DOĞU KARADENİZ`DEKİ DENİZ SALYANGOZU Rapana
Transkript
DOĞU KARADENİZ`DEKİ DENİZ SALYANGOZU Rapana
1 TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI PROJE VE UYGULAMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ SÜRMENE DENİZ BİLİMLERİ FAKÜLTESİ DOĞU KARADENİZ’DEKİ DENİZ SALYANGOZU Rapana thomasiana GROSS.1861 STOKLARININ TAHMİNİ PROJE NO : DEBAG 143/G Doç. Dr. Ertuğ DÜZGÜNEŞ Prof. Dr. Sumru ÜNSAL Arş. Gör. Muzaffer FEYZİOĞLU Temel ŞAHİN MART 1992 TRABZON 2 İÇİNDEKİLER SAYFA NO ÖNSÖZ………………………………………………….…..……. II ÖZ………………………………………………………..….……. III ABSTRACT………………………………………..…….………. IV ŞEKİLLER LİSTESİ…………………………………………… V TABLOLAR LİSTESİ………………………………………….. VI 1. GİRİŞ……………………………………………………………. 1 2. GENEL BİLGİLER……………………………………………. 5 3. MATERYAL VE METOD…………………………………….. 9 4. ARAŞTIRMA BULGULARI………………………………….. 17 4.1. Populasyon yapısı………………………………………… 17 4.2. Büyüme…………………………………………………… 21 4.3. Üreme mevsimi…………………………………………… 31 4.4. Et verimi ve yaş kondisyon faktörü……………………... 33 4.5. Et analizi………………………………………………….. 37 4.6. Stok miktarının tahmini……………………………….… 39 5. SONUÇ……………………………………………………….…. 44 6. HARCAMALAR…………………………………………….…. 47 KAYNAKLAR………………………………………………….. 48 EKLER………………………………………………………….. 51 3 ÖNSÖZ Deniz salyangozu Rapana thomasiana Gross 1861, son 10 yıl içinde hamsi populasyonlarında meydana gelen olumsuz dalgalanmalardan önemli ölçüde etkilenen Karadeniz balıkçılığı için, giderek artan ölçüde önemli bir ürün olma özelliğini göstermektedir. Bu projede ele alındığı düzeyde, bugüne kadar konu üzerinde kapsamlı bir çalışma yapıldığı söylenemez. Özellikle gelecek yıllar için verimin ne düzeyde olabileceğinin tahmini ve avcılığının daha gerçekçi verilere dayandırılarak düzenlenmesi amacıyla başlatılan bu projede, üç yıllık bir araştırma yapılması planmış olup, her yıl farklı bölgelerde çalışmak suretiyle tüm Doğu Karadeniz’i kapsayacak şekilde araştırmaların yürütülmesi programlanmıştır. 1991 yılındaki çalışmalarda Sürmene-Salacık arasında kalan Trabzon sahil şeridi içinde farklı derinlikleri de kapsayacak şekilde 5 istasyonda çalışmalar sürdürülmüştür. Bu araştırma ile bölgedeki stok miktarının belirlenmesi ve buna göre alınması gereken tedbirlerin belirlenerek avcılığına yön verilmesi amaçlanmıştır. Ertuğ DÜZGÜNEŞ Sürmene Deniz Bilimleri Fakültesi 4 ÖZ Deniz salyangozu son yıllarda Karadeniz balıkçısı için önemli bir ürün haline gelmiştir. Bu önemi nedeniyle ve gelecekte stokların daha verimli işletilebilmesi amacıyla başlatılan bu araştırmada, Doğu Karadeniz’deki deniz salyangozlarının dağılımları, büyüme ve üremeleri gibi bazı populasyon parametreleri ile Trabzon il sınırları içindeki stok miktarı tahmin edilmeye çalışılmıştır. Ortalama boy 62.15 mm, genişlik 45.44 mm ve ağırlık ise 47.22 g’dır. Populasyon miktarı 3500 ton olarak tahmin edilmiş olup bunun yaklaşık %70’i Havaalanı, Sürmene ve Yorma kıyılarında bulunmaktadır. Yaşama alanı daha çok 8-15 metre derinliklerdir. Boy ve ağırlık arasında W-0.0004696 L 2.7716 ilişkisi vardır. En iyi büyüme Orman okulu, Havaalanı, Araklı ve Yomra’dan avlanan salyangozlarda gözlenmiştir. Üreme daha çok Temmuz ve Ağustos aylarında gerçekleşmektedir. Ortalama kabuk oranı % 62.27 ve net et verimi % 17.21’dir. Bu yaklaşık olarak % 70 su, %16 ham protein, %2 ham yağ ve %2 ham kül içermektedir. ANAHTAR KELİMELER: Gastropoda, deniz salyangozu, Rapana thomasiana, R.venosa, stok tespiti. ABSTRACT One of the important species for the Black Sea fishery is sea snail. Due to maintain the stocks in the better conditions for the future, some population parameters such as distribution, growth and some aspects of reproduction and stock abundance were studied at the coasts of Trabzon. Mean length, weight and width were found as 62.15 mm, 47.22 g and 45.44 mm respectively. Population size was estimated as 3500 tons. It’s main distribution area is the coasts off Airport, Sürmene and Yomra at the depths between 8-15 m. Length-weight relationship is W-0.0004696 L 2.7716 . Samples from the stations off Orman okulu, Havaalanı, Araklı, Yomra have shown the better growth performance. Reproduction has reached the peak during June-August. Mean shell weight rate is 62.27 % and meat rate is 17.21% . Meat contains 72 % water, 16 % protein, 2 % fat and 2 % ash. KEY WORDS: Gastropoda, Sea snail, Rapana thomasiana, R.venosa, stock assessment. V ŞEKİLLER LİSTESİ KONUSU SAYFA NO 1. Deniz salyangozu…………………………………………………..……………...............6 2. Deniz salyangozu ve kabuk üzerindeki yumurta kapsülleri……..………………………..7 3. Trabzon kıyı şeridi ve çalışma yapılan istasyonlar………………………………………10 4. Salyangoz avcılığında kullanılan direçler………………………………………………..11 5. Şematik bir deniz salyangozu kabuğu ve vücut şekilleri………………………………...12 6. Vücut uzunluğunun kumpasla ölçülmesi………………………………………………...13 7. Deniz salyangozlarının markalanması..………………………………………………….14 8. İncelenen deniz salyangozlarının istasyonlara göre dağılımı……………………………17 9. Örneklerin farklı derinliklere göre dağılımı…….………………………………………..18 10. Örneklerin aylara göre dağılımı……………………………….…………………………19 11. Araştırma sahasında aylara göre ortalama hava (H) ve deniz ……….………………….19 12. Çeşitli istasyonlarda örneklere ait boy-frekans dağılımı…………………………………20 13. İstasyonlara göre ortalama,en büyük ve en küçük kabuk boyu genişliği(mm)ve ağırlığı;(g)………………………………………….………………… 22 14. Aylara göre ortalama kabuk boyu,genişliği (mm) ve ağırlığı (g) ……………………….26 15. Farklı istasyonlarda boy gruplarına göre oransal boy artışı…………………………… 27 16. Farklı istasyonlarda boy gruplarına göre ağırlık artış oranlarındaki değişme…………………………………………………………………………………...27 17. Tüm salyangozlarda boy-ağırlık ilişkisi……………………………………………… ..28 18. Deniz salyangozlarında kabuk boyu ve genişliği arasındaki ilişki……………………….29 19. Deniz salyangozlarında kabuk genişliği ve ağırlık ilişkisi……………………………….30 20. Aylara göre yumurtalı salyangoz yoğunluğu…………………………………………… .31 21. İstasyonlara göre net et verimi ve yaş kondisyon faktörü ……………………………….33 22. Aylara göre çeşitli istasyonlardaki net et verimleri (%) …………………………………34 23. Aylara göre net et verimi ve yaş kondisyon faktörü…………………………………… 35 24. Aylara göre çeşitli istasyonlarda kondisyon indeksi…………………………………… 35 25.Net et verimi ve toplam ağırlık ilişkisi………………………………………………… .36 26. Ağırlık ve çiğ et miktarı arasındaki ilişki…………………………………………………36 27. Boy gruplarına göre net et verimi ve yaş kondisyon faktörü……………………………..37 28. Aylara göre etin temel besin maddeleri açısından değişimi………………………………38 Ek 2.çeşitli istasyonlardaki salyangozlarda boy ağırlık ilişkisi Grafikleri………………………………………………………………………………….53 TABLOLAR LİSTESİ KONUSU SAYFA NO 1.Yıllara göre deniz salyangozu üretimi (ton) ……………………………………… 2 2.Deniz salyangozu ihraç miktarları………………………………………………… 3 3.Direç çekilen istasyonlar ve koordinatları………………………………………… 9 4.Deniz salyangozlarının istasyon ve boy gruplarına göre oransal dağılımları…………................................................................................................ 20 5.Deniz salyangozlarının boy gruplarına göre ortalama boy(mm) genişlik(mm) ve ağırlıkları(g) ile oransal boy ağırlık artışları(%)………………. 21 6.İstasyonlara göre ortalama boy(mm),genişlik(mm) ve ağırlıklar (g) ile ortalama oransal boy ve ağırlık artışları.(%)… ………………………………. 22 7.Aylara göre çeşitli istasyonlardaki ortalama kabuk boyu,genişliği (mm) ve ağırlığı(g)……………………………………………………………….… 24 8.İstasyon ve derinliğe göre ortalama ağırlık(g),boy ve genişlik (mm)…………… 25 9.Farklı istasyonlara göre boy ağırlık ilişkisi parametreleri………………………. 28 10.Markalı salyangozların büyümeleri ile ilgili sonuçlar…………………………… 30 11.Aylara göre deniz salyangozu etinin kimyasal kompozisyonu (%) ……………… 37 12.Dalarak yapılan salyangoz sayımları (Adet/m2)………………………………… 39 13.Direç çekimleri sonunda hesaplanan verimler (Adet/km2)……………………… 40 14.DEBÇAĞ-143/G projesinin harcamaları (TL)…………………………………… 47 EK1.Çeşitli istasyonlarda boy gruplarına göre ortalama boy (mm) genişlik (mm) ve ağırlık (g),oransal boy ve ağırlık artış…………………………… 51 1 1. GİRİŞ Bir Gastropoda türü olan deniz salyangozu Rapana thomasiana, indopasifik kökenli olup petrol taşıma tankerleri kanalıyla Karadeniz’e taşındığı tahmin edilmektedir (Bilecik, 1990). İlk olarak 1947’de Bağımsız Devletler Topluluğu’nun liman kenti Novorosisk körfezinde görülmüştür (Türin ve Zolotariov, 1988). Türkiye sularında ilk kez 1962 yılında Trabzon kıyılarında tespit edilmiştir. Üreme, büyüme ve gelişme potansiyelinin yüksekliği nedeniyle kısa zamanda tüm Karadeniz kıyılarına yayılmıştır. İ.Ü. Hidrobiyoloji Enstitüsü bünyesinde yürütülen çalışmalarda 1969 yılından itibaren, Batı Karadeniz ve İstanbul Boğazı’na yayıldığı belirlenmiştir (Bilecik,1990). 1985 yılından sonra ticari olarak önem kazanmaya başlayan deniz salyangozu, son yıllarda ekonomik balık stoklarının azalması sonucu Karadeniz balıkçılığında yaşanan kriz nedeniyle özellikle küçük balıkçılar için alternatif bir kaynak özelliği kazanmıştır. Türkiye’de tüketimi olmayan bu canlı, işlendikten sonra dondurulmuş et olarak başta Japonya olmak üzere Tayvan ve Güney Kore gibi Uzakdoğu ülkelerine ihraç edilmektedir. Yakın bir gelecekte diğer ülkelere de pazarlanabileceği tahmin edilmektedir. Dış pazarların artan talebi nedeniyle oldukça ekonomik olan deniz salyangozu avcılığında son yıllarda bazı darboğazlarla karşılaşılmış olup av kompozisyonunda önemli değişiklikler meydana gelmiştir. Önceleri ortalama 10-12 cm boydakiler av verirken, yoğun avcılık nedeniyle son yılarda ortalama boy 4-5 cm düzeyine inmiştir. Pazar fiyatlarının düşmesine yol açan bu durum işleme tesisleri ithalatçı firmaların da şikayetçi olmalarına neden olmaktadır. Ortalama boydaki azalma ve aşırı avcılığın önlenebilmesi için, Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı’nca salyangoz avcılığını düzenleyen bazı kararlar alınmıştır. Önceleri büyük ölçüde direçle avcılık yapılırken, 1987–1988 av döneminde Karadeniz’de 15 Nisan1Ağustos tarihleri arasında ve Doğu Karadeniz’de yıl boyunca direçle avcılığı yasaklanmıştır. Avcılığın serbest olduğu dönemlerde Doğu Karadeniz için nargile sistemi ile dalarak toplanmasına izin verilmiştir. Su Ürünleri avcılığını düzenleyen 20 numaralı sirkülerde boy sınırlaması getirilmemişken, 1988–1989 av dönemine ait 21 numaralı düzenlemede asgari 6 cm’lik boy tahdidi uygulanmıştır. 1989–1990 dönemini kapsayan 22 numaralı sirkülerde ise 15 Temmuz-1 Eylül arasında her türlü av aracı ile avcılığı yasaklanmıştır. Daha sonraki yıllarda da bu hüküm ve uygulamalar aynı şekilde yürürlükte kalmıştır. Günümüzde deniz salyangozu avcılığı yasal olarak, ağız genişliği en fazla 3 m, yüksekliği 40 cm, göz açıklığı 45 mm olan direçlerle yapılmaktadır. DİE verilerine göre 1990 yılında 6100 ton, 1991’de 6094 ton deniz salyangozu avlanmıştır (Tablo 1) (Anonymous 1991 ve 1992). Sadece Trabzon civarında 150 den fazla tekne ile 300’ün üzerinde balıkçı denizde; nakliyeci, aracı, işleme tesisi sahipleri ve çalışanları da karada, sektörle ilgili olarak faaliyet göstermektedirler. Üretim miktarı bakımından hamsi, istavrit, mezgit, kolyoz ve kefalden sonra gelmektedir. Üretimin % 80’inden fazlası Batı ve Doğu Karadeniz’den sağlanmaktadır. Diğer su ürünlerinde olduğu gibi, deniz salyangozu av miktarında da yıllara göre bir azalma olduğu görülmektedir. Genellikle 20 BG’ndeki 6-8 m’lik teknelerle, 20 m derinliğe kadar kıyı sularında 15 NisanAralık tarihleri arasında avcılığı yapılmakta ve 15 Temmuz-1 Eylül arasında av yasağı uygulanmaktadır. 2 Tablo 1. Yıllara göre deniz salyangozu üretimi (ton) YILLAR TOPLAM D.KARADENİZ B.K.DENİZ MARMARA EGE 1988 9752 3788 (38.8) 5110 (52.4) 699 (7.2) 155 (1.6) 1989 10390 3974 (38.4) 6038 (58.1) 315 (3.0) 43 (6.2) 1990 6100 6094 (99.9) 1991 6094 6 (0.1) ( ) %,* Yayımlanmış veri İşleme tesisi yöneticilerinden edinilen bilgilere göre 1990 yılında Samsun , Ordu, Trabzon, İstanbul, İzmir ve Çanakkale’de, 29 firma deniz salyangozu işlerken, 1991’de sadece 5 tesisin faaliyet gösterdiği belirlenmiştir. İşlendikten sonra dondurulmuş et olarak ihraç miktarı 1991 yılında 274 ton olup 1 220 000 US $ döviz girdisi sağlanmıştır (Tablo 2) (Anonymous, 1992). Tablo 2. Deniz Salyangozu İhraç Miktarları YILLAR MİKTAR TUTARI ($) 1990 61 300 260 975 1991 274 292 1 220 886 1990 ve 1991 yıllarında sadece Trabzon’da bulunan tesisin işlediği deniz salyangozu miktarı ortalama 220 ton olarak gerçekleşmiştir. Çarşıbaşı’ndaki diğer bir tesisle birlikte, Vakfıkebir-Hopa arasında avcılık yapan 150 direç teknesinden alıp işledikleri canlı salyangoz miktarı 1991 yılında 3 000 ton civarındadır. Batı Karadeniz ve Marmara’daki diğer tekne ve tesisler de göz önünde tutulduğunda gerek canlı ve gerekse et olarak ürün miktarının daha fazla olması muhtemeldir. Deniz salyangozu, ilk av verdiği yıllardan itibaren ulusal ve uluslar arası düzeyde ilgi toplamıştır. Avcılığın başlamasıyla birlikte, en önemli ithalatçı ülke olan Japonya’dan firmalar İstanbul ve Trabzon’a gelerek incelemeler yapmışlar, işleme ve pazarlama yöntemlerine ilişkin önerilerde bulunmuşlardır. 1982 yılında KTÜ Sürmene Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Yüksekokulu’nun Trabzon’da kuruluşu ile birlikte deniz salyangozu üzerine araştırmalara başlanmıştır. Uygulanan işleme yöntemi ve pazarlama şekli belirlenmiş, değerlendirilemeyen kabuk kısmı için öneriler getirilmiştir (Çelikkale ve Kolot., 1985). 1987’de denizdeki durumu, dağılımı, biyolojisi, et verimi ve besin değeri iki proje halinde ele alınmıştır. Bu araştırmalar daha sonraki yıllarda da devam ettirilerek sonuçlar 1988 ve 1989 yıllarında makale ve proje raporu şeklinde yayımlanmıştır (Düzgüneş ve ark., 1988; Ünsal, 1989). Özellikle Karadeniz balıkçısı açısından önemi nedeniyle pazar değeri daha yüksek olan ve büyük salyangoz toplanmasına imkan sağlayan nargile yöntemi kullanılarak avlanması için Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’na öneride bulunulmuştur. 1969-1973 yıllarında Batı Karadeniz’de kısmen yapıldığı gibi, doğadaki büyüme ve gelişme özellikleri yanında, stoklarının araştırılması yönünde bir proje hazırlanması planlanmış ve destek sağlanması için çalışmalar yapılmıştır. Ülke balıkçılığı ve ekonomisine yararlığının ve dış pazarlarda değerliliğinin devamı, deniz salyangozu stoklarının verimli bir şekilde işletilmesine bağlıdır. Bunun da ilk şartı, 3 mevcut stokların kantitaf ve kalitatif açıdan izlenmesidir. Stokların miktarı, dağılımları ve bölgelere göre büyüme ve gelişme özellikleri bilinmeli ve avcılığı gerekirse bölgelere göre ayrı ayrı alınacak önlemlere bağlı olarak sürdürülmelidir. Bu nedenlerle, bu proje hazırlanarak uygulanmaya başlanmıştır. Araştırmada çalışma sahası olarak Doğu Karadeniz ele alınmış olup üç yıllık bir sürede Giresun-Hopa arasındaki kıyı şeridinde stokların belirlenmesi, seçilen çeşitli istasyonlara göre büyüme ve gelişmelerinin saptanması, üreme mevsimlerinin yerel olarak bilinmesi avcılığının düzenlenmesinde gerçekçi kararların alınması amaçlanmıştır. 1991 yılında Tarım Orman ve Köyişleri Bakanlığı ile müşterek olarak yürütülmek üzere hazırlanan bu proje TÜBİTAK’na sunularak gereken destek temin edilmiştir. Proje, KTÜ Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Yüksekokulu ile Tarım (Orman) ve Köyişleri Bakanlığı Trabzon Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü işbirliği ile yürütülmüştür. Giderleri TÜBİTAK tarafından karşılanan araştırmanın deniz çalışmaları Enstitü araştırma gemisi ile yapılmış olup, alınan örnekler KTÜ ve Enstitü laboratuarlarında değerlendirilmiş, çalışmalarda her iki kuruluşun elemanları görev almışlardır. 1Mayıs 1991 tarihli protokol ile yürürlüğe giren projenin 1991 yılı çalışmalarına ilişkin bir ara rapor hazırlanmış olup TÜBİTAK’na sunulmuştur. 27.08.1991 tarihli proje gelişme raporu, 01.05-23.08.1991 tarihleri arasında yapılan deniz ve laboratuar araştırmaları ile proje ile ilgili olarak yapılan harcamaların dökümünü kapsamaktadır. 4 2.GENEL BİLGİLER Deniz salyangozları Gastropoda sınıfının Neogastropoda takımı, Thaididae familyasının Rapana cinsine ait bir türdür. İlk kez Rapana bezoar L.1767 olarak tanımlanmış, ancak daha sonra bunun tropikal bir tür olduğu ve Karadeniz’de yaşayamayacağı düşünülerek Rapana venosa Val.1846 olduğu kabul edilmiştir. Avrupalı araştırıcılar tarafından bu isim kullanılırken, Bağımsız Devletler Topluluğu’nda ise R..thomasiana Gross, 1861 yaygın kullanım alanı bulmuştur (Bilecik, 1990; Fischer ve ark., 1987). Vodyanitsky (1972), Karadeniz ve Azak denizi faunası ile ilgili yayınında, bu denizlerde giderek yaygınlaşan ve Japon denizi, Güney Japonya kıyı suları ve Vladivostok açıklarında yaşayan bu türün R..thomasiana olduğunu bildirmektedir. Tüm Karadeniz kıyı suları, İstanbul Boğazı, yer yer Marmara ve Kuzey Ege kıyılarında, 090 m derinliklerde yaşayan deniz salyangozu, 13-14 cm’ye kadar büyüyebilir. Kumlu, çamurlu, algli zeminler ve midye fasiesleri civarında bulunurlar (Ünsal, 1989). Vücut baş, ayak ve sırtta iç organlar (veya viseral) kitle olmak üzere üç kısımdan oluşur. Vücut organları, manto tarafından salgılanan kalsiyum karbonat içerikli kalın, sert ve tek parçalı, rengi açık sarıdan kahverenginin çeşitli tonlarına kadar değişen bir kabukla korunmaktadır. Kabuğun içi, dışarıya doğru genişleyen ve büyüyen spiral olarak kıvrılmıştır. Kabukta ilk kıvrımın bulunduğu yere tepe (apeks veya embriyonal kıvrım), son kıvrımın ucundaki açıklığa kabuk ağzı, kabuk ağzının kenarına da dudak denir. Dudak bir oluk şeklinde uzayarak sifonun etrafını sarmıştır (Şekil 1). Kabuk vücuda, kolumella kasıyla bağlıdır. Bu kas yardımıyla tüm vücut kabuk içine çekilir. Kabuk ağzı ayağın metapodium kısmı üzerinde meydana gelen, keratinden yapılmış yuvarlak bir operkulum ile kapatılır. Karın kısmında yer alan ve dışarıya uzatılabilen başı ön tarafında ağız, göz ve tentakül bulunur. Ağız boşluğunun tavanında yan çeneler, alt kısmında ise kıkırdak bir parça ile desteklenmiş kaslı bir dil yer alır. Dilin üzeri 3 dişli, uçları sivri ve üçgenimsi yapıda radula ile kaplıdır. Ortadaki diş diğerlerine göre daha büyüktür. Dar ve uzun yemek borusunun alt ucu, oval ve iç yüzeyi birçok ince büyük tükürük bezleri uzanır. Kursak gerisinde bir tüp bulunur. Mide U şeklinde ve kısmen hepato-pankreas içine gömülmüş haldedir. Hepatopankreas iç organların üst kısmını tamamen dolduracak şekilde iri ve bölmelidir. Bağırsak kısa, düz ve dar bir koni şeklindedir (Bilecik,1990). Manto boşluğunda solunum organı ktenidyum bulunur. Sölomun özel bir bölümü olan perikard kan dolaşımını sağlar. Viseral kitlenin dorsalinde boşaltım organı yer alır. Duyu organları gözler, statosistler, koklama organları ve osphradium’lardır. Koklama organları tentaküllerin üzerinde yer alan hücre grupları şeklindedir. Solunum suyunu kontrol eden kimyasal duyu organları osphradiumlar, bir eksenle bunun her iki yanında sık bir şekilde sıralanmış lamellerden oluşmakta ve ktenidiumların diplerinde yer almaktadırlar (Bilecik, 1990). Ayak uzun, altı düz, çok kaslı bir organdır. Ayağın orta bölümündeki başın yarattığı dalga hareketleri nedeniyle beslenmek veya tehlikelerden uzaklaşmak için gerekli hareket sağlanmaktadır. Ayrı eşeyli oldukları için iç organların dorsalinde tek bir gonad, bir yumurta veya sperma kanalı bulunur (Çağlar, 1957; Schaeperclaus, 1967; Bozkurt, 1968; Geldiay, 1975; Saunders.1979). Üreme iç döllenme ile başlar. Doğu Karadeniz’de döllenme, çoğunlukla Haziran ayının ilk yarısında başlamakta ve Kasıma kadar devam etmektedir (Ünsal, 1990). Yumurtalar embriyoya besin teşkil eden albuminli sıvı içeren bir kapsül içerisinde bulunurlar (Şekil 2). Döllenmiş yumurtalar kirli beyaz, grimsi, pembe-beyaz renktedir. Kapsüller salkım şeklinde taş, midye, kaya, kum, salyangoz kabukları ve alg tallusları gibi çeşitli materyal üzerine yapıştırılır. 5 Şekil 1. Deniz salyangozu Şekil 2. Deniz salyangozu ve kabuk üzerindeki yumurta kapsülleri Gelişmeleri metamorfozludur. Larval evre pelajikte geçer. Embriyolojik gelişmeleri sırasında bilateral simetrili trakofor larvası meydana gelir. Larvanın sil çelengi hızla büyüyerek yelken (velum) şeklini alır ve veliger larvası oluşur. Bu safhada ağız ön ve anüs arka uçlarda yer almaktadır. Veliger safhası sonundaki gelişmede, vücudun bir kısmı hızla 180 derecelik bir dönüş 6 yapar ve anüs ağız kısmının üzerine yerleşir. Bu spiral kıvrılma büyüme ve gelişme ile birlikte sürekli olarak devam eder. Vücut dorsale doğru uzar. Spiral, sert ve kalın kabuk, deniz salyangozunun ait olduğu sınıfın bir özelliğidir. Karnivor beslenme özelliğine sahiptir. Genellikle midye ve istiridye sesil formlarla beslenir. İyi gelişmiş tüp şeklinde sindirim borusu ağız,anüs ve sindirim bezleri oluşmuştur. Genel olarak euryhalin ve eurytherm bir türdür. Bu özellikleri nedeniyle Pasifik Okyanusu koşullarından, Karadeniz koşullarına uyum sağlayabilmiş ve çoğalmıştır. 20 cm’ye kadar büyüyebilen deniz salyangozu, Karadeniz’de 13-14 cm’ye ulaşabilmektedir (Ünsal, 1989). 7 3.MATERYAL VE METOD Üç bölüm halinde tamamlanması planlanan projede, 1991 yılında Trabzon il sınırları içinde kalan sahil şeridinde çalışılmıştır (Şekil 3). Genel olarak ifade edilirse, Akçakale 41o05ı N, 39o 30ı E konumundan 0.5 deniz mili kuzey noktası sınır olmak üzere, bu noktadan Çamburnu açığı 40o556ı N, 40o 12ı E konumuna kadar ortalama 5-30 m derinlikteki kıyı sularında salyangoz stoklarının tahmini için direç çekimleri yapılmıştır. Bu sınırlar içinde 6 istasyondan örnekler alınmıştır (Tablo 3). Tablo 3. Direç çekilen istasyonlar ve koordinatları SÜRMENE ARAKLI YOMRA HAVAALANI ORMAN OK. SALACIK 40˚55`06″N 40˚56`44″N 40˚57`42″N 40˚59` 29″ N 41˚00`40″N 41˚03`42″N 40˚09`48″E 40˚03`42″E 39˚50`48″E 39˚49` 45″ E 39˚40`48″E 39˚32`58″E 40˚55`06″N 40˚56`04″N 40˚58`12″N 40˚59` 48 ″N 41˚00`40″N 41˚03`42″N 40˚10`50″E 40˚ 04` 36″E 39˚51`54″E 39˚48` 36″ E 39˚41`36″E 39˚32`18″E Bu koordinatlar arasında kalan saha Sürmene, Araklı dereleri ve Değirmendere gibi akarsularla beslenen tipik Karadeniz sahili özellikleri göstermektedir. Ormanokulu istasyonu dışında tüm istasyonlar kumlu bir zemin yapısına sahiptir. Kuzey ve Kuzeydoğu rüzgarları, neden oldukları dalga ve akıntılar nedeniyle akarsuların taşıdıkları çamur ve mil kütlesi hemen dağılmaktadır. Ormanokulu açıklarında ise çamurlu bir zemin yapısı bulunmaktadır. Bu durum yıl boyunca yapılan tüm direç çekimlerinde tespit edilmiştir. Projede örneklerin alınmasında, bölgede salyangoz avcılığında kullanılanlara benzer özelliklere sahip direçlerden yaralanılmıştır. Bunlar galvanizli profil borudan imal edilmiş olup, ağız genişliği 3m, yüksekliği ise 40 cm’dir (Şekil 4). ‘‘H ’’şeklindeki ağız kısmının alt ve üst kısımlarına 3’er m’lik çelik halat bağlanmıştır. Bu şekilde, avcılık sırasında direcin ters dönmesi halinde dahi av yapılabilmektedir. Denizde büyüme denemeleri, 1.0 ×0.5 m ölçülerinde demir konstrüksüyon etrafına 22 mm göz açıklığında ağ sarılmış kafeslerle, tamamen galvanizli sactan yapılmış kafeslerde yürütülmüştür. Doğadaki büyümelerinin belirlenebilmesi için deniz salyangozlarının markalanmasında çift komponentli bir izolasyon maddesi olan “IC 2KD 114’’ kullanılmıştır. Ayrıca bireysel olarak izlenmeleri amacıyla plastik numaralardan da yararlanılmıştır (Şekil 1). Projenin deniz çalışmaları, Enstitüye ait araştırma gemisiyle yapılmıştır. Denizdeki uygulamalarda gemi personeli yanında Yüksekokul ve Enstitü teknik elemanları da görev almışlardır. Alınan örnekler her iki kuruluş laboratuarlarında incelenmiştir. Büyümenin belirlenmesi ile ilgili olarak, deniz kafesleri ve akvaryumlarda salyangozların beslenme denemeleri de müşterek olarak yürütülmüştür. Verilerin değerlendirilmesi Fakülte’de gerçekleştirilmiştir. İlk deniz çalışması 15 Mayıs 1991 tarihinde gerçekleştirilmiş ve önceden planlanan istasyonlarda direç çekilmesi için uygun alanlar belirlenmiştir. Ayda iki kez tüm istasyonlardan örnek alınarak stok tahmini için tüm direç muhtevası tek tek sayılmış ve tartılmıştır. Ayrıca yumurtalı ve yumurtasız olma durumları da kaydedilmiştir. Direçten 8 çıkanların sayısı 50’den azsa tümü, fazla ise örnekleme yapılarak bir kısmı etiketlenerek naylon poşetler içinde laboratuara getirilmiştir. Şekil 3. Trabzon kıyı şeridi ve çalışma yapılan istasyonlar Şekil 4. Salyangoz avcılığında kullanılan direçler. Bu temel konular çerçevesinde büyüme ve gelişmelerinin izlenmesi en kapsamlı çalışmaları oluşturmuştur. Büyüme ve gelişmenin belirlenebilmesi için laboratuara getirilen tüm örneklerde bireysel olarak vücut ölçüleri alınmıştır. Boy olarak, sifonal kanalın ucundan apeks (embriyonal kıvrım)’in ucuna kadar olan uzunluk, bir kumpas yardımıyla 0.01 mm hassasiyetle ölçülmüştür. Boy ekseni kumpas eksenine dik olarak getirilmek suretiyle en geniş mesafe vücut genişliği olarak alınmıştır (Şekil 5 ve Şekil 6). 9 Şekil 5. Şematik bir deniz salyangozu kabuğu ve vücut ölçüleri Şekil 6. Vücut uzunluğunun kumpasla ölçülmesi Canlı ağırlık, kabuk ve et tartımları için Sartorious marka terazi kullanılmış ve ağırlıklar 0.1 g hassasiyetle kaydedilmiştir. Deniz salyangozlarında yaş tayini için kullanılan standart bir yöntem henüz bulunamamıştır. Bağımsız Devletler Topluluğu ve Japonya’daki üniversite ve araştırma kuruluşları ile yapılan temaslarda operkulumdan ve kabuk kesitlerinden kısmen yararlanılabildiği, ancak halka sayıları ile yaşla ilişkisinin tam olarak kurulamadığı öğrenilmiştir. Bu bakımdan, her canlının zamana göre kendine özgü, geri dönüşsüz boy büyümesi göstermesi, yaş ve boy arasındaki yüksek korelasyon nedeniyle büyümenin belirlenmesinde oluşturulan boy gruplarından yararlanılmıştır (Gulland, 1969). Örnekler 10.00 mm’lik boy gruplarına ayrılarak, boy grupları arasındaki boy ve ağırlıkça oransal 10 büyümeleri, anlık büyüme oranları ve her istasyon için bunların ortalama değerleri hesaplanmıştır (Ricker, 1975; Çelikkale ve Düzgüneş, 1982). Boyca Oransal Büyüme = Ln-Ln-1 / Ln-1 Ağırlıkça Oransal Büyüme = Wn-Wn-1 / Wn-1 Burada ; Ln : Herhangi bir boy grubunun ortalama boyu Ln-1 : Bir önceki boy grubunun ortalama boyu Wn : Herhangi bir boy grubunun ortalama ağırlığı Wn-1 : Bir önceki boy grubunun ortalama ağırlığı Boy ağırlık ilişkisi matematiksel olarak ; W=a L b formülü ile incelenmiştir. Burada W : ağırlık, a ve b katsayıları en küçük kareler yöntemine göre hesaplanan değerlerdir (Lagler, 1969; Schaeperclaus, 1967; Ricker, 1975). Büyümenin bireysel olarak izlenebilmesi amacıyla her iki kuruluş laboratuarlarındaki akvaryumlarda ve çeşitli istasyonlarda denize bırakılan kafeslerde markalı salyangozlar kullanılarak büyüme denemeleri de yapılmıştır. Salyangozların bireysel olarak markalanmasında çift komponentli bir izolasyon maddesi olan “IC 2KD 114’’ kullanılmıştır. Hazırlanan karışımdan bir miktar, bir bez yardımıyla kabuk üzerindeki suyu alınmış nispeten kuru zemine sürülmüş ve üzerine numaralı ve renkli plastik markalar gömülmüştür (Şekil 7). Markaların kuruması için 15 dakika açıkta bekletildikten sonra nakledilmek üzere kovalara bırakılmıştır. Kafes ve akvaryumlardaki salyangozlara beslenmeleri için sürekli olarak canlı midye temin edilmiştir. Belirli aralıklarda tekrarlanan ölçümlerle, iki zaman dilimi içindeki boy, genişlik ve ağırlık olarak büyümeleri hesaplanmıştır. Deniz kafesleri ve akvaryumdaki markalı salyangozlarda mutlak büyüme oranı denizde geçirdikleri zamana bağlı olarak (GR): GR = L2-L1 / t2-t1 (Ricker, 1975) ve bireysel günlük spesifik büyüme oranı ( Ct ) : Ct = log10L2 - log10L1 / t2-t1 11 denklemleriyle hesaplanmıştır (Winberg, 1971). Şekil 7. Deniz salyangozlarının markalanması Laboratuara getirilen deniz salyangozlarının yaklaşık % 40 ‘ı 10 mm’lik boy gruplarına ayrıldıktan sonra, et verimlerinin hesaplanması için, her boy grubu ayrı ayrı, 100 ˚C’ de 10 dakika haşlanmıştır. Bir kanca yardımıyla iç organları çıkartılmış; kabuk, tüm iç organlar ve yenilebilir kısımlar ayrı ayrı tartılmıştır. Böylece et veriminin istasyonlara, büyüklüğe ve mevsime bağlı değişmelerini incelemeye yönelik verilerin elde edilmesine çalışılmıştır. Et veriminin (MR) hesaplanmasında ; MR = MW / W formülü kullanılmıştır. Burada MR : et veriminin bir göstergesi olan yenilebilir et oranı, MW : Yenilebilir et ağırlığı ve W : toplam ağırlıktır. Yaş kondüsyon faktörü ( indeksi) ise ; WCI = TMW / W şeklinde hesaplanmıştır. Formülde; WCI :Yaş kondüsyon faktörü, TMW : Toplam yaş ve et ağırlığı ve W : toplam ağırlıktır (Drikwater ve Howell, 1985). Salyangoz etlerinde su, kuru madde, kül, yağ ve protein analizleri Nowitz (1970), Lange (1979) ve Akyıldız (1984)’a göre yapılmıştır. Analiz sonuçlarının aylara göre değişimleri incelenmiştir. 12 Araştırma sahası içindeki stok miktarı, ticari salyangoz acılığında balıkçılar tarafından kullanılan tipteki direçlerle, taranan alan ve alan-yoğunluk yöntemine göre hesaplanmıştır. Geminin en düşük hızı olan saatte 2-3 mil hızla farklı derinliklerde 20 dakikalık yaklaşık 0.8 deniz mili (mesafe kontrolü sonardan da yapılmak üzere) standart direç çekimleri yapılarak her istasyonda, birim alandaki (km²) salyangoz miktarı hesaplanmıştır. Tüm çalışma sahasındaki stok miktarı ise ; N=(n.A)/a formülü ile belirlenmiştir (Gulland, 1969 ve 1977; Ricker, 1973 ). Burada “ N ” populasyon miktarı, “A ” tüm bölge alanı; “ a ” direç çekilen (taranan) alan ve “ n ”direçteki salyangoz sayısıdır. Direç çekilemeyen kıyı ve kayalık bölgelerde de dalarak belirli bir sahada bulunan salyangozlar toplanmış ve birçok kıyı bölgesinde sayım yapılarak deniz haritası üzerinden hesaplanan kayalık alanlardaki salyangoz miktarı aynı yöntemle tahmin edilmeye çalışılmıştır. Araştırma sahasının alanı “ A ”, Seyir Hidrografi ve Oşinografi Dairesi’nce hazırlanan 1: 100 000 ölçekli 141 ve 142 numaralı deniz haritaları üzerinde, Japon malı Sokkisha KP-90 Model PLA COM dijital planimetre ile ölçülmüştür. Deniz ve laboratuar çalışmalarında toplanan bütün veriler bilgisayara işlenmiş ve değerlendirme sırasında SYSTAT istatistik ve grafik programı ile çeşitli istatistik yöntemlerden yararlanılmıştır (Sokal ve Rolf, 1981; Düzgüneş, 1963). İncelenen tüm parametreler istasyonlara ve farklı derinliklere göre ayrı ayrı değerlendirilmiştir. 13 4.ARAŞTIRMA BULGULARI 4.1. Populasyon yapısı Araştırma süresince 6 farklı istasyonda toplam 60 kez direç çekilerek 9692 adet salyangoz avlanmış ve toplam 3396 salyangoz üzerinde biyometrik ölçümler yapılmıştır. Laboratuara getirilen örneklerin büyük bir kısmını Sürmene, Havaalanı ve Yomra istasyonlarından avlanan salyangozlar oluşturmuştur; (Şekil 8). Şekil 8. İncelenen deniz salyangozlarının istasyonlara göre dağılımı. Derinliklere göre bir değerlendirme yapıldığında, incelenen örneklerin % 74’ü 8-10 m, % 24’ü 11-15 m ve % 2 gibi küçük gibi bir kısmı da 20 m’den daha fazla derinliklerden elde edilmiştir (Şekil 9). Şekil 9. Örneklerin farklı derinliklere göre dağılımı 14 Araştırmanın yürütüldüğü Mayıs-Kasım 1991 döneminde deniz salyangozları genel olarak suların ısınmasıyla birlikte kıyı kesiminde yoğunlaşmışlardır. Araklı’da ise 10-20 m derinlikler arasındaki örnekler kıyı kesime göre daha fazladır. Bunun da Araklı deresinin etkisiyle deniz suyunun diğer istasyonlara göre daha geç ısınmasından kaynaklandığı tahmin edilmektedir. Bütün istasyonlarda 20 m nin üzerinde salyangoz çok az olması, suların ısınmasıyla birlikte kışı kuma gömülerek geçiren deniz salyangozlarının daha sıcak olan ve daha fazla besin içeren kıyı sularına göç ettiklerini göstermektedir. Aylara göre dağılımları incelendiğinde de benzer durum görülmektedir. Deniz suyu sıcaklıklarının artmasıyla bütün istasyonlarda daha fazla oranda deniz salyangozu avlanmıştır. Elde edilen verilere göre genel olarak örneklerin yaklaşık olarak % 80’ini Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarında avlanan bireyler oluşturmuştur (Şekil 10). Karşılaştırmalı olarak vermek gerekirse, salyangozların, Mayıs ve Haziran’da giderek artmak üzere su sıcaklığının 25 ˚C’nin üzerine çıktığı Temmuz ve Ağustos aylarında en fazla av verdiği, daha sonra bir azalma gösterdiği belirlenmiştir (Şekil 11). Şekil 10. Örneklerin aylara göre dağılımı Kullanılan standart direçle avlanan örnekler boy gruplarına ayrılarak boy-frekans dağılımları elde edilmiştir (Şekil 12) (Ek 1). Genel olarak, araştırma süresince alınan tüm örnekler göz önünde tutulduğunda, boyları 24.00-96.40 mm arasında değişen salyangozların yaklaşık olarak % 90’ı 55.00, 65.00 ve 75.00 mm boy sınıflarında, diğer bir ifadeyle 50.0080.00 mm boylar arasındadır (Tablo 4). İstasyonlar arasında Yomra ve Salacık’ta 50.00-60.00 mm uzunluklarda bir yoğunlaşma görülürken, diğer istasyonlarda 60.00-70.00 mm ler arasında yığılma mevcuttur. Ormanokulu 60.00-80.00 mm boy gruplarındaki %72’lik oranla en fazla sayıda büyük salyangoza sahip istasyon olma durumundadır. Salacık’ta ise 80.00 mm den büyük birey çıkmamıştır. Alınan örneklerin yarısından fazlası 50.00-60.00 mm arasındadır. Yapılan khi-kare testinde istasyonlarda boy gruplarında dağılımının homojen olmadığı belirlenmiştir (P<0.05). 15 Şekil 11. Araştırma sahasında aylara göre ortalama hava (H˚) ve deniz suyu (Y˚) sıcaklıkları Tablo 4. Deniz salyangozlarının istasyon ve boy gruplarına göre oransal dağılımları BOY GRUBU GENEL YOMRA ARAKLI ORMAN OKULU SALACIK SÜRMENE HAVAALANI 30.00-39.99 0.4 0.1 - - 2.4 0.6 0.2 40.00-49.99 8.2 11.7 7.9 2.0 22.0 10.3 2.9 50.00-59.99 34.0 48.4 36.1 18.7 51.7 35.1 24.5 60.00-69.99 35.0 28.7 44.5 40.8 20.1 37.4 36.3 70.00-79.99 19.1 10.3 11.0 31.2 3.8 14.9 29.5 80.00-89.99 3.3 0.8 0.5 7.2 - 1.5 6.4 90.00-99.99 0.1 - - 0.2 - 0.1 0.1 16 Şekil 12. Çeşitli istasyonlarda örneklere ait boy-frekans dağılımı 17 4.2. Büyüme Bütün istasyonlarda farklı boy gruplarına ait ortalama boy, genişlik ve ağırlık ölçümlerine ait sonuçlar Tablo 5 ve Ek 1’de toplu olarak verilmiştir. Bu verilere göre çalışma süresince incelenen tüm salyangozlarda ortalama kabuk boyu 62.25 ± 0.191 mm, genişlik 45.44 ± 0.161 mm ve ağırlık ise 47.22 ± 0.454 g olarak hesaplanmıştır. Tablo 5. Deniz salyangozlarının boy gruplarına göre ortalama boy (mm), genişlik (mm) ve ağırlıkları (g) ile oransal boy ve ağırlık artışları (%) BOY GRUBU 30-39.99 40-49.99 50-59.99 60-69.99 70-79.99 80-89.99 90-99.99 TOP./ ORT MİN-MAK N 15 277 1154 1189 647 111 3 3396 ORT.BOY 37.72±0.543 46.51±0.160 55.34±0.081 64.56±0.085 73.83±0.111 82.74±0.245 93.13±1.670 62.25±0.191 24.00-96.40 ORT.GEN 28.80±0.927 35.30±0.204 41.90±0.100 49.10±0.107 46.90±0.159 63.20±0.374 69.20±0.349 45.44±0.161 21.60-85.80 ORT.AĞIR 12.06±1.815 20.86±0.348 31.93±0.206 46.77±0.283 74.17±0.580 03.40±2.080 46.79±32589 47.22±0.454 10.03-209.00 % BOY AR. 23.30 18.99 16.66 14.36 12.07 12.56 16.32 %AĞ.AR. 72.97 53.07 52.74 52.08 39.41 41.96 52.04 Benzer boy gruplarının uygulandığı 1987 yılındaki çalışmada (Düzgüneş ve ark.,1988) boy olarak büyüme bakımından önemli bir farklılığın olmamasına karşın, 35 mm den 55 mm ye kadar olan salyangozlarda ağırlıkça büyüme, son araştırmada yine yüksek bulunmuştur. Daha büyük boy gruplarında ise eski durumlarına göre daha düşük ortalama ağırlığa sahip oldukları ve bunun da av şiddetinin yoğunluğu nedeniyle büyük salyangozların stoktan önemli ölçüde çekilmesi sonucu ortaya çıktığı tahmin edilmektedir. İstasyonlar tek tek ele alındığında mutlak olarak en büyük boy, ağırlık ve genişlik değerleri Ormanokulu açıklarında avlanan örneklere aittir. Bunu Havaalanı, Sürmene ve Yomra istasyonları izlemektedir. Salacık istasyonundaki salyangozlar en düşük değerleri göstermişlerdir (Tablo 6) (Şekil 13). Tablo 6. İstasyonlara göre ortalama boy (mm), genişlik (mm) ve ağırlık (g) ile ortalama oransal boy ve ağırlık artışları (%) İSTASYON N % BOY GENİŞLİK AĞIRLIK BOY ART. YOMRA ARAKLI ORMAN OK. SÜRMENE HAVAALANI SALACIK GENEL 712 191 461 932 886 209 3396 21.0 5.6 13.6 24.8 26.1 6.2 58.90±0.634 60.84±0.553 67.27±0.412 60.64±0.286 65.88±0.310 54.94±0.520 62.25±0.191 44.77±0.548 46.24±0.454 50.78±0.368 46.58±0.252 50.34±0.264 40.65±0.412 45.44±0.161 40.11±1.124 40.92±1.012 59.79±1.304 43.44±0.618 55.63±0.759 30.25±0.882 47.22±0.454 16.16 14.33 15.64 15.88 17.68 17.66 16.32 AĞIR. ART. 47.51 42.76 60.22 50.07 49.62 53.97 52.04 18 Şekil 13. İstasyonlara göre ortalama, en büyük ve en küçük kabuk boyu, genişliği (mm) ve ağırlığı (g) İstasyonlardaki kabuk boyu, genişlik ve ağırlıklar varyans analizi kontrol edilmiş, Ormanokulu ve Salacık istasyonları salyangozlarına ait değerlerin, diğerlerine göre istatistiksel olarak önemli ölçüde farklı olduğu belirlenmiştir (P < 0.05 ). Diğerleri arasındaki farklılıklar önemli bulunmamıştır. Buna göre Ormanokulu açıklarında yaşayan salyangozlar en yüksek büyüme ve gelişmeyi göstermiştir. En zayıf gelişme gösterenler ise Salacık bölgesindeki salyangozlardır. Deniz salyangozlarının aylara göre ortalama kabuk boyu, genişliği ve toplam ağırlıkları da Tablo 7 ve Şekil 14’de verilmektedir. Burada görüldüğü gibi Mayıs ayında 65.32±0.587 mm olan boy ortalaması Temmuz ve Ağustos aylarında giderek azalmakta ve Eylülden itibaren artarak en son örnek alınan Kasım ayında 70.54±0.724 mm ye ulaşmaktadır. Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarındaki yüksek deniz suyu sıcaklıklarına rağmen düşük boy ortalamaları her ne kadar birbiri ile çelişen bir durum göstermekte ise de, suların ısınmasıyla kıyı kesime ilk gelenlerin büyük salyangozlar olduğu ve bunu daha sonra küçük bireylerin izlediği ve unutulmamalıdır. Nitekim Mayıs ayında avlanan en küçük salyangoz 41.3 mm iken, küçük bireylerin de stoğa 19 katılmalarıyla Haziran da 38 mm ve Temmuzda 24 mm olmuştur. Salyangozların ortalama boyları Ağustos’ta 38.9 mm den başlayarak Ekim sonuna doğru 50.5 mm ye ulaşmıştır. Benzer gelişme ortalama genişlik ve ağırlıkta da görülmektedir. Küçük bireylerin stoğa katılmaları yanında av sezonu içinde yapılan yoğun avcılık da, iri salyangozların stoktan çekilmesine ve ortalama değerlerdeki azalmalara neden olmuştur. Derinliklere göre çeşitli istasyonlardaki salyangoz büyüklükleri Tablo 8’de verilmektedir. 10 m’ye kadar su kesiminde avlanan salyangozların boy ortalaması 62.9±0.19 mm iken, 10-20 m ler arasında 60.9±0.31 mm ve 20 m’nin altında 54.8±0.74 mm’dir. Çeşitli istasyonlarda üç farklı derinliğe göre yapılan varyans analizinde boylar arasındaki farklılığın önemli olduğu bulunmuştur (P < 0.05 ). 10 m’den avlananlarla, 10-20 m’dekilerin boy ortalamaları arasındaki fark az görülmekle birlikte, istatistiksel olarak önemlidir (P < 0.01). 20 21 22 Şekil 14. Aylara göre ortalama kabuk boyu, genişliği (mm) ve ağırlığı (g) Farklılığın en önemli kaynağı 20 m’den daha derinden avlananların boylarındaki farklılıktır. Bu grubun hem 10 ve hem de 10-20 m’lerden avlananlarla boy farklılığı önemlidir (p<0.05). Bu bölgede genel olarak daha küçük salyangozların bulunması, deniz suyunun ısınmaya başlamasıyla, önce büyüklerin kıyıya yöneldiklerini göstermektedir. Tablo 8’de parantez içinde verilen en küçük ve en büyük değerler, bu durumu kanıtlamaktadır. Derinliklere göre salyangozların farklı istasyonlardaki büyümeleri karşılaştırıldığında, her derinlikte Ormanokulu, Havaalanı ve Araklı bölgelerindekileri daha fazla boy ve ağırlığa sahip olmaları da bu sahaların daha optimal çevre özellikleri taşıdığını göstermektedir. Boy gruplarına ait ortalama boy ve ağırlıklara göre, bütün istasyonlarda büyümenin bir göstergesi olarak oransal boy ve ağırlık artışları hesaplanmıştır. Oransal boy ve ağırlık artışları dikkate alındığında, Havaalanı ve Salacık bölgesi salyangozlarında boy artış hızı diğerlerinden daha fazladır. Ağırlık artışı bakımından Ormanokulu, Sürmene, Havaalanı ve Salacık salyangozları ortalamanın üzerinde büyüme göstermişlerdir. En düşük ortalama ağırlığa sahip olmasına rağmen Salacık istasyonu, Ormanokulundan sonra gelen, ağırlıkça en hızlı büyüyen salyangozları bulundurmaktadır. Tüm araştırma sahasında ortalama oransal boy artışı % 16.32, ağırlık artışı ise %52.04 olarak hesaplanmıştır (Şekil 15 ve 16). Canlılarda büyümenin belirlenmesinde kullanılan modellerden birisi olan boy-ağırlık ilişkisi de incelenmiş olup tüm istasyonlardaki salyangozlar için genel olarak (Şekil 17 ) ve ayrı ayrı hesaplanan boy-ağırlık ilişkisi parametreleri Tablo 9’da ve grafikleri Ek 2’de verilmiştir. Genel olarak tüm salyangozlar için boy (mm)-ağırlık ilişkisi denklemi ; W = 0.0004696 L 2.7716 veya logW = - 33283 + 2.7716 log L şeklindedir. (W = 0.0004696 L2.7716) En fazla büyüme gösteren Ormanokulu, Havaalanı ve Salacık istasyonlarındaki salyangozlarda regresyon katsayıları da (b) yüksek bulunmuştur. 23 Şekil 15. Farklı istasyonlarda boy gruplarına göre oransal boy artışı Şekil 16. Faklı istasyonlarda boy gruplarına göre ağırlık artış oranlarındaki gelişme Şekil 17. Tüm salyangozlarda boy-ağırlık ilişkisi. 24 Tablo 9. Farklı istasyonlara göre boy-ağırlık ilişkisi parametreleri İSTASYON n A b r ARAKLI 191 0.0007863 2.6341 0.94 HAVAALANI 886 0.0004998 2.7602 0.92 ORMANOKULU 461 0.0000529 3.2967 0.93 SALACIK 209 0.0000477 2.7469 0.94 SÜRMENE 931 0.0007579 2.6521 0.91 YOMRA 711 0.0008972 2.1634 0.91 GENEL 3396 0.0004696 2.7716 0.93 Bağımsız Devletler Topluluğu’nda yapılan çalışmalarda Kerch ile Gelincik arasındaki bölgede yaşayan deniz salyangozlarında bu ilişki W = 0.0003 L 2.91, Kafkas yöresinde ise W = 0.0027 L 2.41 olarak bulunmuştur. Bu verilere göre Kuzeydoğu Karadeniz kıyı sularındaki salyangozların daha iyi gelişme gösterdikleri anlaşılmaktadır. Bunun da bu yörede salyangoz avcılığının yaygın olarak yapılmaması ve dolayısıyla av baskısı olmayan stokların daha uygun koşullar altında gelişme şansı bulmasından ve ayrıca bu sahada kıta sahanlığının daha geniş olması nedeniyle besin zenginliği ve yayılım alanlarının daha fazla olmasından kaynaklandığı tahmin edilmektedir. Araştırmada, kabuk boyu (KB) ve genişliği (KG) arasında yüksek korelasyonlu doğrusal bir ilişki olduğu belirlenmiştir (Şekil 18 ). KB : 0.9116 + 0.7411 KG Şekil 18. Deniz salyangozlarının kabuk boyu ve genişliği arasındaki ilişki. 25 Ağırlık (W) ve kabuk genişlikleri (KG) arasındaki ilişki de boy ve ağırlık arasında olduğu gibi logaritmiktir (W = 0.0015 – KG 2.6772) (Şekil 19). Şekil 19. Deniz salyangozlarında kabuk genişliği ve ağırlık ilişkisi. Ekim 1991-Haziran 1992 arasında denizdeki kafeslerde markalı salyangozlarla yapılan büyüme ile ilgili çalışmaların sonuçları Tablo 10’da özetlenmiştir. Aynı dönemde akvaryum denemelerinde tüm gayretlere rağmen arzulanan sonuçları almak mümkün olamamıştır. Enstitü ve Fakülte laboratuarlarında yürütülen denemelerde serbest yemleme yapmak suretiyle salyangozlara sürekli olarak midye verilmişse de, ancak %40 oranında bir yaşama oranı elde edilebilmiş ve büyük bir kısmı zayıflamıştır. Bunun da mevcut akvaryumlarda sürekli su değişimi olmaması ve midyelerin de etkisiyle suyun kısa zamanda bozuşmasından kaynaklandığı belirlenmiştir. Taze su ilavesi şeklindeki önlemler de yeteri kadarı başarılı olmamıştır. Büyümeleriyle ilgili daha iyi sonuç alınabilmesi için markalayıp denize bırakma çalışmalarına devam edilmesi daha uygun görülmektedir. Tablo 10. Markalı salyangozların büyümeleri ile ilgili sonuçlar GÜNLÜK MUTLAK ARTIŞ ORANLARI GÜNLÜK NISBİ ARTIŞ ORANLARI SPESİFİK BÜYÜME ORANLARI BOY 0.0125 1.8*EE-4 1.7*EE-4 GENİŞLİK 0.0527 1.3*EE-3 1.1*EE-4 AĞIRLIK 0.0469 6.4*EE-4 5.8*EE-4 26 4.3. Üreme mevsimi Araştırma sırasında direçten alınan salyangozların yumurtalı olup olmadıkları da incelenmiştir. Tablo 8’de görüldüğü gibi, araştırma süresince genel olarak tüm salyangozların % 26’sını yumurtalı bireyler oluşturmuştur. İlk yumurtalı salyangozların kıyıdan yapılan gözlemlerde 5 Mayıs’ta görülmesine rağmen, direç çekimlerinde Haziran 15’ten itibaren rastlanmıştır (Şekil 20). Temmuz başında yapılan değerlendirmede avlanan örneklerin %12 sinde yumurtaların kapsüller içinde kabuğa yapışmış veya bırakılmak üzere oldukları belirlenmiştir. Bu dönemde en fazla yumurtalı birey %26 ve %30 oranları ile Havaalanı ve Yomra salyangozlarında görülmüştür. En az yumurtalılar ise %7 ile Aralık istasyonundakilerdir. Savacık ve Ormanokulu örneklerinde hiç yumurtalı salyangoza rastlanmamıştır. En erken yumurta verenleri Yomra ve Havaalanı açıklarında bulunanların olduğu ve bununda daha sığ bölgeler olmaları nedeni ile su sıcaklığı daha erken yükselmesinden kaynaklandığı söylenebilir. Şekil 20. Aylara göre yumurtalı salyangoz yoğunluğu Temmuz sonunda ise yumurtaların tüm salyangoz sayısına oranı ortalama %19’ a yükselmiştir. Bu dönemde yine Yomra ve Havaalanı %29 ve %26 lık oranlarla önde gelirken 22 günlük süre içinde Salacık bölgesinde yumurtlama başlamış ve %7 lik bir orana ulaşmıştır. Temmuz başında %10 düzeyinde olan Araklı, bu ay sonunda %25 e yükselmiştir. Ormanokulu istasyonunda bu dönemde yine salyangoza rastlanmamıştır. Sürmene istasyonunda yumurtalıların oranı ayın başında %7 den %29 a yükselmiştir. Yumurtalı oranının %25 e ulaştığı Ağustos’un ilk yarısında Araklı %29, Sürmene %35 düzeyine yükselmiştir. Havaalanı ortalama %20 e düşmüştür. 15 Ağustos’tan itibaren genel ortalama % 28 e ulaşmış ve Ormanokulunda ilk yumurtalı salyangozlar %18 oranı ile görülmüştür. Havaalanı ve Yomra’da yumurtalılar sırasıyla %39 ve %31 oranında belirlenmişlerdir. Salacık ise %22 ye yükselmiştir. 27 Eylül başında % 15 olan genel oran, Eylül’ün ikinci yarısında %12 olmuştur. Bu dönemde Salacık istasyonunda yumurtalılara rastlanmamıştır. Ormanokulu bölgesinde %24 oranında yumurtalı salyangoz avlanmıştır. Kasım’da sadece orman okulu bölgesinde %21 oranında yumurtalı avlanırken diğer istasyonlarda hiç yumurtalı bulunamamıştır. Kasım başında % 3 olan ortalama yumurtalıların miktarı aynı ayın 2. yarısında % 4 gibi sabit bir seviyede kalmış ve sadece Sürmene’de % 13 oranında yumurtalılar görülmüştür. Aralık’ta yumurta kapsüllerine hiç rastlanmamıştır. Bu verilere göre üremeleri, Trabzon sınırları içinde Temmuz başından Ağustos sonuna kadar hızlanmakta, Eylül’den itibaren yavaşlamaktadır. Bu nedenle halen uygulanmakta olan av yasağının 15 Temmuz- 30 Ağustos şeklinde devam ettirilmesinin isabetli olduğu görüşüne varılmıştır. 4.4. Et verimi ve yaş kondisyon faktörü Araştırma süresince direç çekimleri sonunda avlanan salyangozlardan örnekler alınarak et verimi ve yaş kondisyon faktörü ile ilgili çalışmalar için değerlendirilmiştir. Buna göre, kabuk oranının ortalama % 62.27 olduğu tüm örnekler için net et verimi %17.21 dir. Havaalanı, Ormanokulu ve Salacık istasyonlarındaki salyangozlar daha iyi büyüme gösterdikleri gibi daha yüksek et verimine sahiptirler (Şekil 21 ve 22). 1987 yılında Trabzon’da yapılan araştırmalarda kabuk oranı % 74.5 ve net et verimi %14.2 (Düzgüneş ve ark., 1988), Sinop’ta yürütülen çalışmada et verimi % 24 (Genç,1987) olarak bulunmuştur. Bu çalışmalarda elde edilen sonuçlarla aradaki farklılık önemlidir. Bunun, Trabzon araştırması için az ve boy varyasyonu olmayan örnekle çalışılmasından Sinop sonuçları içinse temizleme sırasında yenmeyen kısımların tamamen ayıklanamamış olmasından kaynaklandığı tahmin edilmektedir. Çiğ et ağırlığının toplam hacme oranı olan yaş kondisyon faktörü araştırma sahası genelinde ortalama %38.37 dir. İstasyonlar arasında en iyi değeri Ormanokulu ve Havaalanı salyangozları göstermiştir (Şekil 21). Şekil 21. İstasyonlara göre net et verimi ve yaş kondisyon faktörü 28 Şekil 22. Aylara göre çeşitli istasyonlardaki net et verimleri Aylara göre bir değerlendirme yapıldığında, net et veriminin Mayıs ve Haziran’da yüksek olduğu, Temmuz’dan Eylül’e kadar azalma gösterdiği, Ekim’den itibaren tekrar yükselmeye başladığı görülmektedir. Yaz aylarındaki düşük değerler, üreme mevsimi olması nedeniyle bu dönemde alınan enerjinin büyük ölçüde gonad gelişimine harcanmasından kaynaklanmıştır. Yaş kondisyon faktörü ise Aralık, Mayıs ve Haziran aylarında yüksek bulunmuştur. Haziran-Eylül arasında yumurta bırakılması nedeniyle, değerlerde bir azalmanın olduğu söylenebilir (Şekil 23 ve 24). Et verimindeki bu düşüşlerin yumuşakçalardaki metabolizma ve gonad gelişimi arasındaki ilişkiden kaynakladığı bildirilmektedir (Gabbott, 1975). Yenilebilir kısmın önemli bir göstergesi olan net et verimi, deniz salyangozlarının büyüklüklerine göre değerlendirildiğinde, boyla doğru orantılı olarak arttığı görülmektedir. Buna göre en randımanlı salyangozlar 60 mm den büyük olanlardır. Net et verimi en düşük olarak 44.9 mm boy gurubunda Araklı’dan avlanan bir örnekte bulunmuştur. En yüksek değer ise %20.38 ile Haziran ayında 60-69 mm boy gurubunda, Yomra istasyonunda avlanan deniz salyangozuna aittir. Şekil 23. Aylara göre net et verimi ve yaş kondisyon faktörü (%) 29 Şekil 24. Aylara göre çeşitli istasyonlarda kondisyon indeksi Net et miktarı ile toplam ağırlık arasında; y = 0.9745 + 1.825 x (r = 0.97) şeklinde doğrusal bir ilişki vardır. Ağırlık arttıkça net et miktarı da artmaktadır (Şekil 25). Şekil 25. Net et verimi ve toplam ağırlık ilişkisi Ağırlık ve çiğ et miktarı arasındaki ilişki de y = 1.1368 + 3.384 x (r = 0.95) şeklinde doğrusaldır (Şekil 26). Ağırlıkla net et verimi arasında daha kuvvetli bir ilişki vardır. 30 Şekil 26. Ağırlık ve çiğ et miktarı arasındaki ilişki Net et verimi ve kondisyon faktörü boyla doğru orantılı artmasına rağmen yaklaşık 60 mm den itibaren ortalamanın üzerine çıkmaktadır (Şekil 27) Şekil 27. Boy gruplarına göre net et verimi ve yaş kondisyon faktörü 31 4.5. Et analizleri Kimyasal analiz sonuçlarına göre deniz salyangozlarının etinde ortalama olarak % 72.04 oranında su, %16.29 protein, % 2.25 yağ ve %1.82 kül bulunmaktadır (Tablo 9). Tablo 11. Aylara göre deniz salyangozu etinin kimyasal kompozisyonu AYLAR PROTEİN YAĞ KÜL KURU MADDE SU HAZİRAN 13.48 2.41 2.21 29.15 73.35 TEMMUZ 14.56 2.23 1.32 31.16 73.34 AĞUSTOS 13.75 1.95 1.81 30.09 71.81 EYLÜL 19.86 2.01 2.35 30.63 71.21 KASIM 18.50 2.12 1.65 32.22 70.08 ARALIK 17.80 2.76 1.57 30.87 72.43 ORTALAMA 16.29 2.25 1.82 30.69 72.04 Bu sonuçlar, 1988 ve 1989 yıllarında aynı sahada Ünsal (1989) tarafından yürütülen çalışma sonuçlarıyla karşılaştırıldığında, su, kuru madde ve yağ oranının yüksek olduğu, protein ve kül oranının ise biraz düşük bulunduğu belirlenmiştir. Genç (1987)’in çalışmasına göre ise yağ, protein ve su düzeyi daha yüksektir. Aradaki farklılığın diğer çalışmalarda örnek ve deneylerdeki tekerrür sayısının azlığından ve analizlerde kullanılan materyalin aynı standartlarda olmamasından kaynaklandığı tahmin edilmektedir. Aylara göre yapılan değerlendirmede ise, genel olarak protein oranının % 13- 20 arasında değiştiği, gonad gelişiminin devam etmesi nedeniyle Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarında düşük olduğu saptanmıştır. Kül miktarı da Ağustos ve Eylül’de diğer aylara göre daha az bulunmuştur (Şekil 28). Şekil 28. Aylara göre etin temel besin maddeleri açısından değişimi 32 4.6. Stok miktarının tahmini Çalışma bölgesi içinde yaşayan deniz salyangozu miktarının tahmini için iki tip uygulama yapılmıştır. Öncelikle deniz haritaları üzerinde yapılan değerlendirmelerde direç çekilmesine uygun sahalarla, hiç çekim yapılmayacak kayalık bölgeler belirlenmiştir. Kayalıklarda genel uygulamadan farlı bir yol izlenerek stok miktarı tahmin edilmeye çalışılmıştır. Temmuz, Ağustos ve Eylül aylarında dalmak suretiyle önceden hazırlanmış 9 m² lik standart halatlarla yapılan belirlemelerde, ortalama olarak m² de 14 adet salyangoz sayılmıştır {µ= 13.53 ± 3.182(2.31)} (Tablo12). 1:100 000 ölçekli haritada planimetre ile yapılan ölçümlere göre belirlenen kayalık alan miktarı 3.6 km² dir. Buna göre kayalık alanlardaki salyangoz miktarı yaklaşık 48.7 milyon adet ve ağırlıkları 1305 ton olarak tahmin edilmiştir. Kayalıklardaki stok miktarı % 95 ihtimalle 2014 ton (75 milyon adet) ile 597 ton (22 milyon adet) arasındadır. Tablo 12. Dalarak yapılan salyangoz sayımları ( Adet / 9 m² ) İSTASYON MİKTAR (adet) AĞIRLIK (Kg) ORT. MİKTAR* ORT. AĞIRLIK* SAHİL TESİSLERİ 179 3100 19.88 17.22 FAROZ LİMANI 126 3050 14.00 24.21 HAVAALANI 91 3100 10.11 34.07 KAVAKLIK 91 3800 10.11 41.76 ORTALAMA 122 3218 13.53 26.80 Adet / m² Ortalama verim her ne kadar 38523 adet / km² olarak bulunmuşsa da Mayıs, Ekim ve Kasım aylarında salyangozların bir kısmı henüz gizlendikleri kum tabakasından çıkmamış, kıyıya yaklaşmamış veya suların soğumasıyla birlikte derine çekilmiş, kuma gömülmeye başlamış durumdadır. Bu nedenle tam olarak av verdiği ve av yasaklarının devam ettiği Temmuz ve Ağustos ayları verim ortalamasının stok hesaplarında kullanılması daha uygun görülmektedir. Söz konusu aylara ait ortalama verim 42012 adet / km² dir. Harita üzerinde yapılan ölçümlerde çalışma sahasının 57.7 km² olduğu ve ????? mm den büyük salyangozların oluşturduğu populasyon miktarının 2424092 adet olduğu tahmin edilmektedir. Direçle avlanan salyangozların ortalama ağırlığının 47.22 g olduğu göz önünde tutulursa, çalışma sahası içinde ağırlık olarak 115 ton deniz salyangozu tahmin edilebilir. Tahminin güven sınırları % 95 ihtimalle 18 ton (1.5 milyon adet) ile 160 ton (3.4 milyon ton) arasındadır { µ= 42012 ± 2064 (8205)}. Direç çekimleri sonunda ise ortalama verim 38523 adet / km² olarak hesaplanmıştır (Tablo 13). Kayalık bölge ile kumlu alan birlikte alındığında Salacık ve Sürmene arasındaki toplam stok miktarının 1420 ton olduğu söylenebilir. Bu dönemde Trabzon’da iki işleme tesisinde, Trabzon sularında avlanan yaklaşık 2000 ton salyangoz işlenmiştir. Avcılıkla eksilen bu miktarda tahmine eklendiğinde, çalışma alanında 3500 ton salyangoz populasyonu olduğu ifade edilebilir. 150 tekne tarafından yoğun bir şekilde, direç çekilen bölgede avcılar tarafından avlanan ve aynı sahada benzer direç kullanılarak yapılan 30 mm den büyük populasyonun 33 tahmini karşılaştırılırsa, yörede avcılıktan ileri gelen yıllık ölüm oranının %90 civarında olduğu, buna da aşırı avcılığın neden olduğu söylenebilir. Tablo 13. Direç çekimleri sonunda hesaplanan verimler (adet / km²) AYLAR n ORMAN OKULU n MAYIS 1 21587 HAZ. 1 41110 1 TEM. 3 10111 AĞUS. 2 EYLÜL 2 SALACIK n HAV. A. n SÜRMENE n YOMRA 1 12850 720 1 2 139272 11356 11 10569 1 29041 1 22262 1 13526 1 22777 3 24030 3 61230 1 148410 3 17079 14841 3 32082 2 21813 1 91747 2 29346 18794 2 97369 1 42051 2 41039 1 14617 EKİM ARAKLI KASIM 1 12818 1 898 1 4048 1 13942 TOPL. 10 149700 6 305796 13 446654 8 275816 8 275816 6 132702 ORT. 1.7 14970 1.2 50966 1.9 34358 1.6 275816 1 34477 2.2 22117 Populasyonun en yoğun olarak bulunduğu bölgeler Salacık, Yomra ve Havaalanı’dır (Şekil 26 ve 27). En az yoğunluğa sahip Ormanokulu açıklarında en iri salyangozların elde edilmesi ve büyüme hızının fazla olması, zemindeki besin maddelerinin daha az birey tarafından tüketilmesi ve daha yüksek oranda ete dönüştürülmesi ile oluştuğu şeklinde açıklanabilir. Benzer durum Havaalanı için de geçerlidir. Şekil 29. Çalışma alanı içinde salyangozların derinliğe göre yoğunlukları 34 Şekil 30. Çalışma sahasındaki salyangoz yoğunluklarının üç boyutlu dağılım grafiği. 35 5. SONUÇ Bu araştırmada ele alınan belli başlı konular, Trabzon kıyı şeridi içindeki deniz salyangozlarında bölgelere ve büyüme ve gelişme farklılığının olup olmadığının tespiti, av yasaklarının belirlenmesine ışık tutacak yumurtalı en küçük salyangoz büyüklüğünün belirlenmesi, av kompozisyonu içinde yer alan yumurtalı – yumurtasız oranlarının izlenmesi, et veriminin saptanması ve stok miktarının tahminidir. Deniz salyangozunun Karadeniz balıkçısı için özel bir yeri ve önemi vardır. Trabzon ve diğer çevre illerdeki küçük balıkçılar, işleme tesisinde çalışanlar, nakliye ve pazarlaması ile ilgilenenler göz önünde tutulursa önemi daha iyi anlaşılır. İhraç ürünü olması bakımından da azımsanmayacak ölçüde bir döviz kaynağıdır. Ancak diğer su ürünlerinde olduğu gibi deniz salyangozu stokları da aşırı avcılık sorunu ile karşı karşıyadır. Bu nedenle stoktaki olumsuzluklar sektördeki tüm çalışanların geleceğini ve ülke ekonomisini etkilemektedir. İç tüketimi olmayan bu canlılar işlendikten sonra yenilebilir kısımları paketlenerek dondurulmuş bir şekilde Japonya, Güney Kore ve Tayvan gibi Uzakdoğu ülkelerine pazarlanmaktadır. İri salyangozlar daha fazla tercih edilmekte ve yüksek fiyatla satılabilmektedir. et randımanı ile salyangoz büyüklüğü arasındaki doğrusal ilişki nedeniyle, pazarlama zincirinin başlangıç safhasında büyük salyangozların avlanması daha yararlı olacaktır. Avcılığına izin verilen salyangoz boyunun giderek bu araştırma ile belirlenen, et randımanının daha yüksek olduğu 6 cm’nin üzerine çekilmesi için önlem alınmalıdır. Son yıllarda, uygulanan avlanma yönteminin bir sonucu olarak stoklar aşırı bir baskı altında tutulmakta ve giderek daha küçük salyangozlar avlanarak işlenmektedir. Avlananların boy ve ağırlık ortalamalarında giderek bir azalma görülmektedir. Bu da gerek avcıların gerekse işletme tesislerinin daha fazla ürün avlama ve işlemelerine neden olarak ekonomik kayıplara yol açmaktadır. Küçük salyangozlar işlendiğinde, etlerden 20 adedinin 1 kg geldiği en kaliteli LL sınıfının ihraç fiyatı 5.1 $ ‘a, 120 tanesinin 1 kg olduğu SS sınıfı ise 4.2 $’a pazarlanmaktadır. Bu da Türkiye ekonomisi için büyük bir kayıptır. 1380 Sayılı Su Ürünleri Kanunu 3288 Sayılı Değişiklik Getiren Kanun hükümleri uyarınca Doğu Karadeniz’de trol kullanılması yasaklanmıştır. Buna karşın trolden daha zararlı bir av aracı olan direçle bölge kıyı sularında salyangoz avcılığına izin verilmesi, büyük bir çelişki olarak görülmektedir. Proje çalışmalarında direç çekimleri en fazla 30 dakika yapılmıştır. Salyangoz avlayan balıkçı ise gün boyu aynı sahada saatlerce zemini taramaktadır. Bu nedenle ağ gözleri tıkanarak ortalama 3-3.5 cm boydaki küçük salyangozların avlanmasına yol açılmaktadır. Daha büyük salyangozların avlanabilmesi, av seçiciliğinin artırılmasına bağlıdır. Mevcut direçlerde bunu gerçekleştirmek oldukça zordur. Denetimi de pratik olmayacaktır. Bu nedenle önceki yıllarda olduğu gibi nargile sisteminin kullanılması daha yararlı görülmektedir. Nitekim Trabzon’da birkaç balıkçı halen dalarak avcılık yapmakta ve diğerlerine göre daha fazla gelir sağlamaktadır. Nargile sisteminin getireceği sorunlar Fakültemiz bünyesinde kurulacak bir basınç odası ve balıkçılara verilecek dalma kursları ile çözümlenebilir. İşleme tesisleri de daha fazla girdi ile daha az gelir sağlamak istemedikleri için, direçle avcılık yerine nargile sistemine geçilmesini tercih etmektedirler. Bölgede direcin yasaklanması balıkçılar ve balıkçılığımızın yararına olacaktır. Hemen yasaklanması durumunda ise geçici bir önlem olarak uzun süreli çekimler yerine, her direç seansı için örneğin en fazla 2 saat gibi belli bir süre sınırı konması ve kısa vadeli bir çözüm olarak torba ağ göz açıklığının 4 cm ye çıkarılması uygun görülmektedir. Av yasağı tarihlerinin uygulanan şekliyle devam ettirilmesi çalışma sahası için uygun olacaktır. Çalışmalar sırasında çok sayıda balıkçının avcılığa devam ettikleri görülmüştür. Av 36 yasakları döneminde denetimlerin sıklaştırılması ve kesinlikle avcılığa izin verilmemesi gereklidir. İşleme tesislerinde yapılacak denetimler küçük salyangoz avcılığının önlenmesinde caydırıcı etki yapacaktır. 6. HARCAMALAR 31. 05. 1991 tarihi itibariyle ilk bölümü Trabzon sınırları içinde uygulanan Doğu Karadeniz deki deniz salyangozu stoklarının incelendiği bu projede yapılan harcamalar fasıllar itibariyle aşağıdaki şekilde gerçekleşmiştir (Tablo 14). Tablo 14. DEBÇAG-143/G projesinin harcamaları (TL) ÖDENEK HARCAMA KALAN PERSONEL 35 888 108 35 888 108 TECHİZAT 59 324 320 59 324 320 SARF MALZEMESİ 53 620 086 53 620 086 SEYAHAT 18 482 249 18 482 249 DİĞER 13 185 237 11 899 978 1 285 259 TOPLAM 180 500 000 179 214 741 1 285 259 37 KAYNAKLAR Akyıldız, R. 1984. Yemler Bilgisi Laboratuar Kılavuzu. A. Ü. Z. F. Yay. No. 895 2.Bas. Anomymous, 1991. 1988-1989 Su Ürünleri İstatistikleri. DİE Yay. No 1467. Anomymous, 1992. 1990 Su Ürünleri İstatistikleri. DİE Yay. No 1521. Anomymous, 1992. Dış Ticaret İstatistikleri, 1990. DİE Yay. Ankara. Bilecik, N. 1990. Deniz Salyangozu Rapana venosa Val.’nın Türkiye’nin Karadeniz Sahillerindeki Dağılışı ve Karadeniz balıkçılığındaki Etkisi TOKB Bodrum Su Ür. Arş. Enst. Yay. Ser. B. Yay. No: 1., 34 s. Bozkurt, B. 1968. Zooloji Laboratuar Klavuzu A. Ü. F. F. Yay. No:85, 300s. Ankara. Çağlar, M. 1957. Omurgasız Hayvanlar, Anotomi-Sistematik. İ.Ü. Yay. No:712, 400s. Çelikkale, M.S. ve Kolot, M. 1985. Deniz Salyangozunun Avlama İşleme ve Değerlendirme Teknolojisi. E.Ü. Su. Ür. Dergisi, 2: (5-6) Çelikkale, M.S. ve Düzgüneş, E. 1982. Balık Stoklarının Tespit Yöntemleri AÜZF Yay. No: 816. 33s. Ankara Drinkwater, J. ve Howell, T.R.W. 1985. Expriments on Cultivation of Oysters in Scotland Development of Agriculture and Fishheries. Mar. Lab. Aberdeen. Scottish Fish. Res., No:35 Düzgüneş, E., Karaçam, H. ve Seyhan, K. 1988. Deniz salyangozu (Rapana venosa Val. 1946) nun büyüme özellikleri ve yenilebilir et oranlarının belirlenmesi üzerine bir araştırma. E.Ü. Su Ür. D er., 5 (19-20): 89-99 Düzgüneş,O.1963. Bilimsel Araştırmalarda İstatistik Bilgiler, Prensipler ve Metotlar. E.Ü.Z.F. Yay. VIII-375s. İzmir. Fischer, W., Schneider, M ve Bauchot, M. L. 1987. Vegetaux et Invertebrates. Pesces Mediterranee et Mer Noire. Zone de Peche 37. Fisches FAO pour les d’ldentification des es besoins de la peche. Vol.1. Rome. Gabbott, P.A. 1975. Store cycles in marine bivalve molluscs:A hypothesis concerning the relationship between glycogen metabolism and gametogenesis. In: Proc. 9 th. Eurpean Mar. Biol. Symp.;Ed. H. Barnes.Aberdeen. Un. Press. Pp. 191-211. Geldiay, R. 1975. Genel Ekoloji. E.Ü. Matbaası, 313s. İzmir. Genç, G. 1987. Karadeniz deki Deniz Salyangozlarının (Rapana venosa Val, 1846) Biyuolojisi, Et Verimi ve Etin Kimyasal Yapısı. (Yükseklisans Tezi). Ondokuzmayıs Ün., Fen Bil. Enst. Gullad, J,A. 1969. Manual of Methods for Fish Stock Assesment. Pat 1 Fish Population Analyses. FAO Man. Fish. Sci., 4 p.1_154. Gulland, J. A. 1977. Fish Population Dynamics. John Wiley and Sons. 377 Toronto. Lagler, F.K. (1969): Freshwater Fishery Biology. WNR Brown Comp. 421 p. Lange, R. 1979. Zur Anwenoung der Methoden Kombination KjeldahlNassaufschlusaufscluss /Berthelot Reaktion bei der Stickstoff Bestimmung Biologischen Materalen. Die. Nahrung 23.25. Nowitz, W. 1973. Drained weight determination of frozen glazed fish and other marine products. Method of analyses of the AOAC 339 38 Ricker, W.E. 1975. Computation and interpretation of biological statistics of fish populations. Fish. Res. Board Can. Bull. No:191, 382 p. Ricker, W.E. 1973. Lineer Regression in Fishery Research. J. fish. Res. Boand. Can., 30: 409. Sauders, D.G. 1979. an Introdution to sea shells of World. Curator of living fosil invertebrae. Am. Mus. Nat. Hist. New York, 64 p. Schaeperclaus, W. 1967. Lehrbuch de Teich- Wirtschaft. Paul Parey. Hamburg und Berlin. 582 p. Sokal, R. R. and Rohlf, F. J. 1981 Biometry. W. H. Freeman, New York Sec. Ed., 589 p. Türin. A. N. ve Zoolotaryov, E. N. 1988. Karadeniz de Deniz Salyangozu Yumuşakçaların Rasyonel Kullanılmasının Biyolojik Temelleri Sempozyumu. 22-24 Kasım 1988 , Kerch. SSCB Balıkçılık Bakanlığı, Oşinografi Araştırma Enstitüsü (TİNRO) VDK, 539.27.0537-(252. S) Ünsal. S. 1989. Doğu Karadeniz de Rapana thomasiana Gross nın Biyolojik Özellikleri , Besin Değeri ve İşleme-Değerlendirilmeleri Üzerine Araştırmalar.KTÜ Sürmene Deniz Bil. Yük. Ok. 86. 101. 010. 2 nolu proje raporu 47 s. Vodyanitsky, V.A. 1972. fauna specification book for blacksea and azovsea. Vol 3. living molluscs, Arthropoda (Crustaceans, Mollusca, Echinodermata, Chordata). Naukova Dumka. 339 p Kiev. Winberg, G.G. 1971. Methods for the estimation of production of aquatic animals. Academic Press, London and Newyork. 1- 175 39 EK 1. Çeşitli istasyonlarda boy gruplarına göre ortalama boy (mm), genişlik (mm) ve ağırlık (g); oransal boy ve ağırlık artışları GENEL BOY GURUBU N % ORT. BOY ORT. GEN ORT. AĞIRLIK % BOY AR. % AĞ. AR. 30-39.99 15 0,4 37,72 28,80 12,06 - - 40-49.99 277 802 46,51 35,30 20,86 23,30 72,97 50-59.99 1154 34,0 55,34 41,90 31,93 18,99 53,07 60-69.99 1189 35,0 64,56 49,10 48,77 16,66 52,74 70-79.99 647 19,1 73,83 46,90 74,17 14,36 52,08 80-89.99 111 3,3 82,74 63,20 103,40 12,07 39,41 90-99.99 3 0,1 93,13 69,20 146,79 12,56 41,96 ORT/TOP 3396 100,0 62,15 45,44 47,22 16,32 52,04 24,0-96,4 21,5-85,8 10,0-20,9 MİN-MAK YOMRA BOY GRUBU N % ORT. BOY ORT. GEN 30-39,99 1 0,1 38,90 36,00 14,41 - - 40-49,99 83 11,7 47,10 35,90 21,42 21,08 48,65 50-59,99 344 48,4 55,00 41,50 31,46 16,77 46,87 60-69,99 204 28,7 64,50 49,00 48,64 17,27 54,61 70-79,99 73 10,3 73,40 57,10 73,73 13,80 51,58 80-89,99 6 0,8 82,10 62,00 100,14 11,85 35,82 90-99,99 - - - - - - - ORT/TOP 711 100,0 58,90 44,77 40,11 16,16 47,51 38,9-86,6 27,2-67,6 12,9-119,26 MİN-MAX ORT.AĞIR. % BOY AR % AĞ. AR. 40 ARAKLI BOY GRUBU N % ORT. BOY ORT. GEN ORT.AĞIR. 30-39,99 - - - - - - - 40-49,99 15 7,9 46,90 36,20 20,48 - - 50-59,99 69 36,1 55,10 42,00 30,73 17,48 50,05 60-69,99 85 44,5 64,80 49,10 46,70 17,50 51,97 70-79,99 21 11,0 72,70 55,10 63,56 12,19 36,10 80-89,99 1 0,5 80,00 61,00 84,49 10,04 32,93 90-99,99 - - - - - - - ORT/TOP 191 100,0 60,84 46,24 40,92 14,33 42,76 43,6-80,0 29,4-66,6 14,22-84,83 MİN-MAX % BOY AR % AĞ. AR. ORMAN OKULU BOY GRUBU N % ORT. BOY ORT. GEN ORT.AĞIR. 30-39,99 - - - - - - - 40-49,99 9 2,00 46,68 33,00 20,33 - - 50-59,99 86 18,7 55,94 42,10 30,26 19,84 48,84 60-69,99 188 40,8 65,16 49,10 51,60 16,48 70,52 70-79,99 144 31,2 74,90 56,80 79,92 14,95 54,88 80-89,99 33 7,2 83,12 63,10 108,20 10,97 35,39 90-99,99 1 0,2 96,40 76,00 209,00 15,98 93,16 ORT/TOP 461 100,0 67,27 50,78 59,79 15,64 60,56 41,3-96,4 26,4-85,8 12,5-200 MİN-MAX % BOY AR % AĞ. AR. SÜRMENE BOY GRUBU N % ORT. BOY ORT. GEN ORT.AĞIR. % BOY AR % AĞ. AR. 30-39,99 6 0,6 38,20 28,70 11,87 - - 40-49,99 96 10,3 46,10 35,30 20,85 20,68 75,65 50-59,99 327 35,1 55,40 42,30 32,67 20,17 56,69 60-69,99 348 37,4 64,10 49,20 47,38 15,70 45,03 70-79,99 139 14,9 73,60 57,30 70,73 14,82 49,28 80-89,99 14 1,5 81,70 63,30 97,41 11,01 37,72 90-99,99 1 0,1 92,10 64,50 132,54 12,73 36,06 ORT/TOP 931 100,0 60,64 46,58 43,44 15,85 50,07 37,0-92,1 27,0-71,1 10,03-132,88 MİN-MAX 41 HAVAALANI BOY GRUBU N % ORT. BOY ORT. GEN ORT.AĞIR. % BOY AR % AĞ. AR. 30-39,99 2 0,2 34,70 23,30 10,41 - - 40-49,99 26 2,9 46,70 35,80 22,87 34,58 119,69 50-59,99 217 24,5 55,98 42,80 34,50 19,87 50,85 60-69,99 322 36,3 64,88 49,30 50,11 15,90 45,25 70-79,99 261 29,5 74,04 56,90 73,95 14,12 47,58 80-89,99 57 6,4 82,89 63,40 100,83 11,95 36,35 90-99,99 1 0,1 90,90 67,00 98,84 9,66 -1,97 ORT/TOP 886 100,0 65,88 50,34 55,63 17,68 49,62 31,4-90,9 21,6-71,1 7,37-158,05 MİN-MAX SALACIK BOY GRUBU N % ORT. BOY ORT. GEN ORT.AĞIR. % BOY AR % AĞ. AR. 30-39,99 5 2,4 38,10 29,80 12,48 - - 40-49,99 46 22,0 46,25 34,40 18,20 21,39 45,83 50-59,99 108 51,7 54,76 40,30 28,28 18,40 55,38 60-69,99 42 20,1 63,50 46,80 43,09 15,96 52,37 70-79,99 8 3,8 72,96 55,90 69,94 14,90 62,31 80-89,99 - - - - - - - 90-99,99 - - - - - - - ORT/TOP 209 100,0 54,94 40,65 30,25 17,66 53,97 37,0-78,2 28,0-59,3 10,32-78,74 MİN-MAX 42 EK 2. Çeşitli istasyonlardaki salyangozlarda boy ağırlık ilişkisi grafikleri 43 BİBLİYOGRAFİK BİLGİ FORMU