13 ARALIK 2013 Onuncu Yıllık Rapor 2010
Transkript
13 ARALIK 2013 Onuncu Yıllık Rapor 2010
KOSOVA CUMHURİYETİ Halk Avukatı Enstitüsü Onuncu Yıllık Rapor 2010 KOSOVA MECLİSİNE hitaben Priştine, 2011 1 2 Sn. Jakup Krasniqi Kosova Cumhuriyeti Meclis Başkanı Priştine Sayın Başkan Kosova Cumhuriyeti Anayasası 135.maddesi, 1.fıkrası ve Halk Avukatı Yasasının 27.maddesi 1. ve 2. fıkrasına dayanarak, Kosova Cumhuriyeti Halk Avukatı Enstitüsünün Onuncu Yıllık Raporunu sunarım. Aynı zamanda, Kosova Cumhuriyeti Meclisin düzenli oturumunda bu raporun sunulması talebini de ve aynı zamanda bu raporla ilgili tartışmanın açılmasını da gereğine arz ederim. Saygılarımla, Sami Kurteshi Kosova Cumhuriyeti Halk Avukatı Priştine, 11 Temmuz 2011 3 4 İçindekiler Halk Avukatının sözü ...................................................................................................................................................... 7 1. Giriş ........................................................................................................................................................................ 9 1.1. 2. Genel konular................................................................................................................................................. 11 Halk Avukatı Enstitüsü ........................................................................................................................................ 13 2.1. 2.2. 2.3. Halk Avukatı Enstitüsü’nün Görevi ............................................................................................................... 13 Geçiçi önlemler ve raporlar ........................................................................................................................... 15 Halk Avukatı Enstitüsü’ne Kamu Erişimi ..................................................................................................... 15 3. Kosova’da temel insan hakları ve özgürlüklerin durumu ..................................................................................... 18 4. Kosova Cumhuriyeti Anayasası ile güvence altına alınan temel insan hak ve özgürlükleri ................................ 26 4.1. Uluslararası anlaşmaların ve araçların doğrudan uygulanması ...................................................................... 26 4.2. İnsan onuru .................................................................................................................................................... 27 4.3. Yasa önünde eşitlik ........................................................................................................................................ 29 4.3.1. Dini topluluk Yasasının eksikliği ............................................................................................................... 30 4.3.2. Yargıcın ve yargıç tarafından ayırımcılık ................................................................................................. 31 4.3.3. İstihdam alanında yaş-gruplarındaki eşitsizlik ......................................................................................... 32 4.3.4. Engelli Kişilerin Ayırımcılığı .................................................................................................................... 32 4.3.5. Kosova Mülkiyet Ajansının ayırımcılıklı muamelesi ................................................................................. 33 4.3.6. Cinsiyet Eşitliği ......................................................................................................................................... 34 4.4. Yaşama hakkı................................................................................................................................................. 36 4.5. İşkence, onur kırıcı, insanlık dışı ve aşağılayıcı muamelenin yasaklanması ................................................. 38 4.6. Sanığın hakları ............................................................................................................................................... 41 4.7. Adil ve tarafsız yargılanma hakkı .................................................................................................................. 43 4.8. Hukuki araçlara başvurma hakkı ................................................................................................................... 46 4.9. Suç davalarında yasallık ve orantı ilkesi ........................................................................................................ 48 4.10. Hareket Özgürlüğü ......................................................................................................................................... 49 4.10.1. Azınlık topluluğu mensubların hareket özgürlüğü .................................................................................... 49 4.10.2. Arnavut Halkın hareket özgürlüğü ............................................................................................................ 51 4.10.3. Yolcuların kamu ulaşımı ........................................................................................................................... 52 4.11. Mahremiyet hakkı .......................................................................................................................................... 53 4.11.1. Vatandaşlığı almayla ilgili evrakların temin edilmesi .............................................................................. 53 4.11.2. Kamu yerlerinde gürültünün ortadan kaldırılması ................................................................................... 54 4.11.3. Konut ve yerleşim yeri dokunulmazlığı ..................................................................................................... 54 4.11.4. İletişim-telefon cihazların kontrolü ve gözetimi ........................................................................................ 54 4.12. Evlilik ve aile hakkı ....................................................................................................................................... 55 4.13. Din, inanç ve vicdan özgürlüğü ..................................................................................................................... 57 4.13.1. Kosova’da durum analizi .......................................................................................................................... 58 4.13.2. Kosova’da dini topluluklar ....................................................................................................................... 59 4.14. İfade Özgürlüğü ............................................................................................................................................. 61 4.15. Kamu evraklara erişim hakkı ......................................................................................................................... 61 4.16. Basın özgürlüğü ............................................................................................................................................. 63 4.17. Toplanma Özgürlüğü ..................................................................................................................................... 65 4.18. Dernek Kurma Özgürlüğü ............................................................................................................................. 66 4.19. Seçme ve katılma hakkı ................................................................................................................................. 67 4.20. Mülkiyet hakkı ............................................................................................................................................... 69 4.21. Eğitim Hakkı .................................................................................................................................................. 72 4.22. Sanat ve Bilim Özgürlüğü .............................................................................................................................. 75 4.23. Çalışma ve mesleğini icra etme hakkı............................................................................................................ 76 4.24. Kosova’da Çocuk Hakları .............................................................................................................................. 78 4.24.1. Çocuk Hakları için Stratejinin ve Ulusal Faaliyet Planın Uygulanması .................................................. 79 4.24.2. Çocukların eğitim alanındaki eksiklikler .................................................................................................. 79 4.24.3. Okullarda şiddet olayı ............................................................................................................................... 79 4.24.4. Eğitimin terk edilmesi ............................................................................................................................... 80 5 4.24.5. Çocukların çalışması................................................................................................................................. 80 4.24.6. Çocuk sosyal güvenlik eksikliği ................................................................................................................. 81 4.24.7. Engelli çocukların ayırımcılığı ................................................................................................................. 81 4.24.8. İnsan varlığı kaçakçılığı-çocuk mağdurlar ............................................................................................... 81 4.25. Sağlık ve Sosyal Güvenlik ............................................................................................................................. 82 4.25.1. Sosyal sorunlar ve yasama eksikliği.......................................................................................................... 82 4.25.2. Engelli çocukların ayırımcılığı ................................................................................................................. 83 4.25.3. Emeklilik şeması sorunu............................................................................................................................ 83 4.25.4. Kosova’da sağlık sorunları ....................................................................................................................... 84 4.26. Çevre Sorumluluğu ........................................................................................................................................ 86 4.27. Hakların yargı yoluyla korunması ................................................................................................................. 89 4.27.1. EULEX yargıç ve savcıları........................................................................................................................ 91 4.27.2. Yargıç ile ilişkin Halk Avukatının yetkileri ............................................................................................... 91 4.27.3. Vatandaşların yargıçla ilgili şikayetleri ................................................................................................... 92 4.27.4. Vatandaşların savcıyla ilgili şikayetleri .................................................................................................... 93 4.27.5. Tavsiyeler .................................................................................................................................................. 94 4.28. Topluluk ve mensublarının hakları ................................................................................................................ 95 4.28.1. Kosova Cumhuriyetinin halk yapısı .......................................................................................................... 96 4.28.2. Siyasi, kültürel ve ulusal kimliğin yetiştirilmesi ........................................................................................ 96 4.28.3. Azınlık topğluluğun eğitim zorlukları ve imkanları ................................................................................... 97 4.28.4. Topluluk dilinin yetiştirilmesi ve praktikteki zorlukları ............................................................................ 99 4.28.5. Azınlık topluluğu ve medya ....................................................................................................................... 99 4.28.6. Sonuç....................................................................................................................................................... 101 4.29. Dillerin kullanımı ......................................................................................................................................... 101 5. Halk Avukatı’nın tavsiyeleri .............................................................................................................................. 107 6. Halk Avukatı Enstitüsü etkinlikleri .................................................................................................................... 113 6.1. 6.2. Cinsiyet Eşitlik Biriminin Faaliyetleri ......................................................................................................... 113 Çocuk Hakları Grubu Faaliyetleri ................................................................................................................ 113 HAE işbirliği ...................................................................................................................................................... 115 7. 7.1. 7.2. 5.1. 7.3. 5.1. Yerli Kurumlarla İşbirliği ............................................................................................................................ 115 Yerli STK ile işbirliği .................................................................................................................................. 115 Kosova’da uluslararası örgütlerle işbirliği ................................................................................................... 116 Kardeş kurumlarla işbirliği .......................................................................................................................... 116 Kapasitelerin inşaatı, konferanslar, çalıştayalar ve eğitimler ....................................................................... 117 8. Halk Avukatı Enstitüsünün Bütçesi.................................................................................................................... 119 9. 2010 yılı şikayet ve olayların istatik özeti .......................................................................................................... 121 10. Personel yapısı ................................................................................................................................................... 133 11. Kısaltmalar ......................................................................................................................................................... 137 12. Ek 1: Anayasa Mahkemesine Talepler ............................................................................................................... 141 12.1. 13. Anayasa Mahkemesi Kararı ......................................................................................................................... 147 Ek 2: Halk Avukatının yasal baz ve yetkileri ..................................................................................................... 151 13.1. 13.2. Halk Avukati Yasasi .................................................................................................................................... 153 Halk Avukatının diğer yasalardaki yetkileri ............................................................................................... 165 6 Halk Avukatının sözü Kosova Cumhuriyeti, gerçeği oluşturan iki zıddiyet ile karşılaşır ve bunu da herkes hisseder: büyük talepler ve küçük imkanlar! Talep ve toplumsal imkanlar arasında dengeyi bulmak devletin örgütleme ve faaliyet amaçlarıdır. İki temel meydan okuma, en büyükleri, Kosova Cumhuriyeti siyasi denge temellerini sarsmaya devam eden yasal ve sosyal devlettir. Doğru, insancıl ve demokratik bir toplum sisteminin inşaatı için, bu kaçınılmaz zıtlaşmalar arasındaki denge, toplumsal olarak kabul edilir, yasal olarak doğru ve kurumsal olarak uygulanır olmalıdır. Bu dengede yasal kodlanmayla, genel toplumsal norm olduğunda kabul edilir olacaktır. Bu daha fazla toplumsal seviyelerin ve grupların, mümkünse herkesin çıkarlarını kapsamayı sağlayan geniş kapsamlı bir katılım sağlanan yerin yasalarının oluşması sürecinde sadece anlamı olur ve başarılır. Bu oalağanüstü ağır bir meydan okumayı gösterir ancak toplumsal adil ve yasal adalet için aynı zamanda mecburidir. Hayatta, pratikte kabul edilir ve uygulanır bir yasal adalet, hiçbir ayırımcılık yapmaksızın, ülkenin her yerinde yasal devletin temelini oluşturur. Yasal devlet var mıdır? Değişik alanda ihlal ile her karşılaştığında bu soru herkesin önüne çıkabilir. Toplum olarak devletin doğru adalet girişim olarak adlandırılan şeye inanır mıyız? “Hukuk devleti” kavramı Kosova’da ironik bir tabire kadar basitleştirilmiştir, çoğu zaman ise olumsuz kontasyon kavramı ile de. Yasal devlete güvenin kaybolması toplumun en fakir ve güçsüz seviye ve gruplardan devletin başında bulunan bireylere kadar uzanır. Var olduğu görüştüğü anda bile, yasaya dayanan devlet adaleti seçicidir! Sadece parası ve gücü olan için var ve geçerlidir. Seçici olarak, bir yerde gözünü açıp, ayrı bir yerde yumuyor, bütün olarak toplumda güveni kaybetmiştir. Halk Avukatı Enstistüsünde 2010 yılında 1233 vaka ele alınmıştır. Bunlardan çoğu her seviyedeki yargıca karşı şikayetlerdi. Şikayetler, mahkeme sürecinin uzatılması-adaletin geç kalmasından dolayı, düzenli mahkemelerin yürürlükteki kararların uygulanmaması-devletin adaleti yerinde uygulamada güçsüzlüğü, veya haksız karardan dolayı, rüşfet ve sahtekarcılık elemanları yurda adaleti getirmesi beklenenlerden adaletsiz anlamına gelir! Mitroviça’nın Kuzeyinde ve Leposaviç, Zubin Potok ve Zveçan belediyelerinde sadece güçlünün kanunu geçerlidir. Burada yasal adalet ne yoktur ne de paylaşılmaz. Kosova Cumhuriyeti yurdun bu kısmında yetkisini gösterememektedir. Vatandaşların şikayetlerinden çoğu devlet kurumları tarafından kendilerinin devletin bağımsız kurumlarınca yürürlükteki kararların uygulanmamasıyla veya devlet kurumlarının yasadışı 7 kararlarıyla ilgilidir. Halk Avukatının dokuzuncu Raporu, tavsiyeleriyle birlikte 26 Temmuz 2010 tarihinde Kosova Cumhuriyeti Meclisin oturumundaki tüm mevcut millet vekilleri tarafından hiçbir red oyu olmaksızın onaylanmıştır. Ancak, şu ana kadar Halk Avukatı, bunların uygulanıp uygulanmamasıyla ilgili herhangi kurumdan ne enformasyon ne de bildirisi yoktur. Ayrıca yargının ve diğer devlet kurumlarının karar ve aktların analizlerinden, ki bunlar Halk Avukatına delil olarak sunulur, pek çok eksiklik ve yanlışlık, maddi ve süreçsel açıdan ihlal ve haksızlık olduğu görülür. Halk Avukatı, sürecin hiçbir aşamasında yargıcın işine karışmaz, ne karar almada ne de yargıç kararların yorumunda veya değiştirilmesinde. Yasaların uygulamasında güvenin kaybolması, Halk Avukatını yerinde adaleti koyması için taleplerin sunulması makamına koyar. Bunun sonucunda, Halk Avukatına yönelik her yandan bireylerden, siyasetlerdeni sivil topluluklardan, basından ve değişik çıkar grupları tarafından baskı artmaktadır. Bazıları dertlerin büyüklüğünden, bazıları maddi çıkardan yapar, üçüncülerin siyasi amaçları var, dördüncüler kendi ajandalarını ileriye almak ister, n’ciler ise basit olarak Halk Avukatı Enstitüsü üzerinde kendi etkilerini göstermek ister. Neredeyse herkes bilinçli veya bilinçsiz olarak Anayasa ve Yasalar ile belirtilen görev ve yetkileriyle Halk Avukatının bağımsız anayasal kurumu olduğunu unutur. Halk Avukatının ajandası, eylem ve kararları bağımsızdır ve Anayasa ve Yasalar bunu belirledikçe aynı kalmaya devam edecektir. Halk Avukatı adalet dağıtmaz, ancak kamu yetkilileri tarafından yasadışı ve düzensiz eylemleri veya eylemsizliği teyit etmek ve göz önüne sermeye devam edecektir, tam olarak yasalar önünde herkesin eşit olduğu ilkesine dayanarak bir toplumu inşa etmek rolünü oynar. Eğer devlet yasal adalet ilkelerini ihlal ederse, demokratik bir toplum işlevselliği için mecburi güvene dokunmuştur. Devlete güvenin kaybolması, herkes için adalete dayalı eşitliğin işlevselliğe dayanma direkleri bozulur. Bu olmamalıdır! Yasalar önünde eşitliği, ilk başta devlet mekanizmaları sağlamalı ve garanti etmelidir. Yeni devletin doğum sancıları her ne kadar güçlü olsa da, daha iyi bir gelecek olacağı umudu, ayaklar altına alınsa da, bu kaybolmamıştır. Düzen ve yasaların koyulması çabaları ortadadır. Bunun için, bireysel, sorumluluk toplumsal ve özellikle de kamu yetkilileri kurumlarının faaliyet veya faaliyetsizliği için daha fazla özen gereklidir. 8 1. Giriş Kosova Cumhuriyetinde, kamu yetkililerin yasa dışı eylem veya faaliyetsizliğinden, tüzesel ve gerçek kişilerin korunması, gözetimi ve temel hakların ve özgürlüklerin tanıtılması, Halk Avukatının temel faaliyet alanıdır, ki bununla anayasal ve yasal görevin gerçekleşmesi amaçlanır. Kosova Cumhuriyeti, her ne kadar insan hakları ve özgürlüklerin herhangi ihlal alan ve açısından korunması için mekanizmaların oluşmasında bir gelenek oluşturmuş olsa da, vatandaşalar, bireysel ve toplumsal olarak geçmişte vahşi ezici tedbirlerle karşılaşmıştır, belki farklı şekil ve aynı fiziksel şiddet vahşiliği ile olmasa da bugün bile kendi hak ve özgürlüklerinde değişik ihlal ile karşılaşmaktadırlar. Ve, bu tür değişik ve pek çok ihlal, tam olarak kamu kurumlarının yasaların uygulanmasında yetersiz çabasızlığın sonucudur. Bu yüzden, bu kamu kurumlarının yasaların uygulanmasındaki yetesiz çabasızlığı sonucunda orta çıkan insan hak ve özgürlüklerinde ihlaller var, Halk Avukatı devamlı faaliyetleriyle, Kosova vatandaşlarına bir arka çıkmaya dönüşmüştür, onları sadece koruyarak değil, temel hak ve özgürlüklerini gözetleyerek ve onları tanıtarak. ne yapmıştır? Kosova Cumhuriyeti vatandaşlarının hak ve özgürlüklerini, yasal faaliyet mekanizmaları aracılığıyla koruma, gözetim ve tanıtımı göstergesi, belirtilmiş anayasal ve yasal faaliyetinde özetlenen, Halk Avukatının şu an onuncusu olan yıllık raporudur. Rapor, Halk Avukatı çalışmasını gösterirken aynı zamanda insan hakları durumunu da sunar, ancak Halk Avukatının kamu kurumlarından insan hak ve özgürlüklerin korunması çalışmalarının göstergesidedir, Halk Avukatının tüm faaliyeti hassaslıkla takip edilir, vatandaşlardan şikayeti kabulünden vakanın nihayi sonucuna kadar. Halk Avukatının faaliyet hassaslığı özellikle şu gerçekte mevcuttur, toplumumuz hala geçiş döneminde olduğundan, devlet kurumlarımız Kosova Cumhuriyetinde insan hak ve özgürlüklerin durumunu düzeltmede etkilikle tepki göstermesi gereken mekanizmalar kurmayı dolayısıyla, Halk Avukatının düzenli olarak takip ettiği yasal öğüt ve tavsiyerini doğru anlamak ve onlara göre yasal faaliyeti başarmamıştır. Kosova Cumhuriyetinde kamu kurumlar tarafından insan hak ve özgürlüklerin ihlal edilmesi vakaları, bu rapor döneminde bile vurgulanmaya değer azalma kaydetmemiştir, aynı ihlal doğasının kaldığı gibidir. Oysa, bunların çözümü hala karmaşıktır, bu Halk Avukatı taleplerinin göz ardı edilmesinden dolayı olsun, veya Kosova Cumhuriyeti vatandaşların sürekli karşılaştığı sorunların çözülmesinde gecikmelerden dolayı olsun. Halk Avukatının onuncu yıllık raporu, daha önceki raporlarda da olduğu gibi, resmi evrak olarak, insan hak ve özgürlüklerin gerçek durumunun en gerçek durumuna yakın şeklini gösterir, dolayısıyla bir yandan onların gerçekleşmesinin memnun olmayana tarafı ve diğer yandan Halk Avukatının onları koruma, gözetme ve tanıtmak için sürekli çabasını göstermetkedir. Bir yıllık çalışma, dolayısıyla raporun hazırladığı dönemde, Halk Avukatının, dolayısıyla Halk Avukatı Enstitüsü çalışanlarının faaliyet ciddiyetinin bir delilidir. Pek çok ve değişik karşılıklara rağmen, gerileme ve zorluklara rağmen, bazen ihlal yaptığını idda edilen yasal kurumların ve hakların ihlali yapıldığı sayılan vatandaşın arasındaki durum ve raporların oluşturulması 9 hassasiyetinden dolayı uygun olmayan durumlara rağmen, Halk Avukatı ve işbirlikçileri çalışma etkinliğini artırarak bile insan haklarını başarı ile korumada, kendi temel görevini yerine getirmeyi başarmıştır. Bu ışıkta, bu rapor döneminde, geçen rapor dönemine kıyasen, şikayetçilerin taleplerine göre çözülen vakalar sayısında yüzde 11 oranında bir artış var. Bu artış etkinliği sonucun yanı sıra, kanıtlanmış iş kalitesinin sonucudur. Halk Avukatının bu raporu, ilke, kriter ve konulara göre sadece içeriksel değil formal olarak yapılanmıştır. Düzenlenmiştir. Bu raporun hazırlanmasında temel ilke, kriter ve konular, Halk Avukatının tüm faaliyet halkalarını da içererek ve anayasal görevine dayanarak mantıksal bir sıralamaya göre sunulan insan hak ve özgürlüklerin korunması, gözetimi ve tanıtımı da içerilerek Halk Avukatının bir yıllık çalışmasının kapsanmasıdır. Bu açıdan, rapor bir bütün olarak üç kısımdan oluşarak yapılanmıştır. Birincisi, raporda Kosova Cumhuriyeti Anayasasının ikinci bölüm içeriği ile uyumda sunulan insan hak ve özgürlükleri durumu, yani Kosova Cumhuriyeti Anayasasında yasa koyucuların yaptığı sıralamaya göre konular sunulmuştur. Bu bölümde Halk Avukatı Enstitüsünde faaliyet gören belirtilen üç grubun etkinlikleri (Çocuk Hakları Grubu, Ayırımcılğa karşı Grup ve Cinsiyet Eşitiliği Birimi) ayrıca değişik vakalar için Halk Avukatı tavsiyeleri de kapsanmıştır. İkincisi, Halk Avukatı Enstitüsünün günlük faaliyetleri, Halk Avukatının görüşmelerinden uzmansal ve teknik destek hizmetlerine dek (bilgilendirme, çeviri, bilgi teknolojisi, maliye, lojistik, bakım), ayrıca enstitü içerisinde çalışmaların ilerlemesi için temel elemanlar, burada değişik istatistikler de kapsanmıştır. Üçüncüsü, rapor yapısı olarak eklerin bir göstergesi, burada Halk Avukatı çalışmasını gösteren değişik evraklar da içerilmiştir. Halk Avukatının bir yıllık dönem için çalışmanın sunumu, yasal bir mecburiyetin yanı sıra, insan hak ve özgürlüklerin korunmasında Halk Avukatı Enstitüsünün tüm çalışma ve çabalarını kanıtlamak için bir delildir. Yani, vatandaşlarımızın karşılaştıkları sorunları çözmek için, hakları ihlal edildiğinde veya ayak altına alındığında ve anayasa ve yasalar ile garanti edilmiş haklarını gerçekleştirmek için taleplerini sunduklarında, bunları çözmek için çabaların bir kanıtıdır. Halk Avukatı, Kosova Cumhuriyeti vatandaşların hak ve özgürlüklerinde anayasa ve yasaların uygulamasının gözlemcisiydi, o aynı zamanda herhangi haktan mahrum edildiğinde vatandaşların vakalarının bir ışıklandırıcısıydı, ayrıca kamu kurumları onların hak ve özgürlüklerinde anayasa ve yasaları uygulamada hazırlıksız olduklarında onları kınayan kişi oldu. Bu raporun sunduğu yüce bir amaç ile temel taleplerinden biri de budur: Kosova’da insan hak ve özgürlüklerin gerçek durumunun sunulması ve bu durumun gelişim yönleri. 10 1.1. Genel konular Kosova Cumhuriyeti Anayasası’nın onaylanmasının ardından Kosova, insan haklarına ilişkin uluslararası standartlara uyumlu ve uygun şekilde çıkarılan yasalar açısından önemli bir temele sahip oldu. Olduğu gibi, tam olmasa bile, insan haklarına dair, çağdaş uluslararası standartların sentezini yansıtmaktadır Yasaların görüşlmesine yönelik anayasa hükümlerini yorumlayan ve insan hakları ile özgürlüklerinin ihlallerinin ileri sürüldüğü bireylerin başvurularıyla ilgili olarak Kosova’da kamu idarecilerinin sürdürdüğü çalışmalarının yasallığını ele alan en üst düzey hakem olarak Kosova Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi’nin kurulması, bir bütün olarak devletin davranışları ve görevlerinin yasal açıdan değerlendirilmesi yönünde karar verici bir adımı teşkil etmektedir. Halk Avukatı Yasası, vatandaşların kamu yönetimi karşısında hak ve özgürlüklerinin korunması, toplumun çeşitli düzenleme ve kurumlar ile sağlamaya çalıştığı en önemli demokratik öncelik olarak insan hakları ve özgürlüklerin ihlal edildiği durumlarda, adaletin tesisi için kamu yönetimine tavsiyelerde bulunan Halk Avukatı’nın sesini güçlendirerek ayrıca insan hak ve özgürlükleri arasında bağlayıcı bir yeni üçgen ortam kurarak başarmıştır: Halk Avukatı Enstitüsü – kamu kurumlar – vatandaşlar. Sağlam olarak sayılabilecek normatif temelin ve insan haklarının korunmasını amaçlayan mekanizmaların mevcut olmasına karşın, Kosova Cumhuriyeti’nin tüm düzeylerdeki kamu yönetimi karşısında, yasaların etkili şekilde uygulanmaması sorunu sonucunda halen tembel, ihmalkar ve çoğu zaman kayıtsız kalmaya devam etmektedir. İnsan haklarının korunmasına ilişkin standartların etkili olarak uygulanması, yargı sistemi ve savcılığın düzen içine alınması ve organize suçlar ile rüşvete karşı etkili mücadele verilmesi, yeni bir devlet olan Kosova için en büyük sıkıntılar olarak ortada durmaktadır. Kosova’da yasaları çıkaranlar ve Kosova Cumhuriyeti’nin diğer devlet yöneticileri için en büyük beklentiler arasında, doğrudan insan haklarıyla ilişkili olan bazı temel yasaların çıkarılması ve onaylanması yer almaktadır. Bu yasalar arasında Malül Ve Emekli Sigortası Yasası, Çalışma Yasası ve Sağlık Sigorta Yasası bulunmaktadır. Bu yasaların eksikliğinde kaybolan her gün, sadece Kosova toplumu için büyük bir kaybı oluşturmakla kalmaz, Kosova Cumhuriyetinde temel insan haklarında ciddi ihlali de oluşturmaktadır. Yasaların gerektiği gibi uygulanmasını zaman zaman engelleyen yasal düzenlemelerin zamanında çıkarılmaması, ayriyetten zorluklar yaratmıştır. Hatta, Halk Avukatı’nın daha önceki raporlarında da altı çizildiği üzere bu tür gecikmeler Halk Avukatının temel tavsiyeleri olmaya devam eder. Uluslararası standartlardan biri olarak yasaların harfi harfine uygulanması sorunu, bundan böylede kamu yönetimi için önemli bir sıkıntı olma özelliğini korumaktadır. Bu konunun amacı, bireyi, keyfi ihlallerden korumak, ilk sırada davranışlarını yasaya uygun hale getirmesi için bireye yardım sunmaktır. Bu kapsamda, daha önceki raporda da sunulan konu, vatandaşların anayasal ve yasal hakların korunması açısından, İdare Mahkemesi’nin yokluğu da önemli bir sorun olarak öne sürülebilir. Bu mahkemenin kurulması ve faaliyete geçmesi, bu doğrultuda insan haklarının mevcut durumun düzeltilmesinde katkısı olurdu. İdari anlaşmazlıklara ilişkin konular üzerinde yürürlükte olan yasa ile yetkilerin, Kosova Yüksek Mahkemesi’nde olmasına karşın, bu mahkemenin karşılaştığı zorluklar ve çalışmalarında gözlenen bazı eksikliklerden dolayı ayrı bir 11 çözüm mecburidir. Bu yüzden, işlevsel ve belirli yetkilerle İdare Mahkemesi’nin kurulmasıyla, idare prosedüründe nihayi kararların alınması konusunda etkili olan hukuki bir aracın yerine getirilmesine değin standartları düzenleyecektir. Ancak şimdiye kadar, sözkonusu mahkemenin kurulmasına yönelik hernahgi girişimi henüz yapılmadı. Buna rağmen, en önemli sorunlardan biri, aynı zamanda devletin temellerine ilişikin olan ve hukuk devletinin temelini teşkil eden en büyük sıkıntılardan biri, Kosova Cumhuriyeti için hakimlik ve tedarik sisteminin işlevliği sorunudur. Hakimlik, yönetimin temel üç sütunundan biri olarak, Halk Avukatı enstitüsüne, Kosova vatandaşları tarafından sunulan şikayetlerin en büyük sayıda tespit edilen alan olmaya devam eder. Kosova’da hakimlik sisteminin işlevsizliği, Halk Avukatı için endişe vericidir. Halk Avukatı, hukuki devlet temellerini ciddi olarak tehdit eden üç eksikliği tespit etmiştir ve sıralamıştır: Mahkeme kararlarının uygulanmaması; mahkeme prosedürlerinde yaşanan sınırsız gecikmeler ve yargı sistemine yayılmış rüşvet. Kosova’da hukuk sisteminde belirgin olan bir başka sorun, kökleri Kosova’da eğitim öğretim sistemine de uzayan hukukçuların, insan haklarına ilişkin uluslararası standartlar alanında aldıkları eğitimin yetersiz olması, özellikle, yerli yasa normların yorumu, Kosova Cumhuriyeti Anayasası’nın 53.Maddesi’nde belirtildiği üzere, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi uygulamalarına göre yerel yasaların yorumunda görülen acizliktir. Kosova Cumhuriyeti’nin, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ni imzalayan taraf olmamasına karşın, Kosova Anayasası, 53. Maddesi’nde, güvence altına alınmış olan insan hakları ve temel özgürlüklerin, “Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin kararlarına uygun şekilde yorumlanmasını” yükümlü kılmaktadır. Anayasası’nın 22. Maddesi, yükümlülüğü net olarak belirlemekle birlikte, uluslararası sözleşme ve mekanizmalarla öngörülmüş, insan hakları ve özgürlüklerinin, “doğrudan uygulanmasını” ve “ ihtilaf durumunda” bu mekanizmalara, Kosova Cumhuriyeti’nde “diğer kamu kurumlarının yasal hükümleri ve belgeleri karşısında” öncelik verilmesini talep etmektedir. 12 2. Halk Avukatı Enstitüsü Kosova’da Halk Avukatı Enstitüsü, bağımsız bir enstitü olarak, insan haklarının ihlal edildiğine veya Kosova’da görev yapan uluslararası ve yerel idarecilerin, yönetimi kötüye kullandıklarına dair iddiaları içeren vakaları görüşmek göreviyle üstlenen Kosova Ombusperson Enstitüsü’nün kurulmasına ilişkin Unmik’in 2000/38 sayılı Yönetmelik uyarınca kurulmuştur. Enstitü 21 Kasım 2000 tarihinde ise resmen faaliyete geçmiştir. 2005 yılının Aralık ayına kadar Enstitü, uluslararası Ombudsperson tarafından yönetildi. Halk Avukatı Enstitüsü, bölgesel ofisler açarak, kapasitesini artırmayı sürdürdü. Dolayısıyla, başlangıçta 18 olan çalışanlar sayısı bugün çalışmakta olan 47’ye çıkarıldı. Başından itibaren HAE, çalışanların çok uluslu yapısına ayrı bir özen göstermiş olup, bu hususa özen göstermeyi sürdürüyor. Uluslararası Ombudsperson’un görevinin sona ermesinin ardından Enstitü’nün yönetimi, yerlilerin sorumluluğuna geçmiş oldu. Kosova Cumhuriyeti Meclisi tarafından Halk Avukatı’nın seçilmesine kadar, Ombudsperson görevini Kosovalı yardımcı vekaletten yaptı. Kosova Anayasası’nın onaylanmasıyla, ilk sırada Anayasa’nın 132-135 maddeleri uyarınca Halk Avukatı Enstitüsü’ne anayasal nitelik verilerek, Enstitü’nün örgütleme yapısı değişti. Anayasa gereğince, Enstitü yönetimi, Halk Avukatı ve birden fazla yardımcıdan oluşmaktadır. Kosova Anayasası’nın 134. Maddesi uyarınca Kosova Cumhuriyeti Meclisi, 4 Haziran 2009 tarihinde, düzenlediği özel oturumda, tekrar seçilmemek kaydıyla 5 yıllık görev süresiyle sn.Sami Kurteshi’yi, Kosova Halk Avukatı görevine seçti.1 Halk Avukatı Yasasının onaylanmasıyla enstitünün örgütleşme yapısı da değişti. Enstitü yönetimi Halk Avukatı ve beş yardımcısınından oluşur.2 HAE başlangıcından bu yana çalışanların çok uluslu ve etnik yapısına özel dikkat vermiştir ve vermeye de devam eder. 2.1. Halk Avukatı Enstitüsü’nün Görevi Kosova Cumhuriyeti Anayasası ve 2000/38, 2006/06 ve 2007/15 Sayılı UNMİK’in eski Yönetmelikleri, Halk Avukatı’na, Kosova’da yerel kamu yönetiminin her hangi organı tarafından haklarının ihlal edildiğini iddia eden Kosova’da her bireyin başvurusunu teslim alarak araştırmakla görevlendirmiştir. Kosova Cumhuriyeti Anayasası, kamu yetkililerin yasa dışı ve düzensizliklerinden tüzesel ve gerçek kişilerin hak ve özgürlüklerini denetmek ve korumak için Halk Avukatı rolü ve yetkilerini belirler. Halk Avukat inceleme çalışmalarını yürütür, tavsiyede bulunur, raporlar yayımlar, Kosova’nın tüm vatandaşlarına ücretsiz hukuk hizmetleri sunar ve kamu tanıtımı yapar. HAE hukukçuları tarafından gerçekleştirilen araştırma ve incelemelerin, insan haklarının ihlal edildiğine 1 2 Aynı yerde, madde 134. Halkın Avukatı Yasası , no. 03/L-195, madde 5. 13 dair sonuçların ortaya çıktığı durumlarda, Enstitü, kamu otoritesinden ek bilgiler talep edebilir, ilgili organlara tavsiyede bulunabilir, farklı konular üzerinde raporlar yayımlayabilir. Özel durumlarda Halk Avukatı bunu basın aracıyla da yapabilir. HAE, Kosova dışındaki kamu otoritesine kendi vatandaşları tarafından yapılan şikayet başvuruları ile ilgili olarak hukuki hizmetler sunarak, sözkonusu başvuruları diğer ülkenin yetkili Ombudsmanı’na ya da eş özellikte olan diğer bir enstitüye gönderebilir. HAE, görevlerini yerine getirmekte bağımsızdır ve Kosova Cumhuriyeti’nde görev yapan organ, enstitü veya diğer otoritelerden talimatlar almaz ve müdahale yapılmasını kabul etmez. HAE, bireyler başvuru yapmadan, insan haklarının ihlal edildiği şüphelerinden hareketle, inceleme başlatması imkanına sahiptir (ex officio”incelemesi). İnsan hakları standartlarına uygun olabilmesi ve iyi yönetimin taleplerini karşılayabilmesi için, HAE, yerel otorite tarafından onaylanan politikalar ile yasaların gözlemlenmesi görevine de sahiptir. Halk Avukatı, bir uygulama ya da genel bir durumun bir bireyi veya bir bütün olarak toplumu etkilediği ve insan hakları konusunda yerli ve uluslararası standartlara uygun olmadığı kanaatine varması halinde, yaratılan fiili durumun düzeltilmesi ve insan hakları konusunda yerli ve uluslararası standartlarla uyumlu hale getirilmesi amacıyla, Kosova Meclisi’ne yönelik tavsiyeleri de içeren özel raporlar hazırlar. Sorunların belirlenmesi ve iddia edilen ihlallerle ilgili olarak bilgi toplanması amacıyla Halk Avukatı, Kosova Cumhuriyetinde meşru idareyi tatbik eden her organ, kurum ya da diğer otoriteden, Halk Avukatı’na talepleri kounusunda yanıt vermesi ve Anayasa ile yasalar uyarınca istenen tüm belge ile bilgiyi takdim etmesini talep etmektedir.3 Çocuklar, kadınlar ve ulusal azınlıklar ve diğerleri gibi Kosova’da hakları en fazla ihlal edildiği değerlendirilen bazı insan gruplarının özel konularını içeren alanların kapsanması amacıyla HAE: Çocuk Hakları Grubu (ÇHG), Cinsiyet Eşitliği Birimi (CEB) ve Ayrımcılık Karşıtı Grubu (AKG) gibi ilgili alanlarda uzman olan hukukçulardan oluşan üç özel grup kurmuştur. İncelemeler yapması ve yargının insan haklarıyla uyum içinde olmasını gözlemlemesine rağmen, HAE, mahkemenin yerine geçemez ve doğrudan suç olaylarını araştıramaz, mahkeme kararlarını değiştiremez veya bağlayıcı kararlar çıkaramaz. HAE, ayrıca, gerçek kişiler arasında gelişen ihtilaflı sorunlar hakkında inceleme ve araştırma yapmaz. Kurulmasından bu yana geçen 9 yıllık dönem içerisinde HAE, işlevliğini gerçekleştirdiği en önemli değer ve ilkeleri daima tanıtmıştır. Bu doğrultuda HAE: bağımsızlık, tarafsızlık, profesyonellik ve şeffaflık gibi değer ve ilkeleri saygılamamış olması halinde, faaliyet gösterdiği alanda etkili bir konumda olamazdı. Halk Avukatı Enstitüsü açısından başlıca zorluk ve ana hedefleri, iyi idare anlamına gelen iyi yönetim olarak adlandırılan kültürü, şeffaflığı ve Kosova vatandaşları karşısında kamu yönetiminin hesap vermesi ile genel anlamda hukuk üstünlüğünü güçlendirmesidir. Kamu idaresi ile onun hizmet etmesi gerekli olduğu vatandaşlar arasındaki ilişkilerin dengelenmesinde HAE’nin angaje olması oldukça önemlidir. Halk Avukatı tarafından belirlenen çözümler, kamu yönetiminin vatandaşlara yönelik hizmet içeriğini ve standartlarını yükseltmesi amacını gütmektedir. Halk Avukatı’nın etkili faaliyetinin başlıca amacı, insanların, bu enstitüye olduğu gibi yönetime olan 3 Kosova Cumhuriyeti Anayasası, madde 133, nokta 1. 14 güvenini teşvik etmekle birlikte, vatandaş ve kamu yönetimi arasında kopmaz bir ilişki sağlamaktır. Bu normal demokrasinin işlevselliği için mecburidir. Bu yüzden Halk Avukatı, “Demokrasinin, yasal devlet ve insan haklarının garantisi olarak” görülen kurumların parçasıdır. Kamu yönetimi ile yargı sisteminde imajın düzelmesi yönünde HAE’nin angaje olması ve ısrarlı davranması, vatandaşların bu enstitüye güvenebilecekleri bilincinin yaygınlaştırılması ve basit bir prosedür yoluyla ücretsiz olarak başvuru yapabilecekleri kanaatini derinleştirmektedir. HAE’ye yöneltilen şikayet başvuruları, şikayetçiler tarafından adil olmayan veya yetersiz olarak değerlendirilen kamu yönetiminin kararları, çalışmaları veya pasif kaldıklarına dair iddiaları içerebilir. Bu tür şikayet başvuruları ele alan ilgili hukukçuların çalışmaları, hukuki tavsiyeler, yapılan başvurularla ilgili olarak, kamu yönetimi departmanları, mahkemeler ya da diğer yetkili kurumlardan bilgi talep edilmesi ve belirli mahkeme prosedürlerin takip edilmesinden ibarettir. Acilen müdahale edilmesini gerektiren vakalarla ilgili olarak da HAE, geçici tedbirlerin alınması talebinde bulunur. Müdahale usulleri. bireysel vakaların özelliklerine bağlıdır. 2.2. Geçiçi önlemler ve raporlar Kamu yönetimi tarafından acilen önlemler alınmasını değerlendirmesi durumunda Halk Avukatı başvuru yapanlara ya da mülklerine verelebilecek telafisi olmayan zararların önlenmesi için, yetkili idari oragınından, geçiçi önlem olarak, özel bir karar ya da eylemi dondurmasını talep edebilir. Müdahale belgeleri ya da arabuluculuk çabalarının başarısızlıkla sonuçlanması halinde, inceleme sonuçlarını sağlayıp, insan haklarının ihlal edildiğine veya yürürülükte olan yasaların uygulanmadığını kamuya duyurmakla birlikte, ihallerin önlenmesi için yetkili kamu kurumuna tavsiyeler içeren bir rapor hazırlar. Raporlar, savunmada, Enstitü’nün başvurduğu en son yöntemdir, nitekim, raporların kopyaları, ihlallerde bulunan otoritelere, Kosova meclisi ve diğer yetkili örgütlere gönderilir. 2.3. Halk Avukatı Enstitüsü’ne Kamu Erişimi Halk Avukatı Enstitüsünün kapıları vatandaşlara açıktır. Kendi yasal haklarının ihlali ve çıkarlarıyla ilgili şikayet veya dilekçelerini sunmak için bireyler Halk Avukatı Enstitüsüne yöneldiklerinde, vakaları dikkatlice ve uzmanlıkla ele alan HAE yasal danışmanlar tarafından karşılanır. Kosova vatandaşlarının HAE’ye erişimini kolaylaştırmak için, Priştine’deki merkez ofisi yanı sıra, HAE, Gilan, İpek, Mitroviça, Prizren ve Graçanitsa’da bölgesel ofisler kurmuştur. HAE’nin Mitroviça’daki bölgesel ofisi, şehrin kuzeyinde alt ofis kurmuştur. Merkez ve bölgesel ofisler, 15 vatandaşlara hizmet verebilecek, vatandaşların taleplerini karşılayabilecek ve şikayetlerini yanıtlayabilecek, vatandaşların ihlal edildiğini iddia ettikleri haklarını savunabilecek profesyonel personelden ibarettir. Vatandaşların şikayet başvuruları, Priştine’deki merkez ofiste Pazartesi’nden Perşembe’ye kadar 09:00 ile 15:00 saatleri arasında kabul edilmektedir. Bölgesel ofisler, şikayet başvurularını Pazartesi ve Perşembe günleri olmak üzere, haftada iki defa 09:00 ile 15:00 saatleri arasında kabul ederler. Acil durumlarda vatandaşlar şikayet başvurularını, kabul saatleri dışında da teslim edebilirler. HAE hukukçuları, belediyeler, yerleşim yerleri ve Arnavut olmayan büyük sayıdaki etnik toplulukların yaşadığı yerleşim birimlerini düzenli olarak ziyaret etmekteler. Tutuklu ve mahkümlar ile gözaltında bulunanların, resmi kurumlara erişme imkanlarının kısıtlı olduğunu dikkate alarak, Halk Avukatı Enstitüsü görevlileri, Kosova’da tüm cezaevi ve tevkif merkezlerini düzenli olarak ziyaret etmekteler. HAE temsilcileri tüm tevkif merkezlerinde, HAE görevi hakkında bilgileri içeren form ve broşürler dağıtırlar, böylece özgürlükten mahrum kalan kişiler kendi hak ve ayrıca şikayet ve dilekçelerini sunmak imkanlarındna haberdar edilir. Tutuklular ile doğrudan iletişim kurulması amacıyla Kosova Temyiz Hizmetleri ile Kosova cezaevlerinin yetkili otoriteleri arasındaki işbirliği sayesinde HAE, 2004 yılından itibaren Kosova genelinde tüm cezaevleri ile gözaltı merkezlerinde, görülür yerlerde, posta kutuları yerleştirdi, bunlar sadece yetkili temsilciler tarafından açılır. Bu uygulama, cezaevlerinde özellikle gözaltı merkezlerinde yerleştirilen posta kutularının, hüküm giyenler ya da gözaltında tutulanlara, Halk Avukatı ile ilk iletişimi kurmakta son derece yardımcı olduğu kanıtlanmıştır. Bu şekilde tutuklularla, Kosova Temyiz Hizmeti ve ayrıca Kosova’da cezaevlerinden sorumlu yetkililer ile doğrudan iletişim sağlanır. Bu tür bir posta kutusu, Ştimye’deki Sosyal Bakım Kurumuna yerleştirildi. Bu kurumdaki hastaların Halk Avukatı Enstitüsü’ne erişimi kolaylaştırmak için yerleştirilmiştir. Sözkonusu kurum, düzenli olarak her ay Halk Avukatı Enstitüsü temsilcileri tarafından ziyaret edilmektedir. Vatandaşlara doğrudan ve daha kolay erişimi mümkün kılabilmek ve HAE görevlileri ile görüşmek isteyen vatandaşlarla yakınlaşma sağlayabilmek için, Halk Avukatı ya da yardımcısı, Kosova’nın bir çok kentinde öyle adlandırılan “Açık Günler” aktivitesi tertiplemektedir. Bu münasebetle şikayet başvurusunda bulunanlar, bizzat Halk Avukatı veya yardımcılarından biriyle bir araya gelebilirler. ”Açık Günler” çalışması Kosova’nın tüm büyük merkezlerinde, ayda bir kere düzenlenmektedir. Halk Avukatı, arzulandığı halde, Kosova’nın tüm diğer kentleri ve kasabalarında vatandaşlarla bir araya gelmeye hazırdır. Bölgesel ofisler, “Açık Günlerin” tertiplenmesiyle ilgili olarak belirli belediyelerde tarihleri açıklayarak, yerel medya ve HAE resmi internet sayfası aracılığıyla duyurmaktadır. HAE’ye kolaylıkla erişimi sağlayan hususlardan biri de, elektronik postadır. Bu sayede elektronik postadan, bir çok durumlarda Kosova dışında yaşayan Kosovalılar, şikayet başvurularını göndermeleri için yararlanmaktalar. Ayrıca acil durumlar için HAE merkez ofisinde, HAE telefon santralından bağlanma gereksinimi olmadan hukukçuların ana ofisiyle doğrudan bağlantı kurulabilir. 16 17 3. Kosova’da temel insan hakları ve özgürlüklerin durumu Halk Avukatı Enstitüsünün, insan hakları durumunu yüzeyselleştiren daha önceki raporlarında da olduğu gibi, bir şekilde mütevazi jübileyi kaydeden onuncu rapor da, Kosova Cumhuriyetinde temel insan hak ve özgürlüklerin durumunu süblime (yüceltmeyi) başarmıştır, sadece kamu kurumlarına karşı vatandaşların şikayetlerine dayanarak durumu tanıtarak ve sunarak değil insan hak ve özgürlüklerinin durumuyla ilgili bir analiz yaparak. Yaşama hakkı temel haklardan biridir ve tüm diğer hak ve özgürlüklerin varolması için birinci derecede şarttır. Bu hak, insan yaşamının keyfi müdahale ile sonlanmasını kesinlikle dışlar ve Anayasa ile koruma altındadır. HAE bu rapor döneminde yaşama hakkın maddi açıdan herhangi şikayet almamıştır. Kosova Cumhuriyeti Anayasası, dokunulmaz bir hak olarak ve insan hak ve özgürlüklerin temeli olarak insan onurunu korur. Halk Avukatı, Kosova’nın her yerinde özgürlükten mahrum kalan kişilerin bulunduğu yerlerden aktif olarak çalışmıştır. Ayrıca, Halk Avukatı, Kuzey Mitroviça ve Leposaviç kamplarında Rom, Aşkali ve Mısırlı topluluğu durumuyla ilgili bir rapor yayımlamıştır, ki orada onların daha onurlu bir yaşamı için oradan uzaklaştırılması veya daha iyi yaşam koşulların sunulması tavsiye edilmiştir. Yasa önünde eşitlik. Yasa önünde eşitlik Kosova Cumhuriyeti Anayasası ile garanti edilse de ve Ayrımcılığa karşı Yasa ile sanksiyonlansa da, uygulanması açısından maalesef herhangi ilerleme kaydedilmemiştir. Sorun, bu yasadaki bazı maddelerdeki netsizliklerdir, dolayısıyla anlamsal kargaşa, ki bunun için HAE endişelerini vurgulamıştır, ancak uygun yetkililer bu doğrultuda herhangi tedbir almamıştır. Dini Topluluk Yasası. Bu tür bir yasa eksikliğinden dolayı Kosova’da çoğu dini topluluk ayırımcılıklı bir durumda kalmaya devam eder. 2006 yılında Kosova’da dini özgürlük Yasası onaylanmıştır, dini topluluğun hukuki konumunu düzenlemeyi gözardı eder. Tam bir yasal altyapı eksikliğinden dolayı dinler arasında sorunlar oluşturur, çünkü diğer dini topluluklar Sırp Ortodoks Kilisesine kıyasen ayırımcılıklıdır, ki bu kilise “olumlu ayırımcılık” sayesinde Kosova’daki diğer topluluklara kıyasen ayrı bir muameleye sahiptir. Bununla ilgili Halk Avukatı Rapor yayımladı, bununla Kosova Cumhuriyeti Meclisine hitab etmiştir. Ancak, şimdiye kadar bununla ilgili cevap almamıştır. Yargıcın konumu, devletin diğer yönetimlere kıyasen hala alt poziyonlardadır, ki burada maalesef siyasetin girişimi var. Kosova Yüksek Mahkemesi Özel Odası, Anayasa ve yasa ile garantili olan, vatandaşların haklarına saygı duymaz. O halen vatandaşların dilekçelerini ingilizce dilinde teslim etmelerini mecburi kılar. Kosova vatandaşların dava ve evraklarını resmi dilde kabul etmemekle bu mahkeme Kosova Cumhuriyeti Anayasasının 5.maddesi ve ayrıca Dil Kullanma Yasasın ihlal etmektedir. Halk Avukatı, iş yerleri konkur ilanlarında yaş grupu ayırımcılığıyla ilgili bir rapor yayımladı, ancak bu durum istihdam sırasında hala mevcuttur. Bu tür bir ayırımcılığa, kamu kurumların yüksek yönetim makamları kararlarında da rastlanmaktadır. 18 Halk Avukatı, yaştan dolayı ayırımcılıkla ilgili bir rapor yayımladı ve Kosova Yüksek Mahkemesinde idari çatışma konusunu gündeme getirdi ancak 31 Aralık 2010 tarihine dek cevap almamıştır. Engelli kişiler her tür ayırımcılığa maruz kalan kategori olmaya devam etmektedir. Daha önceki raporlarda da vurgulandığı üzere, yardımcı araçlarla kişilerin serbest dolaşımı için yol ve genel olarak binaların altyapısı henüz çözülmemiştir. Pek çok aile, barınak için kendi imkanlarınca çözüm bulamadıklarından dolayı belediye meclislerine insani barınma yardımı talebinde bulunmaya devam etmektedirler. Pek çok belediye savaştan on yıl sonrasında bile, ağır sosyal vaka durumundaki ve evsiz aileler için barınak çözümü bulmakta başarısızdır. Kosova Mülkiyet Ajansının (KMA) ayırımcılıklı muamelesi konuların ele alınması ve görüşmesi sırasında çifte standartlar ile çalışmaya devam etmektedir. Mitroviça’nın kuzeyindeki mülkler, on yıldan bu yana yasadışı zaptçılar tarafından serbestleştirilmemiştir. KMA-nın kendini görevini gerçekleştirmedeki başarısızlığı, ayrıca şikayetçilerin ayırımcılıklı muamelesi özellikle etnik mensubiyete dayalı ayırımcılık Kosova Cumhuriyeti Anayasasının ihlalını oluşturur. HAE-ye yapılan şikayetlere göre cinsiyet yöneliğinde ayırımcılığın var olduğu görülür, kamu sektörde olduğu gibi, özel sektörde de. Resmi verilere göre, rapor edilen dönem içerisinde, okulu terk eden kızların sayısı, düşüşte olsa da, endişe verici durumdadır. Cinsiyet eşitsizlik, eğitim profillerine de yankılanır, erkek kadın meslekleri arasındaki ataerkil şekil ile kanıtlanır.” HAE-ye gelen, kadınların şikayetleri, Sağlık Bakanlığı ve Maliye Bakanlığın ayırımcılığıyla ilgilidir, yurt dışında tıbbi tedavi ile ilgili. Sağlık Bakanlığının vakalarda olumlu olarak karar verdiğini, Maliye Bakanlığı talimatı saymamıştır. HAE, bu dönemde, mahkeme süreçlerinin geciktirilmesiyle ilgili belli sayıda şikayet almıştır. Bunların pek çoğu Mülkiyet hukuki ilişkilerle ilgilidir, ki bu durumlarda bayan cinsiyeti zarar görmektedir. Aile içi şiddet suç eylemi olarak sıralanıp yasa ile cezalanması durumu umut vericidir. HAE, aile için şiddetle ilgili birkaç şikayet almıştır. Kosova’da düzeltilmek için, toplumun ve kamu kurumlarının kıyaslanamaz en büyük meydan okuması Kosova’daki cinsiyet eşitiliği alanında, aile içi şiddet ve insan varlığıyla kaçakçıktır. Kosova Cumhuriyeti Anayasası, Kosova Ceza Kodu, uluslararası insan hakları belegeleri “Hiç kimsenin işkence, ya da insanlık dışı ve aşağılayıcı muamele ve davranışlar maruz kalmaması”, gerektiğini garanti eder. 2010 yılında, bu ihlalle ilgili HAE-ye 7 vaka gelmiştir, bunlar henüz süreç aşamasındadır. Cezaevlerindeki şikayetlerin büyük bir kısmı Koşullu Serbest Bırakılma Paneline ve tıbbi gözlem ile ilgili şikayetleri yöneltmiştirler. Sanığın hakları HAE, bu dönem içerisinde, Gözaltı merkezleri, Islahevleri ve cezaevlerine yapılan düzenli ziyaretler gerçekleştirmiştir. Kosova Temyiz Hizmetleri raporundan, Dubrava Cezaevinde, iki yıldan daha uzun süre nihayi kararı beklemekte olan 11 hüküm giyen var, İpek ve Mitroviça gözaltı merkezlerinde birer vaka mevcuttur. Adil ve tarafsız yargılanma hakkı Avrupa İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerinin Korunmasına İlişkin Sözleşme tarafından korunmakta olan temel insan hakkıdır. Bu hak Mahkeme Yasası, Geçici Usüller Suç Kodu ve Ihtilaf Dava Usulü Yasası ile düzenlenmiştir. HAE, düzenli bir 19 mahkeme süreci hakkındaki ihlal için vatandaşlarının, özellikle belirli bir zaman süresi içerisinde dava hakkıyla ilgili, belli sayıdaki şikayettleri ulaşmıştır. Vatandaşların şikayetlerin pek çoğu mahkeme süreçlerinin abartı gecikmeleri, özellikle mülkiyet ve mecburiyet karşıtlarıyla ilgilidir. Bu süreçler, mahkeme kararının alınmasına de yaklaşık 5 ile 6 yıl kadar sürer. Hukuki araçlara başvurma hakkı Anayasa ile garanatilenmiş bir hakktır ve uluslararası hukuk enstrümanlarının istemindedir. Mahkeme ve idari süreçlerle ilgili, hukuki araçları kullanma sırasında, HAE vatandaşlardan gelen 99 şikayet ulaşmıştır, bunlardan 35’i kapanmışken bunlardan 64’ü hala süreçtedir. Yapılan analizlerden, yapılan şikayetlerin en büyük kısmı mahkeme sistemi, ondan sonra belediye, bakanlıklar ve ayrıca kamu kuruluşlarıyla ilgili şikayetler tespit edilmiştir. Yargıçla ilgili sunulan şikayetler, mahkeme süreçlerin gecikmelerinden hukuki araçın uygulanmasında sonra mahkeme kararın alınmasına dek konular ile ilgilidir. Devlet makamlarına yönelen şikayetler, vatandaşların zararında alınan yasa dışı kararların çıkarılmasıyla ilgilidir. Şikayetlerin bir kısmı da makamların kendi aldıkları kararlara saygı duymamalarıyla ilgidir, ayrıca bağımsız enstitü kararlarının uygulanmaması veya saygı duyulmamasıyla ilgilidir. Kosova Bağımsız Gözetim Konseyi Kararları devlet organları tarafından uygulanmıyor. Vatandaşlar, Halk Avukatından kendi yasal yetki ve otoritesini kullanarak kararların ugyulanmasını talep etmektedirler. Suç davalarında yasallık ve orantı ilkesi, Yasa ile öngörülmesi dışında, suç fiili ve ceza uygulanamaz ilkesi, özünde adaletin temelini içermektedir, dolayısıyla bu özelliği sebebiyle, Anayasa ile Kosova Ceza Kanunu’na yerleştirilmiştir. HAE, rapor verilen dönem içerisinde, yasallık ilkesinin ihlali ile ilgili hiçbir şikayet almamıştır. Hareket Özgürlüğü, Anayasa gereğince, bir devletin tüm bölgesinde, sınır olmadan veya yasadışı girişimde bulunulmadan serbest dolaşım hakkı anlamına gelir. Eğer bu Kosova’da genel standart açısından bakıldığında, o zaman bu haktan tam anlamıyla yararlanılmamaktadır. Bu rapor dönemi içerisinde, fiziksel saldırıda belirgin azalma var. Ancak, ciddi şiddet, taciz vakaları olayları, korku ve güvensizlik hissi Kosova’nın değişik bölümlerinde, etnik mensubiyete bakmaksızın halen mevcuttur. Azınlık topluluğu bireylerin hareket özgürlüğü. Az sayıdaki topluluk mensubları örneğin: Türkler ve Boşnaklar, aynı Aşkali ve Mısırlıların olduğu gibi, Kosova Cumhuriyetinin tüm bölgesinde hareket engeli yoktur, burada istisna olarak Kosova’nın Kuzey kısmıdır ve bazı Sırp yerleşim bölgeleri örn: Raniluva ve Komrinyan. Bu sınırlamalar Goralılar için geçerli değildir. Sırp ve Rom azınlık mensupları ise Kosova’nın pek çok bölgesinde serbest dolaşımda tehlike altında oldukları hissiyetler var. Sırp topluluğun serbest dolaşımı ve etnik iletişim açısındaki en büyük ilerlemeler Gilan ve Vitiya bölgesinde görülmektedir. Durum düzelmesi Priştine bölgesinde de gözlenmektedir, Prizren ve İpek’in belli bir kısmında, ancak aynı şeyi Yakova ve Mitroviça bölgeleri için söyleyemeyiz. Arnavut ve azınlık topluluğu mensupların halkının serbest dolaşımı, Türk, Aşkali ve Mısırlı, genel olarak Sırpça konuşmayan ve ortodoks olmayanlar, Mitroviça’nın Kuzey bölgesinde serbest hareket edemezler. Mitroviça’nın kuzey kısmında, Arnavut halkı için en önemli tehlike, Sırbistan Cumhuriyeti tarafında desteklenen organize suç çeteleridir. Daha küçük çaplı sınırlamalar Ranilug ve Korminyan Sırp yerleşkelerindede var. 20 Kosova’da Sırp yerleşim yerlerınde Sırp ve Romlar için kamu ulaşım araçlarında destek, Kosova Hükümeti tarafından örgütlenen ve maliye edilen insani taşıma diye adlandırılan ulaşımdır. Kosova’nın kuzey kısmında Kosova Cumhuriyeti kayıtları ile ne kamu ne de özel ulaşım çalışmamaktadır. İlk vakada olduğu gibi ikincisinde de, bu Kosova’nın değişik bölgesinde vatandaşların serbest dolaşımında bir sınırlama anlamına gelmektedir. Gizlilik hakkı, Anayasa ve İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ile garanti edilmiştir. Bu rapor dönemi için, gizlilik hakkıyla ilgili, HAE-ye toplam şikayet ulaşmıştır, bunlar bu hakkın değişik şekilde ilhah edilmesiyle ilgiliydi. Halk Avukatı, şikayetçiler için iyi hizmetler sunmuştur, uluslararası standartlar ile belirtilen insan haklarına saygı için, Kosova Cumhuriyetinde gerekli evraklarla donatım ile yardım etmiştir. HAE, Priştine’de kamu alanlarda dayanılmaz gürültüyle, ayrıca telefon cihazlarının dinlemesiyle ilgili endişesini dile getirmiştir. Bu rapor dönemi içerisindei HAE bu konularla ilgili bir şikayet ulaşmıştır. Evlilik ve aile hakkı sağlıklı bir toplumun oluşturulması ve bir devletin inşaatının temelini oluşturur. Rapor dönemi içerisinde, Kosova’da boşanma sayısında bir artış kaydedilmiştir. Halk Avukatı bu rapor dönemi içerisinde de boşanmayla ilgili süreçlerin uzanmasıyla, çocuklar ile düzenli temasların gerçekleşmemesi ve ayrıca çocuk güveni hakkı ile ilgili kararlaştırma süreçlerinin gecikmesiyle ilgili çok sayıda şikayet almıştır. Halk Avukatı, bu dönem içerisinde, küçük çocuklar ile annenin şahsi görüşmesiyle ilgili Mahkemler tarafından yürürülteki bir kararının icra sürecinin gecikmesiyle ilgili bir rapor yayınlamıştır. Kosova Anayasası ve Kosova Dini Hak ve Özgürlükler Yasası, dini özgürlük, inanç özgürlüğü ve dini özgürlüğü ifade etmeye saygı göstermeyi garanti eder. 2010 yılında, Kosova’da dini birliklerin hukuki konumu konusunun düzenleneceği yasa hükümlerinin var olmaması özel olarak vurgulanmıştır. 2010 yılı Mayıs ve Temmuz aylarında, okulda bulundukları zaman, öğrencilerin başörtüsü hakkının reddedilmesiyle ilgili memnuniyetsizliğini dile getirmek için değişik sivil kuruluşlar protesto düzenlemiştir. Ortodoks Kilisesi inananları için en önemli olay, İpek Patrikhanesindei İriney Patriarkın açılışıydı, 3 Ekim 2010 günü. Maalesef bu olay, çift taraflı provokasyonları olmadan geçmedi. Kosova’da Katolik Kilisesinin 2010 yılında en önemli olayı, Priştine’de Rahibe Teresa Katedralin açılışıydı. Kosova Evanjelik Protestan Kilise üyeleri, kendilerinin hukuki statü düzenlemesi için yasama eksikliğini ve yaşadıkları pek çok saldırıları sorun olarak vurgulamışlar. İfade özgürlüğü, Anayasa ve İnsan Hakları Avupa Sözleşmesi ile güvence altına alınmıştır, bu demokratik toplumun temelinin taşlarından birini oluşturmaktadır. 2010 yılında, HAE bu hakkın ihlali ile ilgili hiçbir şikayet almamıştır. Kamu evraklara erişim hakkı, bu da güvence altına alınmış bir hakktır. HAE bu dönem içerisinde az sayıda şikayet almıştır. Kamu evraklara erişim hakkı soruşturma geliştirme sırasında Halk Avukatı temsilcilerine bile engellenmiştir. Resmi evraklara erişim konusu, aryıca şeffaflık eksikliği, özellikle Kosovalı gazetecilerin karşılaşmaya devam ettikleri temel sorunlardan biri olmarak kalmaya devam eder. Basın özgürlüğü ile ilgili, Kosova’da hukuk sisteminin sunduğu, özellikle Anayasa ile sunulan garanti dışında, her ne kadar HAE-ye basın temsilcileri tarafından hiçbir şikayet sunulmasa da toplumumuz için endişelendirici sorunlardan biri kalmaya devam eder. 21 Vatandaşların barışcıl toplanma hakkı, küresel bir haktır, Anayasa ile de güvence altına alınmıştır. Halk Avukatı, geçen rapordan tavsiyelere rağmen, Kamusal Toplanma Yasasının 12.maddesi 3.noktası, amandamanlanmadığı ve değişmediği tespit etmiştir. Halk Avukatı, yukarıdaki maddenin Avrupa Standartları ile uyum içerisinde, tekrardan tamamlanmasını ve değiştirilmesini tavsiye eder. Kosova Cumhuriyeti Anayasası, dernek kurma özgürlüğü için garanti sunar, bu hak bir kuruluşun üyesi olsun veya olmasın, bir kuruluşun etkinliklerine katılmak için izin teymin etme ihtiyacı olmadan her vatandaşın kuruluş kurma hakkını tanır. Bu dönem içerisinde Halk Avukatı dernek kurma hakkının ihlali ile ilgili hiçbir şikayet almamıştır. Seçme ve katılma hakkı, vatandaşın temel hakkıdır ve olduğu gibi Kosova Cumhuriyeti Anayasasıi Genel Seçim Yasası ve Kosova Cumhuriyeti Yerel Seçim Yasası ile güvence altına alınmıştır, bunlar İHAS 3.maddesi ile uyumdadır. Yurtta siyasi çıkmaz sonucunda, 12 Aralık 2010 tarihinde, Kosova’da olağanüstü parlamenter seçimleri düzenlendi, HAE bunları Kosova Cumhruiyetinin neredeyse tüm belediyelerinde gözlemlemiştir, Leposaviç ve Zubin Potok belediyeleri dışında. Oylama süreci, tutuklu kişilerin bulunduğu veya özel ihtiyaçlı kişilerin bulunduğu yerlerde de gözetlenmiştir. Halk Avukatı, bir tavsiye yaparak bununla, oylamada kötüye kullanmanın idda edildiği olayların adalet önüne çıkarılabilmesi için soruşturmanın başlatılması için yasa ile öngörülen eylemlerin yapılmasını istedi. Mülkiyet hakkı, Anayasal garanti olarak, Kosova’daki her bireyi keyfi olarak maldan mahrum bırakılmamasını korur. Kosova’da mal-hukuk sorunları en hassas sorunlardan bir kalmaya devam eder. Kamulaştırma konusu, Kosova’da yasa ile düzenlenmiştir. HAE, tazminat anlaşmasının ihlali konusunda kamu kurumlarına karşı vatandaşların şikayetleri kaydedilmiştir. Kosova yetkili mahkemeleri, kendi kararlarını icra etmeyerek, bireylerin mal hakkını korumada başarısız kalıyorlar. Ruhsatsız inşaat konusu, ve gayri semtlerin oluşması tüm Kosova’da endişelendirici bir sorun olmaya devam etmektedir. Kosova Kadastro Ajansına göre, Kosova’da mevcut mülk sahipleri ile alandaki durum arasında farklılık mevcuttur, çünkü yasal güncellemeler gereken seviyeyle tutulamadı. Bu kadastro dokümantasyonu eksikliğinin sonucudur, ki bunlar savaş ve sonrasında kaybolmuştur veya Sırp devleti tarafından alınmıştır. Kosova Mülkiyet Ajansı ile sorunlara halen mevcuttur. Şu ana kadar bu ajans tarafından 40.000 dilekçe kaydedilmiştir. Bunlardan yaklaşık 26.000 görüşüldü, yaklaşık 17.000 ise çözülmüştür. Halen çözülmemiş olan Kuzey Mitroviça’da mülklerin gaspı konusu olağanüstü büyük sorun olmaya devam etmektedir. Eğitim hakkı Anayasa ile güvence altına alınmıştır. Eğitim Yasasının onaylanması ile eğitim hakkında bir ilerleme kaydedilmiştir. Halk Avukatı Ensitüsü, alt öğretim seviyesi için müfredatın en kısa zaman onaylanmasını istiyor, çünkü öğreciler okul kitaplarıyla aşırı yüklenmiştir. Okullarda şiddet, endişelendiri bir olay olarak kalmaya devam etmektedir. Okullarda güvenlikten sorumlu EBTB-dır, bazı okullarda ise güvenlik için öğrenciler öz katılımı, her ne kadar yerinde olsa da, yasa dışı bir eylemdir. Bir diğer sorun, eğitim sistemini devamlı olarak takip etmekte olan, okul ortamları eksikliğidir. Bazı durumlarda bir sınıfta öğrenci sayısı 47-ye kadar ulaşmaktadır. Eğitim hakkının uygulanması açısından endişelendirici bir olay olarak kalmaya devam eden okulun terk edilmesi ve okuma yazma bilmeme konusudur. Sırp topluluğu, ayrıca Rom ve Goralılar topluluğun bir kısmı, Kosova eğitim sisitemi dışında kalmaya devam etmektedirler. 22 Sanatsal yaratıcılık ve bilimsel özgürlük Anayasa güvence altına alınmış ve uluslararası enstrümanlar ile uyumdadır. Bu rapor dönemi içerisinde, HAE sanat ve bilim özgürlüğün ihlali ile ilgili şikayet almamıştır, her ne kadar bu hakkın da ihlal edilme olabilmiştir. Çalışma ve mesleğini icra etme hakkı, temel insan haklarından biridir, Kosova Cumhuriyeti Anayasası ile güvence altına alınmıştır ve uluslarası hukuki araçlarla da korunur. Kosova’da işsizlik konusu, en ciddi sosyal konu olmaya devam eder, bununla Kosova’nın tüm vatandaşları karşılaşmaktadır. Halk Avukatı değerlendirmesine göre, Kosova Çalışma Yasasının onaylanmasından sonra da işveren tarafından yasal hükümlerin uygulanmasıyla ilgili kamu sektörde olduğu gibi özel sektördede herhangi ilerleme kaydedilmemiştir. En büyük ihlallerin istihdam sırasında, işe alma süreçlerin ihlalinde, iş ilişkisinin durdurulmasındaki mesai dışı iş için ödememeği yıllık tatil hakkının kullanılmaması vb. gözlenmektedir. 2010 yılında HAE, calışma ve mesleğini icra etme hakkıyla ilgili şikayet kaydetmiştir. Bunlardan sadece 3 vaka olumlu çözülmüştür. HAE, Kosova Bağımsız Gözetim Konseyin (KBGK) kararların uygulanmamasıyla ilgili belli sayıda şikayetler ulaşmıştur, bunlar çalışma hakkında ciddi ihlal olarak sayılır. KBGK bağımsız anayasal enstitü olsa da, onun kararları sorumlu kuruluşlar tarafından uygulanmamaktadır. Bununla ilgili Halk Avukatı kamu yetkililerine tavsiyeler yapmıştır. Kosova’nın gerçeğinde, Çocuk haklarının savunması ve saygısı halen büyük bir meydan okuma olmaya devam etmektedir. Kosova Hükümetinin öncülüklerinde eğitim alanı her nekadar belirtilse de, çocuklara yönelik şiddet ve okullarda şiddet endişelendirici konu olmaya devam eder. HAE okullarda şiddet ile ilgili şikayet ulaşmıştır. Çocukların çalışmasıyla ilgili durumun düzeltilmesi amacıyla Sosyal güncenlik alanında Ulusal Plan öncülükleri içerisinde, bu rapor dönemi içerisinde, ÇSGB çocuklarının çalışmasını önlemek ve ortadan kaldırmak için Kosova Komitesinin işlevselliği ile ilgili olan etkinlikler almaya devam etmiştir. Ağır iş çocuk sağlık ve güvenliğine zarar verir ve olduğu gibi Kosova Cumhuriyeti Anayasaı ve Çocuk Hakları Sözleşmesi ihlali olarak sayılır. Özel ihtiyaçlı çocuklar diğer çocuklara kıyasen daha ağır durumdadırlar. Bu açıdan, sürekli engelli çocuk bakımını üstelenen ailelere belirtilen tutarda paraların ödenmemesi konusuyla ilgili HAE yetkili makamlara yönelmiştir. HAE, insan varlığı kaçakçılığı özellikle de çocuk mağdurlar ile ilgili bir şikayet almıştır. Aynı şekilde HAE, mahkeme kararların uygulanmamasıyla ilgili, ebeveyn ve çocukların şahsi temaslarıyla ilgili ve ayrıca çocuk ve ebeveynleri ağır durumlara koyan, çocuğun bakıma alınması hakkıyla ilgili karar almak için mahkeme süreçlerin gecikmesi konularıyla ilgili birkaç şikayet almıştır. Savaştan onbir yıl sonra bile, Kosova için sosyal politikalar meydan okuma olarak kalmaya devam ediyor. Kosovalılar sağlık ve sosyal korumasız kalmaya devam etmektedir, yaklaşık 36 bin aile ise, ÇSGB sosyal şema kazananları olarak tespit edilmiştir ancak bunlar kazananların temel ihtiyaçlarını bile yerine getirmemektedir. Engelli çocuğu olan pek çok kosovalı aile, bu konuşma veya duyma engeli olsun veya zihinsel gelişimde gerileme doğasındaki rahatsızlıklar olsun, bu yasa ile güvence altına alınan maddi yardım kullanıcısı olamıyor, çünkü onların çocukları sürekli engelli çocuk kategorisinde kapsanmamıştır. 23 Vatandaşların belli kategorisi için emeklilik şeması, fakirliği düşürmek amacıyla Kosova’da uygulanmaya devam etmektedir. 2005 yılında, ÇSGB Emeklilik ve Sakatlık Güvenliği taslak yasasının hazırlamıştır, aynısı Kosova Hükümeti onayı için gönderilmiştir, aynısı bu taslak yasasının onaylanmasını 5 yıldır geciktirmektedir. Emeklilik ve sakatlık güvenlik yasasının onaylanması için Halk Avukatının istemi, onun sunulmasından onayı ve uygulanmasına dek en önemli konular arasında kalmaya devam etmektedir. Bu yasanın olmamasının hiçbir bahanesi yoktur. Kosova’da sağlık sorunları HAE verilerine göre çok büyüktür. Vatandaşlar sağlık personellerine karşık şikayet ederler, çünkü kamu sağlık bakımı uzmanları neredeyse bütün vakalarda, kamu kuruluş içerisinde düzenli mesai içerisinde tedavi, bakım ve ekipmanı aynı olmasına rağmen vatandaşları çoğu zaman özel sektörde (düzenli mesai dışında, onların çalıştığı yerlere) tedavi olmaları için gitmelerini mecbur kılarlar. HAE bu tür vakaları araştırmaktadır. Kosova halkı için sağlıklı bir ortam oluşturmak amacıyla ve ayrıca Avrupa Birliği çevre standartların uygulanması için, Kosova Cumhuriyeti Anayasası, sağlıklı bir ortam için devletin ve vatandaşların sorumluluklarını belirler. Halk Avukatı, çevreyi korumayla ilgili bir şikayet almıştır. Nehir yatak ve vadilerinden taş, çakıl ve kayalık parçaların çıkarılması hala vahşi şekilde yapılmaya devam ediyor, çünkü çevrenin bozulması, gürültü ve oluşan toz, toprak kayması sonucunda oluşan mülklerin yıkılma tehlikesi etraftaki evlerin çatlamasına doğrudan etkileyen konularla ilgili vatandaşların ensitüye yönelttikleri şikayetlerinden dolayı Halk Avukatı için endişe uyandırıcıdır. Kosova Anayasası, tüm vatandaşların yargı yoluyla korunması güvence altına alınmıştır. Halk Avukatı, ülkenin her yerinde yargı yönetiminin uzanmamasından dolayı olağanüstü endişelidir. Kosova Cumhuriyetinin bağımsızlık ilanından bu yana, Mitroviça’da Bölge ve Belediye Mahkemesi, Bölge ve Belediye Savcılığı, Suçlar Mahkemesi, Zubin Potok ve Leposaviç’de Suçlar Mahkemesi, Kosova yargı sistemi dışarısında kalmaya devam etmektedir. Halk Avukatı için özel bir endişe 2000 yılından miras kalan, Kosova mahkemelerinde çözülmeyen 213.967 konudur.Mahkeme ve Savcılık tarafından görüşülmeyen sivil ve ceza konuları özyazma tehlikesindedir, özyazma ise içeriğinde adaletin reddidir. 2010 yılında, HAE yargıca karşı toplam 180 şikayet gelmiştir, bunlardan 70-i kabul edilmez ilan edilmiştir. Şikayetleri sunanların en büyük kısmı, belediye mahkemeleri, bögle mahkemeleri be Kosova Yüksek Mahkemesine yöneliktir. Vatandaşlar genel olarak mahkeme süreçlerin gecikmesi, mahkeme kararların icra edilmemesi ve ayrıca yargıcın objektifliğindeki şüphelerle ilgili şikayet etmiştir. HAE ye ulaşan şikayetlerin araştırılmasından sonra, onların konularına göre vatandaşların mahkemeler tarafından konuların görüşmesinde mahkeme süreçlerin, bazen iki yıllık, gecikmelerden dolayı şikayet ettikleri ortaya çıkmaktadır. Rapor edilen dönem içerisinde, HAE 25 değişik birey tarafından savcıya yönelik vatandaşlar tarafından 25 şikayet veya dilekçe kabul etmiştir. Bölge savcılarına yönelik toplam 13 şikayet sunulurken, belediye savcılarına 12 şikayet gelmiştir. Toplulukların ve mensuplarının haklları Kosova Cumhuriyeti Anayasası ile ve azınlıkların ve haklarının korunması için uluslararası sözleşmelerin doğrudan uygulanmasıyla düzenlenmiştir. Sırp topluluğu, siyasi parti, sivil toplum kuruluşları, insani ve kültürel kuruluşların nispetten gelişmiş bir sistem aracılığıyla kendi ulusal ve kültürel kimliğini geliştirir. 24 Dini ve kısmen siyasi kimliği bu topluluk Sırp Ortodoks Kilisesi aracılığıyla geliştirir. Türk toplumunun dil, adet, kültürel ve geleneksel mirası koruma imkanları yetersizdir ve bu konuyla ilgili çok az yapılmıştır. Boşnak toplumu ile durumda da benzeridir. Boşnakların bazı siyasi parti ve sivil toplum kuruluşu kurulmasına rağmen ve Kosova’da ilk defa Boşnak dilinde eğitimin yapılması başlamılştır, dil, adet, kültürel ve geleneksel mirası koruma imkanları bayağı zordur ve kurumsal desteği yoktur. Kosova’da Romların yaklaşık 40 kültür-sanat derneğinden bugün sadece biri Romların kültür ve geleneklerin geliştirilmesiyle alınır. Benzeri durumda bulunan Aşkali ve Mısırlı toplumu ile ilgili ise, sadece Fuş Kosova belediyesi mütevazi olumlu bir adım yaparak Kültür koordinatörünü Aşkali ve Mısırlı toplumu üyelerinden belirlemiştir. Kosova’da Sırplar ve Rom topluluğun bir kısmı, paralel bir eğitim sistemi ile eğitim görmektedirler, burada Sırbistan Cumhuriyeti eğitim plan-programı uygulanmaktadır. Türkler ve Boşnaklar, ilk ve orta okulu kendi ana dillerinde de takib edebilirler, ancak en büyük sorun ana dillerinde okul ders kitaplarının eksikliğidir. Goralı toplumu bireylerin pek çoğu eğitimlerini sırp dilinde yapma isteğini dile getirmişlerdir. Aşkali, Mısırlılar ve Romların bir kısmı eğitimi Arnavutça dilinde görmektedirler. Azınlık topluluğu ve medya. Üç özel televizyon istasyonu olan Sırp topluluğu dışında, Kosova’daki başka hiçbir azınlık topluluğun kendi televizyon istasyonu yoktur. Özel olarak Sırp dilinde program yayınlayan radyo istasyonları da mevcuttur. Türk toplumunun, Türkçe dilinde iki özel radyo istasyonu var. RTK tek devlet medya kurumu olarak Arnavutça dilindeki programların yanı sıra Sırpça, Boşnakça, Türkçe ve Romca tv ve radyo programları hazırlar ve yayımlar. Sırp toplumunun “Jedinstvo” gazetesi var (Sırbistan Cumhuriyeti Hükümeti tarafından maliye edilerek Mitroviça’da basılır). Kosova’da Boşnak dilindeki tek gazete “Alem”-dir. Rom dilinde hiçbir dergi veya günlük gazete yoktur. Aşkali ve Mısırlıların ana dili her ne kadar arnavutça dilinde olsa da onların medyaya erişimi çok kısıtlıdır. Cumhuriyet Anayasası ve Dillerin Kullanımı Yasası gereğince, Arnavutça ve Sırpça dillerin, ayrıca onların yazılı kullanımı Kosova’da resmi dildir. Türkçe, Boşnakça ve Romca, yasa ile öngörülen koşullarla belediye seviyesinde resmi dili statüsüne sahiptir. Kosova toplumu hala dil hatlarına göre ayrıdır. Azınlık toplumu tarafından Arnavutça dilinin bilinmemesi bir engel teşkil etmektedir, bu onların topluma entegrasyonunu olumsuz etkilemektedir. Kosova’da türk toplumu daha iyi konumdadır, çünkü onlardan çoğu arnavutça konuşmayı bilir. Aşkali ve Mısırlılar için Arnavutça ana dilidir, ancak Sırp, Boşnak, Goralı ve Romların çok az bir sayısı Arnavutça dilinde konuşabilirler. 25 4. Kosova Cumhuriyeti Anayasası ile güvence altına alınan temel insan hak ve özgürlükleri 4.1. Uluslararası anlaşmaların ve araçların doğrudan uygulanması Devletin, insan haklarını saymak, korumak ve yerine getirmekle yükümlüdür, bunların uygulanması ise devletin ve makamlarının kabul edilen hakların gerçekleşmesi için sorumluluğu anlamına gelmektedir. İnsan haklarına ilişkin uluslararası enstrümanların önemli bir kısmı onların Kosova Cumhuriyeti Anayasasında uygulanması halinde iç haklara dahil edilmiştir.4 Kosova Cumhuriyeti Anayasası, açıkça devamdakilerin doğrudan uygulanmasını öngörür: İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, Temel İnsan Hak ve Özgürlüklerin Koruma Avrupa Sözleşme ve onun Protokolleri, Sivil ve Siyasi Haklar ve Protokollerine ilişkin Uluslararası Sözleşme, Ulusal Azınlıkların Korunmasına İlişkin Avrupa Çerçeve Sözleşmesi Konseyi Sözleşmesi, Her Türlü Irk Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi, Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi, Çocuk Hakları Sözleşmesi, İşkence ve Diğer Zalimane ve İnsanlık Dışı ve Aşağılayıcı Karşı Sözleşme. Kosova Cumhuriyeti Anayasasına dahil edilen uluslararası enstrümanların temel insan hak ve özgürlüklerin korunmasında özel bir önemi var, çünkü iç yasamada eksiklik veya boşluk olduğu takdirde bile onlar doğruda uygulanabilir. Halk Avukatı Enstitüsü, bazı durumlarda bunların ciddi olarak ihlal edildiğini gözler. Halk Avukatı Ensitütüsüne gelen şikayetler doğrultusunda pek çok ihlalın, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinin 6.maddesi düzenli bir süreç hakkıyla ilgildir. Çözülmemiş eski konular ile mahkemelerin aşırı yüklenmesi, yeni konuların ele alınmasındaki gecikmeler, kesin şekildeki kararların icra edilmemesi, doğru ve tarafısız bir süreç için Kosova vatandalşarın hakkını ihlal ederek şimdi ve yıllarca yargı üzerinde duran konulardan birkaçıdır. HAE, sahip olduğu bilgilere dayanarak, Kosova Cumhuriyeti yetkili kurumları bu konunun çözülmesini göz ardı etmiştir. Söz konusu İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinin 6.maddesi, 1.fıkrası, devletleri, öyle bir hukuki sistemin örgütlenmesini yükümler ki, mahkemelerin buradan çıkan tüm görevleri gerçekleştirmelerini sağlar, burada makul bir süre içerisinde konuların görüşmesini de içerir, ki bunlar mahkemeler tarafından düzenli olarak ihlal edilmiştir. Yargıcın bu tür bir gelişim durumu, vatandaşların zaten soluk olan inancını sarsar ve onların rolünü zayıflatır. Buna rağmen bu doğrultuda umut verici bir eylem var. Yeni yargıç ve savcıların devamlı işe alınması, ayrıca Mahkeme Yasasının onaylanması, ki buna göre Kosova Cumhuriyeti yargıç ve savcı sisteminin yeniden örgütlenmesi yapılır, gecikmeli eylemler olmasına rağmen bunlar iyi bir haberdir. Bu doğrultuda, Kosova mahkemeleri çalışanlarının maddi konumundaki belirgin düzelme selamlanmaya değer. Uluslararası sözleşmeyle, Anayasa ve yasalar ile, şiddetin kullanılmasını veya insanlık dışı ve aşağılayıcı muamele yasaklansa da bu mevcuttur. Halk Avukatı Enstitüsüne yönelen, vatandaşların şikayetlerinden, bunların bir kısmının polis yetkilileri tarafından şiddetin uygulanmasıyla ilgili olduğu görülür. Geride bıraktığımız yıl, HAE tutuklama merkezlerinde, 4 Kosova Cumhuriyeti Anayasası, madde 22. 26 kamu yerlerinde ve diğer yerlerde yukarıda belirtilen uluskararası aktları da ihlal ederek, şiddet ve işkencenin kullanıldığı birkaç vakayı ele almıştır.5 Durumu zorlaştıran yönü, soruşturma faaliyeti, bu durumlarda çok karmaşıktır, çünkü bu genelde kapalı yerlerde olur ve orada gerçekten ne olduğunu teyit edecek yeterli şahitin olmadığı yerlerde olur. Buna, yetki otoriteler tarafından enformasyonların verilmesini reddeden gerçeği de eklediğimizde, bu soruşturmayı oldukça zorlaştırır, böylece şiddet mağdurlarını işkenceyi yapanların merhametinde bırakır.6 İHAS 3.maddesinde içerdiği maddi hükümlerin ve işkenceyle ilgili olan istisnaları öngörmez.7 İşkencenin ve diğer insanlık dışı ve aşağılayıcı faaliyetlerin kullanılması şüpheleri durumunda, resmi ve etkili soruşturma yapılmalıdır, böylece bu eylemleri yapanlar tespit edilir ve cezalanırlar. Aksi takdirde, İHAS 3. maddesinin ve İşkenceye Karşı Sözleşmenin önemliliğine rağmen, onların pratikte uygulanması etkisiz olurdu, çünkü bu yaptıkları şeyler için cezalanma korkusu olmadan polis yetkililerine bu eylemleri tekrarlamalarına imkan verirdi. Özgürlüklerinden yoksun kişilerin tutuldupu kurumlarda, tüm kapsamlı, etkili bir gözlemi gerçekleştirmek için Halk Avukatı, İşkence ve Diğer Zalimane İnsanlık Dışı ve Aşağılayıcı Karşı Sözleşmenin Seçmeli Protokolü hükümlerinin de uygulanması gereksinimini görür. Bu yüzden, Halk Avukatı Enstitüsü, birkaç yerli STK ile birlikte, İşkenceye Karşı Ulusal Mekanizma öncüsü olarak hareket edecek bir çalışma grubu oluşturulması amacıyla birkac toplantı düzenledi, ki bunun kurulması bu protokolün 3.maddesi ile öngörülmektedir.8 Bu mekanizmanın kurulması ile daha iyi erişim ve insan haklarının daha etkin bir korunması sağlancaktır. Halk Avukatı bu rapor aracılığıyla, Ekonomi, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesinin Anayasaya dahil edilmemesine ilişkin endişesini bir kez daha vurgular. Ekonomi, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesinin içerdiği bazı haklardan, örneğin uygun barınak hakkı, çalışma alanı hakkı, sağlık sigortası hakkı ve belli sayıda sosyal ve ekonomik haklar gerekli yasal koruma olmadan kalmaya devam etmektedir. Bu sözleşmenin Kosova Cumhuriyeti Anayasasına dahil edilmesi, mecburidir ve Kosova vatandaşlarının kendi haklarını korumada ek bir garanti olurdu. 4.2. İnsan onuru Kosova’nın en önemli hukuki belgesi olan Anayasa’nın 23. Maddesi’nde insan onuru, insan hak ve özgürlüklerinin temeli olan dokunulmaz insan hakkı olarak savunulmaktadır. Bu maddeden de çok net anlaşılacağı üzere insan hakları ve onuru birbirinin ayrılmaz parçasıdır. 5 Rapor ex officio no. 207/2010, Halkın Avukatı Enstitüsü, Priştine’de, Albin Kurti’nin tutuklanması sırasında “Vetëvendosje” hareketi şubesinde polis girişimi ile ilgili. 6 Bakınız Ribitsch v. Austria, (application number 18896/91, tarih 04 Aralık 2005. İnsan Hakları Uluslararası Mahkemesi yaralanma polis tam kontrolü olmuştur tutuklunun tespit edilmesi halinde, yetkililerin hasar oluştuğu koşullar açıklık gerektiğini kaydetti. 7 İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına İlişkin Avrupa Sözleşmesi, Madde 3, işkence yasağı "Hiç kimse işkenceye ya da insanlık dışı ya da onur kırıcı ceza veya işlemlere tabi tutulamaz." 8 İşkence ve Diğer Zalimane İnsanlık Dışı ve Aşağılayıcı Karşı Sözleşmenin Seçmeli Protokolü, madde 3. “Her taraf devlet, işkence ve vahşi, insanlık dışı veya aşağılayıcı muamele veya cezalanmanın önlenmesi için bir veya birkaç ziyaretçi organı ulusal çapta tutmalı veya tasarlamalıdır. (şimden sonra ulusal önleyici mekanizma olarak adlandırılacaktır)“. 27 Ahlaki, dini, sosyal, siyasi ve hukuki kategori olarak ele alınsa da insan onurunu tanımlamak o kadarda kolay değildir. Tanım olarak, onur, insanın mevcudiyetinden kaynaklanan bir bireyin ahlaki değeri ve saygı duyulma hakkının bütünlüğü anlamına gelir. Yani, insan onuru doğan birşeydir ve değiştirilemezidir. Genel bilgilerden yola çıkarak, insan haklarının ihlalı ve onurunun çiğnenmesi daha fazla kişi için uygun olmayan duruma benzemektedir, özellikle kendi, özgürlüğünden mahrum edildiğinde veya yaşa bağlı olarak haklarını korumakta, istemekte ve mücadele etmekte aciz olduğunda. Halk Avuaktı, bu tür durumlarda insan onurunun ve haklarının ihlalini önlemek amacıyla, daha pratik ve aktif bir erişimin olmasına özenmiştir. Bu yüzden, Kosova’nın her yerinde özgürlüklerinden yoksun kişilerin tutulduğu yerlere düzenli ziyaretler, ayrıca Priştine Huzur Evine sıralı ziyaretler çalışmaların ayrılmaz parçasıdır. Bu ziyaretler, bu yerlerde en iyi uluslararası standartlara göre, insan onurunun korunması ve saygı duyulmasını sağlamak için hizmet vermektedir. Halk Avukatı, temyiz kurumlarına ziyaret sırasında, yerli ve uluslararası uygun yasamalar ile Kosova Temyiz kurumları düzen ve pratik kurallarının uygulanmasında düzensizlik ve uyumsuzluk gözlemiştir, ki bunlar diğerlerin yanı sıra insan onurunu da zedelemektedir. Öyle ki Halk Avukatı, tutukluların yaptıkları ceza eylemlerine göre, ceza süresine göre odalara sıralanmadığını ve ayrıca daha uzun süreliğine hapis ile cezalanan kişilerin gözaltı merkezlerinde tutulduğunu görerek, kendi girişimiyle soruşturma açtı (ex officio) ve özel bir rapor aracılığıyla Temyiz Hizmeti Komiserliğine ve Adalet Bakanlığına kendi yetkileri içerisinde, yasal yükümlükleri yerine getirmek içini Kosova cezaevleri ve gözaltı merkezleri koşullarının ve pratiklerin düzeltilmesi amacıyla gereken eylemleri almalarını tavsiye etti. Daha fazlası için, Halk Avukatı, yaptığı tavsiyede, özgürlüklerinden yoksun kişilerin onuru için insanlık ve saygı ile yaklaşımı ve hükümlülerin ve gözlatıda bulunanların sistematizasyonu Sivil ve Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşme ile, ayrıca Cezaevleri Avrupa Kurallarında öngörülmüştür ve mecburi istemdir, bu iki enstrüman Kosova Cumhuriyetinde doğrudan uygulanmaktadır. Ayrıca, Kuzey Mitroviça ve Leposaviç kamplarındaki Rom, Aşkali ve Mısırlı topluluğu sakinlerinin çok zor yaşam koşullarını görerek, dolayısıyla bu sakinlerin kurşun zehirlenmesinden dolayı, çünkü onlar olağanüstü kirli bir ortamda ve çok fakir koşullar altında yaşadıklarından dolayı, Halk Avukatı, kendi girişimiyle, özel bir rapor yayınladı, bunu Meclis Başkanına ve Kosova Cumhuriyeti Başbakanına yöneltmiştir. Bu rapor aracılığıyla, Halk Avukatı, Kosova kurumları tarafından gereken adımları atmaları için, bu kamp sakinlerinin sağlığını korumak amacıyla ve daha onurlu yaşam koşullarının sunulması amacıyla onların daha güvenli bir yere aktarılmalarını da kapsayarak tavsiyede bulundu. Halk Avukatı, ayrıca Kosova Cumhuriyetinde engelli kişilerin durumu hiç de iç açıcı olmadığını hatırlatır. Halk Avukatı için ayrı bir endişe teşkil eden, özellikle bu kategorideki kişilerin ayırımcılığını yumuşatmak ilkel amacı olan yasal altyapının uygulanmamasıdır. Görülen yasal bir ihlal özellikle değişik kamu niteliğindeki inşaatlar, kamu kurumları binaları ve yolların inşaatları durumlarıdır, ki bunlar bu kategorideki kişilerin kamu kurumlarına erişimini kolaylaştırmakla hiç uyuşmamaktadır. Hatta, bu yönde, bunların mecburi olduğu sağlık kurumları da daha iyi bir durumda değildir. 28 4.3. Yasa önünde eşitlik Yasal bir devletin temel elemanlarından biri: anayasa ve yasallık, hiçbir ayırımcılık yapmadan tüm vatandaşların yasa önünde eşitliği, insan özgürlükleri ve hakları, yönetim dağılımı, bağımsız yargı vb. Yasa önünde eşitliği Kosova Cumhuriyeti Anayasası9 ve Kosova’da doğrudan uygulanmakta olan uluslararası enstrümanlar ile güvence altına alınmıştır.10 2004 yılının Şubat ayında Ayırımcılığa karşı Yasa onaylandı, 11 bunun amacı, yasa önünde eşitlik ve eşit koruma hakkı, eşitlik imkan hakların kazanılması ve hakların icra edilmesi ve onların ayırımcılıklı veya bunu kışkırtan hertür davranıştan korumaktır. Maalesef ve endişeyle belirtilmelidir ki, şimdiye kadar, bu yasanın uygulanmasında herhangi ilerleme kaydedilmemiştir. Sorun, bu yasanın, ayırımcılık vakalarını görüşmesini ve sanksyonların görüşmesi için yetkili makamı belirleyen ve vakaların girişim süreçlerini düzenleyen, II.bölümüde net açıklamanın olmamasından kaynaklanmaktadır Bu Yasanın 7.1. maddesi net değildir. Orada, ayırımcılık vakalarının düzenli mahkemeler tarafından mı yoksa idari makamlar tarafından mı görüşüldüğü ve kararlaştırıldığı belirtilmez. Her ne kadar ayırımcılık olayların bir idari makam tarafından görüşülmesi anlamı çıksa da bunun hangi makam olduğu belirtilmemiştir. Ayrıca 7.1.madde ve 7.2. madde de anlamsız şekilde hazırlanmıştır. Şikayet ve itiraz ile sürecin ve girişim şeklinin başlatılması şekli, net değildi. Aynı sorun 7.3.maddede de karşımıza çıkmaktadır. Aynı zamanda, 7.1.maddenin dayandığı ad ile yasa yoktur. Ayırımcılığa karşı Yasanın 9.maddesi, 4.noktası, bu yasa ile öngürlen cezaların telaffuzundan çıkan araçların, özel bir fonda toplanmasını, yasa önünde eşitlik hakkının ihlal edildiği konusunda şikayet eden gerçek ve tüzesel kişilere bedava hukuk yardımına yönelik olduğunu öngörmektedir. Bu maddede aynı şekilde net değildir. Orada, mahkeme kararları ile ayırımcılık ile ilan edilen gerçek ve tüzesel kişilerin maddi tazminat için ne tür bir yasal süreç ile dilekçelerini sunabilecekleri konusunda herhangi talimat yoktur. Bu yüzden, bu yasanın mevcut normlarına dayanarak, ayırımcılığın onaylanması ilgili bir sürecin nasıl ve nerede başlayacığı hiçbir şekilde anlaşılmamaktadır. Tüm bunlar, ayırımcılığa karşı yasanın, ne idari makamlardan ne de düzenli mahkemeler tarafından pratikte uygulanmamasına neden olur. Bu yasanın onaylanmasından sonra, Halk Avukatı Enstitüsü, yukarıda bahsedilen maddelerle ilgili endişelerini dile getirmiştir, ancak bu maddelerin değiştirilmesi yönünden veya ayırımcılık olaylarıyla ilgili süreçlerin ve sanksyonların netleştirileceği her hangi idari talimatın çıkarılması yönünde herhangi gelişim görülmemiştir. Ayırımclığa karşı yasanın yeninden görüşülmesi, ayrıca yukarıda belirtilen maddelerin değiştirilmesi, bu yasanın gerçekte uygulanmayan, sadece kağıt üzerinde yazılmış harf olarak kalmaması için bir imkan oluştururdu. Acil olarak mecburi olan, bu tür bir girişim, Anayasa ile 9 Kosova Cumhuriyeti Anayasası, madde 24. Aynı yerde, madde 22. 11 Ayırımcılığa karşı Yasa, no. 2004/3. 10 29 güvence altına alındığı gibi, tüm Kosova vatandaşları için eşitlik ve ayırımcılılığın olmamasını sağlamak için yetkili kurumların, dolayısıyla Meclis ve Hükümetin, çabalarına tanıklık etmiş olurdu. Yasanın hükmetmesi yerli kurumların faaliyet temelinin ilkesidir. Yasanın hükmetmesi, herkes için net ve anlaşılır yasaların var olması için ön koşuldur. Kosova’da, belirtilen konuları düzenleyen, memnun edici bir yasa temeli olmasına karşı, pek çok durumda yürürlükteki yasalarının kendileri, belli kategorileri ayırımcılıkta bırakır. Konuların doğru şekilde düzene koyulması için veya bir konunun yarım olarak mevcut olması ile ilgili uygun yasanın eksikliliği, yasal boşluklar oluşturur, bunlar sayesinde belli kategoriler ayırımcılıklı ve yasaların kendisi tarafından ayaklar altına alınır. 4.3.1. Dini topluluk Yasasının eksikliği Kosova’da dini topluluk eksikliği de aynı ayırımcılık konumununda kalmaya devam etmektedir. Kosova’da dinin toplulukların statüsü 1990 yılından önce, Dini Topluluklar hukuki Konumu Yasası ile düzenlenmişti. Bu dönemden sonra, Dini Toplulukların hukuki statü ile uyum içerisinde haklarını gerçekleştirmek, faaliyetlerini ve işlevselliğini icra etmek için, UNMIK-in 1999/22 sayılı Yönetmeliği gereğince, dini toplulukların sivil toplum kuruluşu olarak kayıt olmaları tavsiye edilmiştir. 1999/22 sayılı Yönetmelik gereğince, Dini toplulukların sivil toplum kuruluşu olarak kayıt olmaları için gönderilen tavsiyeler, dini toplulukların sivil toplum kuruluşu olarak kaydedilmelerini dışlayan Sivil toplum kuruluşların dernekleşme özgürlüğü Yasası ile zıt düşmektedir.12 2006 yılında Kosova Cumhuriyetinde, Kosova’da Din Özgürlüğü Yasası onaylanmıştır. Ancak bu yasa, dini birliklerin hukuki konumunu düzenleyen konuyu göz ardı ederek yurtta sadece dini özgürlüğü düzenler.13 Bölgedeki tüm devletlerde, dini toplulukların hukuki statüsü, yetkileri ve faaliyetleri, Dini Toplulukların Hukuki konum Yasası ile düzenlenmektedir. Bu tür bir Yasa, sadece Kosova Cumhruiyetinde yoktur. Ve, Kosova’da dini toplulukların hukuki konumunun düzenlenmemesi, tüm taraflı kayıplara neden oluyor. Dini toplulukların öz hakları net değildir. Yasal yapılanmanın düzenlenmesiyle, kayıtlı tüm dini toplulukların maliye konularını banka hesapları aracılığıyla işletme, uygun mülk ve binaları hükmetme ve diğer yasal faaliyetleri yapma hakkına sahip olurdu. Dini topluluk dışında, bu tür yasal boşluk, yurdun kamu kurumlarını da uygun olmayan konuma getirir, ki bunlar tam bir yasal altyapısı eksikliğinden, dini toplulukların pek çok dilekçelerini ne şekilde çözeceklerine şaşırmıştır. Bu şekilde, kamu kurumlar, gayri dışı ve yasadışı çözümler sunmak zorundadır. Dini toplulukların hukuki konumunu düzeltmek için yasal bir araç eksikliği, ayırımcılık aktıdır ve Kosova Cumhuriyeti Anayasasının 37.maddesine aykırıdır. Kosova’da değişik dini topluluk üyelerinin var olduğu gerçeğini göz önüne alarak, bu tür bir yasal altyapı eksikliği dinler arasında 12 13 Sivil topluluk örgütlenme özgürlüğü yasası, no. 2009/03-L-134, madde 1, nokta 2. no. 02/L-31 Kosova’da dini özgürlük Yasası 30 sorun yaratmaktadır. Kosova’da diğer dini topluluklara kıyasen “Olumlu ayırımcılık” sayesinde farklı muamele gören Sırp Ortdoks Kilisesine kıyasen diğer dini toplulukların ayırımclıklı hisettikleri ve gerçektede öyle olduğundan, durum daha da zorlaşmaktadır. Bununla ilgili Halk Avukatı, Kosova Cumhuriyeti Meclisine hitap ettiği, 145/2010 sayılı14 raporu yayınlamıştır. Ancak şu ana kadar bu konuyla ilgili cevap almamıştır. 4.3.2. Yargıcın ve yargıç tarafından ayırımcılık Yönetimlerin dağıtılması işlevsel, demokratik bir devletin temel sütunudur. Bu tür bir ayırım, üç temel şekilde vurgulanır: yasama, icra ve yargıç, bunlar Anayasa ile belirtilen sorumluklar gereğince dengeli ve sınırlıdırlar. Maalsef vurgulanması gereken, Kosova Cumhuriyetinde, yargıcın konumu, devletin diğer iki sütununa kıyasen memnun edici olmayan konumdadır. Eşit anayasal kategori olmasına rağmeni Kosva’da yargıcın konumunda siyasi girişim mevcuttur. Yargı sistemi yasa ile belirlenir ve bir devletin işlevsellik hierarşisi ünik örgütlenme ve işlevselliğe dayanır. Kosova’da yargı sisteminde, rapor edilme dönemde, iş yerinde performansın ve verimliği için, yargıçların yeniden atanması yapılmıştır. Selamlanması gereken, Yargıçların maddi konumunun düzelmesine rağmen, yargıç hala etkin yargıç kadrosunda büyük eksiklik ile, ancak pek çok altyapı eksikliği ile de karşılaşır. Bu yüzden, hala görülür bir ilerleme yoktur. Vatandaşlar hala konuların görüşmesi süreçlerinin gecikmesi ve etkili adalet sorunları ile karşılaşmaktadırlar.15 Belirtilen maddi ve altyapısal eksikliklerin yanı sıra, maalsef yargıçların kendileri mahkemeler tarafından etkili adalet ilkesinde saygısızlık vakaların var olduğu belirtilmelidir, bunlar mevcut olmayan delillere dayanan kararları ile, onlara adaleti korumak için yönelen Kosova vatandaşlarına zarar verirler. Kosova Yüksek Mahkemesinin, Kosova Elektrik Kurumu çalışanlarının emekliliği ile ilgili kararname sırasındaki olay son derece endişelendiriciydi. Kosova Yüksek Mahkemesi, Bölge ve Belediye Mahkemeleri kararlarını bozarak, kendi kararını var olmayan bir yasaya dayayarak, KEK revizyonunu onaylamıştı. Kosova Yüksek Mahkemesi kararına yönelik KEK çalışanların şikayetini, Anayasa Mahkemesi Anayasanın ihlal edildiğini bularak, asıllı olarak kabul etmiştir, bu yüzden bu kararların, kendi kararına uygun olarak yeniden görüşmeye karar vermiştir.16 Kosova Yüksek Mahkeme Özel Odası, kendi çalışmaları sırasında, Anayasa ve yasalar ile garanti edilen vatandaşların hakklarını saymamaktadır. Kosova’da dillerin kullanımı konusu Kosova Cumhuriyeti Anayasasının 5.maddesi ile ve 02/L-37 sayılı Dillerin Kullanımı Yasası ile düzenlenmesine rağmeni Kosova vatandaşları Yüksek Mahkeme Özel Odasına dilekçelerini ingilizce dilinde teslim etmek zorundadır. Kosova vatandaşları tarafından davaların ve dokümantasyonları resmi dillerde kabul etmemekle bu mahkeme Kosova Cumhuriyeti Anayasasının 5.maddesi ile ve 02/L-37 sayılı Dillerin Kullanımı Yasasının ihlal etmektedir.17 14 Raporo no. 145/2010, Halkın Avukatı Enstitüsü -www.ombudspersonkosovo.org Bu konuyla ilgili daha geniş olarak mahkeme kısmına bakınız 16 Karar no. KI 40/90-web sayfa – Kosova Anayasa Mahkemesi. İhlaller Kosova Cumhuriyeti Anayasasının 46.maddesi ile ilgilidir, AİHS protokolü 1.maddesi, ayrıca AİHS 6.maddesi ile ilgili Kosova Cumhuriyeti Anayasasının 31.maddesi 17 Dillerin Kullanılması Yasası, no. 02/L-37. 15 31 Evrakların resmi dillerden ingilizce diline çevirisinin maaliyeti yüksek olduğu gözönüne alınırsa, bu Kosova vatandaşlarının pek çoğunun kaybettikleri bir hakkının gerçekleşmesi için bu mahkemeye yönelmezler. Bu durumda, Kosova vatandaşları, resmi dillerin kullanımı açısından ayırımcılıkla karşılaşmalarına rağmen, dolaylı olarak Anayasa ile güvence altına alınan kendi şikayet haklarından da mahrum bırakılmaktadır. Bu açıdan, özelleştirilen şirketlerin yüzde 20sinde, ayrıca diğer mülkiyet anlaşmazlıklarında, pek çok vatandaşın evrakların çevirisinin yüksek harcamalarından dolayı konularını Yüksek Mahkeme Özel Odasına yöneltememiştir. 4.3.3. İstihdam alanında yaş-gruplarındaki eşitsizlik Her tür ayırımcılıktan özgür kalma hakkı insan hakların temel ilkelerinden birini oluşturmaktadır. Yaşa dayalı ayırımcılık, aynı veya benzeri ortamlarda tam olarak yaşından dolayı, bir kişinin farklı bir yaş grubundan kişiye kıyasen daha az favorize edildiğinde meydana gelir. Halk Avukatı, iş yerleri konkur ilanlarında yaş grupu ayırımcılığıyla ilgili bir rapor yayımlasa da, bu durum istihdam sırasında hala mevcuttur. Şaşırtıcı olan bu tür bir ayırımcılığa, kamu kurumların yüksek yönetim makamları kararlarında da rastlanmaktadır. Bu anlamda, Priştine Üniversitesinde yaş sınırlamasıyla ilgili, Priştine Üniversitesine ilk defa olarak öğretim üyesi makamına işe alınma sırasındaki kriteri olarak, senato kararın özel vurguyla altını çizmek gerekir. Bununla ilgili Halk Avukatı raporu yayımlamanın yanı sıra18, Kosova Yüksek Mahkemesine idari çatışma konusunu gündeme getirmiştir. Halk Avukatı 31 Aralık 2010 tarihine dek bu idari çatışmayla ilgili cevap almamıştır. Kosova’da özelleştirme süreside, kamu şirketlerinde çalışan pek çok vatandaş işsiz kalmıştır. Bu çalışanlar ayırımcılığa maruz kalmıştır çünkü yasal veya kurumsal dayanışmaları yoktur. Diğer yandan, işsizliğin, ilerki yaşta olmaları, sağlık durumları, onlar için farklı bir iş yeri bulmaları için uygun olmayan objektif engeller teşkil etmektedir. Diğer taraftan, bunlardan pek çoğu yaşlılık emekliliği, engelli kişiler için zamandan önceki ememklilik, veya başka yardım şekli kazanma koşullarını yerine getirmezler, ki bununla en azından temel yaşam taleplerini yerine getirebilirlerdi. Halk Avukatı bu konuyu Sosyal Güvenlik Bakanlığına sundu, ancak onların durumunu düzeltmek için herhangi girişimde bulunmasıyla ilgili bugüne kadar bilgisi yoktur. Bu kategori için uygulanabilecek tek şey sosyal yardıma başvurmaktır, ki bunu da sosyal şemaya kapsanma kriterlerine göre koşulları yerine getirdiğinde ancak kazanabilir. 4.3.4. Engelli Kişilerin Ayırımcılığı Engelli kişiler, her tür ayırımcılığa maruz kalan kategori olmaya devam eder. Onların, günlük bağımsızlığı için herhangi altyapının oluşmasıyla ilgili herhangi ilerleme gözlenmemektedir. 18 Rapor no. 170/2010- Halkın Avukatı Enstitüsü-www.ombudspersonkosovo.org. 32 Daha önceki raporlarda vurgulanan sorunlar, yol ve genel olarak yardımcı araçlar ile kişilerin serbest dolaşımı için binaların altyapıları, hala çözülmemiştir. Bu altyapı, en çok ziyaret edilen kamu kurumlarında bile düzenlenmemiştir, örneğin: hastane, okul, mahkeme ve belediye meclisi. Endişelendirici olan bir diğer durum, yardımcı araçlar ile hareket için eğimlerin var olduğu yerlerde bile, HAE yerleşmiş olduğu binada olduğu gibi, onların hiçbir standart olmadan inşa edilmesi ve engelli kişilere eşlik edenlerin yardımı olmadan serbest harekete imkan vermez. Bu, hareket için yardımcı araçlara (tekerlekli sandalyelere) bağlı olan engelli kişilerin, Anayasa ve yasalar ile güvence altına alınan temel haklarını örneğin: eğitim, tedavi, adaleti arama vb. gerçekleştirememelerini etkiler ve bu da onların suçu olmadan okuma yazma bilmeden, hasta, adaletsiz vb. kalmalarına neden olur. Öz barınak için çözüm bulma durumunda olmayan pek çok aile, insani barınak yardımı aramak için Belediye Meclislerine yönelmeye devam ediyorlar. Kosova’nın çoğu belediyesi ve özellikle de Priştine belediyesi, savaştan sonra on yıldan bu yana ağır sosyal vakaların ve evsiz ailelerin barınaklarına çözüm bulmakta başarısızdır. 2010 yılının başından bu yana, Priştine’de 60 daire ile bir bina boş kalmaya devam ediyor. 2010 yılın Eylül ayında, Priştine Belediye Meclisi konut konuları Komisyonu, sosyal vakalar için konut dağıtma konkurunu ilan etmiştir. Bu binada sadece 60 daire var, konkurun açılmasının sadece ilk 15 günü içerisinde ise Belediye Meclisi kabul dairesine 180 başvuru ulaşmıştır. Sosyal vaka olarak tespit edilen vatandaşların başvurularına rağmen, Priştine Belediye Meclisi görüşmesine kabul edilmiştir, ancak bu konutların dağıtılması için bir komisyonun kurulması ve örgütlenmesinde başarısız olmaya devam etmektedir. Bu sürecin şeffaf olması amacıyla, Priştine Belediye Meclisinde insani barınak için başvuran Priştine vatandaşların istemiyle, ayrıca çalışma süresi içerisinde ve yetkileri içerisinde Halk Avukatı Enstitüsü, Priştine Belediye Meclisinden bu konutların dağıtılması sürecini gözetlemek talebinde bulunmuştur. Ancak, şu ana kadar bu istemle ilgili herhangi cevap almamıştır. 4.3.5. Kosova Mülkiyet Ajansının ayırımcılıklı muamelesi Kosova Mülkiyet Ajansı (KMA), yetkileri gereğince karar aldığı konuların ele alınmasında ve görüşmesinde çifte standart ile devam etmektedir. Kuzey Mitroviça’daki mülkiyetlerde, on yıldan bu yana yasadışı gaspçılar tarafından serbestleştirilmemiştir. Burada çalışma süresini gerçekleştirmede KMA çalışmasındaki başarısızlık görülür. Kosova’nın diğer yerlerinde Sırp ve diğer mülk sahiplerinin mülkiyetler kira şemasına içerilirken, Kuzey Mitroviça tarafından mülkleri bulunan, Arnavut mülk sahipleri bu kira şemasına dahil edilmemiştirler. Mülkleri zapt olmaya devam eden ve KMA başvuruları bulunan, Kuzey Mitroviça kısmındaki Arnavut vatandaşlar, şehrin diğer kısmında veya idarelerindeki Kosova’nın diğer yerlerinde Sırp mülk sahiplerine mülklerini kullanıdkları için KMA-ya kira ödemek zorundadırlar, ancak KMA Kuzey Mitroviça kısmındaki mülkleri bulunan Arnavutlara bu hakkı garanti etmez. Yukarıda belirtilen eylemlerle ilgili, KMA kendi açıklamasını siyasi neden olarak ve Kosova polisi tarafından destek eksikliğine dayamaktadır. KMA-nın on yıldan bu yana bu tür bir açıklaması, çalışma süresinde, yasal yükümlülüğünü gerçekleştirmede başarısızlığını ve Kosova vatandaşların eşitsizce ele alınmasını açıklamaz. Kurulduğu şey için çalışma süresinin 33 gerçekleştirmede KMA-nın başarısızlığı ve ayrıca şikayetleri sunanların eşit olmayan şekilde muamelesi, özellikle de etnik yönden farkı, Kosova Cumhuriyeti Anayasasının 24. ve 46.maddesini ihlal eder. Yukarıdaki tüm söylenenlerden, Kosova Cumhuriyeti kamu kurumlarında ayırımcılık şekillerin çok yaygın olduğu net olarak görülmektedir. Kamu kurumları, ilk başta Kosova Cumhuriyeti Meclisi ve Hükümeti olmak üzere, eşitiliğin sağlanması, yasanın hükmetmesinin temel ilkelerinden biri olduğunun göz önünde bulundurmalıdırlar. Bu yüzden, bu ilke aynı zamanda yönetimin keyfi yasal sınırlamasını, sadece yasal garantiler aracılığıyla değil somut eylemlerle de yapılabileceği anlamına gelir. 4.3.6. Cinsiyet Eşitliği Cinsiyet ayırımcılığı kavramıi cinsiyete yönelik, siyasi, toplumsal, kültürel, vatandaşlık veya diğer alanda temel insan hak ve özgürlüklerin dışlanması, sınırlanması, tehlikeye atılması veya kullanmasını imkansızlaştırma sonucunda farklılıklar içerir. Kosova Cumhuriyeti Anayasası, cinsiyet, dil, dini, kültürel, etnik, siyasi mensubiyet, ekonomik ve toplumsal statü, cinsel yönelim veya diğer vatandaşlık statüsünü göz önüne almadan, ayrımcılık yapmadan, tüm vatandaşları için yasa önünde eşitliği ve ayırımcılık olmadan yasal korunma hakkını vurgular.19 Ayrıca, Kosova Anayasası, Kadınlara Yönelik Her Türlü Ayrımcılığa Karşı Uluslararası Sözleşme (CEDAW) de dahil olmak üzere, insan haklarına ilişkin uluslararası sözleşmelerin uygulamalarını tüm kamu kurumlarını yükümlendirir.20 Kosova’da ayırımcılıktan korunma, özellikle de cinsiyete yönelik olanlardan, Ciniyet Eşitliği Yasası ile düzenlenmiştir. Bu yasa aynı zamanda, Kosova Halk Avukatı Enstitüsünde yer alan Cinsiyet Eşitiliği Biriminin çalışması için hukuk temelini de oluşturur.21 Kosova geçiş özelliklerini de göz önünde bulundurarak, cinsiyet ayırımcılığı alanında HAE tarafından sunulan ve soruşturulan vakalardan, bu yasal ve anayasal normların uygulamasını zorlaştıran etgenlerin var olduğu gözlenir. İş piyasasında kadının konumu cinsiyet eşitiliği açısından çok önemlidir. İş piyasasında cinsiyet yönündeki ayırımcılık, özellikle de istihdam aşamasında, çok yaygındır. Ayırımcılık, ilanların yayınlanmasından başlar, belli iş veya makama istihdam sırasıda kriterlerden biri olarak cinsiyet vurgulanır. Diğer ayırımcılık konuları, yasadışı uzaklaştırma, işte ilerlemeyi engelleme ve uzmansal eğitimin ve sürekli yükselmeyi mümkün kılmamadır. HAE gelen şikayetlere göre, bu dönemde, ayırımcılığın hem kamu hem de özel sektörde var olduğu sonucu ortaya çıkar. İşte ayırımcılık vakaları çoğu zaman işi kaybetme korkusundan dolayı, kendi haklarını tanımadığından dolayı ve ayırımcılık vakalarında mahkeme pratiklerin eksikliğinden dolayı nadiren rapor edilir. Eğitim alanında kadınların ayırımcılığıyla ilgili, HAE daha önceki raporlarında hassas cinsiyet verilerindeki büyük orantısızlık vurgulamıştır, ki bu 19 Kosova Cumhuriyeti Anayasası, madde 3. Aynı yerde, madde 22. 21 Cinsiyet Eşitliği Yasası, no. 2004/2, Kosova Cumhuriyeti Meclisi tarafından 7 Haziran 2004 tarihinde onaylandı. 20 34 verilere göre eğitimsiz kadın sayısı erkeklere kıyasen çok büyüktü. Resmi verilere göre, rapor edilen dönem içerisinde, çocuk sayısında özellikle de kızların okulu terketmesinde düşüş olmasına rağmen endişelendiricidir. Ayrıca cinsiyete yönelik eşitsizik eğitim profillerine de yankılanmaktadır, bunlar mesleklerin kadın erkek olarak ayırımında ataerkil şeklini kanıtlar. Sağlık güvenliği alanında da durum gayet zordur. Genel Ekonomi durumun kötü olmasından dolayı ayrıca yasal kriterlerden sağlık ve sosyal güvenliğin korunmasını kullanma imkansızlığı bu alanda da ayırımcılığın ortaya çıkmasına imkan oluşturur. Bu dönemde HAE kadınlardan gelen şikayetler, yurt dışında tedavi ile ilgili olan, Sağlık Bakanlığı ve Maliye Bakanlığı tarafından yapılan ayırımcılıkla ilgilidir. Sağlık Bakanlığın hastanın yurt dışında tedavi görmesi gerektiği talimatını vererek olumlu olarak kararlaştırdğında, Maliye Bakanlığı, maliye araçları eksikliği nedenleriyle talimata uymamıştır. Bu iki bakanlık arasındaki koordine olmadan çalışma, bu kişilerin sağlık güvenlik hakkının ihlalidir ki bu hak aynı yönetim tarafından kabul edilen haktır. Cinsiyet ayırımcılığı alanında, Kosova yargıcı da dayanıklı değildir. HAE, bu dönem içerisinde, mahkeme süreçlerin gecikmesiyle ilgili olan belli bir sayıda şikayet almıştır. Bunların en büyük kısmı mal hukuk ilişkileriyle ilgiliydi. Gerçekte, aile içerisinde mülkiyet hakkıyla ilgili Kosova geleneğini göz önüne alarak, Kosova’da kadınların, erkeklerin yararına kendi mallarından el çektikleri bilinir. Miras kalan kısmını kadınlar aldıklarında ise, çoğu durumda kosovalı ataerkli ailelerde, aile ilişkilerinde düzensizlik nedeni olur. Toplumda, bu alandaki sorunların güncellenmesi dışında, uzmanların miras ve mal hakkının kazanması sürecinde düzeltme amacıyla, Miras Yasasının birkaç yasa normların değiştirilmesi gerçeği umut vericidir. Cinsiyet eşitliği açısından bakıldığında, maalesef Kosova’nın kentsel ve kırsal ortamlardaki kadınların arasında bilgilenme ve bilinçlenme arasında büyük bir fark var. Bu HAE gelen şikayet sayısından da belli olmaktadır. Ancak, bu fark diğer tüm alanlarda da görülmektedir. Aile içi şiddet yeni ve bilinmeyen bir olay değildi. Bu olay her zaman her toplumda, hatta kosova toplumunda da var olan bir durumdur. Savaştan sonra aile içi şiddettin suç eylemi olarak sıralanması ve yasa ile cezalandırılması gerçeği umut vericidir. Aile için şiddet kadına yönelik ayırımcılık açısından ve insan hakları yönünde en ağır ihlalı teşkil etmketedir. Şiddet kavramı ile başta fiziksel şiddet ile bağlıdır. Ancak, umut verici olan, son zamanlarda şiddetin ekonomik, psikolojik, sosyolojik ve kültürel açıdan da bakılır ve ele alınır. Çoğu zaman ekonomik bağımlık mağdurun ve şiddeti uygulayan ile hissi bağlantı onun durumunu daha da ağırlamaktadır, öyle ki o çoğu zaman olayı yetkili kurumlara iletmez. Kendi çapında sorun teşkil eden ve aynı zamanda büyük bir engel olan, aile için şiddet olayın sunulması sırasında bu alanlarda kabul edilmiş düşünce olan, aile içi şiddettin özel konu olduğu ve olduğu gibi de aile ortamında kalmalıdır. HAE, aile içi şiddetle ilgili birkaç şikayet ulaşmıştır. En ağır olay Priştine Kadın ve Çocukları Koruma Merkezi (KÇKM) tarafından gelmiştir. KÇKM, HAE tarafından mahkeme sürecinin gözetimi ve işbirliği talebinde bulundu. Aile içi şiddet mağduru, kendisi 2004 yılından 2008 yılına kadar, olay Kosova polisine teşkil edildiği ana kadar, cinsel istismara maruz kalmış onsekiz yaşında bir kızdı. Kız güvenli eve yerleştirilmiştir. HAE devamlı olarak mahkeme sürecinde olayı takip etmiştir. HAE temsilcileri bu durumda savcı, yargıc ve ayrıca mağdurun kendisiyle temasa 35 geçmiştir. Mahkeme Aralıkta tamamlanmıştır ve suç eyleminde bulunan 15 yıl hapis cezasına çaktırılmıştır. Kosova toplumu için yeni bir olay olan, aile içi şiddette mağdurların erkekler olduğu aile şiddettidir. Tabi ki mağdurların kadınlar olduğu vakalara kıyasen çok daha düşüktür. HAE buna benzer iki vaka gelmiştir, bu durumda yetkili organlara, dolayısıyla polis ve mahkemeye olayın araştırılmasıyla ilgili tepki göstermiştir. Kosova’da toplumun ve kamu kurumlarının kıyaslanamaz olan en büyük meydan okuma Kosova cinsiyet eşitiliği alanında insan varlığı kaçıkcılığın düzelmesidir. Bu yüzden, Kosova’da mevcut duruma dayanarak, cinsiyet eşitili alanında ve daha yukarıda belirtildiği kadarıyla yetkili tüm kamu kurumları ve özellikle de Kosova Hükümetinin sorumluluğu faaliyet plan ve programları ve bütçe hazırlama sırasında mecbure devamdakilerin de gözönüne alınması gerekir: Tavsiyeler Cinsiyet eşitiliği Yasası ile öngörülen kota uygulansın, yönetim makamlarından kararalma makamlarında tüm seviyelerde en az %40 oranında kadın olmalıdır, Kosova Hükümeti, iş piyasasına, kadınların kapsanması için program ve olumlu önlemler geliştirmelidir, İş ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Eğitim Bilim ve Teknoloji Bakanlığı ile işbirliğinde, iş piyasası ihtiyaçları yönünde kadıların sürekli eğitimi ve kalifiyesi için programları teşvik etsin, Merkez ve yerel seviyedeki, insan hakları ve cinsiyet eşitliği konularıyla ilgili kurumlardaki çalışanların eğitim programları uygulansın, Aile içi şiddet, aile reisi kadınların özellikle de tek başına yaşayan yaşlı kadınların konusu ile ilgili kurumlarda çalışanlar için eğitimler düzenlensin, Kosova Hükümeti, zaman kaybetmeden, Kosova’da sağlık ve sosyal güvenlik Yasanın onaylamayı teşvik etsin, Güvenli evlerin maliye konusu ve aile içi şiddet mağdurları için SOS telefonları etkinleştirilsin, Belediyelerde cinsiyet eşitliği birimi işlevselleştirilsin ve onlar tüm seviyelerde güçlendirilsin, Kosova Cumhuriyeti kurum ve makamlarında cinsiyet istatistikleri dahil edilsin . 4.4. Yaşama hakkı Yaşama hakkı temel haklardan biridir ve tüm diğer hak ve özgürlüklerin varolması için birinci derecede şarttır. Bu hak, bireyin doğuştan sahip olduğu hak olarak kabul edilir. Bu ne bağışlanır ne de hediye edilmez. Bu hak tutulma anından itibariyle yasa ile korunur. Her insanın yaşamına 36 saygı duyulması hakkı vardır. Bu hak, insan yaşamının keyfi müdahale ile sonlanmasını kesinlikle dışlar.22 Yaşamın yasal korunması için devletin genel yükümlülüğünü vurgalayarak İHAS bu hakkı güçlendirir. Yaşam, kesinlikle mecburi olan güç kullanımın bu maddeye aykırı olarak göz ardı edilmiş olarak sayılmaz.23 “Kesinlikle Mecburi”termin kullanımıyla ilgili, demokratik bir toplumda bir devlet tarafından genelde kullanılanlara kıyasen, eylem mecburiyeti ve kullanılan araçlarla ilgili bağda derin ve ikna edici bir analiz mecburidir.24 Kosova’nın amaçladığı demokratik toplum, yaşama hakkını daha geniş olarak algılamaktadır, özgürlük, güvenlik, esirgeme ve ayrıca sosyal koşulların bir bütünü doğrultusunda. Bu açıdan, Kosova’nın kuzey kısmı dışında yurdun her yerinde, hareket güvenliğin ve siyasi, ekonomik, kültürel ve sosyal faaliyetlerin geliştirilmesinde sürekli artışın olması teşvik edicidir. Buna rağmen, Kosova’da yaşama hakkını tehdit eden değişik, ağır suç şekillerinde ortaya çıkmaktadır. Yaşamın tehdit şekillerinden birkaçı tehdit veya öc alma suçlarıdır, mal sorunların temelinde bulunduğu çatışmalar, ahlaka yönelik suçlar, değişik ticaretlerle ilgili, örneğin uyuşturucu ve insan kaçakçılığı ile ilgili suçlardır. Bu endişelendirici olayların önlenmesi ve mücadele edilmesi için mecburi yasal niteliğinde önlemleri gerektirir. Halk Avukatı için, yaşama hakkı maddelerin ihlali ile ilgili sunulan vakaların soruşturulması eksikliği özel endişe teşkil etmektedir. HAE bu rapor döneminde, yaşama hakkının maddi açıdan herhangi şikayet ulaşmamıştır. Süreçsel konularda ise belirgin sorunları görülmüştür. Şikayetler, kamu yetkilileri tarafından olayların gün ışığına kavuşturulmasıyla ilgili soruşturma eksikliğiyle ilgilidir. HAE, yetkili otoriteler tarafından etkili soruşturma eksikliğiyle ilgili bu yıl bireysel bir rapor vermiştir.25 Halk Avukatı bu vakayı görüştükten sonra, düzenli bir soruşturma sürecinde, hakkında ihlal olduğu sonucuna varmıştır. Halk Avukatı, İHAS özel olarak “her insanın yaşama hakkı yasa ile korunmuştur” vurguladığını hatırlatır.26 İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi (İHAM), “Yetkililerin bir cinayetin farkında olması, devleti, İHAS 2.maddesi gereğince cinayet olayı ile ilgili ortamların etkili soruşturmasını mecburi kılar”27ve geliştirilen her tür soruşturma sorumlu olanların tespiti ve cezalanmasına kadar götürmelidir.28 Bu tür bir soruşturmanın temel amacı, yaşam hakkını korumada iç yasaların etkili uygulamasını sağlamaktır, devlet ajanı veya organların da dahil olduğu konularda bile, böylece sorumluluklar altında meydana gelen ölümler için de sorumluluklarını sağlamak. Soruşturma şekli, bu amacı yerine getirecek olan soruşturma şekline bağlı olarak değişebilir. Kullanılacak şekillere bakmaksızın, yetkililer, konu sunulduğu andan itibariyle yasal eylemde bulunmaları gerekir. 22 Kosova Cumhuriyeti Anayasası, madde 25. KEDNJ, madde 2. 24 aynı yerde, madde 8 ve 11. 25 Vaka Q.B., A. 1546/2004. 26 İHAS, madde 2, p.1. 27 Türkiyeye karşı Tanrikulu olayı, tarih 8.7.1999, Kıbrısa karşı Denizi olayı,tarih 23.5.2001. 28 Türkiyeye karşı Ogur olayı, tarih 20 Mayıs 1999. 23 37 Soruşturma bu gibi durumlarda kullanılan gücün haklı olup olmadığını belirlemek için aryıca sorumlu kişilerin tespiti ve cezalanması için, etkin olmalıdır. Bu sadece sonuçlar çıkarmak için bir mecburiyet değil, gerçeği gün ışığına çıkarmak için bir araçtır. Yetkililer olayla ilgili kanıtları sağlamak için, mevcut olan araçlar ile gerekli tüm adımları atmalıdır, diğerlerin arasında: görgü tanıkları, yasal hekim örnekleri ve gerekli olduğu anlarda, yaraların doğru ve tam bir şekilde verileri almak için otopsi ve ölüm nedenini de içererek klinik bulguların objektif bir analizi. Ölüm nedeni belirlenmesine zarar veren soruşturmayı yürütme sırasında herhangi bir ihmal, bu standart ile çatışmaya düşme riski oluşturur. Aynı nedenden dolayı, İHAM pratikte sorumluluğu teymin etme için soruşturma veya sonuçları ile ilgili kamu gözetimde yeterli bir eleman istemektedir. Bu gözetim seviyesi, olaydan olaya fark gösterebilir. Buna rağmen, tüm olayllarda mağdurun yakını onun yasal çıkarlarını koruma sürecinde sağlayacak seviyeyedek sürece dahil olmalıdır29 Halk Avukatının rolü, etkilenen kişilerin haklarının korunması için görevlerini yerine getirmede Kosova Cumhuriyeti kamu ve devlet idarisinin sadece bilgilenmesi ve teşvikidir. Halk Avukatı, savaşın bitmesinden on yıl sonra bile, şikayetçilerin yetkili makamlar tarafından soruşturma eksikliğinden etkilendiğini, neden oldukları zararın tazminatını gerçekleştirmeyi sağlayacak olan uygun etkili araçların olmadığını görür. Yukarıda söylenenlerden yola çıkarak, Halk Avukatı, Kosova’da sadece sağlıklı bir yasal çerçeve sunumak için değil hukuk sistemine güvenin düzeltilmesi için yasama süreci kalitesi ve şeffaflığın büyük çapta düzeltilmesi gerektiğini tavsiye eder. Yasanın hükmetmesi için temel olan suç süreçlerin aktif ve etkili işletmesidir. Mahkemeler ve savcılar bu işlemlerin yönetimi sırasında tarafların haklarını korumak için başarısız olduğunda, sadece mahkeme sisteminin etkinliğinde bir düşüş değil genel olarak mahkeme sistemine yönelik vatandaşların güvenin kaybolması da söz konusudur. Halk Avukatı, ayrıca, mağdurların haklarının korunması için, gereksiz gecikmelerin ortadan kaldırılması ve yasal süreçlerde şikayetçilerin taleplerinin onaylanması için soruşturmanın etkili uygulanması için mecburi tüm koşulların sunulmasını tavsiye eder. Kosova Mahkeme Enstitüsü, suç olayların soruşturması ve yargılanması ile ilgili suç alanlarında yargıç ve savcıları eğitmeye devam etmelidir. Suç olayların açıklığa kavuşturulmasında ve suçu işleyenlerin cezalanması için ortaya çıkarılmasında yetkili kamu kurumların başarısızlığı durumunda neden oldukları zararları telafi etmeyi gerçekleştirmek için uygun hukuki araçlar vatandaşlara sunulmalıdır. Bu tür yasal mekanizmaların oluşmasına dek, Kosova Cumhuriyeti hukuk sistemi İHAS 2.maddesinin ve Kosova Cumhuriyeti Anayasasının 25.maddesinin uygulanmasıyla ilgili kabul edilir uluslararası standartlar ile uyumda olmayacaktır . 4.5. İşkence, onur kırıcı, insanlık dışı ve aşağılayıcı muamelenin yasaklanması 29 Türkiyeye karşı Guleç olayı, 27 Temmuz 1998 kararı, par. 82. mağdurun babası yasal süreç başlatmamsı için karar ile bildirilmemiştir; Türkiyeye karşı Ogur, 20 Mayıs 1999 kararı, par. 92, mağdurun ailesi mahkeme soruşturması ve evraklarıyla ilgili bildirilmemiştir; Türkiyeye karşı Gal, 14 Aralık 2000 kararı, par. 93. 38 Kosova Anayasası, Kosova Suç Kanunu ve uluslararası araçlar “hiç kimsenin işkence, onur kırıcı, insanlık dışı ve aşağılayıcı muameleye izin vermemelidir ” –i garanti eder.30 İşkence, bir kimseye karşı, kendisinden itiraf almak veya üçüncü kişi hakkında bilgi edinmek, kendisinin veya üçüncü kişinin yaptığı veya yaptığından kuşkulanılan bir eylem nedeniyle cezalandırmak veya kendisini veya üçüncü kişiyi korkutmak veya zorlamak amacıyla veya ayrımcılığa dayanan herhangi bir sebeple, bir kamu görevlisi veya resmî sıfatla hareket eden bir başka kişi tarafından veya bu görevlinin veya kişinin teşviki veya rızası veya muvafakatiyle işlenen ve işlendiği kimseye fiziksel veya ruhsal olarak ağır acı veya ıstırap veren herhangi bir edimdir. Geçen yılıda da, Halk Avukatı Enstitüsü, şiddetten korunmayla ilgili, Kosova Cumhuriyetinde uygulanmakta olan yerli ve uluslararası yasal normların uygulanmasını takip etmeye devam etmiştir. 2010 yılında HAE bu doğrultudaki ihlallerle ilgili 7 vakayı kaydetmiştir, bu vakalar hala süreçtedir. Kaydedilen vakalara göre ve Kosova’nın genel durumuna göre, Halk Avukatı görülür fark, daha fazlası için ise yetersiz bir istikrar görür. 5 Temmuz 2010, Halk Avukatı, sn.Albin Kurti’nin tutanklanması çabaları sırasında Priştine’de “Vetëvendosje” Hareketi şubesine polis girişimi sırasında meydana gelen olaylarla ilgili bir rapor yayınladı. Ex officio soruşturmalar, Kosova Polisin girişimden önce ve sonrasıdaki davranışlarına odaklanmıştır. Yapılan soruşturmalardan, Halk Avukatı, polisin Kosova Cumhuriyetinde uygulanan yerel ve uluslararası normları ihlal ettiğine dikkat çekti.31 Rapor devletin yüksek makamlarına gönderilmiştir: Meclis Başkanı, Başbakana, İç İşleri Bakanı, İnsan Hakları, cinsiyet eşitliği, kayıp kişiler ve petisyonlar parlamenter Komisyonu; İç işleri ve Güvenli Komisyonu; Kosova Polis Müfettişliği. Halk Avukatı,32 yetkili otoritelerin açil olarak soruşturma başlatmasını ve yetkilerini aşan ve insan haklarını ihlal eden kişilerin yasalar önüne getirilmesini tavsiye etti. 9 Ekim 2010, Halk Avukatı, Kosova Polisi Müfettişliğinden gelen bir yazıyla, Polis Yasası gereğince disiplin soruşturmaların başlatıldığı bildirilmiştir. Bu rapor dönemi içerisinde de HAE Gözaltı merkezleri, Islahevleri ve cezaevlerine yapılan düzenli ziyaretlerde Halkın Avukatı temsilcileri, hüküm giyenler, tutuklu olanlar ve gözaltında bulunanlarla düzenli aylık gözetimine devam etmiştir. Halk Avukatı temsilcileri, burada tutuklu olan kişilerle görüştü ve kendilerinden bu merkezlere yerleştirilen sadece onların erişebildiği şikayet kutularından yazılı şekildeki şikayetleri aldı. Kabul edilen şikayetlerde ve endişelerden tavsiyeleri, HAE temsilcileri doğrudan bu kurum yetkililerine iletmiştirler. HAE ve temsilcilern bu yerleri gözetleyenlerle işbirliği ve ayrıca tavsiyelerin kabul edilmesi memnun edicidir. 30 Kosova Cumhuriyeti Anayasası; Bakınız madde 27, Kosova Cumhuriyeti Sürekli Kanunu; AİHS, Roma, 4. XI. 1950; İnsan Hakları Küresel Beyannamesi, 10.12.1948; Sivil ve Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşme, 2200 A (XXI), 16 12 1966 31 Kosova Cumhuriyeti Anayasası, Bakınız madde 23 ve madde 27; madde 2.1 nokta b ve madde 12.2 Kosova Polis Yasası, no. 03/L-035; Madde 5 İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi; madde 3 AİHS; madde 7 ve madde 10 Sivil ve Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşmesi. 32 Rapor ex officio 207/2010, sn.Albin Kurti’nin tutanklanması çabaları sırasında Priştine’de “Vetëvendosje” Hareketi şubesine polis girişimi sırasında meydana gelen olaylarla ilgili bir rapor yayınladı. 39 Kosova Cumhuriyeti Parlamento seçimlerin gözetimi içerisinde, HAE gözetimci olduğu, HAE-den bir ekip cezaevleri ve gözaltı merkezlerinde oylamayı gözlemlemiştir. Bu yerlerdeki oylama düzenli bir şekilde yapılmıştır ve İpek gözaltı merkezi dışında, ciddi olmayan uyarılarla geçmiştir. Bu yerde vadesi geçen kimliklerle hükümlülerin oylamasına izin verilmedi, ancak HAE parlamenter seçim belediye komiserliğine girişimiyle, bu anlaşmazlık ortadan kaldırılmıştır. Tutuklama merkezlerinden en çok kabul edilen şikayetlerden mahkeme kararlarıyla ilgiliydi, dolayısıyla nihayi kararları bekleme vakaları. Şikayetlerin pek çoğu ise Koşullu Serbest Bırakma Paneline yönelik ve sağlık tedavisiyle ilgili şikayetlerdir. Cezaevi yetkililerinden alınan bilgilere göre, rapor anında, iddanamenin sunulduğu ve kararı beklemekte olan hükümlü sayısının 152 olduğu, nihayi kararı 5 ay ile 3 yıl arasında bekleyen vakaların sayısı ise 111-dir. 13 ekim 2010 günü, HAE Mahkeme Konseyi Başkanı ile görüştü, bu durumla ilgili onların endişelerini dile getirmiştir. Aynı endişlere devamlı olarak yetkili otoritelere sunulmuştur, özellikle uygun mahkeme başkanları ile görüşmeler sırasında. 8 Eylül 2010 günü, Halk Avukatı Kosova Cezaevleri sağlık sistemi yöneticisi ve yardımcısını karşıladı. Sağlık sistemi yöneticisine göre, sağlık açısından cezaevlerindeki tedavinin kamu kurumlarında olduğu gibi yaklaşık aynıdır.33 Ankcak, kendisi Suç Sanksyonların İcrası Yasasındaki eksiklikleriyle ilgili endişelerini ve onun tamamlanması ihtiyacını sundu34. HAE bu hizmet ile sürekli işbirliği, kamu kurumlarının işbirliğinde iyi bir örnektir. 15 Eylül 2010 günü, Halk Avukatı Smrekovniça Temyiz Merkezini ziyaret etti. Bu merkez, Fransız KFOR tarafından devir-teslim yapıldıktan sonra, 28 kasım 2009 tarihinde çalışmaya başladı. Cezaevi müdürünün ve özellikle de bu merkezin müdürünün bu merkezin durumunu düzeltme çabalarına rağmen, bu merkezde işlevselliği ile ilgili ve özellikle de pek çok altyapısal eksikliklerinden dolayı sorunlar devam etmektedir. Cezaevlerine sıralı ziyaretleri sırasında, HAE temsilcileri bu merkezlerde yapılan onarımları da görmüştür. Dubrava cezaevinin 5, 7 ve 8. koğuşlardaki onarımlar, memnun edici seviyedidir. Ayrıca, vurgulanmaya değer, hükümlü – koruma altındaki şahitler için yeni binanın inşaatıdır. Tüm Temyiz merkezlerine olumsuz olayların önelenmesi amacıyla gözetim kamera sisteminin donatılması ise selamlanmaya değer. Lipyan Temyiz Merkezine de düzenli ziyaretler yapılmıştır. Kabul edilen şikayetlerden hükümlüler tarafından ortaya atılan tüm sorun ve endişler, HAE tarafından cezaevi yetkilileri ve diğer yetkili otoriteler tarafından süreçlenmiştir. Endişelerin çoğu Koşullu Serbest Bırakılma Paneli kararlarıyla ilgidir. Bu açıdan, hükümlüler tarafından uyarıların yanı sıra, cezaevi otoriteleri tarafından da ve HAE kendisinden de devamlı şikayetler vardı. Lipyan Temyiz Merkezinde onarımlar vardı, örneğin: mutfak, gözlem yeri, ziyaretçiler için yeniyer ve kadınlar koğuşunda rekreasyon salonu. 6 Aralık 2010 tarihinde HAE gelen pek çok endişe ve şikayetler sunmak amacıyla, HAE Koşullu Serbest Bırakılma Paneli Koordinatörü ile görüştü. Ayrıca görüşmenin amacı mahkeme duruşmaların izlenmesine benzer şekilde seanslarını izlemekle ilgili ilgimizi sunmaktı. Panelin ilerde nasıl çalışacağını görmek beklense de ve görüşme her ne kadar başarılı olarak nitelense de herhangi somut eylem yapılmamıştır. 33 34 Bakınız Kosova hapishanelerinde sağlık sisteminde yıllık rapor yıl 2010, Kosova Temyiz Hizmeti. Suç Yaptırımların İcra Yasası, RA 2004/46. 40 İşkenceye karşı BMK Sözleşmeye İhtiyari Protokol içerisnde – OPCAT, üye olan devletlerin, cezayı çekme yerlerin, cezaevleri, gözaltı merkezleri, çocuk merkezleri, polis istasyonları, göz merkezleri ve tutukluların bulunduğu her tür yerlerde bağımsız teftiş yapılması, işkenceyi önlemek için ulusal mekanizmalar oluşturmakla yükümlüdür (İÖM). Bu ulusal mekanizma, bağımsız bir kamu kuruluş olmalıdır, yurdun ulusal parlementosu tarafınadan kurulu, mekanizmanın parçası olarak, örgütlenme şekli ve yöntemine bağlı olarak, insan haklarını korumayla ilgili çalışan, bir veya daha fazla sivil toplum kuruluşları tarafından oluşabilir. İÖM, tutuklu kişilerin tutulduğu tüm kamu yerlerin gözetimini ilerye götürmek için kurulmalıdır ve bu doğrultuda etkilenen sivil kuruluşların aktif ve etkili faktörlerinden her hangi biri göz ardı edilemez. Bu tür bir mekanizma, insan haklarının korunması için uluslararası standartlar ile uyumda insan haklarına saygı duyma alanında Kosova’yı ileriye götürecektir. Bununla yerel ve uluslararası siyaset etkilerinden düzenli, sürekli ve bağımsız bir kontrol mekanizması sağlanmış olacaktır. Halk Avukatı, bu yönde sivil örgütlerle çok yakınen çalışmaktadır. Şiddette Maruz Kalanlar için Kosova Merkezi (ŞMKKM) 35 ile ve İnsan Hak ve Özgürlüklerini Koruma Konseyi ile (İHÖKK) 36 işbirliğinde, HAE, İÖM oluşmasına öncülük edecek olan çalışma grubun oluşmasında çaba sarf etmektedir, mecburi olan yasal altyapının inşa edilmesi açısından olduğu gibi, ayrıca uluslararası araçların havasında faaliyet işlevsellik pratiklerin olulması da. Şu ana kadar bu çalışma grubu AGİT-in37 ve UNHCR Dairesinin desteğiyle, işbirliği anlaşmasını hazırlamıştır.38 Bu alandaki durumu gözönüne alarak, Halk Avukatı işbu tavsiyede bulunur: İnsan hakları bilgilerinin geliştirilmesi amacıyla, özellikle de Kosova’da doğrudan uygulanmakta olan, uluslararası araçlarda garanti edilen, işkenceden korunma alanında, tutuklu kişilerin bulunduğu kurumlar için seminer veya eğitimler düzenlensin. Halk Avukatının, insan hakları ve özgürlüklerinden yoksun kişilerin bilinen standartlarına ilişkin yetkili otoritelere yönelttiği tavsiyelere uyulsun ve gecikmeden uygulansınlar. 4.6. Sanığın hakları Anayasa ile güvence altına alınan haklar, özellikle, bir suç davası ile yükümlenen her kişi en azından işbu haklara sahiptir: her sanık, yöneltilen suçlamanın niteliği ve nedeninden en kısa zamanda anladığı bir dille ve ayrıntılı olarak haberdar edilmelidir; savunmasını hazırlamak için gerekli zamana ve kolaylıklara sahip olmak maksadıyla sanığa bu bilgiler, makul bir sure içinde mahkeme duruşmasının öncesinde verilmelidir; duruşmanın düzenlendiği dili konuşmadığında veya anlamadığında ödemesiz bir çevirmen yardımı verilmelidir; tutuklu bulunan sanık, hukuki 35 Website:www.krct.org http://www.cdhrf.net 37 http://www.osce.org/kosovo 38 10 Mayıs 2011 tarihinde, Kosova Cumhuriyeti Meclisi ve Hükümeti, HAE, İHÖKK ve İKKRM temsilcileri katılımında çalışma grubun oluşturulması için işbirliği anlaşması imzalandı. 36 41 temsilcisini seçmesi veya savunmasını ve hazırlığını yapması için imkan olduğu durumlarda ücretsiz hukuki danışman talep etmesi hakkına sahiptir.39 Kosova Cumhuriyetinde doğrudan uygulamada olan, insan hakları alanında evrensel ve bölgesel uluslararası araçlarla da sanığın haklarını güvence altına alır.40 Kosova Cezalandırma Süreci Geçici Kodu (KCAK) ile de bazı maddeler sanığın haklarını belirler.41 Temel hükümlerden yola çıkarak 5.madde, nedenli bir zaman süresi içerisinde süç sürecin uygulanmasını talep etme hakkını öngörür; 11.Madde sanığın anladığı dilde ne ile suçlandığının nedenleriyle ayrıntılı olarak bildirilmesini ister; 73. ve 74. maddeler savunmanın etkinleştirilmesiyle ile ayrıntıları belirlerler;42 ve diğer maddeler. Halk Avukatı Enstitüsü, bu rapor dönemi içerisinde tutuklama merkezlerini ve değişik cezadan dolayı sanıkların bulunduğu merkezleri gözlemledi ve devamdaki bu gözaltı merkezlerini ve cezaevlerini düzenli olarak ziyaret etti: Lipyan, Dubrava, Gilan, Priştine, Mitroviça ve Prizren. Lipyan gözaltı merkezine düzenli ziyaretler sırasında, 2010 yılın Mart ayında, HAE yetkilileri Gözaltı Merkezi Müdüründen bir hücreye (odaya), onlar ikişer kişi için öngörülse de, üçer kişinin yerleştirilmesine karar verdiğini bildirdi. Bu girişim, geçmişte meydana gelen toplumsal kontrolün artırılması ve bu şekilde de kendi kendini yaralamalar ve intihar olaylarının azalmasını etkileyeceği açıklaması ile alınmıştı. Tutuklular yasası ile izin verilen alan hacmi ve alanı ile zıt düşse de pragmatik bir mantığı vardı açıklamanın. Bu girişimin sonucunu görmek pratiğe kalmıştır. Bu merkezlerdeki durum devamlı gözetlenecektir ve sonuçlara göre yasalara uygun olarak çalışılacaktır. Mahkemeler tarafından çözülmeyen olaylardan dolayı, pek çok tutuklu gözaltı merkezlerinde daha uzun zaman kalmak zorunda kalıyor, bu yerler ve onların rehabilitasyonunu etkileyecek olan etkinlikler de yeterli değildir. Bazı kişiler, iddanameden yıllar sonra bile gözaltı merkezilerinde tutulmaya devam ediyor. Lipyan gözaltı merkezi, neredeyse tam kapsiteyle çalışmaktadır. Bu merkezin kapasitesi olan 150 kişiden, 148 kişi gözaltındaydı. Halk Avukatı Enstitüsü tarafından Dubrava Cezaevinde, 16 Ekim 2010 tarihinde, 271/2010 sayı ile kaydedilen olayda, Halk Avukatı şikayetçinin yıllardır Yüksek Mahkeme tarafından vakasının görüşülmesini ve kararın yürürlüğe girmesini beklediğini gördü. Yürürlükteki bir kararın eksikliğinden dolayı kendisi temyiz hizmetinde sunulan hiçbir faydadan yararlanamıyordu. Yüksek Mahkemeden bu olayla ilgili Halk Avukatının aldığı cevaplar, tam değildi. Mahkeme Konseyi ve Yüksek Mahkeme Başkanı ile görüşmeler düzenlendi, ancak “konu en kısa zamanda görüşülecektir” sözü dışında, rapor döneminin sonuna kadar bu vakanın görüşülmesi için hiçbir eylem yapılmamıştır. Ancak maalesef bu tek vaka değildir. Kosova Temyiz Hizmeti raporundan anlaşıldığı kadarıyla, Dubrava Cezaevinde iki yıldan daha uzun zamandır nihayi kararı beklemekte 39 Kosova Cumhuriyeti Anayasası, madde 30. İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, madde 11; Sivil ve Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşmesi, madde 14; İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi, madde 6. 41 Yönetmelik no. 2003/26. 42 İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi vaka: Luedicke, Belkacem and Koç v. Germany (application no. 6210/73; 6877/75; 7132/75) tarih 28 Kasım 1978, duruşmanın gerçekleştiği dili konuşmadığında veya anlamadığında sanığın ödemesiz bir çevirmenin yardımı olması hakkıyla ilgili, bu vakada Alman Federal Cumhuriyetinin, çeviri harcamalarını sanığın ödemesi yükümlülüğünü belirtmekle, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinin 6.maddesi 3(e).fıkrasını ihlal ettiğini tespit etti. 40 42 olan toplam 11 tutuklu, İpek ve Mitroviça gözaltı merkezlerinde ise birer tutuklunun olduğu görüldü.43 Halk Avukatı, bazı vakalarda Kosova polisi ve birkaç görsel-işitsel, elektronik ve yazılı medya tarafından, bazı durumlarda tutuklamalar masumiyet karinesi ilkesini ihlal ettiğini endişe ile değerlendirir.44 Televizyon ekranlarında tutuklama anları, elleri bağlı ve polis eşliğinde tutukluların görüldüğü polis operasyonlarının görüntüleri yayınlanmıştır. Bu yasadışı eylemler, tutukluların prestijine çok büyük zarar verir, toplumsal, özellikle yakın aile fertleri için travma ve yüklere neden olur. Bu yüzden, Halk Avukatı RTK ve Kosova Polisine bir mektupla yönelerek, bu eylemlerin gelecekte tekrarlanmaması için dikkat çekmiştir. Halk Avukatı, geçen yılın raporunda da olduğu gibi, resmi görev ile belirlenen savunma avukatlarının, hatta sanık tarafından belirlenenler de, bazı durumlarda etkili yasal temsil sunmadığını görür. Bunun, mahkeme prosedüründe ciddi zararaları olduğu ve sanığın aleyhine olan mahkeme kararlarını da etkilediği görülmüştür. Yetkili temsilcinin nedensiz olarak mahkeme duruşmalarına katılmaması veya duruşmanın nedensiz olarak ertelenmesi talepleri, müvekkillerine ve mahkemeye yönelik avukat tarafından yapılan uzmansal görevlerin ihlalidir. Bu şekilde onlar doğrudan, Avrupa Sözleşmesinin 6.maddesi 1.fıkrası açısından, adil ve makul bir zaman süresi içierinde yargılanma hakkını etkiler. Yukarıda belirtilenlere dayanarak, Halk Avukatı, işbu tavsiyede bulunur: Kosova Cumhuriyeti Hükümeti, dolayısıyla Adalet Bakanlığın, yeni gözaltı merkezleri, ıslah merkezleri ve gözaltı merkezlerin inşaatı için projeler hazırlaması veya mevcut olanlar genişletilsin, öyle ki orada bulunan sanıkların, yasalara göre yerleştirilmeleri için yeterli alanları olsun. Gözaltı merkezlerin pek çoğunda şu anki nüfus sayısı, BMÖ Asgari Standartlar Kuralları ile ve Avrupa kuralları ile uyuşmaz, bunlara göre sanıkların bireysel hücrelere yerleştirilmesini gerektirir.45 Kosova Polisi, ve medyalarun masumiyet karinesine saygı duymya daha fazla önem göstersinler, çünkü sanıkların tutuklama anlarının televizyonda yayınlanması, onların onurunu ihlal eder ve onların suçluluğunu bir şekilde önyargılar. 4.7. Adil ve tarafsız yargılanma hakkı Adil ve tarafsız yargılanma hakkı, İnsan Haklarını Koruma Avrupa Sözleşmesi ile korunan, temel insan hakların parçasıdır.46 43 Kosova Temyiz Hizmeti Raporu “2010 Ocak-Eylül dönemi çalışma raporu”, Resmi Hoxha, Kosova Temyiz Hizmeti Komiseri. 44 Bakınız AİHS 6.madde 2.fıkra “Bir ceza eyleme ile suçlanan her kişi masumiyet karinesi yasa ile kanıtlana kadar mahsumdur.” 45 Rusya’ya karşı Kallashnikov vakası (application no. 47095/99), Mahkeme “başvurananın gözaltı koşulların, özellikle de çok sayıdaki nüfusu ve saniter olmayan ortamı, ayrıca başvuranın sağlığı ve refahına zarar verme etkisi, bu tür koşullarda tutulma süresinin uzunluğu ile de birleşerek onur kırıcı muamele oluşturmaktadır.” 43 Suç veya sivil konular mahkeme süreci hakkı, bir devlette yasanın hükmetmesi nosyunun temel elemanıdır. Sivil hak ve yükümlüklerin ve belirtilmesinde, veya kendisine karşı her suçlama, her kişinin kendi konusunun doğru, kamuya açık ve makul bir zaman süresi içerisinde, bağımısız ve tarafsız bir mahkeme tarafından dinleme hakkı var. Yargı kararlarının yayınlanması, Kanun kapsamında adaletin çıkarlarına zarar vereceği sonucuna varıldığında, mahkeme özel durumları ile sınırlı olabilir. Adil ve tarafsız yargılanma hakkı Kosova Cumhuriyeti Anayasası, ayrıca suç ve ceza yasama ile de öngörülmüştür. Kosova’da milletvekilleri, Kosova Cumhuriyeti Anayasasında, İHAS 6.maddesi açısından bu hakkın geniş ve tüm kapsamlı bir yorumunu yapmışlardır.47 Kosova Cumhuriyeti İHAS tarafı olmadığından, makul bir zaman içerisinde, yargılanma hakkının ihlal edildiğini idda eden Kosova vatandaşların, İnsan Hakları Avrupa Mahkemesine (İHAM) dava açamazlar. Adil yargılanma hakkı, Kosova Cumhuriyeti Mahkemeler,48 Kosova Cezalandırma Süreci Geçici Kodu49 ile de düzenlenmiştir. Yukarıda bahsedilen yasa hükümlerinde, makul zaman süresi içerisinde yargılanma hakkının sivil ve suç süreci hakkını aynı şekilde korumaktadır. Adil ve tarafsız yargılanma çok geniş bir kavramdır, İnsan hakları Avrupa Mahkemesi pratiklerinden ilerleme açısından zamanın geçmesiyle evrim geçirmiştir. Bu İHAS 6.maddesinin uygulanmasını/yorumunu insan haklarında olumluluk anlamını yapmaktadır. Bu hakları, yasal aktlar ile formal olarak sadece garanti edilmesi yeterli değildir, ancak onlar her durumda pratikte uygulnaması için garanti edilmelidir. Bu rapor dönemi içerisinde, HAE vatandaşlardan gelen belli sayıda şikayetler almıştır, bunların büyük bir kısmı düzenli mahkeme sürecinde haklarının ihlal edildiğini idda etmiştir, özellikle de makul bir zaman süresi içerisinde yargılanma hakkıyla ilgili. Kararların objektifliğinde şüphe ile ilgili şikayetler de vardı, ayrıca mahkeme tarafından, mahkeme kararlarının icra edilmemesi, ayrıca mahkeme kararlarının verilmesinde gecikmelerle ilgili de. Vatandaşların, mahkeme süreçlerinde abartı gecikmelerle ilgili şikayetlerin pek çoğu mal ve mecburiyet uyuşmazlıklardır. Bu süreçler, mahkeme kararların alınmasına dek 5 ile 6 yıl kadar uzuyor. Bu tür ihlallerin tespit edildiği tüm vakalarda, Halk Avukatı soruşturma başlatmıştır ve değişik seviyedeki mahkemelerden, bu konuların çözümlenmesi ile ilgili aldıkları kararlarıyla ilgili bilgi istedi. Halk Avukatı, mahkeme tarafından kendi tavsiyelerinin ele alınması seviyesi ile ilgili, Kosova’nın değişik mahkemelerinden aldığı cevaplardan memnun kalmamıştır. 46 AİHS,madde 6, fıkra1. Kosova Cumhuriyeti Anayasası, madde 31. 48 Mahkeme Yasası, no. 03/L-199, madde 7, Kosova Cumhuriyeti Resmi Gazetesi, no.79, 24 Ağustos 2010. 49 İhtilaf Dava Usulü Yasası, no. 03/L-006, Kosova Cumhuriyeti Resmi Gazetesi, no.38, 20 Eylül 2008, madde 10, fık.1. 47 44 Yazılı cevaplardan çoğunda mahkemeler “sırası geldiğinde vaka görüşülecektir” veya diğer cevap “vaka görüşme sırasında bulunur”. Halk Avukatı, mahkemeler ile mektup değiş tokuşu muamelesinden oldukça endişelidir, özellikle de bu tür cevaplar verildiğinde, ki vatandaşların konularının görüşülmesi için zaman bilinmemektedir. Tabi ki, Halk Avukatı Kosova Mahkemelerindeki eski konuların yoğunluğunu ayrıca süreçlerin hızlandırılması için gerekli çalışan eksikliğini gözönünde bulunduruyor. Yargıdaki ağır durumun sonucunda, vatandaşlar tarafından sunulan pek çok konu görüşülmeden konunun yasal öngörmesi sonucunda iptal edilmektedir. Ferizovik belediye savcılığı, Ferizovik’ten XH.R. vatandaşın vakasıyla ilgili, 19 Şubat 2005 tarihinde Ferizovik Belediye Mahkemesine davayı sunmuştur, zarar gören vatandaş XH.R. ise 2011 yılın Ocak ayında mahkeme tarafından davanın reddediliği kararı almıştır. Devamlı olarak önden yazılan konuların sayısı ne kadardır bilinmez, çünkü yayınlanmış istatistikler yoktur. Bu işin, mahkeme işletmesi anayasal kurumu olarak, Kosova Mahkeme Konseyi tarafından yapılmalıdır. Priştine’den R.G. vatandaş 24.08.2010 tarihinde, 2009 yılının mart ayında Ulaştırma Bakanlığı tarafından M2 çizgisi Fushë Kosovë-Arllat yolun inşaat için, Priştine’de malının alınmasından dolayı HAE vakasını sunmuştur. Bu Bakanlık, yasaya göre kamulaştırma ve tazminat süreçlerini saymadan kamulaştırmayı gerçekleştirmiştir. Halk Avukatı, durumu araştırmak amacıyla 17 Eylül 2010 tarihinde UB mektub gönderdi, kendisi 18.10.2010 tarihli yazısıyla, Halk Avukatına bakanın tazminat sürecinde olduğunu ve konuyu değerlendirmesi için Ekonomi ve Maliye Bakanlığına gönderilmiştir. 19.10.2010 ve 27.10.2010 tarihlerinde Halk Avukatı temsilcisi EMB Mal Vergisi Departmanlığı Müdürü ile görüştü, şikayetçinin konusunun durumuyla ilgili. EMB yetkilisi, şikayetçinin konusu UB tarafından yasalara uygun olarak tamamlanmamıştır bu yüzden 20.10.2010 tarihinde UB-na tamamlanması için geri çevrilmiştir. Malının tazminatı yapılmayan tarafa 02.11.2010 tarihinde yasalar50 gereğince kendisinin mahkeme sürecinde tazminat konusunu gerçekleştirebileceği bildirilir. Kamu yetkililerin bu tür gecikmelerinden ve duyarsızlığı ile karşılaşan taraf, konuların görüşülmesinde mahkemelerde abartılı uzanan süreçlerden dolayı ve mahkeme ile ilgili iyi olmayan tecrübesinden dolayı, ki Priştine Belediye Mahkmesinde daha önceki bir mal hukuk ile ilgili davası 5 yıl sürmüştü, bunu yapmaktan çekiniyor. Yargı sistemindeki ağır durum, özellikle de konuların yasadışı gecikmeleri ve ele alınması sonucunda ve icrada memnun etmeyen ve nedensiz duyarsızlığından dolayı, pek çok vatandaşın adalet sistemine güvenin kaybetmesine neden olur ve onların kendi ihlal konularını kurum dışı ve yasadışı bi şekilde çözülmesine yönlenmelerine sebeb olur. Yeterli sayıda yargıçların olmaması, düşük maaşlar ile maddi demotivasyon, mahkeme kararların icrasını garanti edecek yardımcı personel eksikliği ve zayıf altyapı, Kosova mahkemelerinde çözülmemiş konuların sayısının artmasını etkileme etgenlerdir. Mahkemelerdeki bu durum vatandaşların kurumsal ve toplumsal adalete yönelik inançların kaybetmelerine, bireyler tarafından adaleti kendilerinin üstlenmelerine neden olmuştur, ancak aynı zamanda da insan haklarının ağır ihlalini de oluşturmaktadır. 50 Taşınmaz malların kamulaştırılması yasası, no. 031/1-139, madde 35, fık.2. 45 Halk Avukatı için hakların bu tür ağır ihlali ceza usullerinde sunulur. Bu durumlarda, davalar gereksiz oranda ve tabi ki yasadışı gecikmeler olur. Bu gözaltıda duruşmayı bekleyenlerin sayısını, davaların onaylanmasındaki gecikmeler, dinleme duruşmaların belirlenmesi ve mahkeme kararların verilmesi vb. daha da ağırlatmaktadır. Mitroviça bölgesinde, mahkemelerin çalışmamasından dolayı durum daha endişelendirici ve daha ağırdır. Mahkeme Kararın uygulanması, özellikle de yargıçların maaşının düzelmesi51, ayrıca Avrupa Standartlarına göre yargıç sayısının artırılması vaatleri, 100 bin nüfusa 23 yargıç, ve ayrıca mahkemelere vaat edilen büyük maddi ve insancıl yatırımlar, yasa hükümleri gereğince vatandaşların bu hakkını gerçekleştirmede düzelmesinde umut vericidir. Yurttaki yargıcın mevcut durumu, kalite açısında olduğu gibi sayı açısından da ulusal yetkiler için İHAM sistemine de dayanmaktadır. Onlari kendi yasa sistemlerini öyle örgütlemelidirlerki, insan hakları standartlarına ugyun olarak çalışsınlar. Kosova Cumhuriyetinde, verilen tüm beyanatlar ve dile getirilen isteklere rağmen, bu kriter hala yerine getirlmemiştir. Bu yüzden, Halk Avukatı, bağımsız bir mahkeme sisteminin kurulmasının, ayrıca onun güçlendirlmesinin Kosova’da yasalarin hükmetmesinde iyi bir garantidir. Mahkeme sistemin bir reform, toplumsal, kurumsal ve ayrıca mahkemeleri maddi konumunun görülür düzelmesi, mecburi ve kaçınılmazdır. Kosova yargıçların kurumsal ve maddi sigortası olmalıdır, böylece kendi yasal sorumluluklarını doğru ve tam anlamıyla bağımsız, dışardan hiçbir etki olmadan yerine getirebilsinler. Ayrıca, yargıçlara kaliteli ve bağımsız yorumlar yapmalarına imkan verilmelidir, böylece Kosova’da yargıca yönelik vatandaşların güveni geri getirebilsin, ki bu adalet ve demokratik devletin işlevselliğinde temel üç sutündan birini oluşturur. 4.8. Hukuki araçlara başvurma hakkı Hukuki araçlara başvurma hakkı, uluslararası hukuki araçların da istemi olan, yerli yasama ile belirtilen bir haktır.52 Kosova Cumhuriyeti Anayasası ve genel olarak sivil ya da idari olsun ceza yasaları, herkese, yasayla belirlenen hak ve çıkarlarını ihlal eden mahkeme ve yönetim kararlarına karşı, hukuk araçlarından yararlanması, doğrusu etkili başvuru yapma hakkını güvence altına almaktadır. İHAS,53 ile de belirtilen hukuki araçlara başvurma hakkı, özeelikle de zaman süreçleriyle ilgili, tüm seviyelerde mahkeme ve idari organlar tarafından sağlanmalıdır.54 Makul bir zaman süresi içerisinde adaletin idarisi, yasal güven ve yasanın hükmetmesine katkıda bulunur. 51 Mahkemeler Yasası, no. 03/L-199, madde 29. Kosova Cumhuriyeti Resmi Gazetesi, no.79, 24 Ağustos 2010. Kosova Cumhuriyeti Anayasası, neni 32. 53 AİHS, madde 13. 54 İhtilaf Dava Usulü Yasası, madde10. 52 46 Her vatandaş, devletin kamu yetkilileri tarafından alınan her kararına karşı hukuki araçları kullanma hakkına sahiptir. Hukuk araçların kullanılması, devletin kamu yetkilileri için kendi kararlarını yeniden görüşme, değişik süreçlerin gelişimi sırasında olabilecek olası yanlışlık veya hataların düzeltilmesi için iyi bir fırsattır. Ceza davaları sürecinde, şikayetlerin görüşmesinde hukuk araçları ve zaman süresi, gözaltının durdurulması, belirtilmesi veya uzatılmasına karşı olduğu gibi, mahkeme kararların temyizi, ayrıca olağanüstü hukuk araçların kullanılması, yasa ile düzenlenmiştir ve belirtilmiştir.55 Ayrıca, idari vakaların kararlarını çıkarma ve sürecin gelişmesi için hukuk araçları, zaman süreleri, idari süreç Yasası ile öngörülmüştür. Eğer bu yasa gereğince, 30 günlük zaman süresi içerisinde hukuki araçlarının sunulmasından yetkili idari makam tarafından karar alınmazsa, taraflar İdari Usüller Yasası gereğince mahkemeye yönelme hakkını kazanır. Hukuk araçların ve yasal sürelerin belirtilmesi, haksızlığın, yönetimin kötüye kullanımı önlenmesi ve yasanın hükmetmesi ilkesini garanti eder. Bu rapor döneminde, hukuk araçların kullanılması sırasında mahkeme ve idari süreçleriyle ilgili HAE vatandaşlardan gelen 99 şikayet geldi, bunlardan 35-i kapanmıştır ve 64-ü ise hala açıktır. Sunulan şikayetlere yapılan analizlerden, oluşumlarına göre, bunların büyük kısmı yargı sistemi, belediye, bakanlık ve kamu şirketlerine yönelik olduğu tespit edilir. Şikayetler, hukuk araçların etkisizliğinden dolayı sunulan, dolayısıyla yasal süre içerisinde şikayetlerin görüşülmemesi ve idari kararların uygulanmamasından dolayı yapılır. Vatandaşlardan gelen şikayetlerin bir kısmı, ki bunlar gerçekte istemdir, şikayetçilerin ihlal edildiğini idda ettikleri haklarının korunması amacıyla, istek, şikayet ve davaların olduğu gibi , HAE hukuk araçları hazırlamasıdır. Ayrıca, Halk Avukatı yetkilerini tanımamaları ve HAE vatandaşların güveni sonucunda, yetkili kurumlarda ihtilaflarıyla ilgili temsil etmesiyle ilgili istemler de vardı. Ancak, Halk Avukatı için endişelendirici olan, yetkili kurumlar, özellikle de Kosova yargıç ve avukatları tarafından sunulan iş ve adaletle ilgili vatandaşların güvensizliğidir. Bu vakalarda, şikayetçilerin yurdun yetkili kurumlarına yönelmeleri tavsiye edilmiştir, örneğin Hukuki Yardım Komisyonu ve hukuki yardım hizmetleri sunan sivil toplum kuruluşu CLARD.56 Hukuk araçlarıyla ilgili yargıca yönelik yapılan şikayetlerde, bunlar genelde tüm seviyedeki mahkemelere karşı, ayrıca Yüksek Mahkeme Özel Odasına, Kosova Özelleştirme Ajansıyla ilgilidir. Vatandaşların şikayetleri, hukuk araçların başlatılmasından sonra mahkeme kararlarının alınmasına dek mahkeme süreçlerin neredeyse abartı olarak gecikmesiyle ilgilidir. Bu, yasal aktlar ile garanti edilne insan hakların korunmasında, hukuk aracı etkisiz kılır. Bu durumda, makul yasal zaman süresi içerisinde görüşme ve karar almada hukuk araçları hakkının korunması için uygun normatif bir araç, etkili süreçsel bir hukuk aracı eksiktir. Ayrıca, pek çok şikayet devlet idarisine karşı, örneğin bakanlıklar, belediyeler veya kamu şirketlerine karşıydı. Devlet organlarına karşı şikayetler, vatandaşların zararında yasadışı kararların alınmasıyla ilgilidir. Şikayetler, makamların kendileri tarafından alınan kararlara uyulmadığından dolayı, ayrıca bağımsız idari kurumların kararlarına uyulmadığından veya 55 Ceza Usulü Kanunu. CLARD 2007 yılında kurulan bir sivil toplum kuruluşudur, kendisi 2002 yılında Kosova’da etkin olan İspanyol STK olan MPDL – Barış Hareketi İşbirliği ve Uluslararası İspanyol Gelişim Ajansı (AECID) mirasçısıdır, 56 47 uygulanmadığından yönelir. Kosova Bağımsız Gözetim Konseyi kararları, yerel çapta olduğu gibi merkezi çaptaki devlet organları tarafından uygulanmadılar. Vatandaşlar, Halk Avukatından kararların uygulanması için kendi otoritesini ve yasal yetkisini kullanmasını istediler. Halk Avukatına sunulan tüm başvurularda, idari süreçlerinde olduğu gibi mahkeme süreçlerinde de hukuk araçları hakkının ihlali tespit edilmiştir, yetkili organların yasadışı eylemi veya eylemsizliğinden dolayı Halk Avukatı gecikmelerle ilgili soruşturma başlattı ve idari organlar tarafından ve değişik seviyedeki mahkemeler tarafından bilgi istedi. Halk Avukatı, yasal yetkileri çerçevesinde, haklarını ihlali tespitinden sonra, kamu yetkililerine mektub ile yönelerek, anayasa ve yasalarla ile güvence altına alınan insan haklarının ihlalini ortadan kaldırılması amacıyla, verilen tavsiyelerin uygulanmasını istedi. Halk Avukatıi İHAS 13.maddesi açısından hukuk araçların etkili olabilmesi için ve insan hak ve özgürlüklerin ihlalın ortadan kaldırılması için, konuyla ilgili yetkili kurumlar tarafından yasal süreye uyulması yoksa bu haklar ihlal edildiğinde uygun telafini sağlanması gerektiğini tespit etti. Bu insan hakkı uluslararası ve yerel yasalar standartları uyarınca gerçekleşmedi. Bu yüzden, Halk Avukatı kamu yetkilileri tarafından hukuk araçları için yerel yasaların ve uluslararası araçların uygulanmasını tavsiye eder. 4.9. Suç davalarında yasallık ve orantı ilkesi Yasa ile öngörülmesi dışında, suç fiili ve ceza uygulanamaz ilkesi, özünde adaletin temelini içermektedir, dolayısıyla bu özelliği sebebiyle Anayasa ilkeleri sıralamasına yerleştirilmiştir. Yasallık ve orantı ilkesi, ceza hakkı ilkelerinden biri olarak Kosova Cumhuriyeti Anayasasının 33.maddesinde ve Kosova Ceza Kanununun 1.maddesinde öngörülmüştür. Bu şekilde yasal güvenlik ve yasanın hükmetmesi garanti edilir, öyle ki toplum ve değerleri yasa ile korunur, vatandaşlar ve onların hakları ise yasanın keyfi uygulanmasından aynı zamanda korunur. Bu şekilde yasal devlet, yasanın ve demokrasinin hükmetmesi temelini sağlanır. Yasallık ilkesi, (Nullum crimen sine lege, nulla poene sine lege) temel insan hak ve özgürlüklerini, adaleti ve tarafsızlığı koruma açısından ceza hakların temel ilkesidir, bu sanığın hiçbir şekilde keyfi veya retroaktif şekilde cezalanamayacağını garanti eder. Bu, bir kişinin suç eylemi olarak yasa ile belirtilmeyen ve suçun olduğu anda ceza, yaptırımların olmadığı bir eylem için cezalanamayacağı anlamına gelir. Bu doğrultuda, İnsan Hakları Avurpa Anlaşmasının 7.1.maddesi çok net olarak belirler “Kanunsuz ceza olmaz”57 Halk Avukatı Enstitüsü, rapor edilen dönem içerisinde, bu ilkenin ihlali doğrultusunda herhangi ihlal tespit etmedi. Bu yüzden, Halk Avukatı, Nullum crimen, nulla poena sine lege, ilkesinin yasa sisteminde ve pratikte uygulanması doğru ele alındığı gerçeği ile umutlanmıştır. 57 AİHS; madde.7. 1., Kanunsuz ceza olmaz, “Hiç kimse iç veya uluslararası adalete göre suç eylemi olarak yasa ile belirtilmeyen ve suçun olduğu anda cezai yaptırımların olmadığı bir eylem için cezalanamaz. Ayrıca, suç eyleminin yapıldığı anda uygulanmakta olan bir cezadan daha ağırı verilemez.” 48 4.10. Hareket Özgürlüğü Hareket özgürlüğü insan varlığı olarak her bireye ait olan temel haktır ve İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi58 ve Temel İnsan Hak ve Özgürlükleri Avurpa Sözleşmesinin59 olduğu gibi uluslararası araçlarla güvence altına alınmıştır. Kosova Cumhuriyeti Anayasası60, kişisel bütünlüğü garanti etmeye uygun olarak, serbestçe dolaşma ve ikametgahını seçebilme, ayrıca yurdunu terk etme hakkına sahiptir61. Her vatandaşın ikametgahını değiştirme, ayrıca Kosova bölgesinden uzaklaşma ve tekrar geri dönme, ayrıntılı olarak özel yasalarala düzenlenmiştir.62 Ayrıca, Anayasa ile, yasa veya uluslararası anlaşmalar ile tersi öngörülmediği takdirde, Kosova vatandaşlarının kendi iradeleri dışında iade edilemeyeceği öngörülür, yabancıların giriş ve çıkışları ise, ayrıca Kosova Cumhuriyeti bölgesi içerisinde kalmaları özel yasa ile düzenlenmiştir.63 Hareket özgürlüğü, bir devletin tüm bölgesinde, hiçbir sınırlama olmadan veya yasadışı girişim yapılmadan, serbest hareket hakkını veya özgürlüğü anlamına gelir. Genel standart açısından bakıldığında bu hakkın Kosova’da tam anlamıyla hak edilmediği görülür. Bu rapor döneminde fiziksel saldırılar ve ciddi şiddet olaylarının önemli ölçüde azalmasına rağmen, taciz, sindirme ve güvensizlik duygusu ve korku hissi, Kosova'nın çeşitli yerlerinde mevcuttur. Taciz ve korku fiziki yaralara neden olmaz, zor kanıtlanır ve çoğu zaman ciddiye alınmaz, ancak bu saldırılar temel insan haklarını, özellikle de hareket özgürlüğünü hak etmeyi olumsuz etkiler. Bunun dışında, vatandaşlarda neden olduğu olumsuz birikimli ve psikolojik etki göz ardı edilmemelidir, çünkü güvenliği algılamada olumsuz etkisi vardır. 4.10.1. Azınlık topluluğu mensubların hareket özgürlüğü Kosva’nın genel olarak tüm bölgesinde kalite ve süreklilik açısından hareket özgürlüğü belirgin şekilde düzelsede, etkin topluluk ve siyasi ve güven durumana bağlı olarak durum bölgeden bölgeye fark göstermektedir. Az sayıdaki azınlık topluluğu temsilcileri, Türk ve Boşnaklar, aynı Aşkali ve Mısırlılar gibi, Kuzey Kosova kısmında ve Doğu Kosova’da örneğin: Ranilug ve Korminyan’ın olduğu gibi bazı Sırp yerleşim yerleri dışında, Kosova Cumhuriyetinin tüm bölgesinde hareket etmede engel yoktur. Ancak bu sınırlamalar Goralılar için geçerli değildir. Romlar ise, Kosova Savaşı sırasında 58 İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, Madde 13. AİHS, Protokol no. 4, madde 2, 60 Kosova Cumhuriyeti Anayasası , madde 35. 61 Aynı yerde , madde 35,. 62 Sürekli ve Geçici İkamet Yasası, no. 02/L-121. 63 Yabancılar Yasası, no.03/L-126. 59 49 ve sonrasında, Kosova’nın pek çok yerleşim yerinden tamamen uzaklaştırılısa da, onlar Kosova’nın pek çok bölgelesinde serbestçe dolaşmada tehlike altında hissedebilirler. Sırp topluluğu temsilcileri ile görüşmeler sırasında, hangi yerleşim yerinde yaşadıklarını ve hareket özgürlüğü açısından ilerlemelere rağmen, onlar Kosova’da hareketleri sırasında güvensizlik ve korku hislerini her zaman dile getirmektedirler. Hareket özgürlüğü ve etnik iletişim açısından e büyük ilerlemeler, Gilan ve Viti bölgesinde görülür. Kosova’nın bu bölgesindeki Sırplar, daha fazla gezerler, sokaklarda gezerler, dükkanları ziyaret ederler, kamu hizmetlerinde iş görürler, yolculuk ederler, karşılıklı ilişkileri var, pazarları alışveriş yaparlar ve kendi ürünlerini satışa sunarlar. Priştine, Prizren bölgesinin önemli bölümünde ve İpek’te durumun düzelmesinde belirgin olurken, Yakova ve Mitroviça bölgesi için aynı şey söylenemez. İpek ve Prizren’in (Klina, İstog ve Suva Reka’da) bazı bölümünde Sırp ve Romlar için hala tam anlamıyla hareket özgürlüğü yoktur. Bu bölgelerde geri dönenlere yönelik fiziksel saldırıda da bulunulmuştur. Bu rapor döneminde, Klina belediyesinde bazı olaylar meydana gelmiştir, kurbanlar Sırplardı. Yaşlı bir adama iki defa taş ile saldırılmıştır. Kosova Polisi bunu yapanı bulmuştur. Aynı bölgede Sırpların mülklerinde yağmalama olmuştur, Petriç köyünde geri dönen bir ailenin evi yağmalanıp yakılmıştır. Azınlıkların insani ulaşımını gerçekleştiren iki otobüs taş ile saldırıya uğramıştır. 64 İstog belediyesinde, rapor döneminde, Mart ayında, Jaç köyünde bir olay yaşanmıştır, geri dönenlere saldırılmıştır, iş arazilerin gaspı da söz konusu olan vakalar var. İstog Belediyesi, Osoyan köyü topluluklar dairesi Başkanı, bahsi geçen olaylara rağmen, bu belediyede hareket özgürlüğü geçen döneme kıyasen çok daha iyi olduğunu vurguladı. 65 Priştine bölgesinde, Ekim ayında, Yanyeva-Graçanitsa yolu üzerinde, eski Priştine araba plakası ile bir aracı kullandığı için 52 yaşında bir Sırp dövülmüştür. Kendisi arabasındaki bir bozukluğu tahmir etmeye çalışırken saldırıya uğramıştır. Olay Graçanitsa’da Kosova Polisine bildirilmiştir. Manastırları dışında yolculuk yapan, Sırp Ortdoks Kilisesi inananları ve papazlarına yönelik de saldırılar düzenlenmiştir. Ekim Ayında, İpek bölgesinde, İriney Patriarkın açılış töreninden dönerken inananların bulunduğu birkaç otobüs ve özel araç taş saldırısına uğramıştır.66 Her neyse, Kosova’nın değik bölgesinde mevcut durum ve nadir olmayan olaylar, Sırp azınlığın bu alanlara yerleşmelerini ve yaşamaları ve kendi evlerine geri dönmeleri tutumluluğunu da etkilemektedir. Halk Avukatı, şiddet tehditi veya güvensizlik algılamasının kendisi, hala mevcut olup, Sırp azınlığın, çoğunluk halkına yönelik güven kurulmasını yükseltmeyi belirgin olarak zorlaştırdığını tespit eder. 64 Bilgiler 23.11.2010 tarihinde düzenlenen oturumdan elde edilmiştir, Klina Belediyesi, Topluluklar Dairesi yetkilisi. Bilgiler 23.11.2010 tarihinde düzenlenen oturumdan elde edilmiştir, İstog Belediyesi, Osoyan köyünde Topluluklar Dairesi yetkilisi 66 Sırp Ortodoks Kilisesi web sayfası, http://www.spc.rs/sr/. 65 50 4.10.2. Arnavut Halkın hareket özgürlüğü Kosova’nın kuzeyinde, Mitroviça bölgesinde güvenlik durumuyla ilgili, bu rapor döneminde de ağır olmaya ve tutumsuzluğu devam etmektedir. Arnavutlar ve Türk, Aşkali ve Mısırlı toplulukları, genel olarak Sırpça konuşmayan ve ortodoks olmayanlar, İbır nehrinin kuzey kısmında serbestçe hareket edemezler. Bu durum 11 yıldan bu yana devam etmektedir. Bu durum, Kosova Cumhuriyeti genel güvenlik durumunun istikrarı için ciddi sonuçları vardır. Kosova’nın kuzey kısmında organize suç çeteleri tarafından işlenen cinayetlerden dolayı son aylarda güvenlik durumu daha da kötüleşti. 67 Bu Kosova Cumhuriyetinde en büyük siyasi ve güvenlik sorunu olmaya devam etmektedir. Mitroviça’nın Kuzey kısmındaki, Arnavut halkı için en önemli tehlike, Sırbistan Cumhuriyeti tarafında desteklenen organize suç çeteleridir. 68 HAE, Kuzey Mitroviça’da, “Madenciler Tepesi” (Kodra e Minatoreve) semti sakinleri için, hareket özgürlüğü konusuyla ilgili, endişelerini dile getirmiştir. Yukarıda bahsedilen semtin Arnavut sakinleri, diğerlerin yanı sıra hareket özgürlüğün olmamasından da şikayet etmiştir. 69 Bu durumda, hareket özgürlüğü, doğrudan Anayasanın 29.maddesine göre, özgürlük ve güvenlik hakkıyla ilgili bağlıdır. Öğrencilerin okullarda dersleri takip etmelerinde zorluklar ortaya çıkmaktadır, özellikle de , okulları güneyde bulunan, kendileri ise şehrin kuzeyinde ikamet eden dokuzuncu sınıftaki öğrenciler için. Bu semtte çalışan sağlık personeli de aynı sorunlarla karşılaşmaktadır. Güevenlik nedenlerinden ötürü onlar sadece saat 12:00-ye kadar çalışıyorlar, bu saatten sonra ise yarınki günün sabahına kadar, Arnavut sakinler için sağlık bakımı yoktur. Ayrıca, 15 Temmuz 2010 tarihinde Halk Avukatı görüşmesinde, Leposaviç Belediyesi, Bistriça, Çeray ve Koştova köylerinde Arnavut sakinlerinin temel şikayetleri, hareket özgürlüğü ve fiziki güvenliği eksikliğidir. Bu sakinler, Mitroviça-Leposaviç ana caddesi etrafından bulunan arazilerini işleyemediklerinden ve Kosova Cumhuriyeti araba plakları ile yolculuk edemediklerinden şikayet ederler. Mitroviça şehri yönünden tek hareket şekli, bir otobüstür, çoğu zaman sadece Kosova Polisi eşliğinde. Bu yılın Haziran ayında, Koştova köyüne kışkırtıcı bir şekilde 60 Sırp motosikletçi girmiştir. Bu durumda kadın ve çocuklar evlerini terk etti. Bu olayla ilgili Halk Avukatı, Yerel Yönetim İdari Bakanına ve İç İşleri Bakanına bir yazı ile yönelerek, oluşan durumla ilgili, özgürlük ve güvenliğin eksikliği, ayrıca uygun olmayan yaşam standartlarıyla ilgili endişesini dile getirmiştir. Hareket tehlikesiyle ilgili, Mitroviça Başkanı sn.Avni Kastrati’de endişesini yazılı olarak ve 18 Mart 2010 tarihinde, Halk Avuaktı, Kosova Polisi, EULEX ve KFOR ile işbirliğinde, görüşmesi sırasında da dile getirmiştir.70 67 Tarih 7 Eylül 2010, Mitroviça “Kodra e Minatorëve” semtinde Hakif Mehmeti adındaki vatandaş evinin önünde öldürülmüştür. 68 Mitroviça belediyesi web sayfası, 6 Aralık 2010. 69 HAE’ye sunulan olay. 70 Mitroviça belediyesi yazısı, no. 220, tarih 20 Ağustos 2010. 51 Halk Avukatı, 1 Eylül 2010 tarihinde, Kuzey Mitroviça’da “Madenciler Tepesi” semtinde Arnavut sakinlerinden güvenlik eksikliğin, hareket sınırlaması, mülklerine zarar verilmesi, Sırp etnik mensubu kişilerin örgütleşmiş grupları tarafından fiziksel saldırılar ile ilgili bilgilendi. Mitroviça’nın Kuzeyinde, okul personeli ve ayrıca ambülans çalışanları da çok ağır durumdadır. Mitroviça belediyesi yetkililerin düzenli raporlarından da, 2010 yılının üçüncü üç ayında güvenlik durumuyla ilgili, Mitroviça’nın Kuzeyinde Sırp oluşumları tarafından meydana gelen olaylardan dolayı, güvenlik eksikliğinin var olduğu vurgulanır.71 Mitroviça’nın ve Kosova’nın Kuzeyinde, güvenlik eksikliği ve hareket özgürlüğü sınırlamasıyla ilgili endişesini Halk Avukatı ile 6 Aralık 2010 tarihinde “İnsan Hakları Haftası” içerisinde Mitroviça Belediye başkan vekili sn. Riza Haziri de dile getirdi. Patlamalar, fiziki saldırılar, kavgalar ve 7 Eylül 2010 tarihinde meydana gelen bir cinayet olayı, durumu kritik bir noktaya ve dayınalmaz hale getirmiştir. Bu, seyyar güvenlik notkalarnın saysının artırılması, güvenliğin artırılmasını seferber etmiştir. Mitroviça belediyesinin kuzey bölgesinde, UNMIK idari yetkilileri özel bir açıdan sorun yaratmaya devam ediyorlar, kendileri keyfi ve tek taraflı siyasi şekliyle, Vidimiriç köyünde bir yolun onarılmasının durdurulmasını, ayrıca Kosovalı bir vatandaşın özel mülkü olan bu köydeki bir evin yılıkmasını istiyor.72 4.10.3. Yolcuların kamu ulaşımı Kamu ulaşımı ve yolcuların ulaşımından bahsettiğimizde, Kosova’nın tüm vatandaşları için şehir için ve şehirler arası ulaşımın hala olmadığını söyleyebiliriz. Sırp ve Rom topluluğun çoğunlukta ortuğu ortamlardan kamu ulaşım işlevsel değildir. Onlara hala yerleşim yerlerine yolcuların ulaşımını gerçekleştiren minibüs veya özel araçlarını kullanmak zorundadırlar. Kosova’da Sırp yerleşim yerlerinde Sırp ve Romlar için kamu ulaşım araçlarında destek, Kosova Hükümeti tarafından örgütlenen ve maliye edilen insani taşıma diye adlandırılan ulaşımdır, Kosova’nın tüm bölgesinde çalışır, ancak sadece bu toplulukların yolculuğu için hizmettedir. Türk, Boşnaki Aşkali ve Mısırlı topluluğu bireylerin hareket özgürlüğü ile ilgili yukarıda bahsedilen sorunları yoktur ve kamu ulaşımı serbestçe kullanırlar. Kosova’nın Kuzey kısmında Kosova Cumhuriyeti plaklarıyla ne kamu ulaşımı ne de özel ulaşım çalışmamaktadır. Bu Kosova’nın Kuzey kısmında ve değişik bölgesinde yaşayan Arnavut vatandaşların serbest dolaşımında çok vahşi bir sınırlama anlamına gelmektedir Arnavut vatandaşlar, yasal olarak Kosova Cumhuriyeti bölgesi olan, Kosova’nın kuzey kısmında, Kosova kayıtlarıyla özel ve kamu araçlarıyla hareket etme sorunuyla karşı karşıyadırlar. Kosova Cumhuriyeti plakaları ile Sırbistan Cumhuriyeti bölgesinde, kendi araçlarıyla yolculuk yapamayan Kosova Cumhuriyeti vatandaşları için de aynı hareket özgürlüğü sınırlaması geçerlidir. Oysa, Sırp etnik mensubu araba sahipleri, Kosova Cumhuriyeti veya Sırbistan Cumhuriyeti vatandaşı olsun, Kosova Cumhuriyetinin tüm bölgesinde, Sırbistan Cumhuriyeti araba plakaları ile veya 71 “Son üç aylık güvenlik durumuyla ilgili rapor”, 8 Kasım 2010 tarihine dek durum. Mitroviça Belediyesi Koruma ve Kurtarma Müdürlüğü, ” Son üç aylık güvenlik durumuyla ilgili rapor”, 8 Kasım 2010 72 52 kullanımları yasadışı olmalarına rağmen kışkırtıcı da olan eski plakalarla hareket etmekte özgürdürler. Hareket özgürlüğü hakkının sayılmaması pek çok ekonomik ve sosyal hakka erişimi sınırlar, özellikle de sağlık bakımı, eğitim, istihdam, mülkiyet, sosyal güvenlik, kamu ve belediye hizmetlerine erişim vb.hakları . Yukarıda bahsedilenlerden yola çıkarak, kamu yetkililerin görevi, Kosova’da her bireye yasanın da istediği gibi hareket özgürlüğü hakkını korumayı güvence altına almaktır. Bu açıdan, hiçbir sınırlama olmadan, tüm Kosova vatandaşların hareket özgürlüğünü tam anlamıyla geçekleştirebilmeleri için, aynı zamanda huzur ve güvenliği korumada kurumlara yönelik tüm vatandaşlarda iyiniyetin oluşmasına da katkı sağlayacak, görünür sonuçlar verecek olan koruma tedbirlerini geliştirilmeleri artırılmalıdır. 4.11. Mahremiyet hakkı Mahremiyet Hakkı, Kosova Cumhuriyeti Anayasasının 36.maddesi ve İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinin 8.maddesi ile güvence altına alınmıştır, bunun içerisinde gizlilik hakkı ve aile yaşamı, konut dokunulmazlığı, yazışma, telefon ve diğer iletişimlerin gizliliği, haklarına saygı duyulması da dahil edilmiştir. 29 Nisan 2010 tarihindei Kosova Meclisi 03/L-172 sayılı, şahsi verilerin Korunması Yasasını onaylamıştır. Bu yasanın temel amacı şahsi verilerin korunmasıyla ilgili hakları, sorumlulukları, ilkeleri ve önlemleri belirlemektir, ayrıca verilerin işletilmesi meşrutiyetin bakımı için sorumlu kurumun kurulmasıdır. Ancak gizlilik hakkıyla ilgili, vatandaşlar için güvenlik sağlayacak olan bir yasa eksikliğimiz var. Bu rapor dönemi içerisinde, , 1 Ocak 2010 - 31 Aralık 2010, HAE’ye bu hakkın değişik şekillerde ihlalı ile ilgili olan toplam 5 şikayet ulaşmıştır. 4.11.1. Vatandaşlığı almayla ilgili evrakların temin edilmesi Kosova Cumhuriyeti Halk Avukatının meslektaşı Makedonya Cumhuriyeti Halk Avukatına ziyareti sırasında, Kosova Cumhuriyeti kökenli olan, Makedonya Cumhuriyetinin bazı sakinlerin vatandaşlık evrakları ile donatımında karşılaştıkları zorluklarla ilgili tartışıldı. Makedonya Cumhuriyetinini mevcut vatandaşlık Yasası, bu yerde vatandaşlığı almak için başvuran kişilerden ek evraklar gerektiriyor. Arnavut etnik mensubu bazı vatandaşların, vatandaşlığı alma dilekçeleri ek evrak getirmedikler açıklamasıyla reddedilmiştir. Bununla ilgili Kosova Cumhuriyeti Halk Avukatı, uluslararası standartlar ile belirtilen, insan haklarına uyulması amacıyla, şikayetçilere gerekli olan Kosova Cumhuriyeti evrakları ile donatılmalarına yardım ederek, iyi hizmeteler sunmuştur 53 4.11.2. Kamu yerlerinde gürültünün ortadan kaldırılması AGİT’in yerleştirdiği havalandırma cihazların dayanılmaz gürültüsüyle ilgili, Priştine “Ganimete Tërbeshi” semt sakinleri şikayetlerinden sonra HAE dayanılmaz gürültüyle ilgili endişesini dile getirmiştir. Şikayetçiler 1 Eylül 2010 tarihinde Priştine belediyesine yöneldiler. Priştine Belediyesi Müfettişlik Müdürlüğüne ve Şehirleşme Müdürşüğüne, HAE temsilcileri tarafından yapılan müdahaleden sonra, AGİT idarisinin sessiz havalandırma cihazların sipariş etmesi mümkün kılınmıştır. Halk Avukatı müdahalesinden sonra ve Priştine Belediyesinin hızlı tepkisinden sonra, söz konusu semt sakinlerin talebi üzere bu vaka doğru çözülmüştür. 4.11.3. Konut ve yerleşim yeri dokunulmazlığı Gizlilik hakkının dile getirilmesinden biri de yerleşim yeri dokunulmazlığı konusudur, buna göre konut ve yerleşim yerine erişim ve kullanma hakkıda sağlanır ve düzenlenir. Halk Avukatı Enstitüsü, bir vatandaştan gelen şikayet aldı, kendi mülkü içerisinden, avlusundan “Xërxa” değirmeninin atık ve doğal su kanalı geçmektedir, ki bu kendi aile fertlerinin yaşamı ve sağlığı için tehlike teşkil etmektedir. Bu tehlike çocuklar için daha da büyümektedir çünkü onlar köy okulunda her gün derslere giderken bu kanalın üstünde bulunan uydurma ve sağlam olmayan bir köprü üzerinden geçmeleri gerekir. HAE temsilcileri olay yerini ziyaret ettiler. Bu sorunla ilgili ise Halk Avukatı, Rahovça belediye başkanına bir mektupla yönelerek endişesini dile getirmiştir. Halk Avukatı, Rahovça’da Şehirleşme ve Belediye Hizmetleri, Kadastro, Jeodezi, Mülkiyet Müdürlüğü tarafından bir cevap aldı, kendileri doğal suların toplandığı ve Ak Drim’e dökülen açık kanalın, ki bu şikayetçinin de mülkünden geçmektedir, bu dönemde onun oradan uzaklaştırılması mümkün değildir (cevap 27 Nisan 2010 tarihi), çünkü bu alanlar Şehirleşme Gelişim Planı dışındadır ve bu kompleks-kanal için detaylı (ayrıntılı) bir çözüm bulununcaya dek orada uzaklaştırılamaz. Dikkat çekmek için ve mektublarımız aracılığıyla endişelerimizi her ne kadar dile getirsek de, şu ana kadar bu kanalın uzaklştırılmasıyla ilgili veya kirliliğin ortadan kaldırılması konusu aynı kalmıştır. 4.11.4. İletişim-telefon cihazların kontrolü ve gözetimi Bu rapor dönemi içerisinde, HAE gözetim konusuyla ilgili bir şikayet ulaşmıştır. Genel olarak, gözetim konusu, özellikle de Kosova’da cep telefonları konusu, özel bi yasa ile düzenlenmemiştir. Kosova Cumhuriyetinde, gözetim hükümlerinin dahil edildiği yasalar: Kosova İstihbarat Yasası, no. 03/L-063 ve Suç Usülleri Kanunu 26/2003. Bu gerçeği gözönünde bulundurarak, , telefon konuşmaların dinlenilmesi ve diğer kontrol şekillerinin yasa ile düzenlenmemesi, özel ve yazışma hayata ağır bir müdahale şekli olarak, Halk Avukatı için özel endişe teşkil etmektedir. Bu konuyla ilgili, dinleme ve kontrol konuların ayrıntılı ve net olarak hükümler içermesi gereken, özel bir yasa yoktur. Bu mecburidir, özellikle de her 54 geçen gün daha da ilerlemekte olan, dinleme ve kontrol cihazlar teknolojisinin modernleşmiş çağında. Bu yılda da, Kosova Cumhuriyetinde bu kişilerin bulunduğu her yerinde, tutuklu kişilerin tutulduğu yerlerde, sadece HAE temsilcileri tarafından açılan, HAE posta kutularına özen göstererek, yazışma gizliliğinin korunmasına özel önem vermiştir. Gizlilik Hakkıyla ilgili, HAE’ye sunulan konulara dayanarak ayrıca mevcut yasal eksikliğinden dolayı, Halk Avukatı işbu tavsiyelerde bulunur: Yetkili kamu kurumları, mevcut olduğu anda ve Halk Avukatı tarafından istenildiğinde, gizlilik hakkı ihlalini ortadan kaldırmak için daha büyük bir ciddiyetle çalışmalıdır Her şekliyle ortaya çıkan gizlilik hakkının korunması için, tamamlanmış, özel yasa hükümleri en kısa zamanda onaylansın. 4.12. Evlilik ve aile hakkı Evlilik ve aile hakkı, sağlıklı bir toplumun oluşturulması ve bir devletin inşaatının temelini oluşturur. Özgür iradisiyle, yasalar gereğince herkesin evlenme ve aile kurma hakkı vardır. 73 Evlilik ve onun çözümü, yasa ile düzenlenir ve eşlerin eşitliğine dayanır. Aile, devlet tarafından özel korumaya sahiptir ve yasa ile düzenlenmiştir. Evlilik, aile kurmak için birlikte yaşamaya dair özgürce karar alan farklı cinsiyetten olan iki şahısın yasal olarak kurduğu birlikteliktir. Erkek ve kadın, ırk, ulusal veya dini mensubiyet açısından herhangi sınırlama olmadan evlenme ve aile kurma, ayrıca evliliği kurma, devam ettirme ve onun çözülmesinde eşit haklara sahiptir.74 Eşler arasında karşılıklı hak ve görevleri düzenleyen temel ilkeler, evlilik sırasında hakların ve evlilik bağı içerisinde insan haklarına saygı duyulması ve aile ve ortak yaşam çıkarında işbirliğinde görevlerin üstlenilmesini kazanmada eşler arasındaki eşitliktir. İHAS-a göre, evlilik bağları sırasında ve çözülmesinden sonra, eşler kendi aralarında medeni nitelikte ve çocuklarla ilişkilerde hak ve sorumluluklarda eşitlik hakkına sahiptir. Bu hak bu hakka saygı duyulmasını ve korunması için mekanizmaların sağlanması için devletin görevlerini de içermetkedir. Bu madde, çocukların çıkarında gerekli tebirlerin alınmasında devleti engellemez.75 İHAS vurgulayarak her şahısın “Özel ve aile hayatına saygı duyulmasını” gerektirir. Bu hakkın icra edilmesine kamu yetkililer girişimde bulunamaz, sadece yasa ile öngörüldüğünde veya ulusal ve kamusal güvenlik nedenlerinden dolayı, düzenin korunmasında veya suç olayların önlenmesi için yurdun ekonomi esirgemesi için mecburi olduğunda.76 Rapor döneminde, daha önceki raporlarda da görüldüğü gibi, Kosova’da boşanma sayısında bir artış eğilimi görülür. Boşanma durumlarında küçük yaştaki çocukların velayetiyle ilgili ayrıca velilerin çocukları ile temasında sorunlar ortaya çıkar. Kendi suçları olmadan bir ebeveyninden 73 Kosova Cumhuriyeti Anayasası madde 37. Kosova Aile Yasası, no. 32/2004 madde 14. 75 AİHS, Madde 5 Protokol no. 7. 76 Aynı yerde, madde 8. 74 55 ayrı yaşaması gerektiği durumlardan dolayı, bu, çocuklara zarar vermektedir, özellikle de onların gelişimi, eğitimi ve güvenini olumsuz etkilemektedir.77 Halk Avukatı bu rapor dönemi içerisinde de, boşanmayla ilgili süreçlerin geciktirilmesi, çocuklar ile düzenli temasların gerçekleşmemesi, ayrıca çocukların velayet hakkı karar sürecinin ertelenmesiyle ilgili çok sayıda şikayet ulaşmıştır. Halk Avukatı bu dönem içerisinde, annenin küçük yaştaki çocukları ile bireysel temaslarıyla ilgili Mahkeme tarafından yürürlükteki bir kararın icrası sürecinin uzatılmasıyla ilgili bir rapor yayınladı. Bu durumu görüştükten sonra, Halk Avukatı düzenli bir mahkeme süreci hakkında ihlal olduğu sonucuna vardı.78 Mahkeme sürecinin ertelenmesi ve şikayetçi tarafından icra edilmesi önerisinden sonra icra edilmemesi, yasanın hükmetmesi ilkelerine, iyi yönetime ve insan haklarına uyulmasına aykırıdır. HAE hatırlatır ki, İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi, doğru yargılanma hakkı ve makul bir süre içerisinde sunulan talebe göre süreçlenmesi hakkı, uygun yargılanma süreci hakkının bir parçasıdır ve İHAS’ın 6.maddesi ile güvence altına almıştır.79 Kosova Halk Avukatı Enstitüsü, insan hakları uluslararası standartlar ile de güvence altına alınan, gerekli ve yasal istem olduğunda, Sosyal Hizmet Merkezleri (SHM) uzmanlarından tavsiye almak için mahkemelerin başarısızlığı konusunda endişelidir.80 Halk Avukatı ayrıca, SHM’nin uzmansal öğüt için mahkeme taleplerine makul süre içerisinde cevap vermekteki başarısızlığından dolayı da endişelidir. Evlilik ve aile hakkı içerisinde evlat edinme konusu da yer alır. Halk Avukatı bu rapor dönemi içerisinde bu konuyla ilgili herhangi şikayet almamıştır. Ancak, AGİT-in bir raporuna göre, evlat edinmeyle ilgili mahkeme süreçlerini pratikte kafa karıştırıcı çeşitliği ortaya koymaktadır. Evlat edinmeler, Aile Yasası ile öngörüldüğü gibi sadece mahkemeler tarafından yargılanmamaktadır. Evlat edinmelerin pek çoğu günümüzde SHM idari makamları tarafından yargılanır.81 Aile Yasası, terk edilen çocuklar ve ebeveynleri bilinen çocuklar durumunda takip edilmesi gereke süreçler arasında fark yapmaz (evlat edinme dilekçesinin ne şekilde başlatılması gerektiğiyle ilgili özel kısımları dışında).82 Evlat edinme sırasında çocuk için karar almada SHM-lerin yargı rolü ve panelin karar alması, insan hakları yerli ve uluslararası yasaların ihlalini teşkil eder. Evlat edinme sırasında mahkemelere yönelik uzmansal yardım işlevini yerine getirmede önemli olan bu idari organların 77 Bilgi 20 Aralık 2010 tarihinde, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı'na (ÇSGB) bağlı Sosyal Güvenlik Departmanlığı tarafından sağlanmaktadır. Nikah bozma, evliliği bozma taleplerin genel sayısı bu dönem içerisinde tüm Kosova’da 559 vakadır, bu vakalardan küçük yaştaki çocukların sayısı 262-dir. Dilekçeleri sunan bu sayıdan belli bir sayıda çocuk sahibi olmayanlar da var, boşanmak için sunulan dilekçelerden çoğunun ise küçük yaştaki çocukları var. Bu rapor dönemi içerisinde toplam boşanma sayısı 95-tir, bu vakalardan küçük yaştaki çocukların sayısı ise 122dir. Bu ayrılıklardan sunulan küçük yaştaki çocukların sayısı tüm Kosovalı toplum için endişelendiricidir. 78 Rapor A. 485/2009. 79 Vaka Golder v. The United Kingdom, Publ. A 018, m; 21.02.1975. 80 Çocuk Hakları Sözleşmesi (ÇHS), madde 12, fık. 2, her mahkeme sürecinde çocuğu dinleme imkanı verilmesini öngörür. 81 Bakınız, Kosova AGİT Misyonu Raporu, Ağustos 2010. 82 Aile Yasası, madde 182. 56 uzmanlığıysa, yürürlükteki Aile Yasasına dayanarak yargıç için ayrılmış mahkeme işlevselliğini onların gasp etmelerine açıklamaz. Aile Yasası gereğince öngörülen, mahkemeler tarafından yargılanan evlat edinme vakalarında endişelendirici iki temel süreçsel konu mevcuttur. Birincisi, evlat edinme süreçleriyle ilgili orijinal yargı ile mahkeme seviyesi konusu. İkincisi, evlat edinme sürecinde uygulanması gereken süreçsel yasa konusu. Bu konularla ilgili netlik eksikliği, bu vakalarda yargılayan mahkemelerin etkinliğine zarar vermektedir. Aile Yasası, evlat edinme vakalarında birinci derece yargılama yetkisiyle Belediye Mahkemesi mi yoksa Bölge Mahkemesinin mi sorumlu olduğunu belirtmemektedir. Bazı Belediye Mahkemeleri, yargılama yetkisi eksikliğinden dolayı, sunulan evlat edinme başvuruları durumlarında yetkisiz kılınmıştır. Bunun dışında, Aile Yasası, evlat edinme vakalarında mahkemelerin hangi yasal süreci uygulamaları gerektiği konusunu kesinleştirmemektedir. Bu yüzden, özel talimatlar eksikliğinden dolayı bazı belediye mahkemesi Çekişmesiz Yargılama Usulü Yasasını (ÇYUY) uygularken diğeri İhtilaf Dava Usulü Yasasını (İDUY) uygular.83 Aile Yasası gereğince, sadece mahkemeler evlat edinmeyi yargılayabilir. SHM, evlat edinme kararı sırasında mahkemelerin talebi üzere uzmanların düşünce ve tavsiyeleri vermekle evlat edinme vakalarına yardım edebilirler. Sonuç olarak, Kosova’da yasal çerçeve evlat edinmenin mahkeme tarafından yargılanmasını öngörür. Yasal süreleri dışında evlat edinme konularını idari organlar karar vermeye devam ettiklerinde, yasanın hükmetmesi büyük çapta solmaktadır. Tavsiyeler Halk Avukatı, Kosova Meclisinin, evlat edinme alanında düzenlemenin daha fazla netleşmesi ve süreçlerin uygulanması sırasında yetkilerin açıklanması için, Aile Yasasının ikinci bölümü beşinci kısmındaki normların değiştirilmesini göz önüne alması gerektiği kanaatindedir. Halk Avukatı, aile konularını ele alan özel yargılarla ilgili özellikle boşanma ve evlat edinme konuları, Aile Yasası ve sosyal hizmetler merkezlerin öğüt verme rolü ile öngörüldüğü özel koşullara odaklanarak eğitimlerin düzenlemesiyle devam etmesi gerektiği tavsiyesinde bulunur. 4.13. Din, inanç ve vicdan özgürlüğü Kosova Anayasasın ve Kosova Din Hak ve Özgürlükleri Yasası, din özgürlüğü ve dinin ifa edilmesi özgürlüğünü güvence altına alır. Din toplulukların eşitliği, laik devlet olarak nitelenmek ve devlet dinin tanıtımın imkan verilmemesi konusu Anayasanın 8.maddesinede vurgulanır. 83 AGİT Raporu, Ağustos 2010. AGİT, Kosova mahkemeleri tarafından özellikle evlat edinme süreçlerini takip ederek mahkemeleri gözlemi sırasında karşılaşmıştır. 57 Ayrıca, Kosova Anayasası, yerli normlar arasıda çatışma durumunda uluslararası araçlara öncülük verir.84 4.13.1. Kosova’da durum analizi 2010 yılında, Kosova’da din toplulukların hukuk konumunu düzenleyecek olan yasal hükümler var olmamasına özel vurgu yapılmıştır. Kosovada din topluluklar devamlı olarak, Kosova İslam Birliği olsun Kosova Protestan Kilise Topluluğu olsun, bu alanın düzenleneceği yasal hükümlerin çıkarılması ihtiyacını vurguladı. 29 Nisan 2010 tarihinde, Halk Avukatı, resmi görevi gereğince, ve Kosova İslam Birliği Müftüsü ile görüşmeden sonra edindiği bilgiler doğrultusunda, Kosova’da din toplulukların konumunu ve hukuki statüsünü çözecek olan yasal aktların eksiklikleriyle ilgili raporu hazırladı.85 1999 yılında önce gerçi, Kosova’da dini toplulukların hukuki statüsü yasa ile düzenlenmişti.86 1999 yılından sonra, Kosova’da bu yasayı düzenleyen yasal hükümler çıkarılmamıştır. 1999/22 sayılı UNMIK Yönetmeliğiyle, Kosova’da din toplulukların sivil topluluk kuruluşu olarak kayıt olmaları tavsiye edilmiştir. Bu Yönetmelik, Sivil Toplum Kuruluşların Dernek Özgürlüğü Yasası ile aykırıdır, çünkü “Bu Yasa, siyasi parti, sendika ve sendika kuruluşları ayrıca dini inanç merkezi veya tapınaklar ve özel yasa ile düzenlelen diğer yasalar için geçerli değildi.”87 2006 yılında, Kosova Din Özgürlüğü Yasası onaylanmıştır.88 Buna rağmen, bu yasa, din özgürlükleri ve hakları konularını doğru ve Avrupa ve uluslararası standartlar ile uyum içerisinde düzenlemesine rağmen, maalesef din toplulukların hukuki statüsünü düzenleme hükümlerini içermez. Bu alandaki yasama eksikliği çok sayıda konuyu açmaktadır, örneğin: Mülkiyet sorunların düzenlenmesi (taşınılır ve taşınılmazları), banka hesapları, tüzesel kişi statüsü verilen diğer kuruluş ve derneklere imkan verildiği gibi din topluluklarına da binaların inşaatı ve diğer hakların gerçekleşmesine imkan verirdi. 1999/22 sayılı UNMIK Yönetmeliği içerisinde din toplulukların hukuki statülerini, sivil toplum örgütü olarak düzenlemeleri tavsiyesinden ötürü, hukuki sorunun yanı sıra, din toplulukları uygun olmayan konuma getirilir, çünkü bu yönetmelik ile onların kültürel, geleneksel ve tarihi önemi ve devam edilmeleri göz ardı edilmektedir. Ayrıca, bu alanın yasal düzenlenmemesi neticesinde, değişik din topluluğunda birkaç din topluluğuna kıyasen daha iyi veya daha kötü konumda bulundukları ve ayırımcılıkla karşılaştıkları düşüncesi oluşmaktadır. Gerçekten de, Sırp Ortodoks Kilisesine kıyasen onlara yönelik ayırımcılık farkedilir, ki bu kilise “olumlu ayırımcılık” sayesinde, siyasi anlaşmalar sonucunda, Kosva Cumhuriyetinde tüzesel kişi statüsüne sahip tek dini birliktir. Bu Kosova’da din toplulukları arasında var olan boşluğu daha da derinleştirmektedir ve çok uluslu ve çok işlevselli toplumun lehine değildir. 84 Kosova Cumhuriyeti Anayasası, 2008, madde 19, fık. 2. Bakınız, Halk Avukatı Raporu, ex-officio or. 145/2010. 86 Dini Toplulukların Hukuki Statüsü Yasası, RFPJ Resmi Gazetesi- no. 22/1953” ve “RSS Resmi Gazetesi no. 44/1977”. 87 Sivil Toplum Kuruluşların Dernek Özgürlüğü Yasası, madde 1, fık. 2,. 88 Kosova’da Din Özgürlüğü Yasası, no. 2/L-31 85 58 Bu konuyla ilgili, bu alandaki yasal boşluğun doldurulması amacıyla, Halk Avukatı 7 Temmuz 2010 tarihinde, Kosova Meclisine, Kosova’da dini toplulukların hukuki konumunu düzenleyecek olan, 02/L-31 sayılı Kosova’da Din Özgürlüğü Yasasının ek bir bölüm ile tamamlanmasını veya Kosova Cumhuriyetinde din toplulukların hukuk konumunu düzenleyecek özel bir yasa çıkarmasını tavsiye eder. 31 Aralık 2010 tarihine dek, Halk Avukatının tavsiyesi gözönüne alınmamıştır ve bu alanı düzeleyecek olan yasal hükümler çıkarılmamıştır. 4.13.2. Kosova’da dini topluluklar Kosova Anayasası ve Din Özgürlüğü Yasası ile, çok işlevselliğin korunması amacıyla, din özgürülüğünün saygı konusu ayrıntılarına kadar düzenlenmiştir. Kosova’da İslam Dini, en çok sayıda inanana sahiptir, müminler ise Arnavut, Boşnak, Goralı, Türki Rom, Aşkali ve Mısırlı toplumunundandır. Sırp Ortodoks Kilisesi, inananlar sayısı açısından, sırasıyla ikinci büyüklüktedir. İnananları genel olarak Sırp ve Karadağlılar topluluğundandır. Kosova’da Katolik Kilisesi, sırasıyla üçüncüsüdür, inananları genel olarak Arnavut toplumundan oluşur. Evangelist Protestan Kilisesi inananları da aynı şekilde Arnavut topluluğundandır ve büyüklük açısından dördüncüsüdür. 2010 yılında, Halk Avukatı, Kosova’da ilk ve orta okullarda başörtüsü sorunu üzerine de dikkat çekmiştir. 17 Mart 2010 tarihinde, Halk Avukatı, Gilan Bölge Mahkemesi tarafından17 Kasım 2009 tarihli karara uyulması ve icra edilmesini reddeden Viti Eğitim Belediye makamların vakası ile ilgili bir basın toplantısı düzenlemiştir. 2010 yılın Mayıs ve Temmuz aylarında, değişik sivil toplum örgütleri tarafından, okullarda bulunmaları sırasında öğrencilerin başörtüsü haklarının reddedilmesiyle ilgili memnuniyetsizliğini dile getirmek amacıyla protestolar düzenlenmiştir. Ortodoks Kilisesi inananları için en önemli olay, İpek Patrikhanesinde, İriney Patriarkın açılışıydı, 3 Ekim 2010 günü. Maalesef bu olay, çift taraflı provokasyonları olmadan geçmedi. İriney Patriarkı uluslararası topluluk tarafından Kosova Cumhuriyetinin bağımsızlığını tanımamasını talep ederken, Kosova Polisi Sırbistan Cumhuriyeti siyasi yetkililerin Kosova’ya girişine izin vermedi. Kosova Polisi, ayrıca diğer üç kişiyi gözaltına aldı, çünkü onlar ortodoks inananlarını taşımakta olan üç otobüs taşlamıştır89, olay İpek’ten dönmkteyken meydana gelmiştir.90 Tüm Kosova'da, 6 Kasım 2010 tarihinde, Aziz Mitri kış bayramı için bağımsız mezarlıklara gidilmesi sırasında birkaç olay meydana gelmiştir. Avusturya KFOR-u ve Kosova Polisi eşliğinde otobüslere karşı otomatik silahlı saldırıda bulunuldu, neyse ki yaralanan olmadı.91. Ayrıca, 6 Kasım 2010 tarihinde, Deçan mezarlığına anıtsal bayramlara gidilmesi sırasında, Deçan mezarlığına düzenlenen 28 Ağustos 2010 tarihinden son ziyaretten sonraki dönemde inananlar 92 pek çok mezarın zarar görüldüğünü görmüştür. 89 Bakınız: http://www.SETimes.com, 04.10.2010. http://www.spc.rs/sr/eparhija_raskoprizrenska_izrazava_protest_nezadovoljstvo_zbog_odsustva_medjunarodne_os ude_napada_na. 91 http://www.naslovi.net/2010-11-06/blic/kosovo-zadusnice-uz-pucnjavu/2097655, 02.12.2010. 90 59 İriney Patriarkın açılışına yanı sıra, 26 Aralık 2010 tarihinde Raşka-Prizren Piskoposluğu şubesinde, Prizren Aziz Cerc Kilisesinde, Raşka ve Prizren’in, Teodosye piskoposluğun, taçlandırılması da önemli bir olaydı. Açılış törenine farklı alanlardan gelen binin üzerinde inanan katıldı. Taşlandırılma töreninden sonra, toplanan inananlar, örgütlü bir şekilde Prizren’in ana caddelerinde gezmiştir. Taçlandırılma töreninde ve şehir gezisi sırasında, büyük sorun ve provokasyonlar yoktu.93 Kosova Katolik Kilisesi, Prizren’de havariler idarisi örgütlenmiştir. Katolik Kilisesi katılımcıları, arnavut ulusuna aittir ancak Hırvatistan topluluğundan topluluklar da mevcuttur, onlar özellikle Yanyeva ve Letniça’da bulunurlar. Katolik Kilise Kosova’nın her yerinde var, toplam 24 Kilise, burada çalışan 37 papaz ve 79 rahibe görev yapmaktadır.94 Kosova’da Katolik Kilisesi için en önemli olay, 2010 yılında, Priştine’de Rahibe Teresa Katedralin açılışıydı, törene binlerce inanan katıldı. Kosova Evanjelik Protestan Kilisesi üyeleri, kendilerinin hukuki statü düzenlemesi için yasama eksikliğini ve yaşadıkları pek çok saldırıları sorun olarak vurgulamışlar. Hukuki konumun düzenlenmemesinden dolayı ortaya çıkan en büyük sorunlar: Kosova adına taşınılmaz varlığın kayıt edilememesi ve Kosova’da protestan kiliselerin inşaat hakkının reddedilmesi. Kosova’nın değişik şehirlerinde protestan kilisesi inananları için özel mezarlıkların oluşturulması hakkına karşı gelinmesi de büyük sorun teşkil etmektedir. Bunun sonucunda, bu kilise inanaları müslüman mezarlığında toprağa vermek zorunda kaldılar, bununla inançlarını ifade etme ve dini törenleri düzenleme hakkı ihlal edilir.95 Protestan Kilisesi inananları için en endişe verici olaylardan biri, 19 Mart 2010 tarihinde yaşanmıştır, Kosova Evangelist Protestan Kilisesi pencerelerine, Katolik Kilisesi papazlarına karşı protestoyu dile getirmek için yapıştırılmış afişler görülmüştür. Kosova Evangelist Protestan Kilisesi Bakanlık Konseyi, bu suçu işleyenlerin tutuklanmasını istedi ve onlar, protestan inananaların bu karmaşa kurbanı olmalarını kabul etmeyeceklerdir. Ayrıca 2010 yılı, 23 Martı 24’e bağlayan gecede, kimliği belirlenemeyen kişiler Priştine Mesih Evangelist Kilisesine saldırmışlardır. Bu kilise “Nazim Gafurri” yolunda bulunur. Bu saldırı sırasında pencere camları kırılmıştır ancak insanlara yönelik zarar olmamıştır. Ayrıca içeriden hiçbir şey çalınmamıştır.96 Avrupa Yahudi Kongresi Resmi portalı verilerine göre97, Kosova’da Yahudi dini toplumu yoktur, ancak kökenine göre Prizren’den iki aileden yaklaşık 40 kişinin kökeni yahudidir. Herhangi sinagog veya yahud, kurumuyla ilgili bilgi yoktur. 92 http://www.naslovi.net/2010-11-06/s-media/zadusnice-uz-pucnjavu/2097562, 02.12.2010. Bakınız http://www.spc.rs/sr/u_prizrenu_svecano_ustolicen_novoizabrani_episkop_raskoprizrenski_g_teodosije, 05.01.2011. 94 http://www.kishakatolike.org/, 05.01.2011. 95 http://www.kishaprotestante.net/index.php?option=com_content&view=article&id=183&Itemid=163&lang=en, 05.01.2011. 96 http://www.kishaprotestante.net, 05.01.2011. 97 http://www.eurojewcong.org/ejc/section.php?id_rubrique=72#, 05.01.2011. 93 60 4.14. İfade Özgürlüğü İfade Özgürlüğü Kosova Cumhuriyeti Anayasasının 40.maddesi ve İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinin 10.maddesi ile güvence altına alınmıştır ve de demokratik toplumun temelinin taşlarından birini oluşturmaktadır. Ifade özgürlüğü konusu saldırısız veya kayıtsız şekilde sadece bilgi ya da fikir olarak kabul edilen ifadeler değil, ancak çoğu zaman rahatsız ve şok olanlardadır.98 Halk Avukatı bu hakkın, İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi kararlarıyla uyumda yorumlanan Kosova’da kamu yetkililerin tüm görevleriyle, hala hukuk sisteminin bir dekoru olarak kalmaya devam etmektedir. Pratitkte, kamu çıkarında içerikli olarak değerlendirilen konularla ilgili, açık bir tartışma olmadığından genel bir algılama mevcuttur. Yetkililere, görüldüğü kadarıyla, temel bir hak yerine, bu hakkı kendi yetki konusu olarak görmektedir. Halk Avukatı, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinin, uluslararası anlaşmaları da dahil ederek ek koruma veren ulusal özellikli araçları onaylayarak insan hakların tanıtımı için tüm yerleri teşvik ettiğini tespit eder. Kosova Cumhuriyetinde yürürlükteki yasal mekanizmalar, çoğu vakada bu alandaki haklara saygı duyulmaması halinde cezalama hükümleri uygulamada başarısızdır. Yasaların uygulanması için yasal araçlar ile alt yasal aktların çıkarılmasıyla yükümlendiklerinde de makul bir zaman süresi içerisinde bunları çıkarmakta başarısızdırlar veya hiç çıkarmamaktadırlar.99 Demokratik ülkelerin bazısında bugün geleneksel sistem Resmi sır’dan Resmi bilgi özgürlüğü rejimine geçmişlerdir. Kosova Cumhuriyeti, “Açık yönetim” idarisini sağlayacak ve imkan verecek ek yasa araçları çıkarmalıdır, eğer o yetkili otoriteler tarafından tutulur ve işletilirse veya kabul edilir, hazırlanır ve yetkililer tarfından onaylanırsa ve kamuya yönelikse, bu bilginin “kamu”ya açık olduğu anlamına gelir. Avrupa Komisyonu, Kosova’ya yönelik eleştirilerini bu sefer de Kosova’da ifade özgürlüğünün pratikte güvence altına alınmadığı söylenen ifade özgürlüğü eksikliğine özellikle odaklanmaktadır. 2010 yılında, HAE’ye bu hakkının ihlali ile ilgili şikayet gelmemiştir. 4.15. Kamu evraklara erişim hakkı Kamu Evraklara Erişim hakkı, Kosova Cumhuriyeti Anayasasının 41.maddesi gereğince güvence altına alınmıştır. Bu hak, bir yerin demokrasi gelişim seviyesini de ifade eder, ayrıca İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinin (İHAS)10.maddesiyle de öngörülmektedir. 98 Avrupa Mahkemesi Kararı, “Giniewski v. France”, 31 Ocak 2006, § 43. Bakınız İftira ve hakarete karşı Yasa, n. 2006/02-L65; Bağımsız medya ve yayın Komisyonu Yasası, no. 2005/02L15. 99 61 2003/12 sayılı, Resmi Evraklara Erişim Yasasındaki eksiklikleri gözönüne alarak, ayrıca Kosova Cumhuriyeti Anayasası ve uluslararası standartlar ile uyumda yapılması için, Kosova Meclisi, 2010 yılın Ekim ayında, Kamu Evraklara Erişim Yasasını (no. 03/L-215) onaylattı. Daha önceki yasadaki eksiklikleri yeni yasanın ortadan kaldırması için, ayrıca Kosova gerçeğine uyum sağlaması için, yeni yasanın hazırlanması için çalışma grubuna Halk Avukatı temsilciler, sivil örgütler ayrıca uluslararası kuruluşların da dahil edilmesi umut vericidir. Daha önceki yasanın ve uygun idari talimatların uygulanmasıyla ilgili, merkezi kurumlar, uluslararası kuruluşları ve sivil topluluklar tarafından bilinçlendirme için pek çok kampanya düzenlense de, Halk Avukatı Enstitüsü bir sürü düzensizlik, ayrıca da bu yasanın düşük seviyede uygulandığını da tespit etmişti. En önemli uyarılar, söz konusu yasa ile idari talimatlar arasındaki uyuşmazlıklar, kamu kurumları tarafından mecburi kayıtların tutulmaması, kamu evraklara erişim taleplerin ele alınması için kamu kurumları tarafından yetkili kişiler için konumların oluşturulmasıyla ilgilydi. Halk Avukatı, yasa ile öngörüldüğü gibi, kamu evraklara erişim dilekçelerini ele alacak olan, kamu kurumların uygun makamların veya dairelerin oluşmasını tavsiye eder. Halk Avukatı Enstitüsü her yıl, az sayıda şikayet almıştır. Aynı şekilde Başbakanlık Dairesine de bu hakkın gerçekleşmesi için az sayıda şikayet ulaşmıştır.100 Kamu evraklara erişim hakkı, soruşturmaları sırasında Halk Avukatı temsilcilerine bile reddedilmiştir. Bir gurup vatandaşın şikayetiyle ilgili soruşturmanın gelişmesi amacıyla, Gürültüye Karşı Yasanın uygulanmasıyla ilgili, 25 ekim 2010 tarihinde, Halk Avukatı temsilcisi, Priştine Belediyesi yasama dairesinin iç yönetmeliğine erişim talebinde bulundu. Ancak, Halk Avukatı Enstitüsü (HAE), çalışma süresine rağmen ayrıca kamu evraklara erişim hakkına rağmen bu reddedilmiştir. Bu tür bir davranış, Resmi Evraklara Erişim Yasasına aykırıdır, bu yasanın uygulanmasında belediye yetkililerinin hazırlıksızlığını açıkça ifade etmektedir. Bu yasanın uygulaması için çalışma süresi ile kurum olarak eğer bir HAE temsilcisi bu tür sorunlarla karşılaşırsa, kamu evraklara erişim hakkını gerçekleştirmede vatandaşların karşılaşabileceği zorlukların ne olabileceğini düşünebilirsiniz. Aynı zamanda, bu, Kosova’da Yasa uygulamasının ne kadar düşük seviyede olduğunun kanıtıdır. Halk Avukatı, tüm ilgili taraflara kamu evraklarına engelsizce erişimi sağlamaları için yasal sorumlulukla ilgili, ayrıca bu yasanın uygulanmasında HAE-nin rolü üzerine, kamu idarinin bilinçlendirilmesi ve bilgilenmesi için bir kampanya tavsiye eder. Resmi evraklara erişim konusu, ayrıca şeffaflık eksikliği, kendi görevleri sırasında özellikle Kosovalı gazetecilerin karşılaşmaya devam ettiği en önemli sorunlardan bir olmaya devam eder. Çoğu durumda onlara istenilen belge ve bilgiler verilmemektedir.101 Resmi Evraklara Erişim Yasasının 4.3.maddesi gereğince, Kosova Hükümeti, kamu çıkarın korunması amacıyla, hassas olarak ele alınabilecek evrakların listesini hazırlamalıdır. Ancak, Kosova Hükümeti 2003 yılından bu yana bu tür bir liste hazırlamamıştır. 100 İyi Yönetim, İnsan Hakları, Eşit İmkanlar ve Cinsiyet Konuları için tavsiye veren Daire verilerine dayanarak, 2010 yılında sadece 8 dilekçe ulaşmıştır. 101 Araştırma, “Gazeteciler ve Resmi Evraklara Erişim”, Kosova Uzman Gazeteciler Birliği (KUGB). 62 Resmi Evraklara Erişim Yasasının 10.maddesi gereğince, kamu evrakların kayılarının tutulması öngörülse de, pek çok kamu kurumda bu tür kayıtlar mevcut değilidir. Kosova belediyelerinden veya bakanlıklardan hiç biri, resmi web sayfalarından kamu evrakları kayıtlarını yayınlamamıştır.102 2010 yılında, Kosova Meclisi 2000/03-L-172 sayılı, şahsi verilerin Korunması Yasasını onaylamıştır. Ancak, Kosova vatandaşları, şahsi verilern korunmasıyla ilgili kendi hakları için çok az yada hiç bilgilenmemiştir.103 Yasa 29 Nisan 2010 tarihinde onaylansa da, yasanın uygulanmasını gözetleyecek olan sorumlu kurum, Şahsi Verileri Koruma Devlet Ajansı, henüz kurulmamıştır. Halk Avukatı Enstitüsü, daha önceki yasanın memnun edici seviyede uygulanmadığı sonucunu çıkarır. Bu yüzden, Uluslararası standartlar ile uyumda yeni yasanın uygulanması, yasa gereğince uygun ikinci yasamanın onaylanması, sorumlu kişilerin makam ve dairelerin oluşumu, ayrıca genel olarak kamu yetkilileri ve vatandaşların bilinçlendirilmesi için kampanyaların örgütlenmesi Kosova kurulmarı için aşılması gereken zorluk ve ayrıca istemidir. 4.16. Basın özgürlüğü Basın özgürlüğüyle ilgili Kosova hukuk sistemin, Kosova Cumhuriyeti Anayasası 104 ile güvence altında olmasına rağmen toplumumuzun en endişelendirici sorunlarından biri olmaya devam etmektedir. Kosovayla ilgili değişik raporlarda vurgulanan devamlı konulardan biri, basın özgürlüğü alanında uygun yasa altyapısı 105 ve bağımsız medya mekanizmaların bağımsızlığıdır. Halk Avukatı, ceza kanununda iftira ve aşağılamaya dahil edilmesiyle ilgili yasal güvensizlik, hukuki boşluk oluşturduğunu görür. Bu konun Ceza Kanunun değişmesiyle düzelmesine kalsa da, onun bu kanunda mevcudiyetinin kendisi de nedenli endişe teşkil etmektedir. Hukuki boşluğun yanı sıra ve mekanizmaların uygun bağımsızlık eksikliği, örneğin Bağımsız Medya Komisyonu (BMK) gibi, Halk Avukatı gazetecilere yönelik şiddettin uygulanması gerçeğiyle de çok endişelidir. 2010 yılın Mayıs ayında, “Koha Ditore” gazetesi ve “Kohavision” televizyon temsilcileri, Flaka ve Veton Surroi’ye yönelik tehtidler tespit edilmiştir. 2010 yılının Eylül ayında, “Klan Kosova” televizyon istasyonundan bir ekip saldırıya uğramıştır ve yasadışı bir şekilde Ferizovik’te “Gjon Serreqi” okul müdürün kendisi tarafından okul sınıfına kapatılmıştır. Aynı ayda, “Koha” medya evinden bir ekip, Kosova Polisin bir teğmeni tarafından Deçan polis istasyonunda yasadışı bir şekilde tutulmuştur. Aynı dönem içerisinde Sırpça dilinde Radyo Mitroviça editörü C. Milisavleviq Zveçan’da, patlayıcı madde ile saldırı düzenlenmiştir. 2010 yılı Kasım ayında, “Klan Kosova” TV genel Müdürü sn.Baton Haxhiu’ya Kosova Cumhuriyetinin bir siyasi parti temsilcisi tarafından, dolayısıyla Dardania Demokratik Birliğin temsilcisi tarafından tehtit kaydedilmiştir. “Sınırsız Muhabirler” gazetecileri koruma uluslararası 102 GAP, Parlamento Politikaları Analizi, Resmi Evraklara Erişim. Avrupa Komisyonun Kosova’yla ilgili İlerlemesi 2010. 104 Kosova Cumhuriyeti Anayasası, madde 42. 105 Avrupa Komisyonu Raporu 2010. 103 63 teşkilatının da tepkisini gösterdiği bir diğer vaka, Bağımsız Haber Ajansı “Kosovapress” gazetecisi sn. Sabahate Shala’nın tehtid edilmesi ve işten uzaklaştırılmasıdır. Yukarıda bahsedilen tüm vakalar, gazetecilerin çalıştığı siyasi, toplumsal ve güvenlik ortamlarının ve ifade ve basın özgürlüğün degrade edilmesi ağır durumunun net bir kanıtıdır. “Sınırsız Muhabirler” teşkilatının, 2010 yılının Dünya Basın Özgürlüğü Endeksinde, Kosova 92. yerde sınırlanmaktadır, geçen yıla kıyasen ise 75. sırada yer alıyordu. Yurdumuzda ifade özgürlüğünün bir yıl içerisinde 17 sıra düşmesi, bu alanda uluslararası toplumu tarafından Kosova Cumhuriyetinin nasıl göründüğünün bir kanıtı ve net göstergesidir. İfade özgürlüğü ve medya durumunda bir kötüye gitme gözlemlenir. Bu kötüye gitmeyi Avrupa Komisyonu da farketmiştir, 2010 Kosova İlerleme Raporunda, yurtta medya özgürlüğünün eksikliğini tespit etmektedir. Bir diğer büyük endişe, Kosova Gazeteciler Birliğinin de sürekli dikkat çektiği, yurttaki tek kamu yayınının, Kosova Radyon ve Televizyonunu (RTK) geçmiş ve günümüzde takip etmekte olan sorunlar da teşkil etmektedir. “Sınırsız Muhabirler” teşkilatının raporunda, Hükümetin doğrudan RTK kontrolünün özel vurguyla, altını çizmektedir. Fon ve yurtdışından yatırımların eksikliği, gazeteleri onların yararında reklam yapmazlarsa reklamları kaldıracaklarıyla tehdit eden, siyasi ve özel çıkar grupları baskısı karşısında zayıf bırakmıştır. Halk Avukatı, topluluklar dilinde bilgilendirme ve medyayla ilgili durumu memnun edici olmayan olarak değerlendirmektedir. Yayınların genişletirmesi ihtiyacı ortadadır, program kadroların güçlendirilmesi ayrıca toplulukların dilinde yazılı medyanın gelişimi. Kosova’nın genel ve özel olarak azınlıkları durumunu göz önüne alarak, devlet kurumları desteği olmadan bu durumun düzeltilmesinde imkan yoktur. Bu açıdan, Rom, Aşkali ve Mısırlılar topluluğu için medyanın kabul edilmez ve kötü medya durumunun özellikle altını çizmek gerekir. Medyanın, toplulukların toplumumuza entegrasyonunda önemli bir rolü olduğunu vurgulamak gerekir. Halk Avukatı, medya özgürlüğün tam anlamıyla saygı duyulmasının demokrasinin işlevselliği ve insan haklarının korunmasında çok önemli olduğunu tespit eder. Medya özgürlüğü ayrıca barışın ve demokratik süreçlerin sağlanmasında aktif rolü olabilecek vatandaşlar için temel konulardan biridir. Halk Avukatı, medya özgürlüğünün yükseltilmesi için gerekli alanın oluşmasında uygun kurumlar tarafından gereken tedbirleri alması için çağırıda bulunur. Özellikle, medyanın bilgilere uygun ve etkili erişimi ve aynı zamanda Kamu Evraklarına erişim Yasasının uygunca uygulamasını sağlamaya özel önem verilmelidir. Halk Avukatı, Kosova Meclisinden, bir defa ve daimi olarak RTK Kamu Yayının maliyesi konusunun çözülmesini talep eder, böylece tek kamu medyamız devlet politikaları ve değişik çıkar grupların etkisi dışında vatandaşların hizmetinde olur. Ayrıca, Halk Avukatı, Kosova Cumhuriyetinin demokrasi seviyesinin ölçüm birimlerinden biri ifade ve medya özgürlüğü olduğu kanaatindedir. Olduğu gibi, Kosova’nın üye olmaya amaçladığı, uluslararası kuruluşların değerlendirmesi açısından biri olamaya devam edecektir. Bu yüzden, Kosova medyaların özgürlük durumun tartışılması ve değerlendirilmesi için parlamenter kontrol ve girişim çok gereklidir. 64 Halk Avukatı Enstitüsü bu rapor dönemi içerisinde, Kosova Cumhuriyeti Anayasasının 42.maddesiyle ilgili özel vakalar kaydetmemiştir. 4.17. Toplanma Özgürlüğü Vatandaşların barışcıl toplanma hakkı, küresel bir hakktır, uluslararası normlarla da uyum içerisinde ve tam bir garanti sunan, Kosova Cumhuriyeti Anayasasının 43.maddesiyle de güvence altına alınmıştır. Herkesin barışça toplanma hakkı vardır.106 Bu hakkın uygulanması yasa ile öngörülenler dışında ve düzeni korumak için ve suçları önlemek, sağlık veya ahlakın korunması, diğerlerin hak ve özgürlüklerini korumak için ulusal güvenlik veya kamusal güvenlik çıkarında demokratik bir toplumda gerekli olanların dışında diğer sınırlamalara tabi tutulamaz.107 Bu madde, silahlı kuvvetler, polis veya devlet idarisi temsilcileri tarafından bu hakların uygulanması yasal kısıtlamaları durdurmaz. Halk Avukatı, geçen yılın raporunda 2008-2009, Kamu Toplanma Yasasının 12.maddesiyle ilgili endişelerini ortaya koymuştu, çünkü bu madde, Kosova’da hakların yorumlama temelini mecburi olarak olan, İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi pratikleri ile uyuşmadığı sayılan elemanlar içermektedir.108 Kosova Meclisinde onaylanan, Kamu Toplanma Yasasının 12.maddesi, 2008 yılında, Kosovalı milletvekilleri yetkilerin bir kısmını, toplanma düzenleyeni tarafından ad hoc belirlenen “nöbetçi” diye adlandırılanların eline verdiler. Sorumluluğun, devlet otoritelerinden, oturumları düzenleyenlere aktarılması, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinin 11.maddesi ilkeleriyle ters düşmektedir. Bu, devletin toplanma özgürlüğünü garanti etmek için sadece pasif tutum ile girişimde bulunmaması ile sınırlanamaz. Devletin yasal görevi, toplanmaya katılan ve örgütleyen kişilerin korunmasında aktif faaliyettir.109 Halk Avukatı, bir toplanmanın akışatında “nöbetçiler” etkilenirse, toplanmanın akıbeti, oturumu örgütleyenin amacına ulaşması açısından, örgtüleyenin beyan ettiği istekleri dışında çıkamayacağını gözlemlemiştir. Ancak, Kamu Toplantıları Yasasının 12.maddesi 2.noktasında öngörüldüğü gibi, “toplantının yapıldığı yerde bulunan maddi eşyalara katılımcıların zarar vermemesine dikkat etmesi görevi “nöbetçilere” aktarılamaz. Bu eylem, kamusal veya özel varlığın korunmasını da kapsar ve devlet yetkililerinin ve/veya özellikle bu alanda ve yasa ile izinlenen özelleşmiş ajansların, özel görevi olabilir, toplanmayı örgütleyen tarafından ad hoc belirtilen “nöbetçiler” ise bu açıda hazırlanmış ve yasal kişiler kategorisine ait değildir. 106 AİHS, neni 11. Kosova Cumhuriyeti Anayasası, madde 53. 108 Aynı yerde. 109 İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi (21 Haziran 1988 tarihli Karar, başvuru no. 10126/82). 107 65 Avrupa Mahkemesi, barışcıl bir toplanmanın etkili özgürlüğün, devlet tarafından izin verilerek ve girişimde bulunmadan etki göstermeyeceğin dikkatini çeker, ancak ihtiyaç duyulduğunda, bireyler arasındaki ilişkilerle ilgili bile olsa olumlu tedbirlerin alınması gerekir.110 Yukarıda bahsedilenlerden yola çıkarak, Halk Avukatı, Kamusal Toplanma Yasasının 12.maddesi 3.noktasının, “düzeni bozan, silah veya diğer tehlike araç taşırsa, veya yasak işaret taşıyan kişiyi katılımcıyı veya kamu toplanmanın yapıldığı yere yakın dolaşan kişiyi tutup polise teslim etmek” milletvekillerin “nöbetçilerine” aktardığı yasal görevi, kesin olarak devletin düzen organlarının görevidir ve başka hiçbir gerçek veya tüzesel kişiye aktarılamaz olduğunu tespit eder. Halk Avukatı, Kamusal Toplanma Yasasının Avrupa Standartları ile uyumlu şekilde, yukarıda bahsedilen maddenin değiştirilmesini ve tamamlanmasını,birkez daha tekrarlayarak tavsiye eder. 4.18. Dernek Kurma Özgürlüğü Herkesin diğerleriyle birlikte çıkarların korunması için sendika kurmayı ve girmeyi de kapsayarak dernekte örgütlenme hakkına sahiptir.111 Ayrıca, dernekleşme ve örgütlenme özgürlüğü, birkaç temel hak ve özgürlüklerin gerçekleşmesinin temelini oluşturur, örneğin ifade özgürlüğü.112 Kosova Cumhuriyeti Anayasası, dernek kurma özgürlüğü için garanti sunar, bu hak bir kuruluşun üyesi olsun veya olmasın, bir kuruluşun etkinliklerine katılmak için izin teymin etme ihtiyacı olmadan her vatandaşın kuruluş kurma hakkını tanır.113 Kosova Meclisi 2009 yılında, Sivil Toplum Kuruluşların Dernek Özgürlüğü Yasasını onaylamıştır. Bu yasa ile STK-ların kaydı ve silinmesi, iç yönetimi, statüsü ve maliye rapor istekleri süreç ve koşulları düzenlenmiştir. Ancak, bazı teknik aksaklıklardan dolayı, dolayısıyla bu yasasının belli maddelerinde uyulması yanlışlıkları, Kamu İdari Bakanlığı (KİB), 2010 yılının balşındaki yasasının değiştirilmesi ve tamamlaması sürecini başlatmıştır, Kosova Meclisi ise 25 Şubat 2010 tarihinde taslak yasanın öncülüklü taslak yasaları listesine girmesi konusunda karar almıştır.114 Genel olarak bu alanda bir ilerlemeden rapor edilemez. STK-lar, yasama alanında ve merkezi idaride etkisinin gerektiği kadar aktif değiller. Onların bu sürece katılımı ad hoc ve fonları uluslararası bağışlara bağlıdır. Bunun sonucundai STK-ların gözetim kapasitesi artışta olmasına rağmen hala sınırlıdır. Avrupa Komisyonu, Kosova’da faaliyet görmekte olan STK-larla ilgili endişelerini dile getirmiştir, ayrıca Kosova Hükümetin STK-lar için Yasanın değiştirilmesi ve tamamlanmasıyla ilgili girişimini vurgulayarak bunun sivil toplum tarafından ortaya atılan uyarılar da göz önüne alınmalıdır.115 Hükümetin, taslak yasasını hazırlamada çalışma grubuna, yasanın içeriksel değişikliklerine karşı olan sivil toplum temsilcileri de katıldı, özellikle de STK-ların mikrofinans girişimleriyle ilgili ve 110 Aynı yerde. AİHS, madde11. 112 Kosova Cumhuriyeti Anayasası, madde 40, AİHS, madde 10. 113 Aynı yerde, madde 44. 114 Kosova Cumhuriyeti Meclis Kararı, nr. 03-V-261, Priştine, 25 Şubat 2010. 115 Avrupa Komisyonu Kosovayla ilgili İlerleme Raporu, 2010. 111 66 MAP, ki burada mikrofinans kurumların özel bankaya dönüşmesine izin verilmesini istemektedirler. Çalışma grubu çalışmalarını ve değişiklikleri avrupa standartlarına uyugn olarak tamamladı, ancak, MAP-ın gönderdiği verziyon hükümetin çalışma grubunun anlaştığından farklıydı. Bu durumda sivil toplum tarafından da tepkiler vardı, kendileri Başbakanlık Dairesinden MAP tarafından yapılan değişikliklerin kabul edilmemesini istediler. Başbakanlık Dairesi STK dilekçesini kabul etti ve MAP-ye göre tasalak yasa reddedildi, hükümet grantı çalışma grubun başka bir toplantısı ise belirlenmişti. Eylülde, hükümet çalışma grubu çalışmasını tamamlamıştı, sivil topluluk tarafından ortaya atılan uyarıları da içererek ve değişikliklerle beraber taslak Kararı Kosova Meclisin onayı için gönderilmişti. Halk Avukatı, Kosova Meclisi tarafından görüşülen taslak kararı süreci sırasında, dolayısıyla parlamenter komisyonların, toplumun, uzmanlar grubunun ve sivil toplum tarafından değişik çıkar gruplarından çıkan uyarıların da göz önüne alınmasını tavsiye etti. Bu dönem içerisinde Halk Avukatı dernekleşme özgürlüğün ihlal edilmesiyle ilgili herhangi şikayet almamıştır. Bu dönem içerisinde STK-ların HAE ile işbirliği seviyesi yükseltilmiştir. Sivil toplum ile tartışmalar, belediyelerde ve Kosovanın değişik bölgesinde ayrıca STK-ların taleplerini HAE-ye yöneltmeleri, Kosova Cumhuriyeti vatandaşlarının çıkarında konuların ortaya atılması, Anayasa Mahkemesine veya diğer kamu kuruluşlarına, olumlu hareket açısında umut verici bir göstergedir. Bir STK grubun istemi, Milletveillerin Hak ve Sorumluluklarıyla ilgili Anayasa Mahkemesine yönelmesi başvurusu tipik bir örnektir. HAE bu konunun Anayasa Mahkemesi tarfından görüşülmesinde yeterli yasal etgen olduğu değerlendirdi. 22 Aralık 2010 tarihinde, Anayasa Mahkemesi, söz konusu yasada çatışan maddelerin uygulamasını iptal eden geciçi tedbir kararı aldı. 4.19. Seçme ve katılma hakkı Seçme hakkı temel haktır ve olduğu gibi İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinin 1163.maddesi ile ayrıca Kosova’da uygulanmakta olan diğer uluslararası araçlar ile uyumda Kosova Cumhuriyeti Anayasası ile117 Genel Seçim Yasası ile118 ve Kosova Cumhuriyeti Yerel Seçim Yasası ile öngörülür. 2010 yılında, seçimler değişik zorluklardan geçmiştir, yerel çapta olduğu gibi, merkezi çaptakiler de. 2009 yılında yerel seçimlerde meydana gelen düzensizliklerden dolayı Merkez Seçim Komisyonu (MSK), 31 Ocak 2010 tarihinde, Lipyan ve Prizren belediyesi başkanları için ikinci raund seçimlere gidilmesini tekrarladı. Seçimler Gilan belediyesinde de tekrarlandı, 14 mart 2010 tarihinde. Ayrıca, İstog belediye başkanı için olağanüstü seçimler vardı, 119 4 Nisan 2010 tarihinde düzenlenmiştir. 116 AİHS, Protokol 1, madde 3 Kosova Cumhuriyeti Anayasası, madde 45. 118 Kosova Cumhuriyeti Genel Seçim Yasası no. 03/L-073. 119 Bu seçimler, İstog Belediye Başkanı sn. Fadil Ferati, 30 ocak 2010 tarihinde vefaatından dolayı düzenlenmiştir. 117 67 Yeni belediyelerin oluşması sonucunda 20 Haziran 2010 tarihinde Parteş belediyesinde yerel ve başkan seçimleri düzenlenmiştir. 2009 yılında Rahovça’da belediye başkanı seçilen belediye başkanın istifasından dolayı, Kosova Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi kararından sonra 21 Kasım 2010 tarihinde ve 19 Aralık 2010 tarihinde olağan üstü seçimler düzenlendi. Yurta oluşan siyasi donma sonucunda, 2010 yılının son 3 ayında, 12 Aralık 2010 tarihinde Kosova Cumhuriyetinin 37 belediyesinde Olağan üstü parlamenter seçimleri düzenlendi. MSK raporuna dayanarak,120 bu seçimlerde toplam Seçimyeri Konseyine 19.241 üye çalıştı ve Oylama Merkezleri içerisinde 6.447 kişi teknik çalışan olarak eğitildi. Oylama yerlerin sayısı 2010 yılında arttı, çünkü MSK –ya göre bir OY seçmen sayısı 750 den 950 seçmene yükselmiştir. Halk Avukatı Enstitüsü, yasal ve anayasal yetkileri ve sorumluluklarına dayanarak, ayrıca seçimlerin akıbeti için 2010 yılı parlamenter seçimlerinde neredeyse Kosova Cumhuriyetinin bütün belediyelerinde gözetmen olarak katılmıştır, burada istisna olarak Leposaviç ve Zubin Potok belediyeleridir. HAE temsilcilerinden toplam 142 oylama merkezi ve 208 oylama yeri ziyaret edilmiştir. Oylama süreci, tutuklu kişilerin bulunduğu veya engelli kişilerin bulunduğu yerlerde de gözetlenmiştir, mesela gözaltı merkezleri, Dubrava Temyiz Merkezi, Ştimye Akl, Denge Sağlık Evi vb. Halk Avukatı, alandan işbirlikçilerin raporlarına dayaranak bu seçimleri sakin ve olaysız olarak değerlendirdi ancak bu seçimler devamda verilen düzensizliklerle takib edilmiştir: İşlevsel olamayan veya ışığı zayıf olan doğrulama lambaları; Çoğu oylama yerindeki, düşük kalitedeki püskürtme spreyleri; Seçmenler listeleri tam değildi; Aile oylaması; Oylama kabinlerindeki adaylar listeleri(çoğu durumda) bir siyasi oluşum sayfasında hatta beş sayıya kadar işaretlenmiş olarak duruyordu. Seçmenler isimlerini listede bulamıyordu; Oylmanın gecikmesine ve beklemeye neden olan malzemelerin hazırlanmasındaki gecikme; Oy hakkı ile kurumların Belediye Seçim Komiserliği tarafından haber edilmemesi ve bu haktan mahrum bırakması örn: İpek’te bulunan yaşlıların yerleştirildiği Entegre Merkezleri. Halk Avukatı gözetimi sırasında, Skenderay, Drenas ve Deçan’da seçim sürecinde ağır ihlallerin olduğunu vurgular: Oylama yerlerinde herhangi siyasi parti yandaşları tarafından girişimler Aile oylamasıyla ilgili sorunla, bir kişinin bütün ailesi adına oylaması sırasında Yukarıda bahsedilen, HAE gözetim ekipleri tarafından tespit edilen düzensizlikler, seçim sürecine aykırıdır ve Kosova Ceza Usulüleri Kanunu (KCUK)ile öngördüğü gibi suç eylemi oluşturur. 120 Bakınız www.kqz-ks.org, (04.2011). 68 KCUK-ya göre oyların kötüye kullanılması, XVI. bölümde yer alan suç eylemini oluşturmaktadır.121 MSK birkaç belediyede seçim sonuçlarını iptal etmiştir ve 9 Ocak 2011 tarihinde, Drenas, Skenderay, Deçan Belediyesinde, Lipyan ve Malişeva Belediyesinde kısmen ve Mitroviça belediyesinde seçimlerin tekrardan yapılması planlanır. Seçimin gözleminden ortaya çıkan endişelere dayanarak ve seçimlerin gözetimi sırasında tespit edilen ve Kosova Cumhuriyeti vatandaşlarının endişelerine dayanarak, Halk Avukatı bir tavsiye mektubu hazırladı122 kurumlar tarafından yasa ile öngörülen eylemlerin alınmasını isteyerek, resmi görev gereğince soruşturmaların başlatılması, oyların kötüye kullanmasında onaylanan vakalar için böylece bunlar yapanlar yasa önüne çıkarılabilsin. Halk Avukatı, yetkili kurumlara yönelttiği, Kosova Cumhuriyeti Başkanı G.Y.’dan başlayarak, İç İşleri Bakanlığı; Seçim Şikayet ve Temyiz Panel Başkanı; Kosova Cumhuriyeti Yargı ve Baş Savcı Konseyi Başkanı gibi, bu tavsiye mektubu aracılığıyla gereken eylemlerin acilen yapılmasını talep etti. 4.20. Mülkiyet hakkı Mülkiyet hakkı Kosova Cumhuriyeti Anayasası ile güvence altına alınmıştır. 123 Bu güvenceye göre, hiç kimse kendi mülkünün keyfi olarak kısıtlanamaz. Kosova’da mal-hukuk sorunları, savaştan on yıl sonra, hassas bir sorun olmaya devam eder. Kosova’da kamu kurumları, temel mülk haklarının karşılaşmaya devam eder. Kosova’da mülk sorunları değişik türdendi. Kamu altyapının gelişimi amacıyla, özel mülkiyetin kamulaştırılması, arazilerin ve inşaatların izinsiz gaspı, arazilerin ve mülklerin kayıt sistemi, ayrıca Kosova’da yaşayan ve bayağı mevcut olan tüm toplulukların kültürel ve dini mirasın korunmasıdır. Kosova’da uygulanmakta olan yasal normları gereğince, bireylerin ve tüzesel kişilerin kendi mülklerin olması, kullanma ve satma hakkına sahiptirler. Belli durumlarda, devletin mülkiyet hakkını gerçekleştirmeyi kısıtlayabilir. Eğer devlet bir kişinin mülkiyet hakkını kısıtlar, yoksun bırakır veya mülkiyet hakkını gerçekleştirmeyi kontrol ederse, net, erişilir ve keyfi kararlardan koruyan, bunu sadece yasaya dayanarak yapabilir. 124 Kosova’da kamulaştırma konusu yasa ile düzenlenmiştir.125 Bu yasa ile devlet bir kişinin taşınılmaz mülkiyetin kamulaştırılmasıyla ilgili kural ve koşullar belirlenir. Bu yasa ile kamulaştırmanın yapılması veya mülkiyetin sınırlanması, tazminat tutar ve ödemesini kullanılacak olan kural ve süreçler belirler. Kamu kurumları tarafından kamulaştırma veya mülkiyet hakkından yoksun bırakılması sadece yasaya dayanır olması lazım. Yoksa, mülkiyet hakkın kamulaştırılması ve yoksun bırakılması yasadışı ve keyfidir. 121 Kosova Ceza Usulleri Kanunu, RA-2003/25, tarih 6 Temmuz 2003. Bakınız http://ombudspersonkosovo.org, Kosova Cumhuriyeti parlamenter seçimlerin gözetim Raporu, tarih 12 Şubat 2011. 123 Kosova Cumhuriyeti Anayasası, madde 46. 124 AİHS protokolü, madde 1. 125 Yasa No. 03/L-139, taşınılmaz malın kamulaştırılması. 122 69 Halk Avukatı Enstitüsünde, Kosova vatandaşları, tazminat anlaşmasının ihlal ettiklerinden kamu kuruluşlarına karşı şikayet etmektedirler. Bu tür bir vakaya Priştine’de “Peyton” semtinde alt geçit inşaat sırasında yıkılan dükkan sahipleri benzer durumdadır. Priştine Belediyesi, kamulaştıran makam olarak 126 yapılan anlaşmaya göre (Priştine Belediyesi ve bireysel sahipleri arasında) bu dükklanların yeniden inşaat edilmesi süresine uymamıştır, ayrıca inşaat planını değiştirmiştir, bununla dükkan sahiplerine maddi olarak da zarar verilmiştir. İHAS-a göre, tüm kamu kurumları mülkiyet hakkına uymakla ve korumakla yükümlüdür. Bu, devletin mülkiyet hakkını gerçeklştirmesini keyfi olarak engellememesi gerektiği anlama gelir, ayrıca bu tür bir engelin durdurulması veya düzeltilmesi tedbirleri alması lazım. Bu yargıcın görevidir, kendisi mülkiyet hakların gerçeklemesi için haksız olarak engellenmesini önlemelidir ve bireyi haksızlıktan korumalıdır. Etkili hukuk araç hakkı veya mülkiyet hakkın gerçekleşmesini engelleyen belli bir karara karşı şikayet hakkı Anayasa ve uluslararası araçlarla sağlanmıştır.127 Pratik açıdan İHAS anlayışına göre, bu devletin mülkiyet hakkının etkili bir şekilde korunmasıyla yükümlüdür, burada hukuk araçları veya idari araçları da dahil olmak üzere, ayrıca gereksiz gecikme olmadan faaliyet gören uygulayıcı mekanizmalar. Pek çok vakada yetkili mahkemeler, bireylerin mülkiyet hakkının korunmasında, kendi kararlarını uygulamayarak başarısızdır. Bu tür vakalar Halk Avukatı Enstitüsünde kaydedilmiştir, mesela Priştine Belediye Mahkemesi, 2008 yılından bu yana NN şahıs tarafından ruhsatsız binanın yıkımı kararını icra etmedi (veriler HAE arşivinde bulunur), bu semt sakinlerinin kendi mülklerini serbestçe kullanmada engeller. Ruhsatsız inşaat konuları ve gayri semtlerin oluşumu, tüm Kosova’da endişe verici bir sorun olmaya devam etmektedir. Çoğu belediye yasadışı inşaat konusunu belli bir miktarda düzenlemiştir, onları yasallaştırarak veya uzaklaştırarak/yıkarak. Benzer bir inşaat kontrolünü Priştine belediyesi de başlatmıştır, ruhsatsız inşaatların ele alınması Yönetmeliğini onaylayarak128 mevcut ruhsatız inşaatların ele alınması amacıyla ve gelecekte bu tür inşaatlar durdurmak amacıyla. Bu yönetmeliği göre Şehirleşme, Kadastro ve Çevre Koruma Müdürlüğü, yürürlüğe girdiği günden 90 günlük zaman süresi içerisinde ruhsatsız binların kaydını yapar.129 En büyük çakışmalar, hiç kuşkusuz savaştan sonra 1998-1999 yıllarında Kosova’da meydana gelmiştir. Daha da eski olanlar var, mahkemeler ve kadastro daireli aracılığıyla yasal aktarmayı yapmayan ihmalkar vatandaşlardan dolayı. Pek çok durumda, eski mirasçılar hayatta değildir. Onların mülklerinde değişik türden dönüşüme maruz kalmıştır, zamanında mülkiyet aktarılması yapılmadığından dolayı. Bununla bir şekilde mal vergisinden kaçınması amaçlar. Daha karmaşık durumlar, bir mülk birkaç sefer satıldığındadır. Satın alanlar ev inşa etmişlerdir, veya iş yerleri kurmuşlardır, ancak yasal olarak bu onların mülkleri değildir. Bu durum özellikle 1999 yılından sonra Kosova’da mevcuttur. HAE-de NN şikayetçisinin vakası kaydedilmiştir (HAE tarafıdnan kimliği bilinen kişi ) 359/2009, kendisi 1999 yılında bir daire satın almış ve bununla ilgili gerekli evraklara sahiptir. Mülkiyet ve konut konuları Müdürlüğü, şikayetçinin lehine karar almıştır. Aynı zamanda, aynı mülk, üçüncü 126 Kamulaştıran organ kavramı kamu kurum veya devlet kurumu sinonimi olarak kullanılır. Bakınız Kosova Cumhuriyeti Anayasası, madde 46; AİHS, madde 13, ve madde 6, p. 1. 128 Bakınız Ruhsatsız inşaatların ele alınması Yönetmeliği, Priştine Belediyesi, Yerel Özyönetim Yasasına dayanarak 03/L-04,İnşaat Yasası 2004/37,Priştine Belediye Tüzüğüne 01 no 110 – 455 129 Aynı yerde. 127 70 şahıs tarafından sahte evraklarla tekrar satılmıştır ve satış sözleşmesi Priştine Belediye Mahkemesi tarafından onaylanmıştır. Şikayeti sunan, Priştine Belediye Mahkmesinde geliştirilen mülkiyet çakışmasından sonra kendisi 15 gün içerisinde dairesini serbestleştirilmesi emredilmiştir. Bu konuyla ilgili aynı mülk için iki defa karar alınmıştır: birincisi Mülkiyet Konut Konuları Müdürlüğünden ve ikincisi Priştine Belediye Mahkemesi tarafından. Bu iki kamu kurumun kararları birbiriyle terstir. Mağdur ise suçsuz vatandaştır. Kosova’da yürürlükteki yasalar, mülkiyetin kaydına imkan verir, mevcut evraklara dayanarak, ki bu her mülkün, sahibin ve ekonomi gelişimin serbest ticaretin işlevinde olmasını sağlar. Mülkiyet hakkın belgelenmesi ise kurumlar ve değişik mekanizmalar aracılığıyla mülk hakkının tanıtılması ve korunması için güçlü bir baz oluşturur. Kosova Kadastro Ajansına göre, Kosova’da mevcut mülk sahipleri ile alandaki durum arasında belli bir fark vardır, çünlü mülklerin yasal kaydı gereken seviyede yapılamamıştır. Bu, savaş sırasında ve savaştan sonra Sırp devleti tarafın kaybedilen veya alınan kadastro evraklarının eksikliğinin sonucudur. Ancaki Kosova’da kamu kurumları arasında işbirliğin olmaması ve koordine edilmemesi eksikliği kadastro evraklarıyla ilgili durumu daha da zorlaştırmaktadır. HAE-ye (HAE tarafıdnan kimliği bilinen kişi ) şikayetçi NN geldi, mülkiyet hakkını kanıtlayan tüm evrakların Kosova savaşı sırasında ortadan kaldırıldığını onaylar. Kosova’nın kadastro kayıtlarında onun mülkü hiç görülmemektedir. Yetkililere, şikayeti sunan evraklarını Sırbistan’da aramalıdır. Bu tür benzeri vakalar çoktur, Kosova’da evrakların eksikliğinde sahiplerin mülklerini serbestçe kullanmada engellenir. Bu yüzden Kosova kamu kurumların acil görevi, özellikle de Hükümetin, kadastro kayıtlarında tespit edimleyen mülk sahiplerinin mülklerini kaydetmelerine yasal çözüm sunulmalıdır, böyle onları serbestçe kullanabilirler. Kadastro kayıtlarına mülklerin kayıt edilmesi sorunuyla, Kosova Dini Topluluklar da karşılaşır. (bununla ilgili daha geniş olarak bu raporun Yasa önünde eşitlik kısmına bakınız). Kosova Mülkiyet Ajansı ile sorunlar hala gündemdedir. Şimdiye kadar bu Ajansta yaklaşık 40.000 başvuru kaydedilmiştir. Bunlardan 26.000 görüşüldü, bunlardan yaklaşık 17.000 ise çözülmüştür. Olağan üstü bir sorun olmaya devam eden, Mitroviça’nın kuzeyindeki çözülmemiş mülklerin zaptı konusudur. Tipik vaka NN şikayetçinin (HAE tarafıdnan kimliği bilinen kişi ) vakasıdır, kendisi mülkünün Kuzey Mitroviça’da bulunduğunu ve Kosova Mülkiyet Ajansı idarisi altında olduğunu onaylar. Mülkü için ona hiçbir zaman kira şeklinde telafi yapılmamıştır. Kendisinin Güney Mitroviça’da kullandığı mülk için ise, aynı bu da Kosova Mülkiyet Ajansı idarisinde olan, her ay kira ödemek zorundadır, çünkü aksi halde uzaklaştırılmakla tehtid edilir. Bu vaka da Kosova Mülkiyet Ajansın daha önceki yıllarda da olduğu gibi, kira verme ve kira alma şemasının uygulamasında başarısız olmaya devam etmektedir. Kosova Mülkiyet Ajansının, Mülkiyet ve Konut Konuları Müdürlüğü varisi olarak, çalışma süresini gözönüne alarak, acilen ve kendi yasal misyonunu çok kesin bir şekilde yerine getirmesi gerek, bir şema oluşturması, burada mülkiyet hakkı taşıyanlara kira veya uygun telafiyi de kapsamalıdır, ki bu mülkler onların idarisinde Mitroviça’nın kuzeyinde bulunur. 71 Yukarıda söylenenlerden, yasal çerçevenin olmasına rağmen, Kosova’da mülkiyet sorunları, aynı geçen yıllarda olduğu gibi devam etmektedir. Mülkiyet hakkının korunmasında kurumların başarısızlığı hala görülmektedir. Küçük bir ilerleme görülmektedir ancak hala yapılması gerekenler var. Kosova Hükümetin görevi, anayasa ile öngörüldüğü gibi, yerel ve uluslararası araçlarla mülkiyet hakkını korumaktır ve her kişiye, tam anlamında, engelsizce, mülkiyet hakkını kullanma imkanı vermektir. Bunun, Kosova’nın siyasi ve ekonomik kalkınmasında katkısı olacaktır. 4.21. Eğitim Hakkı Kosova Cumhuriyeti Anayasası ile hak nitelikteğindeki eğitim hakkı, kamu fonlarından finanse edilen ücretsiz ve zorunlu temel eğitim hakkını öngörmektedir. Eğitim yasa ile düzenlenir ve kamu fonlarından maliye edilir”130. Anayasa kamu kurumlarını, enegelliler dahil, tüm bireylere eşit eğitim imkanlarını sağlamakla yükümlü kılar.131 Bunu, Kosova Cumhuriyetinde doğrudan uygulanan, Temel İnsan Hak ve Özgürlükleri Koruma Avrupa Sözleşmesi de güvence altına alır.132 Eğitim konusu ve eğitilme hakkı konusu Kosova Cumhuriyetin Belediyelerde Eğitim Yasasının onaylanması ile ilerleme kaydetmiştir.133 Bu yasa ile, merkezden yetkiler yerel seviyeye altarılmaktadır. Bu desentralizasyon süreci okul seviyesine yetkilerin aktarılmasını içerir, böylece okullara kendi bütçelerini işletme ve planlama izinlenir. Bu olumlu bir adımdır, çünkü yerel yönetim, belli bir toplumun gerçek ihtiyaçlarını değerlendirmek için daha büyük imkanları oluşur. Her nasılsa, Eğitim Bilim ve Teknoloji Bakanlığı (EBTB) eğitimin gelişimi için politikaların, yasaların hazırlanması ve uygulanması da dahil olmak üzerei Kosova bilim ve yüksek eğitimin gelişimi dahil eder; ayırımcılıksız eğitim sisiteminin tanıtımı, eğitim için her bireyin hakkının saygı duyulduğu; Kosova’daki tüm eğitim verenlerin genel sertifikalama sisteminin kurulması ve işletilmesi.134 Söz konusu yasa gereğince, belediye eğitim müdürlükler, öğretmenlerin ve okul müdürlerinin istihdamından; öğretmenlerin ve yardımcı çalışanların ödenmesi; okulların altyapısı ve bakımı; öğretmenlerin ve idari çalışanların eğitimi; okulların gözetimi vb. sorumludur.135 EBTB yetkililerine göre, Üniversite Öncesi Eğitim için Taslak Yasa tartışma aşamasındadır. Bu Yasa ike ilk ve orta okulun mecburi olduğu amaçlanırken, okullara maliye özerkliği de verilmektedir. 130 Kosova Cumhuriyeti Anayasası, madde 47, fık. 1. Aynı yerde, madde 47. fık 2. 132 AİHS-nin 4no.lu Protokolü , madde 2: “Hiç kimsenin eğitim hakkı alınamaz. Devlet, eğitim ve öğretim alanında işlevselliğin uygulamasını üstlenir, dini ve felsefi inançları doğrultusunda eğitim be öğretimi sağlamak için velilerin haklarını sayar” 133 Bakınız Kosova Cumhuriyeti Belediyelerinde Eğitim Yasası, no. 03/L – 068. 134 Aynı yerde, madde 3. 135 Aynı yerde, madde 5. 131 72 Kosova toplumunun genel durumunu göz önünde bulundurarak, dolayısıyla eğitimin de, Halk Avukatı bu tür başlangıçları selamlar ve teşvik eder. 2007 yılında EBTB “2007-2017 Kosova’da üniversite öncesi eğitimin gelişmesi stratejisi” evrakını yayınlamıştır. Bu stratejinin objektiflerine göre, Müfredat Çerçevesinin yeniden görüşülmesi ve onaylanması öngörülür. EBTB diğer kurumlarla işbirliğinde okul müfredatların geliştirlmesi ve Avrupa Birliği tarafından öğrencilerin sahip olmasında istenilen temel beceri standartların içerilmesinde çalışır. Müfredat Çerçevesi, Kosova’da eğitim sisiteminde yeni dönem reformlarında temel evrakı oluşturmaktadır. Bunun içerisinde, EBTB Müfredat Çerçevesini hazırlamıştır, bu evrak 2010 yılın Mayıs ayında aleni tartışmaya çıkarılmıştır. Ancak, şimdiye kadar çeşitli uluslararası uzmanların düşüncelerinden ötürü, bunun sadece birinci sınıfta mı yoksa altıncı ve onuncu sınıfta da mı uygulnaması gerektiği konusundan dolayı şimdiye kadar onaylanmamıştır.136 Halk Avukatı Enstitüsü alt öğrenim için müfredatların en kısa zamanda onaylanmasını istiyor, öğrenciler okul kitaplarıyla abartı yüklenilmektedir. Okullarda şiddet, hala endişelendirici bir durum kalmaya devam eder. 26 Mayıs 2008 tarihinde, asosyal davranış ve suç olaylarıyla ilgili EBTB, İç İşleri Bakanlığı, Adalet Bakanlığı, Kosova Yargı Konseyi ve İş ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ile bir işbirliği anlaşmasını imzaladı. Buna rağmen, okullarda şiddet ve suç davranışları, hala mevcuttur. Hatta bazı durumlarda trajik sonuçludur.137 Bazı okul müdürleri okul binalaraı alanı içerisinde gözetim kameraları yerleştirdi. Ayrıca, bazı okullarda, okul alanları içerisinde özel güvenlikçiler de örgütlenmiştir, güvenlikçilerin ödenmesi ise öğrencilerin kendi katkısı ile yapılır. Okullarda güvenlik, Eğitim Bilim ve Teknoloji Bakanlığının sorumluluğudur ve bazı okullarda öğrencilerin katkıda bulunup güvenlik ile ilgili girişimi her ne kadar yerinde olsa da ve etkili olsa da buna izin verilemez. Halk Avukatı, diğer devlet kurumları ile yakın işbirliği sayesinde, EBTB-nin öğrenci ve öğretmenler için daha güvenli ve daha rahat bir ortam oluşturmak için ayrıntılı bir eylem planı geliştirmesini önerir. Bir diğer sorun, eğitim sistemini devamlı olarak takip etmekte olan, okul ortamları eksikliğidir. Bu yıl içerisinde EBTB bazı okul binaların inşaatı için projeleri gerçekleştirdiyse de ve diğer birkaç okulun inşaatı için araçları ayırmış olsa da Kosova’nın bazı okullarında hala üç vardiyada ders yapılmaktadır ve sınıflarda çok sayıdaki öğrenci sayısıyla. Bazı durumlarda bir sınıfta öğrenci sayısı 47-ye kadar ulaşmaktadır,138 ki bu etkili ders takibini ve ders vermeyi imkansız kılar. Eğitim hakkının uygulanması açısından endişelendirici bir olay olarak kalmaya devam eden okulun terk edilmesi ve okuma yazma bilmeme konusudur. Okulların terk edilmesi genel olarak kırsal bölgelerde vurgulanmaktadır. Okullarını terk edilmesine katkısı olan: ağır ekonomi koşulları; aileler tarafından yeterli desteğin olmaması; ataerkil zihniyet, bazı bölgelerde (özellikler 136 EBTB bakanı sn.Enver Hoxhaj’ın “Kosova Sot” gazetesine verdiği röportajı, 28Aralık 2010 tarihi. Ferizovik’te “Kuvendi i Arbrit” lise ortamında cinayet teşebbüsü girişimi, bu durumda üç öğrenci yaralandı. 138 Poduyeva BEM sn. Nexhmi Rudari’nin beyanatı, “Zeri” gazetesi, Pazartesi, 4 ekim 2010 tarihi. Ayrıca bakınız Priştine “Xhevdet Doda” lisesi Aralık 2010. 137 73 kız öğrenciler için) okulun uzakta olması; göç; okulun gerçek rolüyle ilgili yetersiz bilgi ve ayrıca intikam olayları nedenleridir.139 Halk Avukatı Enstitüsü, EBTB-ye belediye eğitim müdürlükleri ile işbirliğinde, eğitim önemi hakkında, özellikle kırsal bölgelerde, öğrenciler ve ebeveynleri için bilinçlendirme kampanyasının örgütlenmesini tavsiye eder. Ayrıca, Halk Avukatı, okulların terk edilmesi olaylarının azlamasını etkileyecek olan, ihtiyaçlı ailelere, ulaşımın sağlanması için destek şekillerin bulunmasını tavsiye eder. EBTB belediye eğitim müdürlükleri ile işbirliğinde, birkaç yıldır, büyüklerin eğitimi ve gayri eğitim programını geliştirmektedir, bununla genel olarak okuma yazma seviyesi belli sayıda etkilenmiştir. Ancak Kosova Cumhuriyetinde okuma yazma bilmeyen kişi sayısı endişelendirici durumdadır. Azınlık topluluğu öğrencilerin eğitim sürecine katılım seviyesi hala düşük seviyededir. Kosova Hükümetin 2007 yılında, “2007-2017 Rom, Aşkali ve Mısırlı Toplumunun Entegrasyon Stratejisi”ne rağmen, istatistikle onların eğitim sürecine katılımı hala çok düşük seviyede olduğunu kanıtlar.140 Yukarıda bahsedilen toplulukların mensupları tarafından okulların terk edilmesi genel olarak ağır ekonomi durumundan dolayı, ancak ebeveynlerin çocukları için öğretimin önemini bilmemesinden de kaynaklanmaktadır. EBTB, Türkçe ve Boşnakça, I. sınıftan XIII. sınıfa kadar plan – programlar hazırlamıştır, aryıca 2010 yılında bu toplulukların dilinde birkaç eğitim ders kitabını yayınlamıştır. Ancak, Meselek orta okulları ve liselerde eğitim kitapların bu topluluların dilinde eksikliği hala mevcuttur. Halk Avukatı, Kosova Cumhuriyeti Hükümetinden, özellikle de EBTB-den, Kosova Cumhuriyetinde azınlık topluluğun entegrasyonu için stratejinin uygulanmasında somut adımlar almasını talep eder. Sırp topluluğu, ayrıca Rom ve Goralılar topluluğunun bir kısmı, Kosova eğitim sisitemi dışında kalmaya devam etmektedirler. Bu topluluklar Sırbistan Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı tarafından servis edilen eğitim plan ve programlarına göre paralel bir eğitim sistemin örgütlenmesi ile çalışmaya devam etmektedirler. Bu şekilde, iki ayrı eğitim sistemi, öğrencilerin kendileri arasında entegrasyonu ve etkileşimini engellemektedir, ancak, bu Rom ve Goralı topluluğundan eğitimenleri de etkiler. Son aylarda, Sırp çoğunluğundaki bazı yerleşim yerindeki öğretmenler, Kosova Cumhuriyeti Eğitim Müdürlüğü ile iş sözleşmelerini imzalamaya devam ediyor, ancak, bu doğrultuda Sırp topluluğu arasında belirsizlikler var, bu yüzden bunların bir kısmı Eğitim belediye müdürlükleri ile Kosova Cumhuriyeti Eğitim Sistemin parçası olmak için, iş sözleşmeleri imzalamada tereddüt eder.141 Öğretmenlerin motivasyonuyla ilgili bazı ilerlemeler gözlemlenir. Eğitim çalışanların sosyal konumunu olumlu etkileyeni Kosova Cumhuriyeti Sivil Hizmet Yasasına öğretmenlerin dahil 139 Feriziovik Belediyesinden N.N. şikayetçinin Halk Avukatı Enstitüsüne kayıt edilen olayda, kendisinin 9 çocuğunun 2010 yılının şubat ayından beri, şikayetçinin kan davasında bulunduğu aile tarafından intikam korkusundan dolayı okula dersleri devam etme durumunda olmadığını söyledi. 140 Bakınız“Kosova’da Eğitim İstatistikleri 2009/2010”, Eğitim Bilim ve Teknoloji Bakanlığı tarafından yayınlanmıştır. 141 Partei Belediye Başkanı, sn. Nenad Cvetkoviq gazete “Koha Ditore” tarih 6 Ocak 2011. 74 edilmemesi beklenmektedir.142 Bununla ödeme politikaları ve idari süreçlerinde esnekliğe yer verilir, ki bunun Kosova’da öğretmenlerin sosyal konumunu olumlu etkilemesinde değişiklikler getirmesi beklenir. Diğer yandan, EBTB programı, öğretmenlerin yeniden kalifiyesi ve avansı için onların profesyonel yükselişini etkilemesinin yanı sıra ödeme şekillerinde de etkisi olacaktır. Son yıllarda Priştine Üniversitesi, yeni öğrenci sayısını yükseltmiştir. Ancak, Priştine Üniversitesini birkaç yılldır takib eden sorunlardan biri uygun öğretim kitaplarının eksikliğidir. Öğrenciler literatür eksikliğinden dolayı, dersler sırasında tutabildikleri değişik notlardan veya “skript” diye adlandırılan metinlerden çalışmak zorunda kalıyorlar, ki bununla öğrencilere iyi bir öğrenim görmelerini gerçekletirmelerini zorlaştırmaktadır. Şu ana kadar EBTB ve Priştine Üniversitesi, bu durumun düzelmesi konusunda her hangi girişimde bulunmamıştır. Maalesef, Üniversite Eğitimin Özel Sektöründan rekabete rağmen, öğrenime yeni metotların sokulması için bireysel çabalara rağmen, ayrıca birkaç üniversite kitapların yayınlanması üniversite eğitimi seviyesinin belirgin yükselişini etkilememiştir. 4.22. Sanat ve Bilim Özgürlüğü Sanat ve bilim özgürlüğü, Kosova Cumhuriyeti Anayasası ile güvence altına alınmıştır143 ve Kosova Cumhuriyetinde doğrudan uygulanmakta olan insan hakları uluslararası araçları ile uyumdadır.144 Yazarın hakları en eski entelektüel mülk şeklidir ve burada edebiyat, bilim ve sanat alanında yazarların haklarını da içermektedir. Entelektüel mülkten çıkan diğer her türlü hakka kıyasen, yazar hakları en fazla ihlal edilenlerdir. Kosova Cumhuriyeti Meclisi, yazar hakkı ve diğer yakın haklar Yasasını onayladı, bunun amacı genel olarak entelektüel mülkün korunması ve gelişmi amaçlanmaktadır ve özel olarak yazar haklarının korunmasını.145 Kosova’da entelektüel mülk hakkı, yukarıda adı geçen yasanın dışında devamdaki yasalarala da korunmaktadır: Patent Yasası; Sanayi Tasarım Yasası ve Ticari Markalar Yasası.146 Bu rapor dönemi içerisinde Halk Avukatı Enstitüsü, sanat ve bilim hakkının ihlaliyle ilgili hiçbir şikayet almamıştır. Tüm bunlar, yürürlükteki yasaların vermiş olduğu imkanların genel olarak bilgi eksikliğinden dolayı olmaktadır. Tam olarak bu da mahkemelerin bu yasasnın ihlalinin amaçlandığı hiçbir vakası olmamasının sebebidir. 142 Kosova Cumhuriyeti Sivil Hizmet Çalışanları Yasası” no. 03/L – 149, madde 4, fıkra 1. Kosova Cumhuriyeti Anayasası, madde 48. 144 Madde AİHS, madde10; Sivil ve Siyasi Haklar için Uluslararası anlaşması, madde 19. 145 Yazar ve diğer yakın haklar Yasası no 2004/45, 29 Haziran 2006. 146 Bakınız Patent Yasası 2004/49; Sanayi Tasarım Yasası, 2005/02 L 45; Ticari Markalar Yasası, 2006/2 L 54. 143 75 4.23. Çalışma ve mesleğini icra etme hakkı Çalışma ve mesleğini icra etme hakkı, Kosova Cumhuriyeti Anayasası ile güvence altına alınan temel insan haklarından biridir. Bu hak, uluslararası hukuki araçları ile de düzenlenir ve korunur, Uluslararası Çalışma Kuruluşunun sözleşme ve tavsiyelerin olduğu gibi. Kosova Meclisi tarafından İş Yasasının onaylanmasından sonra147, bu hak diğer yerli bir yasal araç ile de korunmaktadır, kamu setköründe olduğu gibi özel sektörde de, iş ilişkisinden çıkan hak ve yükümlükleri belirleyen ve çalışanların haklarını daha etkili koruma sunmaktadır. 148 Halk Avukatı, ekonomi ve sosyal hakları alanında her türlü olumlu girişimi selamlar, özellikle de çalışma ilişikisinin düzenlemesini ve tüm kamu kurumların ve bu yasa normların pratikte uygulanması için relevant aktörlerini teşvik eder. Kosova’da işsizlik konusu, Kosova’nın tüm vatandaşlarının karşılaştığı, en ciddi sosyal konu olarak kalmaya devam etmektedir. Büyük işsizlik dışında, pratikte, iş hakkı ve özellikle de çalışma hakkıyla ilgili, Kosova kamu kurumların, tüm yasal hükümlerini uygulamamaktadırlar ve iş ve mesleğini icra etme hakkında devamlı ihlaller olduğunu göstermektedir. Halk Avukatı Enstitüsü, anayasal ve yasal çalışma süresi içerisinde devamlı olarak bu alanı takip etmiştir. İş ve Sosyal Güvenlik Bakanlığın (İSGB) mevcut verilerine göre, 2010 yılında, işsizlik seviyesinde bir düşüş kaydetmiştir. 2009 yılında, istihdam kamu hizmetlerinde kayıtlı olan, Kosova’da 338.895 kişi işsizdi. 2010 yılında ise 335.926 kişi işsiz kaydedilmiştir, bunlardan 160.065-i kadın ve 175.861-i erkekti. Bu veriler, İSGB-nin İş ve İstihdam Departmanı tarafından hazırlanan, 2009/2010 yılı Performans Raporuna dayananır.149 İSGB değerlendirmelerine göre aktif nüfusun yaklaşık %38 ila %40 arası civarıda işsizdir. Büyük olasılıkla, bu şifreler işsizliğin gerçek durumunu göstermemektedir, çünkü pek çok işsiz kişi kamu hizmetlerinde iş arayan olarak kayıt edilmek için başvurmamaktadır. Halk Avukatı, Kosova’da Çalışma Yasasının onaylamasından sonra bile, işverenler tarafından, kamu sektöründe olduğu gibi özel sektörde de, yasal hükümlerin uygulanmasıyla ilgili herhangi ilerleme kaydedilmemiştir. En büyük ihlallerin istihdam sırasında, işe alma süreçlerin ihlalinde, iş ilişkisinin durdurulmasında, mesai dışı iş için ödememei yıllık tatil hakkının kullanılmaması vb. gözlenmektedir. Yapılan araştırmalardan ve elde edilen bilgilerde, özel sektörden belli sayıdaki işverenlerin, çalışanların haklarını koruyacak olan, iş sözleşmeleri bağlamamak için işçi gücünü kararborsadan seçmeye devam ettiği sonucu çıkmaktadır. Kosova toplumu için genel olarak ve özel olarak Halk Avukatı için endişe verici durum, çocukların çalıştırılması konusudur. Küçük yaştaki çocukları gecenin geç saatlerinde bile çalışırken görürüz (sigara satarken, elinde arabayla vb.). Bu onların sağlığı için zararlı ve çok tehlikelidir. Bu yasak olmasına rağmen ve çocuklar yerel yasama ile ve Çocuk Hakları Sözleşmesi ile yasal koruma hakkına sahip olmalarına rağmen bu durum hiçbir değişiklik olmadan devam etmektedir. Yetkili kamu kurulu eylemlerin, çocukların çalışmasını yasaklamayla ilgili pek 147 İş Yasası no.03/L-212, Kosova Meclisi tarafından , 1Kasım 2010tarihinde onaylandı. Aynı yerde. 149 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İİD Performans Raporu, 2009/2010 (06/2009-06-2010). 148 76 görülmemektedir. Bu doğrultuda, bu zararlı ve olağanüstü tehlikeli duruma karşı toplumun da erişiminde her hangi değişikliklik görülmüyor. Çocukların çalışmasın durumun yanı sıra, kamuda olduğu gibi özelde de, iş piyasasında ağır ihlaller söz konusudur. Halk Avukatı, Çalışma Müfettişliğin, önleyici mekanizma olarak ve yasanın uygulanmasından sorumlu bir mekanizma olarak, kamu sektöründe olduğu gibi özel sektörde de, tüm iş yerlerini kontrol etmek zorunda olduğunu tespit eder. Diğer yasal taleplerin yerine getirilmesi dışında, Çalışma Müfettişliği, özellikle çalışma koşulların kontrolüne, güvenlik ve iş yerinde sağlık ve çalışma ortamı konularına odaklanmalıdır. Ayrıca, iş yerlerinde her türlü ayırımcılığın önlenmesi için aktif olarak çalışmalıdır, özellikle de özel sektörde çalışanların en alt yaş sınırlamasına özel dikkat vermelidir. Çalışma Müfettişliği, ayrıca iş ilişkisinde uygulanır hükümlerin uygulanmasından da sorumludur. 2010 yılının sonuna kadar, Halk Avukatı Enstitüsü çalışma ve mesleğini icra etme hakkıyla ilgili toplam 51 şikayet kaydetmiştir. Bunlardan sadece 3 vaka olumlu çözülmüştür. Ancak, iş ilişkisi sorunlarından bütün vakaların HAE –ye başvurulmadığı da gözönünde bulundurulduğunda, Halk Avukatı çalışma hakkının ihlali ile karşılaşan kişilerin sayısının daha büyük olabileceği düşüncesindedir. Yapılan araştırmalara ve rapor dönemine dayanarak, Halk Avukatı, iş ilişkisi hakkının ihlaliyle ilgili vakaların, sorumlu taraf olarak kamu yetkililerini Halk Avukatı tavsiyelerine cevap vermede başarısızlığını ortaya koymaktadır. Rapor edilen dönem içerisinde, Halk Avukatı Enstitüsü, Kosova Bağımsız Gözetim Konseyin (KBGK) kararlarının uygulanmamasıyla ilgili çok sayıda şikayet almıştır, ki bu çalışma hakkının ciddi ihlali olarak sayılmaktadır. KBGK bağımız anayasal kurulu olmasına rağmen150 onun kararları yetkili kurumlar tarafından uygulanmamaktadır. Bunların uygulanmamasıyla ilgili Halk Avukatı kamu yetkililerine KBGK kararlarının uygulanmamasından dolayı mektub göndermiştir. 2010 yılının Mayıs ayında, Halk Avukatına, Ştime Belediyesinden bir kişi tarafından bir şikayet ulaştı, kendisi Ştime Belediye Meclisi Başkanın KBGK Kararını uygulamada başarısızlığını idda etmektedir.151 Halk Avukatı, 14 Mayıs 2010 tarihli bir tavsiye-mektubu ile, Ştime Belediye Başkanınai KBGK Kararının uygulanmamasıyla ilgili hatırlatmada bulundu.152 Bu vakayla ilgili Halk Avukatı KBGK kararının uygulanması için hemen önlemlerin alınması tavsiyesinde bulundu. Bu yıllık raporun yayınlanmasına dek, Halk Avukat, tavsiye-mektubu ile ilgili hiçbir cevap almamıştır ve tavsiyeleri doğrultusunda çalışıldı mı yoksa çalışılacak mıdır konusuyla bilgilendirilmemiştir. 29 Eylül 2010 tarihinde, HAE Priştine belediyesinde bir okul müdürün bir vantalın çalışma ilişkisin ihalal edilmesiyle ilgili bir şikayet ulaşmıştır.153 Bu Karar ile KBGK, şikayeti sunanın dilekçesini kabul etmiştir ve Priştine belediyesini aynısını uygulamakla yükümlüydü. Şikayete ve KBGK kararına dayanarak, Halk Avukatı Priştine Belediyesi Eğitim Müdürlüğü Müdürüne bir mektub göndererek bu kararın uygulanmamasıyla ilgili nedenleri öğrenmek istedi. Bu raporun 150 Kosova Cumhuriyeti Anayasası, madde 101.2. Bakınız KBGK Kararı A 02/176/2009, tarih11.09.2009. 152 Kosova Sivil Hizmet Çalışanları Bağımsız Gözetim Konseyi, madde 13: “Konseyin Kararı, kesin şekliyle idari kararı anlamına gelir be yüksek yönetim yetkilileri tarafından veya tarafa karşı ilk kararı alan kurulun yetkili kişisi tarafından icra edilir”. 153 Bakınız KBGK Kararı no. 02/196/2009, tarih 1 Mart 2010. 151 77 yayınlanmasına dek Halk Avukatı, Priştine Belediyesinden KBGK kararının uygulanmasıyla ilgili herhangi cevap almamıştır. Yukarıdaki vakalara ve benzeri vakalara dayanarak, Halk Avukatı, KBGK kararlarının kamu yetkilileri tarafından uygulanmamasının yasal devlet standartların yükseltilmesine ve düzeltilmesine yararı olmayacağı kanaatindedir. Tam tersi, kurumların otoritesini solgunlaştırır ve Anayasa ve yasalar ile güvence altına alınan vatandaşların hak ve özgürlüklerini ihlal ederek adalet ve hukuki devlet güvenin kaybolması için taban oluşturur. Rapor döneminde, bağımsız kurulların kararlarının uygulanmasında kurumların başarısızlığı yanı sıra, özellikle de KBGK kararların, Halk Avukatı Enstitüsünün girişimi sonucunda kısmen veya doğrudan olumlu olarak çözülen 3 vakayı HAE kaydetmiştir. 30 Aralık 2009 tarihinde, Halk Avukatı Enstitüsü İSGB karşı bir şikayet almıştır, KBGK kararın uygulanmamasıyla ilgili.154 Halk Avukatı, yasal çalışma süresine dayanarak, İSGB bakanı sn.Raşiç’e, şikayetçinin vakasıyla ilgili bir mektub ile yöneldi. 155 Vaka yasa gereğince, şikayetçinin lehine çözülmüştür. Halk Avukatı aldığı İSGB tarafından gönderilen mektuptan vakanın olumlu çözüldüğü anlaşılmaktadır ve şikayetçi işe başlamıştır. Yukarıda söylenenlere dayanarak, HA Kosova Cumhuriyeti Çalışma Yasası hükümlerine uyulmasını ve onların kamu kurulları tarafından uygulanmasını tavsiye eder. Özel olarak Halk Avukatı, Kosova Cumhuriyetin tüm kamu kurullarından bağımsız kurulların, bunların arasında HAE ve KBGK, kararlarına ve tavsiyelerine uymalarını ve uygulamalarını tavsiye eder ve aynı zamanda bunları uygulamamaktan sorumlu tüm şahısların yürürülükteki yasalar gereğince cezalanmasını talep eder. 4.24. Kosova’da Çocuk Hakları Kosova gerçeğinde çocuk haklarının korunması ve uyulması, bu doğrultuda Kosova kurumları tarafından tüm ilerlemelere ve verilen çabalara rağmen büyük bir meydana okuma olmaya devam etmektedir. Çocukların konumu, korunması ve haklarına saygı duyulması, Kosova nüfusunun pek çoğu için ağır olan, yurdun genel ekonomi ve sosyal durumu ile de sınırlanmaktadır. Çocuk haklarının korunması, saygılanması ve tanıtımının teminat altına alınmasını sağlayacak tüm önlemleri almayı talep etmektedir, bu da çocuk haklarıyla ilgili yasamanın bunu yapmakla yükümlü olan ve çoğu zaman yetersiz, uygun olmayan veya etkisiz kalan, uygulanması şekliyle bağdaşmaktadır. Ancak, çocuk haklarının korunması, saygılanması ve tanıtımı dolayısıyla Kosova’da çocuk yaşamının düzeltilmesi, sadece devlet kurumlarının yükümlüğü olarak alınmaz. Bunun için diğer katılımcıların da, bu alanda çalışan ve herşeyden önce tüm toplum maksimum taahhütü gereklidir. Yasal çerçevenin, planların ve iyi kurumsal toplumsal politikaların uygun ve 154 Aynı yerde no. 20/2010, tarih 18 Mart 2010. Bakınız Halk avukatının, İş ve Sosyal Güvenlik Bakanına gönderdiği mektub, tarih 1 Haziran 2010. İSGB-nin Halk Avukatına verdiği cevaptan, tarih 04 Haziran 2010, no. 3960, şikayetçinin 4Mayıs 2010 tarihinden itibariyle iş yerinde çalışmaya başladığı bildirilir. 155 78 etkili uygulanması için, odak noktası olarak çocuğun korunması ve çıkarını almada, hepimiz sorumluyuz. 4.24.1. Çocuk Hakları için Stratejinin ve Ulusal Faaliyet Planın Uygulanması Çocuk haklarıyla ilgili uygun yasamanın uygulanması amacıyla, ayrıca hüküm kurumları arasında çocuk haklarının etkili korunmasında çalışmalarını koordine edilmesi amacıyla, Kosova Cumhuriyeti Hükümeti 2009 yılında, 2009-2011 dönemi çocuk hakları için Stratejiyi ve Ulusal Faaliyet Planını onayladı. Kosova Cumhuriyeti Anayasasına ve Çocuk Haklarına dayanarak, Ulusal Faaliyet Planı, çocuk hakları genel durumunu düzeltmede gerekli faaliyetlerin alınması için planlanılan, öncülüklü alanlarını belirlemiştir, diğerlerin yanı sıra yönetim, eğitim, sağlık ve sosyal güvenlik konularına da dayanır. Bu plandan ve onun gerçekleşmesi için belirtilen sürelerden bahsedildiğinde, Kosova Cumhuriyeti uygun kurumları tarafından üstlenen bazı görevlerin kısmi olarak gerçekleştiğini söyleyebiliriz, ancak buna rağmen bu açıdan yapılması gereken pek çok şey var. Yönetim alanıyla ilgili söz konusu plan, diğerlerin yanı sıra, Çocuk Hakları için Bakanlıklararası Komitenin işlevselliği de öngörülür, ki bu komite işlevsel değildi. Bu Komite, en yüksek hükümet mekanizaması olarak, 2008 yılında kurulmuştur, amacı Kosova’da çocuk haklarının uygulanması ve sayılmazını garanti etmek ve mevcut kurumsal mekanizmaların etkinliğini düzeltmektir. Bu açıdan, merkez ve yerel seviyedeki çocuk hakları için özel yetkililerin konumlarının kurumlaştırılması mecburidir. 4.24.2. Çocukların eğitim alanındaki eksiklikler Bu Plan ile, eğitim alanı Kosova Hükümetin öncülükleri olarak belirtilmiştir. Buna göre, çocukların kaliteli eğitimde tüm kapsamı, üniversite öncesi eğitim yasaların uygulanması, okullarda şiddeti yasaklayacak altyapının uygulanması, okul programlarına nöbetçilik derslerin içerilmesi ve çocuk şiddetine karşı kampanyaların örgütlenmesi öngörülmüştür. Bu üstlenmelerin bazıları hükümetin uygun kurumu tarafından gerçkleşmesine rağmen, çocuklara yönelik şiddet hala endişelendirici konumdadır. Bu rapor dönemi içerisinde, HAE okullarda şiddet ile ilgili şikayetler almıştır. 4.24.3. Okullarda şiddet olayı Gilan Belediyesinde bir ilk okul öğretmeni tarafından bir öğrencinin kötü muamele vakası sadece bir örnektir. Kötü muamele sonucunda aldığı yaralardan dolayı öğrenci şehir hastanesi acil merkezine gönderilmiştir. Halk Avukatı, söz konusu olayla ilgili, uygulmadaki yasamalar ile öngörülen gerekli önlemlerin alınmasını isteyerek uygun yetkililere yönelmiştir. Yetkili kurumlar, bu olayı azaltmak amacıyla, uygun yasamanın uygulamasına ve ayrıca onun tamamlanmasına devam etmelidir. Onların, toplum bilincini, özellikle de öğretmenlerin, çocuklara 79 yönelik şiddetin kullanılmasının zararlı, yasadışı olduğu gibi affedilemez olduğu bilincini yükseltmek amacıyla etkinlikler yapmaları gerekir. Bu açıdan Kosova okullarında, bu yönde yardım edecek olan, diğer okul personellerin yanı sıra pedakog ve psikologlarında Kosova okullarına dahil edilmesi mecburidir. Ayrıca, kaliteli eğitimin düzenlenmesi amacıyla, uygun kuruluşlar, diğerlerinin yanı sıra okul programlarına mecburi olarak nöbetçilik saatlerin dahil edilmesi için gereken tedbirleri alması gereklidir. 4.24.4. Eğitimin terk edilmesi Herkes için eğitim hakkının gerçeklemesini amaçlamayla ilgili, Eğitim Bilim ve Teknoloji Bakanlığı (EBTB), okulları terk etmeye karşı Faaliyet Planını hazırlamıştır, bu 2010 yılında yayınlanmıştır. EBTB tarafından alınan verilerden, 2009/2010 öğrenim yılında ilk ve alt orta okulu terke eden öğrenci sayısının 2008/2009 öğrenim yılına kıyasen düşüş kaydetmesine rağmen, 2009/2010 yılında 1920 öğrencinin okulu terk etmesi endişelendiricidir. EBTB diğer relevan kurumlar ile birlikte, faaliyet planı ile belirtilen, bu olayın önlenmesi amacıyla uygun eylemlerin yapılmasına devam etmesi gerekir. Okulun terk edilmesi nedenleri değişik türden olabilir, ancak bunlar ağır ekonmi durumu ve fakirlikle de bağlanmaktadır. HAE, bir aileninin çocukları kandavasından dolayı okulu terk eden olayda çalışmıştır. Bu çocuklara-öğrencilere, köy okulu öğretmenleri her gün evlerin 1-2 saat ders verdi. HAE uygun yetkililerden, uygun bir çözüm bulununcaya dek, bu çocuklar için daha fazla ders yapılmasını istedi. Somut vakada, HAE, kandavasında bulunan ailelere arabuluculukta bulunarak, yetkili kurumlardan çatışma ne olursa olsun herkes için, Anayasa ve yasa ile öngörüldüğü gibi, serbest dolaşımın, çalışma hakkın ve okula devam etmenin sağlanmasını talep etti. 4.24.5. Çocukların çalışması Çocukların çalışmasıyla ilgili durumu düzeltmek amacıyla, Sosyal Güvenlik alanında Ulusula Plan öncülükleri içerisinde, bu rapor döneminde, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (ÇSGB), yetkili işbirlikçileri ile birlikte, Çocukların çalışmasını önlemek ve ortadan kaldırmak için Kosova Komitesinin işlevselliğiyle ilgili etkiliklere düzenlemeye devam etmiştir. Diğerlerin yanı sıra, bu komite tehlikel işlerin listesinin uygulanmasıyla alınması gerekirdi, yerel faaliyet komiteleri tarafından tehlikeli işlerin gözetimi ve değerlendirilmesi ayrıca çocukların çalışmasıyla ilgili durum ve gözetim ilerlemesiyle ilgili verilerin dağıtılmasıyla alınması gerekir. Yurttaki ağır ekonomi-sosyal durumdan yola çıkarak, çocukların çalışması konusu Kosova toplumu ve kamu kurumları için önemli meydan okuma olarak kalmaya devam eder. Bu ağır duruma bakmaksızın, Kosova Hükümeti, mecburi olarak en kısa zamanda Kosova’da çocukların çalışmasın engellenmesi ve en tehlikeli şekillerin ortadan kalıdırılması için bir strateji ve eylem planı onaylamalıdır. Bu tür bir strateji ve planın onaylanması, Kosova’da çocukların çalışmasının önlenmesi ve tehlikeli işlerin ortadan kaldırılmasıyla ilgili, 17/2008 sayılı İdari Taliamattan çıkan bir mecburiyettir. Ve, 2008 yılından bu yana hiç ilerleme yoktur. 80 Ağır iş çocuk sağlığına ve güvenliğine zarar veriri, ve bu şekilde Kosova Cumhuriyetinde doğrundan uygulanmakta olan156, Kosova Cumhuriyeti Anayasasına157 ve Çocuk Hakları Sözleşmesine158 aykırıdır. 4.24.6. Çocuk sosyal güvenlik eksikliği Sosyal esirgeme planında, tüm ilerlemelere rağmen maalesef diğer çocuklara kıyasen, özel ihtiyaçlı çocuklar çok daha ağır durumda bulur. Bu açıdan, sürekli engelli çocuk bakımını üstlenen ailelere belirtilen tutarda paraların ödenmemesi konusuyla ilgili HAE yetkili makamlara yönelmiştir. Bu hak, gereğince sürekli engelli çocuklu ailelere destek için 03/L-022 sayılı Yasa gereğince güvence altına alınsada bu hak birkaç ay için reddedilmiştir. Bu tutarın ödenmemesi onların zaten ağır olan ekonomik durumunu daha da zorlaştırmıştır, özellikle de çocuğun refahı kötüye gitmiştir. Bu yönde, Kosova Hükümeti, yeterli miktarda maliye araçlar ayırmlaıdır, bu hakkın engelsizce gerçekleşmesi için. Ayrıca, Kosova Hükümeti, ayrılan araçların, bu kategorideki ailelere yardım için ve sadece ayırıldıkları amaç için kullanıldığından emin olmalıdır. 4.24.7. Engelli çocukların ayırımcılığı Çocuk Hakları Sözleşmesine göre, zihinsel ve fiziksel engelli çocukların normal ve uygun, onurunu garanti edecek, özerkliğini teşvik eden ve onların toplum hayatında aktif katılımını kolaylaştıracak koşullarda bir hayat sürmesi gereklidir.159 Onlara ve refakatçılarına, devlet, diğerlerin yanı sıra, imkanları içerisinde, onurlu bir yaşam sürmeleri için uygun maddi bir yardım sağlaması gerekir. Bu yönde, Kosova Hükümeti, uluslararası yasama ile bu alanı düzenleyen yerel yasamayı yaklaştırmalı ve uyumlaştırması gerekirdi, ki böylece 0-18 yaş arasındaki kısmi, zihinsel veya fiziksel engelli tüm çocuklar için sosyal destek sunardı. 4.24.8. İnsan varlığı kaçakçılığı-çocuk mağdurlar Çocuk Hakları, Ulusal Faaliyet Planı öncülüklerin oluşum parçası, insan varlığıyla kaçakçılık konusunu mücade etmek, mecburi olarak uygun kuruma adreslenmelidir. Kosova Polisi ve Adalet Bakanlığın Kurbanların Korunması ve Yardımı Divizyonundan, 2010 yılında kaçıkçılık kurbanlarının, büyük bir kısmı, cinsel kullanma amaçlı kaçakçılık edilen, küçük yaştaki kızlardan oluştuğu bilgileri elde edilmiştir. 156 Kosova Cumhuriyeti Anayasası, madde 22 . Kosova Cumhuriyeti Anayasası, madde 50. 158 Çocuk Hakları Sözleşmesi, madde 32, maddi çıkarlar için çocukların kullanılmasını, tehlikeli olabilecek işlerin yapılmasını, çocuğun eğitimini engeleyecek veya çocuğun fiziksel, zihimsel, ruhsal, ahlaki ve toplumsal sağlığna zarar verebilecek konullardan korunması garanti eder. 159 Çocuk Hakları Sözleşmesi, madde 23. 157 81 Bu açıdan, HAE gelen bir şikayet ulaşmıştır, bir ebeveynin Kosova Polisinden, kızının insan varlığı ile kaçakçılık olarak ele alınmasıyla ilgili gereken tedbirleri almadığından dolayı şikayette bulundu, tüm verilere ve yeterli etgenlere göre söz konusu olan insan varlığıyla kaçakçılık ile ilgiliydi. Konuyla ilgili soruşturma yapmak amacıyla HAE İnsan Varlığıyla Kaçakçılık Soruşturması Sektörü temsilcisiyle ve diğer yetkili kurumlarla temasa geçti. Olay, uygun kurum tarafından süreçlenmektedir. Kaçakçılığın başarılı bir şekilde mücadelesi için, ayrıca kaçakçılık kurbanı çocukları korunması için, Kosova Hükümeti uygun kurumu, Kosova’da kaçakçılık kurbanları için eylem standartları süreçleri üzere evrakların uygulanmasıyla ilgili hizmetlerin sunulması gerekirdi. Rapor dönemi içerisinde, HAE, çocukların velileriyle kişisel teması ile ilgili mahkemelerin kararlarının uygulanmamasıyla ilgili ayrıca mahkeme süreçlerinin gecikmesinden dolayı birkaç şikayet almıştır. Bu konularla ilgili HAE, yetkili otoritelere yönelmiştir, onlardan yasa ile öngörülen eylemleri yapmalarını talep etmiştir. Çocukların vekaleti ile ilgili HAE temsilcileri, tarafların istekleri üzere, Kosova’nın bazı mahkemelerinin duruşmalarını gözetlemiştir. Ayrıca tarafların talebi üzere HAE temsilciler koruma emrinin verilmesi için, evlilik sırasında oluşan orta varlığın dağıtılması ve aile şiddetti sonucunda vucütlarında oluşan yaralanmalar ile ilgili düzenlen duruşmaları da gözetlemiştir. 4.25. Sağlık ve Sosyal Güvenlik Savaştan onbir yıl sonra bile, Kosova’da sosyal politikalar ekonomik durum, işsizlik sayısı, sağlık sistemi ve sağlık altyapısı, sağlık kurumlarında ahlaklık seviyesi ve yasamanın şu anki durumu halen meydan okumaya devam etmektedir. 4.25.1. Sosyal sorunlar ve yasama eksikliği Kosova’da sosyal ve sağlık konuların yasal düzenlenmesi ile ilgili sorun hala çözülmemiştir. Kosova Cumhuriyeti Anayasasında, Ekonomi, Sosyal ve Kültürel Hakların Uluslararası Anlaşması dahil edilmemiştir.160 Sadece sosyal yardım ile yaşayan ailelerin ekonomi ve sosyal durumu, geçen yılda rapor edildiği gibidir. Yaklaşık, 36 bin aile, Çalışma ve sosyal Güvenlik Bakanlığın sosyal şeması kazananları olarak tespit edilmiştir. Bu bakanlığa göre, ihtiyaçlı aileler için sosyal şemaya yöneli bütçe 7% oranında artırılmıştır. Sosyal kategoriler Kosova Hükümeti tarafından sembolik bir maddi yardım alanlar, bu sosyal yardım şeması yardımları kazananların temel ihtiyaçlarını bile yerine getirmemektedir. Bu yardımlar yeterli değildi. Yardımlar ihtiyaçlı aileler için asgari gıda sepetine göre belirlenmemiştir, Kosova Hükümeti ise enflasyon seviyesinin değerlendirmesini bu sonuçlara göre yapmaz. Bu yardımlar ne birey için ne de aileleri için onursal bir yaşam sağlamamaktadır. 160 Kosova Cumhuriyeti Anayasası, Madde 22. 82 Ayrıca, 5 yaşın üzerindeki çocuklar sosyal yardımları düzenleyen yasa tarafından ayırımcılıklı kalırlar. Bu yasa, şaşırtıcı bir şekilde ve herhangi ekonomik veya toplumsal olarak kriter olmadan, sosyal şema yardımların kazananların yaşını sınırlamaktadır. 161 Sosyal ve aile hizmetler, yasası, Kosova’nın ihtiyaçlı kişileri ve aileleri için sosyal ve aile hizmetlerin yasa düzenin ve sosyal ve aile hizmetlerin ilerletilmesini düzenler. 162 4.25.2. Engelli çocukların ayırımcılığı Sürekli engelli çocuklu ailelere, onuru ve yaşamını ve onurunun garanti eden normal koşulları sağlayan Kosova Cumhuriyeti Meclisi, sürekli engelli çocuklu ailelere maddi yardım etme yasasını kabul etmiştir.163 Bu yasa, sürekli engelli çocukların kategorişletirmesini öngörür. Bu madde içerisinde sadece üç sürekli engelli çocuk kategorisi dahil edilir.164 Sürekli engelli çocuk kategorisini belirleme komisyonu görevi, sürekli engelli çocuğun fiziksel, zihinsel veya duyusal sağlık seviyesi türünü belirlemektdir.165 Bu sınıflandırma, tam değildir ve zararlı sonuçlara neden olmuştur. Pek çok kosovalı aile, engelli çocuğu olan, konuşma ve duyma engelli olsun veya psikolojik gerileme açısından olsun, bu yasa ile güvence altına alınan kategoriden yararlanamamaktır, çünkü onların çocukları sürekli engelli çocuk kategorisinde sınıflandırılmamıştır. 4.25.3. Emeklilik şeması sorunu Kosova’da fakirliği düşürmek adına yapılan vatandaşlara emeklilik şeması kategorisinin oluşturulması ve uygulanması, geçici olmasına rağmen hala Kosova’da uygulama bulmaktadır. 2005 yılında İSGB, Emeklilik ve Maluliyet Sigortası taslak yasasını hazırlamıştır, ve aynısı Kosova Hükümeti onayına gönderilmiştir. Ancak, Kosova Hükümeti, 5 yıldan bu yana bu taslak yasanın onaylamasını geciktirmektedir.166 İSGB tarafından söz konusu taslak yasanın onylanması için 2007 ve 2010 yılında da yapıldı, ancak Kosova Hükümeti bugüne kadar bu konunda ciddiyetle alınmada başarısız olmuştur. Bu taslak yasanın onaylanması, nihayi olarak Kosova’da Emeklilik ve Maluliyet Sigortası Konusunda düzenlenmesi için bir yasal çerçeve oluşturacaktır. Şu anda emeklilik şemaların genellenmiş ilkeye dayanmaktadır, bu şu anlama gelir 65 yaşın üzerindeki her kişi bu baz emeklilik kazananıdır. Ayrıca 15 yıl ve daha fazlası için iş görgüsü olduğunu kanıtlayan her kişinin de bu miktarı yükseltme hakkı vardır.167 161 Kosovada Sosyal Yardım Şeması Yasası ,no. 2003/15, madde 4 nokta b. Sosyal ve Aile Hizmetleri Yasası, no. 02/L-172. 163 Sürekli Engelli Çocuklu Ailelere Maddi Yardım Etme Yasası, no. 03/L-022. 164 Aynı yerde, madde 6. 165 Aynı yerde, madde 7. 166 Bakınız, Kosova Hükümeti Kararı , no. 04/227, tarih 29 Kasım 2006. 167 Aynı yerde, no. 13/277, tarih 31Ekim 2007. 162 83 Kosova savaşında, evrakların büyük bir kısmı, Sırp kuşatma güçleri tarafından kasıtlı olarak ortadan kaldırıldığından veya Sırbistan’a götürüldüğünden, pek çok vatandaş iş görgüsünü kanıtlamakta sorun yaşamaktadır. Bu eski-çalışanların emeklilik artışına dahil olmasını etkilemiştir. Şu anda Kosova’da belli kategorideki ememklilik konusunu düzenleyen yasalar mevcuttur, öreneğin Kosova Koruma Güçleri üyeleri ve Kosova Güvenlşik Gücü ememklilik Yasası 168, Büyük yaştaki engelli kişiler Yasası.169 Emeklilik ve Maluliyet Güvenliği yasasının eksikliğinde, Kosova vatandaşlarının çoğu, doğru bilgilenmediklerinden dolayı İSGB-ye yönelir, bu engelli kişi emekliliği kullanıcı şemasına dahil olmak için. Bu emekliliği kazanmak için temel kriterlere dayanarak, neredeyse herkes sağlık dilekçeyle başvuranların engellilik seviyesi hakkında karar alanı komisyonu tarafından reddedilir. Bu bilgisiz vatandaşlar için ek sorun da teşkil etmektedir, çünkü taraflara zaman kaybı ve hukuk araçlarının kullanılmasında gereksiz harcama yaratır, Kosova vatandaşları Halk Avukatı Enstitüsüne, sağlık komisyonu kararlarına karşı şikayette bulunurlar. Halk Avukatı Enstitüsü, bu konuyu İSGB sunmuştur ve yasaya dayalı olarak kısıtlı bir cevap aldı, ancak bu konuyu çözmemektedir. Çünkü, tekrar vurgulanmalıdır ki, bu konuyu düzenleyecek olan, Kosova Emeklilik ve Maluliyet Yasası yoktur. Kosova’da sosyal ve ekonomik sorunlar tespit edilen sosyal vakalarla sona ermez. Kosova nüfusuyla ilgili henüz net resmi istatistikler olmamasına rağmen, Kosova’nın Avrupa en genç nüfus olduğu düşünülmektedir. Bu gerçekten yola çıkarak, genç nesillerin iş piyasasına dahil olması, %45 oranında işsizlik seviyesi ile Kosova’da, Kosova Hükümeti için sermayeli bir sorundur. 4.25.4. Kosova’da sağlık sorunları Sağlık güvenliği ile ilgili, Kosova vatandaşları hala Kosova Hükümeti tarafından ciddiyetle ele alınmayan bu tür sorunlarla karşılaşmaktadır, sağlıkla ilgili yasal bir çeçevenin olmasına rağmen bu yetersizdir. Sağlık Sigortası Yasasının onaylanması, sağlık sistemindeki sorunlara da çözüm olacaktır, Sağlık Bakanlığına göre, Kosova Meclisinde konu açık kalmıştır. Yetkili kurumlar tarafından bu gecikmeler ise, ağır bir sosyal durum ile kaşrılaşmakta olan Kosova vatandaşları zararındadır. Sağlık sisiteminin ve Kosova’da sağlık hizmetlerin düzenlenmesi Kosova Hükümetinin acil öncülüklerinden olması gerekirdi. KÜKM kliniklerinde ilaç eksikliği geçmişte ve günümüzde hala mevcuttur. KÜKM-nin esans ilaçlar listesinde ilaçların %59-u dahil edilmiştir, bunlardan %43 oranında citostatik, diğer %56.7 oran ise harcama malzemesidir. Aile hekimliği merkezleri bu yönde daha da kötü durumdadur. Kosova Hükümeti, nihayi olarak ilaç ve harcama malzemeleri ile sağlık kurumlarının donatımı konusuyla ciddi olarak alınmasının son anıdır.170 168 Kosova Koruma Güçleri üyeleri Ememklilik Yasası, no. 03/L-100. Engelli kişilerYasası, no. 2003/23. 170 Kosova Sot” gazetesinden elde edilen bilgiler, 14 Ocak 2011. 169 84 Kosova’nın tıbbi ilaçlar ticareti de ayrı sorun teşkil etmektedir. Kosova Hükümetinim sorumluluğu, devamlı olarak ve sistematik şekilde, Kosova bölgesine giren ilaçların geldiği yeri, ayrıca geçerlilik süresini sürekli denetelemektir. Ayrıca Kosova Hükümeti, Kosova ticaretinde bulunan ve müfettişliğin sorumluluğunda olan, ilaçların kullanma tarfilerinin resmi dillerden en azından birine çevirlmemesini istemelidir. Hastalar içn koşullar da ayrıca, KÜKM kliniklerinde tedavi için kalmaları gerekenlerin çok ağır koşullardadır. Koşulların zorlukları yanı sıra bu kliklerde, bu yılda bir diğer sorun da eklenmiştir. Kış döneminde, ısınma eksikliği de mevcuttu Termokos tarafından KÜKM ağı kesilmiştir. Onkoloji Enstitüsünün işlevselliği eksikliği, kanser ile tanı koyulan hastaların tedavi görmek için yurt dışına yönelmek zorunda kalır. Sağlık Bakanlığı aracılığıyla yurt dışında tedavi için süreçlerin uzunmasından dolayı, acil ihtiyaçlardan dolayı onlardan pek çoğu kendi araçları ile tedavi görmek zorunda kalmışlardır. Bu tür tedavilerin harcamaları yüksek olduğu gözönüne alındığında, bu Kosova halkın zaten ağır olan ekonomik koşulların daha da kötüleşmesini etkilemiştir, gereken maddi araçları sağlayamayanlar ise vefaat etmiştir. Sağlık Bakanlığı tarafından yurt dışında tedavi görmek için başvuruda bulunan hasta sayısı bu yıl 1050-ye ulaştı. 2010 yılının ilk 6 ayında, yurt dışında tedavi görmek için Sağlık Bakanlığı tarafından gönderme bütçe nedenlerinden ötürü durdurulmuştur. Sağlık Bakanlığından öğrenildiğine göre yaklaşık 300 hasta yurt dışına tedavi için gönderilmiştir. Bunlardan en büyük kısmı: Türkiye, Almanya ve Arnavutluğa gönderilmiştir, az bir sayıda ise Avusturya, ABD vb. 171 Fakirlik seviyesini ve ihtiyaç gereksnimini göz önüne alarak Kosova Hükümeti acilen sağlık altyapısında gerekli olan sermayeli yatırımları yapmalıdır ki böylece avanslı hizmetlerin pek çoğu ve maliyeti olanların yurt içerisinde yapılabilir. Kosova vatandaşların karşılaştığı en büyük eksikliklirden, el, ayak, göz protezlerin hazırlanması ve uluslararası standarlar ile sağlık ve fiziksel sorunlarıdır. Kamusal sağlık faaliyeti verenlerin kurum kurucuları tarafından gözetilme yasası ile düzelse de172, profesyonel gözetim ile de, iç ve dışta,173 pratikte durum tamamen farklıdır. Bu sorun, Kosova sağlık alanında, yarım yamalak olarak düzenlenen iş piyasasının göz önüne alındığında bu sorun daha da büyükmektedir. Bu piyasa düzenlenmemiştir ve olağan üstü şekilde el arkasında ve anarşi karmaşa ön koşullarında bırakılmıştır. Sağlıkta özel faaliyet Yasası ile, özel sağlık bakıcısı uzmanı, sağlık kamu kurumlarında özel hizmetler verebilir.174 Diğer yandan, kamu sağlık kurumlarında çalışan sağlık çalışanı kendi özel faaliyetini sadece mesai dışında yapabilir.175 Sağlık Hizmetlerin verilmesiyle ilgili bu yasal karmaşa, Kosova’nın sağlık alanında iş piyasasının düzelmemesiyle manipülasyona yer vermektedir. HAE verilerine göre, pek çok Kosova vatandaşı sağlık personelinden şikayetçidir, çünkü, kamu sağlık bakımı uzmanları neredeyse bütün vakalarda, çalışma mesaileri içerisinde, her ne kadar 171 “Kosova Sot” gazetesinden elde edilen bilgiler, 14 Ocak 2011. Kamu Sağlık Yasası, no. 02/L-78, madde 3, nokta1. 173 Aynı yerde,madde 3 nokta 2. 174 Sağlıkt Özel Faaliyet Yasası, no. 2004/50, madde 2 fık. 3. 175 Sağlık Yasası, no. 2004/4, madde 98, nokta 2. 172 85 tedavi, bakım ve cihazlar aynı olsa bile vatandaşları çoğu kez tedavi edilmeleri için özel sektöre yönlendiriler (mesai dışında çalıştıkları yerlerde). HAE bu tür vakaları araştırmaktadır. Yukarıda bahsedilenlerden yola çıkarak, mantıksal bir mecburiyet olarak işbu ihtiyaçlar ortaya çıkmaktadır: Kosova Meclisi ve Hükümeti, Kosova’da emeklilik şemasını düzenleme yasası gereksinimi altyapınısı onaylaması, böylece emeklilere onurlu bir yaşlılık sağlanmış olunur. Kosova Meclisi ve Hükümeti, Kosova Cumhuriyeti Anayasasına, Ekonomi, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Anlaşmayı da gecikmeden dahil edilmelidir. Kosova Meclisi ve Hükümeti, Sürekli Engelli Çocuklu Ailelerin Maddi Destek Yasasını değiştirmeli ve tamamlşamalıdır, öyle ki konuşma ve duyma eksikliği olan veya zihinsel gelişim rahatslığı olan engelli çocuklar da bu kategoriye dahil edilsin. Kosova Hükümeti, sağlık sektöründe iş piyasasını düzenlesin, öyle ki Kosova vatandaşının sağlık hizmetlerinden kaliteyi seçebilme imkanı olsun, Hükümet, kesin biçimde, sürekli ve sistematik olarak sağlık süreçlerin kalitesini denetlemelidir ve bu şekilde sağlık sektöründe mesleği kötüye kullanma imkanları da en alt seviyeye düşürülür. Kosova Hükümeti, öncülükler doğrultusunda ve ciddiyetle yasal çerçeve ve Kosova Cumhuriyeti sağlık sisteminin işletilmesi konusunu ciddiyetle görüşmelidir. 4.26. Çevre Sorumluluğu Kosova halkı için sağlıklı bir ortamın oluşturulması amacıyla, ayrıca Avrupa Birliği çevre standartların kademeli olarak uygulanması, Kosova Cumhuriyet, Anayasasının 52.maddesiyle tüm vatandaşların çevreye yönelik sorumluluklarını, ayrıca sağlıklı bir ortam oluşturması sorumluluğunu da belirler. Halk Avukatı Enstitüsü (HAE), Hükümet tarafından bütçenin Çevre ve Alan Planlama Bakanlığına % 1 oranında ayrılması pratiğini endişelendirici olarak görmektedir. Bu hakkın, yaşam, gizlilik hakkı, aile hakkı, kamu sağlıkta ve genel olarak toplumu doğrudan etkileyen önemini göz önüne alarak, Kosova Cumhuriyeti Anayasasında bu hakkın sadece “sorumluluk” olarak ve “hak” olarak belirtilmemesi endişelendiricidir. HAE için endişilenedirici olan bir diğer gerçek, Kosova Cumhuriyetinde çevreyi korumayla ilgili yürürlükteki yasaların altyapısının uygulanmamasıdır. Çevreyi korumada bir diğer önemli konu rapor vermektir. Rapor kalitesine bağlı olarak gözetim sistemin kalitesi, sağlık bilgi sisteminin örgütlenmesi yeri ve seviyesidir. Bu iki sistemin gerekli seviyede örgütlenmesi olmadığından, Kosova’da çevre durumunda önemli bir göstergesi tam ve güvenirli verilerin eksikliğidir. Bu doğrudan şeffaflık ilkesine aykırıdır. Bu ilkenın uygulanmamasıyla ilgili ayrıca yasal yükümlüklerin yerine getirlmemesi çevre koruma birimlerinin oluşmasıyla ilgili, insan kapasitelerin yükseltilmesi ayrıca bu konuların websayfasında yayınlanması konusuyla ilgili, HAE uyarıları yerel ve merkez çapla ilgilidir. Bu aciz 86 durumu gösteren bir örnek, Priştine BM ve diğer belediyeler tarafından da, yasal çerçevenin uygulanmamasıdır. 2010 yılında, ilk defa olarak sivil topluma yönelik bağışlar dağıtılsa da, kamu görüşmelerinde işbirliği ve katılımları memnun edici seviyede değildir. Ayrıca, Halk Avukatının bu konularla ilgili bilgilendirilmesi memnun edici seviyede değildir. Hava kalitesi konusuyla ilgili, Kosova’nın pek çok ölçüm noktasında izin verilen ortalama seviyeyi 3 ila 6 defa geçmektedir, bu zamana bağlık fark göstermektedir. İzin verilen ortalama özellikle Priştine’de birkaç defa aşılmaltadır, burada hava kalitesi memnun edici seviyede değildir PM10, bu neredeyse tüm durumlarda izin verilenin maksimumu üzerindedir. Bu fenomen en büyük hava kirliticelerin bulunduğu KEK/Obiliç, Sharcem/Hani i Elezit, Trepça/Mitroviça, Ferronikeli/Drenas, inşaat ve sanayi kalıntıları deponisi ve üç şehirin ısınma merkezleri (Priştine, Yakova ve Mitroviça), yerlerde tekrarlanmaktadır. Hava gözetim sistemleri eksikliği başlıbaşına bir endişedir. Gözetim hala klasik metotlarla yapılır. Mevcut gözetim sistemlerinden havada metal bulgusu ölçeği yoktur (Drenas İstasyonunda mesela). Bu konuyla ilgili, hava kirleticilerin izin verilen değerden daha fazlasının boşaltılmasını, belirleycek olan idari talimatlar da yoktur. Kosova’da havayı korumayla ilgili ulusal bir strateji yoktur. Kosova’da suların kalitesi için atık su arıtmanın olmaması gerçeği, Yeni Sular Yasası, düzeltilip tamamlansada, o İdari Talimatlarla birlikte, kamu kurumları tarafından uygulanmaz, dolayısıyla belediye müffetişleri tarafından. Kaliteye göre suların sınıflandırılması, ayrıca suların koruma bölgeler hala yapılmamıştır. Ayrıca, yer altı suların araştırılması ve gözetimi eksikliği mevcuttur. Kosova’nın sularla ilgili henüz bir stratejisi yoktur, suların idarisi planı, havzaları idari planı ve selidari planı ayrıca yer altı ve üzerindeki suların gözetimi entegre bir sistemi yoktur. İçme suların ele alınması, klasik şekilde yapılır, sadece klorifike edilerek, modernlemiş işletme teknolojilerini uygulama ve kullanmadan. Kosova’da nüfusun sadece %72 oranında içme suya erişimi vardır, %45 oranında ise kanalizasyona. Vatandaşlar tarafından %30 oranında kullanılmakta olan kuyuların sadece %1 oranında su kalitesi kontrölünden geçmesi gerçeği endişelendiricir. Bu gerçek olağan üstü endişelendiricidir, çünkü bu içme suyu hakkıyla aykırıdır. İnsan elinden etkinlikler ve etkiler sosyo-ekonomi sonuçları olan toprak seviyelerin bozulmasına yol açmaktadır. Çevre bozulmasına doğrudan etki eden etgenler: Plansız inşaatlar, sanayi çöplerin toplanması, yüzeysel kazımalar, ev ve deponi çöpleri, toprak kayması, çakılın kontrolsüzce kullanılması vb. Tarım arazilerin bozulması ağır sonuçları olan ve düzeltilemeyen bozulmalardır, bunların ağır metallerle kirletilmesi, atık suların boşaltılması, çöplerin vahsi deponisi vb., ki bunlar Kosova vatandaşlarının sağlığının tehlikeye atılmasıyla doğrudan eşlik edilir. Bunu daha da kötü kılan gözetim sistemi eksikliğidir. Toprak kayması çoğu zaman, yol ağının inşaatı sonucudur, ayrıca binaların ve plansız yerleşim yerlerin ve bu da tarım ve orman arazilerin bozulmasını tehlikeye koyar. Ormanları Koruma Ajansı ile belediyeler arasında imzalanan anlaşma umut vericidir, bununla ormanların gözetimi belediye yetkilerine aktarılmıştır. Sadece Priştine Belediyesi, bu anlaşmayı imzalamamıştır ve çevre koruma müdürlüğü yoktur. 87 Halk Avukatı, Obiliç BM, Lajthishte köyünden bir şikayet almıştır, ki bu Hükümet kararı gereğince limyit madenciliği yanında, çıkar bölgesine dahil edilmiştir. Kazımalar ve toprak kayması sonucunda, şikayetçinin evi büyük zararlar görmüştür, ki bu şikayetçinin kendisi ve ailesinin hayatı için tehlikeye atmıştır. Kazıdan dolayı ortaya çıkan zararlar tespit edilse de, yetkili mekanizmalar tarafından kamulaştırılması veya alternatif çözüm sunulmamıştır. Kazıdan dolayı ortaya çıkan zararlardan, doğrudan insan hayatını tehlikeye atan, ayrıca mülkiyet hakkının ihlalinden dolayı Halk Avukatı, tavsiyesi aracılığıyla endişesini dile getirmiştir. Ayrıca taş, çakıllar nehir yataklarından ve nehir vadilerinden ve kayaç kısımlarından çıkarılması hala vahşice yapılmaya devam etmektedir, ki bu da HAE için endişe teşki eder, çünkü vatandaşların bu enstitü aracılığıyla şikayetler, toprak kayması sonucunda, çevrenin tahriş edilmesi, gürültü ve oluşan toz, seller ve mülkiyet hakkının tehlikeye atılmasına dek, etraftaki evlerde çatlakların oluşmasını doğrudan etkilemektedir. Kosova Cumhuriyetinin tüm bölgesinde, Çevre ve Alan Planlama Bakanlığı tarafından verilen beğeniler ile, şu anda 200 taş kıran faaliyet görmektedir. Çöplerin işletim sistemi ciddi sorunlarla eşlik edilir. Çöplerin geri dönüşümü yoktur, vatandaşlar tarafından ödeme sisteminde ise bir ayırımcılık mevcuttur. Belediyeler bunlardan sorumlu olmasına rağmen, onlar çöp işletmesi yasasını uygulamamaktadır. Bu merkezi ve yerel yetkilerin karıştırılmasının, tam ve net olmayan bölgeleştirme, ayrıca bu işleri gören şirketlerin sorumsuzluğu sonucudur. Sanayi çöplerin işletilmesi eksikliği, inşaat kalıntıların kontrolsüzce atılması ayrıca işletilebilir toprakların kirletilmesi ve tutulması ve nehir sahillerin çöplerle kirletilmesi Kosova’da çok yaygın olan bir olgudur, bunları yapanlar ise hiç kimse tarfından takip edilmez. Çevre kirliliğini engelleyen, 02/2009 sayılı İdari Talimat, atılan hurdaların ve çöplerinin idarisi, uygulanmamaktadır. Kosova Cumhuriyeti Hükümetinin 19 Haziran 2009 tarihli kararıyla, demir toplayan tüm toplama yerlerinin ana caddelerinden 1 km. uzaklıkta olmasını mecbur etse de, bunlar hala ana caddelerede mevcuttur. Doğanın koruma bölgeleri ve biodiversite farklılık görmüştürki bunlar tamamen ruhsatız inşaat, ağaçların kontrolsüzce kesilmesinin sonucudur. Tüm bu eylemler yürürlükteki çevreyi koruma uluslararası yasamaya ve normlarına aykırıdır. Bir diğer etgen de, hastalıklar, yangınlar, iklim koşulların değişmesi de biodiversiteyi etkileyenlerdir. İnsan eli sonucunda zarar gören örnek olarak Ulusal Park “Şar Dağı” ve “Bjeshket e Nemuna” vurgulanabilir. Kosova Cumhuriyetinde, Çevreyi Koruma Yasasının istediği şekilde, sanayi operatörlerin eylem koşullarını belirleyen çevre entegrasyon izinleri yoktur. İklim değişimi alanında, Kosova, Kioto Protokolüyle imzalandığı gibi, iklim değişikliği üzere, BMÖ Çerçeve Sözleşmesinin tarafı değildir. Kosova’nın iklim değişikliği stratejisi yoktur ve sera gazları envanteri yerleştirilmemiştir.176 Kosova’da, mevcut yasamayı uygulayacak insan kaynakları ve mekanizmalarında belirgin bir eksiklik söz konsudur. Belli ekonomi sektöründen ve diğer sektörülerden çevreye yönelik baskıları, bunun sayesinde insan, kendi sosyo-ekonomi çıkarları için, çevreye görülür şekilde zarar vermetkedir. Alan kullanımı, doğal zenginliklerin kullanımı ve hizmetlerdeki değişik türler, çevreye etkisi olan hizmetler, doğa dengesinde de yankılanmaktadır, doğal kaynakların tükenmesi ve insan sağlığını 176 Sera gazları, tarım seralarından çıkan gazlardır, bunlar ozon zarına zarar vermektedir ve ozonda delikler oluşturur. 88 da etkiler. Bu etkilerin sonuçları, faaliyet mekanizmaları ve çevre sonuçları pek çok etgen ile bağlanmaktadır. Bu yüzden, Kosova Cumhuriyetinde çeevreyi koruma konusunun, Halk Avukatı için endişelendirici olduğu sonucunu çıkarabiliriz. Bunların durdurulması ve ortadan kaldırılması için tedbirlerin alınmaması, çoğu durumda çevre için geri dönüşümü olmayan sonuçlarla takip edilmektedir. 4.27. Hakların yargı yoluyla korunması Kosova Cumhuriyeti Anayasası, tüm vatandaşlarına “Anayasa ve yasa, ayrıca etkili yasal araçları hakkı, ile güvence altına alınan herhangi hakkın ihlal veya reddedilmesi” durumunda mahkeme tarafından korunmasını güvence altına alır.177 Mahkeme hakkının korunması için bu anayasal güvenceye rağmen, yurdun mahkeme sisteminde nedenlerinden dolayı bunun pratikte hayata geçirilmesi bazı zorluklarla takip edilir. Kosova yargıcın uluslararası standartlar ile işlevselliğini amaçlayan, yapılan mahkeme reformlarındaki teşvik edici ilk adımlarına rağmen, örneğin yargıçların ve savcıların yeniden atanması gibi, mahkemeler için temel yasaların onaylanması, maaşların yükseltilmesi ve mahkeme binaların inşaatı gibi girişimlere rağmen bu zorluklar hala mevcuttur. Yargıcın karşılaştığı temel zorluklardan, ki bunun sonucunda Kosova’da yasanın hükmetmesi adalet sistemi güvencesinin yıkılması olan: yurdun her yerinde mahkeme yönetiminin işlevsizliği; sivil ve ceza süreçlerin geciktirilmesi; çözülmemiş eski konular; mahkeme kararlarının icrasının düşük seviye; çağırıya göre değiştirilme mahkeme kararılarının çok sayıda olması (yaklaşık %60); mahkemelerde rüşfet etgeni; İnsan Hakları Avrupa Sözleşmenin pratikte uygulanmaması, ayrıca İnsan Hakları Avrupa Mahkemeleri kararlarının mahkeme kararlarında yorumlanmamasıdır. Halk Avukatı, Kosova Cumhuriyeti Anayasası ile öngörüldüğü gibi, yurdun her yerinde mahkeme yönetiminin uzatılmamasından dolayı çok endişelidir.178 Kosova Cumhuriyeti Bağımsızlık ilanından sonra, Mitroviça’da Bölge ve Belediye Mahkemesi, Bölge ve Belediye Savcılığı, Ceza Mahkemesi, Zubin Potok ve Leposaviç’te Bölge Savcılık Mahkemesi, Kosova yargı sistemi dışında kalmaya devam etmektedir.179 Savcılıkta 11.700 vaka bulunmaktdır, mahkemelerde ise 1.615 vaka süreçlenmeyi bekliyor, ve zaman aşımı nedeniyle iptal edilme tehlikesiyle karşı karşıyadır. Ayrıca, kanıt olarak polis tarafından ele geçirilen pek çok kimlik kartı ve pasaport mahkemede kalmıştır. Mitroviça yargıç ve savcısı tarafından konuların görüşülmemesi, insan hak ve özgürlüklerin ağır ihlalidir. Bu gerek Kosova Cumhuriyeti yetkilileri için de büyük bir meydan okuma olmaya devam etmektedir. 177 Kosova Cumhuriyeti Anayasası, madde54. Aynı yerde, madde102, p. 2. 179 17 Şubat2008 tarihinde, Kosova Cumhuriyeti Meclis Kosova’yı bağımsız ve egemen ülke ilan etti. 178 89 Mitroviça’nın Kuzeyinde hukuk organlarının işlevsizliği ile ilgili endişelerini Halk Avukatı, devlet kurumları ile iletişim aracılığıyla temasta dile getirmiştir.180 Halk Avukatı etkili kurumlar taraftan henüz bir cevap almamıştır. Kosova’da yasanın hükmetmesi için Avrupa Birliği Misyonu-EULEX-in bu yıl Kosova Mahkeme Konseyi tarafından atanan yargıçların geri getirilmesiyle, Mitroviça’da yargıç işlevselleştirilecektir üstlenmesi de bu doğrultuda olumlu etki üretmemiştir ve ne zaman yapılacaktır da bilinmez. Halk Avukatı için bir diğer endişe 2000 yılından miras kalan Kosova mahkemerinde çözülmemiş 213.967 konudur. Bu duruma gelmesine yol açan, pek çok etgen var: teknik altyapı eksikliği, yargıç ve savcıların az sayıda olması, yargıç, savcı ve mahkemelerin idari çalışanlarının düşük maaşı, mahkeme sistemi içerisinde rüşfet etgeni vb. Kosova Mahkeme Konseyi, eski kalan 200.000 konunun ortadan kaldırılması için devlet stratejisini onaylamıştır.181 Strateji ile onun uygulanmasından sorumlu kişi ve grupları belirlenmiştir, ancak bu eski konuların çözümü için zaman süresi öngörülmemektedir. Bunun ne kadar etkili olacağını görmek zaman gösterecektir. 2010 yılın şubat ayında, 2008/2 sayılı UNMIK idari Talimatı gereğince yargıç ve savcıların yeniden adlandırılması ve teyit projesi başlamıştır. Bu Proje ABD ve Birleşmiş milletler tarafından desteklenmiştir. Yeniden adlandırma süreci, yargıca yönelik güvenin artırılmasını amaçlamaktaydı, adayların geçmişi, yetkilerini ve profesyonel etkili hazırlıkları araştırılarak. Tespit süresince 274 yargıç ve 60 savcı adlandırıldı. Bunlardan %60-ı ilk defa bu makama gelen kişilerdir. Bu, Yurdun mahkemelerinin tazelendiği anlamına gelir. Kosova Cumhuriyeti Başkanı, Kosova Mahkeme Konseyi tavsiyelerine göre182 anayasal yetkilerine dayanarak, 183 savcı ve yargıç için tespit edilen kişileri atadı. Onay sırasında etkili yargıç ve savcılar UNMIK tarafından atanmıştır. Halk Avukatının, bu atamayla ilgli endişesi, bitmemiş konularla ilgilidir. %60 oranında eski yargıçların atanmaması, ceza kolejlerin büyük çaplı çözünmeyle sonuçlanacaktır. Bunun sonucunda yargıçlara bağlı olan çözülmeyen konuların en başa dönme ihtiyacı çıkabilir. Aynı zorluklarala savcılar da karşılaşacaktır. Yasal altyapıyla ilgili, teşvik edici ilerlemeler yapılmıştır. Kosova Cumhuriyeti Meclisi uzun bir gecikmeden sonra yargıç için temel yasaları onaylamıştır.184 180 Bakınız Tavsiyelerle Rapor, 19 mart 2010 tarihli, Kuzey Mitroviça’da hukuk makamlarının çalışmamasıyla ilgili Kosova Meclis Başkanı sn.Jakup Krasniqi’ye, kopyası Kosova Mahkeme Konseyi başkanı sn. Enver Peci’ye, Kosova Yüksek Mahkeme Başkanı sn. Fejzullah Hasani’ye; Kosova BaşSavcısı sn. İsmet Kabashi’ye; Mitroviöa Bölge Mahkemesi Başkan sn. Xhevdet Abazi’ye gönderilmiştir. 181 Kosova Mahkeme Konseyi, Karar No. 22/2010, 18 kasım 2010. 182 Yargıc ve savcıların onaylanması süreci 26 ekim 2010 tarihinde sona erdi. Kosova Mahkeme Konseyi, yargıç ve savcıların atanması ve seçilmesi görev ve yetkisini üstlendi. 183 Kosova Cumhuriyeti Anayasası, madde 104. 184 Kosova Mahkeme Konseyi Yasası no. 03/L-223; Mahkeme Yasası no. 03/L-199; Kosova Cumhuriyeti Kamu Savcılık Yasası no. 03/L-241; Devlet Savcılık Yasası, no. 03/L-225 ve; Kosova Yargıç Konseyi Yasası no. 03/L-224. 90 Mahkeme kurumları için meydan okuma olan, Kosova Cumhuiyetinin diğer kurumları için olduğu gibi bu yasaların pratikte uygulnmamasıdır, çünkü bununla yeni kurumların kurulması ve işlevselleştirilmesi öngörülür. 4.27.1. EULEX yargıç ve savcıları Kosova yargıç ve savcı sistemi, bir uluslararası yargıç ve savcı kontenjanı ile desteklenmektedir, bunlar EULEX misyonu içerisinde çalışmaktadır. EULEX yargıç ve savcıların çalışma amacı, yerli mahkeme yetkililerine adalette çok uluslu bağımsız, siyaset girişimlerinden özgür, uluslararası çapta tanınmış standartlar uyarak çalışan ve Avrupa’nın en iyi pratikleriyle çalışan bir sistemin gelişmesi ve güçlenmesidir. EULEX yargıç ve savcıları, mahkemede icra yetkisi var. Onlar yerli yargıçlarla çalışır, karma panellerde, her seviyede, savaş katliamları, soykırım, terör, organize suç, rüşfet, etnik suçlar, cinayet, ağır cinayet, ekonomi suç ve diğer suçlarla ilgili çalışırlar. Bunun dışında EULEX yargıçları, sivil konuların yargılanmasında da yetkileri var. Onların Kosova Yüksek Mahkemesi Özel Odası yetkilerine göre sivil konuları seçme hakları var.185 Bu konular Kosova Özelliştrime ajansıyla ilgilidir, ayrıca Kosova mahkemeleri yetkisinde olan konular. Onlar, ayrıca Mülkiyet talepleriyle ilgili Kosova Komisyonu kararlarına yönelik şikayetlerle de alınırlar. Kosova Mahkeme Konseyi, EULEX yargıç ve savcıları üzerine hiçbir yetkisi yoktur. Onlar EULEX yargıç Meclisi başkanı tarafından atanır/görevden alınır ve ona cevap verirler, ve EULEX Adalet Komponant Şefi emirleriyle çalışır. Şu anda Kosova’da yargı ve savcı sisteminde tüm seviyelerde EULEX uluslararası miyonundan 50 yargıç ve 30 savcı çalışamaktadır. 4.27.2. Yargıç ile ilişkin Halk Avukatının yetkileri Yargıç alanında vatandaşların haklarını korumak için Anayasa ve ve yasalar gereğince Halk Avukatı yetkileri, diğer kurumların alanlarından farklı olarak, sınırlıdır ve savcıların soruşturmaları sırasında ve yargıçların mahkeme kararlarını almalarını tehlikeye atmaz.186 Halk Avukatı, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesinin 6.maddesi ile güvence altına alınan doğru yargılanma ilkelerinin korunmasına, ayrıca makul zaman içerisinde, yargılanma hakkına özel önem vermektedir. 185 Yetkiler Yasası, no. 03L 053, madde5. p. 1. Kosova Cumhuriyeti Anayasası, maddeler 132-135; Halk Avukatı Yasası, no. 03/L-195, madde 15, p. 6. “Halk Avukatı. makulsüz ertelemeler veya iktidarın önemli boyutta kötüye kullanma durumları hariç olmak üzere, mahkemelerde yürütülmekte olan davalar ya da diğer yasal prosedürlere müdahale etmez” 186 91 4.27.3. Vatandaşların yargıçla ilgili şikayetleri 2010 yılında, HAE’ye ulaşan mahkemelere yönelik 180 şikayet vari bunlardan 70’i kabul edilme ilan edilmiştir.187 Şikayetçilerin çoğu, belediye, bölge mahkemelerine ve Kosova Yüksek Mahkemesine karşıydı.Vatandaşlar genel olarak mahkeme süreçlerin gereksiz geciktirlmesinden şikayetçi olmuşlardır, daha sonra mahkeme kararlarının icra edilmemesi ayrıca yargıçların tarafsızlığıyla ilgili kuşukuları. Mahkeme kararlarından memnun kalmayan pek çok vatandaş, memnuniyet eksliklerini dile getirmek için, mahkemenin karar alma sürecinde girişimde bulunması talebiyle Halk Avukatına yönelirler. Halk Avukatına yöneltilen şikayetlerin çoğu şikayette vatandaşlar, değişik şikayetlerin hazırlanmasını ve onlarn değişik mahkeme seviyelerinde temsil edilmelerini isterler. Birinci olarak, bu vatandaşların Kosova mahkemesine karşı güvesizliğin sonucudur. Tüm vakalarda, vatandaşların yargıca yönelik, dilekçelerinde veya şikayetlerinde, bunlar Halk Avukatı yetkileriyle uyumda değildi, onlar hukuk hizmetin sunulması için yetkili uzman kurumlarına yönlendirilmiştir, örnek olarak vatandaşlar için hukuk yardımlarını parasız yapan, Hukuki Yardım Komisyonuna ve sivil toplum kuruluşlarına gönderilmiştir. Kosova Yüksek Mahkemesine yönelik toplam 56 şikayet sunulmuştur. Bunlardan 25’i kabul edilmez, 8’i kapatılmıştır ve 23’ü ise hala açıktır. Bölge mahkemelerine yönelik toplam 44 şikayet sunulmuştur. Bunlardan 17’si kabul edilmez, 8’i kapatılmıştır ve 19’u ise hala açıktır. Belediye mahkemelerine yönelik toplam 80 şikayet sunulmuştur. Bunlardan 28’i kabul edilmez, 3’ü kapatılmıştır ve 49’u ise hala açıktır. Yapılan analizlerden sonra HAE, kendi yapılarına göre, mahkemeler tarafından konunun görüşülmesinde vatandaşların bazen birkaç yıla kadar giden gecikmelerden şikayet ettiği görülür. Bu da makul zamanda yargılanma hakkına aykırıdır. Halk Avukatına göre, sivil konuların süreçlerindeki gecikmelerin nedeni, her şeyden önce geçmiş yıllardan miras kalan konuların çokça sayıda olmasıdır. Bu gerçek değişik alandan gelen yeni konular daha da zorlaştırmaktadır. Bunu daha da çıkmaz yola sokan tüm mahkeme kaynaklarını sınırlamasıdır. Kosova Mahkeme Konseyin bir bilgisine göre 2010 yılın Aralık ayında mahkemeye ulaşan çözülmemiş olan 233.462, konu var. Bu duruma rağmen Halk Avukatı sivil konu süreçlerin gecikmesine açıklama veremez, vatandaşlar 5 yıl kadar kararların alınması için beklemek zorunda kalıyorlar. Mahkeme alanında, sınırlı yetkilerle, Halk Avukatı, belli durumlarda tavsiyeler özellikle de birinci derecede mahkemelerine, somut eylmeler almaları için mahkeme süreçlerinin hızlandırılmasını istemiştir. Ancak, Halk avukatı, konuların ele alınmasından memnun değildir. 2010 yılında da HAE-ye benzez konularla ilgili şikayetler ulaşmıştır. Halk Avukat tarafından, şikayetçiler yasanın yargıçları uzaklaştırma ve onların hangi yolları seçmeleri gerektiği konusunda açıklamalarda bulunmuştur. KMK istatistiklerine dayanarak 2009 yılında belediye mahkeme kararlarının %60’ı bölge mahkemeleri tarafından değiştirilir. 187 Bakınız Halk Avukatı Yasası, no. 03/L-195, madde19, p. 1.3. 92 Bu gerçek şikayetçilerin mahkeme kararlarının taraflı olmalarıyla ilgili şüphelerine de anlam vermektedir. Mahkemelerin yaklaşık sadece %40 oranında kararları icra edilmektedir. Tüm şikayet durumlarında, Halk Avukatı, soruşturma düzenlemiştir, yetkili mahkemelerin yetkilileriyle doğrudan temasa geçmiştir. Halk avukatı gecikmelerle ilgili açıklama talebinde bulunmuştur. Pek çok vakada Halk Avukatı girişiminden sonra mahkemelerin kararların icra edilmesi için eylemde bulunmuştur. Ancak çoğu vakada da Avukatı girişiminden sonra bile mahkeme kararları icra edilmemiştir. Kararların icra edilmesindeki gecikmelerde açıklama olarak icra yargıçların ve icra işbirlikçilerin eksiklikleri beyan edilmiştir. Maliye nitelikteki kararların icra sorunu olarak ise, mahkemelerin yetkililerine göre mahkemeler tarafından verilen emirlere karşı bankalar tarfından kararların uygulanmamasıdır. Bazı durumlarda mahkemelerin kesin şekliyle kararlarına karşı şikayetler vardı, ki bunun için anayasal şikayeti de dahil olmak üzere bütün şikayet araçları tükenmiştir. Halk Avukatından, onların davalarının “Strasburg Mahkemesine” gönderilmesini istenir.188 Daha da endişelendirici olan bazı şikayetçinin kendi savunma avukatları ile danışmalarından sonra Halk avukatına yönelmeleridir. Tüm bu vakalarda, aynı şikayet etme hakkının tükendiği kararlarda olduğu gibi, Halk Avukatının yasal açıklamasının yanı sıra, şikayetçiler kurumlara ve derneklere hukuk yardımı aramaları için başvurmaları tafsiye edilmiştri. Şikayetler mahkeme idarileri tarfından gereksiz gecikmeleriyle ilgili, kararların yasal süre içerisinde gönderilmemesi ve aryıca tarafların mahkemede konulara erişimi imkansızlığıyla ilgilide vardı. Halk Avukatı, bu alandaki şikayetlerle ilgili, mahkeme yetkilileriyle temasa geçmiştir ve mahkemelerle işbirliğinde tarafların şikayetleri çözülmüştür. Taraflara mahkeme kararları teslim edilmişti ve mahkmede konuların durumuyla ilgili bilgilendirilmiştirler. 4.27.4. Vatandaşların savcıyla ilgili şikayetleri Rapor dönemi içerisinden HAE, farklı 25 kişiden gelen, 25 şikayet veya dilekçe almıştır, bunlar Savcılık çalışmalarına yönelik konulardı. Sunulan şikayetlerden 10’u kabul edilemez, 13 vaka açıktır ve 3 vaka kapatılmıştır. Halk Avukatı yetkisi içerisinde olan şikayetler değerlendirmeden sonra süreçlenmiştir. Soruşturma, mülakat ve değişik ifade alma idari eylemleri alınmıştır, evrakların görüşülmesi, ve savcının kararlaştırdığı soruşturma dosyası görüşülmüştür, ceza sürecine uyulmaması, ceza konusunun iptali veya durdurulması. Bölge Savcılıklarına toplam 13 şikayet gönderilmiştir, bunlardan 5 kabul edilmez, 2’si kapatılmış ve 3 hala açık şikayetlerdir. Belediye Savcılıklarına toplam 12 şikayet gönderilmiştir, bunlardan 5’i kabul edilmez, 1’i kapatılmış ve diğer 6’sı hala açık şikayetlerdir. 188 Halk Dilinde “Strasburg Mahkemesi” Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi için kullanılır 93 Ayrıca, savcı tarafından, dolayısıyla araştırma polisi tarafında soruşturmayı geliştirmede şüpheyle ilgili şikayetler de vardı. Bazı durumlarda delillerin ve kanıtların değitşrilmesi ve manipülasyonu hakkında şüpheler vardı. Bu durumda şikayetçi, Halk Avukatının soruşturma yetkililerin sorşturma tarafsızca gerçekleştirmesini talep etmiştir. HAE’ye gelen vatandaşların şikayetlerinin bir kısmı, gözaltıda tutulma süresiyle ilgili ve savcı tarafından konunun geciktirilmesiyle ilgili. Bu vakaların birkaçında aynı açıklamalar ile tarafların gözaltıda tutulması devam eder. Halk Avukatı kabul edilen tüm vakalarda tarafların şikayetleri için soruşturma açmıştır ve savcılık yetkilileriyle temasa geçmiştir. Bazı durumlarda Halk Avukatı girişiminden sonra, soruşturmanın gelişimsine ve nihayetleştirilmesine gidilmiştir. Devlet Savcılığından alınan bildirilere göre, ceza soruşturmaların gelişiminideki gecikmelerin temel nedeni yurttaki savcı sayısının az olmasıdır. Yoğunluğun yanı sıra ve insan kaynakları ve gerekli altyapı eksikliği Halk Avukatı için, savcılar için öngörülen zaman süreleri içerisinde Devletin Başsavcısı tarafından bile ceza konuların yapılmasındaki gecikmeleri açıklamaz, ve daimi olarak inanılır değildir. 4.27.5. Tavsiyeler Halk Avukatı, Kosova Mahkeme Konseyine (KMK), Kosova Cumhuriyeti Hükümeti ve Meclisine, Kosova Cumhuriyeti Anayasasının öngördüğü gibi, Mitroviça’nın Kuzey kısmı ve diğer belediyelerde de dahil olmak üzere yurdun her yerinde yargı yönetimin uzatılmasını tavsiye eder; Halk Avukatı, Kosova Mahkeme Konseyinin, Kosova Mahkemeler Konseyi Yasasına 03/L-223 göre işlevselşetirmesini tavsiye eder; Halk Avukatı, Kosova Savcılık Konseyinin daha fazla geciktirilmeden, Kosova Savcılar Konseyi Yasası 03/L-224 gereğince kurulmasını tavsiye eder; Halk Avukatı, Mahkeme Yasasının 03/L-199 uygulanmasını tavsiye eder özellikle de yargıçların maddi koşullarının düzeltilmesi amacıyla ve yasaya göre mahkemelerin yapılanması ile ilgili yasanın 29. ve 36.maddeleri; Halk Avukatı, karar alma sürecinde gecikmeye sebeb olan temel nedenlerin personel sorunun ve mahkemelerin diğer sorunları, Anayasa ile güvence altına alınan gecikmesiz görüşme hakkının ihlaliyle ilgili , sonsuza kadar kabul edilir nedenler değildir ve olamaz. Halk Avukatı, konuların süreçlenmesinde müvekkillerin anayasal ve yasal haklarının iyi korunması için amandmanların onaylanması ve gereksiz gecikme olmadan yasgılanması için haklarının korunmasını düzenleyen etkili yasal aktların uygulanması için tüm koşulların sunulmasını tavsiye eder; Halk Avukatı, önleyici geçici tedbirlerin acele görüşülmesi için tedbirlerin alınmasını tavsiye eder, çünkü yapılan soruşturmalardan ve alınan bilgilerden, bazı mahkemelerde bir önleyici geçici önlem almaları birkaç gün sürebiliyormuş; 94 Halk Avukatı, mahkeme kararların icra edilmesin uzun gecikmelere olduğunu görür, bu yüzden Halk Avukatı, olası en kısa zaman süresi içerisinde kararların icra edilmesi ve uygulaması için tüm koşulların sağlanmasını tavsiye eder; Halk Avukatı, mahkemelerin nihayi kararı ile uyuşmazlık sırasında, tüm yükümlülükleri itaatsizlik için bir temel teşkil edebilir, merkezi ve yerel çapta devlet kurumlarına bile, bu yüzden Halk Avukatı, gecimkesizce mahkeme kararlarının uygulamasını tavsiye eder; Halk Avukatı, ceza ve mahkeme yetkililerin, faillerin, ceza sürecinde, doğru yargılanma ve hukuk araçları için temel anayasal haklarını verilmesini sağlamalıdır. Failler, suçlandıkları konuyla ilgili tam olarak bilgilendirilmelidir, mevcut durumu ve dayanılan deliller tanıtılmalıdır, burada onlar kararları etkili olarak meydan okuyabilirler. Halk Avukatı, mahkemelerin, psikiyatrik tedavi tedibiri kararında, kesin bir biçimde önlem zamanını, başlangıç ve bitiş süresini belirtmesini tavsiye eder. Ayrıca, yeniden görüşme süresinde, icra edilmesinden bir yıllık zaman süresiyle ilgili belirtilen zamandan sonra karar almalarını, tabi ki de davalının da bilgilendirilmesini. Halk Avukatı, uzman şahitlerin ve değerlendirenlerin, uzman görevini; kesin, sorumlulukla ve tarafsızca ve yasa ile öngörülen süre içerisinde, yapabilmeleri için uygun koşulları sunmasında ısrar eder. Bu yüzden Halk Avukatı mahkeme uzmanları için bir yönetmeliğin hazırlanmasını tavsiye eder. Halk Avukatı, Avukatlar Odasının, resmi görev gereğince veya bedava hukuki yardım sırasında, temsil etme vakalarında, yasal yardımda daha fazla kalite sağlamasını ve avukat müvekillerin korunmasında şüphesizce ve açık bir şekilde düzenlemek ve tümden avukat görevi ile ilgili hasar durumlarında avukat görevini yapmasıyla ilgili tavsiye eder. 4.28. Topluluk ve mensublarının hakları Topluluklar ve mensublarının hakları Kosova Cumhuriyeti Anayasası ile ve azınlıkların korunması ve haklları için uluslararası sözleşmelerin doğrudan uygulaması ile düzenlenmiştir.189 Yürülükteki uluslararası sözlşmelerin yanı ısra ve azınlık toplulukların korunmasıyla alınan birkaç yasa devamda verilmektedir: Toplulukların ve mensuplarının korunması Yasası, Resmi dillerin kullanımı Yasası, Dini özgürlük Yasası, Kültürel miras Yasası, ve Ayırımcılığa karşı Yasa.190 Anayasa ayrıca, kültürel hakların korunmasını ve azınlıkların eğitim alanında kimliğinin korunmasını; dil ve yazının kullanımını; yer isimlerinin kullanımı; medyaya erişimi ve temsil 189 190 Kosova Cumhuriyeti Anayasası, madde 22,. Kosova Cumhuriyeti Anayasası, madde 59. 95 edilmelerini; Kosova’da ve dışında birbiriyle temasın tutulmasını; kendi topluluğu içerisinde, sivil toplum sektörünün gelişimi; ayrıca Kosova’da uluslararası sivil toplum sektörü çalışmalarında katılımı da güvence altına alınmıştır. 4.28.1. Kosova Cumhuriyetinin halk yapısı Kosova’nın nüfus yapısı, rapor döneminde farklılık göstermemiştir. Kosova Cumhuriyetinde nüfus kaydı yapılmamasına rağmen, Kosova’da yaşayan topluluklara göre nüfusun net yapısı bilinmez.191 Sorun olmaya devam eden güncel konulardan biri değişik yerlerden özellikle Sırbistan’a kaçan Kosova’ya geri dönenlerin sorunudur. Bu dönemde de bu doğrultuda herhangi hareket olmamıştır. 4.28.2. Siyasi, kültürel ve ulusal kimliğin yetiştirilmesi Sırp topluluğu, kendi ulusal ve kültürel kimliğini bayağı gelişmiş olan siyasi parti sistemi, sivil toplum kuruluşları, insani ve kültürel kuruluşlar aracılığıyla üretir, bu topluluk dini kimliklerini ve kısmi olarak siyasi kimliklerini de Sırp Ortodoks Kilisesi aracılığıyla gerçekleştirir. Eğitim paralel “özerklik” sistemi, ilk okuldan başlayarak, orta ve yüksek okulda dahil olmak üzere Sırbistan Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı ders plan-programlarına göre çalışmaktadır. Bu toplululuk kendi dini kimliğini Sırp Ortodoks Kilisesi (SOK) aracılığıyla geliştirir. Ancak, Sırp topluluğun eğitim sisteminin olduğu gibi SOK-de Kosova Cumhuriyeti kamu yetkilileri ile hiçbir işbirliği yoktur. Türk topluluğun dil, adet, kültürel miras ve geleneklerini korumada, yetersiz kalır ve bu konuyla ilgili de çok az yapılmaktadır. Kültürel kimliğin korunması açısında, Türk topluluğun daha yoğunca bulunduğu yerlerde, Prizren, Priştine, Mamuşa, Vuçitrn, Mitroviça ve Gilan’da olduğu gibi bu konuyla alınan sivil toplum kuruluşları ve amatör tiyatroya büyük röl düşmektedir. Benzer durum Boşnak topluluğunda da aynıdır, bunlarda daha yoğun olarak Prizren, Yakova ve İpekte bulunmaktadır. Buna rağmen Boşnakların birkaç siyasi parti ve sivil toplum kuruşu oluşturuldu, dil, adet, kültürel miras ve geleneklerini korumada oldukça zordur ve kurumsal hiçbir destek almamaktadır. En büyük sorun Boşnak dilinde okul kitaplarının eksikliğidir. Eğitim kitapları ilk ve orta okullar için Saray Bosna’dan ve Sırbistan’dan teymin edilir. Ancak, Prizren topluluklar dairesi başkanından edindiğimiz bilgilere göre, eğitim kitapları ile ilgili sorun 2011/2012 öğrenim yılına kadar çözülmesi gerekiyormuş. 191 Kosova Cumhuriyetinin Nüfus Kaydı 1 la 15 nisan 2011 tarihinde düzenlenmiştir. Bu kayıt, bazı eksikliklerle takib edilmiştir, Halk Avukatı tarafından 5 nisan 2011 tarihinde düzenlediği basın toplantısında da açıklanmıştır. Sırbistan Cumhuriyeti baskılarından dolayı Sırp topluluğun bu sayımı boykote etmeleri davet edilmiştir, Kosovan’nın kuzeyinde Sırp topluluğun çoğunlukta yaşamakta olduğu belediyelerde sayım gerçekleşmemiştir, Kosova’nın diğer bölgelerinde ise Sırp topluluğun çoğunlukta olduğu belediyelerde ise sayım kısmen gerçekleşmiştir. 96 Kosova çapında yaklaşık 40 Rom kültür-sanat derneğinden, bugün sadece biri Rom kültürü ve gelenekleri ile alınmaktadır, söz konusu Prizren’de “Durmish Aslano” derneğidir, diğerleri ise STK-ya dönüşmüşlerdir, çoğu durumda profesyonel kadro eksikliğinden ve maliye araçları eksikliğinden ötürü çalışmalarına son vermiştir. Genel olarak bu topluluk din, dil, gelenek ve kültür ile ilgili kendi kimliğini koruma ve geliştirmede sorunlarla karşılaşmaktadır. Dış görünüşlerindeki özelliklerinden dolayı ve kullandıkları dilden ötürü, devamlı olarak tüm topluluklardan ayırımcılığa uğramışlardır, bu yüzden pek çok Rom özünden el çekip yaşadıkları ortamlarda sayı açısından daha yoğun olan topluluklar içerisinde asimile olmuşlardır. Çoğunluk halkına asimile eğilimi, bu Arnavut veya Sırp olsun, çeşitli baskıdan dolayı ve yaşadığı ve yaşamaya devam ettiği ortamın ağır ekonomi ve toplumsal koşullarından ötürü bu topluluk için her zaman var olan birşeydi. Kimliğin değiştirilmesini etkileyen birinci etgen güvenliktir. Bir diğer etgen de şahsi istek olabilir, siyasi çıkar veya bu şekilde toplumda daha iyi bir perspektife ulaşabilecekleri düşüncesi. Benzeri durumda bulunan, Aşkali ve Mısırlı topluluğu ile ilgili ise, sadece Fushë Kosova belediyesinde mütevazi olumlu bir adım yaparak, Kültür Koordinatörü Aşkali ve Mıslı topluluğu sıralarındandır. 4.28.3. Azınlık topğluluğun eğitim zorlukları ve imkanları Sırp Topluluğu Kosova’da birbirine paralel iki eğitim sistemi mevcuttur. Kosova Cumhuriyeti eğitim sisteminin yanı sıra, Kosova Cumhuriyeti plan programlarının uygulandığı, Sırp topluluğun yoğunlukta yaşadığı ve kısmen Rom ve Goralı topluluklarında Sırbistan Cumhuriyeti plan programları uygulanmaktadır. Sırbistan Cumhuriyeti eğitim sistemine göre çalışan okul personeli SCEB tarafından maliye edilir. Kosova Cumhuriyeti Eğitim Bilim ve Teknoloji Bakanlığı (EBTB) bunu profesyonel hazırlığa göre maddi teşvik şeklinde yapar, ve liner olarak tüm okul çalışanları için geçerlidir. Topluluklar ve mensuplarının korunması ve tanıtımı Yasasını çıkartılmasıyla, eğitimle ilgili bölümünde, bu eğitim sistemi (ilk ve orta okul) ayrıca Kuzey Mitroviça’da Üniversite, 2008 yılının Mart ayından beri bu yasanın 8.maddesinde yer alır. Türk ve Boşnak Topluluğu Türkler ve Boşnaklar ilk ve orta okulu kendi ana dilinde takib edebilirler. Öğrenciler karşılaştıkları temel sorunlardan Türkçe Dilinde ders kitaplarının eksikliğidir. Öyle ki, Türk topluluğu öğrencileri, ders kitapları eksikliğini Türkiye’den kitaplarla tamamlamaya çalışır, her ne kadar bu kitaplar Kosova Cumhuriyeti plan programlarına uymasa da daha fazla tamamlayıcı kitap olarak 97 kullanılmaktadır. Türk topluluğun Prizren yüksek eğitim kurulu da var, Priştine Üniversitesie içerisinde ise Oryantalistik ve Türk Dili Bölümü mevcuttur. Boşnaklar, orta okullarını ana dillerinde görebilirler, ayrıca İpek’te Biznis Yüksek Okulunu da ve Prizren’de Öğretmenlik Fakültesinde ders görebilirler. Bunun dışında, bu iki topluluğun kendi ana dilinde Yüksek eğitim seviyesinde görebilecekleri özel üniversiteler de var. Goran Topluluğu Tekrar vurulanmalıdır ki Gora bölgesnde de iki eğitim sistemi mevcuttur, Kosova Cumhuriyeti ve Sırbistan Cumhuriyeti plan programlarına göre. Goralı topluluğun çoğu, Sırpça Dilinde ders görme isteğinde bulunmuştur. Kosova Cumhuriyeti goralı topluluğu mensubları için eğitim sisteminde Sırpça dilinde ders kitaplarının olmaması ve plan programların olmaması ayrıca yüksek eğitimi takip etmelerinde daha iyi olanlardan dolayı goralı topluluğu mensurpları SCEB plan programına göre ders kitaplarını ve dersleri kullanmaya devam ediyorlar. Ancak, Goralı topluluğunda durum biraz daha karmaşıktır eğtim haklarının gerçekleşmesi açısından, daha doğrusu, Goralı topluluğu öğretmenleri 2005 yılına kadar Sırbistan Cumhuriyeti Hükümetinden ve Kosova Cumhuriyeti Hükümetinden maaş alıyorlardı, siyasi baskıdan ötürü 2006 yılında, her ne kadar da derslerini düzenledikleri okullar da Kosova Bakanlığı yetkisi altındaysa da EBTB ile sözleşmeyi kesmişlerdir. Gora yöresi, Dragaş belediyesinin nüfusu boşnak topluluk olarak beyanda bulunduklarından ve tespit edildiklerinden, onlar Boşnak Dilinde, EBTB plan programına göre çalışmayı kabul ettiler, Sırbistan Cumhuriyeti plan programına göre ders veren öğretmenler ve öğrencler ilse 2008/2009 yılında EBTB sözleşmesini atanlar sorunlarla karşılaştılar çünkü ilk okulda sınıfların kullanılması durdurulmuştur. Ancak, bu yıl durumda düzelme var, ve şimdi Gora yöresindeki öğretmenler ve öğrencilerin okul binalarına erişimi var. Rom, Aşkali ve Mısırlı Topluluğu Kosova’nın değişik bölgelerinde yaşamakta olan, Rom, Aşkali ve Mısırlı, dersleri Arnavutça dlinde yapmaktadırlar. Rom, Aşkali ve Mısırlı, topluluğu eğitim seviyesinde düşük sayısıda katılımı ve okulların terk edilmesinde yüksek orantı ile karşılaşmaktadırlar. Bu topluluklar gerçekten ağır sosyal-ekonomik durumda bulunur, bu da bu toplulukların bireyleri tarafından neden okulu terk ettiklerinin bir nedenidir. Rom, Aşkali ve Mısırlı topluluğundan kızlar, erkek cinsiyetine kıyasen evebeynlerinden veya bakıcılarından ayırımcılığa uğarlar, ve çoğu kez ilk okulu terk ederler, bazı istisna dışında orta okulu nerdeyse hiç biri devam etmemektdir. Bunun dışında, Rom toplulupun okulları terk etmede en önemli nedenlerden biri, Kosova’da nerede yaşadıklarına bağlı olarak, Arnavutça veya Sırpça Dilini yetersiz seviyede tanımalarıdır. Kosova Cumhuriyetinde hala Rom Dilinde ilk okul yoktur. EBTB’da rom dilinde okul potansiyelinin geliştirilmesini planladığı söylentileri ortadadır, böylece bu sorun da en kısa zamanda aşılabilsin. Sırbistan Cumhuriyeti plan programına göre çalışmakta olan bazı okullarda rom dili var ancak bu sadece haftada birkaç saat ile sınırlanmaktadır. Bu tür ders şeklini var 98 okullardan birkaçı: Gilan, Kamenitsa, Kuzey Mitroviça, Uglar(Fushe Kosova Belediyesi) ve Yanyeva (Lipyan belediyesi)-dir. Aşkali ve Mısırlı topluluğu çocukları, genel olarak dersler Arnavutça Dilinde görmektedir, ancak bu toplulukta da aynı romlar olduğu gibi, çocuklar için eğitimin önemini bilinci çok düşüktür, öyle ki bu çocuklar çok erkenden okulu terketmeye meillidir. Bir kıvılcım olan “Eğitim için Rom Merkezinin” birkaç yılldır işlevselliğidir, bu “Balcan Sunflowers” STK tarafından ve Kosova Açık Toplum Fondasyonu (KFOS) tarafından maliye edilmektedir. Bu merkezde ev ödevlerinin yapılmasına yardım edilir ve bu merkez çalışanları okul öncesi ve okul çağındaki çocuklarla çalışır. Ancak bu iyi girişim kurumsal destek görmemektedir. 4.28.4. Topluluk dilinin yetiştirilmesi ve praktikteki zorlukları Çok dillik, bütün resmi dillerin, eşit ve tüm seviyelerde, yerel ve merkezi, kullanımı için yasal mecburiyet anlamına gelir. Ancak bütün resmi dillerin kullanılması hakkı, tam anlamıyla sayılmamaktadır, özel olarak da yerel yönetim makamları ve idari tarafından, hemde bütün belediylerde. Bu durum Halk Avukatı Ensitüsünün daha önceki raporlarına kıyasen de düzelmemiştir. Resmi dillerin sayılması belediyeden, belediyeye fark göstermektedir. Ayrıca pek çok belediyede resmi formlar ve bildiriler sadece Arnavutça dilinde vardır, ki bu azınlık topluluğu için zorluk teşkil etmektekdir. Sırpça, Boşnakça ve Türkçe dilinde isimlerin orijinal şekliyle evraklara yazılması sırasında saygı duyulmaması pratiği çok yaygındır, oysa Halk Avukatı bu sorunu birkaç kez tekrarlamaktadır. Resmi evrakların, kararnamelerin ve kararların azınlık diline çevirisi konusu da aynı şekildedir, ki bu bazı belediyede resmi dil konumundadır. Bu tür evraklar ya çevirilmez ya da düşük kalitededir, oldu ki bazen onları okuyan kişiler tarafından anlaşılmaz bile. 4.28.5. Azınlık topluluğu ve medya Azınlık topluluğun radyo ve televizyona katılımı Kosova Cumhuriyeti Anayasası azınlıkların kamu medyaya erişimini ve temsilini güvence altına alır, ondan sonra, kendi medyalarını kurma ve kullanma, kendi dillerinde bilgilerin de içerilerek sunulması, diğerlerin yanı ısra günlük gazeteler ve kablo hizmeti, elektronik medya için ayrılmış frekans şifrelerini kullanma hakları var. 99 Bu yasal hükümler pratikte uygulansa da, Kosova yetkililerin bu hakkın pratikte uygulamasını düzenleyecek ne mekanizmaları var ne de teşvik edici ve belki de azınlık topluluğunu teşvik edecek özel tedbirleri yoktur ki bu belki bu önemli hakkın gerçekleşmesi için azınlık topluluklarını maddi olarak desteklemiş olurdu. Halk Avukatı Enstitüsütünde bulunan verilernden ve Baımsız Medya Komisyon verilerinden, radyo ve televizyon programı lisanslı toplam 114 yayındani Kosova’da 92 radyo istasyonu ve 22 televizyon istasyonu. Toplam 26 radyo istasyonu Boşnakça ve Romca program yayınlar, bunlardan sadece biri sadece Rom Dilinde, üçü Boşnak dilinde, diğer 18 programın ise ek Rom dilinde programı var, 6 Boşnak dilinde var. Toplam 22 lisanslı istasyondan, üçünün ek olarak Rom dilinde, iki Boşnak dilinde proramı var. Sırp topluluğu dışında, ki onların üç özel yerel televizyon istasyonu var, Kosova’daki diğer hiçbir azınlığın kendi televizyon istasyonu yoktur. Özellikle Sırp Dilinde program yayınlayan radyo istasyonu var. Türk topluluğu ile ilgili, olumlu örnek olarak şimdye kadar Kosova’da iki özel radyo istasyonu türkçe dilinde çalışmaya başlamıştır, bunlar yerli niteliktedir ve 24 saatlik günlük program ile yayın verir, bunlardan bir “Yeni Dönem” diğer “Kent FM” radyosudur. “Yeni Dönem” radyosu yerel radyodur ve Prizren, İpek bölgesinde dinlenir (Prizren, Mamuşa, Rahovça, Suva Reka, Malişeva, Yakova, Klina, Deçan), kendi programlarıyla yukarıda adı geçen bölgeleri %95 oranında kapsamaktadır. “Yeni Dönem” radyosu 4 dili program yayınlari 21 saat Türk Dilinde, 1 saat Boşnakça, 1 saat Arnavutça ve 1 saat Romca. Kosova Radyo Televizyonu (RTK) tek devlet kurumu medyasıdır, çalışması değişik bağıştan maliye edilir ve Kosova Konsolide Bütçesi tarafından araçlarla desteklenir. RTK Arnavut Dilinde programın yanı sıra, Sırpça, Boşnakça, Türkçe ve Romca tv ve radyo programları hazrılar ve yayınlar. RTK-da 15’şer dakika Boşnak dilinde günlük bilgilendirme televizyon programı, ayrıca bir saatlik “Mostovi” adlı belgesel dizi programını yayınlar. RTK’da hafta bir defa Rom dilinde “Yekhipe” programı yayınlanır. RTK ayrıca, her gün ikişer saat Boşnak dilinde radyo programı yayınlar, ancak bu yayını sadece Priştine ve etrafında yaşayanlar erişebilir ve AM frekansı erişimi olanlar dinleyebilir, Rom dilinde ise, hergün birer saatlik radyo programı yayınlanır. Ayrıca, RTK Sırp dilinde ve Türk Dilinde bilgilendirme programı yayınlar. Yazılı basın Yazılı medya ile ilgili ise, Sırp Topluluğun “Jedinstvo” gazetesi var (Sırbistan Cumhuriyeti Hükümeti tarafından maliye edilir, Mitroviça’da basılır), iki haftada bir yayımlanır ve ve Kosova’da Sırpça tek gazetedir. Kosova’da Boşnakça tek gazete “Alem”-dir, 2008 yılına kadar her ikinci haftada bir yayımlandı, ancak maliye eksikliklerinden dolayı, 2009 ve 2010 yılında dönemsel olarak sadece yayımlandı. Rom dilinde hiçbir dergi veya günlük gazete yayımlanmamaktadır. Prizren’de “Yekhipe” adlı 100 dergi yayıma başlamıştı, ki bu bazen Arnavutça ve Sırpça da yayımlanmıştır. Bunun dışında Prizren’den yerel STK-lar Rom dilinde bilgilendirme portalını oluşturdular: http:/rroma. courriers. infohttp: //rroma. courriers.info/. Genel olarak bakıldığında Rom ve Boşnak medyaları her geçen gün daha ağır maliye eksiklikleriyle karşılaşmaktadır, öyle ki bunların sönmesi an meselesidir, ki bu Kosova Hükümetinin ve yetkili kurumların Rom ve Boşnak dilinde yazılı medyaların sorunlarıyla ilgilenmediği göz önüne serer. Türk topluluğun bu hakkındaki en ağır ihlali, başarılı “TAN” yayın evinin dükkanlarının alınmasıydı, ki bu yayın evi 30 yıllık çalışmadan sonra sönmüştür oysa Kosova’da Türkçe dilinde tek uzmansal medyaydı. Bu yayın evinin bölümleri Priştine Gençlik Sarayı binasında bulunurdu, aynı yerde Arnavutça dilinde “Rilindja” ve Sırpça Dilinde “Jedinstvo” da bulunuyordu, ki bunlar bu yayın evine 22 yıl bu binada bulundu. “Tan” gazetesinin durdurulmasından sonra “Yeni Dönem” yayın evi, bir zamanlar aynı adı taşıyan haftalık dergiyi yayınlıyordu, Prizren’de basılırdı, ancak maliye araçları eksikliğinden 2008 yılının Temmuz ayından beri bu gazete basılmaz, öyle ki şu anda Kosova’da Türkçe dilinde hiçbir gazete yayınlanmamaktadır. Aşkali ve Mısırlıların anan dili Arnavutça olmasına rağmen, onların medyaya erişimi çok sınırlıdır. RTK-da bu iki topluluğun durumuyla ilgili bilgilendirici her hangi program yoktur, ayrıca onların kültür ve gelenekleriyle ilgili yayınlanan bir program da yoktur. Bu iki topluluk medyaya erişimini bir saatlik Fushe Kosova’da Radyo “K” aracılığıyla gerçekleştirirler, ve Ferizovik ve Poduyeva yerel radyo istasyonların sayesinde. Bu üç radyo istasyon, haftada bir gün, Aşkali ve Mısırlılar topluluğu için program yayınlıyorlar, program bir saatliktir ve genel olarak müzik-eğlence programlardır. 4.28.6. Sonuç Açıklanan duruma göre, Halk Avukatı, toplulukların ve mensublarının haklarının korunduğu sadece yasaların onaylanması ve stratejilerin hazırlanması yeterli değildir, aynılarının pratikte devamlı olarak uygulanması gerektiğini tespit eder. Mantıksal ve pratiksel sonuç olarak, Halk Avukatı, Kosova Cumhuriyeti merkezi ve yerel makamların yukarıda bahsedilen yasaların uygulanması için bir siyasi iyi niyeti olması gerektiğini tespipt eder, ki bunların uygulanması Kosova toplumunun çok ulusluluğunu kamu kurumların kendileri tarafından çok konuşulan iyi niyetin var olduğunun göstergesi olur. Endişelendirici olan daha küçük toplulukların: Rom, Aşkali, Mısırlı, Türk ve Boşnakların somut siyasi ve maddi desteği eksikliğidir. Özel olarak her alanda olağan üstü ağır durumda olan, özellikle de eğitim alanında, kültürel kimliklerin korunmasında ve istihdamındai Aşkali, Mısırlı ve Rom topluluklardır. 4.29. Dillerin kullanımı 101 Kosova Anayasası gereğince192 ve Dillerin Kullanılması Yasası gereğince193 Arnavutça ve Sırpça dilleri ve yazılarının kullanılması Kosova’da resmi dildir ve Kosova kurumlarında eşiti statüye sahiptirler.194 Türkçe, Boşnakça ve Romca’nın belediye seviyesinde yasa ile öngörüldüğü koşullara göre resmi dil statüsüne sahiptir. Herkesin dil kimliğinin korunması amacıyla ve dil kimliklerini vurgulama ve korumak için tüm topluluk bireyleri için uygun bir oratmın kurulması amacıyla, Sivil ve Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşmesi, Temel İsan Hak ve Özgürlükleri Sözleşmesi ve Protokolleri, Ulusal Azınlıkların Haklarının Korunması Çerçevesi Sözleşmesi, Bölgesel ve Azınlık Dilleri Avrupa Şartı, Ulusal Azınlıkların Eğitim Haklarıyla ilgili Lahey Tavsiyeleri ve Dillerin Kullanımı için Ulusal Azınlıkların Haklarıyla ilgili Oslo Tavsiyeleri-ne dayanarak Kosova Meclisi Dillerin Kullanımıyla ilgili Yasayı çıkarttı. Dillerin Kullanım Yasası, toplulukların kullanım alanında toplulukların haklarının korunması ve geliştirilmesi için yasal hükümlerin dillerin kullanımını düzenler. Yasa, her bireyin resmi dillerden birinde iletişimini ve yerel veya merkezi seviyedeki kurumlar tarafından tüm hizmet ve evrakları alabilmelerini öngörür. Resmi dillerin eşitliği, oturumlar, görüşmeler ve tüm seviyedeki yerel ve merkez çaptaki organların çalışmaları için geçerlidir. Kosova Cumhuriyeti Meclisi tarfından onylanan tüm yasalar, resmi dillerde çıkarılmalı ve yayınlanmalıdır, çevirileri eşdeğerdir. Tüm yasalar Türkçe ve Boşnakça dillerinde de yayınlanacaktır. Resmi adlandırmalar ve yerel ve merkezi kurumların işaretleri resmi dillerde, ayrıca belediyelerde resmi kullanımdaki dillerde yazılı olmaldır. Merkezi ve yerel Kurumlar, iş ortamlarında yetkili ve çalışanların tarafından dillerin etkili kullanımda uygun olmasını sağlamalıdır. Belediye, köy, yol ve diğer kamu yerlerinin isimlerini gösteren veya içeren resmi işaretler, resmi dillerde, ayrıca belediyelerde resmi kullanımdaki dillerde yazılı olmaldır. Belediyelere, demografi oluşumuna bakmaksızın,Yasanın uygulanmasından sorumludur. Ayrıca, dile yönelik her türlü ayırımcılık yasa ile yasaklanmıştır. Resmi dillerin kullanımı, ayrıca, kamu şirketleri için olduğu gibi toplumsal şirketler için de geçerlidir. Bu şirketlerden iletişim ve hizmetlerin ve evrakların alınması her hangi resmi dilde alma hakkı anlamına gelir. Mahkemeler ve soruşturma organları, ayrıca yasa süreçlerine kapsanan diğer sorumlu organlar, bu süreçlere katılan her kişinin kendi seçimine göre resmi dili kullanabilmeyi sağlamakla yükümlüdürler. Ayrıca, süreçlerle ilgili evrakları, süreç için seçilen resmi dilde ve kullanımda olan diğer dillerde vermekle yükümlüdür. Ceza süreçlerine veya her hangi diğer mahkeme süreçlerine dahil olan kişiler, resmi dilleri anlamayan veya konuşmayan kişilerin, kendi ana dilini kullanma hakları vardır ve mahkeme ve soruşturma makamları, bu kişilere ödemesiz çeviri sağlmakla yükümlenir. Eğitimde dillerin kullanımı Anayasa ve eğitim alanından yasa hükümlerine uygun olmalıdır. Kişilerin adı ve soyadı, kendi dillerinin gelenek ve dilsel sistemine göre, orijinal şekliyle, kamu kayıtlarına, ayrıca kişisel evraklara ve diğer resmi belgelere, kaydedilmelidir. Bu form sivil çalışanlar tarafından kullanılmalıdır. 192 Kosova Cumhuriyeti Anayasası , madde 5. Dillerin Kullanımı Yasası, no. 02/L-37. 194 Aynı yerde, madde 1.1 ve madde 1.2 ile öngörülür. 193 102 Kosova’da resmi dillerin ve eşit statüsünün korunması, tanıtımı ve muafaza edilmesi, ayrıca resmi olmayan dillerin korunması için, Dil Kullanım Yasası, Kosova Hükümetinin, bu yasanın uygulamasını gözetecek olan Dil Komisyonunu kurma yükümlülüğü öngörmüştür. Bu komisyon 2007 yılında kurulmuştur. Dil komisyonu, resmi dillerin eşit statüsünü sağlamak ve resmi dil olmayan azınlıkların dillerini koruma tedbirleri yanı sıra, şikayet doğrultusunda veya öz girişim ile soruşturma geliştirir ve gerçekleştirir, Dil Kullanım Yasası hükümlerinin ihlal edilmesi durumunda idari tedbirler alır, Komisyon tavsiyelerinin uygulanmadığı durumlarda yazılı tavsiye ve uyarılar çıkarır. Resmi dil kullanımı ve resmi kullanımda olan dilin ihlal edildiğini düşünen her topluluğun, Dil Komisyonuna yönelme ve yasanın ihlal edildiğini öne sürdüğü kuruma karşı şikayetini sunma hakkı var. Bu komisyon, rapor dönemi içerisinde dillerin kullanımı ile ilgili beş çember masa toplantısı düzenlemiştir, ve o da: Priştine, İpek, Prizren, Mitroviça ve Gilan belediyelerinde. Komisyon, diller konusuyla ilgili olan ve pratikteki sorunlar ile ilgili, tepki ve tecrübelerin paylaşımından oldukça memnundur.195 Komisyonun internet sayfası (rapor döneminin sonuna dek) Sırpça Dilinde tam işlevsel değildir.196 Dillerin Kullanım Yasasının uygulanmasıyla ilgili görülür olumlu sonuçların olmasına rağmen, yerel ve merkez yetkililer tarafından uygulamayla ilgili sorunlar aşikardır. Kosova bütçesinin sınırlı araçları ve kaynak eksiklikleri, bu yasanın uygulaması sürecine zarar verir. Halk Avukatı, bu rapor dönemi içerisinde, dillerin hakkını gözetimi sürecinde, Kosova’nın değişik belediye bölgelerinde resmi dillerin eşit kullanımında yasal hakların yerine getirilmesinde farkların mevcut ve dil politikasının uygulanması belediye yetkililerine ve kapsanmasına bağlı olduğunu gözlemlemiştir. Resmi diller, görüşmeler sırasında, komisyon, komite ve ayrıca yerel ve merkez kurumların kamu tartışmaları sırasında eşit olarak kullanılır. Belediye ve merkezi seviyedeki kurum binaların girişlerine yerleştirilen işaretlerde, ayrıca hizmet türü adlandırması ve çalışanların görevi genel olarak resmi dillerde yazılıdır. Bazı belediyeler, toplulukların haklarını koruma ve tanıtmak amacıyla yürürlükteki mevcut ulusal yasamaya dayalı olan resmi dillerin kullanımıyla ilgili statü ve yönetmelikler çıkarmıştır, ki bu çok olumlu bir örnektir. Belediyelerin isimlerini gösteren veya içeren resmi işaretler, Kosova’nın tüm bölgesinde bölge yollarında resmi dillerde yerleştirilmiştir. Buna rağmen, bazı yerlerde bu adlandırmaların yanlış yazıldığı veya Sırpça dilindeki adlandırmaların karalandığı görülür. Sırpça diline, yasal metinlerin mecburi çevirileriyle ilgili, bunların düşük kalitede, pek çok dil ve gramer hatası ile ve uygun olmayan yasal terminoloji içerir. Bu sorunlar uzman çevirmenlerin ki bunlar uygun olmayan çalışma koşulları nedeniyle, mesleki açıdan ilerleme imkanları eksikliğinden ve düşük maaşlardan dolayı işe zor alınır, uygun sayıda olmamalarından kaynaklanır, bu da kaliteli çevirmenlerin daha iyi ödendiği iş yerlerine gitmelerinin açıklamasıdır.197 195 Bilgiler HAE temsilcileri ile Diller Komisyonu görüşmesinden alınmıştır, 30.11.2010. http://www.ks-gov.net/kgjz/. 197 http://www.ks-gov.net/kgjz/. 196 103 Toplukların adı ve soyadı, kendi dillerinin gelenek ve dilsel sistemine göre, orijinal şekliyle, kamu kayıtlarına, ayrıca kişisel evraklara ve diğer resmi belgelere, kaydedilmesinden bahsedildiğinde bu haklara tam uyulmadığı ve isimlerinin gerektiği gibi yazılmadığı, ancak Arnavutça dili fonetik işaretleriyle yazıldığı görülür. Halk Avukatı Enstitüsü, geçmiş dönemlerde, bu sorunla ilgili birkaç sefer dikkat çekmiştir. Belediyelerde, resmi evrakların, kararların ve kararnamelerin azınlıklar diline çevirilmesi sorunu mevcuttur. Çok sık olan, çeviriler için çok uzun beklenmesidir ve evrakların sadece bireysel istem ile çevirildiği durumlar var, ki bu yürürlükteki yasama ile aykırıdır. Ayrıca, evrakların çevirisi düşük kalitededir ve çoğu zaman okuyanlar tarafından zor anlaşılır. Uzman olmayan çevirmenler, yetersiz sayıda olmaları ve yoğun olmaları çeviri hizmetlerinin etkinliğini etkiler. Hiçbir çeviri hizmetinde, çevirinin onayını ve kalitesini kontrol eden lektör (okutman) yoktur. Elektronik bilgiler, görevler, etkinlikler, hizmetler ve istihdam konularından bahsettiğimzde, Kosova Meclisi ve Hükümeti, ayrıca pek çok belediyenin kendi resmi internet sayfası var. Kosova Meclisin sayfası198 Arnavutça, Sırpça ve İngilizce dilinde çalışır. Sayfanın her kısmı düzenli olarak güncellenir ve her dilde ulaşılabilirdir. Yasalar Boşnakça ve Türkçe dillerinde gönderilmemiştir, bu da Dil Kullanım Yasasının 5.maddesi, 5.4. fıkrasına aykırıdır. Bazı belediyelerin sayfası Arnavutça dilinde çalışırken Sırpça dilinde çalışmamaktadır, örneğin: Priştine199, İpek 200 ve diğer, oysa bazı belediyelerden Sırpça Dilinde de tam işlevsel olanlar var, mesela Gilan belediyesi, ancak bu belediyede resmi kullanımda olan Türkçe dilinde kısım bulunmamaktadır201, Prizren belediyesinin resmi sayfası ise tüm resmi dillerde ve bu belediyede resmi kullanımda olan dillerde tam işlevseldir (Arnavutça, Sırpça, Boşnakça ve Türkçe) .202 Sırpların çoğunluğu oluşturduğu belediyelerde, Dil Kullanım Yasasına tam olarak uyulmaz. Şu anda olumlu örnek olarak, bu yasaya dayanarak düzenlenen statü ile Arnavutların az sayıda yaşadığı, Novobrda ve Ştrpse belediyeleri teşkil eder, ancak onlar hala Dil kullanım Yönetmeliği çıkarmamıştırlar. Belediye yapılarının oluşum aşamasında henüz bulunan yeni belediyelerde bu yasanın tam uygulanmasıyla ilgili çabalar görülür. Buna rağmen Dil Kullanım Yasası, Kosova’nın Kuzeyinde Sırp Belediyelerinde uyulmaz(Mitroviça’nın Kuzey kısmı, Leposaviç, Zveçan ve Zubin Potok). Sırpların çoğunlukta olduğu belediyelerin resmi sayfaları henüz yoktur. Mahkemeler ve soruşturma organları, ayrıca yasa süreçlerine kapsanan diğer sorumlu organlar, resmi dilleri yasaya uygun olarak kullanmaktadırlar.Yukarıda söylenenlere dayanarak, Kosova toplumun hala dil hatlarına göre ayrı olmaya devam ettiği sonucuna varırız. Azınlık topluluğu tarafından Arnavutça dilinin bilinmemesi onların topluma entegrasyonunu olumsuz etkiler. Kosova’da Türk topluluğu daha iyi bir konumdadır, çünkü onlardan çoğu Arnavuça konuşur. Aşkali ve Mısırlılar için Arnavutça ana dilidir, ancak Sırp, Boşnak, Goralı ve Romların çok az bir sayısı Arnavutça dilinde konuşabilirler. Vatandaşların yeni nesilleri resmi dillerden sadece birini bildiği ve konuştuğu ve kurum sisteminde her hangi hakkın gerçekleşmesi ihtiyacı olduğunda az iletişim kurduğu ortadadır. 198 www.assembly-kosova.org. http://kk.rks-gov.net/prishtina/Municipality/Assembly.aspx. 200 http://www.peja-komuna.org/. 201 http:// www. gjilani-komuna.org/. 202 http://www.komuna-prizreni.org/. 199 104 Aynı zamanda, yeni nesiller gelecekte, hükümet ve sivil toplumda, resmi dillerin eşit kullanımlasını sağlamaktan sorumluluğu üstleneceklerdir. Dil haklarının gerçekleşmesi yükümlülüğü doğası, ısrar ve sürekli çabaları gerektirir ve bu doğrultuda sorunların ve nedenlerin çözülmesi gereklidir, ki böylece çok dillik korunur. 105 106 5. Halk Avukatı’nın tavsiyeleri Yasa önünde eşitlik Kadınların, tüm seviyelerde karar alma makamlarında, en az %40 oranında olması için, Cinsiyet Eşitliği Yasası ile öngörülen kota uygulansın. Kosova Hükümeti, iş piyasasına kadınların dahil edilmesi için program ve ilerleme tedbirleri geliştirsin. İş ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Eğitim Bilim ve Teknoloji Bakanlığı ile işbirliğinde, iş piyasası ihtiyaçları yönünde kadınların sürekli eğitimi ve kalifiyesi için programları teşvik etsin, Merkez ve yerel seviyedeki, insan hakları ve cinsiyet eşitliği konularıyla ilgili kurumlardaki çalışanların eğitim programları uygulansın, Aile içi şiddet, aile reisi kadınların özellikle de tek başına yaşayan yaşlı kadınların konusu ile ilgili kurumlarda çalışanlar için eğitimler düzenlensin, Kosova Hükümeti, zaman kaybetmeden, Kosova’da sağlık ve sosyal güvenlik Yasanın onaylamayı teşvik etsin, Güvenli evlerin maliye konusu ve aile içi şiddet mağdurları için SOS telefonları etkinleştirilsin, Belediyelerde cinsiyet eşitliği birimi işlevselleştirilsin ve onlar tüm seviyelerde güçlendirilsin, Kosova Cumhuriyeti kurum ve makamlarında cinsiyet istatistikleri dahil edilsin . Yaşama hakkı Halk Avukatı, yasama sürecinin kalite ve şeffaflığın, büyük çapta düzeltilmesi gereklidir, sadece Kosova’ya sağlık bir yasal çerçeve sunmak için değil, hukuk sistemin güvenin dülzetmek için de gerekli olduğunu tavsiye eder. Halk Avukatı ayrıca, gereksiz gecikmelerin ortadan kaldırılması ve yasal süreçlendirlmede şikayetçilerin yasal isteklerinin onaylanması için, mağdurların haklarını korumak için etkili mecburi tüm koşulların verilmesini tavsiye eder. 107 İşkence, onur kırıcı, insanlık dışı ve aşağılayıcı muamelenin yasaklanması Tutuklu kişilerin bulunduğu yerlerde seminer veya kurslar örgütlensin. İnsan hakları bilgilerinin geliştirilmesi amacıyla, özellikle de Kosova’da doğrudan uygulanmakta olan, uluslararası araçlarda garanti edilen, işkenceden korunma alanında, tutuklu kişilerin bulunduğu kurumlar için seminer veya eğitimler düzenlensin. Halk Avukatının, insan hakları ve özgürlüklerinden yoksun kişilerin bilinen standartlarına ilişkil yetkili otoritelere yönelttiği tavsiyelere uyulsun ve gecikmeden uygulansınlar. Sanığın hakları Kosova Cumhuriyeti Hükümeti, dolayısıyla Adalet Bakanlığın, yeni gözaltı merkezleri, ıslah merkezleri ve gözaltı merkezlerin inşaatı için projeler hazırlaması veya mevcut olanlar genişletilsin, öyle ki orada bulunan sanıkların, yasalara göre yerleştirilmeleri için yeterli alanları olsun, Gözaltı merkezlerin pek çoğunda şu anki nüfus sayısı, BMÖ Asgari Standartlar Kuralları ile ve Avrupa kuralları ile uyuşmaz, bunlara göre sanıkların bireysel hücrelere yerleştirilmesini gerektirir, Kosova Polisi, ve medyaların masumiyet karnesine saygı duymyaya daha fazla önem göstersinler, çünkü sanıkların tutuklama anlarının televizyonda yayınlanması, onların onurunu ihlal eder ve onların suçluluğunu bir şekilde önyargılar. Mahremiyet hakkı Yetkili kamu kurumları, mevcut olduğu anda ve Halk Avukatı tarafından istenildiğinde, gizlilik hakkı ihlalini ortadan kaldırmak için daha büyük bir ciddiyetle çalışmalıdır. Her şekliyle ortaya çıkan gizlilik hakkının korunması için, tamamlanmış, özel yasa hükümleri en kısa zamanda onaylansın. Evlilik ve aile hakkı Halk Avukatı, Kosova Meclisinin, evlat edinme alanında düzenlemenin daha fazla netleşmesi ve süreçlerin uygulanması sırasında yetkilerin açıklanması için, Aile Yasasının ikinci bölümü beşinci kısmındaki normların değiştirilmesini göz önüne alması gerektiği kanaatindedir. 108 Halk Avukatı, aile konularını ele alan özel yargılarla ilgili özellikle boşanma ve evlat edinme konuları, Aile Yasası ve sosyal hizmetler merkezlerin öğüt verme rolü ile öngörüldüğü özel kouşllara ödaklanarak eğitimlerin düzenlemesiyle devam etmesi gerektiği tavsiyesinde bulunur. Kamu evraklara erişim hakkı Halk Avukatı, kamu evraklara erişimin şeffaf olması ve keyfi olmaması için, acilen, kamu evrakların sınıflandırılması için belli sayıdaki kişilerin eğitimlesini tavsiye eder. Halk Avukatı, yasa ile öngörüldüğü gibi, kamu evraklara erişim dilekçelerini ele alacak olan, kamu kurumların uygun makamların veya dairelerin oluşmasını tavsiye eder. Halk Avukatı, tüm ilgili taraflara kamu evraklarına engelsizce erişimi sağlamaları için yasal sorumlulukla ilgili, ayrıca bu yasanın uygulanmasında HAE-nin rolü üzerine, kamu idarinin bilinçlendirilmesi ve bilgilenmesi için bir kampanya tavsiye eder. Toplanma özgürlüğü Halk Avukatı, Kamusal Toplanma Yasasının 12.maddesi 3.noktasının, “düzeni bozan, silah veya diğer tehlike araç taşırsa, veya yasak işaret taşıyan kişiyi katılımcıyı veya kamu toplanmanın yapıldığı yere yakın dolaşan kişiyi tutup polise teslim etmek” milletvekillerin “nöbetçilerine” aktardığı yasal görevi, kesin olarak devletin düzen organlarının görevidir ve başka hiçbir gerçek veya tüzesel kişiye aktarılamaz olduğunu tespit eder. Halk Avukatı, Kamusal Toplanma Yasasının Avrupa Standartları ile uyumlu şekilde, yukarıda bahsedilen maddenin değiştirilmesini ve tamamlanmasını,birkez daha tekrarlayarak tavsiye eder. Dernek Kurma Özgürlüğü Halk Avukatı, Kosova Meclisi tarafından görüşülen taslak kararı süreci sırasında, dolayısıyla parlamenter komisyonların, toplumun, uzmanlar grubunun ve sivil toplum tarafından değişik çıkar gruplarından çıkan uyarıların da göz önüne alınmasını tavsiye etti. Seçme ve katılma hakkı Halk Avukatı, yetkili kurumlara (Kosova Cumhuriyeti Başkanı, İç İşleri Bakanlığı; Kosova Cumhuriyeti Yargı Konseyi Başkanı ve Baş Savcı Konseyi Başkanı) oyların kötüye kullanılması onaylanan vakalarda resmi görevleri gereğince bunun yapanların adalet önüne çıkarılması için soruşturmaların başlatılmasını tavsiye eder. 109 Eğitim Hakkı Halk Avukatı Enstitüsü, EBTB-ye belediye eğitim müdürlükleri ile işbirliğinde, eğitim önemi hakkında, özellikle kırsal bölgelerde, öğrenciler ve ebeveynleri için bilinçlendirme kampanyasının örgütlenmesini tavsiye eder. Halk Avuakt, okulların terk edilmesi olaylarının azlamasını etkileyecek olan, ihtiyaçlı ailelere, ulaşımın sağlanması için destek şekillerin bulunmasını tavsiye eder. Halk Avukatı, Kosova Cumhuriyeti Hükümetinden, özellikle de EBTB-den, Kosova Cumhuriyetinde azınlık topluluğun entegrasyonu için stratejinin uygulanmasında somut adımlar almasını talep eder. Çalışma ve mesleğini icra etme hakkı Halk Avukatı, Kosova Cumhuriyeti Çalışma Yasası hükümlerine uyulmasını ve onların kamu kurulları tarafından uygulanmasını tavsiye eder. Halk Avukatı, Kosova Cumhuriyetin tüm kamu kurullarından bağımsız kurulların, bunların arasında HAE ve KBGK, kararlarına ve tavsiyelerine uymalarını ve uygulamalarını tavsiye eder ve aynı zamanda bunları uygulamamaktaın sorumlu tüm şahısların yürürülükteki yasalar gereğince cezalanmasını talep eder. Sağlık ve Sosyal Güvenlik Kosova Meclisi ve Hükümeti, Kosova Cumhuriyeti Anayasasına, Ekonomi, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Anlaşmayı da gecikmeden dahil edilmelidir. Kosova Meclisi ve Hükümeti, Kosova’da emeklilik şemasını düzenleme yasası gereksinimi altyapınısı onaylaması, böylece emeklilere onurlu bir yaşlılık sağlanmış olunur. Kosova Meclisi ve Hükümeti, Sürekli Engelli Çocuklu Ailelerin Maddı Destek Yasasını değiştirmeli ve tamamlamalıdır, öyle ki konuşma ve duyma eksikliği olan veya zihinsel gelişim rahatslığı olan engelli çocuklar da bu kategoriye dahil edilsin. Kosova Meclisi ve Hükümeti, Sürekli Engelli Çocuklu Ailelerin Maddi Destek Yasasını değiştirmeli ve tamamlşamalıdır, öyle ki konuşma ve duyma eksikliği olan veya zihinsel gelişim rahatslığı olan engelli çocuklar da bu kategoriye dahil edilsin. Kosova Hükümeti, sağlık sektöründe iş piyasasını düzenlesin, öyle ki Kosova vatandaşının sağlık hizmetlerinden kaliteyi seçebilme imkanı olsun, 110 Hükümet, kesin biçimde, sürekli ve sistematik olarak sağlık süreçlerin kalitesini denetlemelidir ve bu şekilde sağlık sektöründe mesleği kötüye kullanma imkanları da en alt seviyeye düşürülür. Kosova Hükümeti, öncülükler doğrultusunda ve ciddiyetle yasal çerçeve ve Kosova Cumhuriyeti sağlık sisteminin işletilmesi konusunu ciddiyetle görüşmelidir. Hakların yargı yoluyla korunması Halk Avukatı, Kosova Yargı Konseyine (KYK), Hükümete ve Kosova Cumhuriyeti Meclisine, Kosova Cumhuriyeti Anayasası ile öngörüldüğü gibi, yurdun her yerinde, Kuzey Mitroviça ve diğer belediyeler de dahil olmak üzere, mahkeme yönetiminin uzatılmamasından dolayı çok endişelidir Halk Avukatı, Kosova Mahkeme Konseyinin, Kosova Mahkemeler Konseyi Yasasına 03/L-223 göre işlevselşetirmesini tavsiye eder; Halk Avukatı, Kosova Savcılık Konseyinin daha fazla geciktirilmeden, Kosova Savcılar Konseyi Yasası 03/L-224 gereğince kurulmasını tavsiye eder; Halk Avukatı, Mahkeme Yasasının 03/L-199 uygulanmasını tavsiye eder özellikle de yargıçların maddi koşullarının düzeltilmesi amacıyla ve yasaya göre mahkemelerin yapılanması ile ilgili yasanın 29. ve 36.maddeleri; Halk Avukatı, karar alma sürecinde gecikmeye sebeb olan temel nedenlerin personel sorunun ve mahkemelerin diğer sorunları, Anayasa ile güvence altına alınan gecikmesiz görüşme hakkının ihlaliyle ilgili , sonsuza kadar kabul edilir nedenler değildir ve olamaz. Halk Avukatı, konuların süreçlenmesinde müvekkillerin anayasal ve yasal haklarının iyi korunması için amandmanların onaylanması ve gereksiz gecikme olmadan yasgılanması için haklarının korunmasını düzenleyen etkili yasal aktların uygulanması için tüm koşulların sunulmasını tavsiye eder; Halk Avukatı, önleyici geçici tedbirlerin acele görüşülmesi için tedbirlerin alınmasını tavsiye eder, çünkü yapılan soruşturmalardan ve alınan bilgilerden, bazı mahkemelerde bir önleyici geçici önlem almaları birkaç gün sürebiliyormuş; Halk Avukatı, mahkeme kararların icra edilmesin uzun gecikmelere olduğunu görür, bu yüzden Halk Avukatı, olası en kısa zaman süresi içerisinde kararların icra edilmesi ve uygulaması için tüm koşulların sağlanmasını tavsiye eder; Halk Avukatı, mahkemelerin nihayi kararı ile uyuşmazlık sırasında, tüm yükümlülükleri itaatsizlik için bir temel teşkil edebilir, merkezi ve yerel çapta devlet kurumlarına bile, bu yüzden Halk Avukatı, gecimkesizce mahkeme kararlarının uygulamasını tavsiye eder; Halk Avukatı, ceza ve mahkeme yetkililerin, faillerin, ceza sürecinde, doğru yargılanma ve hukuk araçları için temel anayasal haklarını verilmesini sağlamalıdır. Failler, suçlandıkları konuyla ilgili tam olarak bilgilendirilmelidir, mevcut durumu ve dayanılan deliller tanıtılmalıdır, burada onlar kararları etkili olarak meydan okuyabilirler. Halk Avukatı, mahkemelerin, psikiyatrik tedavi tedibiri kararında, kesin bir biçimde önlem zamanını, başlangıç ve bitiş süresini belirtmesini tavsiye eder. Ayrıca, yeniden görüşme 111 süresinde, icra edilmesinden bir yıllık zaman süresiyle ilgili belirtilen zamandan sonra karar almalarını, tabi ki de davalının da bilgilendirilmesini. Halk Avukatı, uzman şahitlerin ve değerlendirenlerin, uzman görevini; kesin, sorumlulukla ve tarafsızca ve yasa ile öngörülen süre içerisinde, yapabilmeleri için uygun koşulları sunmasında ısrar eder. Bu yüzden Halk Avukatı mahkeme uzmanları için bir yönetmeliğin hazırlanmasını tavsiye eder. 112 6. Halk Avukatı Enstitüsü etkinlikleri 6.1. Cinsiyet Eşitlik Biriminin Faaliyetleri Cinsiyet Eşitliği Yasa’sının 6. Maddesi uyarınca cinsiyet ayrımcılıktan kaynaklanan sorunlar, Halk Avukat Enstitüsü bünyesindeki Cinsiyet Eşitlik Birimi (CEB) tarafından ele alınır, ki o yasaları gözden geçirmek ve günlük hayatta Cinsiyet Eşitliği Yasa’sının uygulanması yönünde gayret göstermekle görevlidir. Rapor edilen dönem içerisinde, CEB, istihdan, eğitim, mülkiyet ve sağlık alanında belli sayıda şikayet almıştır. Aile içi şiddetle ilgili şikayetler, kurbanın korunması ve barındırılması, yargı sistemine ve diğer alanlara erişim. Bu dönem içerisinde CEB yerli ve uluslararası pek çok işbirlikçileri ile düzenli temasları olmulştur:EULEX, UNIFEM ve değişik STK temsilcileriyle. Kosova Polisi, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Merkezleri, “Kadın Sığınma Evleri”, çeşitli HDÖ’ler ilk sırada “Norma” Kosova Kadın Grupları Ağı, Kosova Cinsiyet Etüdleri Merkezi, Kadın ve Çocukları Koruma Merkezi, Kosova’da Roman, Aşkali ve Mısırlı (RAM) Kadın Örgütleri Ağı ve saire gibi uluslararası ve yerli enstitüler ile Kosova sivil toplum kuruluşlarının temsilcileriyle düzenli olarak temasta bulunmuştur. Bu dönem içerisinde CEB temsilciler yerli ve uluslararası kuruluşlar tarafından örgütlenen birkaç seminer ve gmrüşmeye katılmıştır.Bunların amacı cinsiyet eşitliği alanında politikaların ve planların hazırlanması ve uygulnır standartların uygulanması, kadının toplumdaki rolünün giçlendirilmesi, onun siyasi temsilciliği vb. Ayrıca CEB bazı radyofon programlarına da katılmıştır, vatandaşlara daha yakın olmak için ve aile içi şiddetlerin endişelendirici konular üzerinde konuşmak için. Bu konu içeriğinde CEB “Norma” yerli dernek tarafından düzenlenen “Herkes Şiddet karşıdır” projesinin uygulanmasında katılmıştır. Projenin amacı, aile için şiddetin önlenmes için Kosova toplumunun bilincinin yükseltilmesiydi 17 Mart 2011 tarihinde, Kosova Cinsiyet Araştırmalar Merkezi “Kosova’da kadınların mülkiyet mirası hakkı” araştırmasının tanımını örgütlenmiştir. Bu araştırmanın amacı, Kosova’da kadınların mülkiyet mirası haklarıyla ilgili bağlanan konuların ele alınmasıydı, sorunlar, engeller ve zorluklar. 6.2. Çocuk Hakları Grubu Faaliyetleri HAE bünyesindeki Çocuk Hakları Grubu (ÇHG) Kosova kamu makamları tarafından yapılan çocuk hakları ihlallerini denetlemek, ihlallerden korumak ve ihlal vakalarını araştırmak amacıyla kurulmuştur. 113 ÇHG 2010 yılında, HAE –ye sunulan şikayetlerin görüşülmesi dışında, bir sürü etkinlik düzenlemiştirKosova’da çocuk hakların tanıtımı ve korunması için. 12 Mayıs 2010, ÇHG “Kosova’da küçük yaştakiler için hukuk reformların desteği” konferansına katıldı, bununla da Kosova’da küçük yaştakiler için adalet sisteminin desteklenme programının ikinci aşaması kaydedilmiştir, UNICEF ve Avrupa Komisyonu Dairesi tarafından örgütlenen. 1 Haziran 2010, ÇHG UNICEF Dairesi tarafından örgütlenen “Forum 2015” çember masa toplantısına katıldı, burada “Kosova’da çocuk fakirliği” UNICEF raporunun bulguları tartışıldı Çocuk hakları alanında tecrübelerin paylaşılması amacıyla ayrıca kurumlar arasındaki işbirliğinin derinleştirilmesi amacıyla ÇHG Kosova dışında kardeş iki kuruma araştırma ziyareti gerçekleştirdi, Birinci ziyaret 22-23 temmuz 2010 tarihinde gerçekleşti, Makedonya Halk Avukatı Enstitüsüne, ikincisi ise 27 Ağustos 2010 tarihinde Karadağ Halk Avukatı Enstitüsüne 7 ila 9 Ekim 2010, HAE-den iki temsilci, gözetmen niteliğinde, Strasburg (Fransa’da), Çocuklar için Ombudsman Avrupa Ağın (ENOC) yıllık görüşmelerine katıldı. Konferans konusu Çocuk Hakları Sözleşmesinin 12.maddesiyle ilgiliydi, dolayısıyla haklarının tanıtımı ve uygulanması sırasında çocukların dinlenmesi ve katılımı. ÇHG-nın çalışmalarıyla ile kamu oyunu bilgilendirmek amacıyla ayrıca Kosova’da çocuk hakları durumuyla ilgili 11Ekim 2010 tariginde ÇHG, Kosova Radyosunun “Görevimiz” adlı emisyonuna katıldı. Program okullarda şiddet, ayrıca Kosova okullarında ders programlarına nöbetçilik saatinin mecburi içerilmesi. ÇHG-nın profesyonel kapasitelerinin yükseltilmesi amacıyla, gruptan iki temsilci, İnsan Hakları üzerine Eğitim Derneği tarafından yönetilen uzaktan eğitime katıldılar. Programın konusu “Çocuk haklarının gözetimi” ve “Eğitim hakkıydı”. 21 Aralık 2010, ÇHG, Başbakanlık Dairesi dahilinde İyi Yönetim Dairesinin düzenlediği “Kosova’da çocuk hakları” konferansına katıldı. Bu konferansta diğerlerin yanı sıra Kosova Cumhuriyeti Çocuk Hakları Sözleşmesinin uygulanmasıyla ilgili rapor hazırlama süreci üzerine tartışıldı. Ayrıca Çocuk Hakalrı için Ulusal Plan ve Stratejinin gerçekleşmesi. 23 Aralık 2010 HAE temsilcileri, Sivil toplum kuruluşlar Koalisyon temsilcileri ile görüştü, çocuk haklarının korunması alanında çalışmakta olan. Görüşme HAE ile STKK arasındaki işbirliği olanaklarının görüşülmesi amacıyl düzenlendi. Bu açıdan ÇHG Kosova’da uluslararası kuruluşalrın temsilcileri ile işbirliğini devam ettirmiştir, UNICEF ve Save the Children Kosovo. 114 7. HAE işbirliği 7.1. Yerli Kurumlarla İşbirliği Halk Avukatı, rapor dönemi içerisinde Kosova Cumhuriyeti, merkezi ve yerel seviyedeki kurum temsilcileri ile görüştü, Kosova Cumhuriyeti Meclisi, parlamenter komisyonları, Kosova Hükümeti, tüm bakanlıkların ve belediyelerin insan hakları birimleriyle. Ayrıca Halk Avukatı, Kosova’nın neredeyse bütün belediye başkanlarıyla da görüştü. HAE yetkilileri, Kosova mahkemeleriyle pek çok görüşmesi olmuştır, Kosova vatandaşlarının pek çok şikayetinin görüşülmesi amacıyla. Bu yılda da Halk Avukatı, Kosova Bağımsız kurumları ile görüşmeler gerçekleştirdi, bazı çember masa toplantılarını da içererek, ki bunlar Kosova AGİT misyonu aracılığıyla gerçekleşmiştir. Bunların amacı, tüm bağımsız kurumların ortak ve özel sorunlarının tespit edilmesiydi. Bu görüşmelerde: Kosova Bağımsız Gözetim Konseyi. Kosova Mahkeme Enstitüsü, Merkez Seçim Komisyonu, Bağımsız Bedya Komisyonu, rüşfete Karşı Ajans, Kosova Merkez Bankası, Genel Denetmen Dairesi, Telekomünikasyon Düzenleme Kurumu, Enerji Düzenleme Dairesi, Su ve Çöp Düzenleme Dairesi, Bağımsız Maden ve Mineraller Komisyonu vb. HAE iyi işbirliği içerisinde, Kosova’nın yargı sisteminin temel direkleri olan Kosova Anayasa Mahkemesi ve Yüksek Mahkeme ile de vardı, onlarla Kosova İnsan haklarıyla ilgili pek çok vaka ele alınmıştır. 7.2. Yerli STK ile işbirliği HAE yerli STK-lar ile yakın işbirlikleri kurmuştur: İnsan Hak ve Özgürlüklerin Koruma Konseyi (İHÖKK), Kosova İşkence Kurbanlarının Rehabilitasyonu Merkezi (KİKRM), KDI, CLARD, Fol hareketi, Hendikos vb. Fol hareketi ile işbirliği, “Kamu yetkilileri tarafından kötüye kullanmaya karşı diyaloğun güçlendirilmesi” projesi, Halk Avukatı Enstitüsü ile Kosova Meclisi arasında kaliteli bir diyaloğun gelişmesine yardım etmekti. Bu fırsatta, vatandaşlar ile tartılmalar ve televizyon tartışmaları, ayrıca kurumların tanıtımı için multimedya kampanyaları da düzenlenmiştir. Son olarak bu kuruluş tarafından, en yüksek devlet kurumlarına gönderilen, bulgu ve tavsiyelerle bilrikte bir rapor yayınlandı. 1 Kasım 2010, HAE, geçen yıldan devam eden Clard STK ile işbirliği anlaşması imzaladı. Bu anlaşmanın amacı Kosova’da insan haklarının gereken korunmasının sağlanması amacıyla taraflar arasındaki işbirliğinin güçlendirilmesi. Ayrıca, HAE-nin İKKRM ve İHÖKK çok iyi işbirlikleri vardır. Bu işbirliğinden, işkencenin önlenmesi için ulusal mekanizmada bir model oluşturması beklenen bir çalışma grubu 115 oluşturuldu. Şu ana kadar AGİT bazı çalışma görüşmesi düzenledi ve imzalanan işbirliği anlaşmaları hazırladı.203 5.1. Kosova’da uluslararası örgütlerle işbirliği Uluslararası kuruluşlar HAE-nin işbirliğiyle ilgili, HAE-nin devamdaki kuruluşlarla düzenli görüşmeleri oldu: AGİT, OHCHR, UNDP, UNHCR, UNMIK, UNICEF, EULEX, ABA ROLI, SOROS, Avrupa Komisyon vb. ayrıca Kosova’da bulunan pek çok büyükelçilik ile de: Amerika, Almanya, İsviçre, İtalya, Norveç, Fransa ve Hollanda. Bu görüşmelerin amacı, insan hak ve özgürlüklerin korunmasında kurumlar arası işbirliğiydi, ayrıca gelecekte enstitünün kapasitelerinin yükseltimesi olanakları. HAE, 2000 yılında Enstitünün kuruluşundan bu yana, Kosova’da AGİT misyonu ile yakın işbirliği var. Kurumsal ve uzun vadeli koruma oluşturmak amacıyla, AGİT misyonu Kosova’da insan haklarının kamu gözetimi ve korunması enstitüsü olarak HAE-yi destekler. HAE devamlı olarak AGİT misyonutarafından bir danışmanın görevlendirilmiştir, kendisi HAE-nin günlük çalışmalarında danılma ve uzmanlıklarıyla yardımcı olur. 2010 yılının eylülünden bu yana Halk Avukatı Enstitüsü, Kosova UNDP Dairesi ve KFOR tarafından işletilmekte olan CDF-in bir projesini desteklemektedir. CDF projesi, bir danışman aracılığıyla enstitünün tam işlevselliği sırasında kurumsal ve profesyonel kapasitelerin yükseltimesinde ve gelişmesinde HAE-ye yardım eder. 7.3. Kardeş kurumlarla işbirliği Halk Avuktı kardeş kurumlar ile dolayısıyla devamtaki yerlerin Halk Avukatlarıyla iyi işbirlikleri geliştirmiştir: Arnavutluk, Makedoyia, Karadağ, Saray Bosna, Slovenia, Hırvatistan, Beljika, Holanda, Macaristan, Yunanistan ve Katalonia. Kosova Halk Avukatı Ensitüsünün kuruluşunun 10. yıl dönümü vesilesiyle, ve İnsan Hakları Evrensel Beyannamenin 62. yıl dönümü vesilesiyle, HAE “İnsan Hakları ve Egemenliği” konusuyla bir konferans düzenlemiştir. Konferansın en önemli sonuçlarından bazıları: Konferansa katılan devletlerin tartışılan konuyla ilgili tecrübeleri var ve Halk Avukatı Avrupa ülkelerinde siyasi veya anayasal koşulların değişmesi sonucunda ortaya çıkmıştır. Çatışmalardan çıkmak Halk Avukatının oluşmasını sağlamıştır. onaylanan uluslararası araçların ve evrakların uygulanması, toplum temelinin değişmesine neden olmulştur, yurtların pek çoğundan bireyin anayasal normları ile konumu yakınlaştırmıştır. 203 İşbirliği anlaşması: HAE, İHÖKK ve İKRM 11 mayıs 2011 Priştine. 116 Zamanın geçmesiyle klasik egemenlik şeklinin değiştiği ve toplu egemenlik-devlete kıyasen bireysel egemenlik rolünde bir yükseliş görülür; Ayrıca Halk Avukatı Enstitüsünün yargıcın çalışmasını kolaylaştırmak, özellikle de bireyin diğer kamu kurumları arasında raporları ve arabuluculuk vakalarında, Kardeş entitülerle yakın işbirliği için daimi istem, Bugün Kosova’da bu konunun ele alınabilmesi konusunun tartışılması vurgulanmaya değer ve selamlanılması gerek. 5.1. Kapasitelerin inşaatı, konferanslar, çalıştayalar ve eğitimler Rapor dönemi içerisinde Halk Avukatı ve HAE işbirlikçileri pek çok konferans, çalıştay ve çeşitli eğitim gezilerine katıldılar. 19-20 Ocak 2010 tarihlerinde, HAE üç çalışanı, Priştine’de Avrupa Komisyonu tarafından örgütlenen “Polis ve yargıcın suç konularında verilerinin korunması”, konulu konferansa katıldı. 23 Mart 2010 tarihinde, HAE-den bir hukukçu , Koosva’da intikamın önlenmesi ve bilinçlenidirlmesi için Kosova 2010-2015, Kosova Hükümetinin faaliyet programı ve planı için çalıştaya katıldı, bu görüşme Kosova Başbakanı iyi yönetim dairesi tarafından, Priştine’de düzenlendi. 28 Mart - 2 Nisan 2010 tarihlerinde, idariden iki çalışan “iletişim ve davranış” eğitimine katıldı, Arnavutluk-Durıs 12 – 23 Nisan 2010 tarihlerinde, HAE bir hukukçu rüşfetin soruşturulmasıyla ilgili bir eğitime katıldı, bu Avrupa Komisyonu tarafından örgütlenip Rüşfete Karşı Ajans tarafından desteklenerek, Priştine’de düzenlendi. 16 Nisan 2010 tarihinde, HAE-den bir hukukçu “Kosova’da şl sosyal hakların tanıtımı ve korunması” Clard STK tarafından Priştine’de örgütlendi. 29 Nisan 2010, HAE-den bir hukukçu, İş ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı taradından örgütlenen, engelli kişileri uzmansal eğitimi ve istihdamı Yasası ile ilgili bir çalıştaya katıldı. 14 Mayıs 2010, HAE çalışanları AGİT tarafından Teranda’da örgütlene çalışatayına katıldı “Stratejik planlama” 19 Mayıs 2010, HAE-den bir hukukçu Slovenya Halk avukatı taradından örgütlenen “İnsan hakları ve çevre” konusuyla Brdo Kranj, Slovenya’da konferansa katıldı 20 Mayıs 2010, HAE-den bir hukukçu AGİTtarafından Priştine’de örgütlenen “Polis, yargı ve savcı arasındaki işbirliğinin güçlendirilmesi konusuyla seminer düzenlenmişti. 26 – 27 Mayıs 2010, HAE çalışanları “ekip işi ve çatışmanın çözümü” başlığıyla görüşme gerçeklemiştir. 27 – 30 Mayıs 2010, genel müdür, bütçe ve maliye yetkilis ve teminat menajeri, “Bütçe, harcamalar desentralizasyonu ve kamu maliye işletmesi” konulu eğitime katıldı, Arnavutluk Durs’ta düzenlendi. 117 3 Haziran 2010, HAE-den bir hukukçu resmi evraklara erişim taslam yasasının kamu tartışmasına katıldı Fol Hareketi STK tarafından örgütlenen, Priştine 13 – 16 Haziran 2010, HAE-den bir hukukçu Belcika, Brüksel de düzenlenen haklarının sayılması ve tutukluların onuru” konuyla konferans düzenlendi. “İsan, sağlık 8 – 11 Temmuz 2010, HAE-den bir hukukçu Financial Low Smart Agency Arnavutluk Durs’ta düzenlenen “kamulaştırma süreci ve taşınılmazı değerlendirmesi” konusuyla eğitime katıldı. 20 Temmuz 2010, HAE-den bir hukukçu Karadağ enstitüsüne ziyaret gerçekleştirdi. 22 – 23 Temmuz 2010, HAE-den iki hukukçu Çocuk hakları grubundan Makedonya Halk Avukatı ensitütüsü ile görüşmesi oldu. 27 Ağustos 2010, iki hukukçu Çocuk hakları grubundan Karadağ Podgoritsa’ya bir araştırma ziyareti düzenledi. 16 – 19 Eylül 2010, idari müdürü, bütçe yetkilisi ve temina menajeri, “Bütçe süreci, harcamaların savccılık menajeri” , Durs, Aravutluk 8 Eylül 2010, HAE çalışanları AGİTin Hayvalide düzenlediği “Akademik yazma ve okma 20 Eylül 2010, HAE, Slovenya HAE tarafından örgütlenen Sloven’ya göçmenleri konulu balku tartışıldı 21- 29 Eylül 2010, Halk Avukatı Birleşmiş Milletlerin insan hakların konseyinin durmuşmasında katılıd. 21 Eylül 2010, iki hukukçu Handikos tarafından örgütlenen “herkes için daha uygun bir ortamın uygulanması” adlı konferansı düzenlendi 21 – 23 Eylül 2010, bir hukukçu organize suçlara ve rüşfete Karşı müdahale , Ohri, Makedonya. 29 Eylül 2010,HAE bir hukukçu Friedrich Ebert Stiftung ve BSPK,tarafından örgütlenen Kosovada sosyal diyalog öncöülükleri ve meydan okumalar konusuyla ilgili 118 8. Halk Avukatı Enstitüsünün Bütçesi Halk Avukatı Enstitüsü gibi insan hakları için mücadele eden bir enstitünün başarılı çalışması ve ayakta kalabilmesi için, sadece siyasi ve kurumsal değil, mali destek de gereklidir. Belirtilen dönem içerisinde Halkın Avukatı Enstitüsü, üstlendiği misyon ve görevini yerine getirmek amacıyla Kosova Bütçesi’nden mali destek sağlanmıştır. Kosova cumhuriyeti Anayasasına ve Halk Avukatı Yasasına HAE bağımsız enstitü olarak Kosova Meclisine bütçeyi önerir, Belirtilen dönem içerisinde Halkın Avukatı Enstitüsü, üstlendiği misyon ve görevini yerine getirmek amacıyla Kosova Bütçesi’nden mali destek sağlanmıştır. HAE’ye yönelik onaylanan bütçe, farklı aktiviteleri kapsamadan, sadece işlevliğe dayanan harcamaları karşılamaktadır. Enstitü bünyesinde profesyonel personelin uzmansal eğitilmesi gibi HAE’nin vazgeçilmez faaliyet yelpazesindeki diğer aktivitelerin yürütülmesi, genelde dış bağışçılar tarafından karşılanmaktadır. Halk Avukatı Yasasına göre ve diğer uygun evraklarla HAE yeterli bütçe ve sürekli destek sağlanmıştır. Maalsef gerçek hayat ne biri ne de diğer meydana gelmez, çünkü Kosova Meclisi HAE önerisine göre bütçeyi kararlaştırmadı,Burada söz sözü Hükümet dolayısıyla Maliye Bakanlığı söyler, kendisi kamu parasından monopoli rolü olmalıdır. Bunun sonucunda HAE –ye bütçe sağlanmaz ve Meclisten-Hükümetten gerekli destek de. HAE ye göre onaylanana bütçe tutarın 565.442.00€ olmasını istedi, Burada personel sayınsda artılın da olması öngörülmüştür 47-den 51-e. Kosova Cumhuriyet Konsolide Bütçeden 2010 yılındai dolayısıyla Maliye bakanlığı tarafından 512,630.00 € tutarında bütçeyi dağıttı, HAE-nin tavsiyesinden 52.812.00 daha az. Bu bütçeyle maliye edilen kategoriler: maaşlar ve gündelikler, mal ve hizmetler, belediye harcamaları ve sermayeli harcamalar. Tablo 1: Bütçe kategorisine göre 2010 yılı bütçe yapısı KATEGORİLER PLANLANAN HARCANAN FARK Maaş ve gündelikler 271,425.00 € 271.424.31 € 0.69 € Mal ve hizmetler 188,205.00 € 180.253.17 € 7,951.83 € Belediye harcamaları 46,000.00 € 16,707.75 € 29,292.25 € Sermayeli harcamalar 7,000.00 € 6,032.00 € 968.00 € 512,630.00 € 474,417.23 € 38,212,77 € TOPLAM 119 2010 yılı Bütçe Dağılım Yasa ile kısıtlamalarla bütçe, planlama ve bütçe talebine dayanarak, HAE bu bütçeyi verimli ve uygun amaçlaya göre idari etmiştir, özel bütçe kategorilerine uyarak. Enstitünün acil ihtiyaçlarının tamamlanması için, bütçe trasnferi yapılmıştır, belediye harcamalarından, sermayeli harcamalara (bakınız Tablo 2) aktarılmıştır, iki yeni fotokopi cihaz ile donatım amacıyla. Bütçe harcamaları, bu rapor döneminde, Kosova Meclisi tarafından Halk Avukatı yardımcısının atanmaması sonucunda, bütçe planlamasına göre harcanmamıştır, özellikle maaş ve gündelikler bütçe kategorisi, ayrıca çalışanların gönüllü olarak işten ayrılmalarından dolayı, ve yeni işbirlikçilerin işe alınmasında gecikmelerden dolayı (konkurların ilanı ve tekrarlanması). Maaşlar ve gündeliklerden harcanmamış maliye araçlar, bu amaçlamaya göre sivil çalışanların kahvalı ödemeleri için kullanıldı, Sivil çalışanlar Sendikası ve Hükümet arasındaki anlaşmaya dayanarak. 2010 yılında, değişik etkinlikler için HAE, yerli ve uluslararası bağışçılar tarafından mali destek verilmiştir. Norveç Dairesi, Kosova Cumhuriyeti Meclisi ve Kosova Posta-Telekom (PTK), HAE-nin kuruluşunun 10. yıl dönemi vasıtasıyla, Uluslararası Konferansın düzenlemesini desteklediler. Ayrıca, Kosova UNICEF dairei, bir sürü etkinliği desteklemiştir, projelerin içerisinde düzenlenen, çocuk haklarıyla ilgili kampanyalarda. AGİT, HAE çalışanları için 3 toplu eğitim düzenledi ve maliye etti, değişik aşamalarda ise yasa ve idari yetkilileri için özel eğitimler de düzenledi. Anayasal kategori olarak bir enstitünün bağımsızlığı, bağımsız maliye ile çok yakından bağlanmaktadır. Bu yüzdeni Meclis, ayrıca Kosova Cumhuriyeti Hükümeti de, bu bağımsızlığın korunması için gerekli tedbirleri almakla tavsiye edilir, ayrıca 2011 yılında yasa ile düzenlendiği gibi bütçe taleplerini ve insan kaynaklarının da tamamlanması gösterilmelidir. 120 9. 2010 yılı şikayet ve olayların istatik özeti 01 Ocak 2010’dan 31 Aralık 2010 dönemi içinde, şikayette bulunmak, tavsiye veya yardım amacıyla Halk Avukatı Enstitüsü’nün Priştine’deki merkezi veya bölge ofislerini 1233 kişi ziyaret etti. Bunlardan 414’ü soruşturma vakası olarak süreçlenirken, şikayetlerin diğer kısmı için tarafların takip etmesi gereken adımlarla ilgili talimat veya tavsiyeler verilmiştir. Raporda kapsanan dönem içinde bunlardan 338’i, rapor döneminde düzenlenen 86 “Açık Görüşme” sırasında vekaletten Halk Avukatı’nı veya Sorgulama Birimi Müdürü ile doğrudan görüştü. Halk Avukatı Enstitüsü tarafından sorgulanan olaylardan en büyük kısmı özellikle: hukuki araçlara başvurma hakkı, mülkiyeti koruma, doğru ve tarafsız yargılanma hakkı, iş ve mesleğini icra etme hakkı, sağlık ve sosyal güvenlik, yasa önünde eşitlik vb. konularla ilgiliydi. Tablo 2: Kabul edilen şikayetler (1 Ocak 2010 – 31 Aralık 2010) Kabul edilen şikayetler 1233 Şikayetçilern etnik yapısı Arnavut 1080 Sırp 89 Boşnak 23 Rom 16 Türk 10 Diğer 15 Cinsiyet Erkek 942 Kadın 288 Tablo 3: Sorgulanan olaylar (1 Ocak 2010 – 31 Aralık 2010) Sorgulamaya açık olaylar (kabul edilen şikayetlerden) Açık ex officio olaylar 414 11 Tablo 4: Kapanan olaylar (1 Ocak 2010 – 31 Aralık 2010) Kabul edilmeyen 160 Olumlu çözülen 183 Diğer nedenler 112 121 Tablo 5: Sorgulanan olaylara dayalı şikayetçilerin etnik yapısı Arnavut 332 Sırp 65 Boşnak 5 Rom 3 Türk 9 Cinsiyet Erkek 306 Kadın 108 Tablo 6: Sorgulanan olaylarda sorumlu taraflar Mahkemeler 143 Bakanlıklar 107 Belediyeler 81 Polis 23 Diğer 81 Tablo 7: Raporlar, tavsiye mektubları, ve ayrıca geçici tedbir dilekçeleri Olaylar üzere raporlar 7 ex officio raporlar 5 Tavsiye mektubları 10 Geçici tedbir dilekçeleri 1 Tablo 8: Sorgulanan olaylarin bireysel sorumlu taraflar MAHKEME VE TEDARİK SİSTEMİ Priştine Belediye Mahkemesi 33 Kosova Yüksek Mahkemesi 23 Priştine Bölge Mahkemesi 15 Prizren Belediye Mahkemesi 10 Gilan Belediye Mahkemesi 8 Prizren Bölge Mahkemesi 7 122 Yakova Belediye Mahkemesi 7 Mitroviça Bölge Mahkemesi 4 Ferizovik Belediye Mahkemesi 4 İpek Belediye Mahkemesi 4 Poduyeva Belediye Mahkemesi 4 Rahovça Belediye Mahkemesi 4 Yüksek Mahkeme Özel Odası 4 Mitroviça Belediye Mahkemesi 3 Kosova Anayasa Mahkemesi 3 Priştine Belediye Kamu Savcılığı 3 Gilan Bölge Mahkemesi 2 Skenderay Belediye Mahkemesi 2 Priştine Bölge Kamu Savcılığı 2 Mitroviça Belediye Savcılığı 2 Priştine Bölge Ekonomi Mahkemesi 1 Kaçanik Belediye Mahkemesi 1 Kamenitsa Belediye Mahkemesi 1 Suhareka Belediye Mahkemesi 1 Vuçitırn Belediye Mahkemesi 1 Mitroviça Bölge Kamu Savcılığı 1 Gilan Bölge Kamu Savcılığı 1 Prizren Bölge Kamu Savcılığı 1 Yakova Bölge Kamu Savcılığı 1 İpek Bölge Kamu Savcılığı 1 İpek Bölge Kamu Savcılığı 1 HÜKÜMET YETKİLİLERİ İç İşleri Bakanalığı 10 Sağlık Bakanalığı 10 İş ve Sosyal Güvenlik Bakanalığı 9 Eğitim, Bilim ve Teknoloji Bakanalığı 8 Kosova Emeklilik İdari Departmanı 7 Dubrava Cezaevi 5 123 Çevre ve Alan Planlama Bakanlığı 4 Ulaşım ve İletişim Bakanlığı 4 Priştine Cezaevi 3 İpek sürücü belgesi Departmanı 3 Prizren Emeklilik İdari Müdürlüğü 3 Kosova Vergi İdarisi 2 Kosova Hükümeti 2 Kosova Güvenlik Güçleri Bakanlığı 2 Prizren Cezaevi 1 Yerel Yönetim İdari Bakanlığı 1 Tarım, Ormancılık ve Kırsal Gelişim Bakanlığı 1 Ekonomi ve Maliye Bakanlığı 1 Kültür, Gençlik ve Spor Bakanlığı 1 Avrupa Entegrasyon Bakanlığı 1 Kosova Temyiz Hizmeti 1 Tıbbi Ürünler Kosova Ajansı 1 YEREL YÖNETİM Priştine Belediye Meclisi 11 İpek Belediye Meclisi 7 Prizren Belediye Meclisi 7 Gilan Eğitim Müdürlüğü 5 Vuçitırn Eğitim Müdürlüğü 4 Ferizovik Belediye Meclisi 4 Rahovça Belediye Meclisi 4 Skenderay Belediye Meclisi 4 Mitroviça Belediye Meclisi 3 Kosova Ovası Belediye Meclisi 3 Kaçanik Belediye Meclisi 3 Priştine Sosyal İşler Merkezi 3 Gilan Belediye Meclisi 3 Kamenitsa Eğitim Müdürlüğü 2 124 Yakova Belediye Meclisi 2 Kamenitsa Belediye Meclisi 2 Klina Belediye Meclisi 2 Lipyan Belediye Meclisi 2 Malişeva Belediye Meclisi 2 Vuçitırn Belediye Meclisi 2 Prizren Sosyal İşler Merkezi 2 Vuçitırn Sosyal İşler Merkezi 2 Lipyan Eğitim Müdürlüğü Lipjan 1 Mitroviça Eğitim Müdürlüğü 1 İpek Eğitim Müdürlüğü 1 Priştine Eğitim Müdürlüğü 1 Prizren Eğitim Müdürlüğü 1 Ştimye Eğitim Müdürlüğü 1 Skenderay Eğitim Müdürlüğü 1 Viti Eğitim Müdürlüğü 1 Ranilug Belediye Meclisi 1 Obiliç Belediye Meclisi 1 Poduyeva Belediye Meclisi 1 Suhareka Belediye Meclisi 1 Kaçanik Aile Hekimliği Ana Merkezi 1 Poduyeva Sicil Hizemti 1 Suhareka’da “7 Mart” İlk Okulu 1 Gilan Sağlık Ocağı 1 Lipyan Kadastro Dairesi 1 Obiliç Kadastro Dairesi 1 Prizren Kadastro Dairesi 1 DİĞER Kosova Polisi 20 Kosova Elektrik Kurumu 16 Kosova Mülkiyet Ajansı 13 Kosova Özelleştirme Ajansı 10 125 Priştine Üniversitesi 7 Özel kişi 3 Kosova Bağımsız Gözetim Konseyi 2 Merkezi Seçim Konseyi 2 Yabancı otoriteler 2 Kosova Gümrük Hizmeti 2 Şikayetleri yeniden görüşme Bağımsız Konseyi 2 “Priştina” Su Şirketi 2 Kosova Meclisi 2 Kosova Üniversite Klinik Merkezi 1 Kosova Arşivi 1 Telekomünikasyon Düzenleme Yetkisi 1 Kosova Bağımsız Sendikalar Birliği 1 EULEX Polisi 1 Kosova Polis Müfettişliği 1 Priştine Belediye İş Müfettişliği 1 Jugobanka 1 Bağımsız Basın Komisyonu 1 "Siguria" Sigorta Şirketi 1 Trepça Kombinat İşletme Kurulu 1 Priştine Havaalanı 1 Kosova Avukatlar Odası 1 AGİT 1 Amerika Avukatlar Derneği 1 Priştine Bölge Soruşturma Birimi 1 Tablo 9: Soruşturulan olaylar konuları Hukuki araç hakkı 99 Mülkiyeti koruma 73 Doğru ve tarafsız yargılanma hakkı 68 Çalışma ve mesleği icra etme hakkı 65 Sağlık ve sosyal koruma 36 126 Yasa önünde eşitlik 28 Hakların yargı yoluyla korunması 10 Sanığın hakları 10 Hareket Özgürlüğü 8 İşkence, onur kırıcı, insanlık dışı ve aşağılayıcı muamelenin yasaklanması 7 Özgürlük ve güvenlik hakkı 7 Yaşam ortamı sorumluluğu 7 Yaşama hakkı 5 Mahremiyet hakkı 5 Din, inanç ve vicdan özgürlüğü 5 Eğitim hakkı 5 Çocuk hakları 5 Kamu belgelerine ulaşabilme hakkı 5 İnsan onuru 4 Kişisel Entegrasyon hakkı 3 Dini mezhepler 2 Seçme ve katılma hakkı 2 Hak ve temel özgürlük sınırlaması 2 Arabuluculuk Olayları 2 Suç davalarında yasallık ve orantı ilkesi 1 İfade özgürlüğü 1 İnsan haklarına ilişkin hükümlerinin yorumlanması 1 Tablo 10: HAE mektublarına cevap vermede yetkililerin başarısızlığı MAHKEME VE TEDARİK SİSTEMİ Priştine Belediye Mahkemesi 17 Gilan Belediye Mahkemesi 3 Kosova Yüksek Mahkemesi 3 Priştine Belediye Kamu Savcılığı 3 Priştine Bölge Mahkemesi 2 Priştine Bölge Kamu Savcılığı 2 127 Vuçitırn Belediye Mahkemesi 1 Rahovça Belediye Mahkemesi 1 Suhareka Belediye Mahkemesi 1 Ferizovik Belediye Mahkemesi 1 Kamenitsa Belediye Mahkemesi 1 Yakova Belediye Mahkemesi 1 Gilan Belediye Mahkemesi 1 Prizren Bölge Mahkemesi 1 Priştine Mahkeme Müfettişlik Birimi 1 HÜKÜMET YETKİLİLERİ Sağlık Bakanalığı 5 Kosova Kadastro Ajansı 5 İç İşleri Bakanalığı 2 Yerel Yönetim İdari Bakanlığı 2 Çevre ve Alan Planlama Bakanlığı 2 Eğitim, Bilim ve Teknoloji Bakanalığı 2 İş ve Sosyal Güvenlik Bakanalığı 1 Kosova Emeklilik İdarisi 1 Kosova Güvenlik Güçleri Bakanlığı 1 Tıbbi Ürünler Kosova Ajansı 1 YEREL YÖNETİM Malişeva Belediye Meclisi 2 Priştine Belediye Meclisi 2 Gilan Belediye Meclisi 2 Gilan Eğitim Müdürlüğü 2 Yunik Belediye Meclisi 1 Mitroviça Belediye Meclisi 1 Klina Şehirleşme Müdürlüğü 1 Skenderay Belediye Meclisi 1 Ferizovik Belediye Meclisi 1 Kosova Elektrik Kurumu 3 DİĞER 128 Kosova Özelleştirme Ajansı 2 Kosova Polisi 2 Ekonomi Fakültesi 1 Priştine Üniversitesi 1 Şikayetleri Görüşme Bağımsız Konseyi 1 Kosova Mülkiyet Ajansı 1 Trepça Kombinatı 1 129 Şekil 1: 1 Ocak 2010 - 31 Aralık 2010 İstatisiklerin grafiksel sunumu 130 131 132 10. Personel yapısı 2010 yılı için onaylanan HAE personel yapı ve sayısı kamu seçilen görevli ve sivil hizmet çalışanlardan oluşur. Maaş ve gündelikler büt.e yapısına göre, Halk Avukatı dışındai öngörülen çalışan sayısı 47’ydi, bunlardan 5’i Meclisten seçilen yetkiliyken 42’si sivil hizmet çalışanıydı. Rapor döneminde HAE atanan yetkili personelin durumu, tam olarak çözülmemiştir, bu Halk Avukatı Yasasının onaylanmasının gecikmesi ve Halk Avukatının yardımcısının seçilmesinde yasal süreni sonucudur. Bu yıl içerisinde, Halk Acukatının sadece görevini yapan, geçen yasamadan miras kalan ve çalışma süresi olan bir yardımcısı vardı, kendisi istifasını sundu ve 2010 yılı Aralık ayında HAE’den uzaklaştı. 2010 yılında yeni personel için, 51çalışan için, HAE bütçe talebine rağmen, bu şaşılacak bir biçimde Kosova Hükümeti, dolayısıyla Ekonomi ve Maliye Bakanlığı tarafından onaylanmadı, her ne kadar bu konunun, Kosova Cumhuriyeti Meclisi tarafından kararlaştırılması gerekse de! Mevcut sayı ile ve onaylanan HAE personeli oluşumuyla, kendi misyonunu gerçekleştirmede ve görevini yapmada belirgin engeller vardı. 2010 yılı için onaylanan bütçeyeye göre, HAE’nin 42 işbirlikçisi sivil memur olarak sayılmıştır. Yetersiz sayı etkili işlevselliğe de imkan vermez ve de HAE-nin yasal ve anayasal misyonun başarılı olarak tamamlamasını da. Personeldeki eksiklik, profesyonel hizmette olduğu gibi, idari personelde de hissedilir. Mevcut insan kaynaklarında yapılan değerlendirmelerden, ayrıca, çalışmaların yoğunluğundan ve işte sorumluğa dayanarak, 2010 yılı için Kosova bütçesiyle öngörülen çalışan sayısının, toplam 47, yetersizdir. Anayasa ve yasa ile yüklenen misyonu başarılı olarak tamamlamak, her geçen gün daha da zorlaşmaktadır, özellikle de HAE-nin bazı sektöründe: Uluslararası ilişkiler dairesi, HAE içerisinde bazı özel sektörde hukukçu, ayrıca idaride bazı önemli görevler. 2010 yılında görğlen ihtiyaçlar, özellikle Priştne HAE şubesinde dört hukukçu, İpek Dairesinde bir hukukçu, Gilan’da bir hukukçu ve Yakova, Ferizovik, Dragaş ve Ştrpçe de birer hukukçu. Ayrıca bu merkezlerde dairelerin açılması ihtiyacı giderek artmaktadır. İdari hizmette personel sektöründe bir yetkili eksiktir, iç denetmen, okutman, medya ve halkla ilişkiler dairesi yöneticisi, iki bilgi teknolojisi yetkili ve bir arşivci. HAE-nin işlevinde ve görevlerini gerçekleştirmede temel engellerden biri, personeli büyük çapta değişmesi, dolayısıyla iş yerlerini bırakmaları, bir taraftan, diğer yandan ise yeni iş ilişikilerin kurulması ve işe alınmasında yasal süreçler. İş yerinin bırakılması (bir ay)yasal hakkıi bir yandan, ve aynı yere yeni çalışanın işe alınması (üç ay), birbirini tutmayan olumsuz sonuçlara sebep olmaktadır. Bu rapor dönemi içeriisnde, gönüllü olarak 8 çalışan işten ayrıldı, HAE’de ise 7 yeni işçi işe başladı. İş yerinden ayrılmanın temel sebebi yazılı istifalarına göre daha yüksek makamlara geçmeleri, bu uluslararası kurumları olsun yada yerli olsun, Kosova’nın içinde veya dışında, ki gelirler dha yüksektir ve koşullar daha uygundur. 133 Tablo 11: Enstitüde personel oluşumu ve yapısı Ocak-Aralık 2010 döneimden personelin durumu ve değişiklik değerlendirmesi No. 2010 yılı için onaylanan personel 2010 yılında işe alınan personel durumu 1 1 4 1 1 1 İCRA MÜDÜRÜ 1 1 Asistan/İcranın/ 1 1 1 1 5 5 3 3 1 1 1 1 2 2 3 3 3 3 2 2 3 3 2 2 İdari Departman Müdürü 1 1 1.1 Bütçe ve Maliye Görevlisi 1 1 1.2 Medya Bölümü 1 1 1.3 Lojistik Bölümü 1 1 1.4 Tercümanlık Bölümü 2 2 Personel makam adlandırması HALK AVUKATI Halk Avukatı Yardımcısı I. II. Asistan/İcranını/ – Halk Avukatının SORUŞTURMA DEPARTMANI 1. Departman Müdürü 1.1 Bölüm – Soruşturma genel hukukçu 1.2 Bölüm – Ayırımcılık Karşıtı Grup 1.3 Bölüm – Çocuk Hakları GrubuGrupi 1.4 Bölüm – Cinsiyet Eşitliği Birimi 1.5 Hukuk asistanı III. 2. Bölge daireleri 2.1 Prizren Dairesi 2.2 Gilan Dairesi 2.3 İpek Dairesi 2.4 Mitroviça Dairesi 2.5 Graçanitsa Dairesi İDARİ DEPARTMAN IV. 134 V 1.5 Onaylama görevlisi 1 1 1.6 Mülk görevlisi 1 1 1.7 Kabul görevlisi/Operatör 1 1 1.8 Sürücü 2 2 1.9 Kapıcı 1 1 TEDARİK DEPARTMANI 1 1. Tedarik Departmanı Yöneticisi 1 Toplam Personel sayısı: 47 135 44 136 11. Kısaltmalar KMA Kosova Mülkiyet Ajansı AB Bashkimi Evropian CEDAW Convention on the Elimination of Discrimination Against Women (Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi) CLARD Center for Legal Aid and Regional Development (Yasal Yardım Merkezi ve Bölgesel Kalkınma) CMB Mitroviça Topluluk İnşaatı İİD İSEB İş ve İstihdam Departmanı ENOC European Network of Ombudspersons for Children (Çocuklar için Ombudsmanlar Avrupa Ağı) EULEX European Union Rule of Law Mission (Avrupa Birliği Hukuk Misyon Kuralı) SGF Sivil Girişim Forumu KGG Kosova Güvenlik Gücü ÇHG Çocuk hakları Grupu İHAM İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi AKG Ayırımcılığa karşı Grupu HAE Halk Avukatı Enstitüsü KİG Kosova İstikrar Girişimi INPO Inciative for Progress (İlerleme Girişimi) IPOL Balkan Politika Enstitüsü KDI Kosova Politika Enstitüsü AİHA Avrupa İnsan Hakları Anlaşması KEK Kosova Elektrik Kurumu KFOS Kosovo Foundation for Open Society (Kosova Açık Toplum Vakfı) KYK Kosova Yargı Konseyi BM Belediye Meclisi İHÖKK İnsan Hak ve Özgürlüklerin Koruma Konseyi STKK Sivil Toplum Kuruluşları Koalisyonu SOK Sırp Ortodoks Kilisesi KPM Bağımsız Medya Komisyon KBGK Kosova Bağımsız Gözetim Kurulu KGCK Kosova Geçici Ceza Kodu 137 KGCSK Kosova Geçici Ceza Süreç Kodu MSK Merkez Seçim Komisyonu KCA Kosova Cumhuriyeti Anayasası SYK Seçim Yerleri Konseyleri LPJK Çekişmesiz Yargılama Usulleri Yasası LPK İhtilaf Usullü Yasası KİB Kamu İdari Bakanlığı SCEB Sırbistan Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı EBTB Eğitim Bilim ve Teknoloji Bakanlığı EMB Ekonomi ve Maliye Bakanlığı ŞÇUM Şiddeti Önleme için Ulusal Mekanizma ÇSGB Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı UB Ulaştırma Bakanlığı CEB Cinsiyet Eşitiliği Birimi OHCHR Office of the High Commissioner for Human Rights (İnsan Hakları Yüksek Komiserlik Dairesi) STK Sivil Topluluk Kuruluşları BMÖ Birleşmiş Milletler Örgütü OPCAT Optional Protocol to the Convention against Torture (İşkence karşıtı BMÖ Sözleşme Seçmeli Protokol) AGİT Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı PTK Kosova Posta - Telekom İKKRM İşkence Kurbanları için Kosova Rehabilitasyon Merkezi KİRM Kosova İşkence Rehabilitasyon Merkezi CÇKM Cinsiyet Çalışmaları Kosova Merkezi KÜKM Kosova Üniversite Klinik Merkezi KÇKM Kadın ve Çocukları Koruma Merkezi PSM Politika ve Savunma Merkezi SÇM Sosyal Çalışma Merkezi OM Oylama Merkezleri RTK Kosova Radyo ve Teveziyon KKG Kosova Koruma Güçleri UNDP United Nations Development Programme (Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı) UNHCR United Nations High Commissioner for Refugees (Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği) UNICEF United Nations International Children's Emergency Fund (Birleşmiş Milletler 138 Uluslararası Çocuklara Acil Yardım Fonu) UNIFEM United Nations Development Fund for Women (Birleşmiş Milletler Kadın Kalkınma Fonu) UNMIK United Nations Interim Administration Mission in Kosovo (Kosova’daki Birleşmiş Millertler Misyonu) OYS Oylama yerleri sayısı YIHR Youth Initiative for Human Rights (İnsan Hakları için Gençlik Girişimi) 139 140 12. Ek 1: Anayasa Mahkemesine Talepler Anayasal yetkilerine dayanarak, Halk avukatın, bu Anayasa hükümleri gereğince, konuyu Anayasa Mahkemesine gönderme hakkı var.204 2010 yılında HAE’ye, değişik konuların Anayasa Mahkemesine gönderilmesi için vatandaşlardan ve değişik kuruluşlardan,sivil toplum kuruşlarından 3 şikayet/dilekçe gelmiştir. Halk Avukatı başvurulan dilekçeleri analiz ettikten sonra şöyle kararlaştırdı: bir şikaet kabul edilemez ilan etti, diğer ikisi ise Anayasa Mahkemesine süreçlendirilmiştir. Dilekçelerden biriyle ilgili, Anayasa Mahkemesi, geçici önlem tedbiri alırken diğer henüz görüşme sürecindedir. 19 Temmuz 2010, 12 sivil toplum kuruluşu205 Halk Avukatına, Kosova Cumhuriyeti Anayasası ile Milletvekili Hak ve Görevleri Yasasının uyuşmazlığını değerlendirmesi için talebi Anayasa Mahkemesine, göndermesini talep etmiştir.206 Sivil toplum kuruluşları milletvekillerin, sadece yarım çalışma hizmetiyle kazanılan, yurdun ortalama emekliliğine değil de milletvekili maaşına dayanarak, 55 yaşında ek emeklilik hakkına karşı gelmişlerdir. Talepte bulunanlar, bu yasasnın tartışmalı olduğunu değerlendirdiler, çünkü bununla Kosova’da diğer kategorilerde çalışanlarını ayırımcılık eder, ayrıca yurdun sosyal eşitiliğine de aykırıdır, çünkü Kosova Cumhuriyetinde emeklilik yaşı 65’dir, ayrıca emeklilik seviyesi kendi kariyerleri boyunca Emeklilik fonuna yatırılan katkılarına göre belirlenir. Halk Avukatı, sivil toplumun dilekçesini araştırdıktan sonra, yapılan araştırma v soruşturmadan sonra 26 Kasım 2010 tarihinde Anayasa Mahkemesine, uyum değerlendirmesi207 talebinde bulundu. 22 Aralık 2010 tarihinde Halk Avukatı talebini görüştükten sonra, Halk Avukatına “Geçici Önlem Kararı” aldığını bbildir, bununla da Milletvekili hak ve sorumluluklar Yasası hemen ertelenir.208 204 Kosova Cumhuriyeti Anayasası, Bölüm XII, madde 135 ve madde 113, nokta 2. Kosova Demokrasi Enstitüsü, Sivil Girişim Fonu, İnsan Hakları Gençler Girişimi, Kosova İstikrar Girişimi, Siyasi ve Evoke Merkezi ve Syri Vizion. 206 Kosova Cumhuriyeti Milletvekili Hak ve Sorumlulukalr Yasasının 14maddesi 1.6,noktası ayrıca 22, 24, 25 ve 27.madde, No. 03/L-111, 4. 06. 2010 tarihinde onaylanmıştır. 207 Bakınız Halk Avukatı Anayasa Mahkemesine yönelmiştir, 26. 11.2010, në http//www. 208 Bakınız Kosova Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi, No. Ref.: MP79/10, 22 Aralık 2010. 205 141 Kosova Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesine yönelik TALEP Konu: Milletvekillerin Hak ve Görevleri Yasasının, no. 03/L-111, 14.madde, 1.6.fıkra, 22.madde, 24.madde, 25.madde ve 27.maddesinin Kosova Cumhuriyeti Anayasası ile uyumsuzluğu Yetkili taraflar: Kosova Cumhuriyeti Meclisi Yasal temel: Kosova Cumhuriyeti Anayasası, 113.madde, 4.fıkrası; Halk Avukatı Yasası 15.madde,7.fıkrası; Anayasa Mahkemesi Yasası 29.madde 26 Kasım 2010 Priştine Kanıtların toplanması Halk Avukatı Enstitüsünün elinde bulunan bilgilere dayanan kanıtlar devamdaki gibi özetlenebilir: 1. 4 Haziran 2010, Kosova Meclisi, Miletvekillerin Hak ve Sorumlulukları Yasası onaylandı, 74 (yetmiş dört) “evet”, 2 (iki) “red” ve 2 (iki) “çekimser” oy ile. 2. 21 Haziran 2010, sivil toplum kuruluşları (STK): Kosova Demokrasi Enstitüsü, Sivil Girişim Fonu (FIQ), Fol Hareketi, Mitroviça topluluğu inşaatı (CBM) 209 Kosova Cumhuriyeti Başkanına söz konusu yasayı ilan etmemesi için talepte bulundlar. 3. 25 Haziran 2010, sn. Bahri Hyseni, Kosova Meclisi Yasma ve Yargı Komisyonu Başkanı, Meclis sekreterliğinden, Milletvekili Hak ve Sorumlulukları Yasasında ortaya çıkan bir yanlış düzeltmesi talebinde bulundu, dolayısıyla 22.maddede, ki orada emeklilik yaşı 50 yerine 55 olmalıdır.210 4. 25 Haziran 2010, Meclis sn. Bahri Hyseni’nin 4 haziran 2010 tarihindeki oturumda yapılan yanlışın düzeltilmesi için talebini onayladı. sn. Bahri Hyseni’nin istemi 73 (yetmiş üç) “evet”, 2 (iki) “red” oy ile onaylandı. 5. 5 Temmuz 2010, Milletvekili Hak ve Sorumlulukları Yasası Kosova Cumhuriyeti Başkanı tarafından DL-029-2010 ile ilan edildi. 6. 19 Temmuz 2010, Halk Avukatı Enstitüsüne, belli bir sayıda STK şikayette bulunmuştur: Kosova Demokrasi Enstitüsü, Sivil Girişim Fonu (FIQ), Fol Hareketi, Mitroviça topluluğu inşaatı (CBM) , Kosova Demokrasi Enstitüsü, Sivil Girişim Fonu, İnsan Hakları Gençler Girişimi, Kosova İstikrar Girişimi, Siyasi ve Evoke Merkezi ve Syri Vizion, kendileri ortak bir talep ile Halk avukatı enstitüsünden Anayasa ile verilen görev ve sorumlulukarı içerisinde, Kosova Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesinden, Milletvekili Hak ve Sorumlulukları Yasasının 22.maddesinin anayasallığını görüşmesini talep etti. 209 Bakınız Kosova Başkanı resmi web sayfasında www.president-ksgov.net (linku http://www.presidentksgov.net/?page=1,6&cdate=2010-06-21) 210 Bakınız 25 haziran 2010 tarihinde düzenlenen Meclisin düzenli oturumun transkript 142 7. Yukarıda adı geçen STK-lar bu maddenin Anayasaya aykırı olduğunu düşünüyorlar, ve bu yasanın uygulanması 1 Ocak 2011 tarihinde başlatıldığı şekliyle uygulanmamasını talep ettiler, Anayasa Mahkemesinden bununla ilgili hak edilen bir karar almasını istediler. 8. 20 Temmuz 2010, Milletvekili Hak ve Sorumlulukları Yasası, Kosova Cumhuriyeti Anayasası Resmi Gazetesinde yayınlanmıştır No. 74, tarih 20 Temmuz 2010. 9. 21 Temmuz 2010, sivil toplum kuruluşların bu istemine Kosova Emekliler Birliğide katıldı-Başkan Ramë Alihajdaraj. 10. Yukarıdaki STK-lar tarafından Milletvekili Hak ve Sorumlulukları Yasasının 22.maddesi 1.fıkrasına karşı gelinmiştir, ki bun diğer emeklilere yönelik ayrımcılık olarak saymıştır, ve yasa önünde eşitlik ilkesinin de ihlalı iddasıyla. Kosova Cumhuriyetinde uygulanan yasal mekanizmalar 11. Kosova Cumhuriyeti Anayasası, birinci kısımda “Temel Hükümler”-de yasa önünde eşitliği ve anayasa düzenin dayandığı değerleri tanıtır: “Madde 3 [Kanun Önünde Eşitlik] 2. Kosova Cumhuriyeti Kamu Otoritesi, uluslararası toplum tarafından kabul edilmiş temel insan hak ve özgürlüklerine tam saygı gösterilerek, tüm bireylerin kanun önünde eşitlik ilkesine ve tüm topluluklar ile mensuplarının haklarının koruması ve katılımının sağlanması ilkesine dayandırılmasıyla uygulanır. ” “Madde 7 [Değerler] “1. Kosova Cumhuriyetinin Anayasal Düzeni özgürlük, barış, demokrasi, eşitlik, insan haklarına saygı, hukukun üstünlüğü, ayrımcılığının yapılmaması, mülkiyet hakkı, çevre koruma, sosyal adalet, çoğulculuk, devlet yetkilerinin paylaşımı ve piyasa ekonomisi ilkelerine dayanır.” 12. Ayrıca, ikinci kısmın 24.maddesi Kosova Cumhuriyeti Anayasasının “Temel Hak ve Özgürlükleri” özel bir şekilde kanun önünde eşitliği ve ayırımcılığı yasaklamayı garanti eder: “1. Tüm insanlar kanun önünde eşittir. Ayrım yapılmaksızın herkes, eşit yasal koruma hakkına sahiptir. 2. Hiç kimseye ırk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasi görüş veya milli köken, sosyal sınıf, bir topluluğa olan bağlılık, mülk, ekonomik ve sosyal durum, cinsel tercih, doğum, özürlü veya başka herhangi bir statüden dolayı ayrım yapılamaz.” 13. Temel İnsan Hak ve Özgürlükleri Koruma Avrupa Anlaşmasının 14. maddesnde vurgulanarak ayırımcılığı yasaklar. Madde 14 – Ayırımcılığın yasaklanması “Bu anlaşma ile belirtilen hak ve özgürlüklerin kazanılması, cinsiyet, ırk, renk, dil, din, siyasi görüş veya diğer görüş, milli veya toplumsal köken, ulusal bir azınlık mensubiyeti, zenginlik, doğum veya diğer herhangi statüden dolayı ayırımın yapılmamasını sağlanmalıdır”. 14. Kişisel ve Siyasal Haklara İlişkin Sözleşme 26. madde: 143 “Her insan yasa önünde eşittir ve hiçbir fark edinmeksizin yasa önünde eşit korunma hakkına sahiptir. Bununla ilgili, yasa her tür ayırımcılığı durdurmalı ve herkes için cinsiyet, ırk, renk, dil, din, siyasi görüş veya diğer görüş, milli veya toplumsal köken, ulusal bir azınlık mensubiyeti, zenginlik, doğum veya diğer herhangi statüden dolayı ayırımın yapılmamasını sağlanmalıdır.” Hukuki analiz 15. Halk Avukatı, Milletveki Hak ve Sorumlulukları Yasasının22.maddesi hükümleri gereğince belirlenen ek emekliliklerin, yurttaki ortalama emeklilik ile orantısız biçimde olduğunu görür, ve bu şekliyle de Kosova Cumhuriyeti Anayasasının 7.maddesinde ilan edilen değerlerle uyuşmazlıktadır, ki bu anayasa düzen demokratik, eşit, ayırımcılıksız ve sosyal doğruluğa dayanmaktadır. 16. Halk Avukatı, vurgulayarak, Kosova Cumhuriyeti Anayasasının preambülü ile de güvence altına alınan, bütün vatandaşlar yasa önünde eşittir ilkesi ve ekonomi refahlı ve sosyal doğruluk olan bir devletin üstlenilmesi, Kosova Cumhuriyeti Anayasasının temel ve en önemli ilkelerindendir. 17. Halk Avukatı, anayasallığı ve yasamanın korunması ilkeleri, zorunlu niteliği var ve aynı vatandaşlar için uygulandığı kadar devlet yönetimi için de aynıdır. Meclis, yasaların ve diğer aktların onaylaması sırasında bir devletin yasal makamı olarak, devletin en yüksek aktı-Anayasa hükümleri ve ilkeleri ile devamlı olarak uyumunu bakmak zorundadır 18. Milletvekili Hak ve Sorumlulukları Yasası, Kosova Meclisi üyelerine diğer emeklilikten yararlanandan çok daha olumlu hükümler içermektedir ve bu da yasanın uygulanmasında eşitlik, yasanın hükmetmesi, ayırımcılıksız ve sosyal doğruluk anayasal ilkeleriyle uyuşmamaktadır. 19. Milletvekili Hak ve Sorumlulukları Yasası 20. Milletvekili Hak ve Sorumlulukları Yasası, 22.maddesi şöyle der: “1. Milletvekili çalışma süresi sona erdiğinde, eğer en az bir dönemi milletvekili görevinde kaldıysa ve eğer 55 (elli beş) yaşına bastıysa ek emekliliği alma hakkı var, 2. Bu Maddenin 1.fıkrasında belirtilen koşulları dolduran Milletvekili, milletvekilin temel maaşının yüzde elli (%50) yükseklikte emekliliği gerçekleştir. Bu maddenin 1. fıkrasında belirtilen koşullarla 2 (iki) dönem milletvekili olanlara milletvekilin temel maaşının yüzde altmış (%60)oranında ek emeklilik alma hakkı var ve eğer 3 (üç) defa millet vekili görevindebulunduysa milletvekilin temel maaşının yüzde altmış (%60)oranındaek emekliliği gerçekleştir. 21. Halk Avukatı, vurgulayarak, Kosova Cumhuriyeti Anayasasının preambülü ile de güvence altına alınan, bütün vatandaşlar yasa önünde eşittir ilkesi ve ekonomi refahlı ve sosyal doğruluk olan bir devletin üstlenilmesi, Kosova Cumhuriyeti Anayasasının temel ve en önemli ilkelerindendir. 22. Halk Avukatı, ek emeklilik hakkının, Milletvekili Hak ve Sorumluluklar Yasası gereğince, 55 yaşına ulaştığı anda, bu görevde bulunduğu zaman süresine dayanmadan, doğrudan Kosova Cumhuriyeti bütçesinden belirlenmesi (madde 28), yasa ile herhnagi fonun kurulması öngörülmemektedir bu amaç için, olduğu gibi de ayırımcılıklı olduğu düşüncesindedir. 144 23. Kosova’da Emekliliklere ait 2005/20 sayılı UNMIK Yönetmeliğin değiştirilmesi için 03/L-084 no. yasa, 7.maddesi: “ Her iş veren, kendi çalışanları için Emeklilik tasarruf fonunda kendi çalışanları adına katkıları ödemek zorundadır. Çalışanlar, emeklilik tasarruflarına kendi adına katkıda bulunmakla yükümlenir. İş verenin ve çalışanın sorumluluklar, on sekiz yaşına basmış çalışanın iş verende işe girdiği ilk günden geçerlidir ve kişi emeklilik yaşına geldiğinde sonar erer.” 24. Kosova Meclisi Milletvekilleri için öngörülen ayrıcalıkların, Milletvekili hak ve sorumluluklar yasas ile diğer kategorilerdeki emeklilere kıyasen ayırımcılıklıdıri çünkü milletvekili için yaş 10 (on) yıl daha azdır, kazandıkları miktar ise diğer kategorideki emekliliklere kıyasen orantısızdır. Bu yasa, bir milletvekilin, 3 (üç) yıllık bir çalışma döneminde hizmette bulunmasıyla, bir vatandaşın hatta Kosova’da 40 yıl katkıda bulunan bir üniversite eğitim görevlisinin yaklaşık 8-10 katı daha fazla bir emeklilik sağlar. Kosova’da emeklilik sistemi tüm kapsamlıdır ve eğer ödemeye bakarsak, bölge yerlerine kıyasen daha düşük olduğu ortadır. 25. Daha fazlası için ise Milletvekili Hak ve Sorumluluklar Yasasının 38.maddesi, çalışma süresi sona erdiğinde eski iş yerine dönem imkanı sağlar, eğer kamu hizmetlerde veya kamu araçları ile maliye edilen her hangi kurumda çalıştıysa. 26. Bu onlara istihdam konusunda güvenlik sağlamaktadır, yani onlar eğer daha önce kamu hizmetinde çalıştıysa iş yerini kaybetme riski yoktur. Ayrıca onlar kendilerine bir iş yeri de sağlayabilirler, genel ememklilik yaşın 65 yaş olduğundan. 27. Yukarıdaki maddelere göre, 55 ila 65 yai arasında çalışma görevini tamamlayan milletvekili aynı zamanda hem ek emekliliğinden yararlanabilir hem de görevi gereğince maaş alabilir. Her ikisi de Kosova bütçesinden. 65 yaşına ulaştığında ise yasa, milletveikilinin ek emekliliğin yanı sıra yaşlılık emekliliğini almasını engellemez. 28. Halk Avukatı, Milletvekili Hak ve Sorumluluklar Yasasının meydan okunulna 22.maddesi, yasanın hükmetmesi ve bu kategorideki kiilerin emekliliği bu kadar olumlu koşullarla öngörülmeseyde eşitlik üzerine anayasal ilkeleriyle çatışmada olmazdı. Ancak, Halk Avukatı, bu tür koşullar nedenli temel üzerine dayanması gerektiğini düşünür. Onlar genel ilke açısından aynı alanda olması gerekirdi ve Kosova Cumhuriyeti Anayasasının 3.maddesini tehdit etmezdi aynı zamanda, ki bu dolaylı bir şekilde yasanın hükmetmesini olumsuz etkiler. 29. Milletvekili Hak ve Sorumluluklar Yasasının 22.maddesinin onaylanmasıyla, Kosova Meclisi bir başka ayırımcılık eylemi yaptı, Kosova Meclisi milletvekillerini diğer kamu yetkililerine kıyasen daha olumlu ele alınmalarını sağlayarak, her ne kadar onlar da aynı sosyal konumda olsalar bile. 30. Sivil ve Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşmenin 26.maddesinin yorumunu yapan, İnsan Hakları Komitesi, diğerlerin yanı sıra 26.maddenin devletten sosyal güveni sağlamaları tale edilmediğini vurgular. Buna rağmen, bir yasa egemen bir devletin yönetimi yetkisiyle uyumunda çıktığında o yasa Sözleşmenin 26.maddesiyle uyumda olması gerekir.211 211 Bakınız “İnsan Hakları Komitesinin temel vakaları”, Raia Hanski ve Martin Scheinin,tarafından toplanmıştır sf. 377. 145 31. Dünya Bankası araştırmalarına göre, 2007de yayınlanan, nüfusun %45 fakir, %15 ise aşırı yoksuldur ve temel gıda ihtiyaçlarını zorla sağlarlar. Dünya bankasının son raporuna göre 10 Haziran 2010 tarihli, (bakınız rapor no53709-XK) : “2 milyon civarında nğfus ile Kosova ve kişi başına 1,760 BPV ile Avrupa’nın en fakir ülkesinden biridir. Nufüsün yüzde 45 in altında yoksulluk yaygın olan ve mevcuttur. Kosova İstatistik Kurumu değerlendirmesine göre, üç aylık bülteninde yayınlanan, Kosovanın ortalama maaşın, 2010 yılının ilk üç ayında 272€-dur. 32. Halk Avukatının bilgilerine göre milletvekilin temel maaşı 1.488 (bin dört yüz sekiz) €-dur. Milletvekilin temel maaşının yüzde elli (%50) yükseklikte emekliliği gerçekleştir. Bu maddenin 1. fıkrasında belirtilen koşullarla 2 (iki) dönem milletvekili olanlara milletvekilin temel maaşının yüzde altmış (%60)oranında ek emeklilik alma hakkı var ve eğer 3 (üç) defa millet vekili görevindebulunduysa milletvekilin temel maaşının yüzde altmış (%60)oranındaek emekliliği gerçekleştir. Bir vatandaşın hatta Kosova’da 40 yıl katkıda bulunan bir üniversite eğitim görevlisinin yaklaşık 8-10 katı daha fazla bir emeklilik sağlar 33. Avrupa İnsan Hakları Mahkemes,vaka Stec and others v. The United Kingdom (Applications nos. 65731/01 and 65900/01), değerlendir: “... neden olmadan ve haklı bir bahane olmadan farklı muamele yapılması ayırımcılıktır,veya başka bir değişte, eğer yasal bir amaç takip edilmediyse veya nedenli orantı ilişkisi, kullanılan araçlar ve gerçekleşmesini istendiği amaçlar yoksa. mütait devlet, değerlendirme durumu hakkına sahiptir ve hangi durumlarda farklılıklar nedenli alınabilirliği belirler. (Bakınız Van Raalte v. the Netherlands, 21 Şubat 1997, § 39, Rapor kararnameler ve kararlar 1997-I”)”. 34. Halk Avukatı, nihayi olarak, Kosova Meclisi Milletveilin, Kosova Cumhuriyeti mevcut hukuk sisteminde, en ayrıcalıklı statüsü, emeklilik alanında genel ilkelerden bu kadar yüksek seviyede uzaklaşmasına açıklık vermez Halk Avukatı Sonucu 35. Anayasal ve yasal koşullarda açıklama içerisinde Halk Avukatı, Anayasa Mahkemesinden talep eden olarak, yukarıda bahsedilen verilere dayanarak, bilinen Anayasa ve Yasalar gereğince Milletvekili Hak ve Sorumlulukları Yasasının hükümlerinin değiştirilmesidi. 36. Bu duruma, Anayasanın 113.maddesi 2.1.fıkrası, 135.maddesi 4.fıkrası, Halk Avukatının 15.maddesi 7.fıkrası ve Anayasa Mahkemesinin 29.maddesi gereğince, Anayasa Mahkemesinden, Milletvekili Hak ve Sorumlulukları Yasasının 14.maddesi, 1.6. fıkrası, 22, 24, 25 ve 27. Maddesinin Anayasa gereğince uyumsuz olarak yürülükten çıkarmasını talep eder. Saygılarımla, Sami Kurteshi Halk Avukatı 146 12.1. Anayasa Mahkemesi Kararı 147 148 149 150 13. Ek 2: Halk Avukatının yasal baz ve yetkileri KOSOVA CUMHURİYETİ ANAYASASI Kısım XII – Bağımsız Kuruluşlar Madde 132 [Halk Avukatının Rolü ve Yetkileri]] 1. Halk Avukatı, kamu otoritelerinin yasal olmayan ve kuraldışı fiillerinden veya fiilsizliklerinden bireylerin hak ve özgürlüklerini denetler ve korur. 2. Halk Avukatı, görevini yerine getirmede bağımsızdır ve Kosova Cumhuriyeti yetkili organlarının, kurumların veya otoritelerin tavsiye ve müdahalelerini kabul etmez. 3. Kosova Cumhuriyetinde yasal yetkiye sahip tüm diğer organ, kurum veya otoriteler, Halk Avukatının taleplerine cevap vermekle ve yasalara uygun şekilde istenen tüm belge ve bilgileri sunmakla yükümlüdür. Madde 133 [Halk Avukatlığı Makamı] 1. Halk Avukatlığı Makamı bağımsızdır ve yaslara uygun şekilde kendi yöneticisini ve bütçesini önerir. 2. Halk Avukatının bir (1) veya daha çok yardımcısı vardır. Görevli sayısı ve onların seçilme şekli, Halk Avukatı yasasıyla düzenlenir. Halk Avukatı yardımcılarından en az biri (1), Kosova’da çoğunluk olmayan topluluk mensubudur. Madde 134 [Halk Avukatının Yeterliliği, Seçimi ve Görevden Alınması] 1. Halk Avukatı, Kosova Meclisi üye tam sayısının oy çoğunluğuyla, yeniden seçilme imkânı olmaksızın, beş (5) yıllık görev süresiyle seçilir. 2. Halk Avukatlığına, yükseköğrenimi tamamlamış, yüksek ahlaki niteliklere sahip, insane hakları alanında ileri deneyim ve bilgisi olan her Kosova Cumhuriyeti vatandaşının seçilme hakkı vardır. 3. Halk Avukat ve yardımcıları, hiçbir siyasi partini üyesi olamaz; siyasi ve kamu veya özel sektörde mesleki faaliyetlerde bulunamaz; sivil, ekonomik ve ticari kuruluşların yönetim organlarında yer alamaz. 4. Halk Avukatının, Halk Avukatı yetki alanıyla ilgili fiil veya kararlardan dolayı yasal kovuşturma, suç duyurusu veya görevden alınmaya karşı dokunulmazlığı vardır. 5. Halk Avukatı, Meclis üye tam sayısı üçte birinden (1/3) çok üyenin talebiyle ve üye tam sayısı üçte ikisinin (2/3) oyuyla görevden alınabilir. 151 Madde 135 [Halk Avukatının Rapor Sunması] 1. Halk Avukatı, Kosova Cumhuriyeti Meclisine yıllık rapor sunar. 2. Meclisin talebi üzerine Halk Avukatı, Meclise dönemsel ve başka raporlar sunmalıdır. Halk Avukatının talebi üzerine, Meclisin kendisini dinlemesine izin verilir. 3. Kamu yönetimi ve diğer devlet organları tarafından insan hak ve özgürlüklerinin ihlal edildiğini fark etmesi durumunda Halk Avukatı, tavsiyede bulunma ve önlemler önerme hakkına sahiptir. 4. Halk Avukatı, bu Anayasanın hükümlerine uygun şekilde, davaları Anayasa Mahkemesine gönderme hakkına sahiptir. Kısım VIII Anayasa Mahkemesi Madde 113 [Yargı Yetkisi ve Yetkili Makamlar] 1. Anayasa Mahkemesi, yasal şekilde sadece yetkili makamlarca açılmış davalar hakkında karar verir. 2. Kosova Meclisi, Kosova Cumhurbaşkanı, Hükümet ve Halk Avukatı yetkili makamlar olup aşağıdaki davaları açabilir: (1) Yasalar, Cumhurbaşkanı ve Başbakanın kararları ve Hükümet kararlarının Anayasaya uygunluğu ile ilgili konular; (2) Belediye Yönetmeliğinin Anayasayla uygunluğu. 152 13.1. Halk Avukati Yasasi YASA No. 03/L-195 Kosova Cumhuriyeti Meclisi; Kosova Cumhuriyeti Anayasası’nın 65 (1) maddesine dayanarak, Onayladı: HALK AVUKATI YASASI’NI BÖLUM I GENEL HÜKÜMLER Madde 1 Yasa’nın amacı Bu Yasanın amacı, kamu yetkililer (otoriteler), dığer organlar ve kendi hesabına kamu yetkilerini icra eden örgütlerin yasa dışı ve düzensız faaliyetlerinden, özel (gerçek) ve tüzel kişilerin temel hak ve özgürlüklerinin korunması, denetlenmesi ve terfi edılmesine yönelik yasal mekanizmayı oluşturmaktır. Madde 2 Yasa’nın faaliyet alanı Bu Yasayla, Halk Avukatı Kurumunun örgütlüğü ve işlevliği düzenlenip, atama ve görevden alma prosedürleri saptanır, bundan başka Halk Avukatı Kurumu’nun yetkileri ve çalışma yöntemi ile ilgili prosedürler saptanır ve bununla birlikte, şikayetlerin sunulması ve sorgulanması ile ilgili prosedürler düzenlenir. Madde 3 Halk Avukatı’nın faaliyetleri ile ilgili temel ilkeler 1. Halk Avukatı tarafsızlık, gizlilik ve profesyonellik ilkelerini esas alarak ve bu ilkelere dayanarak faaliyet gösteren bagımsız bir kurumdur. 2. Bu Yasa’nın hükümleri, Kosova Cumhuriyetinin kamu organları ve yetkililerin yasa dışı ya da düzensız eylemlerinden Kosva Cumhuriyeti ve onun dışında bulunan her kişinin hakları, özgürlükleri ve çıkarlarının korunması için uygulanır. Madde 4 Çalışma Dili Halk Avukatı’nın çaiışma dili, anayasa ve yasa ile öngörülen resmi dillerdir 153 Madde 5 Halk Avukatı Kurumunun oluşumu 1. Halk Avukatı Kurumu’nun oluşumu şöyledir: 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. Halk Avukatı; Halk Avukatının beş (5) yardımcısı; prtofesyonel personel ve idari personel. Madde 6 Halk Avukatı ve yardımcılarınınseçilme koşulları 1. Halk Avukatı ve onun yardımcıları görevine aşağıda beriltilen koşulları yerine getiren kişiler seçilebilir: Kosova Cumhuriyeti vatandaşı olan kişiler; Yüksek eğitim görmüş olan kişiler; Yüksek karakter, dürüstük erdemine sahip kişiler ve yüksek ahlaki özelliklere sahip olan kişiler; insan hakları alanında gerekli ve geniş görgü ve bilgiye sahip olan kişiler; Kosova Cumhuriyeti yasaması ile cezayı öngören suçlar cinsinden, nihai mahkeme kararıyla ceza almamıs olan kişiler; 1.6. politik partilerde görev almayan, onu göreve atayan Kosova Cumhuriyeti Meclisi’nin görev süresinde milletvekili olmayan ya da hükümet kabinesınde görev almamış kişiler; 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. Madde 7 Uyumsuzluk 1. Halk Avukatı ve onun Yardımcıları, hiçbir politik partinin üye olmaması ve politik, devlet veya özel profesyonel faaliyetlerde bulunmaması gerekir. 2. Halk Avukatı ve onun Yardımcıları, aşağıda belirtilmiş olan durumlar hariç olmak üzere, sıvıl toplum örgütleri, ekonomik ya da ticari örgütlerinin yönetim organlarına katılmaz; 2.1. Bu Yasanın 6. maddesi 1.6 alt paragrafı ve bu maddenin 1. ve 2. paragraflarında belirtilen kısıtlamalardan maada Halk Avukatı ve onun Yardımcıları, yüksek eğitim kurumlarında öğretim görevlisi olabilirken, gelir karşılıgını alabilecek herhangi bir diğer kamu veya profesyonel görevde bulunmaz. 3. Halk Avukatı ve onun Yardımcıları, bulundukları görevlerine ve yürürlükte olan yasamaya aykırı olmayan bilimsel, kültürel, akademik ve dığer faaliyetlerde bulunabilirler. BÖLUM II HALK AVUKATI VE ONUN YARDIMCILRININ ÖNERILMESİ, SEÇİLMESİ VE GÖREVDEN ALINMASI Madde 8 Öneri prosedürü 1. Halk Avukatı ve onun Yardımcılarının seçilmesi ile ilgili öneri prosedürü, görev sürelerinin geçmesinden önce başlar. altı (6) ay 2. Halk Avukatı ve onun Yardımcıları görevlerine adayların seçilmesi ile ilgili prosedür süresinde, etnik ve cinsıyet temsili ve katılımı sağlanmış olmalıdır. 154 3. Halk Avukatı, Kosova cumhuriyeti Meclisi'nin Iç Tüzüğii (yönetmeliği) ile uyumlu olarak Meclis'in politik, etnik ve cinsiyet oluşumunu yansıtan Kosova Cumhuriyeti Meclisi'nin ilgili Komisyonu tarafından önerilir. 4. Kosova Meclisi, Halk Avukalının seçimi ile ilgili duyuruyu yazılı ve elektronik medyalarda yayınlar. 5. Duyuruda, Halk Avukatı için Anayasa ve bu yasa ile öngörülen koşullar belirlenir. Adayın önerilmesi için müddet (süre), on beş (15) günden az ve yirmi (20) günden daha uzun olamaz. 6. Bu maddenin 5. paragrafi ile öngörülen süre geçtikten sonra Komisyon, on beş (15) günlük süre içerisinde, önerilen adaylar tarafından, Halk Avukatım seçilmesi için Anayasa ve bu yasa ile öngörülen koşulların yerine getirilip getirilmediğini değerlendirir ve bu koşulları yerine getirmeyen adaylar eler. 7. Komisyon, Halk Avukatı seçilmek için koşulları yerine getiren her adayı mülakat sınavından geçirir ve ortaya atılmış olan veriler ve mülakat sonuçlarına dayanarak, Halk Avukatı için kalifiyeli (nitelikli) adaylardan oluşan nihai listeyi hazırlar. 8. Nihai liste. üç (3) adaydan oluşur. 9. Komisyon, nihai listeye ek olarak Halk Avukatı adaylığını gösterebilme koşullarını yerine getiren bütün adayların listesini Kosova Cumhuriyeti Meclisine gönderir (iade eder). 10. Komisyonun önerisinde, diğer adaylara kıyasen birkaç adaya Komisyon tarafından öncelik verilmesinin nedenleri ile ilgili bir açıklama da yapılır. 11. Yardımcıları ise Kosova Meclisi tarafından yayınlanan duyuru gereğince, şeffaflık ve açık rekabetçilik esası üzere Halk Avukatı tarafından önerilır. 12. Halk Avukatinın bu önerisi, önermiş olduğu adaylar hakkında açıklamalı nedenler ileri sürülür. 13. Halk Avukatıtun yardımcılarından en azından birisi, Kosova Sırp topluluğuna mensup olması gerekir ve en azından birisi (1) Kosova'daki çoğunlukta olmayan toplulukların birinin mensubu olmalıdır. 14. Halk Avukatı ve Halk Avukatı Yardımcılarının seçilmesi ve görevden alınması süreci (prosedörü), Kosova Cumhuriyeti Meclisi'nin özel bir Yönetmeliği ile düzenlenir. Madde 9 Halk Avukatı ve onun yardımcılarının seçilmesi 1. Halk Avukatı, yeniden seçilme hakkına sahip olmaksızın, beş (5) yıllık bir süre için Meclisin bütün milletvekillerinin oy çoğunluğu ile Kosova Cumhuriyeti Meclisi tarafından seçilir. 2. Halk Avukatı, adayların önerıldiği günden itibaren otuz (30) gün içerisinde seçilmiş olmalıdır. Bu süre içerisinde seçim yapılamamışsa, Kosova Cumhuriyeti Meclisi Halk Avukatını, ilerideki otuz (30) gün için her Meclis oturumunda Halk Avukatı için oylama yapar. Halk Avukatı altmış (60) gün içerisinde seçilemezse Meclisin ilgili Komisyonu, Halk Avukatı için yeni bir duyuru ilan eder. 3. Halk Avukatı Yardımcıları da aynı zamanda. Meclis oturumunda bulunan ve oy kullanan milletvekillerin oy çoğunluğu ile Kosova Meclisi tarafından oybirliği ile seçilir. 4. Meclis tarafından, altmış (60) gün içerisinde yardımcılarının seçilmemesi durumda Meclis, yeni bir duyuru ilan eder. 5. Halk Avukatı, seçilmiş olan yardımcıları arasından birini, bir (1) yıllık görev süresi için dönüşümlü olarak Halk Avukatı'nın başyardımcısı olarak seçer. Madde 10 Görevine başlama ve yemin töreni 1. Halk Avukatı, Kosova Cumhuriyeti Meclisi milletvekilleri önünde yemin ettikten sonra görevine başlar. 155 2. Yemin metni aşağıdaki gibidir: "Ben bu yemin töreninde, Kosova Cumhuriyeti'nde insan haklarını ve özgürlüklerini koruyacağıma dair Anayasa ve bu yasa ile bana emanet edilen ödev ve görevlerimi bağımsız ve tarafsız, samimi olarak ve şerefim üzereine yerine getireceğime dair yemin ederim". Madde 11 Dokunulmazlık 1. Halk Avukatı ve onun yardımcıları kovuşturma, sivil davalar ya da Halk Avukatı Kurumu'nun sorumluluk alanı dahilinde olan faaliyetler veya alınan kararlar yüzünden görevden alma konularında dokunulmazlık hakkına sahiptir. 2. Halk Avukatı Kurumu'nun ofisleri dokunulmazdır. Halk Avukatı Kurumu'nun arşivleri, dava konuları, bildirileri, mülkiyei. fonları ve mal varlıkları, her nerede bulunuyorsa bulunsun ve her kimin tarafından korunuyorsa korunsun dokunulmazdır ve ister yürütme faaliyetleri olsun ister de idari, yargı veya yasama faaliyetleri sayesiyle olsun denetlemek, almak ve bunların resmi yollarla talep edilmesi, el konulması, kamulaştırlması ya da herhangi bir diğer çeşit girişimde bulunmak konusunda dokunulmazlık hakkına sahiptir. Madde 12 Halk Avukatı ve onun yardımcılarının görevden alınması 1. Halk Avukatı ve onun yardımcıları, aşağıda belirtilen durumlardan görevlerinden alınabilir: 1.1. görevini yerine getirme konusunda yetersizlik sorununu doğuran fiziksel veya zihinsel engelin bulunması 1.2. nihai bir yargı kararı esası üzere altı (6) ya da daha uzun süreli hapis cezası almış olması durumunda, Kosova Cumhuriyeti yasaması gereğince ceza gerektiren suç işlemiş olması; 1.3. görevinin gereklerine aykırı olan kişisel davranışlarda bulunmuş olması; 1.4. Bu Yasanın 6. maddesi 1.6 alt-paragrafı ve 7. maddesi 2. paragrafına aykırı faaliyetlerde bulunmuş olması durumlarda, 2. Halk Avukatı Kosova Cumhuriyeti Meclisinden, bu Yasa ile öngörülen bir yada fazla nedenlerden dolayı yardımcılarından birinin veya birden fazlasının gorevden alınmasını isteyebilir. Madde 13 Halk Avukatı ve onun Yardımcılarının görevlerinin sona ermesi 1. Halk Avukatı ve onun yardımcılarının görevleri aşağıda belirtilen durumlarda sona erer: 1.1. ölmesi durumunda; 1.2. istifa etmesi durumunda; 1.3. Halk Avukatı için beş (5) yıllık sürenin ve Halk Avukatı yardımcılarının üç (3) yıllık sürenin geçmiş olması durumunda; 1.4. görevden alınması durumunda. 2. Yokluğunda, ölmüş olması durumunda, daimi ya da kısmen maluliyeti durumunda Halk Avukatının yerine başyardımcısı gelir. Başyardırncısinın bu görevi yerine getirebilecek durumda olmaması durumunda Halk Avukatının yerine, yaş itibariyle en yaşlı olan yardımcısı bu göreve gelir. 3. Görevleri sona ermiş olması durumunda Halk Avukatı ve onun yardımcıları, Halk Avukatı ve onun yardımcılarının seçilmesine kadar görevlerine devam eder. 156 Madde 14 Görevin bitiminden sonra faaliyetin uygulanmasını sağlamak 1. Görevi sona erdikten sonra Halk Avukatı, Halk Avukatı olarak seçilmeden önceki görevine ya da kamu kurumundaki iş yerine geri dönebilir. Bunun olanaksız olması durumunda, önceki işvereni bu kişinin becerisi ve mesleğine bağlı olarak uygun bir işyeri sağlamakla yükümlüdür. 2. Görevi sona eren ya da makul nedenlerden dolayı önceki işine devam edemiyen veya diğer bir uygun iş bulamamış olması durumunda, diğer yandan emekliğe ayrılmak için temel (genel) koşulları yerine getirmemiş olması durumunda Halk Avukatı, görev süresinin geçmesinden sonra en çok bır (1) yıl boyunca, işe kabul edilinceye kadar ödenmesi öngörülen tutarda ya da emekliğe ayrılmak için temel (genel) koşulları yerine getirinceye kadarki maaşı alma hakkına sahiptir. Bölüm III HALK AVUKATININ YETKİLERI VE SORUMLULUKLARI Madde 15 Yetkileri 1. Halk Avukatı, yetkili kişinin görevini kötüye kullanmayı yansıtan faaliyeti veya faaliyetsizliği dahil olmak üzere Anayasa, yasalar ve diğer akitler, bundan başka insan hakları bağlamındaki uluslar arası standartlar ve uluslar arası sözleşmeler, özellikle Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ile öngörülen hakların ihlali, bundan başka yetkinin kötüye kullandıldığı konusundaki iddialarla ilgili olan özel (gerçek) ve tüzel kişiler tarafından sunulan şikayetleri (ağlaşma) inceleme yetkisine sahiptir. 2. Halk Avukatının yetkisi, bütün Kosova Cumhuriyeti'nde geçerlidir. Kosova Cumhuriyeti toprakları içerisinde meydana gelen olaylar konusundaki yetkisini gerçekleştirirken Halk Avukatı, geçici bir süre için Kosova Cumhuriyeti dışında bulunan Kosova Cumhuriyeti vatandaşlarına da yararlı hizmetler sunabilir. 3. Halk Avukatı, Kosova Cumhuriyeti kurumları tarafından insan hakları ve özgürlüklerinin ihlal edildiğine dair esas nedenlerin bulunması durumunda yapılan şikayet sayesiyle ortaya atılan olgular, deliller ve gerçeklerden ya da kazanılan diğer çeşit bilgi sahibi olma durumunda, ister ortaya atılan şikayetlere cevap vermek ister de kendi öz girişimi (ex officio) ile soruşturma yapma yetkisine sahiptir. 4. Halk Avukatının öz girişimi ya da zarar gören kişi adına prosedürün başlatılmasına dair Halk Avukatı'na şikayette bulunan diğer bir kişinin girişimi ile prosedürü başlatmış olması durumunda, bunun için insan hakları ve özgürlükleri ihlal olmuş kişinin onayının alınması gerekir. 5. Halk Avukatinın, faaliyet yeteneğini kaybetmiş olan daha büyük sayıda vatandaş, çocuk ya da kişilerin hak ve özgürlüklerinin ihlali ile ilgili prosedürü başlamış olması durumunda, bu maddenin 4. paragrafında belirtilen hükümler hariç tutulur. 6. Halk Avukatı. makulsüz ertelemeler veya iktidarın önemli boyutta kötüye kullanma durumları hariç olmak üzere, mahkemelerde yürütülmekte olan davalar ya da diğer yasal prosedürlere müdahale etmez. 7. Halk Avukatı, Anayasa ve Anayasa Mahkemesi Yasası gereğince Anayasa Mahkemesinde davaları başlatabilir; 8. Halk Avukatı, arabuluculuk ve barıştırma sayesiyle de yetkilerini uygulayabilir. 9. Halk Avukatı Kurumu tarafından yapılan hizmetler bedavadır (ücretsizdir). 157 Madde 16 Sorumlulukları 1. Halk Avukatının sorumlulukları şunlardır: 1.1. insan haklarının ihlali ile ilgili iddiaları incelemek ve bunların çözümlenmesi yönünde etkin olmak, 1.2. Kosova Cumhuriyeti kurumları tarafından insan haklarının ihlal edildiği durumlara dikkat çekmek ve bu gibi durumlara son verilmesi gerektiğine dair tavsiyelerde bulunmak ve zorunlu durumlarda söz konusu durumlarda ilgili kurumların tutumu ve tepkileri konusunda kendi düşüncesini ortaya atabilir; 1.3. İnsan haklarının tanıtımını yapmak ve bilincin artırılması, özellikle bilgilendirme ve eğitim sayesiyle ve medyalar yardımıyla ayrımcilığin bütün şekillerine karşı savaş verme çabasında bulunabilir; 1.4. Hükümeti, Meclisi ve Kosova Cumhuriyeti'nin diğer yetkili kurumları, insan hakları ve özgürlüklerinin teşvik edilmesi ve korunması ile ilgili konularla bilgilendirebilir; 1.5. Kendi bildirgelerini, düşüncelerini, tavsiyelerini, önerilerini ve raporlannı yayınlayabilir; 1.6. Meclis'te yeni yasaların kabul edilmesi, yürürlükte olan yasaların değiştirilmesi ve Kosova Cumhuriyeti kurumları tarafından alt-yasa veya idari akitlerinin kabul edilmesi ya da değiştirilmesini tavsiye edebilir; 1.7. Kosova Cumhuriyeti'nde insan hakları ve temel özgürlükleri ile ilgili durum hakkında yıllık, periyodik ve diğer raporları hazırlayabilir; 1.8. Meclis yasamasının, insan hakları ve özgurluklerine ait uluslar arası standartlar ile uyumlaştırılrnasını ve onların etkili bir şekilde uygulanmasını tavsiye edebilir: 1.9. Anayasa ve yürürlükte olan yasama ile uyumlu olarak, insan hakları ve özgürlüklerinin korunması ile ilgilenen bütün yerli ve uluslar arası örgüt ile kurumlarla işbirliğinde bulunabilir; 1.10. Halk Avukatı, onun yardımcıları ve personeli, almış oldukları bütün bilgileri ve verilerle ilgili gizliliği korumalı, dolayısıyla verilerin korunması yasası ıle uyumlu olarak şikayette bulunanların, zarar gören tarafların ve tanıkların güvencede olmasına özel özen göstermelidir; 1.11. resmi olan veri gizliliğin korunmasına dair yükümlülük, görev süresinin geçmesi ve iş ilişkinin sona ermesi durumunda da geçerlidir. 2. Halk Avukatı, insan hakları ve özgürlükleri konusunda, yasalar ve alt-yasa akitlerinin uluslar arası çapta kabul görmüş standartlara uyumluluğu ile ilgili olarak her özel (gerçek) kişiye ve tüzel kişiye tavsiye ve öğütlerde bulunabilir; 3. Halk Avukatı, Kosova Cumhuriyeti'nde insan hakları ve özgürlüklerinin korunması ve teşvik edilmesini sağlamak adına program ve politikaları konusunda Kosova Cumhuriyeti kurumlarına tavsiyelerde bulunabilir ve oğüt verebilir; 4. Halk Avukatı, Halk Avukatı tarafından saptanmış olan makul süre içerisinde cevap vermelerine yönelik istemi üzere yetkili organlara doğrudan müdahalede de bulunarak, bu Yasanın 15. maddesi 1. paragrafı ile öngörülen şikayetlerin görüşülmesi için gerekli olan bütün önlemleri alır ve bu doğrultuda faaliyetlerde bulunur. Bu Yasanın 15. maddesi 1. paragrafı gereğince şikayet konusundaki ağır hasarların devam etmesi durumunda, yetkili organdan acil yanıt istenecektir. 5. Soruşturma esnasında Halk Avukatinın, herhangi bir idari kararın uygulanması sonucunda, özel (gerçek) ya da tüzel kişi için tamir ve telafisi zor olan neticelere neden olduğu sonucuna varmış olması durumunda yetkili organdan, Halk Avukatı tarafından bu konuyla ilgili soruşturmaların sonuçlanmasina kadar kararın askıya almasını tavsiye edebilir. 6. Halk Avukatı, Kosova Cumhuriyeti'nin her kurumunun dosyalarına ve evraklanna ulaşabilir ve bunları, görüşülmekte olan durumlarla ilgili olarak görüşebilir ve bu Yasa gereğince, Kosova Cumhuriyeti'nin her kurumundan ve onların personelinden, Halk Avukatı ile işbirliğine bulunmalarını isteyebilir ve dolayısıyla, Halk Avukatı'nın talebi üzere dosya ve evraklarının kopyasının tamını ya da bir kısmının sağlanmasını isteyebilir. 7. Halk Avukatı Kurumu yetkilileri, her an ve önceden bildirmeksizin kişilerin özgürlükten mahrum kaldıkları her yere girebilir ve incelemelerde bulunabilir, bundan başka hareket özgürlüğü sınırlı olan diğer kurumlara girebilir ve bu gibi kişilerin yer aldıkları toplantılara ve duruşmalara katılabilirler. Halk Avukatı Kurumu yetkilileri, ilgili kurumların yetkilileri katılmadan, söz konusu kişilerle toplantı düzenleyebilirler. Bu kişilerin Halk Avukatı Kurumu ile her türlü yazışması engellenemez ve denetlenemez. 158 8. Halk Avukatı ya da onun temsilcileri, kamu yetkilileri, kamu yetkilerini onların çıkarına uygulayan diğer organ ve örgütlerin bütün organlarının resmi dairelerine girebilirler. Bölüm IV ŞİKAYETLERİN GÖRÜŞÜLMESİ PROSEDÜRÜ Madde 17 Prosedürün başlatılması Kamu yetkilileri, herhangi bir yasa sayesiyle, kamu yetkilileri, diğer organlar ve onların çıkarı için kamu yetkilerini uygulayan örgütlerin faaliyetleri ya da faaliyetsizliği, kötü yönetimi ile kendi hakları ve özgürlüğüne saygısızlığın yapıldığını itiraf eden her kişi, Halk Avukatı Kurumundan prosedürün (işlemin) başlatılmasını isteyebilir. Madde 18 Şikayetin sunuluş şekli 1. Halk Avukatına sunulan her şikayet, imzalanmış olmalı ve şikayetle bulunan kişinin kişisel verilerini kapsamalı ve bu şikayet nedenine dayalı olan bütün koşullar, gerçekler ve kanıtları kapsarnalıdır. Şikayeti sunan kişi, yasal yöntemlerin uygulanıp uygulanmadığıni, uygulanmış olması durumunda bu yöntemlerin hangilerinin uygulandığını açıklayabilir. 2. Prosedürün başlatılması konusundaki her şikayet, genellikle yazılı olarak sunulur. Prosedürün başlatılması konusundaki başvuru, yazılı sunulması olanaksız olduğu durumlarda sözlü olarak da sunulabilir. Madde 19 Şikayeti kabul ettikten sonraki prosedür 1. Şikayeti kabul ettikten sonra Halk Avukatı, otuz (30) günlük bir süre içerisinde, aşağıdaki şekilde konunun kabulü konusunda karar alır: 1.1. konunun acil prosedüre göre görüşülmesi; 1.2. tam kapsamlı bir soruşturmanın başlatılması; 1.3. aşağıda belirtilen nedenlerden dolayı şikayetin reddedilmesi: 1.3.1. bu Yasaya göre Halk Avukatı'nın yetkisi dışında olması: 1.3.2. şikayetin, bu Yasa ile öngörülen son başvuru tarihinden sonra sunulmuş olması: 1.3.3. şikayetin anonim (sahibinin bilinmemiş) olması: 1.3.4. şikayetin, şikayet hakkının kötüye kullanılmış olması: 1.3.5. şikayette bulunan kişi, Halk Avukatı tarafından talep edilen verilen sağlayamamış olması. 1.4. şikayeti, esassız olarak reddetmiş olması durumları, ya da 1.5. şikayette bulunan kişinin talebine uygun olarak diğer şekilde davanın, çözüme bağlanmış olduğunu saptamasi durumlarda soruşturmayı durdurabılir. 2. Yukarıda sözü edilen bütün durumlarda Halk Avukatı karşı tarafı, şikayeti kabul ettiği günden itibaren otuz (30) gün içerisinde yazılı olarak bilgilendirir. 3. Halk Avukatının, şikayetin reddedilmesi ya da kabul edilmemesi ile ilgili ortaya attığı kararı nihaidir. 159 Madde 20 Şikayetin görüşülmesinin reddedilmesi durumları 1. Halk Avukatı, aşağıda belirtilen durumlarda şikayeti reddedebilir: 1.1 ortaya atılan kayıtlardan ve durumla ilgili koşullarından insan haklarının ıhlal edilmemiş olduğu ya da hiçbir şekilde kötüye kullanma durumunun bulunmadığı sonucunun ortaya çıkması durumunda; 1.2 Halk Avukatının talebine rağmen, başvurunun uygun olmaması veya tamamlanmamış olması durumunda; 1.3 bu Yasa ile belirtilmiş olan durumlar hariç olmak üzere, belli bir dava prosedürlerinin yargı organlarında ya da diğer yetkili organlarda yürütülmekte olması durumunda; 1.4. prosedürü başlatmak ya da devam edilmesinin şikayetle bulunan kişi için prosedürün başlaması veya devam etmesinin yararsız olacağı sonucuna varmış olması ya da kişilerin bu arada büyük zarar gördükleri veya büyük veya telafı edilemez zarar görebilmelerinin olanaklı olduğu sonucuna varmış olması durumları hariç, bütün düzenli yasal ve olağanüstü yöntemlerin tükenmemiş olması durumunda. Madde 21 Buyruk ve ret durumları 1. Halk Avukatı, tarafın, acil kararı almış olduğu ya da bu kararla tanıtılmış olması veya Halk Avukatı Kurumuna şikayetin sunulduğu tarihten altı (6) aylık sürenin geçmiş olması durumunda insan haklarının ihlalini araştırmak için prosedürü başlatmaz. 2. Bu maddenin 1. paragrafı hariç olmak üzere Halk Avukatı, şikayetini sunan kişinin, engellenmiş olduğunu kanıtlaması durumunda ya da davanın, özel önem taşıdığını düşündüğü durumlarda altı (6) aylık sürenin geçmesinden sonra da prosedürü başlataölir. Madde 22 Araştırmanın başlamasından sonraki prosedür 1. Halk Avukatı, bu maddenin 19. maddesi gereğince araştırmaları başlatmayı kararlaştırmış olması durumunda, bu kararını şikayetle bulunan kişiye ve şikayetin ait olduğu organa bildirir. Halk Avukatı, davayla ilgili ek bilgileri isteyebilir. 2. Halk Avukatı, organ tarafından bu maddenin 1, paragrafı gereğince istenilen bütün bilgilerin sunulması gereken süreyi bekler. Bu süre, sekiz (8) günden kısa olamaz.ve otuz (30) günden daha uzun olmaz. Ilgili organ, öngörülen süre içerisinde Halk Avukatı tarafından istenilen bilgileri sunamaması durumunda o, istenilen bilgilerin gecikmeyle sunulmasının nedenlerini yazılı bir şekilde geciktirmeden açıklamakla yükümlüdür. 3. Halk Avukatının, organ tarafından alınan cevabı ya da önlemleri yetersiz bulması durumunda o bu davayı, daha büyük yetkiye sahip olan organa iade etme ya da ihlal edilen hakkın düzeltilmesi için somut önlemlerin alınmasını önererek Meclis'e konuyla ilgili özel rapor sunma hakkına sahiptir. 4. Halk Avukatı'nın taleplerine cevap vermenin reddedilmesi ya da başarısız sonuçlanması durumunda Halk Avukatı'nin çalışmalarını engellemek anlamını taşır. Bu ise Halk Avukatını, sonuç çıkarmasına ve tavsiyelerde bulunmasını engellemez. 5. Halk Avukatı sunduğu raporlarında, bu maddenin 4. paragrafı ile öngördüğü faaliyetleri hakkında bilgi sunabilir. 160 Madde 23 İşbirliği yükümlülüğü ve ret sonuçları 1. Devlet idaresinin bütün yetkili organları, araştırmaların (incelemelerin) yürütülmesi konusunda yardım sunmakla ve kurumun talebi karşısında uygun yardım hizmeti vermekle yükümlüdür. 2. Sivil memurları, görevliler ya da kamu yetkilileri tarafından Halk Avukatı'na yardımın ret edilmesi, Halk Avukatı'nın, yetkili organ tarafından, disiplin önlemlerin alınması, işyerinden veya sivil hizmetlerden uzaklaştırma prosedürlerinin başlatılmasını talep etmesine neden olabilir. Madde 24 Tanıkların ve uzmanların çağrılması Halk Avukatı, görüşmekte olduğu davayla ilgili olarak mülakat için her kişiyi tanık ya da uzman olarak çağırabilir. Kamu kurumlarında çalışan çağrıImiş olan kişi, çağrıya cevap vermekle yükümlüdür. Madde 25 Karar alma Araştırmalar (incelemeler) tamamlandıktan sonra Halk Avukatı, kendi yetkileri ve sorumlulukları ile uyumlu olarak, elde etmiş olduğu bulgular ve tavsiyelerinden oluşan bir karar çıkarır. Onun bu kararı, şikâyette bulunan kişiye ve sorumlu olan kamu yetkililerine gönderilir. Madde 26 Halk Avukatının çağrısına karşılık vermek Halk Avukatı'nın disiplin önlemlerin alınmasını öngören tavsiye, talep ya da önerilerini alan organlar, otuz (30) günlük bir süre içerisinde cevap vermelidir. Dolayısıyla bu cevapta, söz konusu dava hakkında gerçekleşen girişimler hakkında yazılı nedenler öne sürülmelidir. Madde 27 Halk Avukatının raporu 1. Halk Avukatı, Kosova Cumhuriyeti Meclisi'ne yıllık rapor sunar. 2. Halk Avukatı Kosova Meclisi'ne, gelecek yılın 31 Mart tarihine kadar bir önceki yıla ait raporu, tartışmalara verilmesi üzere Meclis otururnunda sunar. Madde 28 Özel raporların yayınlanması Halk Avukatı, önerilere ya da tavsiyelere, devamlı olarak tekrarlanmasına rağmen uygun bir şekilde yanıt vermeyen organ tarafından yapılan ihlaller hakkında medyalar sayesiyle de özel raporlarını yayınlayabilirler. 161 BÖLÜM V HALK AVUKATI KURUMUNUN DAİRESİ, BINASİ, PERSONELİ VE BÜTÇESİ Madde 29 Kurumun oturma yeri, Halk Avukatının oturma yeri ve dairelerinin dokunulmazlığı 1. Halk Avukatı Kurumu'nun oturum yeri Priştine'de bulunur. 2. Halk Avukatı Kurumuna, görev ve sorumluluklarını etkili bir şekilde yürütebilmesini sağlamak amacıyla uygun tesisler ve diğer donatımlar (gereçler) saglanır. 3. Halk Avukatı, ihtiyaca göre Kosova Cumhuriyeti sınırları içinde diğer ofisleri de açabilir. 4. Halk Avukatı Kurumu çerçevesinde, insan hakları ile ilgili özel kategorilerin korunmasına yönelik özel birimler de çalışır. Madde 30 Profesyonel (mesleki) personel Halk Avukatı Kurumu'nun personeli, Kosova Cumhuriyeti Sivil Hizmet Yasası'nın hükümleri il uyumlu olarak Kosova Cumhuriyeti vatandaşları arasından seçilir. Madde 31 Kurumun Yönetmeliği 1. Halk Avukatı Kurumu, kendi Yönetmeliğini çıkarır. 2. Yönetmelik, "Kosova Cumhuriyeti Resmi Gazetesi’nde ve Halk Avukatı Kurumu'nun web sayfasında yayınlanır. Madde 32 Aylık kişisel gelirler (maaşlar) 1. Halk Avukatının ve onun yardımcılarının aylık kişisel gelirlerinin (maaşlarının) tutarı, Üst Düzey Kamu Görevlilerinin Kişisel Gelirleri Yasası ıle uyumlu olarak saptanır. 2. Halk Avukatının diğer idari personelin aylık kişisel gelirlerinin (maaşları) tutarı, Sivil Memurların Kişisel Gelirler Yasası ile uyumlu olarak saptanır. Madde 33 Dış danişmanlar ve uzmanlardan yardım isteme Halk Avukatı, işveren ıle anlaşarak, gerektiği takdirde, belli bir süre hizmet vermek üzere dış danışmanları ve uzmanlardan yardım isteyebair (angaje edebilir). Madde 34 Finansman 1. Halk Avukatı Kurumu'nun finansmanı, Kosova Cumhuriyeti Bütçesi'nden yapılır. 162 2. Diğer yasaların hükümlerine bakılmaksızın, Halk Avukatı Kurumu, kendi yıllık bütçe önergesini hazırlar ve onaylanması için Kosova Cumhuriyeti Meclisi'ne iade der. 2. Halk Avukatı Kurumu, kendi bütçesini bağımsız olarak yönetir ve Kosova Cumhuriyeti'nin Genel Denetçisi tarafından iç denetime ve dış denetime tabi tutulur. Madde 35 Bağış kabulü Halk Avukatı Kurumu, yerli ve yabancı bağışçılar tarafından verilen ek bağışları kabul edebilir. Bu bağışlar, Kosova Cumhuriyeti Meclisi'ne bildirilerek, Halk Avukatı Kurumu'nun mali (finansman) bağımsızlığını olumsuz yönde etkilemez ve yasaya aykırı olmayarak, Halk Avukatı Kurumu'nun, Kosova Cumhuriyeti Bütçesi karşısında bağımsızlığı ve mali (finansman) haklarını etkilemez. BÖLÜM VI GEÇİCİ VE NİHAİ HÜKÜMLER Madde 36 1. Bu Yasanın yürürlüğe konulmasından sonra altı (6) ay içerisinde, bu Yasa ile uyumlu olarak Halk Avukatı yardımcıları seçilir. 2. Halk Avukatı'nın şimdiki görevi, onun görev süresinin bitimine kadar sürer. 3. Halk Avukatı yardımcısının Şimdiki görevi, diğer yardımciların seçilmesine kadar sürer. 4. Halk Avukatı, insan hakları ile ilgili bir veya fazla uluslararası standardın ihlalinin devam ettiği ya da iktidarın kötüye kullanılmasının devam ettiğinin iddia edilmesi gibi durumlarında bu Yasanın yürürlüğe konulmasından önce de bu gibi durumlarda yetki sahibidir. Madde 37 Geçici hükümler Bu Yasanın yürürlüğe konulmasından sonra üç (3) ay içerisinde Halk Avukatı Kurumu, kendi Yönetmeliği’ni çıkarır. Madde 38 İptal edilen hükümler Bu Yasanın yürürlüğe konulmasıyla, 30 Haziran 2000 tarihli Kosova Ombudsperson Kurumu'nun oluşması ile ilgıli UNMIK'in 2000/38 sayılı Yönetmeliği, 16 Şubat 2006 tarihli Kosova Halk Avukatı Kurumu’na ait UNMIK'in 2006/6 sayılı Yönetmeliği ve 19 Mart 2007 tarihli Kosova Halk Avukatı Kurumuna ait UNMIK'in 2007/15 sayılı Yönetmeliği ve bu Yasa ile çelişkili olan bütün hükümler yürürlükten kaldırılır (geçersiz sayılır). 163 Madde 39 Yürürlüğe konulması Bu Yasa, Kosova Resmi Gazetesi'nde yayınlandıktan sonra on beş (15) gün içerisinde yürürlüğe konulur. Yasa No. 03/L-195 22 Temmuz 2010 Kosova Cumhurbaşkanı Dr. Fatmir Sejdiu'nun DL.046-2010 sayılı kararı üzere 09.08.2010 tarihinde ilan edildi. 164 13.2. Halk Avukatının diğer yasalardaki yetkileri Yasa no. 03/L-215 Kamu Evraklara Erişim Madde 3, paragraf 1.5. “Halk Avukatı-Bağımsız ensititü, Kosova Cumhuriyeti Anayasası ile kurulmuştur.” Madde 10 Kamu Ensititünün cevap vermemesi “Dilekçeyi sunanın dilekçesinin reddi, ayrıca belirtilen zaman süresi içersinde kamu ensitünün cevap vermemesi olumsuz cevap olarak sayılır ve dilekçeyi sunana yürürlükteki yasa ile uyumda Halk Avukatı Ensitüsü, diğer kamusal kurumlar, yetkili mahkemelerde süreci başlatma hakkı verir.” Madde 17 Halk Avukatı Enstitüsü “Halk Avukatı Enstitüsü, reddedilen gerekli evraklara ulaşım hakkını gerçekleştirmelerinde vatandaşlara yardım eden bağımsız organdır.” Halk Avuvkatı Ensitüsünün görevi, kamu evraklara erişim hakkı için engelsizce gerçekleşmesi için dikkat özellikle de: evraklara erişim için temel hakların tanıtımı ve desteği için gerekli tedbirler alma ve kamu kurumları tarafından resmi evraklara erişim hakkı uygulaması için düzenli raporları Meclis sunmak. Halk Avukatı Enstitüsü, vatandaşlara hizmeti ödemesiz olarak verir. Kamu evraklara erişim hakkın gerçekleşmesi sürecinde memnun kalmayan taraflar, şikayetleri ile diğer kamu kurumlarına da yönelebilirler.” Yasa no. 03/L-202, İdari Anlaşmazlıklar Madde 10, paragraf 2 “İdari makam, Halk Avukatı, dernekler ve kamu çıkarlarını korumada faaliyet gören diğer kuruluşlar, idari anlaşmazlığı başlatabilir.” Madde 18 “Yasaya dayanarak doğrudan ve dolaylı olarak herhangi hak veya çıkarın idari akt ile ihlalın var olduğunu düşünürse, idari anlaşmazlık davacısı tüzesel, gerçek kişi, Halk Avukatı, dernek ve kamu çıkarlarını korumada faaliyet gören diğer kuruluşlar yapabilir.” Yasa No. 03/L – 121, Kosova Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesine ait Yasa Madde 6, paragraf 2, nokta 2.4. “Halk Avukatı, Anayasa Mahkemesi adaylarının atanması görüşmesi komisyonun üyesidir.” 165 Madde 6, paragrafi 1 “ Anayasanın 113. maddesinin 2 fıkrası ile uyumlu olarak sunulan istem Kosova Cumhuriyeti Meclisi milletvekillerinin dörtte biri (1/4) tarafından, Kosova Cumhuriyeti Başkanı, Hükümet ya da Halk Avukatı tarafından başlatılır.” Yasa no. 03/l-006 İhtilaf Dava Usulü Yasası Madde 460 “Kamu savcısı veya ombudsmanın, duruşma celsesine duruşmada taraflar olarak katılmaları durumunda, bu Yasa hükümleri ile uyumlu olarak duruşma masraflarının karşılanaması hakkına sahiptir. Ancak onlar, yaptıkları iş için karşılık almazlar.” Yasa no. 03/L-063 Kosova İstihbarat Teşkilat Ajansı Madde 7 ” Kosova'da Ombudsperson Kurumu ile danışarak uygulanacak olan şikayet sürecine ait yönetmelik, kamuoyuna sunulacaktır.” Madde 10 “Genel müfettiş, Kosova Ombudspersonu'nun soruşturmalarını desteklemekle yükümlüdür.” Madde 39.2. “Şikayetler, Kosova Ombudsman Kurumuna (KOK) sunulur.” Madde 39.3. ” Kosova Omdusman Kurumu'na sunulan şikayetler, şikayetin maheke tarafından görüşülmesi konusunda bireylerin, kurumların veya üçüncü taraf kişilerin haklarını kısıtlayamaz.” Yasa no. 03/L-222 Vergi İdarisi ve Usülleri Madde 84, paragrafi 2, Bilgi Gizliliği Vergi memuru, vergi ödeyenle ilgili bilgileri aşağıdaki gibi açıklayabilir: Altparagaf 2.4. “Vergi ödeyenlerin şikayetlerinin çözülmesinde kullanım için, Kosova Ombudsperson Enstitüsünün Kurulmasıyla ilgili yürürlükteki yasama ve yönetmelikler gereğince kurulan Ombudsperson Enstitüsü.” Yasa no. 02/L-28, İdarisi ve Usülleri Madde 35.3. “Bir idari usul ile etkilenmesi mümkün olan kamu çıkarlarının korunabilmesi amacıyla, idari bir usul başlatmak veya kapsamında yer alabilme hakkı aşağıda verilmiş olan yapılara da tanınabilir: nokta c) Ombudsmana (Halk avukatına).” 166 Madde 47.1. “Bu Yasanın 35. maddesinin 3. ve 4. fıkralarında öngörüldüğü şartların doğrulanmaları durumlarında, idari usul kamu veya Ombudsman tarafından başlatılabilir.” Madde 47.2. “İdari usulün Kamu veya Ombudsman tarafından başlatılması durumunda, kamu idaresi organı, kamu çıkarına yönelik olduğu görüşüne varması halinde teslim edilmiş talep içerisinde kapsanmış olmayan problemler de dahil olma üzere, konunun hazırlanması için gerekli olan tüm önlemleri alır.” Yasa no. 03/L-047, Kosova’da Topluluklar ile Topluluk Mensupları Haklarının Korunması ve Geliştirilmesi Yasası Madde 13.4. “Topluluklar ve onun mensupları aşağıdaki haklara sahiptir: nokta b) Kosova Cumhuriyeti Ombudsperson Ofisi ve Bağımsız Medya Komisyonu ve Dil Komisyonu dahil olmak üzere diğer uzmanlaşmış organlara şikayet başvurusunda bulunmak.” Yasa No 2004/2, Cinsiyet Eşitiliği, Madde (b) Kosova’da Cinsiyet Eşitliği Yasasının ilan edilmesine ilişkin 2004/18sayılı UNMİK Yönetmeliği Yönetmeliğin (b). Maddesi: Cinsiyet Eşitliği Yasasının 6.Maddesi tamamen silinip yeni 6.madde ile değiştiriliyor: “Cinsiyetle doğrudan bağdaşan ayırımcılık konuları, 2000/38 sayılı UNMIK Yönetmelik gereğince kurulan Halk Avukatı Enstitüsü dahilinde bulunan cinsiyet eşitliği birimi tarafından ele alınır, onun da taslak yasayı görüşme sorumluluğu, bu yasanın uygulanmasıyla ve cinsiyet konularıyla ilgili mevcut yasamayla ilgili yorum verme hakkı vardır.” Yasa no. 2004/32, Ayırımcılığa Karşı Madde 10 “Ayrımcılığa dayanan hakların ihlallerine dair ağlaşıları kabul etmek ve incelenmekle yetkili organ Kosova Ombudsmanı’dır. Ombudsman, yürürlükteki kanunlara göre kendisine verilen yetki ve sorumluluktan hareket ederek ağlaşıları görüşür.” Yasa no. 02/L-65, İftira ve Hakarete Karşı Sivil Yasa Madde 9 “Dava edilen kişinin aşağıda belirtilen şartlarda yapıldığını kanıtlaması durumunda bu yasa uyarınca yapılan açıklama, bilgi ya da haberden dolayı sorumluluk istenemez: nokta d) Halk Avukatı önünde vereilen her ifade.” 167 Yasa no. 03/L-31 Ceza yaptırım icrası Madde 61, fıkra 8 “Kosova Ombudspersona, hükümlü tarafından gönderilen mektub ve diğer göderiler hiçbir şekilde kontrol edilmemelidir.” Madde 215, fıkra 7 “Bu madde hükümleri Kosova Halk Avukatı, mahlemeler ve hukuk yetkililerin, yürürlükteki evraklara erişim yasasının, ve şahsi verilerin korunması Yasası ile yetkilerine aykırı değildir. Kosova Ceza yaptırım geçici usül kanunu, 6 temmuz 2003 Madde 294. paragraf 3 “Kosova Halk Avukatı, yargıç gözetiminde olsun yada olmasın, öncede haber versin veya vermesin tutukluları ziyaret edebilir ve onlarla iletişime geçebilir. Kosova Halk Avukatı Dairesine, tutuklu tarafından gönderinlen mektublar kontrol edilemez. Kosova Halk Avukatı, ve yardımcısı sözlü veya yazılı olarak tutuklunun kimliğini belitmeden iletişimi geçebilir. Sanık ve Halk Avukatı veya yardımcısının arasındaki iletişim polis subayı tarafından görülebilir ancak işitilemez.” Madde 295, paragrafi 3 “Ziyaretin sınırlanması veya yasaklanması, savunmaya, doktorlara, Kosova Halk Avukatına, sanığın vatandaşı olduğu, devletin irtibat bürosu veya diplomatik misyonu temsilcilerine, veya göçmen durumunda veya herhangi uluslararası teşkilat koruması altında olan kişi ve yetkili kuruluş temsilcilerine uygulanmaz. “ Madde 321, paragrafi 7 “Kosova Halk Avukatı talebiyle, kendi yetkileri çerçevesinde ceza sürecini gözetlemek amacıyla mahkeme görüşmesiyle bildirilir”. Yönetmelik no. 2006/12, İnsan Hakları tavsiye veren panelin kurulması Madde 13 Bir Amicus Curiae ve Halk Avukatının katılımı fıkra 13.1. “Tavsiye veren panel, adalet çıkarında olduğunda, Halk Avukatını, eğer bu konuyla alınırsa, yazılı yorumlarını sunması için davet edebilir. fıkra 13.2. ”Halk Avukatı tarafından yazılı gönderimler, yürürlükteki yasalara göre halk avukatının yetkileri, sorumluluklar ve görevleri üzerinde önyargısız olacaktır, “ 168