d. madden‹nd
Transkript
d. madden‹nd
FEN VE TEKNOLOJ‹ A. ÇEVREM‹ZDE SAYISIZ MADDE VARDIR B. MADDEN‹N HÂLLER‹ C. MADDEN‹N ÖLÇÜLEB‹L‹R ÖZELL‹KLER‹ D. MADDEN‹N DE⁄‹fi‹M‹ E. MADDEN‹N ISI ETK‹S‹YLE DE⁄‹fi‹M‹ F. MADDELER DO⁄ADA KARIfiIK HÂLDE BULUNUR G. KARIfiIMLAR AYRILAB‹L‹R M‹? Temel Kaynak 4 Maddeyi Tan›yal›m A. ÇEVREM‹ZDE SAYISIZ MADDE VARDIR Maddeleri Nas›l Niteleriz? Çevremizde gördü¤ümüz, kulland›¤›m›z nesnelerin tümü maddedir. Tafl, su, hava, a¤aç gibi. Maddeleri duyu organlar›m›zla alg›lar›z. Renklerini görürüz, seslerini duyar›z, kokular›n›, tatlar›n› al›r›z. Maddeleri alg›larken niteleme yapar›z. Maddeleri nitelerken ac› - tatl›, yumuflak sert gibi z›t anlaml› özellik çiftlerini kullan›r›z. Saydam - Opak Gözlük camlar› gibi bakt›¤›m›zda arkas›n› görebildi¤imiz, ›fl›¤› geçiren maddelere saydam madde deriz. Normal cam saydamd›r ancak buzlu cam ›fl›¤› biraz geçirdi¤i için yar› saydamd›r. Tahta, alt›n, demir, yün kumafl gibi maddeler ›fl›¤› geçirmez. Bu maddelere opak maddeler denir. Parlak - Mat Alt›n parlak, kumafl ise matt›r. Çelik kafl›k parlak, tahta kafl›k matt›r. Ayna gibi ›fl›¤› tam olarak yans›tan maddeleri parlak, tam olarak yans›tmayan maddeleri mat olarak nitelendiririz. Yumuflak - Sert Çizilmeye dayan›kl› maddeler sert maddelerdir. Örne¤in, tebefliri t›rna¤›m›zla çok kolay çizebiliriz ancak çelik tavay› çizemeyiz. Tebeflire kolayca flekil verebiliriz ama çeli¤e veremeyiz. Çelik, tebeflirden daha serttir. Tebeflir çeli¤e göre yumuflak, pamu¤a göre serttir. Sa¤lam - K›r›lgan Demir gibi kolayca k›r›lamayan, kopmayan maddeleri sa¤lam olarak nitelendiririz. Bir maddenin sert olmas› sa¤lam oldu¤unu göstermez. ‹kisi de sert oldu¤u hâlde çelik kâse, porselen kâseden daha sa¤lamd›r. Porselen kâse gibi dayan›kl›l›¤› az olan, kolayca k›r›labilen maddeleri k›r›lgan diye nitelendiririz. 526 Maddeyi Tan›yal›m Esnek - Berk Saçlar›m›z› toplamak için kulland›¤›m›z saç lastikleri esnektir. K›r›lmadan kolayca bükülebilen maddelere esnek maddeler deriz. Tahta çubuk gibi bükülemeyen maddelere ise berk deriz. Berk maddeler lastik, sünger gibi esnemez. FEN VE TEKNOLOJ‹ Suda Islananlar Suda Islanmayanlar Havlu, peçete, pamuklu bez gibi maddeler suyu çeker. Çelik, plastik gibi maddeler suyu çekmez. M›knat›s Taraf›ndan Çekilme ve Çekilmeme Pürüzlü - Pürüzsüz Elimizi yüzeyinde kolayca kayd›rabildi¤imiz maddeleri pürüzsüz olarak nitelendiririz. Kayganl›k özelli¤i az olan maddeleri ise pürüzlü olarak nitelendiririz. Masan›n yüzeyi pürüzsüz, hal›n›nki ise pürüzlüdür. Suda Batma - Suda Yüzme Yapraklar suda yüzerken tafl suyun içinde batar. Maddelerin suda yüzmesi ya da batmas› maddenin cinsine ba¤l›d›r. Tahtadan yap›lan kocaman bir sal suda yüzerken küçük bir çay kafl›¤› batar. Demir, çelik ve nikelden yap›lan maddeler m›knat›s taraf›ndan çekilir. Plastik, cam, tahta gibi maddeler m›knat›s taraf›ndan çekilmez. Renk - Koku Maddeler farkl› renklerde olabildi¤i gibi ayn› renkte de olabilirler. Un, tuz, fleker farkl› maddeler olmalar›na ra¤men beyaz renktedir. Hava, su gibi maddelerin de renksiz olduklar›n› söyleriz. 527 Temel Kaynak 4 Bir Maddeyi Birçok fiekilde Niteleyebilir miyiz? Maddeleri nitelerken ve s›n›fland›r›rken anlaflmazl›klar yaflayabiliriz. Örne¤in, cam hem saydam hem de k›r›lgand›r. Suda batar, serttir, parlak ve pürüzsüzdür. Bu nedenle maddeleri nitelerken ve s›n›fland›r›rken kesin s›n›rlar çizemeyiz. Anlaflmazl›klarda ortaya ç›kan farkl› düflünceleri tart›flarak, akla ve bilime uygun olarak de¤erlendirmeliyiz. Atatürk de kurdu¤u ça¤dafl devletin ileriye, yeniye, güzele ulaflmas›n› sa¤lamak için ak›l ve bilim kurallar›yla hareket etmifltir. Atatürk’e göre bilime ve ak›lc›l›¤a dayanan uygarl›k yolu, toplumlar için vazgeçilmez bir yoldur. “Benim manevi miras›m bilim ve ak›ld›r.” sözüyle bilime ve akla verdi¤i önemi vurgulam›flt›r. Fen - Teknoloji - Toplum - Çevre Maddelerin Kullan›m Alanlar› Günlük yaflam›m›zda kulland›¤›m›z eflya ve aletler, kullan›ld›klar› ifllere uygun özelliklerde yap›l›r. Örne¤in, görmemizi kolaylaflt›ran gözlük saydam bir madde olan camdan yap›l›r. Masa, sandalye, dolap gibi ev eflyalar› sert ve sa¤lam madde olan tahta ve çelikten yap›l›r. 528 Maddeyi Tan›yal›m Yatak, koltuk gibi eflyalarda yumuflak ve esnek maddeler kullan›l›r. Genellikle rahat etmemizi sa¤layan konforlu eflyalar yumuflak esnek maddelerden yap›l›r. Alet ve makinelerin kullan›m›nda ise sa¤lam ve sert maddeler kullan›l›r. Maddeler Kullan›m Alanlar›na Göre Nas›l Adland›r›l›r? Madde, Cisim, Malzeme, Alet, Eflya Maddeler kullan›ld›¤› yere göre farkl› isimler al›r ancak baz› durumlarda birinin yerine öteki kullan›l›r. Örne¤in, cetvel bir eflyad›r ama kullan›m alan›ndan dolay› alet olarak da isimlendirilir. Ayn› flekilde flapkay› hem eflya hem de cisim olarak isimlendiririz. Bazen maddeleri isimlendirirken belirsizlikler olur. Böyle durumlarda ak›lc›l›k ve bilimsellik ilkelerine uygun hareket etmeliyiz. Madde: Çevremizde gördü¤ümüz hemen her fley maddedir. Hava, su, toprak, tafl, kalem, silgi gibi bofllukta yer tutan ve kütlesi olan varl›klar› madde olarak isimlendiririz. Cisim, malzeme, alet ve eflya olarak adland›rd›¤›m›z her fley maddedir. FEN VE TEKNOLOJ‹ Maddeyi Tan›yal›m Cisim: Maddenin flekil verilmifl hâline cisim deriz. fiekil verilebilme özelliklerinden dolay› yaln›zca kat› maddeler cisim olabilir. Tabloda a¤aç ve çelikten yap›lan cisimleri inceleyiniz. Madde A¤aç Çelik Cisim Kurflun kalem, masa, tahta cetvel, sandalye, kereste Tencere, kafl›k, çatal, b›çak, tepsi, çaydanl›k Eflya ve alet olan her fley ayn› zamanda birer cisimdir. Eflya: Bir iflimizde kulland›¤›m›z; evde, okulda bulunan, çantam›zda tafl›d›¤›m›z nesnelerdir. Giyecek, masa, sandalye, dolap gibi cisimler birer eflyad›r. Eflyalar eskir ama uzun süre dayan›r. Birkaç kullan›mdan sonra at›lmaz. Alet: Maddelere flekil vermek, onlar üzerinde bir ifl yapmak için kulland›¤›m›z ☞ cisimlerdir. Örne¤in, çekiç, makas, tornavida, toplu i¤ne gibi cisimler birer alettir. Aflç›, marangoz, terzi, ayakkab›c›, çiftçi gibi meslek gruplar› ifllerini yaparken birçok alet kullan›rlar. Malzeme: Bir maddenin ya da cismin oluflmas›nda kullan›lan birçok maddeden biri malzemedir. Örne¤in, ekmek yaparken kullan›lan su, un, maya, tuz birer malzemedir. Malzeme olan maddeler eflyalar gibi uzun süre dayanmaz. K›sa sürede biter ve yerine yenisi al›n›r. K⤛t havlu malzemedir. Bitince yenisini al›r›z. Kumafl havlu ise eflyad›r. Uzun süre kullan›r›z. Afla¤›daki tabloyu inceleyerek ö¤rendiklerimizi pekifltirelim. Varl›k ad› Madde Cisim Eflya Alet Malzeme zeytinya¤› bardak çatal f›r›n kürek kum kiremit 529 Temel Kaynak 4 ✍ Maddeyi Tan›yal›m ÇEVREM‹ZDE SAYISIZ MADDE VARDIR - TEST 4 1. Afla¤›dakilerden hangisinde niteleme yap›lmam›flt›r? a. Tahta sa¤lamd›r, çelik serttir. b. Yaprak suda yüzer, tafl suda batar. c. Sünger esnektir, cam berktir. d. Hava saydamd›r, duvar opakt›r. 2. Tatile giderken bahçemizdeki koltuk, masa ve minderlerin üzerini kumafl bir örtü ile kapatt›k. Bu örtü eflyalar›m›z› ya¤mur, dolu ve günefl ›fl›¤›n›n olumsuz etkilerinden koruyacakt›. Paragrafta söz edilen örtü afla¤›daki niteliklerden hangi üçüne mutlaka sahip olmal›d›r? I. Berk II. Opak III. Yumuflak IV. Sa¤lam V. Su geçirmez a. I, II, III b. I, III, V c. II, IV, V d. II, III, IV 3. I. Ifl›k II. Hava IV. Bulut III. Su V. Atefl Yukar›dakilerden hangisi ya da hangileri madde de¤ildir? a. Yaln›z I b. I, V c. II, IV d. II, IV, V 4. Afla¤›daki karfl›laflt›rmalardan hangisi yanl›flt›r? a. Çelik, tahtadan daha parlakt›r. b. Tebeflir, demirden daha yumuflakt›r. c. Cam, bak›rdan daha sa¤lamd›r. d. Paket lasti¤i, k⤛ttan daha esnektir. 530 5. I. Parlak II. Esnek III. K›r›lgan IV. Pürüzlü V. Islanmaz Yukar›dakilerden hangisi ya da hangileri bir aynan›n özelliklerindendir? a. Yaln›z I b. III, V c. I, III, V d. III, IV, V 6. Afla¤›dakilerden hangisi çatal, kafl›k, b›çak yap›m›nda kullan›lamaz? a. gümüfl b. tahta c. çelik d. sünger 7. Afla¤›dakilerden hangisinde verilenlerin tümü dokunularak fark edilebilecek özelliklerdendir? a. sa¤laml›k, berklik, matl›k b. pürüzlülük, yumuflakl›k, esneklik c. renk, koku, suda batma d. parlakl›k, opakl›k, sertlik 8. Afla¤›dakilerden hangisi cisim olma özelli¤ine sahiptir? a. sünger c. su 9. b. hava d. zeytinya¤› M›knat›s taraf›ndan çekilmez, suda yüzer, opakt›r, ›slan›r. Afla¤›daki maddelerden hangisi kutuda verilen niteliklerin tümüne sahiptir? a. lastik b. çelik c. k⤛t d. porselen FEN VE TEKNOLOJ‹ Maddeyi Tan›yal›m 10. Afla¤›dakilerden hangileri bir alet ya da makine yap›m›nda kullan›lamaz? a. çelik b. tahta c. demir d. su 11. fleker, kumafl, yast›k, su, kum, tu¤la, giyecek Kutuda verilenlerden hangi ikisi malzeme olamaz? a. kumafl, yast›k b. kum, tu¤la c. giyecek, fleker d. yast›k, giyecek 12. Bir ev inflaat›nda çal›flan kifliler, ifllerini yaparken afla¤›daki aletlerden hangisini kullanmazlar? a. b. 14. Maddeleri duyu organlar›m›zla alg›lar›z. Renklerini görür, seslerini duyar, kokular›n›, tatlar›n› al›r›z. Yanda verilen maddeleri yukar›da un, tuz, fleker, anlat›lanlara göre pamuk, hava, grupland›r›rsak hangisi bu grupland›rman›n d›fl›nda süt, kar kal›r? a. un b. pamuk c. hava d. kar Varl›k ad› Madde Cisim Eflya Alet Malzeme tuz un koltuk çekiç çanta tornavida sirke 15, 16 ve 17. sorular› tabloya göre cevaplay›n›z. c. d. 15. Tabloda yer alan varl›klarla ilgili 13. I. Yumuflak II. Berk III. Pürüzlü IV. Suda ›slanmayan Bebeklere mama verilen biberonlar›n emzikleri yukar›daki niteliklerden hangilerine sahip olmal›d›r? a. I, II b. I, IV c. II, III d. I, III, IV afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Dört tanesi cisimdir. b. Aletler ayn› zamanda eflyad›r. c. ‹ki tane eflya vard›r. d. Malzemeler ayn› zamanda maddedir. 16. Tabloya göre afla¤›daki yarg›lardan hangisine ulaflabiliriz? a. Malzemeler s›v› maddelerden oluflur. b. Aletler madde de¤ildir. c. Eflya ve alet olan varl›klar birer cisimdir. d. Eflyalar birer malzemedir. 531 Temel Kaynak 4 17. Tablodan ç›kar›lacak en genel sonuç afla¤›dakilerden hangisidir? a. Bütün maddeler cisimdir. b. Tanecikli kat›lar malzemedir. c. Malzeme, alet ve eflyalar birer cisimdir. d. Cisim, alet, eflya ve malzemeler birer maddedir. Ege, tahtadan araba yapacakt›. Önce tahtay› keserle yonttu. Küçük tahta parçalar›n› törpüleyerek tekerlek yapt›. Tekerlekleri vida ile yonttu¤u tahtaya takt›. Araban›n ön ve arkas›na tutkalla yuvarlak parlak k⤛tlar yap›flt›rarak far yapt›. Son olarak arabay› f›rça ile boyayarak kurumaya b›rakt›. 18, 19 ve 20. sorular› paragrafa göre cevaplay›n›z. 18. Ege’nin araba yaparken kulland›¤› maddelerle ilgili yap›lan efllefltirmelerden hangisi yanl›flt›r? a. tutkal - alet b. boya - malzeme c. parlak k⤛t - malzeme d. tekerlek - cisim 532 Maddeyi Tan›yal›m 19. Ege’nin kulland›¤› aletlerin tümü afla¤›dakilerden hangisinde verilmifltir? a. tekerlek, vida, tahta b. keser, tutkal, vida c. törpü, keser, f›rça d. f›rça, törpü, tutkal 20. Paragrafa göre cisim olmayan maddeler afla¤›dakilerden hangisinde bulunmaktad›r? a. k⤛t, tahta b. boya, tutkal c. araba, far d. vida, tutkal Maddeyi Tan›yal›m FEN VE TEKNOLOJ‹ B. MADDEN‹N HÂLLER‹ Kat› Maddeler Tafl, tahta, hamur gibi maddeler kat› maddelerdir. Kat›lar ak›flkan de¤ildir. Kat› maddeler düzgün olmasa da belli flekilleri vard›r. Kat›lar›n flekilleri d›flar›dan bir etki olmad›kça de¤iflmez. S›v› Maddeler Su, zeytinya¤›, limonata gibi maddeler s›v› maddelerdir. S›v› maddeler ak›flkand›r, belirli flekilleri yoktur. S›v›lar konulduklar› kab›n fleklini al›r. Bu nedenle flekilleri de¤iflkendir. Yukar›daki resimde portakal suyu sürahinin ve boflalt›ld›¤› kadehle ve barda¤›n fleklini alm›flt›r. Hangi Kat›lar S›v›lara Benzer Davran›r? Pirinç, mercimek, toz fleker gibi kat› maddeler s›v›lar gibi doldurulduklar› kab›n fleklini al›rlar. Ayn› zamanda böyle küçük taneli kat›lar s›v›lar gibi ak›c›l›k özelli¤i gösterir. Resimdeki gibi paket delindi¤inde toz fleker t›pk› bir s›v› gibi akar. Küçük taneli kat›lar›n s›v› gibi davranmas› bunlar›n s›v› oldu¤u anlam›na gelmez. Mercimekler doldurdu¤umuz kab›n fleklini al›yor gibi görünse de her bir mercime¤in belli flekli vard›r. Baflka bir kaba doldurdu¤umuzda mercimek tanelerinin flekli de¤iflmez. Ayr›ca mercimek tanelerinin aras›nda da hava vard›r. Gaz Maddeler Soluk al›p verirken gö¤sümüzün ve akci¤erlerimizin geniflledi¤ini ve bunun akci¤erlerimize havan›n dolmas›yla gerçekleflti¤ini biliyoruz. Hava, gaz maddedir. Havay› göremeyiz, elimizle tutamay›z. Havan›n rengi ve kokusu yoktur. Soluk al›rken vücudumuza giren oksjien, soluk verirken d›flar› att›¤›m›z karbondioksit de havada bulunan gaz maddelerdir. Do¤al gaz, petrol gaz› da gaz maddelerdendir. Gaz maddeler bulunduklar› kab› tamamen doldurur. Bofl bir su fliflesinin içi hava ile doludur. S›n›f›m›z ve odam›z da hava ile doludur. Bisiklet lasti¤ini fliflirirken hava lasti¤in her yerine dolar. Lastik sadece bir taraftan fliflmez. Gazlar›n belirli bir flekli yoktur. fiiflenin içine dolarak fliflenin fleklini al›r. Tekerle¤i fliflirdi¤imizde tekerle¤in fleklini al›r. 533 Temel Kaynak 4 Maddeyi Tan›yal›m Gaz maddeler ak›flkand›r. Balonu fliflirdi¤imizde havay› balonun içine doldururuz. Balonu herhangi bir ucundan s›kt›¤›m›zda içindeki hava di¤er tarafa akar. Gazlar çok küçük gözeneklerden kaçabilir. fiiflirdi¤imiz bir balonu toplu i¤ne ile deldi¤imizde içindeki hava h›zla d›flar› ç›kar. Bunu yüzümüze çarpan rüzgârdan ve balonun küçülmesinden anlar›z. Gaz maddeler bulunduklar› ortamda h›zla yay›l›r. Balonun a¤z›n› gevfletti¤imizde içindeki hava h›zla d›flar› ç›kar, ortama yay›l›r. Buharlaflan kolonyan›n ya da parfümün kokusunun hissedilmesi gazlar›n h›zla yay›ld›¤›n› gösterir. I I II II MADDELER 534 Kat› S›v› Gaz Belirli flekilleri vard›r. Ak›flkan de¤ildir. Biçimlendirilebilir. bu¤day elma silgi toprak kayaç Belirli bir flekli yoktur. Ak›flkand›r. Biçimlendirilemez. su ayçiçek ya¤› benzin süt ayran Belirli bir flekli yoktur. Ak›flkand›r. Biçimlendirilemez. hava do¤al gaz oksijen karbondioksit petrol gaz› FEN VE TEKNOLOJ‹ Maddeyi Tan›yal›m ✍ MADDEN‹N HÂLLER‹ - TEST 5 1. Kutuda verilen • süt maddeler bir grup oluflturursa hangisi d›flar›da kal›r? a. su b. kolonya c. benzin d. kum • su • kolonya • benzin • kum • sirke 2. Afla¤›daki maddelerden hangisi konuldu¤u kab›n içini tamamen doldurur? a. tuz b. su c. hava d. petrol 5. I. Ak›flkanl›k II. ‹çine konuldu¤u kab› tamamen doldurma III. Konuldu¤u kab›n fleklini alma Yukar›dakilerden hangisi ya da hangileri bütün s›v›lar›n ortak özelli¤idir? a. Yaln›z I b. I, III c. II, III d. I, II, III 6. Afla¤›dakilerden hangisi sadece gaz maddelerin bir özelli¤idir? a. Konulduklar› kab›n fleklini almalar› b. Ak›c› olmalar› c. Görülememeleri d. Belirli bir flekillerinin olmamas› 3. I. kat› II. s›v› III. gaz Yukar›daki maddelerden hangisi ya da hangilerinin belirli flekli yoktur? a. Yaln›z I b. Yaln›z II c. I, III d. II, III 7. I. Kan s›v›d›r. II. Tuz kat›d›r. III. Oksijen gazd›r. Yukar›dakilerden hangisi ya da hangileri do¤rudur? a. Yaln›z I b. I, II c. II, III d. I, II, III 4. Afla¤›da verilenlerden hangisinin paketi delindi¤inde s›v›lar gibi ak›c›l›k özelli¤i göstermez? a. b. c. Hande, bofl bir flifleyi su dolu le¤ene flekildeki gibi bat›rd›. fiiflenin içinden baloncuklar ç›kt›¤›n› gözlemledi. 8 ve 9. sorular› yukar›daki deneye göre cevaplay›n›z. d. 535 Temel Kaynak 4 8. Hande, bu deneyi hangi amaçla yapm›flt›r? a. fiiflenin suda bat›p batmad›¤›n› anlamak b. Havan›n varl›¤›n› göstermek c. Suyun ak›flkan oldu¤unu kan›tlamak d. Suda hava olup olmad›¤›n› göstermek 9. Hande, bu deneyle afla¤›daki yarg›lardan hangisine ulaflamaz? a. Havan›n zamanla yok oldu¤u b. Bofl fliflenin içinde hava oldu¤u c. Su dolunca fliflenin içindeki havan›n d›flar› ç›kt›¤› d. Baloncuklar› havan›n oluflturdu¤u Maddeyi Tan›yal›m Sarp, balonu fliflirip i¤ne ile deldi. Havan›n balondan ne kadar sürede ç›kt›¤›n› not ald›. Daha sonra balona II I su doldurarak suyun ne kadar sürede ç›kt›¤›n› not ald›. 12. Sarp’›n bu deneyle ulaflt›¤› sonuç afla¤›dakilerden hangisidir? a. Su balondan daha k›sa sürede ç›km›flt›r. b. Hava daha k›sa sürede ç›km›flt›r. c. ‹kisi de balondan eflit sürede ç›km›flt›r. d. Su balondan çok az ç›km›flt›r. 10. “..……………………………....... bulunduklar› kab›n kaplad›klar› k›sm›n›n fleklini al›r.” Yukar›daki ifadenin bilimsel olarak do¤ru olabilmesi için noktal› yere hangi kelime yaz›lmal›d›r? a. Maddeler b. Kat›lar c. S›v›lar d. Gazlar 11. I. Su buhar› gaz maddedir. II. Su s›v›d›r. III. Buz kat›d›r. IV. Sis s›v›d›r. Yukar›dakilerden hangileri do¤rudur? a. I, II b. III, IV c. I, II, III d. II, III, IV 536 13. Afla¤›dakilerden hangisi bütün maddeler için ortak bir özelliktir? a. Bir flekle sahip olma b. Ak›flkan olma c. Bir yer kaplama d. Bulundu¤u kab› tamamen doldurma 14. Afla¤›dakilerden hangisindeki maddelerin tümü s›v› maddedir? a. kolonya, un, sirke b. petrol gaz›, su, zeytinya¤› c. süt, ayran, kakao d. alkol, petrol, gaz ya¤› Maddeyi Tan›yal›m 15. Afla¤›daki maddelerden hangisi flekillendirilebilir? a. cam b. zeytinya¤› c. oksijen d. mazot 16. Nilüfer, topra¤a bir miktar su döktü¤ünde k›sa sürede suyun gözden kayboldu¤unu gördü. Bu durum afla¤›dakilerden hangisi ile aç›klanabilir? a. Su yok olmufltur. b. Su topraktaki hava boflluklar›na dolmufltur. c. Su tamamen buharlaflarak havaya kar›flm›flt›r. d. Su donarak buz olmufltur. FEN VE TEKNOLOJ‹ Yal›n, barda¤›n taban›na bir k⤛t mendil koydu. Barda¤› su dolu le¤ene dik olarak bat›rd›. 18, 19 ve 20. sorular› yukar›daki deneye göre cevaplay›n›z. 18. Yal›n bu deneyi hangi amaçla yapm›fl olabilir? a. Barda¤›n batt›¤›n› göstermek için b. K⤛d›n ›slan›p ›slanmad›¤›n› anlamak için c. Havan›n yer kaplad›¤›n› kan›tlamak için d. Suyun tafl›p taflmad›¤›n› anlamak için 19. Yal›n’›n yapt›¤› deneyin sonucu afla¤›dakilerden hangisidir? a. Bardak su ile dolar. b. K⤛t mendil kuru kal›r. c. Su yükselir ama taflmaz. d. Bardak suya batmaz. 17. Afla¤›da hava ile ilgili verilenlerden hangisi yanl›flt›r? a. Havan›n rengi vard›r. b. Havan›n kokusu yoktur. c. Havay› göremeyiz. d. Hava ak›flkand›r. 20. Bu deneyle afla¤›daki yarg›lardan hangisine ulafl›l›r? a. Su ak›flkand›r. b. Havan›n belli bir flekli yoktur. c. Su içine konuldu¤u kab›n fleklini al›r. d. Hava barda¤›n içinde yer kaplar. 537 Temel Kaynak 4 Maddeyi Tan›yal›m C. MADDEN‹N ÖLÇÜLEB‹L‹R ÖZELL‹KLER‹ Kütle Nedir? Kütleyi Nas›l Ölçeriz? Pazarda ya da markette meyve ve sebzelerin miktar› terazi ile tart›larak belirlenir. Böylece terazi ile sebze ve meyvelerin kütlesi ölçülür. Kütle, madde miktar›d›r. Terazide 1 kilogram olarak ölçülen peynirin madde miktar› belirlenmifl olur. S›v›lar›n Kütlesi Nas›l Ölçülür? S›v›lar ak›flkan oldu¤u için kütlesini ölçmek kat›lara göre daha zordur. Kütlesi ölçülecek s›v›, bir kaba doldurularak terazide tart›l›r. Tart›m ifllemi s›ras› ile afla¤›daki gibi yap›l›r. • Önce bofl kab›n kütlesi tart›l›r. Bofl kab›n kütlesine dara denir. • Kaba s›v› doldurularak tekrar tart›l›r. S›v› ile kab›n kütlesine brüt kütle denir. Kütle birimi kilogram (kg) ve gram (g)d›r. 1 kg = 1000 g Madde miktar› 3 kg olan bir maddenin kütlesini 3000 g olarak da ifade edebiliriz. demir cam tahta • Ayn› büyüklükteki maddelerin kütleleri farkl› olabilir. Yukar›daki bilyeler ayn› büyüklüktedir. Bu bilyeler tart›ld›¤›nda demir bilyenin en a¤›r, tahta bilyenin en hafif bilye oldu¤u görülür. Çünkü demir bilyenin madde miktar› daha fazlad›r. • Maddenin büyük olmas› madde miktar›n›n fazla oldu¤u anlam›na gelmez. Küçük bir tafl, daha büyük pamuktan a¤›r gelebilir. 538 • Bofl kab›n kütlesini yani daray› brüt kütleden ç›kard›¤›m›zda s›v›n›n kütlesini buluruz. Buna net kütle denir. Yukar›daki flekillerde gösterilen reçelin kütlesi, 1300 g – 300 g = 1000 g = 1 kg olarak belirlenir. Gazlar›n Kütlesi Ölçülebilir mi? Gaz maddeler uçucu oldu¤u ve küçük gözeneklerden kaçabildi¤i için kütlelerini ölçmek s›v›lara göre daha zordur. Gazlar›n kütleleri de s›v›lar›n kütlesini bulmak için kullan›lan yöntemle bulunur. Örne¤in, havas› al›nm›fl bir top terazide tart›l›r. Top fliflirilerek tekrar tart›l›r. Sönük topun kütlesi fliflirilmifl topun kütlesinden ç›kar›larak topun içindeki havan›n kütlesi bulunur. fiekildeki topun içindeki havan›n kütlesi; 220 g – 200 g = 20 g bulunur. FEN VE TEKNOLOJ‹ Maddeyi Tan›yal›m Hacim Nedir? Maddelerin Hacmini Nas›l Ölçeriz? Maddelerin uzayda kaplad›¤› yere hacim denir. S›v›lar›n hacmini dereceli silindir veya litre ile ölçeriz. Ölçüm yaparken bu kaplar› düz bir zemine koymal›y›z. Su ak›flkan oldu¤u için e¤ik zemin yanl›fl ölçüm yapmam›za neden olabilir. S›v›lar›n hacmini ölçmek için litre ölçü birimini kullan›r›z. Litre “L” ile gösterilir. Daha az s›v› miktarlar›n› ölçmek için mililitre birimini kullan›r›z. Mililitre “mL” ile gösterilir. 1 litre 1000 mL ve yar›m litre ise 500 mL’dir. Bir miktar s›v›n›n hacmini ölçerken s›v›y› dereceli silindire ya da ölçü kab›na doldururuz. S›v›n›n seviyesinin karfl›l›k geldi¤i çizgi ya da rakama bakarak hacmini belirleriz. fiekildeki ölçü kab›nda bulunan portakal suyunun hacmi 300 mL’dir. Dereceli silindirdeki suyun hacmi ise 60 mL’dir. Kat›lar›n Hacmini Ölçebilir miyiz? Çay›m›za fleker att›¤›m›zda çay›n seviyesinin yükseldi¤ini görürüz. fiekerin de hacminin oldu¤unu I II biliyoruz. fiekerler barda¤›n içinde yer kaplad›¤› için çay yükselir. Kat›lar›n hacmini ölçmek için farkl› yöntemler kullan›labilir. 1. Kat› madde olan bir tafl›n ya da silginin hacmini ölçmek için önce dereceli kaba su konulur. Suyun hacmi ölçülerek not al›n›r. Tafl suyun içine at›l›r. Bu durumda su seviyesi yükselir. • Suyun seviyesi ne kadar yükselmiflse tafl›n hacmi o kadard›r. Örne¤in, flekildeki suyun I II seviyesi 400 mL iken 500 mL’ye yükselmifl. 100 mL yükseldi¤i için tafl›n hacmi 100 mL’dir. • Yükselen su seviyesi ölçülerek yap›lan son ölçümden ilk ölçüm ç›kar›l›r, tafl›n hacmi bulunur. 500 mL – 400 mL = 100 mL (tafl›n hacmi) ☞ Kum, çak›l tafl› vb. maddelerin hacmini s›v›lar›n yard›m› ile ölçeriz. Do¤rudan dereceli kaba koyarak ölçmeye çal›fl›rsak kum taneleri aras›ndaki havan›n hacmini de ölçmüfl oluruz. 2. Düzgün flekli olmayan bir tafl›n hacmini ölçmek için dereceli bir kap a¤z›na kadar su ile doldurulur. Geniflçe bir kab›n içine konur. 539 Temel Kaynak 4 Tafl su dolu kab›n içine at›l›r. Taflan su dereceli silindire konularak ölçülür. Taflan suyun hacmi ayn› zamanda tafl›n hacmidir. ☞ Gazlar›n belirli hacmi yoktur. 3. Düzgün biçimli cisimlerin hacimlerini ölçmek için s›v› tafl›rma yöntemi kullan›labilir ancak daha sonraki s›n›flarda matematik dersinde ö¤renece¤iniz gibi k›sa yoldan hesaplamak da mümkündür. ✍ Maddeyi Tan›yal›m Ölçü Birimleri Neden De¤ifltirildi? Cumhuriyetin ilk y›llar›nda kullan›lan ölçü birimleri, di¤er ülkelerin kulland›¤› ölçü birimlerinden farkl›yd›. Bu durum d›fl ülkelerle ticarette sorunlar yaflanmas›na neden oluyordu. Ayr›ca ülke içinde de ölçülerde birlik yoktu. Örne¤in, kütle ölçüsü birimi olan okkan›n ölçtü¤ü miktar yöreden yöreye de¤iflebiliyordu. Al›flverifl ve ticarette yaflanan sorunlar› ortadan kald›rmak için Atatürk, eski ölçü birimlerini kald›rd›. 1931 y›l›nda ülkemizde uluslararas› ölçü ve ölçü birimleri kullan›lmaya baflland›. Böylece ülke içinde standart ölçüler kullan›ld›. Al›flverifllerde yaflanan sorunlar ortadan kalkt›. Di¤er ülkelerle ticari iliflkilerde olumlu geliflmeler oldu. MADDEN‹N ÖLÇÜLEB‹L‹R ÖZELL‹KLER‹ - TEST 6 1. Afla¤›daki ifadelerden hangisi kütleyi aç›klar? a. Maddenin a¤›rl›¤›d›r. b. Maddenin uzayda kaplad›¤› yerdir. c. Madde miktar›d›r. d. Maddenin büyüklü¤ünü gösterir. 2. Eflit kollu terazi ile maddenin afla¤›daki özelliklerinden hangisi ölçülür? a. hacmi b. kütlesi c. büyüklü¤ü d. uzunlu¤u 540 tahta cam demir plastik 3. Afla¤›daki cisimler eflit büyüklüktedir. Kütleleri büyükten küçü¤e s›raland›¤›nda afla¤›dakilerden hangisi do¤ru olur? a. plastik, tahta, cam, demir b. cam, demir, plastik, tahta c. demir, tahta, cam, plastik d. demir, cam, plastik, tahta FEN VE TEKNOLOJ‹ Maddeyi Tan›yal›m 4. Meliha, pazardan 3 kg elma, 1000 g armut ald›. Buna göre afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Elma miktar› armuttan 2 kg fazlad›r. b. Armudun miktar› 1 kg’d›r. c. Armut miktar› elmadan 997 g fazlad›r. d. Elma miktar› 3000 g’d›r. I II III 5. I ve II numaral› teraziler dengededir. III numaral› terazinin dengede kalabilmesi için bofl olan kefesine kaç üçgen konmal›d›r? a. 3 b. 4 c. 6 d. 9 Mert, kavanozdaki reçeli teraziye koyarak tartt›¤›nda ölçüm sonucunu 380 g olarak kaydetti. Reçeli bir kaba boflalt›p bofl kavanozu tartt›¤›nda kavanozun kütlesinin 70 g oldu¤unu gördü. 6 ve 7. sorular› yukar›daki anlat›ma göre cevaplay›n›z. 8. Afla¤›dakilerden hangisinin kütlesi yoktur? a. do¤al gaz c. alkol b. ›s› d. hava 9. Afla¤›daki yarg›lardan hangisi do¤rudur? a. Madde miktar› çok olan maddenin kütlesi büyüktür. b. S›v› maddelerin kütlesi kat› maddelerden azd›r. c. Gaz maddeler uçucu oldu¤u için kütlesi ölçülemez. d. Yaln›zca kat› maddelerin kütleleri belirlidir. 10. Afla¤›daki maddelerden hangisinin belirli hacmi yoktur? a. fleker b. hava c. su d. süt 11. Begüm, dereceli silindire bir miktar portakal suyu koydu. Portakal suyunun miktar›n›n 120 mL oldu¤unu gördü. Begüm portakal suyunun hangi özelli¤ini ölçmüfltür? a. kütle b. esneklik c. hacim d. ak›flkanl›k 6. Anlat›ma göre afla¤›dakilerden I hangisi ya da hangileri do¤rudur? I. 380 g brüt kütledir. II. 70 g darad›r. III. Yaln›zca reçelin kütlesi verilmemifltir. a. Yaln›z I b. Yaln›z II c. I, II d. I, II, III III II IV 12. Yukar›daki kaplarda bulunan 7. Mert’in yapt›¤› ölçme iflleminde net kütle kaç gramd›r? a. 450 b. 380 c. 310 d. 70 s›v›lardan hangisinin hacmi di¤erlerinden fazlad›r? a. I b. II c. III d. IV 541 Temel Kaynak 4 13. Kaplardaki s›v›lar›n hacmi ile ilgili afla¤›da verilenlerden hangisi yanl›flt›r? a. Hacmi en az olan s›v› II. kaptad›r. b. I. kaptaki s›v›, III. kaptaki s›v›dan fazlad›r. c. III. kaptaki s›v›n›n hacmi, IV. kaptakinin hacmine eflittir. d. IV. kaptaki s›v›n›n hacmi, II. kaptakinden azd›r. 14. fiekildeki I. çizgi II kaptaki s›v›n›n ilk seviyesini I göstermektedir. II. çizgi ise kaba toz fleker konulduktan sonraki suyun seviyesidir. Buna göre kaba konulan toz flekerin hacmi afla¤›dakilerden hangisidir? a. 500 mL b. 400 mL c. 100 mL d. 50 mL Maddeyi Tan›yal›m 17. Maddelerin uzayda kaplad›¤› yere hacim denir. Afla¤›dakilerden hangisinin hacmi yoktur? a. hava b. ›fl›k c. benzin d. oksijen 18. S›v›lar gibi davranmas›na ra¤men kumun hacminin dereceli kapla ölçülememesinin nedeni afla¤›dakilerden hangisidir? a. Kumun konuldu¤u kab›n fleklini almas› b. Kum taneleri aras›nda hava boflluklar›n›n olmas› c. Kumun ak›c› olmas› d. Hacmi terazi ile ölçülebilmesi 19. Afla¤›dakilerden hangisi 15. Yukar›daki s›v›lar›n hacmi ile ilgili verilenlerden hangisi do¤rudur? a. S›v› ya¤›n hacmi di¤erlerinden azd›r. b. Suyun hacmi di¤erlerinden fazlad›r. c. Gazozun hacmi s›v› ya¤dan fazlad›r. d. Suyun hacmi 3 L’ye eflittir. 16. Ömer, silgisinin hacmini ölçmek için 200 mL’lik barda¤› a¤z›na kadar su doldurup geniflçe bir taba¤›n içine koydu. Silgiyi su dolu barda¤›n içine att›. Taflan suyu dereceli silindire doldurarak hacminin 40 mL oldu¤unu gördü. Ömer’in silgisinin hacmi kaç mililitredir? a. 240 b. 200 c. 160 d. 40 542 Atatürk’ün ölçü birimlerinde de¤ifliklik yapmas›n›n nedenlerinden biri olabilir? a. Adlar›n› söylemenin zor olmas› b. Farkl› ölçülerin de kullan›lmas›n› istemesi c. ‹ç ve d›fl ticarette yaflanan sorunlar› ortadan kald›r›lmak istemesi d. Di¤er ülkelerin Türkiye’yi sevmesini ve önemsemesini istemesi 20. Batuhan, fliflirilmemifl balonu ve fliflirilmifl balonu ayr› ayr› hassas teraziye koyarak ölçüm yapt›. Batuhan, bu deneyi hangi amaçla yapm›flt›r? a. Havan›n hacmini bulmak b. Balonun hacmini ölçmek c. Havan›n kütlesi oldu¤unu göstermek d. Balonun kütlesi oldu¤unu göstermek