4 TRA2 Bölgesi İllerinin Göç Yoğunlukları ve Göç Edilen Başlıca İller ............................. 51 Harita 5 TRA2 Bölgesi’nin Temel Eğitim ve Sağlık Göstergeleri................................................... 68 Harita 6 TRA2 Bölgesi OSB ve KSS’lerinin durumu .................................................................... 113 Harita 7 TRA2 Bölgesi’nde meyve üretimi yapılan yerleşimler .................................................... 123 Harita 8 TRA2 Bölgesi’nde Sebze Üretiminde Öne çıkan İlçeler.................................................. 125 Harita 9 TRA2 Bölgesi’nde Tarla Ürünleri Üretiminde Öne Çıkan İlçeler ................................... 130 Harita 10 Türkiye Tarım Havzaları Haritası .................................................................................. 132 Harita 11 TRA2 Bölgesi’nde Büyükbaş Hayvan Yetiştiriciliğinde Öne Çıkan İlçeler .................. 138 Harita 12 TRA2 Bölgesi’nde Küçükbaş Hayvan Yetiştiriciliğinde Öne Çıkan İlçeler .................. 143 Harita 13 TRA2 Bölgesi’nde Süt Verimine Göre Öne Çıkan İlçeler ............................................. 150 Harita 14 TRA2 Bölgesi’nde Verimlilik Açısından Arıcılıkta Öne Çıkan İlçeler ......................... 152 Harita 15 TRA2 Bölgesi’nde Yumurta Tavuğu ve Kaz Sayılarına Göre Öne Çıkan İlçeler .......... 156 Harita 16 TRA2 Bölgesi’nde Tarım ve Hayvancılık Gelişme Potansiyelleri................................. 161 Harita 17 Türkiye Kayıp Kaçak Elektrik Kullanımı Haritası, 2009 ............................................... 165 Harita 18 Türkiye Güneş Radyasyonu Haritası .............................................................................. 167 Harita 19 Türkiye İlçe Düzeyinde Sığır Sayıları ............................................................................ 171 Harita 20 Türkiye tarımsal artıkların biyogaz potansiyeli haritası ................................................. 172 Harita 21 TRA2 Bölgesi Doğalgaz ve Petrol Boru Hatları ............................................................ 173 Harita 22 TRA2 Bölgesi Bölünmüş Yol Haritası ........................................................................... 176 Harita 23 Mevcut ve Planlanan Otoyollar ...................................................................................... 179 Harita 24 Türkiye ve TRA2 Bölgesi Ağır Taşıt Trafiği Yoğunluğu Haritaları .............................. 182 Harita 25 Türkiye'yi Etkileyen Ulaşım Koridorları ........................................................................ 187 Harita 26 2023 Ulaştırma Hedefleri Kapsamında Mevcut ve Planlanan Demiryolları .................. 188 Harita 27 2023 Yılı Ulaştırma Hedefleri Kapsamında Yapılacak Konvansiyonel Demiryolu Hatları188 Harita 28 TRA2 Bölgesi Havaalanlarından Uçuş Güzergâhları ..................................................... 189 Harita 29 TRA2 Bölgesi Ulaşım, Enerji Mevcut Durum ve Plan Önerileri ................................... 192 Harita 30 Türkiye ADSL Penetrasyon Haritası,2011 ..................................................................... 195 Harita 31 TRA2 Bölgesi İhracat Durumu ...................................................................................... 197 Harita 32 TRA2 Bölgesi illerinde konaklayan turist sayısı ............................................................ 209 Harita 33 Türkiye Turizm Stratejisi Kavramsal Eylem alanları ..................................................... 213 Harita 34 TRA2 Bölgesi Oda ve Yatak Kapasitesinin İlçelere göre dağılımı ................................ 220 Harita 35 TRA2 Turizm Gelişim Haritası ...................................................................................... 221 Harita 36 TRA2 Bölgesi’nde İlçe Bazlı Mevcut Ekonomik Faaliyet Alanları ............................... 224 Harita 37 TRA2 Bölgesi’nde İlçe Bazlı Potansiyel Ekonomik Gelişme Alanları .......................... 225 Harita 38 Türkiye Akarsu havzaları haritası .................................................................................. 226 Harita 39 TRA2 Bölgesi Çevresel Değerler, Sorunlar, Çözüm Önerileri ...................................... 243 Harita 40 Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası ................................................................................ 245 Harita 41 TRA2 Bölgesi maden haritası ........................................................................................ 247 Harita 42 TRA2 Bölgesel Gelişme Şeması .................................................................................... 279 Harita 43 Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Bölgeleri İlişki ve Mekansal Gelişim Şeması ........ 289 13 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI ŞEKİLLER Şekil 1 Planlama Süreci....................................................................................................... 26 Şekil 2 Ağrı İli Güneş Enerjisi Haritası ............................................................................ 168 Şekil 3 Kars İli Güneş Enerjisi Potansiyeli ....................................................................... 168 Şekil 4 Iğdır İli Güneş Enerjisi Potansiyeli ....................................................................... 168 Şekil 5 Ardahan İli Güneş Enerjisi Potansiyeli ................................................................. 169 Şekil 6 TRA2 Bölgesi 50 m yükseklikte Rüzgâr Hız Dağılımı ........................................ 170 Şekil 7 Kars Tiflis Demiryolu Proje Güzergâhı, UBAK,2012 .......................................... 186 EKLER LİSTESİ EK 1 TRA2 Turizm Çalıştayı Katılımcı Listesi (26.11.2012) .......................................... 321 EK 2 TRA2 Büyükbaş Hayvancılık Ve Süt Sanayi Sektörü Toplantısı Katılımcı Listesi (28.11.2012) ...................................................................................................................... 322 EK 3. Iğdır İl Çalıştayı Katılımcı Listesi (26.04.2013) .................................................... 324 EK 4 Ağrı İl Çalıştayı Katılımcı Listesi (05.05.2013) ...................................................... 325 EK 5 Kars İl Çalıştayı Katılımcı Listesi (10.05.2013) ..................................................... 327 EK 6 Ardahan İl Çalıştayı Katılımcı Listesi (26.05.2013) ............................................... 329 EK 7 5. Kalkınma Kurulu Katılımcı Listesi (24-25.05.2013) .......................................... 330 EK 8 Bölge Kurum ve Kuruluşlarıyla Paylaşılan Bölge Planı Anketi ............................. 332 14 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI KISALTMALAR : AB : ABD : ADNKS : ADSL : AHB : AKAKP : ASM : BDDK : BGYK : BM : BSK : BTK BTK Demiryolu : : DAB : DHMİ : DPT : DSİ : DSÖ : GEPA : GSBH : GSİS : GSKD : GYİH : HES : IBBS : IMF : İŞKUR : KASDEP : KGM : KOSGEB KSS LPI MTA OSB ÖBA ÖDA ÖSS ÖTV REPA SERKA : : : : : : : : : : Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Bakışımsız Sayısal Abone Hattı Aile Hekimliği Birimi Ardahan Kars Artvin Kalkınma Projesi Aile Sağlığı Merkezi Bankacılık Denetleme ve Düzenleme Kurumu Bölgesel Gelişme Yüksek Kurulu Birleşmiş Milletler Bitümlü Sıcak Karışım Bilgi Teknolojileri Kurumu Bakü Tiflis Kars Demiryolu hattı Doğu Anadolu Bölgesi Devlet Hava Meydanları İşletmesi Devlet Planlama Teşkilatı Devlet Su İşleri Dünya Sağlık Örgütü Güneş Enerjisi Potansiyeli Atlası Gayrisafi Bölgesel Hasıla Genel Sanayi ve İşyeri Sayımı Gayrisafi Katma Değer Gayri Safi Yurt İçi hasıla Hidro Elektrik Santrali İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması Uluslararası Para Fonu (International Monetary Fund) Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü Kırsal Alanda Sosyal Destek Projesi Karayolları Genel Müdürlüğü Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı Küçük Sanayi Sitesi Lojistik Performans İndeksi Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü Organize Sanayi Bölgesi Önemli Bitki Alanı Önemli Doğa Alanı Öğrenci Seçme Sınavı Özel Tüketim Vergisi Rüzgâr Enerjisi Potansiyeli Atlası Serhat Kalkınma Ajansı 15 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI SGK SGP SODES STK TANAP TCDD TÇSÖEDR : : : : : : : TDİOSB TEDAŞ TEİAŞ TIR TR TR90 : : : : : : TRA TRA1 TRA2 : : : TRB1 : TRB2 TÜBİTAK TÜİK UBAK UNESCO : : : : : UNWTO : YGM YHT : : Sosyal Güvenlik Kurumu Satın alma Gücü Paritesi Sosyal Destek Programı Sivil Toplum Kuruluşu Trans Anadolu Doğalgaz Boru Hattı Projesi Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları Türkiye Çevre Sorunları ve Öncelikleri Envanteri Değerlendirme Raporu Tarıma Dayalı İhtisas Organize Sanayi Bölgesi Türkiye Elektrik Dağıtım AŞ Türkiye Elektrik İletim A.Ş Uluslararası Karayolu Taşımacılığı Türkiye Artvin, Giresun, Gümüşhane, Ordu, Rize ve Trabzon illerini kapsayan Düzey 2 Bölgesi Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi (Düzey I) Erzurum, Erzincan, Bayburt illerini kapsayan Düzey 2 Bölgesi Ağrı, Kars, Iğdır ve Ardahan illerini kapsayan Düzey 2 Bölgesi Bingöl, Elazığ, Malatya, Tunceli illerini kapsayan Düzey 2 Bölgesi Bitlis, Hakkâri, Muş, Van illerini kapsayan Düzey 2 Bölgesi Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu T.C. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) Birleşmiş Milletler Dünya Turizm Örgütü (United Nations, World Tourism Organization) Yetkilendirilmiş Gümrük Müşaviri Yüksek Hızlı Tren 16 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI TANIM VE KAVRAMLAR Antrepo Beşeri Sermaye Emisyon İzni Fiziki Sermaye Gayri Safi Katma Değer Gayri Safi Yurtiçi Hasıla Gelir Dağılımı Genç Bağımlılık Oranı Geri Dönüşüm Gini Katsayısı Hane Halkı : Gümrük vergisine konu olup da henüz vergi ve resimleri ödenmemiş malların korunduğu, gerekiyorsa küçük tamamlayıcı işlemlerin yapıldığı gümrük binalarına yakın olan bir tür depodur. : Kişilerin tecrübeleriyle, eğitim ve yetenekleriyle kazandıkları bilgi ve deneyim birikimidir. : Çevre ve insan sağlığına ciddi zararları olan tesislerin, “Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği” çerçevesinde atmosfere yaydığı ağır metaller, dioksin ve furan gibi kirleticiler bakımından Çevre ve Şehircilik Bakanlığından alması gereken izindir. : Araç-gereç ve donanım açısından kurumların sahip oldukları sermayeyi ifade etmektedir. : Bir bölgede yerleşik ekonomik birimlerin belli bir dönemde bu bölgedeki ekonomik faaliyetleri sonucunda ürettikleri mal ve hizmetlerin (çıktı) değerinden, bu üretimde bulunabilmek için kullandıkları mal ve hizmetler (ara tüketim) değerinin çıkarılması sonucu elde edilen değerdir. : Bir yıl süresince sadece ülke sınırları içerisinde üretilen ve sunulan mal ve hizmetlerin o ülkenin para birimine göre değerlenmesi ile oluşan rakamdır. : Bir ekonomide ortaya çıkan gelirin, vatandaşlara nasıl paylaştırıldığını gösteren ekonomik göstergedir. Ülkeler düzeyinde, gelirin sosyal sınıflar arasındaki dağılımı olarak ifade edilir. : 0-14 yaş grubundaki kişi sayısının 15-64 yaş grubundaki kişi sayısına oranının yüzde olarak ifadesidir. : Ambalaj atıklarının bir üretim süreci içerisinde orijinal amacı veya başka bir amaç için organik geri dönüşüm dâhil, enerji geri kazanımı hariç olmak üzere yeniden işlenmesidir : Kişisel gelir dağılımını ölçmek için, yaygın olarak kullanılan bir dağılım ölçüsüdür. Gini ölçüsü “0 ile 1” arasında değişir. Bir toplumda, gelir adaletli olarak paylaşılmışsa, Gini katsayısı “0”a eşit, toplumdaki gelirleri yalnız bir kişi almışsa, Gini katsayısı “1” e eşit olmaktadır. : Aralarında akrabalık bağı olsun olmasın aynı konutta ya da aynı konutun bir bölümünde yaşayan, aynı kazandan yiyen, kazanç ve masraflarını ayırmayan, hane halkının hizmet ve yönetimine katılan bir ya da daha çok kişiden oluşan topluluktur. 17 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Huzurevleri İstihdam Oranı (%) İşbaşında Olanlar İşbaşında Olmayanlar İşgücü İşgücüne Katılma Oranı (%) İşsiz İşsizlik Oranı (%) Kaba Boşanma Hızı Kaba Doğum Hızı Kaba Evlenme Hızı Katma Değer Kurumsal Kapasite Kurumsal Olmayan Çalışma Çağındaki Nüfus Kurumsal Olmayan Nüfus Kükürt Dioksit (SO2) Mali Sermaye : 60 yaş ve üzerindeki yaşlı kişileri huzurlu bir ortamda korumak, bakmak ve bu kişilerin sosyal ve psikolojik ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla kurulan yatılı sosyal hizmet kuruluşlarıdır. : İstihdam edilen işgücünün toplam işgücüne oranıdır. : Ücretli, maaşlı, yevmiyeli, kendi hesabına, işveren ya da ücretsiz aile işçisi olarak referans dönemi içinde en az bir saat bir iktisadi faaliyette bulunan kişilerdir. : İşi ile bağlantısı devam ettiği halde, referans haftası içinde çeşitli nedenlerle işinin başında bulunmayan kişileri ifade etmektedir. : İstihdam edilenler ile işsizlerin oluşturduğu tüm nüfusu kapsamaktadır. : İstihdamın, kurumsal olmayan çalışma çağındaki nüfus içindeki oranının yüzde ifadesidir. : Referans dönemi içinde istihdam halinde olmayan (kâr karşılığı, yevmiyeli, ücretli ya da ücretsiz olarak hiç bir işte çalışmamış ve böyle bir iş ile bağlantısı da olmayan) kişilerden iş aramak için son üç ay içinde iş arama kanallarından en az birini kullanmış ve 2 hafta içinde işbaşı yapabilecek durumda olan tüm kişiler işsiz nüfusa dâhildirler. : İşsiz nüfusun işgücü içindeki oranının yüzde ifadesidir. : Belli bir yıl içinde her 1000 nüfus başına düşen boşanma sayısıdır. : Belli bir yıl içinde her 1000 nüfus başına düşen canlı doğum sayısıdır. : Belli bir yıl içinde her 1000 nüfus başına düşen evlenme sayısıdır. : Belirli bir üretim sürecinde belli bir mal için üretim faktörlerine yapılan ödemelerin toplamı, firmanın çıktısının değeri ile diğer firmalardan satın aldığı ara mallarının değeri arasındaki farktır. : Kurumların sorumlulukları içerisinde yer alan görev ve hizmetleri yerine getirirken sahip oldukları beşeri, fiziki ve mali sermayeyi ifade eder. : Kurumsal olmayan sivil nüfus içerisindeki 15 ve daha yukarı yaştaki nüfustur. : Okul, yurt, otel, çocuk yuvası, huzurevi, hastahane, hapishane, kışla ya da orduevinde ikamet edenler dışında kalan nüfustur. : Atmosferdeki başlıca kirlilik unsurlarındandır. Renksiz, keskin kokulu reaktif bir gaz olup kömür, fuel-oil gibi kükürt içeren yakıtların yanması sonucu ortaya çıkmaktadır. : Kurum ve kuruluşların görev ve sorumluluklarını yerine getirirken hareket alanlarını genişleten maddi değerler toplamıdır. 18 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Net Göç Net Göç Hızı Nüfus Artış Hızı Nüfus Yoğunluğu Okullaşma Oranı Penetrasyon Oranı Pm10 Poliklorlu Bifenil (PCB) ve Poliklorlu Terfenil (PCT) Radyasyon Değeri Satın Alma Gücü Paritesi: Sınıf YAS1 Sınıf YAS2 Sosyal Dışlanma : Belirli bir alanın aldığı göç ile verdiği göç arasındaki farktır. Belirli bir alanın aldığı göç verdiğinden fazla ise net göç pozitif, aldığı göç verdiğinden az ise net göç negatiftir. : Bir yerleşim biriminin aldığı göç ile verdiği göç arasındaki farkın nüfusuna oranıdır. : Yıllık olarak her 1000 nüfus için artan nüfus olarak ifade edilir. : Bir kilometrekareye düşen nüfustur. : Herhangi bir eğitim seviyesindeki toplam okula gidenl e öğrenci sayısının okul çağındaki toplam çocuk sayısına oranıdır. : Hizmet sağlayıcısının abone sayısının toplam nüfusa oranıdır. : EN 12341 ile tanımlanan 10 µm aerodinamik çaplı geçirgen bir girişten % 50 verimle geçen partiküler maddeyi ifade eder. Çapı 10 mikronun altında olan parçacık maddedir (kurum/is ve frenlerin, tekerlek lastiğinin ve yol yüzeyinin aşınmasından kaynaklanan parçacıklar dâhil). : Transformatörler, kondansatör gibi ekipmanlarda bulunan kimyasal maddedir. : Elektromanyetik dalgalar veya parçacıklar biçimindeki enerji yayımı ya da aktarımıdır. : Ülkeler arasındaki fiyat düzeyi farklılıklarını ortadan kaldırarak, farklı para birimlerinin satın alma gücünü eşitleyen bir değişim oranıdır. : İçme suyunda ve gıda sanayiinde kullanılabilen yeraltı sularıdır. Bu sınıfa giren yeraltı suları diğer her türlü kullanma amacına uygundur. Sınıf YAS I suları, gerektiğinde uygun bir dezenfeksiyon işleminden sonra içme suyu olarak kullanılabilirler. : Bir arıtma işleminden sonra içme suyu olarak kullanılabilecek sulardır. Bu sular tarımsal su ve hayvan sulama suyu veya sanayide soğutma suyu olarak herhangi bir arıtma işlemine gerek duyulmadan kullanılabilir. : İnsan gruplarının ya da bireylerin bulundukları sosyal statüsü, ekonomik geliri, eğitim durumu, geçmişi ve yaşam standartları dolayısıyla toplumsal ilişkilerden ve kurumlardan kopuk kalması ve içinde yaşadığı toplumdan soyutlanmasıdır. Sosyal dışlanma aynı zamanda kişilerin bir dezavantajlı gruba mensup olmasından, engelli, azınlık, yaşlı veya genç olmasından ya da içinde yaşadığı toplumun normlarından farklı bir hayat sürmesinden dolayı da yaşayabileceği bir durumdur. 19 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Sosyal Donatı Sosyal Güvenlik Su Toplama Alanı Sulak Alan Şehir Nüfusu Şehirleşme Oranı Tarım Dışı İşsizlik Oranı Toplam Doğurganlık Hızı Toplama Ayırma Tesisi Yaş Bağımlılık Oranı Yaşlı Bağımlılık Oranı Yeşil Kart 2.Kalite Su : İnsanların sosyal hayatının devamını sağlamak için gerekli olan; okul, sağlık ve spor tesisleri, kütüphane, kreş, sinema, tiyatro, konferans salonu, karakol, postane, ibadethane, ticaret ve hizmet tesisleri ve benzeri sosyal tesisler ile çocuk parkları, rekreasyon alanları, kent mobilyaları, meydan düzenlemeleri ve benzeri çevre düzenlemesi işlerinin bütününü ifade etmektedir. : Herhangi bir sosyal risk yüzünden geliri veya kazancı azalmış kişilerin, başkalarının yardımına gerek kalmaksızın, yaşama ve geçinme ihtiyaçlarını karşılayan bir sistemler bütünüdür. : Bir akarsuyun tüm kollarını kapsayan alandır. : Doğal ya da yapay, sürekli ya da mevsimsel, tatlı, acı ya da tuzlu, durgun ya da akan su kütleleri, bataklıklar, turbalıklar ve gelgitin çekilmiş anında derinliği altı metreyi aşmayan deniz sularıdır. : İl ve ilçe merkezlerinin belediye sınırları içindeki nüfusudur. : Toplam nüfus içinde şehirde yaşayanların oranıdır. : Tarım dışı mesleklerde iş arayanların, tarım dışı işgücüne oranıdır : Bir kadının doğurgan olduğu dönem (15-49 yaş grubu) boyunca doğurabileceği ortalama çocuk sayısıdır. : Fabrika, satış noktası ve benzeri üniteler içerisinde yapılan biriktirmeler hariç, ambalaj atıklarının toplandığı ve cinslerine göre sınıflandırılarak ayrıldığı tesislerdir. : 0-14 ve 65 ve daha yukarı yaş gruplarındaki kişi sayısının 15-64 yaş grubundaki kişi sayısına oranının yüzde ifadesidir. : 65 ve daha yukarı yaş grubundaki kişi sayısının 15-64 yaş grubundaki kişi sayısına oranının yüzde ifadesidir. : Aile içindeki gelirin; kişi başına düşen aylık tutarı, brüt asgari ücretin 1/3′ünden az olan vatandaşların sağlık hizmetlerinden ücretsiz yararlanmasına imkân veren sistemdir. : Az kirlenmiş sudur. İçme suyu potansiyeline sahiptir. 20 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI ÖZET TRA2 Düzey II Bölge’sinde kurulmuş olan Serhat Kalkınma Ajansı, sorumluluk sahasında bulunan Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars illerinde ulusal düzeyde üretilen politika, plan ve stratejiler ile yerel düzeyde yürütülecek faaliyetler arasındaki ilişkiyi belirlemek, yerel kurum ve kuruluşlar arasında işbirliği ve koordinasyonu güçlendirmek; kamu, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini geliştirmek, bölgesel gelişmeyi hızlandırmak, sürdürülebilirliğini temin etmek; kaynakların yerinde ve etkin kullanımını sağlamak ve bölgesel program ve projelere temel oluşturmak amacıyla TRA2 Bölgesi 2014-2023 Bölge Planı hazırlanmıştır. Bölge Planı’nın hazırlanmasında özellikle Onuncu Kalkınma Planı, Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi olmak üzere ulusal plan ve programlar ile bölgesel ölçekli planlardan faydalanılmıştır. Bunlarla birlikte bölge illerinde bulunan kamu kurum ve kuruluşları, sivil toplum kuruluşları, özel kurumlar ve bölge halkının da her aşamada azami katılım sağlayacağı düzeyde görüşmeler, çalıştaylar ve toplantılar düzenlenerek plan nihai hale getirilmiştir. Bölge Planı TRA2 Bölgesi’nin sahip olduğu sosyal ve ekonomik potansiyellerin bölge insanının hizmetine sunulacak şekilde geliştirilmesi, yaşam kalitesi ve refah düzeyinin artırılması temel amacı doğrultusunda hazırlanmıştır. 2014-2023 Bölge Planında TRA2 Bölgesi’nin Türkiye ve dünya üzerinde sahip olduğu jeostratejik konumunun önümüzdeki dönemde bölgenin geleceğine yön veren en önemli avantajlarından birisi olacağı ortaya konmuştur. Bakü-Tiflis-Kars demiryolu hattının tamamlanması ve Kars-Iğdır-Dilucu-Tahran-İslamabad demiryolları ile Marmaray vasıtasıyla Trans-Kafkasya ulaşım koridorunun tesis edilmesi sonucunda Londra’dan Çin’e uzanacak İpek Demiryolu ile Çin’deki üretimin, tüketim merkezi olan Avrupa’ya TRA2 bölgesi üzerinden taşınması sağlanacaktır. Bu koridorla birlikte Kafkasya ve Orta Asya'ya yönelik insan ve mal trafiğinde meydana gelecek artış bölgenin stratejik konumunu daha da güçlendirecek ve bölge, Türkiye’nin Orta Asya ve Kafkasya’ya açılan ticaret ve lojistik köprüsü olacaktır. Etüt çalışmaları devam eden Kars-Iğdır-Nahcivan demiryolu projesinin ileri bağlantılarında Nahcivan’dan sonra Tebriz-Tahran-Zahedan ve İslamabad’a ulaşılmakta olup hattın yapılması ile hâlihazırda tek bağlantıyı oluşturan Van-Tebriz hattı dışında Erzurum-Erzincan-Sivas ve Ankara’ya doğrudan ulaşan yeni bir İstanbul-İslamabad koridoru oluşturulacaktır. Ayrıca, bölge Hazar ve Orta Asya enerji kaynaklarının batıya ulaşmasında doğal bir köprü görevine sahiptir. Hazar Havzası enerji kaynaklarının batıya taşınmasını sağlayan BaküTiflis-Ceyhan petrol boru hattı ile Bakü-Tiflis-Erzurum ve İran-Ankara doğalgaz boru hatları TRA2 Bölgesinden geçmektedir. Dolayısıyla, TRA2 bölgesi, karayolu ve havayolu ulaşımının geliştirilmesi, yolların kalitesinin iyileştirilmesi ve diğer il ve bölgelerle bağlantılarının nicelik ve nitelik olarak artmasıyla birlikte sınır bölgesi olmanın avantajını önümüzdeki dönemde yükselen bir ivmeyle kullanabilecektir. Bölge, söz konusu uluslararası demiryolu ulaşım hatları ve doğalgaz iletim projeleri sayesinde, bir kavşak bölgesi olma özelliğini perçinleyerek Londra’dan Çin’e ve Kafkasya üzerinden Rusya Federasyonu ve Orta Asya Türk Cumhuriyetlerine ulaşım noktasında kilit konuma yükselmektedir. TRA2 Bölgesinde sanayi gelişememiş olmakla beraber yakın bölge ve komşu ülkeler açısından bir ticaret merkezi olma ve küçük imalat sanayini geliştirme potansiyeline sahiptir. 21 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 2014 – 2023 TRA2 Bölge Planında mevcut potansiyelin geliştirilmesine yönelik tedbirler vurgulanmıştır. Bölgede ekonomi genel olarak tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. Türkiye toplam büyükbaş hayvan varlığının yaklaşık olarak % 9’una sahip olan bölgede büyükbaş hayvan varlığı son yıllarda artış göstermiştir. Kars ilinin büyükbaş hayvan sayısı açısından ön plana çıktığı bölgede Ağrı ve Ardahan illerinde de son yıllarda önemli artış olmuştur. Küçükbaş hayvancılık ise, daha ziyade Ağrı ve Iğdır illerinde yapılmakta ve özellikle Doğubayazıt ilçesi ön plana çıkmaktadır. Bölgede hayvancılık ve hayvancılığa dayalı sanayinin gelişme potansiyeli yüksek olup bölge planı süresince merkezi ve yerel diğer kamu kurum ve kuruluşlarıyla eşgüdümlü çalışılarak hayvancılığın bölge ekonomisine sağladığı katkının arttırılması öncelikli alanlardan olacaktır. TRA2 bölgesi arıcılık ve kaz yetiştiriciliği alanında da önemli avantajlara sahiptir. Bölge balının marka değerinin yükseltilmesi ile bölgeye sağladığı katkının arttırılabileceği öngörülmektedir. Türkiye kaz popülasyonunun yaklaşık 1/3’üne sahip bölgede özellikle Ardahan ve Kars illerinde kaz yetiştiriciliğinin ekonomik faaliyet olarak gerçekleştirilebilmesine yönelik uygulamalar teşvik edilecektir. Yumurta tavukçuluğu Iğdır ile Ağrı illerinde ve özellikle Doğubayazıt ilçesinde potansiyele sahiptir. Bu kapsamda, özellikle tavukçuluk sanayinin geliştirilebileceği ve Doğu Anadolu çapında ticaretinin yapılmasına yönelik faaliyetler sürdürülecektir. Tarım sektörü ile birlikte turizm sektörü de bölge için büyük bir potansiyel ve büyük bir fırsat oluşturmaktadır. TRA2 Bölgesi çok çeşitli turizm türlerine hitap edecek değerlere sahip olmakla beraber hâlihazırda misafirler tarafından en çok Ani Antik Kenti, Kars Kent Merkezi, Ağrı Dağı ve çevresindeki yapılar ile Sarıkamış Kayak Merkezi ziyaret edilmektedir. Konaklama yatırımı açısından Kars Merkez, Sarıkamış ve Ağrı Doğubayazıt ilçelerinin ön planda olduğu ve Ağrı Merkez ile Iğdır Merkez’in bu ilçeleri takip ettiği görülmektedir. Nitelikli konaklama tesis yatırımlarının devam etmesi ile oda ve yatak kapasitesinin arttırılmasının yanısıra, misafirlere sunulan hizmet ve ürünlerin çeşitliliğinin arttırılması ile gelecekte bölgesel anlamda bir turizm markası olunması bölge planının temel amaç ve öngörülerinden birini oluşturmaktadır. Kalkınma Bakanlığı (mülga DPT) tarafından 2003 yılında hazırlanan İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması’na göre genel gelişmişlik bakımından Kars ili 67, Iğdır 69, Ardahan 74 ve Ağrı 80. sırada yer almaktadır. 2011 yılında güncellenen çalışmaya göre Kars 68, Iğdır 69, Ardahan 71 ve Ağrı ili 79. sırada bulunmakta olup TRA2 Bölgesi eğitim, sağlık ve gelir dağılımı açısından Türkiye ortalamasının altında kalmaktadır. Bölge planında TRA2 bölgesinin, nüfus, göç, eğitim, sağlık, dezavantajlı gruplar, örgütlülük, medya, yoksulluk, kurumsal kapasite gibi sosyal içerikli verileri incelenerek hâlihazırda göç veren bölge konumundan sıyrılması ve gelişmişlik düzeyinin arttırılması için sosyal anlamda yapılacak çalışmalar belirtilmiştir. Sosyal sektörlerde yaşanacak iyileşmeler, diğer tüm alanlarda doğrudan gelişmelere yol açacağı için birincil öneme sahiptir. Bu kapsamda öncelikli olarak bölgenin büyük sıkıntılar yaşadığı eğitim, sağlık, ulaşım gibi temel kamu hizmetlerinde etkinliğin ve kalitenin arttırılması, sosyal dönüşümün sağlanması ve beşeri sermaye düşüklüğünün giderilmesi bölge planının ana amaçlarındandır. 22 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Günümüzün önemli problemleri arasında yer alan çevre sorunları TRA2 Bölgesi’nde hızlı nüfus artışı ve plansız şehirleşmeye bağlı olarak; temel insani ihtiyaç olan konut sorununun gecekondulaşma ve betonlaşma yoluyla çözümlenmesi sonucu ortaya çıkmaktadır. Kontrolsüz ve plansız kentleşme; öncelikle içme suyu ve kanalizasyon sistemlerinin nüfusun ihtiyaçlarını karşılayamaz hale gelmesi ile evlerden kaynaklanan katı atıkların toplanması ve depolanması sorunlarını beraberinde getirmektedir. Bölge’de özellikle kış mevsiminde görülen hava kirliliği, plansız şehirleşme, doğalgazın yaygın olmaması, kalitesiz yakıt kullanımı ve yanlış yakma tekniklerinin uygulanması gibi nedenlerden oluşan temel çevre problemidir. Bölgede özellikle son yıllarda sağlanan sosyal ve ekonomik gelişme ile birlikte, toplumun çevre duyarlılığı ve bilincinin artırılması, bugünün ve gelecek nesillerin doğal kaynaklardan faydalanmasının güvence altına alınarak çevrenin korunması ve kalitesinin yükseltilmesi bölge planının temel amaçları arasında yer almaktadır. Ulusal politikalarla uyumlu olarak bölgede su havzalarının yönetimi, kentsel altyapı, atık yönetimi, hava yönetimi, iklim değişikliği, biyolojik çeşitlilik ve hassas ekosistemlerin korunması üzerinden öncelik ve tedbirler belirlenmiştir. Günümüzde TRA2 bölgesinde yararlanılan yenilenebilir enerji kaynağı sadece hidroelektrik santralleri olmasına rağmen yapılan çalışmalar bölgenin güneş, rüzgâr, biyogaz, jeotermal gibi enerji potansiyellerine sahip olduğunu göstermektedir. Özellikle Ağrı ilinin güneş enerjisi ve jeotermal enerji açısından yüksek potansiyele sahip olduğu, buna ilaveten detaylı çalışmalara ihtiyaç duyulmakla birlikte rüzgâr enerjisi ve biokütle enerjisinin de bölge için önemli potansiyel oluşturduğu görülmektedir. Söz konusu potansiyelin kullanılması, çevre sorunlarının giderilmesinin yanı sıra bölge ekonomisine olduğu kadar ülke ekonomisine de katkı sağlayacaktır. Bölge planı hazırlık çalışmaları çerçevesinde, incelenen son husus bölgedeki uygun yatırım alanları olmuştur. Uygun yatırım alanları ile kuruluş yeri faktörleri, üretim biriminin maliyeti, satış hasılatı ve sermaye yapısı üzerinde etkili olan tüm konumsal özellikleri vb. unsurlar dikkate alınarak her bir TRA2 ili için uygun yatırım alanları önerilmiştir. Bölge paydaşları ile yüz yüze görüşmeler, il çalıştayları, araştırma ve analizler neticesinde bölgenin bütüncül bir görünümü ortaya çıkarılmış olup bu çerçevede belirlenen vizyon, gelişme eksenleri, öncelikler ve tedbirler Kalkınma Kurulunda da görüşülerek nihai hali verilmiştir. Bu kapsamda; TRA2 Bölgesi 2014 – 2023 Bölge Planının vizyonu; “Doğal zenginliğiyle tanınmış, turizm ve tarımsal ürünleriyle markalaşmış, sınırları aşan kültürel mirasın imkânlarından yararlanmış, rekabet gücü yüksek işletmeleriyle ülkenin Kafkasya ve Orta Asya’ya açılan ticaret ve lojistik merkezi bir Serhat Bölgesi.” olarak belirlenmiştir. Bu vizyonu gerçekleştirmek üzere 2014 – 2023 yılları arasında amaçlanan gelişme eksenleri ve tedbirler aşağıda sunulmuştur. 23 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 1: Gelişme Eksenleri ve Tedbirler GELİŞME EKSENLERİ ÖNCELİKLER 1.1.İşgücünün beceri seviyesinin yükseltilmesi ve istihdam edilebilirliğinin artırılması 1.2.Eğitimde altyapı ve hizmet kalitesinin iyileştirilmesi 1.3.Sağlık alanında altyapı ve hizmet kalitesinin iyileştirilmesi SOSYAL KALKINMA 1.4.Kurumsal kapasitenin arttırılması 1.5.Özel ilgi gruplarının toplumsal hayata aktif katılımının artırılması 1.6.Kadının toplumsal statüsünün güçlendirilmesi 2.1 Kentsel altyapının iyileştirilmesi 2.2. Kırsal Gelişmenin Sağlanması ÇEVRESEL SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK 2.3. Çevrenin korunması ve çevre kirliliğinin önlenmesi 2.4. Enerji kaynaklarının etkin kullanılması 3.1. Ulaşım Alt Yapısının İyileştirilmesi ERİŞİLEBİLİRLİK 3.2. Bilgi ve Teknolojiye Erişim İmkânının Artırılması 4.1. Tarımsal üretimde verimliliğin ve yenilikçi uygulamaların artırılması 4.2. Turizmde bölgesel marka olunması REKABET EDEBİLİRLİK 4.3. İmalat sanayinde verimlilik ve katma değerin artırılması 4.4. Dış Ticaret ve Lojistik Merkezi Olunması 4.5. Tabii kaynakların katma değerinin artırılması 4.6 Girişimcilik altyapısı ve kültürünün geliştirilmesi 24 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI PLAN HAZIRLAMA SÜRECİ VE KATILIMCILIK 2014 – 2023 bölge planı hazırlık süreci katılımcılık esaslı bir yaklaşımla yönetilmiştir. Bu süreçte, çalışmalar ve analizler sonucunda oluşturan tedbir ve önceliklerin etkinliğini ve niteliğini artırmak üzere bütün paydaşların karar verme süreçlerine iştirak etmeleri sağlanmış, planın; bölgenin ortak aklının bir ürünü olması hedeflenmiştir. Ayrıca, bölge planının kurumlar tarafından azami düzeyde sahiplenilmesi ve bölgedeki tüm kurum ve kuruluşlar için yönlendirici bir belge olması amaçlanmıştır. Bu doğrultuda bölge planı, Ajansımız koordinasyonunda, bölge Valilikleri, Belediyeleri, diğer kamu kurum ve kuruluşları, Ticaret ve Sanayi Odaları, üniversiteleri, meslek odaları, sivil toplum kuruluşları ile bölgeler arası işbirliğinin sağlanması amacıyla gerçekleştirilen toplantılarda komşu kalkınma ajanslarınca dile getirilen katkılar, görüş ve öneriler dikkate alınarak hazırlanmıştır. 25 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Şekil 1 Planlama Süreci ÖN HAZIRLIK ÇALIŞMALARI Paydaş analizi, Ulusal ölçekli plan, program ve strateji belgelerinin incelenmesi, Kanun, tebliğ, mevzuatların irdelenmesi MEVCUT DURUM ANALİZİ İlgili kurum ve kuruluşlarla yüz yüze görüşmeler, Mevcut verilerin derlenmesi, Verilerin analizi ve sektörel mevcut durum raporlarının hazırlanması, Mevcut durum rapor özetinin illerdeki tüm paydaşlara sunulması ve 2023 vizyonu için Bölge planı anketinin uygulanması İL ÇALIŞTAYLARI Her ilin temel sorunları ve çözüm önerilerinin belirlenmesi, Her ilin mevcut ve potansiyel sektörlerinin ve ürünlerinin belirlenmesi, İllerin rekabet gücü ve pazarlama kabiliyetinin irdelenmesi, yatırım çekmek için aşılması gereken engellerin saptanması, İlleri marka haline getirecek vizyoner proje fikirlerinin geliştirilmesi, TASLAK VİZYON, AMAÇ, HEDEF VE STRATEJİLERİN BELİRLENMESİ KALKINMA KURULU VE ALT İHTİSAS GRUPLARI ÇALIŞMALARI Bölge Kalkınma Kurulu üyelerine mevcut durum analizinin sunumu, İl düzeyinde alt grupların taslak gelişme ekseni, öncelik ve tedbirlerin değerlendirmesi, Amaç, hedef ve önceliklerin katılımcılık analizleriyle değerlendirilip vizyona erişmedeki etkinliğinin saptanması, Bölge taslak vizyonu değerlendirmesi ve önerilerin alınması, 2023 TRA2 Bölge Planı vizyonunun oluşturulması PERFORMANS GÖSTERGELERİNİN BELİRLENMESİ 26 İZLEME VE DEĞERLENDİRME PLANLAMASI TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 1. Plan Hazırlık Süreci Bölge planı hazırlık çalışmaları kapsamında, ilk olarak süreçlerin planlaması yapılmış ve mevcut durum analizi için gerekli veriler tanımlanmıştır. Bu süreçte, TRA2 Bölgesi Bölge Planı’nın referans alacağı ulusal ve bölgesel plan, program, politika ve strateji belgeleri, kanun, tebliğ ve mevzuat değerlendirilmiştir. Bunun yanı sıra, tüm süreç boyunca yerelden gelen talep ve görüşlerin bölge planına yansıtılması amacıyla etkin bir katılımcılık yöntemi oluşturulmasına yönelik çalışmalar gerçekleştirilmiştir. Katılımcılığın en üst düzeyde olmasını temin etmek için ayrıntılı paydaş analizi gerçekleştirilerek sahada araştırmalar yapılmış ve uzmanların görüşlerine başvurulmuş, farklı düzey ve konularda çeşitli toplantılar ve çalıştaylar düzenlenmiş, kurum ve kuruluşların görüşleri anket yoluyla yazılı şekilde alınarak bölge planının tüm kesimlerin katkılarıyla şekillenmesi sağlanmıştır. Bu çerçevede gerçekleştirilen faaliyetler ile ilgili özet bilgiler aşağıda sunulmuştur. Tablo 2: Bölge Planlama Sürecinde Katılımcılık Çalışmanın Adı İlgili Kurum ve Kuruluşların Bilgilendirilmesi, Mevcut Verilerin Derlenmesi Yöntem Yüz yüze görüşme Ağrı İli GZFT Analizi Çalışması Ardahan İli GZFT Analizi Çalıştay Çalışması Iğdır İli GZFT Çalışması Kars İli GZFT Çalışması İlgili kurum ve kuruluşlardan bölgenin sorunları-çözüm önerileriResmi yazı gelişim alanları-vizyon ve GZFT analizine ilişkin görüşlerin derlenmesi Plan Vizyon, Amaç ve Hedeflerinin Belirlenmesi Katılımcılar İl ve ilçelerdeki Kamu Kurum ve Kuruluşları, Özel Sektör Kuruluşları ve Mesleki Kuruluşlar İl ve ilçe düzeyi kamu, özel sektör kuruluşları, sivil toplum kuruluşları ve bireysel üretici ve işletmeciler. İl ve ilçelerdeki Kamu Kurum ve Kuruluşları, Özel Sektör Kuruluşları ve Mesleki Kuruluşlar Kalkınma Kurulu Toplantı/Çalıştay Üyeleri ve Bölge Kanaat Önderleri Bölge Planı’nın Yönetim Kurulu’nda görüşülmesi Toplam katılımcı sayısı Katılımcı Sayısı Notlar 131 46 26 50 48 Katılımcı kuruluşlar ve temsilcilerinin listesi Ek-3/4/5/6’da sunulmuştur. 104 84 Bölge illeri düzeyinde çalışma grupları oluşturulmuştur. 16 505 Plan hazırlama sürecinde, kurum ve kuruluşların bölge planı hakkında bilgilendirilmeleri, yaptıkları ve planladıkları çalışmalar hakkında bilgi edinilmesi ve bölge hakkındaki görüşlerinin daha rahat ve samimi bir ortamda alınabilmesi amacıyla yarı yapılandırılmış görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Ayrıca, grup toplantıları düzenlenerek ortak problemler ve çözüm önerileri tartışılmış ve hem odak hem de genişletilmiş toplantılar çerçevesinde bölge 27 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI insanının bölgenin geleceğine dair öngörüleri elde edilmiştir. Söz konusu toplantılara ek olarak, kurumların resmi görüşlerinin irdelenebilmesi ve bölge planına yansıtılabilmesi amacıyla anket uygulaması gerçekleştirilmiştir. 2. Bölge Planına Girdi Oluşturan Önemli Çalışmalar Doğu Anadolu Bölgesi’nde Büyükbaş Hayvancılık Çalıştayı Ajansımız tarafından Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı ve Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı işbirliği ile düzenlenen “Doğu Anadolu’da Büyükbaş Hayvancılık Çalıştayı” 12-14 Mayıs 2011 tarihleri arasında Kars ili Sarıkamış ilçesinde gerçekleştirilmiştir. Doğu Anadolu Bölgesi’nin 12 ilinden (Ağrı, Ardahan, Bayburt, Bitlis, Erzincan, Erzurum, Hakkâri, Iğdır, Kars, Malatya, Muş ve Van) üreticiler dâhil olmak üzere sektörle ilgili tüm kesimlerin, akademisyenlerin ve merkezi kurum ve kuruluşların temsilcilerinin geniş katılımıyla gerçekleştirilen çalıştaya 149 kişi iştirak etmiştir. Doğu Anadolu Bölgesi’nde büyükbaş hayvancılık sektörünün gelişmesine katkı sağlamayı hedefleyen çalıştay bölge potansiyelinin değerlendirilerek, hayvancılık faaliyetlerinden alınan verimin optimum düzeye çıkarılabilmesi ve bölgeye uygun büyükbaş hayvancılık programlarının oluşturulabilmesine temel olmak üzere sektörde bulunan tüm kesimlerin sorunlarının tespiti ve bu sorunlara çözüm önerileri geliştirilmesi amacıyla gerçekleştirilmiştir. Çalıştay sonrasında elde ettiği sonuçlar bir rapor ile derlenmiş olup saptanan sorun ve hedefler esas alınarak 2012 ve 2013 yıllarında büyükbaş hayvancılık işletmelerinin geliştirilmesine yönelik mali destek programları yürütülmüştür. “Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu Projesi ve TRA2 Bölgesi Açısından Önemi” Paneli Serhat Kalkınma Ajansı ve Kafkas Üniversitesi’nin ortak olarak düzenlediği “Bakü- TiflisKars Demiryolu Projesi ve TRA2 Düzey 2 Bölgesi Açısından Önemi” konulu panel 6 Haziran 2011 tarihinde Kars’ta Devlet Su İşleri 24. Bölge Müdürlüğü Konferans Salonu’nda gerçekleştirilmiştir. Kamu temsilcileri, akademisyenler, işletmeciler ve yerel halkın katılım sağladığı panel sırasında yapılan konuşmalarda demiryolunun ülkemiz ve bölge ekonomisine katkıları ve dış ticarete etkisine değinilmiştir. Ayrıca Kars’ta kurulması planlanan Demiryolu Lojistik köyünün Kars ve çevre illere etkileri de değerlendirilmiştir. SERKA Sohbetleri Yerelin sorunlarına çözüm bulmak ve yerel kalkınma dinamiklerini harekete geçirmek amacıyla düzenlenen "SERKA Sohbetleri" programı 2011 yılında bir il (Iğdır) ve dört ilçede (Doğubayazıt, Kağızman, Diyadin, Patnos) gerçekleştirilmiştir. İl ve ilçeler düzeyinde uygulanan ve ilgili kamu kurum ve kuruluşları ile özel sektör temsilcilerinin, üreticilerin ve STK’ların katılımına açık olarak düzenlenen programlar, bölgenin kalkınması, bölgedeki yatırım olanaklarının değerlendirilmesi ve bölgenin sorunlarının yerel aktörlerle birlikte tespit edilip onlarla birlikte çözüm yolları bulunması açısından Ajansımız çalışmalarında yol gösterici olmuştur. 28 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI İŞKUR Koordinasyon Toplantıları TRA2 Bölgesi’nin temel sorun alanlarından olan işsizliğin azaltılması ve kayıt dışı istihdamın önlenmesi konularında alınacak önlemlerle ilgili koordinasyonu sağlamak ve illerde yürütülen mesleki eğitim programlarının etkinliğinin artırılmasına katkı sunmak amacıyla Serhat Kalkınma Ajansı koordinatörlüğünde bölge illerinin İŞKUR İl Müdürlükleri ile üniversitedeki öğretim görevlilerinden oluşan bir platform kurulmuştur. 2011 ve 2012 yıllarında gerçekleştirilen toplantılarda illerde yürütülen mesleki eğitim programlarının bölgede etkinliğini artırmak üzere “İşgücü Piyasası Araştırması” çalışmalarının Ajansın koordinatörlüğünde bölge düzeyinde gerçekleştirilmesi kararlaştırılmıştır. Gerçekleştirilen ön hazırlıklar ve saha çalışmalarının ardından Ağrı ve Kars illerinin işgücü piyasası araştırmaları tamamlanmıştır. TRA2 Bölgesi Üniversiteleri İşbirliği Protokolü Bölgesel kalkınma hedeflerini gerçekleştirmeye yönelik olarak; kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini geliştirmek, bölgenin kaynak ve olanaklarını tespit etmek, ekonomik ve sosyal gelişmeyi hızlandırmak ve rekabet gücünü artırmak amacıyla TRA2 Düzey II Bölgesi’nde yer alan üniversiteler (İbrahim Çeçen Üniversitesi, Iğdır Üniversitesi, Kafkas Üniversitesi ve Ardahan Üniversitesi) ile Ajansımız arasında protokol imzalanmıştır. Bu kapsamda Ajansımız çalışma programında gerçekleştirdiği organizasyon, toplantı, araştırma ve çalışmaların Ajans ile üniversite işbirliği içerisinde gerçekleştirilmesine öncelik verilmiştir. Ardahan Kafkas Arı Irkı ve Arıcılık Çalıştayı 9 Şubat 2012 tarihinde Ardahan’da gerçekleştirilen ve 104 kişinin katılım sağladığı çalıştayda bölgedeki arıcılığın mevcut durumu, sorunları, çözüm önerileri, il müdürlükleri, belediyeler, ıslah merkezi, arı yetiştiricileri, üniversite, belediye ve valilik temsilcilerinden oluşan paydaş grupla tartışılmıştır. Elde edilen bilgiler ışığında destek programlarına ve çalışma planlarına yön verilmiştir. Komşu Ülkeler Bilgilendirme Toplantısı Bölgedeki aktörlerin Gürcistan, Azerbaycan ve İran’ın ticaret ve yatırım olanakları hakkında bilgilendirilmesi amacıyla “Komşu Ülkeler Bilgilendirme Toplantıları” düzenlenmiştir. T.C. Ekonomi Bakanlığı ile birlikte organize edilen toplantılara ilgili ülkelerdeki ticaret müşavirlerimiz/ataşelerimiz katılım sağlamıştır. Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars illerinde faaliyet gösteren işadamları, yatırımcılar ve ilgililere İran, Gürcistan ve Azerbaycan ülkelerine yönelik mevcut ticaret anlaşmaları, vergi ve gümrük mevzuatı, ülkede işyeri açma ve yatırım yapma imkân ve koşulları gibi konularda bilgiler verilmiştir. 14-15 Mayıs 2012’de 3 ilde düzenlenen toplantılara toplam 350 kişi katılım sağlamıştır. Hayvancılık ve Süt Sanayi Sektörü Paneli ve TRA2 Bölgesi’nde Süt ve Süt Ürünleri Sektör Raporu TRA2 Bölgesi’nde barınak ve hayvan işletmelerinin mevcut durumu, yem bitkileri yetiştiriciliği, süt sanayi sektör raporu, AB’de modern hayvancılık uygulamaları ve coğrafi işaretin kırsal kalkınmaya etkisi konularının görüşülmesi ve çözümler üretilmesi amacıyla 28 Kasım 2012 tarihinde “TRA2 Bölgesi Hayvancılık ve Süt Sanayi Sektörü” konulu bir toplantı düzenlenmiştir. Kars DSİ Konferans Salonu’nda düzenlenen toplantı öncesinde Ajans 29 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI uzmanları tarafından 14 ilçe merkezi ve bu ilçelere bağlı 27 köyde toplam 94 işletme ziyaret edilmiştir. Toplantıya bölge üniversiteleri veteriner ve ziraat fakülteleri, Türk Patent Enstitüsü, Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlükleri, Ziraat Odası Başkanları, Damızlık ve Sığır Yetiştiricileri Birliği, Veteriner Hekimler Odaları, Kars Süt Ürünleri Derneği yetkilileri ile mandıra/çiftlik/işletme sahipleri ve çiftçilerden oluşan 79 kişi katılım sağlamıştır. Gerçekleştirilen saha çalışmaları ve toplantıda elde edilen sonuçlardan yararlanılarak “TRA2 Bölgesi’nde Süt ve Süt Ürünleri Sektör Raporu” hazırlanmıştır. Hayvancılık İşletmelerine Teknik Gezi Ziyaretleri TRA2 Bölgesi çiftçilerinin profesyonel olarak işletilen büyükbaş hayvancılık tesislerinde gerçekleştirilen bakım ve besleme uygulamaları, makine ve ekipmanlarda dikkat edilmesi gereken hususlar ve benzeri konularda birikimlerini artırmak ve iyi uygulama örneklerini görmelerini sağlamak için Ajansımız tarafından örnek hayvancılık işletmelerine teknik gezi ziyaretleri düzenlenmiştir. Söz konusu teknik gezilere ilişkin özet bilgiler aşağıda sunulmuştur: Tablo 3: Yurtiçi hayvancılık teknik inceleme gezileri Tarih 12-16.05.2013 28-30.12.2012 15-18.11.2012 18-19.10.2012 19-21.09.2012 13-15.07.2012 Katılımcı Sayısı Gidilen Yer 1. Şanlıurfa Bereket Sulama Birliği 2. Harran Reha Sulama Birliği 3. Atatürk Barajı Sulama Birliği 4. Karaali Bölgesi Sambur Seracılık İşletmesi 1. Aydın Germencik Sök Taş Şirketler Grubu Efeler Çiftliği 2. Aydın Arif Gürdal Çiftliği 3. İzmir Tire Süt Müstahsilleri Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 4. İzmir Hanaklılar Yardımlaşma ve Dayanışma Derneği 1. Erzurum Atatürk Üniversitesi Veteriner Fakültesi Hayvan Çiftliği 2. Kayseri Bünyan CCT Tarım Hayvancılık Turizm San. ve A.Ş Büyükbaş Hayvan Çiftliği 3. Kayseri Bünyan Plato Entegre Hayvancılık ve Tarım San. Tic. A.Ş Büyükbaş Hayvan Çiftliği 4. Erzurum Ilıca Akyıl Hayvancılık Büyükbaş Hayvan Çiftliği Gümüşhane Kelkit Organik Süt Sığırcılığı İşletmeleri 1.Erzurum Atatürk Üniversitesi Veteriner Fakültesi Hayvan Çiftliği 2.Yozgat Bogazlıyan Başak Tarım A.Ş Büyükbaş Hayvan Çiftliği 1. Erzurum Doğu Anadolu Tarımsal Araştırmalar Enstitüsü Büyükbaş Hayvan Çiftliği 2. Yozgat Bogazlıyan Başak Tarım A.Ş Büyükbaş Hayvan Çiftliği Toplam 23 17 33 46 31 20 170 Bölge İlleri Turizm Çalıştayı Kamu sektörü, üniversite, özel sektör ve sivil toplum kuruluş temsilcilerinin (48 kişi) katılım sağladığı ve 26 Kasım 2012 tarihinde Kars’ta gerçekleştirilen çalıştayda turizm konusunda bölgenin genelinde görülen sorunlar ile örgütsüzlük ve işbirliği eksikliği nedeniyle yaşanan problemlerden bahsedilerek, çözüm yolları konusunda neler yapılabileceği tartışılmıştır. Ayrıca, söz konusu çalıştayda Ajansımız tüm katılımcıların somut proje örneklerinin 30 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI derlenmesi ile yapılması gerekenlerin ve projelerin yapılabilirliğinin tartışıldığı bir bilinç oluşturma platformu görevi görerek sektör temsilcilerinin görüş alışverişinde bulunmasını sağlamıştır. TRA2 Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları Profili Çalıştayı Ajansımız bölgede özel olarak sivil toplum kuruluşlarına yönelik yapılan ilk çalışmayı gerçekleştirmiş olup bölge içerisinde faaliyet gösteren tüm STK’ların yapı, faaliyet ve işlevlerini araştırmıştır. Sonuç olarak bölgedeki örgütlülük kültürünün zayıflığı gibi temel nedenlerden STK’ların finansal sıkıntıları yanında etkinlik konusunda da büyük sorunları olduğu tespit edilmiştir. Şubat 2013 tarihinde Kars’ta gerçekleştirilen “TRA2 Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları Profili Çalıştayı” ile STK’lar yaşadıkları sorunları ve bu sorunlara yönelik çözüm önerilerini ve beklentilerini dile getirmiş, görüş alışverişinde bulunulmuştur. Söz konusu çalışma ve çalıştay sonuçları Ajansımız faaliyet ve desteklerine yansıtılmıştır. 3. Plan Onay Süreci Kalkınma Kurulu’nda plan öngörülerinin oluşturulmasının ardından planın bütünü Yönetim Kuruluna sunularak görüşleri değerlendirilmiş ve Kalkınma Bakanlığına sunulmak üzere bölge planı nihai hale getirilmiştir. Kalkınma Bakanlığı tarafından talep edilen değişiklikler yapılarak BGYK’ya sunulmuştur. . ……tarihinde BGYK’da görüşülen TRA2 2014 – 2023 Bölge Planı ……..tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. 31 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI METODOLOJİ 2014–2023 TRA2 Bölge planı hazırlama sürecinde; yerel aktörlerin planlama faaliyetlerine bilgilerini, öngörülerini, taleplerini ve mekânsal gelişme perspektiflerini ortaya koyarak iştirak ettiği katılımcı bir planlama yöntemi uygulanmıştır. Saha çalışmalarına dayanan verilerden hareketle uygulanan analizler katılımın etkinliğini arttırmıştır. İlk aşamada ulusal ölçekli plan, program, eylem planları ve strateji belgeleri ile kanun, tebliğ ve yönetmelikler incelenmiştir. Ulusal ve/veya bölgesel ölçekli plan ve programlar, özellikle Onuncu Kalkınma Planı ve Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi, bölgeler arası gelişmişlik farklarının giderilmesi çerçevesinde çalışmalara yön vermiştir. Ulusal planlarda, ulusal veya bölgesel düzeyde ifade edilen çözüm önerilerinin bölgemizin sorun ve potansiyelleri dikkate alınarak mekânsal düzeyde yapılması gerekenler ilçe düzeyinde çalışılmış ve sonuçlar plana yansıtılmıştır. Plan metodolojisini, sektörel başlıklara ayırarak incelemek mümkündür; Sosyal Yapı başlığı, temel olarak TÜİK ve saha görüşmeleri ile elde edilen veriler kullanılarak oluşturulmuştur. Ayrıca Ajansımız ve diğer kurum ve kuruluşlarca bölgede yapılan çalışmalarda bölge halkının süreçlerde aktif rol alamadığının göze çarpması nedeniyle Ajansımızca “TRA2 Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları Profili” çalışması uygulanarak STK’ların mevcut durumu analiz edilmiştir. Bu kapsamda öncelikle bölge illerindeki STK’ların sayıları Dernekler İl Müdürlükleri ve Erzurum Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nden sağlanan veriler ile tespit edilmiştir. Elde edilen veriler ışığında STK’lar faaliyet alanlarına ve bağlı bulundukları il ve ilçelere göre tasnif edilmiş ve tek tek ziyaret edilerek görüşmeler ve yarı yapılandırılmış anket uygulaması gerçekleştirilmiştir. Çalışma ile toplumun daha çok eğitimli ve girişimci kesimlerinin öncülüğünde çok çeşitli konularla ilgili kurulan STK’ların, kurumsal kapasite ve fiziki kapasitelerinin zayıf olduğu ve sorunların çözümüne etkin katılamadıkları tespit edilmiştir. Söz konusu çalışma diğer pek çok sorun alanına ışık tutmasının yanı sıra bölge insanının sorunların çözümüne ve genel refah düzeyinin arttırılmasına katkı sağlaması amacıyla sivil örgütlülüğün desteklenmesinin önemini vurgulaması nedeniyle bölge planı çalışmalarında yol gösterici olmuştur. Çevre başlığı hazırlama sürecinde; su yönetimi, atık yönetimi, hava yönetimi, doğa koruma ve biyolojik çeşitlilik ve doğal afetler başlıkları incelenmiştir. İhtiyaç duyulan veri ve bilgiler ilgili paydaşlardan temin edilmiştir. TRA2 Bölgesi illerinde mevcut çevre kirliliğinin sebepleri incelenmiş ve çözüm önerileri belirlenmiştir. İşgücü ve İstihdam, Sanayi ve Dış Ticaret konuları inceleme sürecinde; öncelikle sağlıklı veri temin edebilmek amacıyla bölge illeri belediyelerinin sınırları içerisinde yer alan tüm işletmelere kısa bir soru formu uygulanarak İşyeri Envanteri oluşturulmuştur. Bu veri seti kullanılarak Serhat Kalkınma Ajansı uzmanları tarafından % 90 güvenilirlik düzeyinde (+-) % 3 örnekleme hatası ile yeterli sonuç alınabilmesi için il düzeyinde örnekler belirlenmiştir. Bu kapsamda 3 ve daha fazla çalışana sahip olan işyerlerinin yanı sıra Organize Sanayi Bölgesi ve Küçük Sanayi Sitesi içerisinde faaliyet gösteren işletmelerin tamamı araştırmaya dâhil edilmiştir. Ayrıca 3’ten az çalışana sahip işletmeler ise İşyeri Envanteri çalışmasındaki sektörel ağırlıklar dikkate alınarak basit olasılıklı örneklem metodu ile saptanmıştır. İşgücü piyasası analiz çalışmasının daha verimli olması amacıyla işgücünün arz yapısı da incelenmiştir. Örneklem boyutu ve analiz bakımından bölgesel düzeyde en kapsamlı 32 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI çalışmalar olan araştırmaların bölge illerinde detaylı bir şekilde ilk defa uygulanıyor olması, işsizlikle ve mesleksizlikle mücadelede karar alıcılara yol gösterici bir nitelik taşıması ve sonrasında farklı illerde uygulanacak işgücü piyasası analiz çalışmalarına model teşkil etmesi açılarından son derece önemlidir. Bu bağlamda Serhat Kalkınma Ajansı ve İŞKUR İl Müdürlükleri tarafından uygulanan işsiz soru formları da analize tabi tutulmuştur. Analiz sonucunda temininde güçlük çekilen meslekler ile açık pozisyonlu işler belirlenmiş ve politika önerileri geliştirilmiştir. Bölgede potansiyel yatırım alanları, kuruluş yeri faktörlerine göre değerlendirilerek analiz edilmiş, il düzeyinde talep-pazar-kaynak, yatırım boyutları, karlılık ve risk derecesi bakımından sorunlu olmayan alanlar belirlenmiştir. Çalışmalarda bölge illeri için 44 ayrı yatırım alanı incelenmiş ve kuruluş yeri faktör değerlendirmesine göre yatırım açısından avantajlı olarak görülen alanlara yönelik yatırımcılara detaylı bilgiler sunulmuştur. Tarım başlığının verilerinin değerlendirilmesi sürecinde, il, ilçe ve Türkiye değerleri kıyaslanmıştır. Son yıllardaki geçici değişikliklerin etkilerini minimize etmek ve genel görünümü görmek amacıyla değişkenlere ait son 7 yılın ortalaması alınmış ve elde edilen değer üzerinden hesaplamalar yapılmıştır. Ortalama değer, faktör ağırlığı ile çarpılarak endeks değerler elde edilmiştir. Elde edilen değerlere göre büyükbaş hayvancılık, küçükbaş hayvancılık, arıcılık, meyvecilik, sebzecilik ve tarla ürünleri üzerine ilçe bazlı önceliklendirme yapılmış, Türkiye ortalama değerinin üzerinde kalan ilçelerdeki alt sektörler ilgili ilçe için potansiyel gelişim alanı olarak belirlenmiştir. Hayvan varlığı hesaplarında ise değişim aralığı, alt ve üst limitleri belli olan sınıflara kategorize edilmiş ve en yüksek üç sınıfa giren ilçeler potansiyel gelişim alanı olarak belirlenmiştir. Enerji ve Erişilebilirlik konularında; mevcut durumun ortaya konulmasını müteakiben bölgedeki yolların, satıh cinsleri, taşıt-yük-yolcu yoğunlukları incelenmiştir. Mevcut yol güzergâhlarına alternatif ulaşım önerileri eklenerek lojistik merkezi olma yönünde ilerleyen bölgeyi diğer bölgelere bağlayabilecek çeşitli koridorlara dikkat çekilmiştir. Enerji sektöründe bölgenin sahip olduğu potansiyeller incelenerek bölgenin yenilenebilir enerji yatırımlarındaki güçlü yanları harita üzerinde belirtilmiştir. Turizm sektöründe bölgedeki ilgili kurum ve kuruluşlarla yerinde görüşmeler ve çalıştaylar düzenlenerek bölgenin mevcut durumu istişare edilmiştir. Elde edilen veriler veri tabanına işlenerek bölgenin mevcut durumu diğer bölgeler ve Türkiye geneli verileriyle karşılaştırılmıştır. Ziyaretçi sayılarının yılar itibariyle değişimi ve bölgeye turist gönderen başlıca ülkelerin analizi yapılarak TRA2 turizm pazarının gelişimi incelenmiştir. Yapılan görüşmeler ve resmi verilerin incelenmesi sonucunda, ziyaretçilerin bölgede öncelikli ziyaret alanları tespit edilmiştir. Turizm değerleri Dünya Turizm Örgütü tarafından “Doğu Anadolu’da Kültür Turizmi İçin İttifaklar” projesi kapsamında Kars ili değerleri incelenirken kullanılmış yöntem izlenerek “turizm varlığının sanatsal değeri, ulusal / uluslararası ünü, insanlara çağrışımı, genel fiziksel durumu” kriterlerinin incelendiği “İçsel Değer” ve “ziyaretçi sayısı, yakınlık, ulaşılabilirlik (ulaşım, engellilere kolaylığı günübirlik ihtiyaçların karşılanması vb.) ve koruma kriterleri” kapsamında incelenen “Kullanım Değeri” temel alınarak bir önceliklendirme analizine tabi tutulmuştur. Her bir turistik arz 1 (düşük) ve 5 (eşsizlik) arasında puanlamalara tabi tutularak 33 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI değerlendirilmiş ve her bir il bazında ilk aşamada ön plana çıkarılacak ve çalışmaların yoğunlaştırılacağı değerler belirlenmiştir. Bölge planı sürecinde, her bir ilde, geniş bir yelpazeden ve etkin katılım sağlanan çalıştaylar gerçekleştirilmiştir. 26.04.2013 – 26.05.2013 tarihleri arasında bölge illerinde gerçekleştirilen il çalıştaylarına kamu kurum kuruluşlarından 44, sivil toplum kuruluşlarından 49, özel sektör temsilcilerinden 89 olmak üzere 182 kişi katılım sağlamıştır. Çalıştay katılımcıları, kurumsal ve sektörel temsil ve etkin katılım öncelikleri çerçevesinde belirlenmiştir. Çalıştaylarda katılımcılar heterojen çalışma gruplarına ayrılmış, çalışma masalarında dile getirilen bütün hususlar kayıt altına alınmıştır. Bölge illerinin sorunları ve çözüm önerilerinin yanı sıra, bölgede atılım yapılmasını sağlayacak nitelikte vizyoner proje önerileri de derlenmiştir. Söz konusu çalıştayların en büyük katkısı, bölge insanlarının ortak düşünme ve bölge sorunları ile çözüm önerileri konusunda bir bilinç ve kamuoyu oluşturulması olmuştur. Bölge paydaşları ile yapılan yüz yüze görüşmeler ve il çalıştaylarında elde edilen görüşler çerçevesinde bölgenin güçlü ve zayıf yönleri ile fırsatları ve tehditleri analiz edilerek ortaya konulmuştur. Söz konusu çalışma ile bölge geneline yönelik görüş ve öneriler ile bilgi alışverişinin sağlandığı bir ortam yaratılması ve paydaşların alınacak kararlara ve yatırım önerilerine etkin katılım sağlayarak; görev ve sorumlulukları dâhilinde çözüm etkinliklerine katkı sağlaması amaçlanmıştır. Soru formu, bölgede yer alan 106 kurum ve kuruluş ile resmi yazı yoluyla paylaşılmıştır. 57 adet kurum ve kuruluştan bölge planı anketine dönüş sağlanmış, görüşler il/ sektör/ sorun alanı/ çözüm önerileri/ güçlü ve zayıf yönler / fırsatlar ve tehditler olmak üzere farklı kategoriler altında sınıflandırılarak detaylı olarak incelenmiş ve saha çalışmaları sonucunda elde edilen veriler de göz ününde bulundurularak nihai hali verilmiştir. Bölgesel verilerin ArcGIS programı yardımıyla haritalar üzerinde analiz edilmesi ve sentez paftaların oluşturulması ile mevcut durum ve yapılabilecek çalışmalar, ilçe ve sektör düzeyinde belirlenmiş ve haritalara işlenmiştir. Tüm sektörlerde ilgili kurum ve kuruluşlarla yüz yüze görüşmeler yapılarak plan ve projeler hakkında görüş alışverişi yapılmıştır. Sektörel olarak en güncel veriler derlenerek analizleri yapılmış ve mevcut durum raporu hazırlanmıştır. TRA2 Bölgesi Bölge Planının referans alacağı ulusal ve bölgesel plan, program, politika ve strateji belgeleri, kanun, tebliğ ve mevzuatlar değerlendirilerek gelişme eksenleri, öncelik ve tedbirler belirlenmiştir. Kalkınma Kurulu üyelerinin de görüşleri ile şekillendirilen Mevcut Durum Analizi ve Gelişme Eksenleri ile Öncelik ve tedbirler Yönetim Kurulunun görüşleri doğrultusunda nihai hali verilerek bölge planı onaylanma üzere Kalkınma Bakanlığı’na iletilmiştir. 34 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 1. BÖLGEYE GENEL BAKIŞ 1.1. TRA2 BÖLGESİNİN COĞRAFİ KONUMU VE ÖZELLİKLERİ Kafkaslar ve Asya’dan Anadolu’ya geçiş kapısı olan bölgenin tarihi, yapılan arkeolojik araştırmalara göre Paleolitik Çağ’a kadar uzanmaktadır. Mezolitik, Kalkolitik ve Eski Tunç çağlarında da iskân edilen yörede, M.Ö. 1. binde Urartular, Asurlular, Kimmer ve İskit akınları etkin olmuştur. Daha sonra Pers, Makedon, Seleukos, Roma hâkimiyetine giren bölge, M.S. 7. yüzyılda Arapların eline geçmiştir. Araplarla Doğu Roma İmparatorluğu arasında sürekli çatışma konusu olan ve birçok kez el değiştiren yöreye, sonrasında ise Selçuklular, Moğollar hâkim olmuş ve uzun bir dönem Osmanlı egemenliği sonrasında Ağrı hariç bölge 50 yıl kadar Rus işgalinde kalmış ve sonrasında anavatana dâhil olarak Cumhuriyetimizin bir parçası durumuna gelmiştir. TRA2 Düzey 2 Bölgesi (Ağrı, Ardahan, Iğdır, Kars) Türkiye’nin kuzey doğusunda yer almaktadır (Harita 1). Bölge 30.193 km²’lik alanı ile Türkiye yüzölçümünün yüzde 3,8’ni oluşturmaktadır (TÜİK, İstatistiklerle Türkiye, 2009). Bölgenin yüzey şekillerinde dağlar, platolar, yaylalar, ovalar ve nehirler geniş yer tutmaktadır. Bölgenin rakımı 805 m (Dilucu Ovası) ile 5.137 m (Ağrı Dağı) arasında değişmektedir. Türkiye’nin en yüksek volkanik kütleleri olan Ağrı, Süphan, Tendürek dağları ile Allahuekber ve Yalnızçam sıradağları TRA2 Bölgesinde yer almaktadır. Bölge doğusunda Ermenistan, güneydoğusunda İran ve Nahcivan, güneyinde Bitlis ve Van, güneybatısında Muş, batısında Erzurum, kuzeybatısında Artvin ve kuzeyinde Gürcistan ile çevrilidir. TRA2 Bölgesi dört ülke (Gürcistan, Nahcivan-Azerbaycan, İran ve Ermenistan) ile sınırı olması nedeniyle önemli bir konumda bulunmaktadır. Bölgede yedi sınır kapısı bulunmakla birlikte sadece 4’ü aktif olarak kullanılmaktadır. Harita 1 TRA2 Bölgesi’nin Dünyadaki Konumu Kaynak: Serhat Kalkınma Ajansı tarafından hazırlanmıştır. . 35 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Bölge illerinin rakımları genel olarak yüksektir. Ağrı 1640 m. Ardahan 1800 m. ve Kars 1768 m. rakıma sahipken bölgede mikro klima özelliği gösteren Iğdır ili ise 800 – 900 m. rakımda bulunmaktadır. Bu durum Iğdır ili hariç kış koşullarının uzun ve ağır geçmesini beraberinde getirmektedir. Iğdır ise, Akdeniz iklimi özelliği göstermektedir Bölge genel olarak karasal iklim özellikleri göstermekte olup kışlar soğuk ve uzun geçmektedir. Kış sıcaklık ortalamaları Iğdır ili hariç -10 0C ve altında seyretmektedir. Iğdır ilinde kış aylarında -5 0C olan ortalama sıcaklık yaz aylarında 25 0Cye çıkmaktadır. Bölgede bulunan diğer üç ilin sıcaklık değerleri birbirine yakın seyretmekte olup soğuk geçen kış aylarını ılık dönemler takip etmektedir (Grafik 1). 30 25 20 15 Ağrı 10 Ardahan 5 Iğdır 0 Kars -5 -10 -15 Grafik 1 TRA2 Bölgesi Uzun Yıllar Aylık Ortalama Sıcaklık (°C) Kaynak: Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü verileri Soğuk kış ayları ayrıca karlı geçmektedir. Iğdır’da diğer illere nazaran daha az karlı gün yaşanırken Ağrı, Ardahan ve Kars illerinde Ekim – Mayıs ayları arasında kar yağışı yaşanmakta olup karla örtülü durumda bulunmaktadırlar (Grafik 2 ve Grafik 3). 35,0 30,0 25,0 20,0 Ağrı 15,0 Ardahan 10,0 Iğdır Kars 5,0 0,0 Grafik 2 TRA2 Bölgesi Uzun Yıllar Aylık Kar Örtülü Günler Sayısı Kaynak: Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü verileri 36 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 12 10 8 Ağrı 6 Ardahan 4 Iğdır Kars 2 0 Grafik 3 TRA2 Bölgesi Uzun Yıllar Aylık Kar Yağışlı Günler Sayısı Kaynak: Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü verileri 100 90 80 70 60 Ağrı 50 Ardahan 40 Iğdır 30 Kars 20 10 0 Grafik 4 TRA2 Bölgesi Uzun Yıllar Aylık Toplam Yağış Ortalaması (mm) Kaynak: Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü verileri Bölge kış boyu kar altında olmasına ve yoğun bir kar yağışı almasına rağmen uzun yıllar yağış ortalamasına bakıldığı zaman en yoğun yağışın ise Nisan, Mayıs, Haziran aylarında gerçekleştiği görülmektedir (Grafik 4). 37 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 1.2. BÖLGENİN JEOSTRATEJİK KONUMU VE ÖNEMİ Sovyetler Birliği’nin dağıldığı ve Çin’in dünya ticaretindeki payının arttığı son 20 yılda yeni küresel ekonomik rotalar oluşmaktadır. Bu rotaların oluşmasında Azerbaycan, Türkmenistan, Kazakistan gibi eski Sovyet Cumhuriyetlerinin sahip olduğu enerji kaynaklarının gelişmiş batı ülkelerine transferi önemli etken olmaktadır. Hazar Havzası enerji kaynaklarının batıya taşınmasını sağlayan Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattı ile Bakü-Tiflis-Erzurum ve İranAnkara doğalgaz boru hatları TRA2 Bölgesi’nden geçmektedir. Serhat Kalkınma Ajansı tarafından hazırlanan “TRA2 Bölgesinde Serhat Lojistik Vadisi İmkânı” raporu ile Dilucu ve Gürbulak Sınır Kapılarının Habur ve Kapıkule Sınır kapılarından sonra Türkiye’nin en işlek 3. koridoru olduğu ve hinterlandında İstanbul, Ankara, Mersin, Samsun, Trabzon, Gürcistan, İran, Orta Asya, Pakistan ve Çin’i kapsayan Türkiye-Kafkasya-Ön Asya koridorunu oluşturduğu vurgulanmaktadır. Dolayısıyla, TRA2 Bölgesi güçlü ve kombine bir ulaşım sistemi ile rekabet edilebilirliğini yükselterek yurtiçi ve Avrupa pazarlarına olan uzaklığın verdiği dezavantajı, Kafkaslar, Orta Asya ve İran pazarlarına olan yakınlığıyla avantaja çevirebilecek bir potansiyele sahiptir. Bu doğrultuda, bölgenin üzerinde bulunduğu ulaşım koridorlarının ihtiyaç duyduğu karayolu ve demiryolu altyapılarının geliştirilmesi ve bu koridorların uluslararası bağlantılarını sağlayan sınır kapılarının fizikî altyapı, donanım ve insan kaynakları ihtiyaçlarının giderilmesi ile bölge dış ticaret ve lojistik sektörü açısından cazip hâle getirilmelidir. Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattıyla sağlanan güvenli enerji koridoru, demiryolları ve karayolları ile desteklenmek durumundadır. Son yıllarda bölge, Kars uluslararası havalimanı terminal binası, Ankara-Kars hızlı tren ve Kars-Tiflis-Bakü demiryolu hattı, proje aşamasında olan Kars-Iğdır-Nahcivan demiryolu ve Kars Lojistik Merkezi gibi büyük kamu yatırımlarına ev sahipliği yapmaktadır. TRA2 Bölgesi’nde inşaatı devam eden Kars-Tiflis-Bakü demiryolunun ileri-geri bağlantıları düşünüldüğünde; hattın Bakü’den sonra Hazar geçişi ile Türkmenistan’a (devamında Çin’e) ulaştığı görülmektedir. Hat, Kars’ın gerisinde Ankara, İstanbul (Marmaray), Bulgaristan, Sırbistan, Macaristan, Avusturya, İsviçre, Almanya, Fransa ve İngiltere’ye (Manş Tüneli vasıtasıyla) ulaşmaktadır. Bu durum Londra-Pekin demir yolu hattını tesis etmektedir. Bakü-Tiflis-Kars demiryolu hattının tamamlanmasıyla, Londra’dan Çin’e uzanacak İpek Demiryolu ile Çin’deki üretimin, tüketim merkezi olan Avrupa’ya taşınması hedeflenmektedir. Son yıllarda dünya ticaretinin yeniden şekillenmesiyle bölge, Türkiye’nin Orta Asya ve Kafkasya’ya açılan ticaret ve lojistik köprüsü olacaktır. Etüt çalışmaları devam eden Kars-Iğdır-Nahcivan demiryolu projesinin ileri bağlantılarında Nahcivan’dan sonra Tebriz-Tahran-Zahedan ve İslamabad’a ulaşıldığı görülmektedir. Hattın yapılması ile hâlihazırda tek bağlantıyı oluşturan Van-Tebriz hattı dışında Erzurum-Erzincan-Sivas ve Ankara’ya doğrudan ulaşan yeni bir İstanbul-İslamabad koridoru oluşturulacaktır. Kars-Tiflis-Bakü ve Kars-Iğdır-Dilucu-Tahran-İslamabad demiryolları ile Trans-Kafkasya ulaşım koridorunun tesis edilmesi projesi, Marmaray vasıtasıyla Kazakistan ve Çin’i Avrupa’ya bağlayacaktır. Bu koridorla birlikte Kafkasya ve Orta Asya'ya yönelik insan ve mal trafiğinde meydana gelecek artış bölgenin stratejik konumunu daha da güçlendirecektir. Harita 2 TRA2 Bölgesi ve Komşu Ülkeler ve Önemli Projeler 38 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Sınır kapılarının modernizasyonu ve uluslararası demiryolu projelerine ek olarak İran ile Türkiye arasında gerçekleştirilen Karma Ekonomik Komisyon Toplantısı’nda iki ülke arasında bir ortak sanayi bölgesi kurulması konusu müzakere edilmiştir. Boralan Sınır Kapısının hâlihazırda kapalı olması, İran tarafındaki arazinin güvenlik açısından sorunlu bulunması ve doğalgaz boru hattının konumu dolayısıyla bu oluşum ile ilgili Gürbulak Bölgesi ön plana çıkmıştır (Harita 2). Bu konuda alınmış kesin bir karar olmamasına karşın gerçekleşmesi halinde TRA2 Bölgesi ve Türkiye dış ticareti açısından önem teşkil edecektir. 39 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI TRA2 Bölgesi Düzey II Bölgeleri içinde en fazla ülke (4 ülke) ile kara sınırına sahip olması nedeniyle komşu ülkelerdeki ve yakın kentlerdeki ekonomik, sosyal ve kültürel durumdan oldukça etkilenmektedir. Örnek olarak; Sovyetler Birliğinin dağılmasının ve yeni ülkelerin kurulmasının sınır ticaretine farklı etkileri olmuştur. Örneğin 1980’li yıllarda canlı hayvan ihracatının merkezi olan Kars, Ermenistan’ın yeni komşusu olarak oluşması ve Türkiye – Ermenistan ilişkilerindeki sorunlar nedeniyle sınır kapılarının kapalı olmasından dolayı yeni durumdan en fazla etkilenen kent olmuş ve hızla göç vermiştir. Bunun aksine, 1992 yılında sadece 15.000 nüfusu sahip bir il olarak kurulan Iğdır, yeni oluşan Nahcivan Özerk Cumhuriyeti ile arasında Dilucu Sınır Kapısının açılması sonucu ticaret yoluyla önemli bir atılım gerçekleştirmiş ve nüfusu geçen 20 yılda 85.000’e ulaşarak ayrıldığı kent olan Kars’ın önüne geçmiştir. Son ekonomik ve siyasi oluşumlar çerçevesinde komşu ülkeler analiz edilmesi ve bölgemize ticari anlamdaki etkilerini değerlendirmek amacıyla Kalkınma Bakanlığı’nın koordinasyonunda Dış Ekonomik Coğrafya Analizi yapılmıştır. Burada İran, Ermenistan, Nahcivan Özerk Cumhuriyeti ve Gürcistan ülkeleri ele alınmıştır. Ancak, istatistik noktasında özellikle Ermenistan ve Nahcivan Özerk Cumhuriyeti hakkında veri yetersizliği bulunmaktadır. Bunun en önemli nedenleri, kapalı sınır kapıları nedeniyle doğrudan Ermenistan ile ticaretin yapılamaması veya Gürcistan ile İran üzerinden yapılması nedeniyle söz konusu ülkelere yapılan ihracatta Ermenistan’ın ne kadarlık bir paya sahip olduğunun bilinmemesi ve Nahcivan Özerk Cumhuriyeti’ne yapılan ihracatın Azerbaycan olarak kaydedilmesidir. Serhat Bölgesi yıllık olarak yaklaşık 170 milyon ABD Doları tutarında bir ihracat gerçekleştirmektedir. Bölgemizde en fazla ihracat yaklaşık 98 milyon ABD Doları ile Iğdır ilinden yapılmaktadır. Ağrı ili ise 71 milyon ABD Doları ile ikinci sırada gelmektedir. Kars ve Ardahan ilinden ise 1 milyon ABD Doları civarında bir ihracat yapılmaktadır. Iğdır’ın ihracatının yüzde 75’i Nahcivan’a, Ağrı’nın ihracatının önemli bir kısmı ise İran’a yapılmaktadır. İhracatın büyük bir kısmı sınır ticareti kapsamında yapılmakta olup genellikle kâğıt, mobilya, tekstil ürünleri, demir, çimento, metal ürünler, taşıt yedek parçaları, iş makineleri ve gıda maddeleri ihraç edilmektedir. Bölgenin ihracatı üretime değil ticarete dayalıdır. Yani ihraç edilen ürünlerin büyük bir kısmı diğer illerden tedarik edilen malların satışı şeklindedir. Bu nedenle bölgede taşımacılık ve komisyonculuk sektörleri gelişmiştir. Bölgenin etkileşim halinde olduğu en önemli ülke olan İran’da aylık ortalama gelir 100-160 ABD doları arasında değişmektedir. Kişi başına düşen milli gelir ise 4.520 ABD doları (2009), satın alma gücü paritesine göre ise 11.420 ABD doları (2009) civarındadır. Özellikle Ağrı ve Iğdır’ın İran ile sınır olması ve sınır ticareti yapabilmeleri İran’ı bölge için önemli kılmaktadır. Bölgenin İran ile Ağrı’da yer alan Gürbulak ve Iğdır’da yer alan Boralan Kara Sınır Kapıları mevcut olup; bu kapılardan sadece Gürbulak Sınır Kapısı faaldir. Gürbulak Kara Sınır Kapısı yük ve yolcu geçiş yoğunluğu bakımından Türkiye’nin Doğu’ya açılan en önemli sınır kapısıdır. Bu yoğunluk kapının sadece İran’a değil, başta Türkmenistan 40 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI olmak üzere Orta Asya’ya ve Pakistan’a da açılan bir transit kapısı olmasından kaynaklanmaktadır. Gürbulak Kapısı D-100 veya E-80 olarak bilinen Gürbulak-ErzurumErzincan-Amasya-Bolu-İstanbul-Edirne-Kapıkule güzergâhının başlangıcıdır. Ayrıca, İran’ın Avrupa’ya ulaşımını sağlayan en yakın mesafe olan Trabzon Limanı büyük bir önem taşımaktadır. Bu limana demiryolu ulaşımını sağlayacak olan Kars-Iğdır-Nahcivan ve Erzincan-Trabzon demiryolları tamamlandığında mevcut durumda Van Gölü geçişi nedeniyle aksayan tren trafiği kesintisiz olarak sağlanacaktır. TRA2 Bölgesi’nin tarihi, sosyal ve kültürel bağlarının güçlü olduğu İran, 75 milyon nüfusu ile oldukça büyük bir pazardır. İran halkı özellikle alışveriş ve eğlence için Türkiye’ye gelmektedir. Karşılıklı vize muafiyetinin bulunması da bu süreci kolaylaştırmaktadır. Tebriz ve civarında nüfusun Türk olması dolayısıyla Türkiye’ye bakış açıları oldukça olumludur. Türkiye, İran’ın ihracatında Çin ve Japonya’nın ardından 3.sırada yer almaktadır. İran’ın ithalatında ise Çin, Güney Kore ve Almanya’nın ardından 4.sıradadır. Ülke nüfusunun büyük bir kısmı ülkenin Türkiye ve Irak sınırına yakın bölgesi olan Batı kesiminde yoğunlaşmıştır. Finansal ambargo nedeniyle İran ile bankacılık sistemi üzerinden ticaretin yapılamaması, İran’ın Türk nakliyesine yönelik uygulamaları gibi etkenler ticaret potansiyelinin istenilen düzeye erişmesine engel oluşturmaktadır. İran’ın Türkiye için diğer bir önemi de Orta Asya’ya ulaşmak için kullanılan transit ülke olmasıdır. Sınır ticaretine en fazla konu olan mallar tarım ürünleridir. Özellikle Nisan ayında İran’dan kivi, ceviz, badem, kırmızıbiber, karpuz, kuru üzüm, kuru kayısı gibi ürünler getirilmektedir. İran tarafına ise tekstil, mobilya gibi mamul ürünler ihraç edilmektedir. İran’da TRA2 Bölgesi’nin en fazla iletişim halinde olduğu kent Tebriz’dir. Doğu Azerbaycan Eyaletinin merkezi olan Tebriz 1.459.000 kişilik nüfusa sahiptir. Eyaletin nüfusu 3.724.620 olup; ülke nüfusunun yüzde 5’ini oluşturmaktadır (www.amar.org.ir, Erişim Tarihi:14.03.2013). Tebriz, Gürbulak sınır kapısına 278 km mesafededir. Doğu Azerbaycan Eyaleti’nin merkezi olan Tebriz, İran’ın Tahran’dan sonra en önemli sanayi kentidir. Kentte otomotiv, petrol, makine, kimya, çimento, petrokimya, elektrik/elektronik eşya ve tekstil en önemli sanayi alanlarıdır. Sanayi dışında kent önemli bir eğitim-öğretim yeridir. Kentte 7 tane üniversite bulunmaktadır. Nüfus olarak ise Tahran, Meşhet ve İsfahan’dan sonra 4. sıradadır. Bölgenin iletişim halinde olduğu ikinci İran kenti ise 12.183.391 nüfusu ile başkent Tahran’dır. Gürbulak kara sınır kapısından 906 km uzaklıkta bulunan Tahran ülkenin en büyük eğitim, kültür, sanayi ve ticaret merkezidir. Ülke Gayri Safi Yurtiçi Hasılasının yüzde 30,2’si Tahran’da üretilmektedir (www.amar.org.ir, Erişim Tarihi:14.03.2013). İran’ın Nahcivan ile sınırında Aras Nehri kenarında, Culfa kentinde Aras Serbest Bölgesi yer almaktadır. Söz konusu serbest bölge, Nahcivan güzergâhı üzerinde ve Türkiye sınırına 150 km mesafededir. Culfa kenti İran-Nahcivan sınırını oluşturan Aras Nehri ile ikiye bölünmüştür. Culfa ’da bulunan Aras Serbest Bölgesi, Ermenistan için de oldukça önemlidir. Çünkü birçok Türk malları da dâhil olmak üzere ürünler serbest bölge aracılığıyla Ermenistan’a ulaştırılmaktadır. İran’ın ardından TRA2 Düzey II Bölgesinin ilişkilerinin en güçlü olduğu ülke Azerbaycan’a bağlı olan Nahcivan Özerk Cumhuriyetidir. Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından kurulan ülke, 1992 yılında tek kara bağlantısını sağlayan Dilucu Sınır Kapısının açılması ile 41 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI birlikte Türkiye ile ekonomik ilişkilerini güçlendirmiştir. Iğdır’a 86 km mesafede yer alan Nahcivan’ın Türkiye ile 11 km’lik bir sınırı bulunmaktadır. Ermenistan, İran ve Türkiye ile çevrili olan Nahcivan’ın Azerbaycan ana ülkesi ile kara bağlantısı bulunmadığından Nahcivan ile Türkiye arasındaki sınır oldukça önemlidir. Nahcivan’ı dünyaya bağlayan 3 nokta bulunmaktadır. Bunlar Nahcivan havalimanı, Türkiye’ye açılan Dilucu Sınır Kapısı ve İran’a açılan Culfa Sınır Kapısıdır. Nahcivan’ın nüfusu 2012 yılı sonu itibariyle 418.500 olup, ülkenin merkezi olan Nahcivan kentinin nüfusu ise 115.488’dir (www.stat.gov.az Erişim tarihi: 15.03.2013). Kişi başına düşen milli gelir 6.915 ABD Doları (2011), satın alma gücü paritesine göre ise 8.960 ABD Dolarıdır (2011). Ülkede Sovyetler Birliği döneminden kalma cam fabrikaları, otomobil montaj fabrikası, çimento fabrikası, mobilya, gıda, içecek, kanatlı hayvancılık yatırımları bulunmakta olup söz konusu işletmelerin büyük çoğunluğu Türk yatırımcılar tarafından işletilmektedir. Ayrıca, Azerbaycan’ın iki otomobil montaj fabrikasından birisi Nahcivan’da bulunmaktadır. Azerbaycan’ın petrol gelirlerinin bir kısmı Nahcivan’a gönderilmekte ve bu gelir ülkenin inşası ile kalkınmasında kullanılmaktadır. Azerbaycan, Nahcivan’a destek olmak adına burada üretilen ürünleri öncelikli olarak satın almaktadır. Ülkede petrol gelirlerinin de etkisiyle yoğun bir inşaat ve yapım çalışması bulunmaktadır. Yeni fabrikalar, binalar, otoyollar, barajlar yapılmaktadır. Tüm bu gelişmelere rağmen ülkenin nüfusu azalmaktadır. Birçok Nahcivanlı İstanbul, Iğdır, Moskova ve Bakü’de yaşamakta ve çalışmaktadır. Akrabalık ilişkilerinin yoğun olduğu Nahcivan ile Iğdır arasında günübirlik ziyaretlerin sayısı da oldukça fazladır. Dilucu Kara Sınır Kapısı Türkiye’de en fazla otomobil geçişinin olduğu kapılardan birisidir. Türkiye’nin Nahcivan ile dış ticareti Azerbaycan adı altında yapıldığından Nahcivan’a özel veri bulunmamaktadır. Türkiye İhracatçılar Meclisi (TİM) verilerine göre Aralık 2011 tarihi itibariyle Türkiye’nin Azerbaycan’a yıllık ihracatı 2 milyar 063 milyon ABD doları iken bu rakam Aralık 2013 itibariyle 2 milyar 957 milyon ABD dolarına yükselmiştir. Nahcivan ile kara sınırımızı oluşturan Dilucu Gümrük Müdürlüğünden 2013 yılında yapılan ihracat ise Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre 77,5 milyon ABD doları olarak kayıtlara geçmiş olup bu rakam sınır ticareti tutarına işaret etmektedir. Nahcivan’a ihracat yapan işletmeler gümrük işlemlerini Doğubayazıt Gümrük Müdürlüğünde yaptırmaktadırlar. Doğubayazıt Gümrük Müdürlüğünden 2012 yılında yapılan ihracat 149 milyon ABD doları iken 2013 yılında 207,3 milyon ABD doları olarak gerçekleşmiştir. Ancak bu rakamın içinde İran’a yapılan ihracat da yer almaktadır. Nahcivan ile yapılan ticarette bankacılık sisteminde herhangi bir sorun bulunmamaktadır. Yıllık olarak yaklaşık 70 milyon ABD doları civarında ihracat ağırlıklı bir sınır ticareti yapılmakta olup ithalat yok denecek kadar az seviyededir. TRA2 Düzey II Bölgesinin İran ve Nahcivan’dan sonra ilişkilerinin en yoğun olduğu ülke Gürcistan’dır. Gürcistan’ın toplam nüfusu 4.497.600 iken başkent Tiflis’in nüfusu ise 1.172.700’dür (http://www.geostat.ge/index.php?action=0&lang=eng, Erişim Tarihi: 14.03.2013). 2011 yılı verileri ile Gürcistan’da kişi başına gelir 3.230,7 ABD doları ve asgari ücret yaklaşık 70 ABD doları iken aylık ortalama gelir 385 ABD doları civarındadır (Gürcistan Ulusal İstatistik Ofisi, www.geostat.ge, 14.03.2013). 42 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Gürcistan ile serbest ticaret ve çifte vergilendirmenin önlenmesi anlaşmalarının bulunmasının yanısıra iki ülke vatandaşlarının sınırlardan kimliklerle geçiş yapabilmesi ticari, sosyal, kültürel ve ekonomik ilişkileri hızla güçlendirmiştir. Kars-Tiflis demiryolunun kısa süre içerisinde tamamlanması da bu ilişkilere büyük katkı sağlayacaktır. Gürcistan’ın sahip olduğu 1.612 km’lik demiryolu ağı ülkeyi, Azerbaycan, Rusya ve Ermenistan’a bağlamaktadır. Orta Asya Cumhuriyetlerinin birbirleri ile demiryolu bağlantısı olduğu göz önüne alındığında Kars-Tiflis demiryolu projesi Türkiye açısından da büyük önem taşımaktadır. AB’nin üçüncü ülkelere uyguladığı Tercihli Ticaret Sistemi (GSP) rejimi Gürcistan’ı da kapsamaktadır. Ayrıca, AB’nin GSP+ uygulaması çerçevesinde Gürcistan’a sağladığı avantajlar Gümrük Birliği kapsamındaki bazı ürünler 1 Ocak 2006 tarihinden itibaren Türkiye tarafından da tanınmaya başlanmıştır. Bunun yanısıra, çok sayıda Türk firması Gürcistan’da başlıca iletişim, enerji, müteahhitlik hizmetleri olmak üzere birçok sektörde faaliyet göstermektedir. TRA2 Düzey II Bölgesinde Gürcistan ile bağlantı Ardahan İli Posof ilçesinde bulunan ve Gürcistan’ın başkenti Tiflis’e 222 km. mesafede yer alan Türkgözü Kara Sınır Kapısı üzerinden sağlanmaktadır. Ilgar Geçidi’nde yaşanan ulaşım sorunları nedeniyle Türkgözü sınır kapısı tercih edilmemekte ve ticari faaliyetler ile transit geçişler için Batum’a ulaşan Artvin Hopa Sarp sınır kapısı tercih edilmektedir. Bu çerçevede, Türkgözü Sınır Kapısı’nın işlevselliğini artırması için Ilgar Geçidine tünel yapılmasına yönelik çalışmalar sürdürülmektedir. Erzurum-Ardahan-Çıldır-Aktaş yolunun bölünmüş yol olarak yapılması nedeniyle Ardahan İli Çıldır İlçesindeki Aktaş Sınır Kapısının açılması ile ticaretin yoğun olarak bu kapıdan yapılacağı öngörülmektedir. Türkgözü sınır kapısından 2012 yılında toplam 399.000 ABD doları ihracat yapılırken 2013 yılında sadece 321.000 ABD Doları ihracat gerçekleştirilmiştir. Aynı şekilde sınır ticareti de çok düşük rakamlarda seyretmektedir. 2012 yılı verilerine göre Türkgözü sınır kapısından Gürcistan’a tuz; kükürt; topraklar ve taşlar; alçılar, kireçler ve çimento (yaklaşık 24.000 ABD doları) ve taş, alçı, çimento, amyant, mika veya benzeri maddelerden eşya ( yaklaşık 2.000 ABD Doları) ihracat yapılmıştır. TRA2 Bölgesi’nin sınır olduğu son ülke Ermenistan’dır. Türkiye ve Ermenistan arasında Kars ilinden demiryolu ile Gümrü kentine ulaşan Doğukapı ve Iğdır ilinden karayolu ile Erivan kentine ulaşan Alican sınır kapıları bulunmaktadır. Ancak, Azerbaycan ile Ermenistan arasındaki Karabağ sorunu nedeniyle Türkiye 1993 yılından itibaren Ermenistan ile olan sınır kapılarını kapatmıştır. Bu nedenle Ermenistan ile doğrudan siyasi/ekonomik ilişki yok denecek kadar azdır. İki ülke arasındaki ilişkileri düzeltme girişimleri 2005 yılında başlamış ve 2009 yılında belli bir aşamaya getirilmiştir. 2009 yılında Türkiye ile Ermenistan arasında “Diplomatik İlişkilerin Kurulmasına” ve “İlişkilerin Geliştirilmesine” dair iki adet protokol imzalanmıştır. Ancak bu protokollerin onay süreci tamamlanamamış ve 2010 yılında durdurulmuştur. Bununla birlikte, Türkiye menşei mallar Gürcistan veya İran üzerinden Ermenistan’a ulaşmaktadır. Ermenistan’ın nüfusu 2011 yılı itibariyle 3.274.300 iken başkent Erivan’ın nüfusu ise 1.110.000’dir (http://www.armstat.am/file/doc/ 99471433.pdf, Erişim Tarihi: 14.03.2013). Ermenistan’da kişi başına gelir Birleşmiş Milletler verilerine göre 2.770 ABD 43 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI doları iken asgari ücret 80 ABD Doları civarındadır. Ermenistan’ın kısıtlı sanayi altyapısının büyük kısmı Erivan ve Gümrü kentlerinde yer almaktadır. Sınır kapılarının kapalı olması nedeniyle Ermenistan ile sınır ticareti verileri bulunmamakta olup Türkiye’nin Ermenistan’a gerçekleştirdiği toplam ihracat 2012 yılında 241.000 ABD Doları iken 2013 yılında sadece 83.000 ABD Doları olarak gerçekleşmiştir. İthalat rakamları ise, 2012 yılında 222.000 ABD Doları, 2013 yılında ise 399.000 ABD Doları şeklinde gerçekleşmiştir. Sorunların çözülmesi ve ilişkilerin normale dönmesi durumunda, sınır kapılarının açılması Ermenistan ile ticaretin artması olasıdır. 44 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 2. SOSYAL YAPI 2.1. NÜFUS VE GÖÇ 2013 yılı TÜİK verilerine göre TRA2 Bölgesi’nin toplam nüfusu 1.145.257, Türkiye’nin toplam nüfusu ise 76.667.864 kişidir. TRA2 Bölgesi nüfusu Türkiye nüfusunun yüzde 1,5’ine denk düşmekte olup Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars illerinin nüfusları sırasıyla 551.177, 102.782, 190.424 ve 300.874ür. 16.000.000 14.000.000 12.000.000 10.000.000 8.000.000 6.000.000 4.000.000 1.145.257 2.000.000 0 Grafik 5 Düzey 2 Bölgelerinin Nüfuslarına göre dağılımı 60 50 53 53 53 47 48 48 48 30 30 30 30 30 22 22 22 22 21 51 51 51 51 46 46 47 31 31 23 23 40 30 20 2007 2008 2009 Ağrı 2010 Kars 2011 Ardahan 2012 2013 Iğdır Grafik 6 TRA2 Bölgesi İlleri Nüfus Yoğunlukları, 2007 - 2013 Nüfusunun az olmasına karşın yüz ölçümünün büyük olması nedeniyle TRA2 Bölgesi nüfus yoğunluğunun oldukça düşük olduğu bir bölgedir. TUİK Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi sonuçlarına göre, 2008 yılında Türkiye’nin nüfus yoğunluğu 93 iken, 2013 yılında 99,6’ya 45 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI yükselmiştir. TRA2 Bölgesi’nde ise 2007 ve 2013 yıllarında değişmemiş ve 38 olarak gerçekleşmiştir. 100 90 92,00 92,93 97,09 95,79 94,28 98,27 99,62 80 70 60 50 40 37,77 37,92 37,66 38,36 37,56 38,34 38,02 30 20 2007 2008 2009 2010 TRA2 2011 Türkiye Grafik 7 Türkiye ve TRA2 Nüfus Yoğunluğu, 2007-2013 46 2012 2013 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Harita 3 TRA2 Bölgesi Yerleşimleri Nüfusları ve Kent Merkezi ve Kırsal Nüfus oranları Harita 3’te TRA2 Bölgesi ilçelerinin nüfusları ve kır kent nüfus oranları TUİK verileri temel alınarak belirtilmiştir. İlçe nüfusları, belli bir skala çerçevesinde gruplandırılmıştır. Kars, Ağrı, Iğdır merkez ilçeleriyle Ağrı’nın Doğubayazıt ilçesinde kent nüfus oranı yüksek çıkmaktadır. TRA2 bölgesinde, kır nüfusunun yoğun ve kentli nüfustan daha fazla olması dikkat çekmektedir 47 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Nüfusun cinsiyete göre dağılımına bakıldığında tüm yıllarda bölgede erkek nüfusun kadın nüfusundan fazla olduğu görülmektedir. Türkiye genelinde ise bu dağılım birbirine yakındır (Grafik 8). Oran (E/T) Oran (K/T) 53,00% 52,00% 51,00% 50,00% 49,00% 48,00% 47,00% 46,00% 45,00% 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2007 2008 2009 2010 2011 2012 TRA2 Türkiye Grafik 8 Cinsiyete ve Yıllara Göre Nüfus Dağılımı ve Oranları (2007-2012, Kadın Erkek) TRA2 Bölgesi’nin 2012 yılına ait nüfus piramidi (Grafik 9) kadın-erkek dağılımına bakıldığında, 0-4,10-14, 20-24 ve 40-44 yaş aralığında erkek nüfusun daha fazla, 60’lı yaşlardan itibaren erkek-kadın nüfusunun neredeyse aynı olduğu görülmektedir. 90+ 85-89 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 80000 60000 40000 20000 Kadın Erkek 0 20000 40000 60000 80000 Grafik 9 TRA2 Bölgesi Nüfus Piramidi,2012 Kaynak: TÜİK, Bölgesel Göstergeler, Nüfus ve Göç, 2012, Erişim tarihi: 06.02.2013 TRA2 Bölgesi net göç hızındaki değişim trendi 2000 yılından itibaren yavaşlama ve azalma eğilimindedir. 2000 yılında Ağrı, Ardahan ve Kars illerinin göç verme hızı oldukça yüksektir. Net göç hızının 2011 yılına gelindiğinde bölge illerinin tamamında en düşük değerlerde olmakla beraber 2012 yılı itibariyle tekrar artışa geçmiş olması bölgenin kırılganlığını vurgulamaktadır. 48 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Bölge insanının bölge dışına göç oranı azalmakla beraber, bölgedeki sosyo – ekonomik koşulların iyileşmemesi durumunda bölge dışına göç devam edecektir. -5.000 Ağrı Ardahan 2000 2008 2009 2010 2011 2012 2000 2008 2009 2010 2011 2012 2000 2008 2009 2010 2011 2012 0 2000 2008 2009 2010 2011 2012 0 Iğdır -20 Kars -10.000 -40 -15.000 -60 -20.000 -80 -25.000 -100 -30.000 -120 Net Göç Net Göç Hızı (Binde) 0 0 2000 2008 2009 -10.000 2010 2011 2012 TRA2 -10 -20.000 -20 -30.000 -30 -40.000 -40 -50.000 -50 -60.000 -60 -70.000 -70 Net Göç Net Göç Hızı (Binde) Grafik 10 TRA2 Bölgesi İllerinin Net Göç Sayıları ve Net Göç Hızı, (2000, 2008-2011) 1965 yılında Türkiye toplam nüfusu 31.391.421’dir. 1970 yılından itibaren sürekli artan ülke nüfusu 2012 yılında 75.627.384,00’a ulaşmış, 2011-2012 yılları arasındaki nüfus değişimi % 1,20 olarak gerçekleşmiştir. TRA2 Bölgesi nüfusu 1965 yılında 853.274 iken, 2012 yılında 1.154.277 olmuştur. 1965 yılından 1985 yılına kadar sürekli artan nüfus, 1985-1990 yılları arasında ciddi bir düşüş yaşamıştır. 2000 yılında tekrar artan nüfus, 2007 yılından 2012 yılına kadar istikrarsız bir seyir izlemiştir. İl bazında ise 2012 yılında Iğdır nüfusu hariç, diğer tüm illerin nüfusu azalmıştır. Bölgede 2011-2012 yılları arasındaki nüfus değişimi, %-0,28 olarak gerçekleşmiştir. 49 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 25 20 15 Türkiye TRA TRA2 Ağrı Ardahan Iğdır Kars 10 5 0 -5 1970 1975 1980 1985 1990 2000 2007 2008 2009 2010 2011 2012 -10 -15 -20 -25 Grafik 11 TRA2 Bölgesi’nde Nüfus Değişim Oranı (%), 1965-2012 Türkiye’nin 2010-2011 yıllarında verdiği göçün cinsiyete göre dağılımı Grafik 12de yer almaktadır. Türkiye’de 0-4 ile 10-14 arasındaki yaş grubunda erkek nüfusun yoğunluklu olarak göç ettiği görülmektedir. 15-19 ve 20-24 yaş grupları arasında hem göç eden nüfus sayısı artmakta hem de göç eden kadın nüfus sayısı erkek nüfus sayısını geçmektedir. 25-29 yaş grubundan itibaren 50-54 yaş grubuna kadar erkek nüfusu daha çok göç etmekte, 55-59 yaş grubunda kadın-erkek göç oranı eşittir. Yaşlı nüfus ile birlikte göç eden nüfus azalmakta, ancak göç eden kadın sayısı erkek nüfusundan daha fazla olmaktadır. 300.000 250.000 200.000 150.000 Erkek 100.000 Kadın 50.000 0 Grafik 12 Yaş Grupları ve Cinsiyete Göre Türkiye Verilen Göç, 2010-2011 (Kişi) Bölgede göçün yaş grubu ve cinsiyete göre dağılımına bakıldığında Türkiye’deki duruma benzer bir tablo ile karşılaşılmaktadır (Grafik 13). 0-14 yaş gruplarında göç veren nüfus çoğunlukla erkektir. Ancak 15-19 ve 20-24 yaş gruplarında bir yandan genel olarak göç eden nüfus sayısı artarken diğer yandan göç eden nüfusun kadın ağırlıklı olduğu göze çarpmaktadır. 25-29 yaş grubu ile 50-54 yaş grupları arasında erkek nüfusun daha fazla göç ettiği, 55-59 yaş grubunda erkek ve kadının neredeyse eşit miktarda göç ettiği görülmektedir. Nüfusun yaşlanması ile birlikte bölge dışına göç azalmış ve göç eden nüfus kadın ağırlıklı olmuştur. 50 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 6.000 5.000 4.000 Erkek 3.000 Kadın 2.000 1.000 0 Grafik 13 Yaş Grupları ve Cinsiyete Göre TRA2 Bölgesi Verilen Göç, 2010-2011 (Kişi) Bölgede göçe ilişkin ilk çalışma niteliği taşıyan TRA2’de Göç Olgusu: Sebep ve Sonuçlar Bağlamında Analitik Bir Araştırma çalışması ile göçün iki önemli dalga şeklinde gerçekleştiği analiz edilmiştir. Birinci dönem göç dalgası, 1980-1985 yılları arasında yaşanmıştır. Bu göçün temel nedeni siyasi nedenlere dayandırılmaktadır. 1987-2000 yılları arasında gerçekleşen ikinci göç dalgasının nedenleri ise sanayileşme ile birlikte tüm kesimlerin göç etmesi olarak değerlendirilmektedir. Harita 4’te bölge illerinin göç yoğunlukları göç miktarları nüfus miktarlarına oranlanarak hesaplanmış ve verilen göç miktarının en yoğun olduğu ilin Ardahan olduğu ortaya çıkmıştır. TRA2 Bölgesi’ndeki göç olgusu bölgenin önemli bir gerçeği olup bölge illerinin göç rotası genelde batı illerine olmakla birlikte özellikle son yıllarda Ağrı ili başta olmak üzere bölge içi göç de görülmektedir. Kars, Iğdır ve Ağrı illerinin göç verdiği iller sıralamasında İstanbul, Ankara ve İzmir ilk sıralarda yer alırken Ardahan’ın en çok göç verdiği iller sıralamasında üçüncü sırada İzmir yerine Bursa bulunmaktadır. Ayrıca bölge illerinden Ağrı, Van’a ve Iğdır’a da önemli miktarda göç vermektedir. 51 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Harita 4 TRA2 Bölgesi İllerinin Göç Yoğunlukları ve Göç Edilen Başlıca İller 75 70 65 60 55 50 45 40 35 2008 2009 Türkiye 2010 TRA2 2011 Ağrı Kars 2012 Iğdır 2013 Ardahan Grafik 14 Türkiye, TRA2 Bölgesi ve İlleri Genç Bağımlılık Oranı, 0-14 Yaş, 2008-2012 52 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 2008 2009 Türkiye 2010 TRA2 2011 Ağrı Kars 2012 Iğdır 2013 Ardahan Grafik 15 Türkiye, TRA2 Bölgesi ve İlleri Yaşlı Bağımlılık Oranı, 2008-2012 Türkiye genel olarak bağımlı nüfusun fazla olduğu bir ülkedir. Türkiye’nin oldukça genç nüfusa sahip bir ülke olması ile ilgili olan bu durum, TRA2 Bölgesi’nde daha fazla hissedilmektedir (BGUS, 2013). Bölgede 2008 yılında % 60,8 olan genç bağımlılık oranı 2013 yılında % 57,29’a düşmüştür. Bu bölgede üretme çağındaki her 100 kişiye yaklaşık 60 üretemeyen kişi düştüğünü göstermektedir. TRA2 Bölgesi genelinde son dört yıl içinde genç bağımlılık oranı düşmekle birlikte hala yüksek oranlarda seyretmektedir. Bu durum, bölgede genç nüfusun fazla olduğu hakkında fikir vermektedir. Ağrı ili, 2013 yılı itibariyle % 68,6 oranı ile genç bağımlılık bakımından bölgede ilk sırada yer almaktadır. Grafik 15’te Türkiye’de 2008’den 2013 yılına kadar yaşlı bağımlılık oranının arttığı görülmektedir. TRA2 Bölgesi’nde ise 2011 yılında azalan yaşlı bağımlılık oranı 2012 yılından itibaren tekrar artmaya başlamıştır. İller bazında Ardahan ili hem Türkiye hem TRA2 Bölgesi ortalamasının üzerindedir.1965 yılında Türkiye’de şehirleşme oranı % 34,42 iken, bu oran 2012 yılında % 76, 8’e yükselmiştir. TRA Bölgesi’nde 1965 yılında % 21,86 olan şehirleşme oranı, 2012 yılında % 55,80’e yükselmiştir. TRA2 Bölgesi’nde 1965 yılında %20,02 olan şehirleşme oranı 2012 yılında % 48,75’e yükselmiştir. Bölge genelinde nüfusun yarısından fazlası şehir dışındaki yerleşim alanlarında (belde ve köy) yaşamaktadır. Bölgede 2007 yılında % 48,34 olan şehirleşme oranı, 2011 yılına kadar % 46’lara düşmüş, 2012 yılında tekrar % 48,75’e yükselmiştir. Şehirleşme durumu iller bazında incelendiğinde, Iğdır 2012 yılı itibariyle % 53, 30 ile en yüksek şehirleşme oranına sahipken Ardahan ilinin tüm yıllarda şehirleşme bakımından son sırada yer aldığı görülmektedir. 2013 yılında 76.481.847 olan Türkiye nüfusunun yıllar içinde sürekli artacağı ve nüfusun 2023 yılında 84.247.088 olacağı tahmin edilmektedir. TRA2 Bölgesi illerinin 10 yıllık nüfus durumuna bakıldığında ise Kars ve Ardahan illerinin sürekli azalan bir seyir izleyeceği, Ağrı ve Iğdır illerinde ise nüfusun yıllar itibariyle artacağı öngörülmektedir. İllerin 10 yıl içindeki nüfus artış hızları ise Ağrı için % 7,2, Kars için – % 6,7, Ardahan için %-14,6 ve Iğdır için % 6,3’olarak ortaya çıkmaktadır. Ağrı ili nüfus artış hızı bakımından ilk sırada yer alırken, Ardahan ilinin yıllık nüfus artış hızı eksi değerlerde seyretmektedir. 53 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 600.000 550.000 500.000 450.000 400.000 350.000 300.000 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 0 85.000.000 84.000.000 83.000.000 82.000.000 81.000.000 80.000.000 79.000.000 78.000.000 77.000.000 76.000.000 75.000.000 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 Ağrı Ardahan Iğdır Kars TR Grafik 16 TRA2 İllerinin Nüfus Projeksiyonları Türkiye’de 2007 yılında binde 9,09 olan kaba evlenme hızı 2010 yılına kadar sürekli azalmış ve 2011 yılında tekrar binde 8,02 seviyesine yükselmiştir. Kaba evlenme hızında Türkiye ortalamasının üzerinde seyreden Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nde 2008 yılında (10,22) artış görülmesine rağmen 2009 yılından itibaren sürekli bir düşüş görülmektedir. TRA2 Bölgesi’nde ise Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’ne benzer bir seyir izlenmektedir. 2008 yılında binde 11,21’e yükselen kaba evlenme hızı, 2009 yılından itibaren düşmeye başlamış ve 2011 yılında binde 9,29 oranıyla Türkiye ortalamasının üzerinde seyretmiştir. İl düzeyinde ise 2011 yılı verilerine göre Ağrı binde 9,82 ile hem TRA2 hem de Türkiye ortalamasının üzerindedir. Ardahan ili binde 8,4 ile Türkiye ortalamasına en yakın ildir. Türkiye’de 2007 yılından 2011’ e kadar hem erkek hem kadın açısından ortalama evlenme yaşı yükselmiştir. TRA2 Bölgesi’nde ise kadın ve erkek ortalama evlenme yaşı 2007’den 2011 yılına kadar düşüş sergilemiştir. İl bazında ortalama evlenme yaşında Ağrı ilinde her iki cins için de bu oran düşmektedir. Ardahan ilinde ortalama evlenme yaşı kadınlar için düzensiz bir seyir izlerken erkek ortalama evlenme yaşı artmaktadır. Türkiye’de 2007 yılından 2010 yılına kadar kaba boşanma hızı artmış, binde 1,62 olan bu oran 2011 yılında da değişmemiştir. Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’ne bakıldığında ise boşanma hızının son yıllarda genel olarak arttığı söylenebilir. TRA2 Bölgesi’nde de kaba boşanma hızında her ne kadar artış olmuşsa da son yılda az bir düşüşün olduğu görülmektedir. Bölge illerinde Iğdır ili 2011 yılı itibariyle en yüksek (‰ 0,96) kaba boşanma hızına sahip ildir. Tablo 4: Şehir ve Köylerde Ortalama Hane Halkı Büyüklükleri, 2000-2012 2000 2008 2012 Bölge Genel İl ve İlçe Belde ve Genel İl ve ilçe Belde ve Genel Ortalama Merkezleri Köyler Ortalama Merkezleri Köyler Ortalama Ağrı 7,64 6,27 7,36 6,79 6,38 5,84 7,08 Kars 6 4,6 5,8 5,27 4,86 4,22 5,41 Iğdır 6,16 5,05 5,93 5,45 5,07 4,6 5,71 Ardahan 5,7 4,11 4,84 4,6 4,19 3,71 4,45 TRA2 6,4 5 5,9 5,5 5 4,5 5,6 Türkiye 4,5 3,9 4,2 3,97 3,7 54 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 2000 yılı genel nüfus sayımı sonuçlarına göre bölgede ortalama hane halkı büyüklüğü 6,4’tür. Türkiye genelinde bu sayı 4,5 iken, Ağrı ilinde hane başına 7,64 kişi düşmektedir. 2008 yılına gelindiğinde, Türkiye’de hane başına düşen kişi sayısının 4,5’ten 3,97’ye gerilediği görülmektedir. TRA2 Bölgesi’nde ise 6,4’ten 5,5’e düşmüştür. Tabloda görülen önemli husus, bölge illerinin genelinde belde ve köylerde ortalama hane halkı büyüklükleri şehirlere göre daha fazladır. TÜİK tarafından yapılan İstatistiklerle Aile çalışmasına göre 2012 yılında Türkiye’de ortalama hane halkı büyüklüğü 3,7 olup son 12 yıllık süreçte ülke genelinde hane başına düşen kişi sayısının sürekli azaldığı gözlemlenmektedir. 2.1.1. Eğitim TRA2 Bölgesi, eğitim göstergeleri bakımından Türkiye ortalamasının altında yer almaktadır. Kalkınma Bakanlığı (mülga DPT) tarafından 2003 yılında hazırlanan İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması’na göre genel gelişmişlik bakımından Kars ili 67, Iğdır 69, Ardahan 74 ve Ağrı 80. sırada yer almaktadır. 2011 yılında güncellenen çalışmaya göre Kars 68, Iğdır 69, Ardahan 71 ve Ağrı ili 79. sıradadır. Bu durum bölgede dikkate değer olumlu gelişmelerin oluşmadığını bilakis ülke geneline kıyaslandığında olumsuz tablonun devam ettiğini göstermektedir. Eğitim açısından ise Kars 59, Ardahan 63, Iğdır 68 ve Ağrı 79. sırada yer almaktadır. Tablo 5: TRA2 Bölgesi İlleri Gelişmişlik Sıralamaları, 2003,2011 İller 2003 2011 Ağrı 80 79 Ardahan 74 71 Iğdır 69 69 Kars 67 68 Kaynak: Kalkınma Bakanlığı İllerin ve Bölgelerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırmaları (2003 ve 2011) Tablo 6’da Türkiye, TRA2 Bölgesi ve illerindeki 15 yaş ve üzeri nüfusun okuryazarlık durumu yer almaktadır. Türkiye’de 2012 yılı itibariyle okuma yazma bilmeyen toplam nüfus oranı % 4,22 iken bu oran TRA2 Bölgesi’nde % 8,84’tür. Söz konusu oranın Türkiye’nin iki katıdan fazla olduğu görülmektedir. Ağrı ili % 9,49’luk oran ile en fazla okuma yazma bilmeyen nüfusa sahipken, Ardahan ilinde bu % 7,68’lik oran ile en düşük seyri izlemektedir. 55 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 6: Okuryazarlık Durumuna Göre Nüfus, 2008-201 Yıl 2008 2009 Ağrı 2010 2011 2012 2008 2009 Ardahan 2010 2011 2012 2008 2009 Iğdır 2010 2011 2012 2008 2009 Kars 2010 2011 2012 2008 2009 TRA2 2010 2011 2012 2008 2009 Türkiye 2010 2011 2012 Okuma yazma bilmeyen Okuma yazma bilen Okuma Durumu yazma Toplam bilinmeyen bilmeyen oranı % 63.334 21,32 312.570 47.610 20,67 316.402 42.374 15,50 320.705 28.862 13,22 334.253 66.651 65.393 49.717 44.182 182.585 203.399 228.614 261.209 41.672 10.762 9.984 8.450 7.440 397.666 62.450 62.793 63.883 69.262 25.640 8.790 6.419 5.237 3.579 9,49 13,12 12,61 10,89 9,27 464.978 82.002 79.196 77.570 80.281 7.189 24.254 23.153 17.637 15.385 14.832 30.268 29.005 23.132 20.910 86.442 79.910 84.628 92.418 103.419 144.601 152.888 159.023 163.591 177.709 3.258 16.524 12.125 10.829 6.464 6.043 31.296 21.457 18.854 11.969 7,68 20,10 19,31 14,59 12,28 9,3 14,11 13,85 11,25 9,93 9.688 120.688 119.906 120.884 125.268 165.476 214.452 209.485 205.577 210.588 20.143 131.935 127.535 98.936 87.917 235.778 477.833 509.843 548.506 611.599 10.975 119.944 87.611 77.294 50.874 7,87 18,08 17,59 13,65 11,72 266.896 729.712 724.989 724.736 750.390 83.836 4.863.414 4.645.638 3.812.092 3.163.396 864.487 43.806.774 45.942.369 48.128.011 50.508.897 45.916 3.966.417 2.962.823 2.731.288 1.946.146 8,84 9,24 8,68 6,97 5,69 994.239 52.636.605 53.550.830 54.671.391 55.618.439 278.8757 63.347.643 1.740.979 4,22 67.877.379 Kaynak: TÜİK, Bölgesel Göstergeler, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi, 2012,Erişim tarihi:20.02.2013 Milli Eğitim Bakanlığı istatistiklerinde 2010-2011 döneminden itibaren okulöncesi eğitim okullaşma oranları hesaplanmaktadır. Söz konusu dönemden önce okullaşma oranlarının okulöncesi ile mesleki ve teknik ortaöğretim ayrımı yapılmadan hesaplandığı görülmektedir. İstatistiklerde (Tablo 7) 2010-2011 ve 2011-2012 yıllarında okul öncesi okullaşma oranı (4-5 yaş) bakımından Ardahan ili ilk sırada yer almaktadır. Ağrı ili her iki dönemde de okulöncesi okullaşmada (% 18,44 ve % 19,51) son sırada yer almaktadır. İlköğretimde okullaşma oranlarında ise 2009-2010 Ardahan ili, 2010-2011 döneminde Ağrı ili, 2011-2012 döneminde 56 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI ise Iğdır ili Türkiye ortalamasına en yakın oranlara sahip olup söz konusu hususlar göç olgusunun önemine işaret etmekte ve eğitim konusunda süreklilik sağlanması konusunda sıkıntılar olduğunu göstermektedir. Bölgede ilköğretimde okullaşma oranları taşımalı eğitimin yaygın olması nedeniyle yüksektir. Grafik 17 Türkiye, TRA2 ve İllerinde 15+ Nüfusun Yıllara Göre Okuma Yazma Bilmeyenlerin Oranları, 2008-2011 Genel ortaöğretim okullaşma oranlarına bakıldığında, TRA2 Bölgesi illerinin tümünün Türkiye ortalamasından uzak olduğu görülmektedir. Ağrı ili tüm dönemlerde en düşük genel ortaöğretim okullaşma oranına sahiptir (% 15,03, % 17,95, % 18,43). Göze çarpan önemli bir husus, ortaöğretim okullaşmada kadın oranının giderek artmış olmasıdır. Türkiye genelinde 2009-2010 döneminde % 34,45 olan kadınların genel ortaöğretimde okullaşma oranı, 20102011 yılında % 36,41’e ve son olarak 2011-2012 döneminde % 36,63’e yükselmiştir. Tablo 7’de görüldüğü üzere mesleki ve teknik ortaöğretim okullaşma oranları en düşük seviyededir. Türkiye’de de genel olarak düşük olan mesleki ve teknik eğitim okullaşma oranları, bölgede daha da düşük bir seyir izlemektedir. 2009-2010 döneminde % 25,01 olan mesleki ve teknik eğitim okullaşma oranı, 2010-2011 döneminde % 29,3 ve 2011-2012 döneminde % 30,46’ya yükselmiştir. Ağrı ili tüm dönemlerde son sırada yer almaktadır (sırasıyla % 6,74, % 8,97 ve % 10,59). Ağrı ilinde 2008-2011 yılları arasında lise veya dengi okul mezunu oranına bakıldığında, 2008 yılında bu oran % 8, 82 iken 2011 yılında 12,12’ye yükselmiştir. 2008 yılında yüksekokul veya fakülte mezunu oranı % 1,73 iken, 2011 yılında bu oran % 4,30’a çıkmıştır. Bunda Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi’nde son üç yıl içinde açılan yeni fakültelerin açılmasının ve üniversite kapasitesinin artmasının doğrudan ilgisi olduğu söylenebilir. TRA2 Bölgesi’nde 2008 yılında okuma yazma bilmeyen oranı % 18,08 iken 2011 yılında bu oran % 11,72’ye, bölgede okuma yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen oranı 2008’de % 13,95 iken, 2011 yılında % 13,51’e gerilemiş olup söz konusu veriler okuryazarlık oranı arttığını göstermektedir. Ayrıca, bölgede yükseköğretim mezunlarının sayısının arttığı görülmekte olup bölgede açılan üniversitelerin bu gelişimi sağladığı ifade edilebilir. . 57 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 7: Türkiye ve TRA2 Bölgesi İlleri Net Okullaşma Oranları (%), 2009-2012 2009-2010 2010-2011 Bölge Okul Öncesi (4-5 yaş) İlköğretim 2011-2012 Ağrı Ardahan Iğdır Kars Türkiye Ağrı Ardahan Iğdır Kars Türkiye Ağrı Ardahan Iğdır Kars Türkiye Toplam - 18,44 73,25 38,8 33,73 38,55 19,51 64,24 40,4 41,4 43,1 Erkek - - - - - 18,95 Kadın - - - - - Toplam 92,66 93,68 Erkek 93,87 Kadın 73,3 39,2 34,6 39,17 19,82 64,45 40,6 42 43,7 17,9 73,19 38,4 32,82 37,91 19,18 64,01 40,3 40,77 42,47 93,5 93,48 96,49 97,53 95,7 97,1 95,86 98,17 97,77 97,4 97,8 96,45 98,41 94,51 94,7 94,28 96,99 97,03 96,07 98,2 96,52 98,47 97,22 97,84 98,4 96,79 98,59 91,38 92,81 92,2 92,63 95,97 98,06 95,3 96 95,16 97,84 98,35 96,92 97,1 96,1 98,22 Toplam 21,78 44,25 40,4 33,88 58,52 26,92 50,85 50,5 40,66 64,95 29,02 54,72 51 43,2 66,07 60,63 32,89 51,74 51,7 42,79 67,55 34,43 54,7 50,3 44,74 68,17 20,3 49,92 49,2 38,39 62,21 23,04 54,75 51,8 41,55 63,86 Ortaöğretim Erkek 26,83 45,81 41,6 Kadın 16,23 42,55 39,2 32,36 Toplam 15,03 Genel Erkek 18,59 Ortaöğretim Kadın 11,12 25,38 28,2 23,26 33,51 17,95 26,81 33,3 27,53 35,65 18,43 26,5 33,3 28,68 35,62 26,98 28,4 23,39 32,62 22,27 27,6 33,9 27,22 34,92 22,39 26,36 33 27,66 34,66 23,66 28 23,13 34,45 13,15 25,98 32,7 27,87 36,41 14,05 26,65 33,5 29,79 36,63 Mesleki ve Toplam Teknik Erkek Ortaöğretim Kadın 6,74 18,86 12,2 10,62 25,01 8,97 24,04 17,2 13,13 29,3 10,59 28,22 17,8 14,51 30,46 8,24 18,84 13,2 11,91 28,01 10,61 24,14 17,8 15,57 32,63 12,03 28,35 17,3 17,08 33,51 5,1 18,89 11,2 21,85 23,94 16,5 10,52 25,79 28,1 18,3 11,76 27,24 35,3 9,23 56,3 7,15 Kaynak: Milli Eğitim Bakanlığı, İstatistikler, 2012,Erişim tarihi:20.02.2013 58 8,99 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 40 35 30 25 20 15 10 5 Türkiye İlköğretim / Öğretmen başına öğrenci sayısı 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 0 TRA2 Genel ortaöğretim / Öğretmen başına öğrenci sayısı Mesleki ve teknik ortaöğretim / Öğretmen başına öğrenci sayısı Grafik 18 Türkiye ve TRA2 Bölgesi’nde Öğretmen Başına Düşen Öğrenci Sayıları, 2002-2011 2002 yılında ilköğretimde öğretmen başına düşen öğrenci sayısı Türkiye’de 28 iken bu sayı 2011 yılında 20’ye TRA2 Bölgesi’nde ise 29’dan 23’e düşmüştür. 2011 yılı itibariyle Kars, Iğdır ve Ardahan illeri Türkiye ortalamasını yakalarken, Ağrı ili 27 sayısı ile Türkiye ortalamasının üzerindedir. Genel olarak bölgede sınıfların kalabalık olduğu söylenebilir. Genel ortaöğretimde öğretmen başına düşen öğrenci sayısı Türkiye’de 2002 yılında 21 iken, 2011 yılında 16’ya,TRA2 Bölgesi’nde ise 26’dan 20’ye düşmüştür. Ağrı ilinde bu sayı 27’den 21’e, Kars’ta 24’ten 21’e, Iğdır’da 29’dan 22’ye ve Ardahan’da 26’dan 15’e düşmüştür. Tablonun geneline bakıldığında ise Türkiye’de mesleki ve teknik eğitim kapasitesinin düşük olduğu gerçeği, öğretmen başına düşen öğrenci sayısından da anlaşılmaktadır. Türkiye de dâhil, TRA2 Bölgesi illerinde öğretmen başına düşen öğrenci sayısı artmıştır. Dolayısıyla, öğretmen başına düşen öğrenci sayısının azalmasının yanısıra daha fazla deneyime sahip öğretmenlerin bölgede görev alması için teşvik edici uygulamalar arttırılmalı, okul ve sınıfların eğitim için ne kadar uygun olduğu ve öğrencilerin öğrenme psikolojisini ne kadar etkilediği araştırılmalıdır. Tablo 8: İlköğretim ve Ortaöğretim Taşımalı Eğitim Durumu, 2011-2012 Taşınan okulsuz Taşınan Taşınan öğrenci Taşınılan merkez Taşınan İller yerleşim birimi öğrenci sayısı sayısı okul sayısı okul sayısı sayısı (İlköğretim) (Ortaöğretim) Ağrı 33 51 218 6.714 2.557 Ardahan 32 9 141 2.302 950 Iğdır 25 8 50 1.463 1.444 Kars 52 14 90 2.338 1.357 Kaynak: Milli Eğitim Bakanlığı, İstatistikler, 2011-2012,Erişim tarihi:22.02.2013 59 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI TRA2 Bölgesi illerinde ilköğretim kademesinde taşımalı eğitimin yaygın olması ilköğretim okullaşma oranlarının yüksek olmasını sağlamaktadır. Taşınan öğrenci sayısı (6.714), taşınan okul sayısı (218) ve taşınan okulsuz yerleşim birimi sayısı (51) bakımından Ağrı ili, bölge illeri arasında ilk sırada yer almaktadır. Ortaöğretim kademesinde taşımalı eğitim verilerine bakıldığında ise taşımalı eğitimin yaygınlığının azaldığı görülmektedir. Bölgede ortaöğretimde taşımalı eğitim altyapısının yetersiz olması, okullara erişilebilirliği azaltmakta ve ortaöğretim okullaşma oranlarını düşürmektedir. Taşımalı ilköğretimde olduğu gibi Ağrı ili ortaöğretimde de taşınan öğrenci sayısı (2.557) bakımından ilk sırada yer almaktadır. Taşınan öğrencilerin cinsiyet dağılımına bakıldığında erkek öğrencilerin bu hizmetten daha çok yararlandıkları görülmektedir. TRA2 bölgesinde kız çocuklarının ortaöğretime devam etmeleri konusunda sıkıntılar yaşanmaktadır. . 30.000 120,0 25.000 100,0 20.000 80,0 15.000 60,0 10.000 40,0 5.000 20,0 Ağrı Ardahan Okuyan öğrenci sayısı Iğdır 2004 2006 2008 2010 2012 2003 2005 2007 2009 2011 2004 2006 2008 2010 2012 2003 2005 2007 2009 2011 0,0 2003 2005 2007 2009 2011 0 Kars TRA2 Öğretim görevlisi başına düşen öğrenci sayısı Grafik 19 TRA2 bölgesinde Üniversite öğrenci sayısı ve öğretim görevlilerine düşen öğrenci sayısındaki değişim Yükseköğretimde okuyan öğrenci sayısı, genel olarak Türkiye’de, TRA Bölgesi ve TRA2 Bölgesi’nde 2008-2011 yılları arasında artış göstermiştir. Bölgede özellikle 2007 yılından itibaren faaliyete geçen Ardahan Üniversitesi, Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi ve Iğdır Üniversitesi ile öğrenci sayısı artmıştır. Dört yıllık süre zarfında üniversitelerde yeni bölümlerin açılmasının da yükseköğretim öğrenci sayısının artmasında rol oynadığı söylenebilir. 60 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Grafik 20 TRA2 İllerinde görevli öğretim gör4evlilerinin yıllara göre değişimi Kaynak: TÜİK, Bölgesel Göstergeler, Yükseköğretim, 2012,Erişim tarihi:22.02.201 61 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 9: TRA2 Bölgesi Üniversite ve Birimleri, 2012 Ağrı İbrahim Ardahan Iğdır Kafkas Birimler Çeçen Üniversitesi Üniversitesi Üniversitesi Üniversitesi Eğitim Fakültesi 1 1 Fen-Edebiyat Fakültesi 1 1 1 İktisadi ve İdari 1 1 1 Bilimler Fakültesi Eczacılık Fakültesi 1 Tıp Fakültesi Veterinerlik Fakültesi Ziraat Fakültesi İslami İlimler Fakültesi 1 İlahiyat Fakültesi Mühendislik Fakültesi 1 Güzel Sanatlar Fakültesi Devlet Konservatuarı Meslek Yüksekokulu 3 Hayvansal Üretim 1 Yüksekokulu Turizm İşletmeciliği ve 1 Otelcilik Yüksekokulu Sağlık Yüksekokulu 1 Yabancı Diller 1 Yüksekokulu Beden Eğitimi ve Spor 1 Yüksekokulu İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 1 Fen Bilimleri Enstitüsü 1 Sağlık Bilimleri Enstitüsü ve Uygulama Araştırma 4 MerkeziSerhat Kalkınma Ajansı, Rakamlarla Serhat İlleri, 2011 Kaynak: 1 1 1 1 1 1 5 1 1 1 1 1 6 1 2 1 1 1 1 1 1 5 1 1 1 4 1 1 1 12 Bölgedeki dört üniversite de üç yıl içerisinde kurumsal kapasite bakımından önemli ilerlemeler kaydetmiştir. Ancak bölgede tarım ve hayvancılık sektörünün temel geçim kaynağı olduğu düşünüldüğünde ziraat fakültesi, veterinerlik fakültesi ve hayvancılık meslek yüksekokulunun bölgenin bütün üniversitelerinde bulunması önem arz etmektedir. Ayrıca, Kafkas Üniversitesi bünyesinde Turizm ve Otel İşletmeciliği bölümü ile Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi’nde bulunan Turizm İşletmeciliği ve Otelcilik Yüksekokulu bölgede önemli bir potansiyel olan turizm sektörü açısından önemlidir. Bunun yanısıra, Doğubayazıt’ta ise Turizm Meslek Yüksekokulu açılmasına yönelik çalışmalar devam etmektedir. 62 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 10: Yüksek Öğrenim Kredi ve Yurtlar Kurumuna Bağlı Yurtlarda Barınan Öğrenci Sayısı ile Yurt Kapasitesi, 2011-2012 Bölge Türkiye Ağrı Ardahan Iğdır Kars Yurt Sayısı Kapasite Öğrenci Boş Kapasite 303 266.674 238.864 27.810 1 1.502 1.472 30 1 722 706 16 1 524 497 27 1 1.640 1.565 75 Kaynak: Milli Eğitim Bakanlığı, İstatistikler, 2011-2012,Erişim tarihi:22.02.2013 Tablo 10da görüldüğü üzere, Türkiye genelinde Kredi ve Yurtlar Kurumu’na bağlı 303 adet yurt bulunmaktadır. TRA2 Bölgesi illerinde ise birer yurt bulunmaktadır. Söz konusu yurtlar ile sadece merkezde bulunan öğrencilerin barınma ihtiyacını karşılanırken ilçelerde bulunan meslek yüksekokullarında eğitim gören öğrenciler için böyle bir imkân bulunmamaktadır. Dolayısıyla merkez ilçelerin yanısıra büyük ilçelerde bulunan yüksekokullar için yurt ihtiyacının karşılanması önem teşkil etmektedir. Türkiye’de pansiyonlu okul başına düşen öğrenci sayısı 149 iken bu sayı TRA Bölgesi’nde 194, TRA2 Bölgesi’nde ise 217’dir. İller bazında ise bu sayı Ağrı’da 261, Kars’ta 181, Iğdır’da 222 ve Ardahan’da 186’dır. Görüldüğü üzere, tüm bölgeler Türkiye ortalamasının çok üzerindedir. Bu durum, TRA2 Bölgesi’nde yeterince pansiyonlu okul olmadığı ve dolayısıyla yurt kapasitelerinin oldukça dolu olduğunu göstermektedir. Tablo 11’de TRA2 Bölgesi’nde 2010-2011 yılı sonu itibariyle eğitim kurumlarına göre kurs, öğretmen ve derslik sayılarına ilişkin veriler yer almaktadır. Bölge illerinde toplam 26 adet Halk Eğitim Merkezi’nde 54.035 adet kurs açılmış, bunlardan 52.715 tanesine devam edilmiştir. Kurslarda görev yapan öğretmen sayısı 105 olup toplam 89 derslikte eğitim verilmiştir. Bölgede toplam 6 adet Mesleki Eğitim Merkezi faaliyette olup, bu merkezlerde 1.486 adet kurs açılmış ve hepsi tamamlanmıştır. 3308 sayılı kanun kapsamında bölgede toplam 106 adet kurs başlatılmış ve 97’si tamamlanmıştır. Bölgede 5 adet Rehberlik Araştırma Merkezi bulunmakta olup toplam 39 öğretmen görev yapmaktadır. Öğretilebilir Zihinsel Engelli İşitme Eğitim Merkezi sayısı 2’dir. Bölgedeki engelli oranlarına bakıldığında bu sayının oldukça düşük olduğu görülmektedir. Tablo 11: TRA2 Bölgesi 2010/2011 Öğretim Yılı Sonu İBBS 2. Düzey ve Eğitim Kurumlarına Göre Kursiyer Sayısı Eğitim kurumu ve İBBSDevam Kurum Başlayan 2. Düzey eden Halk Eğitim Merkezi 26 54.035 52.715 Mesleki Eğitim Merkezi 6 1.486 1.486 3308 Sayılı Kanuna Göre Açılan Meslek Kursları 106 97 Pratik Kız Sanat Okulu 5 Özel Dershane 29 10.852 10.852 Motorlu Taşıt Sürücü Kursu 36 14.977 14.977 Muhtelif Kurslar 6 242 242 Özel Eğitim ve Rehabilitasyon Merkezi 21 2.920 2.920 Rehberlik Araştırma Merkezi 5 Özel Eğitim Toplamı 2 35 35 Öğretilebilir Zihinsel Engelli İşitme Eğitim Merkezi 2 35 35 Kaynak: TÜİK, Bölgesel Göstergeler, 2010-2011,Erişim tarihi: 27.02.2013 63 Bitiren Öğretmen Derslik 52.715 1.486 97 10.852 14.977 135 2.920 35 35 105 19 417 199 14 151 39 - 89 17 340 99 15 265 - TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Bölgede 2010 ve 2011 yılında açılan kurs sayılarında Kars ili 198 ile ilk sırada yer almaktadır. Açılan kurslara başvuran kursiyer sayıları ve devamlılık oranlarında ise Ağrı ili 2010 yılında ilk sırada yer almaktadır. Kursları bitiren kursiyer sayılarında Ağrı ili 2010 yılında 7.459 sayısı ile ilk sırada yer alırken 2011 yılında Kars ili 4.070 ile ilk sırada yer almıştır (TÜİK, Yaygın Eğitim Faaliyetleri Araştırması, 2010-2011) 2.1.2. Sağlık TRA2 Bölgesi’nde yaşayan insanların modern sağlık hizmetlerine ulaşım olanakları hayat standartlarını arttırdığı gibi bölgede kalıp kalmamalarında etkilidir. Bölgenin beşeri ve sosyal sermayesinin önemli bir parçasını oluşturan eğitimli kesim nitelikli eğitim ve sağlık olanaklarına ulaşamadığında göç etmektedir. Bölgeden göç birincil olarak işsizlik nedeniyle gerçekleşirken ikinci sebebi ise sosyal donatılarda karşılaşılan eksikliklerdir. Bu yüzden bölgede yaşayan insanlara aradıkları olanaklar sunulduğu takdirde bölgeden başka yerlere göç hızı düşürülmüş olacaktır. “İllerin ve Bölgelerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması” (DPT 2003) çalışmasına göre; TRA2 Bölgesi illeri genel gelişmişlik sıralamasına paralel olarak sağlık alanında da son sıralarda yer almaktadır. Ardahan ili çarpıcı bir şekilde sağlık alanında gelişmişlik bakımından Türkiye’nin son sıradaki ili konumundadır. Tablo 12: TRA2 Bölgesi İlleri Temel Sağlık Göstergeleri, 2003 Bebek Ölüm On Bin Kişiye On Bin Kişiye On Bin Kişiye On Bin Kişiye İller Oranı Düşen Hekim Düşen Diş Düşen Eczane Düşen Hastane (binde) Sayısı Hekimi Sayısı Sayısı Yatağı Sayısı Ağrı 58 2,38 0,3 1,19 5,3 Ardahan 77 5,98 0,52 0,67 12,34 Iğdır 52 5,81 0,53 0,53 5,93 Kars 65 5,08 0,68 2,15 11,54 Kaynak: DPT, İllerin ve Bölgelerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması (2003), sf. 123 2003 yılında bebek ölüm oranları sırasıyla Ağrı’da binde 58, Kars’ta binde 65, Iğdır’da binde 52 ve Ardahan’da binde 77’dir. On bin kişiye düşen hekim sayısında Ağrı ili 2,38 ile diğer illere oranla daha fazla ihtiyaç içinde bulunmaktadır. Benzer şekilde Ağrı ilinde on bin kişiye düşen diş hekimi sayısı 0,3’tür ve bu durum ildeki ihtiyacın yeterince karşılanamadığını göstermektedir. 2011 yılında tekrar yayınlanan “İllerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması” çalışmasında Kars ili 68. Ağrı 79. Iğdır 69. ve Ardahan 71. sırada yer almaktadır. Dolayısıyla, yaşam kalitesinin iki çalışmanın arasında geçen süre zarfında iyileşmediği hatta Türkiye’de yaşanan gelişmelere oranla daha da gerilediği görülmektedir. 64 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 2750 2500 2250 2000 1750 1500 1250 1000 750 500 250 0 200620072008200920102011 Ağrı Uzman Hekim 200620072008200920102011 200620072008200920102011 Ardahan Pratisyen/Asistan Hekim Iğdır Diş Hekimi Eczacı Grafik 21 TRA2 Bölgesi İlleri Sağlık Personeli Verileri, 2006-2011 Kaynak: TÜİK, Bölgesel Göstergeler, Sağlık, 2013 65 200620072008200920102011 200620072008200920102011 Kars Sağlık Personeli (Sağlık memuru / Hemşire) TRA2 Ebe TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 13: TRA2 Bölgesi ve İllerinde Yer Alan Sağlık Kuruluşlarının Dağılımı, 2011 Tıp Ağız ve Diş Devlet Özel Toplum Sağlığı Aile Sağlığı İL/BÖLGE Fakültesi Sağlığı Hastanesi Hastane Merkezi (*) Merkezi Hastanesi Merkezi Ağrı 8 3 1 6 42 Ardahan 2 1 6 13 Iğdır 3 1 1 4 21 Kars 4 1 1 6 31 TRA2 19 1 4 4 21 107 Kaynak: TRA2 Sağlık Altyapısı Raporu, 2011, Ardahan İl Sağlık Müdürlüğü Verileri, 2012, Kars İli Kamu Hastaneleri Birliği Genel Sekreterliği Verileri, 2012 Tablo 13’te TRA2 Bölgesi ve illerindeki sağlık kuruluşlarının sayısı yer almakta olup Kars, bölgenin tek tıp fakültesi hastanesini bünyesinde barındırmaktadır. Bölgede Ağrı ve Iğdır illeri haricinde özel hastane bulunmamaktadır. Her bir ilde birer adet ağız ve diş sağlığı merkezi hizmet vermekte olup bölgede yer alan 21 Toplum Sağlığı Merkezinden 6’sı Kars’ta bulunmaktadır. TRA2 Bölgesi aile sağlığı merkezlerinin dağılımında Ağrı ili birinci sırada yer almaktadır. Tablo 14: Bin Kişiye Düşen Sağlık Personeli Sayısı, 2010 Uzman Pratisyen Toplam Diş Sağlık İL/BÖLGE Eczacı Hemşire Hekim* Hekim Hekim Hekimi Memuru** Ağrı 0,38 0,51 0,89 0,08 0,12 1,07 1,08 Ardahan 0,49 0,64 1,14 0,16 0,19 1,59 1,08 Iğdır 0,48 0,6 1,08 0,18 0,22 0,95 1,16 Kars 0,54 0,56 1,09 0,12 0,14 1 1,02 TRA2 0,45 0,55 1 0,11 0,15 1,08 1,08 TRA 0,77 0,59 1,36 0,17 0,19 1,39 1,37 TÜRKİYE 1,15 0,53 1,67 0,29 0,36 1,28 1,56 Ebe 0,62 0,78 0,76 0,84 0,72 0,75 0,68 Kaynak: TÜİK, Sağlık İstatistikleri 2010, Sağlık Personeli, İllere Göre Sağlık Personeli Sayısı, Erişim tarihi: 27.02.2013 Bölge illerinin tamamı bin kişiye düşen sağlık personeli bakımından Türkiye ortalamasının altında yer almaktadır. Ağrı ili, TRA ve Türkiye geneli ile kıyaslandığında bin kişiye düşen uzman hekim sayısı bakımından büyük ihtiyaç içinde bulunduğu görülmektedir. Ağrı ilinin bin kişiye düşen uzman hekim sayısı (0,38) ile Türkiye genelinin (1,15) yaklaşık üç katı ihtiyaç olduğunu göstermektedir. Bin kişiye düşen pratisyen hekim sayısında ise Ardahan (0,64) ve TRA2 Bölge ortalama değeri (0,55) Türkiye ortalamasından (0,53) daha yüksek bir seviyededir. Bin kişiye düşen diş hekimi sayısında Iğdır ili 0,18 rakamı ile hem 0,11 olan TRA2 ortalamasının hem de 0,17 olan TRA ortalamasının üzerindedir. Bölge içinde Kars ve Ağrı’nın diş hekimi ihtiyacı Iğdır ve Ardahan ile karşılaştırıldığında daha yüksek seviyededir. Bin kişiye düşen eczacı sayısında ise Iğdır (0,22) TRA2 ortalamasının (0,15) ve TRA ortalamasının (0,19) üzerindedir. Bin kişiye düşen hemşire sayısında ise Ağrı ve Ardahan illeri, 1,08 ortalaması ile TRA2 Bölgesi’yle aynı düzeydedir. Bölge illerinin tamamında bin kişiye düşen ebe sayısı Türkiye ortalamasının üzerindedir. 66 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 15: Bölgelere Göre Planlanan Yatak Sayıları ve On Bin Kişiye Düşen Yatak Sayıları, 2011 On Bin Kişiye Düşen Yatak Sayısı Planlanan Yatak İL/BÖLGE Sayısı Planlanan (2014) 2010 200 Ağrı 849 15,66 10,39 9,12 Ardahan 220 20,86 13,28 13,75 Iğdır 305 16,54 14,42 0,1595 Kars 707 23,43 17,27 12,33 TRA2 2.081 18,36 13,14 11,55 TÜRKİYE 24,97 26,21 Kaynak: Serhat Kalkınma Ajansı; TRA2 Bölgesi Sağlık Altyapısı, Mevcut Durum ve Sorunlar, sf.48, 2010 yılında Ağrı ilinde on bin kişiye düşen yatak sayısı 10,39’dur. Bölgede en fazla yatağa ihtiyaç duyan il olan Ağrı için 2014 yılında yatak sayısı 849 olarak planlanmıştır. Kars’ta 2014 yılı itibariyle gerçekleşecek yatırımlar ile on bin kişiye düşen hastane yatak sayısı, 17,27’den 23,43’e çıkarak % 6,16 seviyesinde artmış olacaktır. Görülmektedir ki, bu kayda değer artış bile il değerlerini mevcut Türkiye ortalamasına (24,97) ulaştırmamaktadır. Tablo 16: TRA2 Bölgesi İllerinde Anne ve Bebek Ölüm Oranları, 2010-2012 2010 2011 2012 Bebek Anne Ölüm Anne Ölüm Bebek Ölüm Anne Ölüm Bölge Ölüm Oranı Oranı Oranı Oranı(yüz Oranı (yüz binde) (yüz binde) (Binde) binde) (Binde) Ağrı 12,8 14,3 14,4 19,3 21 Ardahan 0 13,6 66 10 62 Iğdır 80 20 36 15 59 Kars 73,65 15,65 83,24 12,7 40,93 Bebek Ölüm Oranı (Binde) 20 27,7 10 13,37 Kaynak: TRA2 Bölgesi İlleri Sağlık İl Müdürlükleri Verileri, 2012, Erişim tarihi: 09.03.2013 Tablo 16’da TRA2 Bölgesi illerinde 2010-2012 yıllarına ait anne ve bebek ölüm oranları verileri yer almaktadır. Anne ve bebek ölüm oranları (sadece Iğdır ilinde göreli iyileşmeler olmasına rağmen) bölge genelinde belli zamanlarda düşük oranlarda azalma göstermekle birlikte genelde yükselme seyri göstermiş olup söz konusu durum sağlık hizmetlerinin kalitesinin ve ulaşılabilirliğinin arttırılması gerektiğine işaret etmektedir. Harita 5’te TRA2 Bölgesi’ne ait temel eğitim ve sağlık göstergeleri belirtilmiş olup eğitim ve sağlık alanlarında vurgulanan sıkıntılar net bir şekilde görülmektedir. Bu çerçevede, bölgede eğitim ve sağlık alanında iyileştirmelerin yapılması bölgenin diğer tüm sorunlarının çözümüne katkıda bulunacağı için büyük önem arz etmektedir. 67 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Harita 5 TRA2 Bölgesi’nin Temel Eğitim ve Sağlık Göstergeleri 68 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 2.2. TRA2 BÖLGESİNDE SOSYAL YAŞAM VE GÜVENLİK 2.2.1. Sosyal Donatılar Sosyal donatı alanları kentsel yaşam kalitesini etkileyen en önemli unsurlar arasında yer almaktadır. Ayrıca, göç olgusunu azaltmasının yanısıra kent imajına katkıda bulunarak olumlu bir algı yaratılmasına ve dolayısıyla nitelikli işgücünün ve yatırımın çekilmesine olanak tanımaktadır. TRA2 bölgesi sosyal donatılar konusunda yetersiz durumda bulunmakta olup sosyal donatılar, kültürel tesisler ile spor tesisleri bağlamında incelenecektir. Bölgede Ağrı ilinde iki ve Kars ilinde bir olmak üzere toplam 3 adet sinema salonu mevcuttur. 2011 TÜİK verisine göre Ardahan Merkezde bir sinema olduğu gözükmekle birlikte 2011 yılında kapanmıştır. Söz konusu salonlarda 187 gösterim yapılmış ve 100.263 kişi katılmıştır. Bu salonların dışında 2011 yılında SODES ile desteklenmiş Gezici Sinema salonu, 833 seyirci sayısına ulaşmış fakat 2012 yılında faaliyetlerini sürdürememiş ve sonlandırmıştır (Ağrı İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü verileri). Tablo 17: TRA2 Bölgesi’nde Sinema Göstergeleri Sinema salon sayısı Koltuk sayısı Gösteri sayısı Seyirci sayısı Ağrı 2 370 122 81,463 Ardahan 1 180 20 1.800 Iğdır Kars 1 274 45 17.000 TRA2 4 824 187 100.263 Türkiye 1.917 257.604 37.892 37.439.786 Kaynak: TUİK, Kültür İstatistikleri, 2011(erişim; 05.03.2013) *Ağrı İlinde 2011 TÜİK verilerinde bulunmayan fakat 2012 yılında kurulan iki tane sinema salonu mevcuttur. TRA2 Bölgesi’nde hem tiyatro salonu sayıları hem bu salonlarda gösterilen gösteri sayıları oldukça düşüktür. Ağrı ve Iğdır illerinde birer tane, Ardahan ve Kars illerinde ise ikişer tane tiyatro salonu mevcuttur. Bu salonlardaki gösteri sayıları dikkate alındığında Ağrı ili bu yönüyle en zayıf il olarak ortaya çıkmakta ardından Iğdır ili gelmektedir. Gösterimin en fazla yapıldığı iller ise Kars (15) ve Ardahan (12) illeridir. Ancak, bu sayılar Türkiye ortalamasının çok altında kalmaktadır Tablo 18: TRA2 Bölgesi’nde Tiyatro verileri Tiyatro salonu sayısı Koltuk sayısı Gösteri sayısı Seyirci sayısı Ağrı 1 245 1 250 Ardahan 2 380 12 1860 Iğdır 1 360 6 2160 Kars 2 650 15 4900 TRA2 6 1635 34 9170 Türkiye 511 194020 23361 5385588 Kaynak: TÜİK, Eğitim, Kültür ve Spor, 2011, Erişim tarihi:21.01.2013 69 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Bölge nüfusunun genç olması nedeniyle spor tesisleri önem arz etmektedir. TRA2 Bölgesi’nde 34 spor tesisi Ağrı ilinde,11 spor tesisi Kars ilinde, 10 spor tesisi Ardahan ilinde ve sadece 5 adet spor tesisi Iğdır ilinde bulunmakta olup Ağrı’da bulunan 4 adet özel sektöre ait tesis haricinde tüm tesisler kamu idaresinde bulunmaktadır. Tablo 19: TRA2 Bölgesi’nde Spor Tesislerinin Ait Oldukları Kurumlara Göre Dağılımı İl Spor Gen. Diğer İl Özel Belediye Özel Sektör Üniversite Müd. Kamu İdare Toplam Tesisleri Tesisleri Tesisleri Tesisleri Kurumları Tesisleri Ağrı 1 19 5 0 4 5 34 Ardahan 0 10 0 0 0 0 10 Iğdır 0 5 0 0 0 0 5 Kars 0 8 0 0 0 3 11 Toplam 1 42 5 0 4 8 60 Kaynak: Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars Gençlik ve Spor İl Müdürlükleri, 2013 Tablo 20: TRA2 İllerine Göre Lisanslı ve Faal Sporcu Sayıları Ağrı Ardahan Iğdır Lisanslı Faal Lisanslı Faal Lisanslı Faal Atletizm 2639 273 724 106 905 469 Basketbol 739 88 144 113 616 160 Bilardo 98 31 103 2 148 2 Boks 724 97 277 54 1632 312 Dağcılık 154 20 168 5 348 6 Güreş 461 109 575 50 324 187 Hentbol 514 171 195 50 194 52 İzcilik 258 51 1 1 39 10 Karate 666 185 61 50 654 27 Kayak 1276 112 582 90 0 0 Masa Tenisi 1200 112 275 66 515 280 Satranç 668 56 86 75 185 5 Voleybol 1416 411 317 94 1206 512 Diğer Spor Dalları 4917 1081 1354 80 4583 1704 Toplam 15730 2797 4862 836 11349 3726 Kars Lisanslı Faal 1612 37 567 9 59 1 554 49 81 8 572 58 97 10 23 1 0 0 2003 290 201 3 57 4 812 95 1143 7781 247 812 Kaynak: Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars Gençlik ve Spor İl Müdürlükleri, 2013 Bölgede genel olarak atletizm, kayak, dağcılık, hentbol, voleybol karate, güreş, masa tenisi, sporları faal olarak yapılmaktadır. Ancak genel olarak lisanslı ve faal sporcu sayılarının tüm iller açısından yetersiz sayılarda olduğu görülmektedir. Spor tesislerinin eksikliği ve/veya fiziki donanımlarının eksikliği lisanslı sporcunun sportif faaliyetlerle ilgilenmesinin temel sebepleri arasındadır. Bölge koşullarında, temel altyapı yatırımları sonucunda çalışılması imkânı bulunan kayak, atletizm, dağcılık gibi sporlar öncü spor dalları konumundadır. 70 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 2.2.2. Güvenlik TRA2 Bölgesi’nde yaşanan suç türleri ve sayıları diğer bölgeler ile karşılaştırıldığında oranların oldukça düşük olduğu gözlenmektedir. Örneğin, Türkiye genelinde toplam 80.096 adet, İstanbul genelinde 12.336 adet, İzmir genelinde 7.189 adet, Ankara genelinde 3.853 adet, TRA1 (Erzurum, Erzincan ve Bayburt illeri) genelinde 944 adet, TRA2 (Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars illeri) genelinde 694 adet suç işlenmiştir. Bu sayılar Düzey 2 bölgeleri arasında toplamda en az suçun TRA2 Bölgesi’nde işlendiğini ve bölgenin güvenli bir bölge olduğunu göstermektedir. Örnek olarak Türkiye genelinde cinayet sayısı 3.484 iken TRA2 Bölgesi’nde 47, Türkiye genelinde işlenen cinsel suç 828 iken TRA2 Bölgesinde 6 olması ve bölge genelinde sadece 49 hırsızlık vakasının rapor edilmesi bölgenin güvenli olduğunu göstermektedir. Ayrıca bölge toplam 8 adet infaz kurumu ile en az infaz kurumu bulunan bölgelerden biridir. Genel olarak, Türkiye genelinde suç işlenme sayıları nazara alındığında TRA2 Bölgesi’nin diğer bölgelere kıyasla suç sayılarında gözden kaçmayacak düşüklükte (toplam işlenen suç sayısı 694) olması daha güvenilir bir yaşam ortamı bulunmaktadır. 2.3. YOKSULLUK VE GELİR DAĞILIMI Dünya literatüründe yoksulluk hakkında henüz üzerinde uzlaşılmış bir tanım bulunmamaktadır. Yoksulluğun sadece ekonomik bir sorun olmadığı, sosyal ve kültürel boyutlarının da olduğu kabul edilmektedir. Bu nedenle sorunun çözümüne yönelik üretilen politika araçları da bu yaklaşımı içermelidir. Kavram üzerinde henüz uzlaşılmış bir tanım olmasa da birbiriyle ilişkili olan üç ayrı yoksulluk tanımından söz edilebilir. İlk olarak, Dünya Bankası’nın temel aldığı günlük 1 dolarlık gelirden yoksun olmak biçiminde anlaşılan tanımında olduğu gibi, “mutlak yoksulluk”, temel yiyecek gereksinimlerini –genellikle minimum kalori gereksinimi olarak belirlenmektedir– karşılamak için gerekli gelirden yoksun olmak biçiminde tanımlanabilirken; “göreli yoksulluk”, yiyecek dışındaki gereksinimleri– giyim, barınak ve enerji gibi– karşılayacak gelirden yoksun olmak biçiminde anlaşılmaktadır. Son yıllarda, bu iki tanımı içerse de ondan daha geniş kapsamlı olan “insani yoksulluk” kavramı, okur-yazarlık, yetersiz beslenme, kısa yaşam süresi, ana-çocuk sağlığının yetersizliği, önlenebilir hastalıklara yakalanmak gibi temel insani yeteneklerden yoksun olmak biçiminde tanımlanabilir. Buna göre temel insan yeteneklerini sürdürebilecek olan mal, hizmet ve altyapıya –enerji, hijyen, eğitim, iletişim, içme suyu– erişimin yokluğu ya da kısıtlanması, yoksulluğun “insani” boyutu olarak nitelendirilmektedir. Türkiye’de ise TÜİK, tüketim harcamasına dayalı günlük harcaması 1$, 2.15 $ ve 4.3 $’ın altında kalan kişileri “yoksul” olarak tanımlamaktadır. TÜİK tarafından 2010 yılında yapılan yoksulluk çalışması sonuçlarına göre kişi başı günlük harcaması, satın alma gücü paritesine göre 2,15 doların altında kalan fert oranı 2009 yılında % 0,22 iken, bu oran 2010 yılında % 0,21 olarak oluşmuştur. 4,3 dolar sınırına göre ise 2009 yılında % 4,35 olan yoksulluk oranı 2010 yılında % 3,66’ya düşmüştür. Aynı çalışmaya göre, kırsal yerlerde yaşayanların yoksulluk riski kentsel yerlerde yaşayanlardan fazladır. Satın alma gücü paritesine göre 4,3 dolar sınırı esas alındığında, kırsal yerleşim yerlerinde 71 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI yaşayanlarda 2009 yılında % 11,92 olan yoksulluk oranı 2010 yılında % 9,61’e düşerken, kentsel yerlerde yaşayanların yoksulluk oranı % 0,96’dan % 0,97’ye yükselmiştir. Tablo 21: Türkiye, TRA1, TRA2 ve TRB2 Bölgeleri Kişi Başına Düşen Gayrisafi Katma Değer, 2004-2008 Kişi Başına Kişi Başına Kişi başına Kişi başına İBBS2 Bölge Yıl GSKD Türkiye GSKD Türkiye GSKD (TL) GSKD ($) Oranı TL (%) Oranı $ (%) 2008 7.071 59 5.520 59 2007 6.137 57 4.722 57 Erzurum, TRA1 Erzincan, 2006 5.428 56 3.768 56 Bayburt 2005 4.620 55 3.428 55 2004 4.260 58 2.975 58 2008 4.613 38 3.601 38 Ağrı, 2007 4.125 38 3.174 38 Kars, 2006 3.834 40 2.661 40 TRA2 Iğdır, 3.379 41 2.507 41 Ardahan 2005 2004 2.933 40 2.048 40 2008 7.066 59 5.517 59 Malatya, 2007 6.297 59 4.845 59 Elazığ, 2006 5.557 58 3.857 58 TRB1 Bingöl, 2005 5.057 61 3.752 61 Tunceli 2004 4.320 59 3.017 59 2008 4.379 36 3.419 36 Van, 2007 3.814 35 2.934 35 Muş, 2006 3.372 35 2.341 35 TRB2 Bitlis, 3.126 37 2.319 37 Hakkâri 2005 2004 2.688 37 1.877 37 2008 12.020 9.384 2007 10.744 8.267 9.632 6.686 TR Türkiye 2006 2005 8.338 6.187 2004 7.307 5.103 Kaynak: TÜİK, Bölgesel Göstergeler, Ulusal Hesaplar, 2012,Erişim tarihi: 06.02.2013 Tablo 21’de Türkiye, TRA1, TRA2 ve TRB2 Bölgeleri Kişi Başına Düşen Gayrisafi Katma Değerleri yer almaktadır. TL cinsinden GSKD 2004 yılında Türkiye’de 7.307 TL iken bu değer 2008 yılında 12.020 TL’ye yükselmiştir. Sırasıyla TRB2 Bölgesi’nde 2.688 TL’den 4.379 TL’ye, TRA2 Bölgesi’nde 2.933 TL’den 4.613 TL’ye, TRA1 Bölgesi’nde 4.260 TL’den 7.071 TL’ye yükselmiştir. Bölgeler arasında TRA2 Bölgesi’nde 2004-2008 yılları arasındaki artış, hem Türkiye hem de diğer bölgelerin oldukça altındadır. 72 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 22: Türkiye, TRA1, TRA2 ve TRB2 Bölgeleri Kişi Başına Düşen Gayrisafi Katma Değer, 2009-2011 İBBS2 TRA1 TRA2 TRB1 TRB2 TR Yıl 2011 2010 2009 2011 2010 2009 2011 2010 2009 2011 2010 2009 2011 2010 2009 Kişi başına GSKD (TL) 9893 8734 7.707 6.708 6.090 5.026 9.759 8.468 7.584 5.894 5.575 4.846 15.500 13.406 12.000 Kişi başına GSKD ($) 5901 5815 4.990 4.001 4.055 3.254 5.820 5.638 4.910 3.515 3.712 3.137 9.244 8.926 7.769 Kaynak: TÜİK, Bölgesel Göstergeler, Ulusal Hesaplar, 2013,Erişim tarihi: 27.10.01.2014 3,6 1,8 0,7 2,9 Gıda ve alkolsüz içecekler 5,3 Alkollü içecekler, sigara ve tütün 35,7 10,6 1,7 Giyim ve ayakkabı Konut ve kira 5,9 19,5 5,8 6,4 Mobilya, ev aletleri ve bakım hizmetleri Sağlık Grafik 22 Hane Halkı Bütçe Anketine Göre Harcama Gruplarının Dağılımı (Yatay %),2008-2010 Kaynak: TÜİK, Bölgesel İstatistikler, Tüketim Harcamaları, 2012, Erişim tarihi: 20.02.2013 Grafik 22’de TRA2 Bölgesi’nde hane halkı bütçe anketine göre harcama gruplarının dağılımı yer almaktadır. Bölgede toplam tüketim harcamaları içinde en büyük payı % 35, 7 ile gıda ve alkolsüz içecekler almaktadır. Bunu sırasıyla konut ve kira (% 19,5), ulaştırma (% 10,6), giyim ve ayakkabı (% 6,4) izlemektedir. Bölgede temel kamu hizmetlerine (eğitim, sağlık vb.) çok az pay harcandığı dikkat çekmektedir. TÜİK tarafından yayınlanan 2011 yılı hane halkı tüketim harcamalarına bölgesel düzeyde bakıldığında TRA2 Bölgesi’nin de içinde bulunduğu Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nde toplam tüketim harcamalarında Türkiye genelinde en büyük payı % 2,5 oran ile gıda, alkollü ve alkolsüz içecekler, sigara ve tütün almaktadır. 73 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Bölgede gerçekleştirilen harcamalarda en düşük payı % 1,1 oranı ile eğitim harcamaları almaktadır (TÜİK, Haber Bülteni, 2012). Bu durum, bölgenin temel ihtiyaçları karşılama düzeyinin üstüne çıkamadığını göstermektedir. Yoksulluk konusuna ilişkin il düzeyinde veri bulunmaması, bölgesel düzeyde yorum yapılmasına neden olmaktadır. TÜİK, 2011 yılı Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması’na göre Türkiye’de Gini katsayısı bir önceki yıla göre 0,002 puan düşü ile artış ile 0,402 olarak tahmin edilmiştir. Katsayı, kentsel yerleşim yerleri için 0,391, kırsal yerleşim yerleri için ise 0,377 olarak tahmin edilmiştir. Söz konusu çalışmaya göre nüfusun % 16,3’ü yoksulluk sınırının altındadır. Türkiye’de 2012 yılında % 20’lik gruplarda en yüksek gelire sahip gruptakilerin toplam gelirden aldığı pay % 46,6 iken, en düşük gelire sahip gruptakilerin toplam gelirden aldığı pay % 5,9’dur. TRA2 Bölgesi’ni de kapsayan Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nde % 20’lik gruplarda en yüksek gelire sahip gruptakilerin toplam gelirden aldığı pay % 46,2 iken, en düşük gelire sahip ilk gruptakilerin toplam gelirden aldığı pay % 6,4’dür. Veriler ve grafik bölge gelir dağılımının Türkiye ile aynı olduğu ve ülke ile bölgede gelir dağılımı eşitsizliğinin devam ettiğini göstermektedir. 50,0 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 İlk %20 İkinci %20 Üçüncü %20 TÜRKİYE Dördüncü %20 2012 2010 2008 2006 2012 2010 2008 2006 2012 2010 2008 2006 2012 2010 2008 2006 2012 2010 2008 0,0 2006 5,0 Son %20 TRA Grafik 23 Eşdeğer Hane Halkı Kullanılabilir Gelire Göre Sıralı Yüzde 20'lik Gruplar İtibariyle Yıllık Eşdeğer Hane Halkı Kullanılabilir Gelirlerin Dağılımı, 2006-2012 74 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 23: Gelire Dayalı Göreli Yoksulluk Sınırlarına Göre Bölgesel Yoksul Sayıları ve Yoksulluk Oranı, 2006-2011 Bölge Yıl 2006 2007 2008 Türkiye 2009 2010 2011 2006 2007 Kuzeydoğu 2008 Anadolu 2009 2010 2011 Yoksulluk sınırı (TL) / Yoksulluk riski % 50 2.351 3.041 3.164 3.522 3.714 4.069 1.541 2.322 2.189 2.186 2.387 2.668 Yoksulluk sınırı (TL) / Yoksulluk riski % 60 2.821 3.649 3.797 4.227 4.457 4.883 1.849 2.786 2.627 2.623 2.864 3.202 Yoksul sayısı (bin kişi) / Yoksulluk riski % 50 Yoksul sayısı (bin kişi) / Yoksulluk riski % 60 12.548 11.163 11.580 12.097 12.025 11.670 353 405 379 314 323 310 17.165 16.053 16.714 17.123 16.963 16.569 515 565 558 490 486 451 Yoksulluk oranı (%) / Yoksulluk riski % 50 18,6 16,3 16,7 17,1 16,9 16,1 16,3 18,9 17,7 14,9 15,3 14,7 Yoksulluk oranı (%) / Yoksulluk riski % 60 25,4 23,4 24,1 24,3 23,8 22,9 23,8 26,4 26,1 23,3 23,1 21,3 Kaynak: TÜİK, Bölgesel Göstergeler, Erişim tarihi: 21.02.2013 TÜİK’in kullandığı tanıma göre yoksulluk sınırı, kişinin iyi beslenme yanında ihtiyaç duyduğu giyim, barınma, ulaştırma, haberleşme gibi minimum yaşam düzeyini ya da temel gereksinimlerini karşılayabilmesi için gerekli olan tüm mal ve hizmetleri satın alması ya da başka bir deyişle asgari düzeyde bir yaşam kalitesine sahip olabilmesi için yapması gereken minimum harcama miktarıdır. Tablo 23’te 2006-2011 yılları arasındaki gelire dayalı göreli yoksulluk sınırlarına göre bölgesel yoksul sayıları ve yoksulluk oranları yer almaktadır. Türkiye’de 2006 yılında 2.351 TL olan yoksulluk sınırı 2011 yılında 4.069 TL’ye yükselmiştir. TRA2 Bölgesi’ni de kapsayan Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nde ise bu tutar 2006’da 1.541 TL iken 2011 yılında 2.668 TL’ye yükselmiştir. Ayrıca, Türkiye’de ortalama gelirden daha az geliri olanların sayısı 2006 yılında yaklaşık 12.5 milyon kişiden 2011 yılında 11.6 milyon kişiye gerilerken Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nde aynı dönemde 353 binden 310 bin kişiye gerilemiştir. Bunun yanı sıra hem Türkiye genelinde hem de Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’nde % 60’lık yoksulluk oranı/riskinin yüksek olduğu görülmektedir. Dolayısıyla ulusal ve yerel düzeyde gelir dağılımı ve yoksullukla mücadelede belirlenecek temel stratejilerin bu sorun alanlarına yönelik olması önem arz etmektedir. 2.4. SOSYAL GÜVENLİK 2014-2018 yıllarını kapsayan Onuncu Kalkınma Planı’nda sosyal güvenlik sistemindeki temel amaç “nüfusun tamamını kapsayan, adil, kaliteli ve mali açıdan sürdürülebilir bir yapıya kavuşturulması” olarak belirlenmiştir. Tablo 24’te TRA2 Bölgesi illerinde yaşayan nüfusun sosyal güvenlik sistemine ilişkin verileri yer almaktadır. Kars ilinde 303.805, Ağrı’da 552.490, Iğdır’da 187.893 ve Ardahan’da 107.148 kişi olmak üzere bölgede nüfusun büyük kısmı sosyal güvenlik sistemi kapsamındadır. 75 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 24: TRA2 Bölgesi İllerinde SGK Kapsamı Nüfus Verileri, 2011 Ağrı Ardahan Iğdır Kars Toplam Sosyal Güvenlik Kapsamı (Aktif+ Pasif+ Yeşilkart) 552.490 107.148 187.893 291.687 Toplam Sosyal Güvenlik Kapsamı (Yeşil Kartlılar Hariç) 299.343 72.996 116.812 183.015 Sosyal Güvenlik Kapsamının (Yeşil Kart Hariç) 53,89 67,93 61,85 59,86 Toplam il Nüfusuna Oranı (%) Sosyal Güvenlik Kapsamı Dışında Kalan Nüfus 2.989 307 964 14.068 2022 sayılı yasadan yararlananların sayısı 15.979 6.421 5.532 10.781 2022 sayılı yasadan yararlananların oranı (%) 2,88 5,98 2,63 3,52 Kaynak: Sosyal Güvenlik Kurumu internet sitesi, (Erişim tarihi: 27.11.2012), Sosyal Güvenlik Kurumu İl Müdürlükleri Verileri, 2012 2011 yılı verilerine göre 2022 sayılı 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Kanun kapsamında; Kars ilinde 10.781 kişi, Ağrı ilinde 15.979 kişi, Iğdır ilinde 5.532 kişi ve Ardahan ilinde 6.421 kişi maddi yardım almaktadır (SGK verileri). Söz konusu kanunda yararlananların il nüfusuna 2022 sayılı 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşları ile Özürlü ve Muhtaç Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Yönetmelikten yararlananlar bakımından Ardahan ili % 5,98 ile ilk sırada, Iğdır ise % 2,63 oranı ile son sırada yer almaktadır. 70 60 Nüfusa oranı (%), 2010 58,25 Nüfusa oranı (%), 2011 52,42 50 37,33 40 37,11 38,76 35,54 29,96 30 21,14 20 10 0 Ağrı Ardahan Iğdır Kars Grafik 24 TRA2 Bölgesi İllerinde Yeşil Kart Verileri, 2010-2011 Bölge nüfusunun büyük bir kısmı yeşil karta bağımlı durumdadır. Bu, bölge halkının temel hizmetlere erişiminde sorunlar olduğunu ve bölgede yoksulluğun ciddi boyutlarda olduğunu işaret etmekle birlikte saha çalışmalarında özellikle yeşil kartı kaybetmemek için vatandaşların kayıt dışı çalışma eğilimde olduğu vurgulanmıştır. Bölge illerinin tamamında yeşil kartlı nüfus oranı yüksek olmakla birlikte 2010 yılı ile 2011 yılı arasında düşüş olduğu gözlemlenmektedir. Yeşil kart kullanım oranını en yüksek olduğu il olan Ağrı’da belli oranda azaldığı görülmekle birlikte en önemli azalmanın Ardahan ilinde yaşandığı görülmektedir. 76 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 2.4.1. Sosyal İçermeye Yönelik Önlemler Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlükleri tarafından bölgedeki engellilere yönelik evde bakım hizmeti verilmektedir. İller düzeyinde evde bakım hizmetinden yararlanan engelli sayıları İl Müdürlüklerinden alınan verilere göre Kars ilinde 2010,2011 ve 2012 yıllarında sırasıyla 270, 292, 249 iken Ardahan ilinde sırasıyla 337, 594 ve 673’tür. Iğdır ve Ağrı illerine yönelik verilere ulaşılamamıştır. Muhtaç kişilerin ihtiyaçlarının karşılanması için kullanılan diğer bir kurum Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarının verileri çerçevesinde yardım alan kişi sayısı bütün illerde genel olarak azalmakla birlikte özellikle Ağrı ve Ardahan’da yardım tutarının yıllara göre değişmekle birlikte arttığı görülmektedir (Tablo 25). Tablo 25: Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarından Yardım Alan Kişi Sayıları ve Yardım Miktarları, 2010-2012 Yardım Alan Kişi/ İller Yıllar Yardım Miktarı Aile Sayısı 2010 61.750 6.209.594 Ağrı 2011 39.900 14.377.572 2012 19.929 8.118.060 2010 10.384 230.590 Ardahan 2011 7.129 589.315 2012 4.482 4.494.525 2010 37.156 2.142.821 Iğdır 2011 24.507 3.287.422 2012 10.842 2.406.619 2010 4.360 976.342 Kars 2011 4.739 973.294 2012 2.517 765.435 Kaynak: TRA2 Bölgesi Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları Verileri, 2012,Erişim tarihi, 04.04.2013 Kırsal Alanda Sosyal Destek Projesi (KASDEP) ile üyelerinin ekonomik yoksunluk içinde oldukları Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları aracılığıyla belirlenen Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerine hayvancılık alanında destek verilmektedir. Bu destek programı ile kırsal alanda ekonomik ve sosyal yoksulluk içinde bulunan kişi ve ailelerin gelir seviyesini yükseltme, istihdamı artırma, üretilen ürünleri mahallinde değerlendirme ve pazarlama alanlarında gerekli maddi ve teknik destek sağlanarak, onların üretime katılmaları ve üretimde sürekliliklerinin sağlanması amaçlanmaktadır. Tablo 26’da da görüleceği gibi 2012 yılında bölge illerinden sadece Ağrı ve Kars illeri söz konusu programdan yararlanabilmişlerdir. Tablo 26: TRA2 Bölgesi İlleri KASDEP Proje Verileri, 2012 İli İlçeler Proje Sayısı 2012 Aile Sayısı 2012 Toplam Net Giden HAMUR 1 67 1.638.552,00 AĞRI PATNOS 1 120 2.517.600,00 AKYAKA 2 158 4.245.460,00 ARPAÇAY 1 74 2.100.120,00 KARS KAĞIZMAN 2 184 3.593.600,00 SELİM 1 50 902.500,00 Kaynak: Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü, Erişim tarihi: 25.01.2013 77 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Ayrıca, bölgede yaşlılara yönelik sunulan hizmetler çerçevesinde TRA2 Bölgesi’nde sadece Ağrı ilinde 1 adet 30 kişilik kapasiteli huzurevinin olduğu diğer illerde ise, geleneksel aile yapısının da etkisiyle huzurevinin bulunmadığı tespit edilmiştir. 2.5. KADIN ve ÖZEL İLGİ GRUPLARI TRA2 Bölgesi’nde şimdiye kadar kadına yönelik spesifik bir çalışmanın yapılmadığı görülmektedir. Yapılan çalışmalar Türkiye düzeyinde olduğu için bölgedeki kadınların mevcut durumu, sorunları ve bu sorunların çözümüne yönelik yol haritalarının belirlenmesi zorlaşmaktadır. Ayrıca bölgenin kendine has koşulları, kültürü, halkın yaşam biçimi göz önüne alındığında Türkiye bazlı verilerin bölge için geçerli olamayacağı düşünülebilir. 2011 yılında TRA2 Bölgesi’ni de içerecek şekilde düzenlenen Kırsal Alanda Bölgesel Kadın Çalıştayı’nda Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi kırsalında yaşayan kadınlarda yoksulluk nedeni olarak; eğitime verilen destek azlığı (ekonomik özgürlük), çevresel nedenler (coğrafi ve iklimsel koşullar), siyasi nedenler (değişken devlet politikaları), iş imkânlarının azlığı, mevcut kaynakların kullanılamaması veya yanlış kullanılması, geleneksel aile yapısı, aile planlaması ve nüfus artışı gibi faktörler belirlenmiştir (Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Kırsal Alanda Kadının Güçlendirilmesi Ulusal Eylem Planı). Tablo 27: TRA2 Bölgesi Kadın-Erkek Nüfusu, 2012 BÖLGE ADI Toplam TRA2 1.154.277 Ağrı 552.404 Ardahan 106.643 Iğdır 190.409 Kars 304.821 Erkek 600.254 287.490 55.824 98.537 158.403 Kadın 554.023 264.914 50.819 91.872 146.418 Kaynak: TÜİK, ADNKS, 2012,Erişim tarihi:20.02.2013 Tablo 28: TRA2 Bölgesi’nde Kadının Eğitim Durumu, 2008-2011 2011 2010 Eğitim Düzeyi Kadın (%) Kadın (%) Okuma yazma bilmeyen 72.020 20,3 79.463 22,63 Okuma yazma bilen fakat bir okul 59.655 16,82 56.293 16,03 bitirmeyen İlkokul mezunu 81.251 22,9 78.364 22,32 İlköğretim mezunu 58.547 16,5 49.615 14,13 Ortaokul veya 7.790 2,2 7.490 2,13 dengi okul mezunu Lise veya dengi 35.676 10,06 32.447 9,24 okul mezunu Yüksekokul veya 14.467 4,08 9.938 2,83 fakülte mezunu Yüksek lisans 698 0,2 569 0,16 mezunu Doktora mezunu 213 0,06 189 0,05 Bilinmeyen 24.433 6,89 36.732 10,46 Toplam 354.750 100 351.100 100 2009 Kadın (%) 99.198 28,67 2008 Kadın (%) 102.063 29,41 53.340 15,41 52.638 15,17 73.819 36.525 21,33 10,56 68.774 31.267 19,82 9,01 5.628 1,63 5.602 1,61 28.573 8,26 27.353 7,88 8.931 2,58 6.369 1,84 419 0,12 398 0,11 115 39.480 346.028 0,03 11,41 100 93 52.430 346.987 0,03 15,11 100 Kaynak: TÜİK, Bölgesel Göstergeler, 2012, Erişim tarihi: 24.02.2013 78 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 2008 Okuma yazma bilmeyen 2009 İlkokul + ilköğretim mezunu 2010 Ortaokul ve lise mezunu 2011 Yüksekokul mezunu Grafik 25 TRA2 Bölgesi’nde Kadının Eğitim Durumu, 2008-2011 TRA2 Bölgesi’nin yüzde 48’i kadın, % 52’si erkek olup, 2008 yılında okuma yazma bilmeyen kadın oranı % 29,41 iken bu oran 2011 yılında % 20,3’e düşmüştür. Dikkati çeken önemli bir husus, ilköğretim mezunu kadın oranının oldukça düşük olmasıdır. İlkokuldan sonra ortaöğretime devam etmek zorunlu olmasına rağmen bölgede kadınların bu konuda sıkıntı yaşadıkları görülmektedir. Genel olarak bölgede tüm yaş gruplarında yıllar içinde kadın istihdam oranı artmış olmakla birlikte bu oran erkek istihdam oranına göre oldukça düşüktür. Özellikle lise ve dengi meslek okul seviyesinde eğitim görmüş kadınların istihdam oranı ile aynı seviyede eğitim görmüş erkeklerin istihdam oranları arasında ciddi farklar görülmekte olup 25-34 yaş grubunda erkek istihdam oranının (% 77,9) aynı yaş grubundaki kadınların istihdam edilme oranının (% 35,5) iki katından daha fazla olması dikkati çekmektedir. Bu durum, bölgedeki işsizlik ile ilişkilendirilebileceği gibi ailelerin kız çocuklarının çalışmalarına ilişkin olumsuz görüşleri ile de açıklanabilir. Tablo 29: TRA2 Bölgesi İllerinde İstihdamın Cinsiyete Göre Dağılımı(%), 2007-2011 Erkek Kadın Yıllar 15-19 20-24 25-34 35-54 55+ 15-19 20-24 25-34 35-54 2011 36,7 61,4 79,1 83,8 49,1 8,9 27,3 34,7 47 2010 35,5 58,4 79,2 83,2 46,6 8,4 23,1 33,4 42,3 2009 39,4 55 77,9 83,5 47,2 11,3 21,8 35,5 42,5 2008 37,6 56,3 79,9 84 56,8 11,2 24,7 37,9 49,3 2007 33,7 53 79,1 84,7 55,9 7,6 27,9 36,3 48,6 55+ 22,1 15,9 19,1 29,2 27,2 Kaynak: TÜİK, Veri Tabanları, İşgücü İstatistikleri,2012,Erişim tarihi: 21.02.2013 79 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Kadının sosyal konumu ve yaşamını etkileyen en önemli sorunlardan biriside şiddet unsurudur. Şiddet, kadınları sosyal ve kültürel açılardan olumsuz etkileyen, konumunu zayıflatan ve özgürlük alanını daraltan önemli bir sorundur. Kadına yönelik şiddet konusunda şimdiye kadar yapılan çalışmalar genel olarak bölge düzeyinde kalmış, il düzeyinde herhangi bir çalışmaya ulaşılamamıştır. Tablo 30: IBBS’e Göre Fiziksel veya Cinsel Şiddet Yaygınlığı, 2008 Fiziksel veya Cinsel Şiddet (%) Yaşamın Yaşamın Yaşamın Son Son Son herhangi bir herhangi bir herhangi bir 12 ay 12 ay 12 ay döneminde döneminde döneminde 39,3 9,9 15,3 7 41,9 13,7 36,7 8,1 11,2 4,7 39,4 11,1 Fiziksel Şiddet (%) Bölge Türkiye İstanbul Batı Marmara Ege Doğu Marmara Batı Anadolu Akdeniz Orta Anadolu Batı Karadeniz Doğu Karadeniz Kuzeydoğu Anadolu Ortadoğu Anadolu Güneydoğu Anadolu Cinsel Şiddet (%) 24,6 6 8,7 4,3 26,2 8,8 31,3 5,3 13,9 4,1 34,7 8 36,5 7,2 12,8 5,8 38,5 10,2 42,2 11,6 15,5 6,5 44,1 14,7 41,7 49,5 42,9 38 11,9 13,5 7,9 6,5 16,1 22,8 17,5 17,6 6,5 11 6,7 7,8 44 52,8 46,6 42,6 14,7 18,5 12 12,5 53,2 17,8 29,5 19,4 57,1 27,4 47,2 14,6 19,7 12,1 51,5 21,5 47,7 19,2 19,7 13 51,1 24,6 Kaynak: Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, Türkiye’de Kadına Yönelik Aile İçi Şiddet Araştırması, 2008 Türkiye’de ve TRA Bölgesinde yaşamının herhangi bir döneminde sadece fiziksel şiddet gören kadınların oranı sırasıyla % 39.3, %53,2, cinsel şiddet görenlerin oranı % 15.3, %29,5, fiziksel veya cinsel şiddet görenlerin oranı ise % 41,9 ve %57,1’dir. On iki bölgenin geneline bakıldığında TRA2 Bölgesi’ni de kapsayan Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi kadına yönelik uygulanan şiddet oranları bakımından 1. sırada yer almaktadır. TRA2 Bölgesini de kapsayacak şekilde Türkiye Ekonomi Politikaları Vakfı (TEPAV) tarafından; eğitim, karar mekanizmalarına katılım, sağlık, istihdam ve hizmet sunumu temalarının ele alındığı “Türkiye’de 81 İl İçin Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Karnesi” çalışması ile kişinin cinsiyet temelli olarak ayrımcılığa uğramaması, toplumsal yaşamın her alanında eşit olarak yer alması, kamusal ve özel hayatın tüm alanlarında her iki cinsin de eşit şekilde yer alması, görülebilmesi, güçlenmesi, temsil edilmesi ve katılımı anlamına (Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Ve Kadın Hakları Raporu) gelen toplumsal cinsiyet eşitliği alanında ilginç ve önemli sonuçlara yer verilmektedir. 80 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Çalışmada; bölge illerinin tamamında Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (ASPB)’na bağlı Toplum Merkezleri bulunurken Ağrı ve Ardahan illerinde kadın dayanışma merkezi bulunmadığı ancak Doğubayazıt ilçesinde bulunduğu, Ardahan’ın Türkiye’de sığınma evi olmayan 11 il arasında yer aldığı ifade edilmektedir. Çalışma sonuçlarından en büyük sıkıntıların eğitim alanında yaşandığı görülmekte olup Türkiye genelinde okullaşma oranlarında en düşük oranların Ağrı ilinde olduğu vurgulanmaktadır (kız çocuklarında %30,59, erkek çocukların da %39,91). Söz konusu durum cinsiyet eşitsizliğinin yanısıra bölgedeki temel kamu hizmetlerine erişimde yaşanan sıkıntıya vurgu yapmaktadır. Tablo 31: TRA2 Bölgesi İllerinde Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Verileri, 2014 Toplumsal Cinsiyet Eşitliği İllerin Sosyoekonomik İl Endeksi Sıralaması Gelişmişlik Endeksi Ağrı 81 79 Kars 76 68 Iğdır 35 69 Ardahan 67 71 Kaynak: Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı (TEPAV); 81 İl İçin Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Karnesi Tablo 31den de görüleceği üzere, bölge illeri sosyoekonomik gelişmişlik bakımında son sıralarda yer almalarına paralel şekilde toplumsal cinsiyet eşitliği bakımından da oldukça gerilerdedir. Iğdır ili hem toplumsal cinsiyet eşitliği endeksi sıralaması hem de toplumsal cinsiyet güçlenme endeksi sıralaması bakımından diğer illere nazaran daha iyi konumdadır. Sonuç olarak, bölge illerinde toplumsal cinsiyet eşitliği hususu göz önünde bulundurularak ekonomik, sosyal ve siyasal hayata bütün kesimlerin etkin ve eşit katılımının sağlanmasının temin edilmesi önem arz etmektedir. 2.6. TRA2 BÖLGESİNDE ÖRGÜTLÜLÜK VE MEDYA 2.6.1. TRA2 Bölgesi’nde Sivil Toplum Kuruluşları Bölge düzeyinde STK’ların kurumsal kapasiteleri, sorunları ve çözüm önerilerine yönelik gerçekleştirilen ilk çalışma olan ve Serhat Kalkınma Ajansı tarafından gerçekleştirilen “TRA2 Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları Profili” çalışması ile Ağrı’da 247, Kars’ta 252, Iğdır’da 153 ve Ardahan’da 110 adet STK’nın mevcut olduğu tespit edilmiştir. TRA2 Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları Profili çalışması sonucunda; bölgede yer alan STK’ların büyük çoğunluğunda, kurumsal kapasite ve örgütlenme biçimi bakımından zayıflıklar bulunduğu tespit edilmiş olup söz konusu sorunun oluşmasında bölgede bulunan STK’ların uzun bir geçmişe sahip olmamalarının yanı sıra toplumun bütün kesimlerinde sivil toplum bilincinin henüz yeterince yerleşmemiş olması da etkili olmaktadır. Bölgede, toplumun daha çok eğitimli ve girişimci kesimlerinin öncülüğünde kurulan STK’ların, oldukça yaygın bir çeşitlilik içinde kurulduğu gözlemlenmekle birlikte, kurumsal kapasitesi, örgütlenme biçiminin zayıflığı, altyapı ve gelir kaynaklarının yetersizliği, üye/gönüllülerin profili ve ilgisizliği vb. nedenlerden ötürü, karşılaştığı sorunları çözme 81 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI kapasitesi düşük profilde seyretmektedir (Serhat Kalkınma Ajansı, TRA2 Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları, 2013) Tablo 32: TRA2 Bölgesi’nde Yer Alan STK’ların Örgütlenme Biçimi (%) Örgütlenme Biçimi Ağrı Ardahan Iğdır Kars Müstakil kuruluş Bir kuruluşun şubesi Bir kuruluşun temsilciliği Diğer Toplam 69,8 15,1 13,7 1,4 100 79,5 6,8 13,6 56,9 17,6 25,5 100 100 70,9 15,1 11,6 2,3 100 Kaynak: Serhat Kalkınma Ajansı, TRA2 Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları, 2013 Bölgede faaliyet gösteren STK’ların örgütlenme şekline ilişkin veriler Tablo 32’de yer almaktadır. Buna göre, bölgede en çok müstakil kuruluş şeklinde örgütlenmenin yaygın olduğu görülmektedir. İklim koşulları, sınır ticareti ve sanayi açısından daha gelişmiş il olan Iğdır’da STK’ların müstakil kuruluş şeklinde örgütlenme sayısı düşük iken, bir kuruluşun temsilciliği ve şubesi şeklinde örgütlenme sayısının diğer üç ile göre oldukça yüksek olduğu fark edilmektedir. Bölgede örgütlenme anlamında daha geri kalmış il olan Ardahan’daki STK’ların müstakil kuruluş şeklinde örgütlenme oranı diğer üç ile oranla yüksek seyrederken, bir kuruluşun temsilciliği ve şubesi şeklinde örgütlenme sayısının düşük kaldığı gözlenmektedir. Bu durum, Türkiye’ye hitap eden STK’ların bölgede fiziki altyapı, iklim ve ticaret gibi sosyo-ekonomik bakımdan daha gelişmiş illerde şube ya da temsilcilik açma yönünde daha güçlü bir eğilim içinde olduğunu gösterdiği gibi, bundan mahrum kalan illerde müstakil şekilde STK’lar kurulduğunu göstermektedir (TRA2 Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları Profili). 100 88,6 90 80 70 83,7 68,6 68,3 60 50 40 30 20 10 0 Ağrı Ardahan Dernek Vakıf Iğdır Kooperatif Kars Meslek kuruluşu Grafik 26 TRA2 Bölgesi’nde Yer Alan STK’ların Yasal Statüleri Kaynak: Serhat Kalkınma Ajansı, TRA2 Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları Profili STK’ların çoğu dernek statüsündedir (Grafik 26). Yasal statüsü dernek olan STK sayısı, Ardahan’da % 88.6, Kars’ta % 83.7, Iğdır’da % 68.6 ve Ağrı’da % 68.3 oranındadır. Ardahan ve Kars’ta yasal statü bakımından dernek biçiminde örgütlenme sayısı Ağrı ve Iğdır’ın 82 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI oldukça üstünde seyretmekte olup STK’lar ile yapılan görüşmelerde Ardahan ve Kars’ın Ağrı ve Iğdır illerine nazaran sosyolojik bakımdan daha parçalı bir toplum yapısına sahip olmasının bunun nedeni olduğu ifade edilmiştir. Tablo 33: Kuruluş Yıllarına Göre Sivil Toplum Kuruluşları Dağılımı Kuruluş Yılları Ağrı Ardahan Iğdır Kars 1980 Öncesi 12 6 5 9 1980-2004 39 12 9 22 2005-2012 88 26 37 55 Toplam 139 44 51 86 Kaynak: Serhat Kalkınma Ajansı, TRA2 Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları Profili Derneklerin kuruluş yılları analiz edildiğinde, Kars ve Ağrı illerinde kurulan STK’ların 2005 yılından sonra kurulan STK sayısı fazladır. Yine, 1990-2004 yılları arasında kurulan STK sayısı, Ağrı’da 26, Kars’ta 19, Ardahan’da 12, Iğdır’da 6’dır. Bununla beraber kuruluş tarihleri oldukça yeni olsa da, STK’ların daha çok Ağrı ve Kars illerinde yoğunlaştığı dikkati çekmektedir. Kuruluş tarihi 1990 öncesine bakıldığında Ağrı’da kurulan STK sayısının görece diğer illerden fazla olduğu gözlenmektedir. STK’ların kuruluş tarihlerinin yeni olması, bölgede, Türkiye ve dünyadaki gelişme trendine bağlı olarak STK bilincinin artmaya başladığının ve son yıllarda ulusal ve uluslararası kuruluşların verdiği proje desteğinden faydalanmak için STK kurulduğunun da bir göstergesidir. STK’ların faaliyet alanları tarım-hayvancılık, turizm, eğitim, sağlık, yardımlaşma ve dayanışma, iş adamları-iş kadınları, dini, sanayi, kadın vb. olarak çeşitlilik gösterdiği ve STK’ların 77’sinin (% 24,1) eğitime destek faaliyetleri sürdürdükleri tespit edilmiştir. Eğitim alanı dışında sırasıyla yoksullukla mücadele, sosyal yardımlaşma, sportif faaliyetler, kültür, sanat, tarım, hayvancılık, sanayi ve ticaret, kadın, basın-yayın vb. faaliyetler ön plana çıkmaktadır. Tablo 34: TRA2 Bölgesi’nde Yer Alan STK’ların En Fazla Yoğunlaştığı Faaliyet Alanları Faaliyetler Sayı Yüzde Eğitime destek faaliyetleri 86 27 Kültür, sanat, spor ve çevrenin korunması 75 23 Sosyal dayanışma faaliyetleri (öğretmen, memur, 67 21 öğretim üyesi, sağlık çalışanı vs.) Yatırım, sanayi, ticaret ve kalkınmaya yönelik 36 11 faaliyetler Tarım, hayvancılık ve çiftçilikle ilgili faaliyetler 22 7 Dezavantajlı gruplar 19 6 Dini içerikli faaliyetler 15 5 TOPLAM 320 100 Kaynak: Serhat Kalkınma Ajansı, TRA2 Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları Profili, sf. 96 Bölgedeki STK’ların en fazla yoğunlaştığı faaliyet alanları iller bazında değerlendirildiğinde, eğitime destek faaliyetleri yürüten STK oranının Ağrı’da yaklaşık olarak % 23, Kars’ta % 14, Ardahan’da % 13, Iğdır’da ise % 10 olduğu görülmektedir. İllerin coğrafi, demografik ve gelişmişlik durumunun birbirinden büyük oranda farklılık arz etmediği dikkate alındığında, eğitime destek faaliyetleri sunan STK sayısının iller bazında farklılık göstermesi dikkat çekicidir. Yine yoksullukla mücadele ve sosyal yardımlaşma konusunda faaliyet gösteren 83 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI STK sayısı dört ilde birbirine yakın orandadır. Sportif faaliyetler konusunda yoğunlaşan STK sayısı da iller bazında birbirine yakın seyretmekte olup, kültür, sanat ve turizm alanında faaliyet gösteren STK sayısı Kars’ta daha fazladır. Tarım ve hayvancılık konusunda yoğunlaşan STK sayısı, Ağrı ve Iğdır’da fazla iken, Kars ve Ardahan’da daha düşüktür. Sınır komşularından ve Ahıska’dan muhacirlerin daha çok Iğdır ve Ardahan illerinde bulunması nedeniyle etnik, kültürel gruplar ve mültecilere yönelik faaliyet gösteren STK’lar bu iki ilde yoğunlaşmıştır. 2.6.1.1. Sivil Toplum Kuruluşlarının Sorunları Bölgede faaliyet gösteren STK’ların en önemli sorununun gelir yetersizliği/mali çıkmazlar olduğu görülmektedir. STK’ların yaşadığı ikinci önemli sorun, vatandaşın olumsuz bakış açısı/halkın duyarsızlığı/ilgisizlik/eğitimsizlik olarak karşımıza çıkmaktadır. Üçüncü sırada ise kamu kurumları/siyasetçi/idareci ve basın tarafından destek görmeme/muhatap alınmama sorunu yer almaktadır. Bunların dışında STK’ların yaşadıkları sorunlar; bürokratik engeller, çevre ve iklime dair sorunlar, siyasi parti muamelesi görmek, siyasi baskı, engel ve fikir hürriyetinin kısıtlı olması, altyapı/bina/ulaşım yetersizliği, diğer STK ve kamu kurumlarıyla diyalog eksikliği, nitelikli personel sıkıntısı, STK'lar arasında ayrımcılık, üye aidatlarının ödenmemesi/üye duyarsızlığı/üye eğitimsizliği/üye yetersizliği, STK'ların etkili ve yaygın olmaması ve yeterli faaliyet göstermemesi şeklinde özetlenebilir. Tablo 35: TRA2 Bölgesi’nde Yer Alan STK’ların Yaşadıkları Sorunlar Sorunlar Sayı Yüzde Gelir Yetersizliği/Mali Sorunlar 101 31,5 Vatandaşın Olumsuz Bakış Açısı/Halkın 70 22 Duyarsızlığı/İlgisizlik/Eğitimsizlik Kamu Kurumları/Siyasetçi/İdareci ve Basın 40 12,5 Tarafından Destek Görmeme/Muhatap Alınmama Üye Aidatlarının Ödenmemesi/Üye Duyarsızlığı/ 26 8,2 Üye Eğitimsizliği/ Üye Yetersizliği Altyapı/Bina/Ulaşım Yetersizliği 24 7,4 Bürokratik Engeller 18 5,7 Çevre ve İklime dair Sorunlar 13 4 Nitelikli Personel Sıkıntısı 8 2,7 STK'ların Etkili ve Yaygın Olmaması ve Yeterli 8 2,4 Faaliyet Göstermemesi Diğer STK ve Kamu Kurumlarıyla Diyalog Eksikliği 6 2 STK'lar Arasında Ayrımcılık 5 1,6 Toplam 320 100 Kaynak: Serhat Kalkınma Ajansı, TRA2 Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları Profili, sf. 77 Iğdır’daki STK’ların yaklaşık % 37’si gelir yetersizlikleri sorunları yaşamaktadır. Vatandaşların olumsuz bakış açısı, halkın duyarsızlığı, ilgisizlik, eğitimsizlik gibi sorunların yanısıra kamu kurumları, siyasetçi, idareci ve basın tarafından destek görmeme, muhatap alınmama sorunlarının bütün STK’larda aynı düzeyde yaşandığı tespit edilmiştir. Nitelikli personel sıkıntısı konusunda Ardahan’da yaşanan sorunlar ise diğer illerin tamamının ortalamasının üstünde kalmıştır. Yine altyapı, bina, ulaşım yetersizlikleri gibi sorunlar 84 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI konusunda STK’ların illere göre dağılımında önemli farkların görülmediği tespit edilmiştir. Iğdır’daki STK’ların yüzde 10’unun bürokratik engellerle karşılaştıkları görülmektedir. Bu konuda en az sorunu yaşayan STK’lar ise Ardahan’da bulunmaktadır. 2.6.2. TRA2 Bölgesi’nde Yerel Medya Göstergeleri Medya sektörünün giderek gelişmesi uzak mesafeleri yakınlaştırmakta ve dünyanın küreselleşmesine katkıda bulunmaktadır. Toplumda yaşanan olaylara karşı farkındalık yaratan medya demokratikleşmeye yadsınamaz etkisinin yanısıra sosyalleşmeyi de sağlamaktadır. Ulusal medyadan farklı olarak yerel medya, yerelliğin, yöresel değerlerin kendi özellikleri ile devam etmesini kolaylaştırmaktadır. Bölgenin dünya ile bütünleşmesini sağlayan, sorunların dile getirilmesinin yanısıra toplumsal bilincin artırılması açısından yerel medya büyük önem taşımaktadır. Bu çerçevede, TRA2 Bölgesi’nde medya kuruluşları görselden çok yazılı medya üzerinde yoğunlaşmışlardır. Yerel gazeteler, illere göre yayımlanma periyodu yönüyle farklılaşsa da hâkim yayın aracıdır (61 adet). Bölgede görsel yayın yapan 2 televizyon kanalı bulunmakta olup Kars’ta 4, Ağrı’da 2 ve Ardahan’da 1 olmak üzere TRA2 Bölgesi’nde toplam 7 tane radyo kanalı mevcuttur. Ayrıca, internet üzerinden 24 tane yerel haber sitesi sanal yayın yapmaktadır. Tablo 36: TRA2 Bölgesi’nde Yerel Medya Kuruluşları Göstergeleri Yerel TV Yerel Radyo Yerel Gazete Yerel Dergi Ağrı Ardahan Iğdır Kars TRA2 1 0 0 1 2 2 1 0 4 7 14 17 12 18 61 1 0 0 0 1 İnternet Haber Sitesi 1 8 6 9 24 Kaynak: Ağrı, Ardahan, Iğdır, Kars İl Valilik Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlükleri, 2013 2.7. TRA2 BÖLGESİ YEREL YÖNETİMLERDE KURUMSAL KAPASİTE TRA2 Bölgesi’nde 4 valilik ve 22 kaymakamlık merkezden yönetimi, 4 il özel idaresi genel sekreterliği, 38 belediye başkanlığı (4’ü il merkez belediyesi, 22’si ilçe belediyesi ve 12 tane de belde belediyesi) ile 1333 muhtarlık da yerel yönetim örgütlenmesini temsil etmektedir. Kamusal hizmetin kaliteli ve sürdürülebilir bir şekilde yerine getirilmesi kurumların kapasiteleri ile doğru orantılıdır. Dolayısıyla kapasitenin elverişli olması görülen hizmetler ve görevlerin niteliklerini etkileyecektir. Kamu kurumlarının kurumsal kapasitelerini 3 alt başlık halinde ele almak mümkündür. 2.7.1. Beşeri Sermaye Kişilerin tecrübeleriyle, eğitim ve yetenekleriyle kazandıkları bilgi ve deneyim birikimi beşeri sermayeyi oluşturmakta olup kamu hizmetinin sağlanmasında beşeri sermaye en önemli unsurlardan birini oluşturmaktadır. 85 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Yerel yönetimlerin kamu hizmetlerini gördürdükleri personellerin toplamı olan mevcut kadro ile norm kadro arasındaki fark/açık ve sahip olunan personelin niteliği yerine getirilmesi gereken görev ve hizmetlerin ya hiç yerine getiril(e)memesine ya da eksik ve/veya kusurlu şekilde sunulmasına sebebiyet vermektedir. Mevcut kadro ile norm kadro arasındaki fark/açık, norm kadro eksikliği olarak adlandırılmaktadır. Norm kadro, İçişleri Bakanlığı tarafından ülke çapında nüfus esasına göre belirlenmektedir. Norm kadro sınıflandırması kapsamında Iğdır ve Kars Merkez Belediyeleri B3 grubunda, Ağrı Belediyesi B2 grubunda ve Ardahan Belediyesi ise B1 grubunda yer almaktadır. Bu sınıflandırmaya göre belirlenmiş norm kadro ile beraber mevcut personel durumu Tablo 37’da gösterilmiştir. Tablo 37: TRA2 Bölgesi Yerel Yönetimlerde Mevcut ve Norm Kadro Sayıları Memur Memur Norm İşçi İşçi Norm Toplam Norm Sayısı Kadro Sayısı Sayısı Kadro Sayısı Toplamı Ağrı 52 253 122 127 174 380 Ardahan 17 218 82 109 99 327 Iğdır 55 306 301 153 356 459 Kars 98 306 121 153 219 459 TRA2 222 1083 626 542 848 1625 Kaynak: Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars Belediyeleri verileri, 2012 Norm kadro ile belediyelerdeki mevcut personel sayıları karşılaştırıldığında görüleceği gibi mevcut memur sayıları ile norm kadro sayıları arasında büyük fark vardır. Dört il merkez belediyeleri ele alındığında Ağrı Belediyesinde mevcut memur sayısı ile norm memur sayısı arasında 251; mevcut işçi sayısı ile norm işçi sayısı arasındaki fark 5’tir. Toplamda kadroların % 45’i doludur. Ardahan Belediyesinde bulunması gereken memur sayısı 218, işçi sayısı 109 iken mevcut memur sayısı 17 işçi sayısı ise 82’dir. Bu, karşılanması gereken memur sayısının ancak % 7’si, işçi sayısının ise % 75’i anlamına gelmektedir. Iğdır Belediyesinde ise memur kadrosunda % 17’lik, işçi kadrosunda ise % 196’lık bir oran oluşmaktadır ki bu durum işçi alımının memur alımından kolay olması nedeniyle yığılma oluştuğunu göstermektedir. Benzer durum Kars Belediyesi içinde söylenebilir. Memur kadrosunun % 32’si, işçi kadrosunun ise % 79’u doludur. TRA2 Bölgesi’nde mevcut memur sayısı memur norm kadrosuyla kıyaslandığında % 80’e varan memur açığı vardır. Bu durum, merkez belediyelerin mevcut beşeri kapasitelerinin oldukça zayıf olduğunu göstermektedir. Söz konusu durum, memur kadrosunun % 20’sinin, işçi kadrosunun ise % 115’inin dolu olduğunu, belediyelerin kadrolu ve daha eğitimli olması beklenen memur kadrosunu tamamlayamadığı yani devlet memurlarının yaşamak ve çalışmak için bölgeyi tercih etmediği şeklindedir. Belde belediyelerinde ise toplam personel sayıları norm kadronun ya üçte biri kadar ya da daha azdır. İlçe belediyeleri arasında ise norm kadroya yakın belediye 193 personeli ile Doğubayazıt Belediyesidir. Ancak personel yoğunluğu orantısız bir şekilde dağılım göstermiştir. İşçi sayısı (174) norm kadroyu (102) aşmakta ve bununla birlikte olması gereken memur sayısı (204) ile mevcut memur sayıları (19) birbirlerini karşılamamaktadır. Genel olarak personel sayıları olması gerekenden uzak olmakla beraber belde belediyelerinde memur sayısı işçi sayısına oranla ilçe belediyelerine göre çok daha azdır. Örneğin, hiç 86 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI memuru bulunmayan sadece işçileri olan veya sadece 1 tane memuru bulunan belde belediyeleri bulunmaktadır. Kamu hizmetinin sunulmasında yaşanan sorunlar personelin nicelik olarak azlığının yanı sıra nitelikli personelin sürekli yer değiştirmesinden kaynaklı olarak da yaşanmaktadır. Serhat Kalkınma Ajansı tarafından 2013 yılında gerçekleştirilen “TRA2 Bölgesi’nde Yoğun Kamu Göçü” çalışması kapsamında bölge illerinde çalışan kamu personelinin bölgedeki hizmet süreleri, yaşadıkları sorunlar ve çözüm önerileri analiz edilmiştir. Söz konusu çalışma kapsamında tespit edilen önemli hususlar aşağıda sıralanmıştır: Toplam 1377 kamu çalışanı ile gerçekleştirilen anket ve yüz yüze görüşme çalışmalarında kamu personelinin sadece %13’ünün kendilerine ait evlerde kaldıkları, diğerlerinin ise lojman ya da kiralık evlerde oturdukları tespit edilmiştir. Söz konusu kira bedellerinin de yüksek olması nedeniyle barınma, kamu çalışanlarının yaşadığı en önemli sorun olarak ortaya çıkmıştır. Kamu personelinin bölge ortalamasına oranla yüksek gelire sahip oldukları görülmektedir. Ancak çalışanların bu gelirlerini harcayabilecekleri sosyal yaşam alanlarının olmaması nedeniyle söz konusu gelir bölge dışına çıkmaktadır. Bu husus bölgede yaşam kalitesini ve memnuniyetini de düşürmektedir. Dolayısıyla bu gelirin bölgede tutulmasını sağlayacak alış veriş merkezi vb. sosyal donatıların yapılması önem arz etmektedir. Kamu çalışanlarının bölgede kalma süresi ortalama 3.6 yıl olarak tespit edilmiştir. Nakil yoluyla başka bölgelere gitme eğilimi olan çalışanların bu hızlı sirkülasyonun önüne geçecek tedbirlerin alınması önem arz etmektedir. Kamu personelinin bölgeden göçünü tetikleyen önemli hususlardan biri de kişisel gelişimlerini sağlayacak sosyal, kültürel etkinlik ve mekânların çok sınırlı sayıda olmasıdır. Bölgenin uzun ve zorlu kış şartlarına sahip olması, havayolu ulaşım imkânlarının, eğitim, sağlık vb. alanlarda sunulan hizmetlerin yetersiz olması, kamu personelinin bölgede görev yapma sürelerini kısaltan unsurlardır. Bu çerçevede, kamu hizmetinin kalitesinin arttırılması ve sürekliliğinin sağlanması için bölgede görev yapan personelin niteliğinin ve görev süresinin arttırılması ve bu kapsamda, kentsel yaşam alanlarında sosyal ve fiziki niteliklerin arttırılması önem arz etmektedir. 2.7.2. Fiziki Sermaye Ofis çalışmalarını kolaylaştıracak ofis donanımları ve kamu hizmetlerinin sunumunda kolaylık sağlayacak araç-gereç ve aksamlar kurumların sahip oldukları fiziki sermayeyi ifade etmektedir. Belediyelerin sahip olduğu ofis donanımı onların yapmakta oldukları işleri kolaylaştırmakla birlikte hizmet alanların hizmete ulaşımını da sağlamaktadır. Belediyelerin kullandığı telefon, belediye ile hizmet alan insanlar arasında iletişimi sağlayan temel araçlardandır. Bu sayede belediyeye bağlı olan itfaiyelere ve/veya cenaze işlemleri için belediyeye ulaşımda kolaylık oluşmaktadır. Bunların yanı sıra bilgisayar, yazıcı ve fotokopi gibi araçlar da kurumsal işlevselliği arttırmaktadır. Bu yüzden kurumların ofis donanımı halka götürülen hizmetin niteliğini etkilemektedir. 87 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Yerel yönetimlerin ofis donanımları arasında en önemli araçlardan kabul edilen bilgisayar en fazla Kars Belediyesinde mevcuttur (115 adet) ve onu Iğdır Belediyesi (90 adet) takip etmektedir. Doğubayazıt ise ilçe belediyeleri arasında bilgisayar donanımı yönüyle zengin (51 adet) ilçe konumunda bulunmaktadır. Belde belediyelerde ise donanım durumu merkez ve ilçe belediyelerine göre daha zayıftır. Diğer donanımların (yazıcı, fotokopi, tarayıcı, vb.) durumu merkez belediyelerde ilçe ve belde belediyelerine göre görece daha iyidir. TRA2 Bölgesi kış mevsiminin çok şiddetli yaşandığı illeri kapsamakta ve karlı günler sayısının yüksek olduğu bir bölgedir. Bu yüzden kışın çok sert yaşandığı Serhat illerinde kamu kurumlarının sahip olduğu araçlar (iş makineleri; greyder, kepçe vb.) bölge insanının hayatını kolaylaştırmaktır. İş makinalarının yanı sıra çöp kamyonu, cenaze aracı ve itfaiye aracı gibi araçlar da belediyenin hizmet götürürken faydalandığı araçlardan birkaçıdır. Bu araçlarla toplumun temel ihtiyaçlarının karşılanması amaçlanmakta olup bu araçların eksikliği sunulan hizmetin toplumda bırakacağı memnuniyet derecesinin azalmasına neden olmaktadır. Tablo 38: TRA2 Bölgesi’nde İl Merkez Belediyeleri Mevcut Araç Sayıları Binek Yük İş İtfaiye Cenaze Aracı Aracı Makinesi Aracı Aracı AĞRI 8 13 13 5 2 ARDAHAN 2 18 5 1 0 IĞDIR 13 22 16 4 1 KARS 7 17 8 5 3 Çöp Toplam Aracı 10 67 0 34 7 89 5 49 Kaynak: Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars Belediyeleri verileri, 2012 Araçların ihtiyaç sayılarını bölgenin nüfus miktarı ve yörenin coğrafi/iklimsel özellikleri belirlemektedir. Yukarıdaki tablo dikkate alındığında belediyenin temel hizmetleri karşılaması adına gerekli araçlar karşılaştırıldığında 89 araçla Iğdır Belediyesinin sayıca önde olduğu görülmektedir. Ancak kalemler dikkate alındığında ise en fazla çöp kamyonuna Ağrı Belediyesi, ardından Iğdır Belediyesi ve ondan sonra Kars Belediyesi sahiptir. İtfaiye araçlarını kıyasladığımız zaman ise Ağrı ve Kars Belediyeleri 5’er adet, Iğdır Belediyesi 4 ve Ardahan Belediyesi 1 adet araca sahiptir. Araç sahipliği merkez belediyelerden ilçe belediyelerine, ilçe belediyelerinden belde belediyelerine doğru gidildiğinde zayıflamaktadır. Söz konusu veriler, bölge belediyelerinin fiziki ve beşeri kapasite açısından, nitelikli hizmet sunumunda sıkıntılar yaşadığı görülmekte olup kamu hizmetinin kalitesinin artırılması ve sürekliliğinin sağlanması gerekmektedir. 2.7.3. Mali Sermaye Merkezi yönetim ile yerel yönetim arasındaki görev paylaşımı mali paylaşımı da beraberinde getirmiştir. Böylece yerel yönetimlerin merkezi bütçeden diğer bir ifade ile genel bütçeden aldıkları payın yanı sıra sorumlu oldukları bölgelerden de kanunun verdiği haklar çerçevesinde gerek vergi gerek ceza gerekse yardım ve/veya bağış adı altında gelirleri mevcuttur. TRA2 Bölgesi’nde genel bütçeden gelen pay belediyelerin toplam gelirlerinin % 50’sini oluşturmaktadır. Gelirler içinde ikinci kalem “Alınan Bağış ve Yardımlar”, üçüncü kalem olarak da “Faizler, Paylar ve Cezalar” sayılabilir. Ağrı ili sınırları içerisinde bulunan 88 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI belediyeler en fazla gelire sahip olanlardır. Onları Kars ilindekiler ve sırasıyla Iğdır ve Ardahan ilindeki belediyeler izlemektedir ki bu durum nüfusla doğrudan ilişkilidir. Tablo 39: TRA2 Bölgesi’nde Yerel Yönetim Gelir Kalemleri (Bin TL) Ağrı 365.412 Teşebbüs ve Mülkiyet Gelirleri 4.759 9.369 Kars 146.879 3.994 67.596 108.275 Bütçe Gelirleri Vergi Gelirleri Alınan Bağış ve Yardımlar 218.388 Faizler Paylar Sermaye Alacaklardan Toplam ve Gelirleri Tahsilatlar Cezalar 132.883 13 0 730.824 13.603 66.263 60.390 2.629 0 293.758 1.469 3.427 31.968 29.749 983 0 135.192 2.817 10.220 49.534 45.565 139 0 216.550 TRA2 688.162 13.039 36.619 366.153 268.587 3.764 0 Kaynak: Muhasebat Genel Müdürlüğü, 2011 https://portal.muhasebat.gov.tr, ,Erişim tarihi, 03.03.2013 1.376.324 Ardahan Iğdır Belediyeler yükümlü kılındıkları görevleri yerine getirirken sahip oldukları bütçe de onların mevcut hareket alanlarını belirleyen etmenlerden biridir. Bu yüzden ayrılan bütçeler kıyaslandığında genel itibariyle belediyelerin giderlerinin gelirlerinden az olması bölgenin sahip olduğu bir avantaj şeklinde değerlendirilebilir. Ardahan ili belediyeleri dışında diğer belediyelerin bütçeleri dengededir. Tablo 40: TRA2 Bölgesi’nde Yerel Yönetim Bütçe Durumları (Bin TL) Bütçe Gelirleri Bütçe Giderleri Bütçe Dengesi Ağrı 365.412 319.385 46.027 Kars 146.879 144.877 2.002 Ardahan 67.596 71.502 -3.906 Iğdır 108.275 102.413 5.862 TRA2 688.162 638.177 49.985 Kaynak: Muhasebat Genel Müdürlüğü, 2011 https://portal.muhasebat.gov.tr, ,Erişim tarihi, 03.03.2013 Yerel yönetimlerin gider kalemlerine bakıldığı zaman, göze ilk çarpan merkez il belediyelerinin giderlerinin kendine özgü bir yapısının olduğudur. Ağrı ve Ardahan Belediye Başkanlıkları için Sermaye Giderleri, Kars Belediye Başkanlığı için Mal ve Hizmet Alımları, Iğdır Belediye Başkanlığı için ise Personel Giderleri en büyük gider kalemini oluşturmaktadır. Genel olarak, TRA2 Bölgesi’nde belediyelerin en büyük gider kalemleri arasında Sermaye Giderleri, Mal ve Hizmet Alımları ve Personel Giderleri yer almaktadır. Belediyelerin en küçük gider kalemleri arasında Faiz Harcamaları bulunmaktadır. Tablo 41: TRA2 Bölgesi Yerel Yönetimlerin Gider Kalemleri (Bin TL) Ağrı Sosyal Mal ve Faiz Cari Sermaye Sermaye Borç Güv. Kur. Hizmet TOPLAM Harc. Trans. Gid. Trans. Verme Öd. Alımları 49.603 6.804 78.579 289 12.845 161.044 10.221 0 319.385 Kars 43.077 6.407 55.033 932 1.904 36.949 575 0 144.877 Ardahan 16.112 2.332 21.846 783 708 29.605 116 0 71.502 Iğdır 32.920 4.978 28.727 236 1.065 25.209 9.278 0 102.413 Pers. Giderleri TRA2 141.712 20.521 184.185 2.240 16.522 252.807 20.190 0 Kaynak: Muhasebat Genel Müdürlüğü, 2011 https://portal.muhasebat.gov.tr, ,Erişim tarihi, 03.03.2013 638.177 89 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 3. EKONOMİK YAPI 3.1. GENEL EKONOMİK DURUM Kalkınma sürecinde her ülkede gelişmenin tüm bölgelerde aynı anda başlayamaması, öne çıkan yatırım alanları ve sektörlerin gelişim merkezlerinde yoğunlaşması, günümüzdeki bölgeler arası gelişmişlik farklarını ortaya çıkaran en temel sebeptir. Bu durum ülkemizde gayrisafi bölgesel hâsıla değerleri incelendiğinde de rahatlıkla görülmektedir. Türkiye haritası üzerinde Zonguldak-Hatay arasında bir eksen çizildiğinde Gayrisafi Bölgesel Hasıla değerlerine göre, 772,3 milyar dolarlık ulusal hasılanın % 78’i (601 milyar dolar) 30 ili kapsayan ve ülkenin batısında yer alan 12 Düzey II Bölgesi tarafından, geriye kalan 171,3 milyar dolarlık kısmı da 51 ili kapsayan 14 Düzey II Bölgesince karşılanmaktadır. Tablo 42: Gayrisafi bölgesel hâsıla (bin dolar), 2004-2011 Sıra Kod Bölge 2004 2008 Türkiye 390.412.690 742.080.982 - TR 108.430.481 205.185.630 1 TR10 İstanbul Ankara 32.915.996 63.202.774 2 TR51 24.637.040 49.209.880 3 TR41 Bursa, Eskişehir, Bilecik 26.401.754 48.505.424 4 TR31 İzmir 22.837.302 45.654.763 5 TR42 Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova 5.338.387 9.893.149 21 TRB1 Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli 3.905.890 8.253.474 22 TRC3 Mardin, Batman, Şırnak, Siirt 3.995.233 7.522.283 23 TRB2 Van, Muş, Bitlis, Hakkâri 3.736.116 6.562.661 24 TRA1 Erzurum, Erzincan, Bayburt Kastamonu, Çankırı, Sinop 3.383.260 5.461.382 25 TR82 26 TRA2 Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan 2.671.165 4.565.313 2011 772.298.000 213.540.645 65.776.347 51.213.672 50.480.531 47.513.793 10.295.991 8.589.549 7.828.585 6.829.888 5.683.765 4.751.210 Kaynak: TÜİK, Ulusal Hesaplar, Erişim Tarihi:05.04.2013 2011 yılı verilerine göre TR10 İstanbul, TR51 Ankara, TR41 Bursa ile TR42 Kocaeli alt bölgelerinin gayrisafi hâsılalarının toplamı 376 milyar dolar olup söz konusu bölgeler sanayi üretimi ve hizmet kalitesi güçlü, dış yatırım çeken, ülkenin dış ticaretinde söz sahibi olan merkezlerdir. Gayrisafi Bölgesel Hâsıla (GSBH) değerleri bakımından 10 milyar doların altında bulunan ve “az gelişmiş bölgeler” olarak nitelendirilebilecek 5 Düzey II Bölgesi ülkenin doğusunda (TR82 Bölgesi hariç olmak üzere) bulunmaktadır. Gerçekleştirilen sıralamada Ağrı, Kars, Iğdır ve Ardahan illerinden oluşan TRA2 Bölgesi ise 26 Düzey II Bölgesi arasında son sırada yer almaktadır. 90 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 18.000 16.000 15.674 14.000 12.000 10.000 8.000 6.366 6.000 6.188 4.000 4.105 3.826 2.000 TR10 TR42 TR41 TR51 TR21 TR31 TR61 TR00 TR22 TR81 TR32 TR33 TR62 TR90 TR52 TR83 TR71 TR72 TR82 TR63 TRA1 TRB1 TRC1 TRC3 TRA2 TRC2 TRB2 0 Grafik 27 Kişi başına gayrisafi bölgesel hâsıla (cari yıl fiyatlarıyla ABD Doları), 2011 Kaynak: TÜİK, Ulusal Hesaplar, Erişim Tarihi:05.04.2013 TRA2 Bölgesi, kişi başına düşen Gayrisafi Bölgesel Hâsıla bakımından ise 24. sıradadır. TRA2 Bölgesi’nde 2004 yılında 2.314 dolar olan kişi başına düşen Gayrisafi Bölgesel Hâsıla, 2008 yılında yaklaşık iki katına çıkarak 4.003 dolara yükselmiş, 2011 yılına kadar ise durağan bir yapı izleyerek 4.105 dolara ulaşmıştır. Bu durağan süreç, ülke genelindeki tüm bölgelerde gözlenmekte olup 2008-2011 yılları arasında küresel düzeyde yaşanan ekonomik krizin etkilerinin ülkemizde de görülmesine bağlıdır. 10 9 TR33 8 TR62 TR61 7 TR32 6 5 4 3 TR21 TR63 TR42 TR71 TR90 TR82 TR10 TRC2 TR72 TR51 2 1 TR22 TR41 TR31 TR83 TR52 TR81 TRA2 TRA1 TRB1 TRB2 TRC1 TRC3 0 Grafik 28 Tarım sektöründe yaratılan katma değerin bölgeler içerisindeki payı (%), 2008 Kaynak: TÜİK, Ulusal Hesaplar, Erişim Tarihi: 05.04.2013 Ülke düzeyinde tarımsal katma değerde en büyük paya sahip ilk üç Düzey II Bölgesi tarımsal üretimde verimliliğin sağlandığı ve iyi tarım uygulamalarının yaygın olduğu TR33 Manisa, TR61 Antalya, TR62 Adana alt bölgeleridir. Sanayi ve hizmetler sektörünün ağırlıklı olduğu TR10 (İstanbul) ile büyük sanayi işletmelerinin bulunduğu TR81 (Zonguldak, Karabük, Bartın) bölgelerinin tarımsal faaliyetlerde son iki sırada yer alması normal karşılanmaktadır. Bu duruma karşın kırsal kesimin nispeten daha yoğunlukta olduğu doğu illerinin tarımsal katma değer bakımından ülke düzeyinde söz sahibi olamaması dikkat çekmektedir. 91 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI İstihdamın önemli bir kısmının tarım sektöründe yer aldığı TRA2 Bölgesi’nin ülkedeki tarımsal katma değerin % 1,79’unu karşılaması, özellikle hayvancılık bölgesi olarak kabul edilen yörede üretim, pazarlama, örgütlenme vb. yapısal sorunların halen devam ettiğini göstermektedir. 30 TR10 25 20 15 TR41 10 5 TR42 TR51 TR31 TR33 0 TR21 TR62 TR32 TR63 TR61 TR52 TR22 TR71 TRC2 TRB2 TR82 TR72 TR83 TR90 TR81 TRC1 TRC3 TRB1 TRA1 TRA2 Grafik 29 Sanayi sektöründe yaratılan katma değerin bölgeler içerisindeki payı (%), 2008 Kaynak: TÜİK, Ulusal Hesaplar, Erişim Tarihi: 05.04.2013 Sanayi sektöründe TR10 İstanbul Bölgesi katma değer bakımından Türkiye’nin % 27,15’ini yaratmaktadır. Bu bölgeyi aynı zamanda ulusal hasılaya da en fazla katkıda bulunan TR41 (Bursa, Eskişehir, Bilecik), TR42 (Kocaeli, Sakarya, Bolu, Düzce, Yalova) ile TR51 (Ankara) bölgeleri izlemektedir. TRA2 Bölgesi, sanayi bakımından sağladığı katma değer ile 26 Düzey II Bölgesi içerisinde son sıradadır. Organize sanayi bölgeleri ve küçük sanayi sitelerinin kısa geçmişli olmalarının yanısıra etkin olamamaları nedeniyle bölgede yan sanayi gelişememiştir. Bununla birlikte refah düzeyinin yavaş artışı, başta göç olmak üzere sosyal sorunların devam etmesi, iklim koşulları ve hammadde yetersizlikleri sektörün yeterince gelişememesine yol açmıştır. 35 30 TR10 25 20 15 10 5 0 TR51 TR31 TR41 TR42 TR62 TR33 TR83 TR21 TR72 TRC2 TRB1 TR81 TRC3 TR61 TR32 TR82 TR90 TR63 TR52 TR22 TRA2 TRC1 TR71 TRB2 TRA1 Grafik 30 Hizmetler sektöründe yaratılan katma değerin bölgeler içerisindeki payı (%), 2008 Kaynak: TÜİK, Ulusal Hesaplar, Erişim Tarihi: 05.04.2013 92 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Hizmet sektöründe üç büyük şehir (TR10 İstanbul, TR51 Ankara ve TR31 İzmir) bu alandaki ulusal hasılanın % 47,96’sını oluşturmaktadır. Sanayi sektörüne benzer şekilde ülke genelinde son sırada yer alan TRA2 Bölgesi’nde başta sağlık, eğitim hizmetleri olmak üzere kurumsal altyapının geliştirilmesi, turizm ve dış ticaret potansiyelinin değerlendirilmesi, özellikle nitelikli insan kaynağına dayalı politika ve uygulamaların üretilmesi şarttır. 3.1.1. İşgücü ve İstihdam Yapısı Bütün toplumlar ekonomik yapıları, yönetim biçimleri ve ekonomik organizasyonlarına bakılmaksızın ne üretileceği, nasıl üretileceği ve elde edilen hasılanın nasıl dağıtılacağı konusunda karar vermek zorundadır. Bu kararlar tüketicilerin istekleri, hangi teknolojilerin kullanılarak üretimin gerçekleştirileceği, hangi yetenekteki çalışanların bu üretimde çalışacağı ile üretimin nerede yapılacağını da bilmeyi gerektirmektedir. Dünya ekonomisinde yaşanan gelişmeler, karşılaştırmalı üstünlükler temelinde yerel ekonomilerin önemini artırmış ve uzmanlaşma stratejilerini değiştirmiştir. Küreselleşme olgusu, belirli sektörlerde uzmanlaşma yeteneği gösterebilen illerin ve/veya bölgelerin rekabet avantajı elde etmelerine yol açmıştır. Bölgenin kalkınma çabalarına destek olacak şekilde, sektörel gelişimi ortaya konulması, işgücü piyasasına ilişkin en gerçekçi ve güncel durumun belirlenmesi, bu çerçevede sektörlerin ihtiyaç duyduğu işgücünün tespit edilerek; gelecek dönemlerdeki işgücü piyasasına yönelik istihdam politikalarının geliştirilmesi önemlidir. Tablo 43: İstihdamın sektörlere ve yıllara göre dağılımı (%), 2010-2012 Tarım Sanayi Bölge 2010 2011 2012 2010 2011 2012 58,2 55,8 52,7 9,2 13,7 13,2 TRA2 25,2 25,5 24,6 26,2 26,5 26,0 Türkiye Hizmetler 2010 2011 32,6 30,5 48,6 48,1 2012 34,1 49,4 Kaynak: TÜİK, Hanehalkı İşgücü İstatistikleri, Erişim Tarihi: 01.03.2013 TRA2 Bölgesi’nde 2012 yılında en çok istihdam sağlayan sektör % 52,7’lik oranla tarım sektörüdür. Tarım sektörünü % 34,1’lik pay ile hizmetler sektörü izlemektedir. Bölgedeki sanayi sektörünün toplam istihdam içerisindeki payı ise % 13,7’dir. İstihdam verilerine göre, son 3 yıllık süreçte tarım sektöründen sanayi ve hizmetler sektörüne doğru bir geçiş yaşandığı sonucuna ulaşılmaktadır. Sanayi sektöründeki istihdam artışının bölge illerinde yer alan küçük sanayi sitesi ve organize sanayi bölgesi oluşumlarının ve geçmiş yıllara oranla çok sayıda sanayi işletmesinin faaliyete geçmesine bağlı olduğu söylenebilir. Hizmetler sektöründe ise turizm faaliyetlerinde yaşanan gelişmeler ile birlikte, bu sektörün ticaret ve sanayiden olumlu etkilenmesinin bir artışa yol açtığı yorumu yapılabilir. 93 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 53 51 49 47 45 43 41 39 37 35 50,9 48,8 48,8 45,7 46,3 45,4 45 43 41,7 41,2 2008 2009 2010 TR 2011 2012 TRA2 Grafik 31 Bölgelere ve yıllara göre istihdam oranı (15+ yaş, %), 2008-2012 Kaynak: TÜİK Hanehalkı İşgücü İstatistikleri, Erişim Tarihi: 01.03.2013 Bölgede istihdam oranı son 5 yılda Türkiye ortalamasının üstünde bir seyir izleyerek % 2,1’lik bir artış göstermiştir (Grafik 31). İşgücüne katılma oranı TRA2 Bölgesi’nde 2004 yılında % 44,2 iken 2012 yılında % 55’e yükselmiştir. Son beş yılda bölge, ülke ortalamasının da üzerinde yer almaktadır (Grafik 32). 2012 50 2011 49,9 2010 51,1 47,9 2008 51,6 46,9 40 42 44 46 48 54,4 50,9 48,8 2009 55 50 TRA2 52 54 56 58 60 TR Grafik 32 Yıllara ve bölgelere göre işgücüne katılım oranı (15+ yaş, %), 2008-2012 Kaynak: TÜİK, Hanehalkı İşgücü İstatistikleri, Erişim Tarihi: 01.03.2013 TRA2 Bölgesi’nin istihdam oranı ve işgücüne katılım oranı göstergelerine göre ülke genelinin üstünde olmasının başlıca sebepleri arasında göç faktörü yer almaktadır. Bölge genelinde yaşanan göçe bağlı olarak nüfus verilerinde sürekli bir azalış yaşanmaktadır. Bu duruma ek olarak bölge illerinde kış aylarındaki olumsuz iklim koşulları, birçok sektörde faaliyetlerin azalmasına veya durmasına sebep olmakta, dolayısıyla nitelikli işgücü üzerinde de olumsuz etkilere yol açmaktadır. Mevcut üretimin sürekli bir yapı arz etmemesi bölgenin uzun süredir net göç verir hale gelmesinin başlıca sebepleri arasında yer almakta, yetişmiş işgücü de bölgeye yerleşmeye sıcak bakmamaktadır. Göç eden kesimlerin demografik yapısına göre bölgede bütün yaş gruplarında dış göç yaşandığı görülmektedir. Bu veriler ışığında istihdam ve işgücüne katılım göstergelerinin 94 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI yükselmesinde; bölgenin iş hacminin artmasının yanında, ilde iş bulamayan ya da sosyal beklenti ve ihtiyaçları karşılanamayan kişilerin göç etmesinin de önemli bir etkisi olduğu sonucuna varılmaktadır. Gerçekleşen göçlerin büyük çoğunluğunun çalışma ve sosyo-ekonomik beklentiler nedeniyle yapıldığı göz önüne alındığında bölge illerinin iş olanakları açısından yetersiz olduğu ve yakın gelecekte de bu göçlerin devam edeceği düşünülmektedir. Çalışma çağındaki nüfus olarak kabul edilen 15-64 yaş arası nüfusun toplama oranı % 59,64’tür. Söz konusu veri TRA2 Bölgesi’nin bugün ve gelecekte de genç işgücü bakımından önemli bir potansiyele sahip olduğunu göstermekle birlikte, yeni iş olanaklarının yaratılamaması durumunda var olan bu potansiyel bölgenin gelişimi adına atıl kalacaktır. Nüfusun yapısı, göç olgusu ve işgücü göstergeleri birlikte ele alındığında çalışma çağındaki nüfusun verimli kullanılması ve genç nüfusun eğitilerek iş hayatına kazandırılması halinde hızlı gelişen bir ekonominin yaratılacağı açıkça görülmektedir. Tablo 44: Bölge düzeyinde geniş yaş grubu istihdamı, (bin, 15+ yaş), 2010-2012 Yıllar/İstihdam 2010 2011 2012 15-19 26 28 31 20-24 29 38 41 25-34 86 98 113 35-54 133 143 139 55+ Toplam 30 304 37 344 40 364 Kaynak: TÜİK, İşgücü İstatistikleri, Erişim Tarihi: 01.03.2013 Bölgenin işgücü piyasasındaki olumsuz durumuna karşın toplam istihdamda düzenli bir artış yaşanmaktadır. 2010 yılına göre son 3 yılda istihdamda 60.000 kişilik bir artış söz konusudur. Yaş gruplarının toplam istihdam içindeki oranları incelendiğinde; 2008-2010 yılları arasında üç yıllık ortalamada 35-54 ile 20-24 yaş grupları en fazla istihdam edilen yaş aralıklarıdır. Bu durum bölgede hem genç ve niteliksiz işgücünün hem de tecrübe sahibi olan işgücünün tercih edildiğinin açık bir göstergesidir. Bu durum işletmelerin hem eğitilebilir işgücüne (çırak) hem de kalifiye elemana ihtiyacı olduğuna işaret etmektedir. Tablo 45: Eğitim durumuna göre istihdam (15 + yaş), (bin kişi), 2010 – 2012 TRA2 2010 2011 2012 Okuma yazma Lise ve dengi Lise altı Yükseköğretim bilmeyen meslek okulu Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın 27 144 218 170 50 24 23 10 28 132 242 178 60 28 24 12 32 123 241 174 62 33 30 20 Kaynak: TÜİK, İşgücü İstatistikleri, Erişim Tarihi: 01.03.2013 2010-2012 yılları arasında okuma yazma bilmeyen kadınlar dışında neredeyse tüm düzey ve cinsiyet gruplarının istihdamında artışlar görülmektedir. En yüksek oranlar ise sırasıyla lise altı, yükseköğretim ile lise ve dengi meslek okulu gruplarındadır. Bu durum; niteliksiz işgücü istihdamının yanında eğitim seviyesinin, bölgede istihdam edilme konusunda önemli bir avantaj olduğunun göstergesidir. Lise altı eğitimli işgücünün yıllara göre ciddi bir artış yaşaması da sektörlerde niteliksiz eleman ihtiyacına işaret etmektedir. 95 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Bölgede 2008-2012 yılları arasında beş yıllık ortalamada yüksekokul ve/veya üniversite mezunlarının işgücüne katılım oranı erkekler için % 91,82 kadınlar için ise % 75,14‘tür. Lise ve dengi meslek okullarından mezun olanların işgücüne katılım oranı erkeklerde % 76,62 okuma yazma bilmeyen erkeklerin işgücüne katılım oranı ise % 54,5’tir. Kadınlar için lise ve dengi okullardan mezun olanların işgücüne katılım oranı % 23,62 iken okuma yazma bilmeyen kadınlarda bu oran % 32,5’tir. Bölgede; tüm eğitim düzeyleri için erkeklerin istihdam oranları, kadınlara göre yüksektir. Ayrıca erkekler için eğitim seviyesi arttıkça istihdam oranı da artmaktadır. 16 14 14 12 11,9 11 9,8 10,2 10,3 9,4 10 9,2 7,4 8 5,6 6 4 2 0 2008 2009 2010 TR 2011 2012 TRA2 Grafik 33 Yıllara ve bölgelere göre işsizlik oranları (15+ yaş, %), (2008-2012) Kaynak: TÜİK, İşgücü İstatistikleri, Erişim Tarihi: 04.03.2013 İşsizlik oranları 2008-2010 yılları arasında hem bölge düzeyinde hem de ülke genelinde artış göstermiştir. 2012 yılında TRA2 Bölgesi işsizlik oranının % 2,8 gerileyerek ülke genelinin altına düşmesi, sanayi alanında yapılan yatırımların ve bölge illerindeki ticaret hacminin sergilediği nispi artışın istihdama olumlu yansımasına bağlıdır. 11,5 2012 14,1 12,4 2011 19,8 14,8 2010 21,2 17,3 2009 13,6 2008 0 5 10 15 TR 21,6 15,9 20 25 TRA2 Grafik 34 Tarım dışı işsizlik oranları (%), 2008-2012 Kaynak: TÜİK, İşgücü İstatistikleri, Erişim Tarihi: 01.03.2013 96 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tarım dışı işsizlik de genel işsizlik oranlarında olduğu gibi 2008-2010 yıllarında artış göstermiştir. Elde edilen bulguların söz konusu yıllarda Dünya ve Türkiye ekonomisini etkileyen finansal krizin bir sonucu olarak ortaya çıktığı düşünülmektedir. Sanayi işletmesi olarak, bölgede yoğunlukla süt ve süt ürünleri işletmeleri bulunmaktadır. Tahıl, un ve unlu mamuller kapsamında fırınlar yer almaktadır. Hazır yemek ve yemek fabrikası sektöründe 20 işletme, 4 adet meyve – sebze işleme ve paketleme tesisi ve yem üzerine faaliyet gösteren 5 işletme bulunmaktadır (Tablo 46). Tablo 46: Tarım ve Tarıma Dayalı Sanayi İşletmeleri İşletme Sayısı AĞRI ARDAHAN IĞDIR KARS TRA2 Süt ve Süt Ürünleri 5 31 7 94 137 Et ve Et Ürünleri 1 1 5 7 Tahıl, Un ve Unlu Mamuller 79 36 18 101 234 Şekerli Mamuller 6 6 Pastacılık Ürünleri ve Tatlılar 15 13 11 39 Yumurta ve Yumurta Ürünleri 4 3 2 9 Hazır Yemek ve Yemek Fabrikası 11 1 4 4 20 Yem 1 1 3 5 Meyve-Sebze İşleme -Paketleme 1 3 4 Su Ürünleri 1 1 Diğer 13 2 41 19 75 Kaynak: http://www.taryat.gov.tr/index.php/tr/ ; Erişim tarihi;27.12.2012 Ayrıca tarım sektöründeki işletmelerin önemli bir bölümü küçük ölçektedir. Tarımsal yatırım eğiliminin az olması, kente göç oranlarının artması, geçim sıkıntısı ve halkın alternatif geçim kaynakları arayışı içerisinde olması tarımdaki istihdamı etkilemektedir. Tablo 47de yıllar itibariyle TRA2 Bölgesi’nde yaş gruplarına göre tarımda istihdam edilen kişi sayıları verilmektedir. 2011 yılında bölgede 35-54 yaş grubunda istihdam edilen kişi sayısı (% 43,75) dikkat çekmektedir. İkinci sırada 25-34 yaş aralığına sahip (% 21,35) kişilerin tarımda istihdam edildiği görülmektedir. 15-24 yaş arası gençlerin tarımdaki istihdam oranı % 18,75 olup bu yaş aralığının ortaöğretim ve yükseköğrenim dönemi olduğu gerçeğine bakılarak oldukça yüksek seviyede kaldığı gözlenmiştir. Tablo 47: Yaş Gruplarına Göre TRA2 Bölgesi’nde Tarımda İstihdam Sayıları (1000 kişi) Tarım 15-19 20-24 25-34 35-54 55+ TRA2 Toplam 2004 15 20 42 74 39 190 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 17 14 14 19 21 18 16 20 17 18 19 17 16 20 42 40 45 55 48 40 41 72 72 82 83 79 78 84 41 33 36 45 29 25 31 192 176 195 221 194 177 192 97 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Grafik 35te TRA2 Bölgesi’nde tarımda gerçekleşen istihdam sayılarının yıllar itibariyle değişimi belirtilmektedir. 2006 ve 2010 yıllarında düşüşler gerçekleşmiş olup 2008 yılında tarım istihdamı en yüksek seviyeye ulaşmıştır. 35-54 yaş aralığındaki istihdam sayısı her dönem en fazla olmuştur. 90 80 70 60 15-19 20-24 25-34 35-54 55+ 50 40 30 20 10 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Grafik 35 TRA2 Bölgesi Tarımda İstihdam Sayılarının Yıllar İtibariyle Değişimi Bölgede tarım sektöründeki istihdamın, tüm istihdam içindeki payı 2011 yılında % 55,8’dir. Bu oran Türkiye genelindeki tarım istihdam oranından (% 25,5) oldukça yüksektir. Bununla birlikte bölgedeki tarım sektörünün tüm istihdam içindeki payı 2008 yılından itibaren azalma eğilimi göstermektedir. TRA2 Bölgesi’ndeki tarım sektöründeki istihdamın TRA Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki toplam tarım istihdamına oranına bakıldığında sadece 2010 yılında azalma gerçekleşmiş olup genel itibariyle tarımdaki istihdam oranında artış yaşanmış ve bu oran tarım dışı istihdamdan (2004 ve 2005 yılları hariç) daha yüksek olmuştur. İşsizlik göstergelerine ek olarak, işgücü arzının önemli bir kısmının düşük nitelikli alanlarda çalışıyor olması, bu işgücünün mevsimsel ya da konjonktürel dalgalanmalarda işlerini hızla kaybetmelerine ve ekonomik anlamda kalıcı kayıplar yaşamalarına yol açmaktadır. Bu durum, bölgenin göç veren yapısının oluşmasında da etkilidir. İşletmelerin arzu edilen kurumsal yapıya geçmeleri durumunda bile nitelik açısından avantajlı olmayan işgücünün kalıcı iş sahibi olması tehdit altındadır. Bu grubun işgücü piyasasından çıkmasına izin vermemek, işgücü potansiyellerini değerlendirmek, ekonomik değer yaratmalarına katkı sağlayabilmek için başta mesleki eğitim yatırımları olmak üzere, işletmelerin gelecek dönemlerde karşılaşacakları fırsat ve avantajlara paralel olarak eğitilmeleri kritik öneme sahiptir. Gerçekleştirilen saha çalışmalarında her bir sektörde işletmelerin çalışanlarına ağırlıklı olarak sadece iş başı eğitimi verdiği tespit edilmiştir. Bu durum, işletme sahiplerinin eğitim konusunda istenilen bilinç seviyesine gelmediğinin bir göstergesidir. Bunun doğal sonucu olarak, işletmelerin işgücü yapısının niteliğinin artırılmasına engel olmakta ve bu nedenle hem işletmeler yeni pazarlara girme veya yeni ürün geliştirmelerini engellemektedir. Bu faktörler, bölgedeki işsizliğin yapısallaşması üzerinde önemli bir etkendir. 98 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Ajansımız tarafından gerçekleştirilen İşgücü Piyasası Analizi Sonuçlarına göre; İşverenlerin önemli bir kısmı ihtiyaç duyduğu işgücünün çıraklık eğitimine sahip olmasını talep etmektedir. İşverenlerin talep ettikleri işgücünde aradıkları en önemli 3 nitelik fiziki ve bedensel yeterlilik, mesleğe ilişkin yeterli bilgi ve deneyimdir. Bölge genelinde temininde güçlük çekilen başlıca meslekler; mobilya ustası, perakende satış elemanı, oto bakım-onarıcısı, hamurkâr, kaşar peyniri imalat ustası, kamyon ve kamyonet şoförü, aşçı, resepsiyonist ve garson (servis elemanı) olarak sıralanmaktadır. İşverenlerin nitelikli işgücünü temininde karşılaştıkları engellerin başında, ilgili meslekte ve gerekli mesleki beceriye sahip eleman bulunmaması gelmektedir. İşgücündeki mevcut sorunlar dolayısıyla sanayi başta olmak üzere sektörlerin ilerleyen dönemlerde daralma süreci içerisine gireceği düşünülmektedir. Bu daralma ve gerileme sürecinin devam etmesi durumunda bölge sanayisinde gerçekleşen hizmet akışının, beklentilerin karşılanamamasından dolayı yakın bölgelerde yer alan başta Erzurum gibi cazibe merkezlerine yönelmesi olasıdır. 3.1.2. Bölgedeki Büyük Kamu Yatırımları Bölgenin ekonomik gelişmesinde en büyük etkiyi kamu yatırımları göstermektedir. Bölgedeki kamu yatırımları geçmiş dönemde imalat sanayini de içermekte iken son dönemde kamu yatırımları eğitim, sağlık, ulaştırma ve altyapı alanlarında yoğunlaşmıştır. Bu bölümde, bölge illerinin ekonomik gelişmesi için önem arz eden, hali hazırda devam eden başlıca yatırımlara kısaca yer verilmiştir. 3.1.2.1. Ağrı İlindeki Kamu Yatırımları Ağrı Ovası Sulaması ve Yazıcı Barajı Yazıcı Barajı’nın yapımını da içeren proje ile hem Ağrı ilinin içme suyu ihtiyacının karşılanması hem de Ağrı ve Ekincik Ovaları’nın sulanması amaçlanmaktadır. Altınçayır Deresi üzerinde sulama amacıyla kurulan barajın yapımı 2008 yılında tamamlanarak barajda su tutma işlemi başlatılmıştır. Arıtma tesisi 2011 yılında tamamlanarak ilin içme suyu ihtiyacı buradan karşılanmaya başlanmıştır. Sulama altyapısının kurulması için çalışmalar devam etmekte olup, projenin 2017 yılında tamamlanması hedeflenmektedir. Doğubayazıt İçme Suyu ve Kanal Projesi Doğubayazıt ilçesinin içme suyu ihtiyacını karşılamak amacıyla 2008 yılında hazırlıklarına başlanılan projede toplam tutar olan 76,5 milyon TL’nin 65 milyon TL’si Avrupa Birliği kaynakları tarafından karşılanacaktır. Proje kapsamında isale hattı yapımı, arıtma tesisi ve depo inşaatı ile şehir içi şebekenin tamamının yenilenmesi ve projenin 2014 yılında tamamlanması planlanmaktadır. Mevcut durumda toplamda 57 km olan isale hattının 50 km’lik kısmı döşenmiş olup yapım işleri devam etmektedir. Yaklaşık 196 km olan şehir içi şebekenin 102 km’si döşenmiş olup gerçekleşme oranı yüzde 52’dir. Yapım işinin en önemli ayaklarından birini oluşturan arıtma tesisi inşaatının yüzde 70’i tamamlanmış olup malzeme ve ekipman alımları yapım işinin bitmesini takiben gerçekleştirilecektir. 99 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Ağrı Havalimanı Terminal Binası İnşaatı 1997 yılında hizmete giren Ağrı Havalimanı pistinin büyük gövdeli uçakların seferlerine uygun olmaması, mevsimsel koşulların hava ulaşımını etkilemesi ve alanın ihtiyaçlara tam olarak cevap verememesi gibi nedenlerle hava trafiğine kapatılarak yenileme ve tadilat işlerine başlanmıştır. İnşaat çalışmalarının ilk bölümü 2011 yılı başlarında tamamlanarak havalimanı hava trafiğine açılmıştır. Toplam tutarı 38 milyon olan projenin ikinci bölümünün tamamlanmasını müteakip yolcu kapasitesinin yıllık 3 milyona ulaşması beklenmektedir. Gürbulak TIR Parkı Projesi Fizibilitesi Ajansın DFD programı kapsamında yapılan 21 milyon TL bütçeli TIR parkının inşaatı İl Özel İdaresi tarafından yapılmaktadır. 2013 yılında temeli atılan TIR parkında çevre duvarı, enerji hattı, aydınlatma, zemin sıkıştırma ve idari bina inşaatları yapılmıştır. Çevre duvarı ile kapatılan alanın toplam büyüklüğü 112 dönümdür. 450 – 500 araç kapasiteli olması öngörülen TIR parkının 2014 yılında faaliyete geçmesi planlanmaktadır. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Altyapı Yatırımları Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi bütçesine dâhil olan proje kapsamında merkez kampüs altyapısı hizmetleri, kanal, elektrik, su, çevre düzenlemesi, doğalgaz ve benzeri işlerin yapılması planlanmaktadır. Proje, altyapı çalışmalarına ek olarak ileri araştırma laboratuvarının inşaatını ve makine-teçhizat alımını içermektedir. Patnos Sultan Alparslan Mühendislik ve Doğa Bilimleri Fakültesi 2013 yılında temeli atılan 2,1 dönüm üzerine inşa edilen Mühendislik fakültesinin 2015’te bitirilmesi planlanmaktadır. Mevcut durumda Dekanlık binasının fiziki gerçekleşme oranı yüzde 97’dir. Eleşkirt Celal ORUÇ Hayvansal Üretim Yüksekokulu Hayvansal Üretim ve Yönetim Bölümü ile eğitim verecek olan 4 yıllık Yüksekokul’un kuruluş amacı sektöre çiftlik yöneticisi yetiştirmektir. 200 başlık model bir çiftliğin de yapılacağı Yüksekokulun 2014 yılı sonuna kadar eksiklerini tamamlaması ve toplamda 750 öğrenciye eğitim – öğretim sağlaması planlanmaktadır. Doğubayazıt Ahmedi Hani Meslek Yüksekokulu 12 milyon TL bütçesi olan ve 12 dönümlük arazi üzerinde inşa edilen okulun 2014 yılında bitirilmesi planlanmaktadır. Okulun öğrenci sayısı 2.200 kişi olacaktır. Taşlıçay Nurali Turan Adalet Meslek Yüksekokulu 2013 yılında temeli atılan 3,3 dönüm arsa üzerine inşa edilen okulun 2,1 milyon TL’ye mal olması ve 2014 yılında bitirilmesi planlanmaktadır. Okul faaliyete geçtiğinde 400 öğrenciye hizmet verecektir. Kağızman-Tuzluca-Ağrı Yolu Karayolları Genel Müdürlüğü’nce gerçekleştirilen, Kağızman-Tuzluca-Ağrı Yolu projesi 79 km yol yapım işini içermektedir. 1997 yılında yapımına başlanan ve bölge içi ulaşım ağının gelişimi ve Kars – Ağrı ulaşımı açısından önem arz eden projenin 2015 yılında tamamlanması hedeflenmektedir. Ağrı Devlet Hastanesi Ağrı merkezde 400 yatak kapasiteli olacak 60.000 m2 alana sahip devlet hastanesinin inşaatı 2013 yılında başlamıştır. 58 milyon TL yatırım bedeli olan hastanenin 2016 yılında tamamlanması hedeflenmektedir. Mevcut durumda fiziki gerçekleşme oranı yaklaşık yüzde 30’dur. 100 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 3.1.2.2. Ardahan İlindeki Kamu Yatırımları Ardahan İli Çeşitli Karayolları ve Tünel Yatırımları Karayolları Genel Müdürlüğünce Ardahan genelinde; Ardahan Kuzey Çevre Yolu, ArdahanGöle Ayrımı-Yalnızçam-Ardanuç Yolu, Akşar-Göle-Ardahan, Ardahan-Kars Ayrımı-Çıldır Yolu, Çıldır Aktaş Yolu, Çıldır Ardahan Ayrımı-Hanak-Damal-Posof-Türkgözü Yolu gibi önemli yol yapım çalışmaları yapılmaktadır. Yol çalışmalarının tamamının 2016 yılı sonuna kadar tamamlanması planlanmaktadır. Karayolu çalışmalarının yanısıra bölge ulaşımı için hayati öneme sahip Çıldır-Mozeret Geçidi, Posof-Ilgar Geçidi ve Ardahan-Sahara Geçidi gibi önemli geçitlerde tünel çalışmalarına da başlanmıştır. Posof Ilgar tüneli için proje, Çıldır Mozeret tünelinin yapım ihalesine çıkılmıştır. Karayolu ve tünel yapımlarının tamamlanması ile Artvin üzerinden Karadeniz ve Hopa limanına, Gürcistan üzerinden Kafkaslar, Azerbaycan ve Orta Asya’ya ulaşım sorunsuz sağlanmış olacaktır. Karayolları Genel Müdürlüğünce Ardahan ilinde yürütülen çalışmaların proje bedelleri yaklaşık olarak 560.000.000 TL’dir. Ardahan Hayvan Pazarı Yapımı Hayvan Pazarı Projesi Ardahan Kars Artvin Kalkınma Projesi kapsamında yapılmaktadır. Ardahan Belediyesi tarafından Ardahan Güney çevreyolu üzerinde Atatürk Mahallesi, su deposu mevkiinde 33.000 m² alan üzerinde yapılacaktır. Proje idari bina, kontrol binası, kantar, veteriner ve ilaç odası, sosyal tesis, otopark ve yarı kapalı padok sistemi alanlarından oluşmaktadır. Hayvan pazarının hayata geçirilmesiyle yaklaşık 4.000 adet büyükbaş ve 1.000 adet küçükbaş hayvanın satışına olanak sağlayacak modern bir hizmet alanı faaliyete geçecektir. Proje maliyeti yaklaşık olarak 4.750.000 TL olarak öngörülmüştür. Ardahan Üniversitesi Altyapı Çalışmaları Ardahan Üniversitesi bütçesine dâhil olan projeler kapsamında kampüs altyapısı hizmetleri (elektrik, su, doğalgaz altyapı hizmetleri, çevre düzenlemesi), derslik ve merkezi birimler, lojman ve sosyal tesisler ve benzeri işlerin yapılması devam etmektedir. 2009 yılında başlayan ve 2015 yılında bütünüyle tamamlanması öngörülen Ardahan Üniversitesi toplam proje bedeli yaklaşık olarak 84.000.000 TL’dir. Kura Nehri Taşkın Koruma ve Ardahan ili 1. Grup Sel Kapanları Projeleri Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğünce yürütülen, Kura Projesi, Göle ve Hanak Ovalarının sulama faaliyetleri adına planlama ve mühendislik hizmetlerini içermektedir. Bedeli 5.000.000 TL olan proje devam etmektedir. Ardahan ili genelinde gölet ve sulama kanalları yapım çalışmaları kapsamında 30.000.000 TL’lik bütçe ayrılmış olup, projenin 2014 yılında başlaması ve 2016 yılında tamamlanması planlanmaktadır. 3.1.2.3. Iğdır İlindeki Kamu Yatırımları Iğdır Ovası Sulama Projesi Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü’nce yürütülen Iğdır Projesi, 525 hm3 depolama, 46.898 ha sulama, 201.032 ha yenileme, 3.740 ha ve 23 köy için taşkın koruma işlerini içermektedir. Projede Aras Nehri’nden ve Arpaçay Barajı’ndaki sulardan faydalanılarak Iğdır Ovası’nın 70.530 hektarlık alanının sulanması öngörülmektedir. Iğdır Ovası sulama projesinin fiziki gerçekleşme oranı % 74 olup proje bedeli ise 1.158.072.000 TL’dir. 101 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Ünlendi Barajı Ünlendi Barajı projesi ile Tuzluca ilçe merkezi ve 19 köye ait 9.862 ha tarım arazisinin sulanması amaçlanmaktadır. Ünlendi Barajı’nın 2050 yılına kadar Iğdır’ın içme ve sulama suyu ihtiyacını karşılayacağı düşünülmekte ve söz konusu barajın yapım çalışmalarına 2014 yılı içinde başlanması planlanmaktadır. Bölünmüş Yollar Iğdır il sınırlarında Karayolları Genel Müdürlüğü sorumluluk sahası içinde 200 km’si devlet, 6 km’si il yolu olmak üzere toplam 206 km’lik karayolu ağı bulunmaktadır. Bu yolların 167 km’si sathi kaplamalı bölünmüş yol olarak trafiğe açılmış olmakla birlikte Iğdır’ın giriş ve çıkışlarındaki 34 km’lik kesimde Bitümlü Sıcak Karışım (BSK) asfalt kaplama yapılması çalışmaları devam etmektedir. Çalışmaların Dilucu Sınır Kapısı’na kadar devam etmesi ve yapım çalışmalarına 2014 yılı içinde başlanması planlanmaktadır. İlde bölünmüş yol olarak yapılmayan tek kesim Tuzluca-Kağızman ve Tuzluca-Digor arası olup söz konusu bölümlere yönelik proje ve ihale süreçleri devam etmektedir. Iğdır Üniversitesi Kampüs İnşası Iğdır Üniversitesi Suveren Kampüsü için toplam 87.707.000 TL yatırım bedeli öngörülmüş olup çalışmalar kapsamında merkezi derslik, rektörlük binası, ziraat fakültesi, kampüs altyapısı, lojman ve sosyal tesisler ve spor tesisleri yapılmaktadır. Ziraat Fakültesi yapım işine 18.04.2012 tarihinde başlanmış olup işin 2015 yılına kadar bitirilmesi hedeflenmektedir. Iğdır Devlet Hastanesi İnşası Toplam maliyeti 43 milyon TL olacak proje 41.151 m2 alan üzerine 250 yataklı hastane inşasını içermektedir. Projenin fiziki gerçekleşme oranı % 60 seviyesindedir. TOKİ tarafından gerçekleştirilen inşaat çalışmalarının kısa süre içerisinde tamamlanması planlanmaktadır. Iğdır OSB Tevsii Yatırımı Iğdır OSB’nin 22 parselden oluşan ilk etabının doluluk oranının yüzde 90’a ulaşması neticesinde 133 ha ve 83 parselden oluşan ikinci etabı yatırım programına alınmıştır. 18.354.000 TL yatırım bedeli öngörülen çalışmaların ihale hazırlıkları devam etmektedir. 3.1.2.4. Kars İlindeki Kamu Yatırımları Barajlar ve Sulama Projeleri Kars Selim Barajı Sulama Projesi İnşaatı tamamlanan 195 milyon TL’lik Selim Barajı ile Kars ilinin 2050 yılına kadar içme suyu ihtiyacı karşılanmış olup 2016 yılında tamamlanacak olan sulama projesi ile Selim Ovası’nda 5.237 ha tarım arazi sulanacaktır. Çıldır II. Merhale Sulama Projesi Arpaçay Ovası’nda yürütülen ve 2016 yılında tamamlanacak olan 178 milyon TL’lik proje ile toplam 11.400 ha alanın sulama ihtiyacının karşılanması amaçlanmaktadır. Kars Çayı Havzası I. Merhale Projesi Kars Barajı ve Sulama Projesi Kars Barajı’ndan yaklaşık 25 km. uzunluğundaki iletim hattı ile Kars ve Digor Ovalarında toplam 47.578 ha tarım arazisi borulu sulama sistemiyle sulanacaktır. 2020 yılında tamamlanacak projede barajdan alınacak su ile 2,24 MW kurulu gücündeki Çatma Hidroelektrik Santrali’nde yıllık 9,76 milyon GWh enerji üretilecektir. 102 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Kağızman Barajı ve Sulama Projesi Aras Nehri üzerine yapılacak olan Kağızman Barajı ile 15,31 GWh enerji üretiminin yanı sıra 4.600 ha arazi sulanacaktır. 2014 yılı içerisinde inşaatın başlaması hedeflenmektedir. Kars Çayı Havzası II. Merhale Projesi Alabalık Barajı ve Sulama Projesi Kars’ın Selim ilçesi yakınlarında yapılacak olan Alabalık Barajı ile 39.850 ha arazi sulanacak bunun yanı sıra kurulacak olan HES ile enerji üretimi yapılacaktır. İnşaatın 2015 yılında başlaması hedeflenmektedir. Digor Barajı ve Sulama Projesi Kars’ın Digor ilçesi yakınlarında yapılacak olan Digor Barajı ile 1.330 ha arazi sulanacak ve bunun yanı sıra Digor’un köylerine içme suyu temin edilecektir. Koç Köy Göleti ve Sulama Projesi Kars’ın Koç Köy beldesi yakınlarında yapılacak olan gölet ile 1.637 ha arazi sulanacak olup 2014 yılında inşasına başlaması hedeflenmektedir. Kanalizasyon Şebeke Hattı ve Yağmur Suyu Kanalı Yapımı - Kanalizasyon Arıtma (Atık Su Arıtma) Tesisi Projesi Kars şehir merkezine yapılacak atık su arıtma tesisi yaklaşık 40 km kanalizasyon hattı ve 17 km yağmur suyu kanalı sisteminden ibaret olup, tesisin yatırım bedeli yaklaşık 20 milyon Euro’dur. Yatırım bedelinin % 85’inin Avrupa Birliği hibe programından sağlanması için gerekli başvurularda bulunulmuş ve proje Kalkınma Bakanlığı tarafından yatırım programına alınmıştır. Ardahan Kars Artvin Kalkınma Projesi (AKAKP) Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ile Uluslararası Tarımsal Kalkınma Fonu (IFAD) tarafından ortaklaşa yürütülen Ardahan Kars Artvin Kalkınma Projesi (AKAKP) kapsamında Ardahan, Kars ve Artvin illerinde kırsal yoksulluğun azaltılması ve tarımsal üretimde gelişme sağlanması hedeflenmektedir. 2010-2015 yılları arasında uygulanan projede IFAD’ın 19,2 ve Türkiye Cumhuriyeti’nin 3,2 milyon ABD Dolarlık desteği kullanılarak Küçük Üretici ve Tarım Dışı İşletme ve Köy Altyapı Yatırımları ile Kurumsal Güçlendirme ve Proje Yönetimi çalışmaları yapılmaktadır. Söz konusu proje kapsamında seçilen köylerden gönüllü olan çiftçiler ile 2011 yılında beraber uygulanan demonstrasyon çalışmasında 1.500 kg Macar fiğ ekimi yapılmıştır. 2012’de çiftçi eğitimleri tamamlanmıştır. Bakü–Tiflis–Kars Demiryolu Hattı Türkiye, Gürcistan ve Azerbaycan tarafından ortak yürütülen proje ile ilk etapta 1 milyon yolcu ve 6,5 milyon ton yük taşıma kapasiteli demiryolu hattı kurulacaktır. Yapılan projeksiyonlarda hattın 2034 yılında 3 milyon yolcu ve 17 milyon ton yük taşıma kapasitesine ulaşacağı tahmin edilmektedir. Hattın 2015 yılında faaliyete geçmesi hedeflenmektedir. Kars-Iğdır-Nahcivan Demiryolu Hattı Şuan proje aşamasında olan Kars-Iğdır-Nahcivan demiryolu hattının toplam uzunluğu 223 km olup hattın yaklaşık 600 milyon ABD dolarına mal olması beklenmektedir. Demiryolu ile Kars, Iğdır ve Nahcivan üzerinden İran'a bağlanacaktır. 103 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Hayvan Pazarı Yapımı Yaklaşık 50.000 m² alan üzerinde yapımı devam eden hayvan pazarı projesi 2014 yılında tamamlanacak olup projenin tamamlanmasıyla yaklaşık 3.000 adet büyükbaş ve küçükbaş hayvanın satışına olanak sağlayacak modern bir hizmet alanı oluşacaktır. Kars OSB 2. Tevsi ve Kars Lojistik Merkezi Kars OSB’de bulunan 92 adet parselin tamamının yatırımcılara tahsis edilmesi nedeniyle OSB alanının genişletilmesi ihtiyacı hâsıl olmuştur. Kars OSB, 500.000 m2’lik lojistik merkezi de içerecek şekilde 200 ha’lık tevsii projesi ile genişletilecektir. Yapılacak olan lojistik merkeze demiryolu bağlantısı da sağlanacaktır. Kars Tarıma Dayalı İhtisas Organize Sanayi Bölgesi Kars Tarıma Dayalı İhtisas (Besi) OSB kurulması projesine ilişkin Jeolojik - Jeoteknik Etüt raporu hazırlanması, imar ve parselasyon planlarının hazırlanması işi kapsamındaki çalışmalar tamamlanmış olup, proje geçici kabul aşamasındadır. 188 ha alana kurulacak olan OSB’de çeşitli büyüklüklerde 150 işletmede toplam 22.450 hayvan barınacaktır. Kentsel Dönüşüm Projesi Kars şehir merkezindeki 5 mahallede uygulanan proje ile yaklaşık 37,5 ha alanda sosyal donatıları ile birlikte 2030 adet konut yapılacaktır. Projenin 698 konutluk I. aşaması 2014 yılında tamamlanacaktır. Kentsel Tasarım Projesi Kars şehir merkezindeki Kars Kalesinin etekleri ile Kars Çayı ve çevresinde toplam 770.000 m2 alan üzerinde restorasyon, iyileştirme ve düzenlemeler ile görsel ve fiziksel kirliliğin ortadan kaldırılması, sokak sağlıklaştırılması, sosyal ve turizm tesislerinin oluşturulması hedeflenmektedir. Hali hazırda kentsel tasarım projesinin hazırlanmasına devam edilmekte olup proje kapsamında ilk iyileştirmeler mevcut sosyal tesislerde başlamıştır. Avrupa Birliği Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı Bölgesel Rekabet Edebilirlik Operasyonel Programı kapsamında SERKA’nın proje sahibi olarak Kars Valiliği ve Kars Belediyesi ile ortak yürüttüğü ve toplam 9,6 milyon Euro bütçeli “Tarihi Kimliği ile Kars Kenti Projesi” de kentsel tasarım projesinin alt bileşeni olarak sürdürülmektedir. Sarıkamış Kayak Merkezi Yatırımları Sarıkamış’ta bulunan kayak merkezinin geliştirilmesi ve turizm çeşitliliği yaratılması amacıyla Sarıkamış Kış Sporları Turizm Merkezine toplam 8,5 milyon TL’lik yatırım ile yeni bir telesiyej, buz pateni pisti, altyapı ve ışıklandırma, dağ kızağı parkuru, antrenman ve spor sahaları yapılmaktadır. Sağlık Tesisleri Yatırımı Onkoloji Hastanesi ve Nükleer Tıp Merkezi Kafkas Üniversitesi bünyesinde yapılacak olan Onkoloji Hastanesi ve Nükleer Tıp Merkezi toplam 25 milyon TL’ye mal olacaktır. Projenin 2015’de tamamlanması hedeflenmektedir. Kadın Doğum ve Çocuk Hastanesi Kars il merkezinde inşaatı devam eden 200 yataklı Kadın Doğum ve Çocuk Hastanesinin 2014 yılında faaliyete geçmesi hedeflenmektedir. 104 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 3.1.3. Önemli Özel Sektör Yatırımları 3.1.3.1. Ağrı İlinde Yapılan Yatırımlar Çağrı Merkezi Yatırım Ajans tarafından yapılan çalışmalar sonucu özel çağrı merkezi Ağrı Merkez’de yer alan Türk Telekom binasında faaliyete başlamıştır. İlk etapta 160 kişi istihdam eden firma devam eden eğitimlerin tamamlanması ile birlikte 2014 ilk çeyrek sonunda istihdamını 360’a çıkaracaktır. Tahsis edilen kamu arazisinde 2014 yılı içinde inşaata başlanılması ve inşaatın tamamlanmasını müteakip 1.500 kişilik istihdama ulaşılması hedeflemektedir. Jeotermal Tesis Yatırımı Diyadin ilçesinde yer alan jeotermal kaynakların değerlendirilmesi amacıyla kurulan Diyadin Jeotermal AŞ’nin yüzde 51 hissesi 2013 yılında özelleştirilmiş olup 2014 yılı içerisinde jeotermal ısıtma altyapısını geliştirilmesi ile daha fazla konuta ulaşılması, mevcut termal otelin yenilenmesine ek olarak termal bir otel inşa edilmesi ve 20 hektarlık alanda jeotermal enerji ile ısıtılacak seralarda üretim yapılması planlanmaktadır. Uzun vadede ise karbondioksit tesisi ile yenilenebilir enerji tesisi kurulması öngörülmektedir. Söz konusu yatırımların yaklaşık tutarının 25 milyon TL olacağı tahmin edilirken bölgede elektrik üretim potansiyelinin tespit edilmesi durumunda ise 50 Milyon TL’lik ek bir yatırım öngörülmektedir. Bu çerçevede, söz konusu projelerin gerçekleşmesi ile Diyadin ilçesi başta olmak üzere Ağrı’nın sosyal ve ekonomik yapısına önemli katkıda bulunacaktır. 3.1.3.2. Ardahan İlinde Yapılan Yatırımlar HES Yatırımları Ardahan ili sınırları içerisinde üç önemli HES projesi yürütülmektedir. Çıldır ilçesi Kotanlı köyü mevkiinde kurulu gücü 44,08 mW olan proje için yaklaşık olarak 200.000.000 TL olan yatırım öngörülmüştür. 2008 yılında lisansı alınan projenin inşaatına 2013 yılında başlanmış olup hâlihazırda tamamlanma oranı % 20’dir. Projenin 2015 yılının ilk yarısında tamamlanması planlanmaktadır. Çıldır ilçesi Kayabeyi köyü mevkiinde kurulu gücü 81,53 mW olan proje için yaklaşık olarak 150.000.000 TL yatırım öngörülmüştür. 2008 yılında lisansı alınan projenin inşaatına, 2010 yılında başlanmış olup hâlihazırda tamamlanma oranı % 70’dir. Projenin 2014 yılının ikinci yarısında tamamlanması planlanmaktadır. Hanak ilçesi Çat köyü mevkiinde kurulu gücü 7,59 mW olan proje için yaklaşık olarak 32.000.000 TL yatırım öngörülmüştür. 2010 yılında lisansı alınan ve inşaatına başlanan projenin hâlihazırda tamamlanma oranı % 80’dir. Projenin 2014 yılının ikinci yarısında tamamlanması planlanmaktadır. Aktaş Sınır Kapısı Modernizasyonu 2005 yılında, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği ile 137 Oda ve Borsanın ortaklığı ile kurulan Gümrük ve Turizm İşletmeleri Ticaret A.Ş (GTİ) tarafından “Yap-İşlet-Devret” modeli çerçevesinde kara sınır kapılarının modernizasyonu yapılmaktadır. Modernizasyon çalışmaları devam eden ve toplam 27.090.000 TL maliyeti olan Aktaş Sınır kapısı, Ardahan’a 62 km uzaklıkta 76.000 m2 alan üzerine kurulacaktır. Çıldır - Aktaş Sınır Kapısı’nda 3 adet giriş, 3 adet çıkış peronu bulunacaktır. Ayrıca sahanın hemen yanında 105 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI gümrük lojmanları da inşa edilecektir. Hâlihazırda projenin % 40’lık kısmı tamamlanmış olup 2014 yılının ikinci yarısında tamamlanması planlanmaktadır. Doğalgaz Altyapısı Çalışmaları Doğalgaz dağıtım firması 2006 yılında aldığı Kars-Ardahan Doğalgaz Dağıtım Lisansı kapsamında 30 yıl süre ile bu illerin doğalgaz dağıtım işlerini sürdürecektir. Ardahan ili merkez ilçe doğal gaz altyapısı çalışmalarına 2013 yılında başlanılmış olup, yaklaşık olarak 4.000.000 TL yatırım öngörülmüştür. Hâlihazırda % 80’lik kısmı tamamlanana projenin 2014 yılının ikinci yarısında tamamlanması planlanmaktadır. 3.1.3.3. Iğdır İlinde Yapılan Yatırımlar Tekstil Yatırımı Serhat Kalkınma Ajansının da katkıları ile İzmir merkezli bir firma 2012 yılı sonu itibariyle tekstil yatırımı yapmış olup 2013 yılı sonuna kadar 400, 2016 yılı sonuna kadar da 1.000 kişiyi istihdam etmeyi hedeflemektedir. İnsana ve Çevreye Duyarlı Yeşil Üretim Sahası Projesi TRA2 Düzey II Bölgesi’ne bölge dışından yapılan yatırımların sürdürülebilir kılınması yatırım sürecinden daha önemli bir husustur. Bu nedenle tekstil yatırımlarının uzun yıllar bölgede kalabilmesi için “İnsana ve Çevreye Duyarlı Yeşil Üretim Sahası” olarak bölgenin markalaştırılma çalışmalarına başlanmıştır. Proje kapsamında bölgede üretim yapacak ve belirli koşulları yerine getirecek işletmelerin sahip olabildiği Business Social Compliance Initiative (BSCI) sertifikası verilerek ürünlerinin pazarlanması yoluna gidilecektir. Proje ile birlikte; Ağrı’da penye üretiminde 2.000 kişi, Ardahan’da örme ürünler üretiminde 500 kişi, Kars’ta denim dışı ürünler üretiminde 1.000 kişi ve Iğdır’da denim üretiminde 1.000 kişi olmak üzere toplamda 4.500 kişilik bir istihdam sağlanması öngörülmektedir. Projenin katılımcılık unsuru içerisinde yürütülmesi için Ajansın girişimleriyle üyelerini bölgedeki üreticilerin oluşturduğu Güvenilir, Sürdürülebilir ve Çevreci Üreticiler Derneği’nin (GÜÇDER) kuruluşu tamamlanmıştır. Proje kapsamında yurtdışı tanıtımı, lojistik hizmeti, insan kaynağı ile yurtiçi organizasyonlar ve yatırımcı ilişkileri için çeşitli kurum ve kuruluşlarla işbirliğine gidilmesi planlanmaktadır. Otel ve AVM Kompleksi Yatırımı Bir sınır ili olan Iğdır için yabancı sermaye açısından İran ve Azerbaycan sermayesi önem arz etmektedir. Bölgenin tarihi ve kültürel yapısı da bu ülkeler ile işbirliğini kolaylaştırmaktadır. Bu çerçevede, Iğdır’da 4 yıldızlı otel ve alışveriş merkezi (AVM) inşaatı için arazi tahsis ve/veya satışı için prosedür Özelleştirme İdaresi Başkanlığı nezdinde başlatılmıştır. Başbakanlık Türkiye Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı ile Ajansımız desteği ile sürdürülen projede arazi maliyeti hariç yaklaşık 40 milyon TL’lik yatırım ve 750 kişilik bir istihdam sağlanması öngörülmektedir. 106 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 3.1.3.4. Kars İlinde Yapılan Yatırımlar Hidroelektrik Santralleri Kars’ta yapılması planlanan 28 adet HES’in toplam kurulu gücü 500 MW’ın üzerinde olup 2013 sonu itibariyle bu HES’lerden 7 tanesi faaliyete geçmiş, 5 tanesinin inşaatı devam etmekte olup 16 tanesi ise plan, proje ve EPDK’dan lisans alma aşamasındadır. Söz konusu HES’ler haricinde DSİ tarafından belirlenen ancak henüz etüt çalışmaları tamamlanmamış 7 adet HES alanı daha bulunmaktadır. Biyogaz (Biokütle) Santrali Selim İlçesi’nde kurulu gücü 6,4 MW olacak biyogaz santrali için EPDK’ya lisans başvurusu yapılmış olup 2014-2015 yıllarında santralin kurulması hedeflenmektedir. Otel Yatırımları Kars il merkezi ve Sarıkamış İlçesi’nde son üç yılda faaliyete geçen 3 adet 4 yıldızlı otelin yanı sıra toplam yatırım tutarı 40 milyon TL olan 7 yeni otel için Yatırım Teşvik Belgesi alınmıştır. Bunların yanı sıra son üç yılda 5 adet otel SERKA desteği ile yenilenmiş ve TKDK desteği ile 2 adet yeni otel kurulmuştur. İnşaat Sektörü Yatırımları Kamu eliyle yürütülen altyapı yatırımları ile özel sektörün yaptığı konut inşaatları nedeniyle madencilik ile imalat sanayi alanında yatırımlar hızlanmıştır. Son dört yılda kum, çakıl ve mıcır üretimi gibi madencilik alanında 6 adet teşvik belgesi; hazır beton, parke taşı, bims, briket vb. inşaat sektörü ile ilgili alanlardaki üretimler için 10 adet teşvik belgesi alınmıştır. Bu yatırımların toplamı 53,8 milyon TL olup toplam 272 kişi istihdam edilecektir. Makine Ekipman İmalatı Kars’ta tarım ve hayvancılık alanında kullanılacak makine ekipman imalatına yönelik yatırımlar yapılmakta olup son üç yılda 5 işletme SERKA tarafından desteklenmiştir. 3.1.3.5. Teşvikler 5 Nisan 2012 tarihinde kamuoyuna duyurulan ve TRA2 Bölgesi illerinin teşvikler açısından en avantajlı konumda olan 6. Bölge’de yer aldığı teşvik sistemi 19 Haziran 2012 gün ve 28328 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu tarihten 2013 sonuna kadar TRA2 Bölgesinde düzenlenen teşviklere ilişkin kısa bilgiler aşağıda yer almaktadır; Ağrı: Ağrı ilinde 133 milyon TL yatırım ile 2.190 kişilik istihdam öngören ve % 92’si yeni yatırım, yüzde 8’i ise tevsi yatırımı olacak şekilde 28 teşvik belgesi verilmiştir. Teşvik belgelerinden 14,8 milyon TL yatırım ve 11 kişilik istihdam öngörülen 5 tanesi Belediyelerin altyapı yatırımlarıdır. İnşaat sektörüne ilişkin yatırımların ağırlıklı olduğu son 2 yılda Ağrı’da tekstil imalatı, gıda imalatı, otel yatırımları ön plana çıkmıştır. Ağrı için en önemli yatırımlardan biri toplam 1.700 kişilik istihdam öngörülen Çağrı Merkezi yatırımı olmuştur. Ardahan: 107 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 2012 yılı Haziran ayı ile 2013 yılı Aralık sonu arasında Ardahan ilinde 6 firmaya teşvik belgesi verilmiştir. Toplam 38 milyon TL yatırım ve 215 kişilik istihdamın öngörüldüğü 6 teşvik belgesinden 5 tanesi yeni yatırım, 1 tanesi ise modernizasyon yatırımı olmuştur. Doğalgaz altyapısı ve Gümrük kapısı yatırımı haricinde tekstil, gıda imalatı ve otel yatırımları ön plana çıkmaktadır. Iğdır: Yeni teşvik sisteminin yürürlüğe girdiği tarihten 2013 sonuna kadar Iğdır ilinde toplam yatırım tutarı 108 milyon TL olan ve 836 istihdam öngören 20 teşvik belgesi verilmiştir. Yatırımların yüzde 30’u modernizasyon ve tevsi yatırımı olurken geri kalan yatırımlar yeni yatırım olmuştur. Eğitim, otel, tekstil ve imalat sanayi yatırımları Iğdır’da ön plana çıkmaktadır. 400 kişinin istihdamının öngörüldüğü tekstil yatırımları Iğdır için öne çıkan yatırımlar olmuştur. Kars: Kars ilinde Temmuz 2012 – Aralık 2013 döneminde uygulanan yeni teşvik sistemi kapsamında 14 adet teşvik belgesi düzenlenmiştir. Bu belgeler ile toplam 605 kişinin istihdam edileceği 199 milyon TL’lik yatırım öngörülmüştür. Bu yatırımlardan toplam 13 tanesi bölgesel teşvik, 1 tanesi ise genel teşvik uygulamalarından yararlanmıştır. Yatırımların 6 tanesi turizm, 2’şer tanesi eğitim ve imalat sanayi, 1’er tanesi hayvancılık ve çağrı merkezi alanında yapılmıştır. İlde genel teşviklerden yararlanılarak yapılan HES, 137 milyon TL ile ildeki en yüksek yatırım tutarını oluşturmaktadır. Teşvik belgelerinden sadece 1 tanesi modernizasyon-nakil, diğer 13’ü yeni yatırım için alınmıştır. 3.2. SANAYİ SEKTÖRÜ Günümüzde ekonomik büyüme ve buna bağlı refah artışının büyük ölçüde sanayileşme ile mümkün olacağı düşünülmekte; kalkınmanın, planlı ve yenilikçi sanayileşme politikalarının uygulanmasına bağlı olduğu kabul edilmektedir. İmalat sanayi, ekonomik büyümenin lokomotifi konumunda bulunması ve yerel kaynakların farklı bir ürüne dönüşümünü sağlayabilmesi nedeniyle gerek ulusal gerek bölgesel dışa bağımlığı azaltma konusunda stratejik bir öneme sahiptir. Bir bölgenin ekonomik gelişmişliği imalat sanayi sektöründe yapılan yatırımlar ve üretim kapasitesiyle doğrudan ilişkilidir. TRA2 Bölge sanayisi yeterince gelişememiş ve Türkiye genelindeki sanayileşme hareketinin gerisinde kalmıştır. Bu nedenle sanayi sektörünün hem gayrisafi yurt içi hâsıla içindeki payı hem de istihdama katkısı nispeten düşüktür. Sanayi alanında elde edilen hâsılanın tarım, ticaret, ulaşım, haberleşme ve devlet hizmetlerinden sonra gelmesi, il sanayisinin tarım ve hayvancılığa dayalı küçük ve orta ölçekli bir profile sahip olduğunu göstermektedir. Bölgede büyük ölçekli üretim tesisi sayısı son yıllarda artış göstermesine karşın yeterli değildir. TÜİK, Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri verileri çerçevesinde işletme cirosunun istihdam sayısına oranı verimlilik göstergesi olarak kullanıldığında TRA2 sanayi sektörü en düşük verimliliğe sahip Düzey II bölgesi olmuştur. Ayrıca, BGUS kapsamında üretimleri tarım ve hayvancılık ile madencilik sektörlerine dayalı olan, kırsal niteliği yüksek ve sanayileşme konusunda yeterli düzeyde ilerleme sağlamamış iller Geleneksel Ekonomiye Dayalı Kentler olarak tanımlanmış olup TRA2 Bölgesi illeri de bu sınıflama kapsamında değerlendirilmiştir. 108 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 48: Cari fiyatlarla bölgesel gayrisafi katma değerleri (GSKD) ve sektörlerin GSKD içindeki payı (%), 2005-2011 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 TR90 15.174.935 17.389.282 19.576.656 22.600.000 22.609.256 25.616.791 28.046.924 TRA1 5.092.524 5.928.071 6.636.141 7.557.603 8.182.798 9.304.442 10.592.427 TRA2 3.887.211 4.394.111 4.706.945 5.257.444 5.720.214 6.910.139 TRB2 5.960.077 6.502.317 7.436.404 8.662.709 9.706.378 YILLAR 2005 2008 BÖLGE Tarım Sanayi Hizmetler Tarım Sanayi Hizmetler TR 10,6% 28,0% 61,3% 8,5% 27,2% 64,3% TRA2 31,1% 13,7% 55,1% 24,6% 12,6% 62,8% Kaynak: TÜİK, Ulusal Hesaplar, Erişim Tarihi: 12.04.2014 7.685.179 11.245.883 11.989.848 Tarım 9,0% 24,8% 2011 Sanayi Hizmetler 27,5% 63,5% 14,0% 61,2% 2005-2011 yılları arasında ülke genelinde olduğu gibi TRA bölgelerinde de GSKD açısından artışlar yaşanmakla beraber TRA2 ile komşu bölgeler arasında bölgesel GSKD değerindeki fark artmaya ve Doğu Anadolu illeri arasında TRA2 illeri en az katma değer üreten iller olmaya devam etmektedir. 2011 yılı TÜİK verilerine göre, sanayi sektörünün gayri safi katma değeri içerisindeki payı ülke genelinde % 27,5 iken TRA2 Bölgesi’nde % 14,0 ile sınırlıdır. Bölgedeki tarım ve hizmet sektörlerinin payları ise sırasıyla % 24,8 ve 61,2’dir. 2004, 2008 ve 2011 verileri karşılaştırıldığında, katma değer açısından tarım sektöründen sanayi sektörüne doğru bir geçiş olduğu yorumu yapılabilir. Ancak, Grafik 36’dan da görüleceği üzere TRA2 Bölgesi Bölgesel GSKD değerleri açısından son sırada yer almakta olup tarımsal üretimin azalmasının yanısıra bölgede sektörel çeşitliliği düşük, düşük teknolojinin kullanıldığı sektörlerde yığınlaşmanın yüksek olduğu, dolayısıyla kişi başına gayrisafi katma değerin de düşük kaldığı söylenebilir. Gelir İdaresi Dairesi Başkanlığı’nın 2011 yılı verilerine göre TRA2 Bölgesi’ndeki imalat sanayi işyeri sayılarının alt imalat kollarına dağılımı Tablo 49’da verilmiştir. Bölge illerinde; % 24,2’lik oranla gıda ürünleri ve içecek imalatı, % 17,6 ile orman ve orman ürünleri, % 16,2 ile metal ürünleri imalatı önde gelen imalat kollarıdır. 109 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 100 000 000 90 000 000 80 000 000 70 000 000 60 000 000 50 000 000 40 000 000 30 000 000 20 000 000 TR51 TR31 TR41 TR42 TR61 TR62 TR33 TR32 TR21 TR83 TR63 TR90 TR52 TR72 TR22 TRC2 TRC1 TR71 TRB1 TRC3 TR81 TRB2 TRA1 TR82 TRA2 10 000 000 Grafik 36 2011 yılı Cari Fiyatlarla Bölgesel Gayri Safi Katma Değerleri Tablo 49: İmalat Sanayi İşyeri Sayılarının Alt İmalat Kollarına Dağılımı 2002,2011 Yıllar 2002 2011 Artış Alt İmalat Kolu Sayı Yüzde Sayı Yüzde Yüzde Gıda Ürünleri ve İçecek 237 22 24,2 117,7 516 Orman ve Orman Ürünleri 234 21,7 17,6 59,8 374 Metal Ürünleri 162 15 16,2 113,6 346 Tekstil Ürünleri ve Giyim Eşyası 145 13,5 11,5 69,0 245 Makine ve Teçhizat 70 6,5 5,1 55,7 109 Diğer İmalatlar 230 21,3 20,2 134,8 540 Toplam 1.078 100 2.130 100 97,6 Kaynak: TÜİK Genel Sanayi ve İşyeri Sayımı (GSİS) sonuçları ve Gelir İdaresi Dairesi Başkanlığı verilerinden derlenmiştir. Gelir İdaresi Dairesi Başkanlığı ve TÜİK GSİS verileri karşılaştırıldığında son 10 yılda imalat sanayi sektöründe faaliyet gösteren işyeri sayısı toplamı yaklaşık iki katına çıkmıştır. Bölge illerinde imalat sanayi işyeri sayısı dikkate alındığında en fazla artış Ağrı ve Iğdır’da gerçekleşmiştir. İllerde yer alan sınır kapıları bu artışların en büyük tetikleyicisidir. Son 10 yılda alt imalat kollarında en fazla artış diğer imalat kollarında yaşanırken bu artışta inşaat malzemeleri üretiminin önemli bir payı bulunmaktadır. Bu alanı gıda ürünleri ve içecek ile metal ürünleri (illerdeki küçük sanayi sitesi oluşumlarına bağlı olarak) izlemektedir. Tekstil ürünleri ve giyim eşyası, orman ve orman ürünleri ile makine ve teçhizat alanlarında yer alan işyerlerindeki artışın bu üç alana göre daha yavaş olduğu gözlenmiştir. 3.2.1. Sanayi Altyapısı Cumhuriyetin ilk yıllarında devletin itici güç olarak başat rol aldığı sanayileşme sürecinin değişmesi gerektiği 1960 öncesi yaşanan ekonomik krizlerle anlaşılmıştır. Planlı kalkınma modeline geçilmesi amacıyla oluşturulan Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı da (1963-1967) 110 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI sanayinin organize bir şekilde yapılması gerektiğine vurgu yapmıştır. Bu dönemde sanayinin lokomotif sektör olduğu kabul edilmiş, ekonomik dengenin kurulması, sosyal ve ekonomik kalkınmanın birlikte sağlanması, belli bir hızda büyümenin gerçekleştirilmesi ve sanayileşmeye önem verilmesi gibi uzun vadeli hedefler ortaya konmuştur. Söz konusu hedeflerde ülke genelinin gerisinde kalan TRA2 Bölgesi’nde sanayileşme süreci ancak 2000’li yıllarda başlamış olup bölgenin sanayi altyapısına ilişkin bilgiler aşağıda kısaca açıklanmaktadır. Ağrı Ağrı OSB’de parsel tahsisine 2010 yılı sonunda başlanmış ve bugüne kadar 4 firmaya 4.000 m2 ile 10.000 m2 arasında değişen büyüklükte 9 adet parsel bedelsiz olarak tahsis edilmiştir. Ayrıca bölgenin ileride gelişmesi göz önüne alınarak 26,5 hektar alan gelişme bölgesi olarak planlanmış ve rezerv alanı olarak bekletilmektedir. Parsel tahsisi gerçekleştirilen 4 firmadan 2 tanesi üretime geçmiş olup (bitümlü asfalt plenti tesisi) 2 tanesi ise inşaat safhasındadır. Ağrı Merkez’de 312 işyeri kapasitesine sahip 1 adet Küçük Sanayi Sitesi mevcuttur. İl merkezinde kurulu bulunan Küçük Sanayi Sitesi 1997 yılında faaliyete başlamıştır. İş yerlerinde ortalama olarak 1-2 kişi istihdam edilmektedir. 2012 yılı itibariyle 300 dolu iş yeri, 12 adet boş iş yeri mevcut olup doluluk oranı % 96’dır. 1991 yılında kurulan Doğubayazıt Küçük Sanayi Sitesi toplam 100 işyeri kapasiteye sahip olup doluluk oranı % 100’dür. Eleşkirt’te 2009 yılında faaliyete geçen ve toplam 50 işyeri kapasitesine sahip olan KSS’nin yaklaşık yüzde 60’ı doludur. Bunların yanısıra, 2006 yılında faaliyete geçen ve 90 işyeri kapasitesine sahip olan Patnos KSS’nin tamamı doludur. Ardahan Kartalpınar köyü mevkiinde 52 hektar üzerine inşa edilen Ardahan OSB, 2012 yılında tamamlanarak hizmete girmiştir. Proje bedeli 6.320.000,00 TL’dir. 30 adet çeşitli boyutlarda parsel olarak bölümlendirilen OSB’de 13 parsel 11 adet işletmeye bedelsiz olarak tahsis edilmiştir. 2 işletme faaliyetlerine başlamıştır. Tahsis döneminin inşaat sezonunun durduğu kış aylarına denk gelmesi diğer 9 firmanın faaliyetlerine başlamak için yaz aylarını beklemelerine sebep olmuştur. Ardahan Merkez’de 132 işyeri kapasiteli 1 adet Küçük Sanayi Sitesi mevcuttur. İl merkezinde kurulu bulunan iş yerlerinde ortalama olarak 1-2 kişi istihdam edilmektedir. 2012 yılı itibariyle 101 dolu iş yeri, 31 adet boş iş yeri mevcut olup doluluk oranı % 77’dir. Iğdır 1999 yılında kuruluş çalışmaları başlamış olan OSB’nin 1. etabının altyapısı 2011 yılında tamamlanmıştır. İki etap halinde planlanan OSB’nin 1. etabındaki tüm parsellerin (22 parsel) tahsisi yapılmıştır. 83 parselden oluşan 2. etabın altyapı inşaatı ihalesinin yapılmasını müteakiben faaliyetler başlayacaktır. OSB’de inşaatı bitmiş toplam 11 tesis bulunmaktadır. Bunlardan altı tanesi hâlihazırda faal olup, meyve konsantresi, yem imalatı (2 firma), yapı kimyasalları ve plastik ürünler üreten tesisler çeşitli nedenlerle şu an üretim yapamamaktadır. 111 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Iğdır Merkez’de 1975 yılında faaliyete geçmiş olan 317 üyeli 1 adet Küçük Sanayi Sitesi mevcuttur. KSS’de oto tamir ve bakımı dışında mobilya, PVC, alüminyum doğrama, ısıcam atölyeleri, prefabrik konut imalatı, branda tamiri gibi alanlarda faaliyet gösteren işletmeler bulunmaktadır. Ayrıca bazı uluslararası nakliye firmalarına ait TIR garajları da KSS arazisi içerisinde yer almaktadır. KSS’nin yönetim eksikliğinin de etkisiyle ciddi altyapı sorunları bulunmaktadır. Kars 88 parsele ayrılan organize sanayi bölgesinin 83 parselinin tahsisi gerçekleştirilmiştir. 5 parsel ise boş durumdadır. Tahsisi gerçekleştirilen 83 parselde ise 74 firmaya yer tahsisi yapılmıştır. Bunlardan 53 firma hâlihazırda üretim yapmaktadır. 6 firma inşaat safhasında, 8 firma proje safhasında ve 7 firma da kapalı durumdadır. OSB’de güvenlik, temizlik, sosyal hizmetler, su ve kanalizasyon, elektrik ve yol altyapılarında ciddi sorunlar mevcuttur. Üretimde bulunan 53 firmanın 21’i süt ve süt ürünleri imalatı yaparken, 5’i orman ürünleri, 5’i tarım makineleri ve malzemeleri, 4’ü taş kesme, 3 tanesi hazır beton ve kum eleme, 2’si mobilya dekorasyon üzerine, birer firma okul malzemeleri, ekmek, et ürünleri, ısı yalıtımı, karo imalatı, temizlik ürünleri, gıda imalatı, karma yem, kâğıt havlu-peçete, kilit parke taşı ve metal rekor üzerine imalat yapmaktadır. Kars OSB’de ayrıca çevre hizmetleri ile araç muayene istasyonu olarak faaliyet gösteren birer adet firma bulunmaktadır (Kars Organize Sanayi Bölgesi Parsel Tahsis Komisyon Raporu, 2012). Kars Merkezde 408 işyeri kapasiteli 1 adet Küçük Sanayi Sitesi mevcuttur. İl merkezinde kurulu bulunan Küçük Sanayi Sitesinin inşaatına 1986 yılında başlanmış olup 1998 yılında tamamlanmıştır. İş yerinde ortalama olarak 1-2 kişi istihdam edilmektedir. 2012 yılı itibariyle 300 dolu, 108 adet boş iş yeri mevcut olup doluluk oranı % 74’tür. Sarıkamış Küçük Sanayi Sitesi 1983 yılında kurulmuştur. KSS’de 26 parsel dolu iken 28 parsel boş durumdadır. Faal istihdam edilmektedir. Merkez ve Sarıkamış ilçelerinde yer ağırlıklı olarak oto tamircileri, oto yedek parça tamircileri, mobilya imalatçıları faaliyet göstermektedir. Toplam 54 parselden oluşan işletmelerde ortalama 1-2 işçi alan küçük sanayi sitelerinde metal ürünleri imalatçıları ve 112 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Harita 6 TRA2 Bölgesi OSB ve KSS’lerinin durumu 113 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Bölge illerinin OSB ve KSS’lerinin hepsinde büyük sorunlar bulunmakta olup aşağıda özetlenmektedir; Elektrik ve su hizmetlerinin sağlanmasında büyük sıkıntılar yaşanmaktadır. Atık su arıtma tesisi bulunmamaktadır. OSB’de temizlik hizmetleri istenen düzeyde olmayıp, oluşan çöplerin katı atık toplama sistemi oluşturularak programa bağlanması gerekmektedir. Doğalgaz tesisi kurulmamıştır. Iğdır ili hariç OSB’lere ulaşımı sağlayan yollar kötü durumdadır. OSB ve KSS’lerin iç yollarının bir kısmı stabilize durumda olup, büyük bir kısmında derin çukurlar bulunmaktadır. PTT, banka, market, restoran gibi esnaf ve çalışanların ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri yapılar mevcut değildir. Olası iş kazalarına karşı sağlık merkezleri yer almamaktadır. Sanayi bölgesi sınırları içerisinde güvenlik önlemleri yetersiz olup, bölgenin duvar ya da çitle örtülmesi gerekmektedir. İdari bina, çıraklık merkezi, kafeterya, garaj, bakım onarım ünitesi gibi sosyal tesislerden yoksundur. 3.2.2. Rekabet ve Yenilikçi Kapasite TRA2 Bölgesi’ndeki markalaşma faaliyetleri ülke genelinin oldukça gerisindedir. Bölgeden yapılan marka başvuruları ve tescil sayıları ülke genelinin binde 1’i civarındadır. Patent, faydalı model ve endüstriyel tasarım konusunda yapılan başvurular ise daha az sayıdadır. Tablo 50: Rekabet ve yenilikçi kapasite durumu, 2002-2012 Marka, Patent, TR İçerisindeki Faydalı Model, Payı (Binde) Endüstriyel Tasarım Başvuru 246 0,3 Ağrı Tescil 99 0,2 Başvuru 297 0,4 Kars Tescil 138 0,3 Başvuru 275 0,2 Iğdır Tescil 64 0,2 Başvuru 71 0,1 Ardahan Tescil 47 0,1 Başvuru 900 1,2 TRA2 Tescil 348 0,8 Başvuru 749.905 Türkiye Tescil 414.833 Kaynak: Türk Patent Enstitüsü, www.tpe.gov.tr, Erişim Tarihi: 21.05.2013 Tablo 50, TRA2 Bölgesi’nin markalaşma çalışmalarının oldukça zayıf olduğunun göstergesi niteliğindedir. Ayrıca işletmelerin yenilik ve AR-GE faaliyetleri ile büyüklükleri arasında doğru orantı olduğu bilinmektedir. 2012 yılında bölge illerinden yapılan başvuru sayıları incelendiğinde patent başvurusu bulunmamakta olup TRA2 Bölgesi’nde yüz bin kişiye düşen marka başvuru sayısı 19’dur. Bölgede girişimciliğin sosyo-kültürel ve ekonomik altyapısı 114 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI yetersizdir. Bu duruma neden olan etkenler arasında eğitim seviyesinin düşüklüğü, toplumsal farkındalığın yetersizliği öne çıkmaktadır. Kurumlar arası koordinasyon eksikliği ve girişimciliğe yönelik ortak politikaların oluşturulmamasının yanı sıra üniversite-sanayi işbirliğinin olmaması ve girişimcilere yönelik teşvikler hakkında bilgi eksikliği de diğer faktörlerdir. Bölge illerinde girişimcilik kültürü ve becerisinin oluşturulabilmesi için bu konuda eğitim hizmeti sağlayan kurum ve kuruluşların faaliyetlerinin daha etkin bir şekilde uygulanmasına devam edilmesi gerekmektedir. Tablo 51: 01.01.2001-31.03.2013 tarihleri arasında düzenlenen yatırım teşvik belgeleri Teşvik Belgesi Sabit Yatırım Oluşturulan İl/Bölge Sayısı Tutarı (Milyon TL) İstihdam (kişi) 99 846 3.502 Ağrı 80 605 2.012 Kars 73 187 1.919 Iğdır 31 525 646 Ardahan 283 2.163 8.079 TRA2 41.245 370.062 1.661.585 Türkiye Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, Yatırım Teşvik İstatistikleri 2001 yılından itibaren Ekonomi Bakanlığı tarafından düzenlenen yatırım teşvik belgesi verilerine göre TRA2 Bölgesi illeri arasında yatırım sayısı, yatırım tutarı ve yaratılan toplam istihdam bakımından Ağrı ilk sırada yer almaktadır. Bölge ve ülke geneli söz konusu veriler bakımından kıyaslandığında öncelikli iller olmasına rağmen bölge illeri ülke genelinin çok gerisinde kalmıştır. Ülke genelinde yatırım başına yaratılan istihdam 40 kişi iken, bölgede 29 kişi ile sınırlı kalmıştır. Bölge illeri arasında Ağrı 35 kişi ile ülke ortalamasına en yakın ildir. 50 40 40 35 25 30 29 26 21 20 10 0 Ağrı Kars Iğdır Ardahan TRA2 Türkiye Grafik 37 Yatırım başına oluşturulan ortalama istihdam (kişi, 2001-2013*) Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, Yatırım Teşvik İstatistikleri, *Mart ayı sonu verileridir. 3.3. TARIM SEKTÖRÜ Yüksek platolarda geniş otlak alanları bulunan bölgenin sahip olduğu coğrafi yapısı hayvancılık için avantaj sağlamaktadır. Ancak, bölgede kış mevsiminin uzun sürmesi tarımsal üretimi etkilemektedir. 115 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tarım ve hayvancılık bölgenin temel geçim kaynağıdır. Tarımın büyük oranda doğa koşullarına bağlı olması bölgenin tarımsal üretimini ve gelişmesini etkilemektedir. Aynı zamanda bölge içinde görülen mekânsal farklılıklar, tarımsal üretim çeşitliliğini ve seviyesini değiştirebilmektedir. İklim koşulları, coğrafi yapı, pazara yakınlık gibi etkenler bu farkların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. 3.3.1. Tarım Arazileri ve Tarımsal Yapı 3.3.1.1. Tarım Arazilerinin Kullanım Durumu TRA2 Bölgesi’nde tarım arazilerinin alanı toplam yüzölçümünün yüzde 27,79’unu oluşturmaktadır. Tarım arazilerinin yüzde 57,6’sı sulanabilir olmasına rağmen, hâlihazırda bu arazilerin ancak yüzde 29,1’i değerlendirilmektedir. Tablo 52: TRA2 Bölgesi Tarım Arazilerinin Kullanım Durumu Orman ve Çayır ve Toplam Su Sulanan Arazi/ Tarım Fundalık Mera Potansiyeli Sulanabilir Sulanabilir Bölge Alanı Alanlar Alanları (10Milyar Arazi (%) Tarım Alanı (ha) (ha) (ha) m3/Yıl) (%) Ağrı Ardahan Iğdır Kars TRA2 361.000 84.251 118.525 351.959 915.735 0 31.957 2.233 37.700 71.890 556.222 285.678 146.571 396.031 1.384.502 2,33 1,24 0,76 1,18 5,51 64,6 43,8 82,2 55 57,6 5,2 27,3 83,4 4,18 29,1 Kaynak: DSİ ve Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü Verileri, 2012. Bölgede, damlama sulama ve yağmurlama yöntemlerinin kullanımı yaygın olmayıp, yanlış sulama uygulamalarının (salma sulama vb.) yanı sıra sulama şebekelerinin çoğunun eski ve toprak kanallı olması, tarımda aşırı su kullanımına sebep olmaktadır. Sürdürülebilir tarımın bir gereği olan tesviye, toplulaştırma ve drenaj sistemleri ile tarla içi geliştirme çalışmaları bölgede yetersiz kalmaktadır. Sulamaya yönelik kamu yatırımlarının gerçekleştirilmesi iklim koşullarının elverişsizliği ve ödenek yetersizliği gibi nedenlerle gecikmektedir. Bölgede arazi kullanımında çayır ve meraların payı yüksektir. Toprak kullanımında çayır ve mera alanlarının bölgedeki payı yüzde 49’luk oran ile Türkiye ortalamasının (% 18,7) 2,6 katıdır. Bu durum mera hayvancılığının bölgede yoğun bir şekilde yapılabilmesine imkân sağlamaktadır. Ancak, bölgenin iklim koşulları nedeniyle uzun süre kapalı ortamda yemle beslenmek zorunda kalan hayvanların erken bahar döneminde otlatılmaları çayır ve meralar üzerinde aşırı baskıya neden olmakta dolayısıyla çayır ve meralar bitki çeşitliliği ve sıklığı açısından tahribata uğramaktadır. 116 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tarım Çayır ve Mera Ormanlık ve Fundalık Alan Tarım Dışı Alan 59 57 49 41 37 35 33 Ağrı 33 32 25 22 17 4 39 26,4 22 17 16 7 1 Ardahan Iğdır 4 Kars 18,7 22 3 TRA2 Türkiye* Grafik 38 TRA2 Bölgesi’nde Kullanım Şekillerine Göre Topraklar (%) Kaynak: Valilik ve İl Tarım Müdürlüğü Verileri, Türkiye İstatistik Yıllığı, 2004 Bölgedeki tarım alanları dağılımı toplamda % 32’lik pay almakta olup Türkiye değerinin (% 33) nispeten altında kalmaktadır. TRA2 Bölgesi’nin orman ve fundalık alan oranları (% 3) ise Türkiye ortalamasının (% 26,4) oldukça altındadır. 3.3.1.2. Tarım İşletmelerinin Yapısı TRA2 Bölgesi’ndeki işletmelerin büyük çoğunluğu aile işletmeleridir ve bu işletmelerde çalışanlar, ücretsiz aile işçisi olarak çalışmaktadır. İşletmeler, arazi büyüklüğü bakımından genellikle büyük ölçekli değildir. Buna rağmen, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (mülga Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı) kayıtlarında, işletmelerin büyük çoğunluğunun (%56) 50 ile 200 dekar arası araziye sahip tarım işletmeleri olduğu görülmektedir. Bunun nedeni, bölgede miras yoluyla bölünen arazilerin, fiilen hissedarlar arasında paylaştırılmasına rağmen, bu paylaşımın resmi kayıtlara yansıtılamamasıdır. Bazı işletme sahipleri devlet teşviklerinden yararlanmak ve tapu işlemleri maliyetinden kaçınmak amacıyla arazi mülkiyeti ile ilgili değişiklikleri bildirmemektedirler. 50 dekardan daha az araziye sahip olan işletmeler toplam işletme sayısının % 32,2’sini oluştururken, bu işletmeler toplam arazi miktarının % 8,72’sine sahiptir. Öte yandan, 500 dekardan fazla araziye sahip olan tarımsal işletmeler, toplam işletme sayısının ancak % 1,2’si iken, bu işletmeler toplam arazi miktarının % 9,09’unu oluşturmaktadırlar (Grafik 39). Arazilerin işletmelere göre dağılımında büyük ölçekli işletmeler sayıca az olmalarına rağmen, işletme başına ortalama arazi miktarı itibari ile küçük ölçekli işletmelerden yaklaşık 33 kat daha fazla araziye sahiptirler 117 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI İşletme Sayısı Toplam Arazi Miktarı 56,0 55 Küçükbaş Hayvan Büyükbaş Hayvan 60,78 46,62 43,61 32,2 27,19 22,31 15,14 8,72 10,6 6,02 9,09 1,2 3,75 1,77 0-49(da) 50-199(da) 200-499(da) 500+(da) Grafik 39 TRA2 Bölgesi’nde Arazi Büyüklüğüne Göre Hayvancılık Bilgileri (%) Kaynak: Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlükleri verileri, 2012 3.3.1.3. Tarım Sektöründe Kurumsal Kaynaklar ve Örgütlenme TRA2 Bölgesi’nde tarımsal birlik ve kooperatiflerin dışında, aktif olarak faaliyet gösteren ve üyelerinin haklarını koruma amacı güden örgüt sayısı oldukça düşüktür. Tablo 53: Tarım Sektöründe Örgütlenme (adet) Tarım Damızlık Sığır Bölge Kredi Kooperatif Yetiştiricileri Sayısı Birliği Sayısı 5 Ağrı 17 Kars 4 Iğdır 5 Ardahan 31 TRA2 Koyun Keçi Yetiştiricileri Birliği Sayısı 1 1 1 1 4 Arı Yetiştiricileri Birliği Sayısı 1 1 1 1 4 1 1 1 1 4 Kaynak: www.tarimkredi.org.tr ; Erişim tarihi: 19.11.2012 Tarım Kredi Kooperatifleri TRA2 Bölgesi’nde her ilde örgütlenmiştir. Bu kooperatifler çiftçiye üretimde girdi desteği ve nakit kredi olanakları sağlamaktadırlar. Ziraat odaları tüzel kişiliğe sahip olmakla birlikte, bölgede yeterli etkinliğe sahip değildir. Hayvansal üretimin geliştirilmesi amaçlı faaliyet gösteren üretici birlikleri, veterinerlik hizmetleri, yem ve malzeme satışı, ırk ıslahı ve kayıt tutma gibi faaliyetlerde bulunmaktadırlar. Ayrıca, Ağrı’da 8, Ardahan’da 8, Iğdır’da 7 ve Kars’ta 20 adet sivil toplum örgütü tarım ve hayvancılık ile ilgili faaliyet göstermektedir (Tablo 53). Son yıllarda gerçekleşen örgütlenmelerin bir kısmı Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ve Avrupa Birliği kaynaklı Kırsal Kalkınma Desteklerinden faydalanmak için gerekli olan yasal zorunluluklardan kaynaklanmaktadır. Buna rağmen, kooperatif ve birlik gibi örgütler hem sayı hem de nitelik olarak yetersiz ve tarımsal gelişmede pasif kalmaktadırlar. Bu da beraberinde üretimin sürdürülebilirliğini, pazarda rekabet edebilirliğini ve üretim verimliliğini zorlaştırmaktadır. 118 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 3.3.2. Tarımsal Üretim 3.3.2.1. Bitkisel Üretim Ülkemizin tarım alanı 26.013.732 hektar olup toplam yüzölçümün % 33’üne denk gelmektedir. Toplam işlenen tarım alanı ise 21.383.626 ha olup tarım alanının % 82,2’sini oluşturmaktadır. TRA2 Bölgesi’nin toplam işlenen tarım alanı Türkiye değerinin % 3,28’ine denk gelmektedir. Bölgede toplam işlenen tarım alanı içerisinde; nadasa bırakılan alan % 22,5, sebze tarımı yapılan alan ise % 0,36 oranındadır. Toplam tarım alanı içerisinde yem bitkileri yetiştiriciliği alanı % 22,9 oranında olup Türkiye değerinin üzerindedir. TRA2 Bölgesinde en fazla ekilen tarım alanı (247.786 ha) ile nadasa bırakılan alan (100.363 ha) Ağrı ilinde yer almaktadır. En fazla meyve (3.618 ha) ve sebze (2.636 ha) ekilen alan Iğdır’da yer alırken yem bitkilerinin en fazla hasat edildiği alan ise Ağrı’da (91.718 ha) bulunmaktadır (Tablo 54). 119 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 54: Tarımsal Alan Kullanımı (hektar) DÜZEY Nadasa bırakılan tarım alanı Ekilen tarım alanı Miktar Ağrı Ardahan Iğdır Kars 247.786 38.368 50.160 203.285 % 70,98 96,35 65,58 86,08 TRA2 Türkiye 539.597 16.333.002 76,9 76,3 Miktar 158.368 4.249.026 100.363 1.443 23.692 32.870 Sebze ekilen tarım alanı % Miktar % 28,75 913 0,26 3,62 10 0,02 30,97 2636 3,45 13,92 0 22,5 19,8 Ekilen toplam tarım alanı Miktar % 349.061 49,76 39.820 5,67 76.488 10,90 236.155 33,66 3558 0,36 701.524 801.598 3,7 21.383.626 Uzun ömürlü bitkilerin toplam alanı İşlenen toplam tarım alanı ve uzun ömürlü bitkiler Miktar % 75 1,68 69 1,55 3.626 81,39 684 15,35 Miktar 349.136 39.889 80.114 236.838 4.455 0,15 705.978 3,28 82,2 3.010.580 12,34 24.394.205 % 49,45 5,65 11,35 33,54 Uzun ömürlü bitkiler / Meyveler, içecek ve baharat bitkileri alanı Miktar % 75 100 69 100 3.618 99,78 684 100 4.447 2,89 93,5 1.748.763 99,8 58,8 Yem bitkileri Miktar % 91.718 14.848 14.378 65.511 6,27 1,01 0,98 4,48 186.455 22,9 1.461.454 5,61 Kaynak: TÜİK, Bölgesel İstatistikler, 2010. Erişim tarihi. 19.11.2012 120 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 3.3.2.2. Meyve Üretimi Ülkemizde toplu meyveliklerin alanı 30,1 milyon dekar olup meyve veren yaşta ağaç sayısı yaklaşık 670 milyondur. Toplam üretim ise 14,5 milyon tondur (TÜİK, 2012). TRA2 Bölgesi’nde ise toplam meyvelik alanı 51.446 dekar, toplam meyve üretimi 55.802 tondur. TRA2 Bölgesi’ndeki üretimin TRA Bölgesi içerisindeki payı ise % 41, Türkiye içerisindeki payı ise % 0,38’dir. TRA2 Bölgesi’ndeki verimlilik oranı % 9,3 ile Türkiye ortalamasının (% 2,7) oldukça üstünde çıkmaktadır. Meyveler grup bazında değerlendirildiğinde TRA2 Bölgesi’ndeki meyve üretiminin % 99,6’sının diğer-taş ve yumuşak çekirdekli meyve grubuna ait olduğu görülmektedir. Cevizin yer aldığı zeytin ve sert kabukluların üretimi ise bölge içerisindeki meyve üretiminin % 0,35’ine denk gelmektedir. 2012 yılı itibariyle TRA Bölgesi’nde elde edilen işlenmemiş baharat bitkilerinin tamamı TRA2 Bölgesi’nden karşılanmaktadır (Tablo 55). Tablo 55: TRA2 Bölgesi’nde ve Türkiye’de Yetişen Meyve Grupları Ve Üretim Değerleri, 2012 Toplu Meyve veren Meyve vermeyen Grup adı Düzey meyveliklerin Üretim(ton) yaşta ağaç sayısı yaşta ağaç sayısı alanı(dekar) TRA2 80 40 80 Üzüm TRA 9065 6066 9065 TR 4.622.959 4.185.126 4.622.959 TRA2 Muz-İncirAvokadoTRA 2 29 3295 520 Kivi TR 558.902 521.439 10.381.695 1.341.877 Diğer 50.451 55.559 597.179 177.431 Meyveler-Taş TRA2 Çekirdekliler TRA 86.637 124.237 2.159.040 714.940 ve Yumuşak Çekirdekliler TR 5.251.612 6.660.362 134.400.996 42.103.042 TRA2 795 197 2490 4645 Zeytin ve TRA 7774 6287 182.140 74.316 Diğer Sert Kabuklular TR 19.016.323 2.971.354 519.348.902 65.814.763 TRA2 120 6 120 Baharat TRA 120 6 120 Bitkileri (İşlenmemiş) TR 664.828 206.870 664.828 TRA2 51.446 55.802 599.869 182.076 Toplam TRA 103.598 136.625 2.353.660 789.776 TR 30.114.624 14.545.151 669.419.380 109.259.682 Kaynak: TÜİK, Bitkisel Üretim İstatistikleri, Erişim Tarihi: 28.05.2012. Aşağıdaki grafikte taş çekirdekli ve yumuşak çekirdekli meyvelerin TRA2 ve TRA düzeyinde kıyaslamaları yapılmıştır. Buna göre Kuzeydoğu Anadolu Bölgesinde (TRA) toplam 2,4 milyon meyve veren ağaç üzerinden 136.626 ton taş ve yumuşak çekirdekli meyve üretimi yapılmaktadır. TRA Bölgesinin % 25’ine denk gelen meyve veren yaştaki ağaç sayısı ile 121 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI TRA2 Bölgesi’ndeki üretim TRA Bölgesi’nin % 41’ini karşılamaktadır. Verimlilik açısından TRA2 Bölgesi’ndeki değer % 9,3 olup TRA Bölgesi (% 5,8) ve Türkiye (% 2,1) değerinin üzerindedir. TRA2 Bölgesi’nin verimliliğinin yüksek çıkması taş çekirdekli ve yumuşak çekirdekli meyve grubundaki verimliliğinin yüksek olmasından kaynaklanmaktadır. 2.500.000 9,3 2.353.660 10 9 2.000.000 8 7 1.500.000 6 5,8 1.000.000 599.869 500.000 5 4 Üretim ( ton) 3 Meyve Veren Yaşta Ağaç Sayısı verim 2 55.802 136.625 0 1 0 TRA2 TRA Grafik 40 Taş Çekirdekli Ve Yumuşak Çekirdekli Meyvelerin Düzey Bölgeleri Arasında Kıyaslanması Kaynak: TÜİK, Bitkisel Üretim İstatistikleri, 2012, Erişim Tarihi: 28.05.2013 TRA2 Bölgesi’nin meyve üretiminde Iğdır ili ön plana çıkmaktadır. Taş ve yumuşak çekirdekli meyve üretimi Iğdır’da 50.112 ton, Kars’ta 4.356 ton, Ardahan’da 712 ton ve Ağrı’da 379 tondur. Sert kabuklularda ceviz üretiminin % 40,6’sı Iğdır, % 35’i Kars (Kağızman) ve % 24,4’ü Ardahan (Posof) ilinde yapılmaktadır. 40 tonluk üzüm üretimi Iğdır’dan karşılanmaktadır. İşlenmemiş baharat bitkilerinden kimyon ve rezene toplam 6 ton olmak üzere Ağrı’dan (Tutak) karşılanmaktadır (Tablo 56). TRA2 Bölgesi’nde taş ve yumuşak çekirdekli meyvelerden en çok elma (27.101 ton) ve kayısı üretimi (21.522 ton) gerçekleştirilmekte ve üretimin önemli bir bölümü Iğdır’dan sağlanmaktadır. Tablo 56: Seçilmiş Bazı Meyvelerin Üretim Miktarları (ton), 2012 DÜZEY Ağrı Ardahan Iğdır Kars TRA2 Taş ve Yumuşak Çekirdekliler Şeftali Erik Kayısı Kiraz Vişne Armut Elma 0 13 92 17 45 27 185 0 120 0 15 29 38 510 4899 207 17.755 543 663 320 25.725 0 0 3675 0 0 0 681 4899 340 21.522 575 718 385 27.101 Sert Kabuklular Ceviz 0 48 80 69 197 İşlenmemiş Baharat Bitkileri Kimyon Rezene 3 3 3 3 Kaynak: TÜİK, Bitkisel Üretim İstatistikleri, Erişim Tarihi: 28.05.2012. 122 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI TRA2 Bölgesinde meyve üretimi alanında son yıllardaki geçici değişikliklerin etkilerini minimize etmek ve genel görünümü görmek amacıyla değişkenlere ait son 7 yılın ortalaması alınmış ve elde edilen değer üzerinden hesaplamalar yapılmıştır. Ortalama değer, faktör ağırlığı ile çarpılarak endeks değerler elde edilmiştir. Bölgede en fazla taş-yumuşak çekirdekli meyveler ile sert kabukluların üretimi yapılmaktadır. Meyvecilikte endeks hesabı yapılmış, verimlilik değeri esas alınarak (ton/meyve veren ağaç sayısı) taş-yumuşak çekirdekli meyvelerin üretim miktarları 2 ile sert kabukluların üretim miktarları 1 ile çarpılıp toplanarak endeks değer elde edilmiştir. Minimum ve maksimum endeks değerlerden oluşan değişim aralığı belirlenmiş, değişim aralığı alt ve üst limitleri belli olan sınıflara kategorize edilerek ilçeler sınıflara ayrılmıştır. Buna göre en fazla meyve verimi alınan ilçe Tuzluca’dır. İkinci sınıfta Karakoyunlu ve üçüncü sınıfta ise Digor yer almaktadır. Meyvecilik yapılmayan ilçeler ise Diyadin, Ağrı Merkez, Eleşkirt, Selim, Kars Merkez, Göle, Arpaçay, Akyaka, Ardahan Merkez, Hanak ve Damal’dır (Harita 7). Harita 7 TRA2 Bölgesi’nde meyve üretimi yapılan yerleşimler 123 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 3.3.2.3. Sebze üretimi Ülkemizde sebze üretimi 7,3 milyon dekarlık alanda yapılmaktadır. 2012 yılında 26,4 milyon ton sebze üretimi yapılmış olup üretimin % 86’sı meyvesi için yetiştirilen sebzeler üzerinedir. Tablo 57: TRA2, TRA Bölgesinde ve Türkiye’de Yetişen Sebze Grupları Ve Üretim Miktarı (ton), 2012 TRA2 TRA TR TRA2 / TRA TRA2 / TR Ekilen alan (Dekar) Kök ve Yumru Sebzeler Meyvesi İçin Yetiştirilen Sebzeler Diğer Sebzeler Toplam Üretim (ton) Ekilen alan (Dekar) Üretim (ton) Ekilen alan (Dekar) Üretim (ton) Ekilen alan (Dekar) Üretim (ton) Ekilen alan (Dekar) Üretim (ton) 901 957 3.491 4.705 1024.968 2.680.006 25,81 20,34 0,09 0,04 46.478 108.905 84.637 254.668 5.797.783 22.652.050 54,91 42,76 0,80 0,48 2.266 7.623 6.844 19.732 516.753 1.054.218 33,11 38,63 0,44 0,72 49.645 117.485 91.972 279.105 7.339.504 26.386.274 Kaynak: TÜİK, Bitkisel Üretim İstatistikleri, Erişim Tarihi: 28.05.2012 53,98 42,09 0,68 0,45 TRA2 Bölgesi’nde 2012 yılında 117.485 ton sebze üretimi gerçekleşmiş olup toplam Türkiye üretimin % 0,45’ine denk düşmektedir. TRA Bölgesi’ndeki toplam sebze üretimi 279.105 ton olup meyvesi için yetiştirilen sebzelerin oranı % 91, diğer sebzelerin (lahana, marul vb.) oranı % 7,1 ve kök ve yumru sebzelerinin oranı % 1,6 şeklindedir. TRA Bölgesi, kök ve yumru sebze ihtiyacının % 20sini, meyvesi yenen sebze ihtiyacının % 42,76sını ve diğer sebzelere yönelik ihtiyacının % 38,63ünü kendi ürettiği ürünlerden karşılamaktadır. TRA2 Bölgesi’nin sebze verimliliği incelendiğinde hektar alan üzerinden % 23,6 iken TRA Bölgesinin % 30,3 ve Türkiye’nin % 35,9 olduğu görülmektedir. TRA2 Bölgesi sebze verimliliğinde kök ve yumru sebzelerle meyvesi için yetiştirilen sebzelerin verimlilik değerleri bölge verimlilik değerini düşürmektedir. Sebze grubunda 108.905 tonluk üretimle en çok meyvesi için yetiştirilen sebzelerin (% 93) hasadı yapılmaktadır. Iğdır ili sebze üretimini en fazla meyvesi yenen sebzeler (% 98) üzerine yaparken Ağrı ili en fazla üretimi meyvesi yenen (% 60,7) ve diğer sebzeler (% 35,4) üzerine yapmaktadır. 250.000 200.000 150.000 100.000 50.000 0 Ağrı 651 Iğdır 306 TRA2 957 TRA 4.705 Meyvesi İçin Yetiştrilen Sebzeler 10.371 98.482 108.905 254.668 Diğer sebzeler 6.045 1.578 7.623 19.732 Kök ve Yumru Sebzeler Grafik 41 Sebzelerin Üretim Miktarları (ton) Kaynak: TÜİK, Bitkisel Üretim İstatistikleri, 2012, Erişim Tarihi: 28.05.2013 124 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Iğdır ilinde domates, karpuz ve kavun üretimi, Ağrı ilinde ise lahana ve kavun üretimi ilk sırada gelmektedir. 4.328 20.840 21.475 621 60 2.812 1020 38101 9756 9 Domates 436 1881 Havuç - Turp - Karpuz 1.275 813 Soğan (Taze) 1.200 4.875 Biber 360 18 1.091 Patlıcan - Kavun Fasulye Ispanak - Hıyar Iğdır 6045 Kabak (Sakız) Ağrı Marul Lahana Tablo 58: Seçilmiş Bazı Sebzelerin Üretim Miktarları (ton), 2012 120 12 297 - Kaynak: TÜİK, Bitkisel Üretim İstatistikleri, Erişim Tarihi: 28.05.2012 Harita 8 TRA2 Bölgesi’nde Sebze Üretiminde Öne çıkan İlçeler Sebzecilikte, verimlilik değeri esas alınarak (ton/ekilen alan) kök yumru sebze üretim miktarları 3 ile meyvesi için yetiştirilen sebze üretim miktarları 2 ile ve diğer sebze üretim miktarları 1 ile çarpılıp toplanarak endeks hesabı yapılmış, ilçeler sınıflara ayrılmıştır. Buna göre en fazla sebze verimi alınan ilçe Iğdır Merkez’dir. İkinci sınıfta Patnos, Hamur, Ağrı Merkez ve üçüncü sınıfta ise Eleşkirt yer almaktadır. Önemli düzeyde sebzecilik yapılmayan ilçeler ise Diyadin, Kağızman, Sarıkamış, Digor, Kars Merkez, Selim, Göle, Susuz, Arpaçay, Akyaka, Ardahan Merkez, Hanak, Damal ve Çıldır’dır (Harita 8). 125 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 3.3.2.4. Tarla Ürünleri üretimi Ülkemizde yaklaşık 1,6 milyon hektarlık alanda tarla ürünleri hasadı yapılmaktadır. Toplam üretim miktarı 92,1 milyon tondur. Üretimin % 37,3’ünü saman ve ot, % 36,2’ini tahıllar, % 16,3’ünü şeker imalatında kullanılan bitkiler, % 6,53’ünü patates-kuru baklagiller ve tohumlar, % 3,4’ünü yağlı tohumlar oluşturmaktadır. TRA Bölgesindeki üretimin % 71’i saman ve ot, % 18’i tahıl üzerinedir. TRA2 Bölgesi’nde ise tarla ürünleri üretiminin % 74’ü saman ve ot, % 21’i tahıl üzerine yapılmaktadır. TRA2 Bölgesi’ndeki parfümeri-eczacılık vb. bitkiler ile şekerpancarı ve yem bitkileri tohumları üretimi TRA Bölgesi üretiminin % 88’ini, saman ve ot üretimi TRA Bölgesi üretiminin % 48’ini, tahıl üretimi ise TRA Bölgesi üretiminin % 53’ünü karşılamaktadır. Patates-kuru baklagiller-kök ve yumru grubu üretiminin TRA Bölgesi toplam üretimi içindeki payı % 10,4’tür. Bölge illeri incelendiğinde tarla ürünleri üretiminde Ağrı ili saman ve ot, şeker imalatında kullanılan bitkiler ve tahıllarda ön plana çıkarken Kars ili patates-kuru baklagiller-yenilebilir kök ve yumrular ile parfümeri-eczacılık vb. bitkiler-şekerpancarı ve yem bitkileri tohumlarında öne çıkmaktadır. Bölgede yağlı tohumlar üretimi sadece Ağrı ilinde yapılmaktadır. Saman ve ot üretimi Iğdır ve Kars illeri (sırasıyla 585.101 ton ve 412.023 ton), tahıl üretiminde ise Kars ili (187.102 ton) de ön plandadır (Tablo 59). Bölgenin tarla ürünleri üretimindeki verimlilik oranı % 4,30 ile TRA (% 5,41) ve TR (% 5,83) değerlerinin altında kalmaktadır. Tarla ürünleri grubu içerisinde sadece patates-kuru baklagiller-yenilebilir kök ve yumrular grubu TRA ve TR değerinin üzerindedir (sırasıyla 4,30, 5,41, 5,83). 126 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 59: TRA2, TRA Bölgesi ve Türkiye’de Hasat Edilen Tarla Bitkileri Üretim Miktarı ve Alanı, 2012 AĞRI ARDAHAN IĞDIR KARS TRA2 Hasat Edilen Alan (dekar) ParfümeriEczacılık vb. BitkilerŞekerpancarı ve Yem Bitkileri tohumları Patates-Kuru BaklagillerYenilebilir Kök ve Yumrular Saman ve Ot Şeker İmalatında Kullanılan Bitkiler Tahıllar Yağlı Tohumlar Toplam Hasat Edilen Alan (dekar) Üretim (ton) Hasat Edilen Üretim Alan (ton) (dekar) Üretim (ton) Hasat Edilen Alan (dekar) Hasat Edilen Alan (dekar) Üretim (ton) TÜRKİYE TRA Üretim (ton) Hasat Edilen Alan (dekar) Üretim (ton) Hasat Edilen Üretim Alan (dekar) (ton) - - - - 72 4 186.634 18.410 186.706 18.414 208.935 20.964 1207.168 123.970 8645 2552 454 561 2066 2376 3551 6405 11.894 11.894 150.542 114.603 9.333.357 6.013.514 915.152 815.258 460.668 88.109 213.925 585.101 979.492 412.023 2.569.237 1.900.491 4064.381 3.972.325 19.262.578 34.416.503 16.600 58.709 - 1.507.010 238.392 198.420 3761 668 - - 2451168 115579 659542 118.857 - 4283 13.997 10.300 28.696 31.183 101.402 132.822 455.975 2.809.800 15.000.000 30.187 277.920 86.116 1.185.475 187.102 3.168.825 541.797 5757111 1.030.529 112.840.739 33.377.430 - - - - 3.111 668 5376 12.495.222 3.138.361 498266 687594 2365452 652636 5970956 2.564.869 10.344.889 5.599.772 157.948.864 92.069.778 31098 Kaynak: TÜİK, Bitkisel Üretim İstatistikleri, Erişim Tarihi: 28.05.2012 127 TRA2 Bölgesi’ndeki saman ve ot üretimi TRA Bölgesi’nin % 47,84’üne denk gelmektedir. Ağrı ilinin üretimi TRA Bölgesi’nin % 20,52’sini, Iğdır % 15’ini, Kars ise % 10,37’sini karşılamaktadır (Grafik 42). 1.900.491 2.000.000 60 1.800.000 50 1.600.000 47,84 1.400.000 40 1.200.000 1.000.000 30 815.258 585.101 800.000 20,52 600.000 400.000 88.109 200.000 10 14,73 10,37 2,22 0 Ağrı 20 412.023 Ardahan 0 Iğdır Üretim (ton) Kars TRA2 Düzey/TRA oranı Grafik 42 Saman-Ot Üretimi (ton) Kaynak: TÜİK, Bitkisel üretim İstatistikleri, 2012 Erişim tarihi. 28.05.2013 Bölgede gerçekleştirilen tahıl üretimi, Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki (TRA) toplam tahıl üretiminin % 53’ünü karşılamaktadır. TRA2 Bölgesinde en fazla tahıl üretimi Ağrı ilinde gerçekleşmekte olup Kars ili ikinci sırada yer almaktadır. Ağrı ve Kars illerinin tahıl üretiminde TRA Bölgesi içerisindeki payı sırasıyla % 23 ve % 18’dir (Grafik 43). 600.000 541.797 52,57 500.000 50 400.000 300.000 60 40 30 238.392 187.102 23,13 200.000 20 18,16 86.116 100.000 10 30.187 8,36 2,93 0 Ağrı Ardahan Üretim (ton) 0 Iğdır Kars Düzey/TRA oranı Grafik 43 Tahıl Üretimi (ton) Kaynak: TÜİK, Bitkisel üretim İstatistikleri, 2012 Erişim tarihi. 28.05.2013 TRA2 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Bölgenin en önemli tarla ürünü olan tahıl ve saman-ot üretiminin verimliliği Türkiye, TRA ve TRA2 Bölgeleri açısından incelendiğinde sırasıyla tahıl için % 30, %18 ve %17.1, saman – ot için ise %179, %98 ve 73,97 olup TRA2 Bölgesi verimliliğinin TRA ve Türkiye ortalamalarının altında olduğu görülmektedir. İl bazında değerlendirildiğinde Iğdır ilinin tahıl (% 30,99) ve saman-ot (% 273,51) verimliliği Türkiye ortalamasının çok üzerindedir. 300 273,51 250 200 178,67 150 100 97,7 89,08 73,97 42,06 50 0 19,13 15,82 Ağrı 30,99 29,58 15,78 15,21 Ardahan 17,9 17,1 Iğdır Kars Saman-Ot Verimliliği TRA2 TRA Türkiye Tahıl Verimliliği Grafik 44 Saman-Ot ve Tahıl Üretim Verimliliği (%) Kaynak: TÜİK, Bitkisel üretim İstatistikleri, 2012 Erişim tarihi. 28.05.2013 Niteliklerine Göre Örtü Altı Üretim; sera ve alçak plastik tüneller1 altındaki üretimi kapsamaktadır. TRA2 Bölgesi’nde seracılık faaliyetleri sadece 4 dekar plastik sera ve 1 dekar yüksek tünel şeklinde Iğdır ilinde bulunmakta olup toplam örtü altı üretim miktarı 57 tondur (TÜİK, 2012). TRA2 Bölgesi’nde Iğdır ve Ağrı-Diyadin ilçesinde 30 dönümlük sera yatırımı için alternatif enerji kaynaklarının ilde mevcut olması ve istihdam yaratma etkisi önemli avantaj olarak görülmektedir. Ağrı ilinin coğrafi konumu ve iklimin getirdiği lojistik dezavantajlar, nitelikli beşeri sermayenin eksikliği, muhtemel paydaşların kurumsal kapasite yetersizliği sıkıntı oluşturmaktadır. Iğdır için ise aynı büyüklükteki (30 dönüm) sera yatırımı için alternatif enerji 1 Alçak plastik tüneller; bitki sıraları üzerine yaklaşık 60 cm yarıçaplı ve yarım daire kesitli yerleştirilmiş iskeletlerin üzerinin yumuşak plastik örtülerle örtülmesi sonucu elde edilen yapılardır. Alçak plastik tünel altında yapılan bitkisel üretimde erkencilik amaçlanır. Seralar ise; iklim koşullarının açıkta bitki yetiştirmeye elverişli olmadığı dönemlerde, kültür bitkilerinin ekonomik olarak yetiştirilmesini olanaklı kılan, bitkisel üretim için gerekli olan gelişim etmenlerini sağlayabilen, içinde hareket edilebilir yapılardır (http://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/0192e936ba11d0a_ek.pdf?tipi, erişim tarihi: 12.03.2013) 129 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI kaynaklarının mevcut olmaması ve sera ısıtma maliyetlerinin yüksekliği, beşeri sermaye ve insan kaynakları sıkıntısı öne çıkan dezavantajlardır. Ancak, Iğdır ilinin coğrafi konumu, iklim özelliklerinin uygunluğu ve bölge içi pazardaki arz açığı söz konusu yatırımı avantajlı hale getirmektedir. Harita 9 TRA2 Bölgesi’nde Tarla Ürünleri Üretiminde Öne Çıkan İlçeler 130 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tarla ürünlerinde, ürün gruplarının ekonomik değerleri dikkate alınarak verimlilik değeri (ton/ekilen alan) tahıllar için 5, saman ve ot grubu için 4, patates-kuru baklagil grubu için 3, şeker bitkileri için 2 ve yağlı tohumlar için 1 ile çarpılıp toplanarak endeks hesabı yapılmış, ilçeler sınıflara ayrılmıştır. Buna göre en fazla tarla ürünü verimi alınan ilçeler Iğdır Merkez ve Karakoyunlu’dur. İkinci sınıfta Patnos, Aralık, Ağrı Merkez, Eleşkirt, Tuzluca, Akyaka, Arpaçay ve üçüncü sınıfta ise Kars Merkez yer almaktadır (Harita 09). 3.3.2.5. Endemik Bitki Varlığı Dünyada ticareti yapılan tıbbi ve kokulu bitkilerin % 50’si gıda, % 25’i kozmetik ve % 25’i de ilaç sanayinde kullanılmaktadır. Dünya bitkisel drog ticaretinin 10-13 milyar dolar seviyelerinde gerçekleşmekte olduğu tahmin edilmekle birlikte ülkemiz zengin florasına rağmen bu pazardan yaklaşık 50-60 milyon dolarlık bir pay almaktadır (Bahtiyarca, 2006). Son yıllarda gelişmiş ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de tıbbi ve aromatik bitkilere dayalı sanayi sektöründe yaşanan gelişmeler dikkat çekmektedir. Fitoterapi, aromaterapi, parfümeri, kozmetik, bitkisel çaylar, sağlık yaşam kürleri, etken maddeler ve diğer bitkisel droglara dayalı çeşitli ölçekte işletmeler oluşmaktadır. Bu sayede tıbbi ve aromatik bitkilerin katma değeri de artmaktadır. Türkiye, olağanüstü zengin doğal bitki türleriyle ılıman kuşaktaki en zengin floraya sahip ülkedir. 10.000 civarında çiçekli bitki ve eğrelti türüne sahip olup bu sayının alt tür varyeteleriyle 11.000’i bulduğu belirtilmektedir. Bu varlıkların yaklaşık üçte biri, ülkemizin endemik türleridir. Bununla birlikte Türkiye bitki varlığına her yıl yaklaşık 60 yeni tür ilave edilmektedir. Türkiye Bitkileri Veri Servisi’ne (TÜBİVES) göre TRA2 Bölgesi’nde bulunan toplam bitki türü sayısı ve endemik tür sayılarının dağılımı Grafik 45’te verilmiştir. Genel olarak Ardahan ve Ağrı Dağı Milli Parkı ve çevresinin zenginliği ile Ağrı illeri TRA2 Bölgesi’nde bitki ve endemik tür sayısı açısından en zengin ilerimizdir. 923 1000 742 800 600 84 400 74 406 12 200 286 17 0 Ağrı Bitki Türü Sayısı Ardahan Iğdır Endemik Tür Sayısı Kars Grafik 45 TRA2 Bölgesi’nin Bitki Türü ve Endemik Bitki Türü Varlığı 131 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 3.3.2.6. Tarım Havzaları Havzalar, ekolojik olarak benzer özellikleri olan, ülkenin idari yapılanmasına uygun, yönetilebilir büyüklükte ve tarım ürünlerinin en uygun şekilde yetiştirilmesi dikkate alınarak oluşturulmuştur. Havzaların adlandırılmasında genellikle coğrafya ve bölgenin özellikleri esas alınmıştır. Tarım havzalarının oluşturulması ile sağlıklı tarım envanterinin hazırlanması, üretim planlamasına imkân sağlanması, hangi ürünün nerede ne kadar üretilebileceğinin belirlenmesi, geleceğe ait talep projeksiyonların yapılması, arz açığı olan ürünlerde üretim artışının sağlanması, desteklerin rasyonel, yönlendirici ve etkin bir şekilde kullanılması, doğal kaynakların korunması ve sürdürülebilir kullanımının sağlanması amaçlanmıştır (Taryad, www.tarim.gov.tr) Bu doğrultuda TRA2 Bölgesi, Çoruh Havzası, Karasu-Aras Havzası, Büyük Ağrı Havzası, Van Gölü Havzası sınırları içerisinde yer almaktadır (Harita 10). TRA2 Bölgesi sınırları kapsamında Çoruh Havzasında buğday, arpa, çavdar, mısır, aspir, çay, yulaf, kuru fasulye, mercimek, çeltik, nohut ve tritikale; Karasu-Aras Havzası’nda arpa, buğday, çavdar, yulaf, mısır, ayçiçeği, kuru fasulye, mercimek, nohut ve tritikale; Büyük Ağrı Havzası’nda arpa, buğday, mısır, kanola, ayçiçeği, çavdar ve çeltik; Van Gölü Havzasında buğday, arpa, ayçiçeği, mısır, nohut, aspir, kuru fasulye ve çavdar desteklenmekte olup; Çoruh Havzası için desteklenen ürünler arasından buğday, arpa, çavdar, mısır, yulaf, tritikale; Karasu-Aras Havzası için desteklenen ürünler arasından arpa, buğday, çavdar, yulaf, ayçiçeği, kuru fasulye, nohut; Büyük Ağrı Havzası için desteklenen ürünler arasından arpa, buğday ve mısır; Van Gölü Havzası için desteklenen ürünler arasından ise buğday, arpa, ayçiçeği, mısır, nohut, kuru fasulye, çavdar bölgemizde yetiştirilmektedir. Harita 10 Türkiye Tarım Havzaları Haritası Kaynak: Taryad, www.tarim.gov.tr, Erişim tarihi: 19.11.2012 132 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 3.3.3. Hayvansal Üretim 3.3.3.1. Büyükbaş Hayvancılık Türkiye’nin büyükbaş hayvan varlığı incelendiğinde yıllar itibariyle hayvan varlığında dalgalanmaların olduğu gözlenmektedir. Son on yıldaki en düşük değer 2002 yılında gözlenirken 2012 yılında en yüksek değerine ulaşmıştır. Hayvancılık, TRA2 Bölgesi’nde önemli geçim kaynağıdır. Hayvancılıktan elde edilen et ve süt üretimi ile çoğunlukla aileler hane içi tüketimini karşılamaktadır. 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Tablo 60: Yıllar İtibariyle Büyükbaş Hayvan Varlığı 2000-2011 (Sabit Endeks 2000 = 100) TRA2 TRA2/ TÜRKİYE AĞRI ARDAHAN IĞDIR KARS TRA2 TÜRKİYE ENDEKS TR ENDEKS 296.908 257.170 48.700 269.560 871.040 100 8,0 10.907.000 100 292.548 267.010 48.750 292.470 908.460 104 8,5 10.686.000 98 9.924.575 350.800 249.284 54.700 247.959 891.964 102 9,0 91 9.901.458 371.517 254.856 54.600 258.511 921.094 106 9,3 91 338.378 252.618 54.950 303.470 947.273 109 9,3 10.173.246 93 309.750 256.166 55.510 333.689 967.245 111 9,1 10.631.405 98 288.328 260.052 57.500 353.277 984.557 113 9,0 10.971.880 101 275.171 245.176 59.200 365.387 965.609 111 8,7 11.121.458 102 358.480 231.003 55.650 346.408 915.781 105 8,4 10.946.239 100 224.973 214.919 58.500 402.967 945.011 108 8,7 10.811.165 99 229.489 261.457 65.553 396.620 972.408 112 8,5 11.454.526 105 280.429 257.515 97.750 432.499 1.068.193 123 8,6 12.483.969 115 321.032 315.238 124.032 488.452 1.248.554 143 8,9 14.022.347 129 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 19.11.2012. TRA2 Bölgesi’nde büyükbaş hayvan varlığı genel itibariyle artış eğiliminde olup (2008 yılı hariç) bölge 2012 yılı verilerine göre Türkiye toplam büyükbaş hayvan varlığında % 8,9’luk pay almaktadır. Bölgedeki büyükbaş hayvan varlığı genel itibariyle Türkiye’deki artış ve azalışlarla paralellik göstermekte olup son yıllar ortalamasında artış göstermektedir (Grafik 46). Bölge illeri arasında en fazla Kars’ta büyükbaş hayvan varlığı görülmekte olup son yıllarda Ağrı ve Ardahan aynı seviyelere gelmiştir. Iğdır’da büyükbaş hayvan yetiştiriciliği diğer illerimiz kadar yoğun olarak yapılmamaktadır. 2012 yılında Kars’taki büyükbaş hayvan varlığı % 39,1’lik oranla ilk sırada gelmekte olup Kars’ı sırasıyla Ağrı (% 25,7), Ardahan (% 25,2) ve Iğdır (% 9,9) takip etmektedir. 133 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI TÜRKİYE TRA2 13.000.000 1.100.000 12.000.000 1.050.000 1.000.000 11.000.000 950.000 10.000.000 900.000 9.000.000 850.000 8.000.000 800.000 7.000.000 750.000 6.000.000 700.000 Grafik 46 Büyükbaş Hayvan sayısındaki değişim Doğu Anadolu Bölgesi içerisindeki Düzey-2 Bölgeleri’ndeki büyükbaş hayvan varlığı değişimi karşılaştırdığında TRA2 Bölgesi büyükbaş hayvan varlığı bakımından ilk sırada yer almaktadır. Doğu Anadolu Bölgesi’nde temel geçim kaynağının tarım ve hayvancılığa dayalı olmasına rağmen Türkiye hayvan varlığına oranının % 22’lerde seyretmesi, tüm bölgede hayvancılığın ekonomik bir sektör haline getirilemediğine ve sadece geçim kaynağı olarak yapıldığına işaret etmektedir. Tablo 61: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Büyükbaş Hayvan Varlığı Değişimi, 1995 - 2011 TRA1 TRA2 TRB1 TRB2 DAB TÜRKİYE TOPLA TOPLA TOPLA TOPLAM (%) (%) (%) (%) TOPLAM (%) TOPLAM M M M 1995 795.830 32 816.650 33 380.220 15 493.580 20 2.486.280 21 12.044.000 2000 715.460 29 871.040 35 353.430 14 549.680 22 2.489.610 23 10.907.000 2005 681.532 25 967.245 35 540.935 20 540.935 20 2.730.647 26 10.631.405 2010 681.498 28 973.962 40 305.515 13 477.619 20 2.438.594 21 11.454.526 2011 738.636 26 1.248.554 43 359.034 12 544.213 19 2890437 23 12.483.969 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 19.11.2012. *Doğu Anadolu Bölgesi’ (DAB) değerleri 4 adet Düzey-2 Bölgesinin toplamından oluşturulmuştur. 134 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI TRA BÖLGESİ İÇİNDE ORANLARI HAYVAN SAYISI 1.200.000 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 1.000.000 800.000 600.000 400.000 200.000 0 1995 1995 TRA1 2000 TRA2 2005 2010 TRB1 2011 2000 TRA1 2005 TRA2 2010 2011 TRB1 TRB2 TRB2 Grafik 47 Doğu Anadolu Bölgesi’nde Büyük baş hayvan sayısının ve oranlarının NUTS II Bölgelerine göre değişimleri TRA2 Bölgesi’nde büyükbaş hayvancılıkta yerli sığır ırkı ve melez ırk hâkimdir. Süt verimi yüksek olan kültür ırkları ise toplam büyükbaş hayvan varlığının % 7,8’ini oluşturmaktadır. Bölgenin kültür ırkı sağılan hayvan varlığına bakıldığında ise toplam kültür ırkı varlığının % 41,3’ünü oluşturduğu görülmektedir. Manda varlığı ise toplam büyükbaş hayvan varlığının % 0,14’ünü oluşturmakta olup en fazla Iğdır’da yer almaktadır. Tablo 62: Büyükbaş Hayvan Irklarının Dağılımı, 2012 Ağrı Ardahan Iğdır Sağılan Sağılan Sağılan hayvan hayvan hayvan Toplam Toplam Toplam sayısı sayısı sayısı (baş) (baş) (baş) Sığır 15.424 5.072 10.708 4.270 22.590 9.416 (Kültür) Sığır 118.074 44.028 255.796 106.841 62.613 22.266 (Melez) Sığır 187.062 63.560 48.713 16.274 37.556 19.225 (Yerli) 472 177 21 9 1.273 407 Manda Toplam 321.032 112.837 315.238 127.394 124.032 51.314 Kars TRA2 Sağılan Sağılan hayvan hayvan Toplam Toplam sayısı sayısı (baş) (baş) 49.267 21.699 97.989 40.457 208.593 94.569 645.076 267.704 230.373 106.042 503.704 205.101 19 4 1.785 597 488.252 222314 1.248.554 513.859 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 11.11.2013 TRA2 Bölgesi’nde 2012 yılı itibariyle toplam 1.248.554 adet büyükbaş hayvan olup bölgede süt verimi yüksek olan kültür ırkı sığır varlığının toplam sağılan sığır türleri içerisindeki oranı % 8.6’dır. En az sayıda büyükbaş Iğdır’da olmasına rağmen sağılan kültür ırkı hayvan sayısının sağılan toplam sığır sayısına oranı %18,3 ile bölge illeri içerisinde en yüksek oranı oluşturmaktadır (Grafik 48). 135 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 1.400.000 18,3% 1.200.000 1.000.000 800.000 9,8% 600.000 400.000 8,6% 4,5% 200.000 3,4% 0 Ağrı Ardahan Iğdır Kars 20% 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% TRA2 toplam hayvan sayısı Sağılan Kültür Irkı Hayvan sayısının Sağılan Toplam Hayvan sayısına oranı Grafik 48 TRA2 illerinde büyükbaş hayvan sayıları ve Kültür Irkı Hayvanların Oranları Ağrı ilinde son 10 yıl içerisinde yerli ırk varlığı % 18 oranında azalırken sığır melezinin % 166 oranında artış gösterdiği gözlenmektedir. Ardahan ilinde yerli sığır varlığı % 67,5 oranında azalırken sığır melezi % 155 oranında, kültür ırkında da % 75 oranında artış yaşanmıştır. Iğdır ve Kars illerinde ise tüm sığır ırklarında artış gözlenmiştir. Tablo 63: 2000-2012 Yılları Arasında Sığır Irkları Değişimi AĞRI ARDAHAN IĞDIR 2000 2012 2000 2012 2000 2012 Sığır (Kültür) 16.010 15.424 6.110 10.708 4.160 22.590 Sığır(Melez) 44.360 118.074 100.400 255.797 23.660 62.613 Sığır(Yerli) 227.130 187.062 150.080 48.713 25.780 37.556 KARS 2000 2012 13.430 49.267 75.120 208.593 180.740 230.373 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 11.11.2013 Aşağıdaki tablolarda ilçelerin büyükbaş hayvan varlığı dağılımı ve hayvan varlıkları yer almakta olup Ağrı ilinde büyükbaş hayvan varlığı en fazla Merkez ilçede bulunmakta olup Doğubayazıt, Tutak ve Hamur ilçeleri takip etmektedir. Tablo 64: Ağrı İlçe Bazlı Büyükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012 Merkez Diyadin Doğubayazıt Eleşkirt Hamur Patnos Taşlıçay Tutak Toplam Sığır (Kültür) 1.375 1.595 1.889 268 2.380 400 697 15.424 6.820 Sığır (Melez) 5.175 21.900 25.821 6.805 18.700 3.960 14.900 118.074 20.813 Sığır (Yerli) 10.312 32.850 14.210 18.825 12.690 16.240 19.661 187.062 62.274 Manda 292 10 21 15 8 92 34 472 90.199 16.872 56.366 41.935 25.906 33.862 20.600 35.292 321.032 Toplam Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 19.11.2013. Ardahan’da en fazla büyükbaş hayvan varlığı Hanak’ta yer almakta, sırasıyla Göle ve Merkez ilçeleri takip etmektedir. Hanak’taki büyükbaş hayvan varlığının % 99’u yerli ırk olup Göle ve Merkez ilçede bu oran sırasıyla % 66 ve % 58’dir. Kültür ırkı en fazla Merkez ilçede bulunmaktadır. 136 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 65: Ardahan İlçe Bazlı Büyükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012 Merkez Çıldır Damal Göle Hanak Posof Sığır (Kültür) 90 3.970 173 4.530 Sığır (Melez) 16.910 64.750 14.124 97.044 43.951 Sığır(Yerli) 6.254 2.650 3.365 7830 27.966 Manda 18 3 Toplam 107.828 46.601 20.365 76.568 42.266 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 11.11.2013 Ardahan Toplam 1.945 19.017 648 21.610 6.178 114.801 39.809 21 315.238 Iğdır ilinin toplam büyükbaş hayvan varlığı 61,149 olup en fazla büyükbaş hayvan Tuzluca mevcuttur. Ancak ilde kültür ırkı büyükbaş hayvanın oranı % 37 olup en fazla kültür ırkı büyükbaş hayvan Merkez ilçede bulunmaktadır. Tuzluca’da hayvan varlığında % 91oranında yerli ırk bulunmaktadır. Tablo 66: Iğdır İlçe Bazlı Büyükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012 Merkez Aralık Karakoyunlu Sığır (Kültür) 15.786 704 3.500 Sığır (Melez) 23.303 15.000 15.850 Sığır (Yerli) 9.649 92 1.995 Manda 512 443 318 Toplam 49.250 16.239 21.663 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 19.11.2012. Tuzluca 2.600 8.460 25.820 36.880 Toplam 22.590 62.613 37.556 1.273 124.032 Kars ilinde en fazla büyükbaş hayvan Sarıkamış’ta yer alırken Selim, Merkez ve Arpaçay ilçeleri takip etmektedir. Sarıkamış’taki hayvan varlığının % 86’sını yerli ırk oluştururken kültür ırkı hayvan en fazla Merkez ilçede bulunmaktadır. Merkez ilçedeki kültür ırkı hayvan varlığı ilçedeki toplam büyükbaş hayvan varlığının % 37’sini oluşturmaktadır. Tablo 67: Kars İlçe Bazlı Büyükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı Merkez Akyaka Arpaçay Digor Kağızman Sarıkamış Selim Susuz Toplam Sığır (Kültür) 2.091 8.635 1.060 201 9.570 11.344 166 49.267 16.200 Sığır (Melez) 17.350 26.210 9.948 8.960 10.866 45.020 9.242 208.593 80.997 Sığır (Yerli) 27.414 20.950 21.201 22.130 22.095 59.250 36.303 21.030 230.373 Manda 2 10 7 19 Toplam 124.613 40.401 56.975 33.103 30.362 79.686 92.674 30.438 488.252 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 19.11.2012. Verimlilik kıstası baz alınarak süt ve et üretimi açısından en verimli tür olan kültür ırkı hayvan sayıları 3, melez ırkı hayvan sayıları 2 ve yerli ırkı hayvan sayısı 1 ile çarpılarak elde edilen endeks değerler, değişim aralığındaki sınıflara göre gruplandırılmış ve bölgede büyükbaş hayvancılıkta öne çıkan ilçeler belirlenmiştir. Bu çerçevede, Ardahan Merkez ilçe ön plana çıkan ilçe olmaktadır. İkinci sınıfta Kars Merkez yer alırken Göle, Ağrı Merkez, Selim ilçeleri üçüncü grupta yer almaktadır (Harita 11) 137 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Harita 11 TRA2 Bölgesi’nde Büyükbaş Hayvan Yetiştiriciliğinde Öne Çıkan İlçeler 138 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 3.3.3.2. Küçükbaş Hayvancılık Ülkedeki küçükbaş hayvan varlığı 2001, 2008 ve 2009 yıllarında belirgin düşüş yaşamış olup genelde aynı seviyelerde kalmıştır. Bununla birlikte 2000 yılındaki toplam varlığa son on bir yılda hiç ulaşılamamıştır. Bölgedeki küçükbaş hayvan varlığı ise 2009 yılında Türkiye’de yaşanan düşüşe paralel belirgin bir düşüş yaşamıştır. 2010 yılında ülkedeki toplam küçükbaş hayvan varlığı 2008 yılı rakamlarına ulaşmış olmasına rağmen bölgemizdeki artış oranı daha az olmuştur. TRA2 Bölgesinde son 10 yıllık süreç içerisinde, küçükbaş hayvan sayısında büyük bir düşüş yaşanmıştır. 2012 yılı itibariyle bölgedeki küçükbaş hayvan varlığı 2.309.088 olup Türkiye toplamında % 6,45’lik pay almaktadır. Tablo 68: Küçükbaş Hayvan Varlığının Yıllar İtibariyle Değişimi AĞRI ARDAHAN IĞDIR KARS TRA2 2000 1.845.890 75.630 345.000 592.710 2.859.230 2001 1.750.000 76.660 310.000 423.000 2.559.660 2002 1.663.400 37.503 335.000 326.553 2.362.456 1.688.608 36.895 375.000 425.000 2.525.503 1.571.971 45.530 365.000 423.000 2.405.501 1.352.664 45.805 380.000 288.000 2.066.469 410.000 252.500 1.998.367 2003 2004 2005 1.264.540 71.327 2007 1.170.510 54.331 480.000 252.000 1.956.841 2008 1.090.270 48.964 450.000 252.000 1.841.234 2009 973.948 32.321 460.000 252.000 1.718.269 2010 1.160.488 31.341 440.000 178.565 1.810.394 2011 1.099.938 26.123 511.000 240.757 1.877.818 2006 2012 1.307.422 42.573 595.881 363.212 2.309.088 TRA2/ TR TRA2 TR TÜRKİYE ENDEKS ENDEKS 100 35.693.000 100 8,01 90 33.994.000 95 7,53 83 31.953.800 90 7,39 88 32.203.214 90 7,84 84 31.811.092 89 7,56 72 31.821.789 89 6,49 70 32.260.206 90 6,19 68 31.748.651 89 6,16 64 29.568.152 83 6,23 60 26.877.793 75 6,39 63 29.382.924 82 6,16 66 32.309.518 91 5,81 6,45 80,8 35.782.519 100 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 11.11.2013 ve Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlük verileri TRA2 Bölgesi illeri arasında en fazla küçükbaş hayvan Ağrı ilinde (% 57) bulunmaktadır. İkinci sırada % 25,8’lik oranla Iğdır yer almaktadır. Bölge içerisinde Kars % 15,7, Ardahan ise % 1,84’lük paya sahiptir. Bölgedeki küçükbaş hayvan varlığı on yıl öncesinde daha yüksek seviyelerde iken zaman içerisinde % 19 oranında düşüş göstermiştir. Bu azalmada ağırlıklı olarak Ağrı ilinin hayvan varlığı düşüşü etkili olmuştur. Ardahan ve Kars illerinde de düşüş yaşanırken Iğdır ilinde artış gözlenmektedir. 139 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI TÜRKİYE 37.000.000 TRA2 3.100.000 35.000.000 2.900.000 2.700.000 33.000.000 2.500.000 31.000.000 2.300.000 2.100.000 29.000.000 1.900.000 27.000.000 1.700.000 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 1.500.000 25.000.000 Grafik 49 Küçükbaş Hayvan sayısındaki değişim Doğu Anadolu Bölgesi içerisinde Düzey-2 Bölgeleri arasında TRB2 Bölgesinin küçükbaş hayvancılıkta önemli bir paya sahip olduğu görülmektedir. İkinci sırada ise TRA2 Bölgesi gelmektedir. Tablo 69: Doğu Anadolu Bölgesi Düzey-2 Bölgelerdeki Küçükbaş Hayvan Varlığı Değişimi, 1995 2012 TRA1 TRA2 TRB1 TRB2 TRA1/ TRA2 TRB1 TRB2 Toplam TRA Toplam /TRA Toplam /TRA Toplam /TRA (%) (%) (%) (%) 2.378.750 20 2.919.470 25 1.548.700 13 4.765.740 41 1995 13 2.973.080 26 1.670.220 14 5.403.180 47 2000 1.503.890 12 2.602.388 24 1.610.264 15 5.443.785 50 2004 1.256.397 698.267 9 1.772.484 23 1.107.229 14 4.229.474 54 2009 790.954 9 1.900.546 22 1.284.255 15 4.553.446 53 2010 876.664 10 1.970.305 22 1.539.168 17 4.682.996 52 2011 912.098 9 2.309.088 24 1.711.252 18 4.739.635 49 2012 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 11.11.2013 DAB TÜRKİYE TRA/ Toplam TR TOPLAM (%) 11.612.660 27 42.902.336 11.550.370 32 35.693.000 10.912.834 34 31.811.092 7.807.454 29 26.877.793 8.529.201 29 29.382.924 9.069.133 28 32.309.518 9.672.073 27 35.782.519 *Doğu Anadolu Bölgesi’ değerleri 4 adet Düzey-2 Bölgesinin toplamından oluşturulmuştur. Bölgedeki küçükbaş hayvan varlığına bakıldığında % 92 oranında koyun mevcuttur. Bölgedeki sağılan koyun varlığı, toplam koyun sayısının % 53’ünü oluşturmaktadır. Kars ilindeki sağılan küçükbaş hayvan varlığı ildeki toplam varlığın % 35,8’ini, Iğdır ilindeki sağılan küçükbaş hayvan varlığı ildeki toplam varlığın % 49,4’ünü oluştururken, Ağrı ilinde bu oran % 60’dır. Bu durum, Ağrı ilinde büyükbaş yerine küçükbaş hayvancılığın daha yaygın olduğunu göstermektedir. 140 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 70: Küçükbaş Hayvan Irklarının Dağılımı, 2012 Koyun Keçi Sağılan Sağılan hayvan Toplam hayvan Toplam sayısı sayısı 712.597 1.185.709 48.177 121.713 Ağrı 17.199 39.925 980 2.648 Ardahan 276.879 560.540 17.051 35.341 Iğdır 121.530 338.959 7.732 24.253 Kars TRA2 1.128.205 2.125.133 73.940 183.955 Küçükbaş Toplam Sağılan hayvan Toplam sayısı 760.774 1.307.422 18.179 42.573 293.930 595.881 129.260 363.212 1.202.143 2.309.088 Kaynak: TÜİK, (Hayvancılık İstatistikleri, 2012) Erişim Tarihi 11.11.2013 Ağrı ilinde en fazla küçükbaş hayvan Doğubayazıt’ta (% 41,8) bulunmakta olup Doğubayazıt ilçesini sırasıyla Patnos ve Diyadin ilçeleri takip etmektedir. İldeki toplam küçükbaş hayvan varlığının % 91’ini koyun oluşturmaktadır. Keçi varlığında da ilk sırada Doğubayazıt ilçesi ardından Patnos ilçesi gelmektedir (Tablo 71). Tablo 71: Ağrı İlçe Bazlı Küçükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012 Merkez Diyadin D.bayazıt Eleşkirt Hamur Patnos Taşlıçay Tutak Toplam Koyun 96.275 195.500 69.000 34.600 1.185.709 502.000 62.068 47.766 178.500 (Yerli) Keçi 4.225 9.450 45.600 4.088 7.500 41.500 4.000 5.350 121.713 (Kıl) Toplam 100.500 204.950 547.600 66.156 55.266 220.000 73.000 39.950 1.307.422 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 11.11.2013 Küçükbaş hayvancılığın çok az yapıldığı Ardahan’da küçükbaş hayvan varlığı en fazla Çıldır ve Merkez ilçede bulunmaktadır. Küçükbaş hayvan varlığının % 94,2’sini koyun oluşturmaktadır. Tablo 72: Ardahan İlçe Bazlı Küçükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012 Merkez Çıldır Damal Göle Hanak Posof Toplam Koyun (Yerli) 10.325 23.545 - 1.570 3.100 1.285 39.825 976 500 832 130 25 Keçi (Kıl) 2.463 185 100 Koyun (Merinos) 285 11.301 24.045 - 2.587 3.230 1.410 42.573 Toplam Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 11.11.2013 Iğdır’da en fazla küçükbaş hayvan Merkez ilçede yer alırken Aralık ve Tuzluca ilçelerinde de önemli sayıda küçükbaş hayvan bulunmaktadır. Bölgede Doğubayazıt’tan sonra en fazla Iğdır Merkez’de küçükbaş hayvan varlığının mevcut olduğu gözlenmektedir. Tablo 73: Iğdır İlçe Bazlı Küçükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012 Merkez Aralık Karakoyunlu Tuzluca Toplam Koyun (Yerli) 72.324 108.715 560.540 263.501 116.000 Keçi(Kıl) 18.500 7.400 5.416 4.025 35.341 Toplam 77.740 112.740 595.881 282.001 123.400 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 11.11.2013 141 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Küçükbaş hayvancılığa nazaran büyükbaş hayvancılık yapılan Kars’ta en fazla küçükbaş hayvan varlığı Digor’da yer almakta olup Digor’u sırasıyla Arpaçay, Merkez ve Kağızman ilçeleri takip etmektedir (Tablo 74). Tablo 74: Kars İlçe Bazlı Küçükbaş Hayvan Varlığı Dağılımı, 2012 Merkez Akyaka Arpaçay Digor Kağızman Sarıkamış Selim Susuz Toplam Koyun Yerli) 72.480 9.250 72.250 73.300 27.095 25.984 11.750 338.959 46.850 Keçi(Kıl) 3.072 180 2.840 4.100 1.690 6.968 4.570 833 24.253 Toplam 9.430 75.090 77.400 34.063 30.554 12.583 363.212 75.552 48.540 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 11.11.2013 Koyun ve keçi sayıları baz alınarak ilçe yerleşimlerinin küçükbaş hayvancılık sayıları açısından yapılan analiz sonucu önde gelen ilçenin Ağrı ili Doğubayazıt ilçesi olduğu ortaya çıkmaktadır. Patnos, Diyadin ve Iğdır merkez ilçelerinin ikincil öneme sahip olduğu Ağrı Merkez ile Iğdır Tuzluca ve Aralık ilçelerinde de küçükbaş hayvancılığın yaygın olarak yapıldığı görülmektedir. Veriler küçükbaş hayvancılığın özellikle Ağrı (Tutak ilçesi hariç) ve Iğdır illerinde önemli düzeyde yapıldığını ortaya koymaktadır (Harita 12). 142 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Harita 12 TRA2 Bölgesi’nde Küçükbaş Hayvan Yetiştiriciliğinde Öne Çıkan İlçeler 143 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 3.3.3.3. Et Üretimi Ülkemizde büyükbaş hayvan et üretim miktarı yıllar içerisinde dalgalanmalar göstermektedir. Üretim miktarında 2004 ve 2007 yıllarında belirgin artış gözlenmektedir. 2009 yılında 326.291 ton et üretimi gerçekleşmiştir. 2001 yılında TRA2 Bölgesi’nde elde edilen büyükbaş et miktarı Türkiye’nin % 1,4’ine denk gelirken yıllar itibariyle azalarak 2009 yılında ülke değerinin % 0,8’ini kadar gerilemiştir. TRA2 Bölgesinin 2009 yılı büyükbaş et üretim miktarı 2.695 ton olup üretimin % 49’u Ardahan’dan ve %40’ı da Kars’tan karşılanmıştır. Tablo 75: Yıllar İtibariyle Büyükbaş Hayvan Et Üretim Miktarı (ton) TRA2 TRA2 TÜRKİYE AĞRI ARDAHAN IĞDIR KARS TRA2 TÜRKİYE /TR (%) ENDEKS ENDEKS 2001 1138 754 289 2.343 4.524 1,4 100 333.884 100 2002 204 981 348 2.146 3.679 1,1 81 329.259 99 2003 4904 2.375 181 2.737 10.197 3,5 225 292.163 88 2004 538 3.668 272 1.550 6.028 1,6 133 366.950 110 2005 51 1.489 142 2.407 4.089 1,3 90 321.681 96 2006 67 824 302 1.578 2.771 0,8 61 340.706 102 2007 90 1.246 302 2.670 4.308 1,0 95 433.952 130 2008 46 1.065 282 2.313 3.706 1,0 82 371.953 111 2009 30 1.321 257 1.087 2.695 0,8 60 326.291 98 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 29.11.2013 6 500.000 450.000 5 400.000 350.000 4 300.000 250.000 3 200.000 150.000 2 100.000 50.000 1 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 TÜRKİYE TRA2 Grafik 50 Türkiye ve TRA2’de et üretiminin yıllara göre değişimi 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Grafik 51 Et üretim miktarına göre TRA2/TR oranın yıllara göre değişimi Ülkemizde küçükbaş et üretim miktarı 2007 yılında önceki yıla göre % 45 oranında artmış ancak 2007 yılından bu yana azalma eğilimi göstermektedir. 2008 yılında TRA2 Bölgesi ülkemizdeki toplam küçükbaş et varlığının % 0,38’ine sahipken 2009 yılında bu oran % 0,98’e yükselmiştir. Bölgemizde 2009 yılı küçükbaş et üretim miktarı 845 ton olup son sekiz yıla 144 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI bakıldığında büyük miktarlarda dalgalanmaların yaşandığı görülmekte olup canlı hayvan ticaretinin iklim ve ekonomik koşullara bağlılığının bunun nedeni olduğu söylenebilir. Tablo 76: Yıllar İtibariyle Küçükbaş Hayvan Et Üretim Miktarı (ton) AĞRI 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 IĞDIR ARDAHAN 387 73 476 315 55 37 100 44 12 34 43 81 125 90 42 86 31 558 KARS 162 158 143 212 214 250 338 194 222 TRA2 301 224 194 199 154 121 338 150 54 TRA2 ENDEKS 884 497 894 851 513 451 862 419 845 TRA2/ TR 100 56 101 96 58 51 98 47 96 TÜRKİYE 0,87 0,54 1,20 1,06 0,6 0,47 0,61 0,38 0,98 TÜRKİYE ENDEKS 101.799 91.282 74.493 80.015 86.133 96.032 141.659 110.491 86.308 100 90 73 79 85 94 139 109 85 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 29.11.2013 Doğu Anadolu Bölgesi Düzey-2 Bölgeleri ile büyükbaş hayvan et üretimi kıyaslamaları yapıldığında TRB1 Bölgesi’nin et üretimi 2000 yılı ve sonrasında her dönem ilk sırada yer aldığı görülmektedir. İkinci sırada TRA1 Bölgesi yer alırken TRA2 Bölgesi üçüncü sırada yer almakta olmakla birlikte TRA2 Bölgesi’ndeki et üretimi azalma seyrindedir (Tablo 77 ve Grafik 52). Tablo 77: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgeleri Büyükbaş Hayvan Eti Üretim Değişimi TRA1 TRA2 TRB1 TRB2 TÜRKİYE DAB TRA1 / TRA2 TRB1 / TRB2 DAB/ Toplam DAB Toplam / DAB Toplam DAB Toplam / DAB Toplam TR TOPLAM (%) (%) (%) (%) (%) 1995 2000 2005 2009 7.076 9.157 9.966 6.552 37 26 31 26 3.043 4.348 4.089 2.695 16 3.928 12 12.812 13 12.852 11 11.533 20 37 40 46 5.173 8.669 5.002 4.545 27 25 16 18 19.220 34.986 31.910 25.409 6 10 10 8 298.541 358.683 323.258 326.291 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 29.11.2012 *Doğu Anadolu Bölgesi’ değerleri 4 adet Düzey-2 Bölgesinin toplamından oluşturulmuştur TRA2 Bölgesi’nin, büyükbaş hayvan sayısı açısından Doğu Anadolu’da lider bölge olmasına rağmen et üretimi konusunda gerilerde kaldığı görülmektedir. 145 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 14.000 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 ÜRETİM MİKTARI 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 1995 TRA1 2000 TRA2 2005 TRB1 2009 TRB2 ORAN 1995 TRA1 2000 TRA2 2005 TRB1 2009 TRB2 Grafik 52 Doğu Anadolu Bölgesi’nde Büyükbaş Hayvan et üretiminin Düzey II Bölgeleri itibariyle yıllar boyunca Değişimi Tablo 78: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Küçükbaş Hayvan Eti Üretimi TRA1 TRA2 TRB1 TRB2 Toplam 1995 2000 2005 2009 1854,71 1826,982 1755,321 565,141 TRA1 TRA2 / DAB Toplam / DAB Toplam (%) (%) 18 12 28 8 1450 1548 513 845 14 2234,64 10 4313,512 8 2113,339 12 1977,003 TRB1 / DAB Toplam (%) 22 4591,07 29 7314,87 34 1917,797 29 3410,474 DAB TRB2 / DAB Toplam (%) 45 10130,66 49 15003,51 30 6299,26 50 6797,624 TÜRKİYE DAB/ TR TOPLAM (%) 9 116.239 11 132.534 7 86.133 8 86.308,20 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 19.11.2012 *Doğu Anadolu Bölgesi’ değerleri 4 adet Düzey-2 Bölgesinin toplamından oluşturulmuştur. Doğu Anadolu Bölgesi Düzey-2 Bölgeleri arasında TRA2 küçükbaş hayvan et üretiminin arttığı gözlenmektedir. TRB2 Bölgesi Doğu Anadolu Bölgesi içerisinde ilk sırada yer alırken TRB1 Bölgesi ikinci sıradadır. TRA2 Bölgesi 2009 yılında DAB’ın et üretiminin %12’sini karşılar durumdadır. 146 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI ÜRETİM MİKTARI 8000 ORAN 60 7000 50 6000 5000 40 4000 30 3000 20 2000 10 1000 0 0 1995 TRA1 2000 2005 TRA2 TRB1 1995 2009 TRB2 TRA1 2000 TRA2 2005 TRB1 2009 TRB2 Grafik 53 Doğu Anadolu Bölgesi’nde Küçükbaş Hayvan et üretiminin Düzey II Bölgeleri itibariyle yıllar boyunca Değişimi 3.3.3.4. Süt ve Süt Ürünleri Üretimi Ülkemizdeki toplam süt üretim miktarı yıllar itibariyle artmakta olup son on yılda % 57,3 oranında artış göstermiştir. 2012 yılında elde edilen toplam süt miktarı 16.024.826 ton olup TRA2 Bölgesi’ndeki toplam süt üretimi 1.176.620 ton olarak gerçekleşmiştir. Bölgedeki büyükbaş hayvan süt üretimi, Türkiye’nin toplam üretiminde % 7,3’lük paya sahiptir. 2012’de bölgede süt üretiminde Kars ili ilk sırada (% 42,7) bulunurken sırasıyla Ardahan (% 28,4), Ağrı (% 19) ve Iğdır (% 9,7) takip etmektedir. Tablo 79: Büyükbaş Hayvan Süt Üretim Miktarı, (Sabit Endeks, 2000=100) TRA2 ENDEKS TRA2/ TÜRKİYE TR(%) TR ENDEKS AĞRI ARDAHAN IĞDIR KARS TRA2 2000 154.122 115.058 29129 130.514 428.823 100 4,9 8.799.371 100,0 2001 155.286 186.742 140.000 187.280 167.173 142332 130669 126468 136121 152.092 177.383 224.384 121.481 28314 128.871 23.055 157.828 13500 130.332 38600 131.408 45332 220.608 46937 217.327 60241 196.191 60309 185.236 55.865 224.891 68.933 185.236 87.493 334.496 115.181 138.120 443.201 128.138 466.806 181.889 493.217 259.307 615.519 220.835 564.748 273.091 682.968 284.522 692.759 246.390 629.358 318.737 695.959 307.652 753.568 372.688 822.800 502.559 1.176.620 103 5,2 109 115 144 132 159 162 147 162 176 192 274 6,2 5,2 6,4 5,6 6,3 6,1 5,6 6,0 6,1 5,9 7,3 8.552.409 7.541.558 9.562.916 9.648.604 10.064.260 10.903.660 11.309.715 11.286.598 11.615.756 12.454.031 13.842.800 16.024.826 97,2 85,7 108,7 109,7 114,4 123,9 128,5 128,3 132,0 141,5 157,3 182,1 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 11.11.2013 147 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Doğu Anadolu Bölgesi Düzey-2 Bölgeleri arasında büyükbaş hayvan süt üretimi kıyaslamaları yapıldığında TRA2 Bölgesi ön plana çıkmakta ve 2012 yılında Doğu Anadolu Bölgesi’nde süt üretiminde %39’luk payla ilk sırada yer almaktadır. TRA1, TRB1 ve TRB2 Bölgeleri süt üretiminde azalma eğilimindedir. TRA2 Bölgesi büyükbaş hayvan işletmelerinin süt üretimi konusunda et üretimine göre daha iyi konumda olduğu söylenebilir. TRA2 Bölgesi’nde yapılan büyükbaş hayvancılığın süt üretimi üzerine yoğunlaştığı gözlenmekte, et üretiminde ise canlı hayvan ticaretine odaklanıldığından geri kalındığı görülmektedir. Tablo 80: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Büyükbaş Hayvan Sütü Üretim Değişimi (ton) TRA1 TRA2 TRB1 TRB2 DAB TÜRKİYE TRA1 / DAB Toplam (%) Toplam 1995 2000 2005 2010 2011 2012 390.093 396.490 470.292 659.556 721.916 851.207 TRA2 / DAB Toplam (%) 31 344.093 28 428.824 27 564.737 31 753.569 29 862.331 28 1.176.620 27 30 33 35 35 39 TRB1 / DAB Toplam (%) 277.869 285.064 319.537 354.764 437.640 482.023 22 20 18 16 18 16 TRB2 / DAB Toplam (%) 264.738 325.132 382.279 385.299 436.316 513.218 21 23 22 18 18 17 DAB/ TR TOPLAM (%) 1.276.792 1.435.510 1.736.845 2.153.187 2.458.202 3.023.067 14 16 17 17 18 19 9.389.846 8.799.371 10.064.260 12.454.031 13.842.800 16.024.826 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 11.11.2013 *Doğu Anadolu Bölgesi’ değerleri 4 adet Düzey-2 Bölgesinin toplamından oluşturulmuştur Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgeleri küçükbaş hayvan süt üretimi açısından kıyaslandığında TRB2 Bölgesi ön plana çıkmaktadır. İkinci sırada ise TRA2 Bölgesi gelmektedir. Bu durum, küçükbaş hayvan sayısının düşük olmasına rağmen TRA2 Bölgesi’nde yapılan küçükbaş hayvancılığın süt verimi açısından etkin olduğunu göstermektedir. Tablo 81: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Küçükbaş Hayvan Sütü Üretimi (ton) TRA1 TRA2 TRB1 TRB2 Toplam 1995 2000 94.124 TRA1 / DAB Toplam (%) 19 59.119 TRA2 / DAB Toplam (%) 23 68.267 TRB1 / DAB Toplam (%) 38 148.702 21 TÜRKİYE DAB TRB2 / DAB Toplam (%) DAB/ TR TOPLAM (%) 370.211 31 1.211.715 61.552,27 35.331,80 18 60312,58 11 76.977,31 18 75.406,22 23 62.650,89 22 146.399,6 19 152.907,1 43 343.670,7 47 327.867,1 35 31 994.590 1.043.636 2010 2011 29.001,99 9 73.318,95 24 50.481,93 16 158.797,1 51 311.600 29 1.089.643 32.700 11 69.975,31 21 60.515,81 18 166.559,1 50 329.751 27 1.213.410 2012 34.141,0 25 19 48 382.591 28 1.376.436 2005 9 94.296 71.035 183.119 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 19.11.2012 *Doğu Anadolu Bölgesi’ değerleri 4 adet Düzey-2 Bölgesinin toplamından oluşturulmuştur. Tablo 80 ve 81’te yıllara göre toplam ve sağılan büyükbaş ve küçükbaş hayvan sayıları ile süt üretim miktarları verilmiştir. Toplam ve sağılan büyükbaş hayvan sayısının yıllar itibariyle artmasıyla birlikte toplam süt miktarı da buna paralel olarak artmaktadır. Toplam koyun sayısı sağılan hayvan varlığı ve toplam süt miktarı zaman içerisinde dalgalanmalar göstermekte olup 2012 yılında keçi ve koyun, sağılan hayvan sayısı ve süt miktarında artış gözlenmektedir. 148 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 82: TRA2 Bölgesi Büyükbaş Hayvan Süt Üretim Bilgileri Sığır Manda Sağılan Toplam Süt Sağılan Toplam Toplam Hayvan (ton) Hayvan 866.980 429.425 427.069 4.060 1.814 2000 954.601 308.578 561.119 12.644 3.616 2005 972.408 362.527 753.117 1.554 450 2010 407.341 861.786 1.684 544 2011 1.066.509 513.266 1.176.022 1785 596 2012 1.246.769 Toplam Süt (ton) 1.755 3.617 451 544 597 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 11.11.2013 Tablo 83: TRA2 Bölgesi Küçükbaş Hayvan Süt Üretim Bilgileri Koyun Toplam Sağılan Toplam Süt Toplam Hayvan (ton) 2.831.870 1.402.582 56.544 141.210 2000 Keçi Sağılan Toplam Hayvan Süt (ton) 75.738 3.768 2005 2.324.283 920.135 70.396 164.123 63.253 6.581 2010 1.761.540 882.431 67.884 139.006 51.668 5.435 2011 2012 1.796.751 820.435 2.125.133 1.128.204 63.039 86.550 66.071 183.955 66.071 73.939 6.936 7.746 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 11.11.2013 Süt üretiminde önem arz eden yerleşimlerin belirlenebilmesi amacıyla, büyükbaş süt verimlilik değerleri (lt /gün) kültür, melez ve yerli ırka göre endeks hesaplaması yapılmış ve elde edilen değerlerin değişim aralıkları sınıflara göre gruplandırılmıştır. Analiz sonucunda; büyükbaş hayvan süt verimliliğinde Digor, Kars Merkez, Selim, Arpaçay, Sarıkamış, Susuz, Akyaka ve Kağızman ön plana çıkmakta olup Hanak, Posof, Çıldır, Göle, Damal ve Ardahan Merkez ilçeleri de önem arz etmektedir. Büyükbaş hayvan varlığı endeksinde Ardahan Merkez ilçesinin ilk sırada gelirken süt verimliliğinde 14. sırada olması bölgede hayvancılığın verimli yapılmadığını göstermektedir. Kars Merkez ilçesi hayvan varlığında olduğu gibi yine 2. sırada yer almaktadır. Küçükbaş hayvan süt veriminde ise hepsinin aynı verimlilik değerine sahip olduğu Ağrı ilçeleri ön plana çıkmakta olup diğer yerleşim yerlerinde küçükbaş süt üretiminin verimli yapılmadığı göze çarpmaktadır. 149 Harita 13 TRA2 Bölgesi’nde Süt Verimine Göre Öne Çıkan İlçeler Tablo 84’te bölgede üretilen süt ürünleri ve saha çalışması sonucunda işletme sahiplerinin beyan ettiği üretim miktarları verilmektedir. Bölgede üretilen peynir çeşitleri kaşar, gravyer, beyaz, lor, otlu, tulum ve çeçil peynirleri şeklindedir. Kaşar peyniri üretimi en fazla Kars’ta (% 52,2) yapılırken Ardahan (% 40,9) ikinci sırada yer almaktadır. Yöreye has olan gravyer peyniri üretimi ise Kars’ta (% 95,5) yapılmaktadır. Ağrı ilinde ise daha çok yoğurt ve beyaz peynir üretilmektedir. Iğdır ili yoğurt üretimi ile dikkat çekmekte olup bölgedeki toplam yoğurt üretiminin % 81,4’ünü karşılamaktadır. Tablo 84: Süt Ürünleri Üretim Miktarları (ton), 2012 Ağrı Ardahan Iğdır Kars Toplam Miktar Yüzde Miktar Yüzde Miktar Yüzde Miktar Yüzde Kaşar Peyniri 0 0,0 2491 40,9 420 6,9 3.178 52,2 6.089 Gravyer 0 0,0 8 4,5 0 0,0 170 95,5 178 Beyaz Peyniri 75 13,6 0 0,0 130 23,6 346 62,8 551 Lor Peyniri 0 0,0 0 0,0 70 36,5 122 63,5 192 Otlu Peynir 4 12,5 0 0,0 25 78,1 3 9,4 32 Tulum Peyniri 0 0,0 0 0,0 1 16,7 5 83,3 6 Çeçil Peyniri 0 0,0 20 44,4 15 33,3 10 22,2 45 Yoğurt 635 17,2 0 0,0 3.000 81,4 52 1,4 3.687 Ayran 90 16,7 0 0,0 450 83,3 0 0,0 540 Tereyağı 0 0,0 13 4,9 38 14,2 216 80,9 267 Kaymak 0 0,0 0 0,0 20 100,0 0 0,0 20 Kaynak: Serhat Kalkınma Ajansı; TRA2 Bölgesi’nde Süt ve Süt Ürünleri Sektör Raporu, 2012. 3.3.3.5. Arıcılık TRA2 Bölgesi illeri arasında arıcılık ile uğraşan köy sayısı en fazla Ardahan’dadır (% 35,1). Kars ve Ağrı illerinde de önemli ölçüde arıcılıkla uğraşılmaktadır. Buna ilaveten en fazla kovan sayısı Kars’ta (% 46,5) yer alırken % 29,9 oranında bal üretimiyle Kars, bölge illeri arasında 2. sırada yer almaktadır. Kovan başına bal üretim verimliliği Ağrı’da % 2,2, Iğdır’da % 1,5, Kars’ta % 0,58 ve Ardahan’da % 0,36’dır. Verim dikkate alındığında ise nispeten Ağrı ili öne çıkmaktadır. Balmumu üretiminde sırasıyla Kars (% 66,6) ve Ardahan (% 18,3) ili öne çıkmaktadır. Tablo 85: TRA2 Bölgesi ve İllerinde Kovan Sayıları ve Bal Üretim Miktarları, 2012 Kovan Bal Kovan Düzey 3 Köy Kovan Bal Üretimi Sayısı Üretimi Başına Bal Adı Sayısı Sayısı (ton) (Pay %) (Pay %) Verimi (%) Ağrı 155 29442 19,97 660,93 49,7 2,2 Ardahan 211 41006 27,81 147,427 11,08 0,36 Iğdır 45 8396 5,69 123,18 9,26 1,47 Kars 156 68587 46,5 398,42 29,95 0,58 TRA2 567 147431 100 1329,96 100 0,9 Balmumu Üretimi (ton) 4,277 7,696 1,613 28,393 41,98 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri (2012) , Erişim Tarihi 11.11.2013 Bal üretim verimliliği (ton/kovan sayısı) açısından ilçelerde elde edilen değerlerin değişim aralığı belirlenerek ilçeler sınıflandırılmıştır. Buna göre bal üretim verimliliğinde ilk sırada Patnos yer almaktadır. İkinci grupta Aralık, Eleşkirt, Susuz yer alırken üçüncü grupta ise Sarıkamış, Ağrı Merkez, Arpaçay, Tutak ve Selim yer almaktadır. Ülkemizde Kafkas Arı Irkı Gen Merkezi olan Ardahan’ın Posof ilçesi ırkın saf olarak korunabilmesi için “Tam İzole Bölge” olarak ilan edilmiş olup, bu bölgeye hiçbir şekilde arı giriş çıkışı olmamaktadır. Bu çerçevede, Ardahan’ın ilçelerindeki bal üretim verimliliğinin düşük olmasında bölgenin giriş çıkışlara kapalı olup izole edilmiş olması ve katkısız olarak üretim yapılması etken olmaktadır. TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Harita 14 TRA2 Bölgesi’nde Verimlilik Açısından Arıcılıkta Öne Çıkan İlçeler 152 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Ülkemizde yıllar itibariyle bal üretim miktarları incelendiğinde son on iki yılda toplam üretimde % 46 oranında artış olmuştur. 2012 yılı Türkiye bal üretim miktarı 89.162 tondur. TRA2 Bölgesi ise 1330 tonluk üretim ile ülke toplam bal üretiminin sadece % 1,5’sine sahiptir. 2012 yılında bölgede bal üretiminde Ağrı ve Kars ön plana çıkmakta, üçüncü sırada ise Ardahan ili yer almaktadır. Tablo 86: Bal Üretim Miktarı (ton), AĞRI ARDAHAN 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 145 33 39 58 106 141 166 199 181 273 558 515 661 235 276 366 382 387 400 423 548 578 530 1.022 505 147 IĞDIR 49 62 46 116 124 125 119 225 177 175 133 153 123 KARS TRA2 802 668 749 1.111 1.059 1.069 976 1.009 1.016 418 486 476 398 TRA2 TRA2/ TR TÜRKİYE ENDEKS TR ENDEKS 1.231 1.039 1.201 1.667 1.676 1.735 1.684 1.981 1.951 1.394 2.199 1.633 1.330 100 84 98 135 136 141 136 161 158 113 178 133 108 2,0 1,7 1,6 2,4 2,3 2,1 2,0 2,7 2,4 1,7 2,7 1,7 1,5 61.091 60.190 74.554 69.540 73.929 82.336 83.842 73.935 81.364 82.003 81.115 94.245 89.162 100 98,5 122,0 113,8 121,0 134,8 137,2 121,0 133,2 134,2 132,8 154,3 146 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 11.11.2013; Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü Verileri, 2011. Bölgenin toplam üretimini 2009 yılına kadar çoğunlukla Kars ili belirlerken, 2009 yılından itibaren Kars’ta bal üretimi azalmış olup Ağrı ili 2009 yılında artış göstererek bölgenin bal üretim miktarını önemli ölçüde etkileyerek konuma gelmiştir (Grafik 54). 2012 yılı itibariyle bölgede bal üretiminin % 49,7’si Ağrı’da ve % 29,9’si Kars ilinde gerçekleştirilmiştir. TRA2 Bölgesi ilçeler bazında değerlendirildiğinde Ardahan Merkez, Kars Merkez, Ağrı Merkez, Posof, Tutak, Eleşkirt, Sarıkamış ve Çıldır ilçeleri bal üretiminde önde gelmektedir. 2500 2000 Ağrı 1500 Ardahan 1000 Iğdır Kars 500 TRA2 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Grafik 54 Yıllar İtibariyle Bal Üretim Miktarları (ton) Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 19.11.2012 153 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 87: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Bal Üretimi TRA1 TRA2 TRB1 Toplam % Toplam % Toplam % TRB2 Toplam DAB Toplam % TÜRKİYE Toplam 1995 4.551,00 40,3 2.483,00 22,0 2.690,00 23,8 1.564,00 13,9 11.288,00 68.620,00 2000 2.160,02 27,7 1.229,64 15,7 2.861,34 36,6 1.559,70 20,0 7.810,69 61.091,00 2005 3.067,89 28,7 1.735,04 16,2 3.537,74 33,1 2.354,41 22,0 10.695,07 82.336,00 2010 3.788,97 29,7 2.198,46 17,2 3.214,14 25,2 3.550,81 27,8 12.752,39 81.115,00 2011 3.759,85 26,8 1.633,23 11,6 3.958,45 28,2 4.674,70 33,3 14.026,24 94.245,00 2012 2.569,93 22,9 1.329,96 11,8 3.955,7 35,33 3.339,64 29,8 11.195,23 89.162 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 19.11.2012 *Doğu Anadolu Bölgesi’ değerleri 4 adet Düzey-2 Bölgesinin toplamından oluşturulmuştur. Doğu Anadolu Bölgesi’ Düzey-2 Bölgeleri ile kıyaslama yapıldığında TRB1 Bölgesi ön plana çıkmaktadır. TRA2 Bölgesi ise bal üretiminde diğer bölgelere göre son sırada yer almakta olup bu durum bölgenin balcılık konusunda geliştirilmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. 3.3.3.6. Kümes Hayvancılığı Bölge genelinde kümes hayvancılığı yaygın olmasına rağmen hane içi tüketimi amacıyla üretim yapıldığından ekonomik gelir elde edilememektedir. Benzer şekilde, kaz yetiştiriciliği TRA2 Bölgesinde yoğun olarak yapılmasına ve 2012 yılında toplam kaz varlığının 216.558 olmasına rağmen üretim ekonomik bir faaliyet olarak yapılmadığından potansiyel yeterince kullanılmamaktadır. Bölgedeki kümes hayvan varlığının % 62’sini yumurta tavuğu oluşturmaktadır. Kaz varlığı ise bölge için önemli markalaşma potansiyeline sahip olup en fazla Ardahan ve Kars’ta bulunmaktadır Tablo 88: Kanatlı Hayvan Varlığı, 2012 Yumurta Tavuğu Düzey Sayı Yüzde Ağrı 152365 27,2 Ardahan 111879 20 Iğdır 102400 18,3 Kars 192900 34,4 TRA2 559544 100 Hindi Kaz Sayı Yüzde Sayı Yüzde 53750 55 28670 13,24 12595 13 74.004 34,2 7640 7,8 2734 1,26 24400 24,8 111.150 51,3 98385 100 216558 100 Ördek Sayı Yüzde 13780 43,8 4709 15 962 3,06 12030 38,21 31481 100 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 11.11.2013 Ülkemizde kaz varlığı 2000 yılı referans alındığında 2011 yılı itibariyle kuş gribi gibi hastalık etkenlerinden dolayı % 54,8 oranında azalmıştır. 2012 yılında Türkiye toplam kaz varlığı 676.179’dur. TRA2 Bölgesi’nde toplam kaz varlığı 216.558 olup toplam varlığın % 32’sine denk gelmektedir. Bölge içerisinde Kars ili % 51,3 oranla ilk sırada yer almakta olup Kars ilini sırasıyla Ardahan (% 34,2) ve Ağrı (% 13,2) takip etmektedir. 2007-2009 yılları arasında 154 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Ardahan ilindeki kaz varlığı, bölgede % 73 - 78’lik paya sahip iken son iki yılda ciddi düşüş sergilemiştir. Tablo 89: Kaz Varlığı AĞRI 2000 2004 2008 2011 2012 44.600 36.000 7.410 29.375 28.670 ARDAHAN IĞDIR 97.680 148.000 386.845 75.222 74.004 3.120 5.106 1.000 2.528 2734 KARS TRA2 ENDEKS TRA2 110.350 139.644 128.400 98.480 111.150 255.750 328.750 523.655 205.605 216.558 100 129 205 80 85 TRA2/ TR 17,1 26,3 49,3 30,3 32 TÜRKİYE 1.496.604 1.250.634 1.062.887 679.516 676.179 TR ENDEKS 100,0 83,6 71,0 45,4 45,2 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 11.11.2013 1.600.000 1.400.000 1.200.000 1.000.000 800.000 600.000 400.000 200.000 0 2000 2004 TRA2 2008 2011 TÜRKİYE Grafik 55 Yıllar İtibariyle Kaz Varlığı Değişimi İlçeler düzeyinde kaz sayısı minimum ve maksimum değerleri değişim aralığında sınıflara ayrılmış ve ilçeler gruplandırılmıştır. Buna göre kaz yetiştiriciliğinde ilk sınıfta sırasıyla Ardahan Merkez ve Selim, ikinci sınıf aralığında Göle ve Kars Merkez ile üçüncü sınıf aralığında Çıldır ve Arpaçay yer almaktadır (harita 15). Yumurta tavuğu varlığı Harita 15’te ilçe bazlı gösterilmekte olup hayvan varlığı minimum ve maksimum değerleri değişim aralığında sınıflara ayrılmış ve ilçeler gruplandırılmıştır. Buna göre yumurta tavuğu yetiştiriciliğinde ilk sınıfta sırasıyla Ardahan Merkez, Doğubayazıt ve Tuzluca ilçeleri yer almaktadır. İkinci sınıf aralığına giren ilçe bulunmayıp üçüncü grupta Iğdır Merkez, Tutak, Selim ve Kars Merkez yer almaktadır. Bu durum, Doğubayazıt ilçesinin TRA2 Bölgesi’nde tavukçuluk konusunda lider durumda olduğunu göstermektedir. 155 Harita 15 TRA2 Bölgesi’nde Yumurta Tavuğu ve Kaz Sayılarına Göre Öne Çıkan İlçeler 2012 yılı itibariyle ülkemizde 84.677.290 adet yumurta tavuğu bulunmaktadır. TRA2 Bölgesi’ne bakıldığında ise toplam yumurta tavuğu varlığı 559.544 olup Türkiye değerinde % 0,7’lik paya sahiptir. Bölge illeri içerisinde en fazla yumurta tavuğu Kars’ta (% 34,5) mevcut olup Kars’ı sırasıyla Ağrı (% 27,2), Iğdır (% 18,3) ve Ardahan (% 19,9) takip etmektedir. Tablo 90: Yumurta Tavuğu Varlığı AĞRI 2000 2004 2008 2011 2012 292.100 248.500 76.850 226.055 152.365 ARDAHAN 143.000 129.000 115.110 115.067 111.879 IĞDIR 128.800 138.545 49.300 129.574 102.400 KARS 178.800 172.168 161.750 142.850 192.900 TRA2 742.700 688.213 403.010 613.546 559.544 TRA2 ENDEKS 100 93 54 83 75 TRA2 TÜRKİYE /TR 1,1 1,2 0,6 0,8 0,7 64.709.040 58.774.172 63.364.818 78.956.861 84.677.290 TR ENDEKS 100 91 98 122 131 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 11.11.2013 Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgeleri’ndeki yumurta tavuğu varlığı kıyaslandığında TRB1 Bölgesi ilk sırada yer almaktadır. TRA2 Bölgesi ise son sırada yer almakta ve tavuk sayısı sürekli düşüş göstermektedir. Bu düşüş Doğu Anadolu Bölgesi’nin genelinde de gözlenmekte olup tavuk sayısında artış yaşanan tek bölge TRB1 Bölgesidir. Tablo 91: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Yumurta Tavuğu Varlığı Değişimi TRA1 TRA2 TRB1 TRB2 DAB TÜRKİYE Toplam % Toplam % Toplam % Toplam % Toplam Toplam 837126 22,1 938355 24,8 722765 19,1 1290088 34,1 3.788.334 57.324.654 1995 856950 24,1 742700 20,9 748370 21,1 1204600 33,9 3.552.620 64.709.040 2000 614707 24,0 521218 20,3 545553 21,3 883419 34,4 2.564.897 60.275.674 2005 490225 23,1 403010 19,0 453593 21,4 776736 36,6 2.123.564 63.364.818 2008 750.876 24,8 559.544 18,5 993.981 32,8 724.016 23,9 3.028.417 84.677.290 2012 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 11.11.2013 TRA2 Bölgesi’nde Doğubayazıt, Tutak, Iğdır Merkez, Tuzluca, Ardahan Merkez, Kars Merkez ve Selim ilçeleri yumurta tavuğu yetiştiriciliğinde, kaz varlığında ise Ardahan Merkez, Selim, Tutak, Çıldır ve Sarıkamış ilçeleri ön plana çıkmaktadır. Tablo 92: Yumurta Sayısı (1000 adet) AĞRI 2000 2004 2008 36.976 37.275 8355 ARDAHAN IĞDIR 10.235 19.350 3842 12.130 13.261 4437 KARS 10.758 8692 9099 TRA2 70.099 78.578 25.733 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 19.11.2012 TRA2 ENDEKS 100 112 37 TRA2 TÜRKİYE /TR 0,5 0,7 0,2 13.508.586 11.055.557 13.190.696 TR ENDEKS 100 82 98 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 93: Doğu Anadolu Düzey-2 Bölgelerdeki Yumurta Miktarı Değişimi TRA1 TRA2 TRB1 TRB2 Toplam 1995 2000 2005 2008 99.793 120.230 83.953 69.568 TRA1 / DAB (%) 24,0 28,7 24,2 6,7 TRA2 / DAB (%) Toplam 90.016 70.099 74.275 25.733 21,7 16,7 21,4 2,5 Toplam TRB1 / DAB Toplam (%) 86.926 79.208 83.393 78.807 20,9 18,9 24,0 7,6 138.446 149.232 105.959 863.389 TRB2 / DAB (%) 33,3 35,6 30,5 83,2 TÜRKİYE DAB Toplam 415.181 418.769 347.580 1.037.497 DAB/ TR (%) 4,0% 3,1% 2,9% 7,9% Toplam 10.268.668 13.508.586 12.052.455 13.190.696 Kaynak: TÜİK, Hayvancılık İstatistikleri, Erişim Tarihi 19.11.2012 Doğu Anadolu Bölgesi’nde elde edilen toplam yumurta miktarı 1.037.497 adettir. 2008 yılında TRB2 Bölgesi’nden sağlanan yumurta miktar oranı % 83 iken TRA2 Bölgesi’nden karşılanan yumurta miktar oranı % 2,5’tir. TRA2 Bölgesi’nde 2000 yılına göre % 63 oranında azalma olduğu dikkat çekmektedir. 3.3.3.7. Su Ürünleri 2011 yılı verilerine göre bölgenin su ürünleri üretim miktarı 340,5 tondur. Ardahan’da 161,3 ton Kars’ta 58,3 ton tatlı su ürünü elde edilmiştir. Bununla birlikte yetiştiricilikle elde edilen kültür balıkçılığında ise Kars’ta 38 ton ve Iğdır’da 15 ton alabalık olmak üzere toplamda 53 ton su ürünü elde edilmiştir. Tablo 94: Su Ürünleri Üretim Miktarları (2011,ton) Avlanan İçsu Düzey Kültür Balıkçılığı (Tatlısu) Ürünleri Ağrı 113,4 Ardahan 161,3 Iğdır 7,5 15 Kars 58,3 38 TRA2 340,5 53 Kaynak: TÜİK, Su Ürünleri İstatistikleri, Erişim Tarihi: 19.11.2012 Ardahan ve Kars illeri sınırlarında yer alan Çıldır Gölü çeşitli su ürünlerini bünyesinde barındırmaktadır. Gölden sarı sazan ve kerevit avlanmakta olup satışları yapılmaktadır. Sarı sazan balığı ilçedeki balıkçıların kış aylarındaki temel geçim kaynağıdır. Çıldır ilçesinde bulunan kooperatifler eliyle gölden balıklar ve kerevitler avlanmakta ve yurdun batısına satılmaktadır. Ancak, yıllar itibariyle gölden avlanan kerevit miktarında bilinçsiz avlanma ve av yasağına uyulmaması nedeniyle ciddi düşüşler yaşanmaktadır. Tablo 95: Çıldır Gölü Kerevit Stok ve Sevk Miktarı Yıl 2008 2009 2010 2011 Ürün Cinsi Sevk miktarı (Kg) Kerevit 66.580 Kerevit 53.673 Kerevit 69.870 Kerevit 43.500 Kaynak: Çıldır Gıda Tarım Hayvancılık Müdürlüğü Verileri 158 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 3.3.4. Organik Tarım Bölgedeki organik tarım üretimine ait veriler Tablo 96’ta belirtilmektedir. Bölgede organik çiftçilik yapan toplam çiftçi sayısı 8123 olup organik üretimin yapıldığı toplam üretim alanı 117.059 hektardır. Toplam hasat edilen organik ürün miktarı ise 316.874’tür. Bölge illeri içerisinde en fazla organik üretimin yapıldığı il Ağrı’dır. Tablo 96: Organik Üretim Verileri, 2012 Bölge Adı Çiftçi sayısı Üretim alanı (Hektar) Ağrı Ardahan Kars Iğdır TRA2 3087 1132 3888 16 8123 58918 8319 49493 330 117059 Üretim (Ton) 166.192 23.053 125.455 2.174 316.874 Kaynak: TÜİK, Bölgesel İstatistikler. Erişim Tarihi: 11.11.2013 Buğday, yonca, çayır, korunga, arpa, fiğ, ayçiçeği, mercimek, karpuz, kavun, şeker pancarı ve silajlık mısır Ağrı’da organik olarak üretilmektedir. Karpuz, kavun, şeker pancarı ve silajlık mısırın organik üretimine 2011 yılında başlanmıştır. Buğdayın organik üretimi 2006 yılında başlamış olup çavdar ve yulaf kayıtlara göre 2008-2010 yılları arasında hasat edilmiştir. Ardahan’da çayır ürünü, fiğ, buğday, korunga, yonca, çavdar ve arpa organik olarak üretilmektedir. Buğday ve çayır ürününün organik üretimi 2006 yılında başlamış olup Ardahan’da organik üretim genel itibariyle 2011 yılında başlamıştır. Iğdır’da 2005 yılında başlayan organik buğday üretimi son üç yıl içerisinde azalmaktadır. Aynı şekilde çayır, arpa ve fiğ (kuru ot) ürünlerinin organik üretimi 2007 yılından sonrasında devam ettirilememiştir. Kars’ta organik üretim 2005 yılında başlamış olup ilk olarak buğday, korunga, arpa, yulaf hasat edilmeye başlanmıştır. 2007 yılından itibaren ise fiğ, yem bitkisi, buğday, arpa, korunga, çayır ürünü, yulaf ve yoncanın organik üretimi yapılmakta olup 2011 yılından itibaren ise çavdar, kavlıca ve mercimeğin üretimi de yapılmaya başlanmıştır (http://organik.tarim.gov.tr/veri/ iller3.asp?yil=2011&il=75; erişim tarihi:19.11.2012). 159 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 3.3.5. Tarımda Mekanizasyon Aşağıdaki tabloda tarımda kullanılan bazı alet ve makinaların sayıları verilmiş olup TRA2 Bölgesi’nin makineli tarımda Türkiye ortalamalarının oldukça altında olduğu görülmektedir. Tablo 97: Tarımda Kullanılan Seçilmiş Bazı Alet ve Makine Sayıları TARIMDA ALETAğrı Ardahan Iğdır Kars TRA2 TRA MAKİNA Tarım Traktörleri ve Toprak İşleme Makineleri Traktörler 6153 4333 1203 3317 15006 25328 Pulluklar 5132 6456 1932 6352 19872 40552 Toprak Frezesi 34 5 4 0 43 137 (Rotovatör) Kültüvatör 3161 137 560 808 4666 9439 Tırmıklar 6697 6707 2607 15901 31912 45968 Yağmurlama Tesisi 234 0 2 48 284 668 Damla Sulama Tesisi 8 0 0 0 8 528 Ekim Dikim Makineleri Traktörle Çekilen Hububat Ekim 578 43 14 150 785 1605 Makinası Kombine Hububat 138 25 43 75 281 1378 Ekim Makinası Kimyevi Gübre 1701 327 444 2398 4870 7857 Dağıtma Makinası Mısır Silaj Makinası 14 2 42 13 71 398 Pnömatik Ekim 10 0 3 3 16 127 Makinası Zirai Mücadele Pulverizatörler 795 62 972 508 2337 5941 Atomizör 54 6 44 39 143 556 Sedyeli, Motorlu Pulverizatör Tozlayıcı 4 8 0 20 32 78 Kombine Atomizör Hayvancılık Makineleri Yem Hazırlama 5 111 29 112 257 577 Makinası Süt Sağım Makinası 601 281 80 377 1339 3036 (Seyyar) Süt Sağım Tesisi 2 30 18 0 50 63 Tarımda Alet Makine Aksam ve Parçaları Santrifüj Pompa 242 8 84 158 492 1021 Elektropomp 182 0 7 0 189 906 Motopomp (Termik) 232 0 59 502 793 1455 Hasat-Harman Makineleri Römork (Tarım 6723 4683 2729 6888 21023 36251 Arabası) Taş Toplama Makinası 1 0 1 2 4 13 Kepçe (Tarımda 47 176 113 0 336 1243 Kullanılan) Biçerdöver (0-5 Yaş) 6 0 13 0 19 29 Kaynak: TÜİK, Tarımsal Alet ve Makine Sayıları, Erişim Tarihi: 19.11.2012 TR TRA2/TRA TRA2/ TR 540813 1330150 59,2 49,0 2,8 1,5 42.649 31,4 0,1 488.802 699771 235.104 264.639 49,4 69,4 42,5 1,5 1 4,6 0,1 0 119.889 48,9 0,7 196.147 20,4 0,1 371.771 62 1,3 18.507 17,8 0,4 27.153 12,6 0,1 964870 113.641 39,3 25,7 0,2 0,1 14.020 41 0,2 23.397 44,5 1,1 225.937 44,1 0,6 7959 79,4 0,6 110.450 180.399 193.898 48,2 20,9 54,5 0,4 0,1 0,4 1.074.764 58 2 653 30,8 0,6 41.163 27 0,8 3038 65,5 0,6 160 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Harita 16 TRA2 Bölgesi’nde Tarım ve Hayvancılık Gelişme Potansiyelleri 161 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tarım ve hayvancılıkta gelişme potansiyellerinin mekâna yansımasında ilçe ve Türkiye değerleri kıyaslanmıştır. Son yıllardaki geçici değişikliklerin etkisini minimize etmek ve genel görünümü görmek amacıyla değişkenlere ait son 7 yılın ortalaması alınmış ve elde edilen ortalama değer üzerinden hesaplamalar yapılmıştır. Ortalama değer, alt sektörün gruplarına göre belirlenen uygun faktör ağırlığı ile çarpılarak endeks değerler elde edilmiştir. Verimlilik hesapları, büyükbaş hayvancılık (kg/gün), küçükbaş hayvancılık (kg/gün), arıcılık (ton/kovan sayısı), meyvecilik (ton/meyve veren yaşta ağaç sayısı), sebzecilik (ton/hasat edilen alan) ve tarla ürünleri (ton/hasat edilen alan) gruplarında değerlendirilmiştir. Türkiye verimlilik değerinin üzerinde yer alan ilçeler sektörün potansiyel gelişim alanı olarak belirlenmiştir. Harita 16’da Büyükbaş hayvan, küçükbaş hayvan, yumurta tavuğu ve kaz sayısının mekâna yansıtılmasında ise değerlerin değişim aralığı, sınıflara kategorize edilmiş ve en yüksek üç sınıfa giren ilçeler potansiyel gelişim alanı olarak belirlenmiştir. Ardahan Merkez ve Göle ilçeleri büyükbaş hayvancılıkta öne çıkmışken süt verimliliğinde yetersiz kalmıştır. Hem yetiştiricilik hem de süt verimliliği açısından Kars Merkez ve Selim ilçeleri öne çıkmaktadır. Küçükbaş hayvancılıkta ise Ağrı ve ilçeleri öne çıkmakta olup Ağrı’ya görece daha düşük miktarlarda olmakla birlikte Iğdır ilçelerinde de küçükbaş hayvancılık yapılmaktadır. Damal, Hanak ve Posof tarım ve hayvancılık ile ilgili herhangi bir alt sektörde ilk üç sınıfta yer alamamıştır. 3.4. ENERJİ SEKTÖRÜ Dünyada gün geçtikçe nüfusun artması, sanayi sektöründeki gelişmeler, artan petrol fiyatları vb. sebepler ülkelerin doğal kaynaklara yönelmelerine yol açmakta ve kendi enerjilerini üretme konusundaki taleplerini artırmaktadır. Enerji sektöründe gerek maliyet ve fiyat artışları, gerekse artan elektrik enerjisi talebi çerçevesinde birçok ülkede arz güvenliğinin sağlanması konusunda yeni tedbirler alınmaktadır. Ülkemizde de bu kapsamda 2009 yılında “Elektrik Enerjisi Piyasası Arz Güvenliği Stratejisi” uygulamaya konulmuştur. 2023 hedefleri kapsamında tüm yerli kömür ve hidrolik enerji potansiyelinin ekonomiye kazandırılması ve rüzgâr enerjisi kurulu gücünün 600 MW mertebesine ulaştırılması planlanmaktadır. Enerji üretirken, enerjinin verimliliğinin arttırılması ve kayıp kaçağın önlenmesi yönünde yapılan çalışmalar sayesinde 2012 yılında Türkiye geneli elektrik kayıp kaçak oranı % 15 seviyelerine düşürülmüştür. Ülkemizde son yıllarda enerji alanında yaşanan gelişmelerin yanında TRA2 Bölgesi’nde elektrik üretimi için hidroelektrik santral yapımına öncelik verilmiş ve Aras havzasında bulunan önemli akarsulara gerek devlet gerekse özel teşebbüs aracılığıyla Hidroelektrik santraller kurulmuştur. Ayrıca, TRA2 Bölgesi, enerji nakil hatlarının geçiş güzergâhında bulunması sebebiyle jeostratejik bir konuma sahiptir. Ancak konumunun getirdiği avantajlardan yararlanılamamıştır. Ülkemizin ana doğalgaz iletim hatları bölgeden geçmesine rağmen sadece Kars il merkezi ve Sarıkamış ilçesinde konutlarda kullanılmak üzere doğalgaz arzı sağlanmıştır. TRA2 Bölgesi enerji alt yapısındaki en önemli sorunlardan birisi olarak kayıp kaçak elektrikfosil kullanımının olması görülmekte olup bölgedeki TEDAŞyenilenebilir İl Müdürlükleri Mevcut yakıtların yüksek ömrünün sınırlı olması dünyadaki tüm ülkeleri enerji tarafından yapılan denetimlerle oranda düşürülen kaçak ve oranları bölge kaynaklarından elektrik üretmeyebelli yöneltmektedir. Kyotokayıp protokolü kalkınmanın genelinde % 32 civarındadır. Bölgede özellikleneticesinde Ağrı ili % yenilenebilir 56,5’lik elektik kayıp kaçak sürdürülebilirliğine yönelik yapılan araştırmalar enerji yatırımları oranıyla dikkat çekmektedir. 162 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI dünya genelinde hızla artarak bu alanda 2007-2030 yılları arasında 5,5 trilyon $’lık bir enerji yatırımının olması ön görülmektedir. Avrupa Birliği ülkelerinde 2020 yılına kadar enerji ihtiyacının % 20’sinin yenilenebilir enerji kaynaklarından karşılanması, enerji verimliliğinin % 20 oranında artırılması, 2018 yılına kadar ise tüm binalarda yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanılması ön görülmektedir. Dünyada artan yenilenebilir enerji yatırımları yanında ülkemizde yapılan mevzuat değişiklikleriyle ülkemiz yatırımcılar için daha cazip hale gelmeye başlamıştır. Bölgemizde sahip olunan yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımına yönelik bazı girişimler olmasına rağmen ilgisizlik ve bilgi noksanlığı sebebiyle bu girişimler başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Yine de, bölgenin sahip olduğu biyogaz potansiyelinin değerlendirilmesi amacıyla uluslararası firmalar son yıllarda çalışmalar yapmaktadırlar. Bu kapsamda Kars-Selim ilçesinde yakın zamanda 6 MW’lık kapasiteye sahip bir biyogaz tesisinin kurulması planlanmaktadır. Biyogaz dışında bölgede Ardahan-Çıldır ilçesi ve Ağrı Balık Gölü çevresinde rüzgâr; Ağrı, Iğdır ve Kars illerinde güneş enerjisi yatırımlarının yapılabileceği alanların varlığı kullanılması gereken potansiyel olarak görünmektedir. Özellikle, Ağrı ili güneş radyasyon değerleri bakımından Türkiye’nin en yüksek güneş radyasyon değerlerine sahip illerinden birisidir. 3.4.1. Elektrik Üretimi TRA2 Bölgesi Aras ve Fırat havzalarında yer almakta ve Aras, Kura ve Murat nehirleri sayesinde zengin hidroelektrik enerji potansiyeline sahiptir. Bölgedeki elektrik üretiminin tamamı hidroelektrik santrallerden sağlanmaktadır. Bölge illerinden Kars, Iğdır ve Ardahan illerinde devlet ve özel sektör yatırımlarıyla kurulmuş hidroelektrik santrallerden elektrik üretilmektedir. Ağrı ilinde herhangi bir elektrik üretim santrali bulunmamaktadır. Tablo 98: Kars İli Enerji Görünümü TÜKETİM: Türkiye Tüketim Payı: Kurulu Güç (Üretimdeki Santrallerin): Türkiye Kurulu Güç Payı: Rüzgâr Kurulu Güç: Hidrolik Kurulu Güç: Jeotermal Kurulu Güç: Termik Kurulu Güç: Yenilenebilir Kurulu Güç: 266.459 KWh 0,15% 82 MW 0,15% 0 MW 82 MW 0 MW 0 MW 0 MW Santral Adı Arpaçay-Telek Kars (Dereiçi) Narinkale Reg. Ve HES (özel) Sefaköy HES (özel) Çıldır (özel) Can 1 Sena HES Kurulu Güç(MW) 0,062 0,4 33,5 Kaynak Türü Hidrolik Hidrolik Hidrolik 33,11 Hidrolik 15,36 Hidrolik 1.843 Hidrolik 22,1 Hidrolik Kars ili sınırları içerisinde devlete ve özel sektöre ait toplam 7 HES bulunmaktadır. İl toplamda 82 MW kurulu gücüyle bölge illeri arasında elektrik üretim kapasitesi bakımından ilk sıradadır. Elektrik üretiminde özel sektör hidroelektrik santrallerinin potansiyellerinin çok daha fazla olduğu görülmektedir. İşletmedeki HESler dışında Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü tarafından mühendislik hizmetleri yürütülen Aktaş, Argaşan, Çolaklı, Dibekkaya, Dorukdüzü, Kazıkkaya, Kötek santralleri ilk etüt, Boztepe, Değirmendere, Demirkapı, Kalebaşı, Karakurt, Kuloğlu hidroelektrik santralleri ise fizibilite aşamasındadır. Ardahan ilinde devlete ait HES bulunmamakla birlikte özel sektöre ait 6 MW’lık Kurulu güce sahip bir hidroelektrik santrali bulunmaktadır. Ayrıca yakın zamanda 3 farklı özel sektör firması Ardahan’da HES’ten elektrik üretmek için gerekli üretim lisanslarını almışlardır. 163 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 99: Ardahan İli Enerji Görünümü Tüketim: 82.251 kWh Türkiye Tüketim Payı: 0,04% Kurulu Güç: 6 MW Türkiye Kurulu Güç Payı: 0,01% Rüzgâr Kurulu Güç: 0 MW Hidrolik Kurulu Güç: 6 MW Jeotermal Kurulu Güç: 0 MW Termik Kurulu Güç: 0 MW Yenilenebilir Kurulu Güç: 0 MW Santral Adı Söğütlükaya (özel) Kuru Güç (MW) Kaynak Türü 6,13 Hidrolik Iğdır ilinde mevcut HES işletmeleri dışında üretim lisansı almış farklı işletmelerin bulunması yakın gelecekte ilin mevcut elektrik üretim kapasitesini artırıcı bir etki oluşturacaktır. Tablo 100: Iğdır İli Enerji Görünümü Tüketim: 107.477 Kwh Türkiye Tüketim Payı: 0,06% Kurulu Güç: 14 Mw Türkiye Kurulu Güç Payı: 0,02% Rüzgâr Kurulu Güç: 0 Mw Hidrolik Kurulu Güç: 14 Mw Jeotermal Kurulu Güç: 0 Mw Termik Kurulu Güç: 0 Mw Yenilenebilir Kurulu Güç: 0 Mw Santral Adı Gaziler Kiti Kuru Güç (MW) 11,200 2,760 Kaynak Türü Hidrolik Hidrolik 3.4.2. Elektrik Tüketimi Kişi başına düşen elektrik enerjisi tüketimi 2011 yılı verilerine göre Türkiye’de 2.490 kWh iken gelişmiş ülkelerde bu oran yaklaşık 8.900 kWh düzeylerindedir. TRA2 Bölgesi’nde ise kişi başı elektrik tüketimi 720 kWh gibi düşük bir değere sahiptir. 3000 2500 2490 2000 1500 1177 1000 592 894 720 313 500 862 644 622 272 77 22 TRA2 Ağrı 351 206 387 330 34 68 Iğdır Ardahan 0 Türkiye Toplam Kars Sanayi Mesken Grafik 56 TRA2 Bölgesi Kişi Başına Tüketilen Sanayi, Mesken ve Toplam Elektrik Değerleri KWh,2011 164 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Bölge illeri kişi başına elektrik tüketimi değerlerine bakıldığında en yüksek değere sahip Kars ili 894 kWh ile Türkiye ortalamasının oldukça altındadır. Bu durum temel olarak elektriğin asıl tüketeni olan sanayi sektörünün gelişmemiş olmasından kaynaklanmaktadır. 2011 yılı verilerine göre TRA2 Bölgesi’ndeki net elektrik tüketimi ülke genelindeki net elektrik tüketiminin % 0,45’ini oluşturmaktadır. Bölgedeki elektrik tüketimi 2008-2011 yılları arasında % 16,08’lik bir artış göstermiştir. Değerler faturalandırılmış tüketim değerleri olduğundan mevcut kayıp kaçak oranı eklendiğinde TRA2 Bölgesi toplam elektrik tüketimi artacaktır. 2011 TEDAŞ verilerine göre 4 ilin ortalama kayıp kaçak elektrik tüketimi % 31,5’tir. Bölge illerinde kayıp kaçak elektrik oranları sırayla Ağrı (% 56,5), Iğdır (% 36,3), Kars (% 22,3) ve Ardahan (% 11,3) şeklindedir. Bölgede kayıp kaçak elektrik tüketiminin en fazla olan Ağrı ilinin kişi başı elektrik tüketimi değerlerinde bölge illeri arasında son sırada olması nüfusunun diğer bölge illerine göre fazla olması ve kayıp kaçak oranının yüksek olmasıyla açıklanmaktadır. İllere göre kayıp kaçak elektrik tüketim değerlerine göre hazırlanan haritada Aras havzasında yer alan bölge illerinin kayıp kaçak ortalama elektrik tüketimi yaklaşık % 32’dir. Bölgede kaçak elektrik kullanımı daha çok köylerde yapılmakta olup TEDAŞ yetkilileriyle yapılan görüşmelerde özellikle köylerde halkın elektrik sayaçlarını evlerinin içlerine taşıması sebebiyle yetkililerin savcılık izni olmaksızın kayıp kaçak kontrolü yapamadığı bilgisine ulaşılmıştır. Harita 17 Türkiye Kayıp Kaçak Elektrik Kullanımı Haritası, 2009 Kayıp kaçak tüketimle beraber TRA2 Bölgesi’nin toplam elektrik tüketimi 2011 yılı için yaklaşık 1091 gWh olmaktadır. Kayıp kaçak tüketimle beraber brüt tüketimde 2011 yılı için Türkiye geneli toplam brüt tüketimin % 0.39’u TRA2 Bölgesi’nde yapılmıştır. Net ve brüt elektrik tüketim değerleri arasında oluşan fark TRA2 Bölgesi’nin kayıp kaçak oranının Türkiye kayıp kaçak ortalaması olan % 15’in iki katı olmasından kaynaklanmaktadır. 165 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Sokak aydınlatma… Tarımsal sulama (KWh) Mesken (MWh) Ticarethane (MWh) Sanayi işletmesi… Resmi daire (MWh) Diğer (MWh) 0 20.000 40.000 Ardahan 60.000 Iğdır 80.000 Kars 100.000 120.000 140.000 160.000 Ağrı Grafik 57 TRA2 Bölgesi Tüketim Yerine Göre Faturalandırılan Elektrik Enerjisi Tüketim Değerleri,2011 Bölgedeki sektörel bazda elektrik enerjisi tüketimine bakıldığında resmi daire alanında tüketilen elektriğin ciddi artış gösterdiği görülmektedir. Yine ticaret alanında tüketilen elektrik değerleri yıllar boyunca artmıştır. Tarımsal sulamada ise elektrik tüketimi oldukça düşüktür. Bölge coğrafi şartları sebebiyle susuz tarıma da olanak sağlayabilmektedir. Ancak tarımsal sulamada tüketilen elektriğin ciddi anlamda düşük olması bu alanda kayıp kaçak kullanımın fazla olması ihtimalini de doğurmaktadır. Bölgede sanayi alanında tüketilen elektriğin % 78’ini Kars ilindeki sanayi işletmeleri tüketmektedir. İlde çimento fabrikasının olması ve diğer bölge illerinde büyük bir sanayi tesisinin bulunmayışı bu sonucu doğurmaktadır. 3.4.3. Yenilenebilir Enerji TRA2 Bölgesi’nde hâlihazırda elektrik üretimi sağlanan tek yenilenebilir enerji kaynağı hidroelektrik santralleri olmasına rağmen hidroelektrik santraller dışında TRA2 Bölgesi’nin yenilenebilir enerji kaynaklarını güneş, rüzgâr, jeotermal ve biyogaz ana başlıklarında incelemek mümkündür. 3.4.3.1. Güneş Enerjisi Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü’nce ölçülen güneşlenme süresi ve ışınım şiddeti verilerinden yararlanarak Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü tarafından yapılan çalışmaya göre Türkiye’nin ortalama yıllık toplam güneşlenme süresinin 2640 saat, günlük ortalama süresinin 7,2 saat, ortalama yıllık toplam ışınım şiddetinin 1.311 kWh/m²-yıl, günlük ortalama 3,6 kWh/m² olduğu belirlenmiştir. Türkiye, yıllık ortalama 110 gün güneşli gün ortalamasına sahip olup gerekli yatırımların yapılması halinde yılda birim metre karesinden ortalama olarak 1.100 kWh’lik güneş enerjisi üretebilecek kapasiteye sahiptir. Güneş enerjisi yatırımlarında toplam güneş radyasyonu 1550 Kwh/m²-yıl değeri ve üstündeki iller güneş enerjisi santrali yatırımı yapılması öncelikli alanlar olarak değerlendirilmektedir. 166 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Avrupa Birliği Araştırma Merkezi tarafından hazırlanan Dünya Güneş Enerjisi Potansiyeli haritasında Türkiye güneş enerjisi konusunda büyük yatırımlar yapan Almanya’dan daha fazla potansiyele sahiptir. Son yıllarda yenilenebilir enerji mevzuatında yapılan düzenlemeler sayesinde ülkemizde güneş enerji sektörü yatırımları hızla artmaktadır. Bölge illerinin güneş enerjisi potansiyelleri hem Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü hem de Avrupa Birliği Araştırma Merkezi tarafından hazırlanan güneş enerjisi potansiyeli haritalarına göre iyi düzeydedir. Bölgede güneş enerjisi açısından en yüksek potansiyele Ağrı sahip olup sonrasında , Kars, Iğdır ve Ardahan olarak sıralanmaktadır. Harita 18 Türkiye Güneş Radyasyonu Haritası 2200 2000 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 2020 1910 1680 1810 1820 1460 Grafik 58 Ağrı, Ardahan, Iğdır, Kars, Antalya, Sinop İllerinin En Yüksek Güneş Radyasyon Değerleri (KWH/m²) Türkiye genelinde güneş enerjisi potansiyeli en yüksek olan Antalya ile en düşük olan Sinop ilinin yıllık ortalama güneş radyasyon değerleri sırası ile 2020 kWh/m² ve 1460 kWH/m²’dir. Ağrı ili global radyasyon değerlerine bakıldığında ilde solar kaynaklı enerji üretiminin yapılabileceği geniş alanlar dikkat çekmektedir. Yenilenebilir Enerji kanunundaki değişiklikler ve artan devlet teşvikleriyle yakın gelecekte Ağrı ilinin güneş enerjisi yatırımcıları için cazibe merkezi olacağı düşünülmektedir. 167 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan GEPA haritası incelendiğinde bölge illerinin toplam güneş radyasyonu değerlerinde Ağrı ili 1700 kwh/m²-yıllık değeriyle ilk sıradadır. Ayrıca, Avrupa Birliği tarafından 2001-2012 yılları arasında yapılan çalışmaya göre Ağrı ili 1900 kWh/m²- yıllık güneş radyasyon değerine sahiptir. Özellikle Patnos, Diyadin ve Taşlıçay ilçeleri güneş enerjisi yatırımları için oldukça uygundur. Şekil 2 Ağrı İli Güneş Enerjisi Haritası Grafik 59 Ağrı İli Global Radyasyon Değerleri (kWh/m2-gün) Şekil 3 Kars İli Güneş Enerjisi Potansiyeli Grafik 60 Ağrı İli Güneşlenme Süresi (Saat) Şekil 4 Iğdır İli Güneş Enerjisi Potansiyeli 168 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Şekil 5 Ardahan İli Güneş Enerjisi Potansiyeli Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan haritaya göre Kars ilinin yıllık ortalama 1550 KWh/m² bir potansiyele sahip olduğu görülmektedir. İlin Sarıkamış ilçesinde güneş enerjisi potansiyeli daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Güneş enerjisi potansiyelinden yararlanılması amacıyla ilde öncelikli olarak binalarda güneş enerjili ısıtma sistemlerinin yaygınlaştırılması uygun olacaktır. Iğdır ilinin güneş enerjisi potansiyeli incelendiğinde Tuzluca ve Aralık ilçelerinin güneş radyasyon değerlerinin yüksek seviyede olduğu görülmektedir. Bölgede güneşle su ısıtma sistemlerinin en çok kullanıldığı il olan Iğdır ili bölgenin en sıcak ili olmasına rağmen başlıca güneşlenme süreleri ve yüksek nem oranı sebebiyle güneş enerjisi potansiyeli Ağrı ve Kars illerine nazaran daha düşük seviyelerdedir. Ardahan ili güneş enerjisi yatırımları için bölgenin diğer illerine oranla düşük radyasyon değerlerine sahiptir. Bu durumun en temel sebebi ilin güneşli gün sayısının az olmasından kaynaklanmaktadır. 3.4.3.2. Rüzgâr Enerjisi Bir türbinin rüzgârdaki enerjiyi elektriğe dönüştürebilme oranı kapasite faktörü olarak adlandırılmaktadır. Ekonomik RES yatırımları için kapasite faktörü % 35‘ten düşük olmaması ve sürekli rüzgâr akış hızının 7 m/s veya üzerinde olması gerekmektedir. Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü tarafından REPA haritasının yanısıra, illerde sürekli rüzgâr akımı olan alanların tespit edilerek gerekli ölçüm ve analiz çalışmalarının yapılması gerekmektedir. Mevcut REPA haritası verilerine göre özellikle Ardahan ili Çıldır gölü ve Ağrı, Iğdır arasında kalan Balık Gölü çevresinde 7m/s hızında sürekli rüzgâr akışı görülmektedir. Bu kapsamda bölge illerinden Ardahan ilinin rüzgâr enerjisi kapasite faktörü belli alanlarda % 35’i geçmektedir. Bölgenin diğer illerinde kapasite faktörü % 35’ten düşüktür. 169 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Şekil 6 TRA2 Bölgesi 50 m yükseklikte Rüzgâr Hız Dağılımı Tablo 101: Ardahan ili Rüzgâr Enerjisi Kapasite Faktörü 50 m'de Rüzgâr Gücü (w/m2) 300-400 400-500 500-600 600-800 > 800 TOPLAM 50 m'de Rüzgâr Hızı (m/s) 6.8-7,5 7.5-8,1 8.1-8,6 8.6-9,5 > 9.5 Toplam Alan 1,79 0,05 0 0 0 1,84 Toplam Kurulu Güç (MW) 8,96 0,24 0 0 0 9,2 3.4.3.3. Jeotermal Enerji Temiz alternatif enerji kaynaklarından olan jeotermal kaynakların önemi hem dünyada hem de ülkemizde gün geçtikçe artmaktadır. Özellikle ülkemizde Ege Bölgesi’nde çoğunlukta olan jeotermal kaynaklar Doğu Anadolu’da Ağrı, Kars, Van ve Erzincan çevrelerinde görülmekte olup TRA2 Bölgesi’nde başta Ağrı Diyadin bölgesi olmak üzere Kars-Susuz ve Kars-Kötek bölgelerinde jeotermal kaynaklar mevcuttur (MTA, 2012). Diyadin jeotermal sahasında ilk olarak 1997 yılında MTA tarafından jeotermal enerji arama projesi gerçekleştirilmiş ve sondaj çalışmalarının başlamasına karar verilmiştir. Bu kapsamda iki adet kuyu açılmış ve 75 0C sıcaklığında su elde edilmiştir. Ardından jeotermal araştırma sahasında 4 tane daha kuyu açılmış ve 215 m. derinliğe inilmiştir. Tesise ek olarak 8 adet seranın ısıtılması için proje geliştirilmiştir. Ayrıca sıvılaştırılmış CO2 ve kuru buz tesisi faaliyete hazır hale getirilmiştir. Ancak seralar bölge şartlarına uygun tasarlanmadığı için başarısız olmuş ve sıcak su akışı sürekli olarak sağlanamadığından ve çıkan sıcak sudaki kükürt oranı doğru hesaplanmadığı için CO2 ve kuru buz tesisi projesi başarısız olarak fabrika kapanmıştır (Üçgün). Jeotermal alanın içerisinde Diyadin Termal Turizm Merkezi’nin planlı gelişiminin sağlanması ve istihdam yaratılmasının yanısıra, bölge insanının en iyi koşullarda yararlanmasının temini ile ısıtma, seracılık gibi alanlarda gelişim sağlanması için imar planı çalışmaları sürdürülmektedir. 3.4.3.4. Biokütle Enerjisi TRA2 Bölgesi’nde ana geçim kaynağının tarım ve hayvancılık olmasına paralel olarak bölge biokütle enerji kaynakları bakımından zengindir. Biokütle santrallerinde hayvan dışkısı, bitki 170 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI ve yemek vb. organik artıklar kullanılarak metan gazı elde edilmekte, sistemin türüne göre bu gaz ısıtma amaçlı kullanılabildiği gibi gaz motorlarında yakılarak elektrik enerjisi üretiminde de kullanılmaktadır. TRA2 Bölgesi sahip olduğu 1.248.554 büyükbaş hayvan sayısıyla Türkiye’deki büyükbaş hayvan varlığının % 8,9’unu oluşturmaktadır. Biyogaz yatırımları için gereken en temel konu biyogaz substratı olarak kullanılacak dışkının sürekli ve toplu bir şekilde sağlanabilir olmasıdır. Harita 19da da görüldüğü gibi TRA2 Bölgesi illeri Türkiye’deki büyükbaş hayvan sayısının en yüksek olduğu illerdir. Bölgemizde hayvan sayısının fazlalığına rağmen aşağıdaki sebeplerden dolayı bölgede dışkı toplama imkânı düşük görülmektedir. Uzun otlatma zamanı, Mera hayvancılığının yaygın olması, Besi OSB veya 1000, 2000 büyük başlı ahırların, hayvan kümelenmesinin bulanmayışı. Harita 19 Türkiye İlçe Düzeyinde Sığır Sayıları Biyogaz üretiminde bitkisel artıklar (mısır silajı gibi) hayvansal dışkılardan çok daha fazla enerji açığa çıkarabilmektedir. Özellikle Almanya’da mısır silajına dayalı biyogaz üretim tesisleri oldukça yaygındır. TRA2 Bölgesi bol yağış alan iklimi sayesinde yılın 5 ayında mısır silajı üretimine imkân sağlamaktadır. 171 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Harita 20 Türkiye tarımsal artıkların biyogaz potansiyeli haritası TRA2 Bölgesi tarımsal atıkların biyogaz potansiyeli haritasında bölge illerinden Ağrı ve Kars illeri ön plana çıkmaktadır. Kars ilinin Selim ilçesinde mısır silajı yetişmesi ve arsa maliyetlerinin düşük olması sebebiyle 6 MW’lık bir biyogaz tesisi, Ağrı Diyadin ilçesinde 1.4 MW’lık bir tesis yapılmasına yönelik ön çalışmalar yürütülmektedir. Ayrıca, Ardahan Belediyesi de atık yönetimi ve biyogaz tesisi üzerine araştırma ve fizibilite çalışmaları yapmaktadır. 3.4.3.5. Doğalgaz TRA2 Bölgesi Hazar ve Orta Asya enerji kaynaklarının batıya ulaşmasında doğal bir köprü vazifesi görmektedir. Hazar Havzası enerji kaynaklarının batıya taşınmasını sağlayan BaküTiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı, Bakü-Tiflis-Erzurum ve İran-Ankara doğalgaz boru hatları TRA2 Bölgesi’nden geçmektedir. TRA2 Bölgesi ayrıca, uluslararası doğalgaz projelerinin geçiş noktasındadır. Trans Adriyatik Doğal Gaz Boru hattına (TAP) bağlanacak olan Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı (TANAP) Ardahan ve Kars ve illerinden geçecektir. 172 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Harita 21 TRA2 Bölgesi Doğalgaz ve Petrol Boru Hatları Ana enerji iletim hatlarının üzerinden geçmesine rağmen TRA2 Bölgesi illerinden sadece Kars ilinde doğalgaz ile konut ısınması sağlanmaktadır. Kars il merkezinde 6.197, Sarıkamış ilçesinde 824 olmak üzere il genelinde toplam doğalgaz abone sayısı 7.021’dir. Ağrı (Merkez, Doğubayazıt) ve Iğdır illerinde doğalgaz dağıtım ihaleleri yapılmış ancak ihalelerden herhangi bir sonuç alınamamıştır. Bu illerde devlet eliyle doğalgaz dağıtımının yapılması planlanmaktadır. 3.5. ERİŞİLEBİLİRLİK 3.5.1. Ulaştırma Sektörü Ulaştırma ağları ülkelerin ekonomik stratejilerini oluşturan önemli unsurların başında gelmektedir. Ekonomik fonksiyon olarak ele alınan ulaştırma, ekonomide üretilen mal ve hizmetler ile üretim fonksiyonları arasındaki bağlantıyı sağlamaktadır. Ülkeler arasındaki dış ticaret rekabetinde ulaştırma olanaklarının büyük avantajlar sağlamasının yanısıra ulusal ve bölgesel çapta ulaştırma sistemleri kalkınmanın en önemli anahtarlarından birisidir. Ulaştırma kavramının ekonomiye etkileri doğrudan, dolaylı ve ilişkili etkiler şeklinde üç kısma ayrılmaktadır. Ulaştırma sistemlerindeki gelişmeler erişilebilirliğin artmasıyla doğrudan bölgede istihdamın artmasına, pazarın genişlemesine, zaman ve maliyet 173 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI tasarruflarının oluşmasına olanak sağlamaktadır. Ayrıca çarpan etkisi olarak mal ve hizmet fiyatlarında düşüş veya çeşitliliğin artması birçok iktisadi sektörle ilişkisi olan ulaştırma sektörünün dolaylı ve ilişkili etkilerindendir. Güçlü bir ekonomi için yüksek kalitede alt yapı ve hizmet sunumu hayati öneme sahiptir. Bir bölgenin erişilebilirliğinin artırılması daha geniş bir iş gücü pazarına erişim imkânı vermekte, tedarikçiler ve müşterilere daha hızlı ve ucuza ulaşılmasını sağlamakta, pazar alanını genişletmekte, arazi kullanımıyla ilgili kısıtlılıkları ortadan kaldırmaktadır. Gürcistan, Azerbaycan (Nahcivan), İran ve Ermenistan olmak üzere dört ülke ile sınırı olan bölge, bu niteliğiyle Kafkasya, Orta Asya ve İran aracılığıyla Ön Asya’ya açılan bir kapı görevi üstlenmektedir. Hazar Havzası enerji kaynaklarının batıya taşınmasını sağlayan BaküTiflis-Ceyhan petrol boru hattı ile Bakü-Tiflis-Erzurum ve İran-Ankara doğalgaz boru hatları TRA2 Bölgesi’nden geçmektedir. Hazar petrollerini dünya pazarına ulaştıran bu hat, bölgenin lojistik anlamda taşıdığı jeostratejik önemi daha da arttırmaktadır. Söz konusu değer Hazar doğalgaz rezervlerini Avrupa kıtasına ulaştıracak olan TAP ve TANAP gibi projelerle zenginleşmeye devam etmektedir. Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattıyla sağlanan güvenli enerji koridoru, demiryolları ve karayolları ile desteklenmek durumundadır. Son yıllarda bölge, Kars uluslararası havaalanı terminal binası, Ankara-Kars hızlı tren ve Kars-Tiflis-Bakü demiryolu hattı, çalışmaları süren Kars-Iğdır-Nahcivan demiryolu ile Kars Lojistik Merkezi gibi büyük kamu yatırımlarına ev sahipliği yapmaktadır. TRA2 Bölgesi’nde inşaatı devam eden Kars-Tiflis-Bakü demiryolunun ileri-geri bağlantıları düşünüldüğünde hattın Bakü’den sonra Hazar geçişi ile Türkmenistan’a (devamında Çin’e) ulaştığı görülmektedir. Hat, Kars’ın gerisinde Ankara, İstanbul (Marmaray), kıta Avrupası üzerinden Manş Tüneli vasıtasıyla İngiltere’ye ulaşmaktadır. Bu sayede Londra-Pekin demir yolu bağlantısı sağlanmış olacaktır. Bakü–Tiflis–Kars demiryolu hattının tamamlanmasıyla Çin’deki üretimin, tüketim merkezi olan Avrupa’ya taşınması hedeflenmektedir. Son yıllarda dünya ticaretinin yeniden şekillenmesiyle bölge, Türkiye’nin Orta Asya ve Kafkasya’ya açılan ticaret ve lojistik köprüsü olacaktır. Etüt çalışmaları devam eden Kars-Iğdır-Nahcivan demiryolu projesinin ileri bağlantılarında Nahcivan’dan sonra Tebriz-Tahran-Zahedan ve İslamabad’a ulaşıldığı görülmektedir. Hattın yapılması ile hâlihazırda tek bağlantıyı oluşturan Van-Tebriz hattı dışında Erzurum-ErzincanSivas ve Ankara’ya doğrudan ulaşan yeni bir İstanbul-İslamabad koridoru oluşturulacaktır. Son yıllarda bölünmüş yol projelerinin hız kazanması TRA2 Bölgesi’nin gerek komşu illerle gerekse de bölge illeri arasındaki ulaşım bağlantılarını daha nitelikli hale getirmiştir. Ekonomik işleyişin temel unsurlarından olan ulaştırma sistemleri TRA2 Bölgesi’nde geliştikçe, bölge sahip olduğu ticari potansiyeli değerlendirebilecek koridorlara sahip olacaktır. 174 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 3.5.1.1. Karayolu Ulaşımı TRA2 Bölgesi’nde toplam 1.465 km devlet yolu, 417 km il yolu ve 7.945 km köy yolu bulunmaktadır. Bölge içinde karayollarının çeşitlerine bakıldığında en uzun devlet ve il yolu oranına sahip il Kars ilidir. Kars ilini sırası ile Ağrı, Ardahan ve Iğdır illeri izlemektedir. Devlet ve il yollarının satıh cinsleri incelendiğinde bitümlü sıcak karışım (BSK) yol ağı uzunluğu en fazla Ağrı ilindedir. Ardahan ilinde ise sadece 2 km BSK yol ağı bulunmaktadır. Köy yollarının ildeki devlet ve il yollarına oranı kırsal nüfusun bölge illerine oranla daha yüksek olması nedeniyle en yüksek Ağrı ilinde çıkmıştır. 800 749 700 564 600 523 469 500 363 400 273 300 226 200 95 100 206 200 90 6 0 AĞRI ARDAHAN DEVLET YOLU KARS İL YOLU IĞDIR TOPLAM Grafik 61 TRA2 Bölgesi Devlet Yolu, İl Yolu Ağının İller Bazında Dağılımı-Km (KGM - 2013) 700 650 600 500 336 400 318 300 200 100 177 165 40 2 19 63 18 3 9 35 0 0 0 0 Stabilize Toprak 22 1 24 0 BSK Sathi Kaplama AĞRI ARDAHAN IĞDIR Diğer KARS Grafik 62 TRA2 Bölgesi İl ve Devlet Yolları Satıh Cinsleri ve Uzunlukları (KGM - 2013) * Diğer Yollar parke ve beton gibi bölgedeki azınlıkta bulunan yollardır. 175 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Ağır vasıtaların sebep olduğu yol bozulmalarına karşı dayanıklı olan BSK yol cinsi; bölgede en fazla 165 km’lik (bölgedeki BSK yol ağının % 73’ü) yol ağına sahip Ağrı’da olup ildeki BSK yolların büyük çoğunluğu Erzurum-Ağrı-Doğubayazıt-Gürbulak güzergâhında bulunmaktadır. Bölgedeki ana ulaşım koridorlarından Kars-Horasan, Kars-Iğdır, Iğdır-Doğubayazıt ve Ardahan-Posof koridorları ağır taşıt trafiği için yeterli kalitede olmayan yollardan oluşmaktadır. Bölgemizin en çok araç giriş çıkışının olduğu Dilucu sınır kapısına uzanan bu yollar sert kış şartlarında sıklıkla bozulmakta ve sürekli yol yenileme çalışmalarına gerek duyulmaktadır. Harita 22 TRA2 Bölgesi Bölünmüş Yol Haritası 166,8 173 44,6 270,2 Kars Ağrı Ardahan Iğdır Grafik 63 TRA2 Bölgesi İlleri Bölünmüş Yol Uzunluğu-Km Grafik 63 incelendiğinde Ağrı ilinin 270 km bölünmüş yol uzunluğu ile ilk sırada olduğu görülmektedir. Kars – Susuz – Ardahan, Göle – Erzurum, Kars – Sarıkamış – Karakurt, Iğdır – Tuzluca, Iğdır – Aralık – Dilucu, Iğdır – Karakoyunlu – Doğubayazıt, Horasan – Taşlıçay – Doğubayazıt – Gürbulak, Ağrı – Hamur, Tutak – Patnos yolunun bir bölümü bölünmüş yollardır. Ardahan – Göle, Ardahan – Çıldır, Karakurt – Horasan, Tutak – Patnos ve Doğubayazıt – Çaldıran (Van) yolunun bir bölümünde bölünmüş yol çalışmalarına devam edilmektedir. Ayrıca Ardahan – Posof, Çıldır – Aktaş, Kars – Digor – Tuzluca, Karakurt – Kağızman – Tuzluca, Hamur – Tutak arasındaki yolların bölünmüş yol olarak ihaleleri 176 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI yapılacaktır. Bölgede Kars – Ağrı arası ulaşım Horasan ya da Iğdır üzerinden yapılmaktadır. Yapım çalışmaları devam eden Kağızman – Ağrı yolunun tamamlanmasıyla Kars ilinden Ağrı iline doğrudan ulaşım sağlanabilecektir. Tablo 102: TRA2 Bölgesi ve Türkiye Devlet Yolu, İl Yolu Ağlarının Nüfus ve Alan Verileriyle Karşılaştırmalı Göstergeleri Devlet Nüfus 1000 Kişi Başına Alan** Yol/Alan Yolu ve Yoğunluğu Düşen Toplam (Göl (km'2 ye İl Yolu Nüfus*** (km²'ye Devlet Yolu ve İl Dâhil) düşen yol Toplamı* düşen kişi Yolu Uzunluğu (km²) uzunluğu) (km) sayısı) (km) 564 11.498,67 0,049 555.479 48 1,02 AĞRI 363 4.967,63 0,073 107.455 22 3,38 ARDAHAN 749 10.139,09 0,072 305.755 30 2,41 KARS 206 3.587,81 0,057 188.857 53 1,09 IĞDIR 62.930 783.562,38 0,082 74.724,269 95 0,24 TÜRKİYE Kaynak: * KGM, **TUİK, *** TUIK ADNKS (2011) Yol (km) ve Alan (km²) 14000 12000 10000 0,08 0,073 11.498,67 0,072 10.139,09 0,07 0,06 0,049 0,057 8000 0,05 0,04 4.967,63 6000 0,03 3.587,81 4000 0,02 2000 566 736 363 0,01 206 0 0 AĞRI ARDAHAN KARS IĞDIR Devlet Yolu ve İl Yolu Toplamı* (km) Alan** (Göl Dâhil) (km²) Yol/Alan (km'2 ye düşen yol uzunluğu) 95 3,3 80 3 2,4 60 48 53 38 40 30 22 20 4 2 1,6 1,1 1 0,84 0 Yol (km) Nüfus Yoğunluğu 100 1 0 AĞRI ARDAHAN KARS IĞDIR Nüfus Yoğunluğu (Km²ye Düşen Kişi Sayısı) TRA2 TUR 1000 Kişi Başına Düşen Toplam Devlet Yolu ve İl Yolu Uzunluğu Grafik 64 TRA2 Bölgesi Devlet Yolu, İl Yolu ve Otoyol Ağı Uzunluklarının Alan Verileriyle Karşılaştırmalı Göstergeler 177 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI TRA2 Bölgesi illeri alan verileri incelendiğinde Ağrı ve Kars illeri ön plana çıkmaktadır. Kars ilinin, Ağrı iline nazaran daha düz bir plato üzerinde kurulmuş olması bu ilde yol yapımını kolaylaştırmaktadır. Bu sebeple Ağrı, Kars’tan daha geniş bir alana kurulmuş olmasına rağmen Kars ilindeki mevcut yol uzunluğu daha fazladır. Düz bir plato üzerine kurulmuş Ardahan ili de yüz ölçümüne oranla sahip olduğu yol uzunluğuyla bölge illeri arasında dikkat çekmektedir. Bin kişi başına düşen toplam devlet ve il yolu göstergeleri ile km² ye düşen toplam devlet yolu ve il yolu uzunluğu göstergeleri büyük ölçüde paralellik göstermektedir. Bin kişi başına düşen yol uzunluğu grafiği incelendiğinde km²’ye düşen kişi sayısında Ardahan ve Kars arasında ciddi bir fark oluştuğu gözlemlenmektedir. Bu durum Kars ilinin Ardahan iline göre daha geniş alana sahip olması ve Ardahan ilinin nüfusunun çok daha az olmasından kaynaklanmaktadır. Iğdır ili bin kişi başına düşen toplam devlet ve il yolu uzunluğunda 1,1 km ile son sıradadır. Bu durum ilin yüksek nüfus yoğunluğuna sahip olması ve km² başına düşen yol uzunluğu bakımından 0,057 gibi düşük bir değere sahip olmasından kaynaklanmaktadır. TRA2 Bölgesi’nde otoyol bulunmamaktadır. Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı’nın 2023 hedefleri kapsamında TRA2 Bölgesi sınırları içerisinde yer alan ErzurumArdahan ve Gerede-Merzifon-Gürbulak arasındaki otoyol projeleri 2. grup planlanan proje statüsündedir. Dolayısıyla, kısa vadede bölgemizde otoyol yapımı öngörülmemekte olup ortauzun vadede otoyolların yapımı beklenmektedir. 178 Harita 23 Mevcut ve Planlanan Otoyollar Kaynak: Karayolları Genel Müdürlüğü, 2012 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 1.400.000 1.200.000 1.000.000 800.000 600.000 400.000 200.000 0 2009 2010 2011 2009 TAŞIT-KM AĞRI 2010 2011 2009 YOLCU-KM 2010 2011 TON-KM 297.811 303.368 375.847 853.438 849.656 1.046.6 1.110.6 1.155.1 1.289.2 ARDAHAN 72.663 88.815 93.124 183.082 211.882 220.829 165.921 193.067 191.864 KARS 179.600 197.138 229.434 460.704 472.209 547.528 556.898 557.163 612.399 IĞDIR 100.729 134.796 157.342 251.059 314.756 362.900 334.349 425.772 479.585 Grafik 65 TRA2 Bölgesi İlleri Taşıt-Km, Yolcu Km, Ton-Km Değerleri Kaynak: Karayolları Trafik ve Ulaşım Bilgileri; www.kgm.gov.tr Erişim Tarihi: 13.03.2013 Tablo 103: TRA2 Bölgesi İlleri Araç Sayıları Ağrı Özel Otomobil Minibüs Otobüs Kamyonet Kamyon Motosiklet Amaçlı Traktör Taşıtlar 9.394 2.594 329 6.555 2.586 824 161 7.071 Ardahan 9.337 1.644 420 5.936 1.852 1.135 130 15.180 Kars 5.084 1.228 455 4.275 3.649 3.774 83 3.181 Iğdır 2.719 763 47 1.853 457 285 62 6.930 26.534 6.229 1.251 TRA2 Kaynak: TUIK Bölgesel İstatistikler,2012 18.619 8.544 6.018 436 32.362 Hareketlilik seviyesi yüksek olan bölgeler hareketliliği sınırlı olan bölgelere nazaran ekonomik açıdan daha güçlü hale gelmektedirler. Ülkeler ve bölgeler arasında ulaşım sistemlerinin karşılaştırılmasında kullanılan bu değerler bölge genelinde oldukça düşük seviyelerdedir. Ağrı, Ardahan, Kars ve Iğdır illeri ülke genelindeki iller arası taşıt, yolcu, tonkm sıralamalarında son sıralardadır. 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 Otomobil Minibüs Ağrı Otobüs Ardahan Kamyonet Kars Kamyon Iğdır TRA2 Motosiklet Özel Amaçlı Taşıtlar Traktör Türkiye Grafik 66 TRA2 Bölgesi Bin Kişi Başına Düşen Araç Sayıları,2012 180 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Bin kişi başına düşen otomobil sayısı bir bölgenin hareketlilik ve gelişmişlik seviyelerinden birisidir. Bin kişi başına düşen otomobil sayısında TRA2 Bölgesi Türkiye’nin oldukça gerisindedir. Türkiye genelinde bin kişi başına düşen araç sayısı 109 iken TRA2 Bölgesi’nde 22’dir. Bölge illerinin merkez nüfuslarının kırsal nüfustan düşük olması ve ekonomik sebepler bu sonucu doğuran başlıca etkenlerdir TRA2 Bölgesi genelinde sadece bin kişi başına düşen minibüs ve traktör sayıları Türkiye geneli değerlerden fazladır. Bu durum, bölgedeki kırsal nüfusun fazlalığını ve tarım sektörünün bölge için önemini vurgulamaktadır. Iğdır ili bin kişi başına düşen kamyon, kamyonet ve motosiklet sayısı değerlerinde TRA2 Bölgesi’nde ilk sıradadır. Iğdır’da sınır ticaretinin gelişmiş olması ildeki kamyon sayısındaki fazlalığı açıklarken; ilin diğer bölge illerine nazaran ılıman iklimi ve kent arazisinin düzlüğü motosiklet kullanımını kolaylaştırmaktadır. 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 2008 2009 2010 2011 2012 2008 2009 2010 2011 2012 2008 2009 2010 2011 2012 Kaza Sayısı Ölü Sayısı*10 TRA2 Ağrı Kars Iğdır Yaralı Sayısı Ardahan Grafik 67 TRA2 Bölgesi İlleri Kaza, Ölü ve Yaralı Sayıları Kaynak: TUIK Bölgesel İstatistikler,2012 Bölge illerinde 2008-2011 yılları arası yapılan bölünmüş yollara ve artan yol kalitesine rağmen kaza sayılarında artış meydana gelmiştir. Bu durum, bölge insanı ve özellikle şoförlerin trafik kurallarına yönelik bilinçlendirilmeleri gerektiğini göstermektedir. TRA2 Bölgesi’nin ana ulaşım koridorları Horasan-Kars-Posof-Türkgözü, Horasan-Ağrı Merkez-Doğubayazıt-Gürbulak, Horasan-Kağızman-Iğdır Merkez-Dilucu, Patnos-Ağrı ile Doğubayazıt-Iğdır-Kars koridorlarıdır. 2011 yılına ait günlük trafik yoğunluk haritası incelendiğinde bölge yollarındaki ana yoğunluğun sınır ticareti potansiyelleriyle ve yolların durumlarıyla paralel olarak Iğdır ve Ağrı illerinde olduğu görülmektedir. Bu kapsamda Ağrı- Doğubayazıt-Gürbulak, TuzlucaIğdır-Aralık ve Tuzluca-Iğdır-Doğubayazıt güzergâhları en yüksek trafik yoğunluğuna sahip güzergâhlardır. Türkgözü sınır kapısı güzergâhında ise yolun satıh cinsi, Ilgar Dağı geçidinin zorluğu ve özellikle kış aylarında zaman zaman kapanması sebebiyle yüksek bir trafik yoğunluğu bulunmamaktadır. Ayrıca Van ve Erzurum illerine çıkış noktalarında trafik yoğunluklarının arttığı gözlenmektedir. 181 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Harita 24 Türkiye ve TRA2 Bölgesi Ağır Taşıt Trafiği Yoğunluğu Haritaları Toplam taşıt trafiği haritası incelendiğinde Ağrı ve Iğdır illerinde taşıt, yolcu ve yük trafiğinin bölge illerine göre daha fazla olduğu görülmektedir. Bu durumun temel sebebi Erzurum-AğrıDoğubayazıt-Gürbulak koridoru, Tuzluca-Iğdır-Aralık-Dilucu ve Iğdır-Doğubayazıt koridorlarının sınır ticaret yolları olmasıdır. Erzurum-Ağrı-Doğubayazıt, Ağrı-Van, Doğubayazıt-Van güzergâhlarındaki trafik yoğunluğunu Türkiye’nin çeşitli bölgelerinden İran’a giden ve gelen tırlar oluşturmaktadır. Iğdır’da bulunan Dilucu sınır kapısının açık olması Türkiye-Nahcivan yönlü ulaşımın bu hat üzerinden akmasını sağlamaktadır. Iğdır’dan Nahcivan Özerk Cumhuriyeti’ne açılan Dilucu sınır kapısı TRA2 Bölgesi sınır kapıları arasında en çok otomobil, midibüs, kamyonet ve kamyonun geçiş yaptığı kapıdır (Grafik 68). 2009 yılında sınır ticareti konusunda yetkilendirilen Dilucu sınır kapısında 20102012 yılları arası TIR, kamyon ve otomobil geçişlerinde önemli bir artış gözlenmiştir. Dilucu sınır kapısını Gürbulak sınır kapısı izlemektedir. Bölgemizden Gürcistan’a açılan Türkgözü 182 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI kapısındaki trafik yol alt yapısının bozuk olması ve Ilgar geçidinin zorlu olması gibi coğrafi engeller sebebiyle düşük seviyededir. Aktaş kapısının açılması ve Ardahan-Türkgözü arasında yapılması planlanan bölünmüş yol çalışmalarının tamamlanmasıyla Gürcistan’a bölgeden yapılacak insan ve mal trafiğinin artması beklenmektedir. 455000 390000 325000 260000 195000 130000 65000 0 Otomobil Midibüs (*100) Kamyonet Dilucu (Türkiye-Nahcivan) Otobüs Kamyon Gürbulak (Türkiye-İran) KMY+RÖM.., Çekici+Y.ROM Türkgözü (Türkiye-Gürcistan) TOPLAM Grafik 68 TRA2 Bölgesi Sınır Kapıları Giriş-Çıkış Toplam Araç Sayısı-2011 Ardahan İli Köy Yolları (Km) 85,2 Ağrı İli Köy Yolları (km) 194,5 64,8 417,6 380,8 Stabilize Tesviye Stabilize Beton Asfalt 2982,6 Ham Yol 768,8 Sathi Asfalt Parke Kars İli Köy Yolları (Km) Iğdır İli Köy Yolları (Km) 21,3 22 Stabilize 444,3 463,4 Stabiliz e Asfalt 395 Asfalt 604 Parke Tesviyeli 16 327 1592 Parke Tesviye Grafik 69 TRA2 İllerinin Köy Yollarının Nitelikleri 183 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Kırsal kesimde yaşayan insanların sosyal ihtiyaçlarının karşılanması ve ürünlerin pazarlara ulaştırılması açısından köy yolları büyük önem taşımaktadır. Belde ve köy nüfusu toplamı 600.621 kişi olan TRA2 Bölgesi 7.945 km köy yoluna sahiptir. Bölgede 1000 kişilik belde ve köy nüfusu başına 13,22 km köy yolu düşmektedir. Ayrıca dört ilin köy yollarının toplam % 20,4’ü asfalt yoldur. Kars ilindeki 385 köy yolunun 50’si karayolu ağı içerisindedir ve asfalttır. Kalan 335 köy yolu toplam 2.043 km uzunluğa sahiptir. TUIK 2013 ADNKS sonuçlarına göre belde ve köy toplam nüfusu 171.416 olan Kars ilinde belde ve köylerde yaşayan bin kişiye düşen köy yolu uzunluğu 11,5 km’dir. Toplam belde ve köy nüfusu 66.568 kişi olan Ardahan ili 1.653 km’lik köy yoluna sahip olup bin kişi başına düşen toplam köy yolu 23,5 km’dir. Bin kişi başına düşen köy yolu uzunluğunun bölge ortalamasının oldukça üzerinde çıkmasının temel sebebi ildeki kırsal nüfusun merkez nüfusun iki katından fazla olmasıdır. Belde ve köy nüfusu 88.270 kişi olan Iğdır ilinin toplam köy yolu uzunluğu 951,5 km’dir. İlde köy ve beldede yaşayan bin kişi başına düşen toplam köy yolu 10,64 km’dir. 256.472 kişilik belde ve köy nüfusuna sahip olan Ağrı ilinde köy yolu uzunluğu 4181 km ile bin kişi başına düşen köy yolu uzunluğu 15,8 km’dir. Kış aylarında yoğun kar yağması sebebiyle merkez ve ilçe köy yollarının bir kısmı kapanmakta olup yetersiz alt yapı ve iklim koşulları sebebiyle kırsal nüfus sağlık, eğitim gibi temel haklarına ulaşmada sıkıntı çekmektedir. 3.5.1.2. Demiryolu Ulaşımı TCDD’nin 2023 hedefleri arasında demiryolu altyapısının yol yenilemeleri, yeni yol yapımları, elektrifikasyon, sinyalizasyon ve telekomünikasyon projeleri ile iyileştirilmesi ve hizmet zararlarının azaltılması ve rekabet ortamı oluşturarak işletme kalitesinin arttırılması bulunmaktadır. Bunların sonucunda ise demiryolunun ulaşım sektöründeki payının arttırılması hedeflenmektedir. Bu hedefler içerisinde hem yüksek hızlı hatların hem de konvansiyonel hatların ülke genelinde genişletilmesi bulunmaktadır. Bu bağlamda 2023 yılına kadar 10.546 km YHT ve 4.000 km konvansiyonel hat yapılması ve toplam demiryolu ağının 25.536 km’ye, 2035 yılına kadar ise 12.026 km YHT ve 4.941 km konvansiyonel hat yapılması ile toplam demiryolu ağının 27.957 km’ye yükseltilmesi hedeflenmektedir. Ülke genelindeki demiryolu sektöründe yaşanan bu gelişmeler TRA2 Bölgesi’ni de yakından ilgilendirmektedir. TRA2 Bölgesi illeri demir yolu ulaşım sistemleri bakımından oldukça zayıftır. Bölgedeki tek demiryolu hattı Erzurum-Kars-Ermenistan hattıdır. Kars ilinde KarsHaydarpaşa (İstanbul) arasında Doğu Ekspresi ve Kars-Akyaka arasında raybüs seferleri düzenli ve karşılıklı olarak yapılmaktadır. Mevcut demiryolu taşımacılığı tek hat üzerinden olup; ahşap traversli, elektriksiz ve sinyalizasyonuz bir alt yapıya sahiptir. Kars ili sınırları içerisinde toplam 172 km’lik bir demiryolu ağı bulunmaktadır. 1878-1912 yılları arasında Ruslar tarafından Kars-Ermenistan arasında yapılan Kars-Doğukapı demiryolu günümüzde iki ülke arasında yaşanan diplomatik problemlerden dolayı kullanılamamaktadır. Kars demiryolu hatlarındaki yolcu taşımacılığı verileri incelendiğinde özellikle 2010 yılında büyük bir düşüş yaşandığı görülmektedir. Bu durumun en büyük sebebi İstanbul-Kars arası demiryolu hatlarının bakım altına alınmaya başlanmasından kaynaklanan tren hareket saatlerindeki istikrarsızlıklardır. Mevcut demiryolu hatlarının yıpranmış olması sebebiyle trenler ortalama 40 km gibi oldukça düşük hızlarda seyretmektedirler. Bu durum KarsErzurum arası yolculuk süresinin 4 buçuk saat olmasına neden olmaktadır. Yolculuk süresinin uzunluğu, sık sık tren hareket saatlerinin değişmesi ve hareket saatlerinin genel olarak 184 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI günübirlik Kars-Erzurum ziyaretine olanak tanımaması hattı kullanan yolcu sayısının az olmasına sebep olmaktadır. 2010 yılında başlayan Erzurum-Kars arası demiryolu hatları yenileme çalışmaları kapsamında Köprüköy-Sarıkamış hattına kadar iyileştirme çalışmaları yapılmıştır. Devam eden çalışmalar kapsamında Selim-Kars arası ray yenileme çalışmalarının kısa sürede tamamlanması planlanmaktadır. TCDD Kars Gar Müdürlüğü ile yapılan görüşmelerde elde edilen bilgilere göre mevcut demiryolu hatlarının yenilenme işleri bitince Doğu Ekspresi sefer saatlerinin düzene girmesi ve iller arası ulaşım saatlerinin kısalması beklenmektedir. 100.000 80.000 yolcu sayısı 60.000 40.000 20.000 0 2010 2011 GELEN YOLCU 72.145 85.658 83.884 79.612 2006 2007 2008 2009 8.945 39.855 GİDEN YOLCU 65.493 89.939 89.378 82.701 9.618 40.971 Grafik 70 2006-2012 Yılları Arası TRA2 Bölgesi Demiryolu Kaynak: TCDD Kars Gar Müdürlüğü Brifing Raporu, 2012 Kars ilinin sanayi kuruluşlarından yoksun olması, bölgedeki madenlerin değerlendirilememesi vb. nedenlerle Kars ilinden yük taşımacılığı verileri düşüktür. İlden genel olarak inşaat malzemeleri, askeri malzemeler ve kömür taşımacılığı yapılmaktadır. Saha çalışmaları ile ulusal taşımacılık politikalarının demiryollarının yük ve yolcu taşımacılığında etkili olarak kullanılmasında engel olduğu belirtilmiştir. Aynı şekilde, daha önceki uygulamalarda 25 ton (tek vagon) taşınması için talepte bulunabilen işletme sahiplerinin mevcut düzende 250 tondan (10 vagon) daha az yük taşınması için sipariş veremediklerinden sevkiyatlarını toptan ve daha yüksek maliyetle yapmak zorunda kaldıkları belirtilmektedir. 120.000 700 601 100.000 557 80.000 222 300 259 211 200 166 20.000 0 100 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Gelen Vagon Adeti 3.147 2.539 2.792 3.020 2.408 3.688 Gelen Yük Miktarı(Ton) 82.247 64.415 69.820 85.611 69.707 107.144 Giden Yük Miktarı(Ton) 2.926 2.535 2.868 10.964 4.892 8.798 222 211 166 601 259 557 Giden Vagon Adeti 500 400 60.000 40.000 600 0 Grafik 71 2006-2011 Yılları Arası Yük Taşımacılığı 185 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Son yıllarda ülkemiz genelinde ulaştırma sektöründe gerçekleştirilen büyük yatırım projeleri TRA2 Bölgesini olumlu etkilemiştir. Bölgede yaşanan en büyük gelişme temeli 2008 yılında atılan ve 2014 yılında tamamlanması planlanan “Demir İpek Yolu” olarak adlandırılan BaküTiflis-Kars demiryolu projesidir. Hattın Türkiye sınırları içerisinde kalan 76 km’lik kısmının % 90’ı tamamlanmış ve Gürcistan tarafında kalan kısmının tamamlanması için çalışmalar sürdürülmektedir. Proje Hızı Hat Uzunluğu (Türkiye) Min. Kwp. Yarıçapı Maks. Eğim Sanat Yapıları Üst Geçitler Viyadükler Tünel İstasyon 120 Km/Saat 76 Km 1000 m. % 1.6 90 Adet 12 Adet 2 Adet (Toplam 544 m.) 1 Adet (Boy=2360 m.) 1 Adet Şekil 7 Kars Tiflis Demiryolu Proje Güzergâhı, UBAK,2012 Bakü-Tiflis-Kars (BTK) demiryolu projesi bölgedeki taşıma potansiyelini değerlendirerek, Türkiye, Gürcistan ve Azerbaycan devletleri arasındaki ilişkileri daha da kuvvetlendirecek ve bu ülkeler arasındaki ticaretin geliştirilmesine katkıda bulunacaktır. Bu proje sayesinde tarihi ipek yolu yeninden canlanarak sınır ülkelerle sosyal ve ekonomik ilişkilerin de daha çok pekiştirilmesi temin edilecektir. Kazakistan ve Çin’in de yatırım taahhüdü verdiği projede enerji kaynaklarının dünyaya ulaşımı sağlanacak ve uluslararası ulaşımda Türkiye, Gürcistan ve Azerbaycan ülkeleri önemli bir avantaj elde edecektir. Başta Kars ve Ardahan olmak üzere TRA2 Bölgesi illeri de proje gerçekleştikten sonra sınır illeri olma durumlarını avantaja çevirebileceklerdir. 2014’te bitirilmesi planlanan projenin tamamlanmasıyla hattın ilk yılda 1 milyon yolcu ve 6,5 milyon ton yük, 2034 yılında ise 3 milyon yolcu ve 17 milyon ton yük 186 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI taşıma kapasitesine sahip olacağı tahmin edilmektedir (Ulaştırma Bakanlığı, www.ubk.gov.tr, Erişim Tarihi; 05.02.2013). Marmaray ve Bakü-Tiflis-Kars demiryolları projeleri tamamlandığında Londra’dan Pekin’e demiryolu bağlantısı kesintisiz olarak sağlanmış olacaktır. Proje toplamda 1,4 milyar nüfusu etkilemekte ve 23 trilyon dolarlık bir pazara hitap etmektedir. TRA2 Bölgesi için büyük bir öneme sahip proje olarak görülmesine rağmen BTK demiryolu hattının Kars merkezi dışında Ardahan ili merkezinden geçmemesi ve özellikle Ardahan il merkezinden hattın çıkış noktası arasındaki yolun yük taşımacılığına imkân sağlayacak durumda olmaması TRA2 Bölgesi’nde oluşturacağı katma değeri azaltacaktır. Bakü-Tiflis-Kars demiryolu çalışmalarında sona yaklaşıldıkça TRA2 Bölgesi için öneme sahip yeni güzergâhların belirlenmesine yönelik çalışmalar devam etmektedir. Bu hatlardan birisi Ardahan-Çıldır demiryolu hattıdır. Ardahan-Çıldır demiryolu projesi ile Kars –Tiflis demiryolu ve Ardahan merkezinin bağlantısı sağlanabilecektir. Bu sayede Ardahan merkezden Tiflis’e demiryolu ulaşımı gerçekleştirilebilir. Ancak söz konusu hattın ArdahanÇıldır arasında yolcu ve yük taşınmasına büyük katkı sağlamayacağı düşünülmektedir. Büyük kısmı biten Ardahan-Çıldır arası bölünmüş yol projesi yakın gelecekte tamamlanacak olup söz konusu karayolu bağlantısı, demiryolunun yolcu taşınması açısından cazibesini yitirmesine yol açacaktır. Ardahan – Çıldır hattı yerine Hopa-Ardahan-Susuz-Kars demiryolu hattının kurulması bölgemize daha büyük bir katma değer sağlayacak niteliktedir. Hattın kullanıma açılmasıyla hem Ardahan, Kars üzerinden Tiflis’e ulaşabilecek ve 2023 hedefleri kapsamında tamamlanması planlanan Kars-Nahcivan-İran demiryoluna bağlanabilecek hem de bölge Karadeniz ve Rusya pazarına ulaşabilecektir. 2023 ulaştırma stratejilerinde doğu-batı yönlü demiryolu hatlarının tamamlanmasıyla kuzey-güney yönlü demiryolu yatırımlarına hız verecek olması önem teşkil etmektedir. Harita 25 Türkiye'yi Etkileyen Ulaşım Koridorları Bölgemizi etkileyen uluslararası demiryolu koridorlarından birisi de Trans Anadolu demiryolu koridorudur. Edirne’den başlayıp İstanbul, Ankara, Sivas, Erzurum, Kars-TiflisBakü’yü bağlayan proje Erzincan’da ikiye ayrılarak Erzincan-Trabzon-Batum üzerinden Ufa’ya (Rusya Federasyonu) ve buradan da Trans-Sibirya hattı ile Vladivostok’a bağlanacaktır. Bu projeyle kuzey ülkeleri ile ekonomik ve kültürel işbirliğinin geliştirilmesi 187 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI amaçlanmaktadır. Proje tamamlandığında Kars ilinden doğrudan Gürcistan’a, Erzincan üzerinden de Karadeniz’e demiryolu ile ulaşım sağlanabilecektir. Harita 26 2023 Ulaştırma Hedefleri Kapsamında Mevcut ve Planlanan Demiryolları Ulaştırma Bakanlığı’nın 2023 hedefleri kapsamında ülke genelinde 10.000 km uzunluğunda yüksek hızlı tren hattının yapılması planlanmaktadır. Yüksek hızlı tren hattının tamamlanmasıyla Edirne-Kars arası seyahat süresi 12 saate inecektir. Ayrıca projenin tamamlanmasıyla Sivas-Erzincan-Erzurum-Kars hattı arasındaki 710 km’lik mesafe toplamda 5 saate inecektir. Ayrıca Edirne-Kars arası hızlı tren projesinin tamamlanmasıyla Türkiye ulaştırma sektöründe, ülke genelindeki yolcu payı % 10 olan demiryolu ulaşımının rekabet gücü artarak yolcu payının % 78’e ulaşması beklenmektedir (TCDD, 2012) Harita 27 2023 Yılı Ulaştırma Hedefleri Kapsamında Yapılacak Konvansiyonel Demiryolu Hatları 188 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 2023 ulaştırma sektörü hedefleri kapsamında ülke genelinde yapılması planlanan 5.000 km konvansiyonel hattın 300 km’lik kısmı bölge illerinden geçmektedir. Kars-Iğdır-Nahcivan koridoru üzerinde yapılacak olan ve Bakü-Tiflis-Kars demiryolu projesinin devamı olan proje ile TRA2 Bölgesi Nahcivan üzerinden İran, Türkmenistan ve Pakistan’a bağlanacaktır. Ayrıca proje sayesinde Azerbaycan ile Nahcivan arasındaki demiryolu bağlantısı Tiflis üzerinden sağlanmış olacaktır. Ülkemizdeki ana omurgalardan birisi olan doğu-batı koridoru (Kapıkule-Kars) üzerine İran ve Nahcivan bağlantısının yapılması bölgeyi lojistik üs haline getirecektir. Proje ayrıca tarım sektöründe gelişmiş bir il olan Iğdır iline demiryoluyla ulaşım imkânı sağlaması açısından önem arz etmektedir. 3.5.1.3. Havayolu Ulaşımı TRA2 Bölgesi’nde 2013 yılı itibariyle faal durumda olan 3 havalimanı mevcuttur. Bu havalimanları 1988 yılında hava trafiğine açılan Kars havalimanı, 1997 yılında hava trafiğine açılıp 2009-2011 yılları arası pist genişletme çalışmaları sebebiyle kapalı kalarak 2011 yılında tekrar hava trafiğine açılan Ağrı havalimanı ve 2012 yılı içerisinde hizmete giren Iğdır havalimanlarıdır. Ardahan ilinde havalimanı bulunmamaktadır. TRA2 Bölgesi’nde yer alan havalimanlarının tümü sivil nitelikte olup DHMİ’ye bağlıdır. Kars havalimanı 1993 yılından itibaren dış hat uçuşlarına açılmış olmasına rağmen tarifeli olarak herhangi bir yurt dışı yolcu taşımacılığı gerçekleşmemiştir. Harita 28 TRA2 Bölgesi Havaalanlarından Uçuş Güzergâhları 189 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 104: TRA2 Bölgesi Havayolu Taşımacılığı Verileri İl Kars Ağrı Iğdır Yıllar 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2007 2008 2009 2010 (Tadilat Yapılmıştır) 2011 2012 2012 İç Dış Yolcu Taşınan Toplam Hat Hat Sayısı Yük (ton) 866 0 866 95.421 1.197 2230 62 2292 269.095 3.317 2252 24 2276 288.008 3.669 2764 34 2798 332.286 4.100 2976 2 2978 377.584 3.952 3.209 5 3.214 376.147 4.059,2 482 0 482 42.621 507 649 0 649 60.360 680 179 0 179 14.169 168 6 0 6 0 0 1334 0 1334 134.519 1.370 1409 2 1411 154.035 1.513,6 526 0 526 55.225 615,9 Bölge havalimanlarında uçuş saatleri mevsimsel olarak değişmekle birlikte genel olarak Kars havalimanından haftanın her günü İstanbul ve Ankara’ya karşılıklı olarak direk uçuş seferleri bulunmaktadır. İzmir iline ise haftada iki gün karşılıklı olarak direkt uçuş seferi düzenlenmektedir. Ağrı ve Iğdır havaalanlarından da haftanın her günü Ankara’ya belirli günleri de İstanbul’a direkt uçuş seferleri bulunmaktadır. Ağrı ve Iğdır havaalanlarının hizmete girmesiyle TRA2 Bölgesi’ndeki hava taşımacılığı hızlı bir gelişim göstermiştir. 2010 yılında bölgedeki havayolu ulaşımını kullanan yolcu sayısı 377.584 iken 2011 yılında Ağrı havaalanının yeniden faaliyete girmesiyle bu sayı 512.103’e çıkmıştır. 2012 yılında Iğdır havaalanın açılmasıyla Iğdır’da havayolunu kullanan yolcu sayısı 2012 yılı Kasım ayına kadar 87.866’ya ulaşmıştır. Kars, Ağrı ve Iğdır havaalanlarının şehir merkezlerine uzaklığı sırasıyla 6, 8 ve 16 km’dir. Kars Havaalanı sivil hava ulaşımına 1988 yılında açılmış olup havaalanına ulaşım taksi, belediye servisi ve özel minibüs taşımacılığı ile sağlanmaktadır. 2009 yılında ihalesi yapılarak 2010 yılında inşasına başlanılan 38.000 m2 kapalı alana sahip yeni terminal binası 2013 yılında hizmete girmiş olup Kars Havaalanının kapasitesi yıllık 2 milyon yolcuya yükselmiştir. 5 adet uçak park noktasını bünyesinde barındıran yeni terminal binası dış hat uçuşlarına ev sahipliği yapmak için gerekli olan gümrük sistemi, pist ışıklandırması vb. tüm donanımları içermektedir. Özellikle kış aylarında başta Rusya ve Ukrayna olmak üzere pek çok yabancı ülkeden turist ağırlayan Kars ilindeki turizm potansiyelini canlandırmak için tarifeli iç hat uçuş saatlerinin yeniden düzenlenmesi ve dış hat uçuşların gerçekleştirilmeye başlanması önem arz etmektedir. 190 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 96.836 97.556 99.242 77.985 Kış İlkbahar Yaz Sonbahar Grafik 72 Kars Havaalanı Mevsimlere Göre Yolcu Sayısı-2012 Grafik 72 incelendiğinde ilkbahar ve yaz mevsimlerinde Kars havaalanındaki yolcu trafiğinin diğer mevsimlere göre daha fazla olduğu görülmektedir. İstanbul ve Ankara gibi büyükşehirlere göç etmiş bölge halkı daha çok ilkbahar ve yaz aylarında memleketlerine dönmektedirler. Yaz aylarında memur atamaları ve ildeki öğrenci sirkülasyonu hava trafiğini artıran diğer önemli etkenlerdir. Kış mevsiminde sonbahar mevsimine nazaran yolcu sayısındaki artış ise daha çok ildeki Sarıkamış kayak merkezine gelen turistlerden kaynaklanmaktadır. Kars ili uçuş yoğunluğunu başlıca İstanbul-Kars ve Kars-İstanbul hava trafiği oluşturmaktadır. Kars ilinden akşam uçuşlarının bulunmayışı ve Ankara, İstanbul ve İzmir’den uçaklarının uçuş saatleri ziyaretçi sayısının artmasını engelleyen faktörlerdendir. Özellikle kış aylarında büyük şehirlerden Kars’a erken ve geç saatli uçuşların düzenlenmeyişi bölgeye günübirlik tatilcilerin gelememesine sebep olmaktadır. Ağrı şehir merkezine 8,5 km uzaklıkta bulunan havaalanı Ağrı Valiliği, Ağrı İl Özel İdaresi, mahalli hizmet kuruluşları ve DHMİ’nin araç ve personel desteği ile 1997 yılında hizmete açılmıştır. Havaalanı açıldıktan kısa bir süre sonra DHMİ Genel Müdürlüğü’ne devredilmiştir. Ağrı havaalanı; pistinin büyük gövdeli uçakların seferlerine uygun olmaması, mevsimsel koşulların hava ulaşımını etkilemesi ve ihtiyaçlara tam olarak cevap verememesi gibi nedenlerle 2009 yılının ikinci çeyreğinde hava trafiğine kapatılmış ve yenileme/tadilat işlemleri görerek kapasitesi 120.000 yolcu/yıl’dan 3.000.000 yolcu/yıl’a ve havaalanı mücavir sahası 9.400.000 m²’ ye çıkarılarak 2011 yılında yeniden hizmete açılmıştır. Yenilenen havaalanı 2007-2010 yılları arasındaki toplam yolcu sayısını sadece 2011 yılında 134.519 kişiye ulaşarak geçmiştir. Ağrı havaalanından haftanın 7 günü İstanbul’a karşılıklı uçuş seferi yapılırken, Ankara’ya Cumartesi günleri hariç haftanın 6 günü karşılıklı uçak seferleri bulunmaktadır. 2012 yılında hizmete açılan Iğdır havaalanı iç hat uçuşlarına olanak sağlayan sivil kategoride bir havaalanıdır. Iğdır havaalanından haftanın her günü Ankara’ya ve İstanbul’a karşılıklı uçuşlar bulunmaktadır. Özellikle Orta ve Batı Anadolu’dan İran ve Nahcivan’a gitmek isteyenler havayoluyla Iğdır’a gelerek buradan karayoluyla geçiş yapmaktadırlar. Ayrıca Doğubayazıt ilçesine gitmek isteyen yolcular yakınlığından dolayı Ağrı yerine Iğdır Havalimanını tercih etmektedirler. 191 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Harita 29 TRA2 Bölgesi Ulaşım, Enerji Mevcut Durum ve Plan Önerileri 192 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 3.5.2. Haberleşme Sektörü TRA2 Bölgesi illeri haberleşme ve bilgi teknolojileri alt yapısı Bilgi Teknolojileri Erzurum Bölge Müdürlüğü ve Erzurum Telekom Müdürlüğü’ne bağlıdır. Dört ilde de şehrin ana hatlarında fiber optik kablo alt yapısı mevcuttur. 3.5.2.1. Sabit ve Mobil Telefon Hat Aboneliği Türkiye genelinde sabit hat abone sayısında son yıllarda belirgin bir azalma meydana gelmiştir. 2008 yılında var olan 17.502.205 sabit hat abone sayısı 2011 yılı sonunda 15.210.846’ya düşmüştür. Sabit hat aboneliğinde Türkiye genelinde yaşanan düşüş TRA2 Bölgesi’nde de yaşanmıştır. Bu düşüş 2008-2011 yılları arasında % 20,7 olarak gerçekleşmiştir. 120000 18,0 16,0 14,0 80000 12,0 10,0 60000 8,0 40000 6,0 4,0 20000 Penetrasyon Değeri , % Sabit Telefon Abone Sayısı 100000 2,0 2008 2009 Sabit Telefon Abone Sayısı 2010 TRA2 Kars Iğdır Ardahan Ağrı TRA2 Kars Iğdır Ardahan Ağrı TRA2 Kars Iğdır Ardahan Ağrı TRA2 Kars Iğdır Ardahan 0,0 Ağrı 0 2011 Penetrasyon Değeri Grafik 73 TRA2 Bölgesi Sabit Hat Abone Sayıları ve Penetrasyon Değerleri (2008-2012) 2011 yılında Türkiye genelinde sabit hat penetrasyonu 20,4 iken, TRA2 Bölgesi’nde 7,5’tir. 100 kişi başına düşen abonelik rakamını ifade eden penetrasyon oranlarında TRA2 Bölgesi sabit hat penetrasyon değerleri bakımından Türkiye ortalamasının oldukça altındadır. Özellikle Ağrı ilinde 2008-2011 yılları arası penetrasyon değerleri oldukça düşük seviyededir. Temel haberleşme standardının bir göstergesi olan sabit hat telefon kullanımının düşük bir seviyede olduğu ilde sabit hat penetrasyon değeri 4’tür. Bölgede Ardahan ili son dört yıldaki ortalama penetrasyon değeri 14 ile ilk sıradadır. Sabit hat penetrasyon değerleri sıralamasında Ardahan ilini sırası ile Kars ve Iğdır illeri takip etmektedir. 2008 yılında mobil numara taşınabilirliği uygulaması sonucu ülke genelinde mobil abone sayısında ciddi azalma meydana gelmiştir. Birden çok hat kullanan çoğu vatandaş mobil taşıma sistemi ile hatlarını birleştirmişlerdir. Bu durum ülke genelindeki mobil abone sayısı 193 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 800000 70,0 700000 60,0 600000 50,0 500000 40,0 400000 30,0 300000 200000 20,0 100000 10,0 2008 2009 Mobil Telefon Abone Sayısı 2010 TRA2 Kars Iğdır Ardahan Ağrı TRA2 Kars Iğdır Ardahan Ağrı TRA2 Kars Iğdır Ardahan Ağrı TRA2 Kars Iğdır Ardahan 0,0 Ağrı 0 Penetrasyon Değeri Mobil Abone Sayısı ve penetrasyon değerlerini düşürmüştür (BTK, 2010). Türkiye genelinde mobil abone penetrasyon oranı özellikle 2008 yılından itibaren ciddi bir düşüş halinde olsa da cep telefonu sahiplik oranı artış göstermektedir. 2011 Penetrasyon Değeri Grafik 74 TRA2 Bölgesi Mobil Abone Sayıları ve Penetrasyon Değerleri (2008-2012) Türkiye genelinde 2011 yılı verilerine göre mobil hat abone penetrasyonu 88,72 iken TRA2 Bölgesi’nde bu oran 60,0’dır. TRA2 Bölgesi’nin mobil hat penetrasyon oranı Türkiye’nin oldukça gerisindedir. Bölgede mobil hat penetrasyon değeri en düşük olan il sabit hat penetrasyon değerinde olduğu gibi Ağrı (57,3) ilidir. Mobil hat penetrasyon değerinde en yüksek il ise sabit hat penetrasyon değerinde olduğu gibi Ardahan (66,4) ilidir. Alan bakımından Türkiye’nin yaklaşık % 3,8’lik kısmını oluşturan TRA2 Bölgesi 2011 yılı itibariyle baz istasyonu sayısı bakımından Türkiye’nin % 1,57’lik kısmını oluşturmaktadır. Türkiye genelinde 1.514 kişiye bir baz istasyonu düşerken TRA2 Bölgesi’nde 1427 kişiye bir baz istasyonu düşmektedir. Bölgede kişi başına düşen baz istasyonu sayısının Türkiye ortalamasının üzerinde olması bölgenin geniş bir alana kurulu ve nüfus yoğunluğunun az olmasından kaynaklanmaktadır. Bölgede nüfus ve alan bakımından en yüksek değere sahip olan Ağrı ili 296 baz istasyonuyla ilk sıradadır. Ancak, baz istasyonu sayısının görece fazla olmasına rağmen ilin dağlık yapısı sebebiyle kapsama alanı olmayan köy sayısı fazladır. Bölgenin diğer illerinden Kars ilinde 260, Iğdır ilinde 167 ve Ardahan ilinde 88 baz istasyonu vardır. BTK tarafından düzenli olarak yapılan iletişim hizmet kalitesi değerlerine göre bölge illeri arama blokaj ve arama başarısızlık oranları kapsamında limit değerleri sağlamaktadır. Bölgede GSM operatörlerinin kapsama oranları elde edilememekle birlikte bölge illerinden Ağrı ve Iğdır illerinde GSM kapsaması olmayan yerleşim yeri sayısı Kars ve Ardahan illerine oranla yüksek seviyededir. 194 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Ağrı’da çok sayıda köyün GSM kapsaması olmaması dikkat çekicidir. Düz bir platoda kurulu olan Kars ve Ardahan illerinde GSM kapsama oranı yüksektir. Tablo 105: TRA2 Bölgesi İlleri Toplam Hizmet Kalitesi Değerleri (2011) Arama Blokaj Oranı Arama Başarısızlık Oranı TRA2 Bölgesi’nde Hiç Kapsama Alanı Olmayan Yerleşim Sayısı <%5 <%2 85 Kaynak: BTK,2012 Not: Yerleşim yerleri TRA2 Bölgesi illerine bağlı köylerdir. Arama blokaj ve arama başarısızlık oranları limit değerler olan % 5 ve % 2’den düşüktür. 3.5.2.2. İnternet Aboneliği Bölge illeri internet alt yapısı seviyesi bakımından oldukça zayıftır. 2008-2012 yılları arası bölge illerinde internet abone sayısında ciddi artışlar meydana gelmiştir. 2008 yılında TRA2 Bölgesi genelindeki internet abone sayısı 24.915 iken 2011 yılında % 186 artarak 71.285 olmuştur. Harita 30 Türkiye ADSL Penetrasyon Haritası,2011 TTnet tarafından yaptırılan Türkiye ADSL penetrasyon haritası TRA2 Bölgesi açısından önemli veriler içermektedir. Bölge ortalama % 15’lik penetrasyon değeri ile Türkiye ortalaması olan % 32’nin oldukça altındadır. TRA2 Bölgesi’nde sabit hat aboneliği değerlerinin oldukça düşük olması ADSL penetrasyon değerlerini de etkilemektedir. Ayrıca bölge illerinin şehirleşme oranlarının düşük olması bu duruma sebep olan başka bir etmendir. Ancak özellikle Ağrı ve Kars illerinde internet aboneliği konusunda artış olduğu gözlenmektedir. 195 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 2008 2009 2010 TRA2 Kars Iğdır Ardahan Ağrı TRA2 Kars Iğdır Ardahan Ağrı TRA2 Kars Iğdır Ardahan Ağrı TRA2 Kars Iğdır Ardahan Ağrı 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 2011 Grafik 75 TRA2 Bölgesi İnternet Abone Sayısı 3.6. HİZMETLER SEKTÖRÜ 3.6.1. Dış Ticaret ve Lojistik Altyapı yatırımlarını hızlandırması, bölge ekonomisine canlılık getirmesi ve yeni istihdam alanları ile girişimciliği teşvik etmesi gibi etkileri nedeniyle dış ticaret ve lojistik sektörü, halkın gelir ve refah düzeyinin yükseltilmesine dolayısıyla bölgenin kalkınmasına önemli katkılar sağlayacak sektörlerden biridir. Bölge genelinde sermaye birikimi yetersizliği, sanayinin gelişmemesi, tarım ve hayvancılıkta verimliliğin düşük olması gibi nedenlerle ticari hayat canlı değildir. Küçük esnaf ve işletmelerden oluşan, tarımsal ve hayvansal ürünler, gıda maddeleri, giyim, ev araç gereçleri, inşaat malzemeleri ile diğer tüketim mallarının ağırlıkta olduğu bir yapı mevcuttur. Ticaret sert iklim koşulları ve yüksek rakım nedeni ile ağırlıklı olarak hayvancılığa dayanmakta ve yaz aylarında hareketlenmektedir. Bölge illeri için nispeten içe dönük bir yapı arz eden ticaret sektöründe, illerde üretilen mamullerin büyük bir kısmının pazarlandığı yer Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’dir. Canlı hayvan ve hayvansal ürünler Ankara ve İstanbul gibi büyük illerde pazar bulmaktadır. Bölge dışına satılan en önemli ürün canlı hayvandır. Bölgedeki üreticilerin ve tarım sektörünün en önemli sıkıntılarından biri pazarlama sorunudur. Üretilecek malın pazarlanma sorunu tarım sektörü için psikolojik bir engel de oluşturmaktadır. Bölge illerinin önemli tüketim kitlelerinin bulunduğu şehirlere uzak olması ticaret hayatını olumsuz etkilemektedir. Kars’ın hayvansal ürünlerdeki çeşitliliğine rağmen süt ürünleri haricinde iyi bir pazar oluşturamaması, Iğdır’ın 3 ülkeyle 3 sınır kapısı olmasına rağmen sadece birisini aktif olarak kullanabilmesi, Ardahan’ın sürekli olarak göç veren yapısı, Ağrı’da ise şehirleşme hızının yavaş olması bölge illerinin gerçek potansiyelini kullanmasına engel olmaktadır. TÜİK’in en güncel iş demografisi istatistiklerine göre 2009 yılında Türkiye’de toptan ve perakende ticaret sektöründe kurulan işletme sayısı 19.221 iken bunların sadece 133 tanesi TRA2 Bölgesi’nde kurulmuştur. 196 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI URAK İller arası Rekabet Endeksi 2009-2010 çalışmasında Türkiye’de iller arasında ticaret becerisi ve üretim potansiyeli açısından oluşturulan endeks sonuçlarına göre Ağrı 35, Ardahan 39, Iğdır 46 ve Kars 80’inci sıralarda yer almaktadır. Tablo 106: İhracat ve ithalat miktarlarının değişimi (milyon ABD doları), 2002, 2012 İhracat Bilgileri İthalat Bilgileri Bölge/Yıllar 2002 2012 2002 2012 3,2 42,1 8,3 76,2 Ağrı 0,8 3,2 0,6 3,9 Kars 21,5 84,6 1,7 8,1 Iğdır 0,2 1,8 0,2 10 Ardahan 26 131,9 10,8 88,3 TRA2 36.059 152.560 51.554 236.536 Türkiye Kaynak: TÜİK, Dış Ticaret İstatistikleri Erişim tarihi: 16.01.2013 Harita 31 TRA2 Bölgesi İhracat Durumu TRA2 Bölgesi’nin toplam ihracatı son 10 yılda 26 milyon dolardan yaklaşık 5 katına çıkarak 131,9 milyon dolara yükselmiştir. Bu önemli artışa karşın bölgenin ülke içerisindeki payı % 0,08 olarak gerçekleşmiştir. Kişi başına düşen ihracat miktarı TRA2 Bölgesi’nde 114 ABD Doları iken ülke genelinde 2.017 ABD dolarıdır. Bölge illeri arasında en fazla ihracat faal olan sınır kapılarının etkisiyle Ağrı ve Iğdır’dan yapılmaktadır. 197 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 3.6.1.1. Sınır Kapılarının Mevcut Durumu “TRA2 Bölgesinde Sınır Ticareti ve Sınır Kapıları” çalışması ile bölgenin sınır ticareti ve sınır kapılarının durumu irdelenmiş olup TRA2 Bölgesi’nde yer alan sınır kapılarından Ermenistan sınırında bulunan iki kapı (Doğukapı ve Alican), Gürcistan sınırında bulunan Aktaş ve İran sınırında bulunan Boralan Sınır Kapısı kapalıdır. Mevcut durumda bölgede İran, Nahcivan ve Gürcistan sınırlarında bulunan Gürbulak, Dilucu ve Türkgözü sınır kapıları açık durumdadır. Kapalı Durumda Bulunan Sınır Kapıları 1993 yılından bu yana kapalı bulunan sınır kapılarından Alican (Iğdır) Ermenistan’ın Erivan kentine, Doğukapı (Kars) ise Gümrü kentine açılmaktadır. İran tarafında güvenlik sorunu bulunması ve herhangi bir ulaşım altyapısı bulunmaması nedenleriyle kapalı olan Boralan Sınır Kapısı, Iğdır’ın Dilucu bölgesinde yer almaktadır. 2000 yılında Türkiye tarafından altyapısı tamamlanan ancak o tarihlerde Gürcistan tarafında herhangi bir altyapısı bulunmayan Aktaş-Kartsakhi Sınır Kapısı resmî olarak açık olmasına rağmen fiilen kapalı durumdadır. 2011 yılı Temmuz ayı itibariyle, kapının Gürcistan tarafında gerekli altyapılar tamamlanmıştır. Ancak Türkiye tarafında mevcut bulunan tesisler kullanılamaz hâle geldiğinden sınır kapısının modernizasyonu ile ilgili çalışmalar TOBB tarafından yürütülmekte olup 2015 yılı içerisinde faaliyete geçmesi beklenmektedir. Bölgenin Ana Ulaşım Koridorları ve Faal Olan Sınır Kapıları Türkiye-Gürcistan koridorunda bulunan Türkgözü Sınır Kapısı’na ulaşım yalnız karayolu ile sağlanmakta olup, mevcut yol ağır tonajlı araçların geçişi için uygun değildir. Stabilize ya da asfalt özelliği taşımayan ham bir zemine sahip olan gümrük sahasında peron sistemi, bekleme salonu, güvenlik sistemi ve X-ray cihazı bulunmamaktadır. Ayrıca, saha içi aydınlatma ve ihata duvarı bulunmadığı gibi çevre düzenlemesi de yapılmamıştır. Türkgözü Sınır Kapısı’na giden yol güzergâhında 2.550 metre rakımlı Ilgar Dağı geçişi ve yol standardının düşüklüğü ile birlikte Aktaş Sınır Kapısı’nın fiilen kapalı olması dolayısıyla Ardahan ili, sınır kapılarından yeterince yararlanamamaktadır. Türkgözü Sınır Kapısı güzergâhında Ilgar Dağı’nda 13 kilometrelik tırmanma şeridinin kamu yatırım programına alınması geçiş için bir çözüm sunmaktadır. Buna rağmen, Karadeniz sahil yolunun fiziki koşullarının daha iyi durumda olması Sarp Sınır Kapısı’nın tercih edilmesine neden olmaktadır. Ayrıca Aktaş Sınır Kapısı’nın açılması nedeniyle Türkgözü güzergâhının geri planda kalacağı düşünülmektedir. Ancak, Gürcistan’ın Türkgözü-Vale Sınır Kapısı’nda yaptığı yeni yatırımlar ve TRA2 Bölgesi’nde dengeli bir kalkınmanın sağlanması göz önünde bulundurularak Türkgözü Sınır Kapısı’na ulaşım yollarının iyileştirilmesi ve sınır noktasında temel altyapı sorunlarının giderilmesi yolu Türkgözü Sınır Kapısı da Aktaş Sınır Kapısı’na paralel olarak etkin hale getirilmelidir. Türkiye-Nahcivan-İran koridorunda bulunan Dilucu Sınır Kapısı (Iğdır) bölgenin en hareketli sınır kapısıdır. Büyük oranda kamyon ve otomobil geçişlerinden oluşan bu hareketliliğin en temel nedeninin sınırdan yapılan motorin ticareti olduğu belirtilmiştir. Motorin amaçlı geçişlerin önlenebilmesi için kapıdan geçişlerde asgari yük miktarı veya bedelinin tespit edilmesi önem arz etmektedir. Ancak bu işlemin yapılabilmesi için yasal düzenlemelere ihtiyaç bulunmakta olup gümrük kapısının yerleşim planının TIR Tebliği’ne uygun bir şekilde 198 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI girişten çıkışa kadar bir sistem dâhilinde yapılmasını sağlayacak biçimde yeniden düzenlenmesi işlemlerinin daha sağlıklı yapılmasını sağlayacağı düşünülmektedir. Gerçekleştirilen denetimlerin etkinliği için kontrollerin habersiz, yeri belli olmadan, istisnasız ve katı bir şekilde yapılmasının sağlanması gerekmektedir. Bu türden denetimlerin olmaması gerçek ihracatçılar ile motorin ticareti yapanlar arasında haksız rekabete neden olmaktadır. Iğdır OSB’nin yakınında inşaatı devam eden ve Kars-Iğdır-Nahcivan demiryolu elleçleme istasyonunun kurulacağı bölgenin yakınında faaliyete geçecek olan iç gümrük teşkilatı, Iğdır’daki ihracatçı firmaların işlemlerini Doğubayazıt iç gümrüğünde gerçekleştirme zorunluluğunu ortadan kaldıracaktır. Bu sayede 2012 yılında hizmete açılan havaalanı ile birlikte OSB, demiryolu ve karayolu entegrasyonun sağlandığı bir lojistik konsolidasyon bölgesinin oluşması beklenmektedir. Türkiye-İran koridorunda yolcu ve yük taşımacılığının en fazla yapıldığı yer, tarihi İpek Yolu üzerinde bulunan Gürbulak Kara Sınır Kapısı’dır. Kapı sadece İran’a değil Orta Asya Türk Cumhuriyetlerine, Pakistan ile Afganistan’a ve hatta Çin’e açılmaktadır. Bu nedenle Gürbulak, transit trafiğin ve yük taşımacılığının oldukça yoğun olduğu bir kapıdır. Ayrıca Gürbulak Sınır Kapısı, işlem hacmi ve TIR giriş çıkışı sayısı bakımından Kapıkule ve Habur’dan sonra Türkiye’nin en büyük üçüncü kara sınır kapısıdır. TRA2 Bölgesi’nin en fazla ihracat-ithalat işlemlerinin gerçekleştirildiği Türkiye-İran koridorunda yol kullanım bedelleri ve gümrük işlemlerinde mütekabiliyet esasının uygulanmamasının bölgenin dış ticaret sektörünün gelişmesine olumsuz etki yaptığı düşünülmektedir. Mütekabiliyetin uygulanması ve Kapıkule’de olduğu gibi ÖTV’siz veya düşük ÖTV’li motorin uygulamasının başlatılarak sektöre gerekli teşvikin verilmesi bu sorunların çözümüne katkı sağlayacaktır. Gümrük sahasındaki yapıların ve teknolojik altyapının günün koşullarına uygun olmaması gümrük işlemlerinin sağlıklı yürütülememesine ve kilometrelerce uzunlukta güvenliksiz, hiçbir günlük ihtiyacın karşılanamadığı bir bölgede uzun TIR kuyruklarının oluşmasına neden olmaktadır. Yerleşim planının gümrük işlemlerinin gerçekleştirilmesi için uygun bir yapıda olması ve gümrük sahasına gelmeden TIR ve kamyon şoförlerinin her türlü günlük ihtiyaçlarının karşılandığı güvenli bir TIR parkının bulunması gerekmektedir. Ajansımızın çalışmaları sonucunda bölgede bir TIR Parkı alanının kurulmasına yönelik fizibilite ve yer seçimi çalışmaları tamamlanmış olup kısa süre içerisinde inşaata başlanması beklenmektedir. Türkiye’nin Orta Asya Cumhuriyetlerine, İran’a ve Ön Asya’ya açılan transit kapısı olan Gürbulak’ta sadece karayolu taşımacılığı olması nedeniyle Türkiye-İran koridorunda navlun bedeli yüksektir. Bölgede en yakın demiryolu Erzurum’un Horasan ilçesinde yer almaktadır. Ruslar tarafından inşa edilen Horasan-Ağrı-Doğubayazıt-Gürbulak-İran demiryolu hattı uzun yıllardır kullanılmadığından hâlihazırda rayları sökülmüş vaziyettedir. Bu hattın yeniden inşasının; Gürbulak Sınır Kapısı’ndaki TIR kuyruklarının ve yoğunluğunun giderilmesi, İran tarafınca Türk TIR’larından alınan motorin farkı ve yol kullanım bedeli maliyetlerinin ortadan kalkması, navlun bedelinin düşmesi ve hâlihazırda Van Gölü geçişli sağlanan Türkiye-İran demiryolu hattının kesintisiz hâle getirilmesi gibi avantajlar sağlayacaktır. 199 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI İç Gümrük ve Antrepolar Bölgede sadece Doğubayazıt ilçesinde Doğubayazıt Gümrük Müdürlüğü, iç gümrük hizmet vermekte olup sahip olduğu gümrük sahası, hizmet binası ve insan kaynakları açısından gümrük işlemlerini yerine getirmek için yeterli değildir. 25/01/2013 tarih ve 28539 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Bakanlar Kurulu kararı uyarınca Doğu Anadolu Gümrük ve Ticaret Bölge Müdürlüğüne bağlı olarak Iğdır Gümrük Müdürlüğü kurulmuş olup yakın zamanda faaliyet göstermesi planlanmaktadır. Tek iç gümrüğün bulunduğu Doğubayazıt ilçesindeki A tipi genel antrepolar için ihtiyaç duyulan Yetkilendirilmiş Gümrük Müşaviri (YGM) bulunmamaktadır. Doğubayazıt iç gümrüğünde yük taşıyan araçların tamamının kırmızı hat kategorisinde kabul edilerek birkaç defa tam tespite maruz bırakılması ithalatçıları ve antrepo sahiplerini zor durumda bırakmakta olduğundan gerekli düzenlemelerin yapılmasına ihtiyaç vardır. Ayrıca, bölgede analizler için tam teşekküllü bir gıda laboratuvarı bulunmamaktadır. 3.6.1.2. Sınır Ticareti ve Lojistik Bölgede sınır ticaretinin geliştirilebilmesi için bavul ticaretinin uygun denetim mekanizmaları ile yeniden serbest bırakılması, firmalara verilen ithalat kotalarının artırılması ve ticarete konu malların vergilendirilmesi konusunda sınır ticaretini teşvik edici önlemlere ihtiyaç bulunmaktadır. Bölgenin sınır ticareti ile ilgili tek sınır ticaret merkezi olan Sarısu Sınır Ticaret Merkezi’nin ihtiyaca cevap verebilmesi ve nitelikli hizmet sunabilmesi için fiziki altyapı, uygun mekân ve güvenlik ihtiyaçlarının giderilmesi gerekmektedir. 4458 sayılı gümrük kanunu, 20 Ağustos 2011 tarihli 28031 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan değişiklik kararı ile sınır ticareti kapsamına dâhil olan kişilerin çerçevesi genişletilerek sınır ticaretinin arttırılması amaçlanmıştır. Değişiklik ile diğer ülke vatandaşları kapsam dışında bırakılmış, muafiyet hakkından yararlananların sayısı arttırılmış, sınırlamanın sadece kara hudut kapılarını kullanarak yapılan giriş çıkışlarda geçerli olacağı belirtilmiştir. Bu değişiklik sonucunda tüm sınır kapılarında sınır ticaret hacminin, özellikle de ihracatın, artacağı beklenmektedir. Bölgenin sınır olduğu 3 ülke ile geçekleştirilen dış ticarete ilişkin özet bilgiler tablolarda sunulmuştur. Tablo 107: Azerbaycan, Gürcistan ve İran’ın Türkiye ile ticareti, 2011 Bölgelere Göre Dış Ticaret Dış Ticaret Azerbaycan Gürcistan İran İthalat 9.756 7.058 68.700 Ülke Toplam Dış Ticareti (milyon$) İhracat 26.571 2.189 109.500 İthalat 2.064 1.092 3.590 Türkiye ile Ticaret (milyon$) İhracat 1.389 314 12.461 İthalat 21,2 15,5 3,3 Ülkenin Dış Ticareti İçinde Türkiye’nin Payı (%) İhracat 5,2 14,4 18,1 İthalat 94,6 0,8 70,7 TRA2 ile Ticaret (milyon$) İhracat 0,2 0,1 14,3 İthalat 4,6 0,1 2 Ülkenin Türkiye ile Dış Ticareti İçinde TRA2’nin Payı (%) İhracat 0 0 0,1 Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, Ticaret Müşavirlikleri Verileri. 200 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 2011 yılında Azerbaycan, toplam 9,8 milyar dolarlık ithalatının % 21,2’sini Türkiye’den gerçekleştirirken, TRA2 Bölgesi Azerbaycan’a sadece 94,6 milyon dolarlık ihracat yapabilmiştir. Bu rakam Türkiye’nin yaptığı yaklaşık 2 milyar dolarlık ihracatın % 4,6’sıdır. İran’a Türkiye’den yapılan toplam 3,6 milyar dolarlık ihracatın sadece 70,7 milyon dolarlık (% 2) kısmı TRA2 Bölgesi’nden gerçekleştirilmiştir. Hâlihazırda Türkiye, bu ülkelerden yıllık toplam 14,2 milyar dolarlık mal almakta ve bu ülkelere toplam 6,7 milyar dolarlık mal satmaktadır. Söz konusu ülkelerin Türkiye’ye ihraç ettikleri ve Türkiye’den ithal ettikleri başlıca ürün grupları aşağıda yer almaktadır. Tablo 108: Azerbaycan, Gürcistan ve İran’ın Türkiye’ye ihraç ettiği başlıca ürünler Azerbaycan Gürcistan İran Mineral yakıtlar, petrol, doğalgaz ve Demir hurdası Ham petrol türevleri Plastikler ve mamuller Ferro alyaj Doğalgaz Plastikler ve Organik Kimyasal Maddeler Taş kömürü mamulleri Mensucattan Mamul Diğer Eşya Azotlu gübreler Bakır Ham deriler (kürkler hariç) ve köseleler Elektrik enerjisi İşlenmemiş çinko Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, Ticaret Müşavirlikleri Verileri. Tablo 109: Azerbaycan, Gürcistan ve İran’ın Türkiye’den ithal ettiği başlıca ürünler Azerbaycan Gürcistan İran Makineler, mekanik cihazlar, yedek Plastikten boru, hortum İşlenmemiş altın parça. Demirden inşaat Demir ve çelikten eşya Portakal malzemeleri Elektrikli makina, cihazlar, yedek Motorlu taşıtlar Tavuk yumurtaları parçalar Plastik ve plastikten mamul eşya Soğutucu ve dondurucu Çamaşır makineleri Şilte, yatak takımı, yatak Motorlu kara taşıtları ve yedek parçaları İzole edilmiş tel-kablo çarşafı Kaynak: T.C. Ekonomi Bakanlığı, Ticaret Müşavirlikleri Verileri. Dünya Bankası Lojistik Performans Endeksine (LPI) göre Türkiye 3,51 / 5,00 puan ile 27 sırada yer almakta olup ilk 10 ülke ve Türkiye’nin puanlaması aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. Tablo 110: Dünya Lojistik Performans Endeksi sıralaması Sıra 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Ülke Singapur Hong Kong Finlandiya Almanya Hollanda Danimarka Belçika Japonya ABD Puan 4,13 4,12 4,05 4,03 4,02 4,02 3,98 3,93 3,93 201 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 10 İngiltere 3,90 27 Türkiye 3,51 Söz konusu çalışmada gümrükler, lojistik firmalarının rekabet edebilirliği, ulaştırma ve bilgi altyapısı, uluslararası taşımaların kolaylığı ve ucuzluğu, uluslararası taşımaların takibi ve zamanında teslim kriterleri kullanılmakta olup Türkiye’nin söz konusu kriterler açısından 2010 ve 2012 yıllarına ilişkin puanları aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. Tablo 111: Lojistik performans Endeksi Temel kriterlerine göre Türkiye, 2010, 2012 2012 2010 Puan Sıra Puan Sıra GENEL SIRALAMA 3,51 27 3,22 39 Ulaştırma ve Bilgi Altyapısı 3,62 25 3,08 39 Lojistik Firmalarının Rekabet Edebilirliği 3,52 26 3,23 37 Zamanında Teslim 3,87 27 3,94 31 Uluslararası Taşımaların Takibi 3,54 29 3,15 44 Uluslararası Taşımaların Kolaylığı ve Ucuzluğu 3,38 30 3,09 56 Gümrükler 3,16 32 2,82 46 Kaynak: www.worldbank.org, Erişim tarihi: 13.02.2014 LPI Puanlama Temel Bileşenleri 2010 yılı Lojistik Performans indeksi ile kıyaslandığında 2012 yılında Türkiye bütün kriterlerde gelişme sağlamakla beraber altyapı yatırımlarının baskınlığı göze çarpmaktadır. Ulaştırma ve bilgi altyapısı açısından 2010 yılında dünyada 39. sırada yer alırken 2012 yılında 25. sıraya yükselmiştir. Türkiye, 2010 yılında gümrükleme sistemi açısından 46. sırada yer alırken 2012 yılında 32. sıraya yükselmiştir. Ancak, her iki listede de gümrükleme en az puanı alan kriteri oluşturmakta olup lojistik sektörü açısından ülkemizin geliştirmesi gereken en önemli nokta olarak göze çarpmaktadır. Benzer durum TRA2 bölgesi için de geçerlidir. TRA2 Bölgesi, düşük üretim ve dış ticaret verilerine rağmen sınır olmasının verdiği avantajla birçok nakliye firmasına ev sahipliği yapmaktadır. Bölge, içinde barındırdığı ağır taşıt sayısına ilaveten önemli bir güzergâhta yer aldığından bölge dışından gelen ağır taşıtlara da hizmet sunmaktadır. Serhat Kalkınma Ajansı tarafından hazırlanan “TRA2 Bölgesinde Serhat Lojistik Vadisi İmkânı” raporu ile Dilucu-Gürbulak Sınır Kapılarının Türkiye’nin Habur ve Kapıkule’den sonra en işlek 3. Koridoru olduğu tespit edilmiştir. Habur ve Cilvegözü sınır kapılarını içeren ve hinterlandında Mersin, Adana, Gaziantep, Halep ve Musul’u barındıran Türkiye-Suriye-Irak koridoru; Kapıkule ve İpsala sınır kapılarını içeren ve hinterlandında İstanbul, Sofya, Atina, Milano, Paris ve Münih’i kapsayan Türkiye-Avrupa koridoru; Sarp, Dilucu ve Gürbulak sınır kapılarını içeren ve hinterlandında İstanbul, Ankara, Mersin, Samsun, Trabzon, Gürcistan, İran, Orta Asya, Pakistan ve Çin’i kapsayan TürkiyeKafkasya-Ön Asya koridoru karayolu ve gelecekte Bakü – Tiflis – Kars demiryolunun tamamlanması ile 3 önemli koridoru oluşturmaktadırlar. Kars’ta demiryollarının kavşak noktasında bir lojistik merkezinin inşa edilecek olması, yeni sınır kapılarının açılması ve mevcutların modernize edilmesi ile TRA2 Bölgesi demiryolu konusunda gerekli altyapıya sahip olacaktır. Bununla birlikte Serhat Bölgesindeki karayolu lojistiği faaliyetlerinin yürütülmesinde bazı yapısal sorunlar bulunmaktadır. Bölgenin sunduğu büyük potansiyele rağmen taşımacılık faaliyetleri, ucuz motorin tedarikiyle elde edilen fiyat avantajının diğer bölgelerdeki firmalarla rekabet üstünlüğüne yol açması 202 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI anlayışına dayanmaktadır. Bu yapısal soruna bölgenin bir üretim merkezi olmaması da eklenebilir. Bu nedenle İstanbul, İzmit, Bursa gibi sanayileşmiş kentlerde imal edilen malların komşu coğrafyalara ulaştırılması temel taşımacılık faaliyetidir. Dış ticaret rakamları ve ticarete konu olan ürün gruplarından da anlaşılacağı üzere, TRA2 Bölgesi’nin çeşitli nedenlerle ülkeler arasındaki ticaretten yeterince faydalanamadığı söylenebilir. Bölgede sanayi üretiminin gelişmemiş olmasının, ulaşım imkânlarının yetersiz oluşunun ve bölge halkının dış ticaret konusundaki bilgi eksikliklerinin bu tabloyu oluşturan başlıca nedenler olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca, Türkiye’nin en az gelişmiş bölgelerinden birisi olan TRA2 Bölgesi coğrafi konumu, iklim özellikleri ve hammadde kaynakları itibariyle ekonomik sektörlerin geliştirilmesinde ülkenin diğer bölgeleriyle kıyaslandığında dezavantajlı durumdadır. Ancak, değişen dünya koşulları ve yeni pazarların oluşması nedeniyle bölgenin Türkiye’nin Orta Asya ve Kafkasya’ya açılan dış ticaret ve lojistik merkezi olma potansiyeli, bölge için en önemli kalkınma fırsatı olarak değerlendirilmelidir. Genel olarak bir lojistik merkezde idari bina, genel antrepo, ihracat sahası, soğuk hava depoları, geçici depolama alanları, merkez laboratuvar müdürlüğü, ihracatçı birliklerinin irtibat bürosu, firma temsilcilerinin ofisleri, yetkili ve sorumlu kamu birimleri ile sosyal tesisler (motel, kafeterya, market, terzi, kırtasiye, büfe, internet kafe, spor sahaları vb.), bankalar, sigorta şirketleri, kargo ve PTT, akaryakıt istasyonları ve yetkili bakım-onarım servisleri, ısıtma ve atık yönetim sistemi, sağlık ocağı ve güvenlik birimleri yer alacağı göz önünde bulundurulduğunda söz konusu yatırımın istihdama sağlayacağı katkının büyük olacağı söylenebilir. Bu nedenle, dış ticaret ve lojistik sektörü ile ilgili planlamalar yalnız ilk yatırım maliyetleri ve bu sektörlerin geliştirilmesine odaklı olmamalı, ilgili sektörlerin içinde gelişeceği bölgelere sağlayacakları sosyal ve ekonomik katma değerler de göz önünde bulundurulmalıdır. TRA2 Bölgesi’nin dış ticaret ve lojistik merkezi olarak değerlendirilmesinin sağlayacağı katkılar şöyledir: Bu sektörlerin gelişebilmesi için bölgeye yapılacak büyük ölçekli yatırımlar bölge ekonomisini hareketlendirecek aynı zamanda istihdamı artıracaktır. Lojistik merkezin yakın bölgesinde montaj sanayiler gelişerek istihdamı artıracaktır. Lojistik sektörünün ihtiyaç duyduğu ileri ve geri bağlantılar nedeniyle bölgede çeşitli alanlarda hizmet sektörü gelişecek, dolayısıyla yeni yatırım ve istihdam alanları ortaya çıkacaktır. Bölgeden yapılan dış ticaretin gelişmesiyle sınır ülkelerinin ihtiyaç duyacağı mal ve ürünlerin bölgede üretiminin cazip hâle gelmesi nedeniyle, potansiyel yatırımcılar bölgeye çekilerek bölge sanayisinin geliştirilmesi mümkün olabilecektir. Sınır ticaretinin gelişmesi ile ihtiyaçlar, sınır komşusu ülkelerden daha düşük maliyetle karşılanabilecek, yapılacak ihracat ile bölge ekonomik ve ticari hareketlilik kazanacak, bölge halkının gelir ve refahının artırılmasına katkıda bulunulabilecektir. 3.6.2. Bankacılık TRA2 Bölgesi’nde bankacılık sektörü son yıllarda büyüme göstermesine rağmen bölge ihtiyaçlarını karşılayacak düzeye ulaşmamıştır. Şubeye düşen nüfus, son 5 yılda Türkiye ortalamasına yakın bir iyileşme gösterse de 2013 yılında Türkiye genelinin iki katı seviyesindedir. Bu durum hizmet kalitesini ve finansmana erişim imkânını azaltmaktadır. Banka şube sayısı olarak Ağrı ili öne çıkmakta ancak şube başına düşen kişi sayısında bölgenin ve ülke genelinin gerisinde kalmaktadır. 203 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Bölge bankacılık sektöründeki büyüme kredi kullanımına da yansımış olup, kişi başına düşen nakdi kredi ülke genelinde 3 katına çıkarken Ağrı’da 6, diğer bölge illerinde ise 4 katına çıkmıştır. Kişi başına düşen takipteki alacakta ise kredi kullanımındaki artışa göre makul düzeyde bir artış gerçekleşmiştir. Kişi başına düşen toplam mevduat Türkiye genelinin üzerinde bir seyir izleyerek iki katına çıkmıştır. Tablo 112: TRA2 Bölgesi’nde bankacılık verilerinin nüfusa göre dağılımı Şubeye Kişi Başı Şube Kişi Başı Kişi Başı İL/BÖLGE Yıllar Düşen Takipteki Sayısı Nakdi Kredi Toplam Mevduat Nüfus Alacak 2008 10 11.272 1.032 78 1.098 Ardahan 2013 11 9.694 4.211 88 2.114 2008 19 27.941 336 16 340 Ağrı 2013 25 22.096 2.031 34 1.100 2008 10 18.186 811 53 1.079 Iğdır 2013 14 13.600 3.344 134 2.151 2008 21 14.866 991 54 976 Kars 2013 24 12.700 3.932 112 2.059 2008 60 18.961 699 39 708 TRA2 2013 74 15.598 2.951 76 1.620 2008 8.229 8.577 3.756 140 5.167 TR 2013 11.138 6.790 10.897 334 9.970 Kaynak: BDDK ve TÜİK verileri kullanılarak hesaplanmıştır (2008 ve 2013 yılları ilk periyotları) Erişim: 26.05.2013 Bölge bankacılık sektörü kredi-mevduat ilişkisi açısından incelendiğinde; bölgede kullanılan toplam kredilerin toplam mevduata oranının son on yılda 7 katına yükseldiği görülmektedir. Bu durum süreç içerisinde bölge ekonomisindeki konjonktür ve banka müşterilerinin risk dengesinin değişimini gözler önüne sermektedir. Bölge bankacılık sektöründeki rekabet aracılık fonksiyonunun gelişmesine yardımcı olmakta; sonuçta ildeki üretim, istihdam, büyüme ve refah artışına katkı sağlamaktadır.2008 yılında küresel finansal krizin de etkisiyle yüksek seviyelerde olan takipteki alacakların kullanılan nakdi kredilere oranının 2013 yılında yarı yarıya azalması, bölge illerindeki kredi performansının olumlu yönde mesafe kaydettiğini göstermektedir. Tablo 113: TRA2 Bölgesi’nde Kredi Kullanımı ve Performansı İL/BÖLGE Ardahan Ağrı Iğdır Kars TRA2 TR Yıllar 2008 2013 2008 2013 2008 2013 2008 2013 2008 2013 2008 2013 Takipteki Alacaklar 8.841 9.332 8.544 18.866 9.646 25.513 16.966 34.209 43.997 87.920 9.916.648 25.302.198 Nakdi Krediler 125.183 449.063 186.698 1.122.036 157.213 636.758 326.351 1.198.589 795.445 3.406.446 265.178.295 824.176.325 Takipteki Alacaklar/ Top. Nakdi Kredi (%) 7,1 2,1 4,6 1,7 6,1 4,0 5,2 2,9 5,5 2,6 3,8 3,0 Toplam Mevduat 123.799 225.486 180.676 607.404 196.204 409.493 304.698 627.570 805.377 1.869.953 364.757.693 754.037.331 Toplam Nakdi Kredi/ Top. Mevduat (%) 101 199 103 185 80 155 107 191 99 182 73 109 204 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Kaynak: BDDK ve TÜİK verileri kullanılarak hesaplanmıştır. (2008 ve2013 yılı ilk periyotları) Erişim: 26.05.2013 Son 5 yılda toplam mevduat ve toplam nakdi kredinin önemli düzeyde artması bölgede sektörün büyüdüğüne ve ekonomik faaliyetlerdeki hareketliliğin arttığına kanıt olarak gösterilebilir. Ülke genelinde toplam nakdi kredilerin toplam mevduata oranı 1,5 katına çıkarken, bölgede yaklaşık iki katına çıkmıştır. Söz konusu durum bankacılık hizmetlerinin bölgede yaygınlaştığının, risk alma seviyesinin ve ülke ekonomisi ile paralel olarak bölge ekonomisinde güven seviyesinin arttığının göstergesidir. 3.6.3. Turizm Ekonomik, sosyal, kültürel ve çevresel anlamda ülkeler ve bölgeler üzerinde güçlü bir etkiye sahip olan turizm sektörü son 60 yıl içerisinde dünyada meydana gelen her türlü olumsuz gelişmelere rağmen en fazla ve en hızlı gelişen ekonomik sektörlerden biri haline gelmiştir. Turizmin iyi bir gelir kaynağı olması nedeniyle yeni turistik destinasyonlar oluşturulup bu bölgelere turist akışının sağlanması için yeni yatırımlar yapılmaya başlanmıştır. Yeni yatırımların yapılması turistik bölgelerde yeni istihdam alanlarının oluşmasına, altyapının gelişmesine ve gelen turist sayısının artmasına paralel olarak ekonomik gelirin de artmasına katkı sağlayarak bölgedeki sosyo ekonomik gelişime ve kalkınmaya olumlu etkide bulunmuştur. Dünya Turizm Örgütü tarafından yapılan çalışmalarda mevcut verilere göre turizmin dünya GYİH’sına katkısının % 5 olduğu ve bu değerin ülkelere göre % 2 ile % 10 arasında farklılık gösterdiği ve toplam istihdamın da % 6-7 sini oluşturduğu tahmin edilmektedir (UNWTO Tourism Highlights, 2011). Turizmin hızla gelişmesi ve bu anlamda yapılan yatırımların artması ile birlikte uluslararası turist sayısı da hızla artış göstermiştir. 1950’de 25 milyon olan turist sayısı 1980’de 277 milyona 1990’da 435 milyona, 2000’de 675 milyona ve 2010 yılında ise 940 milyona çıkmış olup bu sayının 2020 yılında 1,6 milyar kişiye ulaşacağı tahmin edilmektedir. Uluslararası turist sayısında görülen artışa paralel şekilde turizm geliri de 1950’de 2,1 milyar ABD doları iken 2000 yılında 480 milyar ABD dolarını aşmıştır. 2009 yılında 853 milyar dolar olan turizm gelirleri % 4,7lik bir artış sağlayarak 2010 yılında 927 milyar dolar ve 2011 yılında ise 1030 milyar dolar olmuştur (UNWTO Tourism Highlights, 2012). 205 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 1200 1000 800 600 400 200 Turist Sayısı (Milyon Kişi) 2011 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2000 1998 1995 1990 1980 1970 1960 1950 0 Turizm Geliri (Milyar $) Grafik 76 Yıllara Göre Uluslararası Turist Sayısındaki ve Turizm Gelirindeki Değişim 3.6.3.1. Ulusal Turizm Verileri Türkiye son yıllarda yaptığı yatırımlarla önemli turizm merkezlerinden biri haline gelmiştir. Bu yatırımlarla Türkiye’ye gelen turist sayıları ve turizm sektöründeki gelirler de olumlu yönde etkilenmiştir. Bazı yıllar küçük düşüşler yaşanmakla birlikte Türkiye turizmi, turist sayısı ve turizm geliri açısından gelişim göstermektedir. Dünya Turizm Örgütü verilerine göre Türkiye’ye 2000 yılında gelen turist sayısı 10.428.153 ve turizm gelirleri de 7,6 milyar dolar iken Kültür ve Turizm Bakanlığı verilerine göre 2012 yılında gelen turist sayısı 36,78 milyon kişi ve turizm gelirleri de 29,3 milyar dolardır (www. http://sgb.kulturturizm.gov.tr, Erişim 18.04.2013, Onuncu Kalkınma Planı). 206 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 40 36,15 36 30,98 32 32,01 33,03 28,12 27,21 28 24,12 24 36,78 29,35 25,06 23,15 24,93 25,42 20,26 20 18,59 16,30 16 20,94 20,32 17,08 13,85 12 2003 2004 2005 2006 2007 TURİZM GELİRİ (milyar $) 2008 2009 2010 2011 2012 ZİYARETÇİ SAYISI (milyon kişi) Grafik 77 Yıllar Boyunca Türkiye'ye Gelen Turist Sayısı (milyon kişi) ve gelir miktarı (milyar dolar) 3.6.3.2. Bölgesel Turizm verileri TRA2 Bölgesi yüksek bir turizm potansiyeline sahip olmasına rağmen söz konusu potansiyel geçmişten günümüze yeterince değerlendirilememiştir. Bu durumun başlıca nedenleri arasında bölgenin tanınırlığının az olması ve olumsuz güvenlik algısının bulunması gösterilebilir. Ayrıca, bölgedeki insan kaynakları sorunları, işletme kapasitelerinin düşük olması, turizm destinasyonlarına ulaşımın yetersiz olması ve altyapı eksiklikleri gibi sorunlar da bölgeye gelen turist sayısını olumsuz yönde etkileyen faktörler arasındadır. Bölgede konaklayan turist sayıları incelendiğinde bölgeye genel talebin yurtiçi turistlerden geldiği, ana ziyaret noktalarının öncelikle Kars kent merkezi, Ani Antik Kenti, Sarıkamış kayak merkezi, Doğubayazıt İshakpaşa Sarayı ve Ağrı Dağı olduğu sonuçlarına ulaşılmaktadır. TRA2 bölgesi İl Kültür ve Turizm Müdürlüklerinden elde edilen veriler ve bölge turizm işletmecileri ile yapılan görüşmeler üzerinden yapılan incelemede toplam yabancı misafir sayısının genelde düşük sayılarda (2009 yılı için Ağrı’yı 5740, Ardahan’ı 1584, Iğdır’ı 8096, Kars’ı 8865; 2012 yılında ise, Ağrı’yı 3875, Ardahan’ı 2531, Iğdır’ı 13550 ve Kars’ı 14594 kişi ziyaret etmiştir) seyretmesi ve sınır kapısı olan Ardahan ve Iğdır’da bu sayılara taşımacılık için giriş yapan kişilerinde dâhil olduğu düşünülürse potansiyelin kullanılamadığı ortaya çıkmaktadır. Sarıkamış kayak merkezi haricinde bölgenin temelde ara istasyon ve/veya Doğu Anadolu ve/veya Karadeniz Bölgesini de içeren turlar kapsamında uğrak noktası olduğu ve dolayısıyla ortalama geceleme sayılarının çok düşük olduğu (Ağrı için ortalama 1,5; Ardahan için 1,0; Iğdır için 1,3 ve Kars için 1,5) görülmektedir. Bu durum, temelde bölgede misafirlerin vakit geçirmelerini sağlayacak nitelikli dinlence, eğlence ve yeme – içme tesislerinin eksikliği ile ürün çeşitliliği olmamasından kaynaklanmaktadır. 207 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 450.000 430.794 378.563 375.000 371.431 337.985 300.000 288.151 225.000 308.610 282.759 282.799 247.119 239.601 222.612 150.000 124.329 98.642 75.000 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Grafik 78 TRA2 Bölgesi’ni ziyaret eden toplam ziyaretçi sayısının yıllara göre değişimi 180.000 160.000 140.000 120.000 100.000 80.000 60.000 40.000 20.000 AĞRI ARDAHAN YABANCI IĞDIR 2012 2011 2010 2009 2006 2003 2000 2012 2011 2010 2009 2006 2003 2000 2012 2011 2010 2009 2006 2003 2000 2012 2011 2010 2009 2006 2003 2000 0 KARS YERLİ Grafik 79 TRA2 Bölgesi’nde Yerli ve Yabancı turist sayısının yıllara göre dağılımı Bölgeye gelen ziyaretçi sayısında yavaş da olsa yıllar itibariyle bir artış gözlenmekte olup temelde yurtiçi ziyaretçilerinin artması söz konusu artışı sağlamaktadır. Özellikle Ani Antik kenti, Sarıkamış Kayak merkezi ve Ağrı Dağının uluslararası turistlerce bilinirliğinin artması ile de yabancı turist sayısı artış gösterebilecektir. 208 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI AĞRI 26,0 ARDAHAN IĞDIR 33,2 KARS 16,5 24,3 Grafik 80 2000 - 2012 yılları arasında gelen toplam turist sayısının TRA2 illeri oranları (%) Harita 32 TRA2 Bölgesi illerinde konaklayan turist sayısı 209 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 3.6.3.3. TRA2 Bölgesi’ne Turist Gönderen Ülkeler Analizi Ağrı, İran’la sınıra sahip olmasının sağladığı avantaj nedeniyle en çok İran’dan misafir çekmektedir. Ancak, söz konusu konaklamaların sınır ticareti ya da trans geçişler nedeniyle Ağrı’ya uğrayanları da kapsadığını belirtmek gerekmektedir. İran haricinde temel olarak Doğu Anadolu turları ve Ağrı Dağı tırmanışı için Avrupa ülkelerinden misafirlerin Ağrı’yı ziyaret ettikleri görülmektedir. Ağrı Dağı tırmanışları için temel altyapı ihtiyaçlarının sağlanması ve tanıtımla Avrupa ülkelerinden gelecek ziyaretçi sayısının artacağı öngörülebilir. Türk vatandaşlarının ise, diğer turlar kapsamında ili ziyaret ettikleri dikkati çekmektedir. Tablo 114: Ağrı ilini ziyaret eden misafirlerin ülkelerine ve yıllara göre değişimi* MİLLİYETLER 2000 2003 2006 2008 2009 2010 ALMANYA 157 146 1.569 2.071 238 176 FRANSA 133 94 581 265 20 144 İNGİLTERE 173 467 27 6 123 İTALYA 49 25 433 82 77 164 HOLLANDA 185 490 512 298 4 A.B.D. 165 22 523 306 24 115 ERMENİSTAN 16 106 102 1 347 İRAN 10.757 1.018 124 190 76 YABANCI TOPLAM 3.431 11.944 10.251 5.210 1.325 1.774 TÜRKİYE 24.396 41.007 90.023 6.844 8.856 2.544 Kaynak: Kültür ve Turizm Bakanlığı http://www.ktbyatirimisletmeler.gov.tr/TR,9853/istatistikler.html, Erişim: 09.01.2013) *2006 yılı sonrasındaki veriler Turizm İşletme Belgeli (yıldızlı) konaklama tesislerinde konaklayan misafir sayısını göstermektedir. Tablo 115: Ardahan ilini ziyaret eden misafirlerin ülkelerine ve yıllara göre değişimi MİLLİYETLER 2000 2003 2006 2009 2010 2011 2012 AZERBAYCAN 4 877 1.966 199 4.548 3.840 2.679 ERMENİSTAN 0 234 93 22 447 262 264 GÜRCİSTAN 0 3.534 4.112 679 4.055 3.311 3.056 İRAN 11 62 25 9 249 429 563 YABANCI 1.827 6.987 8.905 1.177 9.896 8.286 7.591 TÜRKİYE 13.389 12.988 70.291 9.964 106.784 101.911 118.232 GENEL TOPLAM 15.216 19.975 79.196 11.141 116.680 110.197 125.823 Kaynak: Kültür ve Turizm Bakanlığı http://www.ktbyatirimisletmeler.gov.tr/TR,9853/istatistikler.html, Erişim: 09.01.2013) ve Ardahan Emniyet Müdürlüğü verileri Ardahan ilindeki temel turistik faaliyetin Türk vatandaşları açısından iş ziyaretleri ve kamu hizmeti veya askerlik hizmetini gören akrabaların ziyareti şeklinde gerçekleşirken, yurtdışından gelen misafirler ise özellikle sınır ticareti veya taşımacılık yapan kişilerden oluşmaktadır. Dolayısıyla, Ardahan ilindeki turizm faaliyetleri çok düşük seviyelerde seyretmektedir. 210 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 116: Iğdır İlini ziyaret eden misafirlerin ülkelerine ve yıllara göre değişimi * MİLLİYETLER 2000 2003 2006 2008 2009 2010 2012 AZERBAYCAN 0 4.539 3.927 1.233 1.419 829 İRAN 996 1.600 2.607 1.494 1.775 7.284 YABANCI TOPLAM 7.873 7.876 7.664 2.959 3.452 8.494 17.169 TÜRKİYE 39.442 17.987 102.494 27.379 30.718 43.984 56.348 GENEL TOPLAM 47.315 25.863 110.158 30.338 34.170 52.478 73.517 Kaynak: Kültür ve Turizm Bakanlığı http://www.ktbyatirimisletmeler.gov.tr/TR,9853/istatistikler.html, Erişim: 09.01.2013) *2012 yılı verileri Iğdır İl Kültür ve Turizm Müdürlüğünden elde edilmiştir Iğdır ilinin ziyaretçilerinin temelde Türkiye vatandaşları ile komşu Azerbaycan (Nahcivan Bölgesi) ve İran’dan gelen misafirlerden oluştuğu ve yıllar itibariyle Iğdır’da konaklama sayısının arttığı görülmektedir. Söz konusu misafirlerinde Iğdır ilinde temel alışverişlerini gerçekleştirdikleri ifade edilmektedir. Tablo 117: Kars İlini ziyaret eden misafirlerin ülkelerine ve yıllara göre değişimi MİLLİYETLER 2000 2003 2006 2009 2010 2011 2012 ALMANYA 108 485 731 524 1.761 2.989 2.527 FRANSA 208 247 293 1 065 1.198 1.248 848 İNGİLTERE 63 695 98 80 676 1.612 659 İTALYA 76 57 144 298 1.434 1.493 889 HOLLANDA 39 200 208 236 957 1.524 1.422 İSKANDİNAV ÜLKELERİ 37 84 52 43 643 539 489 ABD 249 2826 888 377 1.165 2.352 2.480 AVUSTRALYA 32 19 51 36 380 498 685 JAPONYA 270 360 403 164 388 651 371 KANADA 61 56 73 143 393 482 344 AZERBAYCAN 174 654 182 5.638 9.806 9.232 ERMENİSTAN 61 204 517 1.511 2.227 1.845 GÜRCİSTAN 56 284 49 893 1.270 623 RUSYA FED. 6 814 438 1.917 2.145 1.554 UKRAYNA 14 813 2.512 2.888 1.995 İRAN 1361 2 245 184 1.425 2.673 2.066 YABANCI 3384 5961 6096 5 975 22.299 34.377 28.438 TÜRKİYE 11440 49163 59769 40 398 252.120 264.302 281.169 GENEL TOPLAM 14824 95367 65865 46 373 274.419 298.679 309.607 Bölgenin en fazla turist çeken illerinden biri olarak ön plana çıkan Kars ili temelde komşu ülkelerden misafirlerle beraber Avrupa ülkeleri ile deniz aşırı ülkelerden (ABD, Japonya vs.) ziyaretçileri de ağırlamaktadır. Avrupa ve deniz aşırı ülke vatandaşları kültürel turlar kapsamında gelirken özellikle Rusya Federasyonu, Ukrayna ve İran vatandaşları kayak turizmine de ilgi göstermekte ve son yıllarda bu amaçla gelen ziyaretçi sayısı da artmaktadır. Doğrudan uçak seferlerinin yapılabilmesi olanağının oluşması durumunda bu sayının daha da artacağı beklenmektedir. Türk vatandaşlarının ise, Kars’a yönelik ilgisinin son yıllarda giderek arttığı görülmektedir. Yukarıda belirtilen hususlar dikkate alınmak ve ziyaretçi sayılarının çok yüksek rakamlarda olmadığı gerçeği göz önünde tutulmak kaydıyla bölgemizi komşuluk ilişkilileri dolayısıyla Azerbaycan, Gürcistan ve İran vatandaşlarının yanısıra özellikle kayak imkânları için Rusya Federasyonu ve Ukrayna vatandaşları ile doğa ve kültür 211 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI turizmi amaçlı olarak ABD, Almanya, Fransa vb. ülke vatandaşlarının ziyaret ettikleri ifade edilebilir. 3.6.3.4. Ulusal Turizm Stratejisinde TRA2 Bölgesi Kültür ve Turizm Bakanlığı’nca hazırlanan ve Yüksek Planlama Kurulunun 2007/4 sayılı onayı ile 2007 yılında yayımlanan Türkiye Turizm Stratejisi 2023 Eylem Planı 2007 – 2013 belgesi ile ülkemizin “Sürdürülebilir turizm yaklaşımı benimsenerek istihdamın arttırılmasına ve bölgesel gelişmede turizmin öncü bir sektör konumuna ulaştırılması ve Türkiye’nin 2023 yılına kadar, uluslararası pazarda turist sayısı ve turizm geliri bakımından ilk beş ülke arasında önemli bir varış noktası ve uluslararası bir marka haline getirilmesi” amaçlanmış ve bu çerçevede stratejiler belirlenmiştir. Bu kapsamda; - Turizm gelişiminin sürdürülebilir çevre politikaları ile desteklenmesi - Turizmde ürünün çeşitlendirilerek sezonun bütün bir yıla yayılması, - Yöreye özgü farklı turizm türlerinin birbirine entegrasyonunun sağlanması, - Turizmin geri kalmış bölgeler ve özellikle dezavantajlı grupların sosyo-ekonomik konumlarının güçlendirilmesinde bir araç olarak kullanılması temel ilkeleri gözetilerek sahil yörelerine yoğunlaşan turizm faaliyetlerinin yurt çapına ve tüm yıla yayılması yönünde çalışmalar yapılması hedeflenmektedir. Bu doğrultuda; TRA2 bölgesi Türkiye Turizm Stratejisinde Doğu Anadolu Bölgesi içerisinde değerlendirilmiş ve bölgesel gelişim kapsamında düşünülmüştür. Türkiye Turizm Stratejisinde bölgemiz kış turizmi koridorunda yer almış ve altyapı ve üstyapı çalışmalarının tamamlanması ile gelişimin sağlanması öngörülmüştür (Harita 33). Ayrıca, tarihi niteliği yüksek olan Kars kentinin “Marka Kent” konsepti içerisinde değerlendirilmesi ve buna yönelik eylem planının oluşturulması hedeflenmiştir. Bölgenin ulaşım altyapısının geliştirilmesi amacıyla Erzurum – Ağrı – Iğdır; Ardahan – Artvin – Sarp; Erzurum – Kars – Ardahan ve Türkgözü sınır kapısı bağlantılarının bölünmüş yol olarak yapılması (Erzurum – Ağrı – Iğdır ve Erzurum – Kars – Ardahan yollarının büyük bir kısmı bölünmüş yol olarak tamamlanmıştır) ve diğer bölgelerle olduğu kadar bölgenin Güneydoğu Anadolu Bölgesine bağlantısının iyileştirilmesi ve Diyarbakır – Bitlis – Iğdır bağlantısının iyileştirilerek bölünmüş yol standardına çıkarılması önerilmekte olup hâlihazırda söz konusu bağlantının büyük bir kısmı bölünmüş yol olarak tamamlanmıştır. Türkiye Turizm Stratejisinde, bölgenin komşu ülkelere yönelik turizm ürünü sunması, pazarlama stratejisini bu doğrultuda hazırlaması / uygulaması, bölgenin sahip olduğu doğal güzelliklerin bölge insanının sosyo-ekonomik kalkınması amacıyla kullanılmasına yönelik herhangi bir öngörünün yapılmamış olması bir eksiklik olarak ortaya çıkmaktadır. Serhat Kalkınma Ajansı ve diğer kurum/kuruluşlarca yapılan çalışmalar sonucunda, TRA2 Bölgesi’nde doğa ve kültür turizmi ile Sarıkamış’ta kış sporları ile Ağrı Dağı’nda dağcılık potansiyelinin yüksek olduğu ve altyapı hazırlıklarının tamamlanarak kayak için özellikle Rusya Federasyonu, Ukrayna Cumhuriyeti ve İran vatandaşlarına yönelik, dağcılık için ise öncelikle Avrupa ülkeleri ile spesifik olarak dağcılıkla ilgilenen uluslararası gruplara yönelik, doğa ve kültür turizmi konusunda ise Kuzey Amerika ve Avrupa ülkelerinde, inanç turizmi hususunda ise yurtiçinde tanıtım faaliyetlerinin gerçekleştirilmesinin gerekli ve uygun olacağı sonucuna varılmıştır. Ayrıca, Sarıkamış bölgesi ile Çıldır Gölü çevresinde yapılabilecek altyapı yatırımları ile bölgede spor turizmi ile göl turizmi için özellikle Kafkasya Bölgesi için arz kapasitesi olduğu düşünülmektedir. 212 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Harita 33 Türkiye Turizm Stratejisi Kavramsal Eylem alanları 213 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 3.6.3.5. TRA2 Bölgesi Turizm Arzı Analizi TRA2 Bölgesi’nin turizm varlıklarının değerlendirileceği ve belli bir önceliklendirme yapılacağı bu bölümde turizm sektöründeki her bir unsurun geliştirilme potansiyeli ve il ve bölge bazında önceliği analiz edilmiştir. Söz konusu analiz Dünya Turizm Örgütü tarafından “Kültür Turizmi İçin İttifaklar” projesi kapsamında Kars ili değerleri incelenirken kullanılmış yöntem izlenerek gerçekleştirilmiştir. Söz konusu analiz, turizm varlığının sanatsal değeri, ulusal / uluslararası ünü, insanlara çağrışımı, genel fiziksel durumu kriterlerinin incelendiği “İçsel Değer” ve ziyaretçi sayısı, yakınlık, ulaşılabilirlik (ulaşım, engellilere kolaylığı günübirlik ihtiyaçların karşılanması vb.), koruma kriterleri kapsamında incelenen “Kullanım Değeri” temel alınarak yapılmıştır. Kriterlerde; : Sadece yerel halkın ilgisini çekiyor ve biliniyor / Korunmamış, kötü durumda : Sadece yurtiçi turiste ve turistler bölgedeyken hitap ediyor. / 2 – Orta Korunmamış durumda : Turist çekme olasılığı yüksek ama özellikle yurtiçi turistleri 3 – Orta üstü / koruma, sunma seviyesi orta : Uluslararası tanınırlığı var / İyi bir koruma – sunum, turist 4 – Uluslararası nitelik çekme potansiyeli var 5 – Eşsizlik : Dünyada benzeri yok, yüksek çekim gücüne sahip değerlendirmelerine dayanan 1 ila 5 arasında puanlar verilmiştir. 1 – Düşük Ağrı Ağrı ilinde bulunan somut turizm varlıklarının belli başlılarının değerlendirme sonuçları Tablo 118’de verilmekte olup sonuçlar, Ağrı ilinin en büyük değerlerinin Ağrı Dağı ve İshakpaşa Sarayı ve çevresi olduğunu göstermektedir. İshakpaşa Sarayı ve çevresindeki yapıların (Ahmedi Hani Türbesi, Doğubayazıt Camii, Urartu Kalesi vs.) Ağrı Dağı eteklerinde bulunduğu gerçeğinden yola çıkarak Ağrı ili için turizm sektörü açısından çıkış noktasının Ağrı dağı ve çevresi olduğu görülmektedir. Buna ilave olarak yine Ağrı Dağı üzerinde olduğuna inanılan Nuh’un Gemisi, Ağrı Dağı’nın tamamlayıcısı olarak ön plana çıkmaktadır. Ayrıca, doğal bir güzellik olan Balık Gölü’nün imar planı çalışmaları ve ulaşım ve günübirlik ihtiyaçların tamamlanması ile yöre insanına ve misafirlere hoş bir dinlenme alanı olacağı tespit edilmiştir. 214 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 118: Ağrı ili somut turizm varlıkları inceleme sonuçları İÇSEL KULLANIM GENEL İNCELEME ALANI DEĞER DEĞERİ ORTALAMA ORTALAMASI ORTALAMASI Ağrı Dağı 4,50 4,00 4,25 İshakpaşa Sarayı 3,63 3,75 3,69 İshakpaşa Sarayı Çevresindeki Yapılar 3,00 3,50 3,25 Nuh’un Gemisi 3,88 2,13 3,00 Balık Gölü 2,75 2,00 2,38 Diyadin Kaplıcaları 2,00 2,75 2,38 Meteor Çukuru 2,00 2,00 2,00 Kümbet 2,00 2,00 2,00 Buz Mağarası 1,50 1,69 1,59 Meya Kaya Yerleşimi 1,81 1,13 1,47 Patnos Baraj Gölü 1,38 1,50 1,44 Şoşik Kalesi 1,38 1,00 1,19 Anzavur Kalesi 1,13 1,13 1,13 Karagöz Kaya Kilisesi 1,00 1,00 1,00 Ağrı ili temel destek unsuru olan konaklama imkânları açısından incelendiğinde destek unsurlarının yetersiz olduğu görülmektedir. Hem donanım hem de hizmetlerin yetersizliği, turist ağırlama konusunda sıkıntı çıkarmaktadır. Nitelikli konaklama tesisi sayısı yetersiz durumda bulunmakta olup nitelikli otellerin çoğunluğu Doğubayazıt ilçesindedir. Ancak, Doğubayazıt ilçesinde bulunan konaklama ve yeme içme tesislerinin de niteliklerinin ve hizmet kalitelerinin üst seviyede bir tatmin sağlaması için beşeri ve fiziki koşullarının iyileştirilmesi gerekmektedir. Tablo 119: Ağrı ili konaklama kapasitesi BELGESİ SAYISI ODA KAPASİTESİ YATAK KAPASİTESİ 4 YILDIZ 1 89 130 3 YILDIZ 4 158 260 Merkez 2 YILDIZ 1 24 40 BELEDİYE BELGELİ 12 303 593 MİSAFİRHANE 1 24 50 BELEDİYE BELGELİ 3 123 273 Diyadin MİSAFİRHANE 1 18 32 3 YILDIZ 3 272 507 Doğubayazıt BELEDİYE BELGELİ 10 332 748 MİSAFİRHANE 1 33 62 Hamur MİSAFİRHANE 1 8 20 2 YILDIZ 1 24 52 Eleşkirt BELEDİYE BELGELİ 2 16 46 MİSAFİRHANE 1 6 14 BELEDİYE BELGELİ 5 84 155 Patnos MİSAFİRHANE 1 32 64 Taşlıçay MİSAFİRHANE 1 12 24 BELEDİYE BELGELİ 1 39 65 Tutak MİSAFİRHANE 1 13 23 51 1610 3158 TOPLAM 215 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Ağrı’da turizmle doğrudan veya dolaylı olarak ilişkide olan insan kaynakları ve sermaye yapısının iyileştirilmesi gerekmektedir. Turizm varlıkları değerlendirmesi sonuçları da göz önünde bulundurulduğu zaman özellikle Doğubayazıt ilçesinin turizm tesisleşmesi konusunda diğer ilçelere göre öncelikli olduğu görülmektedir. Ardahan Ardahan ilinin en önemli turizm varlıklarını doğal değerler olup Çıldır Gölü ve Türkiye ile Gürcistan arasında sınırı konumunda bulunan Aktaş gölü temel turistik değerleri oluşturmaktadır. Ayrıca, bütün Ardahan boyunca ilerleyen ve Gürcistan’ı geçtikten sonra Azerbaycan’da denize dökülen Kura nehri boyunca sıralanan kaleler, kuleler ve doğası birlikte uygun yürüyüş, bisiklet, araçlı safari güzergâhları oluşturmaktadır. Bunun yanısıra, Şeytan Kalesi grup turistler için oldukça ilginç bir mola noktasını oluşturmaktadır. Tablo 120: Ardahan İlinin Turizm Varlıklarının Öncelik Değerlendirilmesi İNCELEME GENEL İÇSEL GENEL KULLANIM ALANI DEĞER ORTALAMASI DEĞERİ ORTALAMASI Çıldır Gölü 3,75 3,00 Aktaş Gölü 2,50 2,50 Şeytan Kalesi 2,83 2,00 Posof Merkez Camii 1,75 2,50 Atatürk Silüeti 1,83 1,50 Yalnızçam Kayak Tesisleri 1,25 2,00 Altaş-Ur Kalesi 1,17 1,58 Ayaz Gölü 1,25 1,50 Kinzi Kalesi 1,33 1,33 Kurtkale 1,42 1,17 Cancak Kalesi 1,25 1,25 Mera Kalesi 1,17 1,25 Sevimli Kalesi 1,17 1,17 Kırnav Kalesi 0,83 1,17 GENEL ORTALAMA 3,38 2,50 2,42 2,13 1,67 1,63 1,38 1,38 1,33 1,29 1,25 1,21 1,17 1,00 Bu kapsamda, Çıldır ve Aktaş gölleri için planlama çalışmaları sonuçlandırılıp gerekli altyapı tamamlandığı zaman münferit ve grup misafirler için bir çekim noktası oluşturulacaktır. Tablo 121: Ardahan ili konaklama kapasitesi BELGESİ SAYISI ODA SAYISI YATAK SAYISI 3 YILDIZLI 1 64 98 2 YILDIZLI 1 56 85 Merkez BELEDİYE BELGELİ 7 145 264 MİSAFİRHANE 1 30 69 Çıldır MİSAFİRHANE 1 5 15 Damal MİSAFİRHANE 1 8 21 BELEDİYE BELGELİ 2 31 71 Göle MİSAFİRHANE 1 34 60 Hanak MİSAFİRHANE 1 5 10 2 YILDIZLI 1 24 48 Posof BELEDİYE BELGELİ 1 18 40 MİSAFİRHANE 1 8 13 19 428 794 TOPLAM 216 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Doğal güzelliklerin olmasına karşın Ardahan’da turizm altyapısının bulunduğunu söylemek Tablo 121’de görüldüğü üzere çok zordur. Yerli ve/veya yabancı turistlerin ağırlanması konusunda büyük sıkıntılar bulunmaktadır. Nitelikli konaklama ve yeme – içme tesisi eksikliğinin yanısıra mevcut tesislerde hizmet kalitesinin arttırılması ihtiyacı da bulunmaktadır. Iğdır Tablo 122’den Iğdır ilinin en değerli büyük turizm varlığını Ağrı ile ortak sahip oldukları Ağrı Dağı’nın oluşturduğu görülmektedir. Tarihte ipek yolu güzergâhı üzerinde bulunan Ejder Kervansarayı ise görsel güzelliği açısından bir çekim noktası oluşturmasına rağmen uzak olması, hâlihazırda çevresinde herhangi bir hizmetin bulunmaması ve tek bir yapı olması nedeniyle grup misafirler için cazip bir nokta olmaktan uzaktır. Ancak, belli bir güzergâh çerçevesinde doğa turistlerine hitap edebilecek bir noktadır. Sınır bölgesi olmasının avantajlarını kullanarak gelen misafirlere alışveriş imkânı sunması Iğdır’ın bölgede ön plana çıkmasını ve misafirle kadar bölge insanının da Iğdır’dan bu anlamda yararlanmasını sağlayacaktır. İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü verileri ışığında Iğdır ilindeki konaklama tesisleri incelendiğinde Tuzluca Öğretmenevi dışında ilde bulunan bütün konaklama tesislerinin merkez ilçede bulunduğu görülmektedir. Tablo 122: Iğdır İlinin Turizm Varlıklarının Öncelik Değerlendirilmesi GENEL İÇSEL GENEL KULLANIM GENEL İNCELEME ALANI DEĞER DEĞERİ ORTALAMASI ORTALAMA ORTALAMASI Ağrı Dağı 4,50 4,00 4,25 Ejder Kervansarayı 3,25 2,69 2,97 Tuz Mağaraları 2,50 2,19 2,34 Soykırım Anıtı 2,19 2,38 2,28 Halıkışla 1,94 2,44 2,19 Korhan Yaylası 2,19 1,69 1,94 Koç Başlı Mezarlar 1,63 1,88 1,75 Asma Köyü Mağara Cami 1,56 1,50 1,53 Kerbela İsmail Anıtı 1,50 1,38 1,44 Babek Mağarası 1,44 1,19 1,31 Şehit Ağacı 1,13 1,44 1,28 Kültepe 1,06 1,19 1,13 Kolikent Kümbeti 1,25 1,00 1,13 Ortaköy Cami Ve Hamamı 1,00 1,06 1,03 Şahveran Tepesi- Urusun Bucağı - Ali Tufan Anıtı 1,00 1,00 1,00 Kul Yusuf Kümbeti 1,00 1,00 1,00 Gödekli Bölgesi 0,00 0,00 0,00 217 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 123: Iğdır ili konaklama kapasitesi BELGESİ SAYISI 3 YILDIZLI 4 2 YILDIZLI 2 1 YILDIZLI 1 BELEDİYE BELGELİ 8 MİSAFİRHANE MİSAFİRHANE 2 1 18 Merkez Tuzluca TOPLAM ODA YATAK KAPASİTESİ KAPASİTESİ 75 150 75 130 68 136 41 79 46 103 40 80 50 105 40 55 55 110 55 128 48 85 38 75 35 50 30 60 15 30 14 27 68 138 8 22 801 1563 Kars Kars Doğu Anadolu da ülkemizin en doğusundaki ve aynı zamanda karasal iklim dolayısıyla da en soğuk illerinden birisidir. Ancak mekânın bu olumsuzluğu ilin sanayii gelişmesinde nispeten olumsuz etkide bulunmuş olsa da ülkemizin başlıca kış turizm merkezinden birisidir ve yapılacak yatırımlarla bu alanda daha da gelişebilir. Tablo 124: Kars İlinin Turizm Varlıklarının Öncelik Değerlendirilmesi İÇSEL DEĞER KULLANIM DEĞER GENEL İNCELEME ALANI ORTALAMASI ORTALAMASI ORTALAMA Ani Antik Kenti 5,00 5,00 5,00 Sarıkamış Kayak Merkezi 4,25 3,75 4,00 Kars'taki Rus mimarisi 3,75 3,25 3,50 Çıldır Gölü 3,75 3,00 3,38 Kuyucuk Kuş Gölü 3,75 2,80 3,28 Katarina Köşkü 3,50 2,70 3,10 Susuz Şelalesi 3,00 3,00 3,00 Borluk Vadisi 3,00 3,00 3,00 Ebul Hasan Harakani Türbesi 3,50 2,50 3,00 Kars Arkeoloji Müzesi 3,10 2,90 3,00 Kars Kalesi 3,00 3,00 3,00 Keçivan kalesi 3,50 2,50 3,00 Kars Tabyaları 3,00 3,00 3,00 Çamuşlu Kaya Üstü Resimleri 2,50 2,00 2,25 Kars Çayı 2,00 2,50 2,25 Kars'taki Osmanlı Mirası 2,00 2,00 2,00 Magazbert Kalesi 2,00 2,00 2,00 218 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 124’te özetlenen inceleme sonucunda Kars ili için Ani Antik Kent, Sarıkamış kayak merkezi ve Kars Kent merkezindeki tarihi yapıların, Çıldır Gölü ve Kuyucuk Kuş Gölü ile birlikte öne çıkan turizm varlıkları olduğu tespit edilmiştir. Turizm altyapısının iyileştirilmesi sonrasında ise, il geneline yayılan tarihi eserlerin belli bir güzergâh çerçevesinde değerlendirilebileceği gözlenmiştir. Tablo 125: Kars ili konaklama kapasitesi BELGESİ 2 YILDIZLI 3 YILDIZLI 4 YILDIZLI MERKEZ BELEDİYE BELGELİ Özel Tesis Misafirhane SARIKAMIŞ ARPAÇAY DİGOR KAĞIZMAN SELİM SUSUZ 2 YILDIZLI 3 YILDIZLI 4 YILDIZLI 5 YILDIZLI Apart otel Uygulama Oteli Yatırım Belgeli Misafirhane Misafirhane Misafirhane Misafirhane Misafirhane Misafirhane TOPLAM SAYI ODA SAYISI YATAK SAYISI 1 30 48 1 50 85 2 214 440 9 232 433 1 8 20 3 112 182 1 3 1 1 1 1 3 1 1 1 1 1 1 34 15 121 72 149 15 30 135 30 11 6 12 23 5 1270 30 267 200 328 30 60 288 67 27 16 24 46 10 2601 Örgütlenme düzeyi, hizmet kalitesi ve ürün çeşitliliği açısından TRA2 Bölgesi’nde turizm gelişiminin en yoğun olarak Kars ilinde bulunduğu söylenebilir. Ancak, söz konusu tesislerin Merkez ve Sarıkamış ilçesinde yoğunlaştığını ve yine de potansiyelin tam değerlendirilemediği ve nitelikli yeme – içme ve eğlence mekânı sıkıntısının bulunduğu göz önünde tutulmalıdır. TRA2 Bölgesi bütünü olarak incelendiğinde, Ani Antik Kenti, Kars kent merkezi ve Ağrı Dağı ve çevresindeki yapılar ile Sarıkamış Kayak Merkezi ile Ardahan ilinin doğal güzelliklerinin öncelikli değerler olduğu ve konaklama yatırımı açısından Kars merkez, Sarıkamış ve Ağrı Doğubayazıt ilçelerinin ön planda olduğu ve Ağrı Merkez ile Iğdır Merkez’in bu ilçeleri takip ettiği görülmektedir. 219 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Harita 34 TRA2 Bölgesi Oda ve Yatak Kapasitesinin İlçelere göre dağılımı 220 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Harita 35 TRA2 Turizm Gelişim Haritası Plan döneminde TRA2 Bölgesi için Kars Merkez, Sarıkamış ve Ağrı Doğubayazıt ilçelerinin turizm sektöründe öncü konumlarını devam ettirmeleri öngörülmekle birlikte, Ardahan Yalnızçam Kış Sporları Turizm Merkezi, Ardahan Posof ve Iğdır Tuzluca ilçeleri ile Çıldır ve Aktaş gölleri gereken altyapı ve üstyapı yatırımlarının (yol iyileştirilmesi, restorasyon, bilgilendirme – yönlendirme levhaları, günübirlik ve konaklama tesisleri vb.) yapılması ile yeni turizm odakları olacaklardır. Iğdır Merkez ise bölge ve komşu ülke vatandaşlarına yönelik alışveriş turizmi konumu açısından Ağrı Merkez ise, iş amaçlı seyahatler konusunda güçlendirilecektir. 221 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 3.7. UYGUN YATIRIM ALANLARI TRA2 Bölgesi illerinde yatırım ortamı; tarım-hayvancılık için 10, sanayi ve hizmetler için ise 16 kuruluş yeri faktörü değerlendirilerek Ajans tarafından hazırlanan uygun yatırım alanları araştırmasında analiz edilmiştir. Bu çalışmanın temel inceleme alanı “kuruluş yeri faktörleri” analizidir. Kuruluş yeri faktörleri, belirli bir üretim biriminin belirli bir coğrafi konuma yerleştirilmesi halinde, söz konusu üretim biriminin maliyeti, satış hasılatı ve sermaye yapısı üzerinde etkili olan tüm konumsal özellikleri kapsamaktadır. Çalışmada önerilen yatırım alanları için sektörel bir faktör ağırlığı belirlenmiş ve her bir yatırım alanı için puan verilerek toplam faktör puanları hesaplanmıştır. KURULUŞ YERİ FAKTÖRLERİ Tarım ve Hayvancılık 1 Pazar Olanakları 2 Yardımcı Malzeme ve Hammadde Kaynaklarına Yakınlık 3 Taşıma 4 İşgücü 5 Enerji, Yakıt ve Su 6 Arazi Durumu 7 Sosyal ve Kültürel Çevre 8 İklim Koşulları 9 Özendirme Önlemleri 10 Toplam Yatırım Tutarı, İşletme Sermayesi İhtiyacı ve Finansman Olanakları Sanayi ve Hizmetler 1 Pazar Olanakları 2 Yardımcı Malzeme ve Hammadde Kaynaklarına Yakınlık 3 Taşıma 4 İşgücü 5 Enerji, Yakıt ve Su 6 Arsanın Maliyeti, Topografik Yapısı ve İnşaat Maliyeti 7 Sosyal ve Kültürel Çevre 8 İklim Koşulları 9 Çevre Koşullarına Uygunluk 10 Özendirme Önlemleri 11 Yan Sanayiye Yakınlık 12 Üst Düzey Yöneticilerin ve Teknik Personelin Sağlanması 13 İletişim İmkânları 14 Toplam Yatırım Tutarı, İşletme Sermayesi İhtiyacı 15 Finansman İmkânları ve Bankacılık Hizmetlerinden Yararlanma 16 Diğer (Güvenlik ve Milli Savunmaya Uygunluk vs.) Analiz sonucunda gerek talep, pazar ve kaynak; gerekse yatırım boyutları, karlılık ve risk derecesi bakımından uygun olduğu sonucuna ulaşılan girişimler Tablo 126’da sunulmaktadır; 222 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 126: Uygun yatırım alanları analizine göre TRA2 Bölgesi’nde yatırım yapılabilecek alanlar Ağrı Ardahan Iğdır Damızlık Sığır Yetiştiriciliği Damızlık Sığır Yetiştiriciliği Silajlık Mısır ve Yonca Yetiştiriciliği Et Besiciliği Süt İnekçiliği Bodur Meyve Fidanı Süt İnekçiliği Et Besiciliği Yetiştiriciliği/Meyvecilik Arıcılık Arıcılık Sebzecilik Koyun Yetiştiriciliği Kaz Yetiştiriciliği Kaba Yem Üretimi Buğdaygiller Yem Bitkileri Buğdaygil Yem Bitkileri Damızlık Et ve Süt Sığırcılığı Jeotermal Seracılık Şifalı Bitki Yetiştiriciliği Et Ürünleri/Şarküteri Bal Üretimi ve Paketleme Tesisi Koyun/Keçi Yetiştiriciliği Seracılık ve Süs Bitkileri Çağrı Merkezi Kaz Entegre Üretim Tesisi Yumurta Tavukçuluğu Tarım Makineleri İmalatı Süt Ürünleri (Peynir Üretimi) Biyogaz Üretimi Kent Merkezi Otel Yatırımı Et Ürünleri/Şarküteri Apart Daire ve Öğrenci Yurdu (Merkez ve Doğubayazıt) Karma Yem Üretimi Soğuk Hava Deposu El Halıcılığı Tarım Makineleri İmalatı Silaj Paketleme Tesisi Bal Üretimi ve Paketleme Tesisi Mobilya Üretimi Helva, Lokum, Reçel, Meze ve Küp Şeker Üretimi Kent Merkezi Otel Yatırımı Marmelat İmalatı Apart Daire ve Öğrenci Yurdu Biyogaz Tesisi Metal Ürünler İmalatı Metal Ürünleri İmalatı Çağrı Merkezi Antrepo Lisanslı Depoculuk Tuğla ve Kiremit Üretim Tesisi Lojistik Yatırımı AVM Süt Ürünleri İşleme Tesisi Karma Yem Üretimi Ambalaj Malzemeleri Üretimi Biyogaz Tesisi Tarım Makineleri İmalatı Deri İşleme ve Konfeksiyon Yaş Sebze ve Meyve Paketleme Üretim Tuğla/Bims (Pomza İşleme) Isı Yalıtım Malzemeleri Üretimi Temizlik Malzemeleri Otel (3 yıldız ve üzeri) Kars Süt İnekçiliği Damızlık İnek Yetiştiriciliği Et Besiciliği Koyun Yetiştiriciliği Arıcılık Kaz Yetiştiriciliği Endemik Bitki Yetiştiriciliği Buğdaygil Yem Bitkileri Apart Daire ve Öğrenci Yurdu Çağrı Merkezi Tarım Makineleri İmalatı Kars Kent Merkezi Otel Yatırımı Süt Ürünleri (Peynir Üretimi) Karma Yem Üretimi Özel Hastane Et Ürünleri/Şarküteri Pestil Köme Üretimi (Kağızman) Biyogaz Tesisi Bal Üretimi ve Paketleme Tesisi Nitelikli Eğlence Dinlence Tesisi Metal Ürünleri İmalatı Isı Yalıtım Malzemeleri Kış Turizm Oteli 223 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Harita 36 TRA2 Bölgesi’nde İlçe Bazlı Mevcut Ekonomik Faaliyet Alanları 224 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Harita 37 TRA2 Bölgesi’nde İlçe Bazlı Potansiyel Ekonomik Gelişme Alanları 225 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 4. ÇEVRE 4.1. SU YÖNETİMİ Türkiye’de özellikle 1950’lerden sonra yaşanan hızlı nüfus artışı, sanayileşme, şehirleşme ve su tüketim alışkanlıklarının değişmesi, su kaynaklarına olan ihtiyacı artırmış ve kaynakların korunması ile verimli bir şekilde kullanılmasını zorunlu hale getirmiştir. Ülkemizde kişi başına düşen yıllık kullanılabilir su miktarı 1600 m3 civarında olup, dünya su yeterlik ölçeğine göre ülkemiz su azlığı yaşayan bir ülke olarak kabul edilmektedir. Su kaynaklarımızın etkin bir şekilde kullanımı ve korunması amacına yönelik olarak tarım ve hayvancılık, turizm, sanayi ve teknoloji başta olmak üzere özellikle son zamanlarda geliştirilen tüm ulusal politikalar havza bazında yürütülmektedir. Bu amaçla Türkiye geneli hidrolojik çalışmalar için 26 ana akarsu havzasına ayrılmıştır (Harita 38). Kars, Iğdır, Ardahan illerinin bütünü ile Ağrı ilinin bir bölümü Aras Havzası’nda, Ağrı ilinin büyük bir bölümü ise Fırat havzasında kalmaktadır. Harita 38 Türkiye Akarsu havzaları haritası 4.1.1. Havza Alanları 4.1.1.1. Fırat havzası Fırat Nehri, Türkiye'nin en verimli ve su potansiyeli en yüksek ırmağıdır. Toplam uzunluğu 2.800 km olan nehrin Türkiye sınırları içinde kalan bölümünün uzunluğu ise 971 km olup 720.000 km² su toplama havzasına sahiptir. Fırat Nehri'nin rejimi Türkiye'deki diğer akarsulara göre daha düzenlidir. Mart ile Haziran ayları arasında yavaş yavaş kabarmasına Temmuz ile Ocak ayları arasında çekilmesine rağmen yine de bol su akışı olmaktadır. Ağrı ilinin Eleşkirt, Tutak, Hamur ve Patnos ilçeleri Fırat havzası sınırları içerisinde kalmaktadır. İlin en önemli akarsuyu Murat Nehri olup Muş ve Bingöl illerinde Keban yakınlarında Fırat nehri ile birleşir. Şeryan, Karasu, Taşlıçay ve Gölçay ilin diğer önemli akarsularıdır. 226 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 4.1.1.2. Aras Havzası Havzada Erzurum’un Tekman, Pasinler, Horasan ilçeleri ile Iğdır, Kars ve Ardahan illeri bulunmaktadır. Aras Nehri Bingöl Dağı'nın kuzeye bakan yamaçlarından doğup Erzurum'un Tekman, Pasinler, Horasan havzalarının sularını topladıktan sonra Karakurt Boğazı'na girer. Kura Nehri ülkemizde Allahu Ekber Dağları’ndan doğar, Ardahan’dan geçer ve Azerbaycan topraklarında Aras Nehri ile birleşerek Hazar Denizi’ne dökülür. Türkiye’de su toplama alanı 4.852 km²’dir. 4.1.2. Su Kaynakları TRA2 Bölgesi potansiyel olarak Türkiye geneline göre su kaynakları açısından zengin sayılabilecek bir yöreyi temsil etmektedir. Bölgenin önemli su kaynakları arasında Aras Nehri, Kura Nehri, Arpaçay Nehri, Posof Çayı, Kars Çayı ve Murat Nehri yer almaktadır. TRA2 Bölgesi Aras Havzasında 2,974 milyar m3 yerüstü ve 204 milyon m3 yer altı suyu kaynağı, Ağrı ilinde ise 2,154 milyon m3 yerüstü, 56 milyon m3 yer altı suyu ve 560.5 lt/sn. jeotermal kaynak potansiyeli mevcuttur (Tablo 127). Tablo 127: TRA2 İlleri su kaynakları İller Yüzeysel su kaynakları (hm³/yıl) Ağrı Murat nehri Aras nehri (Sarısu) Kura nehri Posof çayı Aras nehri Orta karasu kaynakları (Bulakbaşı çayı) Aş. Karasu kaynakları (Süreyya çeşmesi) Aras nehri Arpaçay nehri Ardahan Iğdır Kars Yeraltı suyu kaynakları (hm³/yıl) 2.154 80 986 217 372 140 Jeotermal kaynaklar (lt/sn.) 56 560.5 40 - 144 - 100 378 781 20 - Kaynak: DSİ 24. Bölge Müdürlüğü, DSİ Ağrı Şube Müdürlüğü Bölgede su temini amacıyla işletilmekte olan dört baraj bulunmaktadır (Tablo 128). Bunlardan Aras Havzasında bulunan Çıldır Barajı sulama ve enerji, Arpaçay Barajı sulama, taşkın ve enerji, Kiti HES ise enerji amaçlıdır. Ağrı ilinde sulama ve taşkın amaçlı Patnos Barajı ile içme suyu ve sulama maksatlı Yazıcı Barajları bulunmaktadır. 227 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 128: TRA2 Bölgesi havzaları; İşletmedeki barajlar ve Hidro Elektrik Santralleri (HES) Havza adı Aras Fırat Rezervuar adı İli Barajın kullanım amacı Çıldır Barajı ve Kars HES Sulama, Enerji Arpaçay Barajı Kars Kiti HES Patnos Barajı Yazıcı Iğdır Ağrı Ağrı Sulama, Enerji ve Taşkın Kontrolü Enerji Sulama, taşkın Sulama, İçme suyu Baraj Rezervuar yüzeyi (ha) Sulama alanı (ha) 123.00 18.000 4180 40.420 4.35 7.61 5.973 25.079 Kaynak: www.dsi.gov.tr; Erişim tarihi: 12.03.2013 DSİ’nin 2008-2012 yılları için hazırlamış olduğu “81 İl Merkezinin İçme, Kullanma ve Sanayi Suyu Temini Eylem Planı” kapsamında yapılan nüfus ve su ihtiyacı tahminlerine göre; su kaynaklarının Ağrı ve Ardahan illerinde 2027, Kars ilinde ise 2050 yılına kadar ihtiyacı karşılaması öngörülmüştür. TRA2 Bölgesi’nde 2010 yılı itibariyle Iğdır ilinin mevcut su miktarı 8.20 hm3/yıl olup mevcut su miktarı ancak 2015 yılına kadar yetecek düzeydedir. Dolayısıyla, özellikle Iğdır’da mevcut su kaynaklarının korunması ve gelecek yıllardaki su ihtiyacının karşılanmasına yönelik çalışmaların yapılması gerekmektedir. Iğdır’da şehrin içme suyu sondajla temin edilen ve depolanarak günün belirli saatlerinde şehir şebeke sistemine verilen bir yapıyla işletilmektedir. İçme suyu ihtiyacı halen kullanılmakta olan toplam 4 adet derin kuyudan (Q=175 lt/sn.) karşılanmaktadır. Tablo 129: TRA2 İlleri su kapasiteleri Mevcut 2040 Yılı 2007 Yılı 2007 Yılı 2010 Yılı kaynaklar Projeksiyon İller Nüfusu su ihtiyacı Nüfusu toplamı Nüfusu (kişi) (hm3/yıl) (kişi) (hm3/yıl) (kişi) 97.830 9.30 137.852 18.45 185.000 Ağrı 17.440 1.73 39.676 3.94 69.500 Ardahan 75.920 6.78 123.570 8,20 195.000 Iğdır 76.990 8.38 108.064 9.46 166.800 Kars 2040 Yılı Su İhtiyacı (hm3/yıl) 17.59 6.89 17.41 18.15 Kaynak: 81 İl Merkezinin İçme, Kullanma ve Sanayi Suyu Temini Eylem Planı, (2008-2012) ve ArdahanKars-Iğdır-Ağrı Planlama Bölgesi 1/100.000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı 4.1.3. Su Kirliliği Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yayınlanan 2012-Türkiye Çevre Sorunları ve Öncelikleri Envanteri Değerlendirme Raporu’na göre; TRA2 Bölgesi’nde bulunan yüzeysel sular ve yeraltı sularında meydana gelen kirliliğinin en önemli nedenleri; evsel atık suların arıtılmadan doğrudan alıcı ortama verilmesi, foseptik atıklarının yüzeysel sulara boşaltılması, evsel katı atıkların araziye ve nehirlere gelişigüzel atılması ile kontrolsüz yapılan zirai ilaçlamalar olarak belirlenmiştir 228 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Iğdır ilinde bulunan yüzeysel sular 31.12.2004 tarih ve 25687 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği hükümleri çerçevesinde; 2. Kalite olarak değerlendirilmekte iken yeraltı suları da YAS2 sınıfında değerlendirilmiştir (Tablo 130). Bu sonuçlar Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği kapsamında değerlendirildiğinde; Iğdır ili yüzeysel ve yeraltı sularının arıtılmadan içme suyu amacıyla kullanılmasının uygun olmadığı söylenebilir. Ardahan ve Kars illerinde bulunan yeraltı suları da Sınıf YAS1 ve Sınıf YAS2 kalitede değerlendirilmiş olup içme suyu olarak kullanılması için bu illerde de arıtma yapılması gerekmektedir. Bu kapsamda havza bazında su kirliliğinin önlenmesi ve gerekli tedbirlerin alınmasına ilişkin olarak Kalkınma Bakanlığı tarafından 2012 yılı yatırım programına alınan ve Orman ve Su İşleri Bakanlığı tarafından yürütülmekte olan “Türkiye’de Havza Bazında Hassas Alanların Belirlenmesi” projesi kapsamında TRA2 Bölgesi’nde de çalışmalar yapılmaktadır. Tablo 130: TRA2 Bölgesi su kalitesi İller Ağrı Yüzeysel Sular Yüzey Kalite suyu sınıfı Veri bulunmamaktadır Ardahan Veri bulunmamaktadır 2 Iğdır Aras nehri 2. Kalite Orta karasu nehri Aşağı karasu nehri Kars Veri bulunmamaktadır Kirlenme Nedeni Yeraltı Suları Yeraltı Kalite suyu sınıfı Ardahan ovası Göle ovası Merkez Evsel Tuzluca atıksular, Karakoyunl evsel katı u atıklar, Aralık hayvansal gübreler Kağızman YAS1, YAS2 YAS1, YAS2 YAS2 YAS2 YAS2 Kirlenme nedeni Evsel atık sular, evsel katı atıklar, zirai ilaçlar YAS2 YAS1, YAS2 Evsel atık sular Kaynak: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Türkiye Çevre Sorunları ve Öncelikleri Envanteri Değerlendirme Raporu,2012 4.1.4. İçme suyu Yönetimi TÜİK Başkanlığı tarafından, belediye teşkilatları kurulmuş bütün belediyelerden elde edilen 2010-Belediye Atıksu Temel Gösterge Sonuçları’na göre; TRA2 Bölgesi’nde bulunan 38 belediyenin tamamı içme suyu şebekesi ile hizmet vermekte olup, hizmet verilen nüfus toplam belediye nüfusunun % 98’idir (Tablo 131). Ancak bölgede içme suyu şebekesi her geçen gün artan nüfusun ihtiyaçlarına cevap verememektedir. İçme suyu şebeke sistemlerinin çok eski olması nedeniyle sık sık arızalar yaşanmakta, kaçak su 2 2.Kalite: Az kirlenmiş sudur. İçme suyu potansiyeline sahiptir. 229 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI kullanımı ve sızıntılar önlenememektedir. Sürekli yaşanan su kesintileri de günlük hayatı olumsuz etkilemektedir. Tablo 131: TRA2 illeri içme suyu istatistikleri (TÜİK, 2010) Belediye Belediye İçme suyu Hizmet sayısı nüfusu şebekesi ile ettiği İller hizmet verilen nüfus belediye nüfusu (%) Ağrı 12 284.307 277.535 98 Ardahan 8 36.614 36.614 100 Iğdır 8 111.231 107.145 96 Kars 10 127.947 127.947 100 TOPLAM 38 560.099 549.240 98 İçme suyu şebekesi ile hizmet veren Belediye sayısı 12 8 8 10 38 İçme suyu arıtma tesisi ile hizmet veren belediye sayısı 1 1 Kaynak: TÜİK, Çevresel İstatistikler 2010 Erişim tarihi: 01.09.2012 Bölgede içme sularının sağlıklı bir şekilde arıtılabileceği arıtma tesisleri yetersiz sayıdadır. Ağrı ilinde atıl durumda bir içme suyu arıtma tesisi bulunmaktadır. Kars ilinde 11 Aralık 2012 tarihinde 20.000 m3/gün kapasitede ileri teknoloji içme suyu arıtma tesisi işletmeye alınmıştır. 4.1.5. Atık su Yönetimi TÜİK verilerine göre; TRA2 Bölgesi’nde kanalizasyon şebekesi ile hizmet verilen nüfusun toplam belediye nüfusuna oranı % 77 olup Türkiye ortalaması olan % 88’inin altındadır. Bölgede mevcut kanalizasyon sistemleri çok eski olup, artan nüfusun ihtiyaçlarını karşılayamamaktadır. Kanalizasyon sisteminin olmadığı, yerleşimin az olduğu kırsal kesimlerde ve köylerde geleneksel yöntemlerle inşa edilen foseptik çukurları yaygın olarak kullanılmaktadır. Bölgede kanalizasyon sistemlerinden toplanan atık suların arıtılmadan alıcı ortama verilmesi çevre ve insan sağlığını olumsuz etkilemektedir. Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi’nde de TRA2 Bölgesi’nin arıtma tesisi açısından eksikliği belirtilmiştir. TRA2 illerinden sadece Kars’ta atıksu arıtma tesisi bulunmakta olup belediye nüfusunun sadece % 2’sine hizmet vermektedir. Bununla birlikte Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yayımlanan 2010-2013 Atıksu Arıtma Tesisleri Eylem Planı’na göre TRA2 illerinde nüfusu 3000’in üzerinde olan toplam 34 belediye için 2008-2017 yılları arasında atıksu arıtma tesisinin işletmeye alınması planlanmıştır. Bölge belediyelerinde atıksu arıtma tesisi çalışmaları genel olarak fizibilite ve proje aşamasındadır. Eylem Planında öngörülen tarihlerde atıksu arıtma tesislerinin faaliyete alınamayacak olması nedeniyle belediyeler, Çevre ve Şehircilik Bakanlığından ek süre almışlardır. Tablo 132: TRA2 İllerinde mevcut atık su arıtma tesisleri durumu İller Ağrı Ardahan Iğdır Kars TOPLAM Arıtma tesisi kapasitesi (1000 m3/yıl) Fiziksel Arıtma 8.546 63 8.609 Arıtılan su miktarı (1000 m3/yıl) Fiziksel Arıtma 59 59 Kaynak: TÜİK, Çevresel İstatistikler 2010, Erişim tarihi: 01.09.2012 230 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 133: TRA2 illeri içme suyu istatistikleri Belediye Sayısı İller Ağrı Ardahan Iğdır Kars TOPLAM 12 8 8 10 38 Toplam Belediye Nüfusu İçme Suyu Şebekesi İle Hizmet Verilen Belediye Nüfusu 284.307 36.614 111.231 127.947 560.099 277.535 36.614 107.145 127.947 549.240 İçme Suyu Şebekesi İle Hizmet Verilen Belediye Sayısı Hizmet Ettiği Nüfus (Kişi, %) 98 100 96 100 98 İçme Suyu Arıtma Tesisi İle Hizmet Verilen Belediye Sayısı 12 8 8 10 38 1 1 Kaynak: TÜİK, Çevresel İstatistikler 2010, Erişim tarihi: 01.09.2012 *:Veri 2012 yılında alınmıştır. Tablo 134: TRA2 illeri atık su istatistikleri İller Ağrı Ardahan Iğdır Kars TOPLAM Belediye Sayısı 12 8 8 10 38 Toplam Belediye Nüfusu 284.307 36.614 111.231 127.947 560.099 Kanalizasyon Şebekesi İle Hizmet Verilen Belediye Nüfusu 232.493 20.796 65.122 111.566 429.977 Kanalizasyon Şebekesi İle Hizmet Verilen Nüfusun Belediye Nüfusu İçindeki Oranı, (%) 82 57 59 87 77 Kanalizasyon Şebekesi İle Hizmet Verilen Belediye Sayısı Arıtma Tesisi İle Hizmet Verilen Belediye Sayısı 10 6 4 8 28 1 1 Arıtma Tesisi İle Hizmet Verilen Belediye Nüfusu 2.610 2.610 Arıtma Tesisi İle Hizmet Verilen Nüfusun Belediye Nüfusu İçindeki Oranı (%) 2 0 Kaynak: TÜİK, Çevresel İstatistikler 2010, Erişim tarihi: 01.09.2012 231 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 4.2. ATIK YÖNETİMİ Türkiye’nin atık yönetim stratejisinin en önemli ilkelerinden birisi “atıkların geri kazanılması”dır. Başta 2872 sayılı Çevre Kanunu olmak üzere çevre mevzuatını oluşturan bütün hukuki düzenlemelerde atıkların tekrar kullanılması, materyal ve enerji olarak geri kazanılması öncelikli yönetim prensiplerinden birisi olarak ele alınmaktadır. 1991 yılından itibaren başlayan genel atık yönetimine ilişkin düzenlemeler günümüzde atık çeşitliliği ve AB Direktifleri doğrultusunda geliştirilmiş ve ülke şartlarına uygun yönetmelik düzenlemeleri ile katı atıklar, hafriyat toprağı, inşaat ve yıkıntı atıkları, atık pil ve akümülatörler, tehlikeli atıklar, bitkisel atık yağlar, tıbbi atıklar, ömrünü tamamlamış araç lastikleri, ambalaj atıkları, poliklorlu bifeniller (PCB) ve poliklorlu terfeniller (PCT)’in kontrolü, elektrikli ve elektronik eşyalarda bazı zararlı maddelerin kullanımının sınırlandırılması, atık yağlar ve ömrünü tamamlamış araçlar ile ilgili mevzuat düzenlenmiştir. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yayınlanan mevzuatın uygulanmasında eksikliklerin çok fazla olmasıyla birlikte günlük hayatta fazlasıyla karşılaşılan katı atıklar, ambalaj atıkları ve tıbbi atıklarla ilgili çalışmalar az da olsa yapılmaktadır. TRA2 Bölgesi’nde gelişmişlik seviyesinin düşük olması ve sanayinin gelişmemiş olması nedeniyle genelde evsel nitelikli atıklar önemli bir yer tutmaktadır. 4.2.1. Belediye Atıkları Avrupa Birliği’ne aday birçok ülkede olduğu gibi, Türkiye’de de; belediyeler tarafından üretilen katı atıklar önemli bir çevre sorunu oluşturmaktadır. Atıkların çevreye zarar vermeden bertaraf edilmesi başta çevre ve insan sağlığı olmak üzere ekonomiyi de yakından ilgilendirmektedir. Ülkemizde ekonomik değeri olan atıklarda dâhil olmak üzere atıkların % 45 oranında büyük bir kısmı mevzuata uygun şekilde bertaraf edilememektedir. Aynı zamanda, evsel atıkların toplanmasında da çöp biriktirme konteynırlarının yeterli sayıda olmaması, halkın çöp konteynırlarında çöp biriktirme alışkanlıklarının ve çevre duyarlılığının az olması, çöp toplama araçlarının yeterli olmaması nedenlerinden dolayı zorluklar yaşanmaktadır. TRA2 Bölgesi’nde belli günlerde çöplerinin toplanması suretiyle belediye nüfusunun yaklaşık % 49’una atık hizmeti verilmektedir (Tablo 135). Bu değer Türkiye ortalaması olan % 83’ün altındadır. Özellikle yaz aylarında açıkta bırakılan çöplerde haşereler üremekte olup sızıntı suları da toprak, su ve çevre kirliliği meydana getirmektedir. Bölgede kontrolsüz bir şekilde vahşi depolama alanlarına dökülen belediye atıkları önemli çevre sorunlarına neden olmaktadır. Belediyelerin yeterli teknik ve idari altyapıya sahip olmamaları nedeniyle atıklar mevzuata uygun bir şekilde yönetilememektedir. 2008 yılında TÜİK tarafından belediyelerin çevre mevzuatı kapsamındaki yükümlülüklerini yerine getirememelerinin nedenlerinin tespitine yönelik olarak yapılan çalışmada; maddi imkânsızlıklar ve personel yetersizliği başlıca sebepler olarak tespit edilmiştir (Tablo 136). Bölgede atık hizmetleri Belediyelerin Temizlik İşleri Müdürlüklerince yürütülmekte olup bu birimler genel olarak teknik personel açısından yeterli değildir. 232 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Tablo 135: TRA2 İlleri atık istatistikleri (TÜİK, 2010) İller Nüfus Ağrı Ardahan Iğdır Kars TOPLAM TÜRKİYE Atık Hizmeti Verilen Toplam Belediye Bld. Sayısı 542.022 105.454 184.418 301.766 1.133.660 284.307 36.614 111.231 127.947 560.099 12 8 8 10 38 Bld. Nüfusu Toplam Nüf. Oranı (%) 280.410 36.211 111.231 127.492 555.344 Bld. Nüf. Oranı (%) 52 34 60 42 49 83 Toplanan Atık Yaz Toplam 99 99 100 100 99 99 Miktar (Ton/Yıl) Kg/ KişiGün 104.793 16.676 46.467 66.530 234.464 25.276.698 1,02 1,26 1,14 1,43 1,16 1,14 Ton/ Yaz Ton/ Gün 34,201 5.398 23.333 26.169 89.100 280 44 127 215 666 Kış Kg/ KişiGün Ton/ Kış 1,00 1,22 1,14 1,69 1,20 1,15 70,592 11,278 23.134 40.361 145.364 Ton/ Gün 291 46 128 166 631 Kg/ KişiGün 1,04 1,27 1,15 1,30 1,14 1,10 Kaynak: TÜİK, Çevresel İstatistikler 2010 erişim tarihi: 03.09.2012 Tablo 136: TRA2 İllerinin Atık Yönetimiyle İlgili Yönetmelik hükümlerini yerine getirememe sebepleri Yönetmelik Atık hizmeti verilen belediye sayısı Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği Hafriyat Toprağı, İnşaat ve Yıkıntı At. Kont. Yön. Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Bitkisel Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği Ömrünü Tamamlamış Lastiklerin Kont. Yön. 38 38 38 38 38 38 38 38 38 Sebepler Yönetmelik Bilinmiyor Maddi 2 4 1 3 3 5 5 7 25 17 17 18 21 21 17 18 16 Personel Sık. 22 15 12 15 13 12 11 9 13 Teknik Sebepler 13 19 20 14 19 20 18 20 17 Araçsızlık 20 12 14 22 8 8 9 7 9 Diğer 1 - Kaynak: TÜİK, Çevresel İstatistikler 2008 erişim tarihi: 01.09.2012 233 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Bölgede düzenli depolama sahalarının faaliyete geçirilmesi ile ilgili olarak Belediye Birlikleri kurulmuş ve/veya kurulmakta olup düzenli depolama sahalarının inşaatı ve işletilmesi yönünde çalışmalar sürmektedir. Iğdır ili düzenli depolama alanı 2013 yılında işletmeye alınmış olup Ağrı, Ardahan ve Kars illerinin düzenli depolama alan çalışmaları ise proje aşamasındadır. Tablo 137: TRA2 Bölgesi’nde faaliyet göstermekte olan Birlikler ve düzenli depolama alanları Bertaraf Hizmet Hizmet edilmesi ettiği Birlik adı Ettiği planlanan belediye Belediyeler atık miktarı nüfusu (ton/yıl) Ardahan İli Belediyeler Birliği Ardahan Merkez, Göle, Hanak, (Birlik Tüzüğü Bakanlar Çıldır, Damal İlçe Belediyeleri ve Kurulu’nda onaylanmış ve karar Aşıkşenlik, Köprülü, Ortakent 45.000 13.150 21.03.2007 tarihinde Resmi Belde Belediyeleri Gazete’de yayımlanmıştır) Ağrı Belediye Birliği kurulmamıştır. Iğdır İli Çevre Hizmetleri Birliği Iğdır Merkez, Karakoyunlu, Tuzluca, Taşburun, Diyadin, 110.000 32.150 Doğubayazıt Kars Belediyeler Birliği Kars Merkez, Sarıkamış, (Birlik Tüzüğü Bakanlar Kağızman, Selim, Arpaçay, Kurulu’nda onaylanmış ve karar Susuz, Digor 180.479 52.700 Resmi Gazete’de 01.02.2006 tarihinde yayımlanmıştır.) Kaynak: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Atık Eylem Planı (2008-2012) 4.2.2. Ambalaj Atıkları Değişen tüketim alışkanlıkları, nüfus artışı, yükselen hayat standardı, ambalajlı ürün satışındaki artış ile birlikte katı atık kompozisyonu da değişmektedir. Katı atıkların ağırlıkça % 30’unu, hacimce % 50’sini ambalaj atıkları oluşturmaktadır. Sağlıklı ve sürdürülebilir bir atık yönetim sistemi, ambalaj atıklarının diğer atıklarla karışmadan kaynağında ayrı toplanması, taşınması ve geri dönüşümünü gerektirmektedir. Ülkemizde 24.08.2011 tarih ve 28035 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği kapsamında ambalaj atıklarının yönetimi sağlanmaktadır. TRA2 Bölgesi belediyelerinde ambalaj atıklarının mevzuata uygun şekilde toplanması, taşınması, geri kazanımı ve geri dönüşümüne yönelik olarak herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. Ekonomik değere sahip ambalaj atıklarının bir kısmı sokak toplayıcıları tarafından toplanmakta, büyük bir kısmı ise diğer evsel atıklarla birlikte vahşi depolama alanlarına dökülmektedir. Bölgede düzenli depolama sahalarının işletmeye alınması ile birlikte ambalaj atıklarının da bir yönetim planı dâhilinde geri kazanılması gerekmektedir. Nitekim Iğdır ilinde düzenli depolama alanının işletmeye alınması çalışmalarıyla birlikte ambalaj atıklarının da düzenli depolama alanlarına alınmasına ve geri kazanımına yönelik çalışmalara başlanılmıştır. Ambalaj atıklarının mevzuata uygun şekilde kontrolü için bölgede tüm il merkezleri ve nüfusu yoğun ilçelerde toplama ayırma tesisleri ile Kars, Ağrı ve Iğdır illerinde geri dönüşüm tesislerinin kurulması gerekmektedir. 234 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 4.2.3. Tıbbi Atıklar Sağlık kuruluşlarından kaynaklanan atıklar, evsel katı atıkların dışında havada, suda ve toprakta kalıcı özellik gösteren ve ekolojik dengeyi bozan atıklar olduğundan tehlikeli ve zararlı atık sınıfına girmekte ve bu tür atıkların üretim, taşıma, depolama ve bertarafına ilişkin özel önlemler alınması gerekmektedir. Tıbbi atıkların tehlike risklerinin ortadan kaldırılması için gerekli önlemlerin alınarak toplamadan bertarafa kadar güvenli yönetimiyle ilgili esaslar, 22 Temmuz 2005 tarih ve 25883 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren “Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği” ile belirlenmiştir. TRA2 Bölgesi’nde tıbbi atık bertaraf tesisi bulunmamakta olup sağlık kuruluşlarından kaynaklanan tıbbi atıklar Van ve Erzurum illerinde bulunan bertaraf tesislerine gönderilmektedir. Iğdır ilinde Tıbbi Atık Sterilizasyon tesisi inşaatı devam etmekte, diğer illerde de çalışmalar proje aşamasındadır (Tablo 138). Tablo 138: TRA2 Bölgesi Tıbbi Atıklar ve bertaraf yöntemleri İl Ağrı Ardahan Iğdır Kars Fiili Toplam tıbbi Yatak atık miktarı Mevcut durum Sayısı (kg/yıl) 441 186.821 Sterilizasyon (Van Belediyesi tesislerinde bertaraf edilmektedir.) 206 36.350 Sterilizasyon (Erzurum B.şehir tesislerinde bertaraf 231 68.300 Belediyesi 468 170.621 edilmektedir.) Kaynak: Atık Eylem Planı (2008-2012) ile Ardahan İÇŞM verileri derlenmiştir. 4.3. HAVA YÖNETİMİ Ülkemizde özellikle 1950’lerden sonra hızlı bir şekilde artan plansız şehirleşme, beraberinde pek çok çevre sorununu getirmiştir. Şehirlerin araziye yanlış konumlanması ve büyümesi, motorlu taşıt sayısının artması, plansız sanayileşme, kalitesiz yakıt kullanımı, topografik ve meteorolojik şartlar gibi nedenlerden dolayı hava kirliliği sorunu yaşanmaya başlanmıştır. Hava kirliliği, doğrudan veya dolaylı olarak insan sağlığını etkilemekte ve yaşam kalitesini düşürmektedir. Ayrıca bir bölgede meydana gelen hava kirliliği sadece o bölgede görülmeyip meteorolojik olaylara bağlı olarak yayılarak küresel problemlere de (küresel ısınma, asit yağmurları, vb.) sebep olmaktadır. Ülkemizde hava kirliliği ile mücadele kapsamında hava kirliliğine neden olan kaynaklarda (ısınma, sanayi, trafik) gerekli önlemlerin alınarak hava kalitesinin korunması amacıyla Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından çeşitli politikalar geliştirilmiştir. 4.3.1. Isınmadan Kaynaklı Hava Kirliliği Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından yayınlanan 2011 yılı Türkiye Çevre Sorunları ve Öncelikleri Envanteri Değerlendirme Raporu’na göre TRA2 Bölgesi’nde kış aylarında ısınmadan kaynaklanan hava kirliliği en önemli çevre sorunudur. Bunun başlıca sebepleri; düşük kalitede yakıtların iyileştirilme işlemine tabi tutulmadan kullanılması, yanlış yakma 235 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI tekniklerinin uygulanması ve yakma sistemleri işletme bakımlarının düzenli olarak yapılmaması şeklinde sıralanabilir (Türkiye Çevre Durum Raporu, 2011). Tablo 139: TRA2 Bölgesi’nde hava kirliliği oluşumunda etkili faktörlerin öncelik sırasına göre sınıflandırılması İller Evsel ısınma Sanayi Ardahan Ağrı Iğdır Kars 1 1 2 1 Trafik 4 3 - 2 2 - Meteorolojik Topografik faktörler faktörler 3 5 4 5 3 1 2 Kaynak: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, (2012), Türkiye Çevre Sorunları ve Öncelikleri Envanteri Değerlendirme Raporu TRA2 Bölgesi’nde ısınmadan kaynaklı hava kirliliğinin ölçülmesi amacıyla ulusal hava kalitesi izleme ağına bağlı Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars il merkezlerinde toplam 4 adet sabit hava kalitesi ölçüm istasyonu kurulmuştur. Bu istasyonlarda ısınmadan kaynaklı hava kirliliği parametreleri SO2 ve PM10 ölçülmektedir. Bölgedeki illerde kurulu ölçüm istasyonlarından alınan kış sezonu (Ekim-Mart) hava kalitesi ölçüm verileri ortalamalarına göre Iğdır ilinde partikül madde (PM10) parametresi için sınır değerinin 2008-2011 döneminde aşıldığı görülmektedir (Tablo 140). Özellikle Iğdır’da hava kirliliğinin yoğun olmasının en önemli sebeplerinden biri ilin topografik yapısıdır. Iğdır’ın etrafının yüksek dağlarla çevrili ve rüzgâr hızının çok düşük seviyelerde olması ve mikro klima özelliği nedeni ile hava tabakasının ili bir sera gibi kapatması nedeniyle kış aylarında ciddi hava kirliliği sorunu yaşanmaktadır. Bununla birlikte ilde kullanılan kömür kalitesinin düşük olması nedeniyle de PM10 parametresi artış göstermektedir. Iğdır ilinde yaşanan hava kirliliğinin önüne geçilmesi amacıyla acilen doğalgaza geçilmesi gerekmektedir. Tablo 140: TRA2 Bölgesi’ndeki İllerde Hava Kirliliği Değerleri Kış Sezonu (Ekim-Mart) Ortalamaları Yıllar 2007-2008 Ölçüm SO2 PM10 Parametreleri 200 Sınır 250 μg/m3 Değerler μg/m3 İller 2008-2009 2009-2010 2010-2011 SO2 PM10 SO2 PM10 SO2 PM10 225 μg/m3 178 μg/m3 200 μg/m3 156 μg/m3 175 μg/m3 134 μg/m3 Ağrı 79 120 51 121 27 85 16 82 Ardahan 53 15 117 56 101 - 78 44 102 154 - 211 36 163 29 180 - 43 75 53 67 Iğdır Kars 132 125 146 Kaynak: www.havaizleme.gov.tr, Erişim tarihi: 05.09.2012 TRA2 Bölgesi’nde son yıllarda hava kirliliğinin azaltılmasına yönelik Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından uygulanan politikalar sonucunda 2007-2011 yılları arasından kirletici parametrelerden SO2 ve PM10 seviyesinde azalma olduğu ve tüm kış sezonu ortalamalarının da Iğdır hariç sınır değerlerin altında kaldığı görülmektedir. Kars ilinde önceki yıllarda yaşanan hava kirliliğinin azalmasında doğal gaza geçişin de etkili olduğunu söylemek mümkündür. Bölgede doğalgaza geçişle birlikte hava kirliliğinde önemli bir azalma olacaktır. Ayrıca kaliteli yakıt kullanılması için toplumsal bilincin artırılması, denetimlerin daha sık 236 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI yapılması ve ateşçilerin yeterli eğitim alması da hava kirliliğinin azalmasına katkı sağlayacaktır. 4.3.2. Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliği TRA2 illerinde endüstriyel tesislerin yok denecek kadar az sayıda bulunması sebebiyle, bu tesislerin hava kirliliğine çok fazla etkileri olmamaktadır. Bununla beraber bölgede faaliyette olan bazı işletmelerin havaya olan emisyonlarının kontrol altına alınması ve olumsuz etkilerinin en aza indirilmesi amacıyla Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği kapsamında A ve B grubu emisyon izni verilmiştir (Tablo 141). Tablo 141: TRA2 Bölgesi İllerinde A Grubu 3 ve B Grubu Emisyon İzni Olan ve Olmayan Tesis Sayıları (2009 sonu) Emisyon İzni Olan Emisyon İzni Olan Emisyon İzni Olan İLLER Tesis Sayısı (A Grubu) Tesis Sayısı (B Grubu) Toplam Tesis Sayısı 1 1 Ağrı 3 3 Ardahan 2 1 3 Kars 3 3 Iğdır Kaynak: Çevre ve Orman Bakanlığı (Mülga); (2010) Temiz Hava Eylem planı (2010-2013) 4.3.3. Motorlu Taşıtlardan Kaynaklanan Hava Kirliliği TRA2, ulaşımın yoğun olmadığı bir bölgedir. Bu nedenle motorlu taşıtlardan kaynaklanan ciddi bir hava kirliliği söz konusu değildir. Bununla birlikte trafikte seyreden motorlu kara taşıtlarından kaynaklanan egzoz gazlarının neden olduğu hava kirliliğinden ve etkilerinden, canlıları ve çevreyi korumak amacıyla egzoz gazı kirleticilerinin azaltılmasını sağlamak ve ölçümler yaparak kontrol etmek için Egzoz Gazı Emisyonu Kontrolü Yönetmeliği kapsamında egzoz gazı emisyon ölçümü yapılmaktadır. TRA2 Bölgesi’nde egzoz gazı emisyon ölçümü yaptıran araç sayısı Iğdır ilinde % 92 iken diğer illerde bu oran % 20’nin altındadır (Tablo 142). Tablo 142: TRA2 Bölgesi İllerinde Toplam Araç Sayısı, Egzoz Gazı Emisyon Ölçümü Yaptıran (2008 Yılı) Araç Sayısı Ve Yüzdesi Egzoz gazı emisyon Egzos gazı emisyon Toplam araç İller ölçümü yaptıran araç ölçümü yaptıran sayısı sayısı araçların yüzdesi (%) 15763 2777 18 Ağrı 8856 680 8 Ardahan 14878 13681 92 Iğdır 21716 2235 10 Kars Kaynak: Çevre ve Orman Bakanlığı (Mülga); (2010) Temiz Hava Eylem planı (2010-2013) 3 Sanayi Kaynaklı Hava Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Ek-8’inde atmosfere yaydığı ağır metaller, dioksin ve furan gibi kirleticiler bakımından çevre ve insan sağlığına ciddi zararları olan tesisler A grubu emisyon iznine, bunun yanısıra etkileri ciddi boyutlarda olmayan ancak kontrole tabi tutulan tesisler ise B grubu emisyon iznine tabidirler. 237 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 4.4. DOĞA KORUMA VE BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK TRA2 sulak alanlar, milli parklar ve biyolojik çeşitlilik yönünden zengin bir bölge olup dünya çapında önemli 11 bitki alanına, 13 kuş alanına ve 22 doğa alanına sahiptir (KuzeyDoğa Derneği verileri, www.kuzeydoga.org.tr, Erişim Tarihi: 18.10.2013). Türkiye'nin en önemli ekosistemlerinden bazılarının TRA2 Bölgesi’nde olmasına rağmen, bölgenin doğası hızla bozulmakta ve bunun sonucunda bölge erozyon, sel, çevre kirliliği ve faydalı bitkilerin yok olması gibi giderek artan çevre sorunlarıyla karşılaşmaktadır. Tablo 143: TRA2 Bölgesi sulak alanlar, hassas ekosistemleri ve koruma alanları Yaban hayatı İl Sulak alan Geliştirme Milli Park Tabiat parkı Sahası Balık Gölü Ağrı Doğubayazıt Sazlıkları Ağrı Dağı Milli Çiçekli Gölü Parkı Sarısu Sazlığı Ardahan Aktaş Gölü Ardahan Çıldır Gölü Posof Tabiat Parkı Petka Gölü Balık Gölü Ağrı Dağı Milli Iğdır Doğubayazıt Sazlıkları Parkı Çıldır Gölü SarıkamışKars Allahuekber Aygır Gölü Kağızman Soğuksu Dağları Milli Kuyucuk Gölü Tabiat Parkı Parkı Çalı Gölü Kuyucuk Gölü 4.4.1. Koruma Statüsüne Sahip Alanlar 4.4.1.1. Sulak Alanlar Sulak alanlar ekosistem ve biyolojik çeşitliliğin önemli parçalarıdır. Türkiye, sulak alanlar açısından Avrupa ve Orta Doğu’nun en önemli ülkelerinden biri olarak tanımlanmaktadır. Bunun iki temel sebebi, Türkiye’nin farklı ekolojik karakter ve fonksiyonlara sahip çok çeşitli sulak alanlara sahip olması ve söz konusu sulak alanların çoğunun coğrafik olarak Batı Palearktik kuşların göç yolları üzerinde yer almasıdır. Sulak alanlarımızdan 135 tanesi Ramsar kriterlerine göre uluslararası önemde sınıflandırılmış ve 14 tanesi Ramsar Sözleşmesi çerçevesinde “Ramsar Sulak Alanı” statüsüne alınmıştır. TRA2 Bölgesi’nde uluslararası öneme sahip 10 sulak alan bulunmakta olup, bunlardan Kuyucuk Gölü Ramsar statüsüne sahiptir. Ağrı Balık Gölü Balık Gölü Taşlıçay ve Doğubayazıt ilçelerinin sınırları içerisinde kalmaktadır. Denizden yüksekliği 2.241 m. olup Türkiye’nin en yüksek rakımlı göllerinden biridir. Göl, içme ve kullanma suyu koruma sahası statüsünde olup yakınındaki yerleşim birimleri için içme suyu temin edilmektedir. Gölün yakın çevresinde tarım alanları ve otlaklar bulunmaktadır. Göl Türkiye’nin önemli kuş alanlarından biridir. Ağrı Balık Gölü üzerinde kuluçkaya yatan 238 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Kadife Ördek popülasyonu nedeniyle “önemli kuş alanı” statüsü kazanmıştır. Gölün asıl ünü yetiştirdiği kırmızı benekli alabalıktan kaynaklanmaktadır. Aktaş Gölü Türkiye’de tepeli pelikan ve ak pelikanın bir arada ürediği tek yer olan göl, kadife ördeğin Türkiye’de bilinen en büyük populasyonunu barındırmaktadır. Ardahan ilindeki Aktaş Gölü de, Tepeli Pelikanların Türkiye’de kuluçkaya yattığı 7 sulak alandan birisidir. Aygır Gölü Kars İli Susuz İlçesinde bulunan gölün yüzölçümü 2.948 ha olup, Kars-Göle yolu üzerinde yer almaktadır. Ülkemizde sadece Kuzeydoğu Anadolu’daki yüksek rakımlı derin göllerde üreyen Kadife ördek (Melanitta Fusca) gölde bulunmaktadır. Çıldır Gölü Doğu Anadolu Bölgesinin Van Gölünden sonra en büyük gölüdür. 115 km2 alana sahip olan ve Kısır dağı ile Akbaba Dağı arasında yer alan göl Tepeli Pelikan, Angıt, Turna ve Van Gölü martısını barındırması nedeniyle ÖDA kriterlerini sağlamaktadır. Göl ayrıca, kuş göçü için önemli bir uğrak yerdir. Doğubayazıt Sazlıkları (Saz gölü) Doğubayazıt sazlıkları, Saz (Kurtkapan) Gölü ve Gölyüzü (Şeyhli) Gölü ile bunların arasında uzanan geniş taşkın ovasıyla bataklıkları kapsamaktadır. Bölgedeki önemli kuş türleri; çayır delicesi, kadife ördek, ur keklik, kınalı keklik, çil keklik, kaya kartalı, turna, şahin, doğan, pasbaş patka, boz ördek, kızıl bacak, bıyıklı kamışçın, arı kuşu, kılıçgaga, erguvani balıkçıl, büyük dağ bülbülü, doğu kiraz kuşu, ak kanatlı kumru, sarı başlı kuyruksallayan olarak sayılabilir. Kuyucuk Gölü Kuyucuk Gölü, Kars ili, Arpaçay ilçesi sınırları içerisinde 245 hektar gölalanı ve 416 hektarlık Ramsar alanına sahiptir. Denizden 1.627 metre yükseklikte ve 13 m. derinliğinde bir sulak alandır. 207 kuş türüne sahip göl, Ramsar statüsünde Türkiye’nin 13. Doğu Anadolu’nun ise tek kuş cennetidir. Kuyucuk Gölü floristik çeşitliliğinden ve vejetasyon yapısından ziyade barındırdığı Ornitofauna nedeniyle önemli bir sulak alandır. Gölün faunası önemli kuş türleriyle birlikte, memeliler ve sürüngenlerden oluşmaktadır. Kuyucuk Gölü ve civarında Kızıl Tilki (vulpes vulpes), kör fare (Nannospalax sp.), tarla faresi (Microtus sp.), Su kurbağası (Pelophylax ridibundus) bulunmaktadır. Putka Gölü Ardahan ilinde buluna Putka Gölü 50 km2 alana sahip olup endemik bitkiler açısından zengindir. Göl, başta Equisetum fluviatile, Urticularia minor, Utricularia vulgaris, Elatine alsinastrum, Eleocharis acicularis, Limosella aquatica, Carex limosa, Carex rostrata, Hippuris vulgaris, Potamageton alpinus olmak üzere çok önemli sucul ve bataklık bitkilerine ev sahipliği yapmaktadır. 4.4.1.2. Yaban Hayatı Geliştirme Sahaları Plansız şehirleşme, nüfus artışı, bilinçsizce kullanılan tarım ilaçları, sel, kuraklık ve şiddetli kış gibi afetler doğal kaynakların tahribini hızlandırmakta; yaban hayvanlarının yaşam 239 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI ortamlarını olumsuz yönde etkilemektedir. Bununla birlikte aşırı ve bilinçsiz yapılan avcılık faaliyeti birçok yaban hayvanı popülasyonunda azalma ve neslin tehlikeye düşmesi sonucunu doğurmaktadır. Doğal hayatı zengin olan TRA2 Bölgesinde yok olma tehlikesi altında olan türlerin korunması amacıyla oluşturulmuş 3 adet yaban hayatı geliştirme sahası bulunmaktadır. Posof Yaban Hayatı Geliştirme Sahası Dünyada sadece Kuzeydoğu Anadolu’da yaşayan Dağ Horozu’nun (Tetrao Mlokose wiczi) yaşadığı Posof ilçesinin Gürcistan sınırına yakın 59.589 ha’lık alanı "Posof Yaban Hayatını Koruma Sahası” olarak ilan edilmiştir. Alan, aynı zamanda Önemli Doğa Alanı (ÖDA) ve Önemli Bitki Alanı’dır (ÖBA). Alanın ortasından Bakü- Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı ve Şah Deniz Doğalgaz Boru Hattı da geçmektedir. Sarıkamış-Kağızman Yaban Hayatı Geliştirme Sahası Özellikle nesli azalan türlerden Yaban keçisi (Capra aegagrus)’nin korunması için, Bakanlar Kurulunun 05.10.2006 tarih ve 2006/26310 sayılı kararı ile Sarıkamış-Kağızman Yaban Hayatı Geliştirme Sahası olarak tescil edilen ve 20.280 ha büyüklüğünde olan sahanın büyük kısmı Kars ili Kağızman ilçesi sınırları içerisinde kalmakla beraber, güneyde Ağrı İli Merkez İlçe sınırların da kısmen girmektedir. Saha içinde toplam 49 familyaya ait 155 adet bitki taksonu saptanmıştır. Bu bitkilerden 4 âdeti endemiktir. Saha, Kafkasya Ekolojik Bölgesi / Sıcak Noktasında bulunan 3 adet endemik kuş türünden, Kafkas çıvgınını (Phylloscopus lorenzii) barındırmaktadır. Alan ülkemizdeki dört akbaba türü olan Kara akbaba (Aegypius monachus), Kızıl akbaba (Gyps fulvus), Sakallı akbaba (Gypaetus barbatus) ve Küçük akbabanın (Neophron percnopterus) bir arada görülebileceği ender coğrafyalardan birisidir. 4.4.2. Özel Kanunlara Tabi Alanlar 4.4.2.1. Milli Parklar Bilimsel açıdan ve estetik bakımdan, milli ve milletlerarası ender bulunan tabii ve kültürel kaynak değerleri ile koruma, dinlenme ve turizm alanlarına sahip tabiat parçaları “Milli Park” olarak tanımlanmaktadır. 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu kapsamında ülkemizde 41 adet Milli Park bulunmaktadır. TRA2 Bölgesi’nde; Ağrı Dağı ile Sarıkamış Allahuekber Dağları Milli Park statüsündedir. Ağrı Dağı Milli Parkı Ağrı Dağı Milli Parkı Türkiye, Ermenistan, Nahcivan ve İran sınırlarının kesişme noktası yakınında, Türkiye’nin ve Avrupa’nın en yüksek noktası olması gibi ulusal ve uluslararası kaynak değerlerine sahip, korumaya değer bir alan olması nedeniyle 01/11/2004 tarih ve 2004/8078 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla “Ağrı Dağı Milli Parkı” olarak ilan edilmiştir. Sarıkamış Allahuekber Dağları Milli Parkı Sarıkamış Ormanları ile Allahuekber Dağları'nı kapsayan 22.980 ha büyüklüğündeki alan 19.11.2004 tarih ve 25618 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanarak Sarıkamış Allahuekber Dağları Milli Parkı olarak ilan edilmiştir. Sarıkamış’taki Tarihi Milli Park alanının iki kaynak değeri bulunmaktadır. Bunlardan birincisi; Sarıçam ağaç türünün bu bölgede en yüksek rakımda yayılış göstererek optimal kuruluşta saf sarıçam meşcereleri oluşturması, ikincisi ise 240 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Allahuekber Dağlarında 1914 – 1915 yıllarında Sarıkamış Harekâtı olarak bilinen harekâtta yaklaşık 90 bin Türk Askerinin donarak şehit olmasıdır. 4.4.2.2. Tabiat Parkları Bitki örtüsü ve yaban hayatı özelliğine sahip, manzara bütünlüğü içinde halkın dinlenme ve eğlenmesine uygun tabiat parçaları 2873 sayılı Milli Parklar Kanunu kapsamında “Tabiat Parkı” olarak tanımlanmaktadır. Ülkemizde ulusal ve uluslararası ender bulunan sadece tabii kaynak değerleri ile koruma, dinlenme ve turizm alanlarına sahip 182 adet tabiat parkının Ardahan tabiat parkı ve Soğuksu Tabiat parkı olmak üzere 2’si TRA2 Bölgesindedir. 4.4.3. Kullanım Sınırlaması Getirilen Alanlar 4.4.3.1. Önemli Doğa Alanları TRA2 Bölgesi içerisinde birçok önemli doğa alanını barındırmakta, bu özelliği ile özel önem taşıyan bir coğrafyayı kapsamaktadır. Doğa Derneği tarafından hazırlanan Türkiye’nin Önemli Doğa Alanları adlı teknik envanter özelliği taşıyan yayınından yararlanarak TRA2 Bölgesinde yer alan Önemli Doğa Alanları aşağıda ifade edilmekte olup Iğdır ve Ağrı ortak alanlara sahip olduğundan bir arada ele alınmıştır. Ardahan Merkez; Çıldır ilçesi; Hanak ilçesi, Ardahan Ormanları ÖDA Ardahan ili, Posof ilçesi; Damal ilçesi; Hanak ilçesi, Posof Ormanları Ardahan ili, Kars ili Allahuekber Dağları ÖDA Ardahan ili, Çıldır ilçesi Çıldır Gölü ÖDA Ardahan ili, Çıldır ilçesi Aktaş Gölü ÖDA Kars Merkez, Arpaçay ilçesi; Akyaka ilçesi, Kuyucuk Gölü ÖDA Kars Merkez, Arpaçay ilçesi; Kars Ovası ÖDA Kars ili, Susuz ilçesi, Aygır Gölü ÖDA Kars ili, Kağızman ilçesi, Sarıkamış ilçesi, Digor ilçesi, Iğdır ili, Tuzluca ilçesi, Aras Vadisi ÖDA Kars ili, Sarıkamış ilçesi, Selim ilçesi, Sarıkamış Ormanları ÖDA Iğdır Merkez, Tuzluca ilçesi, Karakoyunlu ilçesi, Aralık ilçesi, Kars ili, Digor ilçesi, Iğdır Ovası ÖDA Iğdır Merkez, Aralık ilçesi, Ağrı Doğubayazıt ilçesi, Ağrı Dağı ÖDA Ağrı Merkez, Hamur ilçesi, Ağrı Ovası ÖDA Ağrı ili, Doğubayazıt ilçesi, Doğubayazıt Sazlıkları ÖDA Ağrı ili, Taşlıçay ilçesi; Doğubayazıt ilçesi; Iğdır ili, Tuzluca ilçesi, Balık Gölü ÖDA Ağrı ili, Tutak ilçesi; Hamur ilçesi, Yukarı Murat Vadisi ÖDA Ağrı ili, Patnos ilçesi, Patnos Ovası ÖDA 4.4.4. Orman Alanları Ormanların toprağın korunması çevre kirliliğini önlenmesi, su rejimini düzenlenmesi gibi yaşamsal işlevlerinin yanında, biyolojik çeşitliliğin korunmasındaki yeri ve rolü son derece 241 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI önemlidir. Dünyadaki hızlı nüfus artışı ve sanayileşme, doğal kaynaklar ve çevre üzerinde yoğun baskılar oluşturmakta ve bu olumsuzluktan ormanlar ciddi şekilde etkilenmektedir. 2023 yılına kadar dünya nüfusunun yıllık ortalama % 2 artacağı, orman alanlarının tahribinin süreceği, endüstriyel odun hammaddesi açığının 800-900 milyon m³ olacağı, ormanların biyoçeşitlilik, toprak koruma, su üretimi, rekreasyon, avcılık, ekoturizm gibi fonksiyonlarının giderek önem kazanacağı ve bunun doğal orman alanlarından yapılan üretim üzerinde bir baskı unsuru oluşturacağı öngörülmektedir. Türkiye ormanlarının yarısı bozuk vasıflı olup, odun üretimi ve diğer işlevlerin yerine getirilmesinde ciddi sorun ve yetersizliklere neden olmaktadır. Bozuk vasıflı orman alanlarının ağaçlandırma veya benzeri yollarla rehabilite edilmesi, ülkemizin öncelikli ormancılık faaliyetlerindendir. Orman ürünlerine olan talep artışına rağmen, doğal ormanların odun üretimi dışındaki fonksiyonel hizmetlerine olan kamuoyu talepleri ve küresel eğilimler, potansiyel ağaçlandırma sahalarının ve endüstriyel ağaçlandırmanın gelecekteki odun arz açığının kapatılmasında giderek daha da önemli olacağını göstermektedir. Gelişmiş ülkelerde korunan alanların ülke yüzölçümüne oranları % 10 düzeyinde iken bu oran ülkemizde % 5-6’dır. Bu sebeple, korunan alan sayısının ve alanlarının genişletilmesi ülkemiz öncelikleri arasında yer almaktadır. Ülkemizde özel ağaçlandırma sahaları ormanlık alanımızın % 0,21’i kadardır. Bu oran özellikle AB ve gelişmiş batı ülkelerine göre çok düşüktür. Ülkemizde özel ağaçlandırma çalışmaları fiilen 1986 yılında başlamış olup ağaçlandırma mevzuatında özel ağaçlandırmanın teşvik edilmesi, halkın çevre bilincinin gelişmesi ve devletçilik anlayışındaki değişimler ile bu oranın çok üzerine çıkılacağı tahmin edilmektedir. Ülkemizde fidan üretiminde çağdaş fidan üretim teknikleri kullanılmakta olup, üretim çalışmaları özel sektöre doğru kaydırılmaktadır. Tablo 144: TRA2 Bölgesi Orman varlıkları İller Normal Bozuk Toplam Ormansız Genel Sarıçam Meşe Huş orman orman orman (ha) alan (ha) (ha) (ha) (ha) (ha) (ha) (ha) 0.0 5905 5.905 1.082.070 1.087.975 Ağrı 5905 22.980 7.772,5 30.752,5 516.913,5 547.666 Ardahan 28137 2615.5 0.0 161 161 533.844 534.005 161 Iğdır 29.519 6.419,1 35,999,9 772.805,6 808.805,5 Kars 36175 52.5 Kaynak: Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü, www.ogm.gov.tr, 08.01.2013 Ülkemizin 2004 yılı itibariyle toplam ormanlık alanı 21.188.747 ha büyüklüktedir. Bu ormanlık alan miktarı, ülke genel toplam alanının % 27.2’si kadardır. TRA2 Bölgesi orman alanları bakımından fakir bir bölgedir. Bunun en önemli sebebi; iklim şartlarının elverişsiz olması ve yüzyıllar boyunca süregelen tahriptir. Özellikle yağışlardaki yetersizlik uzun süren kurak devreler ağaçlanmayı önlemektedir. Bölgede ormanlık alanların hâkim türü meşelerdir. Plato ve yüksek dağlar üzerinde parçalar halinde kuru orman karakterinde bulunurlar. Sarıkamış çevresindeki Yalnızçam Dağları, ülkemizdeki orman sınırının en yüksek olduğu nokta (2800 m) olup, burada Sarıçam korulukları bulunmaktadır. 242 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Harita 39 TRA2 Bölgesi Çevresel Değerler, Sorunlar, Çözüm Önerileri 243 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 4.5. DOĞAL AFETLER Doğal afetler; çok kısa bir zamanda meydana gelen ve insan eliyle engellenmesi mümkün olmayan, can ve mal kaybına yol açan olaylardır. Türkiye’de başta depremler olmak üzere heyelanlar, su baskınları, erozyon, kuraklık, kaya ve çığ düşmeleri başlıca doğal afetlerdir. Deprem, heyelan, çığ, sel, don ve bazı afetlerin sonuçları depremde olduğu gibi doğrudan ve hemen ortaya çıkarken kuraklık gibi bazılarının sonuçları ise uzun bir zaman sonra ve dolaylı olarak görülmektedir. Türkiye’nin doğal afetlerle ilgili istatistik verileri incelendiğinde, depremlerin en çok tahribe neden olduğu görülmektedir. 1902-2003 yılları arasında, ülkemizde 137 adet hasarlı deprem meydana gelmiş ve bu depremler sonucunda 83.908 kişi hayatını kaybetmiştir. 171.283 kişi yaralanmış ve 493.824 konut yıkılmış veya ağır hasar görmüştür ki bu sayı 20. Y.Y.da meydana gelen tüm doğal afetlerin yol açtığı konut kaybının ¾’ünü oluşturmaktadır (Harita 40). Ağrı ilinin bir kısmı 1. derece deprem bölgesinde kalmakta iken bir bölümü 2. derece deprem bölgesindedir. Ağrı ilinde 1900’den günümüze kadar 4 adet hasar yapıcı deprem meydana gelmiştir (1900 M=4.8, 1976 M=4.8, 2004 M= 5.1, 2007 M=4.9). İl merkezinin doğusunda ve kuzey batısında kalan yerleşim birimlerinde yoğun olarak heyelan olayları gözlenmektedir. En yoğun Eleşkirt ilçesinde olmak üzere il merkezi, Diyadin ve Doğubayazıt ilçelerinde de heyelan olayları yaşanmıştır. Kaya düşmesi olayı Diyadin ve Hamur ilçelerinde gözlenmektedir. Su baskını olayları, Fırat ve Aras Havzaları’nda yer alan ilimizin Doğubayazıt, Hamur ve Eleşkirt ilçelerinde yoğun olarak gözlenmektedir. Eleşkirt ve Doğubayazıt ilçelerinin bazı köylerinde çığ tehlikesi yaşanmış olup, genelde eğimlerin düşük olması nedeniyle küçük çığlar ya da kar akmaları meydana gelmektedir. Ardahan ili 2. derecede deprem bölgesinde bulunmakta olup 1900’den günümüze kadar 3 adet hasar yapıcı deprem meydana gelmiştir (1903 M=5.8, 1925 M=4.6 ve 1976 M=5.0). Heyelan olayları nispeten az yaşanmakla birlikte, meydana gelen heyelanlar büyük kayıplara yol açmaktadır. Heyelanlar özellikle ilin kuzeyinde yer alan Posof ilçesinde yoğunlaşmaktadır. Kaya düşmesi olayının az olarak yaşandığı illerimizden birisidir. Aras Havzası’nda yer alan ilimizde su baskını olayları Damal, Hanak, Göle, Posof ilçelerinde gözlenmektedir. Iğdır il merkezi 2. derecede deprem bölgesinde olup Doğubayazıt ve Balık Gölü Fay Zonlarının ürettikleri depremlerin etkisi altındadır. Tarihi kayıtlara göre bölgede birçok yıkıcı deprem meydana gelmiş olup son olarak 1914 M=5.4 ve 1962 M=5.9 depremleri hasara neden olmuştur. Heyelan olayları Tuzluca ilçesinde ağırlıklı olarak gözlenmektedir. Kaya düşmesi olayı Tuzluca ve Merkez ilçelerinde gözlenmektedir. Aras Havzasında yer alan il genelinde yoğun olarak su baskını olayları yaşanmakta olup, söz konusu olaylar özellikle Tuzluca ve Aralık ilçelerinde gözlenmektedir. Kars ili 2. derecede tehlikeli deprem bölgesindedir. Tarihsel dönemlerde de yıkıcı depremlerden etkilenen Kars’ta 1900 M=5.9 Kağızman, 1926 M=6.0 Gümrü, 1935 M=6.2 Digor, 1976 M=5.1 Susuz ve 1988 M=6.8 Erivan depremleri hasara ve can kaybına neden olmuştur. Deprem hadiseleri ilin kuzey ve kuzeydoğusunda yer alan ilçelerde ve Aras Vadisi boyunca yoğun olarak gözlenmektedir. En çok heyelan Kağızman ilçesinde yaşanmıştır. Kars, kaya düşmesi olayının yoğun olarak yaşandığı illerimizden birisi olup, Sarıkamış, Digor, Merkez ilçesine bağlı yerleşim birimlerinde gözlenmektedir. Su baskını olayları, Aras havzasında yer alan Kağızman, Arpaçay, Selim ve Sarıkamış ilçelerinde gözlenmektedir. 244 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Harita 40 Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası Kaynak: MTA Genel Müdürlüğü, http://www.mta.gov.tr/v2.0/default.php?id=il_maden_haritalari, Erişim Tarihi:13.04.2013 245 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI 4.6. YER ALTI KAYNAKLARI Bölgede Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) tarafından bazı çalışmalar yapılmış olmasına rağmen, maden potansiyelinin açığa çıkarılması amacıyla yapılmış yeterli çalışma ve bilgi bulunmamaktadır. MTA raporlarında TRA2 Bölgesi illerinden özellikle Kars ve Ağrı’da önemli metalik madenler ve endüstriyel hammadde kaynakları bulunduğu ifade edilmektedir. Bununla birlikte bölge madenlerine yönelik detaylı çalışmalar ile yüzeysel araştırmalar sonucunda tespit edilen kaynakların ekonomik değerlerinin belirlenmesi yönünde çalışmalar yapılmalıdır. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü tarafından Kars ili ve yakın çevresinde yapılan çalışmalar sonucunda; Kağızman ilçesinde metalik madenlerden altın cevherleşmesi ile manyezit, asbest, jips ve tuz oluşumlarına, Sarıkamış ilçesinde endüstriyel hammadde kaynaklarından perlit ve kireçtaşına rastlanmıştır. MTA raporlarında perlit madeninin Kars ilinde önemli bir maden olduğu ifade edilmesine karşın ilde perlit arama ve işletme ruhsatı olan herhangi bir firma bulunmamaktadır. Kars ili perlit yataklarındaki perlitin özellikleri ve hangi amaçlarla kullanılabileceğinin araştırılması gerekmektedir. Ağrı ili, jeolojik yapısı gereği özellikle endüstriyel hammadde kaynakları bakımından önem teşkil etmektedir. MTA’nın il ve yakın çevresinde yaptığı çalışmalar sonucunda başta pomza ve perlit olmak üzere tuğla-kiremit, asbest, kireçtaşı ve kükürt yatak ve zuhurları ortaya çıkarılmıştır. Merkez ilçede iyi kalitede tuğla-kiremit hammaddeleri ile ildeki şeker fabrikasının kireçtaşı ihtiyacını karşılayacak kireçtaşları yer alırken Tendürek Dağı civarında kükürt oluşumları bulunmaktadır. MTA raporlarında Ağrı Merkez’de asbest, Doğubayazıt’ta fosfat, pomza ile Taşlıçay ilçesinde demir oluşumlarına rastlanmıştır. Ağrı ili genelinde gerçekleştirilen kömür ve jeotermal enerji arama çalışmaları sonucunda Eleşkirt-Hayrangöl, Yığıltaş ve Ramazan linyit sahaları ile Diyadin-Çermik jeotermal alanında gerçekleştirilen sondaj çalışmaları sonucunda da 62-78°C sıcaklık ve 560,5 lt/sn. debiye sahip akışkan görünür hale getirilmiştir. Kaplıca tesisi, sera ısıtmacılığı ve özellikle Diyadin ilçesinin ısıtılmasında kullanılan bu jeotermal enerji ile ülke ekonomisine 87,4 MWt termal güce sahip jeotermal enerji kazandırılmıştır. Ardahan il sınırları içerisinde yatak oluşturabilecek herhangi bir hammadde veya metalik maden tespit edilmemekle beraber MTA tarafından yapılan arazi çalışmaları sonucu kil, kaolen, perlit, pomza, yapı hammaddeleri ve bazı metalik oluşumların var olabileceği belirtilmiştir. Iğdır ili maden kaynakları bakımından oldukça fakir bir ilimizdir. İlde tek maden yatağı Tuzluca sahasındaki kaya tuzu yatağı olup özel sektör tarafından işletilmektedir. TRA2 Bölgesi’nde özellikle 4. Grup (endüstriyel hammaddeler, enerji hammaddeleri ve metalik madenler) maden aramaları ağırlıkta olup, bunu 2-B Grubu (kalıp şeklinde kesilip kullanılan taşlar) maden aramaları izlemektedir. Bölgede madenler Ağrı ve Kars’ta yoğunlaşmakta ve ağırlıklı olarak bazalt (mıcır) ve pomza madenleri işletilebilmektedir. Alçıtaşı, andezit (mıcır), demir, kil, manyezit, traverten ve turba (torf) ise en az işletilen madenlerdir. 246 TRA2 BÖLGESİ 2014-2023 BÖLGE PLANI Harita 41 TRA2 Bölgesi maden haritası Not: MTA verilerinde Ardahan iline ait maden haritası bulunmamaktadır. 247 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI 5. GZFT ANALİZİ 2014-2023 TRA2 Bölgesi Bölge Planı’nın temel dayanaklarından birisi bölgenin güçlü ve zayıf yanları ile karşı karşıya olduğu fırsat ve tehditleri ortaya koyan GZFT Analizidir. TRA2 Bölgesi GZFT Analizinde amaç iç ve dış etkenleri dikkate alarak, hazırlanacak planda bölgenin güçlü ve zayıf yönleri ile fırsatlar ve bölgenin gelişmesine yönelik tehditlerin dikkate alınmasını sağlamaktır. GZFT Analizinin en önemli unsuru olan katılımcılığın sağlanması amacıyla çalışmaların mümkün olan en yaygın ve en fazla paydaşın katılımıyla gerçekleştirilmesine özen gösterilmiştir. GZFT Analizinde, 2013 yılı Nisan-Mayıs aylarında 4 ilde düzenlenen il çalıştayları ve Serhat Kalkınma Ajansı 5. Kalkınma Kurulu katılımcılarının katkılarından yararlanılmıştır. İl çalıştayları kamu kurumları, özel sektör ve sivil toplum kuruluşlarından, tüm kesimlerin temsil edilmesi prensibi çerçevesinde gönüllü katılım ile gerçekleştirilmiştir. Bu toplantılara ek olarak bölgedeki 104 kamu kurumu ve sivil toplum kuruluşlarına anket uygulanmıştır. GZFT Analizi tüm bu çalışmalardan elde edilen verilerle yapılmıştır. GZFT Analizi kapsamında yapılan tüm çalışmalarda yer alan toplam 326 katılımcının illere ve sektörlere göre dağılımı gösteren grafik aşağıda yer almaktadır. Çalışmalara katılanların yaklaşık %45’i kamu, %26’sı özel sektör ve %29’u sivil toplum kuruluşlarını temsil etmektedir. Bu çerçevede, GZFT analizine bölgenin bütün kesimlerinin görüşleri yansıtılmıştır. 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 46 44 45 31 33 32 27 18 16 11 Ağrı 15 8 Ardahan Kamu Iğdır Özel Kars STK Grafik 81 GZFT Analizine katılan katılımcıların illere ve sektörlere göre dağılımı GZFT Analizinin verileri, açık uçlu sorularla elde edilmiştir. Bu sorularla bölgenin atılım yapmasını sağlayacak öncelikli sektörler, sektörlerin gelişmesi için fark yaratacak unsurlar, ilin gelişmesine engel olan önemli sorunlar ve çözüm önerileri hakkındaki görüşlerinin yanı sıra katılımcıların 2023 yılına dair vizyonları edinilmiştir. Bu sorular ışığında yapılan tartışmalarda nitelikli insan kaynağının bölgenin temel sorunu olduğu ve bölgedeki ekonomik gelişimin sağlanabilmesi için öncelikle sosyal kalkınmanın sağlanması gerektiği ortaya 248 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI çıkmıştır. Sosyal alandaki gelişimin; bölgeye fiziki ulaşımı ve bölgenin bilgiye ulaşımını ifade eden erişilebilirliğinin artması ve bölgenin çevresel değerlerinin gelişimi ile ilişkili olduğu katılımcılar tarafından ifade edilmiştir. Bölgenin ekonomik gelişiminin ise bölgedeki işletmelerin rekabet kapasitelerinin artmasına, ihracata dayalı katma değeri yüksek ürünler üretilmesine bağlı olduğu görüşü öne çıkmıştır. Bu çerçevede bölgenin gelişme eksenleri 2014-2023 dönemi için Sosyal Kalkınma, Çevresel Sürdürülebilirlik, Erişilebilirlik ve Rekabet Edebilirlik olarak belirlenmiş olup GZFT Analiz sonuçları da bu hususlar kapsamında değerlendirilmiştir. SOSYAL SEKTÖRLER Güçlü Yönler Bölge halkının gelişime açık olması Bölgenin çok kültürlü yapısı Eğitimli ve eğitilebilir genç nüfus potansiyeli Son zamanlarda sosyal mekânların tesis edilmesi Üniversitelerin varlığı Örgütlenmenin teşvik ediliyor olması Fırsatlar Zayıf Yönler Eğitim seviyesi ve kalitesinin düşük olması Mesleki eğitim seviyesinin düşük olması Çeşitli nedenlerle müteşebbislerin bölgeye yatırım yapmaktan çekinmeleri Özel sektörün eğitim, alt yapı, inşaat ve turizm yatırımlarına ilgisizliği Güven unsurunun kırılganlığı Bölgenin coğrafik durumunun (iklim şartları topografik yapı jeolojik durumu vb.) insanlarda psikolojik bariyer oluşturması Bölge dışına yaşanan göçler Kadınların sosyo ekonomik hayatta temsil gücünün az olması Yerel yönetimler ve nitelikli sivil toplum örgütlerinin etkin olmaması Kamu-STK işbirliğinin zayıf olması Meslek örgütlerinin yeterli fiziki ve insan kaynağı kapasitesine sahip olmayışı Kamu hizmetlerinin yetersizliği Kamu kurumlarının araç ve ekipman yetersizliği Kamuda personel hareketliliğinin çok fazla olması Bölge illerine atanan kamu personelinin tecrübesiz ve yeni mezun olması Kamu ve özel kesimde nitelikli insan gücünün bölgede yaşamayı tercih etmemesi Rekreasyon alanları ile sosyo-kültürel mekânların ve spor tesislerinin eksikliği Çocuklar ve yaşlılar için uygun sosyal mekânların bulunmaması Konut sayısının az ve kiraların yüksek olması Sağlık hizmetlerine erişimdeki zorluklar Sağlık sektöründe yaşanan personel sıkıntısı Okul öncesi eğitim kurumlarının az olması Yaylacılık ve tarım işçiliği nedeniyle eğitimde kayıp gün sayısının fazla olması Tehditler Dış göçün önlenememesi ve geri dönüşün Avrupa Birliği’nin sosyal hizmet projelerine sağlanamaması sağladığı hibe desteklerin olması Sınır ülkeleriyle ortak kültürel değerlerin bulunması Kamuda istihdamı özendirici şartların geliştirilmemesi Yatırım teşvik uygulamasında 6. Bölgede yer alması Etnik kökene dayalı ayrımcılığın artması Komşu ülkelerde politik istikrarsızlığın oluşması 249 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI ÇEVRE Güçlü Yönler Zayıf Yönler Bölgenin enerji koridorlarının kavşak noktasında yer alması Su, toprak ve yeraltı kaynaklarının varlığı Alternatif enerji kaynak potansiyelinin yüksek olması Biyolojik çeşitlilik ve doğa alanlarının varlığı Bozulmamış doğal güzelliklerin bulunması Plansız kentleşmenin gerçekleşmesi Kentsel ve kırsal altyapının yetersizliği Düzenli depolama ve bertaraf tesislerinin eksikliği Su kaynaklarının yeterince değerlendirilememesi Özellikle kışın hava kirliliğinin yaşanması Mera alanlarının tahrip edilmesi Yenilenebilir enerji kaynak potansiyeline yönelik araştırmaların olmaması Bölgede bulunan ve korunması gereken doğa alanlarının koruma planlarının yapılmamış olması Fırsatlar Tehditler Kentsel dönüşüm çalışmalarının olması Kentsel altyapı eksikliklerinin giderilmesine yönelik hibe ve teşvik mekanizmalarının varlığı Yenilenebilir enerji kaynakları potansiyelinin varlığı Yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımının teşvik edilmesi Doğalgazın bölgede yaygınlaşmaması sonucu hava kirliliğinin devam etmesi Tarım alanlarının imara açılması 2. derecede deprem bölgesi olması Ermenistan sınırları içerisinde bulunan ve ömrünü tamamlamış olmasına rağmen halen faaliyette olan Metsamor nükleer santrali Kuraklık yaşanması Küresel iklim değişikliğinin yaşanması ERİŞİLEBİLİRLİK Güçlü Yönler Zayıf Yönler 3 ülkeye açık yolcu ve mal trafiği açısından aktif sınır kapılarının olması Mevcut ve yapımı devam eden uluslararası demiryolları, gelişen şehirlerarası karayolu ağı ve havaalanları ile ülkemizden Kafkasya’ya açılan ve Çin’i Avrupa’ya bağlayan yol güzergâhında bulunması Şehirlerarası ve şehir içi ulaşım alt yapısının yetersizliği Demiryolu ulaşım alt yapısının ve ağının yetersiz olması Kırsal alanların kent merkezlerine uzak ve ulaşım bağlantılarının yetersiz oluşu Uçuş saatlerinin ve ağlarının erişilebilirlik odaklı olmayışı Toplam 85 köyde GSM kapsama alanının bulunmayışı Fırsatlar Tehditler Kars-Iğdır-Nahcivan, Kars-Tiflis-Bakü demiryolu, İstanbul-Kars hızlı tren projesi, TETEK otoyol projesi ile hatları Lojistik Merkezi gibi bölgeyi lojistik üst haline getirecek kamu yatırımlarının yapılması Bölge genelinde bölünmüş yol çalışmalarının yapılması Ülkemizde demiryolu altyapısının yaygınlaşması yönündeki politikalara verilen önemin artması Aktaş sınır kapısının açılacak olması Şavşat ve Ilgar Dağı Tünelinin yapılması Aktaş sınır kapısının açılmasıyla bölgede olumsuz alışkanlıkların yaygınlaşması Komşu ülkelerde politik ve ekonomik istikrarsızlığın oluşması 250 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI REKABET EDEBİLİRLİK Güçlü Yönler Zayıf Yönler Büyükbaş ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliği kültürünün olması Mera alanlarının fazla olması Zengin flora ve fauna çeşitliliği Kafkaslara ve Türk Cumhuriyetlerine açılan üç adet sınır kapısına sahip olması Hava alanlarının varlığı Bölgede (özellikle Iğdır’da) güçlü bir TIR filosunun bulunması Turistik destinasyonların çeşitliliği İklim ve jeolojik yapının kış sporlarına uygun olması Zengin tarihi ve kültürel birikime sahip olması Uluslararası ortamda bilinen turistik değerlere sahip olması Çok kültürlü yapısı sayesinde dışarıdan gelenlere açık bir yapının bulunması Hayvancılık işletmelerinin küçük ölçekli ve dağınık olması Küçükbaş ve büyükbaş hayvan ırkı ıslahı çalışmalarının yetersizliği Modern hayvan park ve pazarlarının olmaması Mera alanlarının kontrolsüz kullanımı Yem bitkileri ekim alanı azlığı Hayvan hastalıklarının yaygın olması Arı ürünleri üretiminin yetersizliği Geçimlik ve yarı geçimlik üretimin yaygın oluşu, üretimin ekonomik sektör haline gelememesi Soğuk gıda zinciri oluşturmada teknolojik yetersizlikler ve altyapı eksiklikleri Tarıma dayalı sanayide geleneksel metotların kullanılması Sermaye birikiminin yetersiz olması Altyapı sorunları nedeniyle yatırım maliyetinin yüksekliği Enerji iletim sistemlerindeki altyapı eksikliği Hammadde finansman ve pazara ulaşımdaki güçlükler ve örgütlenmenin zayıf olması Örgütlülük bilincinin eksikliği Kalifiye iş gücünün yetersizliği Standart ve kontrollü üretimin olmayışı İnşaat sezonunun kısa sürmesi ve hammaddeye ulaşımdaki zorluk yaşanması Markalaşma ve pazarlama sorunu Tarım arazilerinin hisseli olması Tarım arazilerinin amaç dışı kullanımı Tarımsal makine ve ekipman yetersizliği Tarımsal örgütlenmelerin etkin çalışamaması Toprak ve su kaynaklarının yönetiminin zayıf olması Seracılık faaliyetlerinin gelişmemiş olması Çıldır Aktaş sınır kapısının kapalı, Türkgözü sınır kapısından yapılan ihracat ve ithalat kaleminin az olması Üniversite-sanayi işbirliğinin yetersiz oluşu Destek ve teşviklerden faydalanma kapasitesinin düşük olması Teşvik ve kredilerin tabandaki küçük işletmelere ulaşamaması Teknopark, AR-GE Merkezi ve Teknoloji Geliştirme Merkezi gibi kuruluşların olmaması Hizmetler sektörünün yeterli düzeyde gelişmemiş olması Turizm altyapısının yetersiz oluşu Turizm rehberliği hizmetlerinin yetersizliği Turizm ürünlerinde çeşitlilik noksanlığı (hediyelik eşya ve diğer ürünler) Tanıtım faaliyetlerinin teknik idari ve malî nedenlerle yeterince yapılamaması. Bölge içi gelişmişlik farklarının yoğun olması 251 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Fırsatlar Bölgenin et ve süt üretiminin ülke et ve süt üretiminde önemli potansiyele sahip olması Türkiye’de et üretimi açığının bulunması Hayvancılık desteklemelerinin olması Kafkas arı ırkının gen merkezi olması Ülke genelinde üretimi yaygın olmayan kaz üretim potansiyelinin bölgede yoğun olarak bulunması Bölgesel ürünlerin markalaşabilme potansiyeli (kaşar bal kaz eti) Su ürünleri potansiyeli (bölgeye özel kırmızı benekli alabalık) Organik tarım ürünlerinin ihracat değerinin yüksek olması Modern sulama uygulamalarının desteklenmesi Mikro klima iklim özelliğine sahip Iğdır ilinde tarımsal sanayi için meyve ve sebze gibi hammadde potansiyelinin bulunması Konvansiyonel üretimde kaliteli hibrit hastalıklara dayanıklı ve sertifikalı tohumlar kullanılmaya başlanması Alternatif tıbbın gelişmesi ve tıbbi ve aromatik bitkiler ihracat potansiyelinin yüksek olması Teşvik uygulamasında 6. Bölgede yer alması Organize Sanayi Bölgelerinde yer sıkıntısının olmaması Dört ülke ile sınır komşusu olması Lojistik merkezleri için önemli bir potansiyele sahip olması Orta Asya ve İran’daki bazı hammadde(Petrol türev ürünleri ve pamuk gibi) kaynaklarına yakın olması Sınırda serbest ticaret merkezleri kurulması çalışmalarının devam etmesi Karadeniz ile Doğu Anadolu Bölgeleri arasında köprü olması Sarıkamış şehitlikleri Anma Etkinliklerine kamunun ilgisinin ve söz konusu etkinliklerin ulusal bilinirliğinin artması Sarıkamış Tarihi Milli Parkı projesinin gerçekleştirilmesi çalışmalarının başlaması Kars şehrinin Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın “Marka Kent” projesi içerisinde yer alması (Kars dâhil 14 kenti içermektedir) Turizm çeşitliliğinin artması Halkta ve işletmecilerde ilginin ve bilincin artması Bölgenin komşu coğrafyalarla yeni turizm koridorları veya işbirliği oluşturma potansiyeli Hibe ve destek mekanizmalarının artması 252 Tehditler Tarımsal faaliyetlerinin düşük gelir getirmesi nedeniyle cazibesini kaybetmesi Modern hayvancılık uygulamalarına geçiş konusunda direnç gösterilmesi Sınır bölgesi olmasından kaynaklı olarak dışarıdan hayvan hastalıklarının bölgeye kolaylıkla yayılabilmesi Saf Kafkas arı ırkını melezleştiren dışsal tehditlerin bulunması Bölgeler arasındaki gelişmişlik farklılıklarının derinleşmesi Komşu ülkelerde meydana gelebilecek siyasi ve ekonomik sıkıntıların bölgeyi etkilemesi Dünyada petrol ve diğer girdi fiyatlarının yükselmesi 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI 6. VİZYON ve BÖLGE PLANI ÖNGÖRÜLERİ 6.1. VİZYON TRA2 Bölgesi bozulmamış doğal yapısı ve önemli doğa alanları ile ön plana çıkmaktadır. Bölgenin doğal zenginlikleri turizm ve tarım sektörünü olumlu yönde etkilemekte olup bölge geniş meralarıyla tarım ve hayvancılığa elverişli bir durumdadır. Bölge sahip olduğu jeo stratejik konumuyla önemli ulusal ve uluslararası yolların kesişim noktasında bulunmaktadır. Geçmişten bugüne çok kültürlülüğünü koruyan TRA2 Bölgesi zengin bir kültürel mirasa sahiptir. Yapılan araştırma, çalıştay ve analizlerde vizyon belirleme çalışması yapılmış olup geride kalan üç yıllık süreç içinde bölgede sosyoekonomik olarak nisbi anlamda gelişmeler olmakla beraber önceki plan döneminde belirlenmiş olan bölge planı vizyonunun geçerliliğini koruduğu tespit edilmiştir. Bu çerçevede dönüşüm, yenilikçilik, sürdürülebilirlik ve katılımcılık ilkelerini temel alan TRA2 2014- 2023 Bölge Planı’nın vizyonu; Doğal zenginliğiyle tanınmış, turizm ve tarımsal ürünleriyle markalaşmış, sınırları aşan kültürel mirasın imkânlarından yararlanmış, rekabet gücü yüksek işletmeleriyle ülkenin Kafkasya ve Orta Asya’ya açılan ticaret ve lojistik merkezi bir Serhat Bölgesi. olarak belirlenmiş olup vizyona ulaşmak için kullanılacak temel ilkelerin bölgemiz açısından taşıdıkları önem aşağıda kısaca belirtilmektedir; Dönüşüm TRA2 Bölgesi’nde dönüşüm, sosyo-ekonomik altyapı sorunlarının çözülmesi ihtiyacından doğmaktadır. Bölge planının hazırlanmasında bu ilke gözetilerek sosyal ve kentsel altyapı ve düzenin, çağın gerektirdiği standartlara ulaştırılması hedeflenmektedir. Aynı zamanda hızlı ve plansız yapılaşma ile bölge genelinde yaşanan çarpık kentleşmenin yarattığı sosyal ve çevresel sorunların kentsel dönüşüm projeleri ile çözülmesi hedeflenmektedir. Yenilikçilik Hızla değişen rekabet ortamında ülkelerin ve bölgelerin rekabetçi konumunu korumak ve yükseltmek için ürünlerini ve hizmetlerini sürekli olarak geliştirmeleri ve farklılaştırmaları ve hatta yenilemeleri gerekmektedir. Bu bağlamda bölgemizde üretilen ürün ve hizmetlerde katma değer yaratacak yeniliklerin teşvik edilmesi, bölge planının gelişim eksenlerinin oluşturulmasında ilke olarak gözetilmiştir. Ekonomik hayata yönelik yenilikçilik ilkesinin yanısıra sosyal alanda yapılan altyapı çalışmalarının toplumsal hayatta yaratacağı yenilik etkisi, Bölge Planı’nda dikkate alınmıştır. Sürdürülebilirlik TRA2 Bölgesi’nde ekonomik ve sosyal kalkınmanın sürdürülebilir hale getirilmesi hedeflenmektedir. Bölgesel sürdürülebilir kalkınma göstergeleri belirlenirken doğal sermayenin, kentte ve kırsalda yaşam kalitesi ve standartları ile bölgenin genel refah düzeyinin arttırılması amaçlanmıştır. Bu göstergelerde ekonomik, sosyal, kültürel ve ekolojik veriler ve yerel tercihler göz önüne alınmıştır. Bu bağlamda sürdürülebilirlik ilkesi, bölge planının vizyon ve gelişme eksenlerinin belirlenmesinde temel alınmıştır. 253 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Katılımcılık Katılımcılık Bölgedeki tüm aktörlerin (kamu kurumlar, özel sektör, yerel yönetimler ve sivil toplum kuruluşları) sahiplenme duygusuyla hazırlanmakta olan Bölge Planında söz sahibi olması ve katkıda bulunmasıdır. Bu anlamda Serhat Kalkınma Ajansı koordinasyonunda gerçekleştirilen toplantılar, çalıştaylar ve yüz yüze görüşmelerde yerel paydaşların Bölge Planı hazırlama sürecine dâhil edilmesi ve ortaya çıkacak olan Bölge Planı’nı benimsemeleri amaçlanmıştır. Yapılan toplantılar ve çalıştaylarda bölgedeki kurum ve kuruluşların değindikleri sorunlar ve buna yönelik üretilen çözüm önerileri bölge planının hazırlanmasına katkıda bulunmuştur. 6.2. BÖLGE PLANI ÖNGÖRÜLERİ 6.2.1. Gelişme Eksenleri, Öncelikler, Tedbirler ve Bölgesel İşbirlikleri Gelişme eksenleri öncelik ve tedbirler; saha araştırmaları, anketler ve il çalıştayları ile belirlenmiştir. Katılımcı bir yaklaşımla belirlenen stratejilerin üst ölçekli planlar (10. Kalkınma Planı, BGUS ve Orta Vadeli Program vb..) ile uyumlu olmasına dikkat edilmiştir. Yapılan çalışmalar sonucunda bölgedeki temel gelişme eksenleri “Sosyal Kalkınma, Çevresel Sürdürülebilirlik, Erişilebilirlik ve Rekabet Edebilirlik” olarak ortaya çıkmaktadır. Bölgede halkın temel ihtiyaç unsurlarına erişmede yaşadıkları sorunlar, önlenemeyen yoğun göç, eğitim imkânlarındaki yetersizlikler, sosyal donatıların niteliksizliği ve yetersizliği vb. nedenlerin yanı sıra ekonomik anlamda yaşanan kısır döngünün temel sebebi olan beşeri sermayenin yetersizliği sosyal kalkınmayı bölgede en öncelikli gelişme ekseni haline getirmiştir. Sosyal kalkınmanın yanında ülkelerin ekonomik stratejilerini şekillendiren önemli unsurlardan birisi de ulaştırma sistemlerinin niteliğidir. Ulaştırma sistemleri, mal ve hizmetler için yer ve zaman faydası yaratmaktadır. Günümüzde ekonomik entegrasyonlar, ulaştırma sistemlerindeki teknolojik gelişmeler sayesinde sınırlarını daha fazla genişletebilme yetisi elde etmişlerdir. Bu gelişmeler, bireyler ve mal/hizmetlerin mobilitesini kolaylaştırmaktadır. Ulaştırma ağlarının gelişmesi, bölgenin hizmet ve mal ticaretini olumlu yönde etkilemektedir. TRA2 Bölgesi’nin artan bölünmüş yol uzunluğu, sahip olduğu havaalanları ve ulusal/uluslararası çaptaki demiryolu projeleriyle erişilebilirlik seviyesi artmaktadır. Bu çerçevede sosyal ve ekonomik dönüşümün önemli bir bileşeni olan erişilebilirlik unsuru bölge açısından önemli bir gelişme eksenidir. TRA2 Bölgesi, ülkenin diğer bölgeleriyle kıyaslandığında; temel olarak iklimi ve coğrafi konumu/yapısı itibariyle dezavantajlara sahiptir. Ticaret merkezlerine uzaklık, üretimde mevsimsellik ve buna bağlı verim düşüklüğü, yüksek taşıma maliyetleri, kalifiye işgücü eksikliği, finans kaynaklarına ulaşım zorluğu, mesleki eğitim eksikliği, dışa bağımlılık, piyasa koşullarının sağlıklı işlemeyişi, yaşam kalitesinin düşüklüğü ve net göç veren bir bölge olması gibi nedenlerden dolayı rekabet edebilirlik açısından zayıftır. TRA2 Bölgesi illerinin rekabet edebilir yönleri ele alındığında belli başlı konular ön plana çıkmaktadır. Bölge, ülkenin doğu sınırını oluşturmakta olup 4 ülkeyle komşudur. Ayrıca, Türkiye’nin Orta Asya ve Kafkaslara açılan kapısı ve tarihi İpek Yolu güzergâhının önemli bir durak noktası olup, bölge ülkeleriyle Türkiye’yi demiryolu ve karayolu ile birleştirmektedir. Bu özellikleri itibariyle, yüksek bir dış ticaret- sınır ticareti potansiyeline sahiptir. Diğer taraftan, ülke büyükbaş hayvan varlığının 254 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI yaklaşık % 10’una TRA2 Bölgesi sahip olup geniş mera-çayırlar bölgeye bu konuda avantaj sağlamaktadır. Buna bağlı olarak, bölgede önemli miktarda süt ve süt ürünleri üretimi mevcut olup tarıma dayalı sanayi yüksek bir gelişme potansiyeline sahiptir. Süt-süt ürünleri, et-et ürünleri ve yöreye özgü (kaz, bal vb.) ürünler açısından bölge, diğer bölgelerle kıyaslandığında özgünlük arz etmektedir. Dolayısıyla ulusal-uluslararası açıdan rekabet edebilmesi, yüksek, katma değerli ürünlerin geliştirilmesi, pazarlanması ve markalaştırılması açısından avantajları bulunmaktadır. Bölgenin fark yaratan bir diğer özelliği ise sahip olduğu özgün kültür ve turizm varlıklarıdır. Tarihi, doğal ve kültürel zenginliklerinin turizm ekonomisine kazandırılması neticesinde ciddi turizm gelirlerinin elde edilmesi ve bu varlıkların korunarak gelecek nesillere aktarılması ve bölgede sürdürülebilir ekonomik kalkınmaya katkı sağlanması mümkün olabilecektir. Bu çerçevede bölgenin rekabet seviyesini artıracak tedbirler ilçe düzeyinde belirlenmiştir. Çevre politikalarının, sürdürülebilir kalkınma temelli olması doğal kaynakların geri dönüşümü mümkün olmayan bir tahribat içinde olmasıyla önem kazanmıştır. Günümüzde, sürdürülebilir kalkınma ilkelerinin uygulanmasıyla ekonomik ve sosyal gelişme kaydedilirken, doğal kaynakların korunması ve çevre üzerinde oluşan insan baskısının en aza indirilmesi amaçlanmaktadır. Küresel etkileri de olan çevre sorunları, genelde sosyoekonomik konularla bağlantılı olarak karşımıza çıkmaktadır. Hava ve su kirliliği, katı ve tehlikeli atık üretimi, iklim değişikliği ve biyolojik çeşitlilik kaybı gibi çevre sorunları siyasi sınırlar tanımamakta ve insanların güvenliği, sağlığı ve üretkenliği, canlı türleri ve gıda güvenliği üzerinde ciddi bir tehdit oluşturmaktadır. İnsanların geleceğini yakından ilgilendiren bu tehdit nedeniyle çevre sorunlarının incelenmesi büyük önem taşımaktadır. Bu kapsamda çevresel sürdürülebilirlik, bölge için önemli bir gelişme ekseni olarak ortaya çıkmış olup, Bölge Planı bütününde çevrenin korunması ve geliştirilmesine yönelik tedbirler mekânsal düzeyde belirlenmiştir. Bu çerçevede TRA2 Bölgesi’nin tarım, turizm ve lojistik sektörlerindeki gelişmelerle birlikte ekonomik ve sosyal kalkınmasının sağlanması amacıyla belirlenen Gelişme Eksenleri, Öncelikler ve Tedbirler aşağıda açıklanmaktadır; GELİŞME EKSENİ 1. SOSYAL KALKINMA TRA2 Bölgesi’nde işgücünün niteliğinin artırılması, endüstride ihtiyaç duyulan nitelik ve sayıda personel tedarikinde yaşanan eksikliklerin giderilmesi, eğitim ve sağlık gibi temel kamu hizmetlerinin kalitesinin artırılması, beşeri sermayenin geliştirilmesi, kamu kurumları ve sivil toplum örgütlerinde kurumsal kapasitenin artırılması ile sosyal içermenin artırılmasıyla sosyal kalkınma sağlanarak güçlü ve katılımcı bir toplum oluşturulması amaçlanmaktadır. Öncelik 1.1: İşgücünün beceri seviyesinin yükseltilmesi ve istihdam edilebilirliğinin artırılması İşgücü konusunda yaşanan en büyük sıkıntı, nitelikli işgücünün bulunamamasıdır. Bu çerçevede, sosyo-ekonomik kalkınmanın temelini oluşturan eğitim ve teknik beceri seviyesinin arttırılmasına ve nitelikli işgücünün istihdam edilmesine yönelik çalışmalar yapılacaktır. 255 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Tedbir 1.1.1: Mesleki eğitim merkezlerinin geliştirilmesi ile mesleki eğitim kalitesi arttırılacaktır. Bölgede yer alan işletmelerin karşılaştığı en önemli sorunlardan biri ihtiyaç duyulan alanlarda kalifiye işgücü bulunamamasıdır. Bu noktada işgücü temininde güçlük çekilen alanlara yönelik nitelikli personel yetiştirilmesine ilişkin faaliyetlerin, özellikle üniversite – yerel yönetim işbirliği ile güçlendirilmesi, işletmelerin çalışanların eğitimi konusunda bilinçlendirilmesi gerekmektedir. İşbirliklerinin ve bilinçlendirme faaliyetlerinin yanı sıra genç ve eğitilebilir nüfusa sahip olan bölge illerindeki işgücünün, geliştirilmesi amacıyla işletmelerdeki çalışanların ve işsizlerin eğitilmesine yönelik olarak mesleki eğitim merkezlerinin fiziki, teknik ve beşeri sorunları çözülecektir. Bu kapsamda özellikle il merkezleri ile fakülte, yüksekokul veya meslek yüksekokullarının bulunduğu ve nüfus ile ekonomik faaliyetlerin diğer ilçelere nazaran daha yoğun yaşandığı Doğubayazıt, Patnos, Sarıkamış ilçelerinde üniversite-meslek odaları ve sanayi işbirliği çerçevesinde kalifiye personelin yetiştirilmesi sağlanacaktır. Tedbir 1.1.2: İşgücü için hayat boyu öğrenme programları geliştirilecektir. Bölge illerinde işgücü arzının önemli bir kısmının düşük nitelikli alanlarda çalışıyor olması, bu işgücünün mevsimsel ya da konjonktürel dalgalanmalarda işlerini hızla kaybetmelerine ve ekonomik anlamda kalıcı kayıplar yaşamalarına yol açmaktadır. Bu durum, bölgenin göç veren yapısının oluşmasında da etkilidir. Bununla birlikte işletmelerin arzu edilen kurumsal yapıya geçmeleri durumunda bile, nitelik açısından avantajlı olmayan işgücünün kalıcı iş sahibi olması tehdit altındadır. Bu grubun işgücü piyasasından çıkmamasını sağlamak, işgücü potansiyellerini değerlendirmek, ekonomik değer yaratmalarına katkı sağlayabilmek için başta mesleki eğitim yatırımları olmak üzere, işletmelerin gelecek dönemlerde karşılaşacakları fırsat ve avantajlara paralel olarak eğitilmeleri kritik öneme sahiptir. Bu çerçevede, il merkezleri ile Doğubayazıt, Patnos gibi büyük ilçeler başta olmak üzere bölge genelinde nitelikli işgücünün oluşturulmasına yönelik hayat boyu öğrenme programları geliştirilecektir. Tedbir 1.1.3: Öncü sektörlerde nitelikli işgücü geliştirilecektir. Gelecekte bölgede büyüme ve gelişme potansiyeline sahip olan turizm, süt ürünleri imalatı, orman ürünleri imalatı, yiyecek içeceğe dayalı ticaret ve lojistik sektörleri için nitelikli işgücünün yetiştirilmesi önem arz etmektedir. Buna yönelik programlar geliştirilecek ve tüm bölge genelinde hizmet kalitesinin artırılmasına yönelik işbaşı ve hizmet içi eğitimler artırılarak nitelikli personel yetiştirilmesi sağlanacaktır. Ayrıca, bölge illerinde bulunan genç ve işsiz nüfusun, temininde güçlük çekilen alanlarda mesleki eğitim almasına yönelik çalışmalara öncelik verilecektir. Tedbir 1.1.4: Kayıtlı istihdam teşvik edilecektir. İşsizlik, gelir dağılımındaki eşitsizlik, işletmelerin rekabet gücünün düşüklüğü, kurumlar arasındaki uyumsuzluk ve sosyal nedenler bölgede kayıt dışı istihdam sorununu ortaya çıkarmıştır. Bu durum, bölge ekonomisine zarar vermekte, ödenmesi gereken vergi, sigorta ve işsizlik sigortası primi kesintilerinden devlet yoksun kalmaktadır. Bölge illerinde faaliyet gösteren işletmelerin ülke geneline kıyasla rekabetten uzak yapısı düşünüldüğünde kayıt dışı ekonomi nedeniyle kayıtlı işçi çalıştıran işletmelerin bölge içerisinde rekabet etmesi daha da zorlaşmaktadır. Kayıtsız işçi çalıştıran işletmeler örgütlenme açısından da en büyük engellerden birini teşkil etmekte, çalışanların sosyal güvence ve çeşitli tehlikeler açısından risk altında kalmalarına yol açmaktadır. Ekonomik ve sosyal kayıplara sebep olan bu sorunu 256 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI çözüme kavuşturmak amacıyla bölge genelinde ilgili ve yetkili kurumların işbirliği ile etkin denetim ve teşvik mekanizmalarının uygulanması sonucu kayıt dışı istihdam azaltılacaktır. Öncelik 1.2: Eğitimde altyapı ve hizmet kalitesinin iyileştirilmesi Bölgenin okullaşma oranları ve bu okullardaki personel sayıları dikkate alındığında eğitim sektöründe iyileştirmelerin zorunlu olduğu ortaya çıkmaktadır. Ayrıca bölgedeki üniversitelerin ihtiyaçlara cevap vermesi ve bölgeye katkı sağlaması noktalarında da sorunlar vardır. Bu bağlamda bölgede okul öncesi eğitim ve ortaöğretim okullaşma oranlarının artırılması ve yükseköğretim kurumlarının bölgenin ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde aktif hale getirilmesi sağlanacaktır. Tedbir 1.2.1: Bölgede okul öncesi eğitim ve ortaöğretimde hizmet kalitesi arttırılacaktır. Bölgenin okullaşma oranları Türkiye seviyesinin altında olup bölgede nüfus yoğunluğunun düşük olması sebebiyle de taşımalı eğitim tercih edilmektedir. Ayrıca, yerinde eğitim imkânlarının arttırılması ile ekonomik imkânları kısıtlı öğrencilerin eğitim – öğrenimlerine devam edebilmeleri için merkezi yerleşimlerde barınma imkânlarının arttırılması önem taşımaktadır. Bu çerçevede, taşımalı eğitimin niteliği artırılacak ve öğrencilerin barınma ihtiyacı karşılanacaktır. Üniversite öğrencilerinin nitelikli barınma sorunlarının çözümüne yönelik olarak özellikle il merkezleri ve fakülte, yüksekokul veya meslek yüksekokullarının bulunduğu büyük ilçelerde (Taşlıçay, Doğubayazıt, Patnos, Sarıkamış, Kağızman) öğrencilerin barınma ihtiyaçlarını karşılanmasına yönelik kamu ve özel sektör yatırımları teşvik edilecektir. Tedbir 1.2.2:Yükseköğretim kurumları bölgenin ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde aktif hale getirilecektir. Bölgenin tüm illerinde üniversite olmasına rağmen bu üniversitelerin bölgeye olan bilgi aktarımı ve bölgenin gereksinimlerine yönelik eğitim programları sınırlı kalmaktadır. Bu bağlamda bölgenin ihtiyaçlarına aktif olarak katkı sağlayacak şekilde, bölge üniversitelerinde fakülte ve bölümler ile eğitim programlarının açılması desteklenecek ve üniversitelerin bölgeye sosyo – ekonomik katkıları arttırılacaktır. Özellikle turizm ve hayvancılık potansiyeli taşıyan il ve ilçe merkezlerinde alanlarına göre meslek yüksekokullarının açılması teşvik edilecektir. Öncelik 1.3: Sağlık alanında altyapı ve hizmet kalitesinin iyileştirilmesi Sağlık hizmetinin kalitesinin arttırılması ve sürekliliğinin sağlanması bölge geneli açısından temel bir sorun teşkil etmektedir. Sağlık hizmetinin altyapısı ve hizmet kalitesinin artırılması kapsamında bölgede istihdam edilen uzman sağlık personeli sayısının artırılması ve sağlık kurum ve kuruluşlarının fiziki altyapı koşullarının iyileştirilmesi ile donanım gereksinimlerinin tamamlanması gibi mekanizmalar işletilecektir. Tedbir 1.3.1: Sağlık kurum ve kuruluşlarının fiziki altyapı koşullarının iyileştirilmesi ve donanım gereksinimlerinin tamamlanması sağlanacaktır. Bölgedeki sağlık kurum ve kuruluşları sayı ve nitelik bakımından ihtiyaçlara tam olarak cevap verememektedir. Bu kapsamda yeni sağlık kuruluşlarının oluşturulması ve var olanların kapasite ve donanım bakımından iyileştirilmesi sağlanacaktır. Ayrıca, bölgede kırsal yerleşim alanının fazla olması nedeniyle kırsal alana sağlık hizmeti götürme noktasında iyileştirmeler 257 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI yapılacaktır. Bu iyileştirmeler kapsamında kırsal sağlık hizmetlerine erişim noktaları ve mobil sağlık hizmetlerinin kullanımının yaygınlaştırılmasına yönelik tedbirler alınacaktır. Tedbir 1.3.2: Bölgede istihdam edilen uzman sağlık personeli sayısı artırılacaktır. Bölgede istihdam edilen sağlık personeli sayısı ve görev yapma süreleri bölgenin ihtiyacını karşılayamamaktadır. Bu yüzden bölgenin ihtiyaçlarını karşılayacak sayıda ve nitelikte uzman sağlık personelinin sürdürülebilir düzeyde istihdamına yönelik tedbirler alınacaktır. Sağlık personelinin bölgede daha uzun süre kalması için teşviklerin arttırılmasına yönelik çalışmalar yürütülecektir. Öncelik 1.4 Kurumsal kapasitenin arttırılması Bölge illerinin tamamında faaliyet gösteren kamu kurum ve kuruluşu, sivil toplum kuruluşu ile kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarında idari, teknik ve fiziksel donanım bakımından kapasite yetersizliği ön plana çıkmaktadır. Benzer şekilde, kurumlar arası işbirliği kültürünün oldukça zayıf olduğu görülmektedir. Dolayısıyla kurumsal kapasitelerin artırılması ve birlikte iş yapma kültürünün yerleşmesi bölge açısından önem arz etmektedir. Tedbir 1.4.1: Kamu kurumları, özel kuruluşlar ile sivil toplum örgütlerinin fiziki donanımı ve teknik altyapısı güçlendirilecektir. Bölgedeki kamu kurumları, özel kuruluşlar ile sivil toplum örgütlerinin önemli fiziki ve teknik sorunları bulunmaktadır. Bu da yapılan işlerin ve verilen hizmetin kalitesini olumsuz etkilemektedir. Bu yüzden bölgedeki tüm kurum ve kuruluşların fiziki donanımlarının artırılması ulusal ve uluslararası fon kaynakları da araştırılarak desteklenecektir. Tedbir 1.4.2: Bölgede görev yapan personelin daha uzun süre kalmasına yönelik önlemler alınacaktır. Bölgede görev yapan personelin daha uzun süre kalması ve nitelikli personelin bölgeye çekilebilmesi için sosyal yaşam koşullarının iyileştirilmesi, eğitim ve sağlık hizmetlerinin tatmin edici düzeye gelmesi ve doğu illerine yönelik olan olumsuz algının giderilmesi yolu ile bölgede çalışmanın cazip hale getirilmesi hususlarının önemi, Serhat Kalkınma Ajansı tarafından yapılan “TRA2 Bölgesi’nde Yoğun Kamu Göçü” çalışması ile ortaya konmuştur. Sağlık personeli özelinde ifade edildiği gibi, personelin bölgede daha uzun süre kalması ve nitelikli personelin bölgede görevlendirilmesi için teşviklerin arttırılması ile bölge illerinin sahip olduğu sosyal ve fiziki yaşam alanlarının arttırılmasına yönelik çalışmalar gerçekleştirilecektir. Tedbir 1.4.3: Kurumlar arası işbirlikleri güçlendirilecektir. Kurumlar arası işbirliği, hem yapılan işlerin kalitesi için hem de potansiyelin ve enerjinin daha verimli kullanılması açısından önem arz etmektedir. Bu kapsamda kurumlar arası işbirlikleri güçlendirilecektir. Tedbir 1.4.4: Kamu kurumları, özel kuruluşlar ile sivil toplum örgütlerinin ulusal ve uluslararası destek mekanizmalarına erişilebilirlikleri artırılacaktır. Merkezi idarenin taşra teşkilatı, mahalli idareler, üniversiteler ve STK’ların proje yönetimi kabiliyetlerinin artırılmasına yönelik eğitimler yoğunlaştırılacaktır. Destek veren kuruluşların ilgili programlarına yönelik tanıtım ve bilgilendirme faaliyetlerinin etkinliği artırılacaktır. 258 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Tedbir 1.4.5: Bölge’de faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarının kapasiteleri artırılacaktır. Bölgede faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarının genel profiline bakıldığında kurumsal kapasitelerinin zayıf olduğu ve mali açıdan da yetersiz kaldıkları görülmektedir. Bununla birlikte, kalkınma süreçlerinin hızlandırılması, kapsayıcı ve sürdürülebilir büyüme ile kalkınma uygulamalarının yaygınlaştırılması, arzulanan yaşam kalitesine ulaşmada yerel sahiplenmenin ve katkının güçlendirilmesi için STK’ların kapasitelerinin geliştirilmesi ve kurumsallaşmasının özendirilmesi gerekmekte olup plan dönem içerisinde STK’ların karar alma süreçlerine katılımları artırılacak, yerelde kalkınma girişimlerini desteklemeleri için teknik ve mali kapasiteleri güçlendirilecek, proje geliştirme ve uygulama becerileri geliştirilecektir. Tedbir 1.4.6. Bölgede örgütlenme bilinci ve ortak iş yapma kültürü geliştirilecektir. Sivil toplum kuruluşlarının, sorunların çözümünde ve toplumun kalkınmasında rolleri artmakla birlikte kurumsal kimliklerini tamamlayamamaları ve bölgede örgütlenme ile işbirliği kültürünün zayıf olması nedeniyle bölge STK’ları etkin olamamakta ve sorunlar yaşamaktadır. Bu çerçevede, STK’ların yerelde kalkınma girişimlerini desteklemeleri için teknik ve mali kapasitelerinin yükseltilmesi gerekmekte olup STK’lara yönelik düzenlenen eğitim ve kapasite geliştirme programları artırılacaktır. Özellikle tematik çalışan STK’larla kamunun işbirliği geliştirilecektir. Sivil topluma katılımın artırılması için STK’ların iletişim ve halkla ilişkiler faaliyetleri desteklenecektir. Bölge genelinde sivil toplum kuruluşlarının kapasitelerinin artırılmasına ve ulusal/uluslararası fon kaynaklarından en etkin şekilde yararlanmalarına yönelik eğitim ve destekler sağlanacaktır. Öncelik 1.5: Özel ilgi gruplarının toplumsal hayata aktif katılımının artırılması Yaşlılar ve engellileri kapsayan özel ilgi gruplarının toplumsal hayata kazandırılması ve aktif katılımı bölgedeki sosyal kalkınmanın gerçekleştirilmesinin önemli bir boyutudur. Bu kapsamda aile içi şiddetle mücadele edilecek, özel ilgi gruplarına yönelik hizmetlerin kalitesi iyileştirilecek, özel ilgi gruplarının ulusal/uluslararası destek mekanizmalarına erişimleri verilecek eğitimler neticesinde artırılacak, bölgede engellilerin kişisel, mesleki becerileri yükseltilecek ve istihdam edilmeleri desteklenecektir. Tedbir 1.5.1: Bölgede engellilerin kişisel - mesleki becerileri arttırılacak ve istihdam edilmeleri desteklenecektir. Özel ilgi gruplarının fiziksel ve zihinsel yeterlilikleri göz önünde bulundurularak onlara özgü iş alanlarının ve imkânlarının oluşturulması desteklenecektir. Ayrıca, girişimciliğe yönelik eğitim ve destekler ile aktif işgücü politikaları uygulanarak, özelliklerin gençlerin işgücüne katılımı sağlanacaktır. Tedbir 1.5.2: Özel ilgi gruplarının ulusal/uluslararası destek mekanizmalarına erişimleri artırılacaktır. Özel ilgi gruplarına yönelik hem ulusal hem uluslararası düzeyde evde bakım hizmetleri, nakdi yardımlar ve özel ilgi gruplarının aktif hayata kazandırılmasına yönelik bilgilendirici, destekleyici programlar gibi mekanizmalar bulunmasına rağmen bu mekanizmalardan etkin olarak yararlanılamamaktadır. Bu çerçevede bölgedeki özel ilgi gruplarının bu olanaklardan daha etkin yararlanması için bilgilendirme ve bilinçlendirme eğitimleri verilecektir. 259 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Tedbir 1.5.3: Özel ilgi gruplarına yönelik hizmetlerin kalitesi artırılacaktır. Bölgede özel ilgi gruplarına yönelik var olan hizmetler hem nicelik hem de nitelik bakımından yetersizdir. Özel ilgi gruplarının yaşam kalitesinin artırılması, evde bakım hizmetlerinin etkinleştirilmesi, yeni bakım merkezlerinin kurulması ve var olanların iyileştirilmesi sağlanacaktır. Tedbir 1.5.4: Aile içi şiddetle mücadele edilecektir. TRA2 Bölgesi aile içi şiddet oranlarında Türkiye’de ilk sıralarda yer almaktadır. Bu noktada, aile içi şiddeti azaltmak için farkındalığın artırılması ve geniş kapsamlı bilgilendirme toplantılarının yapılacak olup bu konuda var olan sosyal ve psikolojik destekler artırılacaktır. Öncelik 1.6: Kadının toplumsal statüsünün güçlendirilmesi Kadınların her yaş grubu ve eğitim seviyesinde erkeklerden daha az istihdam edilmesi, bölgenin önemli sosyo-ekonomik sorunlarındandır. Bu olumsuzlukların çözüme kavuşturulması ise kadının toplumdaki yerinin güçlendirilmesi ve bu güçlü konumun korunması bakımından önem arz etmektedir. Tedbir 1.6.1: Kadın girişimciliğinin yaygınlaştırılmasına yönelik destek mekanizmaları geliştirilecektir. Bölgede kadınların istihdam oranı her yaş grubu ve eğitim seviyesi için erkeklerden düşüktür. Ayrıca, bölge kadın istihdam oranları bakımından Türkiye ortalamasının altındadır. Bu çerçevede, bölgenin kadın girişimciliğini teşvik politikalarından daha etkin yararlanması ve kadınların aktif ekonomik hayata daha etkin katılımı sağlanacaktır. Ajans mali destek programlarında kadın girişimciliğine yönelik önceliklere yer verilecektir. Tedbir 1.6.2: Bölge koşulları dikkate alınarak kadınlara istihdam garantili kursların açılması teşvik edilecektir. Bölgenin sosyo-ekonomik ve coğrafi koşulları dikkate alınarak bölgenin şartlarına ve ihtiyaçlarına yönelik, kadınların iş hayatına kazandırılması için istihdam garantili kurslar açılacaktır. Bu kapsamda, kadınların el sanatları ve ekoturizm gibi bölgesel ve mevsimsel faaliyetlerde de yer alması sağlanacaktır. Tedbir 1.6.3: Kadına yönelik her türlü şiddete müdahalede kurumlar arası koordinasyon sağlanacaktır. Kadına şiddet oranlarının bölgede yüksek olması, bu sorunun çözümü için daha etkin ve kapsamlı mekanizmaların geliştirilmesini gerektirmektedir. Bu kapsamda kamu kurum ve kuruluşları ve sivil toplum kuruluşları arasında işbirliği geliştirilecektir. Aile ve Sosyal Politikalar İl Müdürlükleri, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları, kolluk kuvvetleri arasında eşgüdüm sağlanacaktır. Ayrıca, toplumsal cinsiyet eşitliği ve kadına yönelik şiddet konularında toplumsal farkındalık yaratılması çalışmaları ile beraber toplumsal cinsiyet eşitliğinin bölge genelinde tesis edilmesi ve buna yönelik çalışmalar teşvik edilecektir. 260 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI GELİŞME EKSENİ 2. ÇEVRESEL SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK Yaşam kalitesinin arttırılması ve sürdürülebilir olmasının en temel unsurlarından birisi çevresel niteliklerin korunması ve devamlılığının sağlanmasıdır. Bu çerçevede, plan döneminde TRA2 Bölgesi bütününde, doğanın sürdürülebilir çevre ve kalkınma ilkeleri doğrultusunda korunmasını sağlamak amacıyla atık yönetimi, su kaynaklarının kirliliğinin önlenmesi, akarsu havzalarının korunması, hava kirliliğinin önlenmesi, biyolojik çeşitliliğin korunması ve orman varlığının artırılması ile yenilenebilir enerji kaynaklarından faydalanılmasının yanısıra kentsel ve kırsal altyapının iyileştirilmesi, kentsel yerleşimlerde sosyal ve teknik donatı alanlarının oluşturulması, dezavantajlı gruplara daha nitelikli yaşam standartlarının sağlanması hedeflenmektedir. Öncelik 2.1. Kentsel altyapının iyileştirilmesi Kentsel alanlarda yaşanan hızlı nüfus artışı ve yanlış plan kararları ve uygulamaları; yasa dışı yapılaşmanın, yetersiz altyapının ve kalitesi düşük yapılar ile mekânların oluşmasına neden olmuştur. Hızlı kentleşme ve imarsız yapılaşma, kentlerde ekonomik ve sosyal problemlere sebep olmakta, yaşam kalitesini düşürmektedir. Altyapı, çevre ve güvenlik gibi alanlara ilişkin problemler işgücü ve üretim maliyetlerini artırarak TRA2 kentlerinin rekabet gücünü olumsuz etkilemektedir. Hızlı kentleşme nedeniyle artan altyapı ihtiyaçlarının karşılanmasında kayda değer ilerlemeler sağlanmakla birlikte, hizmet kalitesinin yükseltilmesi ve sürekliliğinin sağlanması yönünde önlemler gerekmekte olup mekânsal gelişmede amaç; coğrafi koşulları, kent-kır ayrımını, tarihi, kültürel ve çevresel değerleri, insan ve toplum ihtiyaçlarını dikkate alan, ortak kullanım alanlarına daha fazla imkân sağlayan, üst standartlarda yaşanabilir mekânlar ve çekim merkezleri ortaya çıkaran bir sistem geliştirmektir. Kentsel gelişmenin etkili bir biçimde yönlendirilebilmesi amacıyla yeni yerleşimlerin ihtiyaca göre planlanması sağlanacak; altyapı ve ulaşım maliyetlerini azaltacak şekilde yayılımı ve kademeli yapılaşması desteklenecektir. Tedbir 2.1.1: Kentlilik bilinci arttırılacaktır. İnsanların iş ve yaşam ortamlarının kalitesi temel kalkınma ve refah göstergelerinden birisidir. Bu çerçevede yaşam mekânları, ekonomik gelişme ve rekabetçiliği desteklemenin yanında huzurlu, güvenli, afetlere dayanıklı, çevreye duyarlı, kültürel değerleri ve komşuluk ilişkilerini esas alacak, sosyal dayanışmayı ve kaynaşmayı teşvik edecek, kırılgan grupların kullanım kolaylığını gözetecek, refah ve mutluluğu artıracak şekilde tasarlanacak ve inşa edilecektir. Bunun gerçekleştirilmesi için kentte yaşayan kesimlerde kentlilik bilincinin oluşturulmasına yönelik çalışmalar yapılacaktır. Tedbir 2.1.2: Kentsel alanlardaki teknik altyapı (yol, su, kanalizasyon, elektrik vs.) eksiklikleri giderilecektir. Bölge yerleşimlerinin çoğunda içme suyu şebeke sistemleri ile kanalizasyon sistemlerinin çok eski olması nedeniyle sık sık arızalar yaşanmakta, kaçak su kullanımı ve sızıntılar önlenememektedir. Sürekli yaşanan su kesintileri de günlük hayatı olumsuz etkilemektedir. Aynı şekilde söz konusu altyapı hizmetleri kentsel nüfusun tümüne sağlanamamaktadır. 261 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Kentsel altyapının iyileştirilmesi ile ekonomik canlılığı ve rekabet gücünü, yerel kalkınmayı ve toplumsal gelişmeyi destekleyecek üretim, hizmet ve yaşam alanları oluşturulması, altyapı darboğazlarına çözüm üreten uygulamaların hayata geçirilmesi ve yaşanabilirlik seviyesinin artırılması; kentsel dönüşümün eğitim, kültür, istihdam, afet, konut, çevre gibi politika alanlarıyla ilişkisi ve bütünlüğünün tesis edilmesi hedeflenmektedir. Bu çerçevede, bölge bütününde kentsel altyapının iyileştirilmesi ve geliştirilmesine yönelik çalışmalar yapılacaktır. Tedbir 2.1.3: Kent insanının sosyalleşmesini sağlamaya yönelik rekreatif/sosyal donatı alanları oluşturulacaktır. Bölgenin en önemli sorunlarından biri de bölgedeki sosyal donatıların bölgenin ihtiyaçlarına cevap vermekten uzak olmasıdır. Bu da bölgedeki yaşam kalitesinin istenilen seviyeye ulaşmasına engel olmaktadır. Bu nedenle var olan rekreatif/sosyal donatı alanlarının iyileştirilmesi ve yeni alanların oluşturulması sağlanacaktır. Tedbir 2.1.4: Kentsel dönüşüm süreci hızlandırılarak konut ihtiyacı karşılanacaktır. Kentsel dönüşüm sürecinde kent merkezlerinin, çöküntü alanlarının, afet riski yüksek alanların ve eskiyen konutların yenilenmesine yönelik uygulamalar desteklenecektir. Bu kapsamda, başta dar gelirliler olmak üzere konut ihtiyacı karşılanacak, barınma sorununa sağlıklı ve alternatif çözümler geliştirilecektir. Mevcut konut alanlarının yenilenmesi ve iyileştirilmesi süreci ile yeni konut alanlarında yapılaşmış ve açık alan dengesi gözetilecek, kültürel değerlerin korunmasına ve yaşam standartlarının iyileştirilmesine önem verilecek, sağlıklı, güvenli, kaliteli ve ekonomik konut ve çevreleri oluşturulacaktır. Tedbir 2.1.5: Tarihi dokuya uygun yapı tarzı ve mimari üsluplar korunarak geliştirilecektir. Kentsel yapılanma ve dönüşümde işlev ve tasarım değerlerini öne çıkaran, yöresel özelliklere, kent estetiğine ve karakterine uygun yaklaşımlar geliştirilecek, çevreye duyarlı yapı ve yerleşme tipolojileri esas alınıp sürdürülebilir bir yapılanma gerçekleştirilecektir. Tedbir 2.1.6: Engellilerin kentteki tüm hizmet ve donatılara erişimi sağlanacaktır. TRA2 kentlerinde yaşlılar, engelliler ve çocuklar öncelikli olmak üzere toplumun farklı kesimleri için yaşanabilirliği hedefleyen mekânsal planlama ve kentsel tasarım uygulamaları hayata geçirilecektir. Öncelik 2.2: Kırsal Gelişmenin Sağlanması Bölge nüfusunun %50’sinden fazlasını belde ve köy nüfusu oluşturmaktadır. Bunun yanı sıra birçok ilçe merkez nüfusu 20.000’nin altındadır. Dolayısıyla plan kapsamında belirlenen sektörel bazlı tüm tedbirler TRA2 Bölgesi açısından kırsal kesimin yaşam kalitesini ve ekonomik durumunu doğrudan etkilemektedir. Bunun yanısıra, kırsal yerleşimlerin fiziki standartlarının arttırılması ve ekonomik çeşitliliğin sağlanması ile cazibesinin artırılması amaçlanmaktadır. Tedbir 2.2.1: Kırsal yerleşimlerin altyapısı iyileştirilecek ve cazibesi artırılacaktır. Kırsal kalkınma politikasının genel çerçevesini; kırsal ekonominin güçlendirilmesi, insan kaynaklarının geliştirilmesi ve yoksulluğun azaltılması, sosyal ve fiziki altyapının 262 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI iyileştirilmesi ile çevrenin ve doğal kaynakların korunması eksenleri oluşturacaktır. Bu hususlar, kaynak tahsisi ve program tasarımlarına esas teşkil edecektir. Bu kapsamda kır ile kent arası ilişkilerin güçlendirilmesi gerekmektedir. TRA2 Bölgesi’nin iklimsel koşullarının getirdiği dezavantajlar kırsal alana erişimi sınırlamaktadır. Kırsal yerleşimlerin çevresindeki diğer yerleşimlerle ve bağlı bulundukları il, ilçe merkezleri ve/veya hizmet sunum ve gelişme potansiyeli açısından merkez niteliğindeki köylerle güvenli ve yeterli bir ulaşım ağına sahip olmaları, sosyo-ekonomik ilişkilerinin güçlenmesinde önem taşımaktadır. Bu kapsamda, kırsal yerleşmeleri söz konusu merkezler ya da ana ulaşım ağına bağlayan birinci derece köy yollarının standardının yükseltilmesine; periyodik olarak bakım ve onarımının sağlanmasına öncelik verilecektir. Ayrıca kırsal alanda modern sağlık ve eğitim hizmetlerine sürekli erişim sağlanacaktır. Bu amaçla ana ve çocuk sağlığına yönelik koruyucu sağlık hizmetlerinin sürekli kılınması, yaşlılar başta olmak üzere dezavantajlı grupların hizmetlere erişimini sağlamak için gezici sağlık ve halk sağlığı hizmetlerinin artırılması, ağır çalışma koşullarından dolayı tarımda çalışanlara yönelik koruyucu sağlık hizmetlerinin geliştirilmesi desteklenecektir. Diğer taraftan, aile planlaması hizmetleri sürdürülecektir. Yerleşimlerin kalitesinin artırılması ve estetik niteliklerinin geliştirilmesi amacıyla yöre kültür ve ekolojisine uygun mimaride, yöresel ihtiyaçları karşılayabilen, sağlık kurallarına uygun kalitede konut üretimi için arz-talep dengelerini ve alım gücünü dikkate alan örnek modeller geliştirilecek ve desteklenecektir. Bu hususta, kırsal turizmin gelişmesi için potansiyeli bulunan yörelere öncelik verilecektir. Tedbir 2.2.2: Kırsal alanlarda ekonomik çeşitlilik artırılacaktır. Kırsal yörelerin ekonomik değer arz eden doğal kaynak potansiyeli ile mevcut tarımsal ürün deseni esas alınarak kırsal ekonominin üretim ve istihdam yapısının tarım dışı ekonomik faaliyetler lehine çeşitlendirilmesi sağlanacaktır. Bu çerçevede kırsal alanda gençlerin ve tarımdan ayrılan işgücünün girişimcilik kapasitelerinin ve istihdam edilebilirliğinin artırılmasına yönelik mesleki bilgi, girişimcilik eğitimi ve rehberlik hizmetleri hayata geçirilecektir. Kadınların gelir getirici faaliyetlere yönlendirilmelerinin yanında, girişimcilik ve örgütlenme konularında bilgi ve bilinç artırıcı faaliyet ve hizmetler yaygınlaştırılacaktır. Ayrıca, ücretsiz aile işçisi olarak çalışan çiftçiler başta olmak üzere kırsal kesimde çalışanların sosyal güvenlik şemsiyesi altına alınmasına yönelik çalışmalara ağırlık verilecektir. Bölgenin doğal ve kültürel niteliği ile birlikte turizm talebinde oluşan eğilimler ile büyük bir potansiyel arz eden kırsal turizm olanaklarının geliştirilmesi amacıyla turizm ve rekreasyon faaliyetleri ile bunlarla ilgili hizmetlerin alt yapısının oluşturulması; tanıtım faaliyetlerinin etkinleştirilmesi; özellikle Posof, Sarıkamış, Taşlıçay, Tuzluca, Doğubayazıt, Kağızman, Çıldır ilçelerinde potansiyelin daha fazla değerlendirilmesi amacıyla tanıtım faaliyetlerinin yanısıra, temel konaklama ve günübirlik ihtiyaçların karşılanmasına yönelik girişimler desteklenecek ve yerel halk temel turizm ve işletme konularında eğitilerek farkındalık seviyeleri arttırılacaktır. 263 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Öncelik 2.3: Çevrenin korunması ve çevre kirliliğinin önlenmesi TRA2 Bölgesi’nde kontrolsüz ve plansız kentleşmeye bağlı olarak içme suyu ve kanalizasyon sistemlerinin nüfusun ihtiyaçlarını karşılayamaz hale gelmesi, düzenli çöp depolama sahaları ile arıtma tesislerinin henüz faaliyete geçirilmemiş olması ve hava kirliliği en önemli çevre sorunları olarak karşımıza çıkmaktadır. Sosyal ve ekonomik gelişme sağlanırken, toplumun çevre duyarlılığı ve bilincinin artırılması, bugünün ve gelecek nesillerin kısıtlı doğal kaynaklardan faydalanması güvence altına alınarak çevrenin korunması ve kalitesinin yükseltilmesi temel amaçlar arasında yer almakta ve ulusal politikalarla uyumlu olarak bölgede su havzalarının yönetimi, atık yönetimi, hava yönetimi, iklim değişikliği, biyolojik çeşitlilik ve hassas ekosistemlerin korunması üzerinden öncelik ve tedbirler belirlenmiştir. Tedbir 2.3.1: Hava kalitesi iyileştirilecektir. TRA2 Bölgesi’nde kış aylarında ısınmadan kaynaklanan hava kirliliği en önemli çevre sorunudur. Özellikle Iğdır ilinin topografik özellikleri nedeniyle kış aylarında yaşamı olumsuz etkileyecek derecede hava kirliliği yaşanmakta olup acilen doğalgaza geçiş sağlanmalıdır. Ağrı ve Ardahan illerinde de doğalgaza geçişle birlikte hava kirliliğinde önemli bir azalma olacaktır. Ayrıca kaliteli yakıt kullanılması için toplumsal bilincin artırılması ve denetimlerin daha sık yapılması ile ateşçilerin yeterli eğitim alması da hava kirliliğinin azalmasına katkı sağlayacaktır. Tedbir 2.3.2: Atık yönetim sistemi etkin hale getirilecektir. TRA2 Bölgesi’nde evsel nitelikli organik atıklar ve ambalaj atıkları önemli bir yer tutmaktadır. Bölge belediyelerinin genel olarak yeterli teknik ve idari altyapıya sahip olmamaları nedeniyle atıklar mevzuata uygun bir şekilde yönetilememektedir. Bölgede Iğdır ili dışında katı atıkların bertaraf edileceği düzenli depolama sahası bulunmamaktadır. Bölge Belediye Birlikleri kurulmuş olmasına rağmen düzenli depolama sahaları tesis edilememiştir. Belediye Birliklerinin daha aktif hale getirilmesi ve düzenli depolama sahalarının inşası ve işletmeye alınması gerekmektedir. Bölgede atık yönetimi etkin bir şekilde uygulanacak, düzenli depolama sahaları kurulacak ve vahşi depolama alanları rehabilite edilecektir. TRA2 Bölgesi Belediyelerinde ambalaj atıklarının bir yönetim planı çerçevesinde toplanması, taşınması, geri kazanımı ve geri dönüşümüne yönelik olarak çalışmalar yapılacaktır. Tedbir 2.3.3: Toprak ve su kaynakları korunacaktır. TRA2 Bölgesi’nde toprak ve su kirliliğinin en önemli nedenleri; evsel atık suların arıtılmadan direk alıcı ortama verilmesi, foseptik atıklarının yüzeysel sulara boşaltılması, evsel katı atıkların gelişigüzel araziye ve nehirlere atılması ile kontrolsüz olarak yapılan zirai ilaçlamalardır. Bölge genelinde akarsu havzalarının korunması ve su kalitesinin iyileştirilmesi esastır. Bu amaçla Ağrı, Ardahan ve Iğdır il merkezlerinde içme suyu arıtma tesisi ve nüfusu 3000’nin üzerinde olan tüm yerleşim alanlarında atıksu arıtma tesisleri kurulacak ve havzaların kirlenmesinin önlenmesine yönelik izleme sistemleri faaliyete geçirilecektir. Bölgede kırsal kesimde de yaşayanlara suyun ulaştırılması kolaylaştırılacak, bölge genelinde sağlıklı ve arıtılmış içme suyuna erişim sağlanacaktır. Ayrıca, tüm kentlerde kanalizasyon ve atıksu 264 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI arıtma tesisleri kurularak deşarj standartlarını karşılayacak şekilde çalıştırılmaları sağlanacak, arıtılan atık suların yeniden kullanımı özendirilecektir. Tedbir 2.3.4: Biyolojik çeşitlilik korunacaktır. TRA2 Bölgesi sulak alanlar, milli parklar ve biyolojik çeşitlilik yönünden zengin bir potansiyele sahiptir. Türkiye'nin en önemli ekosistemlerinden bazılarının TRA2 Bölgesi’nde olmasına rağmen, bölgenin doğası hızla bozulmakta ve bunun sonucunda erozyon, sel, çevre kirliliği ve faydalı bitkilerin yok olması gibi giderek artan çevre sorunlarıyla karşılaşılmaktadır. Bölgede korunan alanlar için yönetim planları ve uzun devreli gelişim planları yapılacak ve uygulanması sağlanacaktır. Öncelik 2.4. Enerji kaynaklarının etkin kullanılması Temel ihtiyaç unsurlarından birisi olan enerjiye hane halkı bazında erişimde çok büyük sıkıntılar yaşanmazken bölge OSB'lerinin elektrik alt yapılarında sıkıntı bulunmaktadır. Bölgedeki enerji alt yapı sorunlarının giderilmesinin yanı sıra sahip olunan yenilenebilir enerji potansiyelinin katma değer oluşturacak projelerle hayata geçirilmesi önem arz etmektedir. Bölgenin sahip olduğu yenilenebilir enerji (özellikle güneş, jeotermal ve biokütle enerjisi) potansiyeli ve kullanım alanlarına yönelik araştırmalar yapılacaktır. Ayrıca bölgede atıl bir halde bulunan Diyadin jeotermal sahalarının potansiyel tespit çalışmaları yapılarak başta ısıtma ve turizm olmak üzere farklı alanlarda kullanılacaktır. Tedbir 2.4.1: Bölgenin yenilenebilir enerji (rüzgâr, güneş, biyogaz, jeotermal vs.) potansiyeli tespit edilerek değerlendirilecektir. Bölge illeri ve özellikle Ağrı ile sahip oldukları güneş radyasyon değerleri bakımından güneş enerjisinin yanısıra biokütle enerjisi ve jeotermal enerji alanlarında yüksek potansiyellere sahiptir. Bölgenin temel geçim kaynağı olan hayvancılık sektöründe hayvan dışkıları biriktirilerek kış aylarında yakılmaktadır. Hayvanların dışkılarının kurulacak biyogaz tesislerinde değerlendirilmesi, hem organik gübre hem çevresel katma değer yaratmasının yanı sıra hayvan sahipleri için de ek gelir getirici unsurları içermektedir. Bölge yüksek rakımlı olmasından dolayı rüzgâr enerji santrallerinin kurulması için dezavantajlı bir konumda olmakla beraber belirli alanlar rüzgâr santralleri kurulması için minimum düzeyde gerekli olan 7 m/sn’lik rüzgâr hızı değerlerini sağlamaktadır. Ayrıca bölgenin Aras havzasında olması hasebiyle hidroelektrik enerji potansiyeli yüksektir. Bölgede aktif olan 9 HES’in yanında pek çok sayıda HES inşaatı fizibilite aşamasındadır. Bu kapsamda başta güneş, biyogaz, jeotermal sahaları ve rüzgâr olmak üzere bölgedeki yenilenebilir enerji kaynaklarına yönelik potansiyel tespit ve uygun yatırım alanları çalışmaları yapılacak olup söz konusu alanlarda yatırım teşvik edilecektir. Tedbir 2.4.2: İşletmelerde ve konutlarda enerjinin verimli kullanımı sağlanacaktır. Yılın büyük bir kısmını soğuk ve karlı olarak geçiren bölgede konutlarda enerji verimliliğinin sağlanması, ısı maliyetleri ve çevresel kirliliğin önüne geçecek bir durumdur. Bu kapsamda binalarda yalıtım sistemlerinin yaygınlaştırılması ve enerji verimli ısıtma/aydınlatma sistemleri teşvik edilecektir. 265 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Tedbir 2.4.3: Enerji iletim ve dağıtım tesislerinin alt yapısı iyileştirilerek enerji arzının sürekliliği sağlanacaktır. Bölgede özellikle OSB ve KSS'lerde elektrik alt yapılarında sıkıntı bulunmakta olup sık sık elektrik kesintileri sebebiyle üretim aksamakta, makine ve ekipman zarar görmektedir. Bunun önüne geçilmesi amacıyla sanayi alanlarındaki elektrik altyapısı iyileştirilecek ve enerji arzında süreklilik sağlanacaktır. Tedbir 2.4.4: Kayıp kaçak kullanımının önlenmesi için gerekli tedbirler alınacaktır. TRA2 Bölgesi illeri, elektrik kayıp kaçak oranları bakımından Türkiye ortalamasının üzerinde değerlere sahiptir. Özellikle Ağrı ve Iğdır illerinde kayıp kaçak kullanımı sebebiyle ev yangınları, insan ölümleri, kamu kaynağının yasa dışı kullanılması vb. durumlar bölgeyi olumsuz etkilemektedir. Bu kapsamda, kayıp kaçağın önüne geçilmesi için eğitim ve bilinçlendirme çalışmalarının yanı sıra gerekli denetimlerin etkin hale getirilmesi sağlanacaktır. GELİŞME EKSENİ 3: ERİŞİLEBİLİRLİK Bölgesel kalkınmanın temel unsurlarından ve göstergelerinden birisi bölgeler arası ve bölge içi erişilebilirlik düzeyidir. Türkiye’de bölgelerin coğrafi konumları sebebiyle erişilebilirlik düzeyleri farklılık göstermektedir. TRA2 Bölgesi Türkiye’nin önemli ticaret merkezlerine uzak olmasından kaynaklanan dezavantajlı konumunu yeni küresel pazarlar olarak ortaya çıkan Asya ülkelerine yakınlığıyla avantajlı bir duruma dönüştürebilme potansiyeline sahiptir. Kentsel ve kırsal alanda ulaşım alt yapısının iyileştirilmesi, mevcut karayolu ulaşım ağının niteliğinin ve niceliğinin artırılması, demiryolu ulaşım alt yapısı ile bölgedeki havalimanlarının fiziki alt yapılarının iyileştirilerek mevcut uçuş ağının geliştirilmesi gibi ulaştırma sistemlerinin niteliklerinin artırılmasının yanında bilgiye erişimin daha hızlı ve etkin olmasının sağlanması bölgenin erişilebilirlik düzeyinin artırılması açısından önem arz etmektedir Öncelik 3.1: Ulaşım Alt Yapısının İyileştirilmesi Ulaştırma sektörünün birçok iktisadi sektörle dolaylı olarak ilişkisi bulunmakta olup ulaştırma sistemlerindeki gelişmeler erişilebilirliğin artırılmasıyla doğrudan bölgede istihdamın artmasına, pazarın genişlemesine, zaman ve maliyet tasarruflarının oluşmasına olanak sağlamaktadır. Karayolu, havayolu ve demiryolu ulaşım ağı alt yapılarının geliştirilmesi, lojistik merkezi olma yolunda ilerleyen TRA2 Bölgesi’nin ulusal pazarlara uzak olmasının getirdiği dezavantajları avantaja çevirebileceği önemli fırsatların oluşmasına imkân tanıyacaktır. Bunun dışında bölgede üretilen ve dış pazarlara satılabilecek et ve süt ürünlerinin mevcut Gürcistan ve Nahcivan demiryolu bağlantılarının dışında Hopa üzerinden Karadeniz ve Rusya’ya ve Trabzon limanından Avrupa ülkelerine ulaştırılabilmesi için Hopa-Ardahan-Kars ve Erzurum veya Erzincan üzerinden Trabzon demiryolunun yapılması gerekmektedir. Bu koridorların da açılmasıyla bölgeden yapılacak ihracatın yanında diğer ülkeler arası mal ve yolcu geçişleri bölgemizden gerçekleşecek olup bu durumun değerlendirilmesiyle bölge ülkemizin önemli lojistik merkezlerinden birisi haline gelecektir. 266 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Tedbir 3.1.1: Kırsal yerleşim alanlarına erişim imkânları geliştirilecektir. Kırsal kesimde yaşayan insanların sosyal ihtiyaçlarının karşılanması ve ürünlerin zamanında pazarlara ulaştırılması açısından köy yolları büyük önem taşımaktadır. TRA2 Bölgesi’nde belde ve köy yollarının büyük bir bölümü ağır kış şartlarına uygun olmayan satıh cinsi yollardan oluşmaktadır. Köy ve belde yollarındaki alt yapı sorunları kış aylarının sert geçtiği bölgede büyük sorunlara yol açmaktadır. Özellikle kış aylarında başta Ağrı olmak üzere bölgede köy yollarının önemli bir kısmı ulaşıma kapanmaktadır. Bu durum köylerde yaşayan vatandaşların eğitim, sağlık gibi temel ihtiyaç unsurlarına erişimleri önünde engel teşkil etmektedir. Bölgedeki köy yollarının alt yapılarının yenilenmesi ve kış aylarında gerekli kar temizleme çalışmalarının yapılması oldukça önemlidir. Tedbir 3.1.2: Karayolu ulaşım ağı geliştirilerek mevcut yolların kalitesi artırılacaktır. Bölgede son yıllarda ulaştırma sektöründe artan kamu yatırımlarıyla; şehirlerarası yolların satıh cinsi kalitesi artırılsa da bazı koridorların yenilenmesi çalışmalarına henüz başlanmamıştır. Bu koridorlardan Ardahan-Posof-Türkgözü, Kars Merkez-Digor-Tuzluca, Horasan-Kağızman-Tuzluca, Patnos-Hamur ve Kars-Kağızman-Ağrı Merkez yolları satıh cinsleri açısından düşük kaliteli yollardır. Başta bu koridorlardaki yollar olmak üzere bölgedeki şehirlerarası yollar kış şartlarına uygun nitelikli yollar haline getirilmelidir. Hâlihazırda Kars ilinden Ağrı iline Horasan üzerinden ulaşılmakta olup Kars-Kağızman-Ağrı Merkez yolunun ivedilikle taşıt trafiğine uygun hale getirilmesi gerekmektedir. Tedbir 3.1.3: Ulusal ve uluslararası demiryolu ağları yaygınlaştırılarak yolcu/yük taşıma imkânları geliştirilecektir. TRA2 Bölgesi’nde aktif olarak sadece İstanbul-Kars Doğu Ekspresi ve Kars-Akyaka raybüs seferleri bulunmaktadır. Doğu Ekspresi gerek demiryolu alt yapısının uygun olmaması gerekse de sürekli değişen hareket saatleriyle bölge halkının ihtiyaçlarına cevap verememektedir. Kars ilindeki demiryolu hareket saatlerinin Erzurum iline günübirlik gidebilecek şekilde ek sefer konularak sağlanması gerekmektedir. Lojistik merkezin kurulması kararı ve Bakü-Tiflis-Kars ve Kars-Iğdır-Nahcivan uluslararası demiryollarının tamamlanmasıyla bölge uluslararası öneme sahip bir lojistik üssü haline gelecektir. Bu kapsamda mevcut demiryolu ağlarının iyileştirilmesinin yanında Hopa-Ardahan-Kars güzergâhında demiryolu bağlantısı gerçekleştirilerek hem bölgenin Karadeniz üzerinden Rusya'ya hem de Karadeniz’in demiryoluyla Gürcistan, Azerbaycan ve Nahcivan'a ulaşımı sağlanabilecektir. Bu kapsamda bölgemizde devam eden demiryolu yenileme çalışmaları hızlandırılarak tren saatlerinin erişilebilirlik odaklı düzenlenmesi ve Ardahan-Hopa demiryolu ile Rusya pazarına ulaşımın kolaylaşması önem arz etmektedir. Tedbir 3.1.4: Havayolu ulaşım altyapısı ve ağı geliştirilerek uçuş saatlerinin etkinliği sağlanacaktır. TRA2 Bölgesi’nde Kars, Ağrı ve Iğdır illerinde havaalanları bulunmaktadır. Bu havaalanlarından Kars havaalanı uluslararası uçuşlara ve gece uçuşlarına açık konumdadır. Ancak faaliyete girdiği günden itibaren Kars havaalanından tarifeli dış hat uçuşu gerçekleşmemiştir. Bölgenin sahip olduğu turizm potansiyeli göz önüne alındığında bölgeye uluslararası erişime imkân sağlayan tarifeli dış hat uçuşlarının yapılması gerekmektedir. Bölge illerinden Ankara, İstanbul ve İzmir’e direk uçuşlar ile ülkenin diğer illerine aktarmalı seferlerle ulaşılmaktadır. Uçuş saatlerinin etkin olmaması ve başta İzmir olmak üzere büyükşehirlere hafta sonlarını değerlendirecek şekilde seyahat edilmesine imkân tanıyan uçuş seferlerinin bulunmayışı sorun teşkil etmektedir. Bu kapsamda bölgeye yurt dışından gelen 267 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI yolcular nezdinde araştırma yapılarak belirli ülkelerden bölgemize direk tarifeli dış hat uçuşlarının yapılması yönünde lobi faaliyetleri ve mevcut uçuş saatlerinin düzenlenmesine yönelik çalışmalar yapılacaktır. Öncelik 3.2: Bilgi ve Teknolojiye Erişim İmkânının Artırılması Bölgede oldukça düşük seviyelerde bulunan sabit hat, mobil hat ve internet kullanım değerlerini yükseltebilmek için temel alt yapı sorunlarının çözülmesi gerekmektedir. Bu kapsamda bölgedeki telefon hatları yenilenerek GSM kapsaması tüm bölgeye yayılacaktır. Tedbir 3.2.1: Bilgi teknolojileri altyapısı iyileştirilecektir. İnternet kullanım oranlarına bakıldığında TRA2 bölgesi sabit, mobil ve internet penetrasyon oranları bakımından Türkiye ortalamasının oldukça altında kalmaktadır. TRA2 kırsalında iletişim hatları 1980'li yıllardan kalma ve oldukça elverişsiz koşullara sahip olmasının yanı sıra bölge illerinden Ağrı'da 47, Ardahan'da 8, Kars’ta 7 ve Iğdır'da 23 köyde GSM kapsaması bulunmamaktadır. Ayrıca bölge genelinde sık aralıklarla elektrik kesintileri yaşanmaktadır. Bölgede özellikle kırsal kesimde iletişim alt yapısı iyileştirilerek vatandaşların bilgi ve teknolojiye erişim imkânlarını artırıcı yönde tedbirler alınacaktır. Tedbir 3.2.2: TRA2 Coğrafi bilgi sistemi oluşturularak tüm kurumların bilgiye erişimi sağlanacaktır. Bölgede coğrafi bilgi sistemleri kurularak bölgeye ait verilerin güvenli bir şekilde tutulması, etkin kullanımı ve bilgiye erişimin kolaylaştırılması ile bilgi bütünlüğü sağlanarak zaman – emek ve para kaybının en aza indirilmesi için bölgesel CBS ağları oluşturulacaktır. Ayrıca bilgi ve iletişim teknolojilerinin bina yapımı, ulaştırma, enerji ve altyapı şebekelerinde kullanılması ile kentsel hizmetlerin sunumunda vatandaş memnuniyeti, kalite ve verimlilik artırılacaktır. GELİŞME EKSENİ 4: REKABET EDEBİLİRLİK Bir bölgenin/kentin ekonomisinin güçlü olması; üretim düzeyi ve çeşitliliği, yenilikçilik, verimlilik, pazarlama gücü, işgücünün niteliği gibi göstergeler çerçevesinde rekabet gücü kavramı ile ilgilidir. Yapısal sorunların çözülmesi, fiziki ve beşeri altyapı eksikliklerinin giderilmesi, girişimcilik kültürünün yaygınlaştırılması ile rekabet edebilirliğinin arttırılması; TRA2 bölgesi için ulusal ve uluslararası boyutta gerçekleşen yeni ekonomik oluşumlar çerçevesinde önemli fırsatlar sunmaktadır. Bu kapsamda, plan döneminde, tarımsal üretimde verimliliğin ve yenilikçi uygulamaların artırılması, pazarlara ulaşımın kolaylaştırılması, kümelenmenin ve örgütlü üretimin sağlanması, turizm altyapısının iyileştirilmesi ve ürün çeşitliliğinin arttırılması, imalat sanayinde modern üretim tekniklerinin kullanımını ile katma değeri yüksek ve ihracata yönelik ürünlerin üretiminin sağlanmasının yanısıra, dış ticaret ve lojistik altyapısının geliştirilmesi hedeflenmektedir. Öncelik 4.1: Tarımsal üretimde verimliliğin ve yenilikçi uygulamaların artırılması Tarımsal altyapının geliştirilmesi, modernizasyon teşvikleri, iyi tarım uygulamaları ve organik üretimin yaygınlaştırılması, örgütlenme ve işbirliği faaliyetlerinin hızlandırılması, üretim ve pazarlama kapasitelerinin artırılması, girdi maliyetlerinin azaltılmasına yönelik tedbirlerle verimlilik ve yenilikçi uygulamaların artırılması hedeflenmektedir. 268 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Tedbir 4.1.1: Tarım ve hayvancılıkta modernizasyon teşvik edilecektir. Bölgenin geniş tarım arazisi ve hayvan varlığına rağmen tarım ve hayvancılıkta arzu edilen üretim seviyesine ulaşılamamasında tarımsal yapının modernizasyon eksiklikleri göze çarpmaktadır. Büyükbaş hayvancılık çalıştayı ile süt sektörü panelinden elde edilen sonuçlara göre ve hijyen mevzuatı çerçevesinde bölgedeki işletmelerin modernizasyonuna ihtiyaç duyulmaktadır. Aynı zamanda Kalkınma Bakanlığı BGUS belgesi ile tarım, hayvancılık ve kırsal alanda yapısal dönüşümün temellerinin iyileştirilmesi stratejisi kapsamında tarımsal yapının modernize edilmesine dikkat çekilmektedir. Tarımsal yapı modernize edilerek verimliliğin artmasına katkı sağlanacaktır. Güvenli gıda üretme, kalite geliştirme, tedarik zincirindeki engellerin aşılması, kapasite artırımı, standartlara uyum gözetilerek gerçekleştirilecek olan birincil üretime katkı sağlanmasının yanısıra sektördeki rekabetin artmasına ve markalaşmaya destek olunacaktır. Tedbir 4.1.2: İyi tarım uygulamaları ve organik tarım yaygınlaştırılacaktır. Organik tarım ve iyi tarım uygulamaları, çevre, insan ve hayvan sağlığına zarar vermeyen, tarımda izlenebilirlik ve sürdürülebilirlik ile gıda güvenliğini sağlayan bir tarımsal üretim metodudur. Avrupa Birliği ülkeleri başta olmak üzere, uluslararası ticarete konu olan ürünlerde tüketici talepleri doğrultusunda, iyi tarım sertifikalı ürünler tercih edilmeye başlanmıştır. TRA2 Bölgesi’nde sanayinin yeterince gelişmemesi ve doğal ürünlerin yetiştiriciliğine devam ediliyor olması, organik üretimin yapılması konusunda avantaj sağlamaktadır. Yapılan analiz sonuçlarına göre meyvecilikte Iğdır Merkez, Karakoyunlu, Aralık, Kağızman, Digor ilçeleri; sebzecilikte Iğdır Merkez, Ağrı Merkez, Eleşkirt, Hamur, Patnos; tarla ürünleri üretiminde de Ağrı Merkez, Eleşkirt, Iğdır Merkez, Karakoyunlu, Aralık öne çıkmaktadır. Hayvancılığın bölgede önemli geçim kaynağı olması nedeniyle tarla ürünlerinden yem bitkisi ekimi önem kazanmaktadır. Organik tarım ve iyi tarım uygulamalarının yaygınlaştırılması ile BGUS belgesine de uyumlu olarak tarım ürünlerini işleyecek işletme modellerinin oluşumuna katkı sağlanmış olunacaktır. Bu çerçevede, iyi tarım uygulamaları ile organik tarım konusunda bilinçlendirme ve çeşitli eğitim faaliyetleri, araziden maksimum ölçüde yararlanmayı sağlayacak verimli üretim tekniklerine destek sağlanacaktır. Tedbir 4.1.3: Tarımsal üretim ve pazarlama kapasitesi artırılacaktır. Bölgenin en önemli geçim kaynağı tarım olmasına rağmen yurt içi ve yurtdışı pazarlarda rekabet edilememektedir. Yurtiçi talebi karşılayan, uluslararası pazarlarda kabul edilebilir nitelikte ham/işlenen ürün miktarının yükseltilmesi hedeflenmektedir. 10. Kalkınma Planı’nda da vurgulandığı üzere özellikle TRA2 Bölgesi’ndeki bilgi düzeyinin ve kalifiye insan kaynağının arzu edilen seviyede olmaması, pazara erişimde yaşanan zorluklar sebebiyle teknik ve idari yönetim, pazarlama becerilerinin geliştirilmesi, ölçek ve iyi üretim süreçleri yönünden kapasite güçlendirme ve ihracata yönelik üretim stratejilerinin etkin kullanımı desteklenecektir. Bölgede özellikle sınır kapılarının faal olduğu Posof, Doğubayazıt, Aralık ilçeleri ile Ağrı, Ardahan, Iğdır, Kars il merkezleri, çevre illerle ulaşımı sağlayan bağlantı yolları olan Selim, Göle ve Patnos ilçeleri öncelikle desteklenecek ilçelerdir. Tedbir 4.1.4: Yem maliyetlerinin azaltılmasına yönelik çalışmalar yapılacaktır. Bölge üreticisinin rekabet edebilirliğinin önündeki önemli sıkıntılarından birisi de maliyetlerin yüksek olmasıdır. Maliyetlerin azaltılması amacıyla 10. Kalkınma Planı tarım ve gıda politikalarına uygun şekilde çayır ve meraların etkin ve verimli kullanımı ile yem bitkisi ürün çeşitliliğinin sağlanması, yan ürünlerin ve atıkların değerlendirilmesi, otomasyon sistemlerine geçiş, ar-ge faaliyetleri, eğitim-yayım hizmetleri ve danışmanlık hizmetleri 269 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI desteklenecektir. Bu çerçevede, yem bitkisi yetiştiriciliğinin faktör ağırlığına göre (Harita 09) hesaplanan endeks değerleri uyarınca bu alanda ön plana çıkan Iğdır Merkez, Karakoyunlu, Aralık, Eleşkirt, Ağrı Merkez, Arpaçay ve Akyaka ilçelerinde yem bitkisi yetiştirilmesi öncelikli olarak teşvik edilecektir. Tedbir 4.1.5: Tarımsal kooperatifler ve örgütlenmeler desteklenecektir. TRA2 Bölgesi’nin tarımsal üretim yapısı küçük, parçalı ve dağınıktır. Bu durum bölgede yapılan tarım ve hayvancılıkta verimlilik ve rekabet edebilecek yüksek miktarda ürün eldesini sınırlayarak kar edilememesine ve gelir elde edemeyen üreticinin tarım ve hayvancılık dışındaki faaliyet alanına yönelmesine sebep olmaktadır. Tarımda örgütlülüğün desteklenmesi ile küçük ölçekli üreticilerin piyasada tutunabilmeleri, sosyal sermayenin gelişimi, aynı zamanda bilgi aktarımının dağılımı ve paylaşılması hedeflenmektedir. Üretici örgütlerinin girişimcilik kültürüne sahip, planlı, rekabetçi ve teknoloji imkânlarından yararlanan işletmeler haline dönüşmesine katkı sağlanacak, bölgeye özgü yerel ve geleneksel ürünlerin sürdürülebilirliği desteklenecektir. Bu kapsamda, tarım, hayvancılık ve çiftçilikle faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarının en fazla yoğunlaştığı Ağrı ve Iğdır merkez ilçeleri ile süt işletmeciliği ve hayvancılık işletmelerinin en fazla yoğunlaştığı Kars Merkez, Göle, Doğubayazıt, Eleşkirt, Tutak, Sarıkamış, Selim, Arpaçay, Patnos ilçeleri önem kazanmaktadır. Tedbir 4.1.6: Tarımsal altyapı iyileştirilecektir. Verimliliğin ve sanayiye dayalı üretim arzının artırılmasında tarımsal altyapı ihtiyaçlarının giderilmesi gerekmektedir. TRA2 Bölgesi genelinde temel altyapı ihtiyaçlarına ilave olarak tarım ve hayvancılıkta da arazi varlığından optimum ölçüde yararlanmayı sağlayacak ve yapısal sorunların çözümünde etkili olabilecek çalışmaların yapılması gerekmektedir. Bu kapsamda 10. Kalkınma Planı ve BGUS gibi üst ölçekli belge ve planlara uygun olarak arazi toplulaştırması, işletme ölçeğinin büyütülmesine yönelik teknikler, tarla içi geliştirme hizmetleri, ıslah ve amenajman çalışmaları, etüt çalışmaları, teknik ve idari kapasite gelişimi, tarım ve hayvancılığa yönelik eğitim politikalarının, çevre dostu üretim teknikleri ile sulama altyapısının geliştirilmesi ile kırsal çevrenin ve gen kaynaklarının korunması ve tarım-sanayi entegrasyonuna yönelik çalışmalar desteklenecektir. Öncelik 4.2. Turizmde bölgesel marka olunması TRA2 Bölgesi sahip olduğu turizm değerlerini sosyo – ekonomik refah seviyesinin artırılması için kullanamamakta olup söz konusu husus altyapı eksikliklerinin yanısıra, bilinirlik seviyesinin düşüklüğü ve bölgeye dair yurt içinde oluşan yanlış imajdan da kaynaklanmaktadır. Bu çerçevede, plan döneminde bölgenin tanıtımına yönelik faaliyetlerin yürütülmesi önem arz etmektedir. Tedbir 4.2.1: Ulusal ve uluslararası düzeyde tanıtım sağlanacaktır. Bölge turizm değerlerine sahip olmakla birlikte ulusal ve uluslararası ölçekte tanınırlığı düşük seviyede olması nedeniyle potansiyelini kullanamamakta olup ulusal ve uluslararası tanıtım kampanyalarının düzenlenmesi, fuarlara katılım, halkla ilişkiler faaliyetlerinin sürdürülmesi turizm gelirinin arttırılması için önem arz etmektedir. Bu kapsamda, halkla ilişkiler çalışmaları ile tanıtım kampanyaları plan döneminde hazırlanacak olan turizm stratejisi çerçevesinde sürdürülecek olup bu husus Onuncu Kalkınma Planında da vurgulanan unsurlardandır. 270 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Tedbir 4.2.2: Turizm çeşitliliği artırılacak ve turizm sezonunun tüm yıla yayılması sağlanacaktır. Turizm ürünü çeşitliliğinin arttırılması ve altyapı yatırımlarının yapılması yolu ile ziyaretçilerin memnuniyet düzeylerinin yükseltilmesi ve belli dönemlere sıkışmış (özellikle Sarıkamış için kış sezonu ve çok yoğun faaliyetler yürütülmemekle beraber diğer bölgeler için yaz sezonu yoğunluğunun yaşanması gibi) bir turizm faaliyeti yerine Onuncu Kalkınma Planında ve BGUS ile Türkiye Turizm Stratejisi'nde de belirtildiği üzere süreklilik arz eden ve kırsal kalkınmaya destek sağlayacak şekilde geliştirilecek ve ürün çeşitliliğinin sağlanmasına yönelik teşvik tedbirleri uygulanacaktır. Bu doğrultuda, plan döneminde özellikle Ardahan Merkez, Posof ilçeleri ve Iğdır Tuzluca ilçesinde doğa ve trekking turizminin altyapısının oluşturulmasına, Çıldır gölünün su sporları ve göl turizmine uygun şekilde ve planlı gelişiminin sağlanması amacıyla planlama ve altyapı çalışmalarının tamamlanmasına, Iğdır Merkezde alışveriş imkânlarının arttırılmasına, Kars Merkezde kültür ve inanç turizminin altyapısının iyileştirilmesine ve Sarıkamış ilçesinin kayak merkezi konumunun geliştirilmesinin yanısıra, spor turizmi ve doğa turizmi potansiyelinin değerlendirilmesi amacıyla altyapının hazırlanmasına ve ayrıca, Ağrı Dağı’nda tırmanışların daha organize ve sistematik gerçekleştirilmesine yönelik çalışmalar sürdürülecektir. Tedbir 4.2.3: Turistik alanlara ulaşım imkânları iyileştirilecektir. Turistlerin bölgede geçirdikleri zaman ve dolayısıyla bölgeye yaptıkları ekonomik katkı azdır. Bu durum temel olarak altyapı ve ulaşım eksikliğinden kaynaklanmaktadır. Turizm varlıklarına ulaşımın sağlanmadığı ve altyapı yatırımlarının bulunmadığı durumlarda söz konusu varlıkların turizm değerine dönüşmesi mümkün olmamaktadır. Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi’nde de ifade edildiği üzere TRA2 bölgesinin öncelikli turizm değerlerine ulaşım altyapısı iyileştirilecek ve söz konusu alanlara erişimde toplu taşım hizmetlerinin sürekliliği sağlanacaktır. Buna örnek olarak; Kars Kağızman Çengilli Kilisesine ve Ardahan Şeytan kalesine ulaşım ve aydınlatma imkânlarının iyileştirilmesi gösterilebilir. Komşu bölgeler ile işbirliği içerisinde bölgeler arası ulaşım altyapısı iyileştirilecektir. Tedbir 4.2.4: Konaklama tesis sayısı ve kapasitesi artırılacaktır. Nitelikli ve çeşitli ekonomik düzeye hitap eden konaklama tesislerinin eksikliği TRA2 bölgesinin turizm sektörünün en temel sorunlarından birisini teşkil etmektedir. Belli bir gelişme kaydedilmekle beraber, turizm arzı açısından nitelikli konaklama tesis sayısı ve yatak kapasitesi istenilen düzeye ulaşamamış olup, kent merkezlerinin bütününde ve özellikle Sarıkamış ile Doğubayazıt ilçelerinde konaklama imkânlarının çeşitlendirilmesi ve yatak kapasitesinin arttırılması desteklenecektir. Bunun yanısıra, Diyadin ilçesi termal kaynakların kullanılabilmesi amacıyla planlama çalışmaları tamamlanarak nitelikli konaklama tesislerinin oluşturulması desteklenecektir. Ardahan ili, Posof ilçesinde özellikle doğa turizmi ve trekking ile ilgilenen misafirlere yönelik ev pansiyonculuğu, küçük ölçekli konaklama tesisleri desteklenecektir. Tedbir 4.2.5: Hizmet kalitesi artırılacaktır. Bölge turizm sektörünün en büyük sıkıntılarından biri hizmet kalitesinin sağlanması ve sürdürülebilir kılınmasıdır. Bu çerçevede, Onuncu Kalkınma Planı önceliklerine de paralel olacak şekilde işletmeciler de dâhil olmak üzere sektörde yer alanlara (yeme içme-ulaşımkonaklama vs. alanlarında çalışanları da içerecek şekilde) işbaşı eğitimleri verilmesi ve sektörde yer almak isteyenlere sertifikalı ve istihdam garantili eğitimler düzenlenmesi yolu ile 271 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI nitelikli personelin sektörde çalışmasının temini yoluyla hizmet kalitesi ve misafir memnuniyeti arttırılacaktır. Söz konusu eğitimler kent merkezleri ile özellikle Sarıkamış ve Doğubayazıt ilçelerinde uygulanacaktır. Ayrıca, Posof’ta ev pansiyonculuğu ve turizm girişimciliği, temel hizmet bilgileri gibi konularda yerel halkın bilinçlendirilmesi çalışmalarına ağırlık verilecektir. Tedbir 4.2.6: Turizm alanlarının altyapısı iyileştirilecektir. Bölgenin sahip olduğu önemli turizm alanlarında altyapı eksiklikleri devam etmektedir. Söz konusu sıkıntılar, misafirlerin bilgilenme ve günübirlik ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri tesisler ve donatıların yapılması yolu ile giderilecektir. Bu kapsamda; Ağrı Doğubayazıt İlçesi Ağrı Dağı ve civarındaki turistik ve kültürel değerler, Ağrı Taşlıçay ve Doğubayazıt ilçeleri sınırlarında kalan Balık Gölü, Ardahan Şeytan Kalesi, Çıldır Gölü, Atatürk Silüeti’nin izlendiği ve şenlik gerçekleştirilen alan, Kars Kent merkezi, Ani Antik kenti, Kuyucuk Gölü, Keçivan kalesi, Çengilli Kilisesi’nin altyapıları öncelikli olarak geliştirilecek ve iyileştirilecektir. Öncelik 4.3. İmalat sanayinde verimlilik ve katma değerin artırılması TRA2 Bölge sanayisi yeterince gelişememiş ve Türkiye genelindeki sanayileşme hareketinin gerisinde kalmıştır. Bu nedenle sanayi sektörünün hem gayrisafi yurt içi hâsıla içindeki payı hem de istihdama katkısı nispeten düşüktür. Ayrıca OSB ve KSSlerde büyük çaplı ve köklü yapısal sorunlar bulunmaktadır. Fiziksel ve beşeri sorunlar nedeniyle de bölge sanayisi pazarda rekabet edebilecek düzeyde üretim yapamamaktadır. Bu çerçevede, KSS ve OSBlerin sorunlarının giderilmesi, imalat sanayinin modern üretim tekniklerini kullanması ve kümelenmenin oluşturulmasının yanısıra yeni ve farklılaşmış ürünlerin üretiminin teşvik edilmesi bölge sanayisi için önem arz etmektedir. Tedbir 4.3.1: Modern üretim teknikleri yaygınlaştırılacaktır. Bölgede faaliyet gösteren imalat tesislerindeki teknoloji kullanımı çok düşük seviyelerdedir. Gerçekleştirilen saha çalışmalarında, bölge illerinde yer alan imalat sanayi işletmelerinin sahip olduğu makine parklarının ve üretim tekniklerinin rakip firmalar ile rekabet edebilmesi için yetersiz olduğu tespit edilmiştir. Bu nedenle bölge işletmelerinin tüm bölge genelinde gıda ürünleri (süt ve et ürünleri) ile özellikle Iğdır ve Kars illeri açısından metal ürünleri, mobilya ve plastik ürünleri üretiminde yeni teknolojileri kullanmaları ve bu sayede ürün çeşitliliğini ve verimliliklerini arttırmaları desteklenecektir. Tedbir 4.3.2: Organize sanayi bölgelerinin ve küçük sanayi sitelerinin fiziksel altyapıları iyileştirilecek ve etkin kullanımı sağlanacaktır. Bölge illerindeki organize sanayi bölgeleri ve küçük sanayi sitelerindeki alanlar düzensiz planlama dolayısıyla atıl kalmıştır. Bununla birlikte bölgede yaşanan elektrik kesintileri, su, kanalizasyon ve doğalgaz altyapısındaki yetersizlikler dolayısıyla firmalar özellikle kış aylarında üretimde sıkıntılarla karşılaşmaktadır. Güvenlik hizmetlerinin yetersiz olması, OSB ve KSS sınırları içerisinde sağlık merkezi, banka, toplantı salonu, market vb. sosyal hizmetlerin bulunmaması da yeni işletmelerin bölgeye yatırım yapmalarının önündeki en önemli engelleri teşkil etmektedir. Bu çerçevede, doğalgaz (Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars OSBleri), kanalizasyon (Ardahan ve Iğdır KSSleri), su (Ardahan ve Iğdır OSBleri, Iğdır ve Kars KSSleri), elektrik, güvenlik ve özellikle kış mevsiminde yaşanan ulaşım sıkıntıları (Ağrı OSB, Ardahan, Iğdır, Eleşkirt, Patnos ve Doğubayazıt KSSleri), çevre düzenlemesi (bütün bölge OSB ve KSSleri) eksiklikleri giderilerek yatırımların sayısı ve ölçeği artırılacaktır. 272 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Tedbir 4.3.3: Yan sanayilerin gelişimi, ihtisaslaşma ve kümelenme teşvik edilecektir. Süt haricinde diğer temel hammadde (ağaç ve ağaç ürünleri, sac, profil gibi metal ürünleri, iplik ve kumaş vb.) temin yerleri bakımından yurtiçi ve yurtdışına (işletmelerle yapılan görüşmelerde elde edilen bilgilere göre; ağaç ve ağaç ürünleri açısından Erzurum, Artvin ve Ukrayna, metal ürünleri için Sakarya, Karabük, Kocaeli, Hatay (İskenderun), plastik hammaddesi için İzmir ve İran, tekstil ürünleri için İstanbul, Bursa vb.) bağımlı olan bölge sanayisi, ambalaj – paketleme, mobilya, metal, makine ve tekstil aksesuarlarına yönelik yan sanayinin de gelişmemiş olması ve bünyesinde birbirini tamamlayıcı nitelikte işletme ağını barındırmaması nedeniyle rekabet edebilecek kalite ve miktarda ürün sunamamaktadır. Bu sorunun ortadan kaldırılması amacıyla bölge illerinde, emek yoğun olan ve yukarıda değinilen üst seviye teknoloji gerektirmeyen yan sanayi ürünlerinin, belirli bir uzmanlaşma ve yoğunlaşma içerisinde faaliyet gösterilerek üretilmeleri desteklenecektir. Tedbir 4.3.4: Sanayi - üniversite işbirliği teşvik edilecektir. Bölge üniversitelerin bir bölümünde istihdam ve mesleki eğitim politikası bulunmamaktadır. Mevcut durumda sanayinin ihtiyaç duyduğu personel niteliği ile bölge üniversitelerinin programları uyum içerisinde değildir. Bu durum, temininde güçlük çekilen mesleklerdeki sorunun ve işletmelerin nitelikli eleman bulma sıkıntısının devam etmesine yol açmaktadır. Bu doğrultuda, bölgede bulunan 4 adet üniversitenin sanayinin ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde özellikle çağrı merkezi operatörlüğü, turizm servis elemanı (mutfak ve ön büro, kat hizmetleri), tesisatçı (doğalgaz, elektrik, elektronik, su vb.), endüstri ürünleri tasarımı, süt ve süt ürünleri ara elemanları, uzun yol kaptanlığı, pazarlama satış elamanı, oto bakım-onarıcısı, lojistik ve dış ticaret elemanı konularında ara personel yetiştirilmesi ve üniversite – sanayi işbirliği desteklenecektir. Tedbir 4.3.5: Yenilikçilik ve markalaşma teşvik edilecektir. Gerçekleştirilen saha görüşmelerinde firmaların hibe ve desteklere yönelik algısının, bina kurulumu, makine ekipman alımı gibi hususlara yönelik olduğu ve KOSGEB, İGEME vb. kuruluşların işletmelere sağladığı fuar, markalaşma, tanıtım gibi desteklerin yeterli düzeyde bilinmediği veya destek unsuru olarak görülmediği gözlenmiştir. Yenilikçilik ve markalaşma istatistiklerinde TRA2 illerinin Türkiye sıralamasında en alt sıralarda kalması bu durumu açıkça ortaya koymaktadır. Bu durumun değiştirilmesi amacıyla önümüzdeki dönemde; özellikle organik süt ve et ürünleri olmak üzere gıda ürünleri ile tekstil ürünleri imalatında endüstriyel tasarım, marka ve patent başvuruları ile üretimde yenilikçi yaklaşımlar bütün programlarda desteklenecek ve öncelik verilecektir. Öncelik 4.4. Dış Ticaret ve Lojistik Merkezi Olunması Türkiye’nin kuzeydoğusunda ve sınır bölgesinde yer alan TRA2 Bölgesi’nin sınır komşularıyla sahip olduğu ekonomik ve sosyal ilişkileri yeni dönemde avantajlar sağlayabilecek potansiyeldedir. “TRA2 Bölgesinde Serhat Lojistik Vadisi İmkânı” ve “TRA2 Sınır Ticareti ve Sınır Kapıları” raporlarında da ifade edildiği üzere, ulaşım akslarının kavşak noktasında bulunması ve uluslararası demiryolları ağı ile birlikte lojistik merkezinin inşa edilecek olmasının yanı sıra yeni sınır kapılarının açılması ve mevcutların modernize edilmesi hususları TRA2 Bölgesinin lojistik imkânlarını ve ihracat kapasitesini yükseltilecektir. 273 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Tedbir 4.4.1: Lojistik altyapısı geliştirilecektir. Altyapı yatırımlarını hızlandırması, bölge ekonomisine canlılık getirmesi ve yeni istihdam alanları ile girişimciliği teşvik etmesi gibi etkileri nedeniyle dış ticaret ve lojistik sektörü, halkın gelir ve refah düzeyinin yükseltilmesine, dolayısıyla bölgenin kalkınmasına önemli katkılar sağlayacak sektörlerden biridir. TRA2 Bölgesi, güçlü ve kombine bir ulaşım sistemi ile rekabet edilebilirliğini yükselterek iç ve Avrupa pazarlarına olan uzaklığın verdiği dezavantajı, Kafkaslar, Orta Asya ve İran pazarlarına olan yakınlığıyla avantaja çevirebilecek bir potansiyele sahiptir. Bu doğrultuda, TRA2 Bölgesi, Kars-Tiflis-Bakü ve Kars-IğdırNahcivan demiryolu, Kars Lojistik Merkezi, Aktaş Sınır Kapısı, Doğubayazıt TIR parkı gibi büyük kamu yatırımlarına ev sahipliği yapmakta olup bu gelişmeler, bölgenin Türkiye’nin dış ticareti açısından önümüzdeki dönemde çok önemli roller üstleneceğinin göstergesi olup lojistik ve dış ticaret yatırımları öncelikli olarak teşvik edilecek ve desteklenecektir. Tedbir 4.4.2: İhracata yönelik üretim teşvik edilecektir. Bölgede faaliyet gösteren üretim tesislerinin yurtiçi ve yurtdışı pazarlara erişiminin sağlanması/artırılması ve illerimizin stratejik konumunun değerlendirilmesi amacıyla komşu ülkelerle yapılabilecek ticarete konu ürünlerin ve sunulabilecek hizmetlerin belirlenmesine yönelik pazar araştırmalarının yapılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Bölge illerinde gerçekleştirilmesi planlanan büyük çaplı kamu yatırımları aracılığıyla dış ticaretin gelişmesiyle, sınır ülkelerinin ihtiyaç duyacağı mal ve ürünlerin bölgede üretiminin cazip hâle gelmesi nedeniyle potansiyel yatırımcılar bölgeye çekilerek bölge sanayisinin geliştirilmesi mümkün olabilecektir. Türkiye’nin ana hammadde ve pazar noktalarına en uzak noktasında bulunan TRA2 Bölgesi’nin bu yönde bir üretim stratejisi oluşturulacak ve ihracat mevzuatı ile yurtdışı pazarların ihtiyaç duyduğu ürünler hakkında bilgilendirmeler yapılacak olup ihracata yönelik üretim desteklenecektir. Ayrıca, önümüzdeki dönemde özellikle tekstil ürünleri, tarıma dayalı sanayi ürünleri, plastik, mobilya, metal ve yapı malzemeleri imalatının arttırılması ve ihraç edilmesi beklenmektedir. Bu çerçevede, Dış Ekonomik Coğrafya Analizi ile ortaya konulduğu üzere Türkiye’nin genel ihracatına paralel olacak şekilde komşu ülkeler açısından en büyük pazarı oluşturan İran ve yakın çevresine Gürbulak sınır kapısı üzerinden söz konusu ürünler ile maden ve madencilik ürünlerinin ihracatı, Nahcivan (Azerbaycan)’a Dilucu sınır kapısı üzerinden özellikle mobilya, plastik ve yapı malzemeleri ile metal ürünleri ihracatı ve Gürcistan ve Kafkasya ülkelerine ise Türkgözü ve Aktaş sınır kapıları üzerinden özellikle plastik, inşaat malzemeleri, et ve süt ürünleri ihracatının yapılması desteklenecektir. Tedbir 4.4.3: Komşu ülkeler ile ticari ilişkiler geliştirilecektir. Mevcut durumda bölgenin ihracatı üretime değil ticarete dayalıdır. Yani ihraç edilen ürünlerin büyük bir kısmı diğer illerden tedarik edilen malların satışı şeklinde olup Ekonomi Bakanlığı’nca 2011 yılında yapılan “İl İl Dış Ticaret Potansiyeli” çalışmasında Iğdır ve Ağrı illeri iç pazardan daha ziyade dış ticarete odaklanmış, Kars ve Ardahan illeri ise ihracat yapısı benzerlik gösteren iller arasında sayılmaktadır. TRA2 Bölgesi’nin sahip olduğu stratejik konum, bölgede gerçekleştirilen büyük yatırımları müteakip uluslararası işbirlikleri için bölgesel merkez haline gelmesi hedeflenmektedir. İşbirliği imkânlarının TRA2 bölgesi ve komşu ülkelerin toplumsal refahının yükseltilmesine yönelik kullanılması, uluslararası işbirliğine dönük farkındalığın artırılması amacıyla TRA2 ve komşu ülkeler arasında kültürel işbirliği güçlendirilecek olmasının yanısıra bölgesel ve 274 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI ulusal hedeflere ulaşılması için komşu ülkeler ile bölge yatırımcı ve işletmecilerinin ortak örgütlenmeleri ve işbirlikleri desteklenecektir. Tedbir 4.4.4: Sınır kapılarının ve gümrük tesislerinin modernizasyonu ve yetkinliği sağlanacaktır. 4 ülkeye açılan 7 sınır kapısına sahip olan TRA2 Bölgesi’nin dış ticaret ve lojistik sektöründe sahip olduğu potansiyel yeterince değerlendirilememektedir. TRA2 Bölgesi’nin üzerinde bulunduğu ulaşım koridorlarının ihtiyaç duyduğu karayolu ve demiryolu altyapılarının geliştirilerek bu koridorların uluslararası bağlantılarını sağlayan sınır kapılarının fizikî altyapı, donanım ve insan kaynakları ihtiyaçları giderilerek dış ticaret ve lojistik sektörü açısından bölge cazip hâle getirilmelidir. Bu kapsamda bölgenin geri kalmışlık sarmalından kurtulabilmesine hizmet etmesi amacıyla hâlihazırda faal olan Türkgözü Dilucu ve Gürbulak sınır kapılarının altyapıları iyileştirilecek, kapıların temel fiziki ve teknolojik eksiklikleri ile insan kaynaklarındaki yetersizlikler giderilerek; kaliteleri, standartları ve hizmet kapasiteleri yükseltilecektir. Ayrıca, Türkgözü sınır kapısına ulaşım altyapısı tünel, bölünmüş yol vs. yapımı ile iyileştirilecektir. Öncelik 4.5:Tabii kaynakların katma değerinin artırılması TRA2 Bölgesi tabii kaynaklar açısından iyi bir potansiyele sahip olmasına rağmen bu kaynaklar katma değeri yüksek ekonomik değerlere dönüştürülememektedir. Kaynakların öncelikle tespit edilmesine ve sonrasında ise yatırımlarla beraber değerlendirilmesine yönelik çalışmalar yapılacaktır. Tedbir 4.5.1: Bölgede bulunan ancak işletilmeyen madenlerin ekonomiye kazandırılması sağlanacaktır. TRA2 Bölgesi’nde Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) tarafından bazı çalışmalar yapılmış olmakla beraber mevcut maden potansiyelinin ortaya çıkarılması amacıyla yeterli bilgi bulunmamaktadır. Bölge maden varlığının araştırılmasına ve ekonomik değerleri ile kullanım alanlarının belirlenmesine yönelik çalışmalar yapılacaktır. Bunun yanısıra, mevcut veriler ışığında; Ağrı Doğubayazıt, Patnos ilçelerinde bulunan pomza ve perlit madenleri, Diyadin ilçesinde bulunan mermer madeni ile Kars ili Kağızman ilçesinde bulunan altın madenlerinin işletilmesi ve nihai ürün haline getirilerek katma değeri yüksek üretim desteklenecektir. Tedbir 4.5.2: Bölgede işletilen madenlerden alınan verimin artırılması ve alternatif alanlarda değerlendirilmesi sağlanacaktır. TRA2 Bölgesi’nde bulunan madencilik işletmelerinin büyük bir çoğunluğu küçük işletmeler olmasının yanısıra, madenler işlenmemiş mamul olarak bölge dışına çıkarılmaktadır. Bu durum, madenlerin katma değeri yüksek ürünlere dönüştürülememesine ve bölgeye ekonomik katkılarının düşük olmasına neden olmaktadır. Plan döneminde madenlerin bölge içerisinde işlenmesi ve ara veya nihai ürün haline getirilerek katma değerinin artırılmasına yönelik çalışmalar yapılacaktır. Öncelik 4.6: Girişimcilik altyapısı ve kültürünün geliştirilmesi TRA2 Bölgesi, son yıllarda yapılan kamu ve özel sektör yatırımları ile ekonomik kalkınma için büyük bir potansiyel taşımasına rağmen bölgede girişimcilik altyapısı ve kültürü henüz istenilen seviyede değildir. Kalkınma Bakanlığı tarafından yapılan “İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması”, Uluslararası Rekabet Araştırmaları 275 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Kurumu Derneği tarafından yapılan “İller arası Rekabetçilik Endeksi 2009-2010” ve Ekonomi ve Dış Politika Araştırmalar Merkezi tarafından yapılan “Türkiye için bir Rekabet Endeksi” çalışmaları ile Türk Patent Enstitüsünün marka, patent, faydalı model ve endüstriyel tasarım ile ilgili istatistiki verilerinde bölgedeki girişimcilik kültürünün Türkiye ortalamasının oldukça altında yer aldığı görülmektedir. TOBB tarafından yayınlanan verilerde son beş yılda bölgede kurulan şirket, kooperatif ve gerçek kişi işletme sayıları Türkiye ortalamasının altında yer almaktadır. Yapılan araştırma ve saha çalışmalarında bölgedeki girişimciliğin gelişmesi için sağlanacak yatırım ve işletme sermayesi desteklerinin yanı sıra girişimcilere yönelik eğitim ve bilgilendirme faaliyetlerinin yapılması gerekliliği tespit edilmiştir. Bölgedeki girişimcilerin hibe, kredi, kredi garanti, girişim sermayesi ve yatırım ortaklıkları gibi farklı finansman olanaklarına erişiminin sağlanması ve bölgede girişimcilik altyapısı ve kültürünün gelişmesi için yeni girişimcilere ve mevcut işletmelere yönelik eğitim, bilgilendirme ve danışmanlık faaliyetleri yürütülecektir. Tedbir 4.6.1: Finansal kaynaklara erişim kolaylaştırılacaktır. TRA2 Bölgesi’nde bankacılık sektörü son yıllarda büyüme göstermesine rağmen bölge ihtiyaçlarını karşılayacak düzeye ulaşmamıştır. Bilgilendirme dokümanları ve girişimcilik eğitimleri gibi bilinçlendirme faaliyetleri ile işletme sahiplerinin destekleme kurumlarına olan ilgisi ve bilgisi artırılacak ve finansal destek kurumlarının (Kredi Garanti Fonu, Tarımsal ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu, KOSGEB vb.) tüm illerde faaliyet göstermesi, bankaların bölgeye uygun şartlarda (düşük teminat, uzun kredi vadesi, düşük faiz) kredi vermesi sağlanacaktır. Tedbir 4.6.2: Yenilikçi fikir ve Ar-Ge’ye dayalı üretimin teşvik ve desteklerden yararlanması sağlanacaktır. Küçük ölçekli işletmelerin yenilikçi uygulamalar ile ivme kazanabileceği bilinci yaygınlaştırılacaktır. Ayrıca, mali destek programlarında merkez ilçelerdeki organize sanayi bölgelerinde dışa bağımlığı azaltacak şekilde özellikle tarımsal ürünler, yapı (inşaat – izolasyon) malzemeleri, maden ürünleri (pomza, perlit, silis, tuz, obsidiyen vb.), tekstil ürünleri imalatı alanlarında yenilikçi uygulamalar içeren girişimler ve araştırma-geliştirme faaliyetleri desteklenecektir. Tedbir 4.6.3: Bölgeye özgü yöresel ürünlerin korunması, çeşitlendirilmesi ve markalaştırılarak ekonomik değer kazanması sağlanacaktır. Yöresel ürünlerin kalite standartlarına ve hijyen kurallarına uygun olarak üretimini sağlayarak ekonomik değer kazandırılması ve bu ürünlerin üretimini yapanların aile bütçelerine katkı sağlayarak refah artışı hedeflenmektedir. Bu kapsamda Ardahan/Kars Kaşarı, Ardahan/Kars balı, Iğdır Kayısısı, Iğdır Patlıcan Reçeli, Kars Gravyeri, Kars Kağızman Elması, Kağızman pestili, Ardahan Damal Bebeği, Iğdır Karabağ Kilimleri, Sarıkamış Obsidiyeni gibi yöresel ürünlere yönelik fizibilite çalışmaları, ortaklıklar, coğrafi işaret korumaları, lobicilik faaliyetleri, ürün çeşitlendirmeleri ve diğer girişimler desteklenecektir. Tedbir 4.6.4: Sermaye ortaklıkları ve ölçek ekonomisine geçiş desteklenecektir. Mevcut durumda az olan sermaye birikiminin küçük aile şirketlerinin elinde oluşu ve ortak iş yapma kültürünün eksikliği ile ekonomik rasyonaliteden uzak davranışlar, büyük çaplı yatırımların önüne geçmektedir. Bu çerçevede, önümüzdeki dönemde, bölge genelinde iktisadi kaynakların daha etkin kullanılması amacıyla özellikle gıda (süt ve et ürünleri), metal, mobilya, plastik, tekstil ve lojistik sektörlerinde ortaklıklara teşvik sağlanacak ve büyük ölçekli işletmelerin oluşumuna/yatırım yapmasına katkı sağlayacak faaliyetler desteklenecektir. 276 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI 6.2.1.1. TRA2 Mekânsal Gelişme Şeması (2014-2023) TRA2 2014 – 2023 Bölge Planı ile başta bölgesel kalkınma politikaları olmak üzere sosyoekonomik kararların mekâna duyarlı bir şekilde oluşturulması hedeflenmiş, ulusal ve uluslararası yatırımlar da dikkate alınarak bölge düzeyinde değişimi ve gelişimi hızlandıracak mekânsal kararlar getirilmiştir. Beşeri kapasitenin arttırılması ve fiziki altyapı sorunlarının çözülmesi ile daha yaşanabilir şehirlerin oluşturulması; coğrafi konumunun da verdiği avantajları kullanarak lojistik merkezi ile tarım, hayvancılık ve turizm sektörlerinin geliştirilmesi ana senaryosuna dayanan bölge planı kapsamında 2014-2023 dönemi için geliştirilen mekânsal gelişim şeması; yerleşmeler arası mal, ulaştırma, üretim ve dağıtım gibi akım ilişkileri üzerine kurgulanmıştır. Mekânsal gelişim şemasında bölgesel kalkınma ile yerleşme sistemi arasında ilişki kurulmuş ve kalkınmanın mekânsal boyutu dikkate alınmıştır. Bölge içi ve bölgeler arası erişilebilirliğin arttırılması için kuzey – güney (Artvin–Ardahan– Kars–Ağrı–Van ) ve doğu – batı bağlantılarının (Iğdır–Kars–Erzurum–Trabzon/Rize, Doğubayazıt–Ağrı–Erzurum) karayolu ve demiryolu altyapısının yapılması ve geliştirilmesi hedeflenmiştir. Böylelikle, Hopa ve Trabzon limanları, mevcut ve açılacak olan sınır kapıları ile Kars ve Rize’de yapılması planlanan Lojistik Merkezleri vasıtasıyla iç ve dış pazarlara ulaşılması hedeflenmiştir. Söz konusu bağlantıların geliştirilmesi/oluşturulması ve böylelikle ulaşım altyapısı ve çeşitliliğinin sağlanması bölgede ticaret ve üretimin canlanmasına katkıda bulunacaktır. Bu kapsamda Ardahan ve Ağrı illeri hayvancılık faaliyetleri ile ön plana çıkarken Kars hayvancılık ve hayvancılığa dayalı sanayi ürünleri ve lojistik merkez konumu ile ön plana çıkmaktadır. Iğdır ili ise Gürbulak ve Dilucu sınır kapılarına yakınlığının verdiği avantajla lojistik, ticaret ve hizmet sektörünün gelişeceği bir merkez olmasının yanısıra Doğu Anadolu Bölgesinin bütününe hitap edecek şekilde bir bitkisel üretim merkezi haline gelecek ve TRA2 Bölgesi açısından önemli bir sanayi gelişimi sağlayacaktır. Aynı şekilde Ağrı Doğubayazıt ilçesi Serbest Bölgenin kurulması ile uluslararası bir ticaret noktası haline gelebilecek, Gürbulak sınır kapısından yapılacak ticaretin merkezi konumunda olacak ve dolayısıyla hizmet sektörü gelişecektir. Söz konusu Serbest Bölgenin faaliyete geçmesi salt TRA2 Bölgesi açısından değil komşu bölgeler açısından da önem arz etmektedir. Hizmet sektörünün gelişmesi Doğubayazıt’ta mevcut turizm potansiyelinin değerlendirilmesi açısından da olumlu sonuçlar doğuracaktır. Ayrıca, Aktaş Sınır Kapısının açılması ve Artvin bağlantısının tamamlanması ile beraber, bölge ürünleri yakın ve uzak pazarlara daha kolay ulaşım imkânı bulacağı için yöresel ürünler ve hayvancılığa dayalı sanayi ürünlerinin pazarlanma imkânı artacaktır. Bunlara ek olarak, Ardahan Merkez ve özellikle Çıldır ilçeleri ticaretin gelişmesi neticesinde ticaret ve hizmet merkezi konumuna geleceklerdir. Bunun yanı sıra ulaşım bağlantılarının ve ticaret hacminin geliştirilmesi bölgede imalat sanayinin gelişimine katkı sağlayacaktır. Özellikle organik süt ve et ürünleri olmak üzere gıda ürünleri imalatı ile tekstil ürünleri imalatının bölgede gelişim sağlaması öngörülmekte olup İran ve yakın çevresine Gürbulak sınır kapısı üzerinden söz konusu ürünler ile maden ve madencilik ürünlerinin ihracatı, Nahcivan (Azerbaycan)’a Dilucu sınır kapısı üzerinden özellikle mobilya, plastik ve yapı malzemeleri ile metal ürünleri ihracatı ve Gürcistan ve 277 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Kafkasya ülkelerine ise Türkgözü ve Aktaş sınır kapıları üzerinden özellikle plastik, inşaat malzemeleri, et ve süt ürünleri ihracatının gerçekleşmesi beklenmektedir. Sanayi, ticaret ve lojistik sektörlerinde yaşanan gelişmeler hizmet sektörüne de olumlu yansıyarak turizm ürün çeşitliliğinin arttırılması, altyapı çalışmalarının tamamlanması ve ulaşım ağlarının geliştirilmesi ile erişilebilirliğin artması sayesinde bölge ziyaretçi sayısı ve bölgenin turizmden elde ettiği gelir artacaktır. 278 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Harita 42 TRA2 Bölgesel Gelişme Şeması 279 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Tablo 145: Tedbirlerin öncelikli olarak uygulanacağı TRA2 ilçeler GELİŞME EKSENİ 1. SOSYAL KALKINMA Öncelik 1.1: İşgücünün beceri seviyesinin yükseltilmesi ve Öncelik 1.2: Eğitimde altyapı ve istihdam edilebilirliğinin artırılması hizmet kalitesinin iyileştirilmesi TRA2 Bölge Planı Stratejik Amaçları İLÇELER Ağrı Merkez Diyadin Doğubayazıt Eleşkirt Hamur Patnos Taşlıçay Tutak Ardahan Merkez Çıldır Damal Göle Hanak Posof Iğdır Merkez Aralık Karakoyunlu Tuzluca Kars Merkez Akyaka Arpaçay Digor Kağızman Sarıkamış Selim Susuz 280 Tedbir 1.1.1: Mesleki eğitim merkezlerinin geliştirilmesi ile mesleki eğitim kalitesi arttırılacaktır. Tedbir 1.1.2: İşgücü için hayat boyu öğrenme programları geliştirilecektir. Tedbir 1.1.3: Öncü sektörlerde nitelikli işgücü geliştirilecektir. Tedbir 1.1.4: Kayıtlı istihdam teşvik edilecektir. Tedbir 1.2.1: Bölgede okul öncesi eğitim ve ortaöğretimde hizmet kalitesi arttırılacaktır. Tedbir 1.2.2: Yükseköğretim kurumları bölgenin ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde aktif hale getirilecektir. Öncelik 1.3: Sağlık alanında altyapı ve hizmet kalitesinin iyileştirilmesi Tedbir 1.3.1: Sağlık kurum ve kuruluşlarının fiziki altyapı koşullarının iyileştirilmesi ve donanım gereksinimlerinin tamamlanması sağlanacaktır. Tedbir 1.3.2: Bölgede istihdam edilen uzman sağlık personeli sayısı artırılacaktır. 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI GELİŞME EKSENİ 1. SOSYAL KALKINMA Öncelik 1.5: Özel ilgi gruplarının toplumsal hayata aktif Öncelik 1.4 Kurumsal kapasitenin arttırılması katılımının artırılması TRA2 Bölge Planı Stratejik Amaçları İLÇELER Ağrı Merkez Diyadin Doğubayazıt Eleşkirt Hamur Patnos Taşlıçay Tutak Ardahan Merkez Çıldır Damal Göle Hanak Posof Iğdır Merkez Aralık Karakoyunlu Tuzluca Kars Merkez Akyaka Arpaçay Digor Kağızman Sarıkamış Selim Susuz 281 Tedbir 1.4.1: Kamu kurumları, özel kuruluşlar ile sivil toplum örgütlerinin fiziki donanımı ve teknik altyapısı güçlendirilecektir. Tedbir 1.4.2: Bölgede görev yapan personelin daha uzun süre kalmasına yönelik önlemler alınacaktır. Tedbir 1.4.3: Kurumlar arası işbirlikleri güçlendirilecektir. Tedbir 1.4.4: Kamu kurumları, özel kuruluşlar ile sivil toplum örgütlerinin ulusal ve uluslararası destek mekanizmalarına erişilebilirlikleri artırılacaktır. Tedbir 1.4.5: Bölgede faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşlarının kapasiteleri artırılacaktır. Tedbir 1.4.6: Bölgede örgütlenme bilinci ve ortak iş yapma kültürü geliştirilecektir. Tedbir 1.5.1: Bölgede engellilerin kişisel, mesleki becerileri arttırılacak ve istihdam edilmeleri desteklenecektir. Tedbir 1.5.2: Özel ilgi gruplarının ulusal/uluslararası destek mekanizmalarına erişimleri artırılacaktır. Tedbir 1.5.3: Özel ilgi gruplarına yönelik hizmetlerin kalitesi artırılacaktır. Tedbir 1.5.4: Aile içi şiddetle mücadele edilecektir. 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI GELİŞME EKSENİ 1.SOSYAL KALKINMA GELİŞME EKSENİ 2. ÇEVRESEL SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK Öncelik 1.6: Kadının toplumsal statüsünün güçlendirilmesi, TRA2 Bölge Planı Stratejik Amaçları İLÇELER Ağrı Merkez Diyadin Doğubayazıt Eleşkirt Hamur Patnos Taşlıçay Tutak Ardahan Merkez Çıldır Damal Göle Hanak Posof Iğdır Merkez Aralık Karakoyunlu Tuzluca Kars Merkez Akyaka Arpaçay Digor Kağızman Sarıkamış Selim Susuz 282 Tedbir 1.6.1: Kadın girişimciliğinin yaygınlaştırılmasına yönelik destek mekanizmaları geliştirilecektir. Tedbir 1.6.2: Bölge koşulları dikkate alınarak kadınlara istihdam garantili kursların açılması teşvik edilecektir. Tedbir 1.6.3: Kadına yönelik her türlü şiddete müdahalede kurumlar arası koordinasyon sağlanacaktır Tedbir 2.1.1: Kentlilik bilinci arttırılacaktır. Tedbir 2.1.2: Kentsel alanlardaki teknik altyapı (yol, su, kanalizasyon, elektrik vs.) eksiklikleri giderilecektir Öncelik 2.1. Kentsel altyapının iyileştirilmesi Tedbir 2.1.3: Kent insanının Tedbir 2.1.4: Kentsel sosyalleşmesini dönüşüm süreci sağlamaya yönelik hızlandırılarak konut rekreatif/sosyal ihtiyacı donatı alanları karşılanacaktır. oluşturulacaktır. Tedbir 2.1.5: Tarihi dokuya uygun yapı tarzı ve mimari üsluplar korunarak geliştirilecektir. Tedbir 2.1.6: Engellilerin kentteki tüm hizmet ve donatılara erişimi sağlanacaktır. 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI GELİŞME EKSENİ 3: ERİŞİLEBİLİRLİK GELİŞME EKSENİ 2. ÇEVRESEL SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK Öncelik 2.2: Kırsal Gelişmenin Sağlanması TRA2 Bölge Planı Stratejik Amaçları İLÇELER Ağrı Merkez Diyadin Doğubayazıt Eleşkirt Hamur Patnos Taşlıçay Tutak Ardahan Merkez Çıldır Damal Göle Hanak Posof Iğdır Merkez Aralık Karakoyunlu Tuzluca Kars Merkez Akyaka Arpaçay Digor Kağızman Sarıkamış Selim Susuz 283 Tedbir 2.2.1: Kırsal yerleşimlerin altyapısı iyileştirilecek ve cazibesi artırılacaktır. Tedbir 2.2.2: Kırsal alanlarda ekonomik çeşitlilik artırılacakt ır. Öncelik 2.3: Çevrenin korunması ve çevre kirliliğinin önlenmesi Tedbir 2.3.1: Hava kalitesi iyileştirilec ektir. Tedbir 2.3.2: Atık yönetim sistemi etkin hale getirilecekt ir. Tedbir 2.3.3: Toprak ve su kaynakla rı korunaca ktır. Tedbir 2.3.4. Biyolojik çeşitlilik korunacak tır. Öncelik 3.1: Ulaşım Alt Yapısının İyileştirilmesi Öncelik 2.4. Enerji kaynaklarının etkin kullanılması Tedbir 2.4.1. Bölgenin yenilenebilir enerji (rüzgâr, güneş, biyogaz, jeotermal vs.) potansiyeli tespit edilerek değerlendirilecektir. Tedbir 2.4.2. İşletmelerde ve konutlarda enerjinin verimli kullanımı sağlanacaktır. Tedbir 2.4.3. Enerji iletim ve dağıtım tesislerinin alt yapısı iyileştirilerek enerji arzının sürekliliği sağlanacaktır. Tedbir 2.4.4. Kayıp kaçak kullanımının önlenmesi için gerekli tedbirler alınacaktır Tedbir 3.1.1. Kırsal yerleşim alanlarına erişim imkânları geliştirilecektir . Tedbir 3.1.2. Karayolu ulaşım ağı geliştirilerek mevcut yolların kalitesi artırılacaktır. Tedbir 3.1.3. Ulusal ve uluslararası demiryolu ağları yaygınlaştırılara k yolcu/yük taşıma imkânları geliştirilecektir. Tedbir 3.1.4. Havayolu ulaşım altyapısı ve ağı geliştirilerek uçuş saatlerinin etkinliği sağlanacaktır. 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI GELİŞME EKSENİ 3: ERİŞİLEBİLİRLİK Öncelik 3.2: Bilgi ve Teknolojiye Erişim İmkânının Artırılması TRA2 Bölge Planı Stratejik Amaçları İLÇELER Ağrı Merkez Diyadin Doğubayazıt Eleşkirt Hamur Patnos Taşlıçay Tutak Ardahan Merkez Çıldır Damal Göle Hanak Posof Iğdır Merkez Aralık Karakoyunlu Tuzluca Kars Merkez Akyaka Arpaçay Digor Kağızman Sarıkamış Selim Susuz 284 Tedbir 3.2.1: Bilgi teknolojileri altyapısı iyileştirilecektir. Tedbir 3.2.2: TRA2 Coğrafi bilgi sistemi oluşturularak tüm kurumların bilgiye erişimi sağlanacaktır. GELİŞME EKSENİ 4: REKABET EDEBİLİRLİK Öncelik 4.1: Tarımsal üretimde verimliliğin ve yenilikçi uygulamaların artırılması Tedbir 4.1.1: Tarım ve hayvancılıkta modernizasyon teşvik edilecektir. Tedbir 4.1.2: İyi tarım uygulamaları ve organik tarım yaygınlaştırılacaktır. Tedbir 4.1.3: Tarımsal üretim ve pazarlama kapasitesi artırılacaktır. Tedbir 4.1.4: Girdi maliyetlerinin azaltılmasına yönelik tedbirler alınacaktır Tedbir 4.1.5: Tarımsal kooperatifler ve örgütlenmeler desteklenecektir. Tedbir 4.1.6: Tarımsal altyapı iyileştirilecektir. 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI GELİŞME EKSENİ 4: REKABET EDEBİLİRLİK Öncelik 4.2. Turizmde bölgesel marka olunması TRA2 Bölge Planı Stratejik Amaçları İLÇELER Ağrı Merkez Diyadin Doğubayazıt Eleşkirt Hamur Patnos Taşlıçay Tutak Ardahan Merkez Çıldır Damal Göle Hanak Posof Iğdır Merkez Aralık Karakoyunlu Tuzluca Kars Merkez Akyaka Arpaçay Digor Kağızman Sarıkamış Selim Susuz 285 Tedbir 4.2.1: Ulusal ve uluslararası düzeyde tanıtım sağlanacaktı r. Tedbir 4.2.2. Turizm çeşitliliği artırılacak ve turizm sezonunun tüm yıla yayılması sağlanacaktır Tedbir 4.2.3: Turistik alanlara ulaşım imkânları iyileştirilecekt ir. Tedbir 4.2.4: Konaklama tesis sayısı ve kapasitesi artırılacaktır . Tedbir 4.2.5: Hizmet kalitesi artırılacaktır . Tedbir 4.2.6: Turizm alanlarının altyapısı iyileştirilecekt ir. GELİŞME EKSENİ 4: REKABET EDEBİLİRLİK Öncelik 4.3. İmalat sanayinde verimlilik ve katma değerin artırılması Tedbir 4.3.1: Modern üretim teknikleri yaygınlaştırıl acaktır. Tedbir 4.3.2: Organize sanayi bölgelerinin ve küçük sanayi sitelerinin fiziksel altyapıları iyileştirilecek ve etkin kullanımı sağlanacaktır. Tedbir 4.3.3: Yan sanayilerin gelişimi, ihtisaslaşma ve kümelenme teşvik edilecektir. Tedbir 4.3.4: Sanayi üniversite işbirliği teşvik edilecektir. Tedbir 4.3.5: Yenilikçilik ve markalaşma teşvik edilecektir. 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI GELİŞME EKSENİ 4: REKABET EDEBİLİRLİK Öncelik 4.4. Dış Ticaret ve Lojistik Merkezi Olunması TRA2 Bölge Planı Stratejik Amaçları İLÇELER Ağrı Merkez Diyadin Doğubayazıt Eleşkirt Hamur Patnos Taşlıçay Tutak Ardahan Merkez Çıldır Damal Göle Hanak Posof Iğdır Merkez Aralık Karakoyunlu Tuzluca Kars Merkez Akyaka Arpaçay Digor Kağızman Sarıkamış Selim Susuz 286 Tedbir 4.4.1. Lojistik altyapısı geliştirilecekti r. Tedbir 4.4.2. İhracata yönelik üretim teşvik edilecektir. Tedbir 4.4.3. Komşu ülkeler ile ticari ilişkiler geliştirilecektir . Tedbir 4.4.4. Sınır kapılarının ve gümrük tesislerinin modernizasyonu ve yetkinliği sağlanacaktır. Öncelik 4.5.Tabii kaynakların katma değerinin artırılması Tedbir 4.5.1. Bölgede bulunan ancak işletilmeyen madenlerin ekonomiye kazandırılması sağlanacaktır. Tedbir 4.5.2. Bölgede işletilen madenlerden alınan verimin artırılması ve alternatif alanlarda değerlendirilmesi sağlanacaktır. Öncelik 4.6. Girişimcilik altyapısı ve kültürünün geliştirilmesi Tedbir 4.6.1. Finansal kaynaklara erişim kolaylaştırılaca ktır. Tedbir 4.6.2. Yenilikçi fikir ve Ar-Ge’ye dayalı üretimin teşvik ve desteklerden yararlanması sağlanacaktır Tedbir 4.6.3: Bölgeye özgü yöresel ürünlerin korunması, çeşitlendirilmesi ve markalaştırılarak ekonomik değer kazanması sağlanacaktır. Tedbir 4.6.4: Sermaye ortaklıkları ve ölçek ekonomisine geçiş desteklenecektir . 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI 6.2.1.2. Düzey 2 Bölgeleri Arasında İşbirliği TRA2 Bölgesi gelişiminde, benzer sosyo-ekonomik ve coğrafi özellikler barındıran doğu-batı eksenindeki bölgelerarası etkileşimin eşgüdümlü olarak yönetilmesi ve bu işbirliğinden kazan-kazan yaklaşımıyla istifade edilmesi önem arz etmektedir. Bölge Planı hazırlıkları sürecinde DAP İdaresi, Serhat Kalkınma Ajansı (SERKA), Kuzey Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı (KUDAKA), Doğu Karadeniz Kalkınma Ajansı (DOKA), Fırat Kalkınma Ajansı (FKA), Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı (DAKA) Planlama Birimlerinin katılımıyla 13-15 Haziran 2013 tarihlerinde Van ilinde ve 20-21 Kasım 2013 tarihlerinde Trabzon ilinde iki çalıştay gerçekleştirilmiştir. Çalıştaylarda hazırlanmakta olan 2014-2023 dönem TRB1, TRB2, TR90, TRA1, TRA2 Bölgeleri Bölge Planları ile 2014-2018 dönemi DAP Eylem Planı uyumluluğu üzerinde durulmuştur. TRA2 için söz konusu etkileşim hinterlandı TR90 (Artvin, Giresun, Gümüşhane, Ordu, Rize ve Trabzon), TRA1 (Bayburt, Erzurum ve Erzincan) ve TRB2 (Bitlis, Hakkâri, Muş ve Van) bölgelerinden oluşmaktadır ve bu geniş alan bölgenin işbirliği olanakları açısından kuzeyde TR90, güneyde TRB2 ve doğuda ise TRA1 bölgeleri olmak üzere üç alt alandan oluşmaktadır. Bu bağlamda, kuzeyde ulaşım, dış ticaret ve turizm (özellikle ekoturizm), batıda tarım ve turizm (özellikle kış turizmi), güneyde ise tarım, dış ticaret ve turizm (özellikle kültür ve inanç turizmi) alanında işbirliklerine dair kaynak ve farkındalık zemini mevcuttur. TRA1, TR90 ve TRB2 Bölgeleri coğrafi yakınlıkları, tarımın sektörel baskınlığı, organik tarım ve hayvancılık için uygun doğal yapıları, zengin gen varlıkları ve sınır ticareti olanaklarıyla genel itibariyle turizm, tarım ve dış ticarette işbirliği için uygunluk taşımaktadır. Buna göre, TRA2 Bölgesi’nin komşu bölgelerle işbirliği yapabileceği alanlar aşağıdaki gibidir: 287 Doğu Anadolu Bölgesi markasının oluşturulması; TRB2 ve TRA1 bölgeleriyle işbirliği halinde Doğu Anadolu tanıtım stratejisi ve eylem planı hazırlanması sonrasında ulusal tanıtım kampanyası, uluslararası pazarlarda nokta tanıtım kampanyaları düzenlenmesi, tanıtım/bilgilendirme turları düzenlenmesi, tanıtım filmleri hazırlatılması, ortak internet sitesi, akıllı telefon uygulamalarının geliştirilmesi gibi ortak çalışmalar yürütülecektir. Tıbbi ve Aromatik Bitkiler: Özellikle TRA1 ve TR90 bölgeleri ile önemli potansiyel teşkil eden tıbbi ve aromatik bitkilerin katma değerli ürünlere dönüştürülmesi sağlanacaktır. Kış Turizmi Koridoru: BGUS’ta vurgulandığı şekilde özellikle TRA1 ve TR90 bölgeleri ile birlikte ortak bir kış turizmi koridorunun oluşturulması ile ilgili altyapı, fiziki donanım ve ortak pazarlama çalışmaları yapılacaktır. Kültür Turizmi Koridoru; Özellikle TRA1 ve TRB2 bölgeleri ile birlikte ortak bir kültür turizmi koridorunun oluşturulması ile ilgili altyapı, fiziki donanım ve ortak pazarlama çalışmaları yapılacaktır. İnanç Turizmi Altyapısının geliştirilmesi; Özellikle TRB2 bölgesi ile birlikte bölgedeki inanç turizmi değerleri koridorunun oluşturulması ile ilgili altyapı, fiziki donanım ve ortak pazarlama çalışmalarına ağırlık verilecektir. Sınır Ticareti İçin Demiryolları: Sınır ticaretinin geliştirilmesi maksadıyla Kars, Bakü, Tiflis demiryolunun Ardahan üzerinden Hopa’ya bağlanması ve 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Erzurum/Erzincan üzerinden BTK demiryolu hattının Trabzon limanına bağlanması sağlanacaktır. Doğa ve Macera Sporları: TR90 bölgesi ve komşu ülke Gürcistan’ın yakın bölgelerinin de dâhil edilmesi ile ortak bir doğa ve macera sporları turizmi koridorunun geliştirilmesi hedeflenmektedir. Çoruh Havzası Gen Merkezi: TR90 ve TRA1 bölgeleriyle Çoruh Havzası’nın gen haritasının çıkarılması, gen kaynaklarının korunmaya alınması, ortak bir gen merkezinin oluşturulması önemli işbirliği konularındandır. Tarım ve Hayvancılık Entegrasyonu: Tarım ve hayvancılık sektörlerinin birbirlerine girdi sağlayacak şekilde bölgelerarası etkileşimle bütünleştirilecektir. Doğu Anadolu Bölgesi CBS siteminin kurulması; Doğu Anadolu Bölgesi kalkınma ajansları arası CBS kurulumu ile aynı veri tabanı oluşturarak dış çevre analizinin yapılabilirliği sağlanacak ve bu konudaki öncü rolü DAP İdaresi üstlenecektir. Çevresel kalitenin korunması; TRA1 ve TRB2 bölgeleriyle fizibilite çalışmaları gerçekleştirerek ortak geri dönüşüm tesisleri kurulacaktır. Batum’dan başlayıp Ardahan’ı, Artvin’in güneyini, Erzurum’un kuzey ilçelerini ve Bayburt’u içine alan Çoruh havzası içerisinde göç nedeniyle artık kullanılmadan atıl bekleyen meyve bahçelerinin ve toplanmayan yabani meyvelerin ekonomiye kazandırılması planlanmaktadır. TRA1, TRB2 ve TR90 bölgeleriyle yapılan işbirlikleri çerçevesinde hizmet kalitesinin artırılması ve turizm ürününün geliştirilmesine yönelik eğitim faaliyetleri yürütülecektir. Bu çerçevede TRA2 2014 – 2023 Bölge Planı uygulama sürecinde komşu Düzey 2 bölgeleri Kalkınma Ajansları ve DAP İdaresi ile yakın işbirliği sağlanacak ve Uygulama Eylem Planında TRA2’nin etkileşim hinterlandı olan TR90, TRA1 ve TRB2 bölge planları ve DAP eylem planı ile uyumlu olacak şekilde işbirliğine dayalı bütünleşmiş program ve projelere yer verilecektir. Bu çerçevede, yukarıda açıklanan ortak çalışma alanları ve işbirliği yapılacak konular Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı tarafından haritaya aktarılmış olup şematik olarak aşağıda gösterilmektedir. 288 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Harita 43 Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Bölgeleri İlişki ve Mekânsal Gelişim Şeması 289 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI 6.2.2. TRA2 2014–2023 Bölge Planı Öngörülerinin Üst Ölçekli Planlarla Uyumu TRA2 Bölgesi 2014-2023 Bölge Planı çalışmalarında bölgesel kalkınma, ulusal kalkınmaya sağlanacak katkı boyutuyla da ele alınmış olup gerek hazırlık gerekse de gelişme ekseni, stratejik amaç ve tedbirlerin belirlenmesi sürecinde üst ölçekli planlarla uyumlu olmasına ve Bölge Planının üst ve alt ölçekli plan ve çalışmalar arasında uyum ve bütünlüğü sağlayıcı bir yaklaşımla hazırlanmasına özen gösterilmiştir. Bu kapsamda başta 10. Kalkınma Planı ve Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi olmak üzere ulusal strateji ve eylem planları gibi bölgeyle ilişkili diğer üst ölçekli planlar kapsamlı şekilde incelenmiş olup gelişim eksenlerinin üst ölçekli planlarla insicamı aşağıdaki tabloda gösterilmektedir; 290 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Tablo 146 Gelişim eksenlerinin üst ölçekli planlarla uyumu Kalkınma Bakanlığı Onuncu Kalkınma Planı Kalkınma Bakanlığı / Orta Vadeli Program (2013-2015) Kalkınma Bakanlığı Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (2014-2023) Kalkınma Bakanlığı (DPT) Türkiye’de Yaşlıların Durumu ve Yaşlanma Ulusal Eylem Planı Uygulama Programı Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Ulusal Eylem Planı (2008-2013) Başbakanlık Kadına Yönelik Aile İçi Şiddetle Mücadele Ulusal Eylem Planı Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı / Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi 2011-2014 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Ulusal İstihdam Stratejisi Eylem Planı (2012-2014) Çevre ve Orman Bakanlığı AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi (2007-2023) Çevre ve Orman Bakanlığı Atık Yönetimi Eylem Planı (2008-2012) Çevre ve Orman Bakanlığı Atıksu Arıtımı Eylem Planı (2008-2012) Çevre ve Orman Bakanlığı Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi ve Eylem Planı Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ulusal İklim Değişikliği Strateji Belgesi (2010-2020) Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ulusal Temiz Hava Eylem Planı (2010-2013) Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkiye Turizm Stratejisi (2023) Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (mülga Tarım ve Köyişleri Bakanlığı) Kırsal Kalkınma Planı 2010-2013 Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı Türkiye Ulaşım ve İletişim Stratejisi Hedef 2023 Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı Stratejik Planı (2008-2012) Çevre ve Orman Bakanlığı 2023 Hedefleri Çevre ve Orman Bakanlığı Stratejik Plan (2010-2014) Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Türkiye Cumhuriyeti İklim Değişikliği Eylem Planı-2011-2023 Ekonomi Bakanlığı Girdi Tedarik Stratejisi (GİTES) Eylem Planı Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Plan Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TEİAŞ 2011-2015 Stratejik Plan Kalkınma Bakanlığı (DPT) Binyıl Kalkınma Planları Raporu Kalkınma Bakanlığı (DPT) DAP Ana Planı KOSGEB / 2011-2013 KOBİ Stratejisi Eylem Planı Milli Eğitim Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Planı Orman ve Su İşleri Bakanlığı DSİ Genel Müdürlüğü 2023 Hedefleri Sağlık Bakanlığı Stratejik Plan (2010-2014) TÜBİTAK, Bilim ve Teknoloji İnsan Kaynağı Stratejisi ve Eylem Planı, 2011-2016 Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Karayolları Genel Müdürlüğü Stratejik Plan- 2012-2016 Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı TCDD Hedef 2023 291 Tedbir 1.4.6 Tedbir 1.4.5 Tedbir 1.4.4 Tedbir 1.4.3 Tedbir 1.4.2 Stratejik Amaç 1.4 Tedbir 1.4.1 Tedbir 1.3.1 Tedbir 1.3.2 Stratejik Amaç 1.3: Tedbir 1.2.2 Tedbir 1.1.4 Tedbir 1.1.3 Tedbir 1.1.2 Üst Ölçekli planlar Tedbir 1.1.1 Tedbirler Stratejik Amaç 1.2: Tedbir 1.2.1 GELİŞME EKSENİ 1. SOSYAL KALKINMA Stratejik Amaç 1.1: 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI GELİŞME EKSENİ 1. SOSYAL KALKINMA Kalkınma Bakanlığı Onuncu Kalkınma Planı Kalkınma Bakanlığı / Orta Vadeli Program (2013-2015) Kalkınma Bakanlığı Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (20142023) Kalkınma Bakanlığı (DPT) Türkiye’de Yaşlıların Durumu ve Yaşlanma Ulusal Eylem Planı Uygulama Programı Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Ulusal Eylem Planı (2008-2013) Başbakanlık Kadına Yönelik Aile İçi Şiddetle Mücadele Ulusal Eylem Planı Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı / Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi 2011-2014 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Ulusal İstihdam Stratejisi Eylem Planı (2012-2014) Çevre ve Orman Bakanlığı AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi (2007-2023) Çevre ve Orman Bakanlığı Atık Yönetimi Eylem Planı (20082012) Çevre ve Orman Bakanlığı Atıksu Arıtımı Eylem Planı (20082012) Çevre ve Orman Bakanlığı Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi ve Eylem Planı Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ulusal İklim Değişikliği Strateji Belgesi (2010-2020) Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ulusal Temiz Hava Eylem Planı (2010-2013) Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkiye Turizm Stratejisi (2023) Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (mülga Tarım ve Köyişleri Bakanlığı) Kırsal Kalkınma Planı 2010-2013 Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı Türkiye Ulaşım ve İletişim Stratejisi Hedef 2023 Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı Stratejik Planı (20082012) Çevre ve Orman Bakanlığı 2023 Hedefleri Çevre ve Orman Bakanlığı Stratejik Plan (2010-2014) Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Türkiye Cumhuriyeti İklim Değişikliği Eylem Planı-2011-2023 Ekonomi Bakanlığı Girdi Tedarik Stratejisi (GİTES) Eylem Planı Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Plan Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TEİAŞ 2011-2015 Stratejik Plan Kalkınma Bakanlığı (DPT) Binyıl Kalkınma Planları Raporu Kalkınma Bakanlığı (DPT) DAP Ana Planı KOSGEB / 2011-2013 KOBİ Stratejisi Eylem Planı Milli Eğitim Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Planı Orman ve Su İşleri Bakanlığı DSİ Genel Müdürlüğü 2023 Hedefleri Sağlık Bakanlığı Stratejik Plan (2010-2014) TÜBİTAK, Bilim ve Teknoloji İnsan Kaynağı Stratejisi ve Eylem Planı, 2011-2016 Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Karayolları Genel Müdürlüğü Stratejik Plan- 2012-2016 Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı TCDD Hedef 2023 292 Tedbir 1.6.2 Tedbir 1.6.1 Tedbir 1.5.4 Öncelik 1.6 Tedbir 1.5.3 Üst Ölçekli planlar Tedbir 1.5.2 Tedbirler Tedbir 1.5.1 Öncelik 1.5 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI GELİŞME EKSENİ 2: ÇEVRESEL SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK Kalkınma Bakanlığı Onuncu Kalkınma Planı Kalkınma Bakanlığı / Orta Vadeli Program (2013-2015) Kalkınma Bakanlığı Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (2014-2023) Kalkınma Bakanlığı (DPT) Türkiye’de Yaşlıların Durumu ve Yaşlanma Ulusal Eylem Planı Uygulama Programı Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Ulusal Eylem Planı (2008-2013) Başbakanlık Kadına Yönelik Aile İçi Şiddetle Mücadele Ulusal Eylem Planı Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı / Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi 2011-2014 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Ulusal İstihdam Stratejisi Eylem Planı (2012-2014) Çevre ve Orman Bakanlığı AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi (2007-2023) Çevre ve Orman Bakanlığı Atık Yönetimi Eylem Planı (2008-2012) Çevre ve Orman Bakanlığı Atıksu Arıtımı Eylem Planı (2008-2012) Çevre ve Orman Bakanlığı Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi ve Eylem Planı Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ulusal İklim Değişikliği Strateji Belgesi (2010-2020) Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ulusal Temiz Hava Eylem Planı (2010-2013) Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkiye Turizm Stratejisi (2023) Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (mülga Tarım ve Köyişleri Bakanlığı) Kırsal Kalkınma Planı 20102013 Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı Türkiye Ulaşım ve İletişim Stratejisi Hedef 2023 Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı Stratejik Planı (2008-2012) Çevre ve Orman Bakanlığı 2023 Hedefleri Çevre ve Orman Bakanlığı Stratejik Plan (20102014) Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Türkiye Cumhuriyeti İklim Değişikliği Eylem Planı-2011-2023 Ekonomi Bakanlığı Girdi Tedarik Stratejisi (GİTES) Eylem Planı Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Plan Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TEİAŞ 20112015 Stratejik Plan Kalkınma Bakanlığı (DPT) Binyıl Kalkınma Planları Raporu Kalkınma Bakanlığı (DPT) DAP Ana Planı KOSGEB / 2011-2013 KOBİ Stratejisi Eylem Planı Milli Eğitim Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Planı Orman ve Su İşleri Bakanlığı DSİ Genel Müdürlüğü 2023 Hedefleri Sağlık Bakanlığı Stratejik Plan (2010-2014) TÜBİTAK, Bilim ve Teknoloji İnsan Kaynağı Stratejisi ve Eylem Planı, 2011-2016 Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Karayolları Genel Müdürlüğü Stratejik Plan- 2012-2016 Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı TCDD Hedef 2023 293 Tedbir 2.4.4 Tedbir 2.4.3 Tedbir 2.4.2 Tedbir 2.4.1 Öncelik 2.4 Tedbir 2.3.4 Tedbir 2.3.3 Tedbir 2.3.2 Öncelik 2.3 Tedbir 2.3.1 Tedbir 2.2.2 Tedbir 2.2.1 Tedbir 2.1.6 Öncelik 2.2 Tedbir 2.1.5 Tedbir 2.1.4 Tedbir 2.1.3 Üst Ölçekli planlar Tedbir 2.1.2 Tedbirler Tedbir 2.1.1 Öncelik 2.1 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Kalkınma Bakanlığı Onuncu Kalkınma Planı Kalkınma Bakanlığı / Orta Vadeli Program (2013-2015) Kalkınma Bakanlığı Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (20142023) Kalkınma Bakanlığı (DPT) Türkiye’de Yaşlıların Durumu ve Yaşlanma Ulusal Eylem Planı Uygulama Programı Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Ulusal Eylem Planı (2008-2013) Başbakanlık Kadına Yönelik Aile İçi Şiddetle Mücadele Ulusal Eylem Planı Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı / Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi 2011-2014 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Ulusal İstihdam Stratejisi Eylem Planı (2012-2014) Çevre ve Orman Bakanlığı AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi (2007-2023) Çevre ve Orman Bakanlığı Atık Yönetimi Eylem Planı (20082012) Çevre ve Orman Bakanlığı Atıksu Arıtımı Eylem Planı (20082012) Çevre ve Orman Bakanlığı Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi ve Eylem Planı Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ulusal İklim Değişikliği Strateji Belgesi (2010-2020) Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ulusal Temiz Hava Eylem Planı (2010-2013) Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkiye Turizm Stratejisi (2023) Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (mülga Tarım ve Köyişleri Bakanlığı) Kırsal Kalkınma Planı 2010-2013 Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı Türkiye Ulaşım ve İletişim Stratejisi Hedef 2023 Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı Stratejik Planı (20082012) Çevre ve Orman Bakanlığı 2023 Hedefleri Çevre ve Orman Bakanlığı Stratejik Plan (2010-2014) Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Türkiye Cumhuriyeti İklim Değişikliği Eylem Planı-2011-2023 Ekonomi Bakanlığı Girdi Tedarik Stratejisi (GİTES) Eylem Planı Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Plan Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TEİAŞ 2011-2015 Stratejik Plan Kalkınma Bakanlığı (DPT) Binyıl Kalkınma Planları Raporu Kalkınma Bakanlığı (DPT) DAP Ana Planı KOSGEB / 2011-2013 KOBİ Stratejisi Eylem Planı Milli Eğitim Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Planı Orman ve Su İşleri Bakanlığı DSİ Genel Müdürlüğü 2023 Hedefleri Sağlık Bakanlığı Stratejik Plan (2010-2014) TÜBİTAK, Bilim ve Teknoloji İnsan Kaynağı Stratejisi ve Eylem Planı, 2011-2016 Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Karayolları Genel Müdürlüğü Stratejik Plan- 2012-2016 Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı TCDD Hedef 2023 294 GELİŞME EKSENİ 4. REKABET EDEBİLİRLİK Tedbir 4.2.6 Tedbir 4.2.5 Tedbir 4.2.4 Tedbir 4.2.3 Tedbir 4.2.2 Tedbir 4.2.1 Tedbir 4.1.6 Öncelik 4.2 Tedbir 4.1.5 Tedbir 4.1.4 Tedbir 4.1.3 Tedbir 4.1.2 Öncelik 4.1 Tedbir 4.1.1 Tedbir 3.2.2 Tedbir 3.2.1 Tedbir 3.1.4 Tedbir 3.1.3 Üst Ölçekli planlar Tedbir 3.1.2 Tedbirler Tedbir 3.1.1 GELİŞME EKSENİ 3. ERİŞİLEBİLİRLİK Öncelik Öncelik 3.1. 3.2 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI GELİŞME EKSENİ 4. REKABET EDEBİLİRLİK Kalkınma Bakanlığı Onuncu Kalkınma Planı Kalkınma Bakanlığı / Orta Vadeli Program (2013-2015) Kalkınma Bakanlığı Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (20142023) Kalkınma Bakanlığı (DPT) Türkiye’de Yaşlıların Durumu ve Yaşlanma Ulusal Eylem Planı Uygulama Programı Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Ulusal Eylem Planı (2008-2013) Başbakanlık Kadına Yönelik Aile İçi Şiddetle Mücadele Ulusal Eylem Planı Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı / Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi 2011-2014 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Ulusal İstihdam Stratejisi Eylem Planı (2012-2014) Çevre ve Orman Bakanlığı AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi (2007-2023) Çevre ve Orman Bakanlığı Atık Yönetimi Eylem Planı (20082012) Çevre ve Orman Bakanlığı Atıksu Arıtımı Eylem Planı (20082012) Çevre ve Orman Bakanlığı Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi ve Eylem Planı Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ulusal İklim Değişikliği Strateji Belgesi (2010-2020) Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ulusal Temiz Hava Eylem Planı (2010-2013) Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkiye Turizm Stratejisi (2023) Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (mülga Tarım ve Köyişleri Bakanlığı) Kırsal Kalkınma Planı 2010-2013 Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı Türkiye Ulaşım ve İletişim Stratejisi Hedef 2023 Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı Stratejik Planı (2008-2012) Çevre ve Orman Bakanlığı 2023 Hedefleri Çevre ve Orman Bakanlığı Stratejik Plan (2010-2014) Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Türkiye Cumhuriyeti İklim Değişikliği Eylem Planı-2011-2023 Ekonomi Bakanlığı Girdi Tedarik Stratejisi (GİTES) Eylem Planı Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Plan Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TEİAŞ 2011-2015 Stratejik Plan Kalkınma Bakanlığı (DPT) Binyıl Kalkınma Planları Raporu Kalkınma Bakanlığı (DPT) DAP Ana Planı KOSGEB / 2011-2013 KOBİ Stratejisi Eylem Planı Milli Eğitim Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Planı Orman ve Su İşleri Bakanlığı DSİ Genel Müdürlüğü 2023 Hedefleri Sağlık Bakanlığı Stratejik Plan (2010-2014) TÜBİTAK, Bilim ve Teknoloji İnsan Kaynağı Stratejisi ve Eylem Planı, 2011-2016 Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Karayolları Genel Müdürlüğü Stratejik Plan- 2012-2016 Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı TCDD Hedef 2023 295 Tedbir 4.6.4 Tedbir 4.6.3 Tedbir 4.6.2 Öncelik 4.6 Tedbir 4.6.1 Tedbir 4.5.2 Tedbir 4.4.4 Tedbir 4.4.3 Tedbir 4.4.2 Tedbir 4.4.1 Tedbir 4.5.1 Önceli k 4.5 Öncelik 4.4 Tedbir 4.3.5 Tedbir 4.3.4 Tedbir 4.3.3 Üst Ölçekli planlar Tedbir 4.3.2 Tedbirler Tedbir 4.3.1 Öncelik 4.3 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI 6.2.3. Proje Örnekleri Bölge planı hedeflerine, Onuncu Kalkınma Planı ile Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi’nin amaçlarına ulaşılabilmesi açısından önem taşıyan, temel sorunlara çözüm olabilecek, dönüşüm sürecine ve ekonomik çeşitlilik oluşturulmasına katkıda bulunabilecek, birden fazla kurumun sorumluluk alanına giren, kurumlar arası etkin koordinasyon ve sorumluluk gerektiren kritik reform alanları için projeler tasarlanmıştır. Söz konusu projeler, yönetilebilir ve sonuçlarının ölçülebilir olması açısından sınırlı sayıda tutulmuş olup ihtiyaç duyulan mevzuat, idari karar ve finansman bakımından merkezi ve yerel bütün kamu kurum ve kuruluşları tarafından öncelikli olarak ele alınacaktır. PROJE ADI SEKTÖR UYGULAMA YERİ PROJE PAYDAŞLARI ÜST ÖLÇEKLİ PLANLAR İLE UYUMU AMAÇLAR BEKLENEN SONUÇLAR ÖNGÖRÜLEN FAALİYETLER YAKLAŞIK MALİYET 296 Mera ıslahı Tarım, Çevre Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ve TRA2 İl Müdürlükleri Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı ve TRA2 İl Müdürlükleri Orman ve Su İşleri Bakanlığı ve TRA2 İl Müdürlükleri Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Damızlık ve Sığır Yetiştirici Birlikleri Bölge üniversiteleri Onuncu Kalkınma Planı Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (2014-2017) DAP Ana Eylem Planı Kuzeydoğu Anadolu Tarım Master Planı Kars Stratejik Gelişme Raporu Tarım ve hayvancılık için önem arz eden mera alanlarının sürdürülebilir ve verimli bir şekilde kullanılması ile hayvancılıkta verim artışı amaçlanmaktadır. Mera alanlarının verimi arttı. Hayvancılık için gerekli olan kaba yem ihtiyacı büyük oranda karşılandı. Çiftçinin girdi maliyetleri düştü. Meradan kaynaklanan salgın hastalıklar ile mücadele edildi. Mera alanlarına ulaşım kolaylaştı. Mera alanlarının tahsisi yapıldı. İlgili ve yetkili kamu kurumları, üniversite ve STK’lardan oluşan çalışma ekibi kuruldu. Mera ıslahı ile ilgili benzer projelerin yürütüldüğü bölgelerdeki çalışmalar yerinde incelendi. Mera ıslahı ile ilgili raporlar ve yayınlar tarandı. İl ve bölge bazlı mera alanları ve özelliklerini belirten haritalar çıkarıldı. Mera ıslahı konusunda çalışma yapan kurum ve kuruluşlarla istişare toplantıları yapılarak yapılabilecek çalışmalara ilişkin yol haritası çıkarıldı. Islahı gerçekleştirilecek meralara yönelik iş planı oluşturuldu. Meraların verimliliğini ve sürdürebilirliğini artırmak amacıyla mera kullanım rejimlerine yönelik kriterler belirlenerek eylem planları geliştirildi. Meralarda ıslah ve amenajman çalışmaları tamamlanarak gerekli yerlerde ulaşım yolları açıldı. Koruyucu barınaklar inşa edildi. Sondaj / Kanal / Gölet yapımı ile meralara temiz su sağlandı. 60 milyon TL (7 yıl) 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI PROJE ADI SEKTÖR UYGULAMA YERİ PROJE PAYDAŞLARI ÜST ÖLÇEKLİ PLANLAR İLE UYUMU AMAÇLAR BEKLENEN SONUÇLAR ÖNGÖRÜLEN FAALİYETLER YAKLAŞIK MALİYET 297 Kars–Ardahan-Hopa, Horasan-Ağrı-Van ve Ağrı-İran Demiryolu Hattının Kurulması Ulaşım, Sanayi, Ticaret, Turizm Ağrı, Ardahan ve Kars Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Kültür ve Turizm Bakanlığı Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Onuncu Kalkınma Planı Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (2014-2017) Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi DAP Ana Eylem Planı Bölgeler arası alternatif ulaşım ağlarının kurulması ile sanayi, ticaret ve turizmin geliştirilmesi amaçlanmaktadır. Bölgeler ve ülkeler arası ulaşım altyapısı geliştirildi. Ulaşım ağının gelişmesi ile bölgeler arası ticaret gelişti. Bölgede uluslararası ticaret yapan firma sayısında artış sağlandı. Bölge ürünleri yurtdışı pazarlarda yer bulmaya başladı. Ticaretin gelişmesi ile sanayi yatırımları arttı. Bölge, Kafkasya’nın önemli ticaret merkezlerinden biri haline geldi. Bölgedeki istihdam oranında artış sağlandı. Ulaşım ağının gelişmesi ile bölgeyi ziyaret eden turist sayısında artış sağlandı. Bölge dışına göç azaldı. İlgili kurum ve kuruluşlardan oluşan bir çalışma ekibi oluşturuldu. Fizibilite çalışmaları yapılarak uygun demiryolu güzergâhları ve kapasiteleri belirlendi. Belirlenen güzergâhlarda zemin iyileştirme faaliyetleri yapıldı. Belirlenen güzergâhlar üzerinde büyük sanat yapıları (köprü, tünel vs.) yapıldı. Demiryolu hatları inşa edildi. Aktarma altyapıları inşa edildi. Güzergâhlar üzerinde istasyonlar inşa edildi. Gümrükler tesis edildi. Depolama tesisleri inşa edildi. Ülkeler arası işbirliği anlaşmaları yapıldı. Bölge işadamları / girişimcilerine ihracat ve ithalat eğitimleri verildi. 900 milyon TL (10 yıl) 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI PROJE ADI SEKTÖR UYGULAMA YERİ PROJE PAYDAŞLARI ÜST ÖLÇEKLİ PLANLAR İLE UYUMU AMAÇLAR BEKLENEN SONUÇLAR ÖNGÖRÜLEN FAALİYETLER YAKLAŞIK MALİYET 298 Ilgar dağı, Sahara Dağı, Şavşat ve Bülbülan tünel projeleri Ulaşım, Sanayi, Ticaret, Turizm Ardahan Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Kalkınma Bakanlığı Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı Onuncu Kalkınma Planı Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (2014-2017) Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi DAP Ana Eylem Planı Bölgeler arası ulaşım altyapısının iyileştirilmesi ile ticaret ve turizmin geliştirilmesi ve bölgenin lojistik sektöründeki konumunun güçlendirilmesi amaçlanmaktadır. Bölgeler arası ulaşım altyapısı daha nitelikli hale geldi. Yüksek geçitlerden kaynaklı ulaşım ve trafik sorunları giderildi. Güzergâhlarda yük ve insan taşımacılığı arttı. Türkgözü sınır kapısından yapılan ticarette artış sağlandı. Ulaşım ağının gelişmesi ile bölgeler arası ticaret gelişti. Bölgede uluslararası ticaret yapan firma sayısında artış sağlandı. Bölge ürünleri yurtdışı pazarlarda yer bulmaya başladı. Ticaretin gelişmesi ile sanayi yatırımları arttı. Taşıma firmalarının yanısıra modern depoculuk altyapısı oluştu. Bölge Kafkasya’nın önemli ticaret merkezlerinden biri haline geldi. Bölgedeki istihdam oranında artış sağlandı. Ulaşım ağının gelişmesi ile özellikle Ardahan’daki alternatif turizm gelişti ve bölgeyi ziyaret eden turist sayısında artış sağlandı. Etüt çalışmaları yapılarak detaylı projeler hazırlandı. İhale yapılarak tünellerin inşası gerçekleştirildi. Ilgar ve Bülbülan geçitlerinde eğlendinlen alanları oluşturuldu. Güzergâh üzerindeki yolların fiziksel nitelikleri arttırıldı. Güzergâh boyunca sanat yapıları ile ağaçlandırma çalışması yapıldı. Türkgözü Gümrük ve Sınır Kapıları modernize edildi. Güzergâh üzerindeki köy sakinlerine ekoturizm, pazarlama ve girişimcilik eğitimleri verildi. 300 milyon TL (5 yıl) 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI PROJE ADI SEKTÖR UYGULAMA YERİ PROJE PAYDAŞLARI ÜST ÖLÇEKLİ PLANLAR İLE UYUMU AMAÇLAR BEKLENEN SONUÇLAR ÖNGÖRÜLEN FAALİYETLER YAKLAŞIK MALİYET 299 Kars Çayı, Kura ve Murat Nehirlerinin ıslahının yapılması ve eğlendinlen alanı haline getirilmesi Çevre ve Turizm Ardahan, Ağrı ve Kars Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ardahan, Ağrı ve Kars İl Özel İdareleri Ağrı, Ardahan ve Kars Belediyeleri DSİ Bölge Müdürlükleri Onuncu Kalkınma Planı Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi Türkiye Turizm Stratejisi DAP Ana Eylem Planı Kars Stratejik Gelişme Raporu Söz konusu yerlerin kentsel yenilemeye tabi tutularak rekreasyon alanı haline getirilmesi ile turizme kazandırılması ve halkın hizmetine sunulması amaçlanmaktadır. Kars Çayı, Kura Nehri ve Murat Nehri’nin ıslah ve rekreasyon projeleri hazırlandı. Diyadin Termal Turizm Merkezi İmar planı hazırlandı. Kars Çayı, Kura ve Murat Nehirleri’nin rekreasyon alanı haline gelmesi ile bölge insanının kullanımına açık sosyal donatı alanları oluşturuldu. Diyadin Termal Turizm Merkezi ile Kars ve Ardahan kent merkezlerinde nitelikli dinlenme ve yeme-içme tesislerinde artış sağlandı. Sosyo-kültürel hayatın gelişmesine ve göçün azalmasına katkı sağlandı. Kamu personelinin bölgede ortalama görev süresinin uzaması sağlanarak kamu hizmetinin kalitesinde artış sağlandı. Bölgenin yaşanabilirlik endeksinde iyileşme sağlandı. İlgili kurumlar arasında istişare toplantıları yapılarak yol haritası çıkarıldı. Söz konusu alanlara ilişkin tasarım ve peyzaj projeleri hazırlandı. Tasarım ve peyzaj projeleri doğrultusunda 3D görsel materyaller hazırlandı. Tüm paydaşların görüşlerinin alınması amacıyla toplantılar düzenlendi. Öngörülen yatırımlara ait etüt çalışmaları yapıldı. Dere ıslah çalışmaları yapıldı. Islah edilen alanlarda eğlendinlen alanları oluşturuldu. Proje yazılı ve görsel medyada tanıtıldı. 300 milyon TL (5 yıl) 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI PROJE ADI SEKTÖR UYGULAMA YERİ PROJE PAYDAŞLARI ÜST ÖLÇEKLİ PLANLAR İLE UYUMU AMAÇLAR BEKLENEN SONUÇLAR ÖNGÖRÜLEN FAALİYETLER YAKLAŞIK MALİYET 300 Ağrı, Ardahan ve Iğdır şehir merkezlerine doğalgaz hattı çekilmesi Enerji Ağrı, Ardahan ve Iğdır Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Ağrı, Ardahan ve Iğdır İl Özel İdareleri Ağrı, Ardahan ve Iğdır Belediyeleri Onuncu Kalkınma Planı Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (2014-2017) Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi (2011-2014) Ulusal Enerji Ar-Ge ve Yenilik Stratejisi, TÜBİTAK, 2011 DAP Ana Eylem Planı Şehir merkezlerine doğalgaz hattı çekilerek enerji verimliliğinin sağlanması ve hava kirliliğinin azaltılması amaçlanmaktadır. Kamu kurumları marifetiyle şehir merkezlerine doğalgaz hattı çekildi. Enerji verimliliği sağlandı. Hanehalkı ve girişimcilerin enerji giderleri azaldı. Hava kirliliği azaltıldı. Kentlerin yaşanabilirlik düzeyi yükseldi. Seracılık faaliyeti için alternatif enerji altyapısı oluşturuldu. OSB’lere doğalgaz hattı çekilmesi ile yatırımlar daha cazip hale geldi. BOTAŞ ile yerel kurumlar arasında isale hattının çekilmesi hakkında protokol imzalandı. Etüt çalışmaları gerçekleştirilerek isale hattı güzergâhları belirlendi. Doğalgaz hat güzergâhlarında kamulaştırma gerçekleştirildi. İsale hatları tüm şehir ve güzergâhlarda döşendi. Doğalgaz basınç düşürme ve ölçüm istasyonları kuruldu. Doğalgaz dağıtım işi özel sektöre ihale edildi. Doğalgaz tesisat işlerinde çalışmak üzere verilen eğitimlerle teknik personel yetiştirildi. 250 milyon TL (4 yıl) 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI PROJE ADI SEKTÖR UYGULAMA YERİ PROJE PAYDAŞLARI ÜST ÖLÇEKLİ PLANLAR İLE UYUMU AMAÇLAR BEKLENEN SONUÇLAR ÖNGÖRÜLEN FAALİYETLER YAKLAŞIK MALİYET 301 Sulama Kanalları ve Göletlerinin Oluşturulması Tarım ve hayvancılık Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Orman ve Su İşleri Bakanlığı DSİ Bölge Müdürlükleri Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars İl Özel İdareleri Köylere Hizmet Götürme Birlikleri Sulama Birlikleri Onuncu Kalkınma Planı Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (2014-2017) Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Stratejik Plan 2013 – 2017 DAP Ana Eylem Planı Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi Tarım Master Planı Kars Stratejik Gelişme Raporu Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars İlleri Tarımsal Yatırım Rehberleri Potansiyel su kaynakları kullanılarak yapılan sulama kanalları sayesinde tarım arazilerinin değerlendirilmesi, verimliğin arttırılması ve çiftçilerin bilinçlendirilmesi amaçlanmaktadır. Bölgede sulanabilir tarım arazisinin oranı %57,6’dan %80’e çıkartıldı. Çiftçiler sulama konusunda bilinçlendirildi. Modern sulama sistemleri kurularak tarımsal üretimde verimlilik artırıldı. Tarımsal ürünlerde çeşitlilik sağlandı. Rekolte miktarında artış sağlandı. Hayvancılık için gerekli olan kaba yem bitkileri üretiminde artış sağlandı. Tarımda istihdam oranında artış sağlandı. Tarım ürünlerinden elde edilen gelirde artış sağlandı. Sulamada yeraltı suyu kullanımı azaldı. Temel tarımsal gıda ürünlerinde yaşanan arz sorunu giderildi. Bölge tarımsal üretimde kendine yeter hale geldi. Bölgesel ölçekte verimli arazi haritası oluşturuldu. Bölgesel düzeyde kullanılabilir su kaynakları ve kapasiteleri belirlendi. Sulama ağlarının güzergâhları belirlendi. Söz konusu güzergâhlarda etüt çalışmaları yapıldı. Sulama ağları güzergâhlarında kamulaştırma çalışmaları yapıldı. Sulanacak arazilerde toplulaştırma çalışmaları yapıldı. Üreticiler modern tarım ve sulama teknikleri konusunda bilinçlendirildi. Sulama kanatları ve göletler yapıldı. 150 milyon TL (6 yıl) 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI PROJE ADI SEKTÖR UYGULAMA YERİ PROJE PAYDAŞLARI ÜST ÖLÇEKLİ PLANLAR İLE UYUMU AMAÇLAR BEKLENEN SONUÇLAR ÖNGÖRÜLEN FAALİYETLER YAKLAŞIK MALİYET 302 Tarihi kent kimliğinin canlandırılması projesi Turizm, Çevre Kars Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Kültür ve Turizm Bakanlığı, Kars Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Müdürlüğü, Kars Valiliği, Kars Belediyesi Onuncu Kalkınma Planı Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (2014-2017) Türkiye Turizm Stratejisi (2023) Kent turizm potansiyelinin ortaya çıkarılması ve tarihi yapıların ekonomik hayata kazandırılması ile kentsel yaşam kalitesinin artırılması amaçlanmaktadır. Kentin tarihi kimliği canlandırıldı. Yerel halkta kent kimliği bilinci oluşturuldu. Atıl durumdaki tarihi binalar ekonomiye kazandırıldı. Kars ve bölgenin ulusal ve uluslararası alanda bilinirliğinde artış sağlandı. Kars ara istasyon hüviyetinden çıkarak nihai destinasyon haline geldi. Kenti ziyaret eden turist sayısında artış sağlandı. Bölgedeki geceleme sayısında artış sağlandı. Turizm sektöründen elde edilen gelirde artış sağlandı. Yeni istihdam alanları oluşturuldu. Kars ili yaşanabilirlik endeksinde üst sıralara yükseldi. Kent sakinleri proje hakkında bilgilendirildi ve proje görüşler doğrultusunda şekillendirildi. Yeni /tescilli binaların sayıları, mülkiyet durumları ve hukuki statüleri belirlendi. BROP kapsamında Ajansımız tarafından sürdürülen Tarihi Kimliği ile Kars Kent Projesi ile elde edilecek olan “Kars Kentsel Tasarım Projesi”ne uygun şekilde çalışmaların etaplandırılması gerçekleştirildi. Röleve/restitüsyon/restorasyon planları hazırlandı. Plan ve Projeler Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Müdürlüğü’nce onaylandı. Kentsel Tasarım Projesi ve restorasyon projeleri doğrultusunda üç boyutlu görseller hazırlandı Gerekli kamulaştırmalar yapıldı. Yıkılacak binalarla ilgili yıkım işlemleri tamamlandı. Yenilenecek veya Osmanlı/Baltık mimarisine uygun olarak yapılacak binalarda yapım işleri tamamlandı. Söz konusu projenin tamamlanmasını müteakip Kars kent merkezinin ulusal ve uluslararası alanda tanıtımı gerçekleştirildi. Turizm ile doğrudan veya dolaylı olarak ilişkili olan sektör çalışanlarına yönelik eğitim faaliyetleri gerçekleştirildi. 250 milyon TL (7 yıl) 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI PROJE ADI SEKTÖR UYGULAMA YERİ PROJE PAYDAŞLARI ÜST ÖLÇEKLİ PLANLAR İLE UYUMU AMAÇLAR BEKLENEN SONUÇLAR ÖNGÖRÜLEN FAALİYETLER YAKLAŞIK MALİYET 303 Sarıkamış olimpik kayak merkezi projesi Turizm Kars Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Kültür ve Turizm Bakanlığı, Orman ve Su İşleri Bakanlığı Gençlik ve Spor Bakanlığı Kars Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Müdürlüğü Kars Valiliği Kars İl Özel İdaresi Genel Sekreterliği Sarıkamış Belediyesi Sarıkamış Kaymakamlığı Türkiye Turizm Stratejisi 2013 Onuncu Kalkınma Planı Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (2014-2017) DAP Ana Eylem Planı Stratejik Plan 2013-2017 (Gençlik ve Spor Bakanlığı) Ulusal ve uluslararası düzeyde kayak yarışların yapılabileceği bir kayak merkezinin Sarıkamış’a kazandırılması amaçlandırılmaktadır. Olimpik standartlarda kayak merkezi oluşturuldu. Bölgeyi kış turizmi için ziyaret eden turist sayısında artış sağlandı. Ulusal ve uluslararası çapta kayak yarışlarının kentte yapılması için altyapı sağlandı. Sarıkamış’ın ve bölgenin tanınırlığı arttı. Sarıkamış kış turizminde dünya çapında önemli bir destinasyon haline geldi. Sarıkamış kent merkezinin kentsel altyapısı iyileştirildi. Kentte turizm sektöründe girişimci sayısı arttı. Yeni istihdam alanları oluştu. Yurt içi ve yurtdışı gezileri yapılarak benzer yatırımlar incelendi. Sarıkamış Kış Sporları Turizm Merkezi ve çevresinin master planı hazırlandı. Uluslararası Kayak Federasyonu ile işbirliği protokolü imzalandı. Çalışma planı oluşturularak bu doğrultuda etaplandırma yapıldı. Turizm bölgesi içerisinde altyapı iyileştirmeleri yapıldı. Ulusal ve uluslararası yarışların yapılması için uygun pistler ve mekanik tesisler yapıldı. Ulusal ve uluslararası düzeyde medya temsilcileri ile turizm profesyonellerine yönelik tanıtım turları düzenlendi. Sarıkamış Kentsel Tasarım Projesi elde edildi ve söz konusu proje çerçevesinde Sarıkamış kent merkezi rehabilite edildi. Sarıkamış yerel halkı ve işletmecilerine eğitim verildi. 300 milyon TL (7 yıl) 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Güneş Enerjisi Üretim Merkezi Kurulması Enerji Ağrı Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı EPDK TÜBİTAK PROJE PAYDAŞLARI TEÜAŞ Ağrı Valiliği Ağrı İl Özel İdaresi Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Onuncu Kalkınma Planı Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (2014-2017) Türkiye Sanayi Strateji Belgesi (2011-2014) Ulusal Enerji Ar-Ge ve Yenilik Stratejisi, TÜBİTAK, 2011 ÜST ÖLÇEKLİ Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı Stratejik Planı (2010-2014) PLANLAR İLE Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı 2013-2017 Stratejik Planı UYUMU AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi (2007-2023) Ulusal Bilim ve Teknoloji Politikaları 2003-2023 Strateji Belgesi Verimlilik Stratejisi ve Eylem Planı (2014-2017) DAP Ana Eylem Planı Ağrı ili güneş enerjisi potansiyelinin değerlendirilerek enerji verimliliği AMAÇLAR ile çevresel sürdürülebilirliğin sağlanması amaçlanmaktadır. İlin enerji ihtiyacı büyük ölçüde karşılandı. Güneş enerjisi ile ilgili yan sanayi gelişti. İşletmeler ve bölge halkı enerji verimliliği konusunda bilinçlendirildi. BEKLENEN Elde edilen güneş enerjisi konutların ısıtılmasında, tarım arazilerinin SONUÇLAR sulanmasında, seraların ısıtılmasında ve ildeki sanayinin enerji ihtiyacının karşılanmasında kullanıldı. Hava kirliliğinde azalma oluştu. Hanehalkı ve işletmelerde enerji giderleri azaldı. Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan GEPA ve Avrupa Birliği Araştırma Merkezi tarafından hazırlanan JRC güneş radyasyon yoğunluğu haritalarından yararlanılarak Ağrı ilinin güneş enerjisi potansiyeli tespit edildi. Yatırım verimliliğinin en yüksek olduğu bölge tespit edildi. Santralin kurulacağı arazi tespit edildi ve kamulaştırma yapıldı. ÖNGÖRÜLEN Etüt çalışmaları tamamlandı. FAALİYETLER TEÜAŞ ile kurulacak santralin işletilmesine yönelik protokol imzalandı. Güneş enerjisi santrali kuruldu. Güneş enerjisi sanayinin bölgede geliştirilmesi amacıyla destek programları uygulandı. Biokütle, jeotermal, rüzgâr vb. diğer yenilenebilir enerji kaynaklarının da değerlendirilmesine yönelik gelişme planı hazırlandı. YAKLAŞIK 40 milyon TL (2 yıl) MALİYET PROJE ADI SEKTÖR UYGULAMA YERİ 304 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI PROJE ADI SEKTÖR UYGULAMA YERİ PROJE PAYDAŞLARI ÜST ÖLÇEKLİ PLANLAR İLE UYUMU AMAÇLAR BEKLENEN SONUÇLAR ÖNGÖRÜLEN FAALİYETLER YAKLAŞIK MALİYET 305 Maden varlıklarının değerlendirilmesi Maden TRA2 İlleri Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, ETİ Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü MTA Genel Müdürlüğü Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars Valilikleri Ağrı, Ardahan, Iğdır ve Kars İl Özel İdareleri Onuncu Kalkınma Planı Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (2014-2017) Ulusal Enerji Ar-Ge ve Yenilik Stratejisi, TÜBİTAK, 2011 Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Stratejik Planı (2010-2014) DAP Ana Eylem Planı Maden potansiyelinin tespit edilmesi ve ekonomiye kazandırılması amaçlanmaktadır. Maden varlıkları, rezervleri ve ekonomik değerleri belirlendi. Maden sektöründe faaliyet gösteren firmaların bölgede yatırım yapması sağlandı. Bölgede yer altı kaynakları kullanılarak katma değeri yüksek ürünler üretildi. Bölge madencilik ve maden sanayi gelişti. İstihdam olanağı sağlandı. Bölgeye ekonomik girdi sağlandı. MTA ile maden envanterinin oluşturulabilmesi amacıyla işbirliği protokolü imzalandı MTA tarafından bölgenin maden envanteri çıkarılarak ekonomik değeri yüksek madenlere ilişkin detaylı raporlar hazırlandı. Maden yatırımlarına yönelik etüt çalışmaları yapılarak fizibilite ile çevresel etki değerlendirme raporları hazırlandı. Madenlerin çıkarılması ve değerlendirilmesi için özel sektöre yönelik tanıtım ve işbirliği yapıldı. 150 milyon TL (10 yıl) 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI 7. PERFORMANS GÖSTERGELERİ GELİŞME EKSENİ 1. SOSYAL KALKINMA Gösterge Net göç hızı (binde) 15 yaş ve üzeri okuma bilmeyenlerin oranı (yüzde) Okul öncesi okullaşma oranları (yüzde) Ortaöğretimde net okullaşma oranları (yüzde) Öğretim görevlisi başına öğrenci sayısı Bebek ölüm oranı (binde) Bin kişiye düşen toplam hekim sayısı Bin kişiye düşen toplam diş hekimi sayısı Kamu personelinin bölgede ortalama kalma süresi (yıl) Sivil toplum Örgütü Üye Sayısı Diğer STK ve/veya kurumlarla işbirliği faaliyetleri yürüten STK’ların oranı (yüzde) Kadınların İşgücüne Katılma Oranı (yüzde) Kadınların İstihdam İçindeki Oranı (yüzde) Kişi Başına Düşen Gayrisafi Katma Değer (ABD Doları) Üniversite-Sanayi İşbirliği ile gerçekleştirilen proje sayısı TUİK,2012 2017 -15,14 Hedef 2020 -14,03 2023 -13,39 11,72 TUİK,2012 11,01 9 6 40,89 TUİK,2012 45,11 49,52 54 45,30 TUİK,2012 55,47 62,50 68,00 Mevcut Durum -16,13 22 17,76 1 0,11 Kaynak TUİK,2012 İl Sağlık Müdürlükleri, 2012 TUİK,2010 22 23 26 16,21 15,23 15,09 1,6 2,1 3,5 TUİK,2010 0,87 1,2 2,3 4,12 4,8 5,4 1000 2000 3000 50 55 60 SERKA, TRA2 Bölgesi’nde Yoğun 3,6 Kamu Çalışanı Göçü: Sorunlar ve Çözüm Önerileri TRA2 Bölgesi Sivil 498 Toplum Kuruluşları Profili TRA2 Bölgesi Sivil 45,3 Toplum Kuruluşları Profili 34 TÜİK (2012) 35 37 40 33 TÜİK (2012) 34 35 36 3.601 TÜİK (2008) 4.500 5.000 5.500 2 3 5 0 Üniversiteler (2013) GELİŞME EKSENİ 2. ÇEVRESEL SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK Gösterge Yenilenen veya yapılan park/mesire alanı sayısı Kentsel dönüşümü tamamlanan ilçe sayısı Yenilenen veya yapılan kent içi yol uzunluğu (km) Yenilenen veya yapılan kanalizasyon uzunluğu (km) Yenilenen veya yapılan içme suyu şebekesi uzunluğu (km) Doğalgaz Dağıtımı Yapılan İl Sayısı (adet) Yıllık hidro elektrik üretim kapasitesi (MW) Yenilenebilir Enerji Kaynaklarından Elektrik Üretim Kapasitesi (Biyogaz- 306 Mevcut Durum Kaynak Hedef 2020 2017 2023 Bölge Belediyeleri 20 30 40 Bölge Belediyeleri 2 3 7 - Bölge Belediyeleri 100 150 200 - Bölge Belediyeleri 100 200 300 - Bölge Belediyeleri 75 100 150 1 EPDK (2009) 3 4 4 TÜİK/TEİAŞ-2012 112 130 150 TEİAŞ 10 15 20 - 102 0 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Güneş, Biokütle, Jeotermal) MW İçme suyuna ulaşan belediyeli nüfusun toplam belediye nüfusuna oranı (%) Kanalizasyon şebekesi ile hizmet verilen belediye nüfusunun toplam belediye nüfusuna oranı (%) Atıksu arıtma tesisi ile hizmet edilen belediye nüfusunun toplam belediye nüfusuna oranı (%) Ağaçlandırılan alan miktarı (ha) Korunan alanların sayısı (adet) Korunan alanlar için hazırlanan uzun devreli gelişme planı ve yönetim planı sayısı 98 TÜİK, Çevre İstatistikleri 2010 99 100 100 77 TÜİK, Çevre İstatistikleri 2010 87 95 100 0 TÜİK, Çevre İstatistikleri 2010 60 80 100 7.000 13.000 17.000 19 22 24 1 3 5 1 3 5 0 1 2 2 3 5 25 30 35 4 4 4 4 6 6 1 3 5 2 4 5 Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Erzurum 13. Bölge Müdürlüğü 17 www.ormansu.gov.tr 1.670 0 Geri dönüşüm Tesisi Sayısı 0 Geri kazanım Tesisi Sayısı 0 Toplama Ayırma Tesisi Sayısı 0 Atık Su Arıtma Tesisi Sayısı (adet) 0 Katı Atık Bertaraf Tesisi Sayısı (adet) 1 İçme suyu Arıtma Tesisi Sayısı (adet) 1 Biyogaz Tesisi Sayısı (adet) 0 Çevre ve İklim Değişikliği Farkındalık Projeleri (adet) 0 İl Orman ve Su İşleri Müdürlükleri ÇSB, Çevre Durum Raporu 2012 Yılı Özeti-İller ÇSB, Çevre Durum Raporu 2012 Yılı Özeti-İller ÇSB, Çevre Durum Raporu 2012 Yılı Özeti-İller ÇSB, Çevre Durum Raporu 2012 Yılı Özeti-İller ÇSB, Çevre Durum Raporu 2012 Yılı Özeti-İller ÇSB, Çevre Durum Raporu 2012 Yılı Özeti-İller İl Çevre ve Şehircilik Müdürlükleri İl Çevre ve Şehircilik Müdürlükleri GELİŞME EKSENİ 3. ERİŞİLEBİLİRLİK Gösterge Bitümlü Sıcak Karışım Kaplamalı Yol Uzunluğu (km) Bölünmüş Devlet Yolu Uzunluğu (km) Demiryolu Uzunluğu (km) Demiryolunu Kullanan Yolcu Sayısı (kişi/yıl) Demiryollarında Elleçlenen Yük Miktarı (ton/yıl) Havaalanlarındaki Yolcu Trafiği (kişi/yıl) Havaalanlarındaki Yük Ve Kargo Taşımacılığı Durumu (ton/yıl) Havaalanlarından Yapılan Yurt İçi Uçak Sefer Sayısı (adet/yıl) Havaalanlarından Yapılan Uçuş Noktaları Sayısı (adet) 307 Mevcut Durum Kaynak Hedef 2020 2017 2023 152 KGM (2012) 225 275 315 639 248 KGM (2009) TCDD (2012) 725 384 800 424 860 424 162.313 TCDD (2011) 180.000 200.000 300.000 107.144 TCDD (2011) 150.000 200.000 300.000 585.407 DHMİ-2012 600.000 675.000 750.000 6.189 DHMİ-2012 6.600 7.000 7.400 5.151 DHMİ-2012 5.500 6.000 6.500 3 DHMİ-2012 5 7 8 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Bölgedeki Motorlu Kara Taşıt Sayısı (adet) 93.314(20 11) 1.308 Karayollarında Yapılan Kaza Sayısı (2011) Karayollarında Km Başına Taşınan Yük 855.747 Miktarı (ton/km) (2011) Karayollarında Km Başına Düşen Yolcu 2.177.856, Miktarı (kişi/km) 00 Karayollarında Km Başına Geçiş Yapan 855.747 Taşıt Sayısı (adet/km) Asfalt Yola Sahip Köy Yolu Uzunluğu 1.346 (km) GSM Kapsaması Olmayan Yerleşim 85 Yeri Sayısı- Adet TUIK Bölgesel İstatistikler-2011 TUIK Bölgesel İstatistikler-2011 95.000 97.000 100.000 1.100 1.000 920 KGM (2011) 1.500.000 1.750.000 2.250.000 KGM (2011) 2.500.000 3.000.000 3.500.000 KGM (2011) 1.000.000 1.200.000 1.500.000 1.446 1.546 1.646 30 10 0 İl Özel İdareleri (2012) BTK-2012 GELİŞME EKSENİ 4. REKABET EDEBİLİRLİK Mevcut Gösterge Kaynak Durum Sulanan Tarım Arazilerinin Sulanabilir 30,35 Tarım İl Müd. (2012) Tarım Arazilerine Oranı (yüzde) Kayıtlı Et Üretimi Yapan İşletme Sayısı 15 Tarım İl Müd. (2012) (adet) Gıda, Tarım ve 25-50 (ton/gün) süt işleyen İşletme 5 Hayvancılık İl Müd. Sayısı (adet) ve SERKA (2012) Gıda, Tarım ve 50+ (ton/gün) Süt İşleyen İşletme Sayısı 2 Hayvancılık İl Müd. (adet) ve SERKA(2012) Örtü Altı Sebze-Meyve Üretimi (ton) 57 TÜİK (2012) Kaz Sayısı (adet) 216.558 TÜİK (2012) Organik Tarım Faaliyetlerinde Bulunan 8.123 TÜİK (2012) Çiftçi Sayısı (Kişi) Kişi Başına Bitkisel Üretim Değeri (TL) 386 TÜİK (2011) Kişi Başına Canlı Hayvan Değeri (TL) 3.322 TÜİK (2011) Kişi Başına Hayvansal Ürünler Değeri 644 TÜİK (2011) (TL) Traktör Sayısı (adet) 20.582 TÜİK (2012) Biçerdöver Sayısı (adet) 17 TÜİK (2012) Kültür Irkı hayvan oranı 7,86 TÜİK 2012 Kovan Başına Bal Üretimi (kg/adet) 1,25 TÜİK 2012 Küçükbaş hayvan sayısı 1.307.422 TÜİK 2012 Büyükbaş hayvan sayısı 1.246.769 TÜİK 2012 Faaliyete geçirilen organize tarım0 TÜİK 2012 hayvancılık bölge/OSB sayısı Tarımda istihdamın toplam istihdam 52,75 TÜİK 2013 içerisinde oranı Kültür ve Turizm İl Turizm İşletmeli Otel Sayısı (adet) 27 Müd. (2013) Turizm İşletmeli Otellerdeki Oda Sayısı Kültür ve Turizm İl 1.470 (adet) Müd. (2013) Turizm İşletmeli Otellerdeki Yatak Kültür ve Turizm İl 2.906 Sayısı (adet) Müd. (2013) Kültür ve Turizm Otel Konaklama Sayısı (adet) 308.610 Bakanlığı, 2012 Konaklayan Yerli Turist Sayısı (İşletme Kültür ve Turizm 264.377 ve Belediye belgeli tesisler toplam) Bakanlığı, 2011 Konaklayan Yabancı Turist Sayısı 44.233 Kültür ve Turizm 308 Hedef 2020 2017 2023 34 40 45 18 22 25 10 15 22 3 7 9 100 380.000 170 500.000 200 600.000 11500 13000 15.000 400 3400 417 6000 430 7.023 950 1500 2070 22000 25 10,5 2,5 1.400.000 1.350.000 24000 40 14 3,5 1.750.000 1.450.000 25.000 50 17,2 4,5 2.000.000 1.600.000 2 3 4 45 40 38 40 55 80 3.000 5.000 8.000 4.500 7.500 10.000 500.000 800.000 1.200.000 350.000 500.000 700.000 70.000 100.000 150.000 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI (İşletme ve Belediye belgeli tesisler toplam) Ortalama kalış Süresi Gürbulak Sınır Kapısından Giriş Yapan Yabancı Sayısı(adet) Dilucu Sınır Kapısından Giriş Yapan Yabancı Sayısı(adet) Türkgözü Sınır Kapısından Giriş Yapan Yabancı Sayısı(adet) Aktaş Sınır kapısından giriş yapan yabancı sayısı İşgücüne Katılma Oranı (yüzde) İstihdamda Sanayi Sektörünün Payı (yüzde) Toplam İşletme Sayısı (adet) İmalat Sanayi / Toplam İşletme Sayısı (yüzde) 10 ve Üzerinde Çalışana Sahip İşyeri Sayısı (adet) Bölge Sanayinde İstihdam Edilen Mühendis ve Teknisyen Sayısı Sanayi Sektörünün Katma Değer İçindeki Payı (yüzde) KOSGEB'e Kayıtlı KOBİ Sayısı (adet) KOSGEB Desteklerinden Yararlanan Proje Sayısı (adet) Marka, Patent, Faydalı Model, Endüstriyel Tasarım Toplam Tescil Sayısı (adet) Yatırım Teşvik Belgesi Sayısı (adet) OSB'lerde Tahsis Edilen Parsel Sayısı (adet) KSS'lerdeki Kullanıma Hazır İşyeri Sayısı (adet) Toplam İhracat Miktarı (milyon ABD Doları) İhracatçı Firma Sayısı (adet) Toplam İthalat Miktarı (milyon ABD Doları) İstihdam Oranı (yüzde) TRA2 Bölgesi’ndeki Toplam Mevduat (Milyon Türk Lirası) Takipteki Alacaklar/Toplam Nakdi Kredi (Yüzde) Toplam Nakdi Kredi/ Toplam Mevduat (Yüzde) Banka Şubesi Sayısı 309 Bakanlığı, 2011 1,3 Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2011 1,5 1,8 2,3 390.348 TÜİK, 2012 600.000 700.000 1.000.000 249.687 TÜİK, 2012 315.000 400.000 500.000 34.175 TÜİK, 2012 15.000 25.000 45.000 - 25.000 45.000 100.000 55,0 TÜİK (2012) 58 60 62 14 TÜİK (2009) 16 20 24 18.000 22.000 25.000 6 8 10 450 550 700 15.644 4,7 361 SERKA TAMSAYIM 2013 SERKA TAMSAYIM 2013 SERKA TAMSAYIM 2013 307 TOBB (2012) 400 600 800 13 TÜİK (2008) 15 18 20 3.783 KOSGEB 2013 5.000 8.000 10.000 129 KOSGEB 2013 300 600 900 329 Türk Patent Enstitüsü (2012) 450 600 700 120 150 200 150 180 220 1.800 2.000 2.200 87 112 1.463 Ekonomi Bakanlığı(2013) Sanayi Bakanlığı (2012) Sanayi Bakanlığı (2011) 131 TÜİK (2012) 160 200 250 176 TÜİK (2011) 220 250 280 88 TÜİK (2012) 95 100 110 50,9 TÜİK (2012) 53 55 57 1.869 BDDK(2013) 2.100 2.500 3.000 3 BDDK(2013) 3 2 2 182 BDDK(2013) 185 190 195 74 BDDK(2013) 100 120 150 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI 8. FİNANSMAN Bölgenin kalkınması için gerekli faaliyetlerin gerçekleştirilmesi sürekli, güvenilir ve yeterli mali kaynakların sağlanması ile mümkün olabilir. Bu açıdan finansman stratejisinin belirlenmesi, kaynaklarının tespit edilmesi ve uygulayıcı kurum ve kuruluşların kullanımlarına sunulması hayati önem taşımaktadır. Finansman stratejisi, mevcut ulusal veya uluslararası kaynaklarla bölge planı amaçlarına hizmet edecek faaliyetlerin mali boyutu arasında ilişki kurmaktadır. Bölge planının uygulama dönemi olan 2014-2023 döneminde TRA2 Bölgesi’nde kullanılabilecek başlıca finans kaynakları aşağıda listelenmiştir. Kamu Yatırımları, Yatırımlarda Devlet Yardımları (Hazine Teşvikleri), Serhat Kalkınma Ajansı (SERKA) Destekleri, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Destekleri, KOSGEB Destekleri Ekonomi Bakanlığı Destekleri, İŞKUR Destekleri, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Destekleri, TÜBİTAK Destekleri, Uluslararası Doğrudan Yatırımlar, AB Destek Programları, Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu (TKDK) Destekleri, Köylerin Altyapısının Desteklenmesi Projesi (KÖYDES) Sosyal Destek Programı (SODES) Diğer Finansman Kaynakları Farklı öncelikleri amaçlayan bu destekler ve programların bazıları altyapı yatırımlarını (Kamu Yatırımları, KÖYDES), bazıları işletmeleri (SERKA, KOSGEB, Ekonomi Bakanlığı, TÜBİTAK, TKDK, İŞKUR), bazıları sosyal projeleri (SODES, AB Programları) bazıları kurumsal kapasitenin arttırılmasını (SERKA, SODES, AB Programları) desteklemektedir. Kamu Yatırımları yıllar boyunca Türkiye ve özellikle TRA2 Bölgesi Ekonomisindeki büyümenin ana lokomotifi olmuştur. Ancak son yıllarda devletin üretim faaliyetlerinden çekilmesi ve özelleştirmeler sonucu kamu yatırımları daha çok eğitim, sağlık, ulaştırma ve haberleşme gibi alanlarda yoğunlaşmaktadır. 1999 yılında TRA2 Bölgesi’ndeki toplam kamu yatırımı 14 milyon TL iken, 2012 yılında 518 milyon TL’ye ulaşmıştır. Bölge illeri arasında Ağrı son yıllarda yapılan konut yatırımları ile diğerlerine göre daha fazla kamu yatırımı çekmektedir (Grafik 82). Bölgede 1999 yılında toplam kamu yatırımlarının yaklaşık yüzde 30’u tarım sektörüne yapılırken 2012 yılında bu oran yüzde 12’ye düşmüştür. Bölgedeki kamu yatırımlarının yıllar itibarıyla değişiminde de eğitim, sağlık, konut ve ulaştırma alanlarında yapılan projelere bağlı olarak büyük değişimler gözlemlenmektedir. Yıllara göre kamu yatırım alanlarını etkileyen projelerden; 2011 yılında TOKİ’nin projeleriyle konut (yüzde 27), 2008 yılında yeni açılan üniversiteler nedeniyle eğitim (yüzde 38), ve 2007 yılında hastane inşaatlarıyla sağlık (yüzde 19), 2002 ve 2006’da BOTAŞ’ın yatırımları nedeniyle ulaştırma-haberleşme alanları, ilgili yıllarda bölgeye yapılan kamu yatırımlarından büyük pay almışladır (Tablo 147). 310 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI 300 275 250 225 200 175 150 125 100 75 50 25 0 1999 2002 2005 2008 2011 2012 Ağrı 5 43 44 44 280 269 Ardahan 1 6 21 23 43 47 Iğdır 3 7 10 19 73 58 Kars 5 21 33 48 136 144 Grafik 82 TRA2 Bölgesi Kamu Yatırımları (milyon TL) Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, Kamu Yatırımları (www.kalkinma.gov.tr, Erişim: 01.07.2013) Tablo 147: Kamu Yatırımlarının Sektörel Dağılımı (yüzde) Yıl 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Tarım Madencilik İmalat Enerji 30,7 35 19,3 16,3 14,2 18 11,8 19 22,8 21,8 21,5 18,3 13,4 12,3 2,1 0,9 0 0 0 0 2,3 0 1,5 0,7 0,7 0,1 0,9 0,2 0,8 1,4 1,6 0,2 0 0 1,3 0 2,5 0,1 0 0,7 0,2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0,1 0,4 UlaştırmaDiğer Kamu Turizm Konut Eğitim Sağlık Haberleşme Hizmetleri 17,5 1 3,3 29,8 3,6 11,4 7,7 2,7 1,4 33,1 8,6 9,2 41,6 0 0,4 18,7 7,7 10,8 48,1 0 0,5 15,2 4 15,7 29,2 0 0,5 25,3 10,6 20,1 9,6 0 3 33,2 18,7 17,5 17,6 0 3,4 25,6 11,8 26,1 29,7 0 4,2 28,7 9,4 9,1 8,6 0,1 6,3 31 19,5 7,7 15,3 0,2 6,8 38,2 8,9 7,9 12,9 0,1 6,5 37,2 11 10,2 19,4 0,2 4,3 33,5 12 11,5 14,8 0,2 27,2 25,1 7 11,1 15,6 0 19,6 27,8 6,9 17,1 Kaynak: Kalkınma Bakanlığı, Kamu Yatırımları (www.kalkinma.gov.tr, Erişim: 01.07.2013) Bölgenin eksikleri göz önüne alındığında önümüzdeki dönemde kamu yatırımlarının sağlık, konut ve ulaştırma alanlarında yoğunlaşması beklenmektedir. Bölge Planının uygulanması esnasında sağlık, konut, ulaştırma ve haberleşme alanlarındaki eksikliklerin giderilmesinde kamu yatırımlarının çok büyük katkısı olacaktır. Bölgedeki kent ve sanayi altyapı eksikliklerinin giderilmesi için ilgili alanlarda hazırlanacak projelere en büyük kaynağı yine kamu sağlayacaktır. Kamu yatırımlarında olduğu gibi diğer finansman kaynakları da yıllar içerisinde o dönemin ihtiyaçlarına göre şekillenmekte ve değişmektedir. Örneğin KOSGEB son yıllarda ülke genelinde girişimciliğin artması için büyük bir Uygulamalı Girişimcilik Eğitimi seferberliğine başlamış ve eğitim programına katılanlara işlerini kurarken karşılıksız destek sağlamıştır. Bölge planının uygulama döneminde yapılacak faaliyetler için ilgili finansman kaynaklarının dikkatlice incelenmesi ve uygun olan kaynağın kullanılması elzemdir. Farklı kaynakların kullanımı ile hem bölge aktörleri üzerindeki finansal yükün hafiflemesi hem de bölge aktörlerinin kurumsal kapasitelerinin artması sağlanacaktır. 311 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI 9. KOORDİNASYON, İZLEME VE DEĞERLENDİRME TRA2 Bölgesi 2014-2023 Bölge Planı; TRA2 Bölgesi’nde, söz konusu dönemde gerçekleştirilecek tüm kalkınma faaliyetleri ve uygulanacak proje ve programlara temel oluşturacak bir strateji belgesidir. Bölge planının amaç ve hedeflerine ulaşılabilmesi, uygulama sürecinde bölgedeki kurum ve kuruluşların planın önceliklerini özümsemesine ve planın uygulanması sürecinde sürekli işbirliği ve koordinasyonun sağlanmasına bağlıdır. Ajans, plan öncelikleri doğrultusunda geliştireceği destek programları ve yapacağı çalışmalarla bölge planı amaçlarına ulaşılmasını teşvik edecektir. Ajans, destekleyeceği projelerin uygulama sürecinde denetim ve raporlama fonksiyonunun yanı sıra ilgili süreçlerde sorun giderici ve yol gösterici olmasının yanısıra doğrudan destek sağladığı projeler ile birlikte TRA2 Bölgesi’ndeki diğer proje ve gelişmelerin hepsini, bu projeleri yürüten kurum ve kuruluşlarla koordinasyon içerisinde takip edecek; kamu kuruluşları, özel sektör ve sivil toplum kuruluşlarının proje oluşturma ve uygulama ile izleme ve değerlendirme süreçlerine dâhil olacaktır. Bölge Planında belirlenen gelişme eksenleri, amaçlar ve tedbirlerin mevcut Üst Ölçekli Planlarla uyumu 6.2.2. Bölümde detaylı olarak yer almaktadır. Planın uygulama süreci içerisinde üst ölçekli planlar yakından takip edilerek bu planlarda yapılacak değişikliklere veya yeni plan oluşturulması çalışmalarına Ajans tarafından katkı sağlanacaktır. Ayrıca yeni hazırlanan veya revize edilen üst ölçekli planlar ile işbu plan karşılaştırılarak gerekli görülen durumlarda bölge planı ve uygulama süreci revize edilecektir. Planın amaç ve hedeflere ulaşma derecesini ölçebilmek için belirlenen performans göstergeleri 7. Bölümde yer almaktadır. Bu performans göstergelerinin yardımıyla planın etkinliğinin izlenmesi, uygulama sürecindeki sorunlara yönelik tedbirler alınması ile gerekli işbirliği ve koordinasyonun sağlanması görevleri Ajansa aittir. Böylece Ajans, planda yer alan uygulamaları bölgenin tüm aktörleri nezdinde takip edebilecek ve gerekli revizyonlarla plana dinamizm katabilecektir. Bölgede sürdürülebilir kalkınmanın sağlanmasına katkı sağlayacak planın başarıyla uygulanabilmesi, yerel kaynakların harekete geçirilebilmesi ile mümkün olacaktır. Planda yer alan hedeflere ulaşılabilmesi 4.1.2. Bölümde detayları açıklanan Kamu Yatırımlarının tamamlanmasına ek olarak, bölge aktörlerinin çeşitli finans kaynaklarını kullanmaları ile mümkün olacaktır. Bu finans kaynaklarının bölge genelinde kullanımının arttırılması öncelikli hedefler arasında olup Ajans, bölge aktörlerinin farklı finans kaynaklarına ulaşabilmeleri için köprü vazifesi görmeye devam edecektir. Özellikle hali hazırda Ekonomi Bakanlığı ile işbirliği halinde yürütülen Yatırımlarda Devlet Yardımları ile KOSGEB ile birlikte yürütülen KOBİ ve girişimci destek uygulamalarının yaygınlaştırılması, izlenmesi ve bölge şartlarına göre yenilenmesi/iyileştirilmesi; bölgede yapılacak yatırımlar için kolaylaştırıcı bir rol üstlenecektir. Bölge Planı çerçevesinde geliştirilen programların uygulama süreci sona erdikten makul bir süre sonra etki analizleri yapılacaktır. Ajans tarafından yürütülecek izleme değerlendirme faaliyet raporları ve etki analizleri düzenli olarak Yönetim Kurulu, Kalkınma Kurulu, Kalkınma Bakanlığı ve ilgili kurum ve kuruluşlara sunulacaktır. Yayımlanmasında 312 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI yarar görülen raporlar Kalkınma Bakanlığı’nın da görüşleri alınarak Ajans internet sitesi vasıtasıyla kamuoyunun bilgisine sunulacaktır. Bu kapsamda, bölge planı uygulama sürecinde önceliklere göre etkin rol oynaması beklenen kurum ve kuruluşlar Tablo 148’de sunulmuştur. Tablo 148: Bölge Planı uygulama sürecinde etkin rol oynayacak kurum ve kuruluşlar GELİŞME EKSENLERİ ÖNCELİKLER 1.1.İşgücünün beceri seviyesinin yükseltilmesi ve istihdam edilebilirliğinin artırılması 1.2.Eğitimde altyapı ve hizmet kalitesinin iyileştirilmesi SOSYAL KALKINMA ÇEVRESEL SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK ERİŞİLEBİLİRLİK 313 UYGULAYICILAR İl İstihdam Kurulları, İŞKUR, İl Milli Eğitim Müdürlükleri, Üniversiteler, STK'lar, Özel Sektör Kuruluşları İl Milli Eğitim Müdürlükleri, Üniversiteler, STK'lar İl Sağlık Müdürlükleri, Kamu 1.3.Sağlık alanında Hastaneleri Birlikleri, Halk Sağlığı altyapı ve hizmet Müdürlükleri, Üniversite Hastaneleri, kalitesinin iyileştirilmesi STK'lar 1.4. Kurumsal Tüm Paydaşlar kapasitenin arttırılması 1.5. Özel ilgi gruplarının Aile ve Sosyal Politikalar İl toplumsal hayata aktif Müdürlükleri, İl Milli Eğitim katılımının artırılması Müdürlükleri, Üniversiteler, STK'lar 1.6. Kadının toplumsal Aile ve Sosyal Politikalar İl statüsünün Müdürlükleri, İl Milli Eğitim güçlendirilmesi Müdürlükleri, Üniversiteler, STK'lar 2.1 Kentsel altyapının Belediyeler, İl Özel İdareleri, TCK, DSİ, iyileştirilmesi Türk Telekom 2.2. Kırsal Gelişmenin TKDK, Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Sağlanması Müdürlükleri, İl Özel İdareleri, STK'lar 2.3. Çevrenin korunması Belediyeler, Çevre ve Şehircilik İl ve çevre kirliliğinin Müdürlükleri, İl Özel İdareleri, STK'lar, önlenmesi OSB Müdürlükleri, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2.4. Enerji kaynaklarının Belediyeler, İl Özel İdareleri, DSİ, Çevre etkin kullanılması ve Şehircilik İl Müdürlükleri 3.1. Ulaşım Alt Belediyeler, İl Özel İdareleri, TCK, Yapısının İyileştirilmesi TCDD, DHMİ İl Özel İdareleri, Bilim, Sanayi ve 3.2. Bilgi ve Teknolojiye Teknoloji İl Müdürlükleri, KOSGEB, Erişim İmkânının Üniversiteler, Özel Sektör Kuruluşları, Artırılması STK'lar 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI REKABET EDEBİLİRLİK 314 Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl 4.1. Tarımsal üretimde Müdürlükleri, Üniversiteler, Araştırma verimliliğin ve yenilikçi Merkezleri ve Enstitüler, Meslek uygulamaların Odaları, Kooperatif ve Birlikler, TKDK, artırılması İl Özel İdareleri, STK'lar, Özel Sektör, Kuruluşları, Kültür ve Turizm Bakanlığı, İl Kültür ve 4.2. Turizmde bölgesel Turizm Müdürlükleri, İl Özel İdareleri, marka olunması STK'lar, Özel Sektör Kuruluşları Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl 4.3. İmalat sanayinde Müdürlükleri, KOSGEB, Üniversiteler, verimlilik ve katma STK'lar, OSB Müdürlükleri, Özel Sektör değerin artırılması Kuruluşları Ekonomi Bakanlığı Doğu Anadolu 4.4. Dış Ticaret ve Bölge Müdürlüğü, Gümrük ve Ticaret İl Lojistik Merkezi Müdürlükleri, Gümrük Müdürlükleri, Olunması TCDD, STK'lar, Özel Sektör Kuruluşları Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı 4.5. Tabii kaynakların MTA Genel Müdürlüğü, Bilim, Sanayi katma değerinin ve Teknoloji İl Müdürlükleri, KOSGEB, artırılması Üniversiteler, STK'lar, Özel Sektör Kuruluşları 4.6 Girişimcilik altyapısı ve kültürünün KOSGEB, Üniversiteler, STK'lar geliştirilmesi 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI 10. KAYNAKÇA 315 Ağrı Belediyesi verileri Ağrı Gençlik ve Spor İl Müdürlüğü verileri Ağrı İl Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü verileri Ağrı İl Dernekler Müdürlüğü Verileri Ağrı İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü Verileri Ağrı İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü verileri Ağrı İl Özel İdaresi Yıllık Brifing Raporları -2011 Ağrı İl Sağlık Müdürlüğü Verileri Ağrı Sosyal Güvenlik İl Müdürlüğü Verileri Ağrı Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Verileri Ağrı Toplum Sağlığı Merkezi Verileri Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (2008), Türkiye’de Kadına Yönelik Aile İçi Şiddet Araştırması Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (2011), Türkiye’de Yaşlılık Dönemine İlişkin Beklentiler, Ankara Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (2012), Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Yaşlanma Ulusal Eylem Planı Uygulama Programı Taslağı Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (2012), Kadına Yönelik Şiddetle Mücadele Ulusal Eylem Planı (2012-2015), Ankara Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Toplumsal Cinsiyet Eşitliği ve Kadın Hakları Raporu Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (2012), Türkiye’de Yaşlıların Durumu ve Yaşlanma Ulusal Eylem Planı Uygulama Programı, Ankara Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Ulusal Eylem Planı (2008-2013) Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı; Sosyal Yardımlar Genel Müdürlüğü verileri Ardahan Belediyesi verileri Ardahan Gençlik ve Spor İl Müdürlüğü verileri Ardahan İl Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü verileri Ardahan İl Dernekler Müdürlüğü Verileri Ardahan İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü Verileri Ardahan İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü verileri Ardahan İl Özel İdaresi Yıllık Brifing Raporları -2011 Ardahan İl Sağlık Müdürlüğü Verileri Ardahan Sosyal Güvenlik İl Müdürlüğü Verileri Ardahan Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Verileri Ardahan Toplum Sağlığı Merkezi Verileri Avrupa Birliği Araştırma Merkezi; Dünya Güneş Enerjisi Potansiyeli Çalışması http://re.jrc.ec.europa.eu/pvgis/ Avrupa Birliği Bakanlığı (2011), 2012 Avrupa Aktif Yaşlanma ve Nesiller arası Dayanışma Yılı Hakkında Bilgi Notu Bahtiyarca B. R. (2006). Tıbbi Ve Aromatik Bitkilerin Kullanım Alanları, Tıbbi Adaçayı Ve Ülkemizde Kekik Adıyla Bilinen Türlerin Yetiştirme Teknikleri. Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi. Ankara. 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI 316 Bankacılık Denetleme ve Düzenleme Kurumu, www.bddk.org.tr. Başbakanlık Kadına Yönelik Aile İçi Şiddetle Mücadele Ulusal Eylem Planı Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı Stratejik Planı (2008-2012) Başbakanlık Yatırım Destek ve Tanıtım Ajansı; Taşımacılık ve Lojistik Sektörü Raporu-2010 Bilgi Teknolojileri Kurumu; Mobil Numara Taşınabilirliğinin Etkileri Bilgi Teknolojileri Kurumu; Sabit, Mobil ve İnternet Penetrasyon Oranı Verileri Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, (2013) 81 İl Durum Raporu 2012 Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü, (2012), Kars Organize Sanayi Bölgesi Parsel Tahsis Komisyon Raporu Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Türkiye Sanayi Stratejisi Belgesi 2011-2014 BOTAŞ; Enerji Nakil Hatları Verileri BTK (2010), Mobil Numara Taşınabilirliğinin Etkileri Çevre ve Orman Bakanlığı (Mülga) Atıksu Arıtımı Eylem Planı (2008-2012) Çevre ve Orman Bakanlığı (Mülga) (2006), Orman Varlığımız Çevre ve Orman Bakanlığı (Mülga) AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi (2007-2023) Çevre ve Orman Bakanlığı (Mülga) Atık Yönetimi Eylem Planı (2008-2012) Çevre ve Orman Bakanlığı (Mülga) Stratejik Plan (2010-2014) Çevre ve Orman Bakanlığı (Mülga), (2006), AB Entegre Çevre Uyum Stratejisi (2007-2023) Çevre ve Orman Bakanlığı (Mülga); (2010) Temiz Hava Eylem planı (2010-2013) Çevre ve Orman Bakanlığı 2023 Hedefleri Çevre ve Orman Bakanlığı, (Mülga) (2007), Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi ve Eylem Planı Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (2010), Temiz Hava Eylem Planı (2010-2013) Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (2012), Çevre Durum Raporu 2012 Yılı Özeti-İller Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (2012), Türkiye Çevre Durum Raporu 2011 Çevre ve Şehircilik Bakanlığı İklim Değişikliği Eylem Planı-2011-2023 Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ulusal İklim Değişikliği Strateji Belgesi (2010-2020) Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Ulusal Temiz Hava Eylem Planı (2010-2013) Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, (2012) Türkiye Çevre Sorunları ve Öncelikleri Envanteri Değerlendirme Raporu, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, (2012), Çevresel Göstergeler 2011 Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, (2012), Türkiye Cumhuriyeti Ulusal İklim Değişikliği Eylem Planı (2011-2023) Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, www.csb.gov.tr Çevre ve Şehircilik Bakanlığı; Türk Alman Biyogaz Projesi / Türkiye Biyogaz Envanteri Çalışması-2012 Çevre ve Şehircilik Bakanlığı; Ulusal Hava İzleme Ağı, www.havaizleme.gov.tr Demirayak, F. (2002) Biyolojik Çeşitlilik-Doğa Koruma ve Sürdürülebilir Kalkınma Devlet Hava Meydanları; www.dhmi.gov.tr Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü; www.dsi.gov.tr Dünya Bankası verileri, www.worldbank.org Ekonomi Bakanlığı (2011) İl İl Dış Ticaret Potansiyeli Ekonomi Bakanlığı Girdi Tedarik Stratejisi (GİTES) Eylem Planı Ekonomi Bakanlığı Ticaret Müşavirlikleri Verileri Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, 2010-2014 Stratejik Plan 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI 317 Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Güneş ve Rüzgâr Enerjisi Potansiyeli Çalışmaları Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, İllerin Enerji Görünümleri Çalışması- 2012 Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, TEİAŞ 2011-2015 Stratejik Plan Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, http://organik.tarim.gov.tr/veri/iller3.asp?yil= 2011&il=75 Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Kırsal Alanda Kadının Güçlendirilmesi Ulusal Eylem Planı (2012 - 2016) Gürcistan Ulusal İstatistik Ofisi, www.geostat.ge, Hacettepe Üniversitesi, (2008), Türkiye’de Kadına Yönelik Aile İçi Şiddet Araştırması Halkbank verileri, http://www.halkbank.com.tr/investment/investment.asp?type=3&date=201206211651 08 Iğdır Belediyesi verileri Iğdır Gençlik ve Spor İl Müdürlüğü verileri Iğdır İl Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü verileri Iğdır İl Dernekler Müdürlüğü Verileri Iğdır İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü Verileri Iğdır İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü verileri Iğdır İl Özel İdaresi Yıllık Brifing Raporları -2011 Iğdır İl Sağlık Müdürlüğü Verileri Iğdır Sosyal Güvenlik İl Müdürlüğü Verileri Iğdır Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Verileri Iğdır Toplum Sağlığı Merkezi Verileri İçişleri Bakanlığı-Japonya Uluslararası İşbirliği Ajansı, Türkiye’de Doğal Afetler Konulu Ülke Strateji Raporu, Kalkınma Bakanlığı (2010) Birleşmiş Milletler, Binyıl Kalkınma Hedefleri Raporu Türkiye Kalkınma Bakanlığı (DPT), (2003), İllerin ve Bölgelerin Sosyoekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması Kalkınma Bakanlığı (DPT), (2007), Dokuzuncu Kalkınma Planı, Gelir Dağılımı ve Yoksullukla Mücadele, Özel İhtisas Komisyon Raporu Kalkınma Bakanlığı (DPT), (2007), Türkiye'de Yaşlıların Durumu ve Yaşlanma Ulusal Eylem Planı Kalkınma Bakanlığı (DPT), (2010), Birleşmiş Milletler, Binyıl Kalkınma Hedefleri Raporu Türkiye Kalkınma Bakanlığı (2013) İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması, 2011 Kalkınma Bakanlığı (2013) Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi (2014 – 2023) Kalkınma Bakanlığı (DPT), Binyıl Kalkınma Planları Raporu Kalkınma Bakanlığı (DPT), DAP Ana Planı Kalkınma Bakanlığı, Onuncu Kalkınma Planı Kalkınma Bakanlığı (DPT), Türkiye’de Yaşlıların Durumu ve Yaşlanma Ulusal Eylem Planı Uygulama Programı Kalkınma Bakanlığı, Kamu Yatırımları; www.kalkinma.gov.tr Kalkınma Bakanlığı, Orta Vadeli Program (2013-2015) 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI 318 Kars Belediyesi verileri Kars Gençlik ve Spor İl Müdürlüğü verileri Kars İl Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü verileri, 2013 Kars İl Dernekler Müdürlüğü Verileri Kars İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü Verileri, 2012. Kars İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü verileri Kars İl Özel İdaresi Yıllık Brifing Raporları -2011 Kars İl Sağlık Müdürlüğü Verileri Kars Organize Sanayi Bölgesi Parsel Tahsis Komisyon Raporu, 2012 Kars Sosyal Güvenlik İl Müdürlüğü Verileri, 2012 Kars Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Verileri, 2012 Kars Toplum Sağlığı Merkezi Verileri KOSGEB, 2011-2013 KOBİ Stratejisi Eylem Planı KOSGEB, www.kosgeb.gov.tr. KuzeyDoğa Derneği verileri, www.kuzeydoga.org.tr Kültür ve Turizm Bakanlığı (2007), Türkiye Turizm Stratejisi 2023 Kültür ve Turizm Bakanlığı, www.ktbyatirimisletmeler.gov.tr/TR,9853/istatistikler.html Kültür ve Turizm Bakanlığı, www.kulturturizm.gov.tr. Kültür ve Turizm Bakanlığı, www.sgb.kulturturizm.gov.tr Maliye Bakanlığı, Gelir İdaresi Başkanlığı verileri Maliye Bakanlığı, Muhasebat Genel Müdürlüğü verileri Meçik, O. (2012), Ulaştırma Ağlarının Ekonomik Entegrasyonlara Etkisi ve Türk Dünyası Boyutu, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi; 5/2:22-33 Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü verileri Milli Eğitim Bakanlığı 2010-2014 Stratejik Planı Milli Eğitim Bakanlığı, İstatistikler, 2012 MTA Genel Müdürlüğü, Ağrı İli Genel Jeolojisi Çalışması, http://www.mta.gov.tr/v2.0/bolgeler/van/index.php?id=agri MTA Genel Müdürlüğü, http://www.mta.gov.tr/v2.0/default.php?id=il_maden_haritalari, Erişim Tarihi:13.04.2013 Orman ve Su İşleri Bakanlığı DSİ Genel Müdürlüğü 2023 Hedefleri Orman ve Su İşleri Bakanlığı, (2012), Stratejik Plan (2013-2017) Orman ve Su İşleri Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü; www.ogm.gov.tr Orman ve Su İşleri Bakanlığı; www.ormansu.gov.tr Sağlık Bakanlığı Stratejik Plan (2010-2014) Serhat Kalkınma Ajansı (2010), Lojistik Merkezinin Kars’ta Kurulabilirliğine İlişkin Rapor. Serhat Kalkınma Ajansı (2011) TRA2 Bölgesi’nde Serhat Lojistik Vadisi İmkânı Serhat Kalkınma Ajansı (2011) TRA2 Bölgesi Sağlık Altyapısı, Mevcut Durum ve Sorunlar Serhat Kalkınma Ajansı (2011), Rakamlarla Serhat İlleri, 2010 Serhat Kalkınma Ajansı (2011), TRA2 Sağlık Altyapısı Raporu Serhat Kalkınma Ajansı (2012), Kamu Yatırımları Çalışması. Serhat Kalkınma Ajansı (2012), Kars’ın Sosyo-Ekonomik Durumu ve Uygun Yatırım Alanları, 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI 319 Serhat Kalkınma Ajansı (2012), Rakamlarla Serhat İlleri 2011 Serhat Kalkınma Ajansı (2012), Sınır Kapıları Raporu Serhat Kalkınma Ajansı (2012), TRA2 Bölgesi Sivil Toplum Kuruluşları Profili Serhat Kalkınma Ajansı (2012), TRA2 Bölgesi’nde Sınır Ticareti ve Sınır Kapıları Sosyo Ekonomik Bir Analiz (Sorunlar ve Çözüm Önerileri) Serhat Kalkınma Ajansı (2012), TRA2’de Göç Olgusu: Sebep ve Sonuçlar Bağlamında Analitik Bir Araştırma Serhat Kalkınma Ajansı (2013), TRA2 Bölgesi’nde Süt ve Süt Ürünleri Sektör Raporu Sevgican, A. Tüzel Y. Gül, A. Ve Eltez, R.Z. “Türkiye’de Örtü Altı Yetiştiriciliği” http://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/0192e936ba11d0a_ek.pdf?tipi, Sosyal Güvenlik Kurumu http://www.sosyalyardimlar.gov.tr/ Sosyal Güvenlik Kurumu www.sgk.gov.tr Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Kırsal Kalkınma Planı 2010-2013 Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, (2007), TRA Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi Tarım Master Planı Tarımsal Yatırımcı Danışma Ofisi http://www.taryat.gov.tr/index.php/tr/ Taryad, www.tarim.gov.tr TÜBİTAK Bilim, Teknoloji ve Yenilik Politikaları Daire Başkanlığı / 2011-2016 Bilim ve Teknoloji İnsan Kaynağı Stratejisi ve Eylem Planı TÜİK, ADNKS ve Genel Nüfus Sayımı Sonuçları, 2012 TÜİK, Bölgesel Göstergeler, 2012 TÜİK, Bölgesel İstatistikler, Motorlu Araç Sayıları TÜİK, Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması, 2011 TÜİK, Haber Bülteni, Doğum İstatistikleri TÜİK, Hane Halkı İşgücü İstatistikleri, 2012 TÜİK, İstatistikler, Doğum İstatistikleri, 2012 TÜİK, İstatistikler, İntihar İstatistikleri, 2012 TÜİK, İşgücü ve İstihdam İstatistikleri, 2012 TÜİK, Nüfus ve Konut Araştırması, 2011 TÜİK, Sağlık İstatistikleri 2010 TÜİK, Sosyal Göstergeler, 2011 TÜİK, Tüketim Harcamaları, Yoksulluk ve Gelir Dağılımı TÜİK, Türkiye Özürlüler Araştırması, 2002 TÜİK, Yaygın Eğitim Faaliyetleri Araştırması, 2010-2011 Türk Patent Enstitüsü, www.tpe.org.tr. Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları; Hedef 2023 Raporu Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı (TEPAV) (2014); 81 İl İçin Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Karnesi Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü, www.iskur.gov.tr. Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB), “Kurulan ve Kapanan Şirket İstatistikleri”, http://www.tobb.org.tr, (2014) Türkiye Tarım Kredi kooperatifleri www.tarimkredi.org.tr Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı Türkiye Ulaşım ve İletişim StratejisiHedef 2023 Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı, 10. Ulaştırma Şurası Sonuç Raporu Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı, Karayolları Genel Müdürlüğü Stratejik Plan (2012-2016) 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI 320 Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı, Karayolları Genel Müdürlüğü Trafik ve Ulaşım Verileri (2012) Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı, TCDD Kars Gar Müdürlüğü Brifing Raporu, 2012 Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı, TCDD www://hizlitren.tcdd.gov.tr/home/detail/?id=6 Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı, Ulaştırma Ana Plan Stratejisi – 2005 Ulaştırma Haberleşme ve Denizcilik Bakanlığı, www.ubk.gov.tr Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı TCDD Hedef 2023 Ulusal İstihdam Stratejisi Eylem Planı (2012-2014) Uluslararası Rekabet Araştırma Kurumu, (2011) İller Arası Rekabetçilik Endeksi, (2010-2011) Uluslararası Taşımacılık ve Lojistik Hizmet Üretenleri Derneği; www.utikad.org.tr UNWTO Tourism Highlights, 2012 Üçgün, F. Diyadin Jeotermal Sahalarının Dünü ve Bugünü 2022 Sayılı 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz Ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Kanun 65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşları İle Özürlü ve Muhtaç Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Yönetmelik Planlı Alanlar Tip İmar Yönetmeliği Toplu Konut İdaresi Kaynaklarının Kullanım Şekline İlişkin Yönetmelik 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI EKLER EK 1 TRA2 Turizm Çalıştayı Katılımcı Listesi (26.11.2012) Adı Soyadı Murat ŞAHİN Gündağ HIŞIR Turan DEMİR Sıddık ALKAN Mikail ALTUN Ferhat ÇALIŞAN Hakan DOĞANAY Kamuran EROĞLU Recep DİNLENMEZ Yücel ÜZEYİR Vedat AKÇAYÖZ Tacettin AY Halit ÖZER Şaban MARAŞLI İlhan ÖZBİLEN Metin YANDAKÇI Murat DEMİR Zakir AKIN Şahin Durmuş GÜNBAY Osman ENGİNDENİZ Nurettin YILDIRIM 321 Kurumu Murat Camping Turizm İşletmesi Kuyucuk Köyü Muhtarı Kar Otel Sahibi Karabağ Otel Müdür Kayadır Turizm Sahibi Kars İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Toprak Otel Genel Müdürü Dolina Otel Sarıkamış Sahibi Doyumlu Köyü Muhtarı Kars Kültür Sanat Derneği Başkanı Büyük Kale Otel Ön Büro Müdürü Kars Otel Müdürü/ KARS0D Başkanı Kafkas Üniversitesi Öğretim Görevlisi Sarıkamış Belediyesi Başkanı Grand Ani Otel Genel Müdürü Çamkar Otel Genel Müdürü Aras Otel Sahibi Kayadır Turizm Acentesi Sahibi Iğdır İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Çamkar Otel Muhasebe Müdürü 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI EK 2 TRA2 Büyükbaş Hayvancılık Ve Süt Sanayi Sektörü Toplantısı Katılımcı Listesi (28.11.2012) Adı Soyadı Navruz SADAK Gülden KARABUDAK Gültekin ŞEKERCİ Ömer GÜNDAR Tuncay TAŞDEMİR Yakup ALTUNBAŞAK Necmi USTABAY Kemal ALTUN Abdullah YOLCU Lokman SARITEKE Metin YILDIZ M. Necim YETİŞİR Şerafettin AYDIN Hürriyet KOÇ Zeki YÖNDEM Hüccet TÜRKOĞLU Akın ALTIMANT Nihat UĞURLUEL Ejder DEMİRKAYA Ercan ÇİÇEKCİ Yücel AYDIN Ahmed OK Selami AYDIN Hasan AKKILIÇ Güral YAĞCIER Yasin ATEŞ Özcan YILMAZEL Çiğdem AKAÇ Fevzi KAYA Güven YILDIRIM Mecit YETER Kahraman DUR Özer ALPKIRAY İsa YILMAZ Y. Erdal ERTÜRK Nurettin ALAGÖZ Dr. Âdem ARANCI Mehmet TAN Ali Gürbüz SADIKOĞLU Vargın BOY 322 Kurum/Kuruluş Kombine Büyükbaş Hayv. İşlt. Ulusl. Tic. Ve Gi. İş. İns. Der. Selim İlçe Gıda Tarım ve Hayv. Md. Iğdır İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü Ağrı Gıda ve Yem Şube Müdürü Hocaloğlu et ve süt tic. Selim Ziraat Odası Başkanı Çiftçi Muhtar Çiftçi Çiftçi Çiftçi Domruk Sığır Yetiştiricileri Birliği Koç Tarım Danışmanlığı Yöndem Hayvancılık Iğdır Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü Çiftçi KARS Süt Ürünleri Dern. Organik Ardahan Et Ay Tarım Hayvancılık Figaro Süt Ürün. A.Ş. Ağrı Damızlık Birliği Çiftçi İşadamı TKDK Ağrı İl Koord. Zirve Tarımsal Danışmanlık Yılpeysan Süt Ürünleri DSİ 24. Şube Müdürlüğü Kars Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği İşadamı İşadamı İş adamı Iğdır Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü Iğdır Üniversitesi Ziraat Fakültesi Iğdır Üniversitesi Ziraat Fakültesi Çiftçi Kars Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü Iğdır İl Özel İdaresi Kars Süt Üreticileri Birliği Kars Veteriner Hekimleri Odası 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Ayhan YÜREĞİL Yrd. Doç. Dr. Ösmetullah ARVAS Cahit HABİLOĞLU Bülent ÇİFTLİK Turgut ÖZŞAHİN Vahip DURSUNOĞLU Özcan KURUCAM Osman DEMİR Kenan ANIĞI Akan YILMAZ Coşkun YUSUMUT Fatih ÇAĞLAYAN Gürhan DEMİR Mehmet BAYDAR Semiran KARABAĞ Sabri GÖNEN Fehmi TÜRKAN Önder Ahmet AKDENİZ Metin KORKUT Âdem Rıza KIZGIN Kıyasettin ÇETİN Sehra ADA Latif ŞAHSURAL Yusuf VELİ Cemal POLAT Polatel Gıda Mahir KARDAŞ Nebi NEBİOĞLU Gökhan NEBİOĞLU Murat SALDUZ Bülent SALDUZ M.Naci DENİZ Ercan ÖĞE İlhan KOÇULU 323 AYR Süt Firması Iğdır Üniversitesi Ziraat Fakültesi Habiloğlu Süt Sanayi Firması Iğdır İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü Şivahanlı Süt ve Ürünleri Firması Ardahan Hoçvan Hasköy Tarım Kredi Kooperatifi Ardahan Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği Anasüt A.Ş. Ağrı İl Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü İşadamı İşadamı Çiftçi Çiftçi Uzman Veteriner Hekim Zirve Tarımsal Danışmanlık Ardahan Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müd. Tarım Danışmanı Serhat Çiftliği Çiftçi Ardahan Ziraat Odası Mera Tarım Hayv. AŞ Firması. İşadamı İşadamı İşadamı İşadamı İşadamı Çiftçi Çiftçi Muhtar Esnaf İşadamı 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI EK 3. Iğdır İl Çalıştayı Katılımcı Listesi (26.04.2013) Adı Soyadı Ferdi TURAN Tacettin SUNKER Hakan ARAS Nurettin ATAKAN Kasım ŞAHİN Ziyatali DELİKTAŞ Tuncay KALKAN Banu ASLAN CAN Alpaslan EROL Hüseyin ERASLAN Tamer KARASU Cabbar ŞIKTAŞ Ali Rıza ASLANTÜRK İsa BİLİR Hükümdar ARAT Mehmet YANCAR Kemal ALP Bertan SOFUOĞLU Kamil ASLAN Evren AKINCI Doğan DOĞAN Serkan GÜLTEKİN Ziya YİĞİT Eyyüp HAYKA Mete TÜRKOĞLU Oğuzhan ŞENTÜRK Nizamettin TAŞBAĞ Hasan YALÇIN Cemil Gürsel BAŞAR Demet SÖNMEZ Selahattin ARTANTAŞ Kıyas TAŞTAN Ekber AYAZ Dursun KAYA Uğur ARTANTAŞ Ahmet ERTAŞ Mesut YILMAZ Zeki YÖNTEM Sait ÖZMEMİŞ Serkan GÜVEN Ahmet ŞİMŞEK Abdulcebbar BAŞTEMUR Mehmet TÜRKAN 324 Kurum/Kuruluş İşadamı İş Adamı Iğdır OSB Bölge Müdürü Iğdır Üniversitesi Öğretim Görevlisi Karakoyunlu Belediyesi Başkanı Karakoyunlu Ziraat Odası Başkanı Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü Sağlık İl Müdürü İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü Gürkan Ltd. Şti. Firması Yeşil Iğdır Gazetesi Samgıda A.Ş. Iğdır T.S.O. Meclis Başkanı Yancar Dış Tic. Ltd. Şti. Gökkuşağı Firması Aktisat Derneği Başkanı Iğdır TSO Başkanı Doğu Anadolu İhracatçılar Birliği Rota Dağcılık Kulübü Has Gıda Firması Maysan Firması Orman ve Su İşleri Müdürlüğü Orman ve Su İşleri Müdürlüğü TOBB Genç Girişimciler Kurulu Yalçın Pls. Ltd. Şti. Firması Gürbak Ltd. Şti. Firması Iğdır Esnaf ve Sanatkârlar Odaları Birliği Başkanı AKME İnş. Mimarlık Kaya Kale Firması Özel Iğdır Yılmaz Sürücü Kursu İş adamı İş adamı İş adamı Avukat Hakra İnşaat Firması Iğdır TİGEM İşletme Müdürü 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI EK 4 Ağrı İl Çalıştayı Katılımcı Listesi (05.05.2013) Adı Soyadı Rahmi YONTAR M.Yıldırım YONTAR Melih Emre KÜÇÜKOĞLU Cumali ÖZCAN İbrahim YILDIRIM Doç. Dr. Faruk KAYA E. Muhsin BULUT İbrahim ÖZGÜL Ufuk Nurullah BİLGİN Murat DEMİRKIRAN Yusuf ÇETİN Sait AKTAŞ İsmail TAŞDEMİR Tuncay TAŞDEMİR Mustafa ARAS Sinan KURBAN Cemil BAYDAR Yakup YİĞİT Seyithan KAYA Mehmet Nuri TAŞDEMİR M. Mehmet İZCİ M. Yakup BAL A. Latif YILDIZ Cevdet YILMAZ Yılmaz ASLAN Ercan ASLAN Ahmet AYDEMİR İsmet DURBA Metin YILDIRIM Hasan ARSLAN Hüseyin KARABAL Gülay SÖYLEMEZ Yücel ÜNAL İsmet ASLAN Kurum/Kuruluş Yontar İnşaat. Genel Müdürü Yontar Dış Tic. Unlu Mamüller Firması Ağrı KOSGEB Gıda Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü Ağrı Damızlık Koyun Keçi Yetiştiricileri Birliği Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi İl Kültür ve Turizm Müdürü Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Çevre ve Şehircilik Müdürü İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürü Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Esnaf Taşlıca Belediyesi Başkanı İl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü MÖMBER Müdürü Mehmet Nuri SAMANCI Abbas AYDIN Metin BAKİ Halil YILMAZ Ümit ARAS İbrahim YILDIRIM Nizamettin ŞAHİN Ağrı İli Damızlık Koyun Keçi Yetiştiricileri Birliği Avukat 325 Özdurular Firması Nuh Tur. Tic. San. AŞ. Firması Mali Müşavir İş Adamları Derneği Ağrı Kültür Derneği Ak Dostlar Yönetim Kurulu Üyesi İşadamı Öz Yılmazlar Firması Et ve Süt Kombinası Ayimsan Firması İşadamı İşadamı Ağrı Belediyesi Başkanı AGİAD Güneşin Kadınları Derneği Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Hamur Belediyesi Başkanı Kent Konseyi Genel Sekreteri Ağrı İli Damızlık Koyun Keçi Yetiştiricileri Birliği Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği Başkanı 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Mehmet Ali KIZGIN Selahattin AKBAŞ M.Mevlüt BAYINDIR M. Cesim BAKIR Hayati AYDEMİR Nevzat AYDOĞAN Kerem ÜRÜT 326 Ağrı Belediye Başkanlığı Ağrı Süt Birliği Ağrı Genç İşadamları Derneği Ağrı Esnaf ve Sanatkârlar Odaları Birliği Başkan Ağrı TKDK 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI EK 5 Kars İl Çalıştayı Katılımcı Listesi (10.05.2013) Adı Soyadı Deniz ÖZYAKIŞIR Belgin KESEMEN Ensar ERDOĞDU Mehmet ALKAN Prof. Dr. Ali Rıza AKSOY Serap ÇAĞATAY Abdurrahman ÇAKIŞ Gencay URAK Musa HAKKI Emin HALİLOĞLU İsmail MERİÇ Şakir HACIOĞLU Yasin KOÇ Yener ÜSTEBAY Tolgay KARACA Halit ÖZER Muzaffer YAĞCI Özhan SAĞIR Ercan BULUT Muzaffer KUTAY Hüsnü ANCİ Muammer TİLKİ Yargıç IDER Metin DURMUŞ Memet TABYA Erdal OKUMUŞ Ömer GÖKALP Vedat AKÇAYÖZ Bahattin NEBİOĞLU Sefer ÖZABAY Nevzat BOZKUŞ Kadir SARIDAĞ Zeki Kemal GÜLER Âdem ÇALKIN Sultan Murat DEVECİ Alican TAZEGÜL Memet Yağar İsmail YILDIR Esat YILDIRIM Ebubekir KELEŞ Levent GELİBOLU 327 Kurum/Kuruluş Kafkas Üniversitesi Öğretim Görevlisi Kent Konseyi Engelli Meclisi Avukat Kağızman Belediyesi Başkanı Kafkas Üniversitesi Öğretim Görevlisi Kafikader Başkanı Büyük Kale Hotel Genel Müdürü Koç Mühendislik Firması Üstebay İnşaat Firması Kars Ticaret Borsası Genel Sekreteri Kars Otel Müdürü İl Genel Meclis Başkanı Kafkas Üniversitesi Öğretim Görevlisi Digor Belediyesi Başkanı Dağpınar Belediyesi Başkan Vekili Kafkas Üniversitesi Öğretim Görevlisi İşletmeci Durmuş Hayvancılık Firması Tabya Hayvancılık Firması Kent Ani Hotel Genel Müdürü Kars Kültür Sanat Derneği Başkanı İşadamı Kars Belediyesi Başkanı İşadamı KARSİAD Esnaf ve Sanatkârlar Odalar Birliği Yağar Gıda Firması Ender İnş. Firması Kafkas Üniversitesi Öğretim Görevlisi 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Ezel ÜSTEBAY Salih TOSAN Timur SONGU Bülent UYANIK Âdem ÜZÜMCÜ Muhittin YÜCEL Hasan YAZICI Cevdet ERTAŞ Zafer ÇELEBİ Mehmet ÖMÜR 328 Üstebay İnşaat Songuoğulları Firması SBN Tekstil Firması Kafkas Üniversitesi Öğretim Görevlisi Selim Belediyesi Başkanı Sağlık Sendikası İl Başkanı. Doktor Büyük Zavotlar Firması Ömür Ticaret Firması 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI EK 6 Ardahan İl Çalıştayı Katılımcı Listesi (26.05.2013) Adı Soyadı Faruk KÖKSOY Bedrettin ÇAKICI Sıddık ALAGÖZ Ö. Faruk ÇAPAN Songül GÜLTEKİN Sebahattin GÜNDIĞDU Gökmen ÇAPAN Soner GÖRMÜŞ Ejder DEMİRKAYA Ergül KILIÇ Osman GENÇ Fatih DEMİRCİ Aytaç AKTAŞ M.Fatih KILINÇ Fakir YILMAZ Mükerrem KARĞI Ayhan BOLU Fevzi ALTAN Kürşat AKTAŞ Temel AYDIN Nihat ÜLVAN Mitat ÇOBAN Turan YILDIZ İbrahim TIRPANCI Deniz BAŞ Orhan GÖKDEMİR 329 Kurum/Kuruluş Ardahan Belediyesi Başkanı İl Genel Meclis Başkanı İl Kültür Turizm Müdürü Alibey Süt Firması Çevre ve Şehircilik İl Müdürü Ardahan Ticaret ve Sanayi Odası Meclis Başkanı Ardahan Ticaret ve Sanayi Odası Ardahan Ticaret ve Sanayi Odası Öz Ardahan Et Firması ARSİAD Başkanı Ardahan TKDK Ardahan Ticaret ve Sanayi Odası Veteriner Hekim Ardahan Gazeteciler Cemiyeti Veteriner Hekim Çobanoğlu Tarım Hayvancılık Ltd. Şti. Firması Turan Süt Ürünleri Firması Ardahan Ticaret ve Sanayi Odası Genel Sekreteri Doğan Haber Ajansı Muhabiri Ardahan MÜSİAD 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI EK 7 5. Kalkınma Kurulu Katılımcı Listesi (24-25.05.2013) İSİM Erol KILIÇ Ufuk Nurullah BİLGİN Nizamettin ŞAHİN Ali EFE Mikail ERTOSUN Mehmet Şafi ERİM Murat DEMİRKIRAN Memet AKBAŞ Zerrin ÇAY BEŞİKÇİ Ali Osman KARAKÖSE Suar ALPTEKİN İshak HASANOĞLU Ahmet EVLİYAOĞULLARI Ergin KARA Kazım KARACA Ferdi Baycan ÖGEL Bülent Osman OSMANAĞAOĞLU Murat BEŞİKÇİ Yavuz AYDEMİR İlhan EVLİYAOĞLU Mehmet KANYAR Mustafa TANI Aydın YILMAZ Sıddık ALAGÖZ İbrahim TIRPANCI Gökmen ÇAPAN Yılmaz ÇAPAN Yrd. Doç. Dr. Alper KARADAĞ Dursun KAYA Cevdet AYDIN Necati CANGEL Allahverdi TÜRKELİ Hüseyin ERASLAN Osman ENGİNDENİZ Ferhat AKKUŞ Ahmet AYDIN Enver Levent TURAN Yrd. Doç. Dr. Tamer ERYİĞİT Yrd. Doç. Dr. Ahmet Metin KUMLAY Mehmet Ali BULUT 330 KURUM Ağrı Arıcılar Birliği Ağrı Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü Ağrı Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği Ağrı Doğubayazıt Ticaret ve Sanayi Odası Ağrı Esnaf ve Sanatkârlar Birliği Ağrı Gençlik Spor İl Müdürlüğü Ağrı Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü Ağrı Girişimci Sanayici ve İşadamları Derneği Ağrı Hamur Kaymakamlığı Ağrı İl Defterdarlığı Ağrı Koyun ve Keçi Yetiştiricileri Birliği Ağrı Milli Eğitim Müdürlüğü Ağrı Pancar Ekicileri Kooperatifi Ağrı Sanayici ve İşadamları Derneği Ağrı Sanayici ve İşadamları Derneği Ağrı Ticaret ve Sanayi Odası Ağrı Tutak Belediyesi (Serhat Kalkınma Ajansı Kalkınma Kurulu Başkanı) Ağrı Tutak Kaymakamlığı Ağrı Ziraat Odası Ardahan Arı Yetiştiricileri Birliği Ardahan Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü Ardahan Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü Ardahan İş Kurumu İl Müdürlüğü Ardahan Kültür ve Turizm İl Müdürlüğü Ardahan Sanayi ve Ticaret Odası Ardahan Sanayi ve Ticaret Odası Ardahan Sanayici ve İşadamları Derneği Ardahan Üniversitesi Iğdır Aktif Sanayici ve İşadamları Derneği Iğdır Bilim, Sanayi ve Teknoloji İl Müdürlüğü Iğdır Esnaf ve Sanatkârlar Kredi Kefalet Kooperatifi Iğdır Esnaf ve Sanatkârlar Odalar Birliği Iğdır Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü Iğdır İl Kültür ve Turizm İl Müdürlüğü Iğdır İl Özel İdaresi Genel Sekreterliği Iğdır İŞKUR İl Müdürlüğü Iğdır Ticaret ve Sanayi Odası Başkanlığı Iğdır Üniversitesi Iğdır Üniversitesi Iğdır Ziraat Mühendisleri Odası Başkanlığı 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI Enver AKKAYA Orhan ARSLAN Mahmut AYDIN Âdem BURULDAY Hüseyin DÜZGÜN Osman ŞİMŞEK Mehmet ÖZBEY Ergin ERSÖNMEZ Yusuf BULUT Hakan DOĞANAY İsmail ERSOY Halit ÖZER İlhan ÖZBİLEN Muhittin YÜCEL 331 Kars Arpaçay Belediyesi Kars Belediyesi Kars Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü Kars Esnaf ve Sanatkârlar Odaları Birliği Kars Gıda, Tarım ve Hayvancılık İl Müdürlüğü Kars İl Defterdarlığı Kars İl Özel İdaresi Genel Sekreterliği Kars İl Planlama ve Koordinasyon Müdürlüğü Kars İş Kurumu İl Müdürlüğü Kars Kültür ve Turizm İl Müdürlüğü Kars Orman ve Su İşleri İl Müdürlüğü Kars Otelciler ve Lokantacılar Derneği Kars Sarıkamış Belediyesi Kars Selim Belediyesi 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI EK 8 Bölge Kurum ve Kuruluşlarıyla Paylaşılan Bölge Planı Anketi İlin atılım yapmasını sağlayacak öncelikli sektör / alanlar nelerdir? Bu sektörlerin gelişmesi için fark yaratacak neler yapılmalıdır? İlin gelişmesinin önündeki en önemli sorunlar nelerdir? Bu sorunların çözümü için neler yapılmalıdır? Yaşadığınız / Çalıştığınız ilin 2023 yılı itibari ile hangi gelişmeleri sağlamış ve hangi konuma ulaşmış olması gerektiği konusundaki istek ve hayalinizi bir cümle ile nasıl ifade edersiniz? 332 2014 – 2023 TRA2 TASLAK BÖLGE PLANI İLİN GÜÇLÜ/ ZAYIF YÖNLERİ İLE BÖLGENİN KARŞILAŞTIĞI FIRSAT VE TEHDİTLER (GZFT ANALİZİ) HAKKINDA GÖRÜŞLERİNİZ BÖLGENİN SAHİP OLDUĞU GÜÇLÜ YANLAR BÖLGENİN SAHİP OLDUĞU ZAYIF YANLAR (Örnek: Gelişmekte olan üniversitelerin varlığı, genç nüfusun fazla oluşu) (Örnek: Kalifiye çalışan bulunamayışı, teknik altyapının yetersizliği, hammaddeye erişimin zor oluşu) BÖLGENİN KALKINMASI İÇİN YARARLANILABİLECEK FIRSATLAR BÖLGENİN KALKINMASINA ENGEL TEŞKİL EDEBİLECEK TEHDİTLER (Örnek: Kars-Tiflis-Bakü Demiryolunun açılması, bölge ülkelerinin ekonomilerinin düzelmesi) 333 (Örnek: canlı hayvan ve et ithalatının serbest bırakılması, komşu ülkelerde oluşabilecek siyasi istikrarsızlıklar...)