osMANLr-rURK TARiHgilirbi UzeninE NoTLAR
Transkript
osMANLr-rURK TARiHgilirbi UzeninE NoTLAR
osMANLr-rURK TARiHgilirbi UzeninE NoTLAR Frof. Dr. Halil iruAlClX.- Dog. Dr. Bfilent ARl.' Osmanlr-TUrk tarihi, XlV. yuzyrldan beri dUnya tarihini yakrndan ilgilendiren konulardan biridir. Osmanlrnrn Avrupa'yla iligkileri Nicolae lorga (Jorga)1 ve Johdnn Wilhelm Zinkeisen2 tarafrndan gegen astrda yaztlmrgtrr. Osmanhnrn genel tarihi, do$u kaynaklannr da kullanan Joseph von Hammert tarafrndan yine Almanca olarak basrlmrg ve Hellert tarafrndan Fransrzcaya gevrilmigtir. Hammer'in eserinin son ciltleri harig dnemli bir krsmr Atd Bey'in dUzeltmeleri ile memleketimizde klasik bir kaynak niteli$inde bugune dek kullanrlagelmigtir. TUrkiye'de genel Osmanh tarihi Uzerinde son klasik eserler ismail Hakkr Uzungargrha ve Enver Ztya Karals tarafindan yayrmlanmrg bulunmaktadrr. Osmanlr tarihine ait belge fonlarr istanbul'da Osmanh argivinde ve Avrupa argivlerinde buy0k seriler hdlinde mevcuttur. Yalnrz istanbul Osmanlr argivinde 150 milyon kadar belge oldu$u tahmin edilmektedir. Bunun % BO'i bilgisayarda kodlanmrgtrr. Avrupa'da Osmanlr tarihini ilgilendiren belge fonlarr, bagta itatya olmak Uzere Fransa, ingiltere, Avusturya ve Rusya argivlerinde buyUk seriler h6linde mevcuttur. Bu argivlerdeki belgeler krsmen seriler hdlinde yayrmlanmlgtrr. Sanudoo italya argivlerinden belge ozetlerini "i Diarii" adryla 58 cilt h6linde negretmig bulunmaktadrr, Aynca Venedik elgilerinin senatoda okuduklarr raporlar tig cilt h6linde Alberi' tarafrndan yayrmlanmrgtrr, Venedik balyoslannrn istanbul, Paris, Madrid ve Londra'dan gonderdikleri raporlar ingilizceye gevrilerek Londra'da basrlmrgtrr.E Fransrz argivinden XVl. asra ait belgeleri E. Charridre dort cilt hdlinde yayrmlamrgtrr.e Bundan once Avrupa argivlerinden topladr$r belgeleri lorga, "Notes et Extraits" adlr altr ciltlik eserinde negretti. lorga aynca Romanya'da Hurmuzaki belge koleksiyonunda da binlerce vesika yayrmladr. Yine 'Bilkent * Universitesi Tarih BolUmrl O$retim Uyesi Qankaya Universitesi Uluslararasr iiigkiler 86lUmU 0gretim Uyesi 'Nicolea Jorga; Geschichte des Osmanischen Reiches,5 cilt, Gotha, 1908-1913. TUrkge baskrsr Nicolea Jorga, Osmanh lmparatorlu$u Tarihi, 5 cilt, lstanbul, Yeditepe, 2005. ' Johann Wilhelm Zinkeisen; Geschichte des Osmanischen Reiches in Europa,T cilt, Hamburg, 1863. Turkge tercumesi Yeditepe Yayrnlarr tarafindan hazrrlanmakta olup 2007 yrlrnda basrlacaktrr. 3 Joseph Freiherr Hammer Purgstall; Geschichte des Osmanischen Reiches,l0 cilt, Pesth: Hartleben's Verlag, 1835. eser Mehmet AtA Bey tarafrndan TUrkgeye tercUme edilmigtir: Devlet-i Osmaniye Tarihi, istanbul, 1329-1336. o lsmail Hakkr Uzungargrh; Osmanlr Tarihi,4 cilt, Ankara, TTK, 1954. u Enver ZiyaKaral; Osmanh Tarihi, 5 cilt, Ankara, TTK, 1954. " M. Sanuto; I diarii, 58 cilt, Venedik, 1879-1903. E. Alberi; Le relazioni degi ambasciatori Veneti al senato, durante il secole decimosesto, Florence, 1B39-1869. 8 Calendar of State Papers and Manuscrips, Relating to English Affairs, Existing in the Archives and Collections of Venice, and in Other Libraries of Northern ltaly, London: Printed for her Majesty's Stationary Offi ce. " E. Charridre; N6gociations de la France Dans le Levant ou Correspondances, Mdmoires et Actes Diplomatiques, Paris: lmprimerie lmperiale, 1860. ' 213 Hollanda argivlerinde mevcut Osmanll ve Akdeniz tarihine ! iligkin belgeler altt cilt halinde basrlmrgtrr.lo 15 kadar memlekette yapllan bUtun bu Eahgmalartn hemen fremen tam bir bibliyografyastnl Viyana'da Andreas Tietze'nin gll<ardr$r "Tut*ische Anzeiger"de bulmak mUmkUndtir. Bu argiv galrgmalartnln lgt$l alttnda Osmanll tarihi aragtlrmalarr tamamryla yeni bir igerik kazanmakta, eski garpltllmrg gorugler dUzeftilmekte ve Osmanlr tarihinin bilinmeyen birgok cephesi aydrnlatrlmaktadrr. Burada garprcr bir misal vermek gerekirse; Osmanll argivinden , 1432 tarihli en eski bir trmar icmal defterinin' ' yayrmlanmasr, Balkan tarihi Uzerinde bildiklerimizi kol<Unden degigtirdi. Bu defter, Osmanlllarrn fetih srrasrnda yerli askerT aristol<rat srntfr, kendi ttmar sistemi igine aldlglnl ortaya glkarmaktadrr. Bu gerge$i, Bilkanlar'rh,di$er bolgelerinde de gormel<teyiz. Osmanlr fetih ve yerlegryesinin kogullan ve gergelderi bu belge yayrnlarryla tamamen de$igmel<tedir. Bu OrneQe gore Osmanlr argiv belgeleri Uzerindeki galrgmalar, Avrupa'yl4 Arap memleketleri, Hindistan hatta Uzal< Do$u ile iligkiler Uzerinde yepyeni perspektifler oftaya grkacaktrr, Bu makalede, Osmanll tarihgili$i ve vekayinameler Uzerindu gln"J Oit de$erlendirme sunaca$rz. Ardrndan, TUrkiye Cumhuriyeti donemindeki tarihgilil< uzerinde klsa bir ilave yapaca$rz. Osmanlr tarihgili$ini genel hatlarryla gu d6nemlere ayrrmak mUmkUndUr: 1. XV. asrr sonlarrnda ll. Bayezit devrine gelinceye kadar Osmanlt tarihgili$i, 2. ll. Bayezit devrinde yazrlan genel Osmanlr tarihleri (Tev6rih-i Al-i osman), Kanuni sureyman devrinde, bu surtanrn kapsayan genel tarihler ve 4. gehnameler, rrun sartanat yrlrarrnr :a - VakanUvisli$in kurulmasryla devletin tarihinin vakanuvisler tarafrndan donem donem yaalmast, 5. XlX, aslrda Batrnrn tesirinde genel Osmanlr tarihleri yazrlmaya baglanmast, 6. Cumhuriyet devri Osmanlr tarihgiligi. 1. 1300-1490 Ddnemi ve Menakrpnameler + . Bu donemde, onemli sayrlan zaferler ve sultanlar_,ipin menaklpname tarztnda birgok tarih kitabrnrn yazrldr$rnr biliyoruz. Aglkpagazade, tarihinde, bu gegit menakrpnameleri, kendi eserinde krsaltarak verdi$ini ifade etmel<tedir. Bu ddnemin Osman Gazi'den Yrldrnm Bayezit'e kadar olan tarihi ilk kez Yahgi Fakih tarafrndan derlenmigtir. Yahgi Fakih, bilgilerinin onemli bir krsmrnr Sultan Orhan'rn imamr olan babasr ishak Fakih'ten nakletmdlgdir. 'o Bronnen Tot De Geschidenis Van Den Levantschen Handel; Ed. K. Heeringa, 's-Gravenhage: Maftinus Nijhof, 1910. tt Halil Inalcrk; Hicri 835 Tarihli S0ret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Ankara, TTK, 1954. 214 Bu ilk derleme Osmanlr tarihi maalesef kayrptrr. Fakat Agtkpagazade, "Tevdrih-i At-i Osman" adlt ve yine derleme olan tarihinde bu kitabr esas aldr$lnl ifade etmektedir. Bunun drgrnda Agrkpagazade birtaktm bagka menaklpnameleri de kullandl$rnl igaret eder. Agtkpagazade'nin ifadesinden, bu donemde birgok menaklpnamenin yaztlmrg oldu$unu anltyoruz. Bu menakrpnamelerin gogu bugUn kayrptrr. Ancak biz aragttrmalartmtzda ll. Murat devrine ait "Gazav6t-r Sultan Murad bin Mehemmed Hdn " adll menakrpnameyil"2 MevlUt O$uz'la beraber bulup negrettik. Yaklnlarda ben bdyle bagka iki menakrpnameyi daha ortaya glkardtm. Bu menaklpnameler, unlU Gernriyanlr gair Ahmedi'nin, Osmanlt hizmetine girdikten sonra yazdr$r mensur iki menakrpnamedir. Bu menaktpnamelerin r 389 eden tasvir bir 385-1 tarihinde Kosova gazasrn gazavatname,13 ikincisi Sultan l. Mehmet'in 1402-1413 arasrndaki tarihidir.la birincisi 1 Ahmedi'nin "iskenderndme"de baglangrgtan Suleyman Qelebi'ye kadar olan Osmanlr tarihini ozetleyen "Tevdrih-i MUl0k-i At-i Osman"15 adll manzum, klsa tarihi goktan beri malumdu. Fakat yukarrda bahsedilen iki menakrpnamesi NegrT tarihine aynen alrnmrg olmakla beraber Ahmedi'ye aidiyeti gimdiye kadar bilinmiyordu. Bu suretle bu donemlere ait, yani XlV. yUzyrl baglannda yazrlmrg iki menakrpname daha tarih sahnesine glkmrg bulunmaktadrr. Bu gibi menakrpnameler Kosova Savagr zaferi yahut Varna Savagr zaferi gibi bUyuk hadiseler dolayrslyla yaalmrg gazavatname, fetihname tarzrndaki eserlerdir. Agrkpagazade'nin Ozetledi$ini soyledi$i bu gibi daha birgok menakrpnamenin yazrlmrg oldu$una gUphe yoktur. Ahmedi'nin iki menakrpnamesi Negri tarafrndan aynen aktanlmrgtrr. BUyUk zaferler dolayrsryla yazrlmrg menakrpname tarz, Osmanlr devrinde Farsga tarihgili$inde bundan sonra da devam etti. Fatih "Gazdndme-i R0m", daha sonraki devirlerde ll. Bayezit devri igin "Kutbndffie",16 Kanuni SUleyman'rn seferleri igin Matrakgr Nasuh'un ve Lokman'rn yazdr$r $ehname'ler, XVl. astr sonlarrnda Mustafa Ali'nin gark seferleri (Osmanlr-iran harpleri . 1578-1590) uzerine yazdr$r "NusretnAme" bu gibi menakrpname tarzrnda eserlerdir. Bunlar belli baglr bir seferi veya zaferi bUtUn teferruatlyla anlatrrlar. Yukanda belirtti$imiz gibi Osmanlr tarihinin belli bir devir sonuna kadar genel tarih olarak ilk tertip eseri guphesiz Yahgi Fakih'in tarihidir. Bu tarih " Halil lnalcrk, MevlUt O$uz; Gazavdt-r Sultan Murad b. Mehemmed Han, izladi ve Varna Savaglart (1443-1444) Uzerinde Anonim Gazavdtndme, Ankara, TTK, 1989. 13 Inalctk; Ahmedi's "Ghaz6n6me on the Battte of Kosova", Les Annales de I'Autre lslam, no: 7, INALCO-ERISM, Paris, 2000, s 21-26. 1o Ahmedi'nin bu iki menakrpnamesi hakkrnda daha genig bilgi igin bk. Inalcrk; "Klasik Edebiyat Mengei: lrani Gelenek, Saray lgret Meclisleri ve MusAhib $airler", TUrk Edebiyatr Tarihi, c.1, Ankara, KUltur ve Turizm Bakanll$r, 2006, s 264-267 15 Kemal Sllay; History of the Kings of the Ottoman Lineage and Their Royal Holy Raids Against the f nfidels, Cambridge: Harvard University, Turkish Sources LV,2004. tu Firdevsi-i R0mi; Kutbndme (Krssa-i Midifli), SUleymAniye KUtUphanesi, H6fet Efendi, No: 643. Kutbndme ; Haz. lbrahim Olgun, lsmet Parmaksrzo$lu, Ankara, TTK, 1 980. 215 daha sonraki devirlerde Ahmedi'ye, Aglkpagazade'ye, Negri'ye, anonim TevArih-i Al-i Osman'a, Hadidi'ye, Behigti'ye, Ruhi'ye, Orug'a ve bagkalartna kaynak olmugtur. Bu ana kayna$r, tam veya eksik olarak veya ilavelerle, bu yazarlann eserlerinde bulmak mUmkUndUr. Bu nedenle o donem tarihi Uzerinde aragtlrma yapanlar yukanda bahsedilen bUtUn bu kaynaklan bir arada, kargrlagtrrarak kullanmak zorundadtrlar. ra Fatih devrinde $ukrullah'rn Farsga ve Karamani Mehmet Pgga'ntn Arapga Osmanll tarihi risaleleri, genel Osmanlr tarihi Uzerinde basit birer kronolojiden ibaret kalm rgtrr. Fatih devri uzerinde istanbul fethinden ll. Bayezit'in ilk yrllanna kadar yazrlmrg gahsi bir eser Tursun Bey'in "TArih-i Ebu'l-Feth"idir.tt Tursun Bey, ll. Bayezit devrinde de sa$ idi. Onun 1499'a kadar yagadr$r biliniyor. Tursun Bey Mahmut Paga'nrn bag katibi olarak * olaylarr Qok yakrndan takip eden bir burokrattr. Onun amcasr meghur Anadolu beylerbeyi Bursalr Hamza Bey'dir. Yine Fatih devrinde 1467'ye kadar bir Tevarih-i Al-i Osman, yani bir genel Osmanll tarihi yazaa Orug bilinmektedir.ls Orug, bazt ilavelerle anonim Tevdrih-i At-i Osman'lardan farklr de$ildir. Halk igin yaztlmrg bu TevArih-i AI-i Osman'lar XVl. asrrda da krsa tarihler olmalan dolayrsryla cidden populer olarak okrnmaktaydr. Bunlar arasrnda 1550'lere kadar bu tarzr devam ettiren Muhittin El-CemalT'nin tarihi ve bunun gibi birgok tarih mevcuttur. 2. ll. Bayezit Devrinde Tarihgilik Agrkpag azade, Yahgi Fakih'ten sonraki olaylan XV. asrr *'nlrnn, kadar getirmig gorUnmektedir. O, bu derleme (komplasyon) tarihini yazmaya 1474'te baglamrg ve ll. Bayezit devrinde devam etmigtir." Aynr devirde yine bagka bir komplasyon Negri'nin "CihannumA"srdrr.20 Negri bUtun oteki Osmanlr tarihgileri gibi Osmanlr tarihini islam tarihinin bir devamr, bir pargasl gibi yorumlamaktadrr. Negri XlV. yUzyrl sonlarrnda yazlmrg olan genel Osmanlr tarihleri arasrnda, kaynaklan bakrmrndan en kapsamlr olanrdrr. Esas itibarryla Agrkpagazade'yi ve yukanda agrkladrgrTtz Uzere Ahmedi'nin eserlerini ve aynca yeni bir kaynak olarak tarihT takvimleri kullandr. Yine ll. Bayezit zamanrnda, Negri'den sonra daha iddialr ve genel Osmanlr tarihleri yaztlmrgtrr. Bunlar idris-i Bitlisi'nin Hegt Bihigt'i (Farsga),.KemalpagazEdp'nin TevArih-i Al-i Osman't, Ruhi'ye atfolunan Ruhi Tarihi'dir.21 Ruhi tarihine, yahut RuhT'ye atfolunan Oxford yazmasrna gore, ll. Bayezit bu tarihgileri huzuruna gagrrmrg ve bu buyUk imparatorlu$un ganrna " Tursun Beg; Tarih-i Ebu'l-Feth, istanbul, Ahmet lhsan Matbaasr, 1330. Tursun Bey; Tarih-i EbU'l-Feth , Haz. Mertol Tulum, istanbul, lstanbul Fetih Cemiyeti, 1977. tt Orug b. Adil; Tevdrih-i Al-i Osm an, Haz. Franz Babinger, lstanbul: Matbaa-i Amir6, TUrkiye Cumhuriyeti Maarif Vekdleti Negriyatl, 1341 'n Agrkpagazilde Dervig Ahmet Agrki;Tevarih-i Al-i Osman, lstanbul: Matbaa-i Amire, 1332. 'o Mehmet NegrT; Kitdb-r CihannUm d, Haz. Faik Regit Unat-Mehmet A. Kdymen, Ankara, TTK, ' 1949. 21 Tarihi; Haz. Halil Erdo$an Cengiz-Yagar YUcel, TTK, Belgeler, Turk Tarih Belgeleri Dergisi, c.XlV, Sayr 18, Ankara, 1992,s.359-472. RuhT 216 * *- , uygun bUyUk bir tarih yazmalannr istemigtir.22 Boyle bir istek tabiidir; gUnkti, Fatih devrindeki bUytik fetihlerden sonra guglu bir imparatorluk olarak ortaya grkan Osmanhnrn ganrna uygun genel bir tarih o zamana kadar yazrlmamtgtr. Osmanlrlarrn XlV. ytizyrl bagrndan beri 6rnek aldrklart bUyUk imparatorluk, Timur ve o$ullarrnrn imparatorlu$u idi. Timur'un tarihi, Zafername adr alttnda, Farsga, yUksek inga diliyle yazrlmrg muazzam eserlerdir. ldris-i Bitlisi bu tarzr ornek alarak her padigin igin bir cilt olmak uzeri Farsga, Hegt Bihi9t23 adh bUyUk eserini yaz:.p sultana takdim etti. Devrin buyUk Alimi ve mUngisi Kemalpagazade de Turkge olarak sekiz cilt hAlinde Osmanlt tarihini yazdr.'" idris, Kemalpagazade ve Ruhi, UgU de genel eserlerini yazarken baghca kaynak olarak NegrT'yi esas tutmuglardlr. idris'in sekizinci cildinde orijinal krsrmlar bulunmaktadrr. Orada devrinin bUyuk adamlarryla yaptt$r g6rUgmelerden ve kendi mugahedelerinden ilaveler vardtr ve son cildi hakikaten orijinal bir tarih sayrlabilir. idris'in daha 6nce yazrlmrg tarihleri kullanrrken de en iyi nUshalan gordU$U anlagrlryor. QUnku bazen Negri'de of mayan birtakrm bifgiler ve tarihfemeter bulunmaktadrr. idris'in o$lu Ebu'lFazl onun eserini Selim devrine kadar getirmigtir.zs Kemalpagazade'nin ve Ruhi'nin eserferinde yine Negri esas ahnmrgtlr. Bu suretle Agrkpagazade'de olmayan Ahmedi'nin iki menaklpnamesi bu derlemelerde yer almrg bulunuyor. ll. Bayezit zamanrnda sultan igin yUksek ve edebi bir uslupla yaztlan bu eserler yan rnda, halk ve askerler igin Osmanh tarihini basit bir dille ozetleyen anopim26 "Tevdrih-i At-i Osmanr'lar mevcuttur. Bu halk kitaplarrnda " "Sultan Bayezid bin Mehemmed Han bin Murad Han,...gun bu bende-izaif U kalilu'l-bizd'a ki ebd an ced ol hAneddn-r gerif nimetiyle perverde olmugdur; saadet mUsaadet ve devlet muavenet edub ol padigah-r kerimUn gerif hidmetiyle mUgerref olub silk-i hudddm ve dbidinde mUnselik olmak mUyesser oldu ... bazt muhaverAt-r gerifeleri esnasrnda bu mani fehm olundu ki tevdrih-i seldtin-i ulU'l-emr-i lsfamiyye ki cenab-r Hakk celle ve a'l6dan icab-t itaatde tan-i resul vaki' olmuglardr. Badehu kasasi'l-enbiya ahsen-i kasas gOrUnUr, bu cihetdendir ki ekabir-i ulema anun zabtrna ve tahririne mUltezim olub ol babda kitablar tasnif etmiglerdUr, amma tevArih-i egref-i seldtin ki Al-i Osman'dur, ibdrAt-r '6mU'n-nef ile kemAyenba$i cem olmamrgdur, olsa miistahsen idi. Bu bende-i hakir mana-yr mezk0ra rttrla' b6is oldu ki, ol tev6rih ib6rat-t TUrkiyye ile ki diydr-r R0m'da '6mu'n-nefdir cem ide. Pes bu kitabda selAtTn-i aliyye-i Osm6niyye hikayyetlerinden malum olanlarun sahihleri al6 vechi'l-ihtisar tedvin olundu". Halil Erdo$an Yticel; "Ruhi Tarihi Oxford Ntjshast", Belgeler, c.XlV, Sayr 18, Ankara, 1992, s.369. gegitli yazma nUshalarr vardrr. ldris'in kendisi de 9engiz-Yagar tt Avrupa'da ve Turkiye'deki kUtUphanelerde eserini dUzelterek birkag defa yazmrgtrr. TUrkiye'deki nUshalan: ldris-i Bitlisi; Hegt Bihigt, lstanbul, N0r-i Osmaniye, No: 3078; Hamidiye, Nu: 928; Aya Sofya, Nu: 3544. 24 Kemalpagaz6de'nin tarihinin bazt ciftleri TUrk Tarih Kurumu taraftndan bastlmtgtrr: Kemalpagao$lu $emsUddin Ahmed lbn-i Kemal, Tevdrih-i Al-i Osman, l, ve ll, Defter; Haz. $erafettin Turan, Ankara, TTK, 1991. lbn Kemal (Kemalpagazade); Tevdrih-i Al-i Osman, lV. Defter, Haz. Koji lmazawa, Ankara, TTK, 2000. lbn Kemal; Tevdrih-i Af-i Osman, Vll. Defter, Haz. $erafettin Turan, Ankara, TTK. Kemal Pagazade; Tev6rih-i Al-i Osman, Vlll. Defter, Haz. Ahmet U$ur, Ankara, TTK, 1997. Kemal Pagaz6de; Tevdrih-i Al-i Osman, X. Defter, Haz. $efaettin Severcan, Ankara, TTK, 1996. '" Ebu'l-Fazl, mUderrislik ve kadrhktan sonra bagdefterdarlrk yapmrgtrr. Hegt Bihigt'e yazdr$r ifave tarih kitabrntn yanr srra babasrnrn Selimname adfr eserini de toplayrp dtizenlemigtir. 26 Tevdrih-i Al-i Osman Die Altosmanisehen Anonymen Chroniken; Haz. Friedrich Giese, Bresfav, 1922. F. Giese negrinin yeni harflerle baslmr: Tevdrih-i Al-i Osman; Haz. Nihat Azamat, lstanbul, Marmara Universitesi Yay., 1992. Berlin Devlet KUtUphanesi (Kdnigfichen Bibliothek) Hs 216 numarada kayrtll ve sonraki ddnemlere ait bir di$er anonim tarih, Anonim Osmanlr Tarihi (1Oee-1 116t1uu:-,704); Haz, Abdulkadir O*Tifnkara, TTK, 2000. Osmanlr hanedanrnr, bazt sultanlarrn hareketlerini tenkit eden satrrlara rastlanrr. Bayezid devrinde evvelce izah etti$imiz gibi bazr mUnferit gazalar, fetihler uzerine de eserler yazrlmrgtrr. Bunlardan en tipik olanr Midilli tizerine seferi tasvir eden "Kutbnime"dir. Bayezit'in son yrllannda Selim ve kardegleri arasrnda taht igin buyUk bir mucadele baglamrgtr. Selim tahtr ele gegirip kardeglerini bertaraf ettikten sonra Osmanlr gevrelerinde bu mUcadeleyi anlatan ve Selim'l'veya rakiplerini tutan birgok risale yazrlmrgtrr. Oyle anlagrlryor ki bu taht mUcadelesi Osmanlr dUgunce hayatrnda buyuk aynlrklara neden olmugtur. "selimname" adlyla yirmidenfazla yazrlmrg olan bu risalelerden bir krsmr Selim'e kargr, bir krsmr ise Selim'i destekler nitelikte dir.27 3. Kanuni Srileyman Devrinde Tarihgilik XVl. asrrda, Kanuni SUleyman'tn veziriazamlarr RUstem Paga, Lutfi Paga28 ve Ayaz Paga tarihler yazmgtardrr. Bu veziriazamlar, yazdrklarr tarihlerin bagtna yukanda bahsetti$imiz anonim tarihleri aynen almrglardrr. RUstem Paga tarihi basrlmamrgtrr, fakat LUtfi Paga tarihi yayrmlanmrgtrr. Bu devlet adamlan anonimleri kullandrklarr gibi kendi zamanlanna ait onemli bilgiler de vermektedirler. Bu eserlerin anonimlerden alrnan krsrmlarrnda, anonimlerin asrllarrnda olmayan aynntrlar mevcuttur. Bu sebeple eski devirlere ait aragtrrm alar igin kullanrlabilir. Kanuni devrinin ilk yrllan Kemalpagazade'nin buyuk tarihindeki son "MohagnAme" ciltte adryla bilinmektedir. Kanuni devrinde yazrlmrg betti bir tarihe kadar olan vekayiname tarztndaki eserler de gunlard rr: Ferdi'nin "SUleymannAme" adlt eseri, bu devrin tarihini 1542'ye kadar kaydeder. Yine bu devir igin bir genel tarih, meghur Nigancr Celalzade Mustafa'ntn yazdr$r "Tabak6tU'l-Memalik" adlt eserdir. Celalzade eserine devlet tegkilatl ve ulke hakktnda da pasajlar, fasrllar koymugtur. Bu devirde genel tarih yazanlar arastnda El-LAri'nin Farsga dunya tarihini zikretmek lazrmdlr. O, SUleyman'tn OlUmUne kadar bir Osmanlt tarihi vermigtir. Aynr devirde yine bir genel Osmanll tarihini Arapga olarak yazm g olan CennAbi'yi de zikretmek gerekir. Bu devirde eski menakrpnameler tarztnda Kanuni'nin hemen hemen her seferi igin bir gazavatname yahut fetihname yazrlmrgtrr. Bunlann iginde en gdze garpant Nasuh Matrakgr'nrn eserleridir. Onun "Fetihn6me-i Karabu$dan" adlt eserinden bagka "Bey6n-r MenAzil-i Sefer-i lrakeyn" adll eseri bilinmektedir.2e Yine bu s-eferler Uzerinde Lokman'rn "HUnern6me"si. tt Yaytmlanan Selimnamelerden bazrlarr: Hoca Sadettin Mehmet b. Hasancan; Selimn6me, istanbul, Tab'hane-i Amire, 1280/1863. Eser Tac'Ut-Tevarih'in ikinci cildinin sonunda yaytmlanmtgtrr. Celalzade Mustafa; Selim-NAme, Haz. Ahmet Ugur-Mustafa Quhadar, Ankara, KultUr Bakanlt$1, 1990. $Ukri-i Bitlisi; Selim-N6me, Haz. Mustafa Argungah, Kayseri, Erciyes Universitesi Yay. , 1997. " Liitfi Paga; Tevarih-i Al-i Osman, Negr. Ali Bey, istanbul, Matbaa-i Amire, T.C. Maarif Vekaleti Negriyatt, 1341. Ltrtfi Paga; Tev€uih-i Al-i Osman, Berlin, KAviyani Matbaasr, Hannover $ark Kitabhanesi, 1343, Haz. Kayhan Bakanlr$r 2e Atik, Lutfi Paga ve Tevdrih-i Al-i Osman, Ankara, KUltur ,2001. Nasuhu's-Sil6hi, (Matrakgr); Beydn-i MenAzil-i Sefer-i lrakeyn-i Sultan Suleyman HAn, Haz. Huseyin G. Yurdaydrn, Ankara, TTK, 1976. 218 aynf tarzda yazrlmrg bir eserdir. Bu gazavatname tarzlndaki eserler, di$er genel tarihler yanrnda pek gok aynntllarr ihtiva ettikleri igin gok onemlidir. Vine bu gibi dnemli olaylan kutlamak maksadryla yaalan eserler araslnda s0rnameleri, yani padigahlarrn du$Unlerini anlatan eserleri unutmamak gerekir. Bunlar devletin sosyal hayatl, devlet tegkilatr, stntflar baklmtndan 6nem!! kaynaklardrr. SUleyman ddnemine ait bu tarzda yaztlmtg birgok menakfrqame ve risaleler bilinmektedir. "SUleymanndme", "Zaferndme", "Hunern6me" gibi adlar altrnda yaztlmrg bu eserlerin birgo$u henUz yazma halindedir. Bunlarrn bir krsmrnt, Avrupa, ispanya ktitUphanelerinde bulunan nushalan BaP^inger *"Osmanlt Tarih Yazarlan ve Eserleri" kitabrnda belirtmektedir."u *a Ayrrca bu devirde sefer esnasrnda ordunun gegti$i belli baglt menzilleri, duraklprr tasvir eden menzilnameler de onemlidir. Bunlartn birgoklarrnr Ahmet Feridun Bey'in "MUngeatU's-Sel6tin"inde bulmaktayrz.tt Aynca bu devirde meghur Kaptanrderya Hayrettin Paga'nrn gazalan uzerinde eserler cle yazllmtgtlr.32 ' l. Selim'in dlUmune kadar olan ddnemi Hoca Sadettin Efendi "Tacu'tTevarih" adll eserinde iki cilt h6linde yazmrgtrr.33 Sadettin Efendi, padigahlarrn musahibi ve akrl hocasr olarak tarihi onemi olan bir gahsiyettir. "TactftjTevArih" adlr, Osmanlr Devleti'nin baglangrcrndan Selim devri sonuna kadar olan bir genel Osmanll tarihi yazmrgtlr. Bu tarihi TUrkge olarak fakat o zamanrn a$rr inga diliyle yazmrgtrr ve Osmanlr tarihinin bu devresi igin klasik bir eser sayrlrr. Sadettin'in bu tarihi, Vincenzo Bratutti tarafrndan ltalyancaya da gevrildi. Batr dillerine bagka tercumeleri yaprlmrgtrr. Yani Osmanlt tarihinin bir klasi$i olarak, Do$uda ve Batrda kaynak olmug en onemli eserlerdendir. Bu eser aslrnda bUyuk krsmr itibanyla idris-i Bitlisi'nin Farsga Hegt Bihigt'inin bir tercumesidir. Hoca Sadettin Efendi eserini hazrrlarken bagka Osmanlr tarihlerini de kullanmrg; Negri'yi muhakkak g6rmUg, fakat yine de eseri orijinal saytlamaz. O ddnemi incelemek ve aragtlrmak isteyenler, bunun kaynqgt olan ve yukarrda bahsedilen Hegt Bihigt'e bagvurmalrdrrlar. ibOrttin, mungi bir mutercim olarak yukarrda bahsedilen Ldri'nin Farsga dUnya tarihinin de Osmanlrlar dlgrndaki di$er krsrmlarrnr, yine inga diliyle Turkgeye gevjrmigtir. Aynca Selim'in babasryla olan iligkisi Osmanlr 30 Franz Babinger; Die Geschichtesschreibel der Osmanon und lhre Werke, Leipzig: O. Harrasowlv, lgl7.Franz Babinger; Osmanlr Tarih Yazarlart ve Eserleri, Qev. Cogkun [gof, Ankara,.1 982, s.81 -85. 31 Ferio\rn Ahmet Paga; Mecmua-i Feridun Bey, MUnge6tU's-Sel6tin,'c,1, lstanbul, Dar0'tTrbaatU'l-Amire,1274; c.2, istanbul, Takvimhdne Matbaasr, 1275, lstanbul, Takvimh6ne-i Amire, 1264-1265. Gazav'At-r Hayrettin Paga'nrn yeni harflerle ve krsaltrlarak baskrsr , Fevzi Kurto$lu; Barbaros Hayrettin Paga, lstanbul, Sebat Matbaasr, 1935, Sadelegtirilmig TUrkge baskrlan: M. Ertu$rul t' Duzdag; Akdeniz Bizimdi, Barbaros Hayrettin Paga'nrn Savaglarr, lstanbul, TURDAV, 1984. Barbargs Hayrettin Paga'ntn Hatrralarri Haz. Ertugrul Duzda$, istanbul, Tercriman 1001 Temel Eser. " Hocasadettin Mehmet.ibn Hasancan; Tdcu't-Tevdrih, istanbul: Tab'hane-i Amire ,1279-1280. 219 tarihgilerini devamlr meggul etti$i igin, bir de "SelimnAme" yazm,Et,r.'o]Y*uu, Selim'in Mlsrr'da Tumanbay'r idamtyla biter. Eserin sonunda, TagkoprUlUzade3s gibi Osmanlr ulemasrndan genig bir gekilde'bahsetmigtir. Bu b6lUmde megayih ve ulemadan uzun uzadrya bahseder."o Matbu nUshada HOtime adr altrnda yer alan bu ktsrm, biyografi lUgati olarak bUyUk onem tagrr' . o __ " : Selaniki ve Mustafa Ati XVl. yuzyrlrn sonlannda Osmanlr tarihgiliginde segkii Uir yeri.olan iki onemli yazar, Mustafa Selaniki ve Mustafa Al?'dir. Selaniki'nin Osmanlt maliye divanlnda bir kAtip olarak mali igler ve para meseleleri uzerinde ihtisasr vardlr. idaredeki bozukluklan, akganrn de$erinifi clUgmesi dolayrsryla isyanlann glkmasrnl ve devlet kademelerindeki bUyUk kargagayr en iyi aksettiren kaynaklardan biri Selaniki tarihidir.3T SelanikT'nin olUmU 1600'lere do$rudur. Eser 1563-1599 yrllarr arasrndaki olaylan anlatrr. Bu ddn6q igin son derece onemli bilgiler verir.38 Gelibolulu Mustafa Ati ise dnemli bir tarihqi oldu$u kadar Osmanlr kultur tarihi bakrmlndan da Onemli eserler vermigtir. Mustafa Ali, bir mUngi bUrokrat srfatryla eserlerini yazmgtrr. BUtUn maksadr padigaha musahip olmak, yani devlet idaresinde padigahrn bag mUgaviri durumuna gelmekti. Fakat hayatt boyunca bunu bir turlU elde edemedi. Bunun Uzerine musahiplik sanattna dair ilimlerde kalem oynattt. Yani hattdlrktan tarihe, saray protokolUnden devlet idaresine ve maliyenin tenkidine kadar pek gok eser vermigtir. Tipik bir "katibu't-tedbir", yani devlet iglerine vakrf, munli, gok esaslt bilgi sahibi bir bUrokrattrr. Fakat higbir zaman padigah mgsahibi olamadr$rndan, kendi yolunu kesenlere kargr gayet giddetli hUcumlar yapmrgtrr. Bu sebepten dolayr kendisini benimseyen bir devlet adamr Erkmad r. , Onun tarih sahasrndaki eseri "KUnhu'l-Ahbir", kendisinden onceki $Ukrullah, Lari, Cenndbi gibi bir dUnya tarihi olarak planlanmrg ve ddd rUkne aynlmrgtrr. ilt< rukUn yaradrlrgtan Hz. Muhammed'ln nurunun Hz. Aclem'e gegiginden, bUtun mahlukatrn srrasryla meydana geligi ilerda$lar, 'denizler, sular ve iklimlerden bahseder. ikinci rukun Kur'an'da adr gegen peygamberler, Arap topluml ail, Hz. Muhammed'in peyganberli$i, mucizeleri, ilk halifeler, Emeviler, AbbAsiler, Arap emirleri, dlimlel, geyhler ve tabipler 'o Hoca Sadettin Mehmet b. Hasancan; Selimndme, lstanbul, Tab'hane-i Amire, 1280/1863. Eser TacU't-Tevarih'in ikinci cildinin sonunda 35 yayrnlanmrgtrr. '* , TagkdprUlUzade Ahmet lsamettin; $ak6iki'n-Nu'mdniye Fi Ulemdi'd-Devleti'l-Osnibniye, lstanbul, Daru't-Trbaatu'l-Amire, 1 269. tu Bu bdlUm Tacu't-tevdrih (matbu nUshad a) c.2, s.402-619. 37 Selaniki Mustafa Efendi; Tdrih-i Sel6niki, Haz. Mehmet lpgirli, 2 cilt, lstanbul: lU eO. Fak., 1989; yeni baskrsr 2 cilt, Ankara, TTK, 1999. " Yazma nUshalarda 1599'a kadar anlatrlan olaylar, Naima tarihinin bu yrldan baglamasr nedeniyle matbu eserde 1592 yrlrna kadar gelir. Mustafa Efendi; Tarih-i Sel6niki, lstanbul, Matbaa-i Amire, 1281. 220 - yer alrr. UgUncU ruknUn konularr Turk ve Tatar kavimleri ile hakanlartdrr. Tolunlular, Fdtrmiler, Eyy0biler, MemlUkler, SafevTler, Buhara ve Semerkant Hanlan, Akkoyunlular, Karakoyunlular, Dulkadrro$ullarr, bunlar arastndadrr. DordUncU rUkUnde ise Osmanlrlann ortaya grkrgrndan 1599 yrlrna kadar olan olaylar anlatrlrr. Tarihlendirme saltanat srrasrna gdredir. Her padigah ddnemi, sultanln do$umuyla baglar ve cUlusundan itibaren olaylar srrayla anlatrlrr. Her padigah ddneminde yetigen devlet adamlan, ulema, geyhler ve gairlerin hal tercUmelerine dair 6nemli bilgiler verilir. Son iki rUknU son derece krymetlidir. BugUn kayrp olan bazt eserleri de kullandrgr igin de$erli bilgiler verir. Kendi zamanr igin bilhassa orijinaldir. Maalesef eski harflerle olan yaytn I gok hatalldrr.3e "KUnhU'l-Ahb6r"tn dordUncU rUknUnUn yeni harflerle basklsl da yaprlmrgtlr.ao lV. RUknUn Fatih Sultan Mehmet devrine ait krsmrnrn ayrr bir yaytnl vardlr.al Ali'nin Osftranlr tarihini ilgilendiren eserleri arasrnda "FusOl-i Hall-i Akd"ve "Us0l-i Harc U Nakd" adlr eseri 1598'de yazildl. islam hanedanlarrnrn tarihini ve ytktlrg sebeplerini inceleyerek Osmanh Devleti'ndeki garprk kurumfan ele almrgtrr. A|i, eski gazavatname-gehname gelene$ini de takip eden birtakrm tarihi eserler yazmrgtrr. Bunlardan en mUhimi Lala Mustafa Paga'ntn GUrcistan seferini ayrrntrlanyla anlatan eseridir. 1578-1580'e kadar Lala Mustafa Paga'nrn seferini anlatmaktadrr. Bu, di$er gehnameler gibi, Ali'nin orijinal ve tarihi bir eseridir. Tarih eserleri araSrnda en orijinal olanr "Nusretndme"dir. Bunlardan bir di$eri olan "NadiretU'l-MehAsib", ll. Selim ile kardegi Bayezit arasrndaki savaglarr anlatrr. Danigmendo$ullan tarihine ait Danigmendname'yi kullanarak bu hanedan Uzerinde yazdr$l "MirkAtU'l-Cihad Fi Tarih-i Melik-i Danigmend Ahmed" adlt eseri de aynca onemlidir. Eser, 1360'ta Arif tarafrndan yazlldt$t iddia edilen "Danigmendndme"ye dayanmaktadlr. Arif in bu eseri 1360'ta yazrfmtg olamaz, gunkU L Murat Tokat bolgesine gok sonralan, 1380'den sonra gitmigtir. Edebiyatgrlar 1360 tarihini esas almakla beraber bu tarih yanltgttr. Hicri 1000 tarihinde kryamet kopaca$r soylentileri uzerine de lll. Murat'a sundu$u "Al6imU'l-Krydmet" adlr bir eseri vardrr. Ali'nin tarihi eserleri araslnda en onemlileri bunlardrr. Kendisi musahip olmak iddiasrnda oldu$u igin, devlet idaresine ait ve padigaha devletin nastl idare edilece$i hakkrnda "NushatU's-Seldtin" adll kitabrnr 1585'te yazdt. Halep'te ttmar defterdan oldu$u zaman yazdl$r bir eserdir. Affi'nin musahip un Gelibolulu Mustafa b, Ahmet Ali; KunhU'l-Ahbdr (Ali Tarini), lstanbul, Takvimhane-i Amire Matbaasr , 1277. oo Gelibolulu Mustafa A[ Efendi; Kitabu't-Tarih-i KUnhU'l-Ahbdr, 2 cilt (Osman Gazi devrinden Yavuz Sultan Selim'in saltanatrnrn sonuna kadar), Haz. Ahmet U$ur, Ahmet GUl, Mustafa Quhadar, lbrahim Hakkr,Quhadar, Kayseri, Erciyes Universitesi Yay., 1997. Gelibofulu Mustafa Ali ve KUnhU'l-Ahbdr'rnda ll. Setim, lll. Murat ve lll. Mehmet Devirleri; 3 cilt, Haz. Faris Qergi, Kayseri, Erciyes Universitesi Yay., 2000. o' Gelibolulu Mustata Ati; Kunhri'l-Ahb6r, lV. Ruknu, Fatih Sultan Mehmed Devri, Haz. M. Hiidai $entUrk, Ankara, TTK, 2003. HUdai $entUrk, onceki baskldaki hatalara dikkat gekerek ddrdUncU ruknun kalan krsrmlarrnrn yeniden basrlaca$rnr ifade eder. 221 olarak bir burokratrn bilmesi gereken bilgiler uzerinde yazrlmrg birkag eseri daha vardrr.a2 Selaniki ve AlT, lll. Murat lll. Mehmet devrindeki bUyUk siyasi ve para meselelerinin grktrgr kargaga devrinde yagamrg ve Osmanlr gokUg tarihinin onemli meselelerine dokunmug iki bUyuk tarihgidir. Osmanlr edebiyatrnda "TagayyUr ve Fesad" diye adlandrnlan bu devirdeki bozukluklar uzeriqde bu iki tarihgiden bagka, sultanlara nasihat geklinde birtakrm layihalar yazan bir dizi yazar ortaya grkmrgtrr. XVll. asrrn bagtnda, l. Ahmet zamanrndaibirttin mUesseselerde bir rslahat dUgUncesi ortaya grktr. Padigaha Osmanlr kanun muesseselerindeki bozukluklarr layiha geklinde sunan tecrubeli ve burokratlar bir seri eserler yazmglardrr. Bunlann en eskisi, "Kitab-Ul fi/lUstetab'drr.a3 Tenkit tarztnda yazrldr$r igin mUellifi kendisini saklar. Ondan sonra "Kav6nin-i YenigeriyAn" ve "Aziz Efendi Kanunndmesi" gelir. .Bu tUr layihalann en meghuru Kogi Bey risalesidir. Bunlar "kitab-r mUstetdb " tarzrnda yaalan eserlerdir. Padigahlara devlet idaresindeki bozultluklart srralar ve atrnmasr gereken tedbirleri belirtirler. Ayn Ali ayrrca onemli bir eser yazm gtrr.aa Bilhassa Ayn Ali trmar iglerinin bagrnda.oldu$u igin trmar meselelerini gok iyi bilmektedir. "Kavdnin-i Yenigeriydn"r da yine Yenigeri Cca$rndan yetigmig yaglr bir yenigen yazmgtrr.as Akliisari olaral< tanrnan Hasan Kafr'nin "UsulU'l-Hikem fT NizamU'l-Alem" adlr eseri de bu tarzdadlr.a6 Ash Arapga olan kitap sonradan Turkgeye gevrilmigtir. Bu layihalaEdan en tantnmrgr lV. Murat'a sunulan Kogi Bey risalesidir.aT Bunlar uzerinde lWehmet tarafrndan yaprlan derli toplu de$erlendirme galrgmasr bulunmal<tad rr.aB Oz bir ot Aynr zamanda ddneminin gok onemli bir bUrokratr olan Mustafa Ali'nin hayatr uzerinde, lbnu'lEmin Mahmut Kemal (inal)'rn tafsilath biyografisinden sonra, onun bUrokrat vasfrnr esaslr gekilde tahlil eden galtgmayr, Amerikalr tarihgi Cornell Fleischer yayrmlamrgtrr: Bureaucrat and lntellectual in the Ottoman Empire, the Historian Mustafa Ali; Princeton: Princeton Univ. Press, 1986; TUrkge baskrsl, Tarihgi Mustafa Al?, Bir Osmanlr Aydrn ve Burotratr, lstanbul, Tarih Vakfr Yurt Yay., 1996. ot fitan-' MUstetAb, aynt tarzdaki diger iki eserle birlikte basrlmrgtrr: Osmanlr Devlet feikitatrna DOir Kaynaklar: Kitdb-r Mustetdb - KitAbu MesAlihi'l-Muslimin ve Men6fi'i'l-Mu'minin -rHszU'lMUlOk, Haz. Yagar YUcel, Ankara, TTK, 1988. oo Ayn Ali; t(avanin-i Al-i Osman Der-H0l6sa-i Mez6min-i Defter-i Divdn, istanbul, Tasvir-i Efkdr Gazetesi Matbaasr, 1280; Yeni harflerle baskrsr, Ahmet AkgundUz; Osmanlr KanunnAmeleri, c.9, lstanbul, OSAV, 1996, s.2B-86. ou Rusya ilimler Akademisi A 249 numaralr yazmadan yayrmlayan: A. Y. Petrosyan; Mebde-i Kanun-i Yenigeriyan Oca$r, Moskova, 1987; yeni harflerle yayrnl, Ahmet AkgrindUz; Qsmanll Kanunndmeleri, c,9, lqtanbul, OSAV, 1996, s.127-485 ,. ou Hasan el-Kafi Akhisari Bosnavi; Us0lU'l-hikem fi Nizami'l-6lem TercUmesi, Qev. geriiRhmet Regit Paga, Mekke, HicazVilAyet Matbaasr, 1331 (Arapga metinleriyle beraber). a7 Risale Osmanhca olarak iki defa basrlmrgtrr: Kogi Bey; Kogi Bey Risalesi, Nizam-r.Devlete MUteallik Goriceli Kogi Bey'in Saadetlu Mehabetlu Rabi' Sultan Murad Han Gazi'ye Verdigi Risaledir, Londra, Mr. Watts Tab'hanesi, 1277i fstanbuf, Matbaa-i Ebizziya, 1303. Yeni harflerle Ug basktst vardtr: Kogi Bey Risalesi; Haz. Ali Kemdli Akstit, lstanbul,-1g3g. Kogi Bey Risalesi; Haz.Zuhuri Dantgman, Ankara, KultUr Bakanlr$r, 1985. Eski ve yeni harflerle birlikte ve do$ru okumalarla son negri: Kogi Bey Risalesi; Haz. Yrlmaz Kurt, Ankara, Ecddd Yay., 1994. ou MehmetOz; Osmanltda "Qoztilme" ve Gelenekgi Yorumculan, lstanbul, Deigah, 1g92. 222 + $ehnameler Sultanlarrn mUnferit seferleri Uzerinde gazavatname gelene$ini stirdUren bir gehnameciler silsilesi vardrr. $ehnameler, gazavatnameler gibi basit bir TUrkgeyle de$il, yUksek inga diliyle, sultanlarrn her bir seferi igin ayrt ayn ve minyatUrlerle stislenen, sarayrn kitaplr$rna mahsus, Nakkaghane'de yazrlmrg sanat eserleri ve tarihlerdir. $ehnamecilerin en tanrnmrg olant Fethullah Ariftir. lran'dan gelmigtir; iran saray ananesini, Kanuni zamantnda Osmanh sarayrna getirmigtir. O, Yavuz Selim'in gazalarrnr terennum eden manzum, 800 beyitlik bir gehname yazdt. Bu gehnameler, FirdevsT'nin "$ehndme"sini taklit eden bir tarzdadrr.as ikincisi Eflatun $irvdni'dir. O da iranlrdrr, ama aslen TUrkmen'dir. iran sarayrnda yetigmig, sonra 1547'de istanbul'a kagmrgttr. Fethullah Arif in yerine gehnameci tayin edilmigtir (6lUmU 1569'a do$ru). Bu gehnamecilik tUrtr, vakanUvislikten 6nce bir nevi vakanUvislik sayrlabilir. QUnkU resmi olarak bir gehnameci sultan tarafrndan tayin ediliyordu. Seferleri iran gelene$ine uygun olarak sUslU bir gekilde tasvir ediyor ve eserleri Nakkaghane'de padigaha layrk bir sanat eseri olarak hazrrlryorlardr. $ehnamecilik saraya ba$lr bir kurumdur, $ehnamecilerin ilki, Fatih igin "Gazilndme-i R0m" mUellifidir. Ondan sonra gair $ehdi ve ardrndan Fethullah ve $irvanlr Eflatun gelir. Bu gehnameciler lV. Murat devrine kadar sUslU, Nakkaghane'den grkma gehnameler yazmrglardrr. $ehnamecilik resmi bir makam oldu$u igin vakanUvisli$in baglangrcr gibi dUgunUlmektedir. Bunlardan bir tanesi gair Seyyit Lokman'drr. Eflatun'dan sonra gehnameci tayin edilmigtir. Lokman'rn eseri "HUnerndme"dir. "$ehndme-i Al-i Osman" adh manzum eseri Osmanlr tarihini bagrndan itibaren ele alrr. ll. Selim igin "Selimn6me"s_i, lll. Murat igin "$ehingahn6mesi", daha sonradan yazdr$r HUnernAmesiso ile Osmanlr-padigahlairnrn tasvirlerini kapsayan "Kryafetu;linsaniyye fi-$eniilU'l-Osm6niye" adlr bir eseri daha vardrr.t' Lokman'dan 4e $ehn6me'den segmeler Ttirkgeye terctrme edilmigtir: Ebu'l-Kasrm Firdevsi-i T0si; MUntahabdt-r $ehn6me, Tercume: Kemal Paga, lstanbul, 1281 H. Ebu'l-Kasrm FirdevsT-i T0si; Muntahabdt-r $ehndme-i Firdevsi-i Tusi, Tercilme: Yozgatlr Hasan Hayripagazade Yusuf Ziya, lstanbul, Kasbar Matbaasl, 1306 H. 50 Seyyit Lokman; HUnern6me, Topkapr Sarayr MUzesi KUtuphanesi, Hazine 1524. Eser Uzerindeki galtgma igin bk. Zekeriya Ero$lu; $ehndmeci Lokman'rn HUnerndmesi, YUksek Lisans Tezi,lU eOeOiyat FakUltesi, 1998. u' "lran (goSunlukla Azerbaycan)'dan gelen TUrkge-Farsga konugan ve yUksek saray kUltUrUnU temsil eden htiner sahiplerinin Osmanh sarayrna nasrl intisap ettiklerinin ayrrntrlr hikdyesini, HUnerndme yazan Azeri (TUrkmen) Seyyit Lokman'dan 6$reniyoruz. Lokman, Kanuni Sultan Suleyman'tn lran seferi igin Halep'te krgladr$l srrada babasryla beraber memleketini brrakrp Osmanh Ulkesinde, Hasan-Keyf'te trmar eri ofan amcasrnrn yanfna gelmigti. Oradan Halep'e gelip $emsi Paga'yt buldular. Paga, Lokman'rn babasrna bUyUk iltifatlar gosterdi. Kendisi de segkin bir mUngi ve gair olan $emsi Paga,'Lokman'r mUgdara meclisinde Turkge giir sdylemeye tegvik etti. Paga, Lokman'tn Sultan SUleyman't oven bir gazelini padigaha gostermeye lAyrk buldu. Gazefinde Lokman goyfe ihsan ister: QU bi-tab oldr c0dundan zer ri sim U gUher gdhA/ Sarardt zer bozardl akge odlar dugdU, merc6na. 956/1549 bahannda Sultan, Diyarbakrr tarafrna gegip Elmalu Yurdu'nda dinlenirken, $emsl Paga gazeli kendisine sundu. Padigah gok begendi ve yUz altln cdize ba!tgladl ve maag ba$lanmastnt emretti. Bu gelir sayesinde geng Lokman, kendini ilim tahsiline verme imkdnr buldu". Inalcrk; $6ir ve Patron, Ankara, Do$u Batl Yay., 2oo3' s'29-30' + z2z r' I sonra gelen bagka bir gehnameci de TAlikizade Mehmet'tir (olumu*takriben 1599). O da do$u seferleri Uzerinde eserfer yazmgtrr. Talikizade Mehmet, lll. Mehmet'in tarihini yazmrgtrr. XVll. asrrda mustakil bir eserin yazan olarak ibrahim Pegevi (Peg0yi)'nin eseri onemlidir.s2 Devlet yuksek hizmetlerinde bulunmug olarf Pegevi, Macarca bildi$inden bu kaynaklan da kullanmr$trr. Bu yUzden 15201639 tarihleri arasrndaki Osmanh tarihi igin orijinal tarihlerderl birisini olugturur. Bu divirde genel bir Osmanll tarihi olarak Solakzade (dlUfiU 1657) adryla meghur Mehmet Hemdemi'nin eseri "Fihrist-i $ahah" zikredllmelidir.s3 Kitabrnr basit bir Turkgeyle yazdr$r igin gok un kazanmrgtrr. Asllnta Selim devrinin sonuna kadar olan donem igin, Solakzadb, "Tacu't-TevArih"in TUrkgelegtirilmig geklinden bagka bir gey degildir. Tarhi H. 105411644 yrlrna kadar gelmektedir. Bu noktada bir de 6zel tarihlerden bahsetmek gerekir. Bu tUr eserler, gehname tarzrnda, yalnrz padigahlartn de$il, pagalarrn seferleri'Jqln de yaalm glardlr. Mesela bunlardan Sinan Paga'nrn Yemen seferi hakklnda yazrlmrg olan boyle bir eser vardrr. Lala Mustafa'nrn da gehname tarzrnda eserleri bulunuyor. Yemen fethi igin 1 574'te Nihai ismindeki bir gair, "Fethiyei Yemen" adlr bir eser, Rumuzi isminde bir di$er gair yine Sinan Paga'nrn Yemen fethini yazmrgtrr. KutbU'd-Din adlr bir mUderrisin lll. Murat'a ithaf etti$i yine Yemen fethine ait olan "El-BerkU'l-Yem6ni fi'l-Fethi'l OsmAni" kitabl meghurdur. Bu eser Hicaz tarihi bakrmrndan da onemli bir kaynaktrr. 1574 tarihine kadar gelmektedir. Bunu, F. Wiistenfeld-Chroniken von Mekka adryla Almancaya tercume etmigtir. Mekke tarihi igin yazrlan "El-i'lam BiA'l6m Beytullahi'l-Haram"r bu eserle kangtrrmamak gerekir. Osmanlr ddnemi Arap memleketleri tarihi igin Celalzade'ninrk-ardegi Salih tarafrndan yaalan "Tarih-i Mrsr-i Cedid" adlr eser dikl<ati geker. Tarihi ve co$rafi bir eserdir. Daha gok Arapga kaynaklardan faydalanmrgtrr. XVl. yUzyll tarihi igin, bilhassa burokratlara ornek olmak igin, belgeleri bir araya* getiren eserler de yazrlmrgtrr. Bunlann en meghuru Feridun Ahmet'in "MUngeatU's-Seldtin " adh eseridir. H. 1271'de yazrlan bu eserio birinci cildinde 625 vesika ikinci cildinde 456 vesika vardrr. + $0rnameler _ Padigahlarrn seferlerinden bagka onlarrn hayatrnda gok dnemli bir yer tutan dti$Unleri, ayn eserler hAlinde yazan bir grup olarak saray sOrname yaztctfart vardrr. S0r kelimesi "dU$un, velime, ziyfret, gehrdyin, genlik" anlamlarrndadrr. S0rname de dU$Un, genlik ve ziyafet gibi konularda yazllan 5? lbrahim Pegev?; Tarih-i Pegevi, lstanbul: Matbaa-i Amire, 1283 H; yeni narflJrte ve sadegtirifmig baskrsr, Tarih-i Pegevi; Ankara: KtiltUr Bakanllgl , ut Solakzade Mehmet Hemdemi; Solakzide Tarihi, Tarih-i Al-i Osmani'l-solakzdde, lstanbul, 1271 H; ikinci basktst, lstanbul, Mahmut Bey Matbaasr, 1297 H; sonraki baskrsl, Solakzdde Mehmed Hemdemi - Mehmed Muhiddin - Abdrilfatif Hafz, Solakzdde Mehmed Hemdemi Merhumun Fihrist-i $6hdn-r Al-i Osman Nam Eser-i Manzumu ve llAveleridir: lstanbul, Ali g6krU Matbaasr,1335 R. 224 manzum ve mensur eserlerdir.sa S0rnameler, padigah gehzadelerinin sUnnet kardeglerinin du$unleri vesilesiyle yaptlan dti$tinlerini, krzlannrn S0rihUm6yunlarr anlatan edebi eserlerdir. Tarihgilerin bazen kuru ve yaltn ifadelerle anlattrklan bu genlikler, s0rname muellifleri tarafrndan daha canll, sanatlt ve gosterigli ifadelerle edebiyatrmlzda yer alrr.55 ltt< mUstakil s0rname56 1582 yrlrnda lll. Murat'rn gehzadesi Mehmet igin yaprlan sUnnet dti$ununu, son mUstakil s0rname"' ise 1B5B yrhnda AbdUlmecit'in ktzlan Cemile Sultan ile Mahmut Celalettin Paga ve MUnire Sultan ile ibrahim Paga'nln du$UnUnU konu edinmektedir. lll. Murat'rn gehzadelerinin sUnnet dU$UnUnU anlatan intiz6mi'nin "S0rndme-i Hum6yunfB adlr bagka bir eseri daha vardrr. Bunlardan bagka gegitli du$Unleri anlatan Nabi, Abdi, VehbT, Hazin, Hagmet, Melek ibrahim, Rif'at, Esad, Lebib, Htzlr ve Tahsin s0rnamelerini sayabiliriz. ve XVll. astrda Evliya Qelebi, Mehmet Zrlli (1 61 1 -1 678)'nin 1 0 ciltlik "Seyahatn6me" frryla bilinen eseri, yagadr$r devrin tarihi igin son derece onemli bir kaynaktrr.se Yalnrz sultanlann ve pagalann ozel hayatlan, savaglart, karakterleri ve Osmanlr tarihi-co$rafyasr bakrmrndan de$il, tarihi co$rafya ve sosyal hayat bakrmrndan egi bulunmayan bir kaynakttr. Evliya Qelebi'nin durumu ve sanatr Uzerinde gimdiye kadar yanlrg bilgiler verilmigtir. Evliya Qelebi, Osmanh tarihinin bagrndan beri gorulen, Germiyanh musahip gairler gibi, pagalara musahiplik eden ve hayatrnr bununla kazanan bir musahip-nedimdir. Onun bu ustun meziyetleri dolayrsryla, her paga onu kendi hizmetine almak igin rekabet hdlindeydi. Evliya Qelebi kitabrnda agrkga belirdi$i gibi, bir paga veyahut veziriazam igin gerekli ttim dini, idari, protokol, kAtiplik gibi hizmetleri gdren tipik bir musahipti. Bagka musahiplerden farklr olarak kendisinden sonra imparatorluk iginde hizmet gdren devlet adamlanna, pagalara bir krlavuz btrakmak istemigti. Seyahatn6me'sinin esas karakteri budur. Eserinin bu vasfr gimdiye kadar anlagrlamamrgtrr. O, gitti$i her yerde gehirleri, memurlarr, bolgenin co$rafi karakterini tasvir ile kalmaz, aynt zamanda orada kullanan dil ve lehgeden de Ornekler verir. Bu suretle bolgeye giden memurlara da yardrm etmek istemigtir. Eseri, tarihi co$rafya bakrmrndan, donemini anlamak igin en Onemli kayna$rmrzdrr, Abartmalarrnr goz onunde tutarak, onun verdi$i bilgilerin tUmU hakkrnda gUpheler uyanmrgtlr. Ama bir musahibin hikayeler ve fevkalade hadiseler anlatarak efendisini e$lendirmek uo uu Bazr s0rnameler minyatUrlerle birlikte basllmlgtrr: Mehmet Arslan; .TUrk Edebiyatlnda Manzum S0rnameler, Ankara, AtatUrk KUltUr Merkezi Yayrnlarr, 1 999, s.5-6. s6 Bu manzum sOrname Gelibolulu Mustafa AIT tarafrndan yazrlmlgtlr. Cdmiri'l-Buh0r Der MecAlis-i S0r, Topkapt Sarayr Mrizesi KUtUphanesi, Bafdat, Nu: 4318; yeni harflerle basklsr, CdmiU'l-Buh0r Der Mecdlis-i S0r, Haz. Ali Oztekin, Ankara, TTK, 1996. ut Mensur olan bu s0rnamenin m0ellifi Ndfr'dir. ut Eser mensur otarak yazrlmrgtlr. SUleymaniye KUtUphanesi, Hekimo$lu, Nu: 642. ut Evtiya Qelebi Mehmet b. Zllli; Evliya Qelebi Seyahatndmesi, lstanbul, lkdam Matbaasr ,13141318 H; yeni harflerle baskrsr: Evliya Qelebi Seyahatndmesi; lstanbul, YKY. , 225 i Uzere yazdr$r fantastik geyleri, onun tarihi gozlemlerinden ayrrd etmek lazrmdrr. Bir musahibin vazifelerinden birinin de efendisini e$lendirmek oldu$u unutulmamal rd rr. XVll. asnn onemli bir tarihgisi de MUneccimbagr'dtr. O, Hz. Adem'den 1672'ye kadar gelen "CamiU'd-Duvel" adlr iki ciltlik Arapga bir eser yazm gtrr. Bu eser "SahAyifu'l-AhbAr" adryla Ahmet Nedim tarafrndan Turkgeye tercUme edilmigtir.60 MUneccimbagr, bugUn kayrp oldn yazmalan kullandr$r igin, islam hanedanlarr uzerindeki bu eseri bazr bakrmlardan orijinaldir. NegrT'den, sonra tarihi takvimleri kullanmrg, 6nemli bilgiter ,veren bir ' '* * tarihgidir.ol 4. Vakantivisler VakanUvis, Osmanlr merkez tegkilatrnda gorevli devlet tarihgisine verilen unvandrr. Vakanuvisler kendilerinden 6nce yazrlanlan de$erlendirirler, kendi zamanlanna ait olaylarr da aynca kaydederlerdi. Bu mUessese XVlll. asnn baglanndan itibaren olugturulmugtur. Edebi vasfr a$rr basan ve yine bir gegit resmi tarihgilik olan "gehnamecilik"le "vakanuvislik"i birbirinden ayrran bazt farklar vardrr. Yukanda belirtildi$i Uzere belirli bir donemin tarihini yazmak Uzere bazr tarihgilero2 gorevlendirilmrgse de bunlann gorevini, Divanrhumayuna ba$lr ve devamlr bir devlet hizmeti olan l\r vakanuvislikten ayr rmak gerekir. Naima Mustafa Efendi'nin ilk defa olarak vakanuvis tayin edildi$i bilinmektedir. Ragit'ten itibaren ise vakanUvislik artrl< bir devamlrlrk kazanmrgtlr. lbrahim MUteferrika matbaasrn In kurulugundan sonra," vakanUvislerin eserlerinin srrayla basrlmasr dUgUncesi do$mugtur. + VakanUvislik DivanrhUmayun kalemleri arasrndan teqekkul ett{$inden, inga ve giir sanatrnda mahir ve genellikle haceganlrl< +Utbesine ulagmrg kdtipler arastndan segilmiglerdir. $inizade'nin azliyle yerine gegecek kigi uzerinde yaprlan uzun mUzakereler srrasrnda, Sultan*H. Mahmudt, "esrdr-l devletten bir memuriyet olmakla, 'vakanuvis' tayin edilecek kiginin hUner ve marifetten bagka iyilik ve dindarlrk vasrflarrnr da tagrmast" gerekti$ini belirtmigtir. Gdrevli bulunduklarr ddnemin olaylannr tespit ve yazma-y?nrnda, vakanUvislere, seleflerinin eksik brraktrklarr donemin tarihini yazma vdzifesi de yuklenmigtir. Bu suretle, kesintisiz bir tarihin kayda gegmesi sa$larrmrgtlr. 60 MUneccimbagr Dede Dervig Ahmet; SahdifU'l-ahbdr, TercUme: Ahmet Nedim. istanbul, Matbaa-i Amire, 1285 H; yeni harflerle ve sadelegtirilmig baskrsr MUneccimbagr Tarihi; istanbul, TercUman 1001 Temel Eser. ut Ug cift olarak , H, 1281'de stanbul'da basrldr. TercUmesi gUvenilirdir. u' Daha ll. Bayezit dbneminde, Osmanlr tarihini yazmak Uzere Kernalpagazade,ldris-i Bitlisi ve Ruhi'nin gorevlendirildi$inden yukartda bahsedilmigti. Keza gehnameciler de resmi tarihgilerdir. f Asfrnda, vakanuvis adl altrndaki yeni bir vazife, bu eski tarihgilerin gdreviniff devam ettirilmesinden bagka bir gey degildir. $ehnameciler de yazdrklarr ve sultana takdig. ettikleri tarihler kargrlrgrnda ihsanlar almrglardlr. 226 Azil veya olUm h6linde, dncekilerin tuttu$u notlar ve kendilerine verilmig olan belgelerin, yeni memura devir ve teslim edilerek, olaylartn kaldl$t yerden yazllmasl emredilmigtir. BUrokratil< yazrgma evrakrndan tarihe kaydt uygun olanlar, iglemleri tamamladrktan sonra vakantivise haber verilirdi. Vakantivislik devletin segkin bir hizmeti oldu$undan, bu hizmete getirilenler ofaylan aragtrrrrlar ve bu konuda kendilerinden bir gey saklanmazdt Hatta devfet adamlan bazr gizli hususlarr onlara haber verirlerdi. Fakat XVlll. asrtn ikinci yarrslndan sonra olaylann sebep-sonug iligkilerinin bilinmesi pek istenmedi0inden; devlet srrlan kendilerinden saklanmaya baglandt. Bu yuzden vakanUvisler de ya Onemsiz geyleri bUyUtmUg ya da onemli geyleri hakkryla yazamamlglardrr. lll. Selim ddneminde, devletteki topyek0n reform gaf rgmalan srraslnda, vakanuvisler igin de bazt duzenlemefer yapllmrgtlr. Bu gergevede, imkAn nispetinde Avrupa devletleriyle olan iligkilerin de vakanUvislere bild irilmesi emrolu n mugtur. Naima'dan 6nce padigahrn yanrnda ve hizmetinde olarak 1683-1699 savag olaylarrnr cepheden gelen telhisleri kullanarak devlet igin bir tarih yazan Frndrklrlr Silahtar Mehmet A$a (1628-1723)'n rn tarihini yine bir resm? vekayiname sayabiliriz.63 Mehmet A$a'nrn bu eseri, argiv belgeleri mahiyetinde belgeler igerdi$inden son derece onemlidir. Ftndtkltlt 1699'dan sonra da sarayda padigahrn gUnlUk faaliyetlerini tespit eden bir eser yazdt. Bu ikinci eserinin siyasi olaylar bakrmrndan krymeti ikinci plandadrr. Silahtar'tn eserini Ahmet Refik Bey gok gUvenilir ilmT bir gekilde negretmigtir. 1683-1699 devri tarihi igin en onemli kayna$rmrzdtr. Silahtar Mehmet A$a'nln eseri, Hact Halife'nin "Fezleke-i Tevdrih" adlr eserini devam ettirir. Asrl aynntrlr tarihi 1680'lerden itibarendir ve Avusturya seferleri baktmrndan gok onemlidir. ilf devlet tarihgisi sayrlan Naima Mustafa Efendi (o. 1716), vakanUvisli$e 111411702'den 6nce Amcazade HUseyin Paga tarafrndan getirilmig olmalrdrr. Gorevinin ne zaman sona erdi$ine dair kesin bilgiler yoktur. Telif etti$i ilk eser 982-1065/1 574-1655 donemi olaylannr anlattr. Karlofga Anlagmasr'na dair bir mukaddime ilavesiyle "Ravzatu'l-Huseyn Fi HulAsati Ahbari'l- Hdfrkeyn" adryla hazrrladr$r eserini Amcazade HUseyin Paga'ya sunmugtur. Naima (o. 1716) devlette kAtiplik vazifelerinde bulundu. 1709 tarihinde Nimeti Efendi yerine tegrifatgtbagr ve aynr tarihte vakanUvis tayin edildi. Mristafa Naima, kendisinden 6nce yazrlmlg eserleri, ozellikle HUseyin Vecihi'nin eserini, "SarihU'l-Mennarzdde"yi ve Hacr Halife'nin "Fezleke"sini anlagrlrr ve basit bir Uslupla takip ederek altr ciltlik "RavzatU'lHUseyin Fi HUlasdtU'l Halifeyn" adlr eserinde ozetlemigtir. 982-1065 donemi olaylarrnr anlattt$r bu ilk tertip eseri XVll. astr tarihi igin belli baglr bir kaynaktrr. 1000 - 1070 yrllannr kapsayan ayn bir eser daha hazrrlamtgtrr. Bu ikinci tertip eseri olUmunden sonra ibrahim MUteferrika tarafrndan iki cilt hdlinde basllmrgttr.6a istanbul'cla ddrt defa basrlan eserin en iyi sayllan d6rdUncu basklsr, altr 63 uo cilt olarak H. 1283'te Matbaai Amire taraflndan Frndrklrlr Mehmet Aga; Silahdar Tarihi, 2 cilt, lstanbul, 1928. Bekir KtitUko$lu;'Vekdyinuvis', VekdyinUvis Makaleler, lstanbul, lstanbul Fetih Cemiyeti, 1994, s.112. 227 I I : negred,ilmigtir. Daha sonra Batr dillerine de tercUme edilmiptir. Bu f,evir igin klasik bir , kaynaktrr. Ragit Mehmet (o. 1735), Naima'dan sonra, Osmdnlr Devleti vekayisini vakanuvis olarak 1714'te devraldr. "Tarih-i R6gid" adlr.kitabr 1660'tan 1714 yrlrna kadar gelir. 1071-1134 olaylarrnr lr9 cilt hAlinde toplamtg ve eseri ibrahim Muteferrika tarafrndan basllmlgtrr.o' 1865'te beg cilt hAlinde ikinci bir baskrsr daha yaprlmrgtrr.66 Ragit, Halep'e kadr olarak gOnderilince onun yerin vakanuvis olarak MUderris Kugukgelebizade ismail Asrm (6. 176d) Jayin edildi. Selefinin kaldr$r yerden olaylan yazmaya devam ederek 1722-1729 yrllarr arasr vekayisini vakantrvis oiarak kaleme aldr.67 Daha sonra ilmiyede ilerleyerek 7,5 ay geyhUlislamlrk g6revine tayin edilen Asrm, vakaniivislikten azline kadar olan iki senelik olaylarr yazamamrg oldu$u h6lde, halefi olan Sami, l. Mahmut'un cUlusundan (1143) sonraki ytllart kaleme aldt$rndan, yazrfmamrg bulunan 1142 senesi vakalarr bazr telif eserler ve mUhimme defterlerine dayanrlarak Mehmet Arif Bey tarafrndan yazrlmrgtrr.6s Ahmet L0tfr Efendi "Tarih"inde, kendi devrine kbdarki vakanuvislerin bir listesini verir. Benzer biloiler. daha kapsamlr olarak Mehmet Cemalettin'in "AyineZuref3"stnda da" mevcuttur.6d Bekir KutUko$lu, "Vekayi'nuvis" makalesinde bu konuda tahlili bilgi sunar.to Lutfi E-fendi ve Mehmet Cemalettin'deki malumatrn birgok agrdan tashihe muhtag oldu$unu belirtenTl KUtuko$lu belli baglr vakanUvisler, g6rev donemleri ve eserleri hal<krnda kendi tespitlerini aktarrr. Biz burada sadece, baglrca vakanUvisleri ve eserlerini bir tablo halinde sunmakla iktifa edece$iz. i Ahmet Liltfi Efendi'nin 1866'da baglayrp 1907'de vefatrna kadat suren 41 yrllrk vakanUvisli$inden sonra bu makam iki yrl kadar bog kalmrgtrr. 1909'da V. Mehmet Regat'rn cUlusunu muteakip, DarulfUnrlnda Osrfianlr ve Devletler Tarihi Muallimi olan Abdurrahman $eref Efendi (1853-1925), pon vakanuvis olarak tayin edildi. ikinci Megrutiyet'in il6nlnddft Sultan V. Mehmet Regat'tn olUmUne kadar olan 1908-1918 yrllan olaylarpt yazmrgtrr. "Tarih-i Devlet-i OsmAniye" adlr eseri revag bulmug ve bu eserin 6zeti okullarda ders kitabr olarak okutulmugtur.'' Tarihi Osmani EncUmeni bagkanl iken grkardr$l tarih mecmuasrna biyografiler yazm gtrr. Abdurrahman $eref Efprdi'nin *n vakanuvisli$i, Osmanlr saltanatrnrn ilgasrna kadar devam etti.' uu Mehmet Ragit; Tarih-i Rdgid, lstanbul, lbrahim Muteferrika Tab't, 115311740; ikinci baskrsr: lstanbul, Matbaa-i Amire, 1 2B2l 1865. uu Kutukodlu: s.114. tt XtigUtg"elebizAde'nin eseri, Ragit Tarihi'nin bir zeyli gibi itibar edilerek onunla beraber 1 153 ve 1282'de olmak Uzere iki defa basrlmrgtrr. uu Mehmet Arif; "silsile-i VukuAt-r Devlet-i Aliyye'de Zabt Edilmemig 1142 Senesi HddisAtr", TOEM, 4, (1328), 258-264;5, (1328) 309-316; 16, (1330) 102*-1-34. Ancak bu tefrika tamamlanamamrg ve dolayrsryla 1 142 senesi vekayisi yanm kalmrgtrr. un Mehmet Cemalettin; Osmanh Tarih ve Mtiverrihleri -Ayine-i Turefd-, Haz. Mehmet,Arslan, istanbul Kitabevi, 2003. to Kutuko$lu; s.1 1 1-138. t) ]j ".9.r.; s.111. '" Abdurrahman $eref; Tarih-i Devlet-i Osmaniye, Mek6tib,i Aiyede lstanbul, Karabet Matbaasr 1309-1312 (hicri) 1S93-1896 (miladi), tt Kutuko$lu; s, 13ls-197 . 228 Tedris Olunmak Uzere, Vakan[ivis Tablosu Vakaniivisin Eserin Eseri adl kapsadt$l donem Paga Vekayi'nime Nigancr Yezir Abdurrahman Mustafa Efendi (o. 1716) Ragit Efendi Halepli Naima 1641142-1682 [Tarih-i Na'imA] 1591 192-11666/671 [Tarih-i Na'imd'yaZeyll 1660/61 -1721122 [Tarih-i Asrm] 1721122-1728129 .G $eyhulislam Qefebi Asrm (6. 1760) Sami Efendi (6. 1 $akir Efendi Suphi Efendi (6. Efendi 155) [SubhT Tarihi'nde] [Subhi Tarihi'nde] 1 182) [Subhi Tarihi] 1730131-1743 [Tarih-i SAmi $akir ve Subhil lzzi SUleyman Efendi (o. 1755) $efik Efendi (o. 1715) Krnmi Rahmi Efendi Seyyit HAkim Efendi (6. lzzi] 1744-1752 1703 Sefdretn6me 1770) Qegmizade Regit Efendi (6. Musazade (6. 1 196) [Tarih-i 1770) Behceti Efendi Molla Trabzoni Enver? Efendi fstanbuli Edip Efendi Ender0ni Nuri Bey SUleyman lizzi Tarihine Zeyll [Vasrf Tarihi'nde] [Vdsrf Tarihi'nde] [Vdsrf Tarihi'nde] lEnverf Tarihi'ndel [Enveri Tarihi] ? 1775-1779 1785186-? Tarihi] 1794195-1798/99 ReisUf kUttAp Ba$dadi Vasrf [Vasrf Tarihi-matb0] 1752153-1774-matb0 Erendi *,L';1, Efendi Amir Bey rarihi.gayri tss- ;ffi,f,s',ffir tAsrm Tarihi'ndel [Asrm Tarihi'nde] Pertev AyrntAbi Ahmet Asrm [Ender0ni Efendi Efendi Efendi $6nizade Esat [Tarih-i Asrm] [Tarih-i $dntzAde] tTarih-i Es'adl Uss-i 1 B0B-1 821122 1821122-1824125 Zafer Recai Efendi Afif Rag azade Ndil Bey Paga Ahmet Lritn Efendi Abdurrahman $eref Efendi Ahmet Cevdet [Tarih-i Cevdet] [LUtfi Tarihi] [Tarih-i Osmdniyel 229 Devlet-i -,,. ' Kuruculan Tarihi Osmani Enctimeni (1909) 5. Tiirkiye'de Modern Tarihgili$in '; + rt Osmanll Turkiyesi'nde ga$dag tarihgilik, 1 B80'lerde baglayan TUrk Aydrnlanma Qa$r etkisi altrnda, ikinci Megrutiyet (1908-1918) doneminde Tarihi O,smani Encumeni (TOE)nin kurulugu (1909) ile baglamrg, Cumhuriyef donemihin ilk yrllannda onde gelen tarihgiler burada yetigmigtir. TOE, 1909'da Padigahrn 14 Zilkade 1327127 Kasrm 1909 tarihli irade$iyle, 12 riyeden olugan bir kurum h6linde faaliyetine bagfamrgtrr. HUk0metge segilen kurucu Uyeler, son Osmanlr vakanuvisi olan Abdurrahfian $erdf, Ahmet Tevhit, Ahmet Refik, Ahmet Mithat, iskender Hoci, Eftalettin, Diran*Kilikyan, ZUhd?, Ali Seydi, Karolidi, Mehmet Arif, Necip Asrm; ifiuavin uyeter ise Ali Emiri Efendi, Tevfik Paga, Halil Ethem, Safuet, SUleyrnan Nazif, Arifi Paga, Osman Ferit, Faik Regat, Mehmet Galip, Musa KOzrm, Mistadikidis'tir. Encumenin masraflarr devlet hazinesinden 10.000 kurugluk bir tahsisatla kargrlanryordu. Encumenin grkardr$t mecmua igin ayrrca 15.000 kurug tahsis edilmigtir. EncUmen Uyeleri haftada bir gUn istanbul vilayet binasr alttndat<i bir odada toplanrrlardr. EncUmenin ilk yayrnlan TUrk milliyetgili$ini 6n plana almrg ve bu akrm Anadolu'da TUrk Ba$rmsrzlrk Savagr'nrn baglamasryla (1919) beraber gittikge gUglenmigtir. itt< faaliyet olarak yeni metotlarla bir Osmanlr tarihi yaalmasr kararlagtrnlmrgtrr. Fakat tasarlanan bu eserin yalnz birinci cildi grkmrgtrr.Ta EncUmen, argiv belgeleri, kitabeler ve vekayinamelerin yayrmlanmasrna onem vererek, yazrlmasr dUgUnUlen Osmanh tarihi igin kaynak negriyatrna onem vermigtir. itt< kez, Encumen uyeleri, devlet argivlerinde ("evrak mahzenlerinde") aragtlrma yapla izni almtgtrr EncUmence ilk defa argiv belgeleri Uzerinde dnemle durulinlrg ve segilen belgelerden dort kategori tespit edilmigtir: Babrali evrakr, defteri hakani, maliye ve geri mahkeme sicilleri. TOE kuruldul<tan sonra yayrmlanan "TOE Mecmuasr" ilk kez modern TUrk tarihgili$ini hakktyla temsil eden* bilimsel bir dergi olmugtur.Ts lg bolUmU yaprlmrg, her ddnemin yaztlmasr Uyelerden birinden istenmigtir. Encumen aynca basrlmamlg vekayinamelerin yayrmlanmasrru; bagka dillerde yazllmrg tarihlerin Turkgeye gevirisini kararlagtrrmtgtrr. Mecmuada, beylikler ve Osmanlr donemine ait son derece dnemli bir belge dizisi de Halil Ethem ve Ahmet Tevhit Bey'in yayrrnladlklarr kitabelerdir. 7a Necip Asrm [Yazrksrz] - Mehmed Arif; Osmanlt Tarihi. 1. c., Medhal ile Bidayet-i Zuh0r-i Osmaniyyant ve Ahd-i Osman Han Gazi'yi Muhtevidir, lstanbul: Matbaa-i Orhaniye, Tarih-i Osmani EncUmeni Negriyatr,1335/1919. q . tu Mecmuanrn ilk saysinda, eski tarz tarihlerin lranh tarihgileri taklit eden aglr UbQplanyla, tarihten gok edebi eserler sayrlmasr gerekti$ini vurgulanrr: "$ehname-n0vislerin ve ldris-iBitlisi ve Hoca Sadeddin Efendi gibi emr-i mahsOs ile tarih yazanlann bir klsmr lisAn-l Farisi'yi ihtiyar ve di$er ktsml yazdklart TUrkge'de fdide-i dmmeye arz-r hUneri ve pesend?de-i husrev-i zaman olma$r tercih eyleyerek halkrn anlamayaca$r derecede belagata ve tumturak-l elfdza inhimak eylemiglerdir. $ehname-nUvisler Firdevsi-i T0si'yi ve Hegt Behigt ve TdcU't-Tevarih muellifleri ve Safi ve Muiniddin Yezidi'yi taklid eylediklerinden mahs0l6t-l kalemiyyeleri 6s6r-r tarihiyyeden ziyade 6sAr-t edebiyye rtlak olunma$a sezAdrr". Tarih-i Osmdni Encumeni Mecmuasr, l/1. 230 Mecmuada zeyl olarak onemli bazr vekayinameler yaylmlanmtgttr. Kritovoulos, Tarih-i Sultan Mehmed Han-i SAni; Fatih Kanunndmeleri; Vdkl'At-i Sultan Cem; Tursun Bey, Tarfh-i Ebu'l-Feth; AbdUlgaffar, UmdetU'tTevarih baghklr Krnm tarihi bu yayrnlar arasrndadtr. Osmanll tarihi aragtrrmalarr igin bu mecmuada yayrmlanan yaztlar ve belgeler bugUn de vazgegilmez kaynak de$erini korumaktadtr. Saltanattn kaldtrtlmast Uzerine 1922'de EncUmen, TUrk Tarih Encumeni adrnr almtg ve mecmua da aynt adla grkmaya baglamrgtrr. Yeni d6nemde, sonradan Un kazanan adlar, bu arada i. H. Uzungargrll, ibnulemin Mahmut Kemal, M. Zeki (Pakalrn), MUkrimin Halil (Yinang) ve Avram Galanti'nin de$erli katkrlartnr bulmaktaytz. Mecmuaya sUrekli yazt yazan yazarlar, A. $erif, Halil Ethem, Ahmed Tevhit, Necip Asrm, Safuet ve Ahmet Refik Beylerdir. SUrekli katkrsr olanlar arastnda Ali Bey'in Osmanlr nUmizmati$i uzerinde de$erli yazlarn I unutmamak gerekir. Halil Etheq (1861 -1938) Sadrazam ibrahim Ethem Paga'nln (ol. Mart 1893) ortanca o$lu Halil Ethem Eldem (1861-1938)76 arkeoloji, sanat tarihi, nUmizmatik, epigrafi ve tarih alanlannda ilk kez Batr metotlanyla eserler vererek Osmanlr-TUrk kUltUrunun modernlegme sUrecini agan buyuk bilim adamlartndan biridir. Halil Eldem , 6zel ihtisas isteyen nUmizmatik, arkeoloji, epigrafi, jenealoji ve tarih bilimlerinde uluslararasr Un kazanmrg bir bilginimiz olmakla kalmaz; modern mUzeyi geligtiren, Tarihi Osmani Mecmuasr'nt kuran ve yUrUten orgutleyici yeteneklere sahip birisidir. Halif Ethem, kitabeler Uzerinde oldu$u gibi numizmatik bilimi aragtlrmalarrnr TUrkiye'de sa$lam bilim metotlanna gore kuran ve yayrn yapan ilk kigidir. Meskukat gibi tarih yazrctlr$rntn en guvenilir ve keskin kanrtlannr veren kitabelerin tespit ve yaylmlanmasl faaliyeti memleketimizde Halil Ethem'in tegvikiyle, onun agtl$t gtgrrda devam etmigtir. Halil Ethem, kitabe ve nUmizmati$in Onemini ilk kez tanltan modern bilim adamtdrr. Ahmet Refik (Altrnay). (1 882-1937) Ahmet Refik'i, yurdumuzda "modern tarihgili$i baglatan tarihgi"ler arasrnda anmak gerekir. Ahmet Refik, gdzete ve dergilerde aydrn halk igin yazdr$r yanlar yanrnda, Avrupa tarihgili$ini tanrtan, ilk defa Osmanll argiv belgelerini genig olgUde kullanan ve yayrmlayan, "Sil6hdar Tarihi" gibi onemli vekayinameleri bilimsel gekilde yayrna hazrrlayan, ilging konular Uzerinde birgok orijinal incelemelerle tarihimizi aydrnlatan, yalnrz siyasi tarihle de$il sosyal ve ekonomik tarihfe ilgilenen bir tarihgi olarak modern Turk tarihinin kuruculanndand rr. tu Biyografisi hakkrnca bk. Halil Ethem HAtrra Kitabr; l-ll, Ankara, TUrk Tarih Kurumu 1948, bu ve dzellikle AzizQQan lsmail Hakkr Uzungargrll'nrn yazrlarr. ciltte " Biyografisi ve bibliyografya igin en etraflr eser Muzaffer Gdkman; Ahmet Refik Altrnay, lstanbul, 1978. 231 Ahmet Refik Askeri RUgtiyesine kaydolmug; Kuleli Askeri iOaiisinden sonra Harbiyeyi 1B9B'de birincilikle bitirmigtir. Bir sUre askerT mekfrplerde o$retmenlik yaptlktan sonra, 1902'de Harp Okulunda Fransrzca hocalr$tna atandl. 1907'de yUzbagllr$a yUkseltilen A. Refik ertesi sene Harbiye harp tarihi hocalr$rna getirildi. Yazr hayatrna bu yrllarda atrldr. Bir ara TercUmant. Hakikat, 1908'de Millet gazetesi bagyazarlr$rnr Uzerine aldr. 1909'da Padigah tarafrndan Osmanlr tarihinin bilimsel incelenmesi amacryla kurulan Tarihi Osmani EncUmeni (TOE) Uyeli$ine getirildi. 1912 Balkan Safagr'nda Erkdnrharbiyei Umumiyede hizmet etti ve savag sonunda kendi''iste$iyle emekli oldu ve gazetelerde tarih konulartnda yaztlar yazmaya bagladr. A. Refik, Eskigehir yakrnrnda Osman Gazi'nin ilk merk€zi Karacahisar'a ait gozlemlerde bulunan ilk tarihgimizdir. Harbiye Nazrrr Epver Paga'ntn lrimaye etti$i A. Refik, ittinaO ve Terakki Cemiyeti ile igbirligi iginde idi. Bu siyasi iligkileri, ileride onun Mustafa Kemal ile iligkilerinde olumsuz sonuglar do$uracaktrr. A. Refik 1334', (1918)'te Darulfununda Tarih kurrsusune atanmrg, bir yrl sonra mUderrisli$e (profesdrlU$e) yUkseltilmigtir. * - A. Refik'in Turkiye'de tarih bilimi igin yaptr$r onemli hizmet gdz ardr edilmig, onun sadece gocuk ve halk egitimi igin yayrnladr$r makale ve kitaplar 6ne sUrUlerek bilimsel tarihgili$i unutturulmugtur. A. Refik gegim srkrntrsr sonucu, gazetelerde ve vulgarize tarih serilerinde yUzlerce makale yazmrg, halkrn tarihgisi olmugtur. A. Refik igin sadece "tarihi sevdiren adam", bir vulgarizator tanrmr yaprlmrg, onun halk igin yazdr$t yazrlar yanrnda ilk kez Osmanlr argiv belgelerine g6re yayrmladr$r, birgok onemli vekayiname ve kayna$ r tarihgilerin istifadesine sundu$u g6rmezlikten gelinmigtir, Ilastl ki Halil Ethem, tarihin yardrmcr bilimleri, epigrafi, nUmizmatik ve jeneaoloji uzerinde yorulmaz bir aragtrrrcr; Fuat KdprUlU "Hoca" TUrk edebiyatr vgTurk kUltUrU uzerinde modern Turk biliminin ilk bUyUk temsilcisi olmug ise Ahmet Refik "Hoca" da modern Turk tarihgiligini kuranlar arasrnda ilktir. Birinci DUnya Savagr'ndan sonra, Mustafa Kemal'in iktidar ddneminde' ittitratgrlara kargr genel tepki dolaylsryla A. Refik'in ittihatglll$r daima hatrrf anmrgtrr. !OEM'de uretken bir yazar iken TUrk Tarih KuFumuna alrnmamrg, Darulfunundaki derslerine son verilmigtir. Gegimini slgtama kaygrsr, onu dergi ve gazetelere gUnlUk konularla ilgili sUrdkli yazt iazmaya zorlamrgtrr. ,* Tarihi Osmani EncUmeni Uyeligi (1909) ve bu yllla Osmanlr argivinin bilimsel aragtrrmalara agrlmasr A. Refik'in hayatrnda yeni bir ddnem agar. Argiv belgeleri yayrnlan birbirini izler: Anadolu'da Turk Agiretleri (1930), Osmanlr Devrinde TUrkiye Madenleri (istanbul 193:1 ), Devgirmg UsulU (1934), Osmanlr Devrinde, Hoca Nufuzu (istanbul 1933) istanbul Hayatl), (1931-1932). Argivden grkardr$t belgeler "sadece tarihin ham maddeleridir". Cumhuriyet doneminde Muhtasar TUrkiye Tarihi (ist. 1924), Bizans Kargrsrnda TUrkler (1927) yeni donemin istedi$i kitaplardr. A. Refik gegitli tarih serileri igin populer kitaplar yazmakta devam etti. Bu populer seriler, Milli KUIUphane Tarih Serisi, Tetebbu6t-i Tarihiyye Sayfalan, Gegmig 232 Aslrlarda TUrk Hayatr, Gegmig Aslrlarda Osmanh Hayatl, TUrk Tarihinin Ana Hatlan, Qocuklara Tarih Kitaplan serileridir. Alim ve Sanatkdrlar (istanbul, 1924) adr altrnda topladr$r eserde yedi tarihgi (Selaniki, Hoca Sadettin, Peg0yi, Frndrklrlr, Naima, Ragit), Ug mimar (Sinan, Davut A$a, Kaslm A$a), iki geyhUlisldm (Karagelebizdde Abdtilaziz, Yahya Efendi) bir sadrazam (Koca Raglp Paga), bir gair (Nedim) ele alrnmrgtrr. Bu biyografileri yazarken A. Refik vekayinameleri ve hatta argiv belgelerini kullanarak do$ru tarihi bir tablo vermeye dikkat eder. Kullandr$r renkli uslup dolaytsryla bu yaztlann "vulgarize" nitelikte oldu$u iddiasr abartrlr ve haksrzdrr. Bu kigiler hakktnda bugune kadar yazilm g en iyi biyografiler bunlardlr. A. Refik Osmanlr tarihi kaynaklarrndan onemli bazr eserleri bugUn bile gUvenle kullanrlabilir bigimde yayrmlamrgtrr. Bunlann bagrnda, SilAhtar Tarihi gelir. Bu eser Frndrklrlr Mehmet A$a'nrn gogu padigahlara gonderilen telhislere ve kendi g6zlemlerine gore yazrlmtg son derece onemli bir tarihtir; Mehmet Halife Tarih-i Gilmdni (istanbul 1924) bu kaynak eserler arasrnda sayrlmatrdrr. A. Refik'in Megihat argivinden yararlanarak yayrmladr$r itmiye SalnAmesi (istanbul 1918) Onemti eserlerinden biri olup iginde geyhUlislamlann krsa biyografileriyle fetvalarrndan 6rnekler yer almaktadrr. Mehmet Fuat Kcipriili.i (1 890-1 966) KdprulU, ll. Abdulhamit doneminde Batr gelene$inde laik bir e$itim veren, Batr dillerini o$reten idadi mektebini bitirdi. Fuat KOprUlU, OsmanltTUrk ilmini bilim dUnyasrnda ilk defa hakkryla temsil eden ve Avrupa'da ilim payelerine laytk g6rulen ilk TUrk bilim adamlanndandrr. Qok geng yagta muhtelif liselerde aldr$r muallimlik vazifelerinden sonra 23 yagrnda istanbul Darulfununu Turk Edebiyatr Tarihi mUderrisli$ine getirilmig, daha sonraki ylllarda Mulkiye, Sanayii Nefise mektepleri, lfahiyat FakUltesi, Ankara Dil ve Tarih-Co$rafya FakUltesi, Siyasal Bilgiler Okulu gibi gegitli yuksek okullarda 28 ytl profesorlU$u esnasrnda yurda binlerce de$erli eleman yetigtirmigtir. 1915'te MillT Tetebb0lar Mecmuasr'nr grkaran FDatJ(oprulu, 1924'te TUrkiyat Mecmuasl, 1931'de TUrk Hukuk ve it<tisat Tarihi Mecmuasr, 1938'de Turk Halk Edebiyatr Ansiklopedisi'ni yayrmlamaya baglamrg ve seneleri arasrnda Utt<u 1936-1941 dergisinin mUdUrlU$UnU yapmrgtrr. Fuat KdprUlU yayrn faaliyetine daha 1B yagrnda baglamrg ve 42 yrl iginde 210 eser ve etUt ile 1000 kadar makale yayrnlamrgtrr. 1925'te Rusya $0ra Cumhuriyetleri Birligi ilimler Akademisi Muhabir uyeli$ine 1934'te Macar itim Akademisi muhabir Uyeli$ine ve Prag $ark Enstitusu muhabir Uyeli$ine segildi. 1927'de Heidelberg Universitesi, 1937'de Atina Universitesi kendisine fahri doktorluk unvanr tevcih etmiglerdir. 1939'da Sorbonne Universitesinin buyuk merasimle fahri doktorluk (doctor honoris causa) verdi$i uluslararasr un yapmrg birkag 6lim arasrnda Fuat KdprUlU de bulunuyor ve Batr Universitelerinin geref dire$inde tarihte ilk defa TUrk bayra$r dalgalan ryordu. 233 KdprUlU'nun milli tarih ve kUltUr alanrnda genig faaliyetinin derin etkisi, kendisinden sonra o$rencileri ve izleyicileri tarafrndan onemli bir siyaset-fikir akrmlna, TUrk-islam sentezi hareketine vUcut vermigtir.Ti TUrk-lslam sentezi dugUncesi, Gokalp ve K6prUlU'ytr izleyerek, Turancrltk yanrnda daha ziyade Anadolucu bir karakter tagrr. KoprUlU, edebiyatr genig anlamda ele alarak gergekte bir kUltUr tarihgisi olmugtur. Darulfununda ilk sosyoloji kUrsUsUnU kuran Ziya Gdkalp'in gUglU etkisi altrnda idi, KoprulU, 191S'te Gokalp ile birlikte Asdrr islamiye ve Milliye Encumenini kurdu. Bu encUmen, 1909'da Halil Ethem'in 6nculu$U ile Osmanlr tarihini ga$dag bilimsel 'esaslar gergevesinde inceleme amacryla kurulmug olan Tarihi Osmani Eqcumeni (bk. yukanda) kargrsrnda TUrk kUltUrU aragtrrmalarrna oncelik tanryordu. KoprUlu, Osmanlr klasik kUltur agamalannt da tespite galrgmtgttr. KdprUlU'ye gOre, "acemperestlik" modasr, yani halk kUltUru kargrsrnda. sarayrn temsil etti$i lran mengeli yapay "medeniyet", Fatih ve ll. Bayezit d6nemlerinde en yUksek derecesine varmrgtrr. KoprUlU, Osmank klasik medeniyetinin halka srrtrnr gevirmesinin, Yrldrnm Bayezit (1389.1 402) doneminde bagladr$rnr beliftir. Daha sonraki yrllarda bu Uretken buytrk bilgin, TUrk kUltur tarihi aragtrrmalannr, TUrk dini (TUrk Edebiyatnrda ilt< Mutasavvrflar), Turk hukuku ve kurumlarr tarihi, T[irk*ekonomi tarihi (TUrk Hukuk ve iktisat Tarihi Mecmuasr, 1931) konulannr ele alarak genigletmigtir. Bu yazrlarda o, Osmanlr kultUrUnde Avrasya eski TUrl< kUlturUnUn devamr ve etkileri konularrnr 6zgUn bigimde iglemigtir. Onun bUtUn etUtleri o zamana kadar o konuda yaprlmrg olAn-iglerin dikkatle gozden gegirilmesi ve elegtirisiyle baglar. Batr biliminin bu' eski gelene$ini TUrk ilim edebiyatrmza ilkin o getirmigtir. KoprUlu'nUn elegtirel, bilimsel yaklagrmr, Batr ilim metodolojisiyle, ozellikle Fransrz kultUrUyle tanrgmasr sayesinde olmugtur. KoprtilU, elegtirilerinde yalnrz TUrklerin de$il birgok Batr bilgininin de ne kadar sathi ve dar gdrugfer iginde kaldrklarrnt, nasrl bUyUk yanlrglrklara sUrUklendiklerini g6stermigtir. Fuat KoprtrlU, her geyden evvel bilinen ve bilinmeyen kaynaklara gore yeni gergekleri ortaya grkaran yaratrcr bir dlimdir. Kopililu'nUn o kadar gegidi ve sonugta da$rnrk gibi gdrUnen aslrnda bir tek konunun, TUrk kultur hrihinin gegidi yonlerini incelemeye galrgrr. Ziya Gokalp'in bir "tilmizi" olarak*tgplum ve kulturUn organik bir bUtUn oldu$una inanan KOprUlu, kultUrUn edebiyat, sanat, hukuk, iktisat gibi kollannrn "igtimai hayat dedi$imiz complexus"un gegitli yonlerinden ibaret oldu$unu gostermig ve kendi galrgmalannr bu temelde geligtirmigtir. O, bugun de bilim dUnyasrnda TUrk edebiyatl tarihi ve * TUrk din tarihi konusunda bir otorite sayrlmaktadrr. TereddUtsUz denilebilir ki, .+ gergekte o bu ilim kollannrn hakiki kurucusudur. kUltUrUnu derinli$ine ,*t,rdr$r gibi aynca saz gdirleri ve dgrk edebiyatr uzerinde yayrnfara baglamlg, bunun KoprUlU Turk tt dini halk edebiyatr ve Turk-lsldm Sentezi hakkrnda bk. "TUrkiye Cumhuriyeti ve Osmanlt"; Dogu Batr, ll-5, Ocak 1999. s.14-18. 234 yanrnda Kadr Burhanettin, Ahmet Paga, geyh Galip, Baki ve nihayet Fuzuli gibi TUrk divan giirinin bUyuk ustalarr hakkrnda da incelemeler yaylmlamlgttr. "Fuzuli Hayatl ve Eseri"zs adlr girig yazrsrm 1947'de islam Ansiklopedisi'nde "Fuzuli" maddesi tamamlanmrgtrr. Bu ustalar elinde klasik divan edebiyatlntn Acem taklitgili$inden kurtulup orijinalli$ini kazandt$rnr ileri sUrdu. Ttlrk edebiyatl tarihini bir bUtUn olarak dUgUnen Fuat K6prulU, klasik Ttirk edebiyatrna Habibi, Nesimi, Fuzuli, Ruhi gibi bUyUk ustalar veren TUrkmenAzeri edebiyatt Uzerinde onemle durmugtur. Fuat Koprtilu'nUn Turk kUltur tarihi alanrnda genig bilimsel gallgmalan araslnda TUrk hukuk tarihine dair galrgmalart dnemli bir yer tutar. Kendisi, 1931'de TUrk Hukuk ve iktisat Tarihi Mecmuasr'nr grkardt ve "Bizans M0esseselerinin Osmanh MUesseselerine Tesiri Hakklnda Bazr Muf6hazalar" adh onemli etudUnU burada negretti. Derin ve etrafll incelemelerin UrUnU olan bu makalede eski Turk-islam devletlerinin kamu hukuku kurumlarryla Osmanlr mUesseseleri arasrndaki sUreklili$i ortaya koyarak oryantalistlerin yanlrg iddialannr duzeltti. 1937'de ll. Turk Tarih Kongresi'nde okudu$u "Orta Zaman Turk Hukuk? Muesseseleri, islam Amme Hukukundan Ayrr Bir TUrk Amme Hukuku Yok mudur?" baglrkll tebli$i Turkge ve Franslzca olarak yayrmlandl.Te Burada KOprUlU, TUrk kamu hukuk tarihinin belli baglr meselelerini aglk bir gekilde ortaya koyuyor, kaynaklan ve aragtrrma metotlarrn r g6steriyordu. Zeki Velidi (Velidi) Togan (1890-1970) 80 Zeki Velidi Bagkurt-ili lBagkurdistan)'da KUzen-Avulu koytinde do$du (10 Aralrk 1890). Kaynak dillerine hdkimiyeti ileride onun ilmi faaliyetlerindeki bagarrsrnr sa$ladr. Zeki Velidi'nin yetigme gagrnda Rusya Turkleri arastnda ismail Gasprralr'nrn TercUman gazetesinin etkisiyle TUrk.Tatar kavimlerinin birli$i ve Batr tarzr e$itime (ceditgilik/ kargr yakln ilgi vardt. Zeki Velidi yenilikgi amcasr Neccar'rn etkisiyle genel TUrk tarihe merak sardr. Z. Velidi lstanbul uzerinden Paris'e geldi ve orada P. Pelliot, J. Deny, M. Blochet gibi Franslz oryantalistleriyle tanrgtr. Berlin'e gegerek Prusya Devlet Kitaplr$r'nda Do$u yazmalarr katalo$ununun hazrrlanmasrna kattldl. istanbul'a (Mayrs 1925), oradan Ankara'ya geldi. Boylece Z. Veltdi'nin olUmune kadar (26 Temmuz, 1970) bir TUrk vatandagr olarak Turkiye'de verimli ilmi faaliyeti baglamlg oldu. F. Koprulu , Z. Velidi'yi Edebiyat Fakultesinde TUrk tarihi muallimi atadr (Ocak 1927). DarulfUnunda verdi$i Turk tarihi dersleri (1927-1930) ileride yayrnladr$r Umumi TUrk Tarihine Girig (lstanbul, 1946) adh eserinin ilk taslagrnr olugturacaktlr, tt Mehmet b. Suleyman Fuzuli; DivAn-r Fuz0li (KUlliyAt-r Div6n-l Fuz0li), lstanbul, Orhaniye Matbaasr , 134211924, "FuzulT Hayatr ve Eseri" baglr$r ve Fuat KoprUlU'nUn bag yazrslyla. tt Belleten; 5-8, 1938. Z. Velid?'nin biyografisi ve ilm? faaliyeti hakkrnda bk. Tuncer Bayka ra; Zeki Velid? Togan. to Ankara, 1989; daha ayrrntrlr olarak bk. Zeki Velidi; Hatlralar, lstanbul, 1969. 235 . ** Ankara'da ATATURK'Un himayesinde toplanan l. Tarih Kongresi'nde (2-5 Temmuz 1932), resmi T0rk tarih tezine (Orta Asya'da kurakltk yUzUnden TUrklerin kurdu$u gehirlerin ve tarrm bOlgelerinin kumlar alttnda kaldt$t ve TUrklerin temsil etti$i yUksek medeniyetin onlar tarafrndan dUnyanrn ddrt bir yanrna gdt0ruldu$U tezi) aykrrr dUgen elegtirileri giddetli tepkiyle kargrlandt. Z. Velidi bir hafta sonra Darulfunundaki kursusunden istifa etmek zorunda brrakrldl.sl Z. Velidi'ye gore kongre, "siyaseti g6zeten tarihgiler ile fikri ve vicdani salAbeti olan tarihgiler arasrnda bir mihenk tagr" olmugtur. Z. VelTdT, 3. doktora igin Viyana Universitesine gitti. Viyana Universitesinde iOn Fadlan Uzerindeki teziyle doktop payesini aldr (1 932-1939). Bonn Universitesinde "honorar professor" olarak Orta Asya tarihi ve islamiyet Uzerinde dersler verdi (1935-1938). inOnU'nUn cumhurbagkanlr$a gelmesiyle TUrkiye'ye donmeye karar verdi. ^istanbul Universitesi TUrk Tarihi profesorlU$Une atandr (EylUl 1939). ATATURK r/e Milli $ef inOnU doneminde TUrk Devleti'nin resmT ideolojisinin kuvvetli tesirine ra$men, Z. Velidi, uluslararasr gohretine guvenerek bafr tabularr yrkmaya galrginrg, baganlr olamamtgttr, DUnyaya Turk'un ve TUrf tarihinin, saptrrmalardan ve on yargrlardan annmrg gergek bir tablosunu vgrmek, Zeki VelidT'nin biltUn hayatrnr dolduran bir tutkudur. ATATURK'Un etrdfrndakiler, onu gozden dugUrmek igin TUrk tarih tezine kargr Z.Velidi'nin elegtirilerini abartarak + kullanmrglardrr. Z. VelTdi'nin yazma kUtuphanelerdeki aragtrrmalanyla TUrk tarih ve kUltUrunUn gok dnemli kaynaklannr ortaya grkarmasr, TUrk tarihi alanrnda onun belirleyici rolUnU gostermeye yeter. TUrkistan seyahatinde, Kutadgu Bilig'in bir yazmastnr, Meghed'de ibn FadlAn Seyahatnamesi'ni kegfi11923), Manchester'de John Rylands yazmalan arasrnda Xl. veya Xll. yuzyrla ait bir TUrkge Kur'an tercumesi, istanbul kUtUphanelerinde Bir0ni'nin eserlerini, Harzem dilinde yazrlmrg kaynaklan, Konya'da ilhanlr ddnemi maliye kaynaklan (RisAle-yi Falakiyye ve Sa'AdetnAme yazmalarrnr) tanrtmasr, Altrn-Orda tarihine ait son derece dnemli yerli bir tarihi^Otemig Hacr Tarihi'ni kegfi bu kaynak aragtrrmalan arasrnda en onemlileridir.o' Z. Velidi, vekayiname, jeneaoloji (ensAb) ve destanlardan bagka tarih kaynaklannr ve etnografya, arkeoloji, numizmatik, epigrafi ve edebi eserleri inceleyerek tarihin turlu cepheleriyle bir bUtUn iginde ele alrnmasr g6rekti$ine inanrr.o" O, TUrk tarihinin karanlrk kalmrg birgok sorusunu gydrnlr$a Z. Velidi'nin Bagkurdistan'da bozkrr g.ogebe kUltUrU geleneklerinin kuvvetle yagadr$r bir gevreden gelmesi,oo kaynak dilleri TUrkge, Arapga ve Farsgaya hdkimiyeti, Rusya ve Almanya oryantalist grkarmrgtrr. gevreleriyle yrllarca beraber galrgmasr, onun TUrk tarihi hakktnda bir otoritb olarak tanrnmasrnr sa$lamrgtrr. Avrupa'da birgok tanlnmrg ilmi cemiyetin 81 Bk. Birinci TUrkTarih Kongresi ZabftlanveZ.V. Togan, Hatrralar, lstdhbul. 1969.* tt Kutadgu Bilig, R. R. Arat Risdle-yi Falakiyye, W. Hinz, Sa'6detname, N. GdyUngilbn 1. Z. 83 Velidi tarafrndan iglenip yayrnlanmrgtrr. ., Fadlan, Baykara; s.64. Degerli d$rencisi ve yaktnl T. Baykara'ya gore "fikri 'hayatrnl gekillendiren en onemli unsur Turk orfUdUr." 8a 236 Uyesi oldugu gibi, kendisine gegidi ilmi payeler verilmiglir. Z. VelTdi'nin tarihi metot disiplini ve ilm? kigili$i Uzerinde fikirler farklldrr. Bir:ileri, onun tarihi kanrtlarr acele yorumlayarak abartrh teoriler ortaya attt$rnt belirtirler. Bu bakrmdan bazt o$rencileri (mesel6 F. Krzro$lu, i. Kafeso$lu) aynl yolu izlemiglerdir. "isldmiyet TUrk'U koruyan en Onemli kUltUr ba$rdrr; ona sartltn ve o kUltUrUn yuceli$ine inanrn" inancryla Z. Velidi, kugkusuz, 19601 980'lerdeki T0rk-islam sentezi akrmrnr hazrrlayanlardan biridir. ismail Hakkr Uzungarglhss (1888-1 977) ismail Hakkr Uzungargllr ikinci Megrutiyet ddneminin birgok aydtnt gibi, orta tahsilini Askeri Rugtiyede ve MerCan idadisinde tamamladl. idadiden mezun olan i. H. Uzungargrlr dgretmen olmak arzusuyla DarUlfUnun Edebiyat bdlUmUne kaydoldu. Orada tanrnmrg kigilerden, bu arada Ahmet Mithat, Abdurrahman $eref, Mehmet Akif, izmirli Ahmet Hikmet, Hamdullah Suphi'den ders aldr. Qok istedi$i muallimlik hizmetine ilkin KUtahya idadisinde tarih cografya muallimi olarak bagladr. Kutahya tarihi Uzerinde toplamlg oldu$u malzemeyi igleyerek Kutahya Tarihi'ni Ankara'da yaytmladt. 1921'de Kastamonu Sultanisi tarih muallimli$ine atandr. ilk tarih yazllartnl Unl0 kigiler Uzerinde toplamakla beraber gehir ve kurumlar tarihi Uzerinde de Agrk Soz gazetesinde yazilar yayrnladr. Bunda kugkusuz Ahmet Refik'in etkisi olmugtur. Bu arada bir Sinop ve Kastamonu Rehberi hazrrladl. Oradan Karesi Sultanisine (Kasrm 1923), ertesi yrl Maarif mUdUrl0$Une atanmastyla (Kasrm 1923) i. Hakkr'nln hayatrnda yeni bir donem agrldr. Kastamonu'daki gibi Karesi Megdhiri ve Karesi Tarihi'ni yayrmladr ve Karesi fahri hemgehrili$ini kafandr. Bdylece, i. H. Uzungargrlr, gitti$i yerlerde bolge tarihi Uzerinde malzeme topladr. Bu gahgmalar ileride, Anadolu Beylikleri ve $ehir Tarihgili$i tarihi Uzerindeki incelemelerine esaslr bir baglanglg olugturmugtur. Ancak onda gehir tarihi kavraml dar bir gergevede kalmlgtrr. i. HaFFI'ya g6re, gehir veya bolge tarihi denince, o bolgede yetigen buyUk kigiler (megAhir) ve hanedanlar anlagrlmaktadrr. 1923-1933 yrllannda Anadolu Beylikler Tarihi yakrn bir ilgi oda$l idi. TOEM etrafrndaki yazarlar da (H. Ethem, A. Tevhit) aynr gaba ile kitabeler toplamakta idiler. Megdhirin hayatlannr incelemek igin i. H. Uzungargrlr da kitabeler toplaytp yaytnlamaya onem vermig"oo ve TOEM ile yaktn iligkisi bu konu dolayrsryla olmugtur. Karesi tarihi Uzerinde galrgmalarr, l. H. Uzungargrlr'ya 1927 Ekim segimlerinde Balrkesir (Karesi) mebusu segilmesini sa$lamlgtrr. ATATURK'un emriyle, mebuslukla birlikte lstanbul Universitesi Edebiyat BolUmunde tarih hocalr$rna atandt. \ Eski dostu Hamdullah Suphi'nin delaletiyle ATATURK'Un kurdu$u yeni TUrk Tarih Kurumuna Uye seqildi (1931). Kurum tarafrndan yaytmlanmasl kararlagtrnlan Genel TUrk Tarihi projesinde, Osmanll tarihinin 1789'a kadar olan . bolumu H. Uzungargrll'ya havale olundu, Uzungargllr o devrin tarihgileri gibi, idadide klasik Osmanlr edebiyatr Uzerinde esaslr bilgi edinmig i. 8s Bu yazldaki biyografik notlar, Ustadrn ogrencisi Prof. Dr. Oktay Aslanapa'nrn kendisiyle konugmalart ve notlartna gore kaleme aldr$l "Hal Terc0mesi" esas tutufarak verilmigtir. Bk. ismail Hakkr Uzungargrh'ya Armagan, Ankara, TTK, 1976, Xlll-XlX. tu l. H. Uzungarglir; Kita'beler, l.-lstanbul, 1927; ll. Cilt 1928, lll. 1929 (bk. A. S. Erzi, "1. H. Uzungargrlr Yayrnfan", Arma$an, XXVI) 237 t ve sonralan Hezdr-Dindr ve Sava takma adlarryla birgok mahzumeler yayrmf am gtrr. Ustad rn TTK yrllarr r (1 93 1 -1977), kendisiner"reisU'l.rnUverrihin" l6kabrnr kazandrran yo$un aragtrrma ve yayrn faaliyeti yrllarr otrfrugtur. Bu yrllarda makalelerinin go$unlu$u TTK'nin grkard rgr Belleten dergisinde yayrmlanmtgtrr. l Uzungargrlr, tarihi belgelere dayanarak yazmaya inanmrg bir tarihgi idi. Hayatrnr belli baglr Osmanlr -argivlerinde (istanbul Bagbakanlrk Osmanlr Argivi, Topkapr Sarayr Argivi)o' pek gok belge serilerini incelemekte gegirdi. inanrlmaz zenginlikteki bu argiv malzemesi onun eserlerine kugkustrz kaltcr bir nitelik kazandrrmrgtrr. Bu belgelerin tarihgili$e yeni bir ufuk kazandrrdr$rna haklr olarak inanryordu. Belgelere ba$lrllk, bu belgeleri okumakta gUglUk geken son kugak bazr geng tarihgilerce "belge fetigizmi" olarak kargrlanacaktrr. Gergekten belgeler de metodik bir elegtiri sUzgecinden gegirilerek kullan rlmal rd r. r i. H. Uzungargrll'nrn Osmanlr Tarihi (4 cilt Ankara, TTK, 1947-1959). Prof, Dr. Adnan Erzi'ye gdre Hammer'den sonra bu konuda "en mufassal ve guvenilir" Osmanlr tarihidir.BB Yusuf Hikmet Bayur da "Bizim dilimizde ve Hammer ve Gibbons dahil, yabanct dillerde gordu$um ?rasrnda ^eserler Ustadrn bu eserine eg olanrna rastlamadrm." demektedir.o' BelgelBne g6re verdi$i yeni de$erli bilgiler harig, bu dort cildi popUler tarih kategorisine koymak zorundayz. i. H. Uzungargrlr Batr dillerini kullanmak imkdnrna sahip bulunmadr$tndan, genellikle Batr literatUrUnU ihmal etmigtir. Konu uzerinde Batrda N. Jorgand ie J. W. Zinkeisenel tarafrndan yaztlmrg klasi[ eserler6 bagvurmadan genel bir Osmanlr tarihi y??tlamaz. Bunun yanrnda Batrda birsok;i::H":"H;illffiqtr" , *t 1903 yrlrnda Edirne'de do$an Omer L0tfi, 1920'de istanbill'da orta o$renimini tamamlam rgtrr.'" Edirne'de bir sUre d$retfirenlikte bulunduktan sonra istanbul Darulfununu Edebiyat FakUltesine kaydolunmug, 1927'de buradan diploma alm rgtrr. istanbul Fransrz Arkeoloji EnstitUsU direktorU, tantnmlg sanat tarihgisi Albert Gabriel aracrh$lyla Strasbourg Universitesinde '7 Bu argivlerin igeri$i hakkrnda son kez sistemli bir yayrn olarak bk. Bagbakanlrk OSrlfi, Argivi Rehberi; Ankara, Bagbakanlrk Osmanlr Argivi Daire Bagkanh$r, Yayrn Nu. 5, Ankara, 1992. 88 ismail Hakkr Uzungargrlr'ya Armagan; Ankara, TTK, i976, s.XXll. tn u.g.".; s.B. Nicolea Jorga; Geschichte des Osmanischen Reiches, S cilt, Gotha, 1908-1913; TUrkge e0 baskrsr Nicolea Jorga, Osmanlr lmparatorlu$u Tarihi, 5 cilt, lstanbul, Yeditepe, 2005. n' Johann Wilhelm Zinkeisen; Geschichte des Osmanischen Reiches in Europa, 7 cilt, Hamburg, 1863. TUrkge tercUmesi Yeditepe Yaytnlart taraftndan hazrrlanmakta olup 2007 yrlrnda basrlacal<trr. n' E. Alberi ve E. Charriere'in yayrmladr$r seriler ile Calendar of State Papers belge serileri iEin bk. vukandaki not. nt Barkan'tn biyografisi igin bk. Ord. Prof. Omer Lutfi Barkan'a Aimagan, iU iktisaf FakUltesi Mecmuast, 41 (1985); H. Sahillio$Lu; "Omer LUtfi Barkan", s.3-39. 6. L. Barkan; T{.irkiye'de Toprak Meselesi, Toplu Eserler 1, istanbul, G6zlem Yay. 1980, s.3-17. Barkan'rn l€tRrlinnrn de$erlendirilmesine dair keza bk. lnalcrk; "lmpact of the Annales School on Ottoman Studies and New Findings", Reviewll3-4 (1978). Cogkun Qakrr; "Devletin Tarihinden Toplumun Tarihine: Yeni Bir Tarih Paradigmast ve Omer LUtfi Barkan", Dogu Batr, 1 11-12 (Ekim 2000), s.35;63. 238 + tahsile devam imkAnrnr bulmasr, Barkan'tn bilim hayatlnr belirleyen bir agama olmugtur. 1928-1931 yrllarrnda Strasbourg Universitesindeki 6$renimi srrasrnda Fransrz tarihgili$inde bir devrim yapan Annales ekolUnUn buyUk temsilcilerinden biri olan Marc Bloch'in derslerine devam etmig, sosyoekonomik tarihe ilgisi onun meslek hayattna yon vermigtir. 1933'te lstanbul Universitesi Edebiyat FakUltesine dogent ofarak atanan Barkan, o zaman siyasi tartlgmalann bagrnda gelen toprak kanunu ile ilgili olarak bir dizi makale yayrmlarnrg ve iktisat FakUltesinde iktisat tarihi dogentli$ine nakledilmigtir (1937). Orada "Osmanlr imparatorlu$unda Kurulug Devrinde Toprak Meselesi" unvanlr dogentlik tezini savunmu$ (1938) ve 28 $ubat 1939'da Umumi iktisat ve iktisadi Doktrinler dogenti, bir yrl sonra da bu disiplinin profes0ru unvantnl almrgtlr. Barkan'rn sonradan iU it<tisat FakUltesi Mecmuasl'nda yayrnlanan stirgUnler, nUfus ve arazi saytmlan (Defteri hakaniler), Balkanlar'da toprak meselesi iizerinde ilk gahgmalart 1938-1939 yrllarrna rastlar. O yrllarda universitede dUnyaca tanrnmrg ekonomistler, W. Ropke ve A. von Rustow ders veriyordu. 1950'de Prof. Rustow'un aynlmast Uzerine Barkan, iktisat Tarihi ve iktisadi Co$rafya ktirsUsii profesorlU$tine getirilmigtir. Qr$rr agan yayrnlarryla bilim dUnyasrnda krsa zamanda tantnan Prof. Barkan'a 1943'te Strasbourg Universitesi "Doctor Honoris Causa" payesi tevcih etti. TUrk Tarih Kurumu, Slrbistan ilimler Akademisi, TUrk Sosyoloji Cemiyeti, onun bilime bUyUk katkrlarrnr tanryarak uye segmiglerdir. Milletlerarasr Osmanh ve Osmanll Oncesi Tarih Konseyi'nin (CIEPO) kuruculartndan olan Prof. Barkan bu kurumun altr yrl sUreyle bagkanlr$rnr yapmlgtrr. Prof. Barkan, 1973 yrlrnda emeklili$ine kadar iU it<tisat Fakultesi ve Edebiyat FakUltesinde, TUrk iktisat Tarihi, Genel iFtisat Tarihi, Osmanlr Kurumtan Tarihi derslerini vermeye devam etmig, 1950-1952'de iktisat Fakultesi dekanh$rnda bulunmug, Rockefeller Vakfrnrn mali deste$iyle bu fakUlteye ba$lr olarak TUrk iFtisat Tarihi EnstitusUnU kurmugtur (1955). 1951'de iU lktisat FakUltesi Mecmuast igleri bagkanr olarak bu dergide, Osmanlr iktisat tarihi Uzerinde her biri uzun argiv galrgmalartna dayanan gt$tr-agro aragttrmalannr yayrmlamaya bagladr. Prof. Barkan, Osmanlr iktisat tarihi alanrnda, - sonradan meslektagl olarak faaliyet gosteren de$erli o$renciler yetigtirmigtir. Bu de$erli bilim adamlarr arastnda 6zellikle Prof. Lutfi Guger, Prof. Halil Sahillio!lu, Prof. Tevfik GUran, Prof. Mubahat KUtuko$lu, Prof. Mustafa Cezar, Prof. Yavuz Cezar, Prof. Mehmet Geng, Prof. HUseyin Oideger, Prof. Ahmet Tabako$lu'nu sayabiliriz. Barkan'rn O$rencileri, onun agtr$r gr$rrda yUruyerek her biri belli bir konuda Osmanlr ekonomi tarihine de$erli katkrlar yapmrglardrr. Sahillio$lu, para tarihinde; Guger hububat ve tuz gibi zaruri ihtiyag maddeleri tarihinde; Guran, XlX. yUzyrl sosyal-ekonomik tarihinde; KUtUko$lu ticaret tarihinde; Cezar maliye tarihinde; Geng Xvlll. yUzyrl malikane sistemi ve ekonomik konjonktUrde, Tabako$lu Osmanlr maliye ve bUtge tarihinde dnemli eserler verdiler. 23 A$ustos 1979'da vefat eden Barkan'rn hatrrasr igin dostlarr ve 6$rencileri, Fransa'da Memorial Omer Lutfi Barkanea adh anrtsai bir eser yaylmlamlglardlr, ya no Ed. R. Mantran, Paris, 1980. 239 -n Sosyal-Ekonomik Tarih Aragtrrmalan Baglryor *Barkan ikinci Dunya Savagr'ndan sonra Omer L0tfi (Lutfi) i6 TUrkiye tarihgili$inde yeni bir ddnem baglamrgtrr. 1930'larda oeellilde 1940'lr yrllarda kitle hareketlerinin onem kazanmasryla birlikte dUnya tarihgiliginde sosyoekonomik toplum tarih konularr 6n planda ele'altnmaya bagladl. Bu gorUgU benimseyen Franslz Annales ekolu, E. Durkheim'in toplumu "organik bir sistem" olarak g6ren yaprsal (structural) sosyolojisinden esinleniyordu. Strasbourg'da Barkan tam da b6yle bir atmosferde yUksek tansiiini.yaptr. Barkan, TUrkiye'ye ddnUgUnde argivlerimizdeki zengin malzemeyl kullanarak sosyoekonomik tarih aragtrrmalannda belli baglr sorunlarr ortayfl'koymug, bu konuda gr$rr agan incelemeler yaylmtamaya baglamrgtrr. Barkan, 1943'te istanbul Bagbakanlrk Osmanlr Argivi ve Ankara Tapu Kadastro Genel MUdUrlU$Unde saklr yUzlerce mufassal defteri hakaniden derledi$i "sancak Kanunnameleri"ni yaytnlamlgtlr.es Barkan, Ulku Dergisi ve bagka dergilerdeki yaztlannda, Osmanlr toprak .hukuku ve tarrmsal ekonominin temel sorulannr genel bigimde ortaya atmakla beraber, sonunda kaynaklan tam olarak ortaya koymadrkga, yapllacak yorumlarrrf daima noksan olaca$t inanctna vardr. 1943'te Sancak Kanunnameleri'ni yaylmladtktan sonra aynr nitelikte anrtsal kaynak eserler yaylnlama yoluna girdi. Belge yaylnlan bagrna koydu$u analizlerin her biri konuya esaslr katktlar olugturur. Barkan, bu kaynaklar ortaya konduktan sonra analitik galrgmalann baglayacagrna inanryor, bu igi profesyonel tarihgilere brrakmak* gerekti$ine inanryordu + Kugkusuz, Barkan'rn gr$rr agan ilk eseri, "XV.ve XVl. Acsrrlarda Osmanlt imparatorlu$u'nda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali €saslan, Kanunlar" adlt eseridir. Bu eser, kugkusuz, Osmanlr ddneminde klrsal sektorde sosyoekonomik yapryr, mali si_stemi, bUtUn*aynntrlarryla analiz etmemize imkdn veren anrtsal bir kitaptlr.eo Barkan'daq"sonra Osmarrlr klrsal sektorde egemen gift-hane sistemini biz bu yaytn sayesinde ortaya grkarabild ik.e7 Barkan'tn, son eseri olan (Enver Merigli ile beraber) HUda'vqndigAr Livasl Tahrir Defterleri (1. Ankara, TTK, 1988) adlr kitabl, "yarr m6mul" kaynak eserlerinden olup kanunnamelerin uygulanmast ve Osmanlr Devleti'nin begi$i olan bolgenin tarihi bakrmrndan son derece onemli bir kaynaktrr (Eserin ll. cildi TTK'de yayrmlanmayr bekfemektedir). Eser, Paris'te geg Bizans-erken Osmanlr Bithynia tarihi Uzerinde bir seminer galrgmastntn ana kayna$r olrnugtur. Barkan bu eserlerinde her biri belli bir alanln, mesela kdyltinUn ve tanm ekonomisinin, Osmanlt demografisinin, Urbanizmin, gehir nu 31 O. LCrtfi Barkan. XV. ve XVl. Asrrlarda Osmanh lmparatorlugunda Zirai Ekonominip Hukuki ve Mali Esaslan, l. Kanunlar, lstanbul, 1943. nu 53 Barkan'dan sonra bu igi daha genig bir gapta Ahmet AkgUnduz (Osmanll Kanur'l.rimeleri Hukuki Tahlilleri, l-lX, lstanbul, 1994) almtg bulunmaktadlr. tt Bk. Inalclk; "Viltage, Peasant and Empire", The Middle East and the Balkans under the Ottornan Empire, Bloomington, 1993, s.137-160. 240 tarihinin, mimari ve sanat tarihinin, maliye ve para tarihinin temel belgelerini yaylnlamtg, girig yazrlarrnda esas problemleri tantmlamlg ve bUttin bu atanlarda uzmanlara materyal saglamtg ve geng tarihgilere yol g6stermigtir. Konu ve metodoloji bakrmrndan Turk tarihgili$ini Batl tarihgili$i dUzeyine glkaranlarrn bagrnda Omer L0tfi Barkan gelir. Asllnda Barkan, tarihqili$imize bir devrim getirmigtir. O, toplumu bUtUnUyle (total) incelemeyi Ong6ren Annales ekolUnun yeni sosyal-ekonomik tarih g6rugunu tam bir yetkiyle TUrk tarihgiliginde temsil .etmigtir. Son elli ytl iginde tarih ve kaynak yaytnlarrna bakrltrsa, onun gr$lr agan etkisi aglkga g6rUlur. Fernand Braudel ve Barkan Fernand Braudel'in XVl. yUzyrlda Akdeniz tarihi uzerinde klasik kitabl TUrk tarihgili$inde bUyUk ilgiyle kargrlanmtg, o zaman Braudel'in temsil etti$i Annales ekolU Barkan ve o donem tarihgileri Uzerinde derin bir etki yapmtgttr. Braudel'in eserinine8 yayrmlanmasrndan bir ytl sonra Paris'te Uluslararasl Tarihi Bilimler Kongresi toplanmrgtr. Aynt tarihlerde Barkan, Braudel'in eserini uzunca bir yazryla tanrttr.ee Barkan, eseri "bUyUk bir ilmi hadise" olarak niteliyor ve eserin onemini gu s6zlerle belirtiyordu: Eser "Osmanlt . imparatorlu$u'nun en bUyUk devrinin en mUhim meselelerini, butun Akdeniz memleketlerine gamil genig bir plan iginde, zengin malzeme ve yeni bir ilmi metotla vaz' ve mUtal6a" etmektedir. Barkan, boyle kapsamlr bir yaklagrmtn, ozellikle Osmanlt tarihi incelenirken izlenmesi gerekti$i Uzerinde durur. "Osmanlt tarihini dtg dlemden tecrit edilmig kapah bir muhitte, yalnlz kendi zitti inkigaflarlnln mantlgr iginde, mUstakil bir varlrk gibi" incelemenin mUmkUn olmadt$t gergegini vurgular. Barkan, Braudel'in yaklaglm bigimini g6steren misaller verirken kendi tarih gdrUgUnUn aynr gizgiyi izledi$ini belirtir; devlet bagkanlarrnln ve garptct siyasi olaylarrn tarihi yerine "halk yt$tnlarlntn her gUnkti hayatlan" ve olaylarrn "devamlr neticeleri" Uzerinde durmak gerektigini igaret eder. Barkan, ileri surdu$U fikirleri, Braudel gibi argivlerden gtkardl$t belgelerle agrklam arya galrgmaktadrr. Bu metot, Barkan'ln bUtUn aragtlrmalarrnln temelini olugturmugtur. Braudel, Osmanlt argivlerinde galrgma imkdnlna sahip olmadl$rndan zengin Dubrovnik (Ragusa) argivinden ve bu argive dayanan yaylnlardan yararlanmlgttr. Braudel, Akdeniz'in Osmanlr egemenli$i altlndaki do$u kesiminin, tarih igin henUz kegfedilmemig bir dUnyd-oldu$unu belirtir ve TUrk tarihgilerini Osmanll argivlerinde aragttrma yapmaya tegvik eder. nu F. Braudel; La Mediterran6e et le monde m6diterran6en a l'6poque Philippe ll, Paris, 1949; Ingilizce gevirisi The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philippe ll, New York, 1972. nn lU ft<tisat Fakultesi MecmuasuXllll-4 (1951). 173-192. Barkan'rn kutlandr$r kopya bugtin Eren Kitabevi sahibi Muhittin Eren'e intikal etmigtir; Barkan'rn sahife kenarlanna eski harflerle yazdr$t derkenarlar, bu kopyaya ozel bir de$er kazandrrmaktadtr. 241 Barkan, hem aragtrrma konulan, hem de Osmanlr argivlerinde aragtrrma bahsinde Braudel'in tavsiyesinden gok 6nce bu ige el atmrg bulunuyordu. J 951'den sonra Barkan ve Braudel birbirlerini kegfetmigler, aralannda yakrn bir dostluk ve ig birli$i kurulmug ve Braudel eserinin ikinci baskrsrnda Barkan'rn incelemelerine genigge yer vermigtir Barkan, kendi tecrUbesine dayanarak argivlerde aragtr,rma igin harcanan zamanrn, tarihgi igin bir zaman kaybr oldu$unu belirtir. Buturumda tarihgi, yUrUyece$i yolu kendisi yapan bir yolcu durumundadtr. BaIr bilim dunyasl yUzlerce cilt Mo-numenta veya Calendar of State Papers gibi koleksiyonlarla, sentez yapan tarihgiye muazzam belge, malzemesi haarlamtgtlr. Barkan'dan sonra TUrkiye'de, tahrir defterleri, muhimmeler, ahkAm defterleri, geriye sicilleri yayrnlan gergek bir ivme kazanmlg, yOzE yakrn cilt yayrmlanmlgtrr. Para Tarihine Halil Sahillio$lu'nun Katkllan ,; * Braudel'in TUrkiye'yi ziyaretinde Barkan, asistantanndan Halil Sahillio$lu'nu Braudel'in yanrna g6nderdi. Dr. Sahillioglu Osmanlr para tarihi Uzerinde bir uzman olarak doktora galrgmasrna Pdtis'te devam etti, bu konuda onemli katkrlarda butundu.1oo "Osmanll Para-Tarihinde DUnya Para ve Maden Hareketlerinin Yeri (1300-1750;"tot aOt] makalesinde onceki aragttrmalannr ozetledi. TUrkiye'de para tarihi uzerinde yeri doldurulmayan bir uzman stfatryla Kameri ve $emsi tarihleri araslnda zaman farkl.ve bunun kaprkuluna odemelerde yaratr$r sorunlar hakkrnda aragtrrmayt da F,endisine borgluy uz.'o' Sahillio$lu, Osmanlt imparatorlu$u'nda kredi uygulamalan ile de ilgilenmig, bir nevi gek yerine gegen "KitAbu'l kAdT ve sUftece"ler1o3 uzerinde ilging bir inceleme yapmrgtrr. Hig kugkusuz, Sahillio$lu; Osmanll ekonomi tarihinin gUg sorulannr segip argiv belgelerinin rgr$l altrnda aydlnlatmaya gallgmtg bir uzmandrr. Para tarihi uzmanlrk alanr olmakla beraber genel ekonomi tarihine ait konularda, da esaslr aragtlrmalar yaytnlamrgtlr. Ticaret tarihi, muhasebe ve bUtgeler, numizmatik, fiyatlbr, imalat, esnaf, bu incelemeler arasrndadrr. Kaynak dillerine egemenli$iyle Sahillioglu, Barkan'tn en yetenekli yardrmcrlarrndan biri olmugtur. istanbul tarihi*iEin ana kaynak olan istanbul Vakrflarr Tahrir Defteii, 953 (1546)" adlr esbiin gok emek isteyen transkripsiyon ve mUkemmel Dizin'ini Sahillio$lu'na borgluyuz. Osmanlr argivinin bir mUdavimi olan Sahillioglu, bugUne kadar para larihine ait yuzlere defter ve belge uzerinde siJtematili aragtlrmaiarrna' aralrk *. vermemigtir. G 100 "Kurulugundan XVll. Asrr Sonlanna Kadar Osmanlr Para Tarihi"; lstanbul Universi?esi, lktisat + Fakultesi 1958. "Para Tarihi, 1640-1740",lulr oogenttik rezi,1g6s. ''> 1o'Orta Do$u Teknik Universitesi Geligme Dergisi, Ozel Sayl 1978. Bu aragtlrmanrn ingilizcesi "The Role of lnternational Monetary and Metals in Ottoman Monetary History 1300-17S0', Pfedous Metals in the Later Mediaval Early Modern Worlds, Durham, 1g83. 'o' "Savag Ytllart", lUlf U XXVII (1969) Para tarihiyle ilgili olarak Darphane Mukataalarr makalesi igin bk. lulru xxilt (1963), s.145-218. to' "Bursa Kadr Sicitlerinde lg ve Drg Odemelerde Kitabu'l Kadl ve SUftece'ler Belgelerle TUrk Tarihi Dergisi, (1975); aynl konu Uzerinde bk. "Hav6ta"; Encyclopaedia of lslAm, 2. Baskr (H.l). 242 '* Qa$atay Ulugay (1 91 0-1970) ($eriye Sicillerinin Tarih Aragtrrmalanna Agtlmast) Qa$atay Ulugay, 1930'lu yrllarda tarihgili$imize geriye sicilleri Uzerinde incelemeleriyle yeni bir soluk getiren tarih aragttrmactlartntn onde gelenlerindendir.'oo Halk evleri, bolge kUltUr merkezleri olarak Cumhuriyet tarihinde Onemli bir yer tutar. Halk evlerinin bulundu$u gehirlerde halk evi mecmualarr, lise o$retmenlerinin yerel tarih Uzerinde yaztlanntn yaylmlandl$r birer yaytn organl olmugtur. $eriye sicillerini bagltca kaynak olarak kullanan bu aragtrrmalar, yenilik olarak sosyal tarihe, halk hareketlerine, gehir sosyal srnrflanna, esnafa ve gunluk yagama ait orijinal konulan ele almakta, TUrk tarihgili$inde belki ilk defa gergek anlamda sosyal tarih yapmakta idiler. Bu akrm, kugkusuz, 1930'lu ytllarda devletin sosyal konulara yonelmesi sonucu kadro hareketinin etkisi alttnda idi. Diyarbaklr Lisesinde d$retmenlik yapan Mustafa Akda$ aynr akrmt izleyenler arastnda idi. Ballkesir Lisesi ve Muallim Mektebi tarih hocalanndan Kdmil Su, 6$rencilerini, bu arada bu satrrlan yazam bu gibi aragttrmalara tegvik etmekte idi. Bu alanda onemli aragtrrma yayrnlayanlar arastnda Qa$atay Ulugay'ln ozel bir yeri vardrr. Manisa bdlgesi ve Batt Anadolu'da halk hareketleri ve egkryalrk Uzerinde Manisa geriye sicillerini tarayarak yaptr$r aragtrrmalarr, belgelerle birlikte iki cilt olarak yayrnladt.tou Qa$atay Uiugay, ingiltere'de krsa bir sUre kaldrktan sonra Topkapr Sarayr belge koleksiyonunu tasnif gQlgvine atandr. Onun hazrrladr$r katalo$un ilk iki fasikUlU yaytmlanmtgttr.'"" BUtUn noksanlanna ra$men bu katalog, hala bu argivin en aynntrlr bagvuru tasnifidir. (Tasnif igine ytllar sonra i. H. Uzungargrh devam etmigtir,) Qa$atay Ulugay tasnif igine devam ederken rastladr$r onemli bazr belgeleri yayrmlayarak dikkat gekti.'"' Onun geriye sicil defterlerine gofe zengin belgelerle yayrnladr$r Manisa esnafrna ait eseri, bu alanda en etraflr etUtlerden biridir.'"o Ulugay bu yayrnlarrnda Manisa geriye sicillerini esas tutmug, b6ylece sicillerin sosyal tarihin 6nemli bir kayna$r oldu$un*^ ortaya koyarak 195O'lerden sonra bu vadide yaprlan genig aragtrrmalara 'uY ornek olmugtur. Qa$atay Ulugay'tn dnemli katkrlan arasrnda 10Saruhano$ullan ve Karaosmano$ullarr'na ait yayrnlannr zikretmek gerekir.l t,:0. \-', Biyografisi igin bk. Belleten; XXXIV, 653-664 (M. gakiroglu). XVf . ve XVll. Y0zyrlda Snruhstn'da Egklyahk ve Halk Hareketleri, lstanbul, 1944. "" tot Topkapr Sarayr Argiv Krlavuzu; lstanbul,- 1938-1940. 1o7 "Yavuz Sultan Selim Nasrl Padigah Oldu", lUff Tarih Dergisi, Vl-g (1954), s.53-90. Padigahlann 6zel hayatrnr anlatan Harerorden Mektuplar (lstanbul 1956) son derece ilging belqeleri icermektedir. to' XVtl. YUzyrtda Manisa'd a Ziraatve Ticaret ve Esnaf Tegkil6tr; lstanbu l, 1942. 10e ngu vadide yine geriye sicillerini gdre yayrnlanmrg Onemli bir eser: A. Cohen; The Guilds of Otoman Jerusalem, bu eser gurada grkmrgtrr: The Ottoman Empire and lts Heritage; Edit6rler: S. Faroqhi ve H. Inalcrk, Nu. 21, Leiden: Brill, 2001. 110 Manisa Tarihi, 1. Gokgen ile birlikte, Manisa 1939; Q. Ulugay, Saruhan Ogullarr ve Eserlerine Dair Vesikafar l-ll, lsJanbul, 1940-1946. 243 Vaklflar ve ekonomik hayatrnda evkafrn 6nemi Uzerinde durarak ozgun galrgmalar yayrnlamrgtrr. Bu arada i. H. Ayverdi ile birlikte yaytmlbdrklarr istanbul Vakrflan Tahrir Defteri, istanbul tarihi igin temel bir eserdir. Nasrl ki, Kanunlar ve HUdavendigAr Livasr Defteri, tanm ekonomisi, maliye, toprak hukuku igin temel belgeleri vermekte, bUtgeler ve muhasebe defterleri mimarlrk, ingaat, iggilik, maliye ve parq tarihi, Suleymaniye Camii ve imareti ingaatt (2 cilt) iggilik, malzeme, fiyatlai, ihtisab kanunlart, devletin pazar fiyat kontrolU Uzerinde temel - belge koleksiyonlarr olugturmaktad r. Barkan, Osmanlr sosyal ve r Vakrflar alantnda Barkan'rn en kabiliyetli takipgilerinden biri, Bahaettin Yediyrldtz'drr. Yediyrldtz'tn Institution du vaq fau XVllle si6cle en Trirquie, etUde socio-historique adlr doktora galrgmasrnln ilk basl<rsr, Centrs National de la Recllerche Scientifique'in deste$iyle gergeklegmigtir.lll Orta*ve Yeni Qa$larda MUsltiman toplumlarrn sosyal, kUltUrel ve ekonomik hayatmda son derece dnemli bir rol oynayan vakrf mUessesesine, parkan'r *izleyerek Annales ekolU'nUn total tarih anlayrgryla yaklagan Yediyrldv, bu Jronudaki aragtlrmalartnda, ihtimali sondaj metodunu kullanmrg; fgntitatif analizlere de bagvurarak, TUrk vakrflannrn XVlll. yUzyrldaki durumunun ve toplumun diger sekt6rleriyle iligkilerinin tablosunu gizmigtir. Yedtylldrz'rn bu metodu o$rencileri tarafrndan di$er yUzyillar igin de kulfanllmrg,^vakfln TUrkiye'de XVlf l, XIX ve XX. yizytllardaki tablolan da sergilenmigtir,"' Barkan'dan ta Sonra * + BugUn bazt yaztlarda Barkan'r, resmi milli tarih politikastntn bir temsilcisi gibi g6sterme e$ilimine rastlamaktayrz. Bu tamamlyla yanlrgtrr. O, Battlt tarihgilerin, Osmanlt devlet sistemi ve onun sosyoekonomik yaptsl hakklnda bilgisizlikten kaynaklanan sathT yargllan kargrsrnda, belgelerini ortaya koydu$u karmagtk bir sistemi tanryrnca tepki gosteriyor, bazen abartmalt tanrmlamalar yapryordu. Osmanll hakktnda gogu kez olumsuz hUkUm vermeye alrgmrg Batrlrlar, bunu "milli" tepki gibi gdstermeye gallgmakla kendileri hata igindedir. Barkan, gergekleri ortaya koyan bir tarihgidir. Buna kargl, geng kugak arasrnda, go$u Universite iktisat ve slsyoloji bolumlerine mensup bir grup, Osmanlr tarihini Maxist teoriye, lzellilderAsya Tipi Uretim Tarzt (AMP)na gore yorumlamayr denediler. Bagltca Sencer Divitgio$lu; Osmanlr Toplum Yaprsr, istanbul, MAY Yay., 1969. H. isldmogLrl ve Q. Keyder gegitli denemelerinde Maryist AMP teorisini titizlikle izlediler.' '" TUm bu grup, Barkan'rn ortaya koydu$u bilgi ye kapaklarr kendi teoriledne temel yaptr. Grup arastnda tarihgi H. lslAmo$lu-inan, AMP'ye bagrmlr "t Ttirk Tarih Kurumu Basrmevi, Ankara, 1985. Kitap, ikinci kez KultUr Bakanlrgr tarafrndan basrlmlgtlr (Ankara, 1990). TUrkgesi, Xvlll. YUzyrlda TUrkiye'de Vakrf fvf[iessesesi ]Bir Sosyal + Tarih Incelemesi- adlyla yakrnda Ttirk Tarih Kurumunda grkacaktrr. 112 Nazif OztUrk; Ttirk Yenilegme Tarihi Qergevesinde Vakrf Mtiessesesi, Ankara, 1gg5. Hasan YUksel; Osmanll Sosyal ve Ekonomik Hayatrnda Vakrflann RolU Uzerinde BirAragtrrrna (1S85J983), (Ankara Universitesi Sosyal Bilimler EnstitUs0 Basrlmamrg DoRtora Tezi). 113 Bu ekolun elegtirisi igin bk. Inalctk; "On the Social Structure of the Ottoman Empire, lsls, 1gg1 Paradigms and Research" From Empire to Republic, lstanbuf, 244 olmakla beraber, Barkan gelene$ini izleyerek argiv belgelerine dayall bazt ampirik aragtlrmalar da yayrmlamrgtrr (Osmanlr lmparatorlu$u'nda Devlet ve Ekonomi, lstanbul, 1991). Osmanh toplumunda nispeten az saylda mUlk toprak sahibinin varh$1, Osmanlrnrn krrsal alanda yaygtn miri devlet toprak rejimini de$igtirecek OlgUye ulagmamrg, yerel feodaller:den kurulu bir rejim olugmarTlt$, bdylece Avrupa'daki gibi yerel servaj/serflik ortaya glkmamtg, Maxist teoride beklendi$i gibi, buradan kapitalizme gegig sureci asla gergeklesememigtir. Ama yine de, mirT toprak rejiminin ve gift-hAne sisteminin Osmanlr toplumunun temeli ve dura$an bir sosyoekonomik yaptntn alt yaplsr oldu$u tezi, belgelerin ortaya koydu$u bir gergek olarak kabul gorUyordu. Divitgio$lu ve onu izleyenler, ingiliz konsolos raporlartna gore Hindistan'r 6rnek alan Marx'rn AMP teorisinin, Osmanlt toplum yaptstnl agrklamada yetersiz kaldl$rnr itiraf etmiglerdir. Bu denemelerde onlar, daima Barkan'rn verilerine dayanmak zorunda kalmrglardtr. AMP teorisinin temel iddiasr gudur: Fethe ve zora dayanan Asya askeri imparatorluklannda koy ve gehir arastnda sosyoekonomik bir bUtUnlegme olmamrgtlr; para ekonomisi ve kapitalizm geligememigtir. Do$u komunist memleketlerinde ise, Osmanlt rejimi "geri bir feodalizm", Balkanlar'da geligmekte olan Batl tipi yerel feodalizmi geriletmig bir rejim olarak tasvir olunmugtur. Askeri-idareci stntftn elinde biriken para, ekonomik girigimlere de$il, dura$an vakrf tesislerine yatlrrlmrgtrr. "Geriletici feodalizm" teorisini baglrca Bulgar Osmanisti Vera Mutafcieva iglemigtir.llo Sovyet kontrolU alfrndaki tUm memleketlerde, Osmanlr rejimi hakkrnda tamamryla bu teori h6kim olmug; bu gorUg do$rultusunda yefii bir tarih literatUrU ortaya grkmrgtrr. Divitgio$lu'na gdre, Osmanlr sosyoekonomik formasyonu, APM ve bdyle bir feodal yaprnrn kangrmrnr temsil eder. Ozellikle XVllf. yuzyrl ayan donemini goz 6nune alarak lslAmo$lu ve Keyder, AMP teorisiyle l. Wallerstein'in "peripheralization" teorisini ba$dagtrrmaya galrgrrlar. Osmanlt sosyal formasyonunun bigimlenmesinde kenar toplumlarr kendine ba$rmlr ktlan Avrupa kapitalist dUnya ekonomisinin etkisini hesaba katma gere$ine inanrrlar. Barkan'a dayanarak, Osmanlr 6rne$inde, devletin her alanda egemen, bUtUnlegtirici (integrative) rolUnu ozellikle belirtirler.t'u 1950-1975 yrllannda Barkan'rn agtr$r grgrrda yUrUyen, fakat agrkga Maxist teoriyi izleyen bir bagka tarihgi Mustafa Akda$ (1913-1972)'drr."o Akda$, Selguklu doneminden baglayarak XVI . yUzyrl sonlanna kadar Ti.irkiye tarihini, sosyal-ekonomik alt yaprdan, tabandan gelen dinamikler gergevesinde ele almayr denemigtir, Onun Maxist teoriyi ampirik tarih aragtrrmalanyla ba$dagtlramayanlardan farkr, Barkan gibi, tezlerini Osmanlt argiv belgelerine, mUhimme defterleri ve kadr mahkeme sicillerine dayandrrma metodudur. tto Vera Mutafcieva; "De I'exploitation feodale dans les terres de lapopulation bulgare sousla domination turque aux X et XVle si6cles", Etudes Historiques, l, Sofia, 1960. lll g, gdrUgler igin bk. Inalcrk; "On the Social Structure". From Empire to Republic, s.41-45. 116 Akda$'rn bagltca eserleri: "Osmanfr fmparatorlu$u'nun Kurulug ve Inkigafr Devrinde Turkiye'nin lktisadi Vaziyeti, Betleten, 13t51 (1949), 14155 (1950); TUrkiye Tarihi'nde lgtimaT Buhranlar Serisinden; Medreseli lsyanlarr. (lstanbul, 1952); Cel6li lsyanlan (1550-1603), (Ankara, 1963); TUrkiye'nin lktisadi ve lgtimdi Tarihi, 1, (fstanbul, 1977), ll. (Ankara, 1971); TUrk Halkrnrn Dirlik ve Dtizenlik Kavgasr, (Ankara, 1975). 245 Akdag'rn Osmanlr tarihgiligine 6nemli katktsr, Anadolu f<JVfUsUnUn medrese softalan, Ucretli asker Sekban ve Sarucalar ve bunlann egkryaya d6nUgmug tipi Celaliler Uzerindeki onemli aragtrrmalarrdrr. O, bu gruplan, padigah kullanna dayanan Osmanlr rejimine kargr Anadolu koylUsUnUn mUcadelesi bigiminde algrlryordu ^ Akda$'rn tezlerini elegtiren yazrlanmdallT gu noktalan drizeltmeye galrgtrm: CelalTler, isyan eden koylUler de$il, Avusturyalrlara kargr 1593-1606 savagrnda devletin tUfekli askere ihtiyacr dolayrsryla *halktan'orgutledi$i sekban ve saruca bdlukleridir. Onlar, maag alamaytnca egkrya-olmug ve devlet bunlan egkrya anlamrnda CelalT adryla anmaya baglamrgtrr. Onlar, YUz Sene Savaglart srrasrnda Fransa'da soygunculu$a baglayan Compagnies d'Arms Ucretli asker kumpanyalanna'benzer. XVl. yUzyrlda sosyal nedenlere gelince; bunalrmr, % 40 UstUnde bir nufus artrgr sonucu topraksrz kalan kdylUnUn rrgat, levent ve sekban-saruca askeri bigiminde bagka gegim yollan aramasryla agrklayabiliriz. 1593-1606 Avusturl,n sava$ donemi, Osmanlrnrn klasik askeri ve mali sisteminin gokugUne yol agmrgtrr. Avusturyalrlartn yeni UstUn vasrflr ategli silahlan kargrsrnda Osmanlrlar tufekli asker olarak yenigeri ve sekban-saruca askerini fazlasryla artlrmak zorunda kalmlg, bu durum mali bunalrmrn ve Anadolu'da anarginin yakln sebebi olmugtur. Aslrnda bu, tarihgilerin "askeri devrim (military revolution)" dedi$i Avrupa silah ve savag teknolojisindeki geligme ile iligkili bir olgudur. Akda$, bazt temel nedenleri hakkryla belirlemeden uzak olmakla beraber, tarihginin dikkatini olaylann vehamet ve derinli$ine gekmekle,TUrkiye sosyal tarihine dnemli bir katkrda bulunmug, Balkan'rn ihmal etti$i tarihi sosyal geligmelere * parmak basmrgtrr. Osmanlr tarihi uzerinde Barkan ekolU yan rnda Maxist tdrltrgili$in katktlart, Maxist regeteye sadrk kalmalanna ra$men, yine de hayli yararlr olmugtur. KoylU ve emekgi srnrfr, para ve Ucretler, gUnlUk yagam, merkez ve tagra, gehir-koy iligkileri, gibi aragtrrma alanlan gundeme girmig,'sosyah ekonomik tarihginin ufku geniglemig, Annales okulunun anlad rgrr bigimde butUncU (total, holistic, global) bir tarih yaztcth$rna yaklagrlmlgtrr. B?rkan, bu do$rultuda yaptr$r empirik aragtrrmalarla temelleri hazrrlamrg, tarih ufkumuzu genigletmigtir. Yeni Tepkisel Akrmlar 1997'de Mersin'de toplanan ve "milliyetgi" tarihgiligin enine boyuna elegtirildigi l. Ulusal Tarih Kongresi'ne sunulan bildirilerlls TUrkiye'de yeni tarihgilik gorUg ve akrmlarrnr yansrtan ilging bir platform olugturmugtur. Orada geng tarihgiler, gu gdzlemi yapmaktadrr: Tarihgilik, "mikro-milliyetgilik ve etnik temefli bolgesel savaglarrn" etkisi altrndadrr ve bizzat tarihgili$in bunda payl oldu$u inancr ndad lrlar. 117 Inalctk; "Osmanlr lmparatorlugu'nun Kurulug ve Inkigafr Devrinde Ttirkiye'nin lktisadi Vaziyeti Uzerine Bir Tetkik MUnasebetiyle", Belleten, XV (1951), 629-690. "Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700", Archivum Ottomanicum. Vl (1980), s.283-337. 118 1 Tarih ve Milliyetgilik; t. Ulusal Tarih Kongresi Bildirileri, Mersin, MU Fen-Edebiyat FakUltesi, 999. 246 Milliyetgiligi, "milli benlik", "kolektif kimlik" olarak ele alan sosyolojik agrm, onun otekine, bagkasr TUrkiye 6rneQinde Batr ve azrnlrklar, kargrsrnda devletin tutum ve varsayrmlarr geklinde ortaya grktr$tnr vurgular yakf (8. Qukurova ve M. YUksel). Tarih ve milliyetgilik uzerine l. Ulusal Tarih Kongresi, gergekte, Ttirkiye'de 1970'lerin sa$-sol kavgalarryla baglayan toplumsal tepkileri yansttmasl itibanyla dikkate de$er. Yeni donemde halk, 27 Mayrs 1960 darbesiyle bir kez daha belli bir disiplin altrna sokuldu$una inanmrg, buna kargt yeni d6nemde Demokrat Partiyi sUrduren yeni sa$cr partiler ortaya grkmry, bizzat CHP'nin sultacl kadrosuna kargr sosyal reform isteyen Ecevitgi hareket gUglenmig, iktisadi darlrk iginde bunalan Ulkede gegim ve gelecek umudunu kaybetmig bir gengli$in devrimci radikal direnci bag gdstermig, bu radikal akrma kargr TUrk-islam sentezi formuluyle bir milliyetgi-islamcr hareket gittikge mi!itan bir nitelik kazanmrgtrr. 1960-1980 doneminde Turk tarihgili$i, bu siyasi atmosferin kuvvetli etkisi altrndadrr. Turkiye'de gimdi gunu inanllryor ki, ulus-devletin kurulugu ile beraber, millet-devlet ozdeglegmesi gelmigtir. DUnyada oldu$u gibi gUnUmUz TUrkiyesi'nde de, bunun sonu gelmig, Ozellikle ekonomik globallegme akrmr yeni geligimi htzlandtrmrgtrr. $imdi cemaatler, azrnlrklar, go$ulcu sivil toplum kurumlarr 6ne grkmaktadrr. Postmodernizm, ikinci Dunya Savagr sonunda, merkeziyetgi, tek hukuka dayanan, ekonomide bUtUnlegmeyi hedefleyen mifli devletin sonunu mu ifade ediyor, sorusu gundeme gelmigtir. Tarihgilik de devletin tekelindedir. $imdi e$er mUmkunse, "populeri merkeze alan bir tarih yazrcrlr$r" gerekir (Y. Sanbay). "Milliyetgi, muhafazakdr tarihgileri" elegtiren Tanrl Bora'ya g6re, TUrk tarihgili$ine "devlet mitosu" egemendir. Bu gegit tarihgilikte, Ti.irklUk kavramr temel mitostur. "TUrk tarih tezi" bunun aqrk bir ifadesidir. Bu tarih mitolojisinde, Turklerin devlet kuruculu0u, kurulan devletler arastnda devamlrlrk, kahraman devlet kuruculart, merkeziyetgi evrensel devlet kavramlan egemendir. Esasen Turk-islam sentezi anlaytgr da, bu mitoslara dayanrr. Mersin Kongresi'ne bildiri sunanlar aslrnda, XX. yUzytl sonunda TUrkiye'nin yeni siyasi, sosyal, ekonomik yaprsr ve gartlart Uzerinde gOzlemlerini dile getirmekte (milliyetgilik, kUresellegme, postmodernizm, devlet mitosu, KUrt kimli$i), Osmanlr toplum yaprsr ve Osmanlt devlet anlayrgr (cemaatler etnik gruplar kargrsrnda devlet, TUrkiye Cumhuriyeti'nin kurulug ddneminde agrn milliyetgilik) konulan Uzerinde elegtirel gozlemler yapmaktadrrlar. 247 t*- GENEL|(URMAY ASKERf TAR|H VE STRATEJ|K ETUT BA$KANLIGI TURK ASKERITAR|H KOM|SYONU f suNUg Uluslararasr Askeri Tarih Komisyonu tarafrndan dUzenli olarak yayrmlanan Uluslararasr Askeri Tarih Dergisi (lnternational Review of Military 5'409-430-5 NSN: 7610270347918 SB N : 97 B-97 History)'nin 87'nci saytsrnrn TUrk Askeri Tarih Komisyonu tarafrndan yayrmlanmasr 2004 yrhnda Fas / Rabat'ta yaprlan 30'uncu Uluslararasr Asker? Tarih Sempozyumu'nda planlanmrgtrr. YAYIN KURULU BA$KANI Korgeneral EyUp KAPTAN YAYIN KURULU tj Dr. E. Tumg. G0ngor CEBECIOGLU Bagkank$rmrzca basrmr yaprlm lgtrr. Dr. E. Tu$g. Erdal YURDAKUL Prof . Dr. llber ORTAYLI .4 Prof. Dr. Regat GENQ Doq. Dr. Yusuf SARINAY ' .t ++ Dog. Dr. Omer TURAN or. 0g. Yb. Zekeriya TURKMEN ',:,, + rUnT AsKERITAR|H KOM|SYONU GENEL SEKRETER| Dr. Og. Yb. Zekeriya TURKMEN .:. ? ' , :: '] Red..Uzm. Melek ALKA Red.'Uzm, llkay SARIKAYA . l SAYFA DUZENI j r 'i ' , Fled. [Jzm, Yasemin TA$CI * I ] "Uluslararast Askeri Tarih Dergisi"nde ,yer alan dtigUnce ve yorUrplar yazarlannrn kigisel g0rUglerini yanstttr. Bu itibarla Ttirk Silahlt Kuvvetlerinin goruglerini yansrtmaz. Kitapta bulunan yazt ve resimlerin her hakkt sakltdtr; ancak, kaynak g6sterilmek suretiyle iktibas edilebilir. Adres: Gnkur. AskeriTarih ve Strateiik Ettit Bagkanlt$l Trirk AskeriTarih Komisyonu (TATK) Genel Sekreterli$i r 06100 Bakanhkla/ANKARA ,Tefefon: Og12-402 2g elmek: jTatem @ 261 312 tsk.mil.tr GENELKURMAY BASIMEVI YAYIN NUMARASI : 2OOT | 19 4O2 23 38 sunmak Uzere derginin Ttirkge baskrsr da yaprlarak da$rtrmr Dergide, TUrklerin tarih sahnesine grktrklarr ddnemden baglayarak dUnya medeniyetine katkrlannr, Anadolu'da Tlrrk varlr$r konusunu, tarihte ordu-millet karakteriyle on plana grkmrg olan TUrklerin askerT sistemleri ve ordu tegkilatrnr, tarihte Avrupahlarrn Turkler ve TUrk ordusu hakkrndaki dUgtincelerini, Osmanlrdan Cumhuriyet'e uzanan sUregte Turk ordusunu konu alan makaleler yer almaktadrr. Ayrrca, son yrllarda uluslararasl kamuoyunda haksrz yere TUrklere ydnelik asrlsrz ve mesnetsiz soykrrrm iddialannr gurUtmek igin, Ermeni meselesinin ortaya grkrgr ve sonuglarrnr belgelerle kanrtlayan makalelere de yer verilmigtir. TUrk tarihinde Onemli bir donum noktasrnt tegkil eden Qanakkale Muharebeleri ile Mondros Ategkes Anlagmast'ndan Lozan Barrg Antlagmasr'na uzanan sUreci ele alan bilimsel : ' '. :1 .: Ingilizce ve TUrkge dillerinde yayrma hazrrlanrnrg olan Uluslararasr Askeri Tarih Dergisi'nin B7'nci sayrsrnrn lngilizce baskrlarr, Komisyona Uye olan 38 Ulkeye da$rtrlmrgtrr. Aynca, Ttirk tarihi ile ilgilenenlerin bilgisine gergeklegti rilecektir. *. Or. 0g. Alb. Ahmet TET|K ' , TUrk Askeri Tarih Komisyonunca, TUrk tarihini uluslararasr alanda tanttmak amactyla hazrrlanan bu dergi, trlkemizde tarih ve askeri tarih alantnda segkin yazarlarn gon0llU katkrlarryla meydana getirilmig ve i + yazlara da dergide yer verilmigtir. Aynca, gegmigten gtinrimUze TUrk tarihgiligi ve TUrk argivlerinin tanrtrmr ile ilgili yazrlar da bu sayrda yer almaktadtr. Kurulugundan bu yana bulundu$u stratejik konumu ile bolgede barrgrn korunmasr ve devamrnda b0yUk gayretleri olan Ttirkiye Cumhuriyet Devleti ve ordusunun uluslararasr barrgr koruma ve kollama faaliyetleri kapsamrnda igtirak etti$i Kore Savagr'nr konu alan makale ile Krbrrs Barrg Harekdtr'nr belgesel olarak ortaya koyan makaleler de dergide yer almaktadtr. Ayrtca so$uk savag ddneminde TUrkiye'nin dUnya barrgrna katkrlan bir makale ile ele altnmrgtrr. TUrkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu, TUrk ga$daglagma hareketinin dnderi ATATURK'tIn akrl ve bilimi esas alan dUgUnce sistemi ile onun asker ve devlet adamlr$r yOnU de ayrr birer makale baglr$r alttnda.yer almaktadrr. + Belgegeger: 0,312-417 01'32 Devletimizin kurucusu ebedi Bagkomutan ATATURK "TaTih yazmak, tarih yapmak kadar mUhimdir. Yazan yapana sadrk kalmazsa, de$igmeyen gergek insanlt$t gagrrtacak bir h6l alrr." demektedir. Belgelere dayah tarafsrz bir bakrg agrsryla tarih yazmak son derece cinemlidir. Btiyrik ATATURK'unrbu ilkesine ba$h kahnarak kaleme alrnan makalelerle uluslararasr alanda TUrk tarihini bir nebze de qfsa tanrtabilmig isek kendimizi mutlu addedecegiz. I wwffi,