Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 2003 Yıllık Rapor I - İMB
Transkript
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 2003 Yıllık Rapor I - İMB
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TÜRK YE CUMHUR YET MERKEZ BANKASI ANON M RKET 1 Nisan 2004 tarihli H SSEDARLAR GENEL KURULU'NA sunulan 2003 YETM K NC HESAP YILI HAKKINDA BANKA MECL S ’NCE HAZIRLANAN FAAL YET RAPORU B LANÇO, KÂR VE ZARAR HESABI DENETLEME KURULU RAPORU ANKARA 2004 2003 Yıllık Rapor I Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası II 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 31 Aralık 2003 tarihinde TÜRK YE CUMHUR YET MERKEZ BANKASI BANKA MECL S BA KAN SÜREYYA SERDENGEÇT ÜYE PROF. DR. M. B LSAY KURUÇ ÜYE TUNCAY ALTAN ÜYE Z. NEVBAHAR AH N ÜYE DO AN SEV M ÜYE PROF. DR. M. LKER PARASIZ ÜYE DURMU YILMAZ PARA POL T KASI KURULU BA KAN BA KAN YARDIMCISI SÜREYYA SERDENGEÇT ÜKRÜ B NAY BA KAN YARDIMCISI PROF. DR. FAT H ÖZATAY BA KAN YARDIMCISI SEDEF AYALP BA KAN YARDIMCISI DOÇ. DR. ERDEM BA ÇI BANKA MECL S ÜYES PROF. DR. M. B LSAY KURUÇ ÜYE DOÇ. DR. GÜVEN SAK DENETLEME KURULU ÜYE M. SA M UYSAL ÜYE NECDET KAYA SEZER ÜYE YA AR EM N TAYLAN ÜYE B LAL SAN YÖNET M KOM TES BA KAN BA KAN YARDIMCISI SÜREYYA SERDENGEÇT ÜKRÜ B NAY BA KAN YARDIMCISI PROF. DR. FAT H ÖZATAY BA KAN YARDIMCISI SEDEF AYALP BA KAN YARDIMCISI DOÇ. DR. ERDEM BA ÇI 2003 Yıllık Rapor III Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası IV 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası GÜNDEM 1- Açılı , Divanın te ekkülü. 2- Toplantı tutana ının imzalanması hususunda Divana yetki verilmesi. 3- Banka Meclisi ve Denetleme Kurulunun 2003 hesap yılına ait raporlarının okunması ve görü ülmesi. 4- 2003 yılına ait bilanço, kâr ve zarar hesabının onaylanması. 5- Banka Meclisi üyelerinin ve Denetleme Kurulunun ibrası. 6- Banka Meclisi’nin 30 Nisan 2004 tarihinde bo alacak iki üyeli i için seçim yapılması. 7- Denetleme Kurulunun 30 Nisan 2004 tarihinde bo alacak iki üyeli i için; (A) sınıfı hissedarınca bir, (B-C) sınıfı hissedarlarınca bir üye seçimi. 2003 Yıllık Rapor V Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası VI 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Ç NDEK LER I. DI EKONOM K GEL MELER I.1. DÜNYA EKONOM S 1 1 I.1.1. Sanayile mi Ülkeler 2 I.1.2. Geli mekte Olan Ülkeler 5 I.1.3. Eski Merkezi Planlı Avrupa Ekonomileri ve Ba ımsız Devletler Toplulu u 6 I.1.4. Dünya Ticareti 7 I.2. ULUSLARARASI MAL P YASALAR II. TÜRK YE EKONOM S NDEK GEL MELER 8 15 GR 15 II.1. GENEL DENGE 17 II.1.1. Ekonominin Arz Yönü: Sektörel Geli meler ve thalat 22 II.1.2. Ekonominin Talep Yönü: ç Talep ve hracat 26 II.1.3. stihdam 28 II.1.4. Ücretler ve Maa lar 31 II.2. KAMU MAL YES VE Ç BORÇLANMA 33 II.2.1. Kamu Maliyesi 33 II.2.2. ç Borçlanma 39 II.3. ÖDEMELER DENGES VE DI BORÇLANMA 48 II.3.1. Ödemeler Dengesi 48 II.3.2. Cari lemler 50 II.3.3. Sermaye Hareketleri 54 II.3.4. Dı Borçlar 60 II.4. F YATLAR 63 II.4.1. Fiyatlardaki Geli meler 63 II.4.2. Tüketici Fiyatları Endeksindeki Geli meler 65 II.4.3. Toptan E ya Fiyatlarındaki Geli meler 69 III. PARA POL T KASI VE P YASALAR 75 III.1. PARA POL T KASI 75 III.1.1. Merkez Bankası Bilançosu 77 III.1.2. Para Arzları 82 2003 Yıllık Rapor VII Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası III.1.3. Kredi Geli meleri III.2. MERKEZ BANKASI 87 LEMLER 89 III.2.1. Açık Piyasa lemleri 91 III.2.2. Bankalararası Para Piyasası lemleri 94 III.2.3. Döviz ve Efektif lemleri 96 IV. MAL P YASALAR 103 IV.1. BANKACILIK SEKTÖRÜ 103 IV.1.1. Bankacılık Sektöründeki Geli meler 103 IV.1.2. Bankacılık Sektörü Bilançosu ile lgili Geli meler 105 IV.1.3. Bankacılık Sektörünün Gelir-Gider Yapısındaki Geli meler 117 IV.1.4. Yasal ve dari Düzenlemeler 119 IV.2. MENKUL KIYMET P YASALARI 123 IV.2.1. Birincil Piyasalar 124 IV.2.2. kincil Piyasalar 127 V. YÖNET M, PERSONEL VE DAR LER 137 V.1. BANKA MECL S 137 V.2. PARA POL T KASI KURULU 137 V.3. YÖNET M KOM TES 140 V.4. DENETLEME KURULU 137 V.5. KADRO VE PERSONEL DURUMU 138 V.6. E 138 T M FAAL YETLER V.7. TEKN K DONANIM ÇALI MALARI 139 V.8. N AAT VE ONARIM ÇALI MALARI TÜRK YE CUMHUR YET MERKEZ BANKASI ÖRGÜT EMASI VI. MERKEZ BANKASI B LANÇOSU VI.1. B LANÇO AÇIKLAMASI 140 141 143 143 VI.2. 2003 YILI KÂR VE ZARAR HESABI VII. YASAL VE DAR DÜZENLEMELER 154 VIII. STAT ST K TABLOLARI 211 B LANÇO KAR ILA TIRMALARI 271 GRAF KLER VIII 187 IX 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası GRAF KLER Grafik I.1.1 : Seçilmi Ülke Getiri Farkları 9 Grafik I.1.2 : Hisse Senedi Fiyat Endeksleri 10 Grafik I.1.3 : Çapraz Kurlar 10 Grafik II.1.1 : GSY H Büyümesine Katkılar 19 Grafik II.2.1 : Faiz ve Özelle tirme Hariç Kamu Dengesi ve Kamu Kesimi Borçlanma Gere i / GSMH 35 Grafik II.2.2 : Bütçe Dengeleri / GSMH 38 Grafik II.2.3 : Konsolide Bütçe ç Borç Servisi / GSMH 38 Grafik II.2.4 : ç Borç Stokunun Borçlanma Araçlarına Göre Da ılımı Grafik II.2.5 : 2003 Yılı halelerinde Ortalama Borçlanma Vadesi ve Bile ik Faiz Oranı Grafik II.2.6 Grafik II.2.7 : Net Satı Miktarı ile A ırlıklandırılmı Hazine Grafik II.3.1 : MKB Bile ik Endeksi ve Yabancıların Net Hisse Senedi halelerinde Gerçekle en Bile ik Faiz Oranı Alımı 46 56 57 : Özel Sektör Ticari Kredi Kullanımı ile Ticaret Hacmi Grafik II.3.4 44 : Yurt Dı ı Piyasalarda hraç Edilmi Türk Tahvillerinin Getiri Farkı (Baz Puan) Grafik II.3.3 44 : Nakit ç Borç Stokunun Borçlanma Araçlarına Göre Da ılımı Grafik II.3.2 40 57 : Uzun Vadeli Kredi Kullanımı ve Yatırım Harcamaları 58 Grafik II.4.1 : Mal ve Hizmet Fiyatları 65 Grafik II.4.2 : Tüfe ve Ba lıca Alt Kalemler (1999-2003) 66 Grafik II.4.3 : Tüketici Fiyatları Endeksi (1999-2003) 68 Grafik II.4.4 : TCMB Beklenti Anketi 69 Grafik II.4.5 : TEFE (1999-2003) 70 Grafik II.4.6 : TEFE ve Alt Kalemler 71 Grafik II.4.7 : Özel malat Fiyatları ve Dolar Kuru 71 Grafik II.4.8 : TCMB ktisadi Yönelim Anketi 73 Grafik III.1.1 : Para Tabanı ve Alt Kalemleri 78 2003 Yıllık Rapor IX Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Grafik III.1.2 : Para Tabanı, Net ç Varlıklar, Net Dı Varlıklar 79 Grafik III.1.3 : Açık Piyasa lemleri 81 Grafik III.1.4 : Reel Parasal Büyüklükler 83 Grafik III.1.5 : DTH / Toplam Mevduat 83 Grafik III.1.6 : Repo / Toplam TL Mevduat 84 Grafik III.1.7 : Para Tabanı Çarpanı 86 Grafik III.1.8 : Para Tabanı Çarpanının Bile enleri 86 Grafik III.1.9 : Reel Kredi Endeksi 1997=100 87 Grafik III.1.10 : Mevduat Bankaları ve KYB Kredilerinin GSY H’ya ve Grafik III.2.1 : Döviz Kurlarındaki Oynaklık Grafik III.2.2 : Döviz Kurları (ABD Doları ve Euro) 101 Grafik IV.1.1 : Kredi Hacmi 110 Grafik IV.1.2 : Kredilerin Banka Gruplarına Göre Da ılımı 110 Grafik IV.1.3 : Kredi Faiz Oranları 111 Grafik IV.1.4 : Mevduat Faiz Oranları 113 Grafik IV.1.5 : Mevduatın Ortalama Vadesi 113 Grafik IV.1.6 : Mevduatın Vadelere Göre Da ılımı 114 Grafik IV.1.7 : Bankacılık Sektörünün Yurt Dı ından Kullandı ı Mevduata Oranı 88 99 Krediler Grafik IV.1.8 115 : Bankacılık Sektörünün Bilanço çi Yabancı Para Pasif-Aktif Farkı Grafik IV.1.9 116 : Bankacılık Sektörünün Yabancı Para Net Genel Pozisyonu Grafik IV.2.1 116 : 2003 Yılında SPK Kaydına Alınan Hisse Senedi ve Menkul Kıymet Yatırım Fonu hraçları Grafik IV.2.2 123 : Kamu Kesimi Menkul Kıymet Stokunun Toplam Menkul Kıymet Stoku çindeki Payı Grafik IV.2.3 125 : MKB Hisse Senetleri Piyasası Aylık lem Hacmi ve Ulusal-100 Endeksi 129 Grafik IV.2.4 : Ulusal-100 Getiri Endeksi 132 Grafik IV.2.5 : MKB Tahvil ve Bono Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı Aylık lem Hacmi Grafik IV.2.6 : MKB Tahvil ve Bono Piyasası Repo-Ters Repo Pazarı lem Hacmi ve Payı X 133 134 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası STAT ST K TABLOLARI Tablo 1 : Ekonominin Genel Dengesi (Cari Fiyatlarla) 213 Tablo 2 : Ekonominin Genel Dengesi (1998 Fiyatlarıyla) 214 Tablo 3 : Gayri Safi Milli Hasıla (Cari Üretici Fiyatlarıyla) 215 Tablo 4 : Gayri Safi Milli Hasıla (1987 Üretici Fiyatlarıyla) 215 Tablo 5 : Sektörler tibarıyla Sabit Sermaye Yatırımları (Cari Fiyatlarla) 216 Tablo 6 : Sektörler tibarıyla Sabit Sermaye Yatırımları (1998 Fiyatlarıyla) 216 Tablo 7 : malat Sanayii Kapasite Kullanım Oranı (ISIC R3) 217 Tablo 8 : Sanayi Üretim Endeksi 217 Tablo 9 : Ba lıca Sanayi Ürünleri Üretimi 218 Tablo 10 : Enerji Dengesi (Milyon Ton Petrol E de eri Olarak “MTPE”) 219 Tablo 11 : Seçilmi Tarım Ürünleri Üretimi 220 Tablo 12 : Belediyelerce Verilen Yapı Ruhsatlarına Göre Yeni n aat 221 Tablo 13 : Belediyelerce Verilen Yapı Kullanma zin Belgelerine Göre Yeni lave veya Kısmen Biten Yapılar 221 Tablo 14 : Ula tırma Hizmetleri 222 Tablo 15 : Haberle me Hizmetleri 223 Tablo 16 : 223 Tablo 17 : malat Sanayiinde Üretimde Çalı anlar Endeksi Tablo 18 : malat Sanayiinde Üretimde Çalı ılan Saat Ba ına Nominal steyenler ve Açık ler Ücret Endeksi Tablo 19 224 224 : malat Sanayiinde Üretimde Çalı ılan Saat Ba ına Reel Ücret Endeksi 224 Tablo 20 : Dı Ülkelere Gönderilen çiler 225 Tablo 21 : Toplu 225 Tablo 22 : Grevler ve Lokavtlar 225 Tablo 23 : Fiyat Endeksleri 226 Tablo 24 : Fiyat Endeksleri (Aylık) 227 Tablo 25 : Altın Fiyatları 228 Tablo 26 : Altın Fiyatları (Aylık Ortalama) 228 2003 Yıllık Rapor Sözle meleri XI Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Tablo 27 : Konsolide Bütçe 229 Tablo 28 : letmeci K T’lerin Finansman htiyacı (Cari Fiyatlarla) 230 Tablo 29 : Fon Kaynak ve Harcamaları (Cari Fiyatlarla) 231 Tablo 30 : Konsolide Bütçe Ödenekleri, Harcama ve Gelirleri 232 Tablo 31 : ç Borç Stoku 232 Tablo 32.A : Parasal Yetkililer-Sektörel Hesaplar 234 Tablo 32.P : Parasal Yetkililer-Sektörel Hesaplar 235 Tablo 33 : Merkez Bankası-Krediler 236 Tablo 34 : Merkez Bankası-Mevduat 237 Tablo 35.A : Mevduat Bankaları-Sektörel Hesaplar 238 Tablo 35.P : Mevduat Bankaları-Sektörel Hesaplar 239 Tablo 36.A : Mevduat Bankaları-Mevduat 240 Tablo 36.B : Mevduat Bankaları-Mevduat 241 Tablo 37.A : Kalkınma ve Yatırım Bankaları-Sektörel Hesaplar 242 Tablo 37.P : Kalkınma ve Yatırım Bankaları-Sektörel Hesaplar 243 Tablo 38 : Kalkınma ve Yatırım Bankaları-Krediler 244 Tablo 39 : Mevduat Bankaları-Krediler 245 Tablo 40 : Bankacılık Sektörü-Yurt çi Kredi Hacmi 246 Tablo 41 : Parasal Sektör Analitik Bilançosu (M3Y Para Arzı ve Kar ılık Kalemleri) 247 Tablo 42 : Merkez Bankası-Analitik Bilanço 248 Tablo 43 : hraç Edilen Menkul De erler 249 Tablo 44 : Uluslararası Rezervler 249 Tablo 45 : Dı Ticaret 250 Tablo 46 : Uluslararası Standart Sanayi Sınıflamasına Göre hracat (ISIC R3) Tablo 47 251 : Uluslararası Standart Sanayi Sınıflamasına Göre thalat (ISIC R3) 252 Tablo 48 : Fasıllara Göre hracat 253 Tablo 49 : Fasıllara Göre thalat 254 Tablo 50 : Ülkelere Göre hracat 255 Tablo 51 : Ülkelere Göre thalat 256 Tablo 52 : Geni Ekonomik Kategorilere (BEC) Göre Dı Ticaret 257 Tablo 53 : Dı Ticaret Fiyat Endeksi (ISIC R3) 257 XII 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Tablo 54 : Ödemeler Dengesi 258 Tablo 55 : Ödemeler Dengesindeki Bazı Kalemlerin Ayrıntıları 259 Tablo 56 : Dı Borç Stoku 260 Tablo 57 : Dı Borç Stokunun Dönem Sonu Kurlarıyla Döviz Cinslerine Göre Da ılımı 261 Tablo 58 : Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesapları 261 Tablo 59 : Döviz Tevdiat Hesapları 262 Tablo 60 : Orta ve Uzun Vadeli Dı Borç Ödemeleri Projeksiyonu (Borçlulara Göre) 262 Tablo 61 : Yabancı Sermayeli irketlerin Sektörel Da ılımı 263 Tablo 62 : Yabancı Sermaye zinlerinin Yıllara Göre Da ılımı 264 Tablo 63 : 2003 Yılı Devlet ç Borçlanma Senetleri hale Faizleri 264 Tablo 64 : 2003 Yılı Devlet ç Borçlanma Senetleri halelerinde Satılan Miktarlar 265 Tablo 65 : 2003 Yılı Bankalararası Para Piyasası lemleri 265 Tablo 66 : 2003 Yılı Döviz ve Efektif Piyasaları lemleri 266 Tablo 67 : Reel Efektif Döviz Kuru Endeksleri 267 Tablo 68 : Sınıflarına Göre Fiili Personel Durumu 268 Tablo 69 : T.C. Merkez Bankası ube, Temsilcilik ve Bürolar 269 2003 Yıllık Rapor XIII Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası XIV 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 2003 YETM K NC HESAP YILI HAKKINDA BANKA MECL S ’NCE HAZIRLANAN FAAL YET RAPORU 2003 Yıllık Rapor XV Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası XVI 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Saygıde er Ortaklar, Merkez Bankası i lemlerini incelemeye ba lamadan önce 2003 yılındaki ekonomik geli meleri gözden geçirmekte yarar görüyoruz. Bu nedenle, incelemenize sunulan Raporda dünya ve Türkiye ekonomisindeki geli meler ayrıntılı bir biçimde ele alınmaktadır. Raporun birinci bölümünde uluslararası ekonomik geli meler de erlendirilmektedir. Dünya ekonomisinin ba lıca ülke grupları itibariyle incelendi i bu bölümde uluslararası mali piyasalardaki geli melere ve geli en piyasalara yer verilmektedir. Türkiye ekonomisinin irdelenmesine ayrılan ikinci bölümde genel denge, istihdam, kamu maliyesi, ödemeler dengesi ve enflasyona ili kin geli meler ele alınmı tır. Raporun üçüncü bölümünde, Merkez Bankası'nca uygulanan para ve kur politikaları uygulamaları anlatılmaktadır. Ayrıca, 2003 yılında Merkez Bankası bilançosu detaylı olarak de erlendirilmektedir. Raporun dördüncü bölümünde, bankacılık sektöründeki geli meler, sektörle ilgili yasal ve idari düzenlemelerin yanı sıra menkul kıymet piyasalarındaki geli meler yer almaktadır. Türkiye ve dünyadaki ekonomik geli melerin incelendi i bölümlerden sonra, Raporun be inci bölümünde Merkez Bankası'nın personel ve idari i leri hakkında bilgi verilmekte, altıncı bölümünde ise 2003 yılı Bilançosu ile Kâr ve Zarar Hesabı açıklanmaktadır. Faaliyet Raporumuzun sonunda, her zaman oldu u gibi, 2003 yılında çıkartılan ekonomik ve sosyal konularla ilgili ba lıca yasal ve idari düzenlemeler ile ülke ekonomisi hakkında istatistik tabloları içeren iki bölüm yer almaktadır. Bankamızın yetmi ikinci hesap yılı sonuçlarını gösteren 2003 yılı Bilançosu ile Kâr ve Zarar Hesabını inceleme ve onayınıza sunar, Yüksek Kurulunuzu saygı ile selamlarız. 2003 Yıllık Rapor XVII Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası XVIII 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası I DI EKONOM K GEL MELER I.1. DÜNYA EKONOM S Sanayile mi ülkeler ba ta olmak üzere dünya ekonomisinde 2001 ve 2002 yıllarında gerçekle en ekonomik durgunluk 2003 yılında sona ermi tir. Özellikle Asya ülkeleri, ABD ve ngiltere’de yüksek oranlı büyüme gerçekle mi tir. Kıta Avrupa’sında ise iç talebin zayıf seyrine ra men ihracat kaynaklı büyüme sinyalleri görülmektedir. ABD ve Japonya’da uygulanan geni leyici para ve maliye politikaları da küresel büyümeye olumlu katkı yapmı tır. Dünya ekonomisinin 2002 yılında yüzde 3’lük büyümesinin ardından 2003 yılında yüzde 3,2 oranında büyüdü ü tahmin edilmektedir (Tablo I.1.1). Genel olarak görülen canlanmaya ra men büyüme beklentisinin 2002 yılındakine yakın olması, temelde yılın ilk yarısında meydana gelen Irak sava ı ve akut solunum yetmezli i sendromu (SARS) salgını gibi geli melerin ekonomik büyümeye olumsuz etkilerinden kaynaklanmı tır. Irak sava ının getirdi i belirsizlik ortamı nedeniyle yılın ilk çeyre inde küresel durgunluk devam etmi tir. kinci çeyrekte ise sava ın sona ermesi ile belirsizlikler azalmı , ba ta petrol fiyatları olmak üzere ekonomik istikrar sa lanmı ve buna ba lı olarak güven ortamı yeniden olu mu tur. ABD’de tüketimin tetikledi i büyüme, yılın ikinci yarısında yerini yatırım kaynaklı büyümeye bırakırken, Japonya ekonomisi imalat sanayi yatırımlarının yanı sıra kom u ülkelerden artan ithalat talebinin etkisiyle beklenenden iyi bir performans göstermi tir. Geli mekte olan ülkeler ise 2003 yılında bölgeler itibarıyla farklı e ilimler göstermekle birlikte, Irak’taki sava ın sona ermesi ve ço unlukla Asya ülkelerinde görülen SARS salgınının olumsuz etkilerinin ortadan kalkmaya ba lamasıyla yılın ikinci yarısında genel olarak ekonomik istikrar sa lanmı ve büyüme gerçekle mi tir. 2003 yılında ekonomik canlanmaya paralel olarak tüketici fiyatları enflasyonunda dü ük oranda artı görülmü tür. Enflasyon oranının sanayile mi ülkelerde ortalama yüzde 1,8, geli mekte olan ülkelerde yüzde 5,9 olarak gerçekle ti i tahmin edilmektedir. Sanayile mi ülkelerde enflasyonist baskının 2003 Yıllık Rapor 1 Dünya ekonomisinin 2003 yılında yüzde 3,2 oranında büyüdü ü tahmin edilmektedir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası görülmemesi, söz konusu ülkelerin geni leyici para ve maliye politikaları daha rahat uygulamalarına imkan vermi tir. Özellikle ABD ve Japonya’nın 2003 yılı genelinde geni leyici para politikaları izledi i göze çarpmaktadır. Ayrıca, 2003 yılında ABD ve ba ta Japonya olmak üzere geli mi Asya ekonomilerinde büyük çaplı bütçe açıkları gerçekle mi tir. Söz konusu geni leyici makro ekonomik politikaların küresel büyüme üzerinde etkili oldu u dü ünülmektedir. TABLO I.1.1 DÜNYA EKONOM K GÖSTERGELER (Yıllık Yüzde De i im) ÜRET M Dünya Sanayile mi Ülkeler ABD Euro Alanı Japonya Geli mekte Olan Ülkeler Eski Merkezi Planlı Avrupa Ekonomileri ve BDT DÜNYA T CARET HACM thalat Geli mi Ülkeler Geli mekte Olan Ülkeler hracat Geli mi Ülkeler Geli mekte Olan Ülkeler TÜKET C F YATLARI Geli mi Ülkeler Geli mekte Olan Ülkeler Eski Merkezi Planlı Avrupa Ekonomileri ve BDT ALTI AYLIK L BOR FA ZLER (%) (2) ABD doları Euro Japon yeni 2001 2002 2003(1) 2,4 1,0 0,3 1,5 0,4 4,1 5,1 3,0 1,8 2,4 0,9 0,2 4,6 4,2 3,2 1,8 2,6 0,5 2,0 5,0 4,9 0,1 3,2 2,9 -0,1 1,6 2,2 6,0 2,8 5,1 -0,8 2,7 2,2 6,5 1,6 4,3 2,2 5,8 16,2 1,5 5,3 11,1 1,8 5,9 9,7 3,7 4,2 0,2 1,9 3,3 0,1 1,3 2,2 0,1 Kaynak: IMF “World Economic Outlook”, Eylül 2003. (1) IMF Tahmini. (2) Londra Bankalararası Borçlanma Oranları. I.1.1. Sanayile mi Ülkeler Sanayile mi ülkelerin 2003 yılında ortalama yüzde 1,8 oranında büyüdükleri tahmin edilmektedir. ABD, Japonya ve ngiltere bu gruptaki di er ülkelerle 2 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası kıyaslandı ında ortalamanın üzerinde büyürken, Euro Alanı ortalamanın altında bir performans göstermi tir. sizlik oranı yüksek düzeyini korurken, tüketici fiyatları sanayile mi ülkelerde genel olarak yükselmi tir. ABD ekonomisinin 2003 yılında yüzde 2,6 oranında büyüdü ü tahmin edilmektedir. Para ve maliye politikalarının deste iyle artan tüketim harcamaları, 2003 yılının özellikle bahar aylarından itibaren büyümeyi tetiklemi tir. Irak sava ı nedeniyle artan askeri harcamalar ilave bir talep yaratmı tır. ABD Merkez Bankası (FED) önderli inde faiz oranlarında gözlenen dü ü büyümede etkili bir faktör olmu tur. 2001 yılı sonunda yüzde 1,75 olan FED fonlama oranı, 2002 yılı Kasım ayı ve 2003 yılı Haziran ayındaki indirimler sonucunda yüzde 1’e gerilemi tir. ABD’de in aat harcamaları Kasım ayına kadar olan son be ayda sürekli artı göstermi ve söz konusu ayda yıllık 934,5 milyar ABD dolarına ula arak rekor seviyeye ula mı tır. n aat harcamalarındaki bu artı yakla ık son kırk yılın en dü ük düzeylerinde bulunan ipotek faizlerinden kaynaklanmı tır. Sanayi üretimi ise 2003 yılında yüzde 2,3 oranında artmı tır. Bu dönemde i sizlik ve enflasyon oranlarında gerileme görülmü tür. Yılın özellikle ikinci yarısında dü me e ilimine giren i sizlik oranı Aralık ayı itibarıyla yüzde 5,7 olmu tur. Yıllık tüketici fiyatları enflasyonu ise yüzde 1,9 olarak gerçekle mi tir. Di er taraftan, gerek vergi indirimleri, gerekse sava nedeniyle artan askeri harcamalar bütçe açı ının önemli ölçüde geni lemesine yol açmı tır. ABD toplam dı borç stoku Eylül ayı itibarıyla 6,5 trilyon ABD doları olmu , bunun 1,4 trilyon ABD doları Genel Hükümet borcu olarak açıklanmı tır. Dı ticaret açı ının büyümesine paralel olarak cari i lemler açı ında 2003 yılında geni leme olmu tur. Yılın ikinci yarısında verimlilikte görülen iyile me ileriye yönelik yatırım kaynaklı büyüme beklentilerini destelemektedir. Euro Alanı büyümesi 2003 yılında dünya ortalamasının gerisinde kalmı tır. Bölgenin söz konusu dönemde yüzde 0,5 oranında büyüdü ü tahmin edilmektedir. Ekonomik durgunluk yılın ilk yarısında devam etmi , yılın üçüncü çeyre inde ise yüzde 0,3 oranında büyüme gerçekle mi tir. GSY H’nin kompozisyonu incelendi inde, büyümenin temelde dı talepteki artı tan kaynaklandı ı görülmektedir. Euro Alanı tüketici fiyatları enflasyonu 2003 yılında yüzde 2 olarak gerçekle mi tir. ABD kaynaklı dı talep artı ına ra men Eurodaki de erlenme 2003 yılında dı ticaret ve cari i lemler fazlasını olumsuz etkilemi tir. Arz açısından bakıldı ında, gerek sanayi üretimi, gerekse hizmetler sektörü büyüme oranı üçüncü çeyrekte dü ük oranda olmakla birlikte hızlanmı tır. Aralık ayı göstergeleri Euro Alanı’nda imalat sanayi büyüme e iliminin yılın son aylarında hızlandı ını göstermektedir. Ülkeler bazında bakıldı ında imalat sanayi büyüme e iliminin özellikle Almanya’da yılın son aylarında hızlandı ı görülmektedir. 2003 Yıllık Rapor 3 2003 yılında ABD ekonomisinde gerçekle en büyüme, temelde tüketim harcamalarındaki artı tan kaynaklanmı tır. Euro Alanı’nda 2003 yılında büyümenin temel kayna ı, özellikle ABD ekonomisinin büyümesi sonucu artan dı talep olmu tur. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası sizli in yüksek olması özel tüketim talebini yılın üçüncü çeyre inde de sınırlamı tır. Özel tüketim harcamalarının ve sabit sermaye yatırımlarının azalmasının etkisiyle Almanya GSY H’si ilk tahminlere göre 2003 yılında yüzde 0,1 oranında daralmı tır. Ayrıca, i sizlik oranı Almanya’da Aralık ayında yüzde 10,4 olmu tur. Tüketici fiyatları ise 2003 yılında 2002 yılı sonuna göre yüzde 1,1 oranında artmı tır. sizlik oranı Fransa’da Aralık ayı itibarıyla yüzde 9,7 olarak gerçekle mi tir. Söz konusu ülkede GSY H üçüncü çeyrekte yüzde 0,4 oranında büyümesine ra men ilk üç çeyrekteki kümülatif büyüme yüzde 0 olmu tur. 2003 yılı tüketici fiyatları enflasyonu Fransa’da yüzde 2,2 olmu tur. ngiltere’de ise Kıta Avrupa’sının aksine 2003 yılı boyunca yüksek büyüme oranları gerçekle mi , 2002 yılına göre yıllık GSY H büyümesi yüzde 2,1 olmu tur. Büyüme temelde özel ve kamu tüketim harcamalarındaki artı tan kaynaklanmı , enflasyon ve i sizlik oranı ise di er sanayile mi ülkelere kıyasla dü ük kalmı tır. sizlik oranı Kasım ayı itibarıyla yüzde 4,9 olmu tur. sizli in azalmasında kamu harcamalarındaki artı ın kamu hizmetleri istihdamını artırması etkili olmu tur. Di er taraftan, imalat sanayiindeki büyüme e ilimi Aralık ayında son dört yılın en yüksek seviyesinde gerçekle mi tir. ngiliz sterlininin ABD dolarına kar ı de erlenmi olması 2003 yılında dı ticaret açı ının geni lemesine yol açmı tır. Büyüme sonucu olu abilecek enflasyonist baskıları engellemek amacıyla ngiltere Merkez Bankası 6 Kasım 2003 tarihinde faiz oranlarını yüzde 3,75’e yükseltmi tir. Japonya’da GSY H büyümesi 2003 yılında hızlanmı tır. Japonya’nın bu dönemde yüzde 2 oranında büyüdü ü tahmin edilmektedir. Söz konusu büyüme büyük ölçüde geni leyici para politikası sonucu artan iç ve dı talepten kaynaklanmı tır. ç talep artı ına özel yatırım harcamaları e lik etmi , kamu yatırım harcamalarında ise bütçe dengesini iyile tirme kaygıları nedeniyle gerileme görülmü tür. Artan dünya ticaret hacmi ve buna paralel olarak bölge ülkelerinin ithalat talebindeki yükselme Japonya ihracat performansının temel belirleyicileri olmu tur. Japonya’nın dı ticaret fazlası 2003 yılında 104 milyar ABD doları olmu tur. Asya ülkelerinde görülen SARS hastalı ı nedeniyle Japonya vatanda larının yurt dı ına yaptı ı seyahatler azalmı , böylece azalan hizmet giderleri Japonya’nın cari i lemler fazlasına olumlu yansımı tır. Japonya cari i lemler fazlası Temmuz-Kasım döneminde sürekli artmı tır. Japonya’nın uluslararası rezervleri 2002 yılına göre 204 milyar ABD doları artarak 2003 yılında 674 milyar ABD dolarına ula mı tır. malat sanayi büyüme e ilimi Euro Alanı ve ngiltere’de oldu u gibi Japonya’da da Aralık ayında hızlanmı tır. 4 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası I.1.2. Geli mekte Olan Ülkeler Geli mekte olan ülkeler 2003 yılında bölgeler itibarıyla farklı e ilimler göstermi tir. Yılın ilk çeyre inde Irak’ta meydana gelen sava ve ikinci çeyrekte ba ta Do u Asya ülkelerini tehdit eden SARS salgını, bu dönemde, öncelikle söz konusu bölge ülkelerini olumsuz etkilemi tir. Yılın ikinci yarısında ise, gerek sava ın sona ermesi, gerekse SARS hastalı ının kontrol altına alınması ile birlikte geli mekte olan ülkelerde genel olarak ekonomik istikrar sa lanmı ve büyüme görülmü tür (Tablo I.1.2). TABLO I.1.2 REEL GSY H VE ENFLASYON (Yıllık Yüzde De i im) GSY H 2002 2003(1) Geli mekte Olan Ülkeler AB' ye Aday Ülkeler Orta Do u Asya Latin Amerika Afrika 4,6 4,3 4,8 6,4 -0,1 3,1 5,0 3,9 5,1 6,4 1,1 3,7 TÜFE 2002 2003(1) 5,3 15,8 15,7 2,0 8,7 9,3 5,9 10,1 13,5 2,5 10,9 10,6 Kaynak: IMF "World Economic Outlook", Eylül 2003. (1) IMF Tahmini. Asya ülkelerinde yılın ikinci çeyre inde görülen SARS vakaları nedeniyle ekonomik büyüme yava lamı , ancak izleyen dönemde ABD kaynaklı dı talep artı ı ile Çin ba ta olmak üzere bölge içi ticaret hacmindeki artı neticesinde bölge ülkelerindeki canlanma hızlanmı tır. 2002 yılında yüzde 8 oranında büyüyen Çin ekonomisi 2003 yılında yüzde 9,1 oranında büyümü tür. SARS vakalarının en sık görüldü ü söz konusu ülkede büyüme yılın ikinci çeyre inde yava lamı , yılın ikinci yarısından itibaren ise yatırımlarda ve tüketim talebindeki artı sonucu büyüme tekrar hızlanmı tır. Özellikle yabancı irketlerin ucuz i gücü ve geni pazar olanakları nedeniyle ülkeye yaptıkları do rudan yatırımlar büyümede önemli bir etken olmu tur. Çin’de 2003 yılında toplam 53,5 milyar ABD doları do rudan yabancı yatırım yapılmı tır. Di er taraftan, Çin döviz rezervleri 2003 yılında 116,8 milyar ABD doları artarak 403,2 milyar ABD dolarına ula mı tır. Çin dı ındaki di er Asya ülkelerinde de genellikle yüksek büyüme oranları kaydedilmi tir. Geli mekte olan Asya ülkelerinin 2003 yılında ortalama yüzde 6,4 oranında büyüdü ü tahmin edilmektedir. 2003 Yıllık Rapor 5 SARS hastalı ının ortaya çıkması yılın ilk yarısında Asya ekonomilerini olumsuz etkilemi , yılın ikinci yarısında ise yüksek büyüme oranları görülmü tür. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Latin Amerika ülkelerinden Arjantin’de yüksek büyüme, Brezilya ve Meksika’da ise göreli olarak daha dü ük büyüme oranları gerçekle mi tir. 2002 yılında yüzde 11 daralan Arjantin GSY H’sinin 2003 yılında yüzde 5,5 oranında arttı ı tahmin edilmektedir. Büyüme ihracat kaynaklı olarak ba lamı , daha sonra iç talepte canlanma görülmü tür. 2003 yılında sanayi üretimi yüzde 16 artmı , yıllık tüketici fiyatları enflasyonu yüzde 3,7 olmu tur. Meksika ve Brezilya’nın ise 2003 yılında yüzde 1,5 oranında büyüdü ü tahmin edilmektedir. Petrol dı ı ihracatının yüzde 90’ını ABD ile gerçekle tirmesi, dolayısıyla ABD ekonomisine olan ba ımlılı ı nedeniyle Meksika’daki canlanma özellikle imalat sanayi ihracatı kaynaklı olmu tur. hracatın ithalata kıyasla daha hızlı artması sonucu dı ticaret açı ı yüzde 29 oranında gerilemi tir. Meksika’da yıllık tüketici fiyatları enflasyonu, uygulanan sıkı para ve maliye politikası sonucunda yüzde 4 olarak gerçekle mi tir. Brezilya’nın da ihracatı benzer ekilde artmı , ithalatı ise iç talepteki durgunluk nedeniyle dü ük kalmı tır. Böylece 2003 yılında dı ticaret fazlası 2002 yılına göre yüzde 89 oranında artmı , buna ba lı olarak cari i lemler 4,1 milyar ABD doları fazla vermi tir. Brezilya’nın yıllık enflasyon oranı 2002 yılında yüzde 12,5’ten 2003 yılında yüzde 9,3’e gerilemi tir. Ancak gerçekle en enflasyon, yüzde 8,5 olan yıl sonu hedefinin üzerinde çıkmı tır. Meksika ve Brezilya’nın ihracat performanslarında ABD dı ında Arjantin ve Çin’deki büyüme ve ithalat talebinin de etkisi olmu tur. Venezuela’da ise, siyasi geli meler ile fiyat ve döviz kurlarında uygulanmaya ba lanan korumacı politikalar neticesinde yatırımların dü mesi, sermaye çıkı ı ve ülkede meydana gelen grevler, 2002’den sonra 2003’te de yüksek oranda daralmaya yol açmı tır. Ülkede 2002 yılında yüzde 31,2 oranında artan tüketici fiyatları 2003 yılında yüzde 27,1 oranında artı kaydetmi tir. Türkiye dı ındaki Orta Do u ülkelerinde, OPEC üyesi ülkelerin sava ın hemen öncesinde petrol üretim kotalarını artırması ve petrol fiyatlarındaki artı , büyümede belirleyici unsurlar olmu tur. Irak’taki sava ın kısa sürede sona ermesi bölge ekonomilerinde sava ın olumsuz etkisini sınırlayan bir di er etmendir. Irak sava ı yılın ilk yarısında bölge ülkelerindeki turizmi olumsuz etkilemi , yılın ikinci yarısından itibaren bu etki zayıflamı tır. Türkiye dahil Orta Do u ülkelerinin 2003 yılında ortalama yüzde 5,1 oranında büyüdü ü tahmin edilmektedir. I.1.3. Eski Merkezi Planlı Avrupa Ekonomileri ve Ba ımsız Devletler Toplulu u Orta ve Do u Avrupa ülkeleri ile Ba ımsız Devletler Toplulu u ülkelerinde genellikle yüksek oranlı büyüme görülmü tür. Özellikle Rusya’da petrol üretimi ve fiyatlarındaki artı a ba lı olarak petrol ve ba lı sektörler kaynaklı bir büyüme 6 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası görülmü , ayrıca artan reel ücretler tüketim harcamalarında artı ı beraberinde getirmi tir. Rusya’nın 2003 yılında yüzde 6 büyüdü ü tahmin edilmekle birlikte, üretim maliyetleri ve tüketim harcamalarındaki artı sonucu enflasyonist baskının 2003 yılında da devam etti i görülmektedir. AB’ye aday ülkelerde ise bu dönemde genellikle ihracata ve özel tüketim artı ına ba lı canlanma görülmü tür. Söz konusu ülkelere yapılan yabancı do rudan yatırımlar yüksek düzeyini 2003 yılında da korumu tur. Bölgenin önemli ekonomilerinden olan Çek Cumhuriyeti’nin 2003 yılında AB’ye aday ülkeler ortalamasının altında büyüdü ü tahmin edilmektedir. Büyümenin kayna ı, devlet harcamalarının artması ve yıl sonuna do ru görülen hane halkı kredi talebi hacmindeki artı ın yarattı ı yüksek özel tüketim harcamaları olmu tur. Polonya’nın 2003 yılında yüzde 2,9 oranında büyüdü ü tahmin edilmektedir. Yüksek yatırım harcamaları, kurda son iki yıldır süregelen de er kaybının belirleyici oldu u ihracat artı ı ve Euro Alanı’nda görülmeye ba lanan canlanma söz konusu büyümede etkili olmu tur. Ancak, geni bütçe açıkları ve Euro Alanı’ndaki geli melere kar ı esnek bir ekonomik yapının bulunmayı ı önemli risk faktörleri olarak görülmektedir. Macaristan ekonomisinin 2003 yılında yüzde 3 oranında büyüdü ü tahmin edilmektedir. Macaristan GSY H’sinde yılın ilk yarısında görülen durgunluktan sonra üçüncü çeyrekte yüzde 2,9’luk büyüme olmu tur. Dı ticaret açı ında bu dönemde geni leme olmu tur. Özel tüketimi sınırlayan yüksek vergi oranları ve forintin de erindeki dü ü e kar ılık yükseltilen faiz oranları 2003 yılında büyümeyi yava latan geli meler olarak öne çıkmı tır. I.1.4. Dünya Ticareti 2002 yılında yüzde 3,2 oranında artan dünya mal ve hizmet ticaret hacminin 2003 yılında yüzde 2,9 oranında büyüdü ü tahmin edilmektedir. Son iki yılda dünya ticaret hacmi geçmi yirmi yıllık ortalamasının altında bir büyüme performansı göstermi tir. Geli mekte olan ülkelerin toplam ticaret hacmi geli mi ülkelere göre daha fazla artı göstermi tir. Geli mi ülkelerde 2003 yılında toplam ihracat ve ithalat hacminin 2002 yılına göre sırasıyla yüzde 1,6 ve 2,8 oranında arttı ı tahmin edilirken, söz konusu oranın geli mekte olan ülkeler için sırasıyla yüzde 4,3 ve yüzde 5,1 olarak gerçekle ti i öngörülmektedir. Geli mi ülkelerin toplam mal ve 2003 Yıllık Rapor 7 Geli mekte olan ülkelerin toplam ticaret hacminin geli mi ülkelere göre daha fazla artı gösterdi i görülmektedir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası hizmet ticaret hacmi büyümesinin sınırlı olmasının en önemli belirleyicisi, Euro Alanı ve ABD’nin ihracat ve ithalat hacimlerinde gerçekle en sınırlı artı olmu tur. Geli mekte olan ülkelerin toplam mal ve hizmet ticaretinde görülen artı ta, Asya ve Afrika ülkelerindeki büyüme etkili olmu tur. Geli mekte olan ülkeleri yakından ilgilendiren ve son yedi yıldır dü ü e iliminde olan, ço unlu unu gıda, ham madde ve metallerin olu turdu u petrol dı ı mallar dünya fiyatları 2003 yılında yükselmi tir. Di er taraftan, geli mi ülkelerin ihraç etti i imalat sanayi ürünleri fiyatlarında da 2002 yılına göre yüksek oranlı artı göze çarpmaktadır. 2003 yılında ham petrol fiyatlarının dalgalı, ancak yükselme yönlü bir e ilim sergiledi i gözlenmi tir. Ham petrol fiyatları bir önceki seneye göre ABD doları bazında ortalama yüzde 14,2 oranında artmı tır. Yılın ilk çeyre inde Irak sava ına ili kin endi eler, OECD ülkelerindeki ham petrol stoklarının tarihinin en dü ük seviyelerinde seyretmesi ve Venezuela’daki grevin yol açtı ı üretim açı ı nedenleriyle yüksek seyir izleyen ham petrol fiyatları, yılın ikinci çeyre inde gerek Irak sava ının kısa sürede sonuçlanması, gerekse mevsimsel olarak talebin daralması sonucu dü mü tür. Yılın sonuna do ru ise OPEC’in üretim kotalarını dü ürme kararı alması ve a ır kı artlarının etkisiyle ham petrol fiyatları yeniden yükselmi tir. I.2. ULUSLARARASI MAL P YASALAR Geli mi finansal merkezlerdeki dü ük faiz politikaları 2003 yılında dünya finansal sistemine damgasını vurmu tur. Geli mi finansal merkezlerdeki dü ük faiz politikaları 2003 yılında dünya finansal sistemine damgasını vurmu tur. Dü ük faizler, a ırı küresel likidite ve dü ük enflasyon, uluslararası yatırımcıları riski ve getirisi yüksek olan geli mekte olan piyasa menkul kıymetlerine do ru yönlendirmi tir. Bunun sonucunda geli mi ve geli mekte olan piyasalar arasındaki getiri farkları daralmı tır. Ayrıca, geli mekte olan piyasalara uluslararası yatırımcıların a ırı talep göstermesi, bu ülkelerin 2003 yılı finansman hedeflerine daha dü ük maliyetlerle ula malarını sa lamı tır. Uluslararası kredilendirme kurulu ları tarafından geli mekte olan piyasalara verilen kredi not ortalamasının yükselmesi uluslararası yatırımcıları söz konusu piyasalara yönelten bir ba ka etken olmu tur. Geli mekte olan piyasaların ABD devlet ka ıtlarına göre getirisini ölçen EMBI+ endeksi, tarihinin en dü ük seviyesinde gerçekle mi tir (Grafik I.1.1). 8 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası SEÇ LM GRAF K I.1.1 ÜLKE GET R FARKLARI (baz puan) Meksika, Rusya Brezilya 1600 500 1400 400 1200 1000 300 800 200 600 100 400 200 Brezilya Meksika 12:2003 11:2003 10:2003 09:2003 08:2003 07:2003 06:2003 05:2003 04:2003 04:2003 03:2003 01:2003 01:2003 0 Rusya Kaynak: JPMorgan. 2002 yılında son be yılın en büyük dü ü ünü ya ayan geli mi ülkeler hisse senedi piyasaları, 2003 yılında irket kazançlarının artması ve bilançolarının güçlenmesi sonucu yıl genelinde yükselme e iliminde olmu tur (Grafik I.1.2). Geli mekte olan ülkeler hisse senedi fiyat endeksi de söz konusu e ilimi yansıtmı tır. Ana finansal merkezlerindeki bankaların bilanço yapıları 2003 yılında iyile mi tir. 2001 ve 2002’deki durgun ekonomik ortamın Avrupa’daki bankacılık sektörü üzerinde yarattı ı olumsuz etkiler, söz konusu bankaların maliyet dü ürücü politikalar izlemesi ve kredi taleplerindeki artı sayesinde a ılmı tır. 2003 Yıllık Rapor 9 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası GRAF K I.1.2 H SSE SENED F YAT ENDEKSLER 11:2003 09:2003 07:2003 07:2002 05:2003 70 03:2003 80 120 01:2003 90 140 11:2002 100 160 09:2002 110 180 05:2002 120 200 03:2002 130 220 01:2002 240 Kaynak: JPMorgan. Döviz piyasaları incelendi inde, ABD dolarının belli ba lı para birimleri kar ısında de er kaybetti i görülmektedir (Grafik I.1.3). ABD Merkez Bankası FED’in ekonomiyi canlandırmak için faiz oranlarını dü ük seviyelerde tutması ve Avrupa Merkez Bankası’nın söz konusu dü ük faiz politikasına cevap vermemesi sonucu, ABD doları Euro kar ısında ortalama olarak yüzde 19,7 oranında de er kaybetmi tir. ABD ekonomisinin enflasyonist baskı olmadan canlanma e ilimine girmesi ve cari i lemler dengesinin rekor seviyelerde açık vermesi, yıl boyunca dü ük faiz politikasının devamını sa layan önemli etkenler olmu tur. GRAF K I.1.3 ÇAPRAZ KURLAR 0,010 1,8 1,6 0,009 1,4 1,2 0,008 1 11:2003 09:2003 07:2003 05:2003 03:2003 01:2003 11:2002 09:2002 07:2002 05:2002 0,8 03:2002 0,007 01:2002 ABD ekonomisinin enflasyonist baskı olmadan canlanma e ilimine girmesi, yıl boyunca dü ük faiz politikasının devamını sa layan önemli etken olmu tur. Kaynak: TCMB. 10 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO I.2.1 F NANSAL HESAPLAR (1) (Milyar ABD doları) Geli mekte Olan Ülkeler Net Sermaye Akımları Özel Resmi Rezerv Varlıklar (3) Afrika Net Sermaye Akımları Özel Resmi Rezerv Varlıklar (3) Geli mekte Olan Asya Net Sermaye Akımları Özel Resmi Rezerv Varlıklar (3) Orta Do u ve Türkiye Net Sermaye Akımları Özel Resmi Rezerv Varlıklar (3) Batı Yarım Küre Net Sermaye Akımları Özel Resmi Rezerv Varlıklar (3) AB' ye Aday Ülkeler Net Sermaye Akımları Özel Resmi Rezerv Varlıklar (3) 2000 2001 2002 2003(2) -37,4 23,9 22,9 1,0 -61,3 -7,8 5,3 0,2 5,1 -13,1 -20,0 -2,5 -14,2 11,7 -17,5 -51,8 -23,9 -18,3 -5,6 -27,9 42,3 45,1 55,3 -10,2 -2,8 -18,5 5,2 9,0 -3,8 -23,7 -9,8 72,5 29,1 43,4 -82,3 -3,9 8,7 5,2 3,5 -12,6 -27,7 34,2 28,3 5,9 -61,9 -32,6 -23,6 -34,2 10,6 -9,0 54,3 53,2 29,8 23,4 1,1 -7,4 10,4 16,0 -5,6 -17,8 -69,7 63,0 38,7 24,3 -132,7 1,3 8,5 5,0 3,5 -7,2 -68,2 44,7 39,0 5,7 -112,9 -22,4 -11,6 -13,2 1,6 -10,8 19,6 21,4 7,8 13,6 -1,8 -1,6 23,7 25,6 -1,9 -25,4 -77,5 108,8 82,8 26,0 -186,3 -0,9 12,9 8,1 4,8 -13,8 -52,2 68,4 60,9 7,5 -120,6 -36,4 -13,5 -14,5 1,0 -22,9 12,0 41,0 28,3 12,7 -29,0 -1,3 28,5 31,2 -2,7 -29,8 Kaynak: IMF "World Economic Outlook", Eylül 2003. (1) Ülkemizde de uygulanan IMF Ödemeler Dengesi El Kitabı (1993) standart sunumuna göre hazırlanmı tır. (2) IMF Tahmini. (3) (–) i areti artı ı göstermektedir. 2003 yılında geli mekte olan ülkelerde portföy yatırımı kaynaklı sermaye çıkı ı gözlenirken, Asya ülkeleri ba ta olmak üzere do rudan yabancı yatırım kaynaklı sermaye giri i olmu tur. Sermaye giri lerinin önemli bölümü özel kesim kaynaklı olurken, resmi sermaye giri i sınırlı düzeyde kalmı tır (Tablo I.2.1). Bu çerçevede geli mekte olan ülkelerin toplam rezervlerinin 186 milyar ABD doları artı gösterdi i tahmin edilmektedir. 2003 Yıllık Rapor 11 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO I.2.2 DO RUDAN YABANCI YATIRIMLAR (Milyar ABD doları) TOPLAM GEL M EKONOM LER Avrupa Birli i Fransa Almanya ngiltere Avustralya Kanada Japonya Amerika Birle ik Devletleri GEL MEKTE OLAN EKONOM LER Afrika Latin Amerika ve Karayipler Arjantin Brezilya ili Meksika Asya ve Pasifik Çin(2) Hong Kong AB' ye Aday Ülkeler ve Rusya Çek Cumhuriyeti Polonya Rusya 2001 2002 2003(1) 823,8 589,4 389,4 55,2 33,9 62,0 4,0 28,8 6,2 144,0 209,4 18,8 83,7 3,2 22,5 4,5 25,3 106,9 46,8 23,8 25,0 5,6 5,7 2,5 651,2 460,3 374,4 51,5 38,0 24,9 14,0 20,6 9,3 30,0 162,1 11,0 56,0 1,0 16,6 1,6 13,6 95,1 52,7 13,7 28,7 9,3 4,1 2,4 653,1 467,0 341,8 36,4 36,3 23,9 10,0 11,1 7,5 86,6 155,7 14,4 42,3 -0,3 9,1 3,1 10,4 99,0 53,5 14,3 30,3 5,6 4,1 5,2 Kaynak: UNCTAD. (1) UNCTAD tahmini. 2003 tahminleri 109 ülke için mevcut aylık veya üç aylık verilerin yıllıklandırılması suretiyle yapılmı tır. (2) Çin Ticaret Bakanlı ı tarafından açıklanan 2003 yılı verisidir. 2003 yılında dünyada toplam do rudan yabancı yatırımlar 653 milyar ABD doları olarak gerçekle mi tir. 2003 yılında dünyada toplam do rudan yabancı yatırımlar, bir önceki seneye göre de i memi , 653 milyar ABD doları olarak gerçekle mi tir (Tablo I.2.2). 2002 ve 2003 yıllarındaki do rudan yabancı yatırımlar, 2000 ve 2001 yıllarındaki gerçekle melerin (sırasıyla 1,4 trilyon ve 824 milyar ABD doları) gerisinde kalmı tır Geli mekte olan ülkelere 2003 yılında yönelen do rudan yabancı yatırımların 2002 yılına göre dü ü gösterdi i tahmin edilmektedir. Bu dü ü teki en büyük etkenin Latin Amerika ülkelerine olan do rudan yatırımların yüzde 24,4 oranında azalması oldu u göze çarpmaktadır. 12 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 2003 yılında Asya ülkelerine yapılan do rudan yabancı yatırımların dünya geneli içindeki payı artmı tır. Do rudan yabancı yatırımların söz konusu ülkelerde 2002 yılına göre artı kaydetti i tahmin edilmektedir. Çin’e yapılan do rudan yatırımlar, 2003 yılında tarihi de eri olan 53,5 milyar ABD dolarına ula mı tır. Bölgedeki yüksek oranlı büyüme, dü ük i çilik maliyetleri, bölgedeki geni pazar olanakları ve çok uluslu irketlerin harcamalarındaki büyüme, söz konusu ülkelere olan do rudan yabancı yatırımları arttıran faktörler olmu tur. 2003 Yıllık Rapor 13 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 14 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası II TÜRK YE EKONOM S NDEK GEL MELER GR 2001 yılındaki ekonomik daralmanın ardından Türkiye ekonomisi, 2002 yılında yeniden büyüme sürecine girmi tir. 2002 yılının ikinci yarısında ya anan siyasi belirsizlikler ve Kasım ayında gerçekle en erken seçime ra men, büyüme hızı beklentilerin oldukça üstüne çıkarak yüzde 7,8’e ula mı , tüketici fiyatları artı hızı ise yıl sonu hedefinin altında gerçekle erek yüzde 29,7’ye gerilemi tir. Ya anan siyasi belirsizli in ekonomik programın kararlılıkla uygulanmasında ekonomik bir kesintiye yol açmaması ve fiyat istikrarı odaklı para politikası uygulamasına devam edilmesi, enflasyonda önemli ölçüde bir gerilemeyi ve di er olumlu makroekonomik geli meleri beraberinde getirmi tir. 2003 yılı ekonomik programının temel amaçları enflasyonla mücadele, borç yükünün azaltılması ve sürdürülebilir hızlı büyüme olarak belirlenmi tir. Bu çerçevede büyüme hızı yüzde 5 olarak öngörülmü , yıl sonu enflasyon hedefi ise yüzde 20 olarak saptanmı tır. Yeni kurulan Hükümetin göreve ba lamasının ardından iç siyasi belirsizli in bir ölçüde azalmasına kar ın, 2003 yılının Mart ayında Irak operasyonuna ili kin belirsizlikler ve Hükümetin ekonomi politikalarına ili kin tereddütler finansal piyasalarda dalgalanmaya yol açmı tır. Bu dönemde, olumsuz dı geli melere ba lı olarak yükselen uluslararası ham petrol fiyatları ve Türk lirasının de er kaybetmesi maliyetleri artırmı tır. Bu geli melerin sonucunda, 2003 yılının ubat-Nisan döneminde tarım ve gıda fiyatlarındaki mevsimsel etkileri de a an hızlanma, aylık enflasyon oranlarında beklentilerin üzerinde artı a neden olmu tur. Nisan ayında Irak operasyonunun sona ermesi, bütçe performansındaki olumlu geli meler, Uluslararası Para Fonu ile yürütülen dördüncü gözden geçirmenin tamamlanması ve ya anan dı sal okun uzun dönemde enflasyondaki dü ü e ilimini etkilemeyece i öngörüsü, piyasalardaki belirsizlikleri önemli ölçüde azaltmı tır. Temel politika aracı olan kısa vadeli faiz oranlarını, enflasyonu etkileyen de i kenlerin gelecek dönemlerdeki olası hareketlerini çe itli senaryolar çerçevesinde analiz ederek belirleyen Merkez Bankası, faiz oranlarını Nisan ayından itibaren altı kez indirmi tir. Ekonomik programın uzun vadeli bir bakı 2003 Yıllık Rapor 15 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası açısıyla ve kararlılıkla uygulanmaya devam edilece i, mali disiplin ve yapısal reformlardan sapma olmayaca ı gözlemiyle hareket ederek, Ocak ayında yüzde 44 seviyesinde bulunan gecelik borçlanma faiz oranı, Nisan-Ekim döneminde a amalı olarak azaltılarak yüzde 26 seviyesine çekilmi tir. Büyük ölçüde Irak Sava ı kaynaklı belirsizliklerin ortadan kalkarak güven ortamının yeniden olu masının olumlu etkileri, Nisan ayından itibaren iç borçlanma faiz oranları, döviz kurları ve enflasyon bekleyi leri üzerinde belirgin bir ekilde gözlenmi tir. Mart ayında yüzde 59,9’a ula an Hazine iç borçlanma faiz oranları yıl sonunda yüzde 27,9’a gerilemi , Türk lirası döviz kuru sepeti (1 ABD doları + 0,77 Euro) kar ısında yıl sonu itibariyla yüzde 7 de er kazanmı tır. Yılın ilk be aylık döneminde yıl sonu hedefiyle uyumlu patikanın üzerinde yükselen tüketici fiyatları enflasyonu ise Haziran ayından itibaren hedefe hızla yakla maya ba lamı ve 2002 yılının ardından 2003 yılında da hedefin altında gerçekle mi tir. Tüketici fiyatları enflasyonu yüzde 20 olan hedefin 1,6 puan altında kalarak, 2003 yılı sonunda yüzde 18,4’e gerilemi tir. 2002 yılında yüzde 30,8 olan toptan e ya fiyatları enflasyonu ise 2003 yılı sonunda yüzde 13,9’a gerilemi tir. Enflasyondaki dü ü te birçok faktör rol oynamı tır. Bu faktörler, Türk lirasının yabancı paralar kar ısında de er kazanması, reel ücretlerdeki gerileme ve verimlilik artı ları sonucunda maliyet ko ullarında meydana gelen iyile me, gıda ve tarım fiyatlarında görülen yava lama, kamu kesiminde enflasyon hedefiyle büyük ölçüde uyumlu fiyatlama politikası izlenmesi ve iç talep baskısının olmayı ı olarak sıralanabilir. Öncelikle enflasyon hedefine yönelik olarak uygulanan tutarlı para politikaları ve mali disiplin, güven ortamının olu masına katkıda bulunarak borçlanmanın sürdürülebilirli ine ili kin kaygıları azaltmı ve enflasyon beklentilerini dü ürmü tür. Bu geli meler faizlerin dü mesine, Türk lirasının güçlenmesine katkıda bulunmu , dolayısıyla enflasyonla mücadeleye maliyetler yönünden destek sa lamı tır. Mali ve parasal disiplin, aynı zamanda iç talebin kontrolsüz bir ekilde canlanmasına izin vermeyerek, enflasyon üzerinde talep yönlü bir baskı olu masını önlemi tir. Gerek 2003 yılında olu an olumlu ko ulların gerçekle mesine zemin hazırlayan, gerekse enflasyondaki dü ü e destek veren bütün bu geli meler, para ve maliye politikalarının ekonomik programın temel amaçlarıyla uyumlu bir ekilde yürütülmesi ve belirsizliklerin azalmasının bir ürünü olarak ortaya 16 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası çıkmı tır. 2002 yılında IMF tanımlı toplam kamu kesimi faiz dı ı fazlasının GSMH’ye oranı yüzde 4,3 olarak gerçekle mi tir. 2003 yılında izlenen sıkı maliye politikaları çerçevesinde bu oranın yüzde 6,5 olması hedeflenmi tir. Ayrıca, 2003 yılı sonunda IMF ile yürütülmekte olan program çerçevesinde belirlenen parasal performans kriteri ve gösterge niteli indeki tüm hedeflere ula ılmı tır. Dı ve iç siyasi belirsizliklerin azalması ve uygulanan sıkı para ve maliye politikaları sonucunda finansal piyasalarda istikrarın sa lanması, 2003 yılı programında öngörülen ekonomik büyüme hızına ula ılmasına elveri li bir zemin hazırlamı tır. lk dokuz aylık döneme ili kin verilere göre, reel GSMH yüzde 5,2, reel GSY H ise yüzde 5,4 oranında artmı tır. Finansal piyasalardaki olumlu geli meler tüketici ve yatırımcı güvenine yansıyarak özel tüketim ve yatırım harcamalarının artmasını sa lamı tır. Stok birikimi 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde büyümeye pozitif katkı sa larken, net ihracat bile eninin ve uygulanan sıkı maliye politikaları sonucunda kamu harcamalarının büyümeye katkısı negatif olmu tur. ki yıl ardarda ya anan yüksek hızlı büyümeye kar ın i gücü piyasalarında ya anan olumsuz geli meler, 2003 yılında devam etmi tir. 2003 yılının üçüncü üç aylık döneminde i sizlik oranı geçen yılın aynı dönemine göre 0,2 puan azalarak yüzde 9,4’e gerilemi tir. Ancak, bu durum daha çok i gücüne katılma oranındaki gerilemeden kaynaklanmı , istihdam edilen ki i sayısı geçen yılki düzeyinin altında gerçekle mi tir. 2003 yılında reel ücretler de gerilemeye devam etmi tir. Bu durum 2003 yılında tüketim harcamalarındaki artı ı sınırlamı tır. ç talep yetersizli i nedeniyle özel firmaların üretimlerini dı pazarlara yöneltmeleri mal ihracatının artmasına neden olmu tur. Ayrıca, imalat sanayiinde verimlili in artması ve birim ücretlerin dü ük bir seviyede olması ihracat artı ının sa lanabilmesinde etkili olmu tur. Di er taraftan, sanayi üretiminde gözlenen yüksek oranlı büyüme nedeniyle, ba ta ara malı ve yatırım malı olmak üzere, ithalat ihracattan daha yüksek oranda artmı ve 2003 yılında dı ticaret açı ı büyümü tür. Ancak, 2002 yılına göre iyile en hizmet gelirleri cari i lemler açı ını kısıtlayıcı bir faktör olmu ve 2003 yılı Ocak-Kasım döneminde 4,2 milyar ABD doları cari i lemler açı ı olu mu tur. II.1. GENEL DENGE Türkiye ekonomisi, 2001 yılında ya anan daralmanın ardından, hızlı bir büyüme sürecine girmi , bu çerçevede, Türkiye ekonomisi 2002 yılından sonra 2003 yılında da büyümeye devam etmi tir (Tablo II.1.1). Irak Sava ı’nın 2003 yılının Nisan ayında sona ermesiyle birlikte mali piyasalarda görülen istikrar ve ekonomik programın kararlılıkla uygulanmasıyla sa lanan güven ortamı ekonomideki büyümenin sürmesinde etkili olmu tur. 2003 Yıllık Rapor 17 Ekonomideki büyümenin sürmesinde Irak Sava ı’nın sona ermesiyle birlikte mali piyasalarda görülen istikrar ve ekonomik programın kararlılıkla uygulanmasıyla sa lanan güven ortamı etkili olmu tur. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO II.1.1 TEMEL EKONOM K GÖSTERGELER 2000 GSMH (Trilyon TL., Cari Fiy.) Büyüme Hızı, GSY H (Yüzde) Büyüme Hızı, GSMH (Yüzde) Nüfus(2) (Milyon Ki i, Yıl Ortası) stihdam(3) (Milyon Ki i) hracat (Milyar ABD doları, Fob) thalat (Milyar ABD doları, Cif) Cari lemler Dengesi (Milyar ABD doları) Dı Borç Stoku/GSMH (Yüzde) Kamu Kesimi Borçlanma Gere i/GSMH (Yüzde) ç Borç Stoku/GSMH (Yüzde) Toplam Kamu Borç Stoku(9)/GSMH (Yüzde) Toplam Kamu Kesimi Faiz Dı ı Fazlası/GSMH(10) (Yüzde) Vergi Gelirleri/GSMH (Yüzde) Toptan E ya Fiyat Endeksi(12) Tüketici Fiyat Endeksi(12) 2001 2002 2003 125.596 176.484 273.463 357.045(1) 7,4 -7,5 7,8 5,1(1) 6,3 -9,5 7,8 5,0(1) 67,4 68,5 69,6 70,7(1) 20,6 20,5 21,5 21,5(4) 27,8 31,3 36,1 42,4(5) (5) (5) 54,5 41,4 51,6 60,7(5,6) -9,8 3,4 -1,5 4,2(5,6) 58,94 79,02 72,28 65,18(7) 11,8 16,4 12,8 8,5(8) 29,0 69,2 54,8 54,4(8) 53,2 101,4 90,0 81,5(7) 3,0 5,8 4,3 6,5(11) 21,1 22,5 21,8 23,6(1) 32,7 88,6 30,8 13,9 39,0 68,5 29,7 18,4 Kaynak: D E, DPT, HM, TCMB. (1) DPT tahmini. (2) D E, 2000 Genel Nüfus Sayımı sonuçlarından yararlanılarak tahmin edilmi tir. (3) Hanehalkı gücü statistikleri. (4) lk dokuz ay. (5) lk onbir ay. (6) Altın dahil. (7) Eylül 2003 itibarıyla. (8) Gerçekle me tahmini. (9) Toplam kamu borç stoku, iç borç stoku ile kamunun dı borç stoku toplamından olu maktadır. Kamunun kısa vadeli dı borçları hesaplamaya dahil edilmemi tir. Dı borç stoku verileri Türk lirasına dönü türülürken ABD dolar alı kuru yıl ortalaması de eri kullanılmı tır. (10) DPT, IMF tanımlı. (11) Yıl sonu hedefi. (12) Yıllık yüzde de i im, 1994=100. 2003 yılının Mart ayında Irak Sava ı’nın yarattı ı belirsizlik ortamının etkisiyle ekonominin gidi atına ili kin endi eler artmı tır. Bu dönemde, mali piyasalarda ortaya çıkan dalgalanmalar üretici, tüketici ve yatırımcı güvenini olumsuz etkilemi ve harcamaların ertelenmesine neden olmu tur. Ancak, gerek Irak Sava ı’nın kısa sürmesi gerekse uygulanan politikalarla ekonomik programdan taviz verilmeyece inin ekonomik birimlerce anla ılması, bu dönem sonrasında mali piyasalarda istikrarın sa lanmasını ve ekonomiye duyulan güvenin artmasını sa lamı tır. 2003 yılının ilk üç aylık dönemi dı ında Türk lirasının yabancı para birimleri kar ısında güçlenmesi ve enflasyon oranlarındaki olumlu geli meler özel firmaların iyimser beklentilerini daha da artırarak enflasyon bekleyi lerini olumlu etkilemi ve faiz oranlarının gerilemesine neden olmu tur. Finansal piyasalardaki olumlu geli meler tüketici ve yatırımcı güvenine yansıyarak özel tüketim ve 18 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası yatırım harcamalarının artmasını sa lamı tır. Böylece, GSMH, 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 5,2 oranında büyümü tür (Tablo II.1.2). GRAF K II.1.1 GSY H BÜYÜMES NE KATKILAR 20 10 0 -10 -20 Dı Talep Yurtiçi Talep 0303 0301 0203 0201 0103 0101 0003 0001 9903 9901 9803 9801 9703 9701 -30 GSY H Kaynak: D E. Ekonomide meydana gelen büyüme talep yönüyle incelendi inde, 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde GSY H büyümesine en yüksek katkıyı özel harcamaların yaptı ı görülmektedir. Bu dönemde, stok birikiminin artması sonucunda toplam yurtiçi talep yüzde 8 oranında artarken, toplam nihai yurtiçi talepteki artı yüzde 4,2 olarak gerçekle mi tir. Stok birikimi 2002 yılından sonra 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde büyümeye pozitif katkı sa larken, kamu harcamaları ve net ihracat bile enlerinin büyümeye negatif katkı yaptı ı görülmektedir (Grafik II.1.1). 2003 yılında ekonomideki büyümenin devam etmesine kar ın uygulanmakta olan sıkı maliye politikasına paralel olarak kamu tüketim ve yatırım harcamalarının gerilemesi, iç talep canlamasını sınırlandıran etkenler arasında yer almı tır. Türkiye ekonomisinin 2001 yılında gerileme sürecine girmesi ve iç talebin daralması, özel firmaların satı larının dü mesine ve mamul mal stoklarının artmasına neden olmu tur. 2002 yılında ise özel firmalar iç talebe ili kin iyimser beklentilerini artırmı ve buna ba lı olarak azalan mamul mal stoklarını yenilemek amacı ile üretimlerini yükseltmi lerdir. Böylece, 2002 yılında ekonominin büyümesine en yüksek katkı sa layan talep bile eni 7 puan ile stok de i mesi olmu tur. 2003 yılının ilk üç aylık döneminde ise stok de i mesi bile eninin GSY H büyümesine katkısı 5,6 puandır (Tablo II.1.3). Bu dönemde stok 2003 Yıllık Rapor 19 2003 yılında uygulanmakta olan sıkı maliye politikasına paralel olarak kamu tüketim ve yatırım harcamalarının gerilemesi iç talep canlamasını sınırlandırmı tır. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası birikiminde meydana gelen hızlı yükselmenin Mart ayında ortaya çıkan Irak Sava ı’nın hem Türkiye ekonomisine hem de dünya ekonomisine ili kin yarattı ı belirsizlikler nedeniyle, özel firmaların mamul mal stoklarının beklenmeyen bir biçimde artmasından kaynaklandı ı dü ünülmektedir. 2003 yılının ikinci ve üçüncü üç aylık dönemlerinde ise özel firmalar Türk lirasında meydana gelen de erlenmeden yararlanarak ara malı ithalatı ve ara malı stok birikimine yönelmi lerdir. TABLO II.1.2 GAYR SAF YURT Ç HASILA VE ANA SEKTÖRLERDE YILLIK BÜYÜME (1) (Yüzde) 2001 GSMH GSY H Tarım Sanayi malat Sanayii Hizmetler Ticaret n aat Sanayi Ula . ve Haber. thalat Vergisi I II 2002 III -9,5 0,4 -7,5 2,1 -6,5 0,1 -7,5 2,8 -8,1 2,3 -5,9 1,7 -9,4 4,3 -5,5 -11,8 -5,3 2,1 -25,1 4,0 10,4 8,9 2,7 12,6 13,7 6,4 11,7 -9,6 8,3 27,7 7,9 7,9 6,1 10,5 11,8 6,0 10,1 -3,3 5,4 28,9 IV Toplam 11,5 11,4 15,3 11,4 13,5 8,7 16,1 2,7 5,6 33,9 7,8 7,8 7,1 9,4 10,4 5,8 10,7 -4,9 5,4 23,0 I 2003 II III Toplam(2) 7,4 3,7 8,1 3,9 7,0 -2,8 7,8 4,4 9,2 5,1 7,0 3,1 10,8 6,0 -17,0 -14,5 13,7 5,8 19,8 20,5 4,9 4,8 -1,0 8,1 8,4 4,0 7,0 -16,9 7,9 26,7 5,2 5,4 -0,5 6,8 7,5 4,5 7,6 -16,2 9,0 22,6 Kaynak: D E. (1) 1987 üretici fiyatlarıyla. (2) lk dokuz ay. 2003 yılında istihdam ve reel ücretlerdeki gerilemenin devam etmesi özel tüketim harcamaları artı ını sınırlandırmı tır. Özel tüketim harcamaları, 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 4,9 oranında artı göstermi tir. Alt kalemler itibarıyla incelendi inde ise aynı dönemde dayanıklı tüketim mallarına yönelik harcamaların oldukça yüksek oldu u görülmektedir. Öte yandan bu dönemde, özel tüketim harcamaları içinde en yüksek paya sahip olan gıda harcamalarının önemli bir oranda artması ve yarı dayanıklı ve dayanıksız tüketim mallarına yönelik harcamaların yükselmesi, 2003 yılında, iç talepteki canlanmanın 2002 yılına göre arttı ını göstermektedir. Ancak, istihdam ve reel ücretlerdeki gerilemenin devam etmesinin, bu dönemde, özel tüketim harcamalarının artı ını sınırlandırdı ı dü ünülmektedir. Buna kar ın, özel tüketim harcamalarında gözlenen artı e iliminin yılın son üç aylık döneminde sürmesi ve ekonominin büyümesine katkıda bulunması beklenmektedir (Tablo II.1.3). 20 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO II.1.3 BA LICA HARCAMA GRUPLARI (1987 Fiyatlarıyla, Yıllık Yüzde De i im) 2001 Tüketim Harcamaları Kamu Özel Dayanıklı Tük. Malı Sabit Sermaye Yatırımı Kamu Özel Makina-Teçhizat n aat Stok De i imi(2) Mal ve Hizmet hracatı Mal ve Hizmet thalatı Toplam Yurt çi Talep Toplam Nihai Yurt çi Talep GSY H (Harcama) -9,1 -8,5 -9,2 -30,4 -31,5 -22,0 -34,9 -49,6 -8,0 -4,0 7,4 -24,8 -18,5 -15,1 -7,5 2002 2,4 5,4 2,0 2,1 -0,8 14,5 -7,2 1,4 -15,8 7,0 11,0 15,7 9,2 1,7 7,8 2003 I II III 5,6 -3,0 6,5 20,4 9,3 -37,8 20,4 53,0 -15,5 5,6 14,5 23,9 11,6 6,3 8,1 1,9 -2,9 2,5 10,7 5,5 -11,3 11,9 29,9 -14,4 4,2 12,5 20,2 6,7 2,7 3,9 5,0 -1,4 5,6 9,7 0,4 -17,2 9,8 40,8 -18,7 2,2 20,1 29,4 6,3 4,0 4,8 Toplam (1) 4,2 -2,3 4,9 13,4 4,4 -18,5 13,5 39,6 -16,4 3,8 16,0 24,5 8,0 4,2 5,4 Kaynak: D E. (1) lk dokuz ay. (2) GSY H büyümesine katkı, yüzde puan. Kamu tüketim harcamaları 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 2,3 oranında, kamu yatırım harcamaları ise yüzde 18,5 gibi yüksek bir oranda gerileyerek ekonominin büyümesini sınırlandırmı tır. Uygulanmakta olan sıkı maliye politikası çerçevesinde belirlenen faiz dı ı bütçe fazlası hedefi nedeniyle artırılan tasarruf tedbirleri, kamu sektörü tüketim ve yatırım harcamalarının dü ük bir seviyede kalmasına neden olmu tur. Bu çerçevede, kamu harcamalarının yılın ilk dokuz aylık döneminde GSY H büyümesine katkısı negatif 1,1 puan olmu tur. Mali piyasalardaki istikrar sürecinde Türk lirasının yabancı para birimleri kar ısında güçlenmesi ve faiz oranlarındaki gerileme, yatırımlar için uygun bir ortam olu turmu tur. Nitekim, özel yatırım harcamaları 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde geçen yılın aynı dönemine göre, makine-teçhizat yatırımlarında meydana gelen hızlı artı tan kaynaklanarak yüzde 13,5 oranında yükselmi tir. Sanayi üretimi özellikle dı pazarlara yönelik olarak artarken, kapasite kullanım oranlarının yüksek seviyelere ula ması sürdürülebilir büyüme açısından yatırımları gerekli kılmaktadır. Bu çerçevede dü ünüldü ünde, makina-teçhizat yatırımlarındaki artı yatırımcı güvenini yansıtmakta ve önümüzdeki dönemlere ili kin beklentilerin olumlu oldu unu göstermektedir. 2003 Yıllık Rapor 21 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO II.1.4 F YATLAR (Yıllık Ortalama Yüzde De i im, 1994=100) Tüketici Fiyatları Endeksi Toptan E ya Fiyat Endeksi Tarım Fiyatları Endeksi malat Sanayii Fiyatları Endeksi Çiftçinin Eline Geçen Fiyatlar Endeksi 1998 1999 2000 2001 2002 2003 84,7 71,8 86,8 66,6 90,7 65,0 53,2 41,8 57,4 52,2 54,6 51,1 37,9 55,7 42,6 54,4 61,6 42,2 66,7 40,9 45,0 50,1 56,4 48,3 54,3 25,3 25,6 33,9 23,8 36,6 Kaynak: D E. 2003 yılında iç talebin hala dü ük bir seviyede bulunması ve stok birikiminin 2002 yılının ardından da artması tüketici fiyatları üzerinde talep yönlü bir baskı olu masını engellemi tir. Mal ve hizmet ihracatı, 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 16 oranında artarak ekonominin büyümesine katkıda bulunmu tur. ç talepteki sınırlı canlanmaya kar ın, ba ta ta ıt araçları sektörü olmak üzere bazı sektörlerde iç talebin hala dü ük bir seviyede olması firmaların dı piyasaya yönelmelerine neden olmu tur. Ayrıca, gerek ücret artı larının sınırlı kalması gerekse Türk lirasının yabancı para birimleri kar ısında de er kazanması, birim maliyetlerin dü mesini sa layarak firmaların uluslararası pazarlarda daha rekabetçi olmalarına ve dolayısıyla mal ihracatının artmasına neden olmaktadır. ç talepte gözlenen sınırlı canlanma, sanayi üretiminin artması ve özellikle döviz kurundaki olumlu geli meler, ba ta ara malı olmak üzere, ithalatın yüksek bir oranda artmasına neden olmu tur. Böylece, mal ve hizmet ithalatı yılın ilk dokuz aylık döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 24,3 oranında artmı tır. 2003 yılında iç talebin hala dü ük bir seviyede bulunması ve stok birikiminin 2002 yılında oldu u gibi artması tüketici fiyatları üzerinde talep yönlü bir baskı olu masını engellemi tir. Bu durum, 2003 yılı için belirlenen toptan e ya ve tüketici fiyatlarının, artı hedeflerinin altında kalmasına katkıda bulunmu tur (Tablo II.1.4). Ayrıca, 2003 yılında göreli fiyat haraketleri çiftçinin lehine olmu tur. II.1.1. Ekonominin Arz Yönü: Sektörel Geli meler ve thalat II.1.1.A. Sektörel Üretim Geli meleri a. Tarım Tarım sektörü katma de eri 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde bir önceki yılın aynı dönemine gore yüzde 0,5 oranında azalmı tır. Tarım sektörü katma de eri 2002 yılında yüzde 7,1 oranında artı gösterdikten sonra, 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 0,5 oranında azalmı tır (Tablo II.1.5). Tarım sektörü katma de erini, 2003 22 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası yılında ba ta hububat, bakliyat ve di er tarla ürünleri üretimi olmak üzere çiftçilik kesimi üretimindeki gerileme olumsuz etkilemi tir. TABLO II.1.5 TARIM SEKTÖRÜ KATMA DE ERLER (Yüzde De i im, 1987 Yılı Üretici Fiyatlarına Göre) 2003(1) Dokuz Aylık Çiftçilik ve Hay. ve Tar. San. Katma De eri Ormancılık Katma De eri Balıkçılık Katma De eri Tarım Sektörü Katma De eri 2002 2003 I II III 4,7 9,9 8,2 4,9 -0,3 -6,6 3,6 -0,5 7,2 7,3 5,1 7,0 -0,8 -23,8 1,3 -2,8 -1,0 -0,5 3,7 -1,0 Kaynak: D E. (1) Geçici. Çiftçilik ve hayvancılık sektörü katma de eri 2003 yılının ilk üç aylık döneminde yüzde 7,2 oranında artarken, ikinci ve üçüncü üç aylık dönemlerinde sırasıyla yüzde 0,8 ve yüzde 1 oranlarında azalmı tır. Yılın ilk dokuz aylık döneminde ise çiftçilik ve hayvancılık sektörü toplam katma de erindeki gerileme yüzde 0,3 olarak gerçekle mi tir. Ormancılık sektörü katma de eri, 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 6,6 oranında azalırken, balıkçılık sektörü katma de eri ise aynı dönemde yüzde 3,6 oranında artı göstermi tir. b. Sanayi Sanayi sektörü katma de eri, 2002 yılı genelinde yüzde 9,4 oranında artı ın ardından, 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 6,8 oranında artmı tır (Tablo II.1.2). Bu dönemde, iç talepteki artı ın sınırlı kalması nedeni ile özel firmaların dı pazarlara yönelmesi ve ihracattaki yüksek performans, sanayi sektörü katma de erinin artmasında önemli rol oynamı tır. Alt sektörler itibarıyla incelendi inde, Ocak-Eylül döneminde madencilik sektörü katma de eri yüzde 3,5 azalırken, imalat sanayii katma de eri yüzde 8, elektrik-gaz-su-sektörü katma de eri ise yüzde 5,2 oranlarında artmı tır. D E Aylık Sanayi Üretim Endeksi verilerine göre toplam sanayi üretimi 2003 yılında bir önceki yıla göre yüzde 9,1, imalat sanayi üretimi ise yüzde 9,7 oranında artmı tır. Bu dönemde imalat sanayii alt sektörler itibarıyla incelendi inde, tekstil ürünleri imalatı dı ında tüm sektör üretimlerinin yükseldi i görülmektedir (Tablo II.1.6). malat sanayii üretimindeki artı iç talepte gözlenen sınırlı canlanmanın 2003 Yıllık Rapor 23 Sanayi katma de eri, 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 6,8 oranında artmı tır. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası yanı sıra temelde özel firmaların dı pazarlara yönelmesiyle ihracatın artmasından kaynaklanmı tır. TABLO II.1.6 SANAY ÜRET M (Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre Yüzde De i im) 2001 TOPLAM SANAY MADENC L K MALAT SANAY Gıda Tekstil Petrol Ürünleri Kimyasal Maddeler Ana Metal Sanayii Makina-Teçhizat Ta ıt Araçları KAMU MALAT SANAY ÖZEL MALAT SANAY ENERJ -8,7 -8,1 -9,5 -2,3 -5,0 6,1 -12,6 -4,9 -20,5 -45,3 -0,2 -11,6 -1,8 2002 9,5 -8,3 10,9 2,8 12,5 9,0 14,2 10,0 21,3 27,1 4,7 12,5 5,4 I II 9,2 -13,1 10,5 17,4 9,7 0,0 7,9 21,1 25,6 45,7 3,2 12,3 8,0 4,2 -14,7 4,7 8,0 -0,4 0,4 -1,4 11,0 13,4 36,4 0,8 5,5 7,2 2003 III Dokuz Aylık Ocak-Aralık(1) 9,4 9,7 9,2 4,3 -2,2 4,3 15,9 9,9 29,7 52,9 2,7 10,9 10,0 7,5 -5,7 8,0 9,1 2,0 1,7 7,0 13,6 22,7 44,6 2,2 9,4 8,5 9,1 -4,0 9,7 11,5 -1,1 3,1 3,9 11,5 31,9 43,2 8,4 Kaynak: D E, 1997 bazlı Üçer Aylık Sanayi Üretim Endeksi. (1) D E, 1997 bazlı Aylık Sanayi Üretim Endeksi. D E Aylık Sanayi Üretim Endeksi verilerine göre ta ıt araçları sanayii üretimi 2003 yılında bir önceki yıla göre yüzde 43,2 oranında artmı tır. Bu sektörde meydana gelen hızlı üretim artı ında, ihracatta gözlenen yüksek performans önemli rol oynamı tır. Ayrıca, ekonomiye duyulan güvenin artması ve mali piyasalardaki belirsizli in azalması, özel firmaların üretime ve talebe ili kin beklentilerini olumlu etkilemi ve 2003 yılında bir önceki yıla göre ana metal ve makina teçhizat üretimleri sırasıyla yüzde 11,5 ve yüzde 31,9 oranlarında artmı tır. Bunun yanı sıra, aynı dönemde, gıda sektörü üretimi geçen yıla göre yüzde 11,5 oranında artmı tır. 2003 yılında, ekonomik programın kararlılıkla uygulanması sonucunda iktisadi temellerin güçlenmesi, ekonomiye duyulan güvenin artmasını sa lamı tır. Buna ba lı olarak faiz oranlarının geçen yıla göre azalması ve özel firmaların gerek yurtiçi gerekse yurtdı ı mali kaynaklardan daha uygun ko ullarda yararlanmaya ba laması, sanayi sektörü katma de erini ve üretimini oldukça olumlu etkilemi tir. 24 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası c. Hizmetler Hizmetler sektörü katma de eri, 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 4,5 oranında artmı tır (Tablo II.1.2). Sanayi üretimi ile ithalatta gözlenen olumlu geli meler, ba ta toptan-perakende ticaret ve ula tırma-haberle me sektörleri olmak üzere hizmetler sektörü katma de erinin artmasına neden olmu tur. Ancak, ticaret sektörü alt grubunda yer alan otelcilik ve lokantacılık sektörü katma de eri, yılın ilk dokuz aylık döneminde yüzde 2,8 oranında azalmı tır. Ayrıca, mali kurulu lar sektörü katma de erinin, 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde, 2001 yılında ya anan ekonomik kriz sonrasında bankacılık sisteminin yeniden yapılandırılma sürecinin devam etmesi nedeniyle yüzde 6,9 oranında gerilemesi, hizmetler sektörü katma de erini olumsuz etkilemi tir. Hizmetler sektörü katma de eri, 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 4,5 oranında artmı tır. n aat sektörü katma de eri 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 16,2 oranında gerilemi tir. D E tarafından yayınlanan in aat istatistiklerine göre, konut yapı ruhsatlarının 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 40,6 gibi yüksek bir oranda artması bu sektörün toparlanma e ilimi içinde oldu unu gösterse de sıkı maliye politikası çerçevesinde kamu sektörü yatırım harcamalarının gerilemesi in aat sektörü canlanmasının zaman alaca ını göstermektedir. II.1.1.B. Mal ve Hizmet thalatı ç talepte ortaya çıkan sınırlı canlanmanın yanı sıra sanayi üretiminin hızlı bir ekilde artması, mal ve hizmet ithalatının, 2002 yılının ardından 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde yükselmesine neden olmu tur. Sabit fiyatlarla toplam mal ve hizmet ithalatı 2002 yılının ilk dokuz ayında yüzde 13,7 oranında artarken, 2003 yılının aynı döneminde yüzde 24,5 oranında yükselmi tir (Tablo II.1.7). Ana sektörler itibarıyla toplam ithalatın yüzde 79,4’ünü olu turan imalat sanayii ithalatı 2003 yılı Ocak-Kasım döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 27,6, tarım-ormancılık ithalatı yüzde 45,9 ve madencilik-ta ocakçılı ı ithalatı ise yüzde 52,1 oranında artmı tır. Di er mal ve hizmet giderleri ise 2003 yılı Ocak-Kasım döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 9,6 oranında azalmı tır. 2003 Yıllık Rapor 25 Toplam mal ve hizmet ithalatı, 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 24,5 oranında artmı tır. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO II.1.7 MAL VE H ZMET THALATI (Milyar ABD doları) 2001 thalat (CIF) Turizm Giderleri Di er Hizmet Giderleri(1) TOPLAM Mal ve Hizmet thalatı (%)(2) 2002 2002 Ocak-Kasım I II 2003 III Ocak-Kasım 41,4 1,7 5,2 48,3 51,6 1,9 5,0 58,5 46,2 1,8 4,6 52,5 14,2 0,5 1,2 15,9 16,4 0,4 1,4 18,2 18,4 0,7 1,7 20,7 60,7 2,0 5,4 68,0 -24,8 15,7 13,7(3) 23,9 20,2 29,4 24,5(3) Kaynak: TCMB, D E. (1) Turizm giderleri hariç. (2) D E, 1987 fiyatlarıyla yüzde de i im. (3) Ocak-Eylül dönemi itibarıyla. II.1.2. Ekonominin Talep Yönü: ç Talep ve hracat II.1.2.A. ç Talep: Yatırım ve Tüketim Türkiye ekonomisi, 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde büyümeye devam etmi tir. Türkiye ekonomisi, 2001 yılı ekonomik krizi sonrasında 2002 yılında ya anan hızlı iyile menin ardından 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde büyümeye devam etmi tir. Mali piyasalarda sa lanan istikrar ile birlikte büyüme ve enflasyon gerçekle melerindeki olumlu seyir ekonomiye duyulan güvenin artmasını sa lamı , böylece Türkiye ekonomisi ya anan krizlerin ardından hızla toparlanma sürecine girmi tir. TABLO II.1.8 TOPLAM TÜKET M HARCAMALARINDA GEL MELER (1987 Fiyatlarıyla Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre Yüzde De i im) 2001 2002 I Toplam Tüketim Harcamaları Devletin Nihai Tüketim Harcamaları Maa -Ücret Di er Cari Özel Nihai Tüketim Harcamaları Gıda Dayanıklı Tüketim Malları Yarı Day. Ve Dayanaksız Tük. Mal. Enerji, Ula tırma, Haberle me Hizmetler Konut Sahipli i -9,1 -8,5 1,6 -18,0 -9,2 -3,6 -30,4 -9,0 0,9 -9,3 2,1 2,4 5,4 0,7 10,8 2,0 0,9 2,1 3,1 -0,7 8,7 1,8 5,6 -3,0 0,0 -10,8 6,5 3,9 20,4 1,9 4,5 10,9 1,3 2003 II 1,9 -2,9 0,6 -7,0 2,5 2,9 10,7 -6,1 -0,2 6,1 1,3 III 9 Aylık 5,0 -1,4 1,3 -4,1 5,6 6,0 9,7 4,1 2,5 7,2 1,3 4,2 -2,3 0,6 -6,4 4,9 4,5 13,4 0,3 2,2 7,8 1,3 Kaynak: D E. 26 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kamu tüketim harcamaları 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 2,3 oranında azalmı tır. Bu dönemde, uygulanmakta olan sıkı maliye politikası kamu harcamalarının gerilemesine neden olmu tur. 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde, kamu tüketim harcamalarında “maa ve ücret” kalemi yüzde 0,6 oranında artarken, “di er cari” harcamalar ise yüzde 6,4 oranında azalı göstermi tir (Tablo II.1.8). Özel nihai tüketim harcamaları, 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde yüzde 4,9 oranında artmı tır. Reel gelirlerdeki gerilemenin 2002 yılından sonra bu dönemde sürmesi, özel tüketim harcamalarını sınırlandırmı tır. Özel tüketim harcamalarına alt kalemler itibarıyla bakıldı ında, bu dönemde ba ta dayanıklı tüketim malları olmak üzere tüm alt kalemlerde harcamaların arttı ı görülmektedir (Tablo II.1.8). 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde kamu sabit sermaye yatırım harcamaları yüzde 18,5 oranında azalmı tır. Bunun yanı sıra, 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde özel sabit sermaye yatırım harcamaları yüzde 13,5 oranında, özel sektör makina-teçhizat yatırımları ise yüzde 39,6 oranında artmı tır. Mali piyasalardaki istikrar ortamında gerileyen faiz oranları, yatırımcı güveninin artmasını sa lamı ve özel firmaların makina-teçhizat yatırımlarını gerçekle tirmelerini mümkün kılmı tır. n aat yatırımları ise 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde gerek kamu sektöründe gerekse özel sektörde gerilemi tir (Tablo II.1.3). II.1.2.B. Mal ve Hizmet hracatı Mal ve hizmet ihracatı 2002 yılının ilk dokuz aylık döneminde yüzde 10,6, 2003 yılının aynı döneminde ise yüzde 16 oranlarında artmı tır (Tablo II.1.9). TABLO II.1.9 MAL VE H ZMET HRACATI (Milyar ABD doları) 2001 hracat Bavul Ticareti Turizm Gelirleri Di er Hizmet Gelirleri(1) TOPLAM Mal ve Hizmet hracatı (%)(2) 2002 2002 2003 Ocak-Kasım I II III Ocak-Kasım 31,3 3,0 8,1 7,9 50,4 36,1 4,1 8,5 6,3 54,9 32,8 3,7 8,2 5,7 50,4 10,3 0,8 0,8 1,7 13,6 11,3 1,0 1,9 1,8 15,9 12,1 1,1 4,9 2,1 20,2 42,4 3,6 9,4 6,8 62,2 7,4 11,0 10,6(3) 14,5 12,5 20,1 16,0(3) Kaynak: TCMB, D E. (1) Turizm gelirleri hariç. (2) D E, 1987 fiyatlarıyla yüzde de i im. (3) Ocak- Eylül dönemi itibarıyla. 2003 Yıllık Rapor 27 Mal ve hizmet ihracatı, 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 16 oranında artmı tır. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 2003 yılında iç talepteki canlanmanın sınırlı kalması nedeni ile özel firmaların üretimlerini dı pazara yöneltmesi mal ve hizmet ihracatının artmasına katkıda bulunmu tur. malat sanayiinde verimlili in artması ve birim ücretlerin dü ük bir seviyede olması ihracattaki artı ların 2003 yılında da sürmesini sa lamı tır. 2003 yılı Ekim ayı itibarıyla, 12 aylık ortalamalara göre, ihracat fiyatları yüzde 8,9, ihracat miktar endeksi ise yüzde 20,6 oranlarında artı göstermi tir. II.1.3. stihdam 2003 yılının üçüncü üç aylık döneminde i sizlik oranı geçen yılın aynı dönemine göre gerileyerek yüzde 9,4 olarak gerçekle mi tir. D E Hanehalkı gücü Anketi (H A) sonuçlarına göre, 2002 yılının üçüncü üç aylık döneminde 22.833 bin ki i olan toplam istihdam, 2003 yılının aynı döneminde ekonomide gözlenen canlanmaya kar ın yüzde 1,8 oranında azalmı ve 22.411 bin ki i olarak gerçekle mi tir. Toplam istihdam düzeyi kentlerde yüzde 0,5 oranında artarken, kırsal alanlarda yüzde 4,2 oranında azalmı tır. 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde ekonomideki büyüme süreci devam etmesine kar ın, i sizlik oranı, toplam istihdam ve tarım-dı ı istihdam gibi i gücü piyasasına ili kin temel göstergeler, bir önceki yılın aynı dönemine göre kırsal kesim kaynaklı olarak gerileme göstermi tir. Bu dönemde, toplam istihdamın yüzde 51,6’sı kentsel, yüzde 48,4’ü ise kırsal alanlarda sa lanmı tır. Di er taraftan, toplam i gücü arzı 2003 yılının üçüncü üç aylık döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 2 oranında azalı kaydetmi tir. sizlik oranı ise 2003 yılının üçüncü üç aylık döneminde geçen yılın aynı dönemine göre 0,2 puan azalarak yüzde 9,4 oranına gerilemi tir (Tablo II.1.10). “ stihdamda olup da i arayanlar ya da mevcut i inde veya bir ba ka i te daha fazla süre çalı maya uygun olanlar” eklinde tanımlanan eksik istihdam oranı, 2003 yılının üçüncü üç aylık döneminde yüzde 4,6 olarak gerçekle mi tir. Eksik istihdam ile i sizlik oranının toplamından olu an atıl i gücü oranı ise aynı dönemde yüzde 14,1 olmu tur. gücünün bir di er önemli göstergesi olan i gücüne katılma oranı 2003 yılının üçüncü üç aylık döneminde yüzde 50,5 olarak gerçekle mi ve bir önceki yıla göre 1,9 puan azalmı tır. Bir önceki yılın aynı dönemiyle kar ıla tırıldı ında i gücüne katılma oranı erkeklerde 1,6 puan, kadınlarda ise 2,4 puan dü mü tür. Ayrıca, e itimli genç i sizlik oranı 2003 yılının üçüncü üç aylık döneminde yüzde 31,8 gibi çok yüksek bir düzeye ula mı tır (Tablo II.1.10). 28 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO II.1.10 GÜCÜ VE ST HDAM (Bin Ki i, 15+Ya ) 15 ve Yukarı Ya taki Nüfus gücü Kadın g./ g. (Yüzde) gücüne Katılma Oranı (Yüzde) Erkek Kadın stihdam Kent (Yüzde) Kır (Yüzde) Kadın st./ st. (Yüzde) siz Sayısı sizlik Oranı (Yüzde) Kent Kır Eksik st./ g. (Yüzde) Atıl g. (Yüzde) E itimli Genç sizlik Oranı 2001 Yıl Ort. 2002 Yıl Ort. 2002 III I 2003 II III 47.158 23.491 27,5 49,8 72,9 27,1 21.524 51,5 48,5 27,7 1.967 8,4 11,6 4,7 6,0 14,4 25,5 48.041 23.818 28,4 49,6 71,6 27,9 21.354 52,0 48,0 28,7 2.464 10,3 14,2 5,7 5,4 15,8 29,1 48.148 25.247 30,0 52,4 74,1 31,2 22.833 50,4 49,6 30,2 2.414 9,6 13,9 4,6 5,0 14,6 30,7 48.587 23.088 28,3 47,5 68,7 26,6 20.244 54,4 45,6 28,5 2.844 12,3 15,4 8,3 5,0 17,3 27,9 48.799 24.115 28,5 49,4 71,2 27,9 21.696 52,0 48,0 28,5 2.418 10,0 13,2 6,3 4,6 14,6 25,6 49.022 24.739 28,7 50,5 72,5 28,8 22.411 51,6 48,4 28,7 2.328 9,4 13,5 4,6 4,6 14,1 31,8 Kaynak: D E. Kentsel yerler i sizlik oranı, 2002 yılının üçüncü üç aylık döneminde yüzde 13,9 iken, bu oran 2003 yılının aynı döneminde yüzde 13,5’e gerilemi tir. Kırsal yerler i sizlik oranı ise söz konusu dönemlerde de i meyerek yüzde 4,6 olarak gerçekle mi tir. 2003 yılının üçüncü üç aylık döneminde i siz sayısı bir önceki yılın aynı dönemine göre 86 bin ki i azalarak 2.328 bin ki iye gerilemi tir. Bu dönemde, Türkiye genelinde i sizlerin yüzde 17,1’ini (398 bin ki i) i ten çıkartılanlar, yüzde 23,9’unu (556 bin ki i) ise ilk kez i arayanlar olu turmaktadır. stihdamın sektörel da ılımı incelendi inde, 2003 yılının üçüncü üç aylık döneminde tarım sektörünün toplam istihdam içindeki payının yüzde 37,4 olarak gerçekle ti i görülmektedir. Aynı dönemde sanayi sektörünün payı yüzde 17,3, hizmet sektörünün payı ise yüzde 40,3 olmu tur. Bu dönemde tarım-dı ı istihdam bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 0,7 oranında azalmı tır. Kentlerde, tarım-dı ı istihdam düzeyindeki artı hizmetler sektöründen kaynaklanmı tır. Kırsal kesimde ise tarım-dı ı istihdam, sanayi ve hizmet sektörleri istihdamlarının gerilemesi nedeniyle, bir önceki yılın aynı dönemine göre azalmı tır (Tablo II.1.11). Ekonomideki büyümenin 2003 yılının üçüncü üç aylık döneminde de sürmesiyle birlikte ticaret sektöründeki canlılık hizmetler sektörü istihdamını 2003 Yıllık Rapor 29 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası olumlu etkilemi tir. Bu dönemde hizmetler sektörü istihdamı geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 0,3 oranında artmı tır. Buna kar ın, bu dönemde tarım istihdamı yüzde 3,7, in aat sektörü istihdamı yüzde 0,1, sanayi istihdamı ise yüzde 2,9 oranlarında azalmı tır. TABLO II.1.11 ST HDAMIN SEKTÖREL DA ILIMI (Bin Ki i, 15+Ya ) TOPLAM Tarım Sanayi Hizmetler n aat KENT Tarım Sanayi Hizmetler n aat KIR Tarım Sanayi Hizmetler n aat 2001 Yıl Ort. 2002 Yıl Ort. 2002 III I 2003 II III 21.524 8.089 3.774 8.551 1.110 11.076 483 3.054 6.729 810 10.449 7.605 721 1.823 300 21.354 7.458 3.954 8.984 958 11.111 484 3.066 6.853 708 10.243 6.973 888 2.132 250 22.833 8.709 3.996 9.011 1.118 11.497 621 3.168 6.903 806 11.336 8.088 828 2.108 312 20.244 6.639 3.769 9.160 676 11.013 378 2.978 7.117 541 9.231 6.261 792 2.043 135 21.696 7.731 3.798 9.162 1.006 11.286 507 3.067 7.008 703 10.411 7.223 730 2.154 303 22.411 8.389 3.881 9.034 1.107 11.556 569 3.170 7.046 771 10.856 7.819 711 1.989 336 Kaynak: D E. 2003 yılının üçüncü üç aylık dönemi itibarıyla Türkiye genelinde toplam istihdamın yakla ık yüzde 48,1’i ücretli ve yevmiyelilerden olu maktadır. Aynı dönemde kendi hesabına çalı anların payı yüzde 29,3, ücretsiz aile i çilerinin payı ise yüzde 22,6’dır. Bu dönemde bir önceki yılın aynı dönemi ile kar ıla tırıldı ında ücretsiz aile i çilerinin payı azalırken, kendi hesabına çalı anlar ile ücretli ve yevmiyeli i çilerin payları artmı tır. Bununla birlikte, 2003 yılının üçüncü üç aylık döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre toplam istihdam düzeyinde gerçekle en 422 bin ki ilik gerileme, ücretsiz aile i çisi ve ücretli ve yevmiyeli olarak çalı anların azalmasından kaynaklanmı tır. 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde imalat sanayi üretimi artmaya devam etmesine ra men, sektör istihdamının artı ını kamu sektörü sınırlandırmaktadır. 2002 yılında imalat sanayi üretimi yeniden büyüme sürecine girmesine kar ın sektör istihdamı, kamu sektörü istihdamındaki gerilemeden dolayı dü ük bir oranda artmı tır. Bu çerçevede, imalat sanayiinde üretimde çalı anlar endeksi, 2002 yılında bir önceki yıla göre sadece yüzde 0,6 oranında yükselmi tir. 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde D E Üç Aylık Sanayi Üretim Endeksi verilerine 30 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası göre özel imalat sanayii üretimi geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 11,6 oranında artarken, kamu imalat sanayii üretimi aynı dönemde yüzde 4,3 oranında azalı göstermi tir. Bu dönemde, özel sektörde üretimin yüksek bir oranda artmaya devam etmesi özel imalat sanayiinde üretimde çalı anlar endeksinin bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 3,7 oranında yükselmesini sa lamı tır. Kamu sektöründe ise üretimin gerilemesi kamu sektöründe çalı anlar endeksinin yüzde 5,1 oranında azalmasına neden olarak istihdamı olumsuz etkilemi tir (Tablo II.1.12). TABLO II.1.12 MALAT SANAY NDE ÜRET MDE ÇALI ANLAR ENDEKS (Bir Önceki Yılın Aynı Dönemine Göre Yüzde De i im) 2001 malat Sanayii Kamu Özel Gıda Tekstil Giyim Petrol Ürünleri Kimyasal Maddeler Metalik Olm.Min. Mad. Ana Metal Sanayii Makina-Teçhizat Ta ıt Araçları -8,3 -6,5 -8,6 -11,8 -7,7 -4,7 -8,2 -8,6 -9,4 -10,3 -10,7 -3,6 2002 0,6 -9,1 2,3 1,6 7,2 11,8 -7,5 -0,5 -0,4 -4,7 -1,8 -6,0 2002 Dokuz Aylık I -1,2 5,0 -10,5 -4,1 0,4 6,2 -0,4 1,9 6,6 6 9,7 8,8 -9,8 14,5 -1,5 0,5 -2,5 3,3 -6,7 3,2 -5,7 13,2 -8,8 9,7 2003 II 1,8 -6,5 2,9 -0,8 1,1 2,4 -0,6 -1,4 1,8 5,5 13,2 17,1 1,3 -4,6 2,2 -0,1 -1,4 -2,7 -5,0 -1,5 2,5 5,7 17,2 17,1 III Dokuz Aylık 2,7 -5,1 3,7 0,3 1,8 2,8 2,4 -0,8 2,5 4,8 14,6 14,7 Kaynak: D E. II.1.4. Ücretler ve Maa lar 2003 yılında imzalanan kamu kesimi toplu i sözle meleri 2 yıllık bir süreyi kapsamaktadır. Buna göre, kamu kesimi i çi ücretleri 2003 yılının ilk yarısında yüzde 11,5 oranında, ikinci yarısında ise yüzde 9 oranında artırılmı tır. Bu çerçevede, kamu kesiminde ele geçen net ortalama ücretlerin 2003 yılında reel olarak yüzde 1,3 oranında arttı ı tahmin edilmektedir (Tablo II.1.13). Hedeflenen TÜFE enflasyonu çerçevesinde, memur maa ları 2003 yılının ilk yarısında yüzde 6,4 oranında, ikinci yarısında ise yüzde 9 oranında artırılmı tır. Bu artı lar sonucu, ortalama net memur maa ının 2003 yılında reel olarak yüzde 0,8 oranında azaldı ı tahmin edilmektedir. 2003 yılında bir önceki yıla göre yüzde 30 oranında artırılan ortalama net asgari ücretin reel artı oranının yüzde 3,7 oldu u 2003 Yıllık Rapor 31 Kamu kesiminde net ortalama ele geçen ücretlerin, 2003 yılında geçen yıla göre yüzde 1,3 oranında arttı ı tahmin edilmektedir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tahmin edilmektedir. Benzer ekilde, 2003 yılında tüm emekli aylıklarında reel olarak artı oldu u tahmin edilmektedir. TABLO II.1.13 REEL ÜCRET ENDEKSLER (1994=100)(1) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003(2) (3) Net çi Ücreti Kamu 82,9 Özel 91,7 Memur Net Maa ı 95,3 Yıllık Ortalama Net Asgari Ücret(4) 93,3 Emekli Aylıkları(5) Emekli Sandı ı 92,0 SSK 98,0 Ba -Kur 102,0 62,2 74,1 73,1 93,4 90,6 105,9 102,5 119,3 117,8 110,6 121,2 115,2 103,8 118,2 123,1 154,9 111,1 98,2 89,2 119,4 95,3 94,3 108,9 104,8 110,8 132,6 113,9 123,0 90,4 109,9 127,6 113,0 121,0 114,0 118,0 104,0 100,0 104,0 118,0 134,0 124,0 127,0 110,0 107,0 109,0 160,0 204,0 189,0 194,0 185,0 184,0 185,0 112,0 124,0 249,0 Kaynak: DPT. (1) Reelle tirmelerde D E-TÜFE (1994=100) endeksi kullanılmı tır. (2) Geçici. DPT tarafından verilen tahminler, gerçekle en oniki aylık ortalama TÜFE enflasyon oranlarına göre revize edilmi tir. (3) Türkiye veren Sendikaları Konfederasyonu ile Kamu veren Sendikasına ait veriler kullanılarak DPT tarafından hesaplanmı tır. (4) 16 ve üstü ya için sanayi ve hizmetler kesimi yıllık ortalama asgari ücretidir. (5) Ortalama emekli aylı ı, memur emeklileri için 3/1, i çi emeklileri için normal gösterge tablosu 1. derece 9. kademe ve Ba -Kur emeklileri için 6.basamak esas alınmı tır. TABLO II.1.14 MALAT SANAY NDE ÜRET MDE ÇALI ILAN SAAT BA INA REEL ÜCRETLER (Yüzde De i im) 2001 malat Sanayii Kamu Özel Gıda Tekstil Giyim Petrol Ürünleri Kimyasal Maddeler Metalik Olm.Min. Mad. Ana Metal Sanayii Makine-Teçhizat Ta ıt Araçları -14,6 -12,5 -15,2 -17,6 -15,5 -13,5 -19,4 -16,1 -12,5 -13,2 -12,7 -8,5 2002 -5,4 1,4 -4,2 1,2 0,9 -4,7 9,0 -4,5 -15,1 -6,6 -0,4 1,6 2002 Dokuz Aylık I II 2003 -7,9 -1,5 -6,9 -1,6 -1,5 -9,6 8,1 -8,1 -17,3 -7,7 -1,1 -0,8 -1,0 -2,5 0,8 -3,7 2,9 9,1 -8,2 1,4 -8,6 -4,1 0,9 2,8 -5,1 -8,9 -2,6 0,2 -7,6 5,9 -4,8 -4,0 -7,1 -7,0 -3,5 -3,9 III Dokuz Aylık -3,9 -8,6 -1,4 -4,8 -4,6 1,9 -17,9 2,6 -4,9 -1,4 -4,5 -3,4 -3,3 -6,7 -1,0 -2,8 -3,2 5,6 -10,4 0,0 -6,9 -4,2 -2,4 -1,5 Kaynak: D E. 32 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası malat sanayiinde saat ba ına reel ücretler 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde, geçen yılın aynı dönemine göre gerek özel, gerek kamu kesimi kaynaklı olarak yüzde 3,3 oranında gerilemi tir (Tablo II.1.14). Bu dönemde giyim e yası imalatı dı ındaki tüm sektörlerde çalı ılan saat ba ına reel ücretlerde gerileme gözlenmi tir. Reel ücretlerdeki gerilemenin sürmesi, iç talepteki canlanmayı sınırlandıran en önemli faktördür. malat sanayii genelinde çalı ılan saat ba ına verimlilik, 2003 yılının ilk dokuz aylık döneminde yüzde 5,2 oranında artmı tır. Bu dönemde, özel imalat sanayiinde çalı ılan saat ba ına verimlilik yüzde 5,7 oranında artı göstermi tir (Tablo II.1.15). malat sanayiinde verimlili in yükselmesi üretim artı ının istihdam artı ından fazla olmasından kaynaklanmı tır. Reel ücretler azalırken verimlilik artı larının sürmesi imalat sanayiinde reel birim ücretlerin gerilemesini ve ihracattaki hızlı artı ların sürmesini sa lamı tır. TABLO II.1.15 MALAT SANAY NDE ÜRET MDE ÇALI ILAN SAAT BA INA VER ML L K (Yüzde De i im) 2001 malat Sanayii Kamu Özel Gıda Tekstil Giyim Petrol Ürünleri Kimyasal Maddeler Metalik Olm.Min. Mad. Ana Metal Sanayii Makina-Teçhizat Ta ıt Araçları 1,0 7,8 -0,6 11,9 3,8 3,3 0,1 -2,3 -1,3 12,6 -6,8 -35,0 2002 8,6 16,4 7,8 3,7 4,1 -9,1 16,5 12,9 7,0 19,3 22,5 26,1 2002 Dokuz Aylık I 9,2 19,4 7,8 4,9 3,7 -7,4 17,4 15,1 6,3 18,5 26,5 16,1 4,6 4,7 5,5 15,2 4,6 -9,1 -12,3 10,8 -1,4 10,4 9,0 30,1 2003 II III Dokuz Aylık 3,3 8,2 3,2 12,5 -1,1 -8,2 -16,7 2,8 4,2 4,5 0,0 15,3 7,7 7,7 8,3 6,6 0,0 -0,2 4,0 18,2 9,8 1,3 18,0 24,9 5,2 6,8 5,7 11,1 1,1 -5,9 -8,1 10,2 4,6 5,1 8,9 22,8 Kaynak: D E. II.2. KAMU MAL YES VE Ç BORÇLANMA II.2.1. Kamu Maliyesi 2003 yılında, borç stokunun istikrarlı bir yapıya kavu turulması ve faiz dı ı fazlanın artırılması amacıyla alınan önlemler sonucu, kamu kesimi borçlanma gere inin GSMH içindeki payının bir önceki yıla göre 4,3 puan azalarak yüzde 2003 Yıllık Rapor 33 2003 yılında kamu kesimi borçlanma gere inin GSMH içindeki payının geçen yıla göre azalması beklenmektedir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 8,5’e dü mesi beklenmektedir (Tablo II.2.1, Grafik II.2.1). Kamu kesimi borçlanma gere indeki azalı , esas olarak, konsolide bütçe ve fonların finansman dengelerinin geçen yıla göre olumlu performans izlemesinden kaynaklanmı tır. Mahalli dareler, Sosyal Güvenlik Kurulu ları ve Döner Sermayeli Kurulu lardan olu an Di er Kamu’nun borçlanma gere inin 2003 yılında GSMH içindeki payının yüzde -0,1 olarak gerçekle mesi beklenmektedir. K T’lerin borçlanma gere inin de 2003 yılında olumlu bir performans izleyerek GSMH’ye oranının yüzde -0,9 düzeyinde gerçekle mesi beklenmektedir. 2002 yılında faiz ve özelle tirme hariç borçlanma gere inin GSMH’ye oranı yüzde -6,9 iken, 2003 yılında bu oranın yüzde -7,7 olması beklenmektedir. TABLO II.2.1 KAMU KES M BORÇLANMA GERE N N GAYR SAF M LL HASILAYA ORANI(1) (Yüzde) Konsolide Bütçe(2) KT sizlik Sigortası Fonu Fonlar Di er Kamu(3) TOPLAM BORÇLANMA GERE FA Z VE ÖZELLE T RME HAR Ç BORÇ. GERE GSMH (Trilyon TL) 2001 2002 17,4 0,4 -1,0 -0,5 0,1 16,4 -7,2 176.484 14,9 -1,0 -1,0 0,0 -0,1 12,8 -6,9 273.463 Gerçekle me Tahmini 2003 11,2 -0,9 -1,1 -0,6 -0,1 8,5 -7,7 357.045 Kaynak: DPT. (1) (-) i areti fazla anlamındadır. (2) Bu tabloda yer alan 2001 ve 2002 yılları Konsolide Bütçe açı ı, Tablo II.2.2’den farklıdır. Bu tablodaki konsolide bütçe dengesinde, 2001 yılında bütçeden sosyal güvenlik kurulu larına nakit olarak ödenen ve bütçeden mahsup edilecek ödenek hesabına kaydedilen 950 trilyon Türk lirası 2001 yılı transfer harcamalarında yer almaktadır. (3) Mahalli dareler, Döner Sermayeli Kurulu lar ve Sosyal Güvenlik Kurulu larını kapsamaktadır. Konsolide bütçe açı ının GSMH’ye oranının 2002 yılındaki yüzde 15,2’lik düzeyinden 2003 yılında yüzde 11,2’ye dü mesi beklenmektedir (Grafik II.2.2). Bu geli mede esas olarak 2003 yılında faiz oranlarının geçen yıla göre daha dü ük seviyelerde gerçekle mesi ve buna ba lı olarak bütçedeki faiz yükünün geçen yıla göre daha dü ük olması önemli bir rol oynamı tır. Konsolide bütçe gelirlerinin GSMH' ye oranının, 2002 yılındaki yüzde 27,6’lık seviyesinden 2003 yılında yüzde 28’e yükselmesi, faiz dı ı konsolide bütçe harcamalarının da GSMH' ye oranının 2002 yılındaki yüzde 23,9’luk seviyesinden 2003 yılında yüzde 22,8’e dü mesi beklenmektedir. Bu geli mede, daraltıcı maliye politikaları çerçevesinde özellikle 34 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası yatırım ve di er cari harcamalardaki azalma etkili olmu tur. Konsolide bütçe vergi gelirlerinin GSMH’ye oranının ise 2003 yılında 2002 yılındaki düzeyine göre 1,8 puan artarak yüzde 23,6 olması beklenmektedir (Tablo II.2.2). GRAF K II.2.1 FA Z VE ÖZELLE T RME HAR Ç KAMU DENGES VE KAMU KES M BORÇLANMA GERE /GSMH Yüzde 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 -2 -4 -6 -8 -10 1999 2000 2001 2002 2003 (1) Toplam Borçlanma Gere i Faiz ve Özelle tirme Hariç Borçlanma Gere i Kaynak: DPT. (1) GSMH, DPT 2003 yılı tahminidir. Dolaysız vergi gelirleri ile ilgili olarak çe itli yasal düzenlemeler yapılmı ve bu düzenlemeler 24 Nisan 2003 tarihli Resmi Gazetede yayımlanmı tır. Bu düzenlemelerle, yatırım indirimi sisteminin basitle tirilmesi, finansal kiralama ile ilgili olarak uluslararası muhasebe standartlarına uyumun sa lanması gibi vergi sistemini sadele tirmeye yönelik uygulamalar yürürlü e konulmu tur. Ayrıca 2003 yılında, bütçe gelirlerini artırmaya yönelik olarak Vergi Barı ı Kanunu uygulamaya konulmu tur. 2002 yılı A ustos ayında uygulamaya konulan özel tüketim vergisinden 2003 yılında toplam 22,3 katrilyon Türk lirası tutarında tahsilat sa lanmı tır. Bu tutarın 15,1 katrilyon Türk liralık bölümü petrol ve do algaz ürünleri üzerinden, 5,5 katrilyon Türk lirası kolalı gazoz, alkollü içki ve tütün mamülleri üzerinden, 1,4 katrilyon Türk lirası motorlu ta ıt araçları üzerinden ve 0,3 katrilyon Türk lirası da dayanıklı tüketim ve di er mallar üzerinden alınmı tır. 2003 Yıllık Rapor 35 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO II.2.2 KONSOL DE BÜTÇE(1) 2001 HARCAMALAR Faiz Dı ı Harcamalar Cari Personel Di er Cari Yatırım Faiz Dı ı Transferler Faiz Ödemeleri GEL RLER Vergi Gelirleri Vergi Dı ı Normal Gelir Özel Gelir ve Fonlar Katma Bütçe BÜTÇE DENGES FA Z DI I BÜTÇE DENGES 81.175 40.113 20.400 15.212 5.188 4.798 14.915 41.062 51.335 39.736 7.418 3.571 609 -29.840 11.222 Cari Fiyatlarla (Trilyon TL) 2002 117.225 65.355 30.572 23.089 7.483 8.434 26.349 51.871 75.529 59.631 10.874 4.035 989 -41.696 10.174 2003 140.054 81.445 38.419 30.201 8.218 7.165 35.861 58.609 100.062 84.334 10.242 3.798 1.688 -39.992 18.617 GSMH çindeki Payları (Yüzde) 2001 2002 2003 (2) 46,0 22,7 11,6 8,6 2,9 2,7 8,5 23,3 29,1 22,5 4,2 2,0 0,3 -16,9 6,4 42,9 23,9 11,2 8,4 2,7 3,1 9,6 19,0 27,6 21,8 4,0 1,5 0,4 -15,2 3,7 39,2 22,8 10,8 8,5 2,3 2,0 10,0 16,4 28,0 23,6 2,9 1,1 0,5 -11,2 5,2 Kaynak: DPT. (1) 2001 yılında bütçeden sosyal güvenlik kurulu larına nakit olarak ödenen ve bütçeden mahsup edilecek ödenek hesabına kaydedilen 950 trilyon Türk lirası, 2002 yılı transfer harcamalarında yer almaktadır. (2) GSMH, DPT 2003 yılı tahminidir. 2003 yılında gelir vergisi tahsilatında gerçekle en artı ın önceki yıla göre sınırlı düzeyde kaldı ı görülmektedir. Bu geli mede esas olarak gelir vergisi stopajı etkili olmu tur. Özellikle, mevduat ve repo faiz oranlarının 2003 yılında geçen yıla göre dü ük olması, gelir vergisi stopajı tahsilatını olumsuz etkilemi tir. Konsolide bütçe vergi gelirlerinin harcamaları kar ılama oranı 2002 yılındaki yüzde 50,9’luk düzeyinden 2003 yılında yüzde 60,2’ye yükselmi tir. Ayrıca, vergi gelirlerinin faiz dı ı bütçe harcamalarını kar ılama oranı da 2002 yılında yüzde 91,2 iken, 2003 yılında yüzde 103,5’e yükselmi tir (Tablo II.2.3). Vergi dı ı normal gelirlerin GSMH içindeki payı 2002 yılında yüzde 4 iken, bu oranın 2003 yılında yüzde 2,9’a gerilemesi beklenmektedir. Bu geli mede, 2002 yılı Mayıs ayında, Merkez Bankası 2001 yılı dönem kârından konsolide bütçeye 3 katrilyon Türk lirasının aktarılmı olması önemli bir rol oynamı tır. 2003 yılı Mayıs ayında ise bu tutar 12,2 trilyon Türk lirası olarak gerçekle mi tir. 36 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO II.2.3 KONSOL DE BÜTÇE GÖSTERGELER (Yüzde) 2001 GEL R GÖSTERGELER Toplam Gelir / Toplam Harcama Toplam Gelir / Faiz Dı ı Bütçe Harcaması Vergi Geliri / Toplam Gelir Vergi Geliri / Toplam Harcama Vergi Geliri / Faiz Dı ı Bütçe Harcaması HARCAMA GÖSTERGELER Faiz Ödemeleri / Vergi Geliri Faiz Dı ı Harcama / Toplam Harcama Personel Harcamaları / Toplam Harcama Yatırım Harcamaları / Toplam Harcama Faiz Dı ı Transferler /Toplam Harcama F NANSMAN GÖSTERGELER ç Borçlanma / GSMH (1) ç Borç Anapara Ödemesi / GSMH (1) ç Borç Servisi / GSMH (1) 2002 2003 63,2 128,0 77,4 49,0 99,1 64,4 115,6 79,0 50,9 91,2 71,4 122,9 84,3 60,2 103,5 103,3 49,4 18,7 5,9 18,4 87,0 55,8 19,7 7,2 22,5 69,5 58,2 21,6 5,1 25,6 43,9 30,6 51,8 35,0 28,6 45,7 41,7 29,7 44,4 Kaynak: DPT, HM. (1) GSMH, DPT 2003 yılı tahminidir. 3 Kasım 2002 tarihinde yapılan erken genel seçim nedeniyle, 2003 yılının ilk üç ayında geçici bütçe uygulamasına gidilmi tir. 2003 yılı Kasım ayında bazı harcama kalemlerinde meydana gelen ilave ödenek ihtiyacını kar ılamak amacıyla Ek Bütçe Kanunu çıkarılmı ve bu kanun 22 Kasım 2003 tarihli Resmi Gazetede yayımlanmı tır. Bu kanun ile 2003 Mali Yılı Bütçesindeki bazı tertiplere 4,5 katrilyon Türk lirası tutarında ek ödenek verilirken, 6,9 katrilyon Türk lirası tutarında ödenek iptal edilmi tir. Konsolide bütçe harcamalarının GSMH içindeki payının, özellikle faiz ödemelerinin azalmasının etkisiyle 2003 yılında bir önceki yıla göre 3,7 puan azalarak yüzde 39,2 düzeyinde gerçekle mesi beklenmektedir. 2003 yılında iç borç faiz ödemelerinde meydana gelen azalmada faiz oranlarının dü mesi önemli bir rol oynamı tır. 2002 yılında GSMH’nın yüzde 3,7’si kadar fazla veren faiz dı ı bütçe dengesinin 2003 yılında yüzde 5,2 oranında fazla vermesi beklenmektedir. ç borç faiz ödemelerinin GSMH içindeki payının dü mesine ba lı olarak, 2003 yılında toplam iç borç servisinin GSMH içindeki payının bir önceki yıla göre 1,3 puan azalarak yüzde 44,4 olması beklenmektedir (Grafik II.2.3). 2003 Yıllık Rapor 37 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası GRAF K II.2.2 BÜTÇE DENGELER /GSMH 10,0 5,0 Yüzde 0,0 -5,0 -10,0 -15,0 -20,0 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 Konsolide Bütçe Dengesi 1999 2000 2001 2002 2003 (1) Faiz Dı ı Bütçe Dengesi Kaynak: DPT. (1) GSMH, DPT 2003 yılı tahminidir. GRAF K II.2.3 KONSOL DE BÜTÇE Ç BORÇ SERV S /GSMH 60 50 Yüzde 40 30 20 10 0 1998 1999 Faiz Ödemesi 2000 2001 Anapara Ödemesi 2002 2003(1) ç Borç Servisi Kaynak: DPT, HM. (1) GSMH, DPT 2003 yılı tahminidir. 38 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası II.2.2. ç Borçlanma Toplam iç borç stoku 2003 yılında, 2002 yılına göre nominal yüzde 29,7 oranında artarak 194,4 katrilyon Türk lirası düzeyine ula mı tır. Söz konusu artı ın önemli bir kısmı yılın ilk be ayı ile mar Bankası ödemeleri için TMSF’ye 6,8 katrilyon Türk lirası tutarında devlet iç borçlanma senedi ihraç edilmesine ba lı olarak Aralık ayında gerçekle mi tir. Yılın geri kalan döneminde borç stoku göreli olarak sınırlı oranda artı göstermi tir. Yılın ilk yarısında gözlenen artı ta Ocak ve Nisan aylarında Hazine’nin ihtiyatlı davranarak takip eden aylarda borç servisinde kullanmak amacıyla ihtiyacının üzerinde borçlanması ve Nisan ayında Çalı anların Tasarruflarını Te vik Hesabı (ÇTTH)’ndaki senetlerin i lemi faizi ile birlikte erken itfasının gerçekle tirilmesi etkili olmu tur. ABD doları bazında toplam iç borç stoku ise 2002 yılında 91,7 milyar ABD doları düzeyinden yüzde 51,9 artarak 2003 yılında 139,3 milyar ABD doları düzeyine ula mı tır. 2002 yıl sonunda yüzde 54,8 olan iç borç stokunun GSMH’ye oranı, Eylül ayında yüzde 53,3’e gerilemi tir. Söz konusu oranın 2003 yılı sonunda, DPT’nin yıl sonu GSMH tahmini çerçevesinde yüzde 54,4 olarak gerçekle mesi beklenmektedir. mar Bankası ödemeleri için ihraç edilen senetler borç stokuna dahil edilmedi inde bu oran yüzde 52,5 olmaktadır. Bu azalı ta milli gelirde gözlenen yüksek oranlı artı ile borçlanma ko ullarının iyile mesine ba lı olarak borçlanma ihtiyacının azalması etkili olmu tur. TABLO II.2.4 Ç BORÇ STOKUNUN ALICILARA GÖRE DA ILIMI 2002 Miktar (Trilyon TL) (yüzde) 1. KAMU SEKTÖRÜ a. TCMB b. Kamu Bankaları c. TMSF Bankaları d. Di er Kamu(1) 2. P YASA TOPLAM (1+2) 79.107 28.112 24.278 11.024 15.694 70.763 149.870 52,8 18,8 16,2 7,4 10,5 47,2 100,0 2003 Miktar (Trilyon TL) (yüzde) 92.626 26.900 27.239 15.056 23.431 101.760 194.387 47,7 13,8 14,0 7,7 12,1 52,3 100,0 Kaynak: HM. (1) 2003 yılı rakamlarına kamuya yapılan ortalama satı lar dahildir. 2003 yılında iç borç stokunun alıcılara göre yapısında farklıla ma ortaya çıkmı tır. 2003 yılında yapılan borçlanmanın önemli bir kısmının ihale yoluyla gerçekle tirilmesi nedeniyle piyasanın toplam iç borç stoku içerisindeki payı 2002 yılına göre 5,1 puan artarak yüzde 52,3’e yükselmi tir (Tablo II.2.4). Hazine’nin iç 2003 Yıllık Rapor 39 ç borç stoku 2003 yılında yüzde 29,7 oranında artarak, 194,4 katrilyon Türk lirasına ula mı tır. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası piyasaya olan borcu, 2002 yıl sonunda 70,8 katrilyon Türk lirası düzeyinden 2003 yılında 101,8 katrilyon Türk lirasına yükselmi tir. Toplam iç borç stokunun yapısı 2003 yılında 2002 yılına göre de i mi tir. 2003 yılında nakit iç borç stokunun toplam borç stoku içindeki payı 7,5 puan artarak yüzde 59,6’dan 67,1’e yükselmi tir (Tablo II.2.5).Toplam iç borç stokunun yapısında 2003 yılında sabit faizli iskontolu senetlerle piyasadan yapılan borçlanmadaki artı a ba lı olarak, sabit getirili senetlerin payı önemli ölçüde artı göstermi tir. Nisan ayında, ÇTTH’daki iç borçlanma senetlerinin birikmi faizi ile birlikte erken itfa edilerek yerine 14,9 katrilyon Türk lirası tutarında TÜFE’ye endeksli senet ihraç edilmi tir. Ayrıca, 2004 yılı Ocak ayında mar Bankası ödemeleri için 5,3 katrilyonluk kısmı TÜFE’ye, 1,5 katrilyonluk kısmı ise faize endeksli olmak üzere TMSF’ye toplam 6,8 katrilyon Türk lirası senet ihracı yapılmı ve ihraç edilen senetler 2003 yılı borç stokuna dahil edilmi tir. Söz konusu uygulamalar neticesinde, iç borç stokunun TÜFE’ye endeksli kısmının payı 7,1 puan artarak yüzde 19,4’e yükselmi tir. 2003 yılında iç borç stokunun faiz oranlarına endeksli kısmının payı ise 2002 yılı sonuna göre 7,1 puan azalarak yüzde 23,4’e, dövize endeksli senetlerin payı 4 puan azalarak yüzde 9,2’ye, döviz cinsi senetlerin payı ise 6,3 puan azalarak yüzde 12,7’ye gerilemi tir. Faize ve dövize endeksli ve döviz cinsi toplam borç stoku miktarlarında da sınırlı oranda azalma olmu tur. Borç stoku içerisinde döviz cinsi borçlanma araçları ile faize ve dövize endeksli araçların payının azalması borç stokunun faiz ve kur hareketlerine kar ı kırılganlı ının azalmasını sa lamaktadır (Grafik II.2.4, Tablo II.2.5). GRAF K II.2.4 Ç BORÇ STOKUNUN BORÇLANMA ARAÇLARINA GÖRE DA ILIMI (Yüzde Da ılım) 13,2% 2003 2002 25,1% 19,0% 12,3% Sabit Getirili 30,5% Faize Endeksli TÜFE'ye Endeksli(1) Döviz Cinsinden Dövize Endeksli 12,7% 9,2% 35,3% 19,4% 23,4% Faize Endeksli Sabit Getirili TÜFE'ye Endeksli(2) Döviz Cinsinden Dövize Endeksli Kaynak: HM. (1) Merkez Bankası portföyünde yer alan TÜFE’ye endeksli nakit dı ı senetleri içermektedir. (2) Merkez Bankası portföyünde yer alan nakit dı ı senetler, ÇTTH’daki nakit senetler ile Ocak 2004’te TMSF’ye ihraç edilen nakit dı ı senetleri içermektedir. 40 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO II.2.5 Ç BORÇ STOKUNUN YAPISI (Trilyon TL) Nakit Sabit Getirili De i ken Faizli Faize Endeksli TÜFE' ye Endeksli(1) Döviz Cinsinden Dövize Endeksli IMF Kredisi Takas Halka Arz Nakit Dı ı Sabit Getirili De i ken Faizli Faize Endeksli TÜFE' ye Endeksli(2) Döviz Cinsinden Dövize Endeksli Toplam Stok Sabit Getirili De i ken Faizli Faize Endeksli TÜFE' ye Endeksli Döviz Cinsinden Dövize Endeksli 2001 Toplam çinde Miktar Payı 2002 Toplam çinde Miktar Payı 2003 Toplam çinde Miktar Payı 58.354 17.745 11.426 11.426 7.133 22.050 13.768 7.740 542 63.804 49.513 30.713 18.800 12.398 1.893 122.157 17.745 60.938 42.138 18.800 19.530 23.944 89.271 37.576 17.384 17.384 16.513 17.799 9.685 7.649 466 60.599 46.734 28.334 18.400 11.891 1.973 149.870 37.576 64.118 45.718 18.400 28.404 19.772 130.484 68.614 29.080 15.112 13.968 16.839 15.951 8.473 7.478 0 63.903 54.096 30.371 23.725 7.881 1.926 194.387 68.614 83.175 45.482 37.693 24.720 17.877 47,8 14,5 9,4 9,4 0,0 5,8 17,6 11,3 6,3 0,4 52,2 0,0 40,5 25,1 15,4 10,1 1,6 100,0 14,5 49,9 34,5 15,4 16,0 19,6 59,6 25,1 11,6 11,6 0,0 11,0 11,9 6,5 5,1 0,3 40,4 0,0 31,2 12,3 7,9 7,9 1,3 100,0 25,1 42,8 30,5 12,3 19,0 13,2 67,1 35,3 15,0 7,8 7,2 8,7 8,2 4,4 3,8 0,0 32,9 0,0 27,8 15,6 12,2 4,1 1,0 100,0 35,3 42,8 23,4 19,4 12,7 9,2 Kaynak: HM, TCMB. (1) ÇTTH’daki nakit TÜFE’ye endeksli senetler. (2) Merkez Bankası portföyünde yer alan TÜFE’ye endeksli nakit dı ı senetler ile Ocak 2004’te TMSF’ye ihraç edilen TÜFE’ye endeksli senetleri içermektedir. ç borç stokunun vade yapısı incelendi inde, 2003 yılında iç borç stoku ortalama vadesinin 2002 yılına göre 7 ay kısalarak 25,1 ay oldu u görülmektedir. ç borç stokunun vadesinin kısalmasında nakit dı ı borç stokunun toplam borç stoku içerisindeki payının azalması etkili olmu tur. 2002 yılında kamu bankalarının portföyündeki senetlerin 2002 Ocak ayında yeniden yapılandırılarak, daha uzun vadeli senetlerle de i tirilmesi sonucunda nakit dı ı borç stokunun vadesi uzamı tır. 2003 Yılı Ocak-Kasım döneminde nakit dı ı borçlanmanın vadesi 66,3 ay olmu tur. Ancak, mar Bankası ödemeleri için TMSF’ye ihraç edilen senetleri de içeren Aralık ayı nakit dı ı borçlanma vadesinin 36,3 ay olması, 2003 2003 Yıllık Rapor 41 2003 yılında iç borç stokunun vadesi 2002 yılına göre kısalmı tır. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası yılı nakit dı ı borçlanma vadesinin 50,4 aya gerilemesine neden olmu tur. 2003 yılında nakit dı ı borçlanma tutarındaki azalmaya ba lı olarak nakit dı ı borç stokunun vadesi geçen yıla göre 9,2 ay kısalmı ve 51,2 ay olmu tur (Tablo II.2.6). Hazine’nin 2003 yılı borçlanmalarının önemli bir kısmı ihale yoluyla satı lar, sürekli satı lar (TAP) ve do rudan satı yöntemleri ile gerçekle tirilen nakit borçlanmalardan olu maktadır (Tablo II.2.9). 2003 yılında nakit borçlanmanın ortalama vadesi uzamı , ancak nakit borç stokunun vadesi 12,8 aydan 12,4 aya gerilemi tir. TABLO II.2.6 Ç BORÇ STOKUNUN VADE YAPISI (Ay) ç Borçlanmanın Ortalama Vadesi Toplam Borçlanma Nakit Bono Tahvil Nakit Dı ı ç Borç Stokunun Ortalama Vadesi Toplam Stok Nakit Nakit Dı ı Kaynak: HM. 2001 2002 2003 30,9 18,0 4,6 32,9 38,5 20,6 11,1 6,7 19,7 59,5 18,1 14,7 6,2 20,1 50,4 38,9 20,2 55,9 32,1 12,8 60,4 25,1 12,4 51,2 II.2.2.A. Nakit ç Borç Stoku 2003 yılında nakit iç borç stoku nominal olarak yüzde 46,1 oranında artmı tır. 2003 yılında 2002 yılına göre borçlanmanın maliyeti azalırken vadesi uzamı tır. Nakit iç borç stoku 2003 yılında sabit getirili ve de i ken faizli senetlerdeki artı ın paralelinde nominal olarak yüzde 46,1 oranında artmı ve 130,5 katrilyon Türk lirası olmu tur (Tablo II.2.5). 2003 yılında genel seçimler sonrası siyasi istikrarın sa lanması, uygulanan program hedefleri do rultusunda yürütülen para ve maliye politikaları ve Irak sava ına ili kin belirsizliklerin ortadan kalkmasına ba lı olarak olu an olumlu hava, Hazine borçlanma ko ullarının iyile mesini sa lamı tır. Ekonomide sa lanan güven ortamı risk primini azaltarak, faiz oranlarının dü mesine neden olmu tur (Grafik II.2.5, Grafik II.2.7). Yıl içinde Türk lirası cinsi borçlanma araçlarının yanı sıra döviz cinsi borçlanma araçlarının faizinde de dü ü gözlenmi tir (Tablo II.2.7). 2002 yılı ortalaması yüzde 8,4 olan ABD doları cinsi iskontolu iç borçlanma senetleri bile ik faizinin 2003 yılı ortalaması yüzde 5,5’e dü mü tür. Faizlerdeki gerilemenin yanı sıra, döviz kurlarının öngörülenin altında gerçekle mesi döviz cinsi ve dövize endeksli senetlerin anapara ve faiz 42 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ödemelerinin yükünü hafifleterek Hazine’nin yıl içinde borçlanma ihtiyacının azalmasına neden olmu tur. Faizlerin dü mesine ve Türk lirasının de er kazanmasına neden olan bu olumlu geli meler aynı zamanda borçlanma vadesinin uzatılmasına imkan tanımı tır (Grafik II.2.5). 2003 yılı Kasım ayında Türk lirası cinsinden 2 yıl vadeli 6 ayda bir sabit kupon ödemeli tahvil ihracına ba lanmı tır. Buna ilave olarak Hazine, 2004 yılı iç borç ödemelerinin aylar arasında dengeli biçimde da ılımını sa lamak amacıyla 2003 yılı Kasım ve Aralık aylarında iki defa olmak üzere de i im ihaleleri gerçekle tirmi tir. Söz konusu ihalelerle 2004 yılı Ocak ve Mart aylarında gerçekle tirece i ödemelerini ileri tarihe aktarmı tır. Borç ödemelerinin aylar arasında istikrarlı bir yapıda da ılımı yüksek miktarda borç ödemesinin faiz oranlarının yüksek oldu u bir dönemde çevrilme riskini azaltmaktadır. 2003 yılında 2002 yılına göre hem borçlanmanın maliyeti azalmı hem de piyasalarda yapılan borçlanmanın vadesi uzamı tır (Grafik II.2.5, Grafik II.2.7). TABLO II.2.7 2003 YILI HAZ NE HALE FA ZLER TL Cinsi skontolu Senetler Ocak ubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz A ustos Eylül Ekim Kasım Aralık 56,8 55,3 59,9 57,4 51,1 46,0 46,1 38,7 32,2 29,3 28,6 27,9 TL Cinsi TL Cinsi De i ken Faizli Sabit Kuponlu Senetler Kupon Senetler Faizi Kupon Faizi 63,2 54,3 54,3 42,8 33,2 33,3 33,4 27,1 26,6 (1) Döviz Cinsi(2) skontolu Senetler Döviz Cinsi(2) Kuponlu Senetler Kupon Faizi 6,6 6,9 6,2 5,1 4,2 7,0 4,7 4,5 4,5 Kaynak: HM. (1) Net satı ile a ırlıklandırılmı ortalama yıllık bile ik faiz oranı. (2) ABD doları ve Euro cinsi senetleri içermektedir. 2003 Yıllık Rapor 43 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası GRAF K II.2.5 2003 YILI HALELER NDE ORTALAMA BORÇLANMA VADES VE B LE K FA Z ORANI(1) 350 70 300 60 250 50 200 40 150 30 100 20 50 10 0 2002 2002 0103 0203 0303 0403 0503 0603 0703 0803 0903 1003 1103 1203 I II Ort. Vade (Gün) 215 185 251 284 289 259 298 262 261 284 181 258 282 294 Ort. Faiz 63,2 65,1 56,8 55,3 59,9 57,4 51,1 46,0 46,1 38,7 32,2 29,3 28,6 27,9 Kaynak: HM, TCMB. (1) Türk lirası cinsi iskontolu ihaleleri kapsamaktadır. Not: 2003 yılı Eylül ayında borçlanma vadesinin kısa olması, uzun vadeli borçlanmanın miktarının az olmasından kaynaklanmı tır. 91 Gün vadeli referans bono ihalesi hariç tutuldu unda borçlanma vadesi 371 gün olmaktadır. GRAF K II.2.6 NAK T Ç BORÇ STOKUNUN BORÇLANMA ARAÇLARINA GÖRE DA ILIMI (Yüzde Da ılım) 2002 2003 19,9% 12,2% 42,1% 18,5% 0,0% 10,7% 19,5% Sabit Getirili TÜFE'ye endeksli Dövize Endeksli 12,9% Faize endeksli Döviz Cinsinden 11,6% Sabit Getirili TÜFE'ye endeksli Dövize Endeksli 52,6% Faize endeksli Döviz Cinsinden Kaynak: HM. 44 2003 Yıllık Rapor 0 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO II.2.8 Ç BORÇ STOKUNUN VADE YAPISI (Ay) 2002 Miktar Vadeye Kalan (Trilyon TL) Süre (Ay) Nakit Sabit getirili De i ken Faizli Faize Endeksli TÜFE' ye Endeksli Döviz Cinsinden Dövize Endeksli -IMF Kredisi -Takas -Di er 89.271 37.576 17.384 17.384 0 16.513 17.799 9.685 7.649 466 12,8 4,2 14,7 14,7 0,0 11,0 30,7 31,9 30,6 7,7 Pay 100,0 42,1 19,5 19,5 0,0 18,5 19,9 10,8 8,6 0,5 2003 Vadeye Kalan Miktar (Trilyon TL) Süre (Ay) 130.484 68.614 29.080 15.112 13.968 16.839 15.951 8.473 7.478 0 12,4 6,8 20,0 11,3 29,4 15,8 18,8 18,9 18,7 0,0 Pay 100 52,6 22,3 11,6 10,7 12,9 12,2 6,5 5,7 0,0 Kaynak: HM, TCMB. 2003 yılı Nisan ayında Çalı anların Tasarruflarını Te vik Hesabı’na TÜFE’ye endeksli senet ihraç edilmesi nakit borç stokunun yapısının önemli ölçüde de i mesine neden olmu tur. 2003 yılında nakit iç borç stoku içinde sabit getirili ve TÜFE’ye endeksli borçlanma araçlarının payı artmı , buna kar ılık döviz cinsi borçlanma araçları ile faiz ve dövize endeksli araçların payı azalmı tır. 2003 yılında sabit getirili senetlerin nakit iç borç stoku içerisindeki payı 10,5 puan artarak yüzde 52,6’ya yükselmi tir. Döviz cinsi senetlerin payı 5,6 puan azalarak yüzde 12,9’a, dövize endeksli senetlerin payı 7,7 puan azalarak yüzde 12,2’ye, faize endeksli senetlerin payı ise 7,9 puan azalarak yüzde 11,6’ya gerilemi tir. 2003 yılında nakit borçlanmanın vadesinin uzamasına kar ın, nakit borç stokunun vadesi sınırlı miktarda azalmı tır. Bununla birlikte, nakit borç stokunun alt kalemleri incelendi inde vade de i imleri farklılık göstermektedir. 2003 yılında nakit borç stoku içerisinde sabit getirili kısmın payı artarken, vadesi uzamı tır. Faize endeksli kısmın vadesi azalmakla birlikte nakit iç borç stoku içindeki payı da azalmı tır. Döviz cinsi borç stokunun ise vadesi artarken borç stoku içindeki payı azalmı tır. 2003 yılında dövize endeksli senet ihracı gerçekle tirilmemesine ba lı olarak dövize endeksli senetlerin vadesi önemli ölçüde azalma göstermi tir (Tablo II.2.8). Hazine 2003 yılında toplam nakit iç borçlanmanın önemli bir kısmını ihale yoluyla gerçekle tirmekle birlikte, do rudan satı ve TAP yöntemi ile de borçlanmaya gitmi tir. Bu yöntemlerle 2003 yılında döviz cinsinden 364,6 milyon ABD doları, 514 milyon Euro ve 19.091 trilyon Türk lirası tutarında borçlanma gerçekle tirilmi tir. Hazine 2003 yılında halka arz yöntemi ile borçlanma gerçekle tirmemi tir (Tablo II.2.10). 2003 Yıllık Rapor 45 2003 yılında nakit iç borç stoku içinde sabit getirili ve TÜFE’ye endeksli borçlanma araçlarının payı artarken, döviz cinsi borçlanma araçları ile faiz ve dövize endeksli araçların payı azalmı tır. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası GRAF K II.2.7 NET SATI M KTARI LE A IRLIKLANDIRILMI HAZ NE HALELER NDE GERÇEKLE EN B LE K FA Z ORANI 200,0 Faiz Oranı (Yüzde) 180,0 160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 1003 0703 0403 0103 1002 0702 0402 0102 1001 0701 0401 0101 1000 0700 0400 0100 0,0 Kaynak: HM, TCMB. TABLO II.2.9 2003 YILI Ç BORÇLANMA DURUMU (Trilyon TL) Borçlanma Nakit Ocak-03 ubat-03 Mart-03 Nisan-03 Mayıs-03 Haziran-03 Temmuz-03 A ustos-03 Eylül-03 Ekim-03 Kasım-03 Aralık-03 2003 Toplam 13.347 7.526 8.799 24.626 12.328 9.968 13.031 9.679 6.504 10.844 13.095 13.519 143.266 Nakit dı ı 1.269 960 1.560 943 961 746 250 0 32 313 0 7.938 14.973 Ödeme Nakit 10.474 5.969 8.699 19.475 11.220 10.089 11.981 12.715 7.248 11.621 11.617 12.292 133.400 Nakit Dı ı 4.555 2.174 2.903 5.506 5.583 2.565 1.811 954 1.828 1.036 1.199 2.842 32.957 Kaynak: HM. 46 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO II.2.10 2003 YILINDA HALE DI I NAK T BORÇLANMA (Milyon EURO, Milyon ABD doları, Trilyon TL) Vade 377(1) 728(2) 273 161 285 728(2) 84 140 1128(3) 160 293 1092(4) hraç Tarihi tfa Tarihi 02.01.2003 02.01.2003 08.01.2003 08.01.2003 10.01.2003 05.03.2003 26.03.2003 26.03.2003 29.04.2003 01.05.2003 01.05.2003 22.10.2003 14.01.2004 30.12.2004 08.10.2003 18.06.2003 22.10.2003 02.03.2005 18.06.2003 13.08.2003 31.05.2006 08.10.2003 18.02.2004 18.10.2006 Kupon Faiz Oranı (yüzde) 6,7 h. End. 42 22,12 6,97 h. End. 11,19 18,5 TÜFE+Yıllık %5 spread 21,93 43,39 2,8 Para birimi ABD Doları TL Cinsi TL Cinsi TL Cinsi EURO TL Cinsi TL Cinsi TL Cinsi TL Cinsi TL Cinsi TL Cinsi EURO Satı Nominal (Milyon) 364,6 2030,0 316,5 403,0 214,0 44,0 183,3 195,4 14989,8 426,7 501,9 300,0 Kaynak: HM. (1) 02.01.2003 tarihinde ihraç edilen 377 gün vadeli tahvil TAP satı ı, geri kalan borçlanma senetleri ise do rudan satı yöntemiyle ihraç edilmi tir. (2) Yılda bir kupon ödemeli. (3) Dönem sonu kupon ödemeli. (4) 6 ayda bir sabit kupon ödemeli. II.2.2.B. Nakit Dı ı ç Borç Stoku Nakit dı ı iç borç stoku, Hazine’nin herhangi bir nakit giri i elde etmeksizin kamunun kendi içindeki yükümlülükleri kar ılı ı ihraç etti i senetleri içermektedir. 2002 yılında 60,6 katrilyon Türk lirası düzeyinde olan nakit dı ı borç stoku, 2003 yılının Aralık ayı itibarıyla yakla ık yüzde 5,5 dolayında artarak 63,9 katrilyon Türk lirasına ula mı tır. 2003 yılında nakit dı ı borç stokundaki artı ta, 2004 yılının Ocak ayı içerisinde gerçekle tirilen, Türkiye mar Bankası nezdindeki mevduatların ödenmesi amacıyla TMSF’ye ikrazen 6,8 katrilyon Türk liralık özel tertip senet ihracının 2003 yılı Aralık ayı nakit dı ı borç stoku rakamlarına eklenmesi ve 2003 yılının Aralık ayında kamu bankalarına görev zararı alacakları kar ılı ı toplam 789 trilyon Türk lirası tutarındaki özel tertip Devlet ç Borçlanma Senedi ihraç edilmesi etkili olmu tur. Toplam iç borç stokunun ekonomiye göre büyüklü ünün bir göstergesi olan toplam iç borç/GSMH oranı, geçen yıla göre yakla ık olarak aynı düzeyde kalarak 2003 yılında yüzde 54,4 olarak gerçekle mi tir. Nakit iç borç stokunun GSMH’ye 2003 Yıllık Rapor 47 Nakit dı ı borç stoku, geçen yıla göre yüzde 5,5 artarak 63,9 katrilyon Türk lirasına ula mı tır. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Nakit iç borç stoku artı ı ve Türk lirasındaki de erlenmeye ba lı olarak, toplam iç borç stoku/M2Y oranı 2003 yılında yakla ık 18 puan artmı tır. oranı ise, piyasadan yapılan toplam borçlanmanın itfadan daha yüksek olması nedeniyle, 2002 yılına göre yakla ık 4 puan artarak yüzde 36,5’e yükselmi tir. ç borçlanmanın piyasalar üzerinde yarattı ı baskıyı gösteren toplam iç borç stokunun para arzlarına oranına bakıldı ında ise, toplam iç borç stoku/M2Y oranının yüzde 129,7’ye, nakit iç borç stoku/M2Y oranının da yüzde 87,1’e yükseldi i gözlenmektedir (Tablo II.2.11). ç borç stokunun M2Y’ye oranının artmasında, nakit iç borç stokundaki artı ile birlikte Türk lirasının 2003 yılında de erlenmesi sonucunda döviz tevdiat hesaplarının Türk lirası kar ılı ının azalması da etkili olmu tur. TABLO II.2.11 TOPLAM Ç BORÇ STOKUNUN ÇE TL EKONOM K VE PARASAL BÜYÜKLÜKLERLE KAR ILA TIRILMASI (Yüzde) Toplam ç Borç Stoku/GSMH Nakit ç Borç Stoku/GSMH Toplam ç Borç Stoku /M2 Nakit ç Borç Stoku /M2 Toplam ç Borç Stoku /M2Y Nakit ç Borç Stoku /M2Y Toplam ç Borç Stoku /TL Pasif(3) Nakit ç Borç Stoku /TL Pasif(3) Toplam ç Borç Stoku /Toplam Pasif(3) Nakit ç Borç Stoku /Toplam Pasif(3) 2000 2001 2002 2003(5) 29,0 23,4 121,0 97,8 67,0 54,1 65,7 53,1 35,0 28,3 69,2 33,1 263,6 125,9 117,6 56,2 160,8 76,8 71,2 34,0 54,8 32,6 243,2 144,9 111,5 66,4 142,1 84,7 70,5 42,0 54,4(1) 36,5(1) 240,2(2) 161,2(2) 129,7(2) 87,1(2) 143,2(3) 96,1(3) 81,0(4) 54,4(4) Kaynak: HM, TCMB. (1) GSMH, DPT 2003 yılı için yıl sonu tahminidir. (2) 2003 yıl sonu M2 ve M2Y rakamları geçicidir. (3) TL ve toplam pasifler, ticari bankaların özkaynakları dı ındaki pasifleridir. (4) 2003 Kasım ayı sonundaki pasif de erleri kullanılarak hesaplanmı tır. (5) 2003 yılı rakamları geçicidir. II.3. ÖDEMELER DENGES VE DI BORÇLANMA II.3.1. Ödemeler Dengesi 2001 yılında ya anan kriz sonrasında makroekonomik göstergeler 2002 yılından ba layarak olumluya dönmeye ba lamı tır. Sanayi üretiminin yüksek oranda artması ve bununla birlikte tüketim ve yatırım harcamalarının oldukça sınırlı kalması, dı talep yetersizli i ve Türk lirasındaki de erlenmeye kar ın üretim fazlasının ihracata yönelmesine neden olmu tur. Ancak, üretimde gözlenen yüksek oranlı büyüme ithalat artı ının ihracattaki yükseli ten daha fazla olmasına neden olmu tur. Böylece dı ticaret açı ı artmı ve bavul ticareti ile turizm 48 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası gelirlerinin kısmen telafi etmesi ile cari i lemler dengesi 2002 yılında 1,5 milyar ABD doları açık vermi tir. Aynı dönemde, dı ticaret hacminin geni lemesi, finansman amacıyla kullanılan uzun ve kısa vadeli kredi hacminin artmasına yol açmı tır. Bunun yanında, ekonominin olumlu gidi atı Hazine’nin 2002 yılında yurt dı ı piyasalardan borçlanmasını kolayla tırmı tır. Böylece, söz konusu dönemde 1,6 milyar ABD doları sermaye giri i ya anırken, rezervler 6,2 milyar ABD doları artı kaydetmi tir. TABLO II.3.1 ÖDEMELER DENGES (Milyon ABD doları) CAR LEMLER Dı Ticaret Dengesi hracat (Fob) Bavul Ticareti thalat (Cif)(2) Hizmet Dengesi Hizmet Gelirleri Turizm Gelirleri Hizmet Giderleri Yatırım Geliri Dengesi 2001 2002 3.390 -4.543 31.334 3.039 -41.399 9.130 16.030 8.090 -6.900 -5.000 -5.497 3.803 2.786 -1.719 2.694 -1.671 -1.521 -8.337 36.059 4.065 -51.554 7.880 14.785 8.481 -6.905 -4.554 -4.417 3.490 1.936 1.587 -6.153 -66 Faiz Ödemeleri Cari Transferler çi Gelirleri SERMAYE HAREKETLER Rezervler NET HATA VE NOKSAN Kaynak: TCMB. (1) Ocak-Kasım dönemini kapsamaktadır. (2) Altın ithalatı hariç. 2003(1) 2003-I 2003-II 2003-III -4.203 -2.223 -11.200 -2.289 42.385 10.345 3.599 757 -60.679 -14.208 8.836 801 16.199 2.498 9.353 803 -7.363 -1.697 -5.049 -1.512 -4.229 -1.172 3.210 777 2.070 440 1.303 4.213 -2.630 661 2.900 -1.990 -1.833 -3.201 11.302 954 -16.406 1.778 3.616 1.862 -1.838 -1.250 -1.108 840 537 -1.321 -1.194 3.154 260 -4.112 12.139 1.082 -18.380 4.657 7.022 4.912 -2.365 -1.345 -1.134 1.060 733 -1.664 -5.300 1.404 2003 yılı Ocak-Kasım döneminde de bir önceki yıl ba layan ihracat kaynaklı büyüme e ilimi devam etmi tir. ç talep artı ı sınırlı kalmakla beraber 2002 yılına göre artmı tır. Böylece, ara ve sermaye malı ithalatının yanı sıra tüketim malı ithalatında yüksek oranlı artı lar görülmü ve dı ticaret açı ı artmaya devam etmi tir. Aynı dönemde yatırım hesabından faiz ve temettü ödemeleri de artmı tır. Ancak, hizmet gelirleri 2002 yılına göre oldukça iyile mi ve cari i lemler açı ını küçültücü bir faktör olmu tur. Böylece 2003 yılı ilk onbir ayında 4,2 milyar ABD doları cari i lemler açı ı olu mu tur. Yaratılan güven ortamı nedeniyle Hazine’nin yurtdı ı piyasalarda ihraç etti i Eurobond getiri farkları önemli ölçüde gerilemi ve Hazine’nin yurtdı ı piyasalardan borçlanma maliyetleri azalmı tır. Bunun yanında, Irak sava ının kısa sürede sonuçlanması ve belirsizliklerin ortadan kalkmasıyla 2003 Yıllık Rapor 49 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası birlikte bankacılık dı ı özel sektörün uzun vadeli kredi kullanımı artmaya ba lamı tır. Bu dönemde cari i lemler açı ının artmasına kar ın, net hata ve noksan kaleminin 2,9 milyar ABD doları pozitif olması finansman ihtiyacını sınırlamı tır. 2003 yılının ilk onbir aylık döneminde net 1,3 milyar ABD doları sermaye giri i ya anırken, rezervler 2,6 milyar ABD doları artı kaydetmi tir (Tablo II.3.1). II.3.2. Cari 2003 yılının ilk onbir aylık döneminde ithalatın önemli belirleyicisi sanayi üretimindeki artı olmu tur. lemler Dı ticarette 2002 yılında ba layan e ilim 2003 yılının ilk onbir ayında da devam etmi tir. Bu dönemde üretimde gözlenen artı ların devam etmesi ve iç talep unsurlarının sınırlı artı ı dı ticaret üzerinde etkili olmu ve Türk lirasındaki güçlenmenin devam etmesine kar ın, üretim maliyetindeki gerileme nedeniyle, ihracat artı ı sürmü tür. Ayrıca, 2003 yılında dünya ekonomisinde gözlenen büyüme özellikle yılın üçüncü çeyre inde canlanarak sürmektedir. Sanayi üretiminin 2002 yılındaki artı e ilimini devam ettirmesi ve reel kurlarda gözlenen de erlenme, özellikle ara malı ve sermaye malı ithalat talebini artıran bir unsur olmu tur. Bu geli meler sonucunda, yılın ilk onbir ayında ithalat bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 31,4 oranında, ihracat ise yüzde 29,2 oranında artı göstermi tir. Dı ticaret açı ı ise bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 36,9 oranında artarak 18,3 milyar ABD doları seviyesine yükselmi tir. hracatın ithalatı kar ılama oranı yüzde 69,9 seviyesine gerilemi tir. TABLO II.3.2 THALAT VE HRACATIN ANA MAL GRUPLARINA GÖRE DA ILIMI (Milyon ABD doları) Toplam thalat (Cif) Sermaye Malları Ara Malları Tüketim Malları Di er Toplam hracat (Fob) Tarım ve Ormancılık Balıkçılık Madencilik ve Ta ocakçılı ı malat Di er 2002(1) Yüzde Pay 2003(1) Yüzde Pay Yüzde De i im 46.184 7.285 33.855 4.492 552 32.817 1.840 43 364 30.538 32 100,0 15,8 73,3 9,7 1,2 100,0 5,6 0,1 1,1 93,1 0,1 60.679 9.365 44.441 6.475 397 42.385 2.167 51 485 39.573 109 100,0 15,4 73,2 10,7 0,7 100,0 5,1 0,1 1,1 93,4 0,3 31,4 28,5 31,3 44,1 -28,1 29,2 17,8 18,7 33,5 29,6 243,9 Kaynak: D E. (1) Ocak-Kasım dönemini kapsamaktadır. 50 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası thalat, 2003 yılının ilk onbir ayında 60,7 milyar ABD dolarına yükselmi tir. Ara malı ithalatı, sanayi üretimindeki artı a paralel bir seyir izlemi ve yılın ilk onbir ayında, bir önceki yılın aynı dönemine göre, yüzde 31,3 oranında yükselmi tir. Artan kapasite kullanım oranlarının üretim artı larının sürdürülebilmesi için yeni yatırım gerektirmesi, sermaye malı ithalat talebini de yükseltmi ve aynı dönemde yüzde 28,5 oranında artı gözlenmi tir. Bununla birlikte, Irak sava ı sonrasında dayanıklı tüketim mallarına olan talebin artması ile tüketim malı ithalatı da yükselmeye ba lamı ve yılın ilk onbir ayında yüzde 44,1 oranında artmı tır (Tablo II.3.2). Ham petrol varil fiyatı, Irak sava ı sırasında 30 ABD dolarının üzerine çıkmı ve sava sonrasında gerilemesine kar ın yüksek seviyede kalmı tır. 2002 yılının ilk on ayındaki ortalama 23,1 ABD doları seviyesinden 2003 yılının aynı döneminde ortalama 26,7 ABD doları seviyesine çıkmı tır. Bu geli me ham petrol ithalat ödemelerini yüzde 18,4 oranında artırmı tır. Kara ta ıtları ve bunların aksam ve parçaları ithalatı 2003 yılı Ocak-Kasım döneminde geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 120,6 yükseli ile en yüksek artı gösteren ithalat kalemi olmu tur. Bunun yanında demir çelik ithalatı da aynı dönemde yüzde 69 oranında yükselmi tir. TABLO II.3.3 SEÇ LM GRUPLARIN HRACATI (Milyon ABD doları) Toplam hracat Örme Giyim E yası Örülmemi Giyim E yası Kara Ta ıtları, Aksam ve Parçaları Elektrikli Makine ve Cihazlar Kazanlar Makineler Mekanik Cihazlar Demir ve Çelik Ara Toplam Di er 2002(1) 2003(1) 32.817 4.074 3.000 2.926 2.583 1.934 2.034 16.551 16.266 42.385 5.220 3.479 4.729 3.025 2.661 2.658 21.771 20.614 Yüzde hracat Artı ına De i im Yüzde Katkı 29,2 28,1 16,0 61,6 17,1 37,6 30,7 31,5 26,7 3,5 1,5 5,5 1,3 2,2 1,9 15,9 13,2 Kaynak: D E. (1) Ocak-Kasım dönemini kapsamaktadır. 2003 yılının Ocak-Kasım döneminde gözlenen ihracat artı ı, birim ücret maliyetlerinin dü ük olması, finansman maliyetlerindeki gerileme, USD/Euro paritesindeki geli meler ve ihracat fiyatlarında gözlenen artı tan kaynaklanmı tır. Ayrıca, reel kurlarda görülen de erlenmeye kar ın yurt içi sanayi üretiminin iç talepteki sınırlı artı nedeniyle arz fazlası yaratması da ihracatı artırıcı bir ba ka neden olarak göze çarpmaktadır. Böylece, 2003 yılının ilk onbir ayında 42,4 milyar ABD doları ihracat gerçekle mi tir. 2003 Yıllık Rapor 51 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Mal grupları bazında ihracata bakıldı ı zaman, yılın ilk onbir ayında toplam ihracatın yüzde 93,7’sini olu turan imalat sanayi ihracatının yüzde 29,6 oranında büyüdü ü görülmektedir. Bununla birlikte tarım ürünleri ihracatı aynı dönemde yüzde 17,8 oranında artmı tır (Tablo II.3.2). Otomotiv Sanayicileri Derne i verilerine göre, iç talepteki canlanmanın göreli olarak 2003 yılında bir önceki yıla oranla yüksek olması nedeniyle ihracatın üretim içindeki payı bir önceki seneye göre 9 puan dü mü ve yüzde 65 seviyesine gerilemi tir. Ancak söz konusu oran tarihsel olarak bakıldı ında hala oldukça yüksek bir seviyededir. 2003 yılı ilk onbir ayında ihracat artı ına en büyük katkı kara ta ıtları ve bunların aksam parçaları, demir çelik ile örme giyim e yası ihracatından gelmi tir. 2003 yılı Ocak-Kasım döneminde ihracat artı ına en büyük katkı yapan sektörler, kara ta ıtları, aksam ve parçaları, örme giyim e yası ve kazanlar, makineler ve mekanik cihazlar olmu tur. Bu dönemde söz konusu sektörlerde bir önceki yılın aynı dönemine göre, sırasıyla, yüzde 61,6, yüzde 28,1 ve yüzde 37,6 oranlarında artı olmu tur (Tablo II.3.3). TABLO II.3.4 THALAT VE HRACATIN ÜLKE GRUPLARINA GÖRE DA ILIMI (Milyon ABD doları) Yüzde 2002 TOPLAM THALAT OECD Ülkeleri (AB Ülkeleri) Avrupa Ülkeleri(2) Afrika Ülkeleri Amerika Ülkeleri Orta Do u Ülkeleri Di er Asya Ülkeleri Di er TOPLAM HRACAT OECD Ülkeleri (AB Ülkeleri) Avrupa Ülkeleri(2) Afrika Ülkeleri Amerika Ülkeleri Orta Do u Ülkeleri Di er Asya Ülkeleri Di er (1) Pay (1) 2003 46.184 29.500 20.701 5.645 2.354 546 3.395 3.913 295 32.817 21.439 16.791 3.137 1.545 222 3.288 1.731 100,0 63,9 44,8 12,2 5,1 1,2 7,4 8,5 0,6 100,0 65,3 51,2 9,6 4,7 0,7 10,0 5,3 60.679 38.179 27.440 7.816 2.997 956 3.966 5.916 323 42.385 27.464 22.068 4.192 1.923 233 4.489 2.339 155 0,5 58 Yüzde Yüzde Pay De i im 100,0 62,9 45,2 12,9 4,9 1,6 6,5 9,7 0,5 100,0 64,8 52,1 9,9 4,5 0,5 10,6 5,5 0,1 31,4 29,4 32,6 38,5 2,3 75,1 16,8 51,2 9,6 29,2 28,1 31,4 33,6 24,5 4,8 36,5 35,1 -62,4 Kaynak: D E. (1) Ocak-Kasım dönemini kapsamaktadır. (2) Rusya Federasyonu, Moldova, Ukrayna ve Beyaz Rusya bu grup içinde yer almaktadır. 52 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 2002 yılında kötüle en dı ticaret hadleri 2003 yılında bu e ilimini devam ettirmemi tir. Ocak-Eylül döneminde ihracat fiyatları ortalama yüzde 9,5 oranında, ithalat fiyatları ise ortalama yüzde 9 oranında artmı tır. Ayrıca, Euronun ABD doları kar ısındaki de erlenmesi 2003 yılında da devam etmi tir. 2002 yılı sonunda 1,0422 olan ABD doları/Euro paritesi 2003 yılı sonunda 1,2502 seviyesine kadar yükselmi tir. Söz konusu hareket, en büyük pazarımız olan Avrupa Birli ine olan ihracatın ABD doları de erini yükselterek ihracat gelirlerini artırıcı bir rol oynamı tır (Tablo II.3.4). Türk lirası 2003 yılı ubat-Eylül döneminde reel olarak de erlenirken, yılın son çeyre inde de er kaybetmi tir. Ancak yıl geneline bakıldı ında Türk lirası yurt içi ve yurt dı ı TEFE enflasyonu kullanılarak hesaplanan reel kur endeksine göre yüzde 8,8, TÜFE enflasyonu kullanılarak hesaplanan reel kur endeksine göre ise yüzde 8,9 oranında güçlenmi tir (Tablo II.3.5). TABLO II.3.5 REEL EFEKT F DÖV Z KURU ENDEKS (1995 yıllık ortalama=100) TÜFE Bazlı Endeks 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 I II III IV 2003 I II III(2) IV(2) 103,1 101,7 115,9 120,9 127,3 147,6 116,3 138,4 118,9 115,2 125,4 123,5 140,6 151,5 140,4 (1) TEFE Bazlı Endeks 97,0 100,1 110,7 107,9 108,8 118,3 107,3 128,5 110,8 107,9 117,0 118,5 130,4 137,4 126,0 Kaynak: TCMB, D E ve IFS. (1) Dönem sonu verileridir. TÜFE bazlı reel efektif döviz kuru hesaplamasında 19 ülke için (Almanya, ABD, talya, Fransa, ngiltere, Japonya, Hollanda, Belçika, sviçre, Avusturya, spanya, Kanada, Kore, sveç, Tayvan, ran, Brezilya, Çin ve Yunanistan) IMF tarafından olu turulan a ırlıklar kullanılmı tır. TEFE bazlı endeksin olu turulmasında ise, Tayvan ve Çin dı ında yukarıda belirtilen di er 17 ülke a ırlıkları kullanılmı tır. Hesaplamalarda döviz kurları için aylık ortalama de erler kullanılmı tır. (2) Geçici. 2003 Yıllık Rapor 53 Euronun ABD doları kar ısında de er kazanması ihracat gelirlerini olumlu etkilemi tir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 2003 yılının ilk on ayında dı ticaret açı ı ve faiz ödemelerinde gözlenen artı cari i lemler dengesini olumsuz etkilemesine kar ın, hizmet gelirleri olumlu bir etki yaratmı tır. Dı ticaret açı ındaki geni leme ve portföy hesabındaki hisse senedi ve Hazine ka ıtlarına ait temettü ve faiz ödemeleri 2003 yılının ilk onbir ayında cari i lemler dengesini olumsuz etkilemi tir. Hizmetler dengesi ise özellikle turizm gelirlerinde gözlenen büyük oranlı artı sonucunda aynı dönemde cari i lemler dengesine olumlu katkıda bulunmu tur. Bu geli melerle, cari i lemler dengesi 2003 yılının ilk onbir ayında 4,2 milyar ABD doları açık vermi tir. 2003 yılı ba ındaki Irak sava ı hizmet gelirleri üzerinde olumsuz etki yaratmı ancak kalıcı bir etkide bulunmamı tır. Söz konusu gerginlik dolayısıyla yılın ilk çeyre inde gerileyen bavul ticareti, Mayıs ayıyla beraber 2002 yılındaki performansına yakla mı ve yılın ilk onbir aylık döneminde geçen yılın aynı dönemine göre sadece yüzde 3,7 oranında azalmı tır. Irak sava ı ve sonrasında altına olan talebin artması altın fiyatlarını yükseltmi ve parasal olmayan net altın ithalatı, Ocak-Kasım döneminde geçti imiz yılın aynı dönemine göre yüzde 85,1 oranında artarak 2,4 milyar ABD doları seviyesine ula mı tır. TABLO II.3.6 TUR ZM STAT ST KLER Turizm Gelirleri (Milyon ABD doları) Ortalama Harcama (ABD doları) Giden Turist Sayısı (Bin Ki i) Gelen Turist Sayısı (Bin Ki i) AB (Bin Ki i) BDT (Bin Ki i) 1999 2000 2001 2002 2003(1) 5.203 736 7.069 7.487 3.506 1.052 7.636 764 9.991 10.428 5.551 1.383 8.090 718 11.275 11.619 6.648 1.430 8.481 656 12.920 13.247 7.708 1.661 9.353 712 13.133 13.320 7.460 1.973 Kaynak: TCMB, Turizm Bakanlı ı. (1) Ocak-Kasım dönemini kapsamaktadır. Irak sava ının etkisiyle Ocak-Nisan döneminde ülkemizi ziyaret eden yabancı sayısı ve turizm gelirleri dü mü tür. Ancak, olumsuz etkinin ortadan kalkmasıyla beraber, gerek ziyaretçi sayısı ve gerekse ortalama harcama artı göstermi tir. Böylece, yılın ilk onbir ayında turizm gelirleri bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 13,9 oranında artarak 9,4 milyar ABD doları olmu tur. II.3.3. Sermaye Hareketleri 2002 yılının OcakKasım döneminde resmi rezerv ve IMF kredileri hariç net 4,4 milyar ABD doları sermaye giri i olmu tur. 2003 yılının Ocak-Kasım döneminde sermaye akımları ve resmi rezervlerin toplamı olarak tanımlanan finans hesabı 1,3 milyar ABD doları fazla vermi tir. IMF kredileri ve resmi rezerv de i imleri dı arıda tutuldu unda, söz konusu dönemde 4,4 milyar ABD doları net sermaye giri i olmu tur. Söz konusu dönemde, 54 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 2002 yılı aynı döneminde gözlenen e ilimin aksine uzun vadeli sermaye hareketlerinde çıkı , kısa vadeli sermaye hareketlerinde ise giri gözlenmi tir (Tablo II.3.7). TABLO II.3.7 SERMAYE HAREKETLER NDEN SEÇ LM (Milyon ABD doları) KALEMLER Ocak-Kasım Sermaye ve Finans Hesabı Finans Hesabı Do rudan Yatırımlar Portföy Yatırımları Di er Yatırımlar Rezerv Varlıklar Net Hata Noksan Bilgi için: Kısa Vade Uzun Vade IMF Kredileri 2002 2002 2003 1.587 1.587 863 -593 7.470 -6.153 -66 1.328 1.328 914 -732 7.191 -6.045 -1.120 1.303 1.303 19 2.239 1.675 -2.630 2.900 -1.279 2.338 6.365 -1.239 2.031 6.365 3.101 -1.007 -430 Kaynak: TCMB. 2003 Ocak-Kasım döneminde do rudan yatırımlar kaynaklı net yabancı sermaye giri i önemli oranda azalırken, 2002 yılında açık veren portföy yatırımları bu dönemde 2,2 milyar ABD doları fazla vermi tir. 2002 yılında net 6,4 milyar ABD doları tutarındaki IMF kredi kullanımları sonucu artan di er yatırımlar kaynaklı sermaye giri i, 2003 yılı Ocak-Kasım döneminde bu etkinin ortadan kalkmasıyla dü mü tür. Net hata ve noksan kalemi ise Mart ayından itibaren önemli miktarda fazla vermektedir. Bu geli meler sonucunda resmi rezervlerde bu dönemde artı olmu tur. Yılın ilk on bir ayında yabancıların yurt içinde gerçekle tirdikleri do rudan yatırımlar bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 54,3 oranında azalırken, yerle ikler tarafından yurtdı ında yapılan do rudan yatırımlar bir önceki yılın aynı dönemine göre 4 kat artmı tır. Bunun sonucunda do rudan yatırım kaynaklı yabancı sermaye giri i beklentilerin oldukça altında gerçekle mi tir. 2003 yılında makro ekonomik istikrarın korunması ile beraber yabancı yatırımcıların Türkiye’ye ait menkul kıymetlere olan ilgisi devam etmi tir. Portföy yatırımları içinde yer alan devlet iç borçlanma senetleri ve hisse senetleri hareketleri bu e ilimi ortaya koymaktadır. MKB endeksinin ve D BS fiyat 2003 Yıllık Rapor 55 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası endeksinin özellikle yılın ikinci yarısında artı göstermesi, yabancıların portföy hareketlerine yön veren unsurlar oldu u dü ünülmektedir (Grafik II.3.1). GRAF K II.3.1 MKB B LE K ENDEKS VE YABANCILARIN NET H SSE SENED ALIMI 400 17000 300 15500 200 14000 100 12500 0 10:2003 07:2003 04:2003 01:2003 10:2002 07:2002 04:2002 8000 01:2002 -300 10:2001 9500 07:2001 -200 04:2001 11000 01:2001 -100 Yabancıların hisse senedi alımı (sol eksen, milyon ABD doları) Bile ik endeks (sa eksen) Kaynak: MKB. Yurt dı ı piyasalarda Türkiye ekonomisine ili kin olu an olumlu görünüm neticesinde Türk tahvilleri 2003 yılında de er kazanmı tır. Di er taraftan, yurt dı ı piyasalarda Türkiye ekonomisine ili kin olu an olumlu görünüm neticesinde Türk tahvilleri 2003 yılı genelinde de er kazanmı tır. Söz konusu olumlu geli melere paralel olarak yıl içinde Hazine bu piyasalardan be kez tahvil ihracı yoluyla borçlanma imkânı bulmu tur. Ayrıca, bütçe disiplininin sa lanması ve bu çerçevede makro ekonomik hedeflerin tutturulaca ına dair dı piyasalarda olu an güven, ABD-Türkiye tahvil getiri farkının yıl içinde tarihinin en büyük dü ü ünü ya amasına sebep olmu tur (Grafik II.3.2). Hazine, 2003 yılının Ocak-Kasım döneminde toplam 5,3 milyar ABD doları tutarında yeni ihraca kar ılık, 3,8 milyar ABD doları tutarında tahvil geri ödemesinde bulunmu tur. Türkiye’de yerle ik bankalarca yurtdı ı muhabirleri nezdinde tutulan cari ve depo hesaplarından olu an bankaların döviz varlıkları kalemi, yıl genelinde oldukça dalgalı bir seyir izlemi tir. Söz konusu kalem, yılın ilk çeyre inde 4,1 56 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası milyar ABD doları azalmı , Nisan-Kasım döneminde ise 2,8 milyar ABD doları artarak bu tutarda sermaye çıkı ına neden olmu tur. GRAF K II.3.2 YURT DI I P YASALARDA HRAÇ ED LM GET R FARKI (Baz Puan) TÜRK TAHV LLER N N 1200 1100 1000 900 800 700 600 500 400 300 12-2003 10-2003 08-2003 06-2003 04-2003 02-2003 12-2002 10-2002 08-2002 06-2002 04-2002 02-2002 12-2001 10-2001 08-2001 200 Kaynak: TCMB. GRAF K II.3.3 ÖZEL SEKTÖR T CAR KRED KULLANIMI LE T CARET HACM (Üç Aylık, Milyar ABD doları) Kredi 7 Ticaret Hacmi 33 31 6 29 27 5 25 23 4 21 19 Kredi 11:2003 09:2003 07:2003 05:2003 03:2003 01:2003 11:2002 09:2002 07:2002 05:2002 03:2002 01:2002 11:2001 09:2001 07:2001 05:2001 03:2001 01:2001 11:2000 09:2000 07:2000 05:2000 03:2000 17 01:2000 3 Ticaret Hacmi Kaynak: TCMB. 2003 Yıllık Rapor 57 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 2003 yılında dı ticaret hacminde görülen yüksek oranlı artı lar, ticari kredi kullanımını artırmı tır (Grafik II.3.3). Ocak-Kasım döneminde dı ticaret hacmi geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 30,5 oranında büyürken, ticari kredi kullanımı yüzde 18,1 oranında artmı ve 21,7 milyar ABD doları olmu tur. 2002 yılında döviz açık pozisyonlarını artırmamak için yurt dı ından kullandıkları sendikasyon kredileri tutarını önemli ölçüde azaltan bankacılık sektörü, 2003 yılında gerek kurumsal ve bireysel kredi talebinin artması, gerekse ihracatın finansmanı için kısa vadeli sendikasyon kredisi kullanımını artırmı lardır. Bunun sonucunda, 2002 yılında kısa vadeli kredilerde geri ödeyici pozisyonunda olan bankalar, 2003 yılı ilk on bir aylık döneminde net kısa vadeli kredi kullanıcısı olmu tur. Irak sava ının kısa sürede sonuçlanması ve belirsizliklerin ortadan kalkmasıyla birlikte, bankacılık dı ı özel sektörün yurt dı ı piyasalardan uzun vadeli kredi kullanımı artmaya ba lamı tır. 2003 yılı Ocak-Kasım döneminde uzun vadeli kredi kullanımı bir önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 8 oranında artmı tır. Uzun vadeli kredi kullanımının artmı olması yatırım harcamalarının yüksek seviyesini korudu unu göstermektedir (Grafik II.3.4). GRAF K II.3.4 UZUN VADEL KRED KULLANIMI ve YATIRIM HARCAMALARI (özel sektör, yıllık yüzde de i im) -%30 -%50 -%50 Kredi (sol eksen) 03 03 -%20 03 01 -%10 02 03 %10 02 01 %10 01 03 %40 01 01 %30 00 03 %70 00 01 %50 99 03 %100 99 01 %70 98 03 %130 98 01 2003 yılında dı ticaret hacminde görülen yüksek oranlı artı lar ticari kredi kullanımını artırmı tır. Yatırım harcamaları (sa eksen) Kaynak: TCMB, D E. 58 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Yurt dı ında çalı an Türk vatanda larının Merkez Bankası’nda açtıkları kredi mektuplu döviz tevdiat hesapları ve süper döviz hesaplarına giri ler 2003 yılı Nisan ayından bu yana dü me e ilimindedir. 2003 yılında üç kez yapılan faiz indirimlerinin bu dü ü lerin önemli belirleyicisi oldu u dü ünülmektedir. Merkez Bankası 2003 yılında döviz alım ihaleleri ile 5,7 milyar ABD doları, döviz kurlarında görülen a ırı dalgalanma nedeniyle yapılan do rudan alım müdahaleleriyle ise 4,2 milyar ABD doları döviz alımı yapmı tır. Böylece, 2002 yılı sonunda 26,7 milyar ABD doları olan Merkez Bankası rezervleri 2003 yılı sonunda 33,6 milyar ABD doları seviyesine ula mı tır. TABLO II.3.8 DI F NANSMAN HT YACI VE F NANSMAN KAYNAKLARI (Milyon ABD doları) Ocak-Kasım 2002 1. Cari lemler Dengesi 2. Net Hata Noksan I. Toplam Finansman htiyacı (=1+2) II. Toplam Finansman (=1+2+3) 1. Sermaye Hareketleri (net) Portföy Yatırımları (net) Genel Hükümetin Tahvil hracı Yabancıların Türkiye' de Menkul Kıymet Alımı Yerle iklerin Yurt Dı ında Menkul Kıymet Alımı Krediler (IMF kredileri hariç) Genel Hükümet Bankalar Uzun Vade Kısa Vade Di er Sektörler Uzun Vade Kısa Vade Ticari Krediler Mevduat Di er 2. IMF Kredileri 3. Rezerv De i imi (- artı ) Bankaların Döviz Varlıkları Resmi Rezervler -1.521 -66 -1.587 1.587 781 -593 1.029 913 -2.096 1.437 -669 -1.028 -297 -731 3.134 1.379 -728 2.483 348 -411 6.365 -5.559 594 -6.153 2002 -208 -1.120 -1.328 1.328 114 -732 1.243 412 -1.948 842 -526 -1.423 -484 -939 2791 1.263 -649 2.177 431 -427 6.365 -5.151 894 -6.045 2003 -4.203 2.900 -1.303 1.303 3.105 2.239 1.509 2.034 -1.127 917 -1.927 578 -101 679 2266 442 287 1.537 1.227 -1.278 -430 -1.372 1.258 -2.630 Kaynak: TCMB. 2003 Yıllık Rapor 59 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Cari i lemler açı ının artmasına kar ın, net hata ve noksan kaleminin 2,9 milyar ABD doları pozitif olması finansman ihtiyacını sınırlamı tır. Cari i lemler ve net hata ve noksan kalemleri toplamı olarak tanımlanan dı finansman ihtiyacı, 2003 yılının Ocak-Kasım döneminde bir önceki yılın aynı dönemine göre de i memi , 1,3 milyar ABD doları olarak gerçekle mi tir (Tablo II.3.8). Söz konusu dönemde cari i lemler açı ının bir önceki yıla göre büyük oranda artmasına kar ın, net hata ve noksan kaleminin 2,9 milyar ABD doları pozitif olması, finansman ihtiyacını sınırlamı tır. Finansman ihtiyacının kar ılanması açısından 2003 yılı, 2002 yılına göre farklı özellikler ta ımaktadır. 2002 yılında 6,4 milyar ABD doları IMF’den olmak üzere, genellikle orta ve uzun vadeli kaynaklardan finansman sa lanmı , ayrıca kısa vadeli sermaye çıkı ları gerçekle mi tir. 2003 yılının ilk on bir ayında ise finansman ihtiyacı a ırlıklı olarak kısa vadeli sermaye hareketleri ile finanse edilmi tir. Alt kalem bazında söz konusu kısa vadeli sermaye hareketleri, genel olarak yabancıların hisse senedi ve devlet iç borçlanma senetleri ka ıtlarından olu an menkul kıymet alımı ve bankacılık sektörü kısa vadeli kredi kullanımından olu mu tur. 2003 yılında dönemler itibarıyla dı finansman ihtiyacı ve finansman kaynaklarında farklı yapılar gözlenmi tir. Irak sava ının ya andı ı 2003 yılı ilk çeyre inde 4,2 milyar olarak gerçekle en dı finansman açı ı, bankaların döviz varlıklarındaki azalı ve mevduat artı ı ile kar ılanmı tır. Yılın geri kalanında net hata ve noksan kalemindeki artı tan dolayı dı finansman fazlası gerçekle mi ve bunun sonucunda resmi rezervlerde 3,3 milyar ABD dolar tutarında artı olmu tur. II.3.4. Dı Borçlar Dı borç stoku 2003 yılının ilk dokuz ayında 2002 yılı sonuna göre yüzde 8,2 oranında artı göstermi tir. 2002 yılı sonunda 131,3 milyar ABD doları olan toplam dı borç stoku, yüzde 8,2 oranında artarak 2003 yılı Eylül ayı itibarıyla 142 milyar ABD doları olmu tur. Bu dönemde orta ve uzun vadeli dı borçlar yüzde 6,4 oranında, kısa vadeli dı borçlar ise yüzde 22,4 oranında artmı tır (Tablo II.3.9). Orta ve uzun vadeli dı borçlar Eylül ayı sonunda 123,4 milyar ABD dolarına ula mı tır. Bu artı ta, büyük bölümünü IMF tarafından serbest bırakılan kredi dilimlerinin olu turdu u uluslararası kurulu lara olan dı borçlardaki artı ile parite de i imlerinden önemli ölçüde etkilenen ve Merkez Bankası’nda tutulan kredi mektuplu döviz tevdiat hesaplarında artı etkili olmu tur. Bu dönemde Merkez Bankası dahil kamu sektörü dı borç stoku yüzde 6,9 oranında, özel sektör orta ve uzun vadeli dı borç stoku ise finansal olmayan kurulu ların borçlarına ba lı olarak yüzde 4,8 oranında artmı tır. Di er taraftan, ticari bankaların kısa vadeli borçlanmalarına ba lı olarak, kısa vadeli dı borç stoku Ekim ayı itibarıyla 18,4 milyar ABD dolarına ula mı tır. 60 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO II.3.9 DI BORÇ STOKU VE VADE YAPISI (Milyar ABD doları) Dı Borç Stoku Kısa Vadeli Borçlar Genel Hükümet TCMB Ticari Bankalar Di er Sektörler Orta-Uzun Vadeli Borçlar Kamu Sektörü TCMB Özel Sektör Finansal Finansal Olmayan Dı Borç Stoku/GSMH Kaynak: TCMB, HM. 2000 2001 2002 2003-I 2003-II 2003-III 118,7 28,3 1,0 0,7 16,9 9,7 90,4 47,8 13,4 29,2 7,6 21,6 58,9 113,8 16,2 0,0 0,6 8,0 7,7 97,6 46,3 23,8 27,5 4,8 22,7 79,0 131,3 15,2 0,0 0,5 6,3 8,4 116,0 63,9 21,5 30,6 4,7 25,9 72,3 133,0 16,7 0,0 0,4 7,8 8,5 116,3 64,2 22,0 30,2 4,6 25,6 72,2 137,9 16,8 0,0 0,4 7,3 9,0 121,2 67,0 22,9 31,3 4,7 26,6 70,8 142,0 18,6 0,0 0,4 9,2 9,1 123,4 68,1 23,2 32,0 4,7 27,3 65,2 TABLO II.3.10 DÖV Z KOMPOZ SYONU T BARIYLA DI BORÇ STOKUNA PAR TE ETK S (1) (Milyon ABD doları) ABD doları Euro Ö. Çekme Hakları sviçre Frangı ngiliz Sterlini Japon Yeni Di er (ABD doları) TOPLAM 2002 Dı Borç Stoku 2003 Eylül Parite 2002 2003 2003 Etkisinden Yıl Sonu Eylül Sonu Eylül Sonu Kur Nominal Arındırılmı Kuru ile Kuru ile Kuru ile Farkı Hareket Hareket (A) (B) (C) (B-A=D) (C-A=E) (E-D=F) 61.678 61.678 66.797 0 5.119 5.119 40.166 43.978 44.456 3.812 4.290 479 22.018 22.975 23.515 957 1.498 540 856 912 28 84 56 828 732 754 789 21 57 35 5.287 5.653 4.912 366 -376 -742 555 565 657 11 102 91 131.264 136.459 142.038 5.195 10.774 5.578 Kaynak: TCMB, HM. (1) (A) 2002 yıl sonu dı borç stoku, 2002 yıl sonu kuru ile; (B) 2002 yıl sonu dı borç stoku, 2003 yılı Eylül ayı sonu kuru ile; (C) 2003 yılı Eylül ayı dı borç stoku, 2003 Eylül ayı sonu kuru ile; (D) 2002 yıl sonu dı borç stokunun, 2002 yıl sonu kuru ile hesaplanan tutarı ile, 2003 Eylül ayı sonu kuru ile hesaplanan tutarı arasındaki farktır; (E) 2002 yılı dı borç stoku rakamı ile 2003 Eylül ayı dı borç stoku rakamı arasındaki farktır; (F) Nominal hareket ile kur farkı arasındaki farktır. Dı borç stokunun döviz cinslerine göre da ılımında vade ayırımına göre farklılıklar görülmektedir. Orta ve uzun vadeli dı borç stokunun yüzde 44,3’ünü ABD doları, yüzde 31,3’ünü Euro cinsinden borçlanmalar olu tururken, kısa vadeli dı borç stokunun yüzde 64,9’unu ABD doları, yüzde 31,4’ünü Euro cinsinden 2003 Yıllık Rapor 61 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası borçlanmalar olu turmaktadır. Di er taraftan Özel Çekme Hakları özellikle orta ve uzun vadeli dı borçlanmalarda önemli yer tutmaktadır. Çapraz kur de i imlerinin etkisinden arındırıldı ında dı borç stokundaki artı ın 5,6 milyar ABD doları oldu u görülmektedir. Döviz kompozisyonu ve miktarlara ba lı olarak çapraz kurlardaki de i meler dı borç stokunun ABD doları kar ılı ı de erini etkilemektedir. 2003 yılında Euro, ABD doları kar ısında yüzde 20 oranında de er kazanmı tır. Bunun sonucunda parite etkisi, ABD doları cinsinden hesaplanan dı borcu 3,8 milyar ABD doları artırıcı yönde etki yapmı tır. ABD doları kar ısındaki çapraz kur de i imleri, Euro dı ındaki di er döviz cinslerinde de dı borç stokunun ABD doları kar ılı ını artırıcı yönde geli mi tir. Çapraz kur de i iminin toplam 5,2 milyar ABD doları tutarındaki artırıcı etkisi arındırıldı ında dı borç stokundaki artı ın 10,8 milyar ABD doları yerine 5,6 milyar ABD doları olarak gerçekle ti i görülmektedir (Tablo II.3.10). Çapraz kurdaki söz konusu artırıcı etki kısa vadeli dı borçlarda 495 milyon ABD doları, orta ve uzun vadeli dı borçlarda ise 4,7 milyar ABD dolarıdır. Ülkenin ödeme kapasitesine ili kin önemli bir gösterge olan ve dı borç anapara ve faiz ödemelerinin döviz gelirlerine oranı olarak hesaplanan dı borç servisi oranında, 2003 yılında ihracat ve turizm gelirlerindeki artı ve dı borç servis miktarındaki azalma sonucu dü ü gözlenmi tir. Buna göre 2002 yılı sonunda yüzde 47 olan dı borç servisi oranı 2003 yılı Ekim ayı sonunda yüzde 36,4 oranında gerçekle mi tir (Tablo II.3.11). TABLO II.3.11 DI BORÇ SERV S ORANI (Milyon ABD doları) 2000 2001 2002 Ekim 2003 Dı Borç Servisi -Anapara(1) -Faiz 21.937 15.638 6.299 24.623 17.489 7.134 28.638 22.236 6.402 22.362 16.612 5.750 Toplam Döviz Gelirleri -Toplam Mal hracatı(2) -Hizmet Gelirleri -Yatırım Gelirleri -Cari Transferler 59.146 30.721 20.364 2.836 5.225 56.959 34.373 16.030 2.753 3.803 60.885 40.124 14.785 2.486 3.490 61.431 41.541 15.018 1.888 2.984 37,09 43,23 47,04 36,40 Dı Borç Servisi Oranı (%) Kaynak: TCMB, HM. (1) Tahvil ihracı yoluyla sa lanan krediler ve IMF geri ödemeleri dahil. (2) Bavul ticareti dahil. 62 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Likidite durumu için önemli bir gösterge olan brüt rezervler ile kısa vadeli borçlar farkı, 2003 yılının ilk çeyre inde geriledikten sonra ikinci ve üçüncü çeyrekte tekrar yükselmi tir. Bankaların yo un kısa vadeli borçlanmalarına kar ın Merkez Bankası döviz rezervlerinin artması, brüt rezervler ile kısa vadeli borçlar farkının artmasında belirleyici olmu tur (Tablo II.3.12). TABLO II.3.12 BRÜT REZERVLER LE KISA VADEL BORÇLAR (KVB) FARKI (1) (Milyon ABD doları) Brüt Döviz Rez. - KVB Merkez Bankası Bankalar Di er Sektörler(2) Brüt Rez.(3) - KVB 2000 2001 2002 2003-I 2003-II 2003-III 5.878 21.519 -5.893 -9.748 6.884 12.939 18.197 2.395 -7.654 13.971 21.583 26.356 3.652 -8.425 22.862 15.865 26.104 -1.768 -8.472 17.144 18.834 28.227 -379 -9.014 20.113 23.007 33.487 -1.385 -9.096 24.286 Kaynak: TCMB. (1) (-) i areti açı ı göstermektedir. (2) Di er sektörlerin yurt dı ı döviz mevcut ve alacaklarına ili kin veri olmadı ından tutarlar bu sektörlerin yurt dı ına olan borçlarını yansıtmaktadır. (3) Brüt rezervler, altın ve döviz rezervlerinin toplamıdır. II.4. F YATLAR II.4.1. Fiyatlardaki Geli meler Enflasyonla mücadelede 2002 yılında elde edilen kazanımlar 2003 yılında da artarak devam etmi , TÜFE ve TEFE, 2003 yılı sonunda sırasıyla yüzde 18,4 ve yüzde 13,9 artı göstermi tir. Böylelikle, 2002 yılından sonra 2003 yılında da enflasyon hedeflerine ula ılmı , TÜFE’de gerçekle en enflasyon yüzde 20 olan hedefin 1,6 puan, TEFE’de gerçekle en enflasyon da yüzde 16,5 olan öngörünün 2,6 puan altında kalmı tır (Tablo II.4.1). Yılın ilk çeyre i dı ında, döviz kurunun seyri enflasyonu olumlu etkileyen önemli bir faktör olmu tur. Türk lirası 2002-2003 yılları arasında, döviz kuru sepeti (1 ABD doları + 0,77 Euro) kar ısında yıl sonu de erlerine göre yüzde 7 de er kazanmı tır. 2001 krizi sonrası dalgalı kur rejimine geçi ve tamamlayıcı kurumsal ve yapısal reformlar ile desteklenen ekonomideki yapısal dönü üm Irak Sava ı sonrası dönemde Türk lirasının yabancı para birimleri kar ısında güçlenmesinde etkili olmu tur. 2003 Yıllık Rapor 63 2003 yılı sonu enflasyon oranları TÜFE’de yüzde 18,4, TEFE’de ise yüzde 13,9 olarak gerçekle mi tir. Yılın ilk çeyre i dı ında, döviz kurunun seyri enflasyonu olumlu etkileyen önemli bir faktör olmu tur. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO II.4.1 ENFLASYON (Yıllık Yüzde De i im) 2000 ARALIK-ARALIK 2001 2002 2003 TEFE TEFE (Kamu) TEFE (Özel) TEFE (Tarım Dı ı) 32,7 24,7 35,7 30,4 88,6 99,7 84,6 96,3 30,8 32,4 30,3 29,6 13,9 11,4 14,9 12,1 TÜFE TÜFE (Dı Tic. Konu Olan) TÜFE (Dı Tic.Konu Olmayan) TÜFE (Mallar) TÜFE (Hizmetler) TÜFE (Kamu Kont. Olan Fiyatlar) TÜFE (Kamu Kont. Olmayan Fiyatlar) TÜFE (Day. Tüketim Malları) TÜFE (Gıda Dı ı) TÜFE (Konut Dı ı) hracat Fiyat Endeksi thalat Fiyat Endeksi 39,0 34,6 43,4 34,6 47,0 32,9 40,7 38,9 39,9 35,7 -1,0 0,2 68,5 78,1 59,4 80,9 48,2 92,0 62,1 67,8 65,6 72,9 -5,0 -5,8 29,7 30,1 29,4 29,7 29,8 31,3 29,2 45,0 31,5 30,1 6,1(1) 9,2(1) 18,4 14,5 22,5 15,5 24,0 17,6 18,6 6,4 17,9 18,2 9,2(1) 2,9(1) Kaynak: D E. (1) Eylül-Eylül. Enflasyondaki dü ü te etkili olan bir ba ka unsur iç talebin 2003 yılında üretim kapasitesini zorlayacak düzeye eri memesi ve fiyatlar üzerinde önemli bir baskı yaratmamasıdır. Yıl içerisinde, kamu kontrolündeki fiyatlarda enflasyon hedefi ile uyumlu bir ayarlama politikası izlenmi tir. Yıl içerisinde, kamu kontrolündeki fiyatlarda enflasyon hedefi ile uyumlu bir ayarlama politikası izlenmi tir. Döviz kuru geli meleri, ba ta akaryakıt fiyatları olmak üzere kamu kontrolündeki fiyat artı larını sınırlayan önemli bir faktör olmu tur. Buna ba lı olarak, fiyat artı ı genel TÜFE artı ının altında yüzde 17,6 olarak gerçekle mi tir (Tablo II.4.1). TABLO II.4.2 DÖNEMLER T BARIYLA F YAT ARTI LARI (Yüzde) 1. Çeyrek 2. Çeyrek 3. Çeyrek 4. Çeyrek 2002 2003 2002 2003 2002 2003 2002 2003 TEFE 8,8 12,4 3,4 -0,8 8,1 -0,7 7,5 2,9 TEFE (Özel) 5,2 13,4 9,7 -3,9 10,7 1,7 3,7 0,5 TEFE (Kamu) 10,2 12,0 1,1 0,4 7,1 -1,6 9,1 3,9 TÜFE 4,6 8,2 7,5 3,5 9,9 1,7 4,9 4,0 Kaynak: TCMB. 64 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası II.4.2. Tüketici Fiyatları Endeksindeki Geli meler Gıda ve tarım fiyatlarındaki mevsimsel artı larla birlikte, Irak Sava ı nedeniyle artan döviz kuru ve akaryakıt fiyatları, yılın ilk çeyre inde tüketici fiyatları enflasyonunun 2002 yılının aynı dönemine göre oldukça yüksek gerçekle mesine neden olmu tur. Ancak, dı sal ve geçici unsurlardan kaynaklanan bu yükseli e ilimi sava ın sona ermesiyle birlikte tersine dönmü ve fiyat artı larında belirgin bir yava lama görülmü tür (Tablo II.4.2). 2003 yılı genelinde TÜFE’de en dikkat çekici geli melerden biri mal ve hizmet fiyatları arasındaki farklıla ma olmu tur. 2002 yılı sonunda, sırasıyla, yüzde 29,7 ve yüzde 29,8 olan mal ve hizmet grubu fiyat artı ları, 2003 yılı sonunda sırasıyla yüzde 15,5 ve yüzde 24 olarak gerçekle mi tir (Grafik II.4.1). GRAF K II.4.1 MAL VE H ZMET F YATLARI (Yıllık Yüzde De i im) 100 70 40 TÜFE Mallar Tem.03 Oca.03 Tem.02 Oca.02 Tem.01 Oca.01 Tem.00 Oca.00 Tem.99 Oca.99 Tem.98 Oca.98 Tem.97 Oca.97 Tem.96 Oca.96 10 Hizmetler Kaynak: D E. Alt gruplar itibarıyla incelendi inde, sa lık, e itim ve lokanta, pastane ve otel fiyatlarının genel TÜFE fiyatlarının üzerinde artı gösterdi i görülmektedir. Ayrıca, bu grupların tamamında hizmet sektörünün a ırlıklı oldu u izlenmektedir. Di er taraftan, e lence-kültür, ev e yası, ula tırma ve giyim-ayakkabı grupları sırasıyla en dü ük fiyat artı ı gösteren TÜFE alt grupları olmu lardır. Bu grupların tamamında döviz kuru geli melerinin belirleyici oldu u dü ünülmektedir. 2003 Yıllık Rapor 65 2003 yılı genelinde TÜFE’de en dikkat çekici geli melerden biri mal ve hizmet fiyatları arasındaki farklıla ma olmu tur. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Gıda, içki ve tütün sektörü yıllık fiyat artı ının yüzde 21,2 olarak gerçekle ti i ve bu sektörün 2003 yılında en yüksek fiyat artı ı gösteren TÜFE alt kalemlerinden biri oldu u görülmektedir. Yüzde 19,9 oranında yükselen gıda fiyatları, enflasyonu genel e ilimi ile tutarlı bir seyir izlemi tir. Di er taraftan, yüzde 34,5 artan sigara ve tütün grubu fiyatları özellikle mali tedbirler çerçevesinde gerçekle en Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) artı larından olumsuz etkilenmi tir. Giyim ve ayakkabı grubu fiyatları yüzde 14,5 artı la genel TÜFE artı ının 3,9 puan altında kalmı tır. Döviz kurunun seyrinden olumlu etkilendi i dü ünülen bu grupta, fiyat artı e ilimi genel enflasyon e ilimine paralel olarak 2002 yılına göre önemli ölçüde yava lamı tır. GRAF K II.4.2 TÜFE VE BA LICA ALT KALEMLER (1999-2003) (Yıllık Yüzde De i im) 105 95 85 75 65 55 45 35 25 15 Genel Giyim Eki.03 Tem.03 Nis.03 Oca.03 Eki.02 Tem.02 Nis.02 Oca.02 Eki.01 Nis.01 Gıda Tem.01 Oca.01 Eki.00 Tem.00 Nis.00 Oca.00 Eki.99 Tem.99 Nis.99 Oca.99 5 Konut Kaynak: D E. Konut grubunda kira artı ları genel TÜFE artı ının oldukça üzerinde gerçekle irken ısınma ve di er giderlerdeki artı lar dü ük kalmı tır. Konut grubunda yer alan kira artı ları genel TÜFE artı ının oldukça üzerinde gerçekle irken, ısınma ve di er giderlerdeki artı lar, özellikle do algaz ve elektrik fiyatlarına yıl boyunca zam yapılmamasının da etkisiyle dü ük kalmı tır. Böylece, konut grubu genelinde 2003 yılı fiyat artı ı yüzde 18,6 ile yıl sonu TÜFE artı ına yakın bir oranda gerçekle mi tir. 2001 yıl sonunda yüzde 39,7’den 2002 yılı sonunda yüzde 29’a gerileyen kira artı larının 2001 yılında genel enflasyon e iliminin oldukça altında kaldı ı, 2002 yılında da yüzde 30 olan enflasyon hedefi 66 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ile uyumlu oldu u görülmü tür. Buna kar ın, 2003 yılında kira artı ları yüzde 23,7 oranı ile yıl sonu TÜFE hedefinin 3,7 puan, yıl sonu gerçekle en TÜFE enflasyonunun da 4,3 puan üzerinde kalmı tır (Tablo II.4.3). Dayanıklı tüketim mallarının a ırlıklı olarak bulundu u e lence-kültür ile ev e yası gruplarında gerçekle en yıl sonu fiyat artı ı, sırasıyla, yüzde 10 ve yüzde 12,1 olarak gerçekle mi tir. Bu iki grup 2003 yılında en dü ük fiyat artı ı gösteren TÜFE alt grupları olmu lardır. Güçlenen Türk lirasının tüketici enflasyonu üzerindeki olumlu etkisi en belirgin olarak bu iki grupta gözlenmi tir. Ayrıca, 2003 yılında uygulanan sıkı para, maliye ve gelirler politikalarıyla iç talebin kontrol edilmesi de bu gruplardaki fiyat artı larını sınırlayıcı bir di er faktör olmu tur. TABLO II.4.3 TÜFE VE TEFE'YE ALT KALEMLER N KATKILARI (Yüzde) A ırlık (A) 2002 Yıllık De i im (B) Katkı (A*B) 2003 Yıllık De i im (B) Katkı (A*B) TÜFE Gıda Giyim Konut Ev E yası Sa lık Ula ım Kültür E itim Lokanta Di er 100 31,1 9,7 25,8 9,4 2,8 9,3 3,0 1,6 3,1 4,4 29,7 24,7 40,1 28,9 25,9 27,5 36,8 24,5 53,8 32,3 30,5 7,7 3,9 7,5 2,4 0,8 3,4 0,7 0,9 1,0 1,3 18,4 21,2 14,5 18,6 12,1 21,8 14,2 10,0 22,0 32,2 17,5 6,6 1,4 4,8 1,1 0,6 1,3 0,3 0,4 1,0 0,8 TEFE Tarım Madencilik malat Kamu Özel Enerji 100 22,2 2,5 16,5 54,6 4,2 30,8 35,2 38,4 29,7 34,3 27,7 24,3 7,8 1,0 5,7 15,1 1,0 13,9 20,0 15,9 12,6 13,2 12,3 3,2 4,4 0,4 2,2 6,7 0,1 Kaynak: D E. Ula tırma grubunda, özel ula ım araçları ve akaryakıt fiyatlarının seyri belirleyici olmu ve yine döviz kuru geli meleri fiyat artı larını önemli ölçüde sınırlamı tır. Buna kar ın, ula ım hizmetleri fiyatları, maliyet ko ullarına uygun olmayan bir biçimde yüzde 25,3 artı göstermi tir. 2003 Yıllık Rapor 67 Dayanıklı tüketim mallarının a ırlıklı olarak bulundu u e lence- kültür ve ev e yası, 2003 yılında en dü ük fiyat artı ı gösteren TÜFE alt grupları olmu lardır. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Hizmet grubu fiyatlarındaki katılı ın belirgin olarak gözlendi i gruplardan biri de sa lık grubu olmu tur. laç fiyatlarında yıllık fiyat artı ı yüzde 4,2 ile sınırlı kalırken, tıbbi hizmetlerin fiyatları yüzde 25,9, hastane hizmetleri fiyatları da yüzde 46,5 artı göstermi tir. E itim sektörü fiyat artı ı, 2002 yılında yüzde 53,8 ile enflasyon hedefinin 18,8 puan üzerinde gerçekle tikten sonra 2003 yılında yüzde 22 ile yine enflasyon hedefinin üzerinde kalmı tır. Lokanta, pastane ve otel yüzde 32,2 oranında artan fiyatlarıyla, TÜFE’de en çok fiyat artı ı gösteren grup olmu tur. Tamamı hizmet sektöründen olu an bu grupta, fiyat katılıklarının yanı sıra olumlu geçen turizm sezonunun da talep yönlü bir etkisi oldu u dü ünülmektedir. GRAF K II.4.3 TÜKET C F YATLARI ENDEKS (1999-2003) 140 120 100 80 60 40 20 0 Eki.03 Tem.03 Nis.03 Oca.03 Eki.02 Nis.02 Tem.02 Oca.02 Eki.01 Tem.01 Nis.01 Eki.00 Oca.01 Tem.00 Nis.00 Oca.00 Eki.99 Nis.99 Tem.99 Oca.99 -20 Yıllık Yüzde De i im Üç Aylık Hareketli Ortalama (Yıllıklandırılmı , Mevsimsel Düzeltme yapılmı ) Döviz Kuru ABD doları/Türk lirası (Yıllık Yüzde De i im) Kaynak: D E, TCMB. Özetle, döviz kurunun 2003 yılında enflasyondaki dü ü e katkısı açık olmakla birlikte, Türk lirasının güçlenmesinde ve elde edilen di er kazanımlarda uygulanan ekonomik programın çok önemli bir rolü oldu u da gözardı edilmemelidir. TCMB Beklenti Anketi verilerine göre, enflasyon beklentileri 2003 yılının ilk üç aylık döneminde yıl sonu enflasyon hedefinden belirgin olarak sapmı tır. Bu 68 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası dönemde Irak sava ı ile ilgili geli melerin, özellikle petrol fiyatları ve kur yoluyla, enflasyonu olumsuz etkileyebilece i endi esi, yıl sonu enflasyon tahminlerinin yüzde 20’lik hedeften Nisan ayı itibarıyla yakla ık 8 puan sapmasına neden olmu tur. Ancak takip eden dönemde anılan faktörlerin enflasyon üzerinde kalıcı sapmalara neden olmayaca ı anla ılmı ve beklentiler hedefe yakla mı tır. 2003 yıl sonuna do ru ise beklentiler hedefin altına gerilemi tir (Grafik II.4.4). GRAF K II.4.4 TCMB BEKLENT ANKET (Yıl Sonu Tüketici Enflasyonu Beklentileri) 30 28 26 24 22 20 12-I 12-II 11-I 11-II 10-I 10-II 09-I 09-II 08-I 08-II 07-I 07-II 06-II 06-I 05-I 05-II 04-I 04-II 03-II 03-I 02-I 02-II 01-I 01-II 18 2003 Yıl Sonu Enflasyon Beklentisi Enflasyon Hedefi Kaynak: TCMB. II.4.3. Toptan E ya Fiyatlarındaki Geli meler 2003 yılında TEFE aylık artı oranı ortalaması yüzde 1,1 ile gerek 1994-2001 ortalaması olan yüzde 4,8’in gerekse de 2002 yılı ortalaması olan yüzde 2,3’ün oldukça altında kalmı tır. Ocak-Mart döneminde Irak sava ı ile ilgili geli melerden olumsuz etkilenerek yükseli e geçen yıllık toptan e ya enflasyonu, bu konuyla ilgili belirsizliklerin ortadan kalkmasıyla Nisan ayında tekrar dü ü e ilimine girmi , yaz aylarından itibaren ise söz konusu dü ü e iliminin döviz kurundaki gerilemeye paralel olarak hızlandı ı görülmü tür. Bunun yanında, kamu sektörü fiyatlarının enflasyon hedefi ile tutarlı belirlenmesi, özellikle imalat sanayi için temel girdi olan elektrik ve gaz fiyatlarındaki artı ların tek haneli düzeylerde kalması TEFE enflasyonundaki dü ü ü desteklemi tir. Böylece, 2002 yılı sonunda yüzde 30,8 olan TEFE yıllık artı oranı, 2003 yılı sonunda 1977’den beri görülen en dü ük yıllık artı oranı olan yüzde 13,9’a gerilemi tir (Grafik II.4.5). 2003 Yıllık Rapor 69 Yıl sonu itibarıyla TEFE’deki artı yüzde 13,9 olarak gerçekle mi tir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası GRAF K II.4.5 TEFE (1999-2003) (Yıllık Yüzde De i im) 140 120 100 80 60 40 20 TEFE Devlet TEFE Özel Eki.03 Nis.03 Tem.03 Oca.03 Eki.02 Nis.02 Tem.02 Oca.02 Eki.01 Nis.01 Tem.01 Oca.01 Eki.00 Nis.00 Tem.00 Oca.00 Eki.99 Tem.99 Nis.99 Oca.99 0 TEFE Toplam Kaynak: D E. Tarım fiyatları Mayıs ayından itibaren TEFE enflasyonundaki dü ü e ilimini destekleyen alt gruplardan biri olmu tur. Özel imalat sanayi fiyatları, Türk lirasının de er kazanmasnın etkisiyle tarihsel olarak dü ük oranlarda artı göstermi tir. Daha çok arz ko ulları ve mevsimsel hareketlerin etkili oldu u tarım fiyatları, 2003 yılı Ocak-Nisan döneminde genel TEFE’nin oldukça üzerinde artı gösterirken, Mayıs ayından itibaren TEFE enflasyonundaki dü ü e ilimini destekleyen alt gruplardan biri olmu tur. Ocak – Nisan 2003 döneminde yüzde 31,5 ile TEFE’nin (yüzde 14,4) üzerinde artı gösteren bu grup ürünleri fiyatları Mayıs-Aralık döneminde yüzde 8,7 gerilemi tir. Buna ra men, yıl sonu itibarıyla tarım fiyatları artı oranı yüzde 20 ile yıllık TEFE artı oranının 6,1 puan üzerinde kalmı tır. TEFE alt grupları içinde döviz kuru ve beklentilerdeki de i imlere kar ı en hassas alt grup olan özel imalat sanayi fiyatları, Ocak-Mart döneminde Irak Sava ı ile ilgili geli melere ba lı olarak döviz kuru ve faiz oranlarında meydana gelen yükseli ten olumsuz etkilenmi tir. Ancak, Nisan ayında ba layan Türk lirasının de er kazanması sürecinin Eylül ayına kadar sürmesiyle özel imalat sanayi fiyat artı ları yılın geri kalanında tarihsel olarak dü ük oranlarda artı göstermi tir. Ekim ve Kasım aylarında döviz kurunda yükseli gerçekle mesine kar ın, enflasyon bekleyi lerinin dü meye devam etmesi ve önemli bir iç talep baskısı olmaması nedeniyle, bu yükseli in özel imalat sanayi fiyat artı ı üzerindeki etkileri sınırlı kalmı tır. Böylelikle, 2002 yılı sonu itibarıyla yüzde 27,7 olan özel imalat sanayi fiyat artı oranı, 2003 yılı sonunda yüzde 12,3 oranına gerilemi tir. 70 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası GRAF K II.4.6 TEFE VE ALT KALEMLER (Yıllık Yüzde De i im) TEFE Elektrik, Gaz ve Su Özel malat Sanayi Kamu malat Sanayi Madencilik Tarım, Avc. Orm. ve Balıkçılık 0 5 10 15 20 Kaynak: D E. GRAF K II.4.7 ÖZEL MALAT F YATLARI VE DOLAR KURU (Yıllık Yüzde De i im) Özel malat Fiyatları Eyl.03 May.03 Oca.03 Eyl.02 May.02 Oca.02 Eyl.01 May.01 Oca.01 Eyl.00 May.00 Oca.00 Eyl.99 May.99 Oca.99 Eyl.98 May.98 Oca.98 145 130 115 100 85 70 55 40 25 10 -5 -20 Kur Kaynak: D E, TCMB. Alt sektörler itibarıyla bakıldı ında, yıllık fiyat artı oranlarının sektörler arasında önemli ölçüde farklılık gösterdi i görülmektedir. Özel imalat sanayi sektörü içinde en yüksek a ırlı a sahip olan gıda ve içecek imalatı ile tekstil ürünleri imalatı sektörlerindeki fiyat artı oranları, sırasıyla, yüzde 17,4 ve yüzde 16,4 oranlarında gerçekle irken, kimyasal madde ürünleri imalatı ve petrol ürünleri 2003 Yıllık Rapor 71 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası imalatı gibi kura kar ı daha duyarlı olan sektörlerde yıllık fiyat artı ları, sırasıyla, yüzde 5,5 ve yüzde 6,2 oranlarında kalmı tır. TABLO II.4.4 TEFE VE ALT KALEMLER, 1994=100 (Yıllık Yüzde De i im) SEKTÖRLER GENEL TARIM Tarım, Avcılık Ormancılık Balıkçılık MADENC L K Kömür Madenleri Ham Petrol, Do algaz Metal Cevheri Ta Ocakçılı ı MALAT Gıda Tekstil Giyim Deri Ka ıt Petrol Ürünleri Kimyasal Ürünler Plastik ve Kauçuk Metalik Olm. Madenler Metal Ana Sanayii Metal E ya Makine-Teçhizat Elektrikli Cihazlar Motorlu Kara Ta ıtı ENERJ Elektrik Su 2001 KAMU 2002 2003 2001 ÖZEL 2002 99,7 66,7 101,3 26,9 113,7 103,4 99,8 82,9 60,9 55,0 49,5 74,7 106,9 76,5 100,0 104,3 55,6 62,1 78,7 115,8 122,9 82,4 32,4 11,4 31,7 11,4 26,2 17,7 47,5 12,2 12,1 -11,5 14,2 -3,5 34,3 13,2 50,2 15,7 42,5 12,3 45,6 1,2 20,6 9,9 29,7 1,9 37,3 7,4 23,3 5,5 10,7 17,3 16,4 10,8 8,0 6,8 31,7 23,2 24,3 4,4 24,3 3,2 18,5 -1,5 57,8 23,5 84,6 65,5 67,6 26,6 48,5 91,6 101,8 34,5 119,2 86,0 94,5 92,8 101,0 64,9 71,8 98,4 120,8 103,9 85,4 100,0 86,6 81,2 95,5 79,9 92,6 - 30,3 35,2 35,3 46,5 18,2 58,5 68,9 36,5 49,7 47,2 27,7 23,3 22,0 63,1 52,9 21,1 33,4 14,6 17,1 21,6 60,4 26,9 36,1 21,7 30,3 - TOPLAM 2002 2003 2003 2001 14,9 20,0 17,6 70,5 52,0 27,2 29,5 15,0 21,4 28,0 12,3 17,4 16,4 19,7 7,0 1,6 6,2 5,5 7,1 11,5 15,3 11,9 17,8 4,5 16,9 - 88,6 65,5 67,6 26,6 48,5 72,3 101,4 27,4 114,9 91,4 96,1 91,1 99,2 64,7 67,6 91,2 110,4 98,6 85,4 100,0 94,6 81,1 95,1 79,8 92,6 115,8 122,9 82,4 30,8 35,2 35,3 46,5 18,2 38,4 38,3 46,8 20,9 36,2 29,7 27,7 22,7 62,8 47,6 23,5 36,3 16,1 17,1 20,8 39,6 26,9 36,1 21,7 30,3 24,3 18,5 57,8 13,9 20,0 17,6 70,5 52,0 15,9 21,8 12,4 -2,0 19,2 12,6 17,1 16,4 19,4 7,4 1,7 7,1 5,5 7,1 11,9 13,5 11,9 17,9 4,5 16,9 3,2 -1,5 23,5 Kaynak: D E. 2003 yılı Aralık ayı itibarıyla enerji fiyatları yıllık yüzde 3,2 oranında artarak TEFE içinde en dü ük artı gösteren alt kalem olmu tur. Alt kalemler itibarıyla elektrik fiyatları Aralık ayı itibarıyla geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 1,5 oranında gerilerken su fiyatları yüzde 23,5 oranında artmı tır. Bu durum maliyet ko ullarının elektrik fiyatlarında fiyat ayarlamasına gidilmesi ihtiyacını azaltmasından ileri gelmektedir. 72 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası GRAF K II.4.8 TCMB KT SAD YÖNEL M ANKET (Gelecek Oniki Aylık Döneme li kin TEFE Beklentileri) 75 65 55 45 35 25 0312 0310 0308 0306 0304 0302 0212 0211 0209 0207 0205 0203 0201 0111 0109 0107 0105 0103 0101 15 Kaynak: TCMB. TCMB ktisadi Yönelim Anketi verilerine göre 2003 yılının ilk üç ayında, gelecek 12 aylık döneme ili kin TEFE beklentileri ekonomide maliyet yönlü baskıların etkisiyle yükselmi tir. Ocak ayı anketinde yüzde 31,3 olan enflasyon beklentileri Mart ayında yüzde 35,6 düzeylerine yükselmi tir. Takip eden dönemde maliyet baskılarının enflasyon üzerinde kalıcı etkilerinin olmayaca ının görülmesi ve tarım sektörünün enflasyona olumlu katkısıyla gelecek 12 aylık dönemde toptan e ya enflasyon beklentileri gerilemi tir. Söz konusu beklentiler Aralık ayı itibarıyla yüzde 17,4 düzeyindedir (Grafik II.4.8). Sonuç olarak, 2003 yılında ekonomik programın kararlılıkla uygulanmasına ba lı olarak maliyet yönlü baskıların zayıflaması ve iç talepteki canlanmanın sınırlı kalması, toptan e ya enflasyonunun 2002 yılından sonra 2003 yılında da dü ü e ilimini sürmesini sa lamı tır. Tüm alt kalemler içerisinde en yüksek yıllık artı tarım fiyatlarında gözlenirken, üretim sürecinde önemli bir maliyet unsuru olan enerji fiyatlarındaki artı ın sınırlı olması TEFE enflasyonunu olumlu yönde etkilemi tir. 2003 Yıllık Rapor 73 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 74 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası III PARA POL T KASI VE P YASALAR III.1. PARA POL T KASI Merkez Bankası’nın temel amacı, yasada belirtildi i üzere fiyat istikrarını sa lamaktır. 2003 yılı para politikası uygulamaları, bu nihai hedef do rultusunda belirlenmi tir. Hedefle tutarlı ve güvenilirli i yüksek bir programa göre yürütülen para ve maliye politikalarının sonucunda 2003 yılı boyunca fiyat istikrarı sa lanması do rultusunda önemli kazanımlar elde edilmi tir. 2001 yılı ubat ayında ya anan krizin ardından yürürlü e konulan ve 2002 yılı ba ında 2002-2004 dönemini kapsayacak ekilde revize edilen “Güçlü Ekonomiye Geçi Programı” ile para ve kur politikasına yeni bir çerçeve çizilmi tir. Buna göre, gelecek dönem enflasyonuna odaklanan ve “örtük enflasyon hedeflemesi” olarak nitelendirilen bir politika izlenmeye ba lanmı tır. Bu politika uyarınca, Merkez Bankası dalgalı kur rejimi altında bir yandan kısa vadeli faiz oranlarını enflasyonla mücadelede temel politika aracı olarak kullanmakta, di er yandan IMF ile yürütülmekte olan program çerçevesinde, parasal performans kriterleri ile gösterge niteli indeki hedefleri gözetmektedir. Bu çerçeve 2003 yılında da korunmu , 2003 yılı için belirlenen tüm kriter ve hedeflere ula ılmı tır (Tablo III.1.1). TABLO III.1.1 PERFORMANS KR TERLER , GÖSTERGE DE ERLER VE GERÇEKLE MELER Para Tabanı Üst Limit Net ç Varlıklar Üst Limit Net Uluslararası Rezerv Seviyesi (Trilyon TL) (Trilyon TL) (Milyon Dolar) Hedef (1) Gerçekle me Hedef (1) Gerçekle me Hedef (2) Gerçekle me 12.800(P) 11.883 32.800(G) 30.951 -6.500(P) -5.996 30 Nisan 2003 13.039 34.100(G) 29.395 -7.000(P) -3.865 30 Haziran 2003 13.200(P) 14.100(P) 13.877 33.800(G) 22.968 -6.000(P) 1.504 30 Eylül 2003 14.900(P) 14.657 28.400(G) 25.997 -2.000(P) -536 31 Aralık 2003 Kaynak: TCMB. (1) Üst sınırlar, söz konusu tarihlerdeki ve bu tarihlerin her biri ile sona eren son be i günündeki stokların ortalaması üzerinden hesaplanacaktır. (2) Alt sınır. (P): Performans Kriteri, (G): Gösterge de er. 2003 Yıllık Rapor 75 Merkez Bankası’nın temel amacı, yasada belirtildi i üzere, fiyat istikrarını sa lamaktır. IMF ile yürütülmekte olan Para programı çerçevesinde belirlenen dönemsel ve yılsonuna ili kin tüm kriter ve hedeflere ula ılmı tır. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Merkez Bankası, 2003 yılında da temel politika aracı olan kısa vadeli faiz oranlarını, gelecek dönem enflasyonuna ili kin unsurları gözönünde bulundurarak belirlemeye devam etmi tir. Merkez Bankası, 2003 yılında temel politika aracı olan kısa vadeli faiz oranlarını gelecek dönem enflasyonunu belirleyen unsurları gözönünde bulundurarak belirlemeye devam etmi tir. Bu çerçevede, döviz kurlarında ve petrol fiyatlarında Irak sava ından sonra gözlenen dü meye ba lı olarak maliyet yönlü enflasyonist baskının ortadan kalkması, ekonomik programda öngörülen yapısal reformlarla ilgili kararların ve bütçe disiplinine ili kin önlemlerin alınaca ına dair kararlılık, ve bunlara ba lı olarak güven ortamının olu masıyla birlikte enflasyon beklentilerinin olumluya dönmesi sonucunda Merkez Bankası Nisan ayından itibaren Haziran, Temmuz, A ustos, Eylül ve Ekim aylarında altı kez faiz indiriminde bulunmu tur. Sonuç olarak, Nisan ayı ba ında yüzde 44 seviyesinde bulunan gecelik borçlanma faiz oranı, Ekim ayında yüzde 26 seviyesine dü ürülmü tür. Di er taraftan, Merkez Bankası ubat 2001 krizi sonrası uygulamaya ba ladı ı dalgalı kur rejiminin gere i olarak, 2003 yılında döviz kurlarının piyasa ko ullarına göre olu masına büyük önem vermi tir. Bununla beraber, kurlarda her iki yönde a ırı dalgalanmalar görüldü ünde döviz piyasasına do rudan müdahalelerde bulunulabilece ini ve döviz kurunun uzun dönemli e ilimini ve do al denge de erini etkilememek artıyla, döviz rezervlerini güçlendirmeye yönelik olarak ihale yöntemiyle döviz alımları yapılabilece ini programın ba langıcından itibaren çe itli yollarla kamuoyuna bildirilmi tir. Bu çerçevede, Irak sava ının ertesinde, ters para ikamesiyle de artan döviz arzı sonucu, uluslararası rezerv pozisyonunun güçlendirilmesi hedefi ile uyumlu olarak 6 Mayıs 2003 tarihinde günlük döviz alım ihalelerine yeniden ba lanmı tır. Eylül ayı sonundan itibaren ise gerek döviz arz fazlasındaki azalma, gerekse bazı bankaların yıl sonu nedeniyle hesaplarını düzenlemeye yönelik döviz talepleri nedeniyle ba layan ve Rusya’daki geli melerin etkisiyle hızlanan döviz kurlarındaki yükselmeye ba lı olarak, 23 Ekim 2003 tarihinden ba lamak üzere döviz alım ihalelerine ara verilmi tir. Yine bu çerçevede, Mayıs ayından itibaren a ırı oynaklı ı önlemeye yönelik olarak Mayıs, Haziran ve Temmuz aylarında birer kez, ve Eylül ayında iki kez do rudan döviz alım müdahalesinde bulunulmu tur. Mayıs-Ekim döneminde Merkez Bankası’nca alımı yapılan toplam döviz tutarı 9,9 milyar ABD dolarına ula mı tır. Merkez Bankası, fiyat istikrarına ili kin politikaların etkin bir ekilde yürütülebilmesi için, finansal piyasalardaki istikrarı güçlendirmeye yönelik uygulamalarına devam etmi tir. Bu do rultuda, 2003 yılı ba ında Piyasa Yapıcılı ı Sisteminin desteklenmesine yönelik bir adım olarak Devlet ç Borçlanma Senedi (D BS) ödünç i lemleri piyasasını faaliyete geçirmi tir. Böylece, ödünç D BS vermek isteyen bankalara dü ük risk ile ilave getiri elde etme imkanı yaratılırken, ödünç alacak taraftaki Piyasa Yapıcısı bankaların ikincil piyasada kotasyon verme 76 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası yükümlülükleri kolayla tırılmı tır. Ayrıca, Mart ayı sonunda Irak’a yönelik olarak ba latılan askeri operasyonun piyasalara olumsuz yansımalarının en aza indirilmesi amacıyla, Döviz ve Efektif piyasalarında bankalara ılımlı borç verme operasyonlarına imkan tanımak suretiyle piyasalar kısa sürede istikrara kavu turulmu tur. Benzer ekilde, Kasım ayında stanbul’da meydana gelen terör eylemleri sırasında bankalara sınırsız borçlanma imkanı tanımı , geçici olarak borç verme faiz oranını dü ürerek piyasalardaki gerginli i ve ya anabilecek dalgalanmaları azaltmı ve ödeme sistemlerinin sorunsuz kapanmasını sa lamı tır. Bu noktalar dı ında 2003 yılında para politikası operasyonel yapısında önemli bir de i ikli e gidilmemi tir; yıl boyunca 5 katrilyon Türk lirası ile 14 katrilyon Türk lirası aralı ında dalgalanan likidite fazlası Bankalararası Para piyasasındaki Türk lirası depo i lemleri ve açık piyasa i lemleri çerçevesinde MKB repo-Ters repo pazarında gerçekle tirilen ters repo i lemleri ile çekilmeye devam edilmi tir. Merkez Bankası, piyasadan çekti i fazla likiditenin vadesini uzatmak ve likidite yönetimini daha esnek hale getirmek amacıyla, dört haftalık Türk lirası depo alım ihalelerine ilave olarak, Kasım ayında iki haftalık Türk lirası depo ihalelerine ba lamı ve depo alım ihalelerinde alınacak tutarın piyasadaki likidite seviyesi dikkate alınarak esnek biçimde belirlenmesini sa lamak üzere, ihale miktar sınırlandırmasını kaldırmı tır. Ayrıca, Merkez Bankası, bankacılık sisteminin aracılık maliyetlerinin azaltılması yolu ile finansal piyasaların etkin çalı masına ve derinle mesine katkıda bulunacak birtakım düzenlemelerde bulunmu tur. Bu çerçevede, Türk lirası zorunlu kar ılıklara uygulanan faiz oranının, bankacılık sistemindeki mevduatların a ırlıklı ortalama basit faiz oranlarının yüzde 75’i ile 80’i aralı ında olması öngörülmü tür. III.1.1. Merkez Bankası Bilançosu Bir önceki bölümde de inildi i üzere, IMF ile yapılmı olan Stand-by anla ması çerçevesinde düzenlenmi Merkez Bankası bilanço kalemlerine ili kin performans kriterlerinin ve gösterge niteli indeki de erlerin tespit edilmesi uygulamasına 2003 yılında da devam edilmi tir. Buna göre, Para Tabanı ve Net Uluslararası Rezervler (NUR) için performans kriterleri, Net ç Varlıklar (N V) için de gösterge niteli inde hedefler konulmu tur. Aralık ayı sonu itibarıyla, belirlenen bu hedeflere ula ılmı tır (Tablo III.1.1). Bilançonun temel büyüklüklerinin 2003 yılı içinde göstermi de i imler u ekilde özetlenebilir: oldu u Merkez Bankası yükümlülüklerinden olan Para Tabanı bir önceki yıl sonuna göre yüzde 42,6 oranında artı göstermi tir. Para Tabanının düzeyi temel olarak alt 2003 Yıllık Rapor 77 Para Tabanının düzeyi temel olarak alt kalemlerinden emisyon hacmindeki geli meler tarafından belirlenmektedir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası kalemlerinden emisyon hacmindeki geli meler tarafından belirlenmektedir. Yıl boyunca Para Tabanının ortalama yüzde 70’ini olu turan emisyon kalemi, 2002 yılı sonuna göre yüzde 39,8 oranında artmı tır. Emisyonun genel olarak turizm sezonu, yılba ı, bayram öncesi ve maa ödeme dönemlerinde mevsimsel artı lar gösterdi i ve söz konusu dönem sonlarında emisyon dönü lerine ba lı olarak daraldı ı bilinmektedir. Ayrıca, Merkez Bankası’nın günlük likidite yönetimi çerçevesinde gerçekle tirdi i i lemler emisyon hacmini etkileyebilmektedir. Bununla birlikte, özellikle yılın son çeyre inde, emisyonda gözlenen hızlı artı e iliminde, reel para talebi artı ının önemli bir rol oynadı ı dü ünülmektedir. 2003 yılı boyunca, para talebindeki artı ın temel belirleyicileri, enflasyonist bekleyi lerdeki iyile meyle birlikte yılın ikinci çeyre inden itibaren istikrarlı bir ekilde dü mekte olan yıllık enflasyon oranları olmu tur. Ayrıca, Irak sava ının beklenenden kısa sürmesi ve risk algılamalarının azalması sonucu istikrara kavu an Türk lirası ve dü en faizler, para talebindeki artı ın di er önemli nedenleri arasında sayılabilir. Para Tabanının di er alt kalemi olan Serbest Tevdiat ise yapısı gere i dalgalı seyrini devam ettirmekle birlikte 2003 yılı sonunda bir önceki yıl sonuna göre yüzde 69,9 oranında artı göstermi tir. Bir di er alt kalem olan Zorunlu Kar ılıklar ise, özellikle yılın ikinci yarısında Türk lirası mevduatlarda meydana gelen hızlı artı ın etkisiyle, yüzde 36,9 oranında artmı tır (Grafik III.1.1). GRAF K III.1.1 PARA TABANI VE ALT KALEMLER (Trilyon TL) 18.000 16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 Aralık 2002 ubat 2003 Para Tabanı Nisan 2003 Emisyon Haziran 2003 A ustos 2003 TL Zorunlu Kar ılıklar Ekim 2003 Aralık 2003 Serbest Tevdiat Kaynak: TCMB. 78 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Bilançonun aktif tarafını olu turan önemli kalemlerden N V, yıl boyunca Hazine’nin borçlanma i lemleri, dönemsel likidite dalgalanmaları ve buna ba lı olarak Merkez Bankası’nın gerçekle tirdi i açık piyasa ve bankalararası para piyasası i lemleri nedeniyle oldukça dalgalı bir seyir göstermi tir. Yıl sonu itibarıyla de erlendirildi inde ise, bir önceki yıl sonuna göre sınırlı miktarda artarak yalnızca yüzde 4,2 oranında yükseldi i görülmektedir. Merkez Bankası’nın kamu kurum ve kurulu larına avans vermesi ve kredi kullandırması uygulamasına son verilmesini takiben, 5 Kasım 2001 tarihinden itibaren Hazine Borçları hesabı temel olarak ters repo i lemleri, enflasyon ve kurdaki geli melere ba lı olarak TÜFE ve dövize endeksli D BS’lerin yeniden de erlendirilmesi nedeniyle hareket etmektedir. Bu kalem, 2003 yılında bir önceki yıl sonuna göre yüzde 10 oranında azalı göstermi tir. Bu durum, söz konusu hareketlere ek olarak özellikle Mayıs ayında Hazine’nin Merkez Bankası’na olan 3,1 katrilyon Türk lirası tutarındaki kupon ödemesinden kaynaklanmı tır. Kamu Türk Lirası Mevduat ve Döviz Olarak Takip Olunan Mevduat alt kalemleri büyük ölçüde kamunun finansman ihtiyacına ba lı olarak ve Hazine’nin nakit yönetimi çerçevesinde belirlenmektedir. Söz konusu kalemler özellikle Hazine’nin iç ve dı borçlanmalarından kaynaklanan Türk lirası ya da döviz giri lerine ek olarak vergi tahsilatları sonucunda artı gösterirken, iç ve dı borç ve maa ödemeleri nedeniyle azalmaktadır. Bu çerçevede 2003 yılı boyunca Kamu Türk Lirası Mevduat hesabı 0,9 katrilyon Türk lirası ile 3,9 katrilyon Türk lirası arasında dalgalanırken, Döviz Olarak Takip Edilen Mevduat 3,2 katrilyon Türk lirası ile 6,5 katrilyon Türk lirası arasında dalgalanmı tır. GRAF K III.1.2 PARA TABANI, NET Ç VARLIKLAR, NET DI VARLIKLAR (Trilyon TL) PARA TABANI NET DI VARLIKLAR 31.12.2003 30.11.2003 31.10.2003 30.09.2003 31.08.2003 31.07.2003 30.06.2003 31.05.2003 30.04.2003 31.03.2003 28.02.2003 31.01.2003 31.12.2002 20.000 18.000 16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 NET Ç VARLIKLAR Kaynak: TCMB. 2003 Yıllık Rapor 79 N V alt kalemlerinden Hazine Borçları , 2003 yılında Hazine’nin Merkez Bankası’na olan 3,1 katrilyon Türk lirası tutarındaki kupon ödemesi nedeniyle önemli ölçüde azalı göstermi tir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO III.1.2 MERKEZ BANKASI B LANÇOSU KALEMLER (Trilyon TL) I- PARA TABANI (A+B+C) A- Emisyon B- TL Zorunlu Kar ılıklar C- Serbest Tevdiat II- NET DI VARLIKLAR(A+B+C) A- Net Uluslararası Rezervler (1-2+3) 1- Brüt Uluslararası Rezervler a- Altın b- Efektif Deposu c- Muhabir Hesaplar - Cari Hesaplar - Portföy Hesapları (TDF hariç)(2) - Di er d- Rezerv Dilim Pozisyonu 2- Brüt Uluslararası Yükümlülükler a- Döviz Alacaklıları b- Akreditif Bedelleri c- Kısa Vadeli Dı Krediler d- Dresdner Hesabı (1 Yıl) e- Bankalar Döviz Mevduatı(3) f- IMF - Kullanımlar - SDR Tahsisatı 3- Vadeli lemler (Net) a- Swap b- Forward lemleri B- Orta Vadeli Dı Krediler (Net) C- Di er 1- Dresdner Hesabı a- 2 Yıl b- 3 Yıl 2- TDF 3- Di er(TCMB tar.depo. hariç) III- NET Ç VARLIKLAR A- Hazine borçları a- Bankamız portföyü aa. 5 Kasım 2001 öncesi D BS Ab. kincil piyasadan alınan D BS b- Di er Hazine borçları B- Kamu' nun TL Mevduatı C- Döviz Olarak Takip Olunan Mevduat D- Fonlar E- Banka Dı ı Kesimin Mevduatı F- Bankacılık Sektörüne Açılan Nakit Krediler G- Açık Piyasa lemleri (net) H- Di er Kalemler I- De erleme Hesabı J- IMF Acil Yardım Takip Hesabı (Hazine) K- Bankalara Verilen Depolar (TCMB)(4) N V(1) Hazine' nin IMF Yükümlülü ü(2) Hazine' nin 1 Yıldan Kısa Vadeli Döviz Yükümlülü ü(3) Net ç Varlıklar(Program Tanımı)(1+2+3) 31.Ara.02 cari 10.427 7.636 1.672 1.120 2.940 17.718 45.271 2.149 1.058 41.813 2.128 39.685 0 251 -27.553 -26 -650 0 -2.722 -10.719 -13.436 -13.186 -250 0 0 0 2.293 -17.070 -20.292 -12.794 -7.498 2.526 696 7.487 31.181 31.241 31.241 0 -61 -272 -5.460 -178 -63 263 -9.579 -7.256 -1.148 0 0 31.Mar.03 30.Haz.03 (1) (1) sabit sabit 12.208 12.861 8.303 9.160 1.828 1.896 2.077 1.805 3.285 4.365 13.592 15.208 36.103 37.455 1.893 1.527 1.099 447 32.906 35.277 1.178 1.806 31.727 33.470 0 1 205 205 -22.511 -22.247 -27 -23 -526 -542 0 0 -2.176 -2.346 -8.970 -8.725 -10.812 -10.612 -10.608 -10.408 -204 -204 0 0 0 0 0 0 2.001 2.007 -12.308 -12.850 -15.377 -15.256 -9.470 -9.165 -5.906 -6.091 2.456 1.793 613 613 8.923 8.495 30.342 28.542 30.407 28.582 30.407 28.582 0 0 -65 -40 -1.212 -1.809 -3.177 -4.667 -52 -38 -24 -26 102 9 -9.789 -6.354 -6.745 -6.844 -695 -318 0 0 173 0 8.923 8.495 18.509 19.350 2.762 1.422 30.194 29.268 30.Eyl.03 (1) sabit 13.961 10.033 2.149 1.779 11.692 22.300 44.743 1.527 468 42.544 1.212 41.331 1 205 -22.443 -16 -614 0 -2.923 -8.879 -10.010 -9.806 -204 0 0 0 1.987 -12.595 -15.095 -8.493 -6.602 1.887 613 2.269 26.749 26.818 26.818 0 -69 -1.532 -5.745 -42 -25 10 -11.868 -4.837 -442 0 0 2.269 19.883 254 22.406 31.Ara.03 (1) sabit 14.867 10.676 2.289 1.903 8.847 19.644 41.867 1.527 846 39.289 1.566 37.724 0 205 -22.223 -17 -756 0 -3.082 -9.291 -9.078 -8.874 -204 0 0 0 1.991 -12.789 -15.017 -8.227 -6.790 1.615 613 6.020 26.954 27.007 27.007 0 -53 -864 -6.285 -48 -95 7 -8.260 -5.168 -220 0 0 6.020 20.416 0 26.436 31.Ara.03 cari 14.867 10.676 2.289 1.903 7.066 23.040 48.562 2.234 983 45.110 1.652 43.458 0 234 -25.521 -17 -838 0 -4.037 -10.196 -10.433 -10.200 -233 0 0 0 1.929 -17.904 -20.092 -11.052 -9.040 1.593 595 7.801 28.024 28.079 28.079 0 -55 -864 -6.517 -48 -95 7 -8.260 -5.168 723 0 0 Kaynak: TCMB. (1) 31 Ekim 2003 tarihli Niyet mektubu ekindeki 31.12.2001 tarihli kurlar ve pariteler kullanılarak hesaplanmı tır. (2)Portföy Hesapları=Dresdner+Bankamız pozisyonları. (3) Bankalar Döviz Mevduatı=Zorunlu Kar ılıklar+Serbest mkanlar (= ki gün ihbarlı+Döviz depo). (4) Merkez Bankası’nın taraf olarak verdi i döviz depoları Net Dı Varlıklar içerisinden çıkarılarak Net ç varlıklar büyüklü üne dahil edilmi tir. 80 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası N V altındaki bir di er önemli kalem, bilançoda net olarak gösterilen Açık Piyasa lemleri (AP ) kalemidir. AP stoku, Merkez Bankası’nın açık piyasa ve bankalararası para piyasası i lemlerinden olan netle tirilmi borçlarını göstermektedir. Merkez Bankası’nın ubat 2001 krizi sonrası kamu bankaları ve Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF) bünyesindeki bankaların likidite ihtiyaçlarının kar ılanması amacıyla söz konusu bankalardan 14 katrilyon Türk lirası tutarında D BS alması sonucu olu an fazla likiditenin etkileri 2002 yılında oldu u gibi 2003 yılında da devam etmi tir. 21 Ekim 2003 tarihinde 14 katrilyon Türk lirası ile yıl içindeki en üst seviyesine ula an likidite fazlası, Bankalararası Para Piyasasındaki Türk lirası depo i lemleri ve açık piyasa i lemleri çerçevesinde MKB repo-Ters repo pazarında gerçekle tirilen ters repo i lemleri ile çekilmeye devam edilmi tir. Yılın son aylarında bir yandan bayram tatili nedeniyle artan nakit talebi, bir taraftan Hazine’nin itfasının üzerinde borçlanması ve vergi tahsilatlarının likiditeyi daraltıcı etkisi; di er yandan maa ödemeleri ve çiftçilere do rudan gelir deste i ödemelerinin geni letici etkileri nedeniyle AP (net) kalemi göreli olarak dalgalı bir seyir izlemi tir. Bu i lemler sonucunda, AP (net) kalemi 2003 yılı boyunca 1,3 katrilyon Türk lirası azalarak 8,3 katrilyon Türk lirası düzeyinde gerçekle mi tir (Grafik III.1.3). GRAF K III.1.3 AÇIK P YASA LEMLER (Trilyon TL) 0 -2.000 -4.000 -6.000 -8.000 -10.000 -12.000 -14.000 31.12.2003 30.11.2003 31.10.2003 30.09.2003 31.08.2003 31.07.2003 30.06.2003 31.05.2003 30.04.2003 31.03.2003 28.02.2003 31.01.2003 31.12.2002 -16.000 Kaynak: TCMB. Merkez Bankası’nın kâr ve zararını içeren Di er Kalemler hesabı , Merkez Bankası’nın kendi i lemlerinden kaynaklanan borç ve alacak i lemlerinin netle tirilmi tutarını yansıtmaktadır. 2003 yılı boyunca Merkez Bankası’nın fazla 2003 Yıllık Rapor 81 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası likiditeyi ters repo i lemleri ile çekmeye devam etmi olması, bir yandan Merkez Bankası’nın ödedi i faiz maliyetini artırırken, di er yandan enflasyondaki dü me e ilimi portföyündeki TÜFE’ye endeksli D BS’lerin getirilerini dü ürerek Merkez Bankası karlılı ını olumsuz yönde etkilemi tir. Sonuç olarak Di er Kalemler hesabı 2002 yılı sonunda -7,3 katrilyon Türk lirası düzeyinde iken 2003 yılı sonunda –5,2 katrilyon Türk lirası düzeyinde gerçekle mi tir. Türk lirasının yabancı paralar kar ısındaki de erinin de i mesine paralel olarak Merkez Bankası dı varlık ve yükümlülüklerinin yeniden de erlenmesi sonucu ortaya çıkan kur farklarını gösteren De erleme Hesabı, 2002 yılı sonunda –1,2 katrilyon Türk lirası düzeyinde iken 2003 yılı sonunda 0,7 katrilyon Türk lirası düzeyine yükselmi tir. Bu de i im Irak sava ının sona ermesiyle ba layan dönemde Türk lirasının de er kazanma sürecine girmi olması ve ABD dolarının euro kar ısında de er kaybetmesinden kaynaklanmı tır. Bilançonun aktif tarafının ikinci kısmını olu turan ve sabit program kurlarıyla takip edilen Net Dı Varlıklar, 2003 yılında yüzde 125 gibi önemli bir oranda artmı tır. 2002 yılı sonunda 2,730 milyar ABD doları de erinde iken 2003 yılı sonunda 6,145 milyar ABD doları de erine yükselmi tir. Bu artı ta Mayıs ayında ba layan ve toplam tutarı yakla ık 9,9 milyar ABD dolarını bulan döviz alım ihaleleri ve do rudan döviz müdahaleleri en büyük etken olmu tur. III.1.2. Para Arzları 2003 yılında M1 ve M2 para arzlarının artı oranı enflasyonun oldukça üzerinde gerçekle irken, M2Y para arzının artı ı enflasyonun altında kalmı tır. 2003 yılında dar ve geni tanımlı para arzları, (M1 ve M2), 2002 yıl sonu rakamları ile kar ıla tırıldı ında, sırasıyla, yüzde 51,2 ve yüzde 32,2 nominal, yüzde 27,8 ve yüzde 11,7 reel artı kaydetmi lerdir. M1 para arzındaki artı ın temel kayna ının, alt kalemlerinden olan vadesiz mevduatlarda meydana gelen yüzde 62,3 oranındaki nominal artı oldu u görülmektedir. M2 para arzının alt kalemi olan vadeli mevduatlar ise 2003 yıl sonu itibarıyla nominal olarak yüzde 26,5, reel olarak da yüzde 6,9 dolaylarında geni lemi tir (Tablo III.1.3) 2003 yılı Mart ayından Ekim ayına kadar Türk lirası’nın ABD doları kar ısında istikrarlı olarak de er kazanmasıyla birlikte Döviz Tevdiat Hesapları’nın (DTH) Türk lirası kar ılıkları da dü ü trendi izlemi tir. Ekim ayında de er kaybeden Türk lirası, Kasım ayından itibaren tekrar de er kazanmaya ba lamı ve DTH’ların Türk lirası kar ılıkları bunu takip ederek dü ü trendini devam ettirmi tir. 2002 yılında yüzde 26 oranında artarak 72,8 katrilyon Türk lirası seviyesine yükselmi olan DTH’ların Türk lirası kar ılıklarının, 2003 yılında Türk lirası’nın ABD doları kar ısında de er kazanması sonucu olarak yüzde 4,6 82 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası oranında azalarak 68,9 katrilyon Türk lirası seviyesine dü tü ü görülmektedir (Tablo III.1.3, Tablo III.1.4). 2003 yılı toplam Türk lirası mevduattaki artı ise yüzde 10,7 oranında gerçekle mi tir. Bu geli meler sonucunda Türk lirası cinsinden DTH’ların toplam Türk lirası mevduat içerisindeki payı 2002 yıl sonu itibarıyla yüzde 57,2 iken, 2003 yıl sonunda yakla ık 8 puanlık bir azalı göstererek yüzde 49,3 olarak gerçekle mi tir (Grafik III.1.5). GRAF K III.1.4 REEL PARASAL BÜYÜKLÜKLER (Trilyon TL) 25 20 15 M2 M2Y M2YR Eki.03 Tem.03 Nis.03 Oca.03 Eki.02 Tem.02 Nis.02 Oca.02 Eki.01 Tem.01 Nis.01 Oca.01 Eki.00 Nis.00 Oca.00 5 Tem.00 10 2,5 2,4 2,3 2,2 2,1 2,0 1,9 1,8 1,7 1,6 1,5 M1(Sa Eksen) Kaynak: TCMB. (1) TÜFE (1994=100) kullanılarak reelle tirilmi tir. GRAF K III.1.5 DTH/TOPLAM MEVDUAT (Yüzde ) 65 60 55 50 45 Eki.03 Tem.03 Nis.03 Oca.03 Eki.02 Tem.02 Nis.02 Oca.02 Eki.01 Tem.01 Nis.01 Oca.01 Eki.00 Tem.00 Nis.00 Oca.00 40 Kaynak: TCMB. 2003 Yıllık Rapor 83 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası M2 ve DTH’ların toplamından olu an M2Y para arzı ise 2002 yıl sonuna göre nominal olarak yüzde 12,3 oranında artarken, 2003 yıl sonu TÜFE enflasyonunun yüzde 18,4 olarak gerçekle ti i göz önüne alındı ında reel olarak yakla ık yüzde 5 oranında daraldı ı görülmektedir (Grafik III.1.4, Tablo III.1.3). GRAF K III.1.6 REPO/TOPLAM TL MEVDUAT (Yüzde) 38 32 26 20 14 8 Eyl.03 Kas.03 Tem.03 Mar.03 May.03 Oca.03 Eyl.02 Kas.02 Tem.02 Mar.02 May.02 Oca.02 Eyl.01 Kas.01 Tem.01 Mar.01 May.01 Oca.01 Eyl.00 Kas.00 Tem.00 Mar.00 May.00 Oca.00 2 Kaynak: TCMB. TABLO III.1.3 TEMEL PARASAL BÜYÜKLÜKLER, KUR, F YAT GEL MELER (2002 Yılı Sonuna Göre Kümülatif Yüzde De i im) M1 Dola ımdaki Para Vadesiz Mevduat M2 Vadeli Mevduat M2Y DTH (TL.kar .) DTH (ABD doları) REPO Dolar Kuru Euro Kuru TÜFE(1994=100) I II III IV V VI 1,8 -4,3 8,1 0,3 -0,2 0,5 0,7 0,6 16,5 0,5 4,5 2,6 5,5 3,5 7,6 1,5 0,3 -1,1 -3,3 -0,7 11,8 -1,9 2,4 4,9 2,5 9,3 -4,3 3,6 4,0 -0,4 -3,9 -6,5 42,1 4,4 8,2 8,2 8,8 8,7 8,9 4,1 2,6 -2,8 -8,5 -5,5 17,1 -2,6 3,6 10,4 7,8 7,0 8,7 6,3 5,8 -4,9 -14,3 -1,3 -3,7 -12,2 -0,5 12,2 18,3 18,8 17,9 11,0 8,8 -2,2 -13,4 0,4 -11,7 -12,7 -3,2 12,0 2003 VII 29,5 27,7 31,5 15,7 11,5 0,1 -13,1 1,1 -4,9 -13,1 -3,6 11,6 VIII IX X XI XII 29,0 26,9 31,2 17,1 13,5 0,3 -13,9 1,7 -3,8 -14,2 -10,2 11,7 34,4 34,6 34,2 21,9 18,1 3,3 -12,5 4,5 8,5 -16,4 -7,2 13,8 46,7 36,8 56,9 26,8 20,7 10,5 -3,3 5,7 4,5 -8,7 3,2 15,5 53,5 52,9 54,1 29,6 22,3 11,8 -3,3 7,7 28,5 -10,3 2,9 17,3 51,2 40,5 62,3 32,2 26,5 12,3 -4,6 10,2 11,4 -13,5 4,0 18,4 Kaynak: TCMB. 84 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Bankaların ve aracı kurumların mü terileri ile yaptıkları repo i lemleri ile M2Y para arzının toplanması ile elde edilen M2YR para arzı, 2003 yıl sonu itibarıyla 153 katrilyon seviyesine ula arak 2002 yıl sonuna göre nominal olarak yüzde 12,3 oranında geni lerken, reel olarak yüzde 5,1 oranında daralmı tır. Repo i lemleri, 2002 yıl sonu itibarıyla 2,7 katrilyon Türk lirası dolaylarında iken 2003 yılı ilk çeyre inin sonu itibarıyla bu miktar 3,9 katrilyon Türk lirası seviyelerine çıkmı tır. 2003 yıl sonu itibarıyla ise 3 katrilyon Türk lirası civarında gerçekle mi tir (Tablo III.1.4). Buna ra men di er mevduatlardaki artı oranının çok daha fazla olmasından dolayı toplam repo hacminin Türk lirası cinsinden toplam mevduata oranı 2002 yıl sonuna göre 1 puan kadar azalarak yüzde 4,1 olarak gerçekle mi tir (Grafik III.1.6). 2002 yılında dü ü e ilimi göstermi olan ve M2 para arzının para tabanına oranlanmasıyla elde edilen para tabanı çarpanının, bu e ilimini 2003 yılında da devam ettirdi ini söylemek mümkündür. 2002 yıl sonu itibarıyla 5,9 olarak gerçekle mi olan çarpan 2003 yıl sonunda 5,3 olmu tur. Para çarpanındaki bu dü ü ün temel nedeni para tabanındaki artı ın a ırlıklı olarak emisyondaki artı tan kaynaklanmasıdır. 2003 yılı Kasım ayında para çarpanının yılsonu de erinin de altına dü erek 4,7 olarak gerçekle mesinin nedeni ise bayram tatili dolayısıyla emisyonda gözlenen geçici artı olmu tur. Yıl sonunda emisyondaki daralma ile birlikte çarpan tekrar yükselmi ve 5,3 dolayında gerçekle mi tir (Grafik III.1.7, Grafik III.1.8). TABLO III.1.4 PARASAL GÖSTERGELER (Trilyon TL) M1 Dola ımdaki Para Vadesiz Mevduat M2 Vadeli Mevduat M2Y DTH (TL.kar .) M2YR REPO Dolar Kuru Euro Kuru TÜFE(1994=100) Aralık 2001 Aralık 2002 Mart 2003 Haziran 2003 Eylül 2003 Aralık 2003 11.073 4.801 6.272 46.986 35.913 104.133 57.147 106.931 2.798 1.433.199 1.265.229 5.756 14.259 7.209 7.050 61.195 46.936 133.450 72.255 136.213 2.763 1.633.732 1.691.403 7.469 14.622 7.881 6.740 63.412 48.791 132.878 69.465 136.803 3.925 1.705.559 1.829.724 8.078 16.869 8.562 8.306 67.916 51.046 130.509 62.593 132.949 2.440 1.426.927 1.637.255 8.363 19.160 9.706 9.454 74.611 55.450 137.868 63.258 140.867 2.999 1.366.040 1.569.171 8.503 21.564 10.129 11.434 80.923 59.359 149.855 68.932 152.934 3.079 1.412.533 1.759.028 8.840 Kaynak: TCMB. 2003 Yıllık Rapor 85 Bankaların mü terilerle yaptıkları repo hacminin Türk lirası cinsinden toplam mevduata oranındaki dü ü e ilimi 2003 yılında da devam etmi tir. Para tabanı çarpanının dü ü e ilimi 2003 yılında da devam etmi tir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası GRAF K III.1.7 PARA TABANI ÇARPANI1 8 7 6 5 Eki.03 Tem.03 Nis.03 Oca.03 Eki.02 Tem.02 Nis.02 Oca.02 Eki.01 Tem.01 Nis.01 Oca.01 Eki.00 Tem.00 Nis.00 Oca.00 4 M2/PARA TABANI Kaynak: TCMB. GRAF K III.1.8 PARA TABANI ÇARPANININ B LE ENLER 7,5 1,3 7,0 1,2 1,1 6,5 1,0 6,0 0,9 5,5 0,8 5,0 0,7 Eki.03 Tem.03 Nis.03 Oca.03 Eki.02 Tem.02 Nis.02 Oca.02 Eki.01 Tem.01 Nis.01 Oca.01 Eki.00 0,5 Tem.00 4,0 Nis.00 0,6 Oca.00 4,5 Vadeli Mevduat/Vadesiz Mevduat Dola ımdaki Para/Vadesiz mevduat(Sa Eksen) Kaynak: TCMB. 1 Para tabanı; dola ımdaki para, Bankalar’ın TCMB nezdindeki zorunlu kar ılıkları ve serbest mevduatları toplamından olu maktadır. Rezerv para; para tabanına fon hesapları ve Banka dı ı kesimin mevduatlarının eklenmesi suretiyle elde edilmektedir. 86 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası III.1.3. Kredi Geli meleri 2003 yılının Nisan ayından itibaren makroekonomik belirsizliklerin azalması, kredi faiz oranlarının dü mesi ve ekonominin büyüme e ilimine girmesinin sonucu olarak krediler hem arz hem talep yönlü olarak artı e ilimine girmi tir. Bu dönemde, en çok artı ın, tüketici kredileri ve Küçük ve Orta Boy letmelere (KOB ) açılan krediler gibi, geri dönmeme olasılı ı daha sınırlı olan kredi kalemlerinde meydana geldi i gözlemlenmi tir. Aynı zamanda, tahsili gecikmi alacaklarda kamu bankaları, özel bankalar ve TMSF kapsamındaki bankalardan kaynaklanan bir dü ü ya anmı tır. Mevduat bankalarıyla birlikte, Kalkınma ve Yatırım Bankaları (KYB) kredilerinin kurumsal sektörlere göre da ılımına baktı ımızda, 2001 yılında ya anan krizden sonra hızla dü en hane halkı kredilerinin, 2002 yılındaki reel bazda artı ından sonra 2003 yılı Ekim sonu itibarıyla reel olarak yüzde 50 artttı ı gözlenmi tir. Aynı ekilde, 2003 yılı Ekim sonu itibarıyla irketlere ve bireysel i letmelere kullandırılan krediler reel bazda yüzde 11 oranında geni lerken, özel sektöre açılan krediler reel olarak yüzde 18 oranında artmı tır (Grafik III.1.9). GRAF K III.1.9 REEL KRED ENDEKS (1) 1997=100 250 200 150 100 Eyl.03 Haz.03 Ara.02 Mar.03 Eyl.02 Haz.02 Ara.01 Mar.02 Eyl.01 Mar.01 Haz.01 Eyl.00 Ara.00 Haz.00 Mar.00 Eyl.99 Ara.99 Haz.99 Ara.98 Mar.99 Eyl.98 Haz.98 Ara.97 Mar.98 50 Özel Sektöre Açılan Krediler irketler ve Bireysel letmeler Hanehalkı Kaynak: TCMB. (1) TÜFE ile hesaplanmı tır. 2003 yılında mevduat bankaları ve KYB kredilerinin GSY H ve toplam mevduata oranı 2001 yılına göre halen dü ük olmakla birlikte 2002 yılı ile kar ıla tırıldı ında artı göstermi tir. Bankaların kredi arzı konusundaki tutumları 2003 Yıllık Rapor 87 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası için gösterge sayılabilecek, kredilerin mevduat hacmine oranı 2003 yılı sonunda yüzde 33 olarak gerçekle mi tir (Grafik III.1.10). GRAF K III.1.10 MEVDUAT BANKALARI ve KYB KRED LER N N GSY H’YA VE MEVDUATA ORANI (Yüzde) 20 90 80 18 70 16 60 14 50 40 12 30 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 20 1990 10 Mali Olmayan Kurulu lara Verilen Kredilerin GSY H'ya Oranı (Sol Eksen) Toplam Mevduata Oranı (Sa Eksen) Kaynak: TCMB. TABLO III.1.5 KRED LERDEK GEL MELER (Trilyon TL) 2001 Aralık TL Krediler1 YP Krediler1,2 Toplam Krediler1 17.544 13.705 31.249 Mevduat Bankaları3 Ticari Krediler 27.437 htisas Kredileri 3.812 Banka Türlerinin Toplam çindeki Payları (yüzde) Kamu Mevduat Bankaları 23,6 Özel Mevduat Bankaları 72,2 Yabancı Mevduat Bankaları 4,1 2002 Aralık Mart 2003 Haziran Eylül Aralık 17.409 14.436 31.845 20.834 15.608 40.011 23.983 13.137 40.521 27.753 33.678 13.196 14.492 44.366 51.748 27.896 3.949 32.457 4.102 32.365 4.712 35.993 42.653 4.866 5.365 22,8 70,4 6,8 20,9 72,7 6,3 23,0 71,3 5,7 22,7 71,8 5,5 23,2 71,3 5,5 Kaynak: TCMB.(Haftalık Basın Bülteni geçici veriler). (1) Mevduat ve KYB’nın Yurt içinde Mali Olmayan Kesime Verdikleri Kredilerdir. (2) Yapı Kredi Bankası’nın yurtdı ı ubesinde kullandırılan ve Mart 2003 itibarıyla Finansal Yeniden Yapılandırma Sözle mesi çerçevesinde yurtiçi ubeye devredilen toplam 3.335 trilyon Türk lirası tutarındaki krediler, Haftalık Basın Bülteninde verilen YP krediler toplamından çıkarılmı tır. (3) Mevduat Bankalarının yurt içine verdikleri Türk lirası ve YP kredilerin toplamına göre. 88 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası III.2. MERKEZ BANKASI LEMLER Merkez Bankası 2003 yılında temel politika aracı olan kısa vadeli faiz oranlarını, enflasyonu etkileyen de i kenlerin gelecek dönemlerdeki olası hareketlerini analiz ederek belirlemeye devam etmi tir. Bu çerçevede, dı sal belirsizliklerin büyük ölçüde ortadan kalkmasıyla, ekonomik programın uzun vadeli bir bakı açısıyla kararlılıkla uygulanmaya devam edilece i, mali disiplin ve yapısal reformlardan sapma olmayaca ı varsayımı altında, kısa vadeli faizlerin seviyesi belirlenmi tir. 2003 yılı para politikası uygulamasında Merkez Bankası i lemleri, Merkez Bankası’nın temel amacı olan fiyat istikrarı çerçevesinde, yıl sonu için belirlenen yüzde 20 enflasyon hedefine ula maya odaklanmı tır. Enflasyon hedefi ile Beklenti Anketi verilerinden çıkarılan yıl sonu enflasyon beklentisi arasındaki fark 2002 yılı ba ında 15,1 puan iken 2003 yılı ba ında 4,7 puana inmi tir. Güvenilirlikte böyle bir geli me, 2002 yılında yüzde 59’dan yüzde 44’e kadar dü ürülen gecelik borçlanma faizlerinin, 2003 yılı boyunca da dü me e ilimini sürdürece i beklentisini yaratmı tır. Gerçekle meler de beklentiler yönünde olmu ve en sonuncusu Ekim 2003 de yapılan indirimler ile yıl içinde faizler yüzde 44’den yüzde 26 seviyesine kadar dü ürülmü tür. Yıl içinde Merkez Bankası i lemlerini etkileyen en önemli unsur, Irak sava ı olmu tur. Özellikle, Türk Silahlı Kuvvetleri’nin Kuzey Irak’a gönderilmesine ili kin tezkerenin TBMM tarafından reddi üzerine Türkiye’nin sava ın dı ında kalmasıyla, beklentilerde bozulma gözlenmi tir. Merkez Bankası, sava öncesi sürecin en önemli kararını 3 Mart’ta almı ve piyasalardaki likidite fazlalı ına ra men ortaya çıkabilecek herhangi bir ihtiyaç halinde kredi veren son merci görevini yerine getirece ini hatırlatmı tır. Ek olarak, döviz piyasalarında sava yüzünden ortaya çıkabilecek bir oynaklı ın da müdahale nedeni sayılabilece i vurgulanmı tır. 20 Mart’ta ba layan Irak sava ı ile birlikte, Geç Likidite Penceresi faizi 5 puan dü ürülerek yüzde 56 seviyesine indirilmi , bankalara sa lanan fonlamanın limitsiz olmasına da karar verilmi tir. Döviz i lemleri açısından ise aynı tarihte iki karar alınmı tır: Bir taraftan döviz likiditesindeki dü ü ü engellemek için ABD doları döviz deposu sa lanmasına karar verilmi ve faiz oranı da yüzde 12’den yüzde 8’e dü ürülmü tür. Di er taraftan, bankacılık sisteminde ortaya çıkabilecek efektif ihtiyacı için Döviz ve Efektif Piyasaları aracılı ı ile efektif taleplerinin kar ılanaca ı hatırlatılmı tır. 24 Mart tarihinde, bankacılık sistemine ek bir destek olarak, döviz depoları için talep edilen faiz oranı 2 puan daha dü ürülerek yüzde 6 seviyesine çekilmi tir. Sava ın beklenenden kısa sürmesinin de yardımı ile bu önlemler ba arılı bir ekilde etkisini 2003 Yıllık Rapor 89 Merkez Bankası 2003 yılında temel politika aracı olan kısa vadeli faiz oranlarını, enflasyonu etkileyen de i kenlerin gelecek dönemlerdeki olası hareketlerini analiz ederek belirlemeye devam etmi tir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası göstermi ve sava sırasında fiyat istikrarını tehdit edebilecek bir piyasa sarsıntısı ya anması engellenmi tir. 25 Nisan’da yılın ilk faiz indirimi yapılmı ve gecelik faiz oranı yüzde 44’den yüzde 41’e dü ürülmü tür 25 Nisan’da ise yılın ilk faiz indirimi yapılmı ve gecelik faiz yüzde 44’den yüzde 41’e dü ürülmü tür. Mayıs ayından itibaren beklentilerdeki düzelme hızını arttırmaya ba lamı tır. Sava nedeni ile bankacılık sisteminden çıkan yerli ve yabancı para mevduatın sisteme dönü ü ile ortaya çıkan döviz arz fazlası, Türk lirasının de er kazanmasına neden olmu tur. Bu durumun ters para ikamesi nedeni ile kalıcı olaca ının anla ılması üzerine, 6 Mayıs tarihinden itibaren döviz alım ihalelerine ba lanmı tır. Bu alımlar, Ekim ayına kadar devam etmi tir. Düzenli ihaleler ile yapılan alımlara, ilki 21 Mayıs’ta olmak üzere, toplam 6 kez a ırı oynaklık nedeni ile yapılan do rudan müdahale alımları da eklenmi tir. Döviz alımlarının tamamı müdahaleler dahil, 9,9 milyar ABD doları seviyesine ula mı tır. Her müdahalede, kur rejiminde herhangi bir de i iklik olmadı ı ve amacın sadece oynaklı ı engellemek oldu u açıkça belirtilmi tir. Müdahaleler ve döviz alımları, uygulanan para politikasının bir parçası olan dalgalı kur rejimi genel çerçevesine aykırı bir operasyon olarak yürütülmemi tir. Kasım’da stanbul’da ya anan bombalı saldırılar, Merkez Bankası i lemlerinde ek tedbirler alınmasını gerekli kılmı tır. Bankalara yüzde 28 faiz oranından limitsiz likidite kullandırılaca ı duyurulmu ve ödeme sistemlerinde ortaya çıkabilecek herhangi bir aksaklı ı engellemek için kapanı saatlerinin tüm i lemlerin tamamlanmasına kadar uzatılaca ı ilan edilmi tir. Döviz piyasasındaki olası likidite azalı ına yönelik spekülatif hareketlerin a ırı dalgalanma yaratmasına izin verilmeyece ine dikkat çekilmi tir. Bu tedbirler ertesi gün de sürdürülmü ancak koruyucu önlem olarak i lem yapılmasına gerek kalmadan piyasalar dengeye ula mı tır. Yıl içinde likidite fazlası, döviz alımları, sterilizasyon nedeni ile yapılan faiz ödemeleri ve munzam kar ılıklara ödenen faizler nedeni ile kalıcı hale gelmi ve hiç eksiye dü memi tir. Sava sırasında dü me e ilimine girmesine ra men, yaz aylarının sonunda 10.000 trilyon seviyelerine çıkan fazla likidite Hazinenin borç çevirme oranını arttırdı ı dönemlerde azalmı , azalttı ı dönemlerde ise yükselmi tir. Dı borçlanma kaynaklarının iç borç itfasında kullanıldı ı dönemlerde likidite artı e ilimi hızlanmı tır. Likidite fazlası, Bankalararası Para Piyasası ve Açık Piyasa lemleri aracılı ı ile çekilmi tir. Bankalararası Para Piyasası’nda gecelik i lemlere ek olarak Nisan 2002’de ba lanılan ve Çar amba ve Cuma günleri düzenlenen dört haftalık depo alım ihalelerine, Kasım ayından itibaren her hafta Pazartesi günü yapılacak iki haftalık depo alım ihaleleri de 90 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası eklenmi tir. Dört haftalık ihalelerin tersine, iki haftalık ihalelerde üst limit uygulaması yapılmamı ve ihaleler yıl sonuna kadar devam etmi tir. Tablo III.2.1.’de MKB Tahvil ve Bono Piyasası Kesin Alım-Satım ve RepoTers Repo Pazarları ile Hazine haleleri ve Bankalararası Para Piyasası faiz oranları verilmektedir. 2003 yılının tümünde faizler, ilk çeyrekte yükselme trendine girmi lerse de yılın geri kalan döneminde dü me e ilimi göstermi tir. TABLO III.2.1 FA Z ORANLARI (A ırlıklı Ortalama Bile ik Faiz Oranları, Yüzde) 2003 MKB Tahvil ve Bono Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı MKB Tahvil ve Bono Piyasası Repo-Ters Repo Pazarı (O/N) Hazine haleleri BPP (O/N) 54,8 54,0 58,5 56,6 49,4 47,4 47,9 40,5 35,3 30,8 29,6 27,4 55,2 55,2 55,2 54,4 50,7 46,8 44,3 38,1 35,6 31,2 29,7 29,7 56,8 55,3 59,9 57,5 51,1 46,0 46,1 38,7 32,2 29,0 28,6 27,9 55,2 55,2 55,2 54,5 50,6 46,5 44,1 38,3 35,7 31,6 29,7 29,6 Ocak ubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz A ustos Eylül Ekim Kasım Aralık Kaynak: TCMB, MKB. III.2.1. Açık Piyasa lemleri 2003 yılında, temel likidite düzenleme araçlarından biri olan açık piyasa i lemleri aktif olarak kullanılmı tır. ubat 2001’de ya anan krizden sonra kamu bankaları ve TMSF bünyesindeki bankalardan satın alınan Devlet ç Borçlanma Senetleri (D BS) nedeniyle ortaya çıkan likidite, 2003 yılı boyunca piyasalarda fazla likiditenin devam etmesine neden olmu tur. Bu likidite fazlası, MKB nezdinde yapılan ters repo i lemleri ve Bankalararası Para Piyasasında (BPP) borçlanma yapılarak çekilmi tir. Yıl içinde, ters repo i lemleri ve BPP’de borçlanma yapılarak çekilen fazla likidite miktarı günlük yakla ık en dü ük 5.000 trilyon Türk lirası ile en yüksek 14.000 trilyon Türk lirası arasında de i mi tir. Tüm yıl için aylık ortalama çekilen 2003 Yıllık Rapor 91 ubat 2001’de ya anan krizden sonra kamu bankaları ve TMSF bünyesindeki bankalardan satın alınan Devlet ç Borçlanma Senetleri nedeniyle ortaya çıkan likidite, 2003 yılı boyunca piyasalarda fazla likiditenin devam etmesine neden olmu tur. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası likidite Mayıs ayında 6.300 trilyon Türk lirası seviyesiyle en dü ük düzeyde ve Ekim ayında 12.100 trilyon Türk lirası seviyesi ile de en yüksek düzeyde olmu , yıllık ortalama olarak ise 8.800 trilyon Türk lirası düzeyinde gerçekle mi tir. Ba ta Merkez Bankasının döviz alımları kar ılı ı yaratılan Türk lirası olmak üzere, fazla likiditenin açık piyasa i lemleri ile çekilmesi sonucu ödenen faizler ile zorunlu kar ılıklara ödenen faizler fazla likiditeyi artıran unsurlar olmu tur. Özellikle ters para ikamesi ve sistem dı ı efektif giri i sonucu Merkez Bankasının yo un döviz alımında bulunması ile yaratılan fazla likidite, Hazinenin Türk lirası cinsi borçlanmasını ve net döviz cinsi borç geri ödemesini kolayla tırarak, bir anlamda fazla likiditenin Hazine tarafından sterilize edilmesine imkan sa lamı tır. Böylece, ba ta Hazinenin döviz cinsi borç geri ödemeleri olmak üzere, Hazinenin Merkez Bankası portföyünde bulunan D BS kuponları için yaptı ı ödemeler ve para tabanı talebindeki artı fazla likiditeyi azaltan unsurlar olmu tur. Bu i lemler sonucunda, 2003 yılı sonu itibarıyla piyasadaki fazla likidite 8.300 trilyon Türk lirası düzeyinde gerçekle mi tir. Piyasadaki likiditenin bankalar arasındaki dengesiz da ılımı, özellikle fazla likiditenin azaldı ı Mayıs–Temmuz döneminde, para piyasası faiz oranları üzerinde baskı yaratmı tır. Ancak, Merkez Bankasınca piyasa yapıcısı bankalara sa lanan likidite imkanı faiz oranlarının a ırı dalgalanmasını önlemi tir. Yıl içindeki fazla likiditenin yüzde 20,9’u AP ve yüzde 79,1’i ise BPP i lemleri ile çekilmi tir. Türk lirası depoların BPP i lemleri içindeki payı yüzde 19,9 olmu tur. Piyasadaki likiditenin bankalar arasındaki dengesiz da ılımı, özellikle fazla likiditenin azaldı ı Mayıs–Temmuz döneminde, para piyasası faiz oranları üzerinde baskı yaratmı tır. Ancak, Merkez Bankasınca piyasa yapıcı bankalara sa lanan likidite imkanı faiz oranlarının a ırı dalgalanmasını önlemi tir. Bu çerçevede piyasa yapıcısı bankalar, Merkez Bankası repo imkanından söz konusu dönem içinde sınırlı miktarda yararlanmı lardır. 2003 yılında AP portföyüne birinci ve ikinci piyasadan do rudan alım i lemi yapılmamı tır. Yapısal likidite fazlalı ı nedeni ile i lemler ters repoda yo unla mı tır. Vadeler kısa tutuldu u için ters repo dönü hacmi de yüksek seviyelerde kalmı tır. Dar hacimli repo ve repo dönü i lemleri ise likidite fazlasının görece dü ük seviyelere indi i Mayıs, Haziran ve Temmuz aylarında gerçekle tirilmi tir (Tablo III.2.2). 92 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO III.2.2 AÇIK P YASA LEMLER (Trilyon TL) 2003 Ocak ubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz A ustos Eylül Ekim Kasım Aralık TOPLAM Do rudan Alım (1) - Erken tfa ve Kupon Ödemeleri (2) 3.086,5 780,2 637,9 497,4 5.002,0 Ters Repo (3) Ters Repo Dönü (4) Repo (5) Repo Dönü (6) Net Etki (7)(1) 79.529,0 38.282,0 46.524,5 35.652,5 12.311,5 8.949,5 18.781,0 29.429,5 51.356,5 85.663,0 40.059,5 39.486,5 486.025,0 79.160,3 40.551,6 45.659,4 36.372,3 13.002,9 8.969,7 17.484,6 29.040,9 50.946,5 84.595,5 42.144,6 40.422,8 488.351,4 60,0 149,0 560,1 769,1 60,1 79,2 632,1 771,4 -368,8 2.269,6 -865,1 719,8 -2.395,1 89,9 -2.148,6 -388,5 -1.047,9 -1.067,5 2.085,1 438,9 -2.678,0 Kaynak: TCMB. (1) (7)=(1) - (2) - (3) + (4) + (5) - (6). Amacı fiyat istikrarını sa lamak olan Merkez Bankası, aynı do rultuda finansal piyasalardaki istikrara büyük önem vermekte, bu piyasalardaki istikrarı tehdit edecek herhangi bir ok kar ısında mevcut araçları etkin ekilde kullanmaya çalı maktadır. Bu çerçevede, aldı ı önlemler ve yaptı ı açıklamalarla ya anabilecek dalgalanmaları en aza indirmektedir. Di er yandan Merkez Bankası, tamamını “Kamu ve Fon Bankaları Operasyonu” çerçevesinde portföyüne aldı ı, vadeleri 2006-2010 yılları arasında de i en, TÜFE’ye endeksli ve yılda bir kupon ödemeli D BS’ler sebebiyle 2003 yılında Hazineden toplam 5.002 trilyon Türk lirası kupon tahsilatı gerçekle tirmi tir. Dar hacimle gerçekle en repo ortalama basit faizleri, Mayıs ayında yüzde 48 düzeyinde iken Temmuz ayında yüzde 41,21 seviyesine inmi tir. Ters repo i lemleri ise yıla yüzde 44 basit faiz oranından ba lamı ve yıl içinde dü me e ilimi koruyarak yıl sonunda yüzde 26 seviyesinde olu mu tur (Tablo III.2.3). 2003 Yıllık Rapor 93 Amacı fiyat istikrarını sa lamak olan Merkez Bankası, aynı do rultuda finansal piyasalardaki istikrara büyük önem vermekte, bu piyasalardaki istikrarı tehdit edecek herhangi bir ok kar ısında mevcut araçları etkin ekilde kullanmaya çalı maktadır. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO III.2.3 AP REPO-TERS REPO ORTALAMA FA Z ORANLARI (Yüzde) REPO TERS REPO 2003 BAS T B LE K BAS T B LE K Ocak ubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz A ustos Eylül Ekim Kasım Aralık 48,00 41,51 41,21 - 61,56 51,40 50,90 - 44,00 44,00 44,00 43,63 41,00 38,21 35,39 32,32 30,45 27,11 26,00 26,00 55,21 55,20 55,21 54,64 50,63 46,51 42,43 38,13 35,58 31,14 29,68 29,68 Kaynak: TCMB. III.2.2. Bankalararası Para Piyasası lemleri Merkez Bankası’nın Türk lirası likidite fazlalı ını sterilize etme i lemlerindeki etkinli inin artırılması amacıyla BPP’deki mevcut i lem çe itlerine ek olarak 2002 Nisan ayından itibaren her hafta Çar amba ve Cuma günleri düzenlenen 4 hafta standart vadeli Türk lirası depo alım ihalelerine ba lanmı tır. Bu ihalelerin gecelik i lemlere ek olarak gündeme alınmasının nedeni, likidite fazlasının kısa ve orta dönemde devam edece i öngörüsü olmu tur. Irak sava ının sonra ermesinden sonra yüksek döviz alımları nedeniyle, likiditedeki yüksekli in kalıcı olması biraz daha netle mi ve bunun üzerine Kasım ayından itibaren her hafta Pazartesi günleri 2 hafta standart vadeli Türk lirası depo alım ihaleleri de düzenlenmeye ba lanmı tır. Ayrıca, 2003 Kasım ayından itibaren ihalelerde alınacak en fazla tutar sınırlaması kaldırılmı tır. Yıl içinde toplam 499.439,1 trilyon Türk lirası gecelik alım i lemi yapılmı tır. En yo un i lem hacmi seviyesi Mart ayında ve en dü ük ise Kasım ayında gözlenmi tir. Yıl içinde toplam 499.439,1 trilyon Türk lirası gecelik alım i lemi yapılmı tır. En yo un i lem hacmi seviyesi Mart ayında ve en dü ük ise Kasım ayında gözlenmi tir. Gecelik satı i lemi dar hacimde sadece ubat ve Kasım aylarında toplam 8,8 trilyon Türk lirası olarak gerçekle mi tir (Tablo III.2.4). 94 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO III.2.4 BANKALARARASI PARA P YASASI'NDA MERKEZ BANKASI'NIN LEMLER (Trilyon TL) 2003 Ocak ubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz A ustos Eylül Ekim Kasım Aralık TOPLAM O/N O/N Geç Likidite Penceresi Alı Satı Satı Alı Tutar Tutar Tutar Tutar 40.204,7 35.944,9 69.654,9 56.059,7 41.455,4 36.021,2 48.601,4 40.077,5 32.209,6 33.947,9 23.415,4 41.846,1 499.439,1 0,5 8,3 8,8 24 24 17.717,4 15.117 13.801,7 16.543,8 9.716,3 11.732,4 13.645,7 14.152,4 22.997,8 25.774,6 11.232,3 8.741,1 181.172,7 1 Hafta 2 Hafta 4 Hafta Depo Alım Depo Alım Toplam halesi halesi Tutar Tutar Net Alı (1) 733 468 1.201 1.797,3 1.198,7 1.370,8 1.598 1.798 1.589,6 1.317,4 898,1 798,5 898,4 900 2.805 16.970,1 59.719,5 52.260,2 84.827,4 74.201,5 52.969,7 49.343,3 63.564,5 55.128,1 56.006 60.620,9 36.248,4 53.860,2 698.750,1 Kaynak: TCMB. (1) Net alı lar, toplam alı lardan satı lar dü ülerek bulunmu tur. Bankalararası Para Piyasası i lemlerine 51 banka ile devam edilmi tir. Aracılık i lemlerine son verildi i için i lemler, MERKEZ BANKASI taraflı gerçekle mi tir. Ödeme sistemlerinde olu abilecek olası likidite aksaklıklarına kar ı alınan bir ek tedbir olan Gün çi Limit imkanı, en yo un ekilde 779 trilyon Türk lirası ile Temmuz ayında kullanılmı tır. En dü ük kullanım ise, 218 trilyon Türk lirası ile Ocak ayında gerçekle mi tir. Bankalararası Para Piyasası’nda düzenlenen ihale i lemlerinde uygulanan küsuratlar, faizler dü tükçe yüksek kalmı tır. Özellikle Türk lirası depo ihale i lemlerinde faiz oranı farklılıklarının yeterince iyi yansıtılamamasına yol açan bu durumun de i tirilmesine karar verilmi tir. Bu nedenle, ihale i lemlerinde faiz çe itlili i ile birlikte gelen tekliflere esneklik sa lanması amacıyla 7 Kasım 2003 tarihinden itibaren yıllık faiz oranlarının tam, tamın yüzde biri ve katları (Örn: XX.00, XX.01, XX.02, XX.03 vb.) eklinde tanımlanması ve bunlar dı ında küsurat kullanılmaması kararla tırılmı tır. 2003 Yıllık Rapor 95 hale i lemlerinde faiz çe itlili i ile birlikte gelen tekliflere esneklik sa lanması amacıyla 7 Kasım 2003 tarihinden itibaren yıllık faiz oranlarının tam, tamın yüzde biri ve katları (Örn: XX.00, XX.01, XX.02, XX.03 vb.) eklinde tanımlanması ve bunlar dı ında küsurat kullanılmaması kararla tırılmı tır. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Bankalararası Para Piyasası ortalama basit faiz oranları (Tablo III.2.5) yıl içinde, dü me e ilimini korumu tur. Kasım ayında ba latılan iki haftalık ihale ortalama basit faizleri yüzde 26.01 olarak gerçekle mi ve Aralık ayında 26.09 seviyesine yükselmi tir. Sadece Kasım ayında kullanılan Geç Likidite Penceresi imkanı için uygulanan basit ortalama faiz oranı ise yüzde 28 olmu tur. TABLO III.2.5 BANKALARARASI PARA P YASASI’NDA ORTALAMA BAS T FA ZLER 2003 O/N 1 Hafta 2 Hafta 4 Hafta LON Ocak ubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz A ustos Eylül Ekim Kasım Aralık 44,00 44,00 44,00 43,55 41,00 38,23 36,54 32,43 30,66 27,47 26,00 26,00 44,00 44,00 44,00 43,52 41,00 38,33 36,04 32,41 30,80 27,51 26,00 26,00 26,01 26,09 44,93 45,00 45,65 45,40 42,48 40,00 38,61 33,29 30,73 27,30 26,14 26,07 28,00 - Kaynak: TCMB. III.2.3. Döviz ve Efektif Kurların piyasa ko ulları tarafından belirlendi i dalgalı kur rejimine, 2003 yılında da devam edilmi tir. lemleri Kurların piyasa ko ulları tarafından belirlendi i dalgalı kur rejimine, 2003 yılında da devam edilmi tir. 3 Ocak 2003 tarihli basın duyurusunda kur politikasının genel çerçevesi çizilmi ve Merkez Bankası’nın hiç bir ekilde kurların düzeyini ya da yönünü belirleme amaçlı döviz alım-satım i lemi yapmayaca ı belirtilmi tir. Yıl içinde bütün i lemler bu genel ilke çerçevesinde gerçekle tirilmi tir. 2002 yılı sonunda 1.647.654 Türk lirası olan ABD dolar kuru, 2003 yılı ilk 3 ayında Irak’daki geli meler nedeniyle de er kaybetmi , 24 Mart 2003 tarihinde yıl içindeki en yüksek de eri olan 1.754.813 Türk lirasına ula mı tır. ABD dolar kuru, Nisan ayından itibaren, enflasyondaki dü me e ilimi, bütçe disiplini, IMF ile görü melerin olumlu gitmesi, ABD kredi beklentisi, ihracat ve turizm gelirlerinin beklentilerin üstünde gerçekle mesi gibi nedenlerle Ekim ayına kadar de er kaybetmi ve 23 Eylül 2003 tarihinde yıl içindeki en dü ük seviyesi olan 1.356.557 Türk lirasına inmi tir. Ekim ayında gözlemlenen kısa süreli de er kazancının ardından döviz kuru de er kaybetmeye devam edip 2003 yılını 1.399.998 Türk 96 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası lirası seviyesinde tamamlamı tır. Yıl içinde toplam i lem hacmi paylarına bakıldı ında, (Tablo III.2.6) döviz depo i lemleri yüzde 65,36 ile ilk sırayı almı tır. Bunu, Türk lirası-döviz piyasası i lemleri yüzde 31,51 ile takip etmi tir. TABLO III.2.6 2003 YILINDA DÖV Z VE EFEKT F P YASALARI (Milyon ABD doları) ABD doları cinsinden i lemler TL Döviz TL Efektif Döviz Efektif Döviz Döviz Efektif Efektif Döviz Depo Toplam 20.070,9 1.201,5 2,0 30.242,0 51.516,4 Di er yabancı para cinsinden i lemler 791,7 0,9 11.386,5 12.179,1 Toplam 20.070,9 1.993,1 3,0 41.628,5 63.695,5 LEM HAC MLER Toplam i lemlerdeki payı (yüzde) 31,51 3,13 0,00 65,36 100,00 Kaynak: TCMB. Döviz ve Efektif Piyasalarında, Irak tedirginli i kendini Ocak ayında iyice hissettirmeye ba lamı , fakat kurlar dar alanda hareket etmi tir. Olası Irak harekatı ve IMF ile yapılması gereken 4. gözden geçirme görü melerinin ne zaman ba layaca ı ile ilgili haberlere odaklanmı olan ve pozisyonların kapalı oldu u döviz piyasasında, gün içi kâr amaçlı i lemler yo unla mı tır. ubat ayında Irak’ta çıkması muhtemel sava piyasada tedirginli i artırmı ve dikkatler Türk Silahlı Kuvvetleri’nin Kuzey Irak’a gönderilmesine ili kin tezkere kararının TBMM’den geçmesi ve buna ba lı olarak ABD tarafından verilmesi beklenen krediye yo unla mı tır. ABD’nin, Türkiye’nin de içinde bulundu u bir grup ülkeye operasyondan dolayı olu acak zararları telafi etmek için mali yardımda bulunaca ını açıklaması yurtiçi piyasada Türk lirasının de er kaybetmesini önlemi tir. Takip eden ay ba ında, Irak harekatı sırasında Türkiye’deki üslerin kullanımı ve asker bulundurma konusundaki tezkerenin Meclis’ten geçmemesi üzerine ya anan tedirginlikle döviz kuru hızla yükselmi , 2. tezkere kararındaki ve ABD’nin müdahale tarihindeki belirsizlikler nedeniyle döviz kuru artmaya devam etmi tir. ABD’nin Türkiye için dü ündü ü yardım paketinin geçerlili i hakkındaki belirsizlikler döviz piyasalarında dalgalanmalar yaratmı tır. Sava ın ba lamasıyla en yüksek seviyesine çıkan kur, Merkez Bankası’nın 20 ve 24 Mart tarihli basın duyurularının ardından güven ortamının yeniden sa lanmasıyla gerilemi tir. 2003 Yıllık Rapor 97 Döviz ve Efektif Piyasalarında, Irak tedirginli i kendini Ocak ayında iyice hissettirmeye ba lamı , fakat kurlar dar alanda hareket etmi tir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 20 Mart 2003 tarihli basın duyurusuyla, Irak’a yönelik olarak ba latılan askeri operasyonun piyasalara olası olumsuz yansımalarını en aza indirmek ve finansal sistemin istikrarını sürdürmek amacıyla a a ıdaki düzenlemeler yapılmı tır: Irak krizi, dalgalı kur rejiminden ödün vermeden ve herhangi bir müdahaleye ihtiyaç duyulmaksızın Merkez Bankası’nın piyasalarda güveni sa layabildi i bir dönem olmu tur. a. Merkez Bankası nezdinde faaliyet gösteren Döviz ve Efektif Piyasaları’nda bankalara, borç alabilme limitleri çerçevesinde bir hafta vadeli ABD doları döviz deposu sa lanmı ve söz konusu depolara uygulanacak faiz oranı yüzde 12’den yüzde 8’e indirilmi tir. Olu abilecek efektif talebini kar ılamak üzere, Merkez Bankası ubelerinde gerekli hazırlıklar yapılarak efektif mevcudu artırılmı tır. b. Piyasa likiditesinin azalması ya da istikrarı bozucu spekülatif hareketler sonucu döviz kurlarında görülebilecek a ırı dalgalanmaların yakından takip edilece i, her iki yönde olu acak a ırı dalgalanma durumunda do rudan müdahale edilece i duyurulmu tur. c. Döviz ve efektif piyasalarında bir hafta vadeli döviz depolarına uygulanan faiz oranı, 24 Mart 2003 tarihli basın duyurusuyla yüzde 8’den yüzde 6’ya indirilmi tir. Irak krizi, dalgalı kur rejiminden ödün vermeden ve herhangi bir müdahaleye ihtiyaç duyulmaksızın Merkez Bankası’nın piyasalarda güveni sa layabildi i bir dönem olmu tur. Mart ayının son haftasında ABD’nin sava bütçesinden Türkiye için yeni bir yardım paketi ayırmayı öngördü ünü açıklaması ile döviz kurları a a ı hareketle yeniden 1.700.000 Türk lirası seviyesine gerilemi tir. Mart sonunda sava ın kısa sürece inin anla ılması ve belirsizli in ortadan kalkması ile yakalanan olumlu hava Nisan ayında da devam etmi tir. ABD ile ili kilerin yumu aması ve 8,5 milyar ABD dolarlık kredinin gündeme gelmesi piyasalardaki bekleyi leri iyile tirmi , 1 ABD doları 1.650.000 Türk lirasının altına gerilemi tir. IMF’nin kredi dilimini serbest bırakması, enflasyon oranlarının beklentilerin altında gerçekle mesi ve ba arılı Hazine ihaleleriyle ABD dolar kuru 1.600.000 Türk lirasına dü mü tür. Irak’taki sava ın sona ermesiyle birlikte bankaların fazla pozisyonlarını eritme e ilimine girmeleri de Nisan ayındaki arz fazlasında etkili olmu tur. 2003 yılı bütçesinde alınan ek önlemlerle mali disiplinin sa lamla tırılması ve Mayıs ayına de in bütçe performansı ve mali disiplini sa lamak üzere alınan bazı önlemlere ili kin gerçekle melerin umut verici olması, yaz aylarında olumlu 98 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ödemeler dengesi beklentileri ile birlikte de erlendirildi inde, döviz arz fazlası olu ma sürecinin devam etme olasılı ı güçlenmi tir. Bu çerçevede, olu an arz fazlasını dalgalı kur rejimi ile çeli meyecek ve döviz kurunun uzun dönemli denge de erini etkilemeyi amaçlamayacak ekilde, güçlü döviz rezervi pozisyonuna sahip olmasının uygulanan programa ili kin güvenin artmasına sa layaca ı katkı dikkate alınarak, 6 Mayıs 2003 tarihinde günlük 20 milyon ABD doları tutarı ile döviz alım ihalelerine ba lanılmı tır. Merkez Bankası kurlarda olu an a a ı yönlü a ırı oynaklık nedeniyle, 12 ve 21 Mayıs tarihlerinde gerçekle tirilen do rudan alım müdahaleleri ile toplam 579 milyon ABD doları döviz almı tır. Mayıs ayında Merkez Bankası dı ında piyasada ciddi alıcı olmadı ı görülmektedir. Yaz aylarında gözlemlenen ilave döviz arzı dikkate alınarak, Haziran ayı ile birlikte ihale miktarı 20 milyondan 30 milyon ABD dolarına çıkarılırken, maksimum fiyat ko ullu ihale sisteminin fazla döviz likiditesinin sterilize edilmesinde yetersiz kalması ve ihalelerde öngörülen döviz alı larının gerçekle tirilememesi nedeniyle, 16 Haziran’dan itibaren döviz alım ihalelerindeki maksimum fiyat artı kaldırılmı tır. GRAF K III.2.1 DÖV Z KURLARINDAK OYNAKLIK (ABD doları ve Euro De i im Katsayısı, Yüzde) 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 Oca.03 Mar.03 May.03 De i im Katsayısı-ABD Dolar Tem.03 Eyl.03 Kas.03 De i im Katsayısı-Euro Kaynak: TCMB. Grafik III.2.1’de görüldü ü gibi yıl içinde kur oynaklı ı dalgalı bir seyir izlemi tir. Hem Euro hem de ABD doları için en yüksek dalgalanma Ekim ayında gözlemlenirken, yılın ilk iki ve son iki aylarında oynaklık dü ük seviyelerde kalmı tır. 2003 Yıllık Rapor 99 Merkez Bankası kurlarda olu an a a ı yönlü a ırı oynaklık nedeniyle, 12 ve 21 Mayıs tarihlerinde gerçekle tirilen do rudan alım müdahaleleri ile toplam 579 milyon ABD doları döviz almı tır. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Döviz piyasasında gözlenen talep eksikli i yanı sıra, piyasadaki Türk lirası likiditenin göreceli olarak azalması ve bu durumun Hazine ihale sonuçlarına ba lı olarak devam edebilece i beklentisi, döviz satı larını artırmı ve döviz kurunda oynaklı a neden olmu tur. Bu nedenle, 9 Haziran tarihinde do rudan alım yönünde müdahalede bulunulmu ve piyasadan 566 milyon ABD doları alınmı tır. Haziran ayında döviz alım ihaleleri ile 630 milyon ABD doları alınmı tır. Temmuz ayında olu an arz fazlasının mevsimsel faktörlerin de etkisiyle artarak devam edece i öngörüldü ünden, günlük ihale tutarı 40 milyon ABD doları olarak belirlenmi tir. Ancak, döviz fazlasındaki artı ın öngörülenin üstünde gerçekle mesi nedeniyle 17 Temmuz tarihinden itibaren günlük ihale tutarı 50 milyon ABD dolarına çıkarılmı tır. Türk lirasının özellikle ABD doları kar ısındaki de erinin oynaklı ı, ABD dolarının uluslararası piyasalarda kazandı ı de er de dikkate alındı ında daha belirgin hale geldi inden 18 Temmuz tarihinde döviz piyasasına do rudan müdahalede bulunulmu ve piyasadan 938 milyon ABD doları alınmı tır. Kuzey Irak’ta Türk askerlerinin göz altına alınmasıyla olu an gerginlik ve TMSF’nin devraldı ı bir bankadaki garanti edilen toplam mevduat tutarının tahmin edilenden çok daha büyük oldu unun anla ılmasına ra men dövizdeki arz fazlası Temmuz ayında da devam etmi tir. Kuzey Irak’ta Türk askerlerinin göz altına alınmasıyla olu an gerginli e ve TMSF’nin devraldı ı mar Bankası’nda garanti edilen toplam mevduat tutarının tahmin edilenden çok daha büyük oldu unun anla ılmasına ra men dövizdeki arz fazlası Temmuz ayında da devam etmi tir. Söz konusu arz fazlasını piyasadan çekmek üzere düzenlenen ihalelerle Temmuz ayında toplam 990 milyon ABD doları alınmı tır. Temmuz ayında da Merkez Bankası dı ında piyasada ciddi alıcı olmadı ı görülmü tür. Haziran’dan sonra Temmuz ayı enflasyonunun da beklentilerin altında gerçekle mesi, IMF’ye yapılacak borç ödemelerinin ötelenmesi, 7. uyum paketinin Cumhurba kanı tarafından onaylanması ve Temmuz ayında oldu u gibi Merkez Bankası dı ında ciddi alıcı olmaması nedeniyle A ustos ayında da döviz alım ihalelerine aynı ekilde devam edilmi , bu ay içinde düzenlenen ihalelerle toplam 1,05 milyar ABD doları alınmı tır. Yukarıda sıralanan olumlu geli meler, piyasalarda sonbaharda kurların sıçrayaca ına ili kin beklentiyi önemli ölçüde kırmı tır. Yaz aylarında gözlenen arz fazlasının Eylül döneminde de devam etmesinin beklenmesi nedeniyle döviz alım ihalelerine opsiyon ilavesi yapılmı tır. Buna göre, ihalede döviz satmaya hak kazanan kurulu lara ihalede gerçekle en ortalama fiyat üzerinden ek satım opsiyonu tanınmı tır. Böylelikle, 40 milyon ABD doları ihale ve 20 milyon ABD doları opsiyon hakkı kullanımlarıyla olmak üzere günlük olarak alınabilecek en fazla tutar 60 milyon ABD dolarına çıkarılmı tır. Ancak, yapılan ihalelerde gerek ortalama günlük alım tutarı, gerekse ihalelere gelen ortalama günlük teklif tutarının A ustos ayındaki tutarlardan yüksek olması nedeniyle 11 Eylül 2003 tarihinden ba lamak üzere, 50 milyon ABD doları ihale ve 100 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 25 milyon ABD doları opsiyon hakkı olmak üzere, günlük en fazla alım tutarı 75 milyon ABD dolarına yükseltilmi tir. Eylül ayında gözlenen arz fazlasına neden olan hususlar arasında, A ustos ayı enflasyonunun da beklentilerin altında gerçekle mesi, ABD’den gelecek 8,5 milyar dolarlık krediye ili kin anla manın sa lanması, Bütçe rakamlarının olumlu kar ılanması sayılabilir. Ay içinde, döviz piyasasında gözlemlenen oynaklık üzerine, döviz piyasasına ilki 10 Eylül, ikincisi 25 Eylül tarihlerinde olmak üzere iki kez alım yönünde müdahale edilmi ve 2,15 milyar ABD doları alınmı tır. Türk Lirasının Nisan ayından itibaren ba layan de er kazanma e ilimi, enflasyondaki dü ü , bütçe disiplini, IMF ile görü melerin olumlu gitmesi ve ABD kredisi beklentisiyle Ekim ayı ba ına kadar devam etmi tir (Grafik III.2.2). Olu an seçim ihtimalinin 6 Ekim’de YSK’nın ba vuruları reddetmesiyle ortadan kalkması döviz arzını daha da artırmı tır. Bu nedenle döviz alım ihalelerine gelen teklif miktarı hızla yükselmi ve ihale miktarı 7 Ekim’de 80 milyona çıkarılmı tır. Ancak, Ekim ayının ikinci haftasından itibaren gözlenen pozisyon kapamaları nedeniyle döviz alım ihalelerine gelen teklif miktarı azalmaya ba lamı tır. Bu nedenle, 21 Ekim 2003 tarihinden itibaren ihale miktarı 40 milyon ABD dolarına indirilmi tir. GRAF K III.2.2 DÖV Z KURLARI (ABD doları ve Euro) 1.900.000 1.800.000 1.700.000 1.600.000 1.500.000 1.400.000 Satı (USD) 02.12.2003 02.11.2003 02.10.2003 02.09.2003 02.08.2003 02.07.2003 02.06.2003 02.05.2003 02.04.2003 02.03.2003 02.02.2003 02.01.2003 1.300.000 Satı (EURO) Kaynak: TCMB. 2003 Yıllık Rapor 101 Eylül ayında gözlenen arz fazlasına neden olan hususlar arasında, A ustos ayı enflasyonunun beklentilerin altında gerçekle mesi, ABD’den gelecek 8,5 milyar dolarlık krediye ili kin anla manın sa lanması, Bütçe rakamlarının olumlu kar ılanması sayılabilir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Ekim ayının ikinci yarısında döviz piyasasında gözlemlenen arz noksanlı ı nedeniyle Merkez Bankası, 23 Ekim tarihinden itibaren döviz alım ihalelerine ara vermi tir. Döviz kurları, Ekim ayı boyunca artı e ilimini korumu tur. Mevsimsel faktörler dı ında bu durumu destekleyen geli meleri sıralamak gerekirse; Amerika’dan gelecek 8,5 milyar ABD dolarlık kredi ile ilgili anla manın sa lanmasına ra men ayrıntıların netle memesi, 32 Sayılı Kararın de i tirilece i söylentileri, Irak’tan döviz çıkı ının 10.000 ABD doları ile sınırlandırılması, mar Bankası mudilerine yapılacak ödemenin dövize önemli talep yaratabilece i beklentisi ve kamu kurulu larının yo un alımları. Ekim ayının ikinci yarısında döviz piyasasında gözlemlenen arz noksanlı ı nedeniyle Merkez Bankası, 23 Ekim tarihinden itibaren döviz alım ihalelerine ara vermi tir. 5 Kasım’da açıklanan AB lerleme Raporunda, özellikle Kıbrıs konusunda çözümsüzlü ün Türkiye’nin AB üyeli ini etkileyebilece i yolunda bazı yorumlara yer verilmi olması döviz kurunu etkilemi , daha sonra gelen yabancı satı ları ve kamu kurumlarının alımlarındaki azalma nedeniyle, Tekel’in özelle tirilmesindeki ba arısızlı a ra men, ABD dolar kuru 5 Kasım seviyesinin dahi altına inmi tir. Bunun nedeni, bazı yerli ve yabancı piyasa oyuncularının bu seviyeyi yeni Türk lirası pozisyonu almak için uygun görmeleridir. Kasım’da stanbul’da ya anan terörist saldırılar kuru sıçratmı sa da, Merkez Bankası’nca alınan tedbirler ile piyasaların normal i leyi ine dönmesi sa lanmı tır. Yüklü kamu alımları, Kıbrıs seçimleri ve Avrupa Birli i ile ili kilerdeki belirsizli e ra men Aralık ayı boyunca Türk lirası ABD dolarına kar ı de er kazanmaya devam etmi tir. ABD dolarının Euroya kar ı de er kaybederek paritenin 1,20’nin üstüne çıkması ve yabancı yatırımcıların bilanço düzenlemelerini Kasım ayında tamamlayıp tekrar pozisyon almaya ba lamaları söz konusu durumun temel nedenleri olmu tur. 2003 yılının son ayında döviz kurları, ABD doları ve Eurodan olu an sepet bazında yatay bir seyir izlemi , döviz piyasası göreli olarak sakin bir dönem geçirmi tir. 102 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası IV MAL P YASALAR IV.1. BANKACILIK SEKTÖRÜ IV.1.1. Bankacılık Sektöründeki Geli meler Genel De erlendirme Türk bankacılık sektöründeki toplam banka sayısı, 2003 yılında yeniden yapılandırma sürecinin devam etmesi nedeniyle bir önceki yıla göre azalmı tır. 2002 yılında 54 olan toplam banka sayısı, 2003 yılında 2 özel ve 2 yabancı sermayeli banka sayısındaki azalma nedeniyle 50’ye gerilemi tir. Bu dönemde, sektördeki mevduat bankalarının sayısı 40’tan 36’ya gerilerken, kalkınma ve yatırım bankaların sayısı de i memi ve 14’te kalmı tır. Mevduat bankaları, 3 kamu bankası, 18 özel banka, 13 yabancı banka (4 Türkiye’de kurulmu yabancı banka ve 9 Türkiye’de ube açmı yabancı banka) ve 2 tane de Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF) kapsamında bulunan bankadan olu maktadır. TMSF kapsamında bulunan Bayındırbank varlık yönetimi fonksiyonu gören “geçi bankası” olarak kullanılmaktadır. Satı sürecindeki Pamukbank’ın ise, verilen tekliflerin yetersiz bulunması sonucunda bir kamu bankası ile birle tirilerek çözüme kavu turulmasına karar verilmi tir. Özel sermayeli bankalardan Fiba Bank A. . 3 Nisan 2003 tarihinde Finans Bank A. .ye devredilmi tir. Türkiye mar Bankası T.A. .nin ise 3 Temmuz 2003 tarihinde BDDK tarafından bankacılık i lemleri yapma ve mevduat kabul etme izni kaldırılmı tır. Ayrıca, Türkiye’de ube açan yabancı bankalardan ING Bank N.V. Mayıs ayında, Credit Suisse First Boston ise Eylül ayında tasfiye olmu tur. BDDK, mar Bankası’nın 3 Temmuz 2003 tarihinde bankacılık i lemleri yapma ve mevduat kabul etme iznini kaldırarak, Banka’nın yönetim ve denetimini TMSF’ye devretmi tir. 12 Haziran 2003 tarihinde Çukurova Elektrik ve Kepez Elektrik’in imtiyaz sözle mesinin iptal edilmesi üzerine, aynı gruba ait olan 2003 Yıllık Rapor 103 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Banka’nın BDDK tarafından atanan üye dı ındaki di er yönetim kurulu üyeleri 26 Haziran tarihinde toplu olarak istifa etmi lerdir. Böylece, TMSF’ye devredilen önceki banka uygulamalarının tersine, mar Bankası’nın tüm yükümlülüklerinin ödenmesi yerine sadece tasarruf mevduatının ödenmesi mümkün olmu tur. mar Bankası’nın beyan etmi oldu u mevduat miktarı 754 trilyon Türk lirası (540 milyon ABD doları) iken, TMSF’ye devrinden sonra gerçek mevduat miktarının 8,4 katrilyon Türk lirası (6 milyar ABD doları) oldu u ortaya çıkmı tır. Ayrıca, Banka’nın 2002 yılı Ekim ayından itibaren izinsiz olarak kar ılıksız Devlet ç Borçlanma Senedi satı ı yaptı ı ve 2003 yılı Haziran ayında mar Off-shore Bank’taki off-shore hesapları yurtiçi mevduata dönü türdü ü ortaya çıkmı tır. mar Bankası nezdindeki tespit çalı maları tamamlandıktan sonra, 17 Ocak 2004 tarihinde bir plan çerçevesinde tasarruf mevduatı sahiplerine ödemeler ba latılmı tır. Son yıllarda bankacılık sisteminde istikrarlı bir yapının ortaya çıkabilmesi için önemli adımlar atılmı olmasına ra men, yeniden yapılandırma süreci devam etmektedir. Kamu bankaları finansal açıdan yeniden yapılandırılırken, operasyonel açıdan yapılandırılmaları devam etmektedir. 1997 yılından itibaren mar Bankası hariç TMSF’ye devredilen 20 bankadan 18’i çözüme kavu turulmu tur. Geriye kalan 2 bankadan biri “geçi bankası olarak kullanılırken, di eri için ba latılan satı sürecinin ba arısız olması nedeniyle bir kamu bankasına devredilmeye çalı ılmaktadır. Özel bankaların sermaye yapıları ise güçlendirilmi ve piyasa riskleri sınırlandırılmı tır. Ya anan krizlerden olumsuz etkilenmi olan reel sektör irketlerinin faaliyetlerini sürdürmeye devam ederek, yeniden üretim ve geri ödeme kapasitesine kavu maları amacıyla hukuki altyapısı olu turulan Mali Sektöre Olan Borçların Yeniden Yapılandırılması ( stanbul Yakla ımı) ile 2003 yılı Eylül ayı itibarıyla 69 küçük ölçekli ve 157 büyük ölçekli firma yeniden yapılandırılmı tır. stanbul yakla ımı ile yeniden yapılandırılan borç miktarı 2003 yılı Eylül ayı itibarıyla toplam 5,1 milyar ABD dolarıdır. Di er taraftan, 31 Ocak 2002 tarihinde bankaların tahsili gecikmi alacaklarını çözüme kavu turmak ve bankaların aktiflerine canlılık kazandırmak amacıyla hukuki altyapısı olu turulan varlık yönetim irketleri ise u ana kadar ülkemizde yeterli ilgiyi görmemi tir. Bankaların kâr marjları üzerindeki yükleri azaltarak daha etkin ve istikrarlı bir yapı olu turabilmek amacıyla, aracılık maliyetlerinin azaltılması için çalı malar yapılmaktadır. Firmalara kredinin maliyeti ile tasarruf sahiplerine mevduatın net getirisi arasındaki fark eklinde hesaplanan aracılık maliyetinin azaltılmasına yönelik çalı malar çerçevesinde, Türk lirası zorunlu kar ılıklara Merkez Bankası 104 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından bankaların Türk lirası mevduatlara uyguladıkları a ırlıklı ortalama basit faiz oranının yüzde 75’i ile yüzde 80’i arasında bir faiz ödemesi yapılmaktadır. Bankacılık sektörünün personel ve ube sayısı, 2003 yılında kamu ve TMSF bankalarındaki gerileme sonucu azalmaya devam etmi tir. Özel bankaların ise ube sayısı azalırken, personel sayısı artmı tır (Tablo IV.1.1). Bankaların personel sayısı, 2003 yılı Eylül ayında 2002 yılına göre 123.271’den 122.964’e gerilerken, ube sayısı da 6.106’dan 5.968’e gerilemi tir. TABLO IV.1.1 BANKA GRUPLARININ SEKTÖR PAYLARI (Yüzde) Toplam Aktifler TMD(1) Kamu B. Özel B. TMSF B. Yabancı.B. K.Y.B. Sektör Toplamı (Katrilyon TL) 31,9 56,2 4,4 3,1 4,4 100,0 212,7 45,6 46,2 5,4 1,8 1,0 100,0 86,1 Kamu B. Özel B. TMSF B. Yabancı.B. K.Y.B. Sektör Toplamı (Katrilyon TL) 33,6 56,3 3,0 2,9 4,3 100,0 240,1 45,6 46,9 1,6 1,1 1,1 100,0 104,0 Takip. Krediler Alacaklar Aralık 2002 tibarıyle 15,5 43,6 69,4 32,0 2,0 21,7 4,4 1,1 8,6 1,7 100,0 100,0 49,0 10,4 Kasım 2003 tibarıyle 17,1 49,1 70,1 36,9 1,2 10,6 4,2 1,4 7,4 2,0 100,0 100,0 62,8 9,0 Mevduat Personel(2) ube(2) 35,1 58,4 4,2 2,2 0,0 100,0 138,0 40.158 66.869 5.886 5.416 4.942 123.271 2.019 3.659 203 206 19 6.106 38,4 56,8 2,8 2,0 0,0 100,0 151,3 38.465 69.768 4.643 5.430 4.658 122.964 1.987 3.575 177 211 18 5.968 Kaynak: TCMB. (1) Toplam menkul de erler, alım-satım amaçlı, satılmaya hazır ve vadeye kadar elde tutulacak menkul de erler kalemlerinin toplamından olu maktadır. (2) Eylül ayı itibarıyla, Personel ki i, ube adet. IV.1.2. Bankacılık Sektörü Bilançosu ile lgili Geli meler Bankacılık sektörünün toplam aktifleri 2003 yılı Kasım ayında 2002 yılı sonuna göre Türk lirasının ABD dolarına kar ı de er kazanması nedeniyle yabancı para cinsinden kalemlerdeki reel dü ü ler sonucu, reel bazda yüzde 4 oranında dü erek 240,1 katrilyon Türk lirasına gerilemi tir. Aynı dönemde, ABD doları cinsinden bakıldı ında ise yüzde 27 oranında artarak, 165 milyar ABD dolarına yükselmi tir (Tablo IV.1.2). 2003 Yıllık Rapor 105 Bankacılık sektörünün bilanço büyüklü ü 2003 yılı Kasım ayında 165 milyar ABD dolarına yükselmi tir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO IV.1.2 TOPLAM AKT F VE PAYLARI Aralık 2002 Milyar ABD doları Pay (%) Toplam Kamu Bankaları Özel Bankalar TMSF Bankaları Yabancı Bankalar Kalk. ve Yat. Bnk. Kasım 2003 Milyar ABD doları Pay (%) 129,7 100,0 165,0 100,0 41,4 72,9 5,7 31,9 56,2 4,4 55,4 92,9 4,9 33,6 56,3 3,0 4,0 5,8 3,1 4,4 4,7 7,1 2,9 4,3 Kaynak: TCMB. 2003 yılı Kasım ayında kamu bankaları ve özel bankaların toplam aktifler içerisindeki payı, bir önceki yıl sonuna göre artmı tır. Kamu bankalarının Türk lirası cinsinden i lemlerinin bilanço içindeki payının yüksek olması sektör içindeki payının yükselmesine yol açmı tır. TMSF kapsamındaki bankaların payı ise bu bankaların tasfiye i lemlerine devam edilmesi nedeniyle dü mü tür. Yabancı para cinsinden i lemlerin payı, di er banka gruplarına göre görece yüksek olan yabancı bankaların payı Türk lirasının ABD dolarına kar ı de er kazanması sonucu dü mü tür. Bankaların konsolide bilançosu, 2003 yılı Nisan ayından sonra Irak sava ı ile ilgili belirsizliklerin azalması, faiz ve döviz kurlarının istikrara kavu ması ve ekonomik büyüme ile sistem dı ına çıkan fonların tekrar sisteme geri dönmesi sonucu yükselmi tir. Fakat, 2003 yılının ilk 11 aylık döneminde döviz kurlarının yüzde 11,2 oranında dü mesi ve Türk lirasının de er kazanması nedeniyle, yabacı para cinsinden i lemlerin Türk lirası kar ılıklarında bir azalma ortaya çıkarmaktadır. Bu nedenle, banka bilançolarının analizinde Türk lirası cinsinden ve yabancı para cinsinden kalemler ayrı ayrı de erlendirilmektedir. Türk lirası cinsinden kalemler Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE) ile reelle tirilirken, yabancı para cinsinden i lemler ABD doları cinsinden de erlendirilmektedir. Bilanço kalemlerinin Türk lirası ve yabancı para toplamları ise gerçek durumu yansıtmadı ı için belirtilmemektedir. 106 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO IV.1.3 BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN SEÇ LM B LANÇO KALEMLER (Trilyon TL) Aralık 2002 K.B. Ö.B. Kasım 2003 Y.B. Toplam K.B. Ö.B. Y.B. Toplam 67.831 119.471 6.630 212.681 80.651 135.155 6.845 240.080 45.524 59.548 3.171 120.742 59.249 74.324 3.581 149.114 22.308 59.923 3.459 91.938 21.403 60.832 3.264 90.966 3.996 7.835 987 15.613 4.555 5.900 876 13.877 39.245 39.819 1.548 86.105 47.436 48.775 1.629 104.015 Türk lirası 25.940 20.858 711 52.551 35.239 27.837 906 69.549 Yabancı Para 13.305 18.961 837 33.554 12.198 20.938 723 34.466 7.616 33.972 2.161 48.981 10.737 44.005 2.655 62.791 Türk lirası 5.856 11.098 955 20.136 8.872 19.997 1.318 32.624 Yabancı Para 1.760 22.873 1.206 28.845 1.865 24.008 1.337 30.167 4. Takipteki Al. (Brüt) 4.545 3.335 112 10.430 4.430 3.323 123 9.015 5. Faiz ve Gelir T.R. 6.283 6.303 169 13.489 4.353 7.916 241 13.369 8.782 AKT F TOPLAMI Türk lirası Yabancı Para 1. Bankalardan Alacakl. 2. Topl. Menkul De er. (Net)(1) 3. Krediler 6. tirakler ve Ba . O.(Net) 909 6.863 45 8.703 993 7.476 69 1.412 1.579 264 3.911 2.238 1.859 360 4.723 67.831 119.471 6.630 212.681 80.651 135.155 6.845 240.080 Türk lirası 44.589 48.642 2.906 105.431 58.390 63.892 3.287 135.739 Yabancı Para 23.243 70.829 3.724 107.250 22.261 71.264 3.558 104.342 48.489 80.629 3.086 137.973 58.056 85.918 3.097 151.345 Türk lirası 30.881 25.129 504 58.915 40.498 32.705 538 75.822 Yabancı Para 17.608 55.500 2.582 79.058 17.558 53.213 2.559 75.524 2. Repo l. Sa . Fonlar 1.022 4.074 2 6.161 1.026 7.146 8 10.276 2. Bankalara Borçlar 2.230 13.703 1.476 21.967 1.952 15.060 1.409 22.209 753 1.332 84 2.376 1.105 1.558 105 2.923 6.747 15.194 1.388 25.699 9.481 19.879 1.686 34.507 3.692 5.378 500 12.108 3.693 5.772 513 12.890 271 444 183 16.864 165 1.277 295 4.766 1.056 2.410 83 2.883 1.780 2.660 220 5.533 -9.075 -3.969 -609 -40.802 0 -2.875 -183 -12.404 6.233 31.632 1.694 44.836 5.660 35.894 1.512 47.101 3.739 39.334 8.695 53.903 5.411 64.108 8.247 80.702 7. Di er Aktifler PAS F TOPLAMI 1. Mevduat 3. Faiz ve Gider Rees. 4. Özkaynaklar Ödenmi Sermaye Yedek Akçeler Dönem K/Z Geçmi Dön. K/Z Seçilmi Bilanço Dı ı Kal. 1.Gayrinakdi Kred. Ve Yükl. 2.Tahhütler Kaynak: TCMB. K.B.: kamu bankaları, Ö.B.: özel bankalar, Y.B.: yabancı bankalar. (1) Toplam menkul de erler, alım-satım amaçlı, satılmaya hazır ve vadeye kadar elde tutulacak menkul de erler kalemlerinin toplamından olu maktadır. 2003 yılının ilk on bir aylık döneminde, konsolide bankacılık sektörü bilançosundaki geli meler incelendi inde, Türk lirası cinsinden aktifler reel bazda yüzde 5 oranında, yabancı para cinsinden aktifler ise ABD doları bazında yüzde 12 oranında artmı tır. Konsolide bilançonun Türk lirası cinsinden pasif kalemleri reel 2003 Yıllık Rapor 107 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası bazda, yabancı para cinsinden pasif kalemler ise ABD doları bazında yüzde 9 oranında artmı tır. Konsolide bilanço büyüklü ü ise aynı dönemde reel bazda yüzde 4 oranında daralmı tır. Yukarıda belirtildi i gibi, bu daralma döviz kurundaki gerileme sonucunda yabancı para i lemlerin Türk lirası kar ılıklarındaki reel gerilemeden kaynaklanmaktadır. Bankacılık sektörünün aktifleri içerisinde en çok artan kalem krediler kalemi olmu tur (Tablo IV.1.3). Özellikle 2003 yılı Nisan ayından itibaren, ekonominin büyüme e ilimine girmesi ve makroekonomik belirsizliklerin azalması sonucunda kredi arz ve talebi artmı tır. Bu dönemde, en çok artan kredi kalemleri geri dönmeme olasılı ı daha sınırlı olan tüketici kredileri ve Küçük ve Orta Boy letmelere açılan krediler olmu tur. Konsolide bilanço içerisinde en büyük paya sahip kalem olan toplam menkul de erler kalemi, Kasım ayında bir önceki yıl sonuna göre artı e iliminde olmu tur. Fakat, 2003 yılında ekonomik programın uygulanmasında gösterilen kararlılık sonucunda, borç yönetiminde sa lanan olumlu geli meler ve banka dı ı kesimin D BS portföyündeki artı nedeniyle bankalar kamu sektöründen daha çok özel sektörü fonlamı lardır. Bankaların likit varlıklarından olan Merkez Bankasından Alacaklar, Para Piyasalarından Alacaklar ve Bankalardan Alacaklar kalemlerinde ise toplamda önemli dü ü ler sa lanmı tır. Banka grupları bazında ise kamu bankalarının likidite fazlalı ı nedeniyle likit varlıkları artarken, özel bankaların likit varlıkları daralmı tır. Özellikle bankacılık sektörünün yeniden yapılandırılmasında önemli adımların atılması ve makroekonomik istikrarın artı ı ile beraber bankaların tekrar özel sektörü fonlamaya ba laması, bankaların portföy tercihlerini de i tirmi tir. Bunun sonucunda, bankaların likit varlıkları daralırken, kredileri artmı tır. Banka grupları bazında incelendi i zaman ise kamu bankalarının likidite fazlalı ı sonucunda Merkez Bankasından Alacaklar ve Para Piyasalarından Alacaklar kalemi artarken, özel bankaların Merkez Bankasından Alacaklar ve Para Piyasalarından Alacaklar kalemi önemli bir daralma göstermi tir. A ırlıklı olarak yabancı para cinsinden i lemlerden olu an bankalardan alacaklar kalemi incelendi i zaman ise kamu bankalarının bankalardan alacaklar kalemi artarken, özel bankaların bankalardan alacaklar kalemi gerilemi tir. Konsolide bilançonun aktif kalemlerinden zorunlu kar ılıklar kalemi ise mevduat hacmindeki artı a paralel olarak yükselmi tir. Türk lirası cinsinden zorunlu kar ılıklar reel bazda yüzde 29 ve yabancı para cinsinden zorunlu kar ılıklar ABD doları bazında yüzde 13 oranında artmı tır. 108 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Bankaların pasifleri içinde en büyük paya sahip kalem olan mevduatlar 2003 yılında enflasyon oranındaki dü ü le beraber artan makroekonomik istikrar sonucunda sistem dı ında tutulan fonların tekrar bankacılık sistemine gelmesi sonucunda artmı tır. Bankaların finansman kaynaklarından ba ka biri olan ve 2002 yılı ubat ayından itibaren bilanço içerisinde izlenen repo i lemlerinden sa lanan fonlar kalemi ise özel bankalar ve TMSF kapsamındaki bankaların likit yatırım fonları ile artmı tır. Kamu bankalarının repo i lemlerinden sa lamı oldu u fonlar azalırken, özel bankaların Türk lirası cinsinden repo i lemleri yüzde 49, yabancı para cinsinden repo i lemleri ise ABD doları bazında yüzde 99 artmı tır. Bankaların a ırlıklı olarak Türk lirası cinsinden kalemlerden olu an özkaynaklar kalemi 2003 yılında yükselmi tir. Bu dönemde, bankaların dönem kârlarındaki artı lar sermaye yapılarının güçlenmesine yol açmı tır. Bilanço dı ı i lemlerden olan gayri nakdi kredi ve yükümlülükler kalemi ise sınırlı ölçüde artarken, taahhütler kalemi bilançoya göre çok hızlı artmı tır. Türk lirası cinsinden taahhütler reel bazda yüzde 60 oranında artarken, yabancı para cinsinden taahhütler ABD doları bazında yüzde 29 oranında artmı tır. IV.1.2.A. Krediler Krediler, 2003 yılı Nisan ayından itibaren makroekonomik belirsizliklerin azalması, kredi faiz oranlarının dü mesi ve ekonominin büyüme e ilimine girmesi nedeniyle hem arz hem de talep yönlü artı e ilimine girmi tir (Grafik IV.1.1). Bu dönemde, Türk lirası cinsinden krediler reel bazda yüzde 38, yabancı para cinsinden krediler ise ABD doları bazında yüzde 18 oranında artmı tır. Bu dönemde ortaya çıkan kredi artı ı temel olarak özel bankalar ve kamu bankalarının açmı oldu u kredilerden kaynaklanmı tır (Grafik IV.1.2). Özel bankaların Türk lirası cinsinden kredileri reel bazda 53 oranında artarken, yabancı para cinsinden krediler ABD doları bazında yüzde 18 oranında artmı tır. Kamu bankalarının ise Türk lirası cinsinden kredileri reel bazda 29 oranında artarken, yabancı para cinsinden krediler ABD doları bazında yüzde 19 oranında artmı tır. Aynı dönemde, TMSF bankalarının kredileri ise tasfiye sürecinde oldukları için daralmı tır. 2003 Yıllık Rapor 109 Kredi hacmi, 2003 yılı Nisan ayından itibaren artı e iliminde olmu tur. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası GRAF K IV.1.1 KRED HACM (Sabit Fiyatlarla, Milyar TL)(1,2) 4.000 20.000 19.000 3.600 18.000 3.200 17.000 2.800 16.000 0311 0309 0307 0305 0301 0303 15.000 0211 2.400 TL Krediler YP Krediler (Milyon ABD doları-Sa Eksen) Kaynak: TCMB. (1) TÜFE 1994=100 endeksi ile sabit fiyatlara çevrilmi tir. (2)Yabancı apara kredilerde 2003 mart ayı hesap transferi düzeltilmi tir. Yabancı para cinsinden kredilerin toplam krediler içindeki payı, 2002 yılı Aralık ayında yüzde 55,7 iken, 2003 yılı Kasım ayında gerek Türk lirası cinsinden kredilerin yabancı para kredilere göre daha hızlı artması, gerekse de Türk lirasının ABD doları kar ısında de er kazanması sonucunda yüzde 48’e gerilemi tir. Bu dönemde, yabancı para cinsinden krediler ABD doları bazında yüzde 18 oranında artarken, yabancı para cinsinden kredilerin Türk lirası kar ılı ı ise reel bazda yüzde 11 oranında daralmı tır. GRAF K IV.1.2 KRED LER N BANKA GRUPLARINA GÖRE DA ILIMI (Yüzde) 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Özel Bankalar TMSF Bankaları Kamu Bankaları Aralık 2002 Kalk. ve Yat. Bank. Yabancı Bankalar Kasım 2003 Kaynak: TCMB. 110 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 2003 yılının ilk on bir aylık döneminde gerek Türk lirası cinsinden gerekse de yabancı para cinsinden kredi faiz oranları dü ü e ilimini sürdürmü tür (Grafik IV.1.3). GRAF K IV.1.3 KRED FA Z ORANLARI (Yüzde) 0310 0309 0308 0307 45 0306 5,5 0305 50 0304 5,8 0303 55 0302 6,0 0301 60 0212 6,3 0211 65 0210 6,5 ABD doları Kredi Faiz Oranı (Sol Eksen) TL Kredi Faiz Oranı (Sa Eksen) Kaynak: TCMB. Takipteki kredilerin toplam krediler içindeki payı 2002 yılı sonunda yüzde 21,3 iken, 2003 yılı Kasım ayında yüzde 14,4’e gerilemi tir. Kredilerin geriye dönmeyen kısmı, ekonominin büyüme e ilimine girmesi, kredi faiz oranlarındaki ve döviz kurlarındaki gerileme sonucunda dü ü e iliminde olmasına ra men hala yüksek seviyesini korumaktadır. Kasım ayında, bir önceki yıl sonuna göre Türk lirası cinsinden tahsili gecikmi alacaklar reel bazda yüzde 25, yabancı para cinsinden tahsili gecikmi alacaklar ise ABD doları bazında yüzde 41 oranında azalmı tır. IV.1.2.B. Bankaların Menkul De er Portföyü Bankacılık sektörünün toplam menkul de erleri 2003 yılının ilk on bir aylık döneminde de artı e ilimini sürdürmü tür. Türk lirası cinsinden toplam menkul de erler reel bazda yüzde 13 oranında, yabancı para cinsinden menkul de erler ise ABD doları bazında yüzde 16 oranında artmı tır. D BS portföyünü ta ıyan iki büyük banka grubu olan kamu bankaları ve özel bankaların hem Türk lirası cinsinden hem de yabancı para cinsinden menkul de erleri artmı tır (Tablo IV.1.4). Fakat, kamu bankalarının Türk lirası cinsinden toplam menkul de erleri 2003 Yıllık Rapor 111 Menkul de erler toplam 2003 yılında da artı e ilimini sürdürmü tür. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası artarken, özel bankaların hem Türk lirası hem de yabancı para cinsinden toplam menkul de erleri artmı tır. TABLO IV.1.4 BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN TOPLAM MENKUL DE ERLER (Trilyon TL) Aralık 2002 Toplam Menkul De erler Türk Lirası Yabancı Para Kamu 39.245 25.940 13.305 Özel 39.819 20.858 18.961 Yabancı 1.548 711 837 TMSF 4.655 4.640 15 Toplam 86.100 52.546 33.554 Kasım 2003 Toplam Menkul De erler Türk Lirası Yabancı Para Kamu 47.436 35.239 12.198 Özel 48.775 27.837 20.938 Yabancı 1.629 906 723 TMSF 4.991 4.771 220 Toplam 104.013 69.547 34.466 Kaynak: TCMB. IV.1.2.C. Mevduat Mevduat hacmi artı e ilimini sürdürmü tür. Di er kalemlerde oldu u gibi, Türk lirasının ABD doları kar ısında de er kazanması nedeniyle, Türk lirası cinsinden ve yabancı para cinsinden mevduatları ayrı ayrı de erlendirmek gerekmektedir. Kasım ayında, Türk lirası cinsinden mevduatlar reel bazda yüzde 10 oranında ve yabancı para cinsinden mevduatlar ise ABD doları bazında yüzde 8 oranında artmı tır. Türk lirasının Nisan ayından itibaren ABD dolarına kar ı de er kazanması nedeniyle, Türk lirası cinsinden mevduatın getirisinin yabancı para cinsinden mevduata göre daha yüksek gerçekle mesi, tasarruf sahiplerinin Türk lirası cinsinden tasarruf tercihleri artmı tır (Grafik IV.1.4). Bu dönemde, kamu bankalarının Türk lirası cinsinden mevduatı reel bazda ve yabancı para cinsinden mevduatı ABD doları bazında yüzde 12 oranında artarken, özel bankaların Türk lirası cinsinden mevduatı yüzde 11 ve yabancı para cinsinden mevduatı ABD doları bazında yüzde 8 oranında artmı tır. Aynı dönemde, yabancı bankaların mevduat hacmi de artarken, TMSF kapsamındaki bankaların tasfiye sürecinin devam etmesi nedeniyle Türk lirası cinsinden mevduatı reel bazda yüzde 26 ve yabancı para cinsinden mevduatı ise ABD doları bazında yüzde 27 oranında daralmı tır. 2003 yılı Nisan ayından itibaren hem Türk lirası cinsinden mevduatın hem de yabancı para mevduatın ortalama vadesi artı e iliminde olmu tur (Grafik IV.1.5). 112 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 2003 yılında, Türk lirası cinsinden mevduatın ortalama vadesi bir önceki yıla göre 2,6 aydan 2,8 aya, DTH’ın ortalama vadesi de 2,6 aydan 2,7 aya yükselmi tir. GRAF K IV.1.4 MEVDUAT FA Z ORANLARI (Yüzde) 0310 0309 0308 30 0307 2,5 0306 35 0305 2,8 0304 40 0303 3,0 0302 45 0301 3,3 0212 50 0211 3,5 3 Ay Vadeli ABD Doları Mevduat Faiz Oranı (Sol Eksen) 3 Ay Vadeli TL Mevduat Faiz Oranı (Sa Eksen) Kaynak: TCMB. GRAF K IV.1.5 MEVDUATIN ORTALAMA VADES (Ay Bazında) 2,9 2,8 2,7 2,6 Türk lirası 0312 0311 0310 0309 0308 0307 0306 0305 0304 0303 0302 0301 0212 2,5 DTH Kaynak: TCMB. Mevduat hacmi, 2002 yılında oldu u gibi 2003 yılında da vadesiz mevduat, 1 ay vadeli mevduat ve 3 ay vadeli mevduata yo unla mı tır (Grafik IV.1.6). 2003 Yıllık Rapor 113 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası GRAF K IV.1.6 MEVDUATIN VADELERE GÖRE DA ILIMI (Yüzde) 60 50 40 30 20 10 0 Vadesiz 1 Ay Vadeli 2002 Aralık 3 Ay Vadeli 6 Ay Vadeli 1 Yıl ve Üstü Vadeli 2003 Aralık Kaynak: TCMB. IV.1.2.D. Özkaynaklar 2002 yılı sonunda 25,7 katrilyon Türk lirası olan bankacılık sektörünün toplam özkayna ı, reel bazda yüzde 15 oranında artarak 2003 yılı Kasım ayında 34,5 katrilyon Türk lirasına yükselmi tir. Kamu bankaları ve özel bankaların özkaynakları güçlenirken, TMSF kapsamına alınan bankaların özkaynakları erimi tir. Bu dönemde, kamu ve özel bankaların özkaynakları artarken, TMSF kapsamına alınan bankaların özkaynakları daralmı tır. Kamu bankalarının özkaynaklarındaki artı geçmi yıl zararlarının sıfırlanması ve dönem kârındaki yükseli ten kaynaklanmı tır. Enflasyon muhasebesinden kaynaklanan sermaye yedekleri kalemindeki dü ü e ra men, kamu bankalarının özkaynakları artmı tır. Özel bankaların dönem kârı ise bir önceki yıla göre reel bazda yüzde 6 oranında daralmasına ra men, geçmi yıl zararlarındaki dü ü nedeniyle özkaynakları artmı tır. TMSF kapsamındaki bankalar ise 2003 yılında kâr açıklamalarına ra men, yedek akçelerinde ve enflasyon muhasebesinden kaynaklanan sermaye yedeklerindeki dü ü sonucu özkaynakları daralmı tır. IV.1.2.E. Bankalara Borçlar Bankaların yurt dı ından sa lamı oldukları krediler artmı tır. “Bankalara Borçlar” kalemi, a ırlıklı olarak bankaların yurt dı ından sa lamı oldukları kredilerden olu maktadır. Bankaların yurt dı ından sa ladı ı krediler, 2002 yılı sonunda 8,5 milyar ABD doları iken, 2003 yılı Kasım ayında özel bankaların kredilerindeki artı sonucu 9,9 milyar ABD dolarına yükselmi tir (Grafik IV.1.7). Mart ayında Irak sava ı ile ilgili olarak ortaya çıkan 114 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası belirsizliklerden olumsuz etkilenmesine ra men, bu krediler Temmuz ayından itibaren tekrar artı e ilimine girmi tir. GRAF K IV.1.7 BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN YURT DI INDAN KULLANDI I KRED LER (Milyon ABD doları) 11.000 10.000 9.000 0311 0309 0307 0305 0303 0301 0211 8.000 Kaynak: TCMB. Kasım ayında, kamu bankaları, TMSF kapsamındaki bankalar ve yabancı bankaların yabancı para cinsinden “bankalara borçlar” kalemi yıl sonuna göre ABD doları bazında daralırken, özel bankaların yabancı para cinsinden “bankalara borçlar” kalemi ABD doları bazında yüzde 25 artmı tır. IV.1.2.F. Yabancı Para Pozisyon Açı ı Bilanço içi verilerine göre dövize endeksli kalemler hariç tutularak hesaplanan yabancı para pasif ve yabancı para aktif kalemleri arasındaki fark, 2003 yılı Mart ayına kadar artı e iliminde olmu tur. Fakat, bankaların pozisyon açı ı Mart ayında Irak sava ı ile ilgili belirsizliklerin yurtiçi piyasaları olumsuz etkilemesi sonucu özel bankalar ve yabancı bankaların pozisyonlarını kapamaları ile önemli ölçüde azalmı tır. Nisan ayında ise, Irak’ta sıcak sava ın sona erdi inin açıklanması, makroekonomik belirsizliklerin azalması ve ekonominin büyüme e ilimine girmesi sonucu pozisyon açı ı artı e ilimine girmi ve Kasım ayında 9,2 milyar ABD dolarına yükselmi tir (Grafik IV.1.8). Bilanço içi verilere göre hesaplanan pozisyon açı ının 7,2 milyar ABD dolarlık kısmı özel bankaların pozisyon açıklarından kaynaklanmaktadır. Aynı dönemde, kamu bankaları, TMSF kapsamındaki bankalar ve yabancı bankalar da sırasıyla, 590 milyon ABD doları, 1,4 milyar ABD doları ve 202 milyon ABD doları pozisyon açı ına sahiptir. Kalkınma ve yatırım bankaları ise 153 milyon ABD doları pozisyon fazlasına sahiptir. 2003 Yıllık Rapor 115 Bankacılık sektörünün yabancı para pozisyon açı ı 2003 yılı Mart ayından sonra sınırlı da olsa artı e iliminde olmu tur. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası GRAF K IV.1.8 BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN B LANÇO Ç YABANCI PARA PAS F-AKT F FARKI (Milyon ABD doları) 10.200 9.700 9.200 8.700 0311 0310 0309 0308 0307 0306 0305 0304 0303 0302 0301 0212 0211 8.200 Kaynak: TCMB. Bankacılık sektörünün bilanço dı ı i lemlerini ve dövize endeksli kalemlerini de dikkate alan yabancı para net genel pozisyonu ise 2002 yılı sonunda 512 milyon ABD doları açık verirken, 2003 yılı sonu verilerine göre özel bankalar ve TMSF kapsamındaki bankaların pozisyon açıklarındaki dü ü sonucu 266 milyon ABD doları fazla vermi tir (Grafik IV.1.9). 2003 yılında bütün banka gruplarının yabancı para net genel pozisyonu bir önceki yıla göre daha dü ük olmu tur. Aralık ayında, özel bankalar 135 milyon ABD doları açık verirken, kamu bankaları, kalkınma yatırım bankaları ve yabancı bankalar sırasıyla 227 milyon ABD doları, 136 milyon ABD doları ve 39 milyon ABD doları fazla vermi tir. TMSF kapsamındaki bankaların pozisyon açı ı ise 2 milyon ABD doları olmu tur. GRAF K IV.1.9 BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN YABANCI PARA NET GENEL POZ SYONU (Milyon ABD doları) 800 500 200 -100 -400 Sektör TMSF Kapsamındaki Bankalar 0312 0311 0310 0309 0308 0307 0306 0305 0304 0303 0302 0301 0212 -700 Özel Bankalar Kaynak: TCMB. 116 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası IV.1.3. Bankacılık Sektörünün Gelir-Gider Yapısındaki Geli meler 2002 yılında 2,9 katrilyon Türk lirası kâr eden bankacılık sektörü, 2003 yılı Eylül ayı itibarı ile 4,4 katrilyon Türk lirası kâr etmi tir (Tablo IV.1.5). ABD doları cinsinden bakıldı ında, bankacılık sektörü 2002 yılı Aralık ayında 1,8 milyar ABD doları kâr ederken, 2003 yılı Eylül ayındaki bankacılık sektörü kârı, 3,2 milyar ABD dolarına ula mı tır. 2003 yılı Eylül ayında, TMSF kapsamındaki bankalar da dahil olmak üzere tüm banka grupları kâr etmi lerdir. Kamu bankaları, özel bankalar, kalkınma ve yatırım bankaları, TMSF kapsamındaki bankalar ve yabancı bankalar sırasıyla 1,5 katrilyon Türk lirası, 2 katrilyon Türk lirası, 381 trilyon Türk lirası, 321 trilyon Türk lirası ve 217 trilyon Türk lirası kâr etmi lerdir. TABLO IV.1.5 BANKACILIK SEKTÖRÜNÜN KONSOL DE GEL R-G DER TABLOSU SEÇ LM KALEMLER (Trilyon TL) 1.FA Z GEL RLER : Kredilerden Alınan Faizler Bankalardan Alınan Faizler Bankalararası Para Piy. l.Alınan Faizler TMD' lerden Alınan Faizler1 Di er Faiz ve Faiz Benzeri Gelirler 2.FA Z G DERLER : Mevduata Verilen Faizler Bankalara Verilen Faizler Bankalararası Para Piy. l.Verilen Faizler NET FA Z GEL R (G DER ) Takipteki Alacaklar Özel Provizyonu PRO.SONRASI NET FA Z GEL.(G D.) 3.FA Z DI I GEL RLER : Bankacılık Hizmetleri Gelirleri 4.FA Z DI I G DERLER : Personel Giderleri Di er Faiz Dı ı Giderler 5.D ER FA Z DI I GEL.(G D.) Sermaye Piy. l. Kârları (Zar.) (Net) Kambiyo Kârları (Zararları) (Net) VERG ÖNCES KÂR (ZARAR) Vergi Provizyonu DÖNEM NET KÂRI (ZARARI) (1) TMD: Toplam menkul de erler, alım-satım Aralık 2002 Türk Yabancı Para Toplam Lirası Türk Lirası 38.483 8.142 847 3.360 24.716 1.007 28.058 24.090 1.365 171 10.425 3.360 7.065 6.868 2.260 11.691 3.566 4.635 1.380 2.971 0 3.623 1.148 2.475 25.658 6.005 447 2.076 15.843 1.012 19.227 16.267 732 159 6.431 1.647 4.784 4.780 1.963 8.780 2.836 3.390 1.849 3.008 0 2.633 1.859 775 5.909 2.240 640 75 2.822 97 3.534 2.223 982 97 2.375 277 2.098 863 207 454 30 124 -2.072 297 -2.371 435 5 430 44.392 10.382 1.486 3.435 27.539 1.104 31.592 26.313 2.348 268 12.800 3.637 9.163 7.731 2.468 12.145 3.596 4.759 -692 3.269 -2.371 4.057 1.153 2.905 Eylül 2003 Yabancı Para Toplam 3.506 1.173 221 58 1.862 184 2.183 1.396 476 60 1.323 99 1.224 556 153 219 21 55 2.078 212 1.867 3.640 1 3.640 29.164 7.178 668 2.134 17.705 1.197 21.409 17.663 1.208 219 7.755 1.746 6.009 5.336 2.116 8.998 2.857 3.444 3.927 3.220 1.867 6.274 1.859 4.414 amaçlı, satılmaya hazır ve vadeye kadar elde tutulacak menkul de erler kalemlerinin toplamından olu maktadır. Kaynak: TCMB. 2003 Yıllık Rapor 117 Bankacılık sektörü, 2003 yılı ilk dokuz aylık döneminde 4,4 katrilyon Türk lirası kâr etmi tir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Alt kalemler bazında incelendi inde, 2003 yılı Eylül ayında bir önceki yıl sonuna göre gelir kalemlerinden olan kredilerden alınan faizler, bankalardan alınan faizler, bankalararası para piyasalarındaki i lemlerden alınan faizler, toplam menkul de erlerden alınan faizler ve faizdı ı gelirlerde azalı kaydedilmekte oldu u görülmektedir. Buna ek olarak, gider alt kalemleri incelendi inde, 2003 yılı Eylül ayında, 2002 yılı Aralık ayı sonuna göre, mevduata verilen faizler, bankalara verilen faizler, bankalararası para piyasalarındaki i lemlere verilen faizler ve personel giderlerinde azalı gerçekle mi tir. 2003 yılı Eylül ayı itibarıyla, bankacılık sektörü net kârındaki artı , temel olarak, kambiyo kârlarındaki belirgin artı ve giderlerde kaydedilen azalı tan kaynaklanmı tır. 2002 yılında 1,1 katrilyon Türk lirası kâr eden kamu bankaları, 2003 yılı Eylül ayında 1,5 katrilyon Türk lirası kâr etmi lerdir. Konjonktürel geli melerle birlikte dü en faiz oranları, kamu bankaları faiz gelirleri ve faiz giderlerini de etkilemi ; bu çerçevede, faiz gelir ve giderlerinde belirgin azalı gerçekle mi tir. Gerek faiz gelirleri gerekse faiz dı ı gelirlerde azalı kaydedildi i 2003 yılında, faiz giderlerindeki azalı la birlikte dönem net kârında, bir önceki yılın sonuna göre artı a yol açmı tır. Özel bankalar 2002 yılında 2,4 katrilyon Türk lirası kâr ederken, 2003 yılı Eylül ayında 2 katrilyon Türk lirası kâr etmi lerdir. Özel banka kârlarında 2002 yılına oranla kaydedilen gerileme, toplam faiz gelirlerindeki belirgin dü ü ten kaynaklanmı tır. Öte yandan, söz konusu dönemde, kambiyo kârlarında belirgin bir artı gözlenirken, menkul kıymetlerden alınan faiz gelirlerinde ise kaydede er bir azalı gerçekle mi tir. 2002 yılında TMSF kapsamındaki bankalar 1,1 katrilyon Türk lirası zarar ederken, 2003 yılı Eylül ayında söz konusu bankalar, 321 trilyon Türk lirası kâr etmi lerdir. TMSF kapsamındaki bankaların dönem kârındaki artı, temel olarak takipteki alacaklar özel provizyonundaki ve kambiyo zararlarındaki gerilemeden kaynaklanmı tır. 2002 yılında kalkınma ve yatırım bankalarının kârı 464 trilyon Türk lirası iken, 2003 yılı Eylül ayında, 381 trilyon Türk lirasına gerilemi tir. Kalkınma ve yatırım bankalarının kâr oranlarındaki dü ü , büyük ölçüde azalan faiz gelirleri ve faiz dı ı gelirlerden kaynaklanmaktadır. Ancak, bu dönemde faiz giderleri ve faiz dı ı giderlerin de azalmı olması ve net parasal pozisyon zararının büyük oranda gerilemesi, söz konusu bankaların elde etti i kârdaki dü ü ü bir miktar sınırlamı tır. 118 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 2002 yılında yabancı bankaların kârları 83 trilyon Türk lirası olarak gerçekle irken, 2003 yılı Eylül ayında 217 trilyon Türk lirası olarak gerçeklemi tir. Yabancı banka kârlarının, 2003 yılı Eylül ayında, bir önceki yılın sonuna göre artı kaydetmesinde faiz gelirleri ve faiz dı ı gelirlerde gerçekle en azalı a ra men, faiz giderleri ve faiz dı ı giderlerdeki azalı ve buna ek olarak, sermaye piyasası i lemleri kârlarındaki artı ve net parasal pozisyon zararındaki azalı etkili olmu tur. IV.1.4. Yasal ve dari Düzenlemeler 1 Mart 2003 tarih, 25035 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Bankaların Sermaye Yeterlili inin Ölçülmesine ve De erlendirilmesine li kin Yönetmelikte De i iklik Yapılmasına Dair Yönetmelik” ile 31 Ocak 2002 tarih ve 24657 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan “Bankaların Sermaye Yeterlili inin Ölçülmesine ve De erlendirilmesine li kin Yönetmelik”in 1 nci ve 2 nci Ek’lerinde “yüzde 0 ve yüzde 50 Risk A ırlıklı Aktifler, Gayrinakdi Krediler ve Yükümlülükler” ba lı ı altında yer alan krediler grubuna eklemeler yapılmı tır. 8 Mart 2003 tarih, 25042 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 4814 sayılı “Çekle Ödemelerin Düzenlenmesi ve Çek Hamillerinin Korunması Hakkında Kanunda De i iklik Yapılmasına li kin Kanun” ile 3167 sayılı “Çekle Ödemelerin Düzenlenmesi ve Çek Hamillerinin Korunması Hakkında Kanun”un bazı maddeleri de i tirilmi tir. Ayrıca, 9 Mart 2003 tarih ve 25074 sayılı Resmi Gazete’de Çekle Ödemelerin Düzenlenmesi ve Çek Hamillerinin Korunması Hakkında Kanuna li kin 2003/1 sıra numaralı Bankamız Tebli i yayımlanmı tır. 5 Nisan 2003 tarih ve 25070 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 2003/1 sıra no.lu Zorunlu Kar ılıklar ve Umumi Disponibilite Hakkında Tebli lerle; bankaların D BS Ödünç lemleri Piyasası’nda yapılan i lemlerden kaynaklanan yükümlülükleri, Bankamız bünyesinde kurulan söz konusu piyasanın i leyi inin te vik edilmesi amacıyla, zorunlu kar ılık ve disponibilite yükümlülüklerinden muaf tutulmu tur. Zorunlu kar ılık ve umumi disponibilite yükümlülüklerinin hesaplanmasında dikkate alınan pasiften indirilecek kalemler, BDDK’nın Muhasebe Uygulama Yönetmeli i eki Tek Düzen Hesap Planı (THP) ve zahnamesi Hakkında Tebli de yaptı ı de i iklikler dikkate alınarak THP’deki ana hesap isimleri itibarıyla düzenlenmi tir. 24 Nisan 2003 tarih, 25088 sayılı Resmi Gazete’de 4842 sayılı “Bazı Kanunlarda De i iklik Yapılması Hakkında Kanun” ile 4389 sayılı Bankalar Kanunu’nun 20 nci maddesinin (2) numaralı fıkrası de i tirilirken, 6 ncı maddesinin (c) bendine ilave bir hüküm getirilmi tir. 2003 Yıllık Rapor 119 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 10 Haziran 2003 tarih, 25134 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Bankaların Kurulu ve Faaliyetleri Hakkında Yönetmelikte De i iklik Yapılmasına li kin Yönetmelik” ile konsolidasyon kapsamında gözetim ve denetime tabi olan ba lı ortaklık, i tirak ve birlikte kontrol edilen ortaklıklar, kredi sınırlarının uygulanmasında yüzde 150 oranında dikkate alınacak i lemlerin dı ında tutulmu tur. 20 Haziran 2003 tarih, 25144 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Özel Finans Kurumlarının Kurulu ve Faaliyetleri Hakkında Yönetmelikte De i iklik Yapılmasına li kin Yönetmelik” ile özel finans kurumları ile bankaların tabi oldukları hükümlerin uygulanmasında paralellik sa lanmı , özel finans kurumlarının fon toplama yöntemlerinde çe itlilik arttırılırken, fon kullandırabilecekleri alanlar geni letilmi tir. 3 Temmuz 2003 tarih ve 25157 mükerrer sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 1083 sayılı BDDK Kararı ile Bakanlar Kurulunca 31 Mayıs 2000 tarihinde kararla tırılan 2000/682 sayılı Sigortaya Tabi Tasarruf Mevduatı ile Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu Tarafından Tahsil Olunacak Primler Hakkında Kararın 1’inci maddesinde tanımlanan hesapların anapara ve faiz tutarları toplamının, 3 Temmuz 2003 tarihinden itibaren uygulanmak üzere tamamı, 5 Temmuz 2004 tarihinden itibaren uygulanmak üzere 50 milyar Türk Lirasına kadar olan kısmı sigorta kapsamında oldu u belirlenmi tir. Ayrıca, söz konusu Karar’da TMSF’den yapılacak Türk lirası kar ılı ı ödemeler için izlenecek yol da belirlenmi tir. Aynı tarih ve sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 1084 sayılı BDDK Kararı ise, kayıtlı bilanço dı ı yükümlülükler de dahil olmak üzere Türkiye' de kurulmu mevduat bankalarının ve bu bankaların bilançolarında hesapları konsolide edilen yurt dı ı ubelerinin yükümlülüklerinin tamamının garanti kapsamında olması uygulamasının 5 Temmuz 2004 tarihinden geçerli olmak üzere kaldırılması hükmünü içermektedir. 4 Temmuz 2003 tarih ve 25158 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 2003/2 sıra no.lu Zorunlu Kar ılıklar Hakkında Tebli le, özel finans kurumlarınca tesis edilen zorunlu kar ılıklara faiz ödenmemesinden kaynaklanan maliyet farkını ortadan kaldırmak amacıyla bu kurumlara indirimli Türk lirası zorunlu kar ılık oranı uygulanmaya ba lanmı ve söz konusu oran 4 Temmuz 2003 tarihinden itibaren yüzde 6’dan yüzde 5,7’ye dü ürülmü tür. Ancak Özel Finans Kurumları Birli i’nin, kurumlarının zorunlu kar ılıklarına Bankamız Kanunu’nun 40-II’nci maddesi çerçevesinde ödeme yapılması yönündeki talebi dikkate alınarak hazırlanan ve 15 Ocak 2004 tarih ve 25347 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 2004/1 sıra no.lu Zorunlu Kar ılıklar Hakkında Tebli le, özel finans kurumlarınca 120 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tesis edilen zorunlu kar ılıklara da bankalarla aynı düzeyde faiz ödenmesi öngörülmü ve buna paralel olarak bu kurumların Türk lirası zorunlu kar ılık yükümlülüklerine indirimli zorunlu kar ılık oranı uygulanmasına son verilerek, 2 Ocak 2004 tarihli yükümlülük cetvelinden geçerli olmak üzere özel finans kurumlarının Türk lirası yükümlülükleri için uygulanan zorunlu kar ılık oranı yüzde 5,7’den yüzde 6’ya (bankalarla aynı düzeye) yükseltilmi tir. 25 Temmuz 2003 tarih, 25179 sayılı Resmi Gazete’de “Finansal Yeniden Yapılandırma Çerçeve Anla malarının Onaylanması, Kabulü ve Uygulanmasına li kin Genel artlar Hakkında Yönetmelikte De i iklik Yapılması Hakkında Yönetmelik” ile 11 Nisan 2002 tarihli Finansal Yeniden Yapılandırma Çerçeve Anla malarının Onaylanması, Kabulü ve Uygulanmasına li kin Genel artlar Hakkında Yönetmeli in 9’uncu maddesi de i tirilmi tir. 30 Temmuz 2003 tarih, 25184 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 4949 sayılı “ cra ve flas Kanununda De i iklik Yapılmasına Dair Kanun” ile tarafların haklarını zedelemeden icra takip sürecinin hızlandırılmasına ili kin tedbirler alınmı tır. 12 A ustos 2003 tarih, 25197 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 4969 sayılı “Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde De i iklik Yapılmasına Dair Kanun” ile bankacılık i lemleri yapma ve mevduat kabul etme izni kaldırılan bankalarda bulunan ve do rulu u kanıtlanan tasarruf niteli ini haiz hesapların, Hazine Müste arlı ı ve TMSF’nin ortakla a önerisi üzerine Bakanlar Kurulu’nun belirleyece i esaslar çerçevesinde TMSF tarafından ödenece i belirlenmi tir. Ayrıca, yetkili mercilere bildirimi yapılan ve tespit edilen tasarruf mevduatı arasında fark bulunması hallerinde tahsilatın hızlandırılması ve mudilere ödeme yapılabilmesine ili kin esas ve usuller düzenlenerek, usulsüz i lemlerin önlenmesine ili kin bir takım müeyyideler getirilmi tir. Bankacılık sisteminin aracılık maliyetlerinin azaltılması yolu ile bankaların daha etkin ve verimli çalı masına katkıda bulunmak amacıyla bankaların Bankamız nezdinde tesis ettikleri zorunlu kar ılıklara faiz ödenmektedir. Türk lirası zorunlu kar ılıklara uygulanacak faiz oranının, bankaların Türk lirası mevduatlara uyguladı ı a ırlıklı ortalama basit faiz oranının yüzde 75’i ile yüzde 80’i aralı ında belirlenmesi ilkesi benimsenmi olup, bu çerçevede 9 Temmuz 2002’de yüzde 25 olarak belirlenmi olan söz konusu oran, bankaların Türk lirası mevduat faiz oranlarındaki dü ü e ilimine paralel olarak 19 A ustos 2003 tarihinde yüzde 23’e, 19 Eylül 2003 tarihinde yüzde 21’e, 15 Ekim 2003 tarihinde yüzde 19’a ve 26 Aralık 2003 tarihinden geçerli olmak üzere de yüzde 16’ya 2003 Yıllık Rapor 121 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası dü ürülmü tür. Yabancı para zorunlu kar ılık faiz oranları ise, bankaların Bankamızda serbest olarak bulundurdukları 2 gün ihbarlı döviz tevdiat hesabı faiz oranları ile aynı düzeyde ve haftalık olarak belirlenmekte olup, söz konusu oranlar, 12-18 Ocak 2004 haftasında, ABD doları cinsinden kar ılıklar için yüzde 0,400, Euro cinsinden kar ılıklar için yüzde 0,985 olarak belirlenmi tir. 20 Eylül 2003 tarih, 25235 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Bankaların Kurulu ve Faaliyetleri Hakkında Yönetmelikte De i iklik Yapılmasına li kin Yönetmelik” ile, Türkiye’de faaliyette bulunan bankalarca ihraç edilen veya bu bankaların kefaletleri ile verilen ve Yönetmeli in (b) bendi kapsamında olmayan gayrinakdi krediler ile kredi kartı ya da çek defteri verilmek suretiyle verilen gayri nakdi kredilerin, kredi sınırı uygulamasında yüzde 25 oranında dikkate alınaca ı hükme ba lanmı tır. 28 Ekim 2003 tarih ve 25273 sayılı Resmi Gazete’de Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna Devredilen Bankalar ile BDDK’nın Faaliyetlerinin ve Bunlara li kin ddiaların Ara tırılarak Bankacılık ve Finans Sektörünün Sa lıklı Bir Yapı ve leyi e Kavu turulması çin Alınması Gereken Önlemlerin Belirlenmesi Amacıyla Bir Meclis Ara tırması Komisyonu Kurulmasına li kin Karar yayımlanmı tır. 31 Ekim 2003 tarih ve 1143 sayılı BDDK Kararı uyarınca sigortaya tabi tasarruf mevduatı ile TMSF tarafından tahsil olunacak primlere ili kin esaslar yeniden belirlenmi tir. 26 Aralık 2003 tarih ve 25328 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 5020 sayılı “Bankalar Kanunu ile Bazı Kanunlarda De i iklik Yapılmasına li kin Kanun” ile 4389 sayılı Bankalar Kanunu’nda bazı de i iklikler ve eklemeler yapılmı tır. 27 Aralık 2003 tarih ve 25329 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 5021 sayılı “Bazı Kanunlarda De i iklik Yapılması ve Bankalar Kanunu Hükümlerine istinaden Bankacılık lemleri Yapma ve Mevduat Kabul Etme zni Kaldırılan Türkiye mar Bankası Türk Anonim irketi Hakkında Tesis Edilecek Bazı lemler Hakkında Kanun” ile 31 Temmuz 2003 tarihli 4969 sayılı “Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde De i iklik Yapılmasına Dair Kanun”un geçici 2 nci maddesi de i tirilirken, BDDK’nın 3 Temmuz 2003 tarihli ve 1085 sayılı Kararı ile bankacılık i lemleri yapma ve mevduat kabul etme izni kaldırılan T. mar Bankası T.A. .’de bulunan mevduatların ödenmesine ili kin izlenecek usul ve esaslar belirlenmi tir. 122 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 31 Aralık 2003 tarih, 25333 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 5033 sayılı “Kar ılıksız Çek ve Protestolu Senetler ile Kredi ve Kredi Kartları Borçlarına li kin Kayıtların Dikkate Alınmaması Hakkında Kanun” ile söz konusu Kanunda belirtilen artları yerine getiren gerçek ve tüzel ki iler için Merkez Bankası kayıtlarından silme i lemi yapılaca ına ili kin düzenleme yapılmı tır. 31 Aralık 2003 tarih ve 25333 sayılı Resmi Gazete’de Tek Düzen Hesap Planı ve zahnamesi Hakkında Tebli de De i iklik yapılmasına Dair Tebli yayımlanmı tır. Söz konusu tebli le bazı hesapların isimleri de i tirilmi , bazı yeni hesaplar açılmı tır. IV.2. MENKUL KIYMET P YASALARI 2003 yılı Ocak-Ekim döneminde Sermaye Piyasası Kurulu kaydına alınan menkul kıymet ihraçları, 2002 yılı aynı dönemine göre piyasa fiyatlarıyla yüzde 25,3 oranında artarak 4,5 katrilyon Türk lirası tutarında gerçekle mi tir. 2003 yılı Ekim ayı itibarıyla, Kurul kaydına alınan hisse senedi ve menkul kıymet yatırım fonu (MKYF) toplam de eri, sırasıyla, 894 trilyon ve 3,4 katrilyon Türk lirası olarak gerçekle mi tir. Yıl içinde hisse senetlerin ihraçlarının en yo un oldu u aylar Mart ve A ustos ayları iken, menkul kıymet yatırım fonu ihraçlarının en yo un oldu u aylar Ocak ve Mayıs ayları olmu tur (Grafik IV.2.1). GRAF K IV.2.1 2003 YILINDA SPK KAYDINA ALINAN H SSE SENED VE MENKUL KIYMET YATIRIM FONU HRAÇLARI (Milyar TL) 250.000 1.400.000 1.200.000 200.000 1.000.000 150.000 800.000 100.000 600.000 400.000 50.000 200.000 Hisse Senedi hracı (Sol Eksen) 2003-10 2003-09 2003-08 2003-07 2003-06 2003-05 2003-04 2003-03 2003-02 0 2003-01 0 MKYF hracı Kaynak: SPK. 2003 Yıllık Rapor 123 2003 yılı Ocak-Ekim döneminde menkul kıymet ihraçları, yüzde 25,3 oranında artarak 4,5 katrilyon Türk lirası tutarında gerçekle mi tir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası IV.2.1. Birincil Piyasalar IV.2.1.A. Kamu Kesimi 2003 yılı Ekim ayı itibarıyla kamu kesiminin toplam menkul kıymet stoku, 2002 yılı sonuna göre yüzde 20,4 oranında artarak 181,7 katrilyon Türk lirasına ula mı tır (Tablo IV.2.1). TABLO IV.2.1 KAMU VE ÖZEL KES M MENKUL KIYMET STOK TUTARLARI (Trilyon TL) Kamu Kesimi Menkul Kıymet Stoku Pay(1) Devlet Tahvili Hazine Özelle tirme Özel Menkul Bonosu Tahvili Kıymet Stoku Pay(1) Toplam Menkul Kıymet Stoku 2002-12 150.939 92,6 112.850 37.020 1.069 13.177 7,4 163.047 2003-01 156.487 92,7 119.909 35.467 1.111 13.364 7,3 168.740 2003-02 160.523 92,8 121.335 38.077 1.111 13.630 7,2 173.042 2003-03 163.669 92,8 124.951 37.606 1.111 13.769 7,2 176.327 2003-04 171.199 93,0 129.227 40.861 1.111 13.958 7,0 184.046 2003-05 175.103 92,7 134.688 39.273 1.142 14.842 7,3 188.803 2003-06 176.412 92,4 135.872 39.398 1.142 15.627 7,6 190.897 2003-07 180.372 92,5 142.584 36.646 1.142 15.782 7.5 195.012 2003-08 180.048 92,3 145.507 33.399 1.142 16.126 7.7 195.032 2003-09 179.854 92,2 145.739 32.973 1.142 16.416 7.8 195.128 2003-10 181.746 91,7 149.334 30.857 1.555 16.481 8.3 198.227 Kaynak: SPK. (1) Toplam menkul kıymet stoku içindeki payını göstermektedir. Kamu kesimi menkul kıymet stokundaki artı ın en önemli belirleyicisi devlet tahvili stokunda görülen yüksek oranlı büyüme olmu tur. Kamu kesimi menkul kıymet stokundaki artı ın nedeni devlet tahvili stokunda görülen büyüme olmu tur. 2003 yılı Ekim ayı itibarıyla devlet tahvili stokundaki artı , 2002 yılı sonuna göre yüzde 32,3 olmu tur. Buna kar ılık, hazine bonosu stoku aynı dönemde yüzde 16,6 oranında azalmı tır. Kamu kesimi menkul kıymet stokunun ekonominin toplam menkul kıymet stoku içindeki a ırlı ı devam etmektedir. 2002 Aralık ayında bu oran yüzde 92,6 iken, 2003 yılı Ekim ayında yüzde 91,7 olmu tur (Grafik IV.2.2). 124 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası GRAF K IV.2.2 KAMU KES M MENKUL KIYMET STOKUNUN TOPLAM MENKUL KIYMET STOKU Ç NDEK PAYI (Yüzde) 100 95 90 85 Yüzde 80 75 70 65 60 55 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 1991 1990 1989 1988 1987 1986 50 Kaynak: SPK. IV.2.1.B. Özelle tirme 2003 yılında 141,7 milyon ABD doları özelle tirme tahsilatı sa lanmı tır. 2002 yılında gerçekle tirilen özelle tirme i lemlerinden dolayı elde edilen tahsilat miktarı ise 258,4 milyon ABD dolarına seviyesindedir (Tablo IV.2.2). TABLO IV.2.2 ÖZELLE T RME UYGULAMALARI (Milyon ABD doları) 2001 2002 Satı /Devir Tahsilat Satı /Devir Tahsilat Bedeli Tutarı Bedeli Tutarı Blok Satı 2003 Satı /Devir Tahsilat Bedeli Tutarı - - - - 13,0 5,0 50,9 38,5 8,1 4,3 119,1 99,3 Halka Arz - - 129,5 127,9 - - Uluslarası Arz - - 38,9 38,7 - - MKB' de Satı - - 237,7 70,8 36,5 36,5 63,2 0,1 122,2 16,7 3,0 0,9 Tesis/Varlık Satı / Devri Bedelli Devirler Kaynak: Ö B. 2003 Yıllık Rapor 125 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası IV.2.1.C. Özel Kesim Özel kesim menkul kıymet stoklarının ekonominin toplam menkul kıymet stokuna oranı 2003 yılı Ekim ayı itibarıyla yüzde 8,3 oranında gerçekle mi tir. Tamamını hisse senetlerinin olu turdu u özel kesim menkul kıymet stokları, 2003 yılı Ekim ayı itibarıyla 2002 yılı sonuna göre yüzde 25,1 oranında artarak, 16,5 katrilyon Türk lirası düzeyine ula mı tır. Özel kesim menkul kıymet stoklarının ekonominin toplam menkul kıymet stokuna oranı 2003 yılı Ekim ayı itibarıyla yüzde 8,3 oranında gerçekle mi tir (Tablo IV.2.1). Özel kesim menkul kıymet stokunun bu derece dü ük düzeyde kalması, Türkiye’de mali piyasaların derinle memi oldu unu göstermektedir. Ayrıca, kamu kesimi borçlanma gere inin göreli yüksek olu u özel kesimin mali piyasalardan dı lanması etkisi yaratarak, bu sektörün finansman olanaklarını daraltmaya devam etmi tir. Yatırım Fonları, Yatırım Ortaklıkları, Gayrimenkul Yatırım Ortaklıkları 2003 yılı Ekim ayı itibarıyla, A tipi yatırım fonunun toplam portföy de eri 2002 yılı sonuna göre yüzde 52,7 oranında artarak 664 trilyon Türk lirasına, B tipi yatırım fonunun toplam portföy de eri yüzde 90,5 oranında artarak 17 katrilyon Türk lirasına ula mı tır. A ve B tipi yatırım fonlarının toplam portföy de eri, B tipi fonlarının toplam içindeki a ırlı ının etkisi ile yüzde 88,8 oranında artarak 18 katrilyon Türk lirası seviyesinde gerçekle mi tir (Tablo IV.2.3). TABLO IV.2.3 2002 VE 2003 YILI YATIRIM FONLARININ PORTFÖY DA ILIMI (Yüzde) A Tipi 2002 Devlet Tahvili Yab.Devlet Tahvili Hazine Bonosu Yab.Hazine Bonosu Ters Repo Repo Hisse Senedi Yab. Hisse Senedi Di er Toplam 2003* B Tipi 2002 2003* A ve B Tipi 2002 2003* 3,83 9,28 32,37 54,46 0,07 100,00 10,74 0,76 5,89 22,11 60,46 0,04 0,00 100,00 9,25 0,06 41,79 0,04 48,81 0,03 0,02 100,00 23,64 0,10 38,69 0,01 0,00 37,49 0,08 100,00 9,00 0,06 40,28 0,04 48,04 2,56 0,02 100,00 23,15 0,12 37,46 0,01 36,91 0,00 2,35 100,00 434,8 664,1 16980,7 15.218,1 9.346,7 17.644,8 Toplam Fon Port. De eri (Trilyon TL) Kaynak: SPK. *Ekim 2003 verisi. 126 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Yatırım fonlarının portföy da ılımı incelendi inde, A tipi yatırım fonunda hisse senedi ve ters reponun a ırlı ının toplam portföy içindeki payının Ekim ayı itibarıyla yüzde 82,6 oldu u görülmektedir. B tipi yatırım fonunda ise a ırlık hazine bonosu ve ters repodadır. Hazine bonosu ve ters reponun B tipi yatırım fonu içindeki a ırlıkları sırasıyla yüzde 38,7 ve yüzde 37,5’tir. Bununla birlikte b tipi yatırım fonları içerisinde devlet tahvilinin a ırlı ı yıl sonuna göre yüzde 9,3’ten yüzde 23,6’ya yükselmi tir. Hazine bonosunun a ırlı ı 2002 yılı Aralık ayına göre 3,1 puan, ters reponun a ırlı ı 11,3 puan gerilemi tir. Hisse senedinin A tipi fonda a ırlıklı olmasının en önemli sebebi, A tipi yatırım fonunun mevzuat gere i minimum yüzde 25 oranında Türk irketlerinin hisse senetlerinden olu ması zorunlulu udur. B tipi fonlarda böyle bir zorunluluk bulunmamaktadır. B tipi fonlar türleri itibarıyla incelendi inde, “likit fon”ların büyük bir a ırlı a sahip oldu u görülmektedir. Vadesine 90 günden az kalmı sermaye piyasası araçlarından olu an “B tipi likit fon” toplam portföy de eri, B tipi yatırım fonu toplam portföy de erinin yüzde 71’ini olu turmaktadır. Hisse senedi ve kamu ka ıtlarının a ırlıkta oldu u yatırım ortaklıkları toplam portföyü 2003 yılı Eylül ayı itibarıyla 2002 yıl sonuna göre yüzde 34,8 oranında artarak 187 trilyon Türk lirasına ula ırken, gayri menkul yatırım ortaklıkları toplam portföyü aynı dönemde yüzde 4,6 oranında artarak 1 katrilyon 80 trilyon Türk lirası düzeyinde gerçekle mi tir. IV.2.2. kincil Piyasalar kincil piyasada aylar itibarıyla kümülatif i lem hacmi, 2003 yılı Ekim ayı itibarıyla 2002 yılı aynı dönemine göre yüzde 11,3 oranında artarak 333 katrilyon Türk lirasına ula mı tır. kincil piyasa i lem hacminde 2003 yılında artı ın sınırlı olmasının nedeni özel sektör menkul kıymetlerindeki artı a kar ılık kamu ka ıtlarında meydana gelen yüzde 1,3 oranındaki azalma olmasıdır (Tablo IV.2.4). 2003 yılında kamu ka ıtlarının aksine, ikincil piyasada i lem gören özel sektör menkul kıymetleri yüzde 51,3 oranında artmı tır. 2003 yılında hisse senedi dı ında hiçbir özel sektör menkul kıymet yatırım aracı ikincil piyasada i lem görmemi tir. Bu geli meler sonucunda, kamu menkul kıymetlerinin ikincil piyasada i lem gören toplam menkul kıymetler içindeki payı yüzde 67’ye dü mü tür. 2002 yılı aynı dönemi için bu oran yüzde 75,9 seviyesinde gerçekle mi tir. 2003 Yıllık Rapor 127 “Likit fon” toplam portföy de eri, B tipi yatırım fonu toplam portföy de erinin yüzde 71’ini olu turmaktadır. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO IV.2.4 KAMU MENKUL KIYMETLER K NC L P YASA (Trilyon TL) Devlet Tahvili Hazine Bonosu LEM HACM Toplam 2002 2003 2002 2003 2002 2003 Ocak 14.727 ubat 11.676 Mart 11.346 Nisan 12.957 Mayıs 16.033 Haziran 15.370 Temmuz 16.080 A ustos 26.809 Eylül 8.696 Ekim 8.277 Kasım 6.697 Aralık 14.124 Toplam 162.792 Ortalama 13.566,0 Standart Sapma 5.226,2 De i im Katsayısı (1) 0,385 Oynaklık (2) 0,129 11.409 13.626 27.788 16.747 20.504 18.560 7.157 4.825 5.443 8.429 6.695 5.628 7,833 11,327 12,610 15,457 11,484 8,524 105,412 8,784.3 3,272.8 0.373 0.122 6.021 4.161 6.401 6.520 4.969 7.747 21.884 16.501 16.789 21.386 22.728 20.998 23,913 38,136 21,305 23,734 18,180 22,020 267,575 22,297.9 5,562.6 0.249 0.059 17.430 17.786 34.188 23.267 25.472 26.307 15,309 14,956 12,636 23,544 175,078 17,507.8 5,165.2 0.295 0.080 5,894 3,531 1,939 2,068 49,250 4,925.0 1,956.0 0.397 0.136 21,204 18,486 14,574 25,612 224,327 22,432.7 5,761.1 0.257 0.062 Kaynak: SPK. (1) De i im Katsayısı = Standart Sapma / Ortalama. (2) Oynaklık = 1 - (Ortalama2 / (Ortalama2 + Standart Sapma2 )). IV.2.2.A. Hisse Senedi Piyasası stanbul Menkul Kıymetler Borsası Hisse Senetleri Piyasası’nda, 2003 yılında sermaye artı ı yoluyla 2 adet birincil halka arz gerçekle mi tir. Ayrıca, 2003 yılında 4 adet ikincil halka arz gerçekle tirilmi tir. stanbul Menkul Kıymetler Borsası Hisse Senetleri Piyasası Ulusal Pazar’da, 2003 yılı Aralık ayı itibarıyla toplam i lem hacmi 99,4 milyar ABD doları seviyesinde gerçekle mi tir. Söz konusu piyasada 2002 yılında kaydedilen toplam i lem hacmi 70,0 milyar ABD doları, 2001 yılında 79 milyar ABD doları iken 2000 yılında bu rakam 181 milyar ABD doları seviyesinde gerçekle mi tir. ABD doları bazında toplam i lem hacmi 2003 yılında bir önceki yıla göre yüzde 42 oranında artmı tır. Türk lirası bazında ise 2003 yılı içinde en çok i lem yapılan aylar Ekim ve Aralık, en dü ük i lem yapılan ay ise Temmuz ayı olmu tur (Grafik IV.2.3). 128 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası GRAF K IV.2.3 MKB H SSE SENETLER P YASASI AYLIK LEM HACM VE ULUSAL-100 ENDEKS 30.000 2000 1800 25.000 1600 1400 20.000 1200 15.000 1000 800 10.000 600 400 5.000 200 0 Oca.00 Mar.00 May.00 Tem.00 Eyl.00 Kas.00 Oca.01 Mar.01 May.01 Tem.01 Eyl.01 Kas.01 Oca.02 Mar.02 May.02 Tem.02 Eyl.02 Kas.02 Oca.03 Mar.03 May.03 Tem.03 Eyl.03 Kas.03 0 lem Hacmi Ulusal-100 Endeksi (1986=100, Sa Eksen) Kaynak: MKB. Ulusal-100 endeksi ABD doları bazında incelendi inde, genel olarak i lem hacmine paralel bir seyir izlemi tir. 2003 yılı Ocak ve ubat aylarında ABD yardım paketi ve tezkere ile ilgili beklentiler endeksin yönünü belirlerken endekste 2003 yılında ya anan asıl yükseli i Eylül ve Ekim aylarında Yargıtay’ın DEHAP kararı ve ABD kredisinin onaylanması ba latmı tır. Aralık ayında ise Petkim ve Tüpra ihalelerine ek olarak Kıbrıs seçimlerinden net bir sonuç çıkmamasına ra men piyasanın uzla mayı satın aldı ı yorumları yapılmı tır.. Sonuç olarak 2003 yıl sonu itibarıyla, Ulusal-100 endeksi 2002 yılı sonuna göre yüzde 111,4 oranında yükselmi tir. 2003 Yıllık Rapor 129 2003 yılında Ulusal-100 endeksi 2002 yılı sonuna göre yüzde 111,4 oranında yükselmi tir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO IV.2.5 MKB H SSE SENETLER P YASASI YABANCI BANKA/ARACI KURUM VEYA AHIS NAM VE HESABINA GERÇEKLE T R LEN LEMLER (Milyon ABD doları) Alı 2001 Toplamı Ocak 02 ubat 02 Mart 02 Nisan 02 Mayıs 02 Haziran 02 Temmuz 02 A ustos 02 Eylül 02 Ekim 02 Kasım 02 Aralık 02 2002 Toplamı Ocak 03 ubat 03 Mart 03 Nisan 03 Mayıs 03 Haziran 03 Temmuz03 A ustos 03 Eylül 03 Ekim 03 Kasım 03 Aralık 03 2003 Toplamı 6.323,6 683,1 431,3 580,8 633,6 392,7 286,3 612,7 355,9 250,0 552,7 1.141,3 506,7 6.427,0 403,4 457,8 368,7 438,7 482,0 414,6 461,8 723,5 1.249,7 1.636,3 970,5 1.560,6 9.167,5 Satı 5.815,0 700,9 434,1 493,5 536,0 389,5 336,9 548,5 431,4 259,9 496,7 1.388,7 426,1 6.442,0 284,4 405,6 487,7 482,0 472,9 365,6 384,5 549,1 939,0 1.504,9 778,5 1.503,6 8.157,7 Net 508,6 -17,8 -2,8 87,4 97,6 3,2 -50,6 64,2 -75,5 -9,9 56,0 -247,4 80,6 -14,9 119,0 52,2 -119,0 -43,3 9,0 49,0 77,3 174,4 310,7 131,4 192,0 57,0 1.009,8 Kaynak: MKB. 2001 yılında, mali piyasalarda ya anan olumsuzluklar nedeniyle yüzde 64 oranında daralan ve söz konusu olumsuzlukların yabancı yatırımcılar üzerinde yarattı ı çekingenli in etkisiyle 2002 yılında da sadece yüzde 6 oranında artan yabancı yatırımcıların Hisse Senetleri Piyasası’ndaki i lem hacmi, 2003 yılında olumlu geli melerin etkisiyle önceki yıla göre yüzde 34,6 oranında büyümü tür. 2001 yılında yabancı banka ve aracı kurum veya ahıs nam ve hesabına 6,3 milyar ABD doları seviyesinde alı i lemi gerçekle tirilirken, 2002 ve 2003 yıllarında bu rakam sırasıyla 6,4 milyar ABD doları, ve 9,2 milyar ABD doları olmu tur. Aynı ekilde 2001 yılında 5,8 milyar ABD doları olan satı i lemi, 2002 yılında 6,4, 2003 yılında ise 8,2 milyar ABD doları seviyesinde gerçekle mi tir. 2001 yılında 130 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası net alıcı, 2002 yılında ise net satıcı pozisyonunda olan yabancı yatırımcılar, 2003 yılında tekrar net alıcı durumuna gelmi lerdir (Tablo IV.2.5). Türk lirası bazında incelendi inde, 2003 yılı boyunca dalgalı bir trend izleyen Ulusal-100 endeksi yıl sonu kapanı de erleri itibarıyla, 2002 yılı sonuna göre yüzde 80 oranında artmı tır. Yıl sonu kapanı fiyatları itibarıyla, önceki yılın kapanı fiyatlarına göre, sınai endeks yüzde 47,9, mali endeks ise yüzde 15,5 oranında artmı tır. TABLO IV.2.6 MKB H SSE SENETLER P YASASI F YAT ENDEKSLER N N KAPANI DE ERLER VE AYLIK YÜZDE DE MELER (2003 Yılı) Ulusal-100 Sınai Aylık Mali Aylık Aylık Endeks (1) Yüzde De i im Endeks (1) Yüzde De i im Endeks (1) Yüzde De i im Ocak ubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz A ustos Eylül Ekim Kasım 11.032 11.574 9.475 11.510 11.381 10.884 10.572 11.612 13.056 15.754 14.618 6,4 4,9 -18,1 21,5 -1,1 -4,4 -2,9 9,8 12,4 20,7 -7,2 10.702 11.119 9.692 12.062 11.850 10.945 10.684 11.555 12.474 14.188 13.238 8,2 3,9 -12,8 24,4 -1,8 -7,6 -2,4 8,2 8,0 13,7 -6,7 13.612 14.603 11.221 13.540 13.382 13.159 12.637 14.069 16.733 21.166 19.481 5,5 7,3 -23,2 20,7 -1,2 -1,7 -4,0 11,3 18,9 26,5 -8,0 Aralık 18.625 27,4 16.299 23,1 25.595 31,4 Kaynak: MKB. (1) TL bazlı (1986=1). Ulusal Pazar’da i lem gören 100 irketin hisse senetlerinin reel getirilerinde yıl içinde dalgalı bir seyir gözlenmektedir. 2003 yılının ilk iki ayındaki pozitif reel getiriler Irak sava ı ile birlikte negatife dönmü , sava ın kısa sürmesiyle Nisan ayında tekrar yükseli e geçmi , ancak, takip eden üç ay boyunca reel getiriler negatif olmu tur. A ustos ayıyla birlikte endeksin yükseli e geçmesiyle reel getiri tekrar pozitife dönmü ve 2003 yılı Aralık ayı itibarıyla, 2002 yıl sonuna göre yüzde 51,8 oranında artmı tır (Grafik IV.2.4). 2003 Yıllık Rapor 131 Ulusal Pazar’da i lem gören 100 irketin hisse senetlerinin fiyatları 2003 yılnda reel bazda ortalama yüzde 51,8 oranında artmı tır. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası GRAF K IV.2.4 ULUSAL-100 GET R ENDEKS (Kümülatif Reel Getiri(1)) 60 50 40 30 20 10 0 -10 Ara.03 Kas.03 Eki.03 Eyl.03 A u.03 Tem.03 Haz.03 May.03 Nis.03 Mar.03 ub.03 Oca.03 -20 Kaynak: MKB, TCMB. (1) 1994 bazlı tüketici fiyat endeksiyle reelle tirilmi tir. IV.2.2.B. Tahvil ve Bono Piyasası MKB Kesin Alım Satım Pazarı stanbul Menkul Kıymetler Borsası, Tahvil ve Bono Piyasası altında faaliyet gösteren Kesin Alım Satım Pazarı’nda, 2003 yılı aylık toplam i lem hacimlerinin 2001 ve 2002 yılı de erlerinin üzerinde seyretti i gözlenmi tir (Grafik IV.2.5). 2003 yılı sonu itibarıyla, Kesin Alım Satım Pazarı’nda toplam i lem hacmi, 2002 yılına göre yüzde 108,7 oranında artarak 213,1 katrilyon Türk lirası seviyesinde gerçekle mi tir. ABD doları bazında ise 2003 yılı toplam i lem hacmi 2002 yılına göre yüzde 114,7 oranında artmı tır. 132 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası GRAF K IV.2.5 MKB TAHV L VE BONO P YASASI KES N ALIM-SATIM PAZARI AYLIK LEM HACM (Trilyon Türk lirası) 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 2001 2002 Aralık Kasım Ekim Eylül A ustos Temmuz Haziran Mayıs Nisan Mart Ocak ubat 0 2003 Kaynak: MKB. MKB Repo-Ters Repo Pazarı stanbul Menkul Kıymetler Borsası, Tahvil ve Bono Piyasası altında faaliyet gösteren bir di er pazar olan Repo-Ters Repo Pazarı’nda i lem hacmi, 2003 yılında bir önceki yıla göre yüzde 41,3 oranında artarak 1.040,5 katrilyon Türk lirası seviyesine ula mı tır. ABD doları bazında bakıldı ında ise aynı dönemde yüzde 45,9 oranında bir artı la 701,5 milyar ABD doları seviyesine yükselmi tir. Aylar itibarıyla incelendi inde, söz konusu i lem hacminin 2003 yılının ikinci yarısında artan e ilimli ve dalgalı bir seyir izledi i görülmektedir. Yıl içinde en yüksek i lem hacmi Kasım ve Aralık aylarında gözlenmi tir. 2002 yılında RepoTers Repo Pazarı i lemleri kesin alım satım pazarındaki i lem hacminin stanbul Menkul Kıymetler Borsası Tahvil ve Bono Piyasası’ndaki toplam i lem hacmine oranı yüzde 87,8 iken 2003 yılında bu oran yüzde 83 olmu tur (Grafik IV.2.6). 2003 Yıllık Rapor 133 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 50.000 100 45.000 90 80 40.000 60 30.000 Yüzde 70 35.000 50 lem Hacmi (Sol Eksen) Kas.03 Eyl.03 Tem.03 May.03 Mar.03 Oca.03 Kas.02 Eyl.02 30 Tem.02 20.000 May.02 40 Mar.02 25.000 Oca.02 Trilyon Türk lirası GRAF K IV.2.6 MKB TAHV L VE BONO P YASASI REPO-TERS REPO PAZARI LEM HACM VE PAYI Pay (Sa Eksen) Kaynak: MKB. IV.2.2.C. Uluslararası Tahvil ve Bono Piyasası 2002 yılı ile kar ıla tırıldı ında 2003 yılında ihraç edilen tahvillerin ortalama vadesi artarken, ortalama maliyeti dü mü tür. stanbul Menkul Kıymetler Borsası, Uluslararası Pazar altında faaliyet gösteren Uluslararası Tahvil ve Bono Piyasası’nda 2003 yılında 2 adet ABD doları ve 2 adet Euro cinsinden olmak üzere toplam 4 adet tahvil ihraç edilmi tir. 2002 yılı ile kar ıla tırıldı ında, 2003 yılında ihraç edilen tahvillerin ortalama vadesi artarken, ortalama maliyeti dü mü tür. 2003 yılı içerisinde ABD doları cinsinden ihraç edilen tahvillerin toplam tutarı, 2,75 milyar ABD doları, ortalama vadesi 10,2 yıl, ortalama yıllık faizi ise yüzde 10,3 oranında gerçekle irken, Euro cinsinden ihraç edilen tahvilin tutarı 1,25 milyar Euro; vadesi 6,6 yıl, faiz oranı ise yüzde 9,7 olmu tur (Tablo IV.2.7). 134 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO IV.2.7 TÜRK YE CUMHUR YET ULUSLARARASI TAHV LLER mza Tarihi Anapara Ödeme Tarihi Tutar (milyon ) Vade (yıl) Faiz (yıllık %) I- Amerikan Doları 150114USD2TR9,5F 140113USD2TR11F 130108USD2TR10.5F 190308USD2TR9.87F 230112USD2TR11.5F 271106USD2TR11.37F 150610USD2TR11.75F 150130USD2TR11.87F 051104USD2TR11.87F 150609USD2TR12.37F 151208USD2TR12.00F 230205USD2TR9.87F 190907USD2TR10.00F 060505USD2TR3.00F TOPLAM 17.09.03 09.01.03 07.11.02 12.03.02 15.01.02 19.11.01 08.06.00 10.01.00 29.10.99 18.06.99 10.12.98 23.02.98 19.09.97 25.10.95 15.01.2014 14.01.2013 13.01.2008 19.03.2008 23.01.2012 27.11.2006 15.06.2010 15.01.2030 05.11.2004 15.06.2009 15.12.2008 23.02.2005 19.09.2007 06.05.2005 1.250 1.500 1.100 1.350 1.000 1.000 1.500 1.500 500 1.250 600 500 600 263 13.913 10,4 10 5,2 6 10 5 10 30 5 10 10 7 10 10 9,500 11,000 10,500 9,875 11,500 11,375 11,750 11,875 11,875 12,375 12,000 9,875 10,000 3,000 II- Euro 180111EURTR9.5F 240108EUR1TR9.87F 080507EUR1TR9.75F 070205EUR1TR11F 160204EUR1TR8.25F 221007EUR1TR8.12F 140405EUR1TR7.75F 090210EUR1TR9.25F 301106EUR1TR9.62F 250805EUR1TR9.62F 150304EUR1TR9.50F TOPLAM 17.06.03 17.01.03 07.05.02 05.11.01 12.02.01 25.07.00 12.04.00 08.02.00 29.11.99 23.08.99 12.03.99 18.01.2011 24.01.2008 08.05.2007 07.02.2005 16.02.2004 22.10.2007 14.04.2005 09.02.2010 30.11.2006 25.08.2005 15.03.2004 750 500 750 800 750 1.500 600 1.000 750 400 1.000 8.800 7,7 5 5 3,3 3 7 5 10 7 6 5 9,500 9,875 9,750 11,000 8,250 8,125 7,750 9,250 9,625 9,625 9,500 Tahvil Tanımı III- Alman Markı Cinsinden hraç Edilip 2002 Yılından tibaren Euro Cinsinden Ödemeliye Dönü en Tahviller 200406DEM1TR10.5SD 15.04.98 20.04.2006 1.000 170204DEM1TR7.75F 12.02.97 17.02.2004 500 TOPLAM 1.500 8 7 10,5-7,00 7,750 Kaynak: MKB. 2003 Yıllık Rapor 135 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 136 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası V YÖNET M, PERSONEL VE DAR LER V.1. BANKA MECL S 07 Nisan 2003 tarihinde yapılmı olan Bankamız Hissedarlar Genel Kurulu Ola an toplantısında, Banka Meclisi’ndeki görev süreleri 30 Nisan 2003 tarihi bitiminde sona eren Banka Meclisi Üyelerinden Mehmet Teoman AKGÜR ile Bülent Ça lar ÜNAL’dan açılan Banka Meclisi Üyeliklerine Durmu YILMAZ ile Prof. Dr. Mustafa lker PARASIZ, 01 Mayıs 2003 tarihinden 30 Nisan 2006 tarihi bitimine kadar 3 yıl görev yapmak üzere seçilmi lerdir. V.2. PARA POL T KASI KURULU Para Politikası Kurulu Üyesi Doç. Dr. Güven SAK, 2003 yılında görevini sürdürmü tür. V.3. YÖNET M KOM TES Bankamız Ba kan Yardımcılarından Aykut EKZEN, 01 A ustos 2003 tarihi bitiminde talebi üzerine emekliye ayrılmı tır. Aykut EKZEN’den açılan Ba kan (Guvernör) Yardımcılı ına Doç. Dr. Erdem BA ÇI, 08 Ekim 2003 tarih ve 2003/5044 sayılı kararla atanmı tır. V.4. DENETLEME KURULU 07 Nisan 2003 tarihinde yapılmı olan Hissedarlar Genel Kurulu Ola an toplantısında, Denetleme Kurulundaki görev süreleri 30 Nisan 2003 tarihi bitiminde sona eren; (B-C) Sınıfı Üyesi Mustafa Saim UYSAL’dan açılan üyeli e Bilal SAN (B-C) Sınıfı Hissedarlarınca, (D) Sınıfı Üyesi Ayce OVALIO LU’ndan açılan üyeli e Mustafa Saim UYSAL (D) Sınıfı Hissedarlarınca, 01 Mayıs 2003 tarihinden 30 Nisan 2005 tarihi bitimine kadar 2 yıl görev yapmak üzere Denetleme Kurulu Üyeliklerine seçilmi lerdir. 2003 Yıllık Rapor 137 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası V.5. KADRO VE PERSONEL DURUMU Merkez Bankası’nın personel kadro sayısı 2003 yılı sonu itibarıyla 5653 olarak tespit edilmi tir. Fiili personel adedi 4770 olup personel kadrolarının faaliyet dönemi sonu itibarıyla doluluk oranı yüzde 84,38 olmu tur. Bu faaliyet dönemi içinde emeklilik, istifa, nakil ve ölüm gibi sebeplerle 755 personel Bankamızdan ayrılmı , buna kar ılık birimlerdeki i durumunun gerektirdi i zorunluluklar nedeniyle Ara tırmacı, Denetçi Yardımcısı, Uzman Yardımcısı, Sekreter, Koruma ve Güvenlik Memuru ve Hizmetli gibi elemanlar olmak üzere toplam 84 personel alınmı tır. Ayrıca, çe itli nedenlerle Bankamızdan ayrılan 18 mensubumuz da tekrar göreve ba lamı lardır. Böylece yıl sonu itibarıyla fiili personel mevcudu 2002 yılına göre 653 ki i azalarak 4770’e dü mü tür. Ayrıca, Banknot Matbaası Genel Müdürlü ü’nde 2003 yılı sonu itibarıyla 4 ki i i çi olarak çalı maktadır. Banknot Matbaası Genel Müdürlü ü’nde çalı an i çiler adına 01 Mart 2001 tarihinden itibaren iki yıl müddetle yürürlükte kalmak üzere akdedilen “ Yeri” düzeyindeki 19. Dönem Toplu Sözle mesinin yürürlük süresi 28 ubat 2003 tarihinde sona erdi inden, Bankamızın üyesi bulundu u Kamu letmeleri verenleri Sendikası ile Türkiye Basın Yayın, Grafiker ve Ambalaj Sanayii çileri Sendikası arasında 12 Mayıs 2003 tarihinde ba layan yeni Toplu Sözle mesi görü meleri anla mayla sonuçlandırılmı ve akdedilen yeni Toplu Sözle mesi 01 Mart 2003 tarihinden geçerli ve 2 yıl süreli olmak üzere yürürlü e konulmu tur. Merkez Bankası’ndaki personel mevcudunun yüzde 69,56’sını genel idare hizmetleri, yüzde 12,14’ünü yardımcı hizmetler sınıfı, yüzde 6,79’unu destek hizmetleri personeli (sa lık, teknik, avukatlık grubu) ve yüzde 11,51’ini sözle meli elemanlar olu turmaktadır. nsan Kaynakları Genel Müdürlü ü’ne ba lı E itim Müdürlü ü ile E itim Planlama Müdürlükleri kaldırılarak, 3 Nisan 2003 tarihinden itibaren Personel Geli tirme ve Yeti tirme Müdürlü ü adı altında yeniden örgütlenmi tir. V.6. E T M FAAL YETLER 2003 yılında düzenlenen e itim etkinliklerine Merkez Bankası ve di er kurumlardan toplam 2720 ki i katılmı tır. 138 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Banka içi e itim programları kapsamında, “Bankacılık ve Meslek E itimi”, “Yönetim E itimi”, “Genel Amaçlı E itim”, “Bilgisayar E itimi”, “Konferans ve Paneller” ana ba lıkları çerçevesinde düzenlenen 84 programdan 2298 ki i yararlanmı tır. Di er kurumların düzenledi i kısa süreli programlara yurt içinde 163, yurt dı ında 199 ki i katılmı tır. Lisansüstü (master/doktora) e itim programlarına yurt içinde 25, yurt dı ında 15 ki inin katılımı sa lanmı tır. Böylece, Banka dı ında düzenlenen programlardan toplam 422 Banka personeli yararlanmı tır. Ayrıca, Üniversiteler, Bankalar, Türkiye Bankalar Birli i, çe itli kamu kurum ve kurulu ları tarafından Bankanın görev alanına giren konularda düzenlenen 21 programda ö retim elemanı veya konu macı olarak 44 Banka mensubu görevlendirilmi tir. 2003 yılında toplam 932 üniversite ö rencisine çe itli birimlerde staj olana ı tanınmı tır. E itim çalı maları çerçevesinde düzenlenen, Banka çalı anları ve Banka dı ından izleyicilerin katıldı ı "Uzaktan E itim Teknolojileri" ve "Kurumsal irket Yönetimi" konferanslarına ait bildiriler yayına hazırlanmı ve Banknot Matbaası Genel Müdürlü ünde kitap olarak bastırılmı tır. V.7. TEKN K DONANIM ÇALI MALARI Bankamız dare Merkezi ve ubelerinde bili im teknolojilerinin etkin ve yaygın kullanımını sa lamaya yönelik çalı malara 2003 yılı planları çerçevesinde devam edilmi tir. Teknolojik yenilikler ve geli meler ı ı ında ortaya çıkan donanım, yazılım, yöntem ve stratejik de i imler de erlendirilerek, uygun bulunanlar Banka’ya kazandırılmı tır. Kurumiçi bili im hizmetlerinin yanısıra, bankacılık sektörüne temel altyapı olu turan ve Bankamız kanunu çerçevesince do rudan sorumlu oldu umuz EFT ve EMKT gibi ödeme sistemleri alanında geçti imiz dönemlerde de oldu u gibi hem ulusal hem de uluslararası düzeyde etkin çalı malar yürütülmü , bu sistemlerin, sistemik öneme sahip ödeme sistemleri için BIS - Bank for International Settlement tarafından belirlenen temel prensiplere uyumu de erlendirilerek, uyum seviyesinin artırılması için gerekli düzenleme çalı maları ba latılmı tır. e-Devlet, e-Türkiye yakla ımlarına destek olmak teknolojilerinin yaygın kullanımı ile di er Kurum, Kurulu 2003 Yıllık Rapor üzere internet ve vatanda lara 139 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası sunulan hizmetlerde etkinli i artırmaya yönelik ara tırmalara devam edilmi , yürtülmekte olan çalı malara destek olunmu tur. Ülkemizin Avrupa Birli ine üyelik sürecinde, mevcut mevzuatların uyumla tırılması ve ihtiyaç duyulacak di er düzenlemelerin hazırlanması çalı malarına Bankamız sorumluluk alanı çerçevesinde katkı sa lanmı tır. V.8. N AAT VE ONARIM ÇALI MALARI dare Merkezi ve ubelerde muhtelif tadilat, iyile tirme, bakım-onarım ve teknik i lem faaliyetleri yürütülmü ve dare Merkezi Hizmet Binası elektrik alt yapısı yenilenmi tir. çi Dövizleri Genel Müdürlü ü eski Hizmet Binası Bankamız E itim Merkezi olarak kullanılmak üzere düzenlenmi tir. Bankamızın 1. ve 2. derece deprem bölgelerindeki hizmet binaları ile lojman ve sosyal tesis binalarının deprem güçlendirme projeleri yaptırılmı tır. 140 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TÜRK YE CUMHUR YET MERKEZ BANKASI ÖRGÜT EMASI GENEL KURUL DENETLEME KURULU BA KAN BANKA MECL S PARA POL T KASI KURULU YÖNET M KOM TES Ç DENET M GN. MD. LET M GN.MD. P YASALAR GN.MD TEFT KURULU BA KANLI I BA KAN YARDIMCISI EM SYON GN.MD. BANKNOT MATBASI GN.MD. B LG LEM GN.MD. GÜVENL K VE SAVUNMA SEKRETERL BA KAN YARDIMCISI BA KAN YARDIMCISI BA KAN YARDIMCISI ARA TIRMA GN.MD. NSAN KAYNAKLARI GN.MD. BANKACILIK VE F NANSAL KURULU LAR GN.MD. BA HUKUK MÜ .VE HUKUK LER GN.MD. MUHASEBE GN.MD. STAT ST K GN.MD. SOSYAL LER GN.MD. Ç DÖV ZLER GN.MD. N AAT VE MALZEME GN.MD. DI L K LER GN.MD. YURT DI I TEMS LC L KLER UBELER ADANA STANBUL ANKARA ZM R ANTALYA ZM T BURSA KAYSER DEN ZL KONYA D YARBAKIR MALATYA ED RNE MERS N ERZURUM SAMSUN ESK EH R TRABZON GAZ ANTEP VAN LONDRA NEW YORK TOKYO FRANKFURT Berlin Bürosu SKENDERUN 2003 Yıllık Rapor 141 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 142 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası VI MERKEZ BANKASI B LANÇOSU VI.1. B LANÇO AÇIKLAMASI Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın 2003 yılı faaliyetlerinin sonucunda ortaya çıkan bilançosundaki ana hesaplar a a ıda sunulmaktadır. Aktif 1. Altın Mevcudu 2. Döviz Borçluları 3. Madeni Para 4. Dahildeki Muhabirler 5. Menkul De erler Cüzdanı 6. ç Krediler 7. Açık Piyasa lemleri 8. Dı Krediler 9. tirakler 10. Gayrimenkuller ve Demirba lar 11. Takipteki Alacaklar (Net) A- Takipteki Alacaklar B- Takipteki Alacaklar Kar ılı ı (-) 12. SDR Tahsisatı Nedeniyle Hazine Yükümlülü ü 13. De erleme Hesabı 14. Faiz ve Gelir Reeskontları 15. Muvakkat Borçlular 16. Di er Aktifler 17. Zarar Aktif Toplamı TL Nazım Hesaplar 1. Tedavüldeki Banknotlar 2. Hazine' nin Alacakları 3. Döviz Alacaklıları 4. Mevduat 5. Açık Piyasa lemleri 6. Dı Krediler 7. thalat Akreditif Bedelleri, Teminat ve Depozitolar 8. Ödenecek Senet ve Havaleler 9. SDR Tahsisatı 10. Sermaye 11. htiyat Akçesi 12. Kar ılıklar 13 De erleme Hesabı 14. Faiz ve Gider Reeskontları 15. Muvakkat Alacaklılar 16. Di er Pasifler 17. Kâr Pasif Toplamı TL Nazım Hesaplar 2003 Yıllık Rapor 2002 (Milyon TL) 2.149.366.567 43.816.006.381 8.606.795 2.689.095.121 28.848.908.521 262.804.388 2.071.599.997 251.626.078 7.819.173 155.632.025 2003 (Milyon TL) 2.234.170.898 46.922.503.744 7.377.912 1.758.775.474 27.645.805.802 6.556.133 432.999.998 166.346.625 20.786.547 197.758.402 2.054.166.530 -2.054.166.530 249.887.118 1.774.972.635 -1.774.972.635 233.218.176 723.478.393 7.346.510 33.981.289 19.824.646 1.548.363.435 81.959.293.985 400.112.786.330 10.675.527.631 294.029.190 85.411.923 56.260.799.995 8.260.095.369 12.093.985 27.166.626 190.892.239 216.449.755 80.945.860.785 278.985.992.013 7.635.621.892 357.920.523 106.881.372 55.714.056.295 9.579.837.313 13.088.703 653.217.592 9.865.303 249.887.118 25.000 2.600.556.142 79.566.879 1.146.601.172 2.654.680.312 77.426.900 35.312.421 31.315.848 80.945.860.785 278.985.992.013 837.448.514 12.818.666 233.218.176 25.000 2.655.945.505 76.810.832 2.429.838.953 82.929.824 42.300.420 81.959.293.985 400.112.786.330 143 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası AKT F HESAPLAR : 1. Altın Mevcudu Yıl sonu bakiyesi 119.315.048,78 safi gram kar ılı ı 2.234.170.898 milyon lira olan altın mevcudu, uluslararası standartta olan ve uluslararası standartta olmayan altınlardan olu maktadır. Altınlar 31.12.2003 tarihinde Londra Borsasında kote edilen 1 ons altın fiyatı 417,25 ABD doları kullanılarak hesaplanan 1 safi gram = 18.724.971,5868 Türk lirası üzerinden de erlendirilmi tir. Uluslararası Standartta Olanlar Uluslararası Standartta Olmayanlar Toplam Safi Gram 116.103.752,76 3.211.296,02 (Milyon TL) 2.174.039.472 60.131.427 119.315.048,78 2.234.170.898 116.103.752,76 safi gram kar ılı ı 2.174.039.472 milyon lira olan uluslararası standartta olan altınlar, yıl içinde ABD dolarının Türk lirası kar ısında de er kaybetmesine ra men, yıl sonunda yapılan de erlemesinde esas alınan ve Londra borsasında kote edilen 1 ons altın fiyatının bir önceki yıl sonu de eri olan 342,75 ABD dolarından 2003 yılı sonunda 417,25 ABD dolarına yükselmesi sonucunda hasıl olan 82.819.828 milyon liralık lehte kur farkı kadar artı göstermi tir. Tamamı Merkez Bankası’na ait uluslararası standarttaki altının 33.670.645,06 safi gramı dare Merkezi kasalarında, 82.433.107,70 safi gramı ise yurt dı ı muhabirler nezdinde muhafaza edilmektedir. 345.574,68 safi gramı Hazine' ye ait olmak üzere 3.211.296,02 safi gram kar ılı ı 60.131.427 milyon lira olan uluslararası standartta olmayan altınlar, yıl içinde 20 yıllık hizmet arma anı almaya hak kazanmı mensuplara da ıtılmak üzere yaptırılan madalyonlar nedeniyle 17 kg azalmasına ra men, 1 ons altının ABD doları kar ılı ının bir önceki yıl sonuna göre artı göstermesi sonucunda hasıl olan 1.984.503 milyon liralık lehte kur farkı kadar artı göstermi tir. 2. Döviz Borçluları Konvertibl ve konvertibl olmayan döviz cinsleri üzerinden hariçteki muhabirler nezdinde açılan hesaplar, IMF nezdindeki Rezerv Dilimi Pozisyonu ile Merkez Bankası ubeleri kasalarında bulunan efektifleri içeren ve yıl sonundaki döviz ve efektif alı kurlarından bakiyesi 46.922.503.744 milyon lira olan bu kalemin, 46.922.114.362 milyon lirası konvertibl, 389.382 milyon lirası ise konvertibl olmayan dövizlerden olu maktadır. 144 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası A- Konvertibl: 45.705.242.453 milyon lirası hariçteki muhabirler nezdindeki konvertibl dövizlerden, 234.190.031 milyon lirası Rezerv Dilimi Pozisyonundan ve 982.681.877 milyon lirası Merkez Bankası ubeleri kasalarındaki efektif mevcutlarından olu maktadır. B- Konvertibl Olmayan: kili anla malar gere ince anla ma ABD doları üzerinden ve Merkez Bankası nezdinde açılan 9.173 milyon liralık muhabir hesapları ile ube kasalarındaki konvertibl olmayan 380.209 milyon liralık efektif mevcudunu ifade etmektedir. 3. Madeni Para Bu kalem Merkez Bankası kasalarında mevcut madeni paraları göstermekte olup yıl sonu bakiyesi 7.377.912 milyon liradır. 4. Dahildeki Muhabirler Yıl sonu bakiyesi 1.758.775.474 milyon lira olan bu hesabın; 0.9 milyon lirası Türk parası cinsinden dahili muhabirlik anla ması gere ince T.C. Ziraat Bankası’nda açılan muhabir hesabı, 1.758.775.473 milyon lirası ise Döviz ve Efektif piyasalarında gerçekle en döviz depo i lemleridir. 5. Menkul De erler Cüzdanı 2001 yılında Kamu ve fon bankalarından kesin alı ı yapılan ve aynı yıl Ekim ayında uzun vadeli menkul kıymetlerle de i tirilen D BS’ler ile Hazine’den alınan dövize endeksli tahvillerden olu an bu kalem, 2002 yılı sonunda 28.848.908.521 milyon lira bakiye gösterirken, 403.928.350 milyon lira nominal de erli menkul kıymetin ters repo ile satı ı ve dövize endeksli D BS’lerden vadesi gelen 272 milyon SDR tutarındaki kıymetin itfası sonucu, 2003 yıl sonu itibarıyla 27.645.805.802 milyon lira bakiye göstermektedir. Merkez Bankası’nın porftföyündeki TL menkul kıymetler (ters repo ile satılanlar dahil) 31.12.2003 tarihindeki rayiç bedelleriyle, dövize endeksli kıymetler ise 31.12.2003 tarihine isabet eden getirileri ilave edilmek suretiyle, de erlendirilmi tir. 2003 Yıllık Rapor 145 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Merkez Bankası' nın bankalarla yaptı ı geri alım vaadiyle satım i lemleri nedeniyle; Menkul De erler Cüzdanındaki hareketin, Bilançonun aktifinde yer alan Açık Piyasa lemleri “Röpor Borçluları / Menkul” kalemindeki menkul de erler ile birlikte de erlendirilmesi gerekmektedir. 6. ç Krediler Bankacılık Sektörü’ne kullandırılan kredileri içeren bu kalemin yıl sonu bakiyesi olan 6.556.133 milyon liranın tamamı yabancı para cinsi tutarlardan olu maktadır. Merkez Bankası tarafından, Hazine Müste arlı ı’nca döviz cinsinden ihraç edilen yılda bir faiz ödemeli özel tertip devlet tahvilinin teminata alınması kar ılı ında, Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu’ na kullandırılan toplam 750 trilyon liralık avans kredisinin 2002 yılı sonunda kalan 250 trilyon liralık kısmı 2003 yılında tahsil edilmi olup, yıl sonunda bakiye arz etmemektedir. Milyon TL A) Bankacılık Sektörü a) Reeskont Kredileri b) 1211 S.K. 40/1-c Kapsamında Kullandırılan Krediler c) Di er B) TMSF’na Kullandırılan Krediler TOPLAM 7. Açık Piyasa 6.556.133 6.556.133 6.556.133 lemleri Yıl sonu bakiyesi geçen yıla göre 1.638.599.999 milyon lira azalı ile 432.999.998 milyon lira olan bu kalem; Bankaların Merkez Bankası’na olan Menkul De er Röpor i lemlerinden menkul kıymet borçlarını göstermektedir. 8. Dı Krediler Sudan Merkez Bankası ile Merkez Bankası arasında imzalanan Bankacılık Anla ması uyarınca, Rusya Fedarasyonu’na Toprak Mahsulleri Ofisi’nce yapılan bu day ihracatı kar ılı ında Vnescheconombank tarafından düzenlenerek Merkez Bankası’nca satın alınan senetler kar ılı ında ve 31 Aralık 1990 tarihinde sona erdirilen Merkez Bankası ile Arnavutluk Merkez Bankası arasındaki Bankacılık Düzenlemesi kapsamında tahsil edilemeyen alacaklar nedeniyle kullandırılan krediler, imzalanan erteleme anla maları çerçevesinde tahsil edilmekte olup, 2002 146 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası yıl sonunda 153.946.726,55 ABD doları olan kredi alaca ı 2003 yıl sonunda 119.173.559,51 ABD doları kar ılı ı 166.346.625 milyon lira olmu tur. 9. tirakler Yıl sonu itibarıyla bakiyesi 20.786.547 milyon lira olup, 1211 Sayılı Merkez Bankası Kanunu' nun 3. maddesi gere ince Merkez Bankası’nın, Bank For International Settlements (BIS), Basle' deki 10.000.000 SDR (2003 yılında BIS tarafından para birimi altın kar ılı ı sviçre frangının, “1 altın kar ılı ı sviçre frangı = 2 SDR” paritesinden SDR’ye dönü türülmesi nedeniyle, BIS’deki i tirakimiz 5.000.000 altın kar ılı ı sviçre frangı yerine 10.000.000 SDR olmu tur) ile Society For Worldwide Interbank Financial Telecommunication (SWIFT)' deki 11.700 Euro’luk i tirakini göstermektedir. Bu i tirakler 1 SDR = 2.076.613 lira ve 1 Euro = 1.745.072 lira üzerinden de erlendirilmi tir. 10. Gayrimenkuller ve Demirba lar Bu kalem, Merkez Bankası’nın sahip oldu u bina, arsa ve demirba lardan olu maktadır. Arsalar hariç yeniden de erlemeye tabi tutulan gayrimenkullerin yeniden de erlendirilmi bedelleri toplamı 203.699.208 milyon liradan, binalar için maliyet bedelleri üzerinden ayrılan amortismanlar ile her yıl yeniden de erlemeye tabi tutulan birikmi amortismanlar toplamı 14.749.918 milyon liranın dü ülmesinden sonra gayrimenkullerin net de eri 188.949.290 milyon lira olup, 144.713.195 milyon liraya sigortalıdır. 1990 yılından bu yana yeniden de erlemeye tabi tutulmayan demirba ların daha önceki yıllarda yapılan yeniden de erleme dahil tutarı 31.896.674 milyon liradan, birikmi amortisman tutarı 23.087.563 milyon lira dü üldükten sonra kalan net de eri 8.809.112 milyon lira olup, 21.575.622 milyon liraya sigortalıdır. 11. Takipteki Alacaklar Irak Merkez Bankası' ndan 1.179.046.192,53 ABD doları kredi alaca ımız kar ılı ı 1.645.753.942 milyon lira ile Irak Bekhme Barajı projesi kapsamında Enka n aat ve Sanayii A . den satın alınan senetler kar ılı ı kullandırılan 92.574.475,48 ABD doları kar ılı ı 129.218.693 milyon lira ve bu alacaklar için ayrılan toplam 1.774.972.635 milyon lira kar ılı ın netle tirildi i bu kalem yıl sonu itibarıyla bakiye göstermemektedir. 2003 Yıllık Rapor 147 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 12. SDR Tahsisatı Nedeniyle Hazine Yükümlülü ü IMF tarafından ülkemize tahsis edilmi ve Hazine Müste arlı ı’nca kullanılmı 112.307.000 SDR kar ılı ı 233.218.176 milyon lira tutarındaki Hazine yükümlülü ünü göstermekte olup, pasifte “SDR Tahsisatı” kalemi ile kar ılıklı olarak gösterilmektedir. 13. De erleme Hesabı T.C. Merkez Bankası Kanunu’nun 61. maddesinin 25.04.2001 tarih, 4651 sayılı Kanun ile de i tirilen ekli ile bilançonun aktif ve pasifindeki altın ve dövizlerin yeniden de erlemesi sonucu olu an gerçekle memi giderlerin takip edildi i hesap olup, 2003 yıl sonu itibarıyla olu an aleyhte kur farkı 723.478.393 milyon liradır. 14. Faiz ve Gelir Reeskontları 31.12.2003 tarihinde tahakkuk eden faiz ve gelir reeskontlarının bakiyesi 7.346.510 milyon liradır. 15. Muvakkat Borçlular Yıl sonu bakiyesi 33.981.289 milyon lira olan bu hesabın 23.683.148 milyon lirası Türk parası, 10.298.141 milyon lirası ise yabancı para cinsinden alacakları göstermekte olup, Türk parası cinsinden alacakların dökümü a a ıda gösterilmi tir. Milyon TL -Avans ve Depozitolar -Ödenecek Kurumlar vergisinden mahsup edilecek geçici vergi,gelir vergisi ve fon payı - Di er 887.982 13.779.865 TOPLAM 23.683.148 9.015.301 16. Di er Aktifler Yıl sonu bakiyesi 19.824.646 milyon lira olan bu hesabın, 15.824.886 milyon lirası Türk parası, 3.999.760 milyon lirası ise yabancı para cinsinden alacaklarımızı göstermektedir. 148 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 17. Zarar 1.548.363.435 milyon lira olan Bankamız 2003 yılı zararına ili kin detaylı açıklama “VI.2. 2003 YILI KÂR VE ZARAR HESABI” bölümünde yer almaktadır. PAS F HESAPLAR: 1. Tedavüldeki Banknotlar 2002 yıl sonu bakiyesi 7.635.621.892 milyon lira olan ve Merkez Bankası Kanunu' nun 36. maddesi ile verilen yetkiye dayanılarak tedavüle çıkarılan banknotlar, 3.039.905.739 milyon lira artı göstererek yıl sonunda 10.675.527.631 milyon liraya ula mı tır. 2. Hazine’nin Alacakları A- Altın : 345.574,68 safi gram kar ılı ı, 6.470.876 milyon liralık Hazine’nin altın alaca ındaki geçen yıla göre meydana gelen 246.507 milyon liralık artı , 2003 yılı içinde ABD dolarının Türk lirası kar ısında de er kaybetmesine ra men, 1 ons altının ABD doları kar ılı ının bir önceki yıl sonuna göre artı göstermesinden kaynaklanmaktadır. B- Rezerv Dilimi mkânı : Türkiye olarak IMF nezdinde, ülke kotası olan 964 milyon SDR’nin altın ve yabancı para olarak ödenen kısmı dolayısıyla, Hazine’nin 112.775.000 SDR tutarında Rezerv Dilimi mkanı bulunmaktadır. Aktifte “Döviz Borçluları” kaleminde “Rezerv Dilimi Pozisyonu” ile kar ılıklı gösterilmekte olup, bu kalemin yıl sonu bakiyesi 234.190.031 milyon liradır. C- Di er : Hazine’nin çe itli i lemlerinden do an alacak ve borçlarının netle tirilmi tutarı olup 53.368.283 milyon lira alacak bakiyesi göstermektedir. 2003 Yıllık Rapor 149 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 3. Döviz Alacaklıları Hariçteki muhabirlere olan, konvertibl dövizlerden 15.177.964 milyon lira, konvertibl olmayan dövizlerden 70.233.959 milyon lira olmak üzere toplam 85.411.923 milyon liralık Merkez Bankası borcunu göstermektedir. A- Konvertibl: Geçen yıla göre 9.460.538 milyon lira azalı göstererek, 15.177.964 milyon lira olan Konvertibl Döviz Alacaklıları, Hariçteki Muhabir Hesapları ile yurt dı ı bankaların Merkez Bankası nezdindeki hesaplarından olu maktadır. B- Konvertibl Olmayan: kili anla malar gere ince anla ma doları üzerinden açılan nostro hesaplar 50.316.806,27 Anla ma doları kar ılı ı 70.233.959 milyon liradır. 4. Mevduat Yıl sonunda 56.260.799.995 milyon lira bakiye gösteren hesabın Türk parası ve yabancı para olarak dökümü a a ıda gösterilmi tir. 150 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Türk Parası (Milyon TL) Yabancı Para (Milyon TL) 4.577.973.875 4.557.927.420 3.325.323.162 1.232.604.258 A) Kamu Sektörü: a) Hazine, Genel ve Katma Bütçeli dareler i) Hazine Hesapları ii) Genel Bütçeli dareler iii) Katma Bütçeli dareler b) Kamu ktisadi Kurulu ları c) ktisadi Devlet Te ekkülleri d) Di er B) Bankacılık Sektörü: a) Yurt çindeki Bankalar b) Yurt Dı ındaki Bankalar c) Zorunlu Kar ılıklar (TCMB Kanunu Madde 40) i) Nakit ii) Altın (Safi gram) d) Di er (Valörlü lemler) C) Muhtelif a) Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesabı b) Di er D) Uluslararası Kurulu lar E) Fonlar a) Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu b) Di er 955.026.944 863.493.367 481.995.351 110.032.907 271.465.109 543.702 6.822 90.983.053 4.191.277.872 1.900.618.928 1.901.016 20.046.455 10.196.374.479 2.981.555.775 - 2.288.617.000 2.288.617.000 140.928 4.287.212 4.287.212 10.199.971.789 48.310.271 21.413 48.288.858 7.214.818.704 7.214.818.704 24.257.670.696 24.148.387.150 109.283.546 1.829.906.857 1.906.445 1.828.000.412 Genel Toplam 15.398.874.088 40.861.925.907 5. Açık Piyasa lemleri Yıl sonu bakiyesi 8.260.095.369 milyon lira olan bu kalem, Merkez Bankası’nın bankalara menkul de er i lemlerinden do an 433.645.369 milyon lira nakit borcu ile Bankalararası Para Piyasası i lemlerinden 7.826.450.000 milyon lira borcunu göstermektedir. 6. Dı Krediler Garantisiz Ticari Borçları içeren bu kalemin, yıl sonu bakiyesi 12.093.985 milyon liradır. 7. thalat Akreditif Bedelleri, Teminat ve Depozitolar thalat Yönetmelikleri gere ince Merkez Bankası’na yatırılan mal bedelleri ve teminatlar ile döviz satı ı yapılmı akreditif i lemlerinin Türk lirası kar ılıklarını içeren bu hesabın yıl sonu bakiyesi 837.448.514 milyon lira olup, bu tutarın 837.444.392 milyon lirası döviz satı ı yapılmı ithalat akreditif i lemlerini, 4.122 2003 Yıllık Rapor 151 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası milyon lirası ise Merkez Bankası’na yatırılan mal bedelleri ve teminatları göstermektedir. 8. Ödenecek Senet ve Havaleler Yıl sonu bakiyesi 12.818.666 milyon lira olan bu hesabın 13 milyon lirası Türk parası, 12.818.456 milyon lirası konvertibl, 197 milyon lirası ise konvertibl olmayan dövizler üzerinden Merkez Bankası ubelerince lehdarlarına ödenecek havale bedellerini göstermektedir. 9. SDR Tahsisatı IMF tarafından ülkemize tahsis edilmi ve Hazine Müste arlı ı’nca kullanılmı 112.307.000 SDR kar ılı ı 233.218.176 milyon liralık IMF’e olan yükümlülü ü göstermekte olup, aktifte “SDR Tahsisatı Nedeniyle Hazine Yükümlülü ü” kalemiyle kar ılıklı olarak gösterilmektedir. 10. Sermaye 25 milyar Türk lirası olan Merkez Bankası sermayesi, 1211 Sayılı Kanun’un 5. maddesi gere ince her biri 100.000 lira itibari kıymette, 250.000 hisseden ibaret olup, hisse senetlerinin sınıflarına göre dökümü a a ıda yapılmı tır. Sınıfı Adedi Toplam çindeki yüzdesi (Milyon TL) TL Tutarı A 136.800 54,72 13.680 B 64.039 25,62 6.404 C D (*) 625 0,25 62 48.536 19,41 4.854 250.000 100.00 25.000 (*) Medeni Kanun uyarınca Hazine’ye intikal eden 53 adet hisse D sınıfında izlenmektedir. 11. htiyat Akçesi Yıl sonu bakiyesi 2.655.945.505 milyon lira olan bu kalem, 1211 sayılı Merkez Bankası Kanunu’nun 59. ve 60. maddeleri gere ince ayrılmı bulunan htiyat Akçeleri ile 2791 ve 3094 sayılı Kanunlar gere i meydana gelen Yeniden De erleme Fonlarını içermektedir. 152 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Milyon TL A. Adi htiyat Akçesi (1211 S.K. Madde 60) B. Fevkalade htiyat Akçesi (1211 S.K. Madde 60) C. Hususi htiyat Akçesi (1211 S.K. Madde 59) D. De er Artı Fonu (2791 ve 3094 S. Kanunlar) E. Maliyet Artı Fonu (49 Seri No.lu K.V. Genel Teb.) TOPLAM 1.769.944.279 708.002.463 68.147 177.836.128 94.489 2.655.945.505 1211 sayılı Merkez Bankası Kanunu’nun 22/h maddesi çerçevesinde alınan Banka Meclisi Kararı uyarınca, 2003 yılı zararı olan 1.548.363.435 milyon lira Adi ve Fevkalade htiyat Akçelerinden kar ılanacaktır. 12. Kar ılıklar Yıl sonu bakiyesi 76.810.832 milyon lira olan bu kalem, 1211 sayılı Merkez Bankası Kanunu' nun 59. maddesi gere ince; gayri safi kârdan, Merkez Bankasına özgü i lemler dolayısıyla meydana gelebilecek riskleri kar ılamak üzere ayrılmı olan kar ılıkları, yıl içinde ayrılan kıymet yollaması dahili sigorta kar ılıkları ile emekli ikramiye ve kıdem tazminatı kar ılı ını göstermektedir. Milyon TL A. Emekli ikramiye ve kıdem tazminatı kar ılıkları B. Di er Kar ılıklar TOPLAM 47.119.587 29.691.245 76.810.832 13. De erleme Hesabı Merkez Bankası bilançosunun aktif ve pasifindeki altın, döviz ve efektiflerin yeniden de erlendirilmesi sonucunda olu an gerçekle memi gelirlerin takip edildi i hesap olup, 2003 yılı içinde olu an aleyhte kur farkı aktifte izlendi inden bakiye göstermemektedir. 14. Faiz ve Gider Reeskontları 31.12.2003 tarihi itibarıyla faiz ve gider reeskontları 2.429.838.953 milyon lira olup, büyük bir kısmını Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat hesaplarına ili kin faiz reeskontları olu turmaktadır. 2003 Yıllık Rapor 153 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 15. Muvakkat Alacaklılar Yıl sonu bakiyesi 82.929.824 milyon lira olan bu hesabın 5.300.848 milyon lirası Türk parası, 77.628.976 milyon lirası da yabancı para cinsinden Merkez Bankası borçlarını göstermektedir. 16. Di er Pasifler 1.346.347 milyon lirası Türk parası ve 40.954.073 milyon lirası yabancı para cinsinden olmak üzere Merkez Bankası’nın yıl sonu itibarıyla toplam 42.300.420 milyon liralık borçlarını göstermektedir. VI.2. 2003 YILI KÂR VE ZARAR HESABI MERKEZ BANKASI KÂR / ZARARI (Milyon TL) 31.12.2002 31.12.2003 I- TÜRK L RASI 1.443.552.614 (238.749.586) 5.033.319.819 4.211.219.878 (2.607.415.819) (3.622.558.838) 306.708.597 (2.914.124.406) (1.077.409.934) (2.545.148.904) 3- Türk Lirası Mevduat Zorunlu Kar ılık Faizleri (724.955.219) (889.739.525) 4- Di er (257.396.177) 62.338.899 669.296.621 (276.295.469) (303.390.301) (347.007.028) 173.312.560 279.193.895 (334.216.699) (52.053.461) (1.382.935.577) (1.309.613.849) (853.347.283) (930.204.555) 948.778.673 (1.986.287.624) (46.734.265) 230.895.933 755.969.247 (1.825.189.274) (53.380.810) 192.396.281 (529.588.294) (379.409.294) 60.617.037 (1.548.363.435) LEMLER NET KÂRI / (ZARARI) 1- Türk Lirası D BS Portföyü Net Kârı / (Zararı) 2- AP ve BPP Net Kârı / (Zararı) a- Açık Piyasa lemleri Net Kârı / (Zararı) b- Bankalararası Para Piyasası lemleri Net Kârı / (Zararı) a - Verilen ç Kredilerden Alınan Faizler b - üpheli alacaklar Kar ılı ı c - Genel Giderler d – Di er II- YABANCI PARA LEMLER NET KÂRI / (ZARARI) 1- Döviz Rezervleri Net Kârı / (Zararı) a- Yabancı Para Portföy ve Depo Gelirleri b- çi Dövizi Hesaplarına Ödenen Faizler c- Yabancı Para Mevduat Zorunlu Kar ılık Faizleri d- Altın ve Kambiyo Net Kârı 2- IMF Genel Kaynak Kullanımı Hesabı ve Hizmet Bedeli Ödemeleri III- NET KÂR / (ZARAR) (I + II) 154 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 2001 yılındaki Kamu ve TMSF bankaları operasyonu sonucu ortaya çıkan, 2002 ve 2003 yıllarında da devam eden, 2003 yılında döviz alım ihaleleri ile döviz piyasasına do rudan alım yönünde yapılan müdahaleler sonucu artan likidite fazlası, açık piyasa i lemleri ve bankalararası para piyasası i lemleriyle ekonomik programa uygun ekilde sterilize edilmi tir. Yıl sonu enflasyon hedefine ula mak ve orta vadede tek haneli enflasyonu kalıcı hale getirmek amacıyla uygulanan açık piyasa i lemleri ve bankalararası para piyasası i lemleri nedeniyle ortaya çıkan alım-satım zararı ve Merkez Bankası’na özgü bir uygulama olan i çi dövizi hesaplarına ödenen faizler ile bir politika aracı olarak kullanılan zorunlu kar ılıklara ödenen faizlerin etkisiyle, Merkez Bankası’nın 2003 yıl sonu zararı 1.548.363.435 milyon lira olarak gerçekle mi tir. 2003 yıl sonu itibarıyla Merkez Bankası portföyünde bulunan Türk lirası D BS’lerden elde edilen 4.211.219.878 milyon liralık faiz geliri, toplam 3.622.558.838 milyon lira olan açık piyasa i lemleri ve bankalararası para piyasası i lemleri net zararını a maktadır. Ancak, Türk lirası zorunlu kar ılıklara ödenen faizlerin etkisiyle Merkez Bankası’nın yıl sonunda Türk lirası i lemlerden net zararı 238.749.586 milyon lira olmu tur. Di er taraftan, bankacılık sektörü reformu çerçevesinde, bankaların reel sektöre daha dü ük maliyetli kaynak kullandırmasına katkıda bulunmak amacıyla, Merkez Bankası aracılık maliyetlerinin dü ürülmesini sa lamaya yönelik olarak zorunlu kar ılıklara faiz ödemekte olup, 2003 yıl sonu itibarıyla Türk lirası zorunlu kar ılıklara 889.739.525 milyon lira, yabancı para zorunlu kar ılıklara 53.380.810 milyon lira olmak üzere, toplam 943.120.335 milyon lira faiz ödenmi tir. Merkez Bankası’nın yabancı para i lemlerden yıl sonu zararı 1.309.613.849 milyon liradır. Yabancı para portföy ve depo hesaplarından 755.969.247 milyon lira, altın ve kambiyo i lemlerinden 192.396.281 milyon lira gelir elde edilirken, i çi dövizlerine 1.825.189.274 milyon liralık faiz, yabancı para zorunlu kar ılıklara 53.380.810 milyon liralık faiz ve IMF’den kullanılan kaynaklar için 379.409.294 milyon liralık faiz ödenmi tir. Türk lirası i lemleri içinde yer alan genel gider alt kalemleri bazında, Bankanın operasyonel aktiviteleri için son iki yılda yapılan cari harcamaların 1994 fiyatlarıyla reel da ılımı a a ıdaki gibidir. 2003 Yıllık Rapor 155 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Milyon TL 02-03 Reel (1994 fiyatlarıyla) I-Personel Giderleri II-Di er Giderler III-Banknot Tabı Giderleri TOPLAM 2002 2003 3.239.579 2.885.666 % De i im -11 736.328 553.413 -25 563.418 552.873 -2 4.539.325 3.991.952 -12 Personel giderleri, aylıklar ile e itim ve sosyal güvenlik giderleri gibi di er personel giderlerini de içermektedir. 2003 yılında 2002 yılına göre gider kalemlerinde azalı gözlenmektedir. Personel giderlerindeki azalı , daha az sayıda ancak daha donanımlı eleman istihdam edilmesi politikasına paralel olarak 2002 yılında 5423 olan personel sayısı %12 azalı göstererek 2003 yılında 4770 olmu tur. Personel sayısındaki azalı sonucu personel giderlerinde de % 11’lik dü ü gerçekle mi tir. Di er giderlerdeki azalı , ola anüstü artlar nedeniyle tahmin edilen efektif hareketlerinin gerçekle memesinden, Euro’nun tedavüle çıkması nedeniyle Avrupa Para Birli ine üye ülkelerin paralarının dönü ümü için yapılan harcamaların 2003 yılında 2002 yılına göre azalı göstermesinden, fiyat artı larının ve döviz kurlarının beklenenden dü ük gerçekle mesinden kaynaklanmaktadır. Di er harcama kalemlerinde ise önemli bir de i im görülmemektedir. Banknot tabı giderlerindeki azalı , Banknot Matbaası Genel Müdürlü ü’nde 2002 yılında 652 olan personel sayısının % 14 azalı göstererek 560 ki iye inmesine paralel olarak personel giderlerindeki dü ü ile fiyat artı ları ve döviz kurlarının beklenenden dü ük gerçekle mesindendir. Merkez Bankası, Kanunu ile kendisine verilen emisyon, para politikasının belirlenmesi, fiyat istikrarının sa lanması ve ülkenin döviz rezerv yönetimi gibi temel görevleri yerine getirmek ve teknolojik geli melerin de gerisinde kalmamak üzere gerek cari gerekse yatırım harcamalarında azami tasarrufa da özen göstererek bütçesini hazırlamaktadır. 156 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Merkez Bankası’nın 2003 yılı bütçe harcamalarının da ılımına bakıldı ında, temel fonksiyonlarından emisyonun yüzde 46, para politikasının yüzde 9, Merkez Bankası’nca verilen bankacılık hizmetlerinin yüzde 9, döviz rezerv yönetiminin yüzde 6’lık paya sahip oldu u görülmektedir. AKT V TELER N DA ILIMI Emisyon 4% 6% Kredi Mek. Döv. Hes. 3% Para Politikası 7% 46% MB' ce Ver. Bank. Hizm. Döviz Rezerv Yön. Ödeme Sistemleri 6% Hazine lemleri Kamuoyunu Bilg. 9% Di er 9% 10% Bu raporu Merkez Bankası Genel Kurulu’na sunarken, ba arılı çalı maları nedeniyle bütün Merkez Bankası mensuplarına takdirlerimizi bildirmeyi görev sayarız. 2003 Yıllık Rapor 157 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 158 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası B LANÇO KÂR VE ZARAR HESABI 2003 Yıllık Rapor 159 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TÜRK YE CUMHUR YET MERKEZ BANKASI B LANÇOSU 31.12.2003 tarihinde sona eren 72. hesap devresi (Milyon TL) A K T F I- Altın Mevcudu A- Uluslararası St. Olan (Safi Gr.).….116.103.752,76 B- Uluslararası St. Olmayan(Safi Gr.) 3.211.296,02 TÜRK L RASI HESAP TUTARI TL YABANCI PARA HESAP TUTARI TL TÜRK L RASI HESAP TOPLAMI TL YABANCI PARA HESAP TOPLAMI TL GENEL TOPLAM TL 2.174.039.472 2.234.170.898 60.131.427 II- Döviz Borçluları A- Konvertibl a- Efektif Deposu……………………………………. b- Muhabir Hesapları………………………………… c- Rezerv Dilimi Pozisyonu..………………………… 982.681.877 45.705.242.453 234.190.031 B- Konvertibl Olmayan a- Efektif Deposu……………………………...…….. b- Muhabir Hesapları………………………………… 380.209 9.173 III- Madeni Para 389.382 46.922.503.744 1 1.758.775.473 1.758.775.474 19.129.285.062 8.516.520.740 7.377.912 7.377.912 IV- Dahildeki Muhabirler V- Menkul De erler Cüzdanı A- Devlet ç Borçlanma Senetleri a- Kuponlu…………………………………………... b- Kuponsuz……………………………………...….. 46.922.114.362 19.129.285.062 8.516.520.740 B- Di er……………………………………………….. 27.645.805.802 VI- ç Krediler A- Bankacılık Sektörü a- Reeskont Kredileri b- 1211 S.K. 40/1-c kap.Kul.Krediler c-Di er B. TMSF’na Kullandırılan Krediler VII- Açık Piyasa lemleri A- Röpor Borçluları……………………………….…. a.Nakit i- Döviz…………………………………………….. ii- Menkul De er…………………………………… b- Menkul…………………………………………… 6.556.133 6.556.133 6.556.133 432.999.998 432.999.998 B- Di er………………………………………………. 432.999.998 VIII- Dı Krediler IX- tirakler 166.346.625 166.346.625 20.786.547 20.786.547 X- Gayrimenkuller ve Demirba lar A- Gayrimenkuller Amortismanlar(-) 203.699.208 -14.749.918 188.949.290 B- Demirba lar Amortismanlar(-) 31.896.674 -23.087.563 8.809.112 197.758.402 XI- Takipteki Alacaklar (Net) A- Takipteki Alacaklar B- Takipteki Alacaklar Kar ılı ı (-) -1.774.972.635 XII- SDR Tahsisatı Nedeniyle Hazine Yükümlülü ü 233.218.176 XIII- De erleme Hesabı XVI- Di er Aktifler XVII- Zarar T O P L A M............ Binalar : 144.713.195.370.000 Liraya sigortalıdır. Demirba lar : 21.575.621.747.600 Liraya sigortalıdır. 160 7.346.510 7.346.510 XV- Muvakkat Borçlular 233.218.176 723.478.393 723.478.393 XIV- Faiz ve Gelir Reeskontları NAZIM HESAPLAR 1.774.972.635 33.981.289 23.683.148 10.298.141 15.824.886 3.999.760 19.824.646 61.588.017.447 1.548.363.435 81.959.293.985 1.548.363.435 20.371.276.538 ……………………………………………………………………………………………….……………………. Reeskont ve avans i lemlerinde uygulanan iskonto ve faiz oranları: Vadelerine en çok 3 ay kalan senetler kar ılı ında yapılacak : -Reeskont i lemlerinde................................... % 43.00 -Avans lemlerinde.................…................... % 48.00 2003 Yıllık Rapor 400.112.786.330 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TÜRK YE CUMHUR YET MERKEZ BANKASI B LANÇOSU 31.12.2003 tarihinde sona eren 72. hesap devresi (Milyon TL) TÜRK L RASI HESAP.TUTARI Milyon TL. P A S F I. Tedavüldeki Banknotlar YABANCI PARA HESAP.TUTARI Milyon TL. II. Hazine’nin Alacakları A. Altın (Safi Gr.) ……… 345,574,68 B. Rezerv Dilimi mkanı ………… C. Di er (Net) ………… TÜRK L RASI HESAP.TOPLAMI Milyon TL. 10.675.527.631 6.470.876 53.203.085 III. Döviz Alacaklıları A. Konvertibl………………....…… B. Konvertibl olmayan …………… YABANCI PARA HESAP.TOPLAMI Milyon TL. GENEL TOPLAM Milyon TL. 10.675.527.631 234.190.031 165.198 294.029.190 15.177.964 70.233.959 85.411.923 IV. Mevduat A. Kamu Sektörü a. Hazine Genel ve Katma Bütçeli dareler b. Kamu kt. Kurulu ları c. ktisadi Dev. Te ekkülleri d. Di er (Belediyeler ve Özel dareler) 863.493.366 543.702 6.823 90.983.053 4.557.927.420 1.900.618.928 1.901.016 2.981.555.775 2.288.617.000 7.214.818.704 20.046.455 955.026.944 4.577.973.876 4.191.277.872 10.196.374.479 4.287.212 24.257.670.696 B. Bankacılık Sektörü a. Yurtiçindeki Bankalar b. Yurtdı ındaki Bankalar c. Zorunlu Kar ılıklar (1211 S.K. Md. 40).. i.Nakit ………………...………. ii.Altın (Safi Gr.) d.Di er (Valörlü i lemler) 140.928 C. Muhtelif a. K.M.D. Tevdiatı b. Di er……………………………. 4.287.212 24.148.387.150 109.283.547 D. Uluslararası Kurulu lar 10.199.971.789 E. Fonlar a. .Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu b. Di er V. Açık Piyasa 21.413 48.288.858 1.906.445 1.828.000.412 48.310.271 1.829.906.857 56.260.799.995 lemleri A. Röpor Alacaklıları a. Nakit i. Döviz …………………………….. ii. Menkul De er…………. b. Menkul………………………….. 433.645.369 433.645.369 B. Di er 8.260.095.369 7.826.450.000 VI. Dı Krediler A. Kısa Vadeli…………………….. B. Orta ve Uzun Vadeli…………… 12.093.985 12.093.985 VII. thalat Akreditif Bedelleri, Teminat ve Depozitolar A. Döviz Satı ı Yapılmı Akreditif Bedelleri B. Mal Bedeli ve Teminatlar 837.444.392 837.448.514 4.122 VIII. Ödenecek Senet ve Havaleler 13 IX. SDR Tahsisatı X. Sermaye 12.818.653 12.818.666 233.218.176 233.218.176 25.000 25.000 XI. htiyat Akçesi A. Adi ve Fevkalade B. Hususi (Bank. Kan. Md.59) C. De er Artı Fonu (2791 ve 3094 S.Kan.)……………… D. Maliyet Artı Fonu……………..….. 2.477.946.742 68.147 177.836.128 94.489 2.655.945.505 XII. Kar ılıklar A.Emekli kr. Ve Kıd. Tzm. Kar……….. B Vergi Kar ılıkları……………………… C. Di er Kar ılıklar……………………… 47.119.588 76.810.832 29.691.245 XIII. De erleme Hesabı XIV. Faiz ve Gider Reeskontları 2.429.838.953 2.429.838.953 XV. Muvakkat Alacaklılar 5.300.848 77.628.976 XVI. Di er Pasifler 1.346.347 40.954.073 42.300.420 39.563.442.670 42.395.851.314 81.959.293.985 T O P L A M............ NAZIM HESAPLAR …………………………………………………………………………………….... 2003 Yıllık Rapor 82.929.824 400.112.786.330 161 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TÜRK YE CUMHUR YET 31.12.2003 Tarihindeki ZARARLAR VE G DERLER Türk Lirası (milyon) Faiz Giderleri 7.052.244.462 Faiz Dı ı Giderler 1.975.234.627 Personel Giderleri 241.595.518 Di er Giderler TOPLAM 162 92.621.182 9.361.695.789 2003Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası MERKEZ BANKASI’nın Kâr ve Zarar Hesabı KÂRLAR Türk Lirası Faiz Gelirleri 6.332.938.304 Faiz Dı ı Gelirler 1.477.262.691 tirakimiz Gelirleri 3.131.359 Zarar 1.548.363.435 TOPLAM 9.361.695.789 2003 Yıllık Rapor 163 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası MERKEZ BANKASI’NDA DENET M Di er bir denetim organı olan Tefti Kurulu tarafından Banka i lemleri tefti edilmektedir. Bunun yanı sıra bankamız iç denetim sisteminin uluslararası uygulamalara paralel olarak özellikle önde gelen merkez bankalarında da görüldü ü gibi risk yönetimi ve iç kontrol sistemlerini geli tirmeye yönelik bir güvence ve danı manlık hizmeti olarak hızla yeniden yapılandırılması çalı maları devam etmektedir. Böylece risk odaklı proaktif bir iç denetim fonksiyonunun, Merkez Bankasının çalı malarını Kanununda belirtilen amaçlara uygun bir ekilde yürüttü ünün ve para politikalarının da buna göre saptandı ının piyasa katılımcıları ve kamuoyunca anla ılır ve inanılır kılınmasında en fazla katkıyı yapması beklenmektedir. Bu kapsamda, Merkez Bankasındaki iç denetim fonksiyonunun uluslararası kabul gören standartlar ve en iyi uygulamalar parelelinde yeniden yapılandırılması için Bankanın risk yönetimi, iç kontrol ve yönetim süreçlerinin etkinlik ve verimlili inin sistematik yakla ımlar kullanarak de erlendirilmesi ve geli tirilmesi yoluyla Bankanın hedeflerine ula masına yardım etmek, etkinliklerini geli tirmek ve de er katmak üzere danı manlık ve güvence hizmeti sunmak amacıyla 2002 yılı sonunda kurulan ç Denetim Genel Müdürlü ü, IMF ile imzalanan Stand-By anla masında da performans kriteri olarak yer aldı ı üzere 2003 yılında kurulu una ili kin i lemleri sonuçlandırarak döviz rezervleri ve program verilerine ili kin denetimini öngörülen sürede bitirmi tir. Uluslararası standartlarda bir denetim fonksiyonun Bankada kurulmasını teminen, risk temelli bir iç denetim planlaması yapılması için uluslararası bir risk de erlendirme çalı masının planlanma a aması devam etmekte olup 2004 yılı içerisinde tamamlanması hedeflenmektedir. Ayrıca Banka iç kontrol sisteminin yeniden yapılandırılmasına ili kin olarak iç kontrol süreçlerinin ve mü terek muhafaza i lemlerinin de erlendirildi i bir çalı ma yapılarak etkin bir iç kontrol sistemi olu turulma çalı malarına hız verilmi tir. 2004 yılı sonuna kadar Bankamız iç denetim faaliyetlerinin uluslararası en iyi uygulamalar paralelinde teknoloji denetimi unsurları da dahil edilerek etkin bir i leve kavu ması hedeflenmektedir. 164 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TÜRK YE CUMHUR YET MERKEZ BANKASI A. . 2003 YETM K NC HESAP YILINA A T DENETLEME KURULU RAPORU Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın 2003 Yılı Hesap Dönemi faaliyet ve sonuçları ilgili mevzuat hükümleri çerçevesinde Kurulumuzca incelenmi tir. 1. dare Merkezi ve ubelerde yapılan denetleme ve sayımlarda; yedek ve servis kasalarında bulunan nakit, altın, efektif ve kıymetli evrakın muhasebe ve mevcutlar defterindeki kayıtlarına uygun bulundu u, bu kıymetlerin talimata göre muhafaza edilerek idare edildi i, 2. Banka hesaplarıyla ilgili defterlerin incelenmesinde; düzenli olarak mevzuata uygun tutuldu u, Banka i lemlerinde Bankamız Kanunu ve Ana Sözle mesi Hükümlerine aykırı bir duruma rastlanmadı ı, Banka’ca do rudan ve dolaylı olarak açılan iç kredilerin öngörülen limitler dahilinde i lem gördü ü, 3. 31 Aralık 2003 tarihi itibariyle düzenlenmi bulunan “Bilanço” ile “Kâr ve Zarar Hesabının”, Kanunda öngörülmü bulunan de erlendirme ölçülerine göre tam olarak do ru bilgi verecek ekilde muhasebe kurallarına göre düzenlendi i, finansal nitelikte i lemlerin kaydedilmesinde, sınıflandırılmasında, özetlenmesinde ve mali tabloların genel kabul görmü muhasebe ilkelerine ve standartlarına ba lı kalınarak, çe itli açılardan ve ayrı maksatlarla de erlendirmelere olanak sa layacak gerçeklik, açıklık ve effaflıkta oldu u, 4. Hukuki sorumlulukla ilgili olarak Banka’ca açılan davanın sonuçlanmamı oldu u Kurulumuzca tespit olunmu tur. Sonuç olarak; düzenlenmesinde esas ve usül yönünden Banka Meclisi ile mutabık bulundu umuz Bilanço ile Kâr ve Zarar Tablosu’nu Sayın Genel Kurul’un onayına saygılarımızla arz ederiz. Denetleme Kurulu Üyesi Mustafa Saim Uysal Denetleme Kurulu Üyesi Necdet Kaya Sezer Denetleme Kurulu Üyesi Y. Emin Taylan Denetleme Kurulu Üyesi Bilal San 2003 Yıllık Rapor 165 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 166 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası BA IMSIZ DENET M RAPORLARI 2003 Yıllık Rapor 167 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 168 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası A. .’ne Ankara TÜRK YE CUMHUR YET MERKEZ BANKASI A. . 1 Ocak 2003 – 31 Aralık 2003 Hesap Dönemine Ait Ba ımsız Denetim Raporu 1. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası A. .’nin (“Banka”) 31 Aralık 2003 tarihi itibariyle düzenlenmi bilançosunu ve 1 Ocak 2003 – 31 Aralık 2003 dönemine ait kar ve zarar tablosunu denetlemi bulunuyoruz. Bu mali tablolar Banka yönetiminin sorumlulu undadır. Bizim sorumlulu umuz yaptı ımız denetim çalı malarına dayanarak görü bildirmektir. 2. Denetim çalı malarımız, Uluslararası Denetim Standartları’na uygun olarak yapılmı tır. Bu standartlar, denetimin mali tablolarda önemli bir yanlı lı ın olup olmadı ı konusunda makul bir güvenceyi sa lamak üzere planlanmasını ve yapılmasını gerektirmektedir. Denetim çalı maları, mali tablolardaki tutarlara ve açıklamalara baz olan kanıtların örnekleme yöntemiyle incelenmesini içerir. Denetim çalı maları, aynı zamanda, uygulanan muhasebe ilkelerinin ve yönetim tarafından yapılan önemli muhasebe tahminlerinin ve genel olarak, mali tabloların sunumunun de erlendirilmesini de içerir. Denetimimizin, beyan etti imiz görü ümüze makul bir temel olu turdu u kanısındayız. 3. Görü ümüze göre, ekli mali tablolar Banka’nın 31 Aralık 2003 tarihi itibariyle mali durumunu ve aynı tarihte sona eren yıla ait faaliyet sonucunu, tarihi maliyet esasına göre, Türkiye’de uygulanan mevzuata ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu’na uygun olarak arzetmektedir. 2003 Yıllık Rapor 169 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 4. Görü ümüzü etkilememekle birlikte a a ıdaki hususu belirtmek isteriz: Banka, son üç yıllık kümülatif enflasyon oranının 181% olarak gerçekle ti i yüksek enflasyonlu bir ekonomide faaliyet göstermektedir. Türkiye’de geçerli mevzuat ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu gere i Banka, kayıtlarını tarihi maliyet esasına göre tutmaktadır. Bu itibarla, aktifteki ve pasifteki parasal olmayan kalemlerin enflasyona göre endekslenmesi için ekli mali tablolarda herhangi bir düzeltme yapılmamı tır. Enflasyon muhasebesi düzeltmeleri, Uluslararası Finansal Raporlama Standartları’na göre hazırlanan ayrı bir raporda uygulanmı tır. DRT DENET M REV ZYON TASD K YEM NL MAL MÜ AV RL K A. . Member firm of DELOITTE TOUCHE TOHMATSU Levent YAVERO LU Sorumlu Ortak Zeki KURTÇU Ortak stanbul, 01 Mart 2004 170 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası A. .’ne Ankara TÜRK YE CUMHUR YET MERKEZ BANKASI A. . BA IMSIZ DENET M RAPORU 1. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası A. .’nin (“Banka”) 31 Aralık 2003 ve 2002 tarihli bilançoları ile aynı tarihte sona eren yıllara ait gelir, özsermaye ve nakit akım tablolarını denetlemi bulunuyoruz. Sözkonusu mali tablolar 31 Aralık 2003 tarihi itibariyle Türk Lirasının satın alma gücüyle ifade edilmi tir. Hazırlanan mali tablolardan Banka yönetimi sorumludur. Bizim sorumlulu umuz, yaptı ımız denetime dayanarak bu mali tablolar üzerinde görü bildirmektir. 2. Denetimlerimiz Uluslararası Denetim Standartları' na uygun olarak yapılmı tır. Bu standartlar, denetimin mali tablolarda önemli bir yanlı lı ın olup olmadı ı konusunda makul bir güvenceyi sa lamak üzere planlanmasını ve yapılmasını gerektirmektedir. Denetim, mali tablolardaki tutarlara ve açıklamalara baz olan kanıtların, incelenmesini içerir. Denetim, aynı zamanda, uygulanan muhasebe ilkelerinin ve yönetim tarafından yapılan önemli muhasebe tahminlerinin ve genel olarak, mali tabloların sunumunun de erlendirilmesini de içerir. Denetimlerimizin, beyan etti imiz görü ümüze makul bir baz te kil etti i kanısındayız. 3. Görü ümüze göre, yukarıda bahsedilen mali tablolar Banka’nın 31 Aralık 2003 ve 2002 tarihleri itibariyle mali durumunu ve aynı tarihlerde sona eren yıllara ait faaliyet sonuçlarını ve nakit akımlarını, Uluslararası Finansal Raporlama Standartları' na uygun olarak arzetmektedir. DRT DENET M REV ZYON TASD K YEM NL MAL MÜ AV RL K A. . Member Firm of DELOITTE TOUCHE TOHMATSU Levent YAVERO LU Zeki KURTÇU stanbul, 9 Mart 2004 2003 Yıllık Rapor 171 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TÜRK YE CUMHUR YET MERKEZ BANKASI A. . 31 ARALIK 2003 VE 2002 TAR HLER T BAR YLE B LANÇO (Tutarlar, Türk parasının 31 Aralık 2003’deki satın alma gücü ile Milyar TL olarak ifade edilmi tir (not 2)). AKT FLER 2003 Not Milyar TL 2002 Milyar TL ABD Doları Çevrimi ABD Doları Çevrimi 2003 Milyon ABD Doları 2002 Milyon ABD Doları Nakit de erler ve bankalar 4 1,636,000 2,275,571 1,172 1,630 Altın rezervleri 5 2,234,170 2,449,040 1,601 1,755 Bankalar ve finansal kurulu larla bakiyeler 6 2,767,142 4,430,299 1,982 3,174 Alım satım amaçlı menkul kıymetler 7 72,131,469 81,244,536 51,676 58,205 Krediler (net) 8 175,373 811,576 126 581 Satı a hazır i tirakler 9 20,787 8,909 15 6 Sabit kıymetler (net) 10 137,867 151,015 99 108 57,025 227,228 41 163 79,159,833 91,598,174 56,712 65,622 Muhtelif alacaklar ve di er aktifler AKT F TOPLAMI li ikteki notlar bu tabloların tamamlayıcı parçasıdır. 172 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TÜRK YE CUMHUR YET MERKEZ BANKASI A. . 31 ARALIK 2003 VE 2002 TAR HLER T BAR YLE B LANÇO (Tutarlar, Türk parasının 31 Aralık 2003’deki satın alma gücü ile Milyar TL olarak ifade edilmi tir (not 2)). PAS FLER 2003 2002 ABD Doları Çevrimi 2003 Milyon ABD Doları 2002 Milyon ABD Doları Not Milyar TL Tedavüldeki banknotlar 11 10,675,528 8,700,211 7,648 6,233 Hazine’ye borçlar 20 59,839 121,910 43 87 Bankalara ve di er finansal kurulu lara borçlar 12 22,563,224 24,366,925 16,165 17,457 13 çi dövizleri mevduatı Milyar TL ABD Doları Çevrimi 26,183,270 28,881,557 18,758 20,691 Kamu sektörü mevduatı 5,533,000 4,817,661 3,964 3,451 Di er kurulu lar mevduatı 1,991,789 1,990,406 1,427 1,426 Repo taahhütlerinden borçlar 433,645 2,365,372 311 1,695 Uluslararası Para Fonu’na borçlar 14 10,253,511 15,116,551 7,346 10,830 Kurumlar vergisi kar ılı ı 18 - - - - Kar ılıklar 15 Muhtelif borçlar ve di er yükümlülükler Ertelenmi vergi yükümlülü ü (net) 18 TOPLAM YÜKÜMLÜLÜKLER 78,363 47,877 56 34 988,130 901,311 708 646 - 406,509 - 291 78,760,299 87,716,290 56,426 62,841 40,615 358,919 40,615 3,841,269 29 257 29 2,752 399,534 3,881,884 286 2,781 79,159,833 91,598,174 56,712 65,622 223,379,467 174,810,688 160,033 125,237 ÖZKAYNAKLAR Sermaye Birikmi karlar 16 ÖZKAYNAK TOPLAMI PAS F TOPLAMI TAAHHÜTLER VE YÜKÜMLÜLÜKLER 21 li ikteki notlar bu tabloların tamamlayıcı parçasıdır. 2003 Yıllık Rapor 173 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TÜRK YE CUMHUR YET MERKEZ BANKASI A. . 31 ARALIK 2003 VE 2002 TAR HLER T BAR YLE SONA EREN HESAP DÖNEM NE A T GEL R TABLOSU (Tutarlar, Türk parasının 31 Aralık 2003’teki satın alma gücü ile Milyar TL olarak ifade edilmi tir (not 2)). Not FA Z GEL RLER Bankalardaki plasmanlardan alınan faizler Menkul kıymetlerden alınan faizler (net) Kredilerden alınan faizler Di er faiz gelirleri FA Z G DERLER çi dövizlerine verilen faizler Bankalara, finansal ve di er kurulu lara verilen faizler NET FA Z G DER FA Z DI I GEL RLER Açık piyasa i lemlerinden alınan faizler (net) Kur farkı gelirleri (net) Alınan temettüler FA Z DI I G DERLER Açık piyasa i lemlerine verilen faizler (net) Kur farkı giderleri (net) Komisyon gideri (net) Di er faiz dı ı giderler GENEL YÖNET M G DERLER 17 PARASAL ZARAR VE VERG ÖNCES KAR/ (ZARAR) NET PARASAL POZ SYON ZARARI VERG ÖNCES ZARAR VERG KAR ILI I NET DÖNEM ZARARI 2003 2002 Milyar TL Milyar TL ABD Doları Çevrimi 2003 Milyon ABD Doları 77,496 4,872,750 27,768 83 4,978,097 163,638 7,339,523 132,348 102 7,635,611 56 3,491 20 3,567 117 5,258 95 5,470 (1,796,245) (2,526,963) (1,287) (1,810) (4,051,474) (5,847,719) (5,587,118) (8,114,081) (2,903) (4,190) (4,003) (5,813) (869,622) (478,470) (623) (343) 3,211 3,211 869,982 1,582,413 5,178 2,457,573 2 2 623 1,134 4 1,761 (1,042,032) (1,049,601) (44,936) (28,114) (2,164,683) (215,592) (313,053) (528,645) (747) (752) (32) (20) (1,551) (154) (224) (378) (414,625) (448,880) (297) (322) (3,445,719) 1,001,578 (2,469) 718 (381,219) (1,553,844) (273) (1,113) (3,826,938) (552,266) (2,742) (395) 356,766 (281,464) 256 (202) (3,470,172) (833,730) (2,486) (597) li ikteki notlar bu tabloların tamamlayıcı parçasıdır. 174 2003 Yıllık Rapor ABD Doları Çevrimi 2002 Milyon ABD Doları Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TÜRK YE CUMHUR YET MERKEZ BANKASI A. . 31 ARALIK 2003 VE 2002 TAR HLER T BAR YLE ÖZKAYNAK DE M TABLOSU (Tutarlar, Türk parasının 31 Aralık 2003’teki satın alma gücü ile Milyar TL olarak ifade edilmi tir (not 2)). Sermaye Milyar TL 1 Ocak 2002 itibariyle Ödenen temettüler Net dönem zararı 31 Aralık 2002 tibariyle Ödenen temettüler Net dönem zararı 31 Aralık 2003 tibariyle Birikmi Karlar/(Zararlar) Milyar TL Toplam Milyar TL 40,615 9,058,998 9,099,613 - (4,383,999) (833,730) (4,383,999) (833,730) 40,615 3,841,269 3,881,884 - (12,178) (3,470,172) (12,178) (3,470,172) 40,615 358,919 399,534 li ikteki notlar bu tabloların tamamlayıcı parçasıdır. 2003 Yıllık Rapor 175 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TÜRK YE CUMHUR YET MERKEZ BANKASI A. . 31 ARALIK 2003 VE 2002 TAR HLER T BAR YLE SONA EREN HESAP DÖNEMLER NE A T NAK T AKIM TABLOSU (Tutarlar, Türk parasının 31 Aralık 2003’teki satın alma gücü ile Milyar TL olarak ifade edilmi tir (not 2)). 2003 Milyar TL 2002 Milyar TL (3,470,172) (833,730) 18,722 30,287 33,303 23,235 43,163 30,203 214,870 9,113,067 1,663,157 605,916 170,203 84,002 1,975,317 (1,803,701) (3,913,292) (406,509) (172,369) 11,023,103 5,847,916 1,765,430 (129,442) 18,656 824,708 (4,491,044) 4,716,585 (525,133) 199,218 4,315,170 18,340,499 YATIRIM FAAL YETLER NE L K N NAK T AKIMLARI: tirak Yatırımları Sabit Kıymet Alımları (Net) (11,878) (5,574) (392) (5,115) YATIRIM FAAL YETLER Ç N KULLANILAN NAK T (17,452) (5,507) F NANSAL FAAL YETLERE L K N NAK T AKIMLARI: Hazine Alacakları Uluslararası Para Fonu’na Borçlar Ödenen Temettüler (62,071) (4,863,040) (12,178) 384,373 (15,692,162) (4,383,999) F NANSAL FAAL YETLERDEN SA LANAN NAK T (4,937,289) (19,691,788) NAK T DE ERLERDEK NET ARTI (639,571) (1,356,796) DÖNEM BA INDAK NAK T DE ERLER 2,275,571 3,632,367 DÖNEM SONUNDAK NAK T DE ERLER 1,636,000 2,275,571 LETME FAAL YETLER NE L K N NAK T AKIMLARI: Net Dönem Zararı Faaliyetlerden Sa lanan Nakit Akımına Ula mak çin Yapılan Düzeltmeler: Amortisman üpheli Alacak Kar ılı ı Kıdem Tazminatı ve Di er Kar ılıklar LETME FAAL YETLER NDEK DE Altın Rezervleri Menkul De erler Portföyü Bankalar Plasmanı Krediler Di er Aktifler Di er Pasifler Tedavüldeki Banknotlar Bankalara Borçlar Mevduat Hesapları Kurumlar Vergisi Ertelenmi Vergi KL KLER: LETME FAAL YETLER NDE KULLANINAN NAK T li ikteki notlar bu tabloların tamamlayıcı parçasıdır. 176 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kapsamı Özel Olarak Belirlenmi Denetim Çalı ması 9 Mart 2004 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası A. .’ne Ankara Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası A. . (“Banka”) ile üzerinde mutabakata varılan ve a a ıda sunulan hususlar ile ilgili çalı maları gerçekle tirdik. Bu çalı malar yalnızca; a. 31 Aralık 2003 tarihi itibariyle Net Uluslararası Rezervler (NUR), Net ç Varlıklar (N V) ve Para Tabanı tutarlarının 31 Ekim 2003 tarihli Niyet Mektubu’nda açıklandı ı ekilde olu turuldu unun incelenmesi, b. 31 Aralık 2003 tarihi itibariyle NUR, N V ve Para Tabanı tutarlarının NUR, N V ve Para Tabanı için ilgili dönemde uygulanacak tanımlamalara uygun olarak olu turuldu unun incelenmesi, c. Yukarıda (a) ve (b) paragraflarında belirtilen bilgilerin 31 Aralık 2002 ve 31 Aralık 2003 tarihi itibariyle tam denetim kapsamında denetlenmi ve Uluslararası Finansal Raporlama Standartları’na göre düzeltilmi mali tablolar ile mutabakatının yapılması ile sınırlıdır. Yukarıda belirtilen kapsam dı ındaki hususlar kullanıcıların sorumlulu undadır. Uyguladı ımız prosedürler a a ıda sunulmu tur: 1) 31 Ekim 2003 tarihli Niyet Mektubunu inceledik. 2) Banka tarafından hazırlanan NUR, N V ve Para Tabanı tutarlarının, 31 Ekim 2003 tarihli Niyet Mektubu’nun Ek G ve Ek H bölümlerinde belirtilen tanımlara uygunlu unun mutabakatını yaptık. 3) T.C. Hazine Müste arlı ı’ndan, ilgili bakiyeleri için, yazılı ba ımsız mutabakat mektubu alınmı tır. 2003 Yıllık Rapor 177 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 4) Banka tarafından hazırlanan NUR, N V ve Para Tabanı bilgilerinin, Uluslararası Denetim Standartlar’ına uygun olarak denetlenmi ve Uluslararası Finansal Raporlama Standartları’na göre hazırlanmı 31 Aralık 2002 ve 31 Aralık 2003 tarihli mali tablolarla mutabakatını yaptık. Bulgular: 1) Banka tarafından hazırlanan bilgilerin denetlenmi mali tablolar ile mutabakatı yapılırken, a a ıda belirtilen denetim düzeltmeleri, ilgili hesaplarda dikkate alınmı tır: a) Banka tarafından faiz ve gelir reeskontları veya faiz ve gider reeskontları hesapları içerisinde takip edilen faiz gelir ve gider reeskontları, ilgili hesaplara eklenmi tir. b) Banka tarafından Net ç Varlıklar içerisinde takip edilen, dı kredilere ili kin kar ılık gideri kredi bakiyesi ile netle tirilmi tir. stisna: NUR, N V ve Para Tabanı, ilgili dönemin son be i gününün ortalaması ile hesaplanmı tır. Tarafımızdan yapılan denetim 31 Aralık 2002 ve 31 Aralık 2003 tarihi itibariyle gerçekle tirilmi olup, ortalamaya giren önceki dört güne ait bilgiler üzerinde herhangi bir görü beyan etmiyoruz. Yukarıda sunulan bulgular ve istisna dı ında, uyguladı ımız prodesürler sonucu, 31 Aralık 2002 ve 31 Aralık 2003 tarihleri itibariyle Banka tarafından yapılan NUR, N V ve Para Tabanı hesaplamalarında bir hususa rastlanmamı tır. DRT DENET M REV ZYON TASD K YEM NL MAL MÜ AV RL K A. . Member Firm of DELOITTE TOUCHE TOHMATSU Levent YAVERO LU Zeki KURTÇU stanbul, 9 Mart 2004 Ek A — 31 Aralık 2002 tarihi itibariyle NUR, N V ve Para Tabanı Ek B — 31 Aralık 2003 tarihi itibariyle NUR, N V ve Para Tabanı 178 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Ek A — 31 Aralık 2002 tarihi itibariyle NUR, N V ve Para Tabanı Performans Sabit * Banka’ya Göre 5 Günlük Ortalama 31 Aralık 2002 Denetlenmi Mali Tablolara Göre Trilyon TL 31 Aralık 2002 **/*** Trilyon TL 10,720 10,761 Net Dı Varlıklar 3,216 2,490 Net ç Varlıklar 7,504 8,271 28,603 29,370 Para Tabanı Net ç Varlıklar (Program tanımı) * 31 Aralık 2001 kurları kullanılarak hesaplanmı tır. ** Yabancı para bazında izlenen tutarlar 31 Aralık 2001 tarihindeki TL kar ılıkları ile, TL hesaplar ise Türk parasının 31 Aralık 2002’deki satın alma gücü ile Milyar TL olarak ifade edilmi tir. *** Denetlenmi mali tablolara göre bulunan tutarlarda, ortalamaya giren önceki dört güne ait bilgiler için herhangi bir düzeltme yapılmamı olup, bu günlere ait bilgiler üzerinde görü beyan etmiyoruz. Net Uluslararası Rezervler 2003 Yıllık Rapor Banka’ya Göre 31 Aralık 2002 Denetlenmi Mali Tablolara Göre 31 Aralık 2002 Milyon ABD Doları Milyon ABD Doları 10,042 9,936 179 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Ek B — 31 Aralık 2003 tarihi itibariyle NUR, N V ve Para Tabanı Performans Sabit * Banka’ya Göre 5 Günlük Ortalama 31 Aralık 2003 Para Tabanı Tedavüldeki banknotlar Bankaların TL mevduatları Denetlenmi Mali Tablolara Göre 31 Aralık 2003 ** Trilyon TL Trilyon TL 14,657 10,710 3,947 14,699 10,710 3,989 9,077 19,882 (9,048) 1,992 (12,797) 8,394 19,819 (9,050) 1,626 (13,051) 5,581 6,305 Net ç Varlıklar (1) Hazine’nin IMF’e olan yükümlülü ü (2) Orijinal vadesi 1 yıldan az olan Hazine’nin YP yükümlülü ü (3) 5,581 20,416 6,305 20,416 - - Net ç Varlıklar (Program tanımı) (1+2+3) 25,997 26,721 Net Dı Varlıklar Net Uluslararası Rezervler Bankaların YP mevduatları Orta vadeli dı krediler (net) Di er Net ç Varlıklar * 31 Aralık 2001 paritesi ve 31 Aralık 2001 kuru ile hesaplanmı tır. ** Denetlenmi mali tablolara göre bulunan tutarlarda, ortalamaya giren önceki dört güne ait bilgiler için herhangi bir düzeltme yapılmamı olup, bu günlere ait bilgiler üzerinde görü beyan etmiyoruz. 180 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Ek B — 31 Aralık 2003 tarihi itibariyle NUR, N V ve Para Tabanı (devamı) Denetlenmi Mali Tablolara Banka’ya Göre Göre 31 Aralık 2003 31 Aralık 2003 * Milyon ABD Milyon ABD Doları Doları Net Dı Varlıklar A-Net Uluslararası Rezervler (1-2+3) 1-Brüt Döviz Rezervleri 2- Brüt Uluslararası Yükümlülükleri a- Bankalar döviz mevduatı b- IMF c- Di er yükümlülükler 3- Vadeli lemler (net) B- Orta Vadeli Dı Krediler(net) C- Di er 6,145 3,773 13,646 29,083 (15,437) (6,454) (6,306) (2,677) - 13,427 29,083 (15,656) (6,462) (6,339) (2,855) 1,383 114 (8,884) (9,768) * Denetlenmi mali tablolara göre bulunan tutarlarda, ortalamaya giren önceki dört güne ait bilgiler için herhangi bir düzeltme yapılmamı olup, bu günlere ait bilgiler üzerinde görü beyan etmiyoruz. 2003 Yıllık Rapor 181 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 182 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TÜRK YE – IMF PARASAL L K LER 2003 Yıllık Rapor 183 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 184 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TÜRK YE – IMF PARASAL L K LER Türkiye’nin 1947 yılından beri üyesi oldu u Uluslararası Para Fonu (IMF) ile ili kiler açısından, mali ajan Hazine Müste arlı ı, muhafaza kurumu ise Merkez Bankası olarak belirlenmi tir. Bu çerçevede, IMF’den SDR satın alma, geri ödeme, faiz ve di er ödemeler mali ajan olması sıfatıyla, Türkiye adına i lem yapma yetkisine sahip olan Hazine Müste arlı ı, söz konusu i lemlerin IMF’nin Merkez Bankası nezdindeki Türk lirası üzerinden tutulan 1 ve 2 numaralı hesapları ile menkul kıymetler hesabına yansıtılması Merkez Bankası tarafından gerçekle tirilmektedir. Türkiye’nin IMF üyeli i çerçevesinde 31 Aralık 2003 tarihi itibarıyla kotası 964 milyon SDR’dir. IMF nezdinde, kotanın döviz üzerinden nakit olarak ödenen kısmı olan 112 milyon SDR’lik rezerv pozisyonu mevcuttur. Merkez Bankası’nın 2002 yılı sonunda 5.955 milyon SDR olan IMF’ye yükümlülü ü, IMF’den rezerv amaçlı sa lanan kredinin 2003 yılı içinde yapılan 1.043 milyon SDR’lik anapara geri ödemesi sonucu, 31 Aralık 2003 tarihi itibarıyla 4.912 milyon SDR’ye dü mü tür. Hazine Müste arlı ı’nın IMF’den do rudan borçlanma yoluyla sa ladı ı krediler 2002 yılı sonunda 10.291 milyon SDR iken, 2003 yılında Acil Yarım kredisinin 181 milyon SDR tutarında geri ödemesine ra men, 1.191 milyon SDR’lik kredi giri i sonucunda 31 Aralık 2003 tarihi itibarıyla 11.301 milyon SDR’ye yükselmi tir. 2002 ve 2003 yıl sonları itibarıyla Fon’dan sa lanan kaynakların ayrıntısı a a ıdaki tabloda sunulmaktadır. (SDR) Kullanımlar Acil Yardım Rezerv Deste i Amaçlı 2003 2002 16.212.777.500 16.245.660.000 180.750.000 361.500.000 4.911.827.500 5.954.960.000 11.120.200.000 9.929.200.000 Ek Rezerv Kolaylı ı Do rudan Hazine Kullanımı 2003 Yıllık Rapor 185 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 31 Aralık 2003 tarihi itibarıyla IMF’nin Merkez Bankası nezdinde 17.064 milyon SDR kar ılı ı 37.325 trilyon Türk lirası mevcudu bulunmaktadır. 1 numaralı hesap Milyon TL 10.743.914.229 SDR 4.911.827.500 2 numaralı hesap 7.319 3.346 26.581.130.119 12.152.175.000 37.325.051.667 17.064.005.846 Menkul kıymetler hesabı IMF’nin 1 ve 2 numaralı hesapları, Merkez Bankası bilançosunun pasifinde Uluslararası Kurulu lar Mevduatı ba lı ı altında izlenmektedir. Menkul kıymetler hesabı ise Nazım hesaplarda izlenmekte olup, Hazine Müste arlı ı tarafından IMF lehine verilmi ciro edilemez, faizsiz ve istendi inde paraya çevrilebilir menkul kıymetlerden olu maktadır. Söz konusu menkul kıymetler, Türkiye’nin IMF üyeli i çerçevesinde geçerli bir döviz cinsinden nakit olarak ödenen kısım dı ındaki Türk lirası cinsinden kota yükümlülü ü, bütçe finansmanı amaçlı SDR alımları ve IMF tarafından her yıl 30 Nisan’da gerçekle tirilen yeniden de erlemeler nedeniyle ihraç edilmi kıymetlerdir. Merkez Bankası ile Hazine Müste arlı ı arasında, Türkiye ile Fon arasındaki ili kileri açıklı a kavu turmak amacıyla imzalanan 6 Mayıs 2002 tarihli protokole istinaden, Fon tarafından rezerv deste i amacıyla Banka hesaplarına aktarılan kaynakların TL-SDR kurundaki de i imler sonucu ortaya çıkan lehte veya aleyhte kur farkları, ay sonları itibarıyla, Banka Kanunu’nun 61. Maddesi kapsamında kur farklarının izlendi i De erleme Hesabından kar ılanmak veya De erleme Hesabına aktarılmak suretiyle Banka tarafından Fon’un 1 ve 2 No’lu hesaplarına yansıtılmaktadır. IMF ile Türkiye ili kileri çerçevesinde üçer aylık devrelerde: · · · Kullanılan Fon kaynakları üzerinden faiz ödenmekte, Rezerv pozisyonu üzerinden faiz tahsil edilmekte, IMF nezdindeki SDR cari hesabı ile SDR tahsisatı arasındaki fark için faiz ödenmektedir. 186 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 2003 YASAL VE DAR DÜZENLEMELER 2003 Yıllık Rapor 187 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 188 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası VII YASAL VE DAR DÜZENLEMELER Ülke ekonomisi üzerinde etkili olan, 2003 yılı içinde çıkartılan kanunlar, TBMM kararları, Bakanlar Kurulu kararları, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu kararları ve Yüksek Planlama Kurulu kararlarından olu an yasal düzenlemeler ile tebli , yönetmelik ve genelgeden olu an idari düzenlemeler, Mevzuat Numarası, Mevzuat Ba lı ı, Resmi Gazete Tarih ve Numarası biçiminde sunulmu tur. MEVZUAT NUMARASI RESM GAZETE TAR H VE NUMARASI MEVZUAT BA LI I KANUNLAR 1 Kanun No: 4783 Gelir Vergisi, Vergi Usul, Kurumlar Vergisi, Veraset ve ntikal Vergisi Kanunları ile 4306, 4481 ve 4562 Sayılı Kanunlarda De i iklik Yapılması Hakkında Kanun 09 Ocak 2003 24988 2 Kanun No: 4802 Avrupa Birli i Komisyonu ile Türkiye Arasında Merkezi Finans ve hale Birli i ile Ulusal Fonun Kurulmasına li kin Mutabakat Zabıtının Onaylanmasının Uygun Bulundu una Dair Kanun 04 ubat 2003 25014 3 Kanun No: 4811 Vergi Barı ı Kanunu 27 ubat 2003 25033 4 Kanun No: 4814 Çekle Ödemelerin Düzenlenmesi ve Çek Hamillerinin Korunması Hakkında Kanunda De i iklik Yapılmasına li kin Kanun 08 Mart 2003 25042 5 Kanun No: 4822 Tüketicinin Korunması Hakkında Kanunda De i iklik Yapılmasına Dair Kanun 14 Mart 2003 25048 6 Kanun No: 4833 Bütçe Kanunu (2003 Mali Yılı) 31 Mart 2003 25065 (Mük.) 7 Kanun No: 4834 Kesin Hesap Kanunu (2001 Mali Yılı) 03 Nisan 2003 25068 (Mük.) 8 Kanun No: 4837 Ekonomik stikrarı Sa lamak çin Vergiler Alınması Hakkında Kanun 11 Nisan 2003 25076 9 Kanun No: 4847 Avrupa Birli i Uyum Komisyonu Kanunu 2003 Yıllık Rapor Ek 19 Nisan 2003 25084 189 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 10 Kanun No: 4842 Gelir Vergisi Kanunu, Kurumlar Vergisi, Katma De er Vergisi, Vergi Usul, Harçlar, Damga Vergisi, Kamu Finansmanı ve Borç Yönetiminin Düzenlenmesi, Vergi adesi, Finansal Kiralama, Sosyal Sigortalar ve Bankalar Kanunları ile Bazı Kanunlarda De i iklik Yapılması Hakkında Kanun (08.05.2003 Gün ve 25102 Sayılı Resmi Gazete’de Düzeltmesi Vardır) 24 Nisan 2003 25088 11 Kanun No: 4849 Vergi Barı ı Kanununda (4811 Sayılı) De i iklik Yapılması Hakkında Kanun 24 Nisan 2003 25088 10 Haziran 2003 25134 12 Kanun No: 4857 Kanunu 13 Kanun No: 4875 Do rudan Yabancı Yatırımlar Kanunu 17 Haziran 2003 25141 14 Kanun No: 4876 Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası A. . ve 12 Haziran 2003 Tarım Kredi Kooperatifleri Tarafından Üreticilere Kullandırılan ve Sorunlu Hale Gelen Tarımsal Kredilerin Yeniden Yapılandırılmasına li kin Kanun 25136 15 Kanun No: 4884 Türk Ticaret Kanunu, Vergi Usul Kanunu, 17 Haziran 2003 Damga Vergisi Kanunu, Kanunu ve Sosyal Sigortalar Kanununda De i iklik Yapılması Hakkında Kanun 25141 16 Kanun No: 4905 Devlet Memurları Kanunu ile Türkiye 01 Temmuz 2003 Cumhuriyeti Emekli Sandı ı Kanununda De i iklik Yapılmasına Dair Kanun 25155 17 Kanun No: 4910 Gümrük Kanununda De i iklik Yapılmasına 01 Temmuz 2003 li kin Kanun 25155 18 Kanun No: 4961 Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında 06 A ustos 2003 Kanunda De i iklik Yapılmasına Dair Kanun 25191 19 Kanun No: 4962 Vergi Usul Kanunu ile Bazı Kanunlarda 07 A ustos 2003 De i iklik Yapılması ve Vakıflara Vergi Muafiyeti Tanınması Hakkında Kanun 25192 20 Kanun No: 4964 Kamu hale Kanunu 4734 Sayılı ile 4735 15 A ustos 2003 Sayılı Kanun ve Bazı Kanunlarda De i iklik Yapılması Hakkında Kanun 25200 21 Kanun No: 4969 Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde 12 A ustos 2003 Kararnamelerde De i iklik Yapılmasına Dair Kanun 25197 22 Kanun No: 5004 Bütçe Kanunu ile Ba lı Cetvellerinde De i iklik Yapılmasına Dair Kanun (2003 Mali Yılı) 25297 190 22 Kasım 2003 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 23 Kanun No: 5021 Bazı Kanunlarda De i iklik Yapılması ve Bankalar Kanunu Hükümlerine stinaden Bankacılık lemleri Yapma ve Mevduat Kabul Etme zni Kaldırılan Türkiye mar Bankası Türk Anonim irketi Hakkında Tesis Edilecek Bazı lemler Hakkında Kanun 27 Aralık 2003 25329 24 Kanun No: 5027 Bütçe Kanunu (2004 Mali Yılı) 28 Aralık 2003 25330 (Mük.) 25 Kanun No: 5024 Vergi Usul Kanunu, Gelir Vergisi Kanunu ve Kurumlar Vergisi Kanununda De i iklik Yapılması Hakkında Kanun 30 Aralık 2003 25332 26 Kanun No: 5033 Kar ılıksız Çek ve Protestolu Senetler ile Kredi ve Kredi Kartları Borçlarına li kin Kayıtların Dikkate Alınmaması Hakkında Kanun 31 Aralık 2003 25333 20 ubat 2003 25026 (Mük.) TBMM KARARLARI 27 Karar No: 63 Türkiye Büyük Millet Meclisi Kamu ktisadi Te ebbüsleri Komisyonu Kararı 28 Karar No: 770 Türkiye Halk Bankası A. .’nin 1997 Yılına 03 Haziran 2003 Ait Bilanço ve Gelir Tablosunun Tasvip Edilmedi ine li kin Karar 25127 29 Karar No: 784 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna Devredilen Bankalar ile Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulunun Faaliyetlerinin ve Bunlara li kin ddiaların Ara tırılarak Bankacılık ve Finans Sektörünün Sa lıklı Bir Yapı ve leyi e Kavu turulması çin Alınması Gereken Önlemlerin Belirlenmesi Amacıyla Bir Meclis Ara tırması Komisyonu Kurulmasına li kin Karar 25273 28 Ekim 2003 BAKANLAR KURULU KARARLARI 30 BKK 2003/5136 Bütçe Kanunu (2002 Mali Yılı) ve Katma Bütçeli dareler 2002 Mali Yılı Bütçe Kanunu’nun Eki Cetvellerde Yer Alan Miktar ve Limitlerin Yeniden Belirlenmesine Dair Karar 16 Ocak 2003 24995 31 BKK 2002/5112 Ziraat Bankası, Türkiye Halk Bankası, ve Türkiye Emlak Bankası A. .’lerin Görev Zararı Alacaklarının Tasfiye Edilmesi Hakkında 2001/2312 Sayılı Kararnamenin Eki 2002/3893 ve 2002/4669 Sayılı Kararlarda De i iklik Yapılmasına Dair Karar 21 Ocak 2003 25000 2003 Yıllık Rapor 191 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 32 BKK 2003/5210 Kamu hale Kanunu (4734 Sayılı)’na Göre halesi Yapılacak Olan Mal Alımlarına li kin Fiyat Farkı Hesabında Uygulanacak Esaslarda De i iklik Yapılmasına Dair Karar 05 ubat 2003 25015 33 BKK 2003/5275 Kamu ktisadi Te ebbüsleri ve Ba lı Ortaklıklarının, 2002 Yılına Ait Genel Yatırım ve Finansman Programında De i iklik Yapılmasına li kin Karar 28 ubat 2003 25034 34 BKK 2003/5299 Yıllık Program 2003 Yılı Programının Uygulanması, Koordinasyonu ve zlenmesine Dair 2002/4810 Sayılı Kararda De i iklik Yapılması Hakkında Karar 08 Mart 2003 25042 35 BKK 2003/5303 Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar’da De i iklik Yapılması Hakkında Karar 08 Mart 2003 25042 36 BKK 2003/5323 T.Halk Bankası A. .’nin Esnaf ve Sanatkar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri Kefaletiyle Esnaf ve Sanatkarlara Kredi Kullandırılmasına li kin Karar 13 Mart 2003 25047 37 BKK 2002/4810 2003 Yılı Programı 17 Ekim Gün ve 24909 (Mükerrer) Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanan 8 Ekim 2002 Gün ve 2002/4810 Sayılı 2003 Yılı Programının Uygulanması, Koordinasyonu ve zlenmesine Dair Bakanlar Kurulu Kararı Eki 15 Mart 2003 25049 (Mük.) 38 BKK 2003/5346 Kamu ktisadi Te ebbüsleri ve Ba lı Ortaklıklarının, 2003 Yılına Ait Genel Yatırım ve Finansman Programında De i iklik Yapılmasına Dair Karar 22 Mart 2003 25056 39 BKK 2002/4810 (2003 Yılı Yatırım Programı) 17 Ekim 2002 Gün 24909 (Mükerrer) Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanan 8 Ekim 2002 Gün ve 2002/4810 Sayılı 2003 Yılı Programının Uygulanması, Koordinasyonu ve zlenmesine Dair Bakanlar Kurulu Kararı Eki 10 Nisan 2003 25075 (Mük.) 40 BKK 2003/5456 thalat Rejimi Kararına Ek Karar 17 Nisan 2003 25082 41 BKK 2003/5440 thalat Rejimi Kararına Ek Karar 30 Nisan 2003 25094 Gelir Vergisi Kanununun 94 üncü 15 Mayıs 2003 Maddesinde Yer Alan Tevkifat Nispetleri Hakkındaki 93/5148 Sayılı Kararnamenin Eki Karar’da De i iklik Yapılmasına li kin Karar 25109 42 BKK 2003/5590 192 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 43 BKK 2003/5591 Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında 15 Mayıs 2003 2002/4367 Sayılı Kararnamenin Eki Kararda De i iklik Yapılmasına Dair Karar 25109 44 BKK 2003/5557 Mal ve Hizmetlere Uygulanacak Katma 22 Mayıs 2003 De er Vergisi Oranlarının Tespitine li kin Karar’da De i iklik Yapılması Hakkında Karar 25115 45 BKK 2003/5727 Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 02 Temmuz 2003 Sayılı Kararda De i iklik Yapılmasına li kin Karar 25156 46 BKK 2003/5751 Özel lem Vergisi Artırılmasına li kin Karar Tutarlarının 17 Temmuz 2003 25171 47 BKK 2003/5930 "Avrupa Birli i Müktesebatının 24 Temmuz 2003 Üstlenilmesine li kin Türkiye Ulusal Programı" ile "Avrupa Birli i Müktesebatının Üstlenilmesine li kin Türkiye Ulusal Programının Uygulanması, Koordinasyonu ve zlenmesine Dair Karar"ın Kabulü Hakkında Karar 25178 48 BKK 2003/5906 " thalat Rejimi Kararına Ek Karar"ın 25 Temmuz 2003 Yürürlü e Konulması Hakkında Karar 25179 49 BKK 2003/5872 thalat Rejimi Kararına Ek Karar 04 A ustos 2003 25189 50 BKK 2003/5885 thalat Rejimi Kararına Ek Karar 06 A ustos 2003 25191 51 BKK 2003/5978 thalat Rejimi Kararına Ek Karar 08 A ustos 2003 25193 52 BKK 2003/6026 Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar’da De i iklik Yapılmasına Dair Karar 05 Eylül 2003 25220 53 BKK 2003/6041 2003 Yılı Yatırım Programının Düzeltilmesi Hakkında Karar 05 Eylül 2003 25220 25 Eylül 2003 25240 54 BKK 2003/6193 thalat Rejimi Kararına Ek Karar 55 BKK 2003/6105 Tahvil ve Sermaye Piyasası Aracı Niteli indeki Di er Borçlanma Senetleri hraç Limitlerine Dair Kararda De i iklik Yapılmasına li kin Karar 09 Ekim 2003 25254 56 BKK 2003/6286 2004 Yılı Programı ile 2004 Yılı Programının Uygulanması, Koordinasyonu ve zlenmesine Dair Karar thalat Rejimi Kararına Ek Karar 21 Ekim 2003 25266 24 Ekim 2003 25269 Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar' da De i iklik Yapılmasına Dair Karar 24 Ekim 2003 25269 24 Ekim 2003 25269 57 BKK 2003/6248 58 BKK 2003/6249 59 BKK 2003/6252 2003 Yıllık Rapor thalat Rejimi Kararına Ek Karar 193 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 60 BKK 2003/6286 (2004 Yılı Programı) 21 Ekim Gün ve 25266 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanan 13 Ekim 2003 Gün ve 2003/6286 Sayılı 2004 Yılı Programının Uygulanması, Koordinasyonu ve zlenmesine Dair Bakanlar Kurulu Kararı Eki 28 Ekim 2003 25273 (Mük.) 61 BKK 2003/6415 Belgesiz hracat Kredileri ile Vergi, Resim 12 Aralık 2003 ve Harç stisnası Belgeleri Hakkında Karar 25314 62 BKK 2003/6577 193 Sayılı Gelir Vergisi Kanununun 94 üncü 30 Aralık 2003 Maddesinde Yer Alan Tevkifat Nispetleri Hakkında Karar 25332 63 BKK 2003/6578 193 Sayılı Gelir Vergisi Kanununun 19, 21, 30 Aralık 2003 23/8, Mükerrer 80, 82 86/1-d ve 103 üncü Maddelerinde Yer Alan Tutarlarla lgili Karar 25332 64 BKK 2003/6547 Gümrük Tarife Cetvelinin 1/1/2004 30 Aralık 2003 Tarihinden Geçerli Olmak Üzere Yürürlü e Konulması Hakkında Karar 25332 (Mük.) 65 BKK 2003/6660 Kaynak Kullanımını Destekleme Fonu 31 Aralık 2003 Kesintileri Hakkındaki Kararın Yürürlü e Konulması Hakkında Karar 25333 66 BKK 2003/6670 T.Halk Bankası Anonim irketince Esnaf ve 31 Aralık 2003 Sanatkar Kredi ve Kefalet Kooperatifleri Kefaletiyle Esnaf ve Sanatkarlara Kredi Kullandırılmasına li kin Karar 25333 67 BKK 2003/6662 thalat Rejimi Kararına Ek Karar. 31 Aralık 2003 25333 (I.Mük.) BANKACILIK DÜZENLEME VE DENETLEME KURULU KARARLARI 68 Karar No: 1023 Finansbank A. . ve Fiba Bank A. . Genel Kurullarının Devre Dair Kararlarının Tesciline li kin Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu Kararı 06 Nisan 2003 25071 69 Karar No: 1043 Sigortaya Tabi Tasarruf Mevduatı ile 16 Mayıs 2003 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu’nca Tahsil Olunacak Primler Hakkında 2000/682 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararının Uygulanmasına Dair Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu Kararı 25110 70 Karar No: 1083 Sigortaya Tabi Olacak Tasarruf Mevduatının 03 Temmuz 2003 Kapsamı, Tutarı, Sigorta Priminin Tarifesi ile Tahsil Zamanı ve ekline Dair Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu Kararı 25157 (Mük.) 194 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 71 Karar No: 1084 Türkiye’de Kurulmu Mevduat Bankalarının 03 Temmuz 2003 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu Tarafından Devir Alınması Halinde Yurt Dı ı ubelerinin Garanti Kapsamından Çıkarılmasına Dair Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu Kararı 25157 (Mük.) 72 Karar No: 1085 Türkiye mar Bankası T.A. .’nin Bankacılık 04 Temmuz 2003 lemleri Yapma ve Mevduat Kabul Etme zninin Kaldırılmasına Dair Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu Kararı 25158 (Mük.) YÖNETMEL KLER 73 Yönetmelik Devlet Muhasebesi Yönetmeli inin Bazı Maddelerinde De i iklik Yapılmasına Dair Yönetmelik 16 Ocak 2003 24995 74 Yönetmelik Borç ve Risk Yönetiminin Koordinasyonu ve Yürütülmesine li kin Esas ve Usuller Hakkında Yönetmelikte De i iklik Yapılmasına Dair Yönetmelik 28 Ocak 2003 25007 75 Yönetmelik Bankaların Sermaye Yeterlili inin Ölçülmesine ve De erlendirilmesine li kin Yönetmelikte De i iklik Yapılmasına Dair Yönetmelik 01 Mart 2003 25035 76 Yönetmelik Mal Alımı haleleri Uygulama Yönetmeli i, Yapım leri haleleri Uygulama Yönetmeli i, Hizmet Alımı haleleri Uygulama Yönetmeli i ve Danı manlık Hizmet Alımı haleleri Uygulama Yönetmeli inin Bazı Maddelerinde De i iklik Yapılması Hakkında Yönetmelik 07 Mart 2003 25041 77 Yönetmelik Borsa Dı ı Te kilatlanmı Menkul Kıymetler Piyasalarının Kurulu ve Çalı ma Esasları Hakkında Yönetmelik 18 Mart 2003 25052 78 Yönetmelik Risk Hesabı ile lgili Uygulanacak Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik 25 Mart 2003 25059 79 Yönetmelik Kıymetli Madenler Borsalarının Kurulu ve Çalı ma Esasları Hakkında Genel Yönetmelikte De i iklik Yapılmasına Dair Yönetmelik 27 Mart 2003 25061 80 Yönetmelik Vadeli lem ve Opsiyon Borsalarının Kurulu ve Çalı ma Esasları Hakkında Yönetmelikte De i iklik Yapılmasına Dair Yönetmelik 12 Nisan 2003 25077 81 Yönetmelik stanbul Altın Borsası Te kilat, Görev ve Çalı ma Esasları Yönetmeli i 30 Nisan 2003 25094 2003 Yıllık Rapor 195 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 82 Yönetmelik Bankaların Kurulu ve Faaliyetleri Hakkında 10 Haziran 2003 Yönetmelikte De i iklik Yapılmasına Dair Yönetmelik 25134 83 Yönetmelik Devlet Muhasebesi Yönetmeli inin Bazı 16 Haziran 2003 Maddelerinde Ek ve De i iklik Yapılmasına Dair Yönetmelik 25140 84 Yönetmelik Özel Finans Kurumlarının Kurulu ve 20 Haziran 2003 Faaliyetleri Hakkında Yönetmelikte De i iklik Yapılmasına li kin Yönetmelik 25144 85 Yönetmelik Aracı Kurumların Tedrici Tasfiye Usul ve 27 Haziran 2003 Esasları Hakkında Yönetmelikte De i iklik Yapılmasına Dair Yönetmelik 25151 86 Yönetmelik Özel Finans Kurumları Özel Cari ve Katılma 27 Haziran 2003 Hesapları Güvence Fonu Yönetmeli inde De i iklik Yapılması Hakkında Yönetmelik 25151 87 Yönetmelik Finansal Yeniden Yapılandırma Çerçeve 25 Temmuz 2003 Anla malarının Onaylanması, Kabulü ve Uygulanmasına li kin Genel artlar Hakkında Yönetmelikte De i iklik Yapılmasına li kin Yönetmelik 25179 88 Yönetmelik Tüketicinin Korunması Hakkında 4077 01 A ustos 2003 Sayılı Kanunun 29 uncu Maddesinde Öngörülen Hesabın Kullanılmasına li kin Yönetmelik 25186 89 Yönetmelik Do rudan Yabancı Yatırımlar Uygulama Yönetmeli i Kanunu 20 A ustos 2003 25205 90 Yönetmelik Do rudan Yabancı Yatırımlarda Yabancı 29 A ustos 2003 Uyruklu Personel stihdamı Hakkında Yönetmelik 25214 91 Yönetmelik Sigortacılık Ba ımsız Denetim li kin Yönetmelik lkelerine 08 Eylül 2003 25223 92 Yönetmelik Dı Borç Ödeme Hesabı Olu turulması ve leyi ine li kin Esas ve Usullere Dair Yönetmelik 10 Eylül 2003 25225 93 Yönetmelik Mal Alımı haleleri Uygulama Yönetmeli i 11 Eylül 2003 25226 94 Yönetmelik Hizmet Alımı Yönetmeli i haleleri Uygulama 11 Eylül 2003 25226 95 Yönetmelik Yapım leri Yönetmeli i haleleri Uygulama 11 Eylül 2003 25226 96 Yönetmelik Danı manlık Hizmet Uygulama Yönetmeli i haleleri 11 Eylül 2003 25226 196 Alımı 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 97 Yönetmelik hracat Yönetmeli inde Yapılmasına Dair Yönetmelik De i iklik 27 Eylül 2003 25242 98 Yönetmelik halelere Kar ı Yapılacak dari Ba vurulara Ait Yönetmelikte De i iklik Yapılmasına Dair Yönetmelik 04 Ekim 2003 25249 99 Yönetmelik 2003/6334 Devlet Yönetmeli i Genel 19 Kasım 2003 25294 100 Yönetmelik hracat Yönetmeli inde Yapılmasına Dair Yönetmelik De i iklik 21 Kasım 2003 25296 101 Yönetmelik Gümrük Yönetmeli inde De i iklik 23 Aralık 2003 Yapılması Hakkında Yönetmelik 25325 102 Yönetmelik thalat Yönetmeli inde De i iklik Yapılmasına Dair Yönetmelik Muhasebesi 31 Aralık 2003 25333 (1.Mük.) 24 Ocak 2003 25003 YÜKSEK PLANLAMA KURULU KARARLARI 103 2003/2 Yüksek Planlama Kurulunun 2003 Yılı Programı ve Mali Yılı Bütçesi Makro Çerçeve Kararı 104 2003/14 Yıllık Program 2004 Mali Yılı Programı ve 05 Temmuz 2003 Mali Yılı Bütçesi Makro Çerçeve Kararı TEBL 25159 LER 105 Tebli Mülga Dı Krediler Kur Farkı Fonu’ndan Kullanılmı Kredilere Uygulanacak De i ken Faiz Oranı Hakkında Tebli 02 Ocak 2003 24981 106 Tebli Kamu Hazinedarlı ı Genel Tebli i (2003 Mali Yılı Genel ve Katma Bütçeleri Kanunla ıncaya Kadar Devlet Harcamalarının Yapılmasına ve Devlet Gelirlerinin Tahsiline Yetki Verilmesine Dair) Sıra No:2003/I 08 Ocak 2003 24987 107 Tebli Muhasebat Genel Tebli i ( ta Amiri Mutemet Avansları ve Kredileri ile lgili) Sıra No:1 14 Ocak 2003 24993 108 Tebli Muhasebat Genel Tebli i (Devlet Harcama Belgeleri ile lgili) Sıra No:2 14 Ocak 2003 24993 109 Tebli Muhasebat Genel Tebli i (Parasal Sınırlar, Süreler ve Oranlarla lgili) Sıra No:3 14 Ocak 2003 24993 110 Tebli Muhasebat Genel Tebli i (Gider Tahakkuk Memurlu u ile lgili) Sıra No:4 14 Ocak 2003 24993 2003 Yıllık Rapor 197 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 111 Tebli Muhasebat Genel Tebli i (Harcama Esasları ile lgili) Sıra No:5 14 Ocak 2003 24993 112 Tebli Muhasebat Genel Tebli i (Aylık ve Ücret Ödemeleri ile lgili) Sıra No:6 14 Ocak 2003 24993 113 Tebli Muhasebat Genel Tebli i (Hesaba Aktarma Suretiyle Ödeme’ye li kin) Sıra No:7 14 Ocak 2003 24993 114 Tebli Muhasebat Genel Tebli i (Yetki Devri ve Sorumluluklar ile lgili) Sıra No:8 14 Ocak 2003 24993 115 Tebli Muhasebat Genel Tebli i (Devlet Hesaplarında Yer Verilmeyecek Tutarlara li kin) Sıra No:9 14 Ocak 2003 24993 116 Tebli Muhasebat Genel Tebli i (Temlik ve Vergi Borçlarına Takas ile lgili) Sıra No:12 14 Ocak 2003 24993 117 Tebli Muhasebat Genel Tebli i (Özel Gider ndirimi ile lgili) Sıra No:13 14 Ocak 2003 24993 118 Tebli Muhasebat Genel Tebli i Mektupları ile lgili) Sıra No:15 (Teminat 14 Ocak 2003 24993 119 Tebli Muhasebat Genel Tebli i (Döner Sermaye lemleri ile lgili) Sıra No:17 14 Ocak 2003 24993 120 Tebli Muhasebat Genel Tebli i (Hakedi lerden Yapılacak Kesintiler ile lgili) Sıra No:18 14 Ocak 2003 24993 121 Tebli Gümrük Genel Tebli i (Tarife Sınıflandırma Kararları)Seri No:3 - 17 Ocak 2003 24996 122 Tebli Özel Finans Kurumları Tarafından Verilen Teminat Mektuplarının da Teminatı Olarak Kabul Edilmesi Gerekti ine Dair Kamu hale Tebli i No:2003/2 18 Ocak 2003 24997 123 Tebli Portföy Yöneticili i Faaliyetine ve Bu Faaliyette Bulunacak Kurumlara li kin Esaslar Tebli i Seri: V, No:59 21 Ocak 2003 25000 124 Tebli Bireysel ve Kurumsal Portföylerin Performans Sunumuna, Performansa Dayalı Ücretlendirme ve Sıralama Faaliyetlerine li kin Esaslar Hakkında Tebli Seri: V, No: 60 21 Ocak 2003 25000 125 Tebli E ik De erler ve Parasal Limitlerin Güncellenmesi ile lgili Kamu hale Kurumu Tebli i No:2003/1 21 Ocak 2003 25000 198 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 126 Tebli Muhasebat Genel Tebli i (Bütçe Kanunlarında Gösterilmesi Gereken Parasal Sınırlara li kin Sıra No.3)’nde De i iklik Yapılmasına li kin Tebli 30 Ocak 2003 25009 127 Tebli Kurumlar Vergisi Genel Tebli i ( letmelerin Kullandıkları Yabancı Kaynaklara li kin Gider ve Maliyet Unsurlarına Göre Tespit Edilen Yeniden De erleme Oranları ile lgili) Seri No:79 30 Ocak 2003 25009 128 Tebli Vergi Usul Kanunu Genel Tebli i (Borsada Rayici Olmayan Yabancı Para Kurlarına li kin) Sıra No:312 31 Ocak 2003 25010 129 Tebli Bütçe Uygulama Talimatı (2003 Mali Yılı Tedavi Yardımı) Sıra No:3 01 ubat 2003 25011 130 Tebli Bütçe Uygulama Talimatı (2003 Mali Yılı, Deprem Bölgesinde Yapılan Yatırım ve Harcamaların Duyurulmasına li kin) Sıra No:5 10 ubat 2003 25020 131 Tebli Bütçe Uygulama Talimatı (2003 Mali Yılı, Bütçeleri Kanunla ıncaya Kadar Devlet Harcamalarının Yapılmasına ve Devlet Gelirlerinin Tahsiline Yetki Kanunu ile lgili Geçici Bütçe Uygulamaları) Seri No:6 10 ubat 2003 25020 132 Tebli Kamu hale Kanunu Tebli i (Kamuya Ait Mal ve Hizmet Alımı halelerinin Uygulama ekline li kin) No: 2003/4 15 ubat 2003 25021 133 Tebli Hisse Senetlerinin Kurul Kaydına Alınmasına ve Satı ına li kin Esaslar Tebli inin Bazı Maddelerinde De i iklik Yapılmasına Dair Tebli Seri:I, No:28 18 ubat 2003 25024 134 Tebli Portföy Yöneticili i Faaliyetine li kin ve Bu Faaliyette Bulunacak Kurumlara li kin Esaslar Seri:V, No:59 Tebli inde De i iklik Yapılmasına Dair Tebli Seri:V, No:61 18 ubat 2003 25024 135 Tebli Sermaye Piyasası Araçlarının Halka Arzında Satı Yöntemlerine li kin Esaslar Tebli inin Bazı Maddelerinde De i iklik Yapılmasına Dair Tebli Seri:VIII, No:36 (19.2.2003 Tarih ve 25025 Sayılı Resmi Gazetede Düzeltmesi Vardır.) 18 ubat 2003 25024 136 Tebli Sermaye Piyasasında Ba ımsız Denetim Hakkında Tebli de De i iklik Yapılmasına Dair Tebli Seri:X, No:20 18 ubat 2003 25024 2003 Yıllık Rapor 199 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 137 Tebli Yüksek Enflasyon Dönemlerinde Mali Tabloların Düzeltilmesine li kin Usul ve Esaslar Hakkında Tebli de De i iklik Yapılmasına Dair Tebli Seri:XI, No:24 18 ubat 2003 25024 138 Tebli Vergi Barı ı Kanunu Genel Tebli i Seri No:1 08 Mart 2003 25042 (Mük.) 139 Tebli Vergi Usul Kanunu Genel Tebli i (Geçici Vergi Dönemleri, Beyan ve Ödeme Süreleri ile lgili) Sıra No:313 20 Mart 2003 25054 140 Tebli Aracılık Faaliyetleri ve Aracı Kurulu lara li kin Seri: V, No:46 Esaslar Hakkında Tebli de De i iklik Yapılmasına Dair Tebli Seri:V, No:62 20 Mart 2003 25054 141 Tebli Aracılık Faaliyetlerinde Belge ve Kayıt Düzenine li kin Seri:V, No:6 Sayılı Tebli de De i iklik Yapılmasına Dair Tebli Seri:V, No:63 20 Mart 2003 25054 142 Tebli Sermaye Piyasasında Ba ımsız Denetimine li kin Seri:X, No:16 Sayılı Tebli de De i iklik Yapılmasına Dair Tebli Seri:X, No:21 20 Mart 2003 25054 143 Tebli Vergi Barı ı Kanunu Genel Tebli i (Gümrük Vergi ve Cezaları ile lgili) Seri No:2 22 Mart 2003 25056 144 Tebli Gelir Vergisi Genel Tebli i (Gelir veya Kurumlar Vergisi Tevkifatları ile lgili) Seri No:248 29 Mart 2003 25063 145 Tebli Muhasebat Genel Tebli i (Denetim Elemanlarının Yolluk ve Di er Ödemelerine li kin 14 Sıra No' lu Tebli ' de De i iklik Yapılmasına Dair) 02 Nisan 2003 25067 146 Tebli 4822 Sayılı Kanunun Tüketicinin Korunması Hakkında 4077 Sayılı Kanun' un Geçici Birinci Maddesinin Uygulanmasına Dair Tebli TRKGM:2003/03 02 Nisan 2003 25067 147 Tebli Gümrük Genel Tebli i (Serbest Dola ıma Giri ) Seri No:3 05 Nisan 2003 25070 148 Tebli Umumi Disponibilite Hakkında Tebli de De i iklik Yapılmasına li kin Tebli Sıra No: 2003/1 05 Nisan 2003 25070 149 Tebli Zorunlu Kar ılıklar Hakkında Tebli de De i iklik Yapılmasına li kin Tebli Sıra No:2003/1 05 Nisan 2003 25070 200 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 150 Tebli Bütçe Uygulama Talimatı (2003 Mali Yılı, Kurulu ların Bütçe Ödeneklerini Serbest Bırakma Oranları ile lgili) Sıra No:7 08 Nisan 2003 25073 151 Tebli Çekle Ödemelerin Düzenlenmesi ve Çek Hamillerinin Korunması Hakkında Kanuna li kin Tebli Sıra No: 2003/1 09 Nisan 2003 25074 152 Tebli Aracılık Faaliyetleri ve Aracı Kurulu lara li kin Esaslar Hakkında Tebli ’de De i iklik Yapılmasına Dair Tebli Seri:V, No:64 15 Nisan 2003 25080 153 Tebli dareye Ba lı Dernekler, Vakıflar ve Tüzel Ki ilerin Gelirlerinin Denetimine Dair Kamu hale Tebli i. No:2003/5 22 Nisan 2003 25087 154 Tebli Ek Emlak Vergisi Genel Tebli i Seri No:1 24 Nisan 2003 25088 155 Tebli Vergi Barı ı Kanunu Genel Tebli i Seri No:3 24 Nisan 2003 25088 156 Tebli 2,3,6,11,13,16,17 Sıra No' lu Muhasebat Genel Müdürlü ü Genel Tebli lerinde De i iklik Yapılmasına li kin Tebli ler 28 Nisan 2003 25092 157 Tebli Vergi Usul Kanunu Genel Tebli i (Vergi Mükelleflerinin Maliye Bakanlı ından Bilgi steme Hakları) Sıra No:315 30 Nisan 2003 25094 158 Tebli Kurumlar Vergisi Genel Tebli i 08 Mayıs 2003 (Kurumlarca Da ıtılacak Kar Payları Üzerinden Gelir Vergisi Tevkifatına li kin) Seri No:80 25102 159 Tebli Gelir Vergisi Genel Tebli i Yatırım ndirimi 08 Mayıs 2003 stisnası ve Özel ndirimlerle lgili) Seri No:249 25102 160 Tebli Muhasebat Genel Müdürlü ü 3 Sıra No' lu 11 Mayıs 2003 Parasal Sınırlar, Süreler ve Oranlara li kin Genel Tebli inde De i iklik Yapılmasına Dair Tebli 25105 161 Tebli Bütçe Uygulama Talimatı (2003 Mali Yılı 11 Mayıs 2003 Ayrıntılı Harcama Programı) Sıra No:8 25105 162 Tebli Bütçe Uygulama Talimatı (2003 Mali Yılı 11 Mayıs 2003 Ta ıt Edinilmesi ve Kullanımı Esasları ile lgili) Sıra No:9 25105 163 Tebli Vergi Barı ı Kanunu Genel Tebli i (Gelir ve 13 Mayıs 2003 Kurumlar Vergisi Ödeme Süreleri) Seri No:4 25107 2003 Yıllık Rapor 201 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 164 Tebli Tahsilat Genel Tebli i (Gecikme Zammının 15 Mayıs 2003 Tahsili ile lgili) Seri No:428 25109 165 Tebli Kamu hale Tebli i (No:2003/6) 18 Mayıs 2003 25112 166 Tebli Damga Vergisi Kanunu Genel Tebli i 27 Mayıs 2003 (Ka ıtların Damga Vergisine li kin) Seri No:41 25120 167 Tebli Serbest Muhasebecilik, Serbest Muhasebeci, 28 Mayıs 2003 Mali Mü avirlik ve Yeminli Mali Mü avirlik Kanunu Genel Tebli i Sıra No:34 25121 168 Tebli Vergi Usul Kanunu Genel Tebli i (Yeminli 28 Mayıs 2003 Mali Mü avirlerin Tasdik Edecekleri Belgelere li kin) Sıra No: 316 25121 169 Tebli Vergi Usul Kanunu Genel Tebli i (Vergi 28 Mayıs 2003 Dairelerinin dari Yargıya Ba vuramayacaklarına Dair) Sıra No:317 25121 170 Tebli Vergi adesi Genel Tebli i (Vergi adesinde 10 Haziran 2003 Uygulanan Oranların Yeniden Tespitine Dair) Seri No:6 25134 171 Tebli Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında 11 Haziran 2003 Kararın Uygulanmasına li kin 2002/1 Sayılı Tebli ’de De i iklik Yapılmasına Dair Tebli No:2003/2 25135 172 Tebli Ek Emlak Vergisi Genel Tebli i Seri No:2 12 Haziran 2003 25136 173 Tebli Vergi Barı ı Kanunu Genel Tebli i Seri 12 Haziran 2003 No:5 25136 174 Tebli Bütçe Uygulama Talimatı (2003 Mali Yılı, 14 Haziran 2003 Kamu Kurum ve Kurulu larında stihdam Edilenlerin Harcırahına Dair) Sıra No:10 25138 175 Tebli Yatırım Fonlarına li kin Esaslar Tebli inde 14 Haziran 2003 De i iklik Yapılmasına Dair Tebli Seri: VII, No:21 25138 176 Tebli Reeskont lemlerinde Uygulanacak Üç 14 Haziran 2003 Aylık skonto Faiz Oranlarına Dair Tebli 25138 177 Tebli Katma De er Vergisi Genel Tebli i Te vik 18 Haziran 2003 Belgesi Sahibi Mükelleflerin Makine Teçhizatının Vergiden stisnası Seri No:87 25142 178 Tebli Kurumlar Vergisi Genel Tebli i (Tevkifat 24 Haziran 2003 Uygulamalarına li kin) Seri No:81 25148 179 Tebli Vergi Usul Kanunu Genel Tebli i No:319 25155 202 Sıra 01 Temmuz 2003 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 180 Tebli Bütçe Uygulama Talimatı (2003 Mali Yılı, 02 Temmuz 2003 Analitik Bütçe Sınıflandırması) Sıra No:12 25156 181 Tebli Petkim Petrokimya Holding A. .’nin Yüzde 03 Temmuz 2003 88.86 Hissesinin Özelle tirilmesine Dair Özelle tirme Yüksek Kurulu Kararı No: 2003/41 25157 182 Tebli Vergi Usul Kanunu Genel Tebli i 04 Temmuz 2003 (Mükelleflerin Tahsilat ve Ödemelerini Tevsik Zorunlu una Dair) No:320 25158 183 Tebli Vergi Usul Kanunu Genel Tebli i (Geçici 04 Temmuz 2003 Vergi Dönemleri ile Beyan ve Ödeme Sürelerine li kin) No:321 25158 184 Tebli Zorunlu Kar ılıklar Hakkında 2002/1 Sıra 04 Temmuz 2003 No’lu Tebli de De i iklik Yapılmasına li kin Tebli No:2003/2 25158 185 Tebli Birle me lemlerine li kin Esaslar Tebli i 14 Temmuz 2003 (Ortaklık Kurma Yoluyla Devralma ve Birle meler çin) Seri:I, No:31 25168 186 Tebli Sermaye Piyasası Mevzuatı Çerçevesinde 14 Temmuz 2003 De erleme Hizmeti Verecek irketlere ve Bu irketlerin Kurulca Listeye Alınmalarına li kin Esaslar Hakkında Tebli de De i iklik Yapılmasına Dair Tebli Seri:VIII, No:38 25168 187 Tebli Sermaye Piyasası Araçlarının Kredili Alım, 14 Temmuz 2003 Açı a Satı ve Ödünç Alma ve Verme lemleri Hakkında Tebli Seri: V, No:65 25168 188 Tebli Aracılık Faaliyetinde Belge ve Kayıt Düzeni 14 Temmuz 2003 Hakkında Tebli de De i iklik Yapılmasına Dair Tebli Seri:V, No:66 25168 189 Tebli Aracılık Faaliyetleri ve Aracı Kurulu lara 14 Temmuz 2003 li kin Esaslar Hakkında Tebli de De i iklik Yapılmasına Dair Tebli Seri: V, No:67 25168 190 Tebli Aracı Kurumlarda Uygulanacak ç Denetim 14 Temmuz 2003 Sistemine li kin Esaslar Hakkında Tebli Seri: V, No:68 25168 191 Tebli Vergi Usul Kanunu Genel Tebli i 15 Temmuz 2003 (Mükelleflerin Vergi Tarhına Esas Kesinle en Vergi ile Vadesinde Ödenmemi Vergi ve Cezalarına Dair) Sıra No:322 25169 192 Tebli Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında 17 Temmuz 2003 Kararın Uygulanmasına li kin 2002/1 Sayılı Tebli ’de De i iklik Yapılmasına li kin Tebli No:2003/3 25171 2003 Yıllık Rapor 203 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 193 Tebli Tahvillerin Kurum Kaydına Alınmasına 20 Temmuz 2003 li kin Esaslara Dair Seri:II, No:13 Sayılı Tebli de De i iklik Yapılmasına Dair Tebli Seri:II, No:19 25174 194 Tebli Özel Durumların Kamuya Açıklanmasına 20 Temmuz 2003 li kin Esaslar Tebli i Seri: VIII, No:39 25174 195 Tebli darelerin 4734 ve 4735 Sayılı Kanunların 24 Temmuz 2003 Uygulanmasında Do acak Tereddütler ile lgili Kamu hale Tebli i No:2003/7 25178 196 Tebli Bütçe Uygulama Talimatı (7 Sıra No’lu 26 Temmuz 2003 Bütçe Uygulama Talimatı’nda Yer Alan Blokelere li kin) No:13 25180 197 Tebli Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebli i 31 Temmuz 2003 No:11 25185 198 Tebli Kurumlar Vergisi Genel Tebli i 01 A ustos 2003 (Mükelleflerin Nisan-Haziran 2003 kinci Geçici Vergi Dönemi Gider ndirimlerine Dair) No:82 25186 199 Tebli Vergi Usul Kanunu Genel Tebli i 01 A ustos 2003 (Mükelleflerin Mal ve Hizmet Alımlarında Yapacakları Tahsilat ve Ödemelerini Bankalar Aracılı ı ile Yapma Zorunlulu u Sınırı) Sıra No:323 25186 200 Tebli Vergi adesi Genel Tebli i Seri No:7 20 A ustos 2003 25205 201 Tebli Harcırah Kanunu Genel Tebli i Seri No:37 26 A ustos 2003 (28.08.2003 Gün ve 25213 Sayılı Resmi Gazete’de Düzeltmesi Vardır.) 25211 202 Tebli Emlak Vergisi Kanunu Genel Tebli i Seri 28 A ustos 2003 No:36 25213 203 Tebli Kamu hale Kanunundaki Parasal Limitlerin 31 A ustos 2003 Güncelle tirilmesine Dair Tebli No:2003/8 25215 204 Tebli Kamu hale Tebli i No:2003/9 31 A ustos 2003 25215 205 Tebli Katma De er Vergisi Genel Tebli i Seri No:88 01 Eylül 2003 25216 206 Tebli Kurumlar Vergisi Tebli i Seri No:83 02 Eylül 2003 25217 207 Tebli Gümrük Genel Tebli i (Geçici thalat) Seri No:3 04 Eylül 2003 25219 208 Tebli Kamu hale Kurumunun Do rudan Temin Usulleri Hakkında De i iklik Yaptı ına Dair Tebli No: 2003/10 10 Eylül 2003 25225 204 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 209 Tebli Kamu hale Kanunu’nun 18’inci Maddesinde Yapılan De i iklikle lgili Tebli No: 2003/12 10 Eylül 2003 25225 210 Tebli Kamu hale Tebli i No:2003/11 11 Eylül 2003 25226 211 Tebli Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Kararın Uygulanmasına li kin 2002/1 Sayılı Tebli ' de De i iklik Yapılmasına li kin Tebli No:2003/4 27 Eylül 2003 25242 212 Tebli Sermaye Piyasası Araçlarının Kredili Alım, Açı a Satı ve Ödünç Alma ve Verme lemleri Hakkında Tebli de De i iklik Yapılmasına Dair Tebli Seri:V,No:69 27 Eylül 2003 25242 213 Tebli Gümrük Genel Tebli inde De i iklik Yapılmasına Dair Tebli (Serbest Dola ıma Giri ) Seri No:4 3 Ekim 2003 25248 214 Tebli Kamu hale Tebli i No:2003/13 8 Ekim 2003 25253 215 Tebli Reeskont ve Avans lemlerinde Uygulanacak Faiz Oranları Hakkında Tebli 8 Ekim 2003 25253 216 Tebli Vergi adesi Genel Tebli i Seri No:8 10 Ekim 2003 25255 217 Tebli Aracılık Faaliyetleri ve Aracı Kurulu lara li kin Esaslar Hakkında Tebli de De i iklik Yapılmasına Dair Tebli Seri:V, No:70 15 Ekim 2003 25260 218 Tebli Katma De er Vergisi Genel Tebli i Seri No:89 21 Ekim 2003 25266 219 Tebli Vergi Usul Kanunu Genel Tebli i Sıra No:324 28 Ekim 2003 25273 220 Tebli Yatırım Fonlarına li kin Esaslar Tebli inde 04 Kasım 2003 De i iklik Yapılmasına Dair Tebli Seri:VII, No:22 25279 221 Tebli Katma De er Vergisi Genel Tebli i Seri 06 Kasım 2003 No:90 25281 222 Tebli 13 Sıra Nolu Muhasebat Genel Müdürlü ü 10 Kasım 2003 Genel Tebli inde De i iklik Yapılmasına li kin Tebli 25285 223 Tebli 16 Sıra Nolu Muhasebat Genel Müdürlü ü 10 Kasım 2003 Genel Tebli inde De i iklik Yapılmasına li kin Tebli 25285 224 Tebli 18 Sıra Nolu Muhasebat Genel Müdürlü ü 10 Kasım 2003 Genel Tebli inde De i iklik Yapılmasına li kin Tebli 25285 2003 Yıllık Rapor 205 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 225 Tebli Muhasebat Genel Müdürlü ü Genel Tebli i 10 Kasım 2003 Sıra No: 19 25285 226 Tebli Tahsilat Genel Tebli i Seri No:429 12 Kasım 2003 25287 227 Tebli Bireysel ve Kurumsal Portföylerin 14 Kasım 2003 Performans Sunumuna, Performansa Dayalı Ücretlendirme ve Sıralama Faaliyetlerine li kin Esaslar Hakkında Tebli de De i iklik Yapılmasına Dair Tebli Seri: V, No:71 25289 228 Tebli Anonim ve Limited irketlerin 15 Kasım 2003 Sermayelerini Yeni Asgari Miktarlara Yükseltme Sürelerinin Uzatılmasına li kin Tebli de De i iklik Yapılmasına Dair Tebli No: ç Ticaret 2003/4 25290 229 Tebli Sermaye Piyasasında Muhasebe Standartları 15 Kasım 2003 Hakkında Tebli Seri: XI, No:25 25290 (Mük.) 230 Tebli Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 17 Kasım 2003 Sayılı Karara li kin 91-32/5 Sayılı Tebli ’de De i iklik Yapılmasına Dair Tebli No:2003-32/28 2592 231 Tebli Kurumlar Vergisi Genel Tebli i Seri No:84 18 Kasım 2003 25293 232 Tebli Vergi Usul Kanunu Genel Tebli i Sıra 04 Aralık 2003 No:325 25306 233 Tebli Sermaye Piyasasında Derecelendirme 04 Aralık 2003 Faaliyeti ve Derecelendirme Kurulu larına li kin Esaslar Tebli i Seri: VII, No:40 25306 234 Tebli Vergi Usul Kanunu Genel Tebli i Sıra 12 Aralık 2003 No:326 25314 235 Tebli Hisse Senetlerinin Kurul Kaydına 17 Aralık 2003 Alınmasına ve Satı ına li kin Esaslar Tebli inde De i iklik Yapılmasına Dair Tebli Seri:I, No:32 25319 236 Tebli Aracılık Faaliyetinde Belge ve Kayıt Düzeni 17 Aralık 2003 Hakkında Tebli de De i iklik Yapılmasına Dair Tebli Seri:V, No:73 25319 237 Tebli Sermaye Piyasası Araçlarının Kredili Alım, 17 Aralık 2003 Açı a Satı ve Ödünç Alma ve Verme lemleri Hakkında Tebli de De i iklik Yapılmasına Dair Tebli Seri:V, No:74 25319 238 Tebli Kamu hale Tebli i No:2003/14 25320 206 18 Aralık 2003 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 239 Tebli Yıllık Yatırım Programında Yer Alan 20 Aralık 2003 Projelere Dı Finansman Sa lanmasına li kin Esas ve Usullere Dair Tebli ’de De i iklik Yapılmasına i kin Tebli 25322 240 Tebli De erli Ka ıtlar Kanunu Genel Tebli i Seri No:21 22 Aralık 2003 25324 (Mük.) 241 Tebli Emlak Vergisi Kanunu Genel Tebli i Seri No:37 22 Aralık 2003 25324 (Mük.) 242 Tebli Harçlar Kanunu Genel Tebli i Seri No:41 26 Aralık 2003 25328 243 Tebli Damga Vergisi Kanunu Genel Tebli i Seri No:42 26 Aralık 2003 25328 244 Tebli Harçlar Kanunu Genel Tebli i Seri No:42 31 Aralık 2003 25333 245 Tebli 2004 Yılı Serbest Muhasebecilik, Serbest 31 Aralık 2003 Muhasebeci, Mali Mü avirlik ve Yeminli Mali Mü avirlik Asgari Ücret Tarifesi 25333 246 Tebli Tekdüzen Hesap Planı ve zahnamesi Hakkında Tebli de De i iklik Yapılmasına Dair Tebli 31 Aralık 2003 25333 247 Tebli Aracı Kurumların Sermayelerine ve Sermaye 31 Aralık 2003 Yeterlili ine li kin Esaslar Tebli inde De i iklik Yapılmasına li kin Tebli 25333 248 Tebli Banknot ve Benzeri Kıymetli Evraka 31 Aralık 2003 Mahsus Ka ıtların thaline li kin Tebli ( thalat:2004/10) 25333 (Mük.) 249 Tebli Gümrük Genel Tebli i (Tarife) Seri No:6 31 Aralık 2003 25333 (2.Mük.) 250 Tebli Emlak Vergisi Kanunu Genel Tebli i Seri No:38 31 Aralık 2003 25333 (3.Mük.) GENELGELER 251 Genelge Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar ile Ba bakanlık Hazine Müste arlı ı’nın 91-32/5 Sayılı Tebli ine li kin Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Genelgesi Sayı:2003/1 (27.04.2003 Tarih, 25091 Sayılı Resmi Gazete’de Düzeltmesi Vardır.) 26 Nisan 2003 25090 252 Genelge Avrupa Birli i Uyum Süreci ve Ulusal 08 Mayıs 2003 Programı ile lgili Ba bakanlık Genelgesi No:2003/29 25102 253 Genelge 2003/32 Sayılı Ba bakanlık Genelgesi 25116 2003 Yıllık Rapor 23 Mayıs 2003 207 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 254 Genelge 2003/38 Sayılı Ba bakanlık Genelgesi 27 Haziran 2003 25151 255 Genelge 2003/39 Sayılı Ba bakanlık Genelgesi 27 Haziran 2003 25151 256 Genelge 2004 Yılı Bütçe Ça rısı 29 Haziran 2003 25153 257 Genelge 2004 Yılı Yatırım Programı Hazırlama 31 Temmuz 2003 Esasları Hakkında Genelge No:2003/5 25185 258 Genelge Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 20 A ustos 2003 Sayılı Karar ile Ba bakanlık Hazine Müste arlı ının 91-32/5 Sayılı Tebli ine li kin Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Genelgesi Sayı:2003/2 25205 259 Genelge Küçük ve Orta Ölçekli letmelerin Yatırımlarında Devlet Yardımları Hakkında Karar ve Tebli Hükümlerinin Uygulanmasına li kin Genelge No: 2003/I 10 Eylül 2003 25225 260 Genelge Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 05 Kasım 2003 32 Sayılı Karar ile Ba bakanlık Hazine Müste arlı ının 91-32/5 Sayılı Tebli ine li kin Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Genelgesi Sayılı:2003/3 25280 261 DÜZELTME Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 06 Kasım 2003 Sayılı Karar ile Ba bakanlık Hazine Müste arlı ının 91-32/5 Sayılı Tebli ine li kin Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Genelgesi Sayı:2003/3 ile lgili 25281 M LLETLERARASI ANDLA MA 262 2003/5216 EFTA Devletleri ile Türkiye Arasında Anla ma’nın Eki Belgelerde De i iklik Yapılmasına Dair 2/2000, 3/2000 Sayılı Ortak Komite Kararlarının Onaylanması Hakkında Karar 21 ubat 2003 25027 263 2003/5224 Türkiye Cumhuriyeti ile Avrupa Toplulu u Arasında mzalanan Mutabakat Zabıtlarının Onaylanması Hakkında Karar 21 ubat 2003 25027 264 2003/5718 Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ile 04 Temmuz 2003 Karadeniz Ekonomik birli i (KE ) Örgütü Arasında Karadeniz Ekonomik birli i Parlamenter Asamblesi (KE PA) Uluslararası Sekreteryası çin Evsahibi Ülke Anla ması' nın Onaylanması Hakkında Karar 25158 265 2003/5771 Avrupa Toplulu u ile Türkiye Cumhuriyeti 04 Temmuz 2003 Arasında Türkiye' nin Gümrükler 2007 Topluluk Programına Katılımına Dair Mutabakat Zaptı' nın Onaylanması Hakkında Karar 25158 208 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 266 2003/5797 Türkiye' nin Fiscalis 2003-2007 Topluluk 04 Temmuz 2003 Programına Katılımı Hakkında Türkiye Cumhuriyeti ve Avrupa Toplulu u Arasında Mutabakat Zaptı' nın Onaylanması Hakkında Karar 25158 267 2003/5728 Türkiye Cumhuriyeti ile ran slam 07 Temmuz 2003 Cumhuriyeti Arasında mzalanan, Karma Ekonomik Komisyon Onyedinci Dönem Toplantısı Mutabakat Zaptı' nın Onaylanması Hakkında Karar 25161 268 2003/5822 Avrupa Konseyi’nin mtiyaz ve 09 Temmuz 2003 Muafiyetlerine Müteallik Umumi Anla ma’ya Ek 6 Numaralı Protokol’ün Onaylanması Hakkında Karar 25163 2003 Yıllık Rapor 209 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 210 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası STAT ST K TABLOLARI 2003 Yıllık Rapor 211 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 212 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası VIII STAT ST K TABLOLARI TABLO 1 EKONOM N N GENEL DENGES (CAR F YATLARLA) (Milyar TL) GSMH Dı Kaynak Toplam Kaynaklar Toplam Yatırımlar Kamu Özel Sabit Sermaye Yatırımı Kamu Özel Stok De i mesi Kamu Özel Toplam Tüketim Kamu Harcanabilir Geliri Kamu Tüketimi Kamu Tasarrufu Kamu Yatırımı Kamu Tasarruf-Yatırım Farkı Özel Harcanabilir Gelir Özel Tüketim Özel Tasarruf Özel Yatırım Özel Tasarruf-Yatırım Farkı Özel Tasarruf Oranı Toplam Yurtiçi Tasarruflar S. Sermaye Yatırımı/GSMH Yurtiçi Tasarruflar/GSMH 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 78 282 967 1 961 393 80 244 360 18 563 055 5 200 503 13 362 552 17 328 839 5 172 830 12 156 009 1 234 216 27 673 1 206 543 61 681 305 5 254 984 10 438 286 -5 183 302 5 200 503 -10 383 805 73 027 983 51 243 019 21 784 964 13 362 552 8 422 412 29.8 16 601 662 22.1 21.2 125 596 129 8 312 875 133 909 004 31 176 019 8 667 274 22 508 745 28 573 893 8 602 103 19 971 790 2 602 126 65 171 2 536 955 102 732 984 9 764 227 15 481 515 -5 717 288 8 667 274 -14 384 562 115 831 901 87 251 469 28 580 432 22 508 745 6 071 687 24.7 22 863 145 22.8 18.2 176 483 953 -2 360 709 174 123 244 28 379 907 9 824 902 18 555 004 33 470 391 11 300 047 22 170 344 -5 090 484 -1 475 145 -3 615 340 145 743 337 6 062 353 23 141 350 -17 078 997 9 824 902 -26 903 899 170 421 600 122 601 987 47 819 613 18 555 004 29 264 608 28.1 30 740 616 19.0 17.4 273 463 168 7 227 096 280 690 263 59 244 863 17 221 302 42 023 562 47 470 495 17 320 079 30 150 416 11 774 368 -98 777 11 873 145 221 445 400 17 793 151 34 826 623 -17 033 472 17 221 302 -34 254 774 255 670 017 186 618 777 69 051 240 42 023 562 27 027 678 27.0 52 017 768 17.4 19.0 357 045 000 17 790 074 374 835 074 86 866 225 16 110 985 70 755 240 62 984 709 16 774 200 46 210 509 23 881 516 -663 215 24 544 731 287 968 849 24 888 375 44 192 468 -19 304 093 16 110 985 -35 415 078 332 156 625 243 776 381 88 380 244 70 755 240 17 625 004 26.6 69 076 151 17.6 19.3 Kaynak: Devlet Planlama Te kilatı. (1) Gerçekle me tahmini. 2003 Yıllık Rapor 213 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 2 EKONOM N N GENEL DENGES (1998 F YATLARIYLA) (Milyar TL) GSMH Dı Kaynak Toplam Kaynaklar Toplam Yatırımlar Kamu Özel Sabit Sermaye Yatırımı Kamu Özel Stok De i mesi Kamu Özel Toplam Tüketim Kamu Harcanabilir Geliri Kamu Tüketimi Kamu Tasarrufu Kamu Yatırımı Kamu Tasarruf-Yatırım Farkı Özel Harcanabilir Gelir Özel Tüketim Özel Tasarruf Özel Yatırım Özel Tasarruf-Yatırım Farkı Özel Tasarruf Oranı Toplam Yurtiçi Tasarruflar S. Sermaye Yatırımı/GSMH Yurtiçi Tasarruflar/GSMH 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 50 261 878 1 664 176 51 926 054 12 044 218 3 439 169 8 605 049 11 237 857 3 421 090 7 816 768 806 361 18 080 788 281 39 881 836 3 373 983 6 199 691 -2 825 709 3 439 169 -6 264 878 46 887 895 33 682 145 13 205 750 8 605 049 4 600 702 28.2 10 380 042 22.4 20.7 53 447 165 3 189 558 56 636 724 14 000 091 4 065 255 9 934 836 12 877 192 4 037 131 8 840 061 1 122 899 28 124 1 094 776 42 636 632 4 155 146 6 447 236 -2 292 090 4 065 255 -6 357 344 49 292 019 36 189 397 13 102 622 9 934 836 3 167 786 26.6 10 810 533 24.1 20.2 48 350 537 -1 270 326 47 080 211 7 543 005 2 535 657 5 007 349 8 902 352 2 929 575 5 972 777 -1 359 346 -393 918 -965 429 39 537 206 1 660 876 6 340 079 -4 679 203 2 535 657 -7 214 860 46 689 661 33 197 126 13 492 535 5 007 349 8 485 186 28.9 8 813 332 18.4 18.2 52 110 821 -684 263 51 426 558 10 643 830 3 170 825 7 473 005 8 549 100 3 188 398 5 360 702 2 094 730 -17 573 2 112 303 40 782 728 3 390 642 6 478 023 -3 087 381 3 170 825 -6 258 206 48 720 179 34 304 705 14 415 474 7 473 005 6 942 469 29.6 11 328 093 16.4 21.7 54 716 362 348 013 55 064 375 12 389 054 2 387 341 10 001 712 9 022 443 2 480 836 6 541 607 3 366 611 -93 494 3 460 105 42 675 321 3 814 089 6 548 036 -2 733 947 2 387 341 -5 121 288 50 902 273 36 127 285 14 774 988 10 001 712 4 773 276 29.0 12 041 041 16.5 22.0 Kaynak: Devlet Planlama Te kilatı. (1) Gerçekle me tahmini. 214 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 3 GAYR SAF M LL HASILA (CAR ÜRET C F YATLARIYLA) (Milyar TL) Tarım Sanayi n aat Ticaret Ula tırma ve Haberle me Mali Kurulu lar Konut Sahipli i Serbest Meslek ve Hizmetler (-) zafi Banka Hizmetleri Devlet Hizmetleri Kar Amacı Olmayan Özel Hizmet Kurulu ları thalat Vergisi G.S.Y. .H. (Alıcı Fiyatlarıyla) Dı Alem Net Faktör Gelirleri G.S.M.H. (Alıcı Fiyatlarıyla) 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 11 851 055 17 973 866 4 362 039 14 750 945 10 868 376 4 228 349 3 465 420 2 830 826 4 284 141 8 781 478 272 487 2 314 575 77 415 272 867 694 78 282 967 17 540 631 29 027 782 6 483 106 24 906 513 17 645 564 4 698 024 5 772 955 4 430 360 4 097 693 12 633 650 477 141 5 065 425 124 583 458 1 012 671 125 596 129 21 521 043 45 881 462 9 240 878 37 403 001 28 159 160 6 639 387 8 491 898 6 592 344 11 534 431 18 525 724 918 063 6 573 910 178 412 438 -1 928 485 176 483 953 32 933 706 70 034 336 11 495 788 56 111 341 41 591 326 12 864 440 11 634 362 9 776 616 10 468 710 27 838 383 1 664 000 10 527 402 276 002 988 -2 539 820 273 463 168 33 591 148 63 431 905 8 201 096 51 984 505 38 977 169 11 561 802 10 688 020 8 970 227 6 858 709 26 683 175 1 146 287 9 826 780 258 203 405 -2 482 278 255 721 127 Kaynak: Devlet statistik Enstitüsü. (1) Geçici (Eylül 2003 itibarıyla). TABLO 4 GAYR SAF M LL HASILA (1987 ÜRET C F YATLARIYLA) (Milyar TL) Tarım Sanayi n aat Ticaret Ula tırma ve Haberle me Mali Kurulu lar Konut Sahipli i Serbest Meslek ve Hizmetler (-) zafi Banka Hizmetleri Devlet Hizmetleri Kar Amacı Olmayan Özel Hizmet Kurulu ları thalat Vergisi G.S.Y. .H. (Alıcı Fiyatlarıyla) Dı Alem Net Faktör Gelirleri G.S.M.H. (Alıcı Fiyatlarıyla) 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 15 369 31 814 5 739 23 756 14 834 2 931 5 651 2 533 2 376 4 869 407 5 120 110 646 1 398 112 044 15 962 33 738 5 991 26 608 15 655 2 958 5 649 2 688 2 393 4 965 411 6 558 118 789 355 119 145 14 923 31 207 5 662 24 096 14 820 2 666 5 769 2 484 2 114 5 045 412 4 914 109 885 -2 102 107 783 15 979 34 142 5 383 26 679 15 618 2 477 5 872 2 668 1 921 5 082 415 6 047 118 440 -2 274 116 166 12 254 27 531 3 258 21 550 12 555 1 745 4 455 2 106 1 336 3 820 296 5 462 93 697 -1 837 91 860 Kaynak: Devlet statistik Enstitüsü. (1) Geçici (Eylül 2003 itibarıyla). 2003 Yıllık Rapor 215 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 5 SEKTÖRLER T BARIYLA SAB T SERMAYE YATIRIMLARI (CAR F YATLARLA) (Milyar TL) 2002 Tarım Madencilik malat Enerji Ula tırma Turizm Konut E itim Sa lık Di er Hizmetler TOPLAM Kamu (1) Özel Toplam Kamu (1) 2003 (2) Özel Toplam 1 597 215 120 294 557 164 3 599 059 4 759 889 132 084 133 835 2 099 059 886 750 3 434 730 17 320 079 562 796 545 936 8 968 263 941 770 7 852 915 2 064 271 5 134 977 456 033 1 217 090 2 406 366 30 150 416 2 160 011 666 230 9 525 427 4 540 829 12 612 804 2 196 355 5 268 812 2 555 092 2 103 840 5 841 096 47 470 495 1 240 260 215 412 506 632 2 528 881 4 586 189 114 877 171 184 2 432 335 966 706 4 011 724 16 774 200 1 233 961 907 003 13 779 240 347 787 14 631 698 3 732 366 5 733 579 768 650 1 879 460 3 196 764 46 210 509 2 474 221 1 122 415 14 285 872 2 876 668 19 217 887 3 847 243 5 904 763 3 200 985 2 846 166 7 208 488 62 984 708 Kaynak: Devlet Planlama Te kilatı. (1) Konsolide Bütçe Dengesi’nde Personel Harcamaları içinde yer alan Yatırım çili i Kamu Yatırımları’na ilave edilmi tir. (2) Gerçekle me tahmini. TABLO 6 SEKTÖRLER T BARIYLA SAB T SERMAYE YATIRIMLARI (1998 F YATLARIYLA) (Milyar TL) 2002 Tarım Madencilik malat Enerji Ula tırma Turizm Konut E itim Sa lık Di er Hizmetler TOPLAM Kamu (1) Özel Toplam Kamu (1) 2003 (1) Özel Toplam 336 761 22 793 98 409 635 002 901 885 24 810 27 910 384 561 170 849 585 419 3 188 398 95 580 102 408 1 507 844 164 467 1 262 719 392 923 1 103 156 84 312 238 618 408 676 5 360 702 432 341 125 201 1 606 252 799 470 2 164 604 417 733 1 131 066 468 872 409 466 994 095 8 549 100 211 240 32 962 72 150 361 078 704 063 17 304 28 775 356 915 150 763 545 585 2 480 836 167 265 138 251 1 884 805 49 340 1 894 078 569 739 992 840 113 821 298 272 433 196 6 541 607 378 505 171 213 1 956 955 410 418 2 598 141 587 043 1 021 615 470 735 449 035 978 781 9 022 443 Kaynak: Devlet Planlama Te kilatı. (1) Konsolide Bütçe Dengesi’nde Personel Harcamaları içinde yer alan Yatırım çili i Kamu Yatırımları’na ilave edilmi tir. (2) Gerçekle me tahmini. 216 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 7 MALAT SANAY KAPAS TE KULLANIM ORANI (ISIC R3) (Üretim De eri A ırlıklı Yıllık Ortalamalar) (Yüzde) Toplam Kamu Özel 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 73.2 79.7 69.6 76.1 78.4 74.6 71.6 81.3 66.4 76.2 82.7 72.2 78.7 83.8 75.5 Kaynak : Devlet statistik Enstitüsü. (1) Geçici. TABLO 8 SANAY ÜRET M ENDEKS (Yıllık Ortalamalar) (1997=100) Toplam Sanayi Devlet Özel Madencilik ve Ta ocakçılı ı Ham Petrol ve Tabii Gaz Üretimi malat Sanayii Gıda Ürünleri ve çecek malatı Tekstil Ürünleri malatı Giyim E yası malatı Kimyasal Madde Ürünleri malatı Ana Metal Sanayii B.y.s. Makina ve Teçhizat malatı B.y.s. Elektrikli Makina ve Cihaz m. Ta ıt Araçları ve Karoseri malatı Elektrik, Gaz ve Su 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 97.5 103.9 95.0 100.2 107.1 95.9 100.4 87.0 102.0 101.8 98.7 86.6 86.3 78.4 112.9 103.4 99.3 105.0 97.4 97.4 102.1 104.1 95.7 108.7 111.0 102.4 92.4 90.3 115.9 121.2 94.4 96.2 93.8 89.6 77.1 92.4 101.7 90.9 105.3 97.0 97.3 73.5 75.6 63.5 119.0 103.4 95.5 106.4 82.2 73.3 102.5 104.6 102.3 108.8 110.8 107.1 89.2 84.3 80.7 125.4 109.9 91.3 117.0 78.4 73.2 109.4 108.7 103.3 107.2 119.7 118.5 105.7 84.4 106.1 134.5 Kaynak : Devlet statistik Enstitüsü. (1) Geçici (Eylül 2003 itibarıyla). 2003 Yıllık Rapor 217 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 9 BA LICA SANAY ÜRÜNLER ÜRET M MADENC L K Ta kömürü (Bin Ton) Linyit (Bin Ton) Ham Petrol (Bin Ton) MALAT SANAY Filtreli Sigara (Ton) Rakı (Milyon Lt.) Bira (Milyon Lt.) Gazete Ka ıdı (Bin Ton) Kraft Ka ıdı (Bin Ton) Sülfürik Asit (Bin Ton) Polietilen (Ton) PVC+PCC Kompound (Ton) LPG (Bin Ton) Nafta (Bin Ton) Benzin (Bin Ton) Motorin (Bin Ton) Fuel Oil (Bin Ton) i e ve Cam E ya (Bin Ton) Ham Demir (Bin Ton) Sıvı Çelik (Bin Ton) Blister Bakır (Ton) Alümina (Ton) Çimento (Bin Ton) Traktör (Adet) Otomobil (Adet) Kamyon (Adet) Otobüs, Minibüs, Midibüs (Adet) ENERJ Elektrik Enerjisi (Milyon Kwh) SANAY KATMA DE ER (1987 F YATLARIYLA) (Milyar TL.) 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 2 750 65 748 2 939 3 330 59 686 2 748 3 639 56 543 2 551 3 312 48 187 2 440 2 998 43 528 2 375 119 291 79 669 68 37 832 216 537 191 327 772 1 963 3 412 7 932 6 584 1 066 5 181 13 816 43 408 159 122 34 216 24 864 222 119 13 086 31 545 122 929 69 690 128 41 659 224 603 176 769 712 1 910 2 758 6 919 6 532 1 142 5 333 13 581 29 951 161 228 36 224 35 908 305 603 28 327 46 841 126 082 68 697 88 43 576 206 526 147 174 732 2 056 3 027 7 579 7 250 1 141 5 289 14 382 24 792 145 993 30 125 15 054 226 795 7 056 12 446 131 366 59 736 54 37 630 201 380 156 539 758 1 525 3 831 7 736 6 835 1 242 5 012 16 046 19 375 152 869 32 577 10 371 259 812 12 223 15 506 112 555 57 784 20 15 546 191 034 139 974 770 1 371 3 889 8 019 6 922 1 315 5 694 17 644 22 489 153 507 35 058 29 288 390 726 18 720 43 241 116 441 124 849 123 018 129 367 139 731 33 494 33 738 31 207 34 142 Kaynak : Devlet statistik Enstitüsü, Devlet Planlama Te kilatı. (1) Geçici. 218 2003 Yıllık Rapor - Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 10 ENERJ DENGES (M LYON TON PETROL E DE ER OLARAK "MTPE") TÜKET M Ticari Petrol Linyit Ta kömürü (2) Asfaltit Hidroelektrik Net Elektrik thali Do algaz Yenilenebilir Ticari Olmayan Odun Artık ARZ ç Üretim Petrol Linyit Ta kömürü Asfaltit Hidroelektrik Odun Artık Do algaz Yenilenebilir thalat Petrol Ta kömürü (2) Elektrik Do algaz hracat Petrol hracı Elektrik hracı hrakiye Stok De i imi statistik Hata 1999 MTPE MTPE 2000 MTPE MTPE 74.3 100.0 67.6 91.0 30.1 40.5 12.3 16.6 9.3 12.5 0.0 0.0 3.0 4.0 0.2 0.3 11.8 15.9 0.9 1.2 6.7 9.0 5.3 7.1 1.4 1.9 74.3 100.0 27.6 37.1 3.1 4.2 12.2 16.4 1.0 1.3 0.0 0.0 3.0 4.0 5.3 7.1 1.4 1.9 0.7 0.9 0.9 1.2 49.4 66.5 30.2 40.6 7.8 10.5 0.2 0.3 11.2 15.1 2.8 3.8 2.8 3.8 0.0 0.0 0.6 0.8 0.5 0.7 0.2 0.3 81.3 100.0 74.8 92.0 32.3 39.7 13.2 16.2 11.7 14.4 0.0 0.0 2.7 3.3 0.3 0.4 13.7 16.9 0.9 1.1 6.5 8.0 5.1 6.3 1.4 1.7 81.3 100.0 26.9 33.1 2.9 3.6 12.1 14.9 1.2 1.5 0.0 0.0 2.7 3.3 5.1 6.3 1.4 1.7 0.6 0.7 0.9 1.1 56.3 69.2 32.0 39.4 10.5 12.9 0.3 0.4 13.5 16.6 1.6 2.0 1.6 2.0 0.0 0.0 0.5 0.6 0.3 0.4 -0.1 -0.1 2001 MTPE % 76.0 100.0 69.8 91.8 31.0 40.8 11.9 15.7 8.5 11.2 0.0 0.0 2.1 2.8 0.4 0.5 14.9 19.6 1.0 1.3 6.2 8.2 4.9 6.4 1.3 1.7 76.0 100.0 25.2 33.2 2.7 3.6 11.6 15.3 1.3 1.7 0.0 0.0 2.1 2.8 4.9 6.4 1.3 1.7 0.3 0.4 1.0 1.3 52.7 69.4 30.7 40.4 6.7 8.9 0.4 0.5 14.9 19.6 2.6 3.4 2.6 3.4 0.0 0.0 0.6 0.8 1.1 1.4 0.2 0.2 2002 MTPE % 78.4 100.0 72.4 92.3 30.8 39.3 10.6 13.5 10.6 13.5 0.0 0.0 2.9 3.7 0.3 0.4 16.1 20.5 1.1 1.4 6.0 7.7 4.7 6.0 1.3 1.7 78.4 100.0 24.6 31.4 2.5 3.2 10.5 13.4 1.2 1.5 0.0 0.0 2.9 3.7 4.7 6.0 1.3 1.7 0.4 0.5 1.1 1.4 58.3 74.4 32.6 41.6 9.6 12.2 0.3 0.4 15.8 20.2 3.2 4.1 3.1 4.0 0.1 0.1 1.2 1.5 -1.0 -1.3 0.9 1.1 2003 (1) MTPE 85.2 79.5 32.3 12.4 9.1 0.0 3.2 0.1 21.3 1.1 5.7 4.5 1.2 85.2 26.9 2.3 12.4 2.0 0.0 3.2 4.5 1.2 0.2 1.1 58.3 30.1 7.0 0.1 21.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Kaynak: Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlı ı. (1) Geçici. (2) kincil kömür, kok ve petrokok dahil edilmi tir. 2003 Yıllık Rapor % 100.0 93.3 37.9 14.6 10.7 0.0 3.8 0.1 25.0 1.3 6.7 5.3 1.4 100.0 31.6 2.7 14.6 2.3 0.0 3.8 5.3 1.4 0.2 1.3 68.4 35.3 8.2 0.1 24.8 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 219 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası SEÇ LM TABLO 11 TARIM ÜRÜNLER ÜRET M (Bin ton) 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 18 000 7 700 233 290 2 297 204 26 21 000 8 000 260 314 2 300 210 25 19 000 7 500 220 265 2 200 216 26 19 300 8 300 255 290 2 100 216 26 19 000 8 100 240 270 2 800 223 25 BAKLAG LLER Yemeklik Yemlik 1 221 134 1 174 138 1 320 130 1 508 132 1 437 123 MEYVELER Ya Üzüm Ya ncir Elma eftali Portakal Di er Ya Meyveler Fındık Antep Fıstı ı Di er Kabuklu Meyveler 3 400 275 2 500 400 1100 2 913 530 40 216 3 600 240 2 400 430 1 070 3 123 470 75 213 3 250 235 2 450 460 1 250 3 149 625 30 205 3 500 250 2 200 455 1 250 2 975 600 35 208 3 650 280 2 500 460 1 215 3 211 490 85 211 ÇE TL ÜRÜNLER eker Pancarı Patates So an (Kuru) 17 102 6 000 2 500 18 821 5 370 2 200 12 633 5 000 2 150 16 523 5 200 2 050 13 090 5 300 1 800 YA LI TOHUMLAR Ayçiçe i Susam Yer Fıstı ı Soya Zeytin 950 28 75 66 600 800 24 78 45 1 800 650 23 72 50 600 850 22 90 75 1 800 800 22 85 65 900 KEY F VER C MADDELER Tütün Ya Çay Ha ha (Kapsül) 243 1 096 31 200 758 12 145 825 21 153 792 18 152 770 48 DOKUMA MADDELER Pamuk (Kütlü) 2 026 2 261 2 384 2 542 2 490 TAHILLAR Bu day Arpa Çavdar Yulaf Mısır Pirinç Di erleri Kaynak: Devlet statistik Enstitüsü. (1) Tahmin. 220 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 12 BELED YELERCE VER LEN YAPI RUHSATLARINA GÖRE YEN N AAT 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 641 798 3 025 555 685 030 298 130 200 936 119 545 4 970 995 884 353 4 423 712 1 512 227 434 625 259 609 143 835 7 658 360 1 431 454 5 915 906 1 229 981 1 038 395 432 236 216 386 10 264 358 1 158 962 4 523 773 1 169 052 842 758 547 163 252 732 8 494 440 864 407 4 681 844 1 216 941 715 811 322 331 224 440 8 025 774 8 479 37 038 9 123 3 887 2 637 1 598 62 762 7 860 37 492 9 030 3 777 2 257 1 278 61 695 8 088 31 779 7 130 5 538 2 309 1 203 56 046 4 985 18 173 4 717 3 332 2 217 1 044 34 467 3 172 15 820 4 137 2 329 1 083 788 27 328 De er (Milyar TL) Ev Apartman Ticari Yapılar Sınai Yapılar Kültürel, Sıhhi ve Sosyal Yapılar Di er Yapılar TOPLAM Alan (Bin m2) Ev Apartman Ticari Yapılar Sınai Yapılar Kültürel, Sıhhi ve Sosyal Yapılar Di er Yapılar TOPLAM Kaynak: Devlet statistik Enstitüsü. (1) Geçici (Eylül 2003 itibarıyla). TABLO 13 BELED YELERCE VER LEN YAPI KULLANMA Z N BELGELER NE GÖRE YEN LAVE VEYA KISMEN B TEN YAPILAR 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 355 368 1 848 700 483 503 261 866 91 908 39 706 3 081 051 533 783 3 128 984 657 206 390 553 95 550 73 900 4 879 977 884 373 4 719 711 803 485 471 110 213 651 135 461 7 227 792 861 920 4 119 545 1 105 937 883 011 268 150 132 790 7 371 352 648 524 3 128 105 747 287 419 818 249 706 108 525 5 301 965 4 622 22 441 6 500 3 319 1 106 512 38 500 4 748 26 618 6 123 3 473 844 657 42 463 5 065 25 002 4 753 2 544 1 118 746 39 229 3 770 17 004 4 661 3 641 1 056 556 30 688 2 338 10 987 2 620 1 427 855 379 18 606 De er (Milyar TL) Ev Apartman Ticari Yapılar Sınai Yapılar Kültürel, Sıhhi ve Sosyal Yapılar Di er Yapılar TOPLAM Alan (Bin m2) Ev Apartman Ticari Yapılar Sınai Yapılar Kültürel, Sıhhi ve Sosyal Yapılar Di er Yapılar TOPLAM Kaynak: Devlet statistik Enstitüsü. (1) Geçici (Eylül 2003 itibarıyla). 2003 Yıllık Rapor 221 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 14 ULA TIRMA H ZMETLER 1999 2000 2001 2002 2003 (1) KARAYOLU ULA IMI TA IMA FAAL YETLER Ta ınan Yolcu (Milyon Ki i) 633 694 634 619 650 Ta ınan Yük (Milyon Ton) 425 455 425 422 443 Yolcu Ta ıma (Milyon Ki ixkm) 175 236 185 681 168 211 163 327 171 493 Yük Ta ıma (Milyon Tonxkm) 150 974 161 552 151 421 150 912 158 458 Ta ıt (Milyon Ta ıtxkm) 49 866 56 151 52 631 51 664 54 247 TA IT PARKI Binek Otomobil 4 072 326 4 422 180 4 534 803 4 600 140 4 677 765 Kamyon-Kamyonet 1 071 902 1 188 742 1 229 668 1 274 406 1 346 464 Otobüs-Minibüs 333 869 354 339 358 687 361 797 367 141 OTOYOL UZUNLUKLARI (Km) 1 749 1 773 1 851 1 851 1 892 DEVLET ve L YOLLARI UZUNLUKLARI 55 900 56 619 56 946 57 280 Asfalt, Beton, Parke (Km) 54 938 Stabilize, Kırmata , Toprak Tesviye ve Ham Yol (Km) 5 985 5 190 4 686 4 422 4 211 DEM RYOLU ULA IMI TA IMA FAAL YETLER Ta ınan Yolcu (Milyon Ki i) 99 85 76 73 77 Ta ınan Yük (Milyon Ton) 16 19 14 14 16 Yolcu Ta ıma (Milyon Ki ixkm) 6 146 5 832 5 568 5 204 5 893 Yük Ta ıma (Milyon Tonxkm) 8 237 9 761 7 486 6 841 8 271 TA IT PARKI (Mevcut) Çeken Araçlar: Buharlı Lokomotif 50 50 50 50 50 DE Anahat Lokomotifi 487 485 479 476 467 DE Manevra Lokomotifi 81 87 89 85 74 Elektrikli Lokomotifler 77 80 78 78 74 Toplam Lokomotifler 695 702 696 689 665 Dizelli Dizi 55 54 50 50 49 Elektrikli Dizi 93 93 92 90 88 Çekilen Araçlar: Yolcu Vagonu 1 040 1 038 1 031 1 013 965 Yük Vagonu 17 213 16 858 16 513 16 241 16 070 Furgon Vagonlar (Yolcu+Yük) 312 310 300 307 300 Di er Vagonlar 3 173 3 306 3 318 2 864 2 914 DEN ZYOLU ULA IMI TA IMA FAAL YETLER Ta ınan Yolcu (Milyon Ki i) (2) 75 69 63 58 55 Yolcu Ta ıma (Milyon Ki ixmil) 324 290 261 224 197 TA IT PARKI Yolcu Gemisi (Gros Ton) 111 833 107 597 107 450 86 358 86 358 HAVAYOLU ULA IMI TA IMA FAAL YETLER Ta ınan Yolcu (Bin Ki i) 10 410 12 031 10 277 10 383 10 325 Ta ınan Yük (Ton) (Yolcu+Kargo Uça ı) 116 728 132 961 111 950 127 092 122 520 TA IT PARKI Uçak Sayısı 75 73 69 66 65 Kaynak: Karayolları Genel Müdürlü ü, TCDD, Türkiye Denizcilik letmeleri A. ., THY, D E (1) Geçici (2) ehir Hatları yolcu ta ımacılı ı dahildir. 222 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 15 HABERLE ME H ZMETLER MEKTUP POSTASI (1000) Yurtiçi Yurtdı ı Gelen Giden TELGRAF TRAF Yurtiçi Yurtdı ı Gelen Giden (1000) TELEFON TRAF (1000) Kontör Sayısı (2) ehirlerarası (Manuel görü me sayısı) Uluslararası (Çıkan / Dk.) TLF. ABN. SAYISI (Adet) Otomatik Abone Manuel Abone Araç Telefonu Cep Telefonu PTT YERLER (Adet) Merkezler ubeler Acenteler 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 1 194 469 985 551 208 918 149 235 59 683 1 168 693 966 604 202 089 143 730 58 359 954 006 806 939 147 067 95 816 51 251 1 014 242 903 024 111 218 72 471 38 747 1 010 762 900 068 110 694 77 000 33 694 1 838 1 817 21 14 7 1 867 1 855 12 6 6 1 416 1 410 6 4 2 1 876 1 870 6 3 3 2 004 2 000 4 2 2 115 318 296 2 465 698 410 125 549 106 1 967 731 789 115 291 520 923 675 675 109 894 441 600 649 828 101 188 411 641 183 25 735 564 18 054 047 0 121 517 7 560 000 33 457 915 18 395 171 0 92 744 14 970 000 37 203 055 18 904 486 0 69 971 18 228 598 42 289 221 18 914 857 0 51 246 23 323 118 46 954 195 18 916 721 0 37 474 28 000 000 13 631 1 143 2 543 9 945 5 605 1 114 2 376 2 115 4 563 1 094 2 151 1 318 4 471 1 084 2 051 1 336 4 418 1 068 1 955 1 395 Kaynak: Posta letmesi Genel Müdürlü ü, Türk Telekomünikasyon A. ., Ula tırma Bakanlı ı. (1) Geçici. (2) ehiriçi, ehirlerarası ve Milletlerarası kontör sayıları dahildir. TABLO 16 STEYENLER VE AÇIK (Ki i) LER 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 435 193 2 443 290 768 386 3 211 676 327 417 3 539 093 324 760 3 863 853 501 984 4 365 837 224 444 195 672 226 899 139 275 121 031 1 489 127 1 684 799 1 911 698 2 050 973 2 172 004 Açık sizler 487 525 730 496 718 665 464 228 562 818 Yıl çinde e Yerle tirilenler 201 942 185 610 213 998 125 071 60 666 Yıl çinde Toplam steyenler steyenler (2) Yıl çinde Bildirilen Açık ler Toplam Açık ler (2) Kaynak: Türkiye Kurumu Genel Müdürlü ü. (1) Geçici (Kasım 2003 itibarıyla). (2) Toplam i isteyenler ve açık i ler kümülatif olarak verilmi tir. 2003 Yıllık Rapor 223 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 17 MALAT SANAY NDE ÜRET MDE ÇALI ANLAR ENDEKS (1997=100) 2001(*) 2002(*) 81.7 82.2 78.2 71.1 82.5 84.4 2003/1 2003/2 2003/3 2003/4 2003(1) Toplam 82.1 Kamu 63.3 Özel 85.9 Kaynak: Devlet statistik Enstitüsü. (*) Yıllık ortalama. (1) Geçici (Eylül 2003 itibarıyla ortalama). 84.0 66.2 87.4 85.4 70.3 88.2 83.8 66.6 87.2 TABLO 18 MALAT SANAY NDE ÜRET MDE ÇALI ILAN SAAT BA INA NOM NAL ÜCRET ENDEKS (1997=100) Toplam Kamu Özel 2001(*) 2002(*) 692.2 949.7 911.9 1341.7 647.8 900.9 2003/1 2003/2 2003/3 2003/4 2003(1) 1111.1 1523.1 1079.3 1120.6 1538.7 1087.4 1115.9 1530.9 1083.4 Kaynak: Devlet statistik Enstitüsü. (*) Yıllık ortalama. (1) Geçici (Eylül 2003 itibarıyla ortalama). TABLO 19 MALAT SANAY NDE ÜRET MDE ÇALI ILAN SAAT BA INA REEL ÜCRET ENDEKS (1997=100) Toplam Kamu Özel 2001(*) 2002(*) 96.0 90.0 126.6 127.1 90.0 85.4 2003/1 2003/2 2003/3 2003/4 2003(1) 89.1 122.2 86.6 84.7 116.3 82.2 86.9 119.3 84.4 Kaynak: Devlet statistik Enstitüsü. (*) Yıllık ortalama. (1) Geçici (Eylül 2003 itibarıyla ortalama). 224 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 20 DI ÜLKELERE GÖNDER LEN (Ki i) Amerika Birle ik Devletleri Avustralya Avusturya Belçika Danimarka Federal Almanya Fransa Hollanda ngiltere sviçre Libya Suudi Arabistan Di er Ülkeler TOPLAM Ç LER 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 131 11 1 1 14 2 350 25 2 23 5 698 5 178 9 036 17 475 46 4 1 1 3 2 135 87 1 29 1 385 1 862 9 090 13 645 104 5 5 1 5 2 437 202 2 19 1 238 4 657 12 566 20 242 168 11 2 0 5 3 367 341 131 27 2 1037 6 399 15 426 26 916 79 3 11 2 6 3 118 338 431 12 0 2441 6 002 19 381 31 824 Kaynak: Türkiye Kurumu Genel Müdürlü ü. (1) Geçici (Kasım 2003 itibarıyla). TOPLU TOPLU SÖZLE MELER Kamu Özel KAPSADI I Ç SAYISI Kamu Özel KAPSADI I Kamu Özel YER SAYISI TABLO 21 SÖZLE MELER 1999 2000 2001 2002 2003 2 286 1 137 1 149 1 646 985 661 4 454 1 193 3 261 1 764 1 104 660 1 546 762 784 828 458 544 995 283 463 208 595 103 124 105 471 775 478 473 845 301 633 255 059 131 852 123 207 907 705 752 142 155 563 12 373 9 638 2 735 6 844 2 173 4 671 14 211 9 578 4 633 7 453 4 741 2 712 15 875 13 434 2 441 Kaynak: Çalı ma ve Sosyal Güvenlik Bakanlı ı. TABLO 22 GREVLER VE LOKAVTLAR 1999 2000 2001 2002 2003 34 3 263 229 825 52 18 705 368 475 35 17 861 286 015 27 4 618 43 885 23 1 535 144 772 4 931 76 470 2 2 483 32 760 - 2 888 110 415 GREVLER Grev Sayısı çi Sayısı Kaybolan günü LOKAVTLAR Lokavt Sayısı çi Sayısı Kaybolan günü Kaynak: Çalı ma ve Sosyal Güvenlik Bakanlı ı. 2003 Yıllık Rapor - 225 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 23 F YAT ENDEKSLER 1999 2000 2001 2002 2003 58 460 61 533 52 840 57 369 59 708 89 219 83 008 88 638 90 724 90 167 144 827 115 753 152 488 151 614 170 246 216 639 180 394 219 245 224 542 256 894 270 891 236 405 268 451 279 669 284 182 1 565 1 918 1 494 1 459 1 533 2 370 2 647 2 595 2 278 2 330 3 830 3 766 4 382 3 796 4 421 5 750 5 891 6 428 5 631 6 619 7 219 7 889 8 106 6 972 7 349 8 192 806 12 619 704 19 820 481 28 974 581 35 861 660 YILLIK ORTALAMA TOPTAN E YA F YATLARI (1987=100) (1) Genel Tarım Maden malat Enerji (1994=100) (1) Genel Tarım Maden malat Enerji Genel (1968=100) (2) TÜKET C F YATLARI Genel (1987=100) (1) Genel (1994=100) (1) Genel (1995=100) (3) 84 799 1 917 1 041 130 803 2 970 1 599 201 348 4 586 2 460 291 580 6 649 3 583 365 190 8 330 4 471 (1987=100) (1) Genel Tarım Maden malat Enerji 74 860 67 183 71 419 76 958 75 837 98 923 94 467 102 281 99 493 103 333 186 026 149 838 183 738 194 607 222 764 244 615 204 272 242 161 254 277 278 288 276 866 241 795 273 092 286 180 287 308 (1994=100) (1) Genel Tarım Maden malat Enerji 1 980 2 126 2 057 1 933 1 947 2 626 2 973 3 005 2 502 2 675 4 952 4 921 5 177 4 905 5 774 6 479 6 653 7 163 6 360 7 177 7 382 7 984 8 302 7 161 7 409 10 238 991 14 220 214 25 396 399 32 234 589 38 213 001 253 618 5 756 3 141 328 469 7 469 4 058 388 496 8 840 4 807 YIL SONLARI TOPTAN E YA F YATLARI Genel (1968=100) (2) TÜKET C F YATLARI Genel (1987=100) (1) Genel (1994=100) (1) Genel (1995=100) (3) 108 381 2 457 1 319 151 026 3 416 1 870 Kaynak: (1) Devlet statistik Enstitüsü. (2) stanbul Ticaret Odası. (3) stanbul Ücretliler Geçinme Endeksi, stanbul Ticaret Odası. 226 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 24 F YAT ENDEKSLER (Aylık) 2003 Ocak ubat Mart Nisan Mayıs Haz. Tem. A us. Eylül Ekim Kasım Aralık TOPTAN E YA F YATLARI (1987=100) (1) 258 134 Genel 266 290 273 133 275 934 273 361 270 286 270 106 270 853 269 986 270 879 274 868 276 866 Tarım 215 876 227 160 240 253 251 746 253 222 241 611 235 757 230 392 228 438 230 371 240 235 241 795 Maden 262 536 278 016 288 236 275 811 263 488 257 205 258 274 264 225 266 753 261 212 272 561 273 092 malat 268 658 275 773 280 737 281 626 277 990 277 514 279 097 281 661 281 004 281 882 283 902 286 180 Enerji 280 339 281 863 283 315 281 641 282 863 284 904 285 134 285 256 285 380 285 772 286 407 287 308 (1994=100) (1) 6 841 Genel 7 056 7 282 7 410 7 364 7 222 7 184 7 169 7 173 7 213 7 336 7 382 Tarım 7 167 7 565 8 158 8 746 8 739 8 074 7 755 7 442 7 470 7 611 7 962 7 984 Maden 7 807 8 379 8 763 8 292 7 918 7 730 7 784 8 012 8 101 7 908 8 275 8 302 malat 6 682 6 837 6 954 6 968 6 916 6 929 6 973 7 043 7 037 7 056 7 105 7 161 Enerji 7 241 7 289 7 332 7 306 7 343 7 386 7 379 7 372 7 365 7 373 7 390 7 409 (1968=100) (2) Genel 33 328 759 34 082 790 34 690 067 35 302 149 35416296 35 831 925 36 052 978 36 311 580 36 372 834 37 017 675 37 719 866 38 213 001 TÜKET C F YATLARI (1987=100) (1) Genel 335 586 342 405 352 738 361 073 7 662 7 835 8 078 8 247 4 062 4 117 4 209 4 442 367 552 367 021 365 039 365 420 372 925 378 839 385 186 388 496 8 363 8 331 8 344 8 503 8 624 8 763 8 840 4 612 4 460 4 474 4 519 4 671 4 728 4 807 (1994=100) (1) Genel 8 377 (1995=100) (3) Genel 4 547 Kaynak: (1) Devlet statistik Enstitüsü. (2) stanbul Ticaret Odası. (3) stanbul Ücretliler Geçinme Endeksi, stanbul Ticaret Odası. 2003 Yıllık Rapor 227 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 25 ALTIN F YATLARI (Bin TL/Adet, Bin TL/Gram) YILLIK ORTALAMA Re at Cumhuriyet Külçe YIL SONLARI Re at Cumhuriyet Külçe 1999 2000 2001 2002 2003 27 503 25 511 3 779 39 767 38 871 5 642 77 013 74 759 10 766 109 648 105 213 15 267 134 823 121 066 17 569 32 400 32 350 4 826 41 750 40 875 5 853 95 000 91 000 12 938 127 333 124 667 18 017 142 500 131 250 18 938 Kaynak: Merkez Bankası. TABLO 26 ALTIN F YATLARI (Aylık ortalama) (Bin TL/Adet, Bin TL/Gram) 2003 Ocak ubat Mart Nisan Mayıs Haz. Tem. A ustos Eylül Ekim Kasım Aralık Re at 134 100 138 000 137 250 133 000 130 200 125 125 134 000 136 000 134 500 134 200 139 000 142 500 Cumhuriyet 131 000 130 667 127 500 116 625 115 100 110 625 107 250 114 400 118 000 122 000 128 375 131 250 19 950 18 800 18 363 17 313 16 740 15 663 15 363 16 440 16 875 17 660 18 725 18 938 Külçe Kaynak: Merkez Bankası. 228 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 27 KONSOL DE BÜTÇE (Milyar TL) GEL RLER Vergi Gelirleri Dolaysız Vergiler Dolaylı Vergiler Vergi Dı ı Gelirler Hibe Katma Bütçe HARCAMALAR FA Z DI I HARCAMALAR Personel Di er Cari Yatırım Faiz Ödemeleri Dı ç (1) K T' lere Transferler Di er Transferler FA Z DI I DENGE BÜTÇE DENGES BÜTÇE EMANETLER 1999 18 973 292 14 807 267 6 712 882 8 094 385 3 878 626 7 521 2000 33 756 437 26 514 127 10 849 182 15 664 945 6 776 302 17 2001 51 812 542 39 767 892 16 080 397 23 687 495 11 375 703 1 2002 76 400 450 59 634 483 20 077 469 39 557 014 15 262 110 405391 2003 100 238 122 84 334 247 27 801 318 56 532 929 14 030 962 130597 279 878 28 017 791 17 296 951 6 908 320 2 239 566 1 540 232 10 720 840 896 218 9 824 622 416 800 465 991 46 602 626 26 162 764 9 982 149 3 611 314 2 472 317 20 439 862 1 648 000 18 791 862 885 908 668 946 80 379 004 39 314 395 15 203 977 5 164 362 4 139 803 41 064 609 3 570 308 37 494 301 1 200 656 1 098 466 115 485 633 63 614 975 23 160 297 7 889 422 6 887 544 51 870 658 5 063 621 46 807 037 2 170 000 1 742 316 140 053 981 81 444 818 30 200 762 8 217 904 7 165 121 58 609 163 5 890 277 52 718 886 1 881 000 6 192 033 1 676 340 -9 044 500 9 211 076 7 593 673 -12 846 189 13 605 597 12 498 147 -28 566 462 23 507 712 12 785 475 -39 085 183 33 980 031 18 793 304 -39 815 859 406 672 496 835 1 490 237 1 764 785 -262 332 AVANSLAR NAK T DENGES F NANSMAN DI BORÇLANMA (NET) Kullanım Devirli+Garantili Kredi Dönü leri Ödenen Ç BORÇLANMA (NET) (2) Devlet Tahvili (Net) Satı Ödenen Hazine Bonosu (Net) Satı Ödenen Garantili Borç Geri Dönü ü -458 905 -9 096 733 9 096 733 459 693 2 565 938 241 536 -2 347 781 9 740 450 12 233 781 16 903 261 -4 669 480 -2 493 331 6 840 020 -9 333 351 0 -402 217 -12 751 571 12 751 571 2 676 734 5 927 574 402 178 -3 653 019 9 350 855 10 141 531 19 655 749 -9 514 219 -1 333 878 5 627 876 -6 961 754 543 202 -5 040 629 -32 116 854 32 116 854 -4 448 179 4 364 476 893 221 -9 705 876 23 542 321 8 534 382 35 091 058 -26 556 676 15 007 939 42 463 164 -27 455 225 0 2 932 795 -34 387 603 34 387 603 16 570 479 23 494 014 2 085 178 -9 008 712 17 474 459 -896 072 29 516 660 -30 412 732 18 370 532 66 157 006 -47 786 475 0 -1 824 059 -41 902 250 41 902 250 2 684 308 11 906 576 1 263 917 -10 486 185 42 884 258 54 856 821 93 064 411 -38 207 590 -11 972 563 55 697 198 -67 669 761 0 D -1 103 410 723 983 13 022 712 342 664 -3 666 315 ER (1) Kaynak: Hazine Müste arlı ı. (1) Nakit dı ı faiz ödemelerini de içermektedir. (2) Devlet Tahvili ve Hazine Bonosu rakamları revize edilmi ve nakden ihraç edilen senetlerin de i iminden kaynaklanan mahsup i lemleri de satı ve ödeme rakamlarına dahil edilmi tir. 2003 Yıllık Rapor 229 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 28 LETMEC K T’LER N F NANSMAN HT YACI (CAR F YATLARLA)(1) (Milyar TL) Sabit Sermaye Yatırımları Stoklardaki De i im Sabit Kıymetler De i imi tirakler Sermaye Artı ı Fonlara li kin Kanuni Ödemeler 1999 -1 326 697 -1 081 676 -42 074 -10 597 -95 765 2000 -2 206 608 -1 125 332 138 721 -18 910 -82 003 2001 -2 253 362 -1 320 411 74 756 -18 046 -78 723 2002 -3 731 299 -1 446 771 361 543 -110 454 -164 510 2003 (2) -3 911 800 -746 734 -90 113 -22 223 -216 797 TOPLAM F NANSMAN HT YACI -2 556 809 -3 294 132 -3 595 786 -5 091 491 -4 987 667 125 143 -867 988 600 523 37 269 355 340 0 -454 630 -1 753 112 941 463 153 575 203 444 0 2 100 961 -2 212 913 1 592 204 625 388 2 096 282 0 4 554 938 -20594 2 983 904 346 848 1 244 779 0 6 049 370 1525073 3 471 100 326 966 726 231 0 -2 431 666 -3 748 761 -1 494 826 -536 553 1 061 703 568 802 470 852 93 000 4 950 1 149 057 1 082 717 58 056 8 284 1 591 814 1 486 975 95 481 9 358 2 899 800 2 029 200 772 000 98 600 2 696 205 1 757 500 811 610 127 095 K T BORÇLANMA GERE Ertelenen Ödemeler Pe in Ödemeler NAK T HT YACI F NANSMAN Kasa Banka De i imi Menkul Kıymetler, Mevduat ç Borçlanma Merkez Bankası Ticari Bankalar Eximbank Dı Borçlanma Kullanım Ödemeler Hazine Bonosu -1 862 864 2 675 561 -1 320 693 -507 996 507 994 -248 020 119 638 57 518 591 56 927 0 578 858 663 138 -84 280 0 -2 599 704 3 235 133 -1 510 646 -875 218 875 218 -79 204 -58 346 -9 126 0 -9 126 0 1 021 894 1 279 488 -257 593 0 96 988 4 370 999 -3 440 528 1 027 459 -1 027 459 -1 778 865 -162 416 -266 674 -3 -266 671 0 1 180 496 1 589 394 -408 898 0 2 363 247 2 151 785 -4 426 653 88 378 -88378 -147 502 -1 133 232 -90 019 985 -91 004 0 1 282 376 1 680 436 -398 060 0 3 757 908 -2 347 337 -891 507 519 064 -519064 -93 562 -549 438 -47 462 404 -47 866 0 171 397 1 524 034 -1 352 637 0 GSMH 78 282 967 125 596 129 176 483 953 273 463 168 357 045 000 BÜNYE Ç FONLAR Yedekler Cari Yıl Amortismanı Kar ılıklar Kur Farkları Hazine Dı ı Ortaklıklar Sermaye Payı KURUM DI I F NANSMAN HT YACI Bütçe Transferleri Sermaye Görev Zararı Yardım K T BORÇLANMA GERE / GSMH BÜTÇE TRANS.HAR Ç K T BG / GSMH -2.4 -3.1 -2.1 -3.0 0.1 -0.8 0.9 -0.2 Kaynak: Hazine Müste arlı ı. (1) 233 Sayılı KHK kapsamındaki K T’ler ve Ö B kapsamındaki kurulu lar dahildir. (2) Gerçekle me tahmini. 230 2003 Yıllık Rapor 1.1 0.3 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 29 FON KAYNAK VE HARCAMALARI (CAR F YATLARLA)(1) (Milyar TL) KAYNAKLAR Vergi Gelirleri Vergi Dı ı Normal Gelirler Cari Transferler (Net) Sermaye Transferleri (Net) 1999 1 369 189 1 110 662 258 527 0 0 2000 3 406 147 1 906 158 628 608 0 871 380 2001 3 644 983 3 349 844 295 138 0 0 2002 1 999 881 1 589 000 288 000 0 122 881 2003 (2) 4 326 000 1 304 000 384 000 152 000 2 486 000 ÖDEMELER Cari Giderler Faktör Giderleri (Net) Sabit Sermaye Yatırımları Cari Transferler (Net) Sermaye Transferleri (Net) 1 872 587 295 236 50 220 518 946 707 830 300 354 1 927 191 463 355 27 857 719 452 716 528 0 2 822 799 616 754 99 858 320 035 1 331 291 454 860 1 943 131 1 196 000 565 736 3 908 177 487 0 2 029 000 1 374 000 646 000 9 000 0 0 -503 398 1 478 955 822 184 56 750 2 297 000 503 398 276 120 -34 971 249 147 13 102 -1 478 955 341 395 -88 585 -1 315 578 -416 188 -822 184 101 154 -142 993 128 528 -908 873 -56 750 394 026 -188 744 253 612 -515 644 -2 297 000 227 000 -181 000 -2 130 000 -213 000 BORÇLANMA GERE F NANSMAN Dı Borç Kullanımı Dı Borç Ödemesi ç Borç-Alacak li kisi (Net) Kasa-Banka De i imi Kaynak: Devlet Planlama Te kilatı. (1) Kamu kesimi genel dengesine giren fonları kapsamaktadır. Fon kapsamı, tasfiyeler nedeniyle yıllar itibarıyla de i mektedir. sizlik Sigortası Fonu hariçtir. (2) Gerçekle me tahmini. 2003 Yıllık Rapor 231 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 30 KONSOL DE BÜTÇE ÖDENEKLER , HARCAMA VE GEL RLER (Milyar TL) 1999 2000 2001 2002 2003 (1) ÖDENEKLER Ba langıç 27 160 526 46 739 214 48 382 160 98 149 432 147 457 426 Yıl sonu 28 667 598 49 531 993 82 821 821 120 581 783 147 449 732 Cari Hizmet Ödenekleri Ba langıç Ödene i Yıl Sonu Ödene i 7 964 257 9 144 143 13 044 336 14 746 589 16 060 402 21 873 008 28 798 772 33 403 542 38 259 130 42 549 415 Yatırım Ödenekleri Ba langıç Ödene i Yıl Sonu Ödene i 1 345 592 1 781 131 2 368 922 3 093 038 3 470 167 5 010 051 5 736 802 8 810 865 8 392 703 8 575 390 Transfer Ödenekleri Ba langıç Ödene i Yıl Sonu Ödene i 19 617 832 20 130 702 34 507 478 35 620 477 33 298 096 62 414 560 71 378 549 88 017 086 111 295 433 107 601 480 Hazine Yardımı Ba langıç Yıl Sonu -1 767 155 -2 388 378 -3 181 522 -3 928 111 -4 446 505 -6 475 798 -7 764 691 -9 649 710 -10 489 840 -11 276 553 HARCAMALAR Cari Harcamalar Yatırım Harcamaları Transfer Harcamaları 28 084 685 9 172 790 1 544 427 17 367 468 46 705 028 13 613 937 2 475 116 30 615 975 80 579 065 20 448 022 4 149 580 55 981 463 115 682 350 31 107 959 6 891 836 77 682 555 140 053 981 38 418 666 7 165 121 94 470 194 GEL RLER Vergiler Vergi Dı ı Gelirler Katma Bütçe Gelirleri 18 933 065 14 802 280 3 855 397 275 388 33 440 143 26 503 698 6 537 205 399 240 51 542 970 39 735 928 11 154 553 652 489 75 592 324 59 631 868 14 971 831 988 625 100 238 122 84 334 247 14 161 559 1 742 316 Kaynak: Hazine Müste arlı ı. (1) Geçici. TABLO 31 Ç BORÇ STOKU (Milyar TL) TAHV LLER Nakit Nakit Dı ı 1999 19 683 392 16 960 758 2 722 634 2000 34 362 937 27 373 224 6 989 713 2001 102 127 926 40 703 763 61 424 163 2002 112 849 835 52 251 115 60 598 720 2003 168 973 626 105 841 900 63 131 726 BONOLAR Nakit Nakit Dı ı 3 236 753 3 236 754 0 2 057 684 2 049 388 8 295 20 029 334 17 649 743 2 379 591 37 019 856 37 019 856 0 25 413 074 24 642 074 771 000 22 920 145 36 420 620 122 157 260 149 869 691 194 386 700 TOPLAM Kaynak: Hazine Müste arlı ı. 232 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Bu sayfa tabloların sunu düzenine ba lı olarak bo bırakılmı tır. 2003 Yıllık Rapor 233 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 32.A PARASAL YETK L LER- SEKTÖREL HESAPLAR (Milyar TL) VARLIKLAR DI VARLIKLAR Uluslararası Standartta Olan Altın (YP) Konvertibl Döviz Di er Dı Varlıklar MERKEZ YÖNET MDEN ALACAKLAR Bütçe le ilgili Kurumlar Hazinece Çıkarılan Madeni Para IMF Pozisyonu (2) Hazineye Kısa Vadeli Avans Devlet ç Borçlanma Senetleri Tahkimle Aktifle tirilmi Alacaklar Hazinedeki Di er Alacaklar (Net) De erleme Hesabı MAL OLMAYAN KAMU G R MLER NDEN ALACAKLAR (3) MEVDUAT BANKALARINDAN ALACAKLAR Avans ve Reeskont Ticari Tarımsal Orta Vadeli Sınai Krediler (Bankalar) Tahvil Üzerine Avans Bankalar Kanalıyla K T'lere Verilen Krediler Di er Alacaklar (4) D ER MAL KURUMLARDAN ALACAKLAR Kalkınma ve Yatırım Bankalarından Alacaklar Banka Dı ı Mali Kurumlardan Alacaklar DA ITILAMAYAN VARLIKLAR TOPLAM 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 13 863 977 546 029 12 601 858 716 090 -204 502 1 134 690 27 660 190 286 0 916 745 0 0 -1 339 192 16 607 806 675 727 14 993 504 938 575 871 056 1 746 265 41 106 190 219 0 1 514 941 0 0 -875 209 30 782 124 1 485 813 27 249 003 2 047 309 34 523 915 34 698 719 49 422 189 785 0 34 459 512 0 0 -174 804 48 220 839 2 091 220 43 815 573 2 314 046 52 814 339 53 960 941 81 807 22 959 725 0 30 919 409 0 0 -1 146 601 49 814 225 1 874 053 45 882 893 2 057 279 52 247 790 51 821 093 112 360 23 292 319 0 28 416 415 0 0 426 697 2 913 1 724 4 045 5 030 4 508 3 087 688 7 675 7 675 0 0 0 0 3 080 013 6 543 409 0 0 0 0 0 0 6 543 409 9 665 218 16 270 16 270 0 0 0 0 9 648 948 2 703 000 12 804 12 804 0 0 0 0 2 690 195 2 171 712 8 249 8 249 0 0 0 0 2 163 463 0 0 0 622 652 17 372 729 500 000 0 500 000 704 766 25 228 761 750 000 0 750 000 1 798 855 77 524 158 250 000 0 250 000 637 820 104 631 028 0 0 0 1 937 233 106 175 468 Kaynak: Merkez Bankası. (1) Kasım sonu itibarıyla. (2) IMF Acil Yardım Takip Hesabı “Hazine IMF Pozisyonu” içerisinde izlenmektedir. (3) Mali olmayan kamu giri imleri senetlerinin bankalar tarafından iskonto edilmesine ili kin i lemler “Mevduat Bankalarından Alacaklar” olarak sınıflandırılırken, do rudan mali olmayan kamu giri imlerine açılan krediler “Mali Olmayan Kamu Giri imlerinden Alacaklar” olarak gösterilmi tir. (4) Daha önceki sunumda mevduat bankalarından “Di er Alacaklar” kalemi içerisinde netle tirilen “Kar ıla an Swap lemlerinden TL Alacaklar” yine “Mevduat Bankalarından Alacaklar”da gösterilirken TL borçlar pasifte “Rezerv Dı ı Yükümlülükler” içerisinde izlenmektedir. 234 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 32.P PARASAL YETK L LER-SEKTÖREL HESAPLAR (Milyar TL) YÜKÜMLÜLÜKLER REZERV PARA (IMF tanımı) Dola ımadaki Ka ıt ve Madeni Para Mevduat Bankaları Dı ındaki Para Bankalardaki Para Bankalar Mevduatı Mevduat Kar ılıkları Serbest Rezervler Vadesiz Mevduat (TL) Mali Olmayan Kamu Giri imleri Yerel Yönetimler Özel Sektör Di er Mali Kurumlar VADEL MEVDUAT YABANCI PARA MEVDUATI Banka Dı ı Mali Kurumlar Mali Olmayan Kamu Giri imleri Yerel Yönetimler BLOKE MEVDUATLAR DI YÜKÜMLÜLÜKLER IMF Kredileri Kullanımı IMF Acil Yardım Takip Hesabı (Hazine) Dı Krediler Kredi Mektuplu Döviz Mevduatı Di er Yerle ik Olmayanların Mevduatı Muvakkat Alacaklılar (YP) MERKEZ YÖNET M MEVDUATLARI Genel ve Katma Bütçeli dareler Mev. Genel ve Katma Büt. d. Proje Kredileri Kamu ktisadi Kurulu ları (Kat. Büt. dar.) Resmi Sosyal Güvenlik Kurumları Akreditif Bedelleri Merkezi Yönetime Di er Yükümlülükler Bütçe Dı ı Fonlar REZERV DI I YÜKÜMLÜLÜKLER (2)(3) SERMAYE VE REZERVLER DA ITILAMAYAN YÜKÜMLÜLÜKLER(3) TOPLAM 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 6 922 733 2 416 757 1 887 153 529 604 4 485 759 3 066 363 1 419 396 20 218 63 19 366 82 708 231 923 23 093 22 598 434 61 201 6 336 533 212 789 267 701 8 773 5 819 582 14 350 13 339 1 811 892 1 685 276 45 057 157 0 1 18 485 62 918 0 1 326 681 719 673 17 372 729 10 118 478 3 810 101 3 196 942 613 159 6 285 780 3 933 904 2 351 876 22 597 6 21 180 109 1 302 286 317 142 323 138 622 3 700 0 551 9 965 433 2 488 445 316 327 39 337 7 062 991 16 473 41 860 1 478 483 960 820 160 532 545 0 6 25 864 330 715 0 2 232 686 1 004 490 25 228 761 18 064 107 5 330 279 4 462 913 867 366 12 695 845 7 754 497 4 941 348 37 984 8 32 786 301 4 890 418 765 530 408 517 752 12 656 0 540 36 156 907 19 640 037 653 080 112 332 15 557 117 137 819 56 523 3 473 118 2 171 336 482 662 197 0 0 56 496 762 427 7 200 100 9 408 409 2 271 804 77 524 158 21 249 836 7 708 822 6 899 360 809 462 13 485 735 9 116 657 4 369 078 55 279 9 31 683 622 22 965 653 214 33 167 11 162 22 005 0 6 59 603 733 35 342 828 804 351 119 970 23 041 336 218 876 76 372 5 799 917 3 676 553 497 581 325 0 0 106 992 1 518 466 9 574 400 5 015 517 2 701 237 104 631 028 26 696 585 12 140 489 11 013 126 1 127 363 14 507 345 9 514 183 4 993 162 48 751 37 17 184 826 30 704 775 969 14 861 5 781 9 079 0 9 58 432 244 33 524 304 384 122 103 010 24 166 311 152 981 101 517 7 195 026 4 847 303 353 086 132 0 0 53 328 1 941 177 5 796 850 4 776 696 2 487 230 106 175 468 Kaynak: Merkez Bankası. (1) Kasım sonu itibarıyla. (2) Bankalarla yapılan ters repo anla maları gere i satılan menkul kıymet kar ılı ı TL, gecelik i lemler ve kar ıla an swap i lemlerini içermektedir. (3) Daha önceki sunumda mevduat bankalarından “Di er Alacaklar” kalemi içerisinde netle tirilen “Kar ıla an Swap lemlerden TL Alacaklar” yine “Mevduat Bankalarından Alacaklar”da gösterilirken, TL borçlar pasifte “Rezerv Dı ı Yükümlülükler” içerisinde izlenmektedir. Ayrıca “Da ıtılamayan Yükümlülükler”de gösterilen bankalara olan gecelik kredilerden do an yükümlülükler de “Rezerv Dı ı Yükümlülükler”de izlenmektedir. 2003 Yıllık Rapor 235 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 33 MERKEZ BANKASI - KRED LER (Milyar TL) KURUMSAL SEKTÖRLERE GÖRE 1999 2000 2001 2002 2003 (1) MERKEZ YÖNET M Hazineye Kısa Vadeli Avans Hazinedeki Di er Alacaklar (Net) MAL OLMAYAN KAMU G R MLER Hazine Kefaletini Haiz Bonolar Kısa Vadeli Senet Reeskontu, Toprak Mahsulleri Ofisi, (TMO) ktisadi Devlet Te ekkülleri, Di er ( DT ' nin Vadesinde Ödenmeyen Borç.) ktisadi Devlet Te ekkülleri,Ticari Senetler MAL KURUMLAR Mevduat Bankaları Reeskont Kredileri 1211 S.K. 40/1-c Kap. Kul. Krediler Di er Kalkınma ve Yatırım Bankaları Reeskont Kredileri 1211 S.K. 40/1-c Kap. Kul. Krediler Di er Banka Dı ı Mali Kurumlar Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu YURTDI I (2) TOPLAM 0 0 0 2 913 0 0 0 0 1 724 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 913 0 7 675 7 675 7 675 0 0 0 0 0 0 0 0 713 247 723 836 1 724 0 500 000 0 0 0 0 0 0 0 0 500 000 500 000 935 207 1 436 931 0 0 766 270 16 270 16 270 0 0 0 0 0 0 750 000 750 000 2 041 090 2 807 360 0 0 262 804 12 804 12 804 0 0 0 0 0 0 250 000 250 000 2 305 793 2 568 597 0 0 8 249 8 249 8 249 0 0 0 0 0 0 0 0 2 035 575 2 043 824 Kaynak: Merkez Bankası. (1) Kasım sonu itibarıyla. (2) Dı krediler içerisinde yer alan Irak' a verilen krediler 1999/12 den itibaren Merkez Bankası Bilançosu’nda “Takipteki Alacaklar” hesabına aktarılmı olup, “Yurtdı ı” rakamı özgün bilanço ile farklılık göstermektedir. 236 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 34 MERKEZ BANKASI - MEVDUAT (Milyar TL) KURUMSAL SEKTÖRLERE GÖRE MERKEZ YÖNET M Genel ve Katma Bütçeli dareler TL YP Genel ve Katma Büt. d. Proje Kredileri TL YP Kamu ktisadi Kurumları TL YP Kanunla Kur. Sosyal Güv. Kurumları Bütçe Dı ı Fonlar TL YP MAL KURUMLAR Bankalar Mevduatı Zorunlu Kar ılıklar TL YP Serbest Rezervler Mevduat Bankaları (YP) Mevduat Bankaları (TL) Di er Mali Kurumlar Kalkınma ve Yatırım Bankaları TL YP Banka Dı ı Mali Kur. Tas.Mev.Sig.Fonu TL (Vadesiz) YP Özel Finans Kurulu ları (ÖFK) Yetkili Döviz Müesseseleri MAL OLMAYAN KAMU G R MLER ktisadi Devlet Te ekkülleri TL (Vadesiz) YP YEREL YÖNET MLER TL (Vadesiz) YP ÖZEL SEKTÖR (TL) BLOKE MEVDUATLAR YURTDI I YERLE KLER MEVDUATI Kredi Mektuplu Döviz Mevduatı Di er Mevduat (TL+YP) D ER MEVDUAT TOPLAM 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 1 793 407 1 685 276 61 657 1 623 619 45 057 0 45 057 157 157 0 0 62 918 31 145 31 773 4 510 567 4 485 759 3 066 363 1 022 571 2 043 792 1 419 396 954 589 464 807 24 809 14 570 658 13 912 8 735 49 8 686 1 497 6 496 496 63 434 19 427 19 366 61 82 197 5 952 919 5 819 582 133 336 270 12 277 365 1 452 613 960 820 249 163 711 658 160 532 0 160 532 545 545 0 0 330 715 115 092 215 624 6 426 197 6 285 780 3 933 904 1 404 157 2 529 747 2 351 876 1 741 866 610 011 140 417 24 464 674 23 790 115 460 628 114 832 438 55 3 706 3 706 6 3 700 21 180 21 180 0 109 547 9 319 927 7 062 991 2 256 936 22 840 17 247 120 3 416 622 2 171 336 673 900 1 497 437 482 662 0 482 662 197 197 0 0 762 427 100 985 661 442 13 227 062 12 695 845 7 754 497 1 626 371 6 128 126 4 941 348 4 050 434 890 914 531 217 171 521 1 718 169 803 351 120 3 172 347 948 8 519 57 12 664 12 664 8 12 656 32 786 32 786 0 301 536 28 861 496 15 557 117 13 304 380 1 766 45 553 233 5 692 925 3 676 553 302 378 3 374 175 497 581 0 497 581 325 325 0 0 1 518 466 176 382 1 342 083 13 519 891 13 485 735 9 116 657 1 671 841 7 444 816 4 369 078 3 271 335 1 097 743 34 156 5 985 2 661 3 324 9 514 1 676 7 838 18 628 30 22 014 22 014 9 22 005 31 683 31 683 0 622 2 36 446 625 23 041 336 13 405 289 294 55 714 056 7 141 698 4 847 303 2 452 269 2 395 034 353 086 0 353 086 132 132 0 0 1 941 177 33 476 1 907 701 14 543 849 14 507 345 9 514 183 2 249 076 7 265 107 4 993 162 2 504 157 2 489 005 36 504 8 351 2 570 5 781 18 18 0 28 116 19 9 116 9 116 37 9 079 17 184 17 184 0 826 5 34 934 404 24 166 311 10 768 094 348 56 647 430 Kaynak: Merkez Bankası. (1) Kasım sonu itibarıyla. 2003 Yıllık Rapor 237 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 35.A MEVDUAT BANKALARI - SEKTÖREL HESAPLAR (Milyar TL) VARLIKLAR REZERVLER Para Merkez Bankasındaki Mevduatlar Zorunlu Kar ılıklar Serbest Rezervler MERKEZ BANKASINDAN D ER ALACAKLAR Swap ve Repo Anla maları Altında TCMB' den Alınan Krediler (Net) Di er Alacaklar DI VARLIKLAR (2) MERKEZ YÖNET MDEN ALACAKLAR Bütçe ile lgili Kurumlar Merkezi Yönetime Verilen Krediler Merkezi Yönetimce Çıkar. Bono ve Tahviller Merkezi Yönetimden Di er Alacaklar (2) Bütçe Dı ı Kurumlar Bütçe Dı ı Fonlardan Alacaklar MAL OLMAYAN KAMU G R MLER NDEN ALACAKLAR K T' lere Verilen Krediler K T' lerce Çıkarılan Bono ve Tahviller K T' lere tirakler K T' lerden Di er Alacaklar (2) YEREL YÖNET MLERDEN ALACAKLAR Yerel Yönetimlere Verilen Krediler Yerel Yönetimlerce Çıkarılan Bonolar ve Tahviller Yerel Yönetimlerden Di er Alacaklar (2) D GER MAL KURUMLARDAN ALA. (2) Kalkınma ve Yatırım Bankalarından Alacaklar Banka Dı ı Mali Kurumlardan Alacaklar (3) ÖZEL G R MLERDEN ALACAKLAR Özel Giri imlere Verilen Krediler Özel Giri imlerce Çıkarılan Bono ve Tahviller Özel Giri imlere tirakler Özel Giri imlerden Di er Alacaklar (2) YURT Ç BANKALARARASI ALACAKLAR(2)(3) PARA P YASALARINDAN ALACAKLAR DA ITILAMAYAN VARLIKLAR (2) TOPLAM 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 4 544 384 529 604 4 014 780 3 061 460 953 320 5 765 793 613 159 5 152 634 3 919 581 1 233 053 10 712 903 867 366 9 845 537 7 683 120 2 162 417 12 679 019 809 462 11 869 557 9 258 435 2 611 122 13 993 946 1 127 363 12 866 583 10 486 462 2 380 121 5 064 58 519 1 125 664 2 078 745 1 338 596 0 5 064 8 077 676 23 147 513 23 147 513 129 979 12 460 479 10 557 055 0 0 0 58 519 11 514 031 35 251 297 35 251 297 233 179 19 537 667 15 480 451 0 0 1 053 000 72 664 17 745 631 62 069 905 62 069 905 1 291 552 60 142 152 636 201 0 0 2 070 500 8 245 20 666 823 80 302 965 80 302 965 720 810 78 018 447 1 563 708 0 0 1 330 000 8 596 18 581 757 97 041 382 97 041 382 476 404 94 181 783 2 383 195 0 0 624 513 602 091 0 0 22 422 21 998 21 916 540 897 531 169 0 0 9 728 47 595 42 349 389 750 378 973 0 0 10 777 111 896 77 603 51 094 22 557 1 403 0 27 134 73 840 73 682 40 173 38 105 0 0 2 068 172 610 172 425 0 82 1 083 733 584 617 499 116 16 564 768 15 390 632 3 121 866 944 304 071 0 5 246 2 057 450 719 186 1 338 264 28 515 417 25 561 979 73 681 2 305 468 574 289 0 34 293 1 998 441 1 054 441 944 000 34 994 593 30 776 161 210 553 2 992 877 1 015 002 0 158 2 999 881 1 069 897 1 929 984 38 574 252 31 997 840 434 982 5 350 631 790 799 0 185 3 586 666 853 819 2 732 847 52 587 019 46 222 860 219 677 5 293 694 850 788 6 232 183 3 163 943 1 550 475 7 727 662 11 384 199 22 170 809 102 917 856 162 211 197 2 117 915 7 315 825 33 263 080 200 123 442 1 323 181 4 686 229 32 517 634 225 869 193 2 230 113 588 573 11 254 674 68 143 009 Kaynak: Merkez Bankası. Not: Temmuz 2002 tarihinden itibaren veriler enflasyon muhasebesine göre düzeltilmi tir. (1) Kasım sonu itibarıyla. (2) ubat 2002 tarihinden itibaren ters repo i lemlerinden alacaklar dahil edilmi tir. (3) Özel Finans Kurumları Aralık 2002 tarihine kadar "Banka Dı ı Mali Kurulu lardan Alacaklar" içerisinde izlenirken bu tarihten itibaren "Yurtiçi Bankalararası Alacaklar" içerisinde izlenmeye ba lanmı tır. 238 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 35.P MEVDUAT BANKALARI - SEKTÖREL HESAPLAR (Milyar TL) YÜKÜMLÜLÜKLER VADES Z MEVDUAT Özel Sektör Yerel Yönetimler Mali Olmayan Kamu Giri imleri Di er Mali Kurulu lar (2) VADEL MEVDUAT (3) Özel Sektör Yerel Yönetimler Mali Olmayan Kamu Giri imleri Di er Mali Kurulu lar (2) REPO LEMLER NDEN SA LANAN FONLAR(4) Özel Sektör Yerel Yönetimler Mali Olmayan Kamu Giri imleri Di er Mali Kurulu lar YURT Ç YERLE KLER N DÖV. TEV.HES(3) MEVDUAT SERT F KALARI HRAÇ ED LEN MENKUL KIYMETLER (TL)(5) DI YÜKÜMLÜLÜKLER (4)(5) MERKEZ YÖNET M MEVDUATLARI Bütçeye Ait Hesaplar (4) Resmi Sosyal Güvenlik Kurumları Bütçe Dı ı Fon Hesapları (2) TCMB' YE YÜKÜMLÜLÜKLER Bankalararası Mevduat, Merkez Bankası Alınan Krediler, TCMB Muhtelif Borçlar, TCMB Alacaklı Geçici Hesaplar, TCMB Repo Anla malarından Kaynaklanan Menkul Kıymet Borçları (4) ÖZKAYNAKLAR (6) YURT Ç BANKALARARASI YÜKÜM.(2)(4) PARA P YASASINA BORÇLAR MENKUL KIYMET ÖDÜNÇ P Y. BORÇLAR (7) DA ITILAMAYAN YÜKÜMLÜLÜKLER (4) TOPLAM 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 2 802 444 1 768 022 211 825 237 657 584 940 17 650 540 16 924 894 69 421 223 872 432 353 ----------18 397 862 14 18 9 787 234 2 961 467 756 059 254 766 1 950 642 2 334 558 303 419 13 056 48 164 219 4 187 375 2 560 104 306 051 405 226 915 994 24 519 296 23 513 970 128 104 435 847 441 375 ----------25 277 821 0 18 15 466 169 5 053 033 1 232 320 356 783 3 463 930 5 599 584 582 127 0 43 536 19 6 338 666 4 271 616 442 900 639 245 984 905 35 910 439 33 691 720 204 700 872 340 1 141 679 ----------59 596 905 0 18 14 383 093 6 163 034 1 185 761 1 009 647 3 967 626 5 823 385 168 560 157 088 61 570 11 467 7 859 692 5 545 241 397 447 787 780 1 129 224 46 068 719 42 241 496 557 654 2 005 766 1 263 803 4 636 966 1 960 123 61 693 353 326 2 261 824 72 287 470 0 18 15 783 275 9 477 711 2 988 218 1 021 594 5 467 899 191 190 132 905 0 58 281 4 9 747 268 7 170 445 413 776 1 293 341 869 706 57 777 802 53 154 405 1 132 574 2 075 060 1 415 763 7 633 720 2 561 361 36 519 415 099 4 620 741 68 866 625 0 0 16 212 874 13 229 090 5 751 949 1 038 229 6 438 912 204 785 170 488 0 34 297 0 1 969 700 6 644 759 2 725 345 873 746 --3 965 022 68 143 009 4 973 902 9 627 597 6 999 611 1 505 376 --4 681 976 102 917 856 5 424 700 21 348 272 4 682 171 3 978 779 --3 986 435 162 211 197 0 31 953 299 3 893 492 2 856 994 0 5 114 614 200 123 440 0 40 198 985 4 399 190 2 357 840 0 5 241 014 225 869 193 Kaynak: Merkez Bankası. Not: Temmuz 2002 tarihinden itibaren veriler enflasyon muhasebesine göre düzeltilmi tir. (1) Kasım sonu itibarıyla. (2) Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu' na ait TL mevduatlar "Di er Mali Kurulu lar" mevduatı içerisinde sınıflandırılmaktadır. Ayrıca, Özel Finans Kurumları Aralık 2002 tarihine kadar "Di er Mali Kurulu lar" bu tarihten itibaren "Yurtiçi Bankalararası Yükümlülükler" içerisinde izlenmektedir. (3) Vadeli mevduatlar, mevduatın yanında Bankalar Kanununda mevduat olarak tanımlanmayan muhtelif alacaklar ve alacaklı geçici hesaplar gibi banka yükümlülüklerini de içermektedir. Bu nedenle kurumsal sektörlere göre banka hesaplarındaki mevduat tanımına giren rakamlar resmen açıklanan mevduat rakamlarından farklıdır. Adı geçen yükümlülüklerin YP tutarları da "Yurtiçi Yerle iklerin YP Mevduatlarına" dahil edilmektedir. (4) Tek Düzen Hesap Planında yapılan de i iklikle ubat 2002 tarihinden ba lamak üzere, daha önce bilanço dı ında izlenen bankaların repo ve ters repo i lemlerine ili kin kalemler bilançolara dahil edilmi tir. Repo i lemlerinden sa lanan fonların sektörel da ılımları yapılmı tır. (5) " hraç Edilen Menkul Kıymetler"in yabancı para tutarı "Dı Yükümlülükler" içerisinde izlenmektedir. (6) Mevduat Bankaları Bilançosu' nda (Tek Düzen Hesap Planı' na göre) yer alan "Özkaynaklar"a ek olarak varlık ve yükümlülüklerdeki "Kar ılıklar" kalemi kapsanmaktadır. (7) TDHP' nda yapılan de i iklik nedeniyle Aralık 2002 tarihinden itibaren ilave edilmi tir. 2003 Yıllık Rapor 239 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 36.A MEVDUAT BANKALARI- MEVDUAT (Milyar TL) KURUMSAL SEKTÖRLERE GÖRE MERKEZ YÖNET M Sosyal Güv.Kur. ve Bütçeye Ait Hes.(TL) Resmi Kurumlar Kanunla Kurulan Sos.Güv. Kurumları Di er Kurumlar Bütçe Dı ı Hesaplar (TL)(2)(3) Merkezi Yönetim DTH (YP)(4) MAL OLMAYAN KAMU G R.(TL+YP)(4) YEREL YÖNET MLER (TL+YP)(4) ÖZEL SEKTÖR Mali Olmayan irketler (TL) Bireysel letmeler (TL) Hanehalkı (TL) Hane Halkına Hiz.Ver.Kar Amacı Ol.Kur.(TL) Di er (Di . Kur. Mev.) (TL) Döviz Tevdiat Hesabı (YP) Hane Halkı, Yurtiçinde Yerle ik Gerçek Ki iler Yurtiçinde Yerle ik Tüzel Ki iler (4) Kıymetli Maden Depo Hesabı (YP) YURTDI I YERLE KLER MEVDUATI Elçilikler, Konsolosluklar, Uluslararası Kur. (TL) Yerle ik Olmayanların Mevduatı (TL) DTH,Yurtdı ında Yerle ik Gerçek Ki iler (YP) DTH,Yurtdı ında Yerle ik Tüzel Ki iler (YP) MAL KURULU LAR MEVDUATI TL MEVDUATLARI Bankalararası Mevduat Merkez Bankası Yurtdı ı Bankalar Yurtiçi Bankalar (5) Di er Mali Kurulu lar Mevduatı Kalkınma ve Yatırım Bankaları Banka Dı ı Mali Kurulu lar (5) DÖV Z TEVD AT HESAPLARI (YP) Bankalararası Mevduat Merkez Bankası Yurtdı ı Bankalar Yurtiçi Bankalar (5) Di er Mali Kurulu lar Mevduatı Kalkınma ve Yatırım Bankaları Banka Dı ı Mali Kurulu lar (4)(5) TOPLAM 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 1 413 780 899 465 583 769 254 766 60 930 514 315 ---456 828 280 624 36 714 634 2 318 857 262 003 13 310 040 2 290 640 395 284 17 697 450 15 266 447 2 431 003 440 360 869 283 2 397 143 701 457 027 266 158 5 556 650 3 317 657 2 311 372 16 744 828 887 1 465 741 1 006 285 187 065 819 220 2 238 993 2 213 200 286 675 1 317 782 608 743 25 793 25 793 ---45 291 799 2 343 643 1 445 107 999 491 356 783 88 833 898 536 ---832 170 433 268 50 584 215 3 576 312 761 065 17 841 397 3 007 033 603 765 24 639 796 21 064 723 3 575 073 154 847 771 191 4 265 65 038 473 647 228 241 9 978 496 6 785 144 5 456 173 9 781 607 897 4 838 495 1 328 971 136 097 1 192 874 3 193 352 3 146 941 572 346 1 692 838 881 757 46 411 46 411 ---64 942 983 2 839 837 2 129 619 970 340 1 009 647 149 632 710 218 ---1 501 357 642 796 96 296 111 5 231 983 598 034 27 265 629 3 833 533 571 889 58 713 932 46 490 234 12 223 698 81 111 1 808 497 5 790 118 723 1 088 472 595 512 7 432 978 4 266 500 2 182 775 1 928 510 187 1 670 660 2 083 725 175 724 1 908 001 3 166 478 3 099 736 166 632 1 330 737 1 602 367 66 742 66 742 ---110 521 576 5 731 199 3 248 590 1 729 073 1 021 594 497 923 1 856 776 625 833 4 501 164 963 623 114 699 985 6 201 326 918 152 34 451 682 4 339 784 907 516 67 787 899 56 524 752 11 263 147 93 626 2 610 885 7 167 193 390 1 613 257 797 071 7 068 333 3 139 858 825 180 1 844 140 146 683 190 2 314 678 165 690 2 148 988 3 928 475 1 745 531 131 061 434 176 1 180 294 2 182 944 47 573 2 135 371 135 575 188 8 818 601 5 870 319 4 296 775 1 038 229 535 315 2 252 366 695 916 4 823 997 1 570 006 123 952 092 6 619 548 1 179 702 43 802 377 6 078 401 1 398 727 64 816 452 53 395 773 11 420 679 56 885 2 805 800 7 301 275 332 1 721 087 802 080 6 900 369 3 196 035 982 786 108 48 208 934 470 2 213 249 88 813 2 124 436 3 704 334 1 691 841 170 380 912 020 609 441 2 012 493 15 426 1 997 067 148 870 868 Kaynak: Merkez Bankası. (1) Kasım sonu itibarıyla. (2) Di er Kurumlar Mevduatı içinde gösterilen "Bütçe Dı ı Fonlar Mevduatı" para arzlarına dahil edilmemektedir. Ancak banka dı ı mali kurulu olarak sınıflandırılan Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonunun bankalardaki mevduatı Aralık 1999 tarihinden itibaren ayrı tırılarak para arzlarına dahil edilmi tir. (3) Ekim 1999 tarihine kadar “Özel Sektör Di er Kurumlar Mevduatı, Di er” içerisinde yer alan Devlet Memurları Konut Edindirme Yardım hesabı ayrı tırılarak “Merkezi Yönetim Mevduatları” içerisine alınmı tır. (4) Aralık 2002 tarihinden itibaren Yurtiçi Yerle ik Tüzel Ki ilerin Döviz Tevdiat Hesaplarının sektörel ayrımları yapılarak ilgili sektör grupları içerisinde gösterilmi tir. (5) "Özel Finans Kurumları" Aralık 2002 tarihine kadar "Banka Dı ı Mali Kurulu lar" içerisinde izlenirken, bu tarihten itibaren "Yurtiçi Bankalar" içerisinde izlenmeye ba lanmı tır. 240 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 36.B MEVDUAT BANKALARI- MEVDUAT (Milyar TL) TÜRLER NE GÖRE TASARRUF MEVDUATI Vadesiz Vadeli T CAR KURUMLAR MEVDUATI (2) Vadesiz Vadeli D ER KURUMLAR MEVDUATI (3) Vadesiz Vadeli Bilgi çin: Fonlar RESM KURUMLAR MEVDUATI Vadesiz Vadeli MEVDUAT SERT F KALARI Vadesiz Vadeli DÖV Z TEVD AT HESAPLARI Vadesiz Vadeli KIYMETL MADEN DEPO HESAPLARI(YP) Vadesiz Vadeli BANKALARARASI MEVDUAT T.C. Merkez Bankası Kamu Mevduat Bankaları Özel Mevduat Bankaları Yabancı Mevduat Bankaları Kamu ve Özel Kalkınma ve Yatırım Bankaları Yabancı Kalkınma ve Yatırım Bankaları Yurtdı ındaki Bankalar Özel Kanunla Mev. Kabulüne Yetkili Kur. Özel Finans Kurumları (2) TOPLAM 1999 13 340 756 633 117 12 707 639 3 640 644 1 421 368 2 219 276 3 914 999 959 208 2 955 791 789 579 796 961 618 585 178 376 14 14 0 18 420 635 3 117 982 15 302 653 440 360 33 682 406 678 4 737 430 303 419 134 796 1 481 298 458 390 191 110 21 748 2 146 669 0 --45 291 799 2000 2001 2002 17 888 051 27 365 541 34 604 347 905 778 1 586 698 2 307 305 16 982 273 25 778 843 32 297 042 5 813 377 8 117 695 12 909 736 2 077 426 3 540 384 4 756 252 3 735 951 4 577 311 8 153 484 5 636 461 7 572 504 7 902 013 1 871 527 1 995 838 1 918 756 3 764 934 5 576 666 5 983 257 1 425 859 1 753 774 781 819 1 322 941 1 461 832 2 587 339 947 514 817 189 1 398 351 375 427 644 643 1 188 988 0 0 0 0 0 0 0 0 0 25 341 684 60 397 916 74 694 153 3 762 642 10 799 780 16 192 646 21 579 042 49 598 136 58 501 507 154 847 81 111 93 626 22 516 17 069 40 417 132 331 64 042 53 209 8 785 622 5 524 977 2 783 974 582 127 168 560 132 905 539 426 319 551 214 608 4 359 283 2 884 927 1 455 062 821 543 68 549 123 302 177 414 190 904 209 791 5 094 51 562 3 472 2 300 735 1 840 924 574 322 0 0 0 ----70 512 64 942 983 110 521 576 135 575 188 2003 (1) 44 013 269 3 144 034 40 869 235 14 163 756 5 870 412 8 293 344 10 572 992 2 041 228 8 531 764 1 030 846 5 755 226 3 450 527 2 304 699 0 0 0 71 529 871 15 430 069 56 099 802 56 885 22 461 34 424 2 778 869 170 488 513 339 831 985 87 152 104 096 143 960 228 0 111 438 148 870 868 Kaynak: Merkez Bankası. (1) Kasım sonu itibarıyla. (2) Aralık 2002 tarihine kadar "Ticari Kurumlar Mevduatı" içerisinde yer alan "Özel Finans Kurumları"nın bankalardaki mevduatı bu tarihten itibaren "Bankalararası Mevduat" içerisinde izlenmeye ba lamı tır. (3) Di er Kurumlar Mevduatı içinde gösterilen "Bütçe Dı ı Fonlar Mevduatı" para arzlarına dahil edilmemektedir. Ancak banka dı ı mali kurulu olarak sınıflandırılan Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonunun bankalardaki mevduatı Aralık 1999 tarihinden itibaren ayrı tırılara para arzlarına dahil edilmi tir. 2003 Yıllık Rapor 241 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 37.A KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI - SEKTÖREL HESAPLAR (Milyar TL) VARLIKLAR 1999 REZERVLER 893 749 Para 578 Merkez Bankasındaki Mevduat 10 278 Zorunlu Kar ılıklar 0 Serbest Rezervler 10 278 Mevduat Bankalarından Alacaklar 882 893 Mevduat Bankalarınca Çıkarılan Menkul De . 0 Mevduat Bankalarına Verilen Krediler 882 577 Mevduat Bankalarından Di er Alac. (2) 316 Özel Finans Kurumlarından Alacaklar (3) --MERKEZ BANKASINDAN D ER ALAC. 0 DI VARLIKLAR (2) 620 453 MERKEZ YÖNET MDEN ALACAKLAR 333 728 Bütçe ile lgili Kurumlar 333 728 Merkezi Yönetime Verilen Krediler 0 Merkezi Yönetimce Çıkarılan Bono ve Tah. 298 693 Merkezi Yönetimden Di er Alacaklar (2) 35 035 Bütçe Dı ı Kurumlar 0 Bütçe Dı ı Fonlardan Alacaklar 0 MAL OLMAYAN KAMU G R MLER NDEN ALACAKLAR 42 292 K T’lere Verilen Krediler 0 K T’lerce Çıkarılan Tahviller 0 K T’lere tirakler 0 K T’lerden Di er Alacaklar (2) 42 292 YEREL YÖNET MLERDEN ALACAKLAR (2) 387 173 Yerel Yönetimlere Verilen Krediler 387 007 Yerel Yönetimlerce Çıkarılan Bon. ve Tahviller 0 Yerel Yönetimlerden Di er Alacaklar (2) 166 BANKA DI I MAL KURUMLARDAN ALACAKLAR (3)(4) 34 757 ÖZEL SEKTÖRDEN ALACAKLAR 824 653 Özel Giri imlere Verilen Krediler 788 272 Özel Giri imlerce Çıkarılan Tahviller 0 Özel Giri imlere tirakler 14 946 Özel Giri imlerden Di er Alacaklar (2) 21 435 KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI ARASI ALACAKLAR (2) 13 463 PARA P YASALARINDAN ALACAKLAR 12 169 DA ITILAMAYAN VARLIKLAR (2) 285 735 TOPLAM 3 448 172 2000 1 123 502 486 21 770 0 21 770 1 101 246 0 1 101 246 0 --0 728 275 395 100 395 100 0 349 818 45 282 0 0 2001 1 543 159 193 151 049 0 151 049 1 391 917 0 1 391 917 0 --0 1 580 205 434 307 434 307 0 331 947 102 360 0 0 2002 1 471 693 307 26 489 16 291 10 198 1 444 897 0 1 442 693 2 204 0 185 1 480 359 848 444 848 444 0 764 156 84 288 0 0 2003 (1) 1 847 012 195 37 029 29 849 7 180 1 809 765 0 1 808 077 1 688 23 430 1 189 720 1 216 276 1 216 276 0 1 079 153 137 123 0 0 24 828 0 0 0 24 828 715 009 714 830 0 179 28 905 0 0 0 28 905 919 904 919 600 0 304 43 862 0 0 0 43 862 1 204 646 1 204 450 0 196 52 371 0 0 0 52 371 1 286 877 1 284 795 0 2 082 36 495 1 069 946 1 032 357 0 18 065 19 524 55 947 1 883 233 1 841 590 0 26 092 15 551 86 225 2 515 549 2 243 900 0 133 730 137 919 140 705 2 776 691 2 457 758 373 155 809 162 751 30 823 199 672 341 726 4 665 376 39 141 803 572 844 230 8 132 603 57 421 1 194 650 601 542 9 504 576 48 279 905 500 1 011 397 10 475 258 Kaynak: Merkez Bankası. Not: Temmuz 2002 tarihinden itibaren veriler enflasyon muhasebesine göre düzeltilmi tir. (1) Kasım sonu itibarıyla. (2) ubat 2002 tarihinden itibaren ters repo i lemlerinden alacaklar dahil edilmi tir. (3) Özel Finans Kurumları Aralık 2002 tarihine kadar "Banka Dı ı Mali Kurulu lardan Alacaklar" içerisinde izlenmi tir. Bu tarihten itibaren Özel Finans Kurumları banka olarak sınıflandırılmaktadır. 242 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 37.P KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI - SEKTÖREL HESAPLAR (Milyar TL) YÜKÜMLÜLÜKLER VADEL MEVDUAT (2) Özel Sektör Mali Olmayan Kamu Giri imleri Yerel Yönetimler Banka Dı ı Mali Kurulu lar (5) REPO LEMLER NDEN SA LANAN FONLAR (3) Özel Sektör Mali Olmayan Kamu Giri imleri Yerel Yönetimler Banka Dı ı Mali Kurulu lar YURT Ç YERLE KLER N DÖV Z TEV.HES. HRAÇ ED LEN MENKUL KIYMETLER (TL)(4) DI YÜKÜMLÜLÜKLER (3) MERKEZ YÖNET M MEVDUATI Bütçeye Ait Hesaplar (3) Bütçe Dı ı Fonlar Hesabı PARASAL SEKTÖRE YÜKÜMLÜLÜKLER (3) Merkez Bankasına Yükümlülükler Mevduat Bankalarına Olan Yükümlülükler Özel Finans Kurumlarına Yükümlülükler (5) KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI ARASI YÜKÜMLÜLÜKLER (3) ÖZKAYNAKLAR (6) PARA P YASASINA BORÇLAR MENKUL KIYMET ÖDÜNÇ P YASALARINA BORÇLAR (7) DA ITILAMAYAN YÜKÜMLÜLÜKLER (3) TOPLAM 1999 2000 2001 2002 329 933 359 186 1 070 079 714 051 28 349 14 554 100 360 82 282 0 0 0 0 298 640 339 578 946 722 573 561 2 944 5 054 22 997 58 208 ------36 362 ------36 175 ------0 ------0 ------187 2 321 23 707 44 186 122 900 29 28 6 2 1 096 690 1 482 777 2 639 960 2 805 306 180 585 244 503 518 777 589 870 130 760 49 825 771 994 81 806 690 188 --- 2003 (1) 610 076 76 818 1 459 208 74 049 26 018 18 180 0 0 7 838 148 787 1 2 943 371 549 519 178 396 416 469 499 687 66 107 102 308 90 183 977 915 1 115 848 1 341 348 100 023 224 550 196 623 877 892 891 298 1 144 722 ----3 481 705 67 814 998 006 125 189 872 817 0 0 0 0 9 763 256 1 298 004 2 204 364 3 397 302 52 050 116 286 64 952 35 359 3 247 4 729 888 75 120 ------0 0 251 314 162 970 474 431 462 067 391 225 3 448 172 4 665 376 8 132 603 9 504 576 10 475 258 Kaynak: Merkez Bankası. Not: Temmuz 2002 tarihinden itibaren veriler enflasyon muhasebesine göre düzeltilmi tir. (1) Kasım sonu itibarıyla. (2) Kalkınma ve Yatırım Bankaları mevduat kabul etmemesine kar ın bazı yükümlülükleri, Parasal Durum' daki sınıflandırmaya sadık kalmak için mevduat olarak nitelendirilmi tir. (3) Tek Düzen Hesap Planı’nda yapılan de i iklikle ubat 2002 tarihinden ba lamak üzere, daha önce bilanço dı ında izlenen bankaların repo ve ters repo i lemlerine ili kin kalemler bilançolara dahil edilmi tir. Repo i lemlerinden sa lanan fonların sektörel da ılımları yapılmı tır. (4) “ hraç Edilen Menkul Kıymetler”in yabancı para tutarı “Dı Yükümlülükler” içerisinde izlenmektedir. (5) Özel Finans Kurumları Aralık 2002 tarihine kadar “Banka Dı ı Mali Kurulu lar” içerisinde izlenmi tir. Bu tarihten itibaren Özel Finan Kurumları banka olarak sınıflandırılmı tır. (6) Kalkınma ve Yatırım Bankaları Bilançosu' nda (Tek Düzen Hesap Planı' na Göre) yer alan “Özkaynaklar”a ek olarak varlık ve yükümlülüklerdeki “Kar ılıklar” kalemi kapsanmaktadır. (7) TDHP' nda yapılan de i iklik nedeniyle Aralık 2002 tarihinden itibaren ilave edilmi tir. 2003 Yıllık Rapor 243 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 38 KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI - KRED LER (Milyar TL) KURUMSAL SEKTÖRLERE GÖRE MERKEZ YÖNET M MAL OLMAYAN KAMU G R MLER YEREL YÖNET MLER MAL KURULU LAR Mevduat Bankaları Özel Finans Kurumları (2) Kalkınma ve Yatırım Bankaları Banka Dı ı Mali Kurulu lar (2) Sigorta irketleri ve Özel Emeklilik Fonları Mali aracılar Finansal Kiralama irketleri Faktöring irketleri Tüketici Finansman irketleri Di er Mali aracılar Mali Yardımcılar T.C.Merkez Bankası ÖZEL SEKTÖR Mali Olmayan irketler (3) Bireysel letmeler (3) Hanehalkı Personele Verilen Krediler Hanehakına Hizmet Veren Kar Amacı Olm. Kurulu lar Di er YURTDI I TOPLAM 1999 0 0 387 007 529 545 497 781 --12 799 18 965 --------------0 788 272 777 234 --6 170 6 170 2000 0 0 714 830 774 529 735 057 --30 035 9 437 --------------0 1 032 357 1 017 847 --7 479 7 479 2001 0 0 919 600 1 403 874 1 346 441 --39 141 18 292 --------------0 1 841 590 1 822 857 --10 796 10 796 2002 0 0 1 204 450 1 428 031 1 364 064 0 48 871 15 096 0 7 295 0 7 295 0 0 7 801 0 2 243 900 2 209 879 20 343 13 678 13 646 2003 (1) 0 0 1 284 795 1 739 076 1 671 460 0 35 224 32 392 0 25 140 317 23 524 0 1 299 7 252 0 2 457 758 2 420 471 20 576 15 866 15 199 --4 868 552 256 2 257 080 --7 031 636 133 3 157 849 --7 937 1 163 802 5 328 866 0 0 1 125 836 6 002 217 842 3 881 113 6 362 742 Kaynak: Merkez Bankası. (1) Kasım sonu itibarıyla. (2) "Özel Finans Kurumları" Aralık 2002 tarihine kadar "Banka Dı ı Mali Kurulu lar" içerisinde izlenmi tir. (3) "Mali Olmayan irketler" Aralık 2002 tarihine kadar "Bireysel letmeleri"de kapsamaktadır. 244 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 39 MEVDUAT BANKALARI- KRED LER (Milyar TL) KURUMSAL SEKTÖRLERE GÖRE MERKEZ YÖNET M MAL OLMAYAN KAMU G R MLER YEREL YÖNET MLER MAL KURULU LAR Kalkınma ve Yatırım Bankaları Banka Dı ı Mali Kurulu lar (2) Sigorta irketleri ve Özel Emeklilik Fonları Mali aracılar Finansal Kiralama irketleri Faktöring irketleri Tüketici Finansman irketleri Di er Mali aracılar Mali Yardımcılar Yurtiçi Bankalararası Krediler (2) T.C.Merkez Bankası ÖZEL SEKTÖR Mali Olmayan irketler (3) Bireysel letmeler (3) Hanehalkı Tüketici Kredileri Kredi Kartları Personele Verilen Krediler Tarım Satı Kooperatifleri Tarım Kredi Kooperatifleri Hanehalkına Hizm. Veren Kar Amacı Olm. Kur. Di er YURTDI I TOPLAM 1999 129 979 602 091 21 916 611 592 550 301 29 147 2000 233 179 531 169 42 349 735 207 624 751 25 525 2001 1 291 552 378 973 77 603 1 016 370 878 257 57 262 2002 720 810 22 557 73 682 1 089 599 962 147 101 915 2003 (1) 476 404 38 105 172 425 886 009 735 740 138 335 ----1 707 1 129 --------96 269 116 873 ------12 122 15 055 ------53 048 61 614 ------0 2 377 ------31 099 37 827 ------3 939 20 333 32 144 84 931 80 851 25 537 11 934 0 0 0 0 0 15 390 632 25 561 979 30 776 161 31 997 840 46 222 860 10 435 244 15 459 400 22 609 348 14 507 269 20 353 786 ------- 7 015 891 8 174 831 2 222 896 6 855 284 4 939 445 7 503 092 14 254 036 1 004 315 4 602 942 2 336 850 3 130 621 7 505 522 1 137 591 2 151 724 2 556 936 4 335 180 6 688 221 80 990 100 618 45 659 37 291 60 293 632 786 1 452 342 1 890 718 2 107 131 2 670 095 483 150 705 716 217 198 63 800 26 085 ------62 552 86 740 1 616 556 1 089 237 1 119 452 738 105 657 287 210 856 268 290 411 508 570 187 1 782 141 16 967 066 27 372 173 33 952 167 34 474 675 49 577 944 Kaynak: Merkez Bankası. (1) Kasım sonu itibarıyla. (2) Özel Finans Kurumları Aralık 2002 tarihine kadar "Banka Dı ı Mali Kurulu lar" bu tarihten itibaren "Yurtiçi Bankalararası Krediler" içerisinde izlenmektedir. (3) Mali Olmayan irketler" Aralık 2002 tarihine kadar "Bireysel letmeleri"de kapsamaktadır. 2003 Yıllık Rapor 245 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 40 BANKACILIK SEKTÖRÜ – YURT Ç KRED HACM (Milyar TL) 1999 MERKEZ BANKASI (Dolaysız Krediler) Merkezi Yönetim Mali Olmayan Kamu Giri imleri Bankadı ı Mali Kurumlar MEVDUAT BANKALARI Merkezi Yönetim Mali Olmayan Kamu Giri imleri Yerel Yönetimler Bankadı ı Mali Kurumlar (2) Özel Sektör KALKINMA VE YATIRIM BANKALARI Merkezi Yönetim Mali Olmayan Kamu Giri imleri Yerel Yönetimler Bankadı ı Mali Kurumlar (2) Özel Sektör TOPLAM 2001 2002 2003 (1) 2 913 501 724 750 000 0 0 0 2 913 1 724 0 0 500 000 750 000 16 173 765 26 394 201 32 581 551 129 979 233 179 1 291 552 602 091 531 169 378 973 21 916 42 349 77 603 29 147 25 525 57 262 15 390 632 25 561 979 30 776 161 1 194 244 1 756 624 2 779 482 0 0 0 0 0 0 387 007 714 830 919 600 18 965 9 437 18 292 788 272 1 032 357 1 841 590 17 370 922 28 652 549 36 111 033 2000 250 000 0 0 250 000 32 916 804 720 810 22 557 73 682 101 915 31 997 840 3 463 446 0 0 1 204 450 15 096 2 243 900 36 630 250 0 0 0 0 47 048 129 476 404 38 105 172 425 138 335 46 222 860 3 774 945 0 0 1 284 795 32 392 2 457 758 50 823 074 Kaynak: Merkez Bankası. Not: Bankalararası krediler, kredi hacmi rakamlarına dahil edilmemektedir. (1) Kasım sonu itibarıyla. (2) Özel Finans Kurumları Aralık 2002 tarihine kadar "Banka Dı ı Mali Kurulu lar" bu tarihten itibaren bankalararası krediler içerisinde izlenmektedir. 246 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 41 PARASAL SEKTÖR ANAL T K B LANÇOSU (M3Y PARA ARZI VE KAR ILIK KALEMLER ) (Milyar TL) KAR ILIK KALEMLER DI VARLIKLAR (Net) Dı Varlıklar Dı Yükümlülükler YURT Ç KRED LER Merkezi Yönetimden Alacaklar (Net) Merkezi Yönetimden Alacaklar Eksi: Merkezi Yönetim Mevduatları (2)(6) Yerel Yönetimlerden Alacaklar Mali Olmayan Kamu Giri imlerinden Alacak. Özel Sektörden Alacaklar Kalkınma ve Yatırım Bank. Alacaklar Banka Dı ı Mali Kurulu lardan Alacaklar D ER KALEMLER (Net) TOPLAM PARA ARZ I M1 Dola ımdaki Para (3) Vadesiz Mevduat Parasal Yetkililer (5) Mevduat Bankaları (2) M2 Vadeli Mevduat Mevduat Bankaları (2) M2Y Yerle iklerin YP Mevduatları Parasal Yetkililer Mevduat Bankaları (6) M2YR Repo lemlerinden Sa lanan Fonlar (4) Mevduat Bankaları M3 Resmi Mevduat (Vadeli/Vadesiz) Di er TCMB Mevduatı (5) M3Y (M2Y+Resmi Mev.+ Di er TCMB Mev.) M3YR (M2YR+Resmi Mev.+Di er TCMB Mev.) 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 5 964 601 21 941 653 -15 977 052 37 561 070 19 263 145 22 943 011 -3 679 866 21 998 627 426 16 564 768 584 617 499 116 -2 081 723 41 443 949 2 760 179 28 121 837 -25 361 658 63 223 246 31 560 164 36 122 354 -4 562 190 47 595 542 621 28 515 417 719 186 1 838 264 -7 515 887 58 467 538 -1 886 778 48 527 755 -50 414 533 128 439 070 90 190 345 96 593 820 -6 403 476 111 896 393 795 34 994 593 1 054 441 1 694 000 -17 803 945 108 748 347 -6 297 979 68 887 662 -75 185 641 164 742 193 122 788 096 133 117 305 -10 329 208 73 840 56 124 38 574 252 1 069 897 2 179 984 -17 220 310 141 223 904 -5 965 700 68 395 982 -74 361 682 194 832 457 138 441 481 149 289 172 -10 847 691 172 610 44 681 52 587 019 853 819 2 732 847 -25 828 744 163 038 013 4 681 181 1 887 153 2 794 028 351 2 793 677 22 401 817 17 720 636 17 720 636 40 562 720 18 160 903 23 093 18 137 810 ------23 283 047 796 961 84 268 41 443 949 --- 7 549 243 3 196 942 4 352 301 1 289 4 351 012 31 912 095 24 362 852 24 362 852 56 849 061 24 936 966 142 323 24 794 643 ------33 530 572 1 322 941 295 536 58 467 538 --- 11 368 782 4 462 913 6 905 869 3 679 6 902 190 47 241 075 35 872 293 35 872 293 106 566 525 59 325 451 530 408 58 795 043 ------49 422 896 1 461 832 719 990 108 748 347 --- 15 827 630 6 899 360 8 928 269 23 951 8 904 318 61 879 759 46 052 129 46 052 129 133 664 544 71 784 786 33 167 71 751 619 138 301 510 4 636 966 4 636 966 64 802 152 2 587 339 335 055 136 586 938 141 223 904 21 510 248 11 013 126 10 497 159 31 721 10 465 438 78 796 201 57 285 917 57 285 917 147 178 735 68 382 534 14 861 68 367 673 154 812 455 7 633 720 7 633 720 87 021 758 5 755 226 2 470 331 155 404 292 163 038 013 Kaynak: Merkez Bankası. Not: Bankacılık sistemi verileri (Merkez Bankası hariç) Temmuz 2002 tarihinden itibaren enflasyon muhasebesine göre düzeltilmi tir. Not: Bu tablodaki “Para Arzı Kar ılık Kalemleri” Parasal Durum’ daki kar ılık kalemlerinden farklılık göstermektedir. Bunun nedeni resmi para arzı tanımlarına giren pekçok kalemin Parasal Durum’ da farklı bölümde kaydedilmesidir. Bu de erlendirme farklılı ı nedeni ile Parasal Durum' daki parasal büyüklükler ile resmi para arzı ve kar ılık kalemleri farklı olmaktadır. (1) Kasım sonu itibarıyla. (2) "Merkezi Yönetim Mevduatı” içerisinde yer alan Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonuna ait TL mevduatlar banka dı ı mali kurulu lar mevduatı olarak sınıflandırılmı ve vade gruplarına göre ayrı tırılarak M1 ve M2 para arzlarına ilave edilmi tir. (3) Ekim 1999 tarihinden itibaren “Dola ımdaki Para” içerisinde yer alan yoldaki paraların TL/YP ayrımı yapılarak YP kısmı “Dı Varlıklar” içerisine alınmı , TL kısmı ise “Di er Kalemler (Net)” içerisinde gösterilmi tir. (4) Tek Düzen Hesap Planı’nda yapılan de i iklikle ubat 2002 tarihinden ba lamak üzere, daha önce bilanço dı ında izlenen bankaların repo ve ters repo i lemlerine ili kin kalemler bilançolara dahil edilmi tir. Repo i lemlerinden sa lanan fonlar da bu tarihten itibaren M2YR ve M3YR tanımları içerisine dahil edilmi tir. (5) Di er TCMB Mevduatı içerisinde yer alan Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu' nun TL mevduatları M1 içerisine dahil edilmi tir. (6) Aralık 2002 tarihinden itibaren Merkezi Yönetimin Döviz Tevdiat Hesapları derlenmeye ba lanmı olup Kar ılık Kalemleri içerisinde yer alan "Merkezi Yönetim Mevduatları"na ilave edilmi tir. 2003 Yıllık Rapor 247 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 42 MERKEZ BANKASI - ANAL T K B LANÇO (Milyar TL) VARLIKLAR DI VARLIKLAR Ç VARLIKLAR Nakit lemler Hazine Borçları Bankamız Portföyü 5 Kasım 2001 öncesi D BS kincil Piyasadan alınan D BS Di er Bank.Sektör. Açıl. Nakit Krediler TMSF' na Kullandırılan Krediler Di er Kalemler De erleme Hesabı IMF Acil Yardım Takip Hesabı (Hazine) TOPLAM 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 14 526 524 -1 507 084 -358 526 901 173 913 722 913 722 0 -12 549 7 680 0 -1 267 379 -1 339 192 190 634 13 019 440 18 004 037 -1 100 599 -416 026 1 490 801 1 514 941 1 514 941 0 -24 140 0 500 000 -2 406 827 -875 207 190 634 16 903 438 34 409 563 25 679 957 25 664 127 34 403 119 34 459 512 34 301 090 158 422 -56 394 16 270 750 000 -9 505 262 -174 804 190 634 60 089 520 50 995 283 23 075 242 24 221 843 30 812 443 30 919 409 30 919 409 0 -106 966 12 804 250 000 -6 853 404 -1 146 601 0 74 070 525 52 887 435 23 585 267 22 862 315 28 023 959 28 078 806 28 078 806 0 -54 847 6 556 0 -5 168 200 722 952 0 76 472 702 11 432 340 6 696 686 4 735 654 1 723 362 3 012 292 1 587 100 3 932 210 2 390 748 1 488 653 1 022 571 466 082 31 194 21 615 -2 345 110 -2 406 795 61 685 13 019 440 15 923 554 10 405 974 5 517 580 1 222 177 4 295 403 979 884 5 949 348 3 772 411 2 015 481 1 404 157 611 324 115 720 45 736 -4 969 464 -5 218 625 249 161 16 903 438 50 220 700 36 733 224 13 487 475 3 139 113 10 348 363 9 868 820 7 975 887 5 282 660 2 520 198 1 626 371 893 827 104 157 68 872 1 892 934 1 243 969 648 964 60 089 520 53 551 071 37 368 781 16 182 290 5 462 814 10 719 476 20 519 454 10 668 323 7 635 622 2 791 824 1 671 841 1 119 983 178 059 62 818 9 851 131 9 578 737 272 394 74 070 525 52 338 474 35 624 994 16 713 480 6 517 106 10 196 374 24 134 228 15 010 146 10 675 528 4 191 278 2 288 617 1 902 661 48 310 95 030 9 124 082 8 260 095 863 987 76 472 702 YÜKÜMLÜLÜKLER TOPLAM DÖV Z YÜKÜMLÜLÜKLER Dı Yükümlülükler ç Yükümlülükler Döviz Olarak Takip Olunan Mevduat Bankaların Döviz Mevduatı MERKEZ BANKASI PARASI Rezerv Para Emisyon Bankalar Mevduatı Bankalar Zorunlu Kar ılıkları Bankalar Serbest mkanı Fon Hesapları Banka Dı ı Kesimin Mevduatı Di er Merkez Bankası Parası Açık Piyasa lemleri Kamu Mevduatı TOPLAM Kaynak: Merkez Bankası. (1) Geçici. Not: Her hafta Resmi Gazete' de yayımlanan Haftalık Vaziyet (Merkez Bankası Bilançosu) Aktif = Pasif toplamı ile ekonomik analizlerde kullanılmak üzere hazırlanan Analitik Bilanço Aktif = Pasif toplamı a a ıdaki nedenlerden dolayı e it olmamaktadır. A) Yayımlanan bilançoda, pasifte Uluslararası Kurulu lar Mevduatı kaleminde Türk Lirası olarak yer alan IMF’ye borcumuz, Analitik Bilanço’da cari kurdan (TRL-SDR) de erlenmi olarak pasifte Dı Yükümlülükler kaleminde, kur farkı ise aktifte De erleme Hesabı kaleminde gösterilmektedir. B) Haftalık Vaziyet’in aktifinde yer alan Madeni Para, Dahildeki Muhabirler, Gayrimenkuller ve Demirba lar, Muvakkat Borçlular, Di er Aktif Hesaplar toplamı ile pasifte yer alan Ödenecek Senet ve Havaleler, Sermaye, htiyat Akçesi, Kar ılıklar, Muvakkat Alacaklılar, Di er Pasifler toplamları netle tirilerek bakiye, Analitik Bilanço’nun aktif tarafına Di er Kalemlere yazılmaktadır. C) Haftalık Vaziyet’te pasifte yer alan Hazine Altın Alaca ı Analitik Bilanço’da Hazinenin Di er Borçları ile netle tirilmektedir. D) Yayımlanan bilançoda Açık Piyasa lemleri içerisinde yer alan Menkul Kıymet lemlerinden Nakit olarak borç ve alacaklar ile gecelik i lemler Analitik Bilanço’da pasif tarafta, Menkul Kıymet lemlerinden Menkul Olarak Borç ve Alacaklar ise aktif tarafta Kamuya Açılan Nakit Krediler ba lı ı altında netle tirilmi tir. E) 18 Ekim 1999 tarihi itibarıyla, Analitik Bilanço “Dı Yükümlülükler” kaleminde yer alan IMF’ye borcumuz, Acil Yardım tutarı kadar arttırılmı , kar ılı ı “ ç Varlıklar” ba lı ı altında “IMF Acil Yardım Takip Hesabı (Hazine)” hesabında, kur farkı ise aktifte “De erleme Hesabı”nda gösterilmi tir. Ancak 6 Mayıs 2002 tarihinde Hazine Mü te arlı ı ile TCMB arasında imzalanan protokol uyarınca “IMF Acil Yardım Kredisi Takip Hesabı (Hazine)” kalemi, 21 Haziran 2002 tarihinden itibaren “Hazine Yükümlülü ü” olarak de erlendirilmi tir. 248 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 43 HRAÇ ED LEN MENKUL DE ERLER (Milyar TL) 1999 KAMU KES M Devlet Tahvili Hazine Bonosu 2000 2001 26 886 408 32 468 545 209 613 235 20 027 770 26 685 862 164 183 336 6 858 638 5 782 683 45 429 899 2002 2003 (1) 125 303 125 123 685 627 58 900 025 75 127 572 66 403 100 48 558 055 ÖZEL KES M 855 545 5 792 296 5 730 395 4 193 318 4 292 680 Tahvil Hisse Senedi (2) 678 871 3 007 974 1 684 498 1 597 317 894 194 Banka Bonosu 12 471 147 697 83 614 Finansman Bonosu 176 674 2 767 908 3 830 879 MKYF Katılma Belgesi (2) 2 405 346 3 385 049 Yabancı Yatırım Fonu Katılma Belgesi (3) 3 943 67 321 107 041 13 437 VDMK Kaynak: Hazine Müste arlı ı, Sermaye Piyasası Kurulu (1) Ekim 2003 itibariyle (2) Satı a sunulan fiyat üzerinden ihraç tutarı (3) Yabancı yatırım fonları pay sayısı üzerinden kayda alınmı tır. Kayıt tarihi itibariyle kayda alınan payların Merkez Bankası döviz satı kuru üzerinden dolar kar ılı ı Türk Lirası tutarlarıdır. TABLO 44 ULUSLARARASI REZERVLER (Milyon ABD doları) 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 1 011 1 006 1 032 1 279 1 279 BRÜT DÖV Z REZERVLER Merkez Bankası Bankalar 32 746 23 177 9 569 33 179 22 172 11 007 29 180 18 787 10 393 36 787 26 807 9 980 40 413 31 324 9 089 BRÜT ULUSLARARASI REZERVLER Muhabir Açıkları (Overdrafts) 33 757 6 34 185 26 30 212 20 38 066 15 41 692 11 NET REZERVLER 33 751 34 159 30 192 38 051 41 681 ALTIN (2) Kaynak: Merkez Bankası. (1) Geçici (Kasım 2003 itibarıyla). (2) Altın 1999 yılı sonunda 270 dolar/ons, 2000 yılı sonunda 269 dolar/ons, 2001 yılı sonunda 276.5 dolar/ons, 2002 yılı sonunda 342,75 dolar/ons üzerinden de erlendirilmi tir. 2003 Yıllık Rapor 249 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 45 DI T CARET Milyon TL 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 (1) thalat 6 934 7 275 10 348 17 725 22 344 29 791 53 112 68 993 82 930 104 855 113 274 178 495 613 292 1 002 325 1 461 425 2 127 081 4 034 939 5 994 754 7 561 157 12 353 041 20 470 614 33 827 597 58 813 592 88 918 000 159 628 300 329 022 100 683 826 641 1 649 154 021 3 559 029 759 7 419 624 416 11 898 371 328 17 185 041 882 34 227 081 874 50 550 213 196 78 389 702 304 102 361 618 435 hracat 4 468 4 832 6 409 9 087 11 876 18 031 21 190 20 077 30 775 31 344 55 351 75 750 221 498 530 726 937 311 1 298 945 2 608 332 4 152 927 5 012 345 8 844 331 16 809 242 24 819 337 34 033 944 57 387 400 101 901 200 170 699 400 550 041 707 1 001 123 478 1 907 001 834 4 039 401 624 7 032 148 731 11 211 265 206 17 347 694 857 38 770 187 935 54 621 624 134 69 570 807 476 Milyon ABD Doları Dı Ticaret Hacmi 1 260 1 338 1 536 1 847 2 448 3 403 5 310 6 140 7 089 7 549 6 887 7 331 10 819 13 636 14 589 14 963 17 891 19 301 18 561 24 348 25 997 27 417 35 261 34 640 37 586 44 773 41 376 57 346 66 851 74 820 72 895 67 258 82 278 72 733 87 613 115 612 thalat 764 801 948 1 171 1 563 2 086 3 778 4 739 5 129 5 796 4 599 5 069 7 909 8 933 8 843 9 235 10 757 11 343 11 105 14 158 14 335 15 792 22 302 21 047 22 871 29 428 23 270 35 709 43 627 48 559 45 921 40 671 54 503 41 399 51 554 68 734 hracat 496 537 588 677 885 1 317 1 532 1 401 1 960 1 753 2 288 2 261 2 910 4 703 5 746 5 728 7 134 7 958 7 457 10 190 11 662 11 625 12 959 13 593 14 715 15 345 18 106 21 637 23 224 26 261 26 974 26 587 27 775 31 334 36 059 46 878 Dı Ticaret Dengesi -268 -264 -360 -494 -678 -769 -2 246 -3 338 -3 169 -4 043 -2 311 -2 808 -4 999 -4 230 -3 097 -3 507 -3 623 -3 385 -3 648 -3 968 -2 673 -4 167 -9 343 -7 454 -8 156 -14 083 -5 164 -14 072 -20 403 -22 298 -18 947 -14 084 -26 728 -10 065 -15 495 -21 856 Kaynak: Devlet statistik Enstitüsü. (1) Geçici. 250 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 46 ULUSLARARASI STANDART SANAY SINIFLAMASINA GÖRE HRACAT (ISIC R3) (Milyon ABD doları) Tarım ve Hayvancılık Ormancılık ve Tomrukçuluk Balıkçılık Maden Kömürü, Linyit ve Turb Ham Petrol ve Do algaz Metal Cevherleri Ta ocakçılı ı ve Di er Madencilik Gıda Ürünleri ve çecek Tütün Ürünleri Tekstil Ürünleri Giyim E yası Bavul, Saraciye, Ayakkabı A aç ve Mantar Ürünleri Ka ıt ve Ka ıt Ürünleri Basım ve Yayım Kok Kömürü, Petrol Ürünleri ve Nükleer Yakıt Kimyasal Madde ve Ürünler Plastik ve Kauçuk Ürünleri Metalik Olmayan Di er Mineraller Ana Metal Sanayi Metal E ya Sanayi (Makina ve Teçhizat Hariç) Makina ve Teçhizat malatı Büro, Muhasebe ve Bilgi lem Makinaları Elektrikli Makina ve Cihazlar Haberle me Teçhizatı ve Cihazlar Tıbbi, Hassas, Optik Aletler ve Saat Motorlu Kara Ta ıtları ve Römorklar Di er Ula ım Araçları Mobilya Yeniden De erlendirme Elektrik, Gaz Di er Faaliyetleri E lence, Kültür ve Sporla lgili Faaliyetler Di er Hizmet Faaliyetleri TOPLAM 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 2 386 8 38 1 5 112 267 1 744 96 5 687 4 142 181 68 149 48 315 1 235 668 955 2 104 559 1 259 60 693 771 67 1616 771 487 80 14 0 1 0 26 587 1 966 7 25 2 5 128 267 1 559 128 5 899 4 150 190 63 164 43 301 1 382 781 1119 2 305 549 1 426 63 826 962 75 1 750 882 630 93 20 0 16 0 27 775 2 225 9 30 4 3 81 261 1 789 87 6 148 4 213 212 109 242 43 416 1 464 941 1 228 2 921 676 1 637 52 1039 1002 77 2 659 948 701 91 20 1 4 0 31 334 2 027 10 51 1 3 102 281 1 637 105 7 029 5 142 214 118 302 49 670 1 558 1 085 1 468 3 239 828 2 180 40 1 057 1 575 89 3 605 529 928 102 16 17 1 0 36 059 2 435 16 74 1 3 172 356 2 320 90 8 899 6 077 285 154 356 67 897 1 883 1 461 1 787 3 815 1 407 3 177 40 1 219 1 939 124 5 409 1 032 1 260 0 20 54 1 46 46 878 Kaynak: Devlet statistik Enstitüsü. (1) Geçici. 2003 Yıllık Rapor 251 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 47 ULUSLARARASI STANDART SANAY SINIFLAMASINA GÖRE THALAT (ISIC R3) (Milyon ABD doları) Tarım ve Hayvancılık Ormancılık ve Tomrukçuluk Balıkçılık Maden Kömürü, Linyit ve Turb Ham Petrol ve Do algaz Metal Cevherleri Ta ocakçılı ı ve Di er Madencilik Gıda Ürünleri ve çecek Tütün Ürünleri Tekstil Ürünleri Giyim E yası Bavul, Saraciye, Ayakkabı A aç ve Mantar Ürünleri Ka ıt ve Ka ıt Ürünleri Basım ve Yayım Kok Kömürü, Petrol Ürünleri ve Nükleer Yakıt Kimyasal Madde ve Ürünler Plastik ve Kauçuk Ürünleri Metalik Olmayan Di er Mineraller Ana Metal Sanayi Metal E ya Sanayi (Makina ve Teçhizat Hariç) Makina ve Teçhizat malatı Büro, Muhasebe ve Bilgi lem Makinaları Elektrikli Makina ve Cihazlar Haberle me Teçhizatı ve Cihazlar Tıbbi, Hassas, Optik Aletler ve Saat Motorlu Kara Ta ıtları ve Römorklar Di er Ula ım Araçları Mobilya Yeniden De erlendirme Elektrik, Gaz Di er Faaliyetleri E lence, Kültür ve Sporla lgili Faaliyetler Di er Hizmet Faaliyetleri TOPLAM 1999 2000 2001 1 529 124 1 311 3 703 112 128 1 071 50 1 664 172 205 132 898 156 1 284 6 839 892 406 2 392 731 5 158 1 207 1 568 3 145 1 123 3 362 1 032 464 719 81 1 8 0 40 671 1 978 149 2 615 6 196 149 144 1 193 46 1 880 246 312 207 1 152 251 2 587 8 076 1 039 421 3 535 776 5 954 1 595 1 606 3 994 1 341 5 985 1 474 563 784 132 5 114 0 54 503 1 324 88 1 300 6 076 110 97 1 029 43 1 704 262 269 106 785 220 1 799 6 770 813 319 3 612 817 5 140 782 1 223 2 035 1 001 2 213 1 360 397 521 162 8 13 0 41 399 2002 2003 (1) 1 594 112 1 689 6 193 190 127 1 399 50 2 522 325 331 153 1 007 200 2 191 8 655 1 074 411 4 707 1 012 6 543 988 1 704 2 336 1 156 2 919 961 498 1 093 128 279 5 0 51 554 Kaynak: Devlet statistik Enstitüsü. (1) Geçici. 252 2003 Yıllık Rapor 2 407 148 4 891 7 766 2 078 150 1 626 58 3 111 415 437 283 1 287 250 2 694 11 103 1 433 524 7 253 1 010 8 148 1 211 2 019 3 026 1 424 6 399 540 678 0 43 284 7 29 68 734 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 48 FASILLARA GÖRE HRACAT (Milyon ABD doları) Örme Giyim E yası Örülmemi Giyim E yası Elektrikli Makine ve Cihazlar Demir ve Çelik Yenilen Meyveler Kazanlar, Makinalar, Mekanik Cihazlar Dokumaya Elveri li Maddelerden Hazır E ya Kara Ta ıtları ve Bunların Aksamı Pamuk, Pamuk pli i, Pamuklu Mensucat Sentetik ve Suni Devamsız Lifler Demir veya Çelikten E ya Sebze ve Meyvelerden Elde Edilen Müstahzarlar Tütün ve Tütün Mamulleri Plastik ve Mamulleri Tuz, Kükürt, Topraklar ve Ta lar Yenilen Sebzeler Sentetik ve Suni Filamentler Cam ve Cam E ya Hayvansal ve Bitkisel Katı ve Sıvı Ya lar Halılar Kauçuk ve Kauçuktan E ya Deri E ya Di er Fasıllar TOPLAM 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 3 787 2 413 1 647 1 542 1 247 1 272 944 1 474 777 605 606 571 562 416 428 274 404 328 332 270 348 265 6 075 3 729 2 506 1 978 1 624 1 030 1 418 1 021 1 593 713 608 697 486 491 499 485 264 490 386 157 295 383 307 6 615 3 641 2 639 2 260 2 070 1 201 1 745 1 055 2 335 843 640 976 528 435 610 537 375 470 411 235 263 459 328 7 277 4 443 3 254 2 867 2 270 1 193 2 142 1 255 3 304 811 654 1 244 516 385 680 615 322 502 446 156 287 514 307 7 891 5 724 3 798 3 456 2 904 1 379 2 964 1 628 5 245 991 762 1 381 667 419 922 709 470 638 519 345 381 684 316 10 576 26 587 27 775 31 334 36 059 46 878 Kaynak: Devlet statistik Enstitüsü. (1) Geçici. 2003 Yıllık Rapor 253 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 49 FASILLARA GÖRE THALAT (Milyon ABD doları) Kazanlar, Makinalar, Mekanik Cihazlar Mineral Yakıtlar, Mineral Ya lar Ham Petrol Elektrikli Makina ve Cihazlar Kara Ta ıtları ve Bunların Aksamı Demir ve Çelik Plastik ve Mamulleri Organik Kimyasal Ürünler Optik Alet ve Cihazlar Pamuk, Pamuk pli i, Pamuklu Mensucat Hava Ta ıtları Sentetik ve Suni Flamentler Ka ıt ve Karton Eczacılık Ürünleri Debagatte ve Boyacılıkta Kullanılan Hülasalar Demir veya Çelikten E ya Sentetik ve Suni Devamsız Lifler Muhtelif Kimyasal Maddeler Hayvansal ve Bitkisel Katı ve Sıvı Ya lar Ham Postlar ve Deriler Aluminyum ve Alimunyumdan E ya Kauçuk ve Kauçuktan E ya Di er Fasıllar TOPLAM 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 6 390 5 377 2 755 5 098 3 094 2 056 1 806 1 626 1 027 671 552 640 745 858 585 486 553 505 426 195 472 423 7 086 7 817 9 541 4 208 6 113 5 467 2 778 2 179 2 037 1 242 1 080 937 695 939 1 035 614 705 665 512 364 383 548 538 8 314 6 304 8 339 3 878 3 636 1 827 1 797 1 733 1 625 953 950 250 567 652 1 088 492 845 550 484 314 427 418 365 7 782 8 174 9 204 4 088 4 356 2 333 2 905 2 382 1 888 1 089 1 293 296 751 855 1 439 681 709 858 580 402 621 526 523 9 689 10 188 11 399 4 777 5 487 5 369 4 686 3 233 2 250 1 350 1 637 151 854 1 163 2 013 847 822 943 742 495 613 714 764 13 015 40 671 54 503 41 399 51 554 68 734 Kaynak: Devlet statistik Enstitüsü. (1) Geçici. 254 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 50 ÜLKELERE GÖRE HRACAT (Milyon ABD doları) 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 1.Avrupa Birli i Ükeleri Almanya ngiltere Fransa talya 2.EFTA Ülkeleri zlanda Norveç sviçre 3.Di er OECD Ülkeleri A.B.D. Japonya B. Türkiye Serbest Bölgeleri C. OECD Üyesi Olmayan Ülkeler 1.Avrupa Ülkeleri (2) Rusya Ukrayna Romanya 2.Afrika Ülkeleri Cezayir Mısır Libya 3.Amerika Ülkeleri 4.Ortado u Ülkeleri Suudi Arabistan ran 5.Di er Asya Ülkeleri Çin Malezya Hong-Kong Singapur 6.Di er Ülkeler 18 056 14 348 5 475 1 829 1 570 1 683 362 2 91 268 3 346 2 437 122 780 7 750 2 042 589 226 268 1 657 408 467 140 243 2 204 367 158 1389 37 37 99 144 215 18 986 14 510 5 180 2 037 1 657 1 789 324 5 80 239 4 151 3 135 149 895 7 894 2 298 644 258 326 1 373 383 376 96 247 2 211 387 236 1381 96 39 114 126 385 20 588 16 118 5 367 2 175 1 895 2 342 316 3 70 243 4 153 3 126 124 934 9 813 2 685 924 289 392 1 521 422 421 67 335 2 892 501 361 1514 199 35 146 105 865 23 553 18 459 5 869 3 025 2 135 2 376 409 5 115 289 4 685 3 356 130 1 438 11 067 3 447 1 172 313 566 1 697 514 326 165 241 3 576 555 334 1940 268 152 150 99 166 30 263 24 350 7 453 3 659 2 818 3 167 533 14 171 348 5 380 3 736 156 1 893 14 723 4 681 1 363 437 871 2 111 568 343 254 255 5 037 739 524 2 577 492 227 94 100 61 TOPLAM 26 587 27 775 31 334 36 059 46 878 A. OECD ülkeleri Kaynak: Devlet statistik Enstitüsü. (1) Geçici (Kasım 2003 itibarıyla). (2) Daha önce bu kalemde gösterilen Rusya Federasyonu, Moldova, Ukrayna ve Beyaz Rusya dı ındaki BDT ülkeleri, “Di er Asya Ülkeleri” kalemine eklenmi tir. 2003 Yıllık Rapor 255 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 51 ÜLKELERE GÖRE THALAT (Milyon ABD doları) 1999 2000 2001 2002 2003 (1) A. OECD Ülkeleri 1.Avrupa Birli i Ükeleri Almanya ngiltere Fransa talya 2.EFTA Ülkeleri zlanda Norveç sviçre 3.Di er OECD Ülkeleri A.B.D. Japonya B. Türkiye Serbest Bölgeleri C. OECD Üyesi Olmayan Ülkeler 1.Avrupa Ülkeleri (2) Rusya Ukrayna Romanya 2.Afrika Ülkeleri Cezayir Mısır Libya 3.Amerika Ülkeleri 4.Ortado u Ülkeleri Suudi Arabistan ran 5.Di er Asya Ülkeleri Çin Malezya Hong-Kong Singapur 6.Di er Ülkeler 28 311 21 401 5 880 2 190 3 127 3 192 926 2 175 749 5 984 3 080 1 393 508 11 852 4 117 2 374 774 401 1 687 682 109 502 495 1 987 579 636 2 946 895 219 125 115 620 35 630 26 610 7 198 2 748 3 532 4 333 1 155 4 260 891 7 865 3 911 1 621 496 18 377 6 371 3 887 982 674 2 714 1 192 141 786 580 3 122 962 816 4 382 1 345 269 152 155 1 208 25 958 18 280 5 335 1 914 2 284 3 484 1 481 2 251 1227 6 196 3 261 1 307 303 15 138 5 318 3 436 758 481 2 819 1 064 92 848 420 2 811 730 840 3 023 926 239 102 111 747 32 984 23 321 7 042 2 438 3 053 4 097 2 512 3 366 2143 7 151 3 099 1 466 575 17 995 6 343 3 892 991 662 2 696 1 126 118 754 592 3 682 794 921 4 367 1 368 245 114 132 315 43 543 31 495 9 400 3 471 4 158 5 446 3 355 3 394 2957 8 693 3 420 1 914 586 24 604 8 818 5 420 1 304 942 3 244 997 188 1 071 1070 4 334 968 1857 6 765 2 596 391 113 129 374 TOPLAM 40 671 54 503 41 399 51 554 68 734 Kaynak: Devlet statistik Enstitüsü. (1) Geçici. (2) Daha önce bu kalemde gösterilen Rusya Federasyonu, Moldova, Ukrayna ve Beyaz Rusya dı ındaki BDT ülkeleri, “Di er Asya Ülkeleri” kalemine eklenmi tir. 256 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası GEN TABLO 52 EKONOM K KATEGOR LERE (BEC) GÖRE DI T CARET (Milyon ABD doları) 1999 2000 2001 2002 2003 (1) HRACAT Sermaye Malları Ara Malları Tüketim Malları Di erleri 26 587 1 796 10 841 13 893 58 27 775 2 140 11 573 14 014 49 31 334 2 630 13 403 15 253 48 36 059 2 740 14 637 18 533 150 46 878 4 308 18 372 23 909 289 THALAT Sermaye Malları Ara Malları Ham Petrol Tüketim Malları Di erleri 40 671 8 729 26 553 2 755 5 062 327 54 503 11 341 35 710 4 208 7 249 203 41 399 6 964 29 971 3 878 4 084 380 51 554 8 492 37 443 4 088 5 008 610 68 734 11 222 49 536 4 777 7 511 465 Kaynak: Devlet statistik Enstitüsü. (1) Geçici. TABLO 53 DI T CARET F YAT ENDEKSLER (Yıllık Ortalamalar)(ISIC R3) (1994=100) 1999 2000 2001 2002 2003 (1) HRACAT GENEL MALAT Gıda Ürünleri ve çecek Tekstil Kimyasal Madde ve Ürünler Ana Metal Sanayii Makina ve Teçhizat malatı Motorlu Kara Ta ıtı ve Römorklar 91.7 90.5 90.9 90.3 90.2 78.9 96.1 94.5 87.8 86.6 85.2 83.6 94.4 83.6 89.3 85.0 85.5 85.1 81.6 82.2 90.4 81.5 85.8 85.1 83.9 83.5 82.6 79.9 84.5 83.9 80.2 88.3 91.8 92.2 88.8 88.2 90.1 102.7 85.4 99.1 THALAT GENEL Ham Petrol ve Do algaz MALAT Gıda Ürünleri ve çecek Tekstil Kimyasal Madde ve Ürünler Ana Metal Sanayii Makina ve Teçhizat malatı Motorlu Kara Ta ıtı ve Römorklar 90.8 101.7 90.7 89.1 88.2 90.2 83.0 97.0 88.7 94.9 169.7 88.5 79.3 84.2 93.9 89.9 87.5 83.7 94.6 153.5 88.8 81.2 85.9 93.3 83.8 90.5 81.5 93.5 150.4 88.1 93.6 82.5 91.1 83.8 89.7 84.5 100.5 176.6 93.5 97 87.1 100.9 96.9 94.0 90.8 Kaynak: Devlet statistik Enstitüsü (1) Geçici (Kasım 2003 itibariyle) 2003 Yıllık Rapor 257 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 54 ÖDEMELER DENGES (Milyon ABD doları) I. CAR LEMLER HESABI A.Dı Ticaret Dengesi 1.Genel Mal Ticareti hracat FOB hracat Bavul Ticareti Uyarlama: Di er Mallar thalat FOB thalat (CIF) Uyarlama: Navlun ve Sigorta Uyarlama: Di er Mallar 2.Parasal Olmayan Altın (net) B.Hizmetler Dengesi (Net) Ta ımacılık Turizm n aat Hizmetleri Finansal Hizmetler Di er Ticari Hizmetler Resmi Hizmetler Di er Hizmetler C.Yatırım Geliri Dengesi (Net) Do rudan Yatırımlar Portföy Yatırımları Di er Yatırımları Faiz Geliri Faiz Gideri D.Cari Transferler çi Gelirleri Bedelsiz thalat Resmi Transferler 1999 -1 344 -10 469 -9 390 28 842 26 587 2 255 0 -38 232 -40 671 2 439 0 -1 079 7 487 799 3 732 1 095 -312 3 368 -290 -905 -3 537 -167 89 -3 459 1 074 -4 533 5 175 4 529 284 362 2000 -9 819 -22 410 -20 510 30 721 27 775 2 946 0 -51 231 -54 503 3 272 0 -1 900 11 368 492 5 923 968 -303 4 082 -277 483 -4 002 89 -434 -3 657 1 168 -4 825 5 225 4 560 451 214 2001 3 390 -4 543 -3 580 34 347 31 334 3 039 -26 -37 927 -41 399 2 483 989 -963 9 130 833 6 352 654 -391 1 693 -319 308 -5 000 52 -694 -4 358 1 139 -5 497 3 803 2 786 810 207 2002 -1 521 -8 337 -6 982 40 071 36 059 4 065 -53 -47 053 -51 554 3 093 1 408 -1 355 7 880 861 6 600 832 -400 -68 -572 627 -4 554 -86 -835 -3 633 784 -4 417 3 490 1 936 1 054 500 2003 (1) -4 203 -11 200 -8 825 45 917 42 385 3 599 -67 -54 742 -60 679 3 495 2 442 -2 375 8 836 715 7 396 788 -46 233 -575 325 -5 049 -216 -1 163 -3 670 559 -4 229 3 210 2 070 883 257 II. SERMAYE VE F NANS HESAPLARI A.SERMAYE HESABI B.F NANS HESAPLARI 1.Do rudan Yatırımlar (Net) 2.Portföy Yatırımları (Net) 3.Di er Yatırımlar (Net) Varlıklar Ticari Krediler Krediler Bankaların Döviz Varlıkları Di er Varlıklar Yükümlülükler Ticari Krediler Krediler Mevduatlar Di er Yükümlülükler 4.Rezerv Varlıklar Uluslararası Para Fonu Nezd. Varlıklarımız Resmi Rezervler III. NET HATA VE NOKSAN -377 0 -377 138 3 429 1 782 -2 304 -106 -453 -1 454 -291 4 086 719 3 057 239 71 -5 726 -112 - 5 614 1 721 12 581 0 12 581 112 1 022 11 801 -1 939 -26 116 -1 690 -339 13 740 805 12 868 -20 87 -354 0 -354 -2 762 -1 719 0 -1 719 2 769 -4 515 -2 667 -601 -445 -734 927 -349 -2 066 -1 930 614 -832 82 2 694 0 2 694 -1 671 1 587 0 1 587 863 -593 7 470 -777 -921 19 594 -469 8 247 2 483 5 319 348 97 -6 153 0 - 6 153 -66 1 303 0 1 303 19 2 239 1 675 -146 -596 -392 1 258 -416 1 821 1 537 -1 050 1 227 107 -2 630 0 -2 630 2 900 Kaynak: Merkez Bankası. (1) Geçici (Ocak-Kasım itibarıyla). 258 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 55 ÖDEMELER DENGES NDEK BAZI KALEMLER N AYRINTILARI (Milyon ABD doları) CAR LEMLER DENGES SERMAYE VE F NANS HESAPLARI DO RUDAN YATIRIMLAR Yurtdı ında Yurtiçinde PORTFÖY YATIRIMLARI Varlıklar Yükümlülükler Hisse Senetleri Borç Senetleri D ER YATIRIMLAR Varlıklar Ticari Krediler Krediler Bankaların Döviz Varlıkları Di er Varlıklar Yükümlülükler Ticari Krediler Uzun Vade Kısa Vade Krediler Merkez Bankası Uluslar. Para Fonu Kredileri Uzun Vade Kısa Vade Genel Hükümet Uluslar. Para Fonu Kredileri Uzun Vade Kısa Vade Bankalar Uzun Vade Kısa Vade Di er Sektörler Uzun Vade Kısa Vade Mevduatlar Merkez Bankası Bankalar Di er Yükümlülükler REZERV VARLIKLAR 1999 -1 344 -377 138 -645 783 3429 -759 4188 428 3760 1 782 -2 304 -106 -453 -1454 -291 4 086 719 -52 771 3 057 518 520 -2 0 -1932 0 -1932 0 2187 117 2070 2284 2344 -60 239 -229 468 71 -5 726 2000 -9 819 12 581 112 -870 982 1022 -593 1615 489 1126 11 801 -1 939 -26 116 -1690 -339 13 740 805 8 797 12 868 3348 3351 -3 0 117 0 -883 1000 4378 -363 4741 5025 4897 128 -20 622 -642 87 -354 2001 3 390 -1 719 2769 -497 3266 -4515 -788 -3727 -79 -3648 -2 667 -601 -445 -734 927 -349 -2 066 -1930 11 -1941 614 10229 10230 -1 0 -1977 0 -977 -1000 -8076 -1024 -7052 438 255 183 -832 736 -1 568 82 2 694 2002 -1 521 1 587 863 -175 1038 -593 -2096 1503 -16 1519 7 470 -777 -921 19 594 -469 8 247 2483 1353 1130 5 319 -6138 -6138 0 0 11834 12503 -669 0 -1028 -297 -731 651 1379 -728 348 1336 -988 97 -6 153 2003 (1) -4 203 1 303 19 -439 458 2239 -1127 3366 954 2412 1 675 -146 -596 -392 1258 -416 1 821 1537 852 685 -1 050 -1356 -1356 0 0 -1001 926 -1927 0 578 -101 679 729 442 287 1 227 491 736 107 -2 630 Kaynak: Merkez Bankası. (1) Geçici (Ocak-Kasım itibarıyla). 2003 Yıllık Rapor 259 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 56 DI BORÇ STOKU (Milyon ABD doları) 1999 2000 2001 2002 2003 (1) DI BORÇ STOKU KISA VADEL DI BORÇLAR UZUN VADEL DI BORÇLAR 102 975 22 921 80 054 118 685 28 301 90 384 113 811 16 403 97 408 131 264 16 424 114 840 142 325 21 059 121 266 BORÇLULARA GÖRE KISA VADEL DI BORÇLAR Merkez Bankası Krediler Kredi Mektuplu DTH Genel Hükumet Ticari Bankalar Di er Sektörler UZUN VADEL DI BORÇLAR A-Kamu Sektörü 1-Genel Hükümet a-Konsolide Bütçe b-Yerel Yönetimler c-Fonlar d-Üniversiteler 2-Di er Kamu 3 K T’ler B-Merkez Bankası Krediler Kredi Mektuplu DTH C-Özel Sektör Finansal Finansal Olmayan 22 921 686 6 680 0 13 172 9 063 80 054 42 375 37 629 34 582 2 391 648 8 863 3 883 10 312 396 9 916 27 367 7 482 19 885 28 301 653 26 627 1 000 16 900 9 748 90 384 47 802 42 373 39 523 2 253 591 6 1 193 4 236 13 429 3 705 9 724 29 153 7 582 21 571 16 403 752 20 732 0 7 997 7 654 97 408 46 330 41 179 38 761 1 835 560 23 1 117 4 034 23 591 13 643 9 948 27 487 4 789 22 698 16 424 1 655 15 1 640 0 6 344 8 425 114 840 63 920 59 104 56 828 1 595 655 26 1 038 3 778 20 340 8 068 12 272 30 580 4 701 25 879 21 059 2 504 11 2 493 0 9 171 9 384 121 266 68 141 63 473 61 371 1 457 614 31 1 086 3 582 21 081 7 948 13 133 32 044 4 709 27 335 102 975 22 921 11 540 11 381 80 054 16 871 9 128 7 743 63 183 46 445 24 461 7 063 3 986 990 21 9 916 8 118 685 28 301 17 306 10 995 90 384 20 048 8 669 11 379 70 336 48 202 27 289 5 673 4 288 1 203 17 9 724 8 16 738 22 134 113 811 16 403 7 775 8 628 97 408 30 614 8 552 22 062 66 794 45 457 27 436 3 371 3 942 731 5 9 948 8 16 21 337 131 264 16 424 5 187 11 237 114 840 40 158 9 193 30 965 74 682 50 838 29 404 3 614 4 489 1 047 3 12 272 8 1 23 844 142 325 21 059 7 896 13 163 121 266 41 942 9 237 32 705 79 324 52 189 29 483 3 420 4 766 1 374 3 13 133 8 2 27 135 ALACAKLILARA GÖRE KISA VADEL DI BORÇLAR Ticari Banka Kredileri Özel Kesim Kredileri UZUN VADEL DI BORÇLAR A-Resmi Alacaklılar Hükümet Kurulu ları Uluslararası Kurulu lar B-Özel Alacaklılar 1-Krediler Ticari Bankalar Bankacılık Dı ı Finansman Kurulu lar Parasal Olmayan Kurulu lar Kıyı Bankaları Özel Yatırım ve Kalkınma Bankaları Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesapları Garantisiz Ticari Borçlar Di er 2-Tahvil Kaynak: Hazine Müste arlı ı, Merkez Bankası. (1) Geçici (Eylül 2003 itibarıyla). 260 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 57 DI BORÇ STOKUNUN DÖNEM SONU KURLARIYLA DÖV Z C NSLER NE GÖRE DA ILIMI (Milyon ABD doları) DÖV Z C NS ABD Doları Alman Markı EURO SDR sviçre Frangı ngiliz Sterlini Japon Yeni Fransız Frangı Hollanda Florini Di er (ABD Doları) TOPLAM 1999 2000 2001 2002 2003 (1) 54 271 27 573 7 196 899 958 807 8 009 1 181 714 1 367 102 975 64 462 23 147 14 842 4 186 783 809 7 447 1 014 647 1 348 118 685 57 420 826 34 215 14 106 686 709 5 176 23 21 629 113 811 61 678 0 40 166 22 018 828 732 5 287 0 0 555 131 264 66 830 0 44 728 23 515 909 786 4 903 0 0 655 142 325 Kaynak: Merkez Bankası, Hazine Müste arlı ı. (1) Geçici (Eylül 2003 itibarıyla). TABLO 58 KRED MEKTUPLU DÖV Z TEVD AT HESAPLARI (Milyon ABD doları) TOPLAM Yurtdı ı Adresliler Kısa Vadeli Orta – Uzun Vadeli Yurtiçi Adresliler Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesapları Döviz Bile imi (Orijinal Döviz Cinsleri tibarıyla) (Milyon) ABD Doları Alman Markı Fransız Frangı Hollanda Florini sviçre Frangı Euro ngiliz Sterlini 1999 2000 2001 2002 2003(1) 10 775 10 596 680 9 916 10 514 10 351 627 9 724 10 807 10 680 732 9 948 14 097 13 912 1 640 12 272 16 498 16 289 2 699 13 590 179 163 127 185 209 233 19 418 495 876 115 26 3 476 19 898 548 911 116 150 3 850 0 0 0 121 11 215 4 1 203 0 0 0 125 12 277 6 1 313 0 0 0 119 12 688 7 Kaynak: Merkez Bankası. (1) Geçici (Kasım 2003 itibarıyla). 2003 Yıllık Rapor 261 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 59 DÖV Z TEVD AT HESAPLARI (Milyon ABD doları) 1999 2000 2001 2002 2003(1) 44 534 6 728 37 806 4 176 33 630 49 329 5 760 43 569 5 526 38 043 52 864 3 992 48 872 5 693 43 179 52 224 3 149 49 075 4 238 44 837 54 967 4 127 50 840 3 672 47 168 Döviz Tevdiat Hesapları Munzam Kar ılı ı 3 784 3 766 4 257 4 555 4 960 Döviz Tevdiat Hesapları Döviz Bile imi (Orijinal Döviz Cinsleri tibarıyla) (Milyon) ABD Doları Alman Markı Fransız Frangı Hollanda Florini EURO sviçre Frangı Japon Yeni ngiliz Sterlini 29 193 24 591 1 955 721 1189 378 1 386 289 35 188 21 643 2 072 856 2598 402 1 653 317 38 080 2 787 177 105 14 224 465 2 019 382 36 886 0 0 0 13 696 362 3 155 421 35 548 0 0 0 15 162 346 5 194 558 Döviz Tevdiat Hesapları Yurtdı ı Adresliler Yurtiçi Adresliler Bankalararası Di er Kaynak: Merkez Bankası. (1) Geçici (Kasım 2003 itibarıyla). TABLO 60 ORTA VE UZUN VADEL DI BORÇ ÖDEMELER PROJEKS YONU (BORÇLULARA GÖRE) (Milyon ABD doları) TOPLAM Anapara Faiz (1) Kamu Sektörü Anapara Faiz (1) Merkez Bankası Anapara Faiz (1) Özel Sektör Anapara Faiz (1) 2003 Q4 2004 2005 2006 2007 2008 2009+ (2) 7 490 5 621 1 869 29 419 23 542 5 877 24 948 20 319 4 629 24 079 20 471 3 608 12 432 9 555 2 877 10 244 7 991 2 253 36 998 27 780 9 218 2 007 1 070 8 319 4 231 11 783 3 713 16 653 2 982 6 841 2 366 6 215 1 849 23 750 8 220 730 44 4 209 124 2 735 35 0 0 0 0 0 0 0 0 2 884 755 11 013 1522 5 802 881 3 817 626 2 714 512 1 776 404 4 030 998 Kaynak: Hazine Müste arlı ı. (1) Faiz ödemelerine masraf ve ücretler dahildir. 262 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası YABANCI SERMAYEL SEKTÖRLER TABLO 61 RKETLER N SEKTÖREL DA ILIMI (1) Toplam Mevcut Toplam irketlerin Sermaye çindeki Yabancı Sermaye Yabancı Sermaye Toplam Sermayesi Yabancı Sermaye Milyon TL çindeki Payı % Milyon TL Payı % Firma Adedi TARIM MADENC L K MALAT SANAY Gıda Sanayii çki Sanayii Tütün Sanayii Dokuma Giyim ve Deri Sanayii plik Dokuma Örme ve Apre Sanayii Hazır-Giyim Sanayii Deri ve Deri Mamulleri Sanayii Ayakkabı Sanayii Orman Ürünleri Mobilya Sanayii Ka ıt ve Basım-Yayım Ka ıt Sanayii Basım-Yayın Sanayii Kimya Sanayii Endüstriyel Kimyasal Ürünler Di er Kimyasal Ürünler Di er Petrol ve Kömür Ürünleri Kauçuk Sanayii Plastik Sanayii Lastik Sanayii Gübre Sanayii Metal Dı ı Madeni Ürünler Seramik Pi mi Kil ve Çimentodan Gereçler Cam Sanayii Çimento Sanayii Di er Metal Dı ı Madenler Temel Metal Sanayii Demir Çelik Sanayii Demir Dı ı Metal Sanayii Makina malat Sanayii Madeni E ya Sanayii Elektriksiz Makina malat Sanayii Elektrikli Makina Teçhizat Sanayii Elektronik Sanayii Ta ıt Araçları malat Sanayii Ta ıt Araçları Yan Sanayii Ölçü-Kontrol ve Optik Donanım malat Sanayii Uçak Sanayii Di er malat Sanayii ENERJ H ZMETLER Ara tıma-Geli tirme Bankacılık ve Di er Finansal Hizmetler Çama ırhane ve Kuru Temizleme Deniz Ta ımacılı ı Di er Faaliyetler Di er Toplumsal Hizmetler Haberle me Hava Ta ımacılı ı n aat Taahhüt Hizmetleri Kara Ta ımacılı ı Kiralama Otel,Pansiyon,Kamping Özel E itim Restorant,Kafe,Yeme- çme Sa lık Hizmetleri Sigortacılık Sinema ve Di er E lence Yerleri Ta ımacılıkla lgili Di er Hizmetler Ticaret Yatırım Finansmanı Di er Çe itli ahsi Hizmetler 151 101 1 667 168 5 14 7 67 224 46 10 19 13 4 17 22 42 65 100 11 4 82 8 2 6 22 14 12 3 12 20 18 25 46 28 95 120 37 130 15 2 132 51 4 541 15 37 1 62 346 269 45 55 200 20 9 360 12 295 48 31 12 173 2470 70 11 278 417 122 37 919 647 3 182 618 272 466 724 036 14 324 089 141 479 397 1 198 709 16 303 143 124 756 388 3 460 039 251 857 3 564 142 1 555 818 5 304 800 10 932 181 2 354 329 128 708 862 62 629 343 581 722 646 61 627 473 977 368 67 183 135 107 154 675 34 609 8 256 225 10 552 103 9 509 265 74 240 687 158 528 7 821 991 108 568 923 5 656 735 3 827 773 6 869 743 8 764 917 185 179 045 139 465 927 392 888 385 307 259 027 5 824 390 13 522 150 92 005 419 367 096 783 3 799 698 315 4 048 475 809 179 858 2 000 11 968 032 241 899 654 381 489 235 716 559 540 4 043 797 46 130 474 3 567 973 30 159 928 308 453 546 104 306 95 535 698 46 916 350 127 200 065 2 558 146 57 164 999 499 217 138 406 911 585 6 587 516 3.63 0.49 41.52 6.09 0.19 1.85 0.02 0.21 1.63 0.05 0.00 0.05 0.02 0.07 0.14 0.03 1.68 0.82 7.59 0.80 0.01 0.88 1.40 0.00 0.11 0.14 0.12 0.97 0.00 0.10 1.42 0.07 0.05 0.09 0.11 2.42 1.82 5.13 4.01 0.08 0.18 1.20 4.79 49.57 0.05 10.56 0.00 0.16 3.16 4.98 9.35 0.05 0.60 0.05 0.39 4.02 0.00 1.25 0.61 1.66 0.03 0.75 6.51 5.31 0.09 294 158 826 47 354 929 5 411 113 189 694 802 214 15 339 644 152 729 787 14 374 340 40 647 876 249 092 277 4 890 734 540 332 6 718 332 2 991 781 26 105 500 20 420 880 9 245 624 155 175 370 91 688 880 613 999 075 80 849 612 1 581 450 95 275 664 166 494 949 69 115 20 303 925 57 754 694 284 394 287 155 569 436 167 164 11 172 484 593 535 445 9 890 842 6 575 621 9 437 701 10 544 498 225 832 055 244 916 181 625 376 778 517 852 586 6 664 663 28 735 000 159 356 393 392 363 428 6 460 294 924 4 555 570 1 495 319 636 10 000 27 871 288 307 643 477 478 113 813 1 536 220 439 9 312 137 75 053 528 9 234 446 30 363 500 375 211 447 466 250 104 996 419 63 257 143 201 947 652 3 778 062 93 763 176 661 119 603 975 444 338 6 613 000 94.65 80.08 58.82 67.17 93.38 92.63 8.34 40.11 50.08 70.75 46.61 53.05 52.00 20.32 53.53 25.46 82.94 68.31 94.74 76.22 61.80 70.51 64.36 50.07 40.66 18.27 3.34 47.72 94.83 70.01 18.29 57.19 58.21 72.79 83.12 82.00 56.94 62.82 59.33 87.39 47.06 57.74 93.56 58.82 88.87 54.11 20.00 42.94 78.63 79.79 46.64 43.43 61.46 38.64 99.33 82.21 22.37 90.99 74.17 62.99 67.71 60.97 75.51 41.72 99.61 GENEL TOPLAM 6 511 7 665 750 139 100.00 12 605 285 296 60.81 Kaynak: Hazine Müste arlı ı. (1) 30 Haziran 2003 itibarıyla. 2003 Yıllık Rapor 263 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 62 YABANCI SERMAYE Z NLER N N YILLARA GÖRE DA ILIMI Faaliyet Gösteren irket Sayısı 1 525 1 856 2 123 2 330 2 554 2 830 3 161 3 582 4 068 4 533 4 950 5 328 5 841 6 280 6 511 Yıllar 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 (3) zin Verilen Yabancı Sermaye Miktarı (Milyon ABD $) 1 512 1 861 1 967 1 820 2 063 1 478 2 938 3 836 1 678 1 646 1 700 3 477 2 725 2 243 1 208 Kümülatif (2) (Milyon ABD $) 4 562 6 423 8 390 10 210 12 273 13 751 16 689 20 525 22 203 23 849 25 549 29 026 31 752 33 995 35 203 Kaynak: Hazine Müste arlı ı. (1) Geçici. (2) zin ve te vik belgelerinin verildi i tarihteki döviz kurları esas alınmı tır. (3) 17.06.2003 tarihinde yürülü e giren 4875 sayılı Do rudan Yabancı Yatırımlar Kanunu ile yabancı sermayeli irketlerin ve ubelerin kurulu u ve faaliyetlerine ili kin izin sistemi kaldırılmı tır. TABLO 63 2003 YILI DEVLET Ç BORÇLANMA SENETLER (Yüzde) Aylar Ocak ubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz A u-stos Eylül Ekim Kasım Aralık HALE FA ZLER (1) 6 Aylık (182 güne kadar) 12 Aylık (546 güne kadar) 47.57 43.82 48.50 46.33 41.11 38.42 36.68 30.60 27.73 26.15 24.73 24.67 57.39 57.24 58.29 58.95 53.59 49.18 52.50 44.32 35.25 30.53 29.26 29.51 Kaynak: Merkez Bankası. Not: Faizler ihale tarihlerine ve basit faiz oranlarına göre verilmi tir. Aynı ay içinde aynı gruba giren birden fazla ihale yapılmı sa basit aritmetik ortalama alınmı tır. (1) Hazine tarafından gerçekle tirilen iskontolu döviz ihale faizleri yer almamaktadır. 264 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 64 2003 YILI DEVLET Ç BORÇLANMA SENETLER HALELER NDE SATILAN M KTARLAR (1) (Milyar TL) Aylar 6 Aylık (182 güne kadar) 12 Aylık (546 güne kadar) 4 194 156 2 931 832 2 209 422 4 617 627 3 857 960 3 522 435 6 327 975 1 932 310 1 240 416 3 284 230 3 666 308 1 911 176 6 946 012 7 474 635 9 358 791 8 692 761 11 559 573 6 191 464 8 391 433 8 253 281 748 767 3 781 298 8 633 219 3 360 834 Ocak ubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz A ustos Eylül Ekim Kasım Aralık Kaynak: Merkez Bankası. Not: Tablo ihale tarihlerine göre hazırlanmı tır. Ortalama ve opsiyonlu satı lar dahil edilmi tir. Nominal satı miktarları kullanılmı tır. (1) Hazine tarafından gerçekle tirilen iskontolu döviz ihaleleri yer almamaktadır. . TABLO 65 2003 YILI BANKALARARASI PARA P YASASI Günlük lem Adedi (1) Aylar Ocak ubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz A ustos Eylül Ekim Kasım Aralık 124 126 128 130 106 96 94 96 100 102 96 88 Günlük lem Hacmi (Milyar TL) (1) 5 429 045 6 532 656 8 078 805 7 066 814 5 044 738 4 699 362 5 527 352 5 250 300 5 091 455 5 510 995 4 272 118 4 683 500 LEMLER Gerçekle en Bir Günlük Faizler (%) En En Dü ük Yüksek Ortalama (2) 44.00 44.00 44.00 41.00 41.00 38.00 35.00 32.00 29.00 26.00 26.00 26.00 44.00 51.00 44.00 44.00 41.00 41.00 38.00 35.00 32.00 29.00 28.00 26.00 44.00 44.00 44.00 43.55 41.00 38.23 36.54 32.43 30.66 27.47 26.00 26.00 Kaynak: Merkez Bankası. (1) Aylık ortalamalar (çift taraflı). (2) Bir gecelik i lemlerin aylık ortalama basit faizleri. 2003 Yıllık Rapor 265 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 66 2003 YILI DÖV Z VE EFEKT F P YASALARI LEMLER (1) TL/ABD $ Gösterge Kuru Bankalararası Döviz Piyasası lemleri (Çift Taraflı) Tarih Ocak ubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz A ustos Eylül Ekim Kasım Aralık Aylık Toplam lem Sayısı Aylık Toplam lem Hacmi Milyon ABD $ 1 498 2 464 2 690 1 656 1 926 1 714 2 162 1 710 1 656 1 800 712 884 4 066 3 740 5 225 5 133 4 175 4 345 5 556 5 258 5 565 6 285 2 637 2 904 Kurlar (TL/ABD $) Ayın Ayın En Yüksek En Dü ük Kuru Kuru 1 534 000 1 444 900 1 431 250 1 440 000 1 401 000 1 472 000 - 1 425 999 1 411 700 1 378 050 1 389 997 1 353 250 1 364 748 - ( lan Tarihine Göre) Aylık Ortalama Katılan Kurulu Sayısı En Yüksek En Dü ük Aylık Ortalama 14 18 17 16 16 17 19 18 15 16 11 11 1 682 447 1 648 562 1 754 813 1 703 926 1 556 291 1 443 460 1 437 044 1 436 057 1 394 589 1 503 557 1 504 757 1 462 160 1 643 418 1 596 241 1 606 758 1 574 838 1 426 609 1 414 332 1 379 822 1 388 823 1 354 525 1 367 643 1 458 867 1 399 998 1 663 629 1 627 779 1 668 706 1 628 691 1 490 507 1 425 365 1 404 029 1 402 931 1 378 580 1 429 057 1 478 555 1 433 300 Kaynak: Merkez Bankası. (1) Merkez Bankası’nın Döviz ve Efektif Piyasaları’ndaki aracılık faaliyetlerinden a amalı olarak çekilmesine uygun olarak TL kar ılı ı i lemlerin 2002 yılı Eylül ayı itibarıyla sona ermi olması nedeniyle en yüksek ve en dü ük kurlar olu mamı tır. Ancak, 6 Mayıs 2003 tarihinden itibaren döviz alım ihalelerine ba lanması nedeniyle, Mayıs 2003' ten itibaren "Kurlar" ba lı ı altında "Ayın En Yüksek" ve "Ayın En Dü ük" kurları görünmektedir."Ayın En Yüksek" kuru, ilgili ayda yapılan döviz alım ihalelerinde kazanan fiyatların en yükse ini, "Ayın En Dü ük" kuru ise kazanan fiyatların en dü ü ünü ifade etmektedir. Merkez Bankası 23.10.2003 tarihinden itibaren döviz alım ihalelerine ara vermi tir. 266 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 67 REEL EFEKT F DÖV Z KURU ENDEKSLER (1995=100) TÜKET C F YATLARI ENDEKS NE GÖRE Ocak ubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz A ustos Eylül Ekim Kasım Aralık 1997 102.6 105.4 107.1 109.1 108.2 106.1 108.0 110.0 111.3 114.0 114.6 115.9 1998 119.3 117.4 116.2 116.1 115.7 115.5 116.3 118.5 121.1 122.5 122.8 120.9 1999 121.5 121.2 121.8 121.8 121.0 121.5 122.4 122.1 124.1 126.1 126.4 127.3 2000 128.6 131.5 132.4 132.9 135.7 132.3 133.5 135.9 139.0 142.4 146.5 147.6 2001 148.1 138.4 113.5 101.2 114.2 111.8 105.1 98.9 98.5 96.6 107.4 116.3 2002 130.3 135.8 138.4 143.8 133.4 118.9 107.6 112.2 115.2 119.0 123.7 125.4 2003 119.2 122.7 123.5 127.9 135.8 140.6 145.1 147.2 151.5 142.9* 140.6* 140.6* Kaynak: Merkez Bankası. * Geçici. TOPTAN E YA F YATLARI ENDEKS NE GÖRE Ocak ubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz A usto s Eylül Ekim Kasım Aralık 1997 100.6 104.2 106.7 107.6 107.3 106.0 107.0 108.0 108.3 109.3 108.8 110.5 1998 113.1 111.7 110.8 110.2 109.8 108.7 108.7 109.4 110.6 110.4 110.2 107.8 1999 107.1 107.5 107.9 108.5 107.8 106.7 107.3 105.9 107.4 107.2 107.1 108.7 2000 110.5 113.4 114.2 114.7 116.1 112.4 111.8 112.5 114.0 116.0 117.9 118.2 2001 118.1 111.7 95.4 88.3 101.1 98.9 94.2 89.0 97.8 107.2 2002 119.0 125.2 128.5 133.3 123.6 110.8 101.3 105.6 107.9 111.2 114.3 117.0 2003 113.7 117.8 118.5 123.2 128.3 130.4 134.5 136.0 137.6 128.6* 126.6* 126.1* 89.1 88.5 Kaynak: Merkez Bankası. * Geçici. 2003 Yıllık Rapor 267 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 68 SINIFLARINA GÖRE F L PERSONEL DURUMU (31 Aralık 2003) Kadro ubeler dare Merkezi Adana Ankara Antalya Bursa Denizli Diyarbakır Edirne Erzurum Eski ehir Gaziantep skenderun stanbul zmir zmit Kayseri Konya Malatya Mersin Samsun Trabzon Van TOPLAM Adedi Gn. d. Hiz. K E Teknik Hiz. Sa lık Hiz. Avukatlık Hiz. Yardımcı Hiz. K K K K E 2 944 804 803 27 219 96 33 33 4 430 143 139 86 25 24 107 33 41 1 79 18 34 74 5 35 65 15 29 1 66 4 32 75 17 31 79 18 35 1 71 20 31 1 595 184 177 2 10 249 84 86 3 10 94 27 38 4 84 5 44 1 78 8 36 1 74 9 29 1 78 28 28 2 83 19 28 1 83 11 40 63 6 29 1 5 653 1 516 1 802 32 258 E 10 1 5 5 2 18 5 E 6 1 2 1 1 9 2 E 35 267 4 6 3 11 2 10 1 7 5 2 6 2 4 1 7 7 8 1 8 16 65 14 31 3 6 2 4 2 5 1 7 2 7 1 3 1 6 1 5 94 485 Toplam K Sözle meli E K E 882 1 295 122 239 2 538 38 43 2 83 146 150 21 317 27 34 9 70 34 49 1 7 91 18 39 5 62 7 41 15 63 17 34 4 55 5 39 6 50 17 38 2 6 63 18 44 4 66 21 40 1 2 64 209 253 2 26 490 104 127 1 7 239 30 48 1 5 84 7 49 1 8 65 10 42 13 65 10 37 1 9 57 30 37 2 69 20 32 13 65 12 46 8 66 7 35 6 48 1 669 2 552 132 417 Kaynak: Merkez Bankası. Toplam Personel Sayısı ......................................................... 4 770 Banknot Matbaası Genel Müdürlü ü çi Sayısı ........................... 4 Toplam ................................................................................... 4 774 31 Aralık 2002 Tarihindeki Personel Mevcudu ..................... 5 430 FARK....................................................................................... -656 268 Genel Toplam 2003 Yıllık Rapor 4 770 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası TABLO 69 T.C. MERKEZ BANKASI UBE, TEMS LC L K VE BÜROLAR Açılı Yılı Personel Sayısı (2003 Sonu) 1969 1931 1963 1969 1974 1955 1963 1959 1954 1956 1951 1931 1932 1983 1968 1974 1977 1933 1933 1963 1978 83 317 70 91 62 63 55 50 63 66 64 490 239 84 65 65 57 69 65 66 48 1976 1982 1977 1977 1997 8 3 4 4 2 UBELER Adana Ankara Antalya Bursa Denizli Diyarbakır Edirne Erzurum Eski ehir Gaziantep skenderun stanbul zmir zmit Kayseri Konya Malatya Mersin Samsun Trabzon Van TEMS LC L K VE BÜROLAR Frankfurt Temsilcili i Berlin Bürosu Londra Temsilcili i New York Temsilcili i Tokyo Temsilcili i Kaynak: Merkez Bankası. 2003 Yıllık Rapor 269 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 270 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 2002-2003 B LANÇO KAR ILA TIRMALARI 2003 Yıllık Rapor 271 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 2002 - 2003 A K T B L A N Ç O L A R I N I N (M L Y O N F 2002 I- Altın Mevcudu A- Uluslararası Stand. Olan ……………..………………………..…………… B- Uluslararası Stand. Olmayan …………………………………..………….. II- Döviz Borçluları 2003 2.149.366.567 2.091.219.643 58.146.924 2.234.170.898 2.174.039.472 60.131.427 43.816.006.381 46.922.503.744 A- Konvertibl a- Efektif Deposu…………………………………….………………………... b- Muhabir Hesapları c- Rezerv Dilimi Pozisyonu 43.815.572.589 1.056.967.685 42.507.676.469 250.928.435 46.922.114.362 982.681.877 45.705.242.453 234.190.031 B- Konvertibl Olmayan a- Efektif Deposu……………………………………………………………… b- Muhabir Hesapları………………………………………………………….. 433.792 423.051 10.741 389.382 380.209 9.173 III- Madeni Para IV- Dahildeki Muhabirler V- Menkul De erler Cüzdanı A- Devlet ç Borçlanma Senetleri a- Kuponlu…………………………………………………………………….. b- Kuponsuz B- Di er…………………………………………………………………………. VI- ç Krediler A- Bankacılık Sektörü a- Reeskont Kredileri b- 1211 S.K.40/1-c kap.Kul.Kred. c- Di er B- TMSF’na Kullandırılan Krediler VII- Açık Piyasa lemleri A- Röpor Borçluları a.Nakit i- Döviz……………………………………………………………………… ii- Menkul De er……………………………………………………………... b- Menkul B- Di er VIII- Dı Krediler IX- tirakler 8.606.795 7.377.912 2.689.095.121 1.758.775.474 28.848.908.521 28.848.908.521 28.848.908.521 27.645.805.802 27.645.805.802 27.645.805.802 262.804.388 6.556.133 12.804.388 6.556.133 250.000.000 2.071.599.997 2.070.499.997 432.999.998 432.999.998 2.070.499.997 1.100.000 432.999.998 251.626.078 166.346.625 7.819.173 20.786.547 155.632.025 197.758.402 A- Gayrimenkuller Amortismanlar(-)…………………………………………………….……… 156.530.293 -11.451.423 203.699.208 -14.749.918 B- Demirba lar Amortismanlar(-)…………………………………………………….……… 28.786.952 -18.233.797 31.896.674 -23.087.563 0 2.054.166.530 -2.054.166.530 0 1.774.972.635 -1.774.972.635 249.887.118 233.218.176 X- Gayrimenkuller ve Demirba lar XI- Takipteki Alacaklar (Net) A- Takipteki Alacaklar B- Takipteki Alacaklar Kar ılı ı (-) XII- SDR Tahsisatı Nedeniyle Hazine Yükümlülü ü XIII- De erleme Hesabı XIV- Faiz ve Gelir Reeskontları 723.478.393 27.166.626 7.346.510 XV- Muvakkat Borçlular 190.892.239 33.981.289 XVI- Di er Aktifler 216.449.755 XVII- Zarar NAZIM HESAPLAR ................................... 272 19.824.646 1.548.363.435 80.945.860.785 81.959.293.985 278.985.992.013 400.112.786.330 2003 Yıllık Rapor Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası KAR TL ) ILA T I R I L M A S I P A S 2002 I. Tedavüldeki Banknotlar F 2003 7.635.621.892 10.675.527.631 II. Hazine'nin Alacakları A. Altın …………………………….……………………………………………..... B. Rezerv Dilimi mkanı…………………………………………………………... C. Di er (Net) ……………………………………………………………………... 357.920.523 6.224.369 250.928.435 100.767.719 294.029.190 6.470.876 234.190.031 53.368.283 III. Döviz Alacaklıları A. Konvertibl……………………………………………...……………………….. B. Konvertibl Olmayan………………………………………………….………... 106.881.372 24.638.502 82.242.870 85.411.923 15.177.964 70.233.959 IV. Mevduat A. Kamu Sektörü a. Hazine Genel ve Katma Bütçeli dareler………………………………………………………………….. b. Kamu kt. Kurulu ları………………………………………………………….. c. ktisadi Dev. Te ekkülleri………………………………………………………. d. Di er(Belediyeler ve Özel dareler)…………………………………………………………………………. 55.714.056.295 4.228.155.299 56.260.799.995 5.533.000.819 4.143.816.548 324.918 22.013.568 5.421.420.786 543.702 20.053.278 62.000.265 90.983.053 B. Bankacılık Sektörü a. Yurtiçindeki Bankalar b. Yurtdı ındaki Bankalar c. Zorunlu Kar ılık (1211 S.K. Md.40) i.Nakit………………………………………...………………………………… ii.Altın (Safi Gr.) ………………………………..……………………………… d. Di er (Valörlü lemler) 13.511.299.147 4.393.690.313 809.244 14.387.652.351 4.882.174.703 1.901.016 9.116.657.238 9.503.435.704 142.352 140.928 C. Muhtelif a. K.M.D.Tevdiatı………………………………………………..……………….. b. Di er……………………………………………………..……………………… D. Uluslararası Kurulu lar E. Fonlar a. Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu…………………………………………………………………………….. b. Di er…………………………………………………………………………… 23.260.209.947 23.041.336.124 218.873.823 13.186.412.238 1.527.979.664 24.261.957.908 24.148.387.150 113.570.759 10.199.971.789 1.878.217.128 9.513.928 1.518.465.736 1.927.858 1.876.289.270 V. Açık Piyasa lemleri A. Röpor Alacaklıları a. Nakit i. Döviz…………………………………………………………………………. ii. Menkul De er………………………………………………………………… b. Menkul B. Di er 9.579.837.313 2.075.937.313 8.260.095.369 433.645.369 VI. Dı Krediler A. Kısa Vadeli……………………………………………………..………………. B. Orta ve Uzun Vadeli………………………………………………………..…... VII. thalat Akreditif Bedelleri, Teminat ve Depozitolar A. Döviz satı ı yapılmı Akreditif Bedelleri………………………………………………………..………………... B. Mal bedeli ve Teminatlar………………….…………………………………….. VIII. Ödenecek Senet ve Havaleler IX. SDR Tahsisatı X. Sermaye XI. htiyat Akçesi A. Adi ve Fevkalade…………………………………………….…………………… B. Hususi ( Bank.Kan Md.59)……………………………………………….…… C. De er Artı Fonu (2791 ve 3094 S.Kan.)………………………………………………..…………. D. Maliyet Artı Fonu XII. Kar ılıklar A. Emekli kr. Ve Kıd. Tzm. Kar………………………………………………. B. Vergi Kar ılıkları………………………………………………………………. C. Di er Kar ılıklar……………………………………………………………….. 2.075.937.313 433.645.369 7.503.900.000 7.826.450.000 13.088.703 12.093.985 13.088.703 12.093.985 653.217.592 837.448.514 653.213.470 4.122 837.444.392 4.122 9.865.303 12.818.666 249.887.118 233.218.176 25.000 25.000 2.600.556.142 2.655.945.505 2.460.974.121 68.147 139.423.203 2.477.946.742 68.147 177.836.128 90.671 94.489 79.566.879 76.810.832 31.944.460 29.301.189 18.321.230 47.119.588 XIII. De erleme Hesabı 1.146.601.172 XIV. Faiz ve Gider Reeskontları 29.691.245 2.654.680.312 2.429.838.953 XIII. Muvakkat Alacaklılar 77.426.900 82.929.824 XIV. Di er Pasifler 35.312.421 42.300.420 XV. Kar 31.315.848 NAZIM HESAPLAR ........................... 2003 Yıllık Rapor 80.945.860.785 81.959.293.985 278.985.992.013 400.112.786.330 273 Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 274 2003 Yıllık Rapor