İndir - mehmet ali yıldırım tarih sitesi
Transkript
İndir - mehmet ali yıldırım tarih sitesi
T.C. ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH (YAKINÇAĞ TARĠHĠ) ANABĠLĠM DALI TANZĠMAT DÖNEMĠNDE MESLEK OKULLARI Doktora Tezi Mehmet Ali YILDIRIM Ankara-2010 T.C. ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH (YAKINÇAĞ TARĠHĠ) ANABĠLĠM DALI TANZĠMAT DÖNEMĠNDE MESLEK OKULLARI Doktora Tezi Mehmet Ali YILDIRIM Tez DanıĢmanı Prof.Dr.Musa ÇADIRCI Ankara-2010 T.C. ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH (YAKINÇAĞ TARĠHĠ) ANABĠLĠM DALI TANZĠMAT DÖNEMĠNDE MESLEK OKULLARI Doktora Tezi Tez DanıĢmanı: Prof.Dr. Musa ÇADIRCI Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı Prof.Dr. Musa ÇADIRCI Ġmzası ………………………… Prof.Dr. Necdet HAYTA ........................................ Doç.Dr. Mehmet SEYĠTDANLIOĞLU ........................................ Doç.Dr. Hamiyet SEZER FEYZĠOĞLU …………………………. Doç.Dr.Bekir KOÇ ......................................... Tez Sınavı Tarihi 14.05.2010 TÜRKĠYE CUMHURĠYETĠ ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranıĢ ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalıĢmada bana ait olmayan tüm veri, düĢünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.(22 / 03 / 2010) Mehmet Ali YILDIRIM ĠÇĠNDEKĠLER KISALTMALAR…..……………………………………………………………...VII TABLOLAR…………………………………………………………………….......X ÖNSÖZ………………………………………………………………………….....XII KONU ve KAYNAKLAR..……………………………………………………….XV GĠRĠġ………………………………………………………………………………..1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM MEMUR YETĠġTĠREN OKULLAR 1.1. Tanzimat Döneminden Önce Memur YetiĢtirme Sistemi…………………...…...7 1.2.Tanzimat Dönemine Doğru Sivil Eğitimde Önemli Bazı GeliĢmeler….………...9 1.3.Mekteb-i Maârif-i Adliye (Adlî).………………………………………………..14 1.3.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler………………………………….16 1.3.2.Eğitimci Kadrosu.……………………………………………………..21 1.3.3.Mektep Binası…………………………………………………………22 1.3.4.Mezunlarının Ġstihdâmı………………………………………………..23 1.4. Mekteb-i Maârif-i Aklâm (Mahrec-i Aklâm)…………………………………..30 1.4.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler………………………………….32 1.4.2.Eğitimci Kadrosu……………………………………………………...33 1.4.3.Mektep Binası…………………………………………………………35 1.4.4.Mezunlarının Ġstihdâmı………………………………………………..36 1.4.5.Önemini Kaybetmesi ve Kapatılması…………………………………43 1.4.6.Ġstanbul DıĢında Memur YetiĢtiren Mektepler………………………..45 1.5.Lisan Mektebi…………………………………………………………………...47 1.5.1.Mektebin Açılması…………………………………………………….49 1.5.2.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler………………………………….51 1.5.3.Eğitimci Kadrosu……………………………………………………...52 1.5.4.Mektebin Kapanması………………………………………………….54 ĠKĠNCĠ BÖLÜM ÖĞRETMEN YETĠġTĠREN OKULLAR 2.1.Tanzimat Döneminden Önce Sivil Okullara Öğretmen YetiĢtirme Sistemi.........55 2.2.Dârülmuallimîn‟in AçılıĢına Doğru Eğitim Reformları………………………...58 2.3.Dârülmuallimîn………………………………………………………………….62 2.3.1.Mektebin Açılması…………………………………………………….64 2.3.2.Ġlk Eğitim Faaliyeti ve Öğrencileri……………………………………65 2.3.3.1851 Tarihli Dârülmuallimîn Nizamnâmesi…………………………..69 2.3.4.Nizamnâmesinin Ġlanından Sonra Dârülmuallimîn……………………73 2.3.4.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler………………..………74 2.3.4.2.Eğitimci Kadrosu…………………………………….………77 2.3.4.3.Mektep Binası……………………………………….………79 2.3.4.4.Mezunlarının Ġstihdâmı………………………………...……80 2.4.Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi ve Dârülmuallimîn‟in Yeniden Yapılandırılması……………………………………………………….…….86 2.5.1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nin Ġlanından Sonra Dârülmuallimîn….90 2.5.1.RüĢdiye ġubesi (Dârülmuallimîn-i RüĢdî)…………………………….91 II 2.5.1.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler………………………..91 2.5.1.2.Eğitimci Kadrosu…………………………………………….94 2.5.1.3.Mektep Binası……………………………………………….96 2.5.1.4.Mezunlarının Ġstihdamı……………………………………...96 2.5.2.Ġstanbul DıĢında RüĢdiyelere Öğretmen YetiĢtirme GiriĢimleri…..…100 2.5.3.Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi………………………………………...101 2.5.3.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler………………………103 2.5.3.2.Eğitimci Kadrosu…………………………………………...105 2.6.Dârülmuallimîn-i Sıbyan………………………………………………………106 2.6.1.Mektebin Açılması…………………………………………………...111 2.6.2.Ġlk Eğitim Faaliyeti ve Kapatılması………………………………….114 2.6.3.Sıbyan Mekteplerine Geçici Olarak Öğretmen Tayin Edilmesi……..116 2.6.4.Mektebin Yeniden Açılması…………………………………………118 2.6.5.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler………………………………...121 2.6.6.Eğitimci Kadrosu ve Mektep Binası…...………………………….…123 2.6.7.Mezunlarının Ġstihdamı………………………………………………123 2.6.8.Ġstanbul DıĢında Dârülmuallimîn-i Sıbyan Açma GiriĢimleri……….126 2.7.Dârülmuallimât………………………………………………………………...128 2.7.1.Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nde Dârülmuallimât……………...130 2.7.2.Mektebin Açılması…………………………………………………...132 2.7.3.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler………………………………...135 2.7.4.Eğitimci Kadrosu…………………………………………………….141 2.7.5.Mektep Binası………………………………………………………..143 2.7.6.Mezunlarının Ġstihdamı………………………………………………144 III ÜÇÜNCÜ BÖLÜM MESLEKÎ-TEKNĠK OKULLAR 3.1.Tanzimat Dönemine Kadar Sivil Meslekî-Teknik Eğitimin GeliĢimi…………146 3.2.Ziraat Mektebi (Talimhanesi)……………………………………………….…152 3.2.1.Mektebin Açılması…………………………………………………...154 3.2.2.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler………………………………...159 3.2.3.Eğitimci Kadrosu…………………………………………………….161 3.2.4.Nafia Nezâreti Ġdâresi Altına Alınması………………………………163 3.2.5.Geçici Olarak Mekteb-i Tıbbiye‟ye Nakli…………………………...163 3.2.6.Mektebin Kapatılması………………………………………………..165 3.3.Sanayi Mektepleri……………………………………………………………...168 3.3.1.Islahhaneler…………………………………………………………..170 3.3.1.1.Islahhânelerin Açılması…………………………………….171 3.3.1.2.Gelir Kaynakları ve Giderleri………………………………180 3.3.1.3.Ġdareleri…………………………………………………….183 3.3.1.4.Öğrenci Kaynakları ve Kabul ġartları……………………...187 3.3.1.5. Eğitim-Öğretim ve Meslekî Faaliyetler……………………189 3.3.1.6.Disiplin……………………………………………………..196 3.3.1.7.Eğitimci Kadrosu ve Ustalar……………………………….197 3.3.1.8.Mezunlarının Ġstihdamı…………………………………….198 3.3.2.Ġstanbul Mekteb-i Sanayii.……………………………………...........199 3.3.2.1. Mektebin Yapısını Öngören Rapor………………………..200 IV 3.3.2.2.Mektebin Açılması…………………………………………208 3.3.2.3.Ġdaresi………………………………………………………214 3.3.2.4.Gelir Kaynakları ve Giderleri………………………………217 3.3.2.5.Öğrenci Kaynağı ve Kabul ġartları………………………...221 3.3.2.6.Eğitim-Öğretim ve Meslekî Faaliyetler…………………….225 3.3.2.7.Disiplin……………………………………………………..232 3.3.2.8.Eğitimci Kadrosu ve Ustalar……………………………….233 3.3.2.9.Mezunlarının Ġstihdamı…………………………………….235 3.3.3.Mülkiye Mühendis Mektebi………………………………………….237 3.3.4.Ġnas Sanayi Mektebi………………………………………………….245 3.4.Orman Mektebi………………………………………………………………...247 3.4.1.Mektebin Açılması…………………………………………………...249 3.4.2.Ġlk Eğitim Faaliyeti ve Eğitime Ara Verilmesi………………………251 3.4.3.Yeniden Açılması…………………………………………………….256 3.4.4.1871 Tarihli Orman Mektebi Nizamnâmesi…………………………258 3.4.5.Nizamnâmesinin Ġlanından Sonra Eğitim-Öğretim…………………..262 3.4.6.Mektep Binası………………………………………………………..264 3.4.7.Mezunlarının Ġstihdâmı………………………………………………265 3.5.Telgraf Mektebi (Fünûn-ı Telgrafiye/Telgrafhâne-i Âmire Mektebi)…………266 3.5.1.Ġlk Telgraf Memurlarının Eğitimi ve Mektebin Açılması……………269 3.5.2.Eğitim-Öğretim Faaliyeti ve Kapanması…………………………….273 3.6.Posta ve Telgraf Mektebi………………………………………………………276 3.6.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler………………………………...277 3.6.2.Eğitimci Kadrosu ve Mektep Binası...……………………………….279 V 3.7.Maden Mektebi………………………………………………………………...279 3.7.1.Maden Mektebi‟nin Yapısını Öngören Rapor……………………….283 3.7.2.Mektebin Açılması…………………………………………………...285 3.7.3.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler………………………………...287 3.8.Müze Mektebi Açma TeĢebbüsü………………………………………………288 SONUÇ....................................................................................................................293 KAYNAKÇA……………………………………………………………………...298 EKLER……………………………………………………………………………319 ÖZET……………………………………………………………………………...329 ABSTRACT……………………………………………………………………….330 VI KISALTMALAR A.AMD. Sadâret Âmedi Kalemi A.DVN. Sadâret Divan (Beylikçi) Kalemi A.DVN.DVE. Sadâret Divan (Beylikçi) Kalemi Düvel-i Ecnebiye a.g.e. Adı geçen eser a.g.m. Adı geçen makale a.g.t. Adı geçen tez A.MKT. Sadâret Mektubî Kalemi A.MKT.MHM. Sadâret Mektûbî Kalemi Mühime Odası A.MKT.MVL. Sadâret Mektûbî Kalemi Meclis-i Vâlâ A.MKT.NZD. Sadâret Mektûbî Kalemi Nezâret ve Devâir A.Ü. Ankara Üniversitesi AYN.d Ayniyat Defteri B Recep BEO. Bâb-ı Âlî Evrak Odası bkz. Bakınız BOA. BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi C Cemaziyelahir C. Cilt C.BLD. Muallim Cevdet Tasnifi Belediye C.DH. Muallim Cevdet Tasnifi Dâhiliye C.ĠKTS. Muallim Cevdet Tasnifi Ġktisat C.MF. Muallim Cevdet Tasnifi Maârif VII C.ML. Muallim Cevdet Tasnifi Maliye CA Cemaziyelevvel D.T.C.F. Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi H. Hicri HH.d Hazine-i Hassa Defteri HR.MKT. Hariciye Nezâreti Mektubî Kalemi HR.TO. Hariciye Tercüme Odası HSD.CB. Cavid Baysun Evrakı Ġ.A. Ġslam Ansiklopedisi Ġ.DH. Ġrâde Dâhiliye Ġ.HR. Ġrâde Hariciye Ġ.MMS. Ġrâde Meclis-i Mahsus Ġ.MSM. Ġrâde Mesâil-i Mühime Ġ.MTZ.GR. Ġrâde Eyalet-i Mümtaze Girid Ġ.MVL. Ġrâde Meclis-i Vâla Ġ.ġD. Ġrâde ġûra-yı Devlet Ġ.Ü. Ġstanbul Üniversitesi L ġevval M Muharrem M.E.B. Milli Eğitim Bakanlığı MAD.d Maliyeden Müdevver Defter MF.MKT. Maârif Nezâreti Mektûbî Kalemi N Ramazan Nr. Numara VIII OTAM Osmanlı Tarihi AraĢtırma Merkezi Dergisi p. page R Rebiülahir RA Rebiülevvel S Safer s. Sayfa S. Sayı ġ ġaban T.T.K. Türk Tarih Kurumu TCTA Tanzimat‟tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi vd. ve devamı Y.PRK.MF. Yıldız Perâkende Evrakı Maarif Y.EE. Yıldız Esas Evrakı Z Zilhicce ZA Zilkade T. Ticaret, Nafia, Ziraat, Orman, Maadin Nezâretleri Defterleri IX TABLOLAR Tablo 1.1.Mekteb-i Maârif-i Adliye mezunlarından 1843 yılında kalemlere atananlar ve dereceleri…………………………………………………………………25 Tablo 1.2.Mekteb-i Maârif-i Adliye mezunlarından değiĢik yıllarda kalemlere tayin olunan memurlar………………………………………………………….…26 Tablo 1.3.Mahrec-i Aklâm‟ın ilk mezunları ve atandıkları kalemler……………….38 Tablo 1.4.Mahrec-i Aklâm‟ın 1864 yılı mezunları ve atandıkları kalemler………...40 Tablo 1.5.Tanzimat dönemi sonlarında Mahrec-i Aklâm mezunları ve atandıklar kalemler.……………………………………………………………………..42 Tablo 1.6.1869-70 yıllarında Lisan Mektebi‟nin eğitimci kadrosu…………………53 Tablo 2.7.Tanzimat dönemi sonlarına doğru Dârülmuallimîn-i RüĢdî‟de okutulan dersler derslerin hocaları ve öğrenci mevcudu…………………………...…95 Tablo 2.8.Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi‟nin birinci ve ikinci sınıf hocalarının aldıkları maaĢlar ile mektepte okutulacak dersler……………………………...……105 Tablo 2.9.Açılacak olan Dârülmuallimât‟ın memur, hoca ve hizmetlilerinin isimleri, okutulacak dersler ve öngörülen masrafı…………………………..………134 Tablo 2.10.Dârülmuallimât‟ın ilk mezunları………………………………………138 Tablo 3.11.Ziraat Mektebi‟nin ilk öğrencileri……………………………..………159 Tablo 3.12.1849 yılında Ziraat Mektebi‟nin öğrenci ve hocaları ile aldıkları maaĢlar……………………………………………………………..………162 Tablo 3.13.Ziraat Mektebi‟nin Nafia Nezâreti Ġdaresi‟ne geçiĢi sırasında öğrenci ve hoca kadrosuyla bir aylık masrafı…………………………………….……163 Tablo 3.14.Islah-ı Sanayi Mektebi‟nde eğitimi verilmesi öngörülen meslekler ile her sene alınacak öğrenci sayısı……………………………………………..…206 X Tablo 3.15.Tanzimat dönemi sonlarında Sanayi Mektebi‟nin eğitim-öğretim programı ve öğrenci mevcudu……………………………………...………231 Tablo 3.16.Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin öngörülen senelik masrafı…..………239 Tablo 3.17.1874 Mülkiye Mektebi Nizamnâmesi…………………………………243 Tablo 3.18.1875 Turuk ve Maabir Mektebi‟nin güncel programı…………………245 Tablo 3.19.BaĢarı sıralarına göre Orman Mektebi‟nin ilk mezunları…………...…253 Tablo 3.20.Orman Mektebi‟nin 1869 yılı mezunları………………………………257 Tablo 3.21.Tanzimat dönemi sonlarına doğru Orman Mektebi mezunları………...264 Tablo 3.22.Vays‟ın raporuna göre Maden Mektebi‟nde okutulması gereken dersler, dersleri verecek olan hocaların maaĢları ve senelik masraf…………..........285 Tablo 3.23.Müze Mektebi Nizamnâmesi…………………………………………..292 XI ÖNSÖZ Tanzimat döneminde meslekî eğitim, her alanda olduğu gibi pratik ihtiyaçlar doğrultusunda, baĢka bir ifadeyle pragmatist bir yaklaĢımla plan ve program gözetilmeden ĢekillenmiĢtir. Kabaca II. Mahmut dönemindeki bürokratik reformların neticesi ve yenilerinin uygulanabilmesi düĢüncesi memur okullarının, eğitimi geleneksel sistemden soyutlama çabaları öğretmen okullarının, ülkedeki doğal kaynaklardan bilinçli bir Ģekilde faydalanmak isteği ile teknolojik geliĢmeler ise meslekî-teknik okulların açılmasını sağlamıĢtır. Bu dönüĢümün esin kaynağı ise tabiatıyla Batı olmuĢtur. Eğitimin devlet politikası olarak sindirilemediği bir dönemde açılan bu okullar, çeĢitli kurumların bünyesinde ve farklı zamanlarda hayat bulmuĢlardır. Öğrenci ve eğitimci yokluğu, ekonomik sıkıntılar ve öncelik arz eden siyasi meselelerden dolayı eğitimde sürekliliği sağlamak problem olmuĢtur. Bazı okullar yeterli sayıda nitelikli eleman yetiĢtirildiği düĢünüldükten ve kısa bir eğitim serüveninden sonra tamamen kapanırken bazıları ise uzun aralardan sonra yeniden açılabilmiĢtir. Bu durumun araĢtırmamız esnasında bir bölünme ve dağınıklık meydana getireceği ve okulların geliĢim sürecinin takibini zorlaĢtıracağı öngörüldüğünden çalıĢmamız konu ve zaman sınırlamasına tabi tutulmuĢtur. Dolayısıyla temel kaynağını arĢiv kayıtlarının oluĢturduğu bu çalıĢmaya askerî okullar, tıp eğitimi veren okullar ve Mülkiye Mektebi dâhil edilmemiĢtir. Zaman dilimi olarak ise Tanzimat döneminin genel kabul gören kapsamı olan 1839-1876 tarihleri arası belirlenmiĢtir. XII Üç bölümden oluĢan çalıĢmamızın birinci bölümünü, “Memur YetiĢtiren Okullar” baĢlığı altında -direkt olarak- kalemlere memur yetiĢtirmek amacıyla açılmıĢ olan Mekteb-i Maârif-i Adliye, Mahrec-i Aklâm ve Lisan Mektepleri oluĢturmaktadır. Ġkinci Bölüm, Dârülmuallimîn-i RüĢdî, Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi ve Dârülmuallimîn-i Sıbyan ile Dârülmuallimât mekteplerinin oluĢturduğu “Öğretmen YetiĢtiren Okullar”a ayrılmıĢtır. Son bölüm ise “Meslekî-Teknik Okullar” baĢlığı altında Ziraat Mektebi, Sanayi Mektepleri, Orman Mektebi, Telgraf Mektebi ve Maden Mektebi ile Müze Mektebi kurma giriĢimi alt baĢlıklarından meydana gelmektedir. Mekteplerin farklı alanlara ve hedeflere yönelik olmaları, yapılarını da farklı kılmaktadır. Dolayısıyla son bölümün kapsamı geniĢ tutulmuĢ ve memur ile öğretmen yetiĢtirenler dıĢında bütün meslek okulları burada değerlendirilmiĢtir. Her mektebin, kaynaklar el verdiği ölçüde kuruluĢ süreci, eğitim-öğretim faaliyeti, hocaları, fiziki yapısı ve mezunlarının istihdamı ayrı ayrı incelenmeye çalıĢılmıĢtır. ÇalıĢmam sırasında ve genel olarak doktora öğrenimim sürecinde yardımlarını esirgemeyen hocalarımdan baĢta bilgisi, birikimi ve tecrübesinden doktora öğrencisi olarak ve danıĢmanlığımı üslenerek istifade etme Ģerefini bana veren, ayrıca eğitim gibi önemli bir alana yönlendirerek bu çalıĢmayı hazırlamama vesile olan danıĢman hocam sayın Prof.Dr. Musa Çadırcı‟ya minnetle teĢekkür ederim. Tez izleme komitemde bulunan ve bu vesileyle kendisini her ziyaretimizde sıcak bir karĢılamayla tecrübelerinden faydalanmamızı sağlayan sayın Doç.Dr. Mehmet Seyitdanlıoğlu‟na da Ģükranlarımı sunarım. Yine bütün yoğunluğuna XIII rağmen bilgi ve yönlendirmesine baĢvurduğum değerli hocam Doç.Dr. Bekir Koç‟a teĢekkürü borç bilirim. Lisans dönemindeki öğrenciliğimden bu yana dostluklarını hiçbir zaman esirgemeyen bütün samimiyetleriyle her konuda yardımcı olan hocalarım ve daha ziyade ağabeylerim Erdoğan KeleĢ ve Muhammed Yazıcı‟ya da sonsuz teĢekkürler ederim. Doktora öğrenciliğim esnasında tanıĢtığım ve gerek arĢiv ve gerekse literatür ile ilgili sorunlarımda sık sık birikiminden yararlandığım değerli dostum Murat Hulkiender‟e, yine doktora öğrenciliğim sırasında tanıĢarak memnuniyetle arkadaĢlık ettiğim, yardımlarıyla öğrencilik yükümü hafifleten Fatih Gencer‟e minnetimi ifade etmeden geçemeyeceğim. Son olarak lisans döneminden bu yana üzerimde emeği olan ve isimlerini burada sayamadığım bütün hocalarıma, aileme, eĢime ve çalıĢmam sırasında Ģefkatimi esirgemek zorunda kaldığım oğluma teĢekkürler. XIV KONU ve KAYNAKLAR Doktora Tezi olarak kaleme aldığımız bu araĢtırmanın temel amacı, açılmalarını gerekli kılan koĢullar, harcanan mesai, atfedilen önem ve maddî ve kültürel Ģartlar çerçevesinde, meslekî eğitim kurumlarını dolayısıyla meslekî eğitimi modernleĢme süreci içerisinde değerlendirmektir. Osmanlı Devleti‟nin var olma mücadelesi verdiği bu sancılı dönemde kendini güncelleme çabasının daha iyi anlaĢılmasına katkı sağlamak, kendi özelinde çalıĢmamızın bir diğer hedefidir. Bu doğrultuda modernleĢme tablosundaki resmin tamamını görmek arzusuyla hareket edilerek Tanzimat döneminde açılan meslek okullarının geliĢimi takip edilmeye ve yapıları ortaya konmaya çalıĢılmıĢtır. Osmanlı eğitim tarihiyle ilgili genel ve özel birçok araĢtırma ve inceleme eser mevcuttur. Bunların baĢlıcalarına aĢağıda değinilecektir. Birçoğuna ise çalıĢmamızın ilgili yerlerinde atıfta bulunulmuĢtur. Ancak çalıĢmamız, oldukça geniĢ bir resmi evrak koleksiyonuna sahip olan BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi kayıtları esas alınarak vücuda getirilmiĢtir. Bu bağlamda araĢtırmamızın kapsamına giren mevcut incelemeler de yeniden değerlendirilmiĢ, yeni bilgi ve yorumlar eklenmek suretiyle geniĢletilmeye çalıĢılmıĢtır. ArĢiv kayıtları içerisinde en çok müracaat ettiğimiz evraklar içerisinde aynı zamanda bu konunun seçilmesinde de etkili olan, Maârif Nezâreti Mektûbî Kalemi kayıtları son derece önemli bir yer tutmaktadır. Konu ile ilgili mevcut çalıĢmalar bu tasnif sayesinde zenginleĢtirilmiĢtir. Özellikle Maârif Nezâreti idaresi altında bulunan meslek okullarının, Tanzimat döneminin son yedi yılındaki durumları bu belgeler sayesinde daha sağlıklı değerlendirilebilmiĢtir. Mahrec-i Aklâm‟ın önemini XV yitirmesi ve Tanzimat sonlarında mezunlarının istihdam edildiği kalemler, Dârülmuallimîn-i RüĢdî mezunlarının istihdamı, 1873 yılından itibaren Islahhânelerin ve Ġstanbul Mektebi Sanayii idâresinin yeniden yapılandırılması, Dârülmuallimât‟ın eğitim sisteminde bir takım düzenlemelere gidilmesi ve 1872 yılından itibaren sıbyan mekteplerinin eğitimci sıkıntısını gidermeye yönelik teĢebbüsler gibi önemli bilgiler, Maârif Nezâreti yazıĢmalarından elde edilmiĢtir. Bunun yanı sıra Tanzimat dönemine ait hemen her konu için baĢvurulan arĢiv kaynaklarından olan Bâbıâlî Sadâret Dâiresi kalemlerine ait irâde tasnifleri, bizim çalıĢmamızda da temel alınmıĢtır. Zira bilindiği üzere 1832 yılından itibaren padiĢahların emirleri iradeler yoluyla bildirilmeye baĢlanmıĢtır. Ayrıca irâde eklerinde yer alan meclislere ve nezaretlere ait mazbatalar karar alma ve alınan kararların uygulanma sürecini takip etmemizi kolaylaĢtırmıĢtır. Dâhiliye, Hariciye, Meclis-i Vâlâ, Mesâil-i Mühimme, Meclis-i Mahsus ve Şûra-yı Devlet irâdelerinden okulların açılmasını gerekli kılan Ģartlar, açılma süreçleri, yapıları, bazı okulların kapatılması, hocaların tayini ve aldıkarı ücretler ile okutulan dersler gibi önemli bilgilere ulaĢılmıĢtır. Sadâret Bâbıâlî Evrak Odası‟nın Divan (Amedi) ve Mektûbî (Mühimme, Meclis-i Vâlâ, Nezâret ve Devâir) kalemlerine ait belgeleri de yararlandığımız diğer bir kaynak grubu arasındadır. Bu belge tasniflerinden elde edilen destekleyici bilgiler, kurumsal takip boyutunda araĢtırmamıza önemli katkı sağlamıĢtır. Bu bağlamda Nezâret Gelen-Giden Defterleri ile Mektûbî Kalemi‟ne ait ve konumuzla ilgili dönemleri içeren Ayniyat Defterleri de görülmüĢtür. XVI Özellikle ilk dönemlerde Ziraat Mektebi ile ilgili olarak baĢvurduğumuz Hazine-i Hassa defterleri ile Maliyeden Müdevver defterler yine istifade ettiğimiz arĢiv kayıtları içerisinde yer almaktadır. Hazine-i Hassa defterlerinde Ziraat Mektebi‟nin masrafları tafsilatıyla yer alırken, mektebin yapısına yönelik veriler de bulunmaktadır. Son olarak maârif ve dâhiliye evrakı baĢta olmak üzere özellikle Mekteb-i Maârif Adliye için Muallim Cevdet Tasnifi‟nden, Şûra-yı Devlet maârif belgeleri ve Yıldız Tasnifi‟ne ait vesikalardan yararlandığımızı da belirtmek yerinde olacaktır. Basılı kaynaklar içerisinde yoğunlukla müracaat ettiklerimizin baĢında ise Devlet Salnâmeleri gelmektedir. Okulların idari yapıları, öğrenci sayıları, okutulan dersler, dersleri veren hocalar ve bulundukları mevki gibi son derece önemli ve istatistiksel bilgiler salnâmelerde yer almaktadır. Aynı Ģekilde Adana, Erzurum, Diyarbekir, Sivas, Kastamonu, Girit, Halep, Bosna ve Tuna Vilâyet Salnâmeleri de Sanayi Mektepleri konusunu araĢtırırken müracaat ettiğimiz basılı resmi kayıtlar arasındadır. Islahhânelerin idâri yapıları, bu kurumlarda verilen teorik ve pratik eğitim, öğrenci sayıları ve öğrencilerin mesleklere göre dağılımları, hocaları ve ustalarıyla ilgili bilgiler vilâyet salnamelerinde yer almaktadır. Telgraf Mektebi, Orman Mektebi, Sanayi Mektebi, Islahhâneler ve Maârif-i Umûmiye nizamnâmelerinin yer aldığı Birinci Tertip Düstûr ise müracaat etiğimiz bir diğer önemli basılı kaynak olmuĢtur. ArĢiv vesikalarının tamamlayıcısı olarak gördüğümüz ve verdikleri bilgi kadar dönemin düĢünsel atmosferini de yansıtan gazeteler ise çalıĢmamızın özellikle kurgusal boyutunun oluĢumuna büyük fayda sağlayan süreli yayınlardandır. BaĢta XVII Takvim-i Vekâyî olmak üzere Ceride-i Havâdis, Basiret, Şark ve Diyarbekir ile Tuna vilâyet gazetelerinden edindiğimiz bilgiler değerlendirmelerimizde yer almıĢtır. ġânî-zâde Mehmed‟in Şânî-zâde Tarihi, Ahmed Cevdet‟in Tarih-i Cevdet ve Tezâkir, Ahmed Lütfi‟nin Vak’a-nüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi ise yararlandığımız kroniklerdir. Eğitim tarihi ile ilgili ve eğitim teĢkilatı kapsamındaki araĢtırma ve inceleme eserlerin baĢında Ģüphesiz Mahmud Cevâd ibnü‟Ģ-Ģeyh Nafî‟nin Maârif-i Umumiye Nezâreti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, baĢlıklı çalıĢması gelmektedir. Her ne kadar Maârif Nezâreti bünyesindeki meslekî okulları içerse de, eğitim tarihi çalıĢan araĢtırmacıların görmeden geçemeyeceği bir eserdir. Bir diğer önemli çalıĢma ise yine eğitim tarihine giriĢin anahtarı ve bir külliyat niteliğinde olan Osman Nuri Ergin‟in Türk Maârif Tarihi isimli 5 ciltlik tetkikidir. Tanzimat döneminde açılan meslek okullarına, ilk olarak bu çalıĢma içerisinde bütünüyle yer verilmiĢtir. Bu itibarla bizim için önemli bir baĢvuru kaynağı özelliğine sahip olmuĢtur. Konumuzla ilgili olan ve yazarın yorumlarıyla bütünleĢtirdiği vesika kaynaklı veriler, tarafımızdan değerlendirilmiĢ ve meslek okullarının açılıĢ süreçleri ve durumları ile ilgili önemli çıkarımlarda bulunulmuĢtur. Kullandığımız 1977 yılı baskısında 5 cilt, üç kitapta birleĢtirilmiĢtir. Meslek okulları, ilk iki cildin yer aldığı birinci kitapta “Yüksek Tahsil, Meslek ve Ġhtisas Mektepleri” genel baĢlığı altında yer almaktadır. Bunların haricinde Nafi Atuf‟un, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, Faik ReĢit Unat‟ın, Türkiye Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihî Bir Bakış, Hasan Ali Koçer‟in Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi (1773-1923), isimli eğitim tarihi ile ilgili klasikleĢmiĢ çalıĢmalar konuya bakıĢ açımızı Ģekillendirmede önemli XVIII rol oynamıĢlardır. Bu noktada Yahya Akyüz‟ün Türk Eğitim Tarihi isimli kitabının ve çok sayıda makalelerinin, Necdet Sakaoğlu‟nun Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi isimli kitabının ve geniĢ kapsamlı bir bakıĢ açısıyla Osmanlı‟da eğitimin modernleĢmesini ele alan Selçuk AkĢin Somel‟in The Modernization of Public Education in The Otoman Empire 1839-1908 adlı çalıĢmasının eğitim tarihine giriĢte bize ıĢık tuttuğunu belirtmeden de geçemeyeceğiz. Meslek okullarının kurum bazında dağınıklık arz etmesi, ister istemez bu okulları eğitim ile direkt ilgisi olmayan farklı araĢtırmalarda takip etmek zorunluluğunu doğurmaktadır. Bunlar içerisinde en önemlisi Ali Akyıldız‟ın Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform isimli geniĢ kapsamlı çalıĢmasıdır. Bu çalıĢma içerisinde araĢtırma konularımızdan biri olan Mekteb-i Maârif-i Adliye ilgili en güncel bilgi ve değerlendirmeler bulunmaktadır. Ayrıca Özkan Keskin‟in, Orman ve Ma‘âdin Nezâreti’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri, konulu doktora tezi, Orman ve Maden Mektepleri‟ni içermesi bakımından göz önünde bulundurduğumuz önemli bir çalıĢmadır. Hasan Ali Koçer‟in, Türkiye’de Öğretmen Yetiştirme Problemi ile Cemil Öztürk‟ün Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası ve Dünden Bugüne Türkiye’de Öğretmen Yetiştiren Kurumlar adı altında yayımlanmıĢ olan iki önemli eseri ise öğretmen okullarını araĢtırırken dikkate aldığımız inceleme eserlerin baĢında gelmektedir. Bu konuda Abdulkadir Özcan‟ın Tanzimat Döneminde Öğretmen Yetiştirme Meselesi baĢlıklı makalesinin de öğretmen okullarının geliĢiminin incelenmesi münasebetiyle önemli bir çalıĢma olduğunu ifade etmek gerekir. XIX Bu eserlerin haricinde farklı yıllarda ve değiĢik süreli yayınlar içerisinde yer alan önemli makaleler araĢtırmamızın bir bütün halinde Ģekillenmesine yardımcı olmuĢtur. Bunların -direkt olarak mekteplerle ilgili olanlarının- baĢında Ġhsan Sungu‟nun Mekteb-i Maârif-i Adliye’nin Tesisi, baĢlıklı makalesi gelir. Bu makale adı geçen okulun kuruluĢunu öngören nizamnâmeyi ayrıntılarıyla ele almıĢtır. Yine bu mektebin devamı niteliğindeki baĢka bir okul olan Mahrec-i Aklâm ise Osmanlı Bürokrasisinde Kâtip Yetiştirmek İçin Açılan Modern Bir Eğitim Kurumu: Mekteb-i Maarif-i Aklam (Mahrec-i Aklam), baĢlıklı makalesiyle Gülden Sarıyıldız tarafından incelenmiĢ ve bizim çalıĢmamıza önemli katkı sağlamıĢtır. Sezai Balcı‟nın Osmanlı Devleti’nde Modernleşme Girişimlerine Bir Örnek: Lisan Mektebi adı altında yayımlanmıĢ makalesi de keza bu mekteple ilgili değerlendirmemize katkıda bulunmuĢtur. Son olarak çalıĢmamızın sanayi mektepleriyle ilgili kısmı için müracaat ettiğimiz Cemil Öztürk‟ün Türkiye’de Meslekî ve Teknik Eğitimin Doğuşu I: Islahhâneler isimli makalesi ve Bekir Koç‟un Osmanlı Islahhanelerinin İşlevlerine İlişkin Bazı Görüşler ile Osmanlı Modernizasyonuna ilişkin Bazı Gözlemler: Sanayileşme Çabaları ve Islahhaneler isimli iki önemli makalesi araĢtırmamızın bu alandaki planına yön vermiĢtir. Konumuzla ilgili olarak yukarıda baĢlıcalarını vermekle yetindiğimiz büyük emeklerin eseri olan çalıĢmalar son derece önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Ayrıca daha birçok araĢtırmaya çalıĢmamız içerinde yer verilmiĢtir. Gerek ismini verdiğimiz ve gerekse atıfta bulunduğumuz araĢtırma ve incelemelerin tamamının künyeleri ilgili dipnotlarda ve kaynakçada belirtilmiĢtir. XX GĠRĠġ Osmanlı Devleti‟nin genel eğitim sistemi, 1730 yılında açılan Hendesehane‟ye kadar üç temel kurum üzerinde ĢekillenmiĢti. Bunlardan ilki ülke geneline yayılmıĢ olan sıbyan mektepleri, ikincisi devletin özellikle ilk dönemlerinde önemli iĢleve sahip olan medreseler ve üçüncüsü, saray iĢlerini görmek üzere nitelikli elemanların yetiĢtirildiği saray mektebi, baĢka bir ifadeyle Enderun idi. Gayrimüslim unsurlar ise kendilerine tanınmıĢ olan din, dil ve kültür hürriyeti çerçevesinde toplumlarını eğitme özgürlüğüne sahiptiler. Bununla beraber devletin üstlenmiĢ olduğu bir eğitim politikası bulunmamaktaydı. Söz konusu kurumlardan sıbyan mektepleri, cami müĢtemilatlarında resmi bir program veya yönetmeliğe bağlı olmaksızın daha ziyade temel dinî eğitimden oluĢan ilköğretim hizmetini görmekteydiler. Burayı bitirenlerin devam edebileceği yegâne eğitim kurumu ise medreselerdi. Ancak ilk zamanlar kaliteli eğitimin verildiği, hukuk, din adamı ve eğitimcilerin yetiĢtirildiği medreseler, devletin diğer organlarıyla paralel olarak zamanla çözülmeye baĢladılar. Dünyanın bilimsel dönüĢümünü takip edemediler. Dolayısıyla modernleĢme sürecinde daha ziyade problem üreten kurumlara dönüĢtüler. II. Murat döneminde kurulan ve öğrenci kaynağını belirli Ģartları sağlayan Hıristiyan çocuklar arasından devĢirilen acemi oğlanların oluĢturduğu Enderun ise ilk etapta, devletin gücünü korumak için yetenekli kapıkullarının yetiĢtirilmesini sağlamaktaydı. Fatih döneminde saray, ordu ve hükümet iĢlerinde çalıĢacak idarî ve mülkî kadroları yetiĢtiren bir eğitim kurumuna dönüĢtü. Memleketin önemli müderris ve sanat üstatlarından oluĢan bir hoca kadrosuna sahip olan mektep ilim, sanat, kültür ve beceriye yönelik eğitimi sayesinde önemli Ģahsiyetlerin yetiĢmesini sağladı. XIX. yüzyıl ortalarına kadar özgünlüğünü yitirerek iĢlevini devam ettirdi. Meslekî eğitim ise var olan sistemin dahi dıĢında görülmekteydi. Dolayısıyla klasik dönemin aynı zamanda evrensel nitelikteki meslekî eğitim sistemi, usta-çırak geleneği idi. Gerek devlete memur olarak hizmet etmek üzere kalemlere ve gerekse bir sanat erbabının yanında meslek öğrenmeye yönlendirilen çocuklar, dinî-ahlakî öğreti ile desteklenen uzun bir süreç içerisinde hace ve ustalarının gözetiminde yetiĢmekteydiler. Devlet memuriyetinde hizmet içi olduğu kadar aile içi eğitim de önemliydi. Nitekim memur bir babanın oğlunu, kendi yetiĢtirmesi devleti önemli bir yükten kurtarmaktaydı. Bu yüzden memur çocukları devlet hizmetinde tercih sebebiydiler. BaĢka bir ifadeyle memuriyette sağlam kefil Ģartı yani referans esastı. Meslekî-teknik eğitim ise yine çıraklık sistemiyle loncaların sorumluluğunda organize edilmekteydi. Küçük yaĢta ustanın yanına verilen çocuklar, 20 yıla kadar uzayan bir eğitim döneminden geçmekteydiler. Bu eğitim tamamlanınca yaklaĢık 3 yıl süren kalfalık dönemi baĢlardı. Lonca geleneğinin öngördüğü kurallara göre bir meslek dalında ihtiyaç olduğu takdirde de nihayet hiyerarĢinin en üst noktası olan ustalığa eriĢilirdi. Sivil genel ve meslekî eğitim ana hatlarıyla bu mecrada seyrederken XVIII. yüzyılın ikinci yarısında devlet, içinde bulunduğu olumsuz siyasi ve askerî koĢulları iyileĢtirmek üzere, rakibi olan fakat giderek geliĢen Batı‟ya kültürel manada daha fazla yönelmeye gereksinim duydu. Bunun eğitim açısından sağladığı en önemli 2 kazanım ise askerî-teknik okullar oldu. 1773 yılında Deniz, ardından 1795 yılında Kara Mühendishaneleri açıldı. Böylece eğitimde ilk modernleĢme süreci de baĢladı. Birer harp akademisi hüviyetine sahip olan bu okulları, II. Mahmut döneminde açılan ve yine askerî ihtiyaçları karĢılamaya yönelik Tıbbiye ve Harbiye mektepleri izledi. Bununla beraber bir yandan orduyu modernize etmek ve açılan askerî okullara çağdaĢ eğitim programları kazandırmak düĢüncesiyle Avrupa‟dan uzman ve eğitimciler getirtilirken, diğer yandan buraya öğrenciler gönderilmeye baĢlandı. Bu geliĢmeler her ne kadar askerî ihtiyaçların giderilmesi temelinde ortaya çıksa da aslında dolaylı olarak sivil meslekî eğitimin alt hazırlamaktaydılar. Söz gelimi özellikle Harbiye Mektebi, yapısını da sadece subay yetiĢtirmekle kalmayıp Tanzimat dönemi sivil mekteplerinin mühendislik, matematik ve fen alanlarında modern manada yetiĢmiĢ eğitimci kaynağı da oldu. Öte yandan XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Ġngiltere‟de ortaya çıkan ve hızla Avrupa‟ya yayılan sanayileĢme hareketi, çok geçmeden etkisini Osmanlı topraklarında da gösterdi. Ucuz ve kaliteli fabrika mamulü ithal mallar hızla Osmanlı pazarını ele geçirmeye baĢladı. Devlet ise Avrupa‟dan geri kalmama düĢüncesiyle XIX. yüzyılın ilk yarısında endüstriyel atılımlar gerçekleĢtirmek üzere harekete geçti. Bunun ilk yansıması yine tabiatıyla ordu ihtiyaçları doğrultusunda kendini gösterdi. ÇağdaĢ fabrikalar ilk etapta askerî gereksinimleri karĢılamak üzere tesis edilmeye baĢlandı. Özellikle 1840‟lı yıllarda Ġstanbul‟da bir sanayi bölgesi oluĢtu. Ancak tesis edilen fabrikaların her türlü teknik ekipmanı yüksek maliyetlerle ithal edilmekteydi. Doğal olarak bunun içerisinde insan gücü de bulunmaktaydı. 3 SanayileĢme, toplumun ilk defa tanıĢtığı mekanik alanlarda nitelikli teknik personel ihtiyacını beraberinde getirmiĢti. Ġdâreciler bu sorunu kısa vadede pratik yöntemlerle çözme yoluna gittiler. Avrupa‟dan getirtilen teknik elemanların yanına yerli ustalar verilmek suretiyle iĢin öğrenilmesine çaba sarf edildi. Ancak çıkarları gereği son derece ketum olan yabancılar, bilgilerini paylaĢmama noktasında kararlılık sergilemekteydiler. Neticede dönüĢümün sağlanması yolunda sarf edilen gayretler meslekî-teknik eğitimi zorunlu kıldı. Medeniyet-i hâzıranın sanayi sayesinde vücuda geldiği yolunda artan kanaatler ve sanayinin ilerlemesinin eğitim ile ittifakına bağlı olduğu, teknolojinin görenekle geliĢim kaydedemeyeceği görüĢünün kabul görmesi, meslekî-teknik eğitime verilen önemi zamanla daha da arttırdı. Meslekî eğitimin bir diğer geliĢme sahası ise sanayileĢmeyle de bağlantılı olan doğal kaynakların etkili kullanımına duyulan ihtiyaç sayesinde ortaya çıktı. Ekonomik çıkarları ön planda tutmaya azami gayret gösteren devlet, Avrupa ile irtibatı canlı tuttukça bu konuda da eksikliklerini tespit etmekteydi. Nitekim modernleĢme sürecinde geniĢ tarım alanlarının onda birini kullanarak bereketli mahsullere kanaat getirmenin çağdaĢ dünya ile bağdaĢmadığı anlaĢılmıĢtı. Üstelik ürünlerin kalitesinin, ülkede tesis edilmesi planlanan fabrikaların tarım endüstrisine dayalı hammadde ihtiyacını da karĢılamaktan uzak olduğu görülmüĢü. Devlet ihtiyacını karĢılayanlar haricinde verimli ormanların ısınma, gelir elde etme, tarla ve otlakları geniĢletme ve hatta keyfi olarak çıkarılan yangınlarla ahali tarafından bilinçsizce yok edilmemesinin gereği anlaĢılmıĢtı. Madenlerden bilimsel metotlarla daha fazla gelir elde edilebileceğinin, birçok yeni madenin keĢfedilerek usûlüne uygun iĢletilmesinin gelirleri arttıracağının farkına varılmıĢtı. Nihayet Osmanlı 4 idarecileri bu eksiklikleri gidermek ve kaynakları daha verimli kullanabilmek amacıyla adı geçen sahalarda yıllardır modern teknikleri uygulayan Avrupa‟dan uzmanlar sipariĢ etti. Takip eden süreçte ise yetiĢmiĢ insan gücüne duyulan ihtiyaç iyice hissedilmeye baĢladı. Dolayısıyla meslekî eğitimin dönüĢümü hız kazandı. Bu bağlamda ilk fiili giriĢim ise Ziraat Talimhânesi‟nin kurulması oldu. Tanzimat dönemi arifesinde eğitimin, dönüĢümün temel enstrümanı olduğu yüksek sesle dile getirilmeye baĢlanmıĢtı. Ġlköğretimden baĢlamak üzere geleneksel eğitimin bir düzene konularak güncellenmesi reformcuların birinci hedefiydi. Ancak eğitim, dönüĢümün silahı olduğu kadar, geleneğin de kalkanıydı. Zira onu, yüzyıllardır bağlı olduğu muhafazakâr zihniyetten koparmak oldukça zordu. Bu nedenle ilk olarak reformları uygulamaya muktedir görevlileri yetiĢtiren orta dereceli eğitim kurumları tesis edildi. YetiĢmiĢ kadro sıkıntısı nedeniyle yine muhafazakâr yapının baskın olduğu ilk modern eğitim kurumları olan Mekteb-i Maârif-i Adliye, Ulûm-ı Edebiyye ve Dârülmaârif bu düĢüncenin eserleri olarak ortaya çıktılar. 1846 yılında eğitim iĢlerini düzene koymak üzere kurulan Meclis-i Maârif-i Muvakkat ile Sutan Abdulmecid‟in verdiği desteğe de dayanılarak daha cesur adımlar atıldı. Eğitimin ilk, orta ve yüksek olarak sınıflandırılarak kademeli hâle getirilmesi kararı alındı ve çalıĢmaları yürütmek üzere bir daimî meclis kurulması teklif edildi. Alınan kararlar doğrultusunda programında ilim ve fenlere yönelik derslerin bulunması öngörülen rüĢdiye mektepleri açılmaya baĢlandı. Bu mekteplerin açılması ise meslekî eğitimin üçüncü sahasında radikal değiĢiklikleri beraberinde getirdi ve ilk defa medrese dıĢında modern manada öğretmen yetiĢtiren kurumların temeli atılmıĢ oldu. 5 Devletin kurumsal manada kendini güncellemesi ve ilerlemesi, yetiĢmiĢ insan gücüne, bu ise eğitime verilen öneme bağlıydı. Bu durum idarecileri, koĢullar izin verdiği ölçüde eğitimi modernleĢtirmeye yöneltti. 6 BĠRĠNCĠ BÖLÜM MEMUR YETĠġTĠREN OKULLAR 1.1.Tanzimat Döneminden Önce Memur YetiĢtirme Sistemi Tanzimat döneminden önce memur/kâtip yetiĢtirme iĢi Bâbıâlî‟nin mektep mahiyetine sahip olan Kethüda Bey ve Divan-ı Hümayun kalemleri tarafından görülmekteydi. 7-12 yaĢ civarında kalemlere giren çocuklar, burada Türkçe okuyup yazmayı, kitâbeti ve her çeĢit yazıyı öğrenirlerdi. Kalemlerdeki Hace diye adlandırılan baĢ memurlar, aynı zamanda eğitimleri altındaki Ģakirt veya mülâzım denilen memur adaylarına hocalık ederlerdi. Memur adayları kalemin kural, adap ve iĢleyiĢiyle yazı çeĢitlerini maiyyetine girdikleri memurların yanında usta-çırak geleneği çerçevesinde öğrenirlerdi1. Kalemlerde sabah alınan meslekî eğitimi, Ġstanbul‟un büyük camilerindeki öğleden sonra derslerinde verilen ve donanımlı bir Müslüman olmayı sağlamaya yönelik dinî-ahlakî eğitim tamamlardı2. Bir çocuğun kaleme girebilmesi için memur veya devlet ileri gelenlerinden birinin çocuğu olması tercih sebebiydi. BaĢka bir ifadeyle devlet memuriyetine giriĢte patronaj sistemi esas alınırdı3. Bununla birlikte nüfuzlu biri tarafından zekâ, terbiye ve çalıĢkanlıklarına kefil olunan çocuklar da kalemlere girebilmekteydiler. Kaleme memur olarak girmeye “çırak edilme” denirdi ki, bu tabir modern memur yetiĢtirme usûlüne geçiĢ sürecinde de kullanılmaktaydı. Bunun yanı sıra çırak olarak kaleme alınan çocuklara 1 Osman Ergin, Türk Maarif Tarihi, C.I-II, Ġstanbul, 1977, s.63-81; Ali Akyıldız, Osmanlı Bürokrasisi ve ModernleĢme, Ġstanbul, 2004, s.25. 2 Norman Itzkowıtz, Ottman Empire and Ġslamic Tradition, Chicago, 1972, s.56. 3 Findley‟e göre aile içerisinde alınması muhtemel meslekî eğitimden dolayı, kalemlere giriĢte memur çocuklarının tercih edilmesi akraba kayırıcılığını da akılcı kılmaktadır. Carter V. Findley, Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, (Çeviren: Gül Çağalı Güven), Ġstanbul, 1996, s.56-57. meslekî olgunluğa eriĢinceye kadar herhangi bir ücret verilmezdi4. Kendilerini geliĢtirmek için Bâbıâlî ve Bâb-ı Defteri‟deki bazı hocalardan da ders alan memur adayları birkaç senelik eğitimin ardından önemsiz yazıları yazmaya baĢlarlardı 5. Böylelikle stajyer olarak düĢük bir de ücret alırlardı. Mesleği öğrenmeye paralel olarak zamanın akıĢı içerisinde kıdemleriyle birlikte gelirleri de yükselirdi6. Memurların bu usûlde yetiĢmesi, devletin klasik yapısını koruduğu dönemde iĢlevseldi. Ancak II. Mahmut dönemiyle birlikte merkezileĢmeye bağlı olarak etkinleĢen kurumsal reform süreci, memur yetiĢtirme usûlünün de değiĢimini zorunlu kıldı7. Bu bağlamda 1826 yılından itibaren Arapça Sarf (gramer) ile Nahiv (cümle bilgisi), derslerini görmeyen dolayısıyla kabiliyeti tebeyyün etmemiş kimselerin kalemlere kabul edilmemesi fikri gündeme alınmıĢtı. Staj görmekte olan kâtip ve halifelere ise hizmet içinde aldıkları meslekî eğitimin haricinde adı geçen konulara yönelik teorik dersler verilmesi kararlaĢtırılmıĢtı8. Fakat kısa vadeli olarak düĢünülmüĢ ve alt yapıdan yoksun olan bu dar kapsamlı önlem, uzun vadede bir fayda sağlamaktan uzaktı. Zira 1838 yılına gelindiğinde yine sıbyan mektebinden çıkmıĢ olan 8-10 yaĢındaki çocuklar, baĢka bir özellik aranmaksızın kalemlerin kâtip kaynağı durumundaydılar. Sıbyan mektebinde günlük hayatı idameye yönelik basit 4 ReĢad Ekrem Koçu, “Sıbyan Mektepleri” Hayat Mecmuası, C.1/2, Ġstanbul, 1966, s.28. Basit olarak Osmanlı‟da kâtibin görevi devlete ait belgeleri hatasız ve dikkatli bir Ģekilde kayda geçmektir. Ancak pratikte hukuk, tarih, coğrafya, astronomi, matematik, dil (ilk dönemlerde Arapça ve Farsça ve sonradan Fransızca) ve literatür gibi geleneksel Ġslâmi ilimler de memurlar tarafından öğrenilirdi. Christine Woodhead, “From Scribe to Litterateur: The Career of a Sixteenth-Century Ottoman Katib”, Bulletin (British Society for Middle Eastern Studies), Vol. 9, No. 1. (1982), p. 59. 6 Ali Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez TeĢkilatında Reform, Ġstanbul, 1993, s.26. 7 Sultanın devlet idaresinde öngördüğü reformlar ve yeni kurulan nezâretler, farklı metotlarla yetiĢtirilmesi gereken donanımlı genç memur ihtiyacını doğurmuĢtu. Faik ReĢit Unat, Türkiye Eğitim Sisteminin GeliĢmesine Tarihî Bir BakıĢ, Ankara, 1964, s.80e. 8 Tatil günleri dıĢında Bâb-ı Defteri Camii‟nde kâtip ve halifelere ders vermesi için Arapça ve Farsça konularında mahir bir hoca olduğu ifade edilen El-Hâc Ġbrahim Pertevi Efendi görevlendirilmiĢti. BOA., C.DH. Dosya No:268 Gömlek No:13354 (17 C 1241/27 Ocak 1826). (Takip eden dipnotlarda dosya ve gömlek ibareleri kullanılmayacak, belgeler 268/13354 Ģeklinde gösterilecektir). 5 8 bilgileri dahi öğrenemediklerinden dolayı da girdikleri kalemlerde yapacakları iĢ ile ilgili hiçbir bilgiye sahip değildiler. Söz gelimi bazı kalemlerde gerekli olan matematik ve coğrafya gibi ilimlerden habersizdiler. Arapça, Farsça ve Fransızca ile ilgili bir fikirleri de yoktu. ÇalıĢmakta oldukları kalem için gerekli olan mütevazı bilgileri ise çoğunlukla kendi çabalarıyla ve uzun bir zaman dilimi içerisinde öğrenmeye gayret sarf ediyorlardı9. Tanzimat dönemi arifesinde bu geleneksel usûlde, geniĢleyen sivil bürokrasi için ihtiyaca cevap verecek süre ve sayıda memur yetiĢtirmek, artık neredeyse imkânsızdı10. Çünkü kalemlerdeki iĢ hacminin her geçen gün daha da artması, devletin çok iĢ çıkaracak aktif ve pratik bir bürokrasiye ihtiyaç duymasına neden olmaktaydı11. Modern bürokrasiye iltimastan tecrit edilmiĢ, liyakat sahibi memurlar yetiĢtirmek için ise mektep bünyesinde modern bir eğitim sistemine geçilmesi kaçınılmaz hale gelmiĢti. 1.2.Tanzimat Dönemine Doğru Sivil Eğitimde Önemli Bazı GeliĢmeler Tanzimat dönemine doğru sivil eğitimin modernleĢmesi yolunda ilk etkili giriĢimler II. Mahmut zamanında baĢlamıĢtı. Her ne kadar 1824 yılında ilan ettiği hatt-ı hümâyûn ile dinî-ahlâki nitelikteki ilköğretimi -Ġstanbul sınırlarının içerisindemecburi hale getirdiyse de fen ve nafia terimleri onun zamanında literatüre girdi12. 9 BOA., A.DVNSNZAM.d. Nr.34/32 (Nizamat Defterleri; Kalem Nizamı, Nr.34/32) s.34 (27 ZA 1254/11 ġubat 1839); BOA., MAD.d, Nr.8999, s.15 (27 ZA 1254/11 ġubat 1839); Ġhsan Sungu, “Mekteb-i Maârif-i Adliye‟nin Tesisi”, Tarih Vesikaları, C.I, S.3 (ayrı basım), Ankara, 1941, s.5-6. 10 Ġlhan Tekeli, “Tanzimat‟tan Cumhuriyet‟e Eğitim Sistemindeki DeğiĢmeler, TCTA, C.II, Ġstanbul, 1985, s.466. 11 Ġlber Ortaylı, “Osmanlı Kançılaryasında Reform: Tanzimat Devri Osmanlı Diplomasisinin Bazı Yönleri”, Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Ġktisâdi ve Sosyal DeğiĢim Makaleler I, Ankara, 2004, s.497-499. 12 Sultan hatt-ı hümâyûnunda; uzun zamandan beri ailelerin 5-6 yaĢlarındaki çocuklarını ekonomik nedenerle ve bir meslek edinmelerini sağlamak amacıyla ustaların yanına vermesinin dinlerini 9 ÇağdaĢlaĢmayı eğitimin güncellenmesi paralelinde gördüğünden devlet üzerindeki yeniçeri vesayetini kaldırdıktan sonra, haricî ve dâhilî siyasi problemlerden fırsat kaldığı ölçüde, bu konuya daha fazla mesai harcamıĢtı 13. Bu dönemde Mısır‟ın kültürel manada hızlı dönüĢümünü de göz ardı etmemiĢ ve Mehmet Ali PaĢa‟nın yolundan giderek Avrupa‟ya ilk öğrencileri de o göndermiĢti14. Bu sayede Batı‟dan ilim ve fikir transferinin önü, elçilerin yanı sıra eğitim kanalıyla da açılmıĢ oluyordu15. 1838 yılında kurulan Meclis-i Umur-ı Nafia ile sivil eğitim sorunlarını gündeme almıĢ, ziraat ve sanayi gibi memlekete faydalı iĢler arasında görülen eğitim meseleleri için yetkilendirilmiĢ uzman bir meclisin oluĢmasını sağlamıĢtı. Nafia Meclisi‟nin çalıĢmaları sonucunda eğitim, döneme göre daha çağdaĢ ve bilimsel bir yaklaĢımla ele alınmıĢ, bu doğrultuda bir takım düzenlemeler yapılmasının gereği, öğrenmekten yoksun kalmalarına neden olduğuna dolayısıyla cahilliğin arttırdığına, oysa dinin dünyevi iĢlerin de baĢında geldiğine dikkat çekmekteydi. Ardından da çocukların bir mahalle mektebini bitirmeden ustanın yanına verilmesine yasak getirmekteydi. Bu yasağın delindiği tespit edildiğinde ise çocuğun ailesine, çalıĢtıran esnafa, esnaf kethüdâsına ve mektebin hocasına ceza verileceğini bildirmekteydi. Ahmet Cevdet PaĢa, Tarih-i Cevdet, C.XII, Dersaadet, 1309, s.238-240; Mahmud Cevâd Ġbnü‟Ģ-Ģeyh Nâfi, Maârif-i Umumiye Nezâreti Tarihçe-i TeĢkilat ve Ġcraatı, Matbaa-yı Amire, Ġstanbul, 1338, s.1-3. Değelendirmeler için bkz. Niyazi Berkes, Türkiye’de ÇağdaĢlaĢma, Ġstanbul, 2004, s.180-181; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.222-223. 13 NeĢet Çağatay, “Tanzimat ve Türk Eğitimi”, Mustafa ReĢid PaĢa ve Dönemi Semineri Bildiriler, (Ankara 13-14 Mart 1985), Ankara, 1994, s.54-57. 14 Bernard Lewis, Modern Türkiyenin DoğuĢu, Ankara, 1970, s.84; Stanford J. Shaw-Ezel Kural Shaw, Osmanlı Ġmparaorluğu ve Modern Türkiye, C.II, (Çeviren: Mehmet Harmancı), Ġstanbul, 2006, s.78. Mehmet Ali PaĢa, 1809 yılından itibaren askerî amaçlı olarak Avrupa‟ya öğrenciler göndermesine rağmen genel eğitimin geliĢimi noktasında Mısır ahalisinin potensiyeline yönelik ilk izlenimi negatifti. Bir coğrafyacı ve mühendis olan Jombard‟ın Fransa‟ya öğrenci göndermesi gerektiği konusundaki tavsiyesini dikkate almıĢ ve 1826 yılından itibaren bu ülkeye genel amaçlı sivil eğitim için öğrenciler göndermeye baĢlamıĢtı. Bill Williamson, Education and Social Change in Egypt and Turkey, London, 1987, s.62. Sultan II. Mahmut Avrupa‟ya yaklaĢık 150 öğrenci gönderimiĢtir. Adnan ġiĢman, Tanzimat Döneminde Fransa’ya Gönderilen Osmanlı Öğrencileri, 1839-1876), Ankara, 2004, s.2. Bu konuyla ilgili olarak ayrıca bkz. Hamiyet Sezer, “Tanzimat Dönemi‟nde Avrupa ġehirlerine Gönderilen Öğrenciler”, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi Ġstanbul 12-15 Nisan 1999, ĠRCICA, Ġstanbul, 2001, s.689 vd. 15 …Mahmud devrinin en esaslı ve en faydalı tedbirlerinden biri, o vakte kadar her türlü ıslahat ve yeniliğe karşı daima muhalefet eden yeniçerilerin lağvı ise, diğeri de müteakip devirlerde faal bir rol oynayacak adamları yetiştirmek suretiyle garplılaşma hususuna zemin hazırlamaktır. Mümtaz Turhan, Kültür DeğiĢmeleri, Ġstanbul, 1951, s.200. 10 ayrıntılı bir rapor hazırlanarak dile getirilmiĢti. Özetle raporda, öncelikle eğitimin insanın ve ülkenin geliĢimindeki öneminden bahsedilmekte, ilmin devletin ilerlemesindeki rolüne vurgu yapılmaktaydı. Dinî bilgilerin insanı ahirete hazırladığına, ilmin ise dünyada refah içerisinde yaĢamanın temeli olduğuna iĢaret edilmekteydi16. Ardından ise çocukların yaĢları geldiğinde mekteplere gönderilmesinin ve iyi bir eğitim almalarının temin edilmesinin gereği ifade edilmekte, geçmiĢe atfen eğitim konusundaki ihmalkârlığın, ona yeni bir düzen vermek suretiyle sona erdirilmesine değinilmekteydi. Bu doğrultuda evvelâ ilköğretimin ele alınarak zorunlu hale getirilmesi, hocalarının yetkinleĢtirilmesi, tek tek ders anlatma usûlünün yerine aynı düzeyde eğitimin verildiği sınıf sisteminin benimsenmesi, fakir çocuklara özel mektepler açılması, Kuran‟ı hatmedip, Ġlmihâl derslerini görerek ilköğretimi bitirenlerin selâtin-i izam, baĢka bir ifadeyle orta dereceli mekteplere yönlendirilmesi, buradan mezun olanların ise yüksek mekteplere devam etmeleri teklif edilmekteydi. Ayrıca orta öğretimde Türkçe ĠnĢa‟nın yanısıra Tuhfe ve Nuhbe ile Subha-yı Sıbyan gibi lügat ve Birgivi Risâlesi gibi ahlak kitaplarının okutulması ve Kitâbet derslerinin verilmesi tavsiye edilmekteydi17. Meclis-i Nafia‟nın düĢünce ve tavsiyeleri, tabiatıyla etkinliğini kaybetmek istemeyen ulema tarafından ihtiyatla karĢılandı. Ağırlıklarının bulunduğu Dâr-ı Ģûrâ- 16 …Delâil-i akliyye ve nakliye ile müsbet ve mevcûd ve meşhûd olan sanayi ve hiref mahzâ ilm ile zuhûra geldiği ve ulûm-ı dîniyye vesile-i necât-ı ahiret olduğu misüllü fünûn-ı saire dahi muaşeret-i nev‘i benî âdemin kemâline sebep olacağı vâreste-i kayd-ı beyân ve işâretdir… Raporun ve sair müzekkirelerin tam metni için bkz. “Meclis-i Umûr-ı Nafi„a‟nın Layihası” Takvim-i Vekâyi, def‘a 176 (21 ZA 1254/5 ġubat 1839); Salnâme-i Maârif-i Umûmiye, H.1318 (1900/1901), s.16-21; Mahmud Cevâd, a.g.e., s.6-10; Unat, a.g.e., s.81-89 (Latince). Değerlendirmeler için ayrıca bkz. Berkes, a.g.e., s.181-184; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.222-223; Selçuk AkĢin Somel, The Modernization Of Publıc Education Ġn The Ottoman Empire 1839-1908, Leiden-BostonKöln, 2001, s.29-32. 17 Tuhfe, Sümbülzâde Vehbi tarafından yazılmıĢ olan manzum bir Farsça-Türkçe lugattır. Nuhbe ise yine Sümbülzâde‟nin kaleme aldığı Arapça-Türkçe sözlüktür. Subha-yı Sıbyan ise çocuklar için hazırlanmıĢ Arapça-Türkçe sözlüktür. Somel, a.g.e., s.31. 11 yı Bâbıâlî tarafından incelenen rapora iki konuda muhalefet ettiler. Bunlardan birisi, alfabeyi öğrenememiĢ çocuklara uygulanmasının verimsiz olacağı düĢünülen sınıf sistemi18, diğeri ise iki defa Kuran hatmederek orta dereceli mektepler için yeterli bilgilerin edinilemeyeceği görüĢü idi. Dâr-ı Ģûra‟ya göre ilköğretimden mezuniyet, en az beĢ altı defa Kuran‟ı hatmetmeye bağlanmalıydı19. Nafia Meclisi Dâr-ı Ģûra‟nın ihtarlarına cevap vererek çekinceleri gidermeye çalıĢtı20. Ardından ise konu, Divân-ı Ahkâm-ı Adliye‟de görüĢüldü. Bu görüĢmede orta dereceli mekteplerde Arapça dilbilgisi derslerine Emsile‟den baĢlanması Bina, Maksûd, Izzi ve Nahiv‟den ve Avâmil‟e kadar gösterilmesi, ilerledikçe de Sarf‟dan Nuhbe ve Birgivî Risalesi‟ne geçilmesi nihayet ahlak ve lügat derslerinin okutulması görüĢü ileri sürüldü. Ġstanbul‟da birkaç mektebin orta dereceli olarak düzenlenmesi, hocalar tayin edilmesi, buraya alınacak öğrencilerin tespiti için ise ulemadan birinin görevlendirilmesi uygun görüldü. Sultanın bu görüĢleri onaylamasının ardından21 ise 18 …Dört beş yaşında henüz mektebe verilmiş ve hey’et-i hurûfu görmemiş ve bilmemiş olan etfâl beherhâl hocalarının birer birer hurûfu gösterüb ta‘lim iylemesi lazım geleceğinden bu gibilere birden ders verilmesi yani onbeş yirmi çocuğu hocaları karşısına oturtub cümlesine birden elifba harflerini hîn-i kıraatde hocanın lisanından bi’l-istima‘ lâfzen elif ba demeği öğrenmek mümkün ise de hey’et-i hurûfu irâe itmedikçe bilmesi mümkün olamaz gibi hatıra gelmiş… “Bazı hususun lâzım geldiğini mübeyyin Dâr-ı Ģûra-yı Bâbıâlî‟den Meclis-i mezkûre (Meclis-i Nafia‟ya) gönderilen ihtar müzekkeresi” Takvim-i Vekâyi, def‘a 176 (21 ZA 1254/5 ġubat 1839). 19 …Yalnız bir iki hatm-ı şerif itmiş olan etfâl zikrolunan lugat ve inşa ve risale kıraatine kesb-i kabiliyet idemeyeceğinden bi’l-farz kabiliyeti olsa dahi işbu kitablar kıraatıyla meşgul olub Kur‘an-ı Kerim kıraati nâkıs kalarak ilm-i tecvid ve vücûh-ı kıraat ta‘allümünden bi-behre kalacağından meselâ zikrolunan mahallât mekteblerinde halince Kur‘an-ı Azim kıraatine kesb-i isti‘dâd iylemek üzere üç ve beş veyahud altı hatm-i şerif idüb…Takvim-i Vekâyi, def‘a 176 (21 ZA 1254/5 ġubat 1839). 20 Meclis-i Nafia, Kur„an‟ı bir iki defa hatmederek sıbyan mektebini bitirmenin hafızların azalmasına neden olmayacağını, sınıf sisteminden kastın ise Elifba, Kur„an, Ġlmihâl ve Tecvid okuyanların ayrı gruplara ayrılması olduğunu Dâr-ı Ģûra‟ya cevaben bildirdi. Bu görüĢ ayrılığı, aynı zamanda Dâr-ı Ģûra nezdinde ulemayla mücadelenin de resmi baĢlangıcıydı. Necdet Sakaoğlu “Eğitim TartıĢmaları”, TCTA, C.II, Ġstanbul, 1985, s.479. 21 Takvim-i Vekâyi, def‘a 176 (21 ZA 1254/5 ġubat 1839); Somel, a.g.e., s.32. 12 gerekli düzenlemeleri yapmak üzere Mekâtib-i RüĢdiye Nezâreti kuruldu ve nazırlığına Ġmâmzade Esad Efendi tayin edildi22. Bu geliĢmeler, özellikle Nafia Meclisi‟nin raporu eğitim teĢkilatının kurumsallaĢması ve bu doğrultudaki reformların baĢlaması noktasında aynı zamanda bir milat oldu23. Zira gerçekçi bir yaklaĢımla modern dünyanın ilim öncülüğünde Ģekillendiği ve ülkenin ilmin yolunu takip etmekten baĢka çaresi kalmadığı düĢüncesi ortaya konmuĢtu. Bu bağlamda dıĢ dünya ile ilgilenmeyip, sadece kendi ülkesi içerisindeki “geleneksel cüzi bilgilerle” yetinen ulemâya24 karĢı da refleks oluĢmuĢtu25. Ancak raporda öngörülen bilimsel eğitim, doğal olarak din merkezinden soyutlanamadı. BaĢka bir ifadeyle tespit yerinde, fakat çözüm için ileri sürülen öneriler -bu önerileri ileri sürenlerin düĢüncelerinde dahi- bunun oldukça gerisindeydi. Nitekim meclisler arasındaki fikir uyuĢmazlığı dinî eğitimin teferruatı üzerinde yoğunlaĢarak çağdaĢ düĢünceleri sığ bıraktı26. Gerek modernleĢme yolunda yapılan ıslahatları uygulamaya yardımcı olacak donanımlı memurlara duyulan ihtiyaç ve gerekse eğitimi modernleĢtirmeye yönelik giriĢimler, Nafia Meclisi‟nin tekliflerinden olan orta dereceli mekteplerin kurulmasına zemin hazırlamıĢtı. Nihayet bu mekteplerden ilki, Osmanlı Devleti‟nin 22 BOA., HAT. 1320/51545 (29 Z 1254/15 Mart 1839); Salnâme-i Maârif-i Umûmiye, H.1318 (1900/1901), s.22; Mahmud Cevâd, a.g.e., s.20-21; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.224225. 23 Mehmet Ö. Alkan, “Ġmparatorluk‟tan Cumhuriyet‟e ModernleĢme ve Ulusçuluk Sürecinde Eğitim”, Osmanlı GeçmiĢi ve Bugünün Türkiye’si, (Derleyen: Kemal H. Karpat), Ġstanbul, 2004, s.91-92. 24 Roderic H. Davison, “Osmanlı Türkiyesi‟nde Batılı Eğitim”, (Çeviren: Mehmet Seyitdanlıoğlu), Belleten, C.LII/200, Ankara, Ağustos, 1987, s.1031. 25 Bilime dayalı eğitimin (secularization of education) geliĢimiyle ulemanın nüfuzu etkisini kaybetmeye baĢladı. Walter F. Weiker, “The Ottoman Buraucracy: Modernization and Reform”, Administrative Science Quarterly, Vol.13, No.3, Dec. 1968, p.456. 26 Berkes, a.g.e., s.183. 13 ilk rüĢdiyesi ve aynı zamanda sivil meslek okulu olan Mekteb-i Maârif-i Adliye, 1839 yılında tesis edildi. 1.3.Mekteb-i Maârif-i Adliye (Adlî) Mekteb-i Maârif-i Adlîye27‟nin kuruluĢ gayesi devlet dâirelerine donanımlı memurlar yetiĢtirmek ve hâlihazırda çalıĢmakta olan memurların mektebe devamlarını temin ederek seviyelerini yükseltmekti28. Bu amaç doğrultusunda nasıl bir yapıya sahip olacağını teferruatlı bir Ģekilde belirleyen bir nizamnâme hazırlanmıĢtı. Buna göre mektep, yaklaĢık 100 yatılı öğrenciyi barındıracak kapasitede bir binaya sahip olacaktı. Bunun yanı sıra Bâbıâlî civarında inĢa edilecek mektep binasında, yine 100 öğrencinin ders görebileceği 6 derslik, bir kütüphane ve bir de depo bulunacaktı. Ayrıca hocalar için dinlenme ve çalıĢma odaları ile öğrenciler için ders aralarında vakit geçirecekleri bir oda da yine bina içerisinde yer alacaktı29. Mektebe 4.000 kuruĢ maaĢla bir müdür ve 2.000 kuruĢ maaĢla ulemadan ikiĢer Arapça ve Farsça hocası ile bir sülüs hocası tayin edilecekti. Öğrencilerin dersleriyle meĢgul olmaları, mektebin adap ve kurallarına riayet etmeleri müdürün sorumluluğuna bırakılmıĢtı. Bu konuda müdüre yardımcı olmak, yatılı öğrencilerin 27 28 29 II. Mahmut‟un mahlasına nispetle “adlî” ekini alan Mekteb-i Maârif‟e aynı zamanda Mekteb-i Ġrfaniyye ve Mekteb-i Ġrfan da denmiĢtir. Ergin, a.g.e., C.I-II, s.395-396; Sungu, a.g.m., s.4. Öte yandan arĢiv kayıtlarında adlî yerine daha ziyade adliye tabirinin kullanıldığı görülmektedir. Dolayısıyla biz de belgelerdeki orijinal ifadeye sadık kalmak adına Mekteb-i Maârif-i Adliye ismini kullanmayı uygun gördük. Salnâme-i Maârif-i Umûmiye, H.1318 (1900/1901), s.22; Mahmud Cevâd, a.g.e., s.25-26; Unat, a.g.e., s.80e. BOA., A.DVNSNZAM.d. Nr.34/32, s.34-39 (27 ZA 1254/11 ġubat 1839); BOA., MAD.d, Nr. 8999 (27 ZA 1254/11 ġubat 1839), s.15-17. Bu mektebin kuruluĢu ve nizamıyla ilgili çalıĢmalar için ayrıca bkz. Ergin, a.g.e., C.I-II, s.394-406; Sungu, a.g.m., s.1-14; Hasan Ali Koçer, Türkiye’de Modern Eğitimin DoğuĢu ve GeliĢimi, Ġstanbul, 1991, s.43-46. Konuyla ilgili son ve kapsamlı çalıĢma için ayrıca bkz. Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.226-228. 14 ihtiyaçlarını karĢılamak ve binanın temizlik hizmetlerini görmek üzere maaĢları 500 ile 600 kuruĢ arasında değiĢen görevliler tayin olunacaktı. Okutulacak dersler için ise Bâbıâlî kalemlerinden ehil bir rika ve divani hocası, Bâb-ı Defterî‟den de bir siyakat hocası tayin edilecekti. Hocalar, cuma günleri hariç her gün sabahtan akĢama kadar mektepte bulunup, derslerine girecek ve öğrenciler ile ilgileneceklerdi30. Mekteb-i Maârif-i Adliye‟de, Bâbıâlî ve Bâb-ı Defteri kalemlerinde çalıĢmakta olan memurlar ile devlet ricâlinin çocuklarının eğitim görmesine öncelik verilmesi planlanmıĢtı. Bununla birlikte kayıt yaptırmak isteyen öğrenciler Hariciye ve Maliye nezâretlerine dilekçe ile müracaat edeceklerdi. Dilekçe veren öğrenciler hakkında tahkikat yapılacak ve ancak Ģartları uygun olanlar kabul edileceklerdi. İstihkak ve kabiliyeti his olunmayanlar, alınmayacaklardı. Kontenjan 100 kiĢiyi aĢmayacak ve seviyelerine göre sınıf-ı evvel (birinci sınıf), sâni (ikinci) ve sâlis (üçüncü) Ģeklinde üç sınıfa ayrılacak olan öğrencilerin yaĢı 18‟in altında olacaktı. Dersler baĢladıktan sonra devam-devamsızlık hususuna dikkat edilecek, derslere geç kalanlar uyarılacak, gelmeyenler ise araĢtırılıp eğer uygun bir mazeretleri yoksa ikaz edileceklerdi. Uyarıları dikkate almayan ve mazeretsiz geç gelmeyi veya hiç gelmemeyi tekrarlayanlar ise uzaklaĢtırılacaklardı. Ayrıca birkaç sene eğitim görüp kalemlere girecek seviyeye ulaĢamayanlar, becerilerine göre baĢka mesleklere yönlendirileceklerdi. Eğitimleri sonunda sınavlarını geçerek baĢarılı olanlar ise istedikleri kalemlerde çalıĢabileceklerdi. Öğrencilerin baĢarı durumu ise her sene dersler kesildikten sonra yapılacak olan sınav neticesinde belirlenecekti. Sınavda üstün baĢarı gösteren öğrencilere, “niĢan-ı istidat” isimli küçük altın bir niĢan ile 500 kuruĢ bahĢiĢ verilecekti. Ġkinci ve üçüncü derecede baĢarılı olan öğrenciler de yine 30 BOA., A.DVNSNZAM.d. Nr.34/32, s.34-36; BOA., MAD.d, Nr. 8999, s.15-16; Sungu, a.g.m., s.5-9. 15 niĢan ve para ile ödüllendirilecekti. Sınavlarını baĢarıyla geçen birinci sınıf öğrencilerine 150, ikinci sınıf öğrencilerine 100 ve üçüncü sınıf öğrencilerine 50 kuruĢ bahĢiĢ verilecekti. Mektepte okutulan derslerle alakalı çeĢitli konulardan ve ilm-i ĠnĢa (fenn-i kitâbet, vesîka ilmi, diplomatika)‟dan yapılacak sınavlarda ise hiç kimseye iltimas gösterilmeyecekti31. Mekteb-i Maârif-i Adliye‟de verilecek dersler Arapça Sarf (etimoloji, gramer) ile Nahiv (formoloji, cümle bilgisi), Farsça, Mantık, Tarih, Coğrafya, Hendese (geometri) ve Politika olacaktı. Matematik, coğrafya ve geometri gibi ilimlerin Avrupa‟da ileri seviyede olduğu ve öğrencilerin bu ilimleri anlayacak derecede Fransızca bilmelerinin gerekliliği de nizamnâmede vurgulanmaktaydı. Ancak Fransızca eğitimi, gramerlerindeki benzerlik sebebiyle Arapça gramer öğretildikten sonra öğrencilere verilecekti32. 1.3.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler Mekteb-i Maârif-i Adliye, nizamnâmede çizilen tabloya bakıldığında son derece modern bir mektep görünümündeydi. Ancak 1839 baharında eğitim hizmetini vermeye baĢlayan mektebin33 öngörülen yapısı, hızlı netice alma kaygısıyla pratiğe dökülememiĢti34. Özgün bir binadan yoksun olarak açılmıĢ olan mektep, Sultan Ahmet Camii‟nin hükümdar mahfilinde geleneksel eğitim sistemine göre dizayn 31 BOA., A.DVNSNZAM.d. Nr.34/32, s.35-37; BOA., MAD. Nr. 8999, s.15-16; Sungu, a.g.m., s.9-11. BOA., A.DVNSNZAM.d. Nr.34/32, s.36-37; BOA., MAD. Nr. 8999, s.16; Sungu, a.g.m., s.3; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.226-227. 33 Mekteb-i Maârif-i Adliye‟nin kuruluĢ tarihi, arĢiv kayıtlarında 27 ZA 1254 (11 ġubat 1839) olarak yer almaktadır. Ancak okulun açılıĢ tarihinin bundan kısa bir süre önce olduğu tahmin edilmektedir. Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.226. 34 Sungu, a.g.m., s.2; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.227. 32 16 edildi35. Okutulması düĢünülen derslerin çoğuna da eğitim-öğretim içerisinde yer verilemedi. Mekteb-i Maârif-i Adliye Nizamnâmesi‟ne göre öğrencilerin mektebe kabul edilebilmek için Hariciye ve Maliye Nezâretlerine baĢvurmaları gerekmekteydi. Ancak mektep açıldıktan sonra kayıt alma iĢi farklı bir yöntemle gerçekleĢtirildi. Buna göre bir sıbyan mektebinden mezun olmuĢ olan öğrenciler okula kabul edilmek için önce dilekçeyle Bâbıâlî‟ye müracaat ediyorlardı. Bu dilekçe öğrenciler ve ebeveynleri tarafından verilebilmekteydi36. Gerekli araĢtırmalardan sonra baĢvuru uygun görülür ise öğrencinin kabul edilmesi için mekâtib-i rüĢdiye nazırına bir buyruldu gönderiliyordu37. YazıĢmaların ardından ruûs-ı hümâyun verilmesiyle de öğrenci mektebe alınıyordu38. Yapısı itibariyle Müslüman tebaaya yönelik olan mektebin açılması, ilgiyle karĢılanmıĢtı. Üstelik bu okuldan mezun olanların haricinde kimsenin kalemlere alınmayacağının duyurulması mektebe olan talebi de yoğunlaĢtırdı. 1841 yılında ilk mezunlarını verirken öğrenci sayısı 77‟si kalemlere devam eden kâtipler olmak üzere 35 BOA., C.MF. 25/1241 (27 ZA 1256/ 20 Ocak 1841). Devletlü inâyetlü merhametlü efendim sultanım hazretleri sağ olsun arzuhal kullarıdır ki sâye-i mücedditvâye-i şehinşâhide tertib ve tanzim buyrulan Mekteb-i Maârif-i Adliye şakidanı zümresine ilhak ve idhâlim ber-kemâl iylediğü derkâr olmağla bu bâbda müsaade-i aliyyeleri irzân buyrularak ber-mûceb-i nizam icâb olan rüûs-ı hümâyun yed-i âcizâneme ita buyrulmak bâbında emr ü ferman devletlü inâyetlü efendim sultanım hazretlerinindir. Emin veled-i Mehmed kulları. BOA., C.MF. 1/244 (1255 M 21/6 Nisan 1839); Fatma isimli kadın, oğlu Ġsmail‟in yaĢı ve eğitim seviyesi ilgili bilgi verdikten sonra oğlunun ilm-i irfâniye kalemi Ģakirdânlarının ceridesine kaydını talep etmektedir. BOA., C.MF. 1/24. Dilekçe örneği için ayrıca bkz. BOA., C.MF. 7/338 (29 Z 1255/4 Mart 1840). 37 Mekteb-i Maârif-i Adliye, Kasım 1838‟de kurulan ve nazırlığına Ġmamzâde Esad Efendi‟nin getirildiği Mekâtib-i RüĢdiye Nezâreti‟nin kontrolündeydi. Nezâretin görevi mektep öğrencilerinin kısa sürede ve kabiliyetli bir Ģekilde tahsillerini tamamlamalarını sağlamaktı. Takvim-i Vekâyi, def‘a 191 (17 ZA 1255/22 Ocak 1840). 38 BOA., C.MF. 28/1376 (28 C 1259/26 Temmuz 1843); Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.227. 1846 yılından itibaren Mekâtib-i RüĢdiye Nezâreti'nin lağvedilmesiyle, bu nezâretin görev ve yetkileri Daimî Meclis-i Maârif (Meclis-i Maârif-i Umûmiye)‟in üzerine alındı. Dolayısıyla kalemlere alınacak kiĢilerin yeteneklerinin tespiti de dâhil olmak üzere bütün iĢlemler bu meclis tarafından yürütülmeye baĢlandı. Teyfur Erdoğdu, “Maârif-i Umumiye Nezâreti TeĢkilatı-I”, A.Ü. SBF Dergisi, C.51, Ankara, 1996, s.196. 36 17 toplam 325 idi. Bundan bir yıl sonra da 326 öğrenci bulunmaktaydı. Bu öğrencilerden ise 59‟u kalemlerde istihdam edilmiĢ olan memurlardı39. Ġdareciler ilk giriĢim olması sebebiyle mektebe hevesle önem veriyorlardı. Daha eğitim henüz baĢlamıĢken öğrencilere dağıtılmak üzere Maliye Nezâreti 15.000 kuruĢluk atiye tahsis etmiĢti40. Ayrıca açıldıktan sonra da her sene yapılan sınavlarda öğrencilere atiye verilmesi gelenek haline getirildi41. Öğrencilerin imtihanlarına Ģeyhülislamın, vezirlerin ve devlet ricalinden kimselerin hatta bazen padiĢahın bile nezâret etmesi de mektebe verilen değeri net biçimde ifade edebilir42. Aynı önemin öğrenciler tarafından da gösterilmesine gayret sarf edilmiĢtir. Özellikle ilk yıllarda devam konusuna dikkat edilmiĢ, düzenli olarak yoklama çizelgesi tutulmuĢtur43. Modern manada olmasa da sınıf usûlü ilk defa Mekteb-i Maârif-i Adliye ile uygulanmaya baĢlanmıĢtır44. 39 BOA., Ġ.DH. 37/1749, lef.1 (bundan sonraki belge atıflarında irade lefleri/ekleri gömlek numarasından sonra 37/1749-1 Ģeklinde gösterilecektir). (12 S 1257/5 Nisan 1841); BOA., Ġ.DH. 55/2721-2 (1258 S 15/28 Mart 1842). 40 BOA., C.ML. 534/21947 (14 RA 1255/27 Mayıs 1839); Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.227. 41 1842 yılında Mekteb-i Maârif-i Adliye ve Ulûm-ı Edebiye‟de okuyan öğrenciler ile mektebin memur ve hocalarına yılsonu sınavının ardından toplam 26.080 kuruĢ atiyye dağıtılması kararı alınmıĢtır. BOA., Ġ.DH. 55/2721-2 (1258 S 15/28 Mart 1842). Önemli bir çalıĢmada, adı geçen arĢiv kaydına atfen Mekteb-i Maârif-i Adliye‟de, öğrencilere hediye olarak kitap dağıtıldığı bilgisinin verildiğine rastladık. Ancak söz konusu çalıĢmada kitap sayısı olarak verilen rakamlar derslerde okutulan sarf ve nahiv kitaplarına göre sınıflara ayrılmıĢ olan kâtip ve öğrencilerin sayısıdır. Hediye, baĢka bir ifadeyle atiyye-i seniyye, maliye hazine-i celilesinden celb ile hoca, öğrenci ve memurlara dağıtılacak olan toplam 26.080 kuruĢtur. ÇalıĢmamızın kusursuz olduğu iddiasında bulunmadan, sehven gözden kaçmıĢ olduğunu düĢündüğümüz bu ayrıntıyı düzeltmekte fayda görüyoruz. Bkz. Arzu M. Nurdoğan, Osmanlı ModernleĢme Sürecinde Ġlköğretim, Marmara Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ġstanbul, 2005, (Tablo 3.12) s.333. Hoca, öğrenci ve memurların atiyyesi 1846 yılında ise 29.455 kuruĢ idi. BOA., Ġ.DH. 99/5000-2 (20 ZA 1262/9 Kasım 1846). Bununla beraber baĢarılı öğrenciler için verilmesi düĢünülen niĢanlardan vazgeçilmiĢtir. BOA., Ġ.DH. 37/1749-5 (12 S 1257/5 Nisan 1841). 42 Ceride-i Havâdis, Nr.274 (Gurre-i Rebiülâhir 1261/9 Nisan 1845); BOA., Ġ.DH. 160/8865-1, (9 R 1264/15 Mart 1848); Mahmud Cevâd, a.g.e., s.26; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.402. 43 BOA., C.MF. 7/327 (1 C 1255/12 Ağustos 1839); BOA., C.MF. 50/2479 (29 C 1255/9 Eylül 1839) 44 Modern manada öğrencilerin bilgi sevilelerine ve yaĢlarına göre sınıf usûlü uygulaması rüĢdiyelerin tesisi ile baĢlayacaktı. Somel, a.g.e., s.16. 18 Ġleriki yıllarda mektebe, açıldığı dönemlerde olduğu kadar talep olmamıĢtır. RüĢdiyelerin açılması, iltimasla hariçten memuriyete girme, Darülmaârif ve diğer mektep mezunlarının da kalemlerde istihdam edilmesi gibi nedenlerin mektebin öğrenci mevcudunu düĢürdüğü görülmektedir45. Mekteb-i Maârif-i Adliye‟de okutulması düĢünülen dersler, nizamnâmede gerekliliği izah edilerek belirlenmiĢ ve güncellenmiĢ konuları içeren dersler idi. Bununla beraber meslekî bilginin yanında sosyal ve politika ile ilgili ilimlere ait derslerin de iĢlenmesinin planlanması mektebe çağdaĢ bir duruĢ kazandırmıĢtı. Ancak literatür eksikliği ve eğitimci sıkıntısı gibi nedenlerle bu dersler programda yer almayarak sadece düĢüncede kaldı. Açıldıktan sonra mektepte 1838 yılında alınan Meclis-i Vâlâ kararları doğrultusunda, orta dereceli mekteplerde okutulması öngörülen Sarf ve Nahiv derslerine yönelik geleneksel eğitim ağırlık kazandı. Nitekim Omanlı Türkçesi‟ne hâkim olmanın yolu Arapça ve Farsça dilbigisinin hakkıyla öğrenilmesinden geçmekteydi. Bu düĢünceden hareketle adı geçen dersleri tahsil etmeyenlerin memuriyete alınmayacakları ilan edildi46. Nahiv baĢka bir ifadeyle cümle bilgisi derslerinde Arapça cümlelerin yapısı ve kuruluĢu öğretilmekteydi. Bu ders için konu ile ilgili kuralları anlatan ve örnekler veren “Kafiye”, “Ġzhar” ve “Avâmil” isimli yıllarca okutula gelen kitaplardan faydalanılmaktaydı. Sarf dersleri için okutulan kitaplar ise Arapça fiil çekimi 45 1850‟de mektepteki öğrenci sayısı 250‟ye kadar düĢmüĢtür. M.A., Ubicini, Türkiye 1850, C.I, (Çeviren: Cemal Karaağaçlı), s.198. 46 Takvim-i Vekâyi, def‘a 191 (17 ZA 1255/22 Ocak 1840). 19 kurallarını anlatan “Maksûd”, kelimeden kelime türetmeye yarayan kuralları anlatan “Bina”, gramer bilgilerini veren “Emsile” ve “Izzi” idi47. Öğrencilerin seviyelerini bu kitaplar üzerindeki hâkimiyetleri belirlemekteydi. Nahiv kitaplarını tahsil etmekte olan öğrenciler üç, sarf kitaplarını okumakta olan öğrenciler ise dört sınıfa ayrılmıĢlardı48. Kafiye ve Ġzhar sınıf-ı evvel (birinci sınıf) ve sâni (ikinci) öğrencilerinin, Avâmil ise sınıf-ı sâlis (üçüncü sınıf) öğrencilerinin okuduğu kitaplardı. Izzi, Maksûd, Bina ve Emsile ise bir nevi hazırlık gören mülâzım öğrencilerin okuduğu eserlerdi49. Ayrıca mektepte Arapçanın haricinde Farsça, Nesih, Sülüs, Divani ve Rika50 ile sonradan bu derslere dâhil olan Riyâziye (matematik), Coğrafya, Hesap (aritmetik) ve Hendese dersleri okutulmaktaydı51. Ġlk yıllarda öğrencilerin sınıf-ı evvel52 itibarıyla mezun düzeyine gelebilmeleri için Kafiye‟yi tamamlamaları yeterliydi. Ancak sonradan hissedilen eksiklik üzerine pratikte daha fazla gerekli olacak derslere ağırlık verildi. Öğrenciler, Sarf ve Nahiv ile fazla meĢgul ettirilmeyerek daha ziyade ĠnĢa ve Kitâbet olarak 47 BOA., Ġ.DH. 37/1749-1 (12 S 1257/5 Nisan 1841); Kitaplar hakkında daha fazla bilgi için bkz. Mefail Hızlı, “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”, Uludağ Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, C.17, S.1, Bursa, 2008, s.25-46. 48 BOA., Ġ.DH. 85/4250-1 (19 S 1260/14 Mart 1844). 49 BOA., Ġ.DH. 37/1749-1 (12 S 1257/5 Nisan 1841). 50 Hatt hocaları Divân-ı Hümâyûn kalemlerinden becerilerini ispat etmiĢ kiĢiler arasından seçilerek görevlendirilmekteydiler. BOA., C.MF. 89/4437 (18 B 1257/5 Eylül 1841). 51 Ceride-i Havâdis, Nr.274 (Gurre-i Rebiülâhir 1261/9 Nisan 1845). Mektep-i Maârif-i Adliye idaresinin 1850 yılında mekâtib-i saire ile birleĢmesiyle riyâziye, hesap ve coğrafya derslerinin mektepte okutulan dersler arasına girdiği görülmektedir. BOA., Ġ.MVL. 177/5300-2 (18 ġ 1266/30 Mayıs 1850); Ubicini de bu dönemde mektepte tarih ve coğrafya derslerinin okutulduğundan bahseder. Ubicini, a.g.e., C.I, s.198. Ayrıca bkz. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye (Sonraki atıflarda Devlet Salnâmesi olarak kısaltılacaktır) H.1277(1860), s.113; H.1278(1861), s.113. 52 Sınıf-ı evvel veya birinci sınıf, eğitimin son senesini baĢka bir ifadeyle son sınıfı ifade eder. 20 adlandırılan meslekî derslere yönlendirildiler53. 1857 yılı baĢlarında ise mektepte Hendese derslerini tahsil sırasında Resim dersi de verilmeye baĢlandı54. 1.3.2.Eğitimci Kadrosu Tanzimat reformlarının verdiği en büyük açıkların baĢında reformları önce algılayıp sonra uygulayabilecek eğitimli kadro sıkıntısı gelmekteydi. Bu nedenledir ki, Mekteb-i Maârif-i Adliye açıldığı sırada modern manada eğitim verecek hocalar bulunamadı. Doğal olarak ilk müracaat edilen kiĢiler müderrisler oldu. Bununla beraber idareciler mevcut imkânlar dâhilinde kaliteli hocalar bulmaya dikkat etmiĢlerdir. Mektep, meslekî eğitim amacıyla kurulduğu için de tabiatıyla müdürler ve yazı hocaları, daha ziyade en az hocalık rütbesine sahip olan Divân-ı Hümâyûn Kalemi memurları arasından seçilmekteydiler55. Mekteb-i Maârif-i Adliye‟nin iki tip eğitimcisi bulunmaktaydı. Bunlardan birincisi ders vermeye salahiyeti olan tecrübeli hocalar, ikincisi ise hocalığa yeni baĢlamıĢ olan asistan mahiyetinde mülâzımlar idi. Mülâzımlar, tecrübe kazandıktan sonra alanlarında duyulan ihtiyaç üzerine veya mektepten bir vesileyle ayrılan hocaların yerine geçerek yükselebilmekteydiler. Mülâzımlıktan boĢalan kadrolar ise hariçten yapılan atamalarla tekrar doldurulmaktaydı56. 53 BOA., BEO., A.MKT.NZD. 52/70 (20 C 1268/11 Nisan 1852). BOA., Ġ.DH. 367/24296-1 (12 CA 1273/8 Ocak 1857). 55 BOA., Ġ.DH. 78/3880 (28 B 1259/24 Ağustos 1843). 56 Mekteb-i Maârif-i Adliye hocalarından Hasan Efendi‟nin vefatı üzerine yerine mektebin mülâzımlarından Ebubekir Efendi, boĢalan mülâzımlık görevine ise Sultan Mehmed Camii ders-i âmmlarından Seyyid Mehmet Efendi tayin kılınmıĢtır. Takvim-i Vekâyi, def‘a 215 (20 Zilkade 1256/13 Ocak 1841); …Mekteb-i Maaârif hocalarından Ahmed Efendi’nin vuku-ı vefâtına mebni yerine mahsus olan bin beş yüz guruş maâş ile mekteb-i mezbûr mülâzım-ı evveli bulunan Mehmed Efendi’nin tayini… BOA., Ġ.DH. 403/26689 (18 L 1274/1 Haziran 1858). 54 21 Zaman zaman bazı düzensizliklere rastlanmakla beraber genel olarak hocalar 1.500, mülâzımları ise 750 kuruĢ maaĢ almaktaydılar57. MaaĢlar kadroya tahsis edildiğinden mülâzımlıktan hocalığa geçenlerin maaĢı iki katına çıkmaktaydı. Aynı Ģekilde mülâzımlığa atananlar da mülâzım maaĢı yani 750 kuruĢ almaktaydılar58. 1.3.3.Mektep Binası AçılıĢı sırasında Mekteb-i Maârif-i Adliye için Ġstanbul ġehremaneti binası düĢünülmüĢtü. Daha doğrusu burada bulunan Bâb-ı Defteri‟nin Topkapı Sarayı‟na nakledilmesi ve binanın elden geçirilerek Mekteb-i Maârif-i Adliye‟ye tahsis edilmesi planlanmıĢtı. Ancak Ocak 1839‟da Bâbıâlî‟nin yanması bu binanın Bâbıâlî olarak kullanılmasını gerektirdi. Bu durumda mektep için Sultan Ahmet Camii Hükümdar Mahfili en uygun yer olarak belirlendi59. Bir müddet sonra geçici olarak Bâbıâlî‟ye verilen binadan da vazgeçilerek ÇemberlitaĢ‟ta II. Mahmut‟un türbesi civarında yeni bir bina inĢası fikri gündeme geldiyse de fiilî bir giriĢim olmadı60. Üstelik Bâb-ı Defteri binası da 1261 (1845) yılında boĢaltıldıktan sonra Ticaret Nezâreti‟ne verildi61. Mekteb-i Maârif-i Adliye 1861 yılına baĢka bir ifadeyle kapanıncaya kadar bu binanın bir köĢesinde sığıntı Ģeklinde varlığını devam ettirmiĢtir62. 57 BOA., Ġ.MVL. 88/1976-4 (10 S 1263/28 Ocak 1847). Mekteb-i Maârif-i Adliye hocası, Ali Efendi‟nin mektepten ayrılmasıyla yerine 1.500 kuruĢ maaĢ ile mekteb-i mezbûrda hocalık zeylinde bulunan müderrisinden Tahir Efendi, onun yerine de 750 kuruĢ maaĢ ile Süleymaniye Camii ders-i âmmlarından ve müderrisinden Hafız Ahmet Efendi tayin edilmiĢtir. BOA., Ġ.DH. 141/7266 (19 R 1263/6 Nisan 1847). 59 Sungu, a.g.m., s.4 60 BOA., Ġ.DH. 2/64 (1255 B 15/24 Eylül 1839). 61 Ergin, a.g.e., C.I-II, s.406. 62 Devlet Salnâmesi, H.1269(1852), s.87; H.1270(1853), s.94; H.1271(1854), s.104; H.1272(1855), s.101; H.1274(1857), s.130; H.1277 (1860), s.113; H.1278(1861), s.113; H.1279(1862), s.116. 58 22 1.3.4.Mezunlarının Ġstihdamı Mekteb-i Maârif-i Adliye, memur yetiĢtirmek üzere tesis edilmiĢ bir okuldu63. Dolayısıyla sınavlarını vererek eğitimlerini tamamlayan öğrencilerin, devlet dairelerinde istihdam edilmeleri karara bağlanmıĢtı. Mektebin her sene bahar aylarında ve iĢlenen konulardan yapılan genel imtihanlarında baĢarılı olan öğrenciler, bir üst sınıfa geçmekteydiler64. Sınıf-ı evvel yani son sınıf öğrencileri ise mezun oldukları takdirde kalemlere memur olarak girmeye dönemin ifadesiyle çırak buyrulmaya hak kazanmaktaydılar65. ġevk ve istek kaynağı olacağı ve mektebe olan talebi arttıracağı düĢüncesiyle, mezun olan öğrencilerin çalıĢmak istedikleri kalemler de kendi seçimlerine bırakılmıĢtı. Seçilen kalemde aĢırı yığılma olmadığı sürece bu kuralın uygulanmasına dikkat ediliyordu66. Bir kaleme aĢırı talebin olduğu durumlarda veya kapasitesi az sayıda memur istihdamını gerektiren bir kalem tercih edildiğinde memur adayları, yoğunluğun daha az olduğu kalemlere yönlendiriliyorlardı67. 63 …Aklâm-ı şâhâneye memur buyrulacak şakirdân ve müstaidd’in evvelemirde Mekteb-i Maârif-i Adliye’de tahsil-i ulûm-ı lâzıme ve kafiye ile bade istedikleri kalemlere memur tayin olunmaları nizamdan bulunduğu vechle… BOA., Ġ.DH. 78/3887 (3 B 1259/ 30 Temmuz 1843). 64 Ceride-i Havâdis, Nr. 176, (25 RA 1260/14 Nisan 1844); Nr.274 (Gurre-i Rebiülâhir 1261/9 Nisan 1845); Nr.324 (26 RA 1263/14 Mart 1847); Nr. 378 (20 R 1264/26 Mart 1848); Nr. 426 (13 R 1265/8 Mart 1849). 65 BOA., Ġ.DH. 56/2777 (2 RA 1258/13 Nisan 1842); BOA., Ġ.DH. 85/4250-2 (19 S 1260/10 Mart 1844); BOA., Ġ.DH. 99/5000-2 (20 ZA 1262/9 Kasım 1846); BOA., Ġ.DH. 168/8865 (29 R 1264/15 Mart 1848). 66 BOA., Ġ.DH.87/4343 (17 R 1260/6 Mayıs 1844); Mahmud Cevâd, a.g.e., s.26. 67 1843 yılında mektepten mezun olanların atandığı kalemleri gösteren irâdede TeĢrifat-ı Divân-ı Hümâyun Odası ile Darphane-i Amire Tahrirat Odası ve sair mahallerin memurunun fazla olamayacağı ve aĢırı talep halinde Mektûbî-i Senâveri odasının dahi memur sayısının artacağı belirtilmektedir. Bu nedenle de mektepten mezun olarak memuriyete hak kazanan adaylardan bu odaları tercih eden 11 kiĢinin Mektûbî Odası‟yla Divân-ı Hümâyûn Kalemi Mühimme Odası‟na ve Bâb-ı Maliye aklâmına, darphaneyi isteyen bir kiĢinin de Dâhiliye Kalemi‟ne memur kılınması tensip olunmuĢtur. BOA., Ġ.DH. 78/3877 (3 B 1259/30 Temmuz 1843). Ayrıca bkz. BOA., C.MF. 51/2537 (17 R 1260/6 Mayıs 1844). 23 Mezun olan adaylar, göreve baĢlamak için önce çalıĢmak istedikleri kalemleri belirten dilekçelerini mektep nezâretine sunmaktaydılar. Mektep nazırı öğrencilerin taleplerini dilekçe ekleriyle beraber bir pusula ile Bâbıâlî‟ye bildirmekteydi68. Bâbıâlî tarafından adayların istedikleri kalemler, ilgili nezâretlerle yapılan müzâkereden sonra aday ve kalem isimlerinin yer aldığı bir listeyle padiĢahın irâdesine arz ediliyordu69. Onay alındıktan sonra da adayların görevlendirildikleri kalemlerden sorumlu nezâretler ile mektep nezâreti bilgilendiriliyordu70. Son olarak memur adayları, rüûs-ı hümâyunlarını alarak mesaiye baĢlıyorlardı71. Mektebe olan talep de göz önünde bulundurularak göreve baĢlayan memurlara zamanla kabiliyetleri nispetinde ve atandıkları kalem tarafından bir miktar maaĢ bağlanmaktaydı. Nitekim bu kararın alındığı yıl mezunlar liyakatlerine göre derecelendirilerek tayin olunmuĢlardı. 68 …Mekteb-i Maârif-i Adliye’de tahsil-i ulûm etmekte olan şakirdânın imtihanları icrâ olunarak isti‘dad ve liyâkatleri tebeyyün edenlerin istedikleri kalemlere memuriyetleri nizam iktizasından olduğuna binâen şakirdân-ı mümâileyhümâdan bu def‘a müntehi (mezun) olarak aklâm-ı şâhâneye çırağ olmaları zamanı gelenlerin isimleri ve istedikleri kalemler bir pusulaya işaret olunarak mekteb-i mezkûr nazırı tarafından mümâileyhümânın yazılarıyla beraber Bâbıâli’ye gönderilmiş… BOA., Ġ.DH. 147/7630 (29 C 1263/14 Haziran 1847). Memurların atanma sürecindeki bürokratik iĢlemler, Mekâtib-i Umûmiye Nezâreti‟nin kaldırılması üzerine Meclis-i Maârif-i Umûmiye‟nin uhdesine devredildi. Dolayısıyla mekteple ilgili kararlar, bu meclis tarafından gündeme alınıyor ve ardından Meclis-i Vâlâ‟da görüĢülüyordu. Son olarak alınan kararları içeren Meclis-i Vâlâ mazbatası, ekleriyle beraber Bâbıâli‟ye gönderiliyordu. BOA., Ġ.MVL., 190/5743 (14 M 1267/19 Kasım 1850). 69 BOA., Ġ.DH. 129/6637 (20 ZA 1262/9 Kasım 1846). 70 BOA., BEO., A.MKT.MHM. 13/45 (4 B 1265/26 Mayıs 1849). 71 BOA., C.MF. 21/1018 (6 Safer 1267/11 Aralık 1850). 24 Tablo 1.1.Mekteb-i Maârif-i Adliye mezunlarından 1843 yılında kalemlere atananlar ve dereceleri72 Kalem Divân-ı Hümâyun Mühimme Odası Maliye Hazine-i Celilesi Aklâmı Mektûbî-i Hazret-i Vekâletpenâhi Odası Atanan Memurlar Toplam 1843 Derece-i Evvel Derece-i Saniye Esseyid Ahmed Muhtar Efendi Mehmed Ġzzet Efendi Esseyid Ġbrahim Haydar Efendi Mehmed Galip Efendi Esseyid Ġbrahim Hatemi Efendi Yusuf Agâh Efendi Mehmed Sadık Efendi Mustafa ġemseddin Efendi Mehmet Emin Vuslâti Efendi Emin Efendi Ahmed Canib Efendi Ezher Efendi Yahya Nüzhet Efendi Ahmed Münir Efendi Hafız Hüseyin Efendi Mehmed Tevfik Efendi Osman Efendi Mehmed Alami Efendi Ġbrahim Nazmi Efendi Ġsmail Efendi Hacı Ruhi Efendi Mustafa Said Efendi Vasfi Efendi Mehmed Rauf Efendi Ali Hadi Efendi Mehmed Ramiz Efendi Mehmed Emin Efendi Mehmed Nuri Efendi Ahmed Saib Efendi Esseyid Mehmed Ġzzet Efendi 10 10 10 Dâhiliye Kalemi ___ Hasan Raif Efendi 1 Toplam 15 16 31 Mekteb-i Maârif-i Adliye açıldıktan sonra kalemlere memur olarak girebilme bu mektepten mezun olma koĢuluna bağlanmaya çalıĢıldıysa da rüĢdiyelerin açılması bu keyfiyete son verdi. Bunun yanı sıra memur olma usûlünün geleneksel yapı, teamül ve kayırmadan soyutlanması, pratikte uzun zaman gerektirmekteydi. Nitekim mektebin açıldığı ilk yıllarda öğrenciler bir yolunu bularak eğitimlerini tamamlamadan kalemlere girmeye meyletmekteydiler73. 1847 yılına kadar halife ve kâtip çocuklarının kalemlere imtihansız girme ayrıcalıkları da devam etti. Ayrıca herhangi bir mektebe devam etmeden bir Ģekilde kendini yetiĢtiren kimseler de kalemlerde istihdam ediliyorlardı. Öğrencilerin Ģevkini kıran ve mektebe olan rağbeti 72 BOA., Ġ.DH. 78/3877 (3 B 1259/30 Temmuz 1843); Takvim-i Vekâyi def‘a 259 (21 N 1259/15 Ekim 1843). 73 BOA., Ġ.DH. 37/1749-5 (12 S1257/9 Nisan 1841). 25 düĢüren bu durumun üstesinden gelinemeyince 1852 yılından itibaren böyleleri için sınav Ģartı getirildi74. Memuriyete girmede önemli devlet görevlilerin çocuklarına iltimas geçilmesi ise nizamı bozan baĢka bir mesele idi75. Yılın imtihan ve atama zamanı olmayan herhangi bir döneminde liyakatli-liyakatsiz kimseler bir yolunu bularak kalemlere girebiliyorlardı76. Ġleriki yıllarda da bu durumun devam ettiği görülmektedir. Ġmtihana girmeden memur olma yolunu bulanlar, öğrencilere kötü örnek olarak mektebin düzenini bozmaya devam etmiĢlerdir77. Tablo 1.2.Mekteb-i Maârif-i Adliye mezunlarından değiĢik yıllarda kalemlere tayin olunan memurlar78 Kalem Maliye Mektûbî Odası Muhesebe-i Masarifat-ı Rumeli Muhesebe-i Vâridat-ı Rumeli 1846 Mehmed Arif Efendi Nuri Efendi Aziz Mahmud Efendi Mehmed Efendi Ahmed Efendi Ġbrahim Efendi ġükrü Efendi Fuad Efendi Hüseyin Tahsin Efendi Mehmed Hasib Efendi ġemsi Efendi Mehmed Rıfat Efendi Mustafa Rasim Efendi Hafız Vehbi Efendi Hüseyin Rafet Efendi Seyyid Mahmud Efendi Atanan Memurlar 1848 Mahmud Efendi Rıza Bey Rıfat Efendi Emin Efendi 1850 ___ Tevfik Efendi Ahmed Efendi Said Efendi Ahmed Efendi Mehmed Efendi Hamdi Efendi Sabit Efendi ___ Salim Efendi Arif Efendi Toplam 8 14 7 74 Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.56-57. Zaptiye MüĢiri Mahmet PaĢa‟nın oğlu Sait Bey ile müĢirin kitabet hizmetinde bulunan Hasan Tahsin Efendi iltimasla Mektûbî-i Maliye odasına girmiĢlerdir. Ancak adı geçenlere ruûs-ı hümâyun verildiğinden bahseden belgede Mekteb-i Maârif‟in nizamı gereği imtihanla hak edenler ve aklâm-ı Ģâhâneye devam edenlerin memuriyete girebildikleri vurgulanmıĢtır. Bu nizamın bozulmaması için adı geçen memurların liyakat sahibi oldukları belirtilerek “saire sirayet etmemek” ve “emsâl teĢkil etmemek” Ģartı koĢulmuĢtur. BOA., C.DH. 41/2038 (2 B 1263/16 Haziran 1847). 76 BOA., BEO., A.DVN. 81/20 (28 Z 1268/13 Ekim 1852); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 59/60 (26 Z 1268/11 Ekim 1852). 77 Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.241. 78 BOA., Ġ.DH. 129/6637 (22 ZA 1846/17 Kasım1862); BOA., Ġ.DH. 171/9113 (2 C 1264/6 Mayıs 1848); BOA., Ġ.MVL. 190/5743 (14 M 1267/19 Kasım 1850). 75 26 Tablo 1.2. devam 1846 ___ Atanan Memurlar 1848 ___ 1850 Tevfik Efendi Toplam 1 ___ Osman Efendi ___ 1 Necib Efendi ___ 2 Kâmil Efendi Ahmet ġevki Efendi Mehmed Emin Efendi Hasan Bey Selim Efendi Rıza Efendi 5 ___ ___ Mehmed Efendi ġefik Efendi Ali Efendi Mehmed Efendi 4 Dâr-ı ġûra Tahrirat Odası Divân-ı Hümâyûn Mühimme Odası Hazine-i Hassa Kefce Odası Hazine-i Hassa Tahrirat Odası Hazine-i Hassa Zimmet Odası Maliye Kâtibi Odası ___ ___ Kalem Anadolu Maliye Mektupçusu Bâb-ı Seraskeri Mektûbî Odası Bâb-ı Seraskeri Tahrirat Odası Bâbıâlî Tercüme Odası 1 Behcet Bey ___ ___ Hamdi Efendi 1 ___ ___ Hafız Ahmed Efendi 1 Ali Rıza Efendi ___ ___ 1 ___ Maliye Tahsilat Odası ___ ___ Muhasebe-i Masarifat-ı Anadolu Muhesebe-i Vâridat-ı Anadolu Nizamiye Muhasebesi Rumeli Maliye Mektupçusu Münir Efendi Selim Sırrı Efendi Necati Efendi ___ Ġbrahim Efendi Ata Efendi Faik Efendi Salim Efendi Hüsnü Efendi Ġsmet Efendi Arif Efendi Mehmed Efendi ġükrü Efendi ___ 4 ___ 5 4 Ömer Efendi ___ 1 Arif Efendi ___ ___ ___ ___ Sadâret Mektûbî Kalemi Selim Efendi Agâh Efendi Arif Efendi Sergi Muhasebesi Tahrirat-ı Hariciye Odası Mehmed Tevfik Efendi ___ ___ ___ Toplam 24 14 27 Ragıb Efendi Süleyman Efendi Hüseyin Efendi Ömer Efendi Salih Efendi Celal Efendi Osman Efendi Ahmed Resmi Efendi Behcet Bey Hüseyin Efendi Bahaddin Efendi ġükrü Efendi Halid Efendi Rıza Efendi Salim Efendi Esad Efendi Halil Efendi 43 3 6 6 3 3 81 Mekteb-i Maârif-i Adliye‟nin tasarımı ve pratikteki düzeni ona memur yetiĢtiren orta dereceli bir medrese-mektep vasfı yüklemekteydi. Aynı zamanda mektep, modernleĢme sürecinin baĢlarında tesis edildiği için bir numune idi. Bu nedenle zamanın akıĢı içerisinde programı, sürekli olarak güncellenmeye çalıĢıldı. Mektebin geleneksel eğitim sisteminin üzerine çıkması tabiatıyla kolay ve kısa sürede olacak bir Ģey değildi. Modern sıfatını eklemek veya öyle olacağını ümit ederek heyecana kapılmak Ģüphesiz eğitimin çağdaĢlaĢması yolunda atılan önemli bir adımdı. Ancak çağın gereklerine uygun olarak yetiĢmiĢ, vizyon sahibi eğitimcilerin yeterli sayıda olmadığı bu ilk dönemde Ģartlar, medrese eğitimini modern bir mektep bünyesinde kamufle etmekten öteye geçmeye müsaade etmedi79. Zira yenilik için isim değiĢtirmekten ziyade özü değiĢtirmek gerekmekteydi80. KuruluĢundan 1846 yılına kadar bu mektebin kontrolü Mekâtib-i RüĢdiye Nezâreti‟ndeydi81. Bu nezâret ise Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti bünyesinde ve Ģeyhülislamın denetimindeydi82. Tabiatıyla ders vermek için müracaat edilen eğitimciler de müderrislerdi. Mekteb-i Maârif-i Adliye‟den kısa bir süre sonra Mart 1839‟da sivil halka okuma yazma öğretmek için Süleymaniye Camii‟nde Mekteb-i Ulum-ı Edebiyye83 adında rüĢdiye statüsünde bir mektep daha açıldı. Bu mektep de Mektep-i Maârif-i 79 Bu durum mektepte okutulan derslerde çok net bir Ģekilde görülmektedir. Ubicini, bu dönemden bahsederken Mekteb-i Maârif-i Adliye‟yi mülkiye hizmetine geçecek memurların yetiĢtiği medrese olarak nitelendirmiĢtir. J.H.A., Ubicini, 1855’de Türkiye, (Çeviren: Ayda Düz), Ġstanbul, 1977, s.26. 81 Söz konusu olan nezâret, bir genel müdürlük veya baĢmüdürlük hükmüne sahipti. Aslında Tanzimat döneminde görevin ve makamın önemini vurgulamak için birçok müdürlüğe nezâret dendiği görülmektedir. Erdoğdu, a.g.m., s.192. 82 Mahmud Cevâd, a.g.e., s.20-26; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.224-226. 83 Ulûm-ı Edebiyye aynı zamanda Ulum-ı Arabiyye olarak ta adlandırılan Arap ilimlerindeki 12 fennin adıdır. Bunların 8‟i usûl (lûgat, sarf, iĢtikak, nahiv, meâni, beyân, aruz ve kafiye), 4‟ü ise fürû (inĢa, karz-ı Ģi„r, muhâdarat ve hat) denen imlâ fenleri olarak tasnif edilmiĢtir. Ahmet Cevdet PaĢa, Belâgatı Osmaniyye, (Hazırlayanlar: T. Karabey, M. Atalay) Ankara, 2000, s.3. Ġlk dönemlerde bu mekteplerde okutulan derslerin genel olarak bu ilimlere ait olması, mektebin ismini ve esin kaynağını ifade bakımından önemlidir. 80 28 Adliye ile aynı sistemde eğitim veriyordu84. Bazı belgelerde her iki mektep “Mektebi Ulûm-ı Edebiyye-i Adliye” Ģeklinde tek isim altında ifade edilmekteydi85. Öte yandan iki mektep de ders içerikleri, imtihan usûlleri, imtihan zamanı ve daha birçok yönden aynı özelliğe sahipti86. Ulûm-ı Edebiyye‟den mezun olan öğrenciler de aynı bürokratik iĢlemlerin ardından kalemlerde istihdam edilmekteydiler87. Dolayısıyla o dönemin ifadesiyle bu iki mektebin de açılmasından murat, hidemât-ı seniyyede istihdama muktedir adamlar yetiĢtirmek oldu88. Eğitim sisteminde öne çıkan modern ve gelenek arasındaki kültürel ikilem nedeniyle 1846 yılına kadar Mekteb-i Maârif-i Adliye ve Ulûm-ı Edebiyye‟den baĢka orta dereceli mektep açılamadı. Bu nedenle her iki mektep de mülkiye rüĢdiyesi hükmüne sahipti89. Daha sonra bunlara Dârülfünûn‟a gitmek isteyen öğrencileri hazırlamak amacıyla açılan fakat aynı zamanda aklâm-ı şahaneye alınacak şakirdana da mahrec olması düĢünülen ve eğitim süresi üç yıl olan Valide Sultan Mektebi diğer adıyla Darülmaârif ile hızla sayıları artan rüĢdiye mektepleri de eklendi90. 1862‟de Mekteb-i Maârif-i Adliye‟nin lağvıyla yerine açılan Mahrec-i 84 Ergin, a.g.e., C.I-II, s.386. Mahmud Cevâd, a.g.e., s.25-26. BOA., Ġ.DH. 85/4250 (19 S 1260/10 Mart 1844); BOA., Ġ.DH. 171/9113-1 (2 C 1264/6 Mayıs 1848). 86 BOA., Ġ.DH. 56/2777 (2 RA 1258/13 Nisan 1842); Eylül 1839 tarihli bir vesikada Mekteb-i Maârif-i Adliye‟deki Ģakirdân sayısının 600‟den fazla olduğundan bahsedilmektedir. Aslında bu sayı her iki mektepte okuyan öğrencilerin miktarıdır. BOA., Ġ.DH. 2/61 (28 C 1255/8 Eylül 1839). 87 Mekteb-i Ulûm-ı Edebiye-i Adliye mezunlarının atandıkları kalemlerden bazıları Ģöyleydi; Bâb-ı Seraskeri Tahrirat Odası, Hazine-i Hassa Ceb-i Hümâyûn Kalemi, Hazine-i Hassa Tahrirat Odası, Maliye Mazbata Odası, Maliye Mektûbî Odası, Maliye Tahsilât Odası, Muhasebe-i Masarifat-ı Anadolu, Muhesebe-i Masarifat-ı Rumeli, Muhesebe-i Vâridat-ı Rumeli, Rumeli Maliye Mektupçusu, Tahrirat-ı Hariciye Odası ve Tersane-i Amire Mektupçusu. BOA., Ġ.DH. 171/9113-1 (2 C 1264/6 Mayıs 1848); BOA., Ġ.MVL. 190/5743 (14 M 1267/19 Kasım 1850). 88 BOA., Ġ.DH. 37/1749-5 (12 S 1257/5 Nisan 1841). 89 Kemal H. Karpat, “The Transformation of The Otoman State, 1789-1908”, Ġnternational Journal of Middle East Studies, Vol.3, No.3, Jul., 1972, p.256. 90 Darülmaârif ve sair mekâtib şakirdânından tekmil-i ders idüb istihdama kesb-i liyakat etmiş olanların aklâm-ı şâhâneden istedikleri kalemlere memuriyetleri Meclis-i Maârif-i Umûmiye’den ifade olunarak bi’l-istizân irâde-i seniyye-i cenâb-ı hilâfetpenâhi dahi ol-mezkûre müteallik ve şerefsüdûr buyrulmuş 85 29 Aklâm da dâhil olmak üzere bütün bu mektepler, 1867 yılına kadar kalemlerin memur, meslek ve ihtisas mekteplerinin de öğrenci kaynağı oldular91. 1.4.Mekteb-i Maârif-i Aklâm (Mahrec-i Aklâm) Mekteb-i Maârif-i Adliye, Tanzimat‟ın ilk yıllarında memur yetiĢtirme usûlünün profesyonelleĢtirilmesi ve sistematik bir hale dönüĢtürülmesi noktasında önemli bir baĢlangıç idi. Fakat mektep, -kendisinin de katkısıyla- zamanla geliĢen modern bürokrasinin gerisinde kaldı. Her ne kadar ders programında yapılan değiĢikliklerde öğrenciler, Usûl-ı ĠnĢâ ve Kitâbete medâr olacak derslere yönlendirildilerse de bu yeterli olmadı. Tanzimat ile birlikte yeni müesseselerin kurulması, devlet daireleri arasındaki evrak sirkülâsyonunu artırmıĢtı. Mekteplerde yetiĢen memurların katkısıyla bürokrasi yeni bir standarda kavuĢmuĢ, çabukluk ön plana çıkmıĢ ve evraklar sade bir üslup ile yazılmaya baĢlanmıĢtı. Arapça ve Farsçanın ağdalı ifadeleri, düzenden yoksun lüzumsuz elkablar ile uzun dualar resmi yazıĢmalardan çıkarılmıĢ veya kısaltılmıĢtı92. Bunun yanı sıra yazıĢmalarda dil kuralları kadar söz ve cümle bütünlüğü de önem kazanmıĢtı. Usûl-i kalem olarak ifade edilen bu yeni resmi tarz aynı zamanda memurların niteliğini de değiĢtirdi. Zaten Mekteb-i Aklâm‟ın kuruluĢ sebebi, kitâbet-i resmiyyenin baĢka bir ifadeyle resmi yazıĢma olmağla mümâileyhin memuriyetleri bâbında emr ve irâde hazret-i men-lehü’l-emrindir. BOA., BEO., A.MKT.NZD. 158/77 (29 ZA 1271/13 Ağustos 1855). Ayrıca bkz. Ceride-i Havâdis Nr.737 (20 L 1275/23 Mayıs 1859); Sadrettin Celâl Antel, “Tanzimat Maarifi”, Tanzimat I, Ġstanbul, 1999, s.447. 91 Ergin, a.g.e., C.I-II, s.495. 92 Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.58-61; Ortaylı, a.g.m., s.497. Ayrıca bkz. Ġlber Ortaylı, TürkiyeTeĢkilat ve Ġdare Tarihi, Ankara, 2007, s.472. 30 usûlünün hakkıyla öğretilmesine duyulan ihtiyaçtı93. Çünkü bu mektep açılmadan önce rüĢdiye mekteplerinden mezun olan öğrenciler ile hariçten kimseler de “aklâm-ı Ģahaneye” memur ediliyorlardı. Ancak bu Ģekilde kalemlere girenler, geliĢen bürokrasiye uygun düzeyde bilgi donanımına sahip değildiler, tahsilleri noksandı. Buna karĢın kalemlerin okur ve özellikle de yazar memurlara ihtiyacı vardı. Tanzimat dönemi devlet adamaları, ıslahatları tatbik noktasında münevver memurlara önem vermekteydiler94. Bu memurları yetiĢtirmek için ise rüşdiyelerin fevkinde bir eğitim verilmesi gerekmekteydi. Bu bağlamda Mekteb-i Maârif-i Adliye, ilim ve maârifin geliĢmesi ve ilerlemesi yönündeki yeni düzen için yeterli görülmedi. 1862 yılında yerini ve memur yetiĢtirme görevini Mekteb-i Aklâm‟a devretti. Mektebin mevcut öğrencileri rüĢdiye itibarıyla Darülmaârif‟e, bazı hocaları da emek ve tecrübelerine istinaden maaĢlarıyla birlikte Meclis-i Maârif üyeliğine nakledildiler95. Mekteb-i Aklâm, 1862 yılında 45 öğrenci ile eğitim faaliyetine baĢladı96. Açıldıktan kısa bir zaman sonra Mahrec-i Aklâm97 ismiyle de anılan mektebin, ilk 93 Gülden Sarıyıldız, “Osmanlı Bürokrasisinde Kâtip YetiĢtirmek Ġçin Açılan Modern Bir Eğitim Kurumu: Mekteb-i Maârif-i Aklâm (Mahrec-i Aklâm)”, Türk Kültürü Ġncelemeleri Dergisi, S.6, Ġstanbul, 2002, s.21. 94 Asıl gayesi Dârülfünûn‟a öğrenci yetiĢtirmek olan Dârülmaârif dâhi bu amaca hizmet etti. Antel, a.g.m., s.448. 95 …Mekâtib-i rüşdiyeden aklâm-ı şâhâneye çıkarılacak sınıf-ı evvel şakirdânına mahrec olmak üzere bâirâde-i seniyye Mekteb-i Maârif-i Adliye vaz‘-ı kadimi vechle Mekteb-i Aklâm ittihaz olunarak sâye-i maârif-vâye-i hazret-i padişahîde şakirdân-ı mûmâileyhim umur-ı tahsile mübâşeret itmiş ve mekteb-i mezkûrda kalan şakirdânın dahi rüşdiye nam ve itibarıyla diğer münâsip mahale yerleştirilmeleri iktiza-yı halden bulunmuş olduğuna mebni bunların sınıf-ı evvel muallimi olan mükerremetlü Mehmet Efendi ile beraber münâsip mevkisi ve vüs‘ati mülâbesesiyle Darülmaârif’e nakli ve zikr olunan Mekteb-i Maârif hocalarının en eski ve kadimlerinden ve kibâr-ı müderrisinden mükerremetlü Bekir Efendi ve Hacı Hüseyin Efendi’nin dahi tasvir olunduğu üzere maâş-ı mahsuslarıyla Meclis-i Maârif azalığına nakli ve tayini hususuna dair Maârif-i Umûmiye Nezâret-i Celilesi’nin takriri arz ve takdim kılınmış olmağla… BOA., Ġ.DH. 493/33436-2 (25 M 1279/23 Temmuz 1862); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.476; Sarıyıldız, a.g.m., s.21. 96 1862 yılı Mayıs ayında 45 öğrencisi bulunan mektepte, bu tarihten biraz önce eğitime baĢlandığı anlaĢılmaktadır. Sarıyıldız, a.g.m., s.21. 97 Bu nedenle mektebin ismi, ilerleyen sayfalarda Mahrec-i Aklâm olarak geçmektedir. 31 yıllarda eğitim süresi bir yıldı. Öğrenci kaynağı ise rüĢdiyelerdi. Dönemin ifâdesiyle mektep, Dersaâdet’de kâin mekâtib-i rüşdiyede tekmil-i müddetle kalemlere memur olacak şakirdana mahrec olmak ve bir sene müddetle orada tahsil-i fen-i hatt ve kitâbet ederek aklâma gönderilmek üzere küşâd olunmuĢtu98. 1.4.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler Mektebi Aklâm, rüĢdiyelerin üzerinde meslekî eğitim vermek üzere tesis edilmiĢti. Dolayısıyla belli bir seviyeye sahip olan öğrencilere burada verilecek olan eğitimin yoğunluğu, hatt ve kitâbet üzerineydi. Bu nedenledir ki, mektep için düĢünülen ilk hocada, Rika dersini hakkıyla verebilecek derecede bir kabiliyet aranmıĢtı 99. Ġlk etapta yoğun ilgi gösterilen mektebe Tanzimat dönemi sonlarına doğru baĢta kalemlerin memur kapasitesinin dolması sebebiyle rağbet azalmaya baĢladı. Nitekim 1870 yılında 50, 1871 yılında 121, 1872‟de 100 olan öğrenci sayısı ilerleyen yıllarda hayli geriledi100. Açıldığı dönemde Mekteb‟i Aklâm‟da Rika dersinden baĢka Usûl-i Kıraat (Türkçe kıraat), Farsça, Arapça, ĠnĢa ve Hesap dersleri verilmeye baĢlandı101. 1865 yılına gelindiğinde mezun olan öğrencilerin yeterli donanıma sahip olmamaları 98 BOA., Ġ.DH.522/35543 (6 N 1280/14 ġubat 1864). Bu dersi verecek yetenekte hoca bulmak için bir duyuru yapıldı ve bu iĢe talip olanların Sadarete müracaat etmeleri istendi. Müracaat edeler arasından kimsenin yeterli görülmemesi ise mektebe verilen önemi ifade bakımından önemlidir. Sarıyıldız, a.g.m., s.21-22. 100 Devlet Salnâmesi, H.1287(1870), s.115; H.1288(1871), s.135; H.1289(1872), s.226; H.1291(1874), s.83; H.1292(1875), s.138; H.1293(1876), s.141. Mahmud Cevâd‟ın verdiği bilgilere göre ise Mahreci Aklâm‟ın öğrenci sayısı, 1872 yılında 88, 1874 yılında 50, 1875 yılında 44‟tür. Mahmud Cevâd, a.g.e., s.122, 138 ve 158. 101 Devlet Salnâmesi, H.1280(1863), s.125; H.1281(1864), s.126; H.1282(1865), s.115. 99 32 gerekçe gösterilerek verilen eğitim üç yıla çıkarıldı102. Böylece rüĢdiyelerden mektebe alınan öğrenciler sınıf-ı sâlis yani üçüncü sınıf itibar olundular. Sene sonunda yapılan imtihanda baĢarılı olan üçüncü sınıf öğrencileri, sınıf-ı sâni baĢka bir deyiĢle ikinci sınıfa, ikinci sınıf öğrencileri, sınıf-ı evvel yani son sınıfa yükselmekteydiler. Son sınıf öğrencileri ise Ģehadetnâme/diploma alarak mezun olmaktaydılar. Böylece eğitim süresi uzayan mektebin mevcut derslerine zamanla Fransızca, Tarih, Coğrafya, Kimya, Hikmet (Fizik) ve Resim dersleri de eklendi103. Ders sayısının en fazla olduğu dönem olan 1870 yılı baĢlarında Mekteb-i Aklâm‟ın sınıf-ı sâlis öğrencileri Arapça, Farsça, Rika, Hesap, Türkçe Ġmla (dil bilgisi) ve ĠnĢa, Fransızca ĠnĢa, Coğrafya, Tarih, Hikmet-i Tabi„iye, Kimya ve Resim derslerini görüyorlardı. Ġkinci sınıfta okutulan dersler Arapça, Farsça, Türkçe Ameliyatı, Türkçe ĠnĢa, Fransızca Lisan ve Ġmla, Hendese-i Sathiye, Coğrafya, Tarih, Resim ve Rika dersleri idi. Son sınıfta ise Arapça, Farsça, Fransızca Lisan ve Ġmla, Türkçe Ġmla ve ĠnĢa, Coğrafya, Tarih, Resim ve Rika dersleri okutulmaktaydı104. Bununla beraber Fransızca olarak çıkarılan Muallimin Jurnali isimli gazetenin de mektebin ders gereçleri arasında olduğu anlaĢılmaktadır105. 1.4.2. Eğitimci Kadrosu Mekteb-i Aklâm, açıldığında müdürlüğüne Maârif-i Umûmiye muavinlerinden Cemal Bey atanmıĢtı. Ardından oldukça titiz bir araĢtırma 102 Ergin, a.g.e., C.I-II, s.478. Biz bu duruma aynı zamanda kadrolardaki ĢiĢkinlikten dolayı zaman kazanma düĢüncesinin de etkili olduğunu zannetmekteyiz. 103 Devlet Salnâmesi, H.1288(1871), s.135; H.1289(1872), s.226; H.1290(1873), s.198; H.1291(1874), s.198; H.1292(1875), s.138; H.1293(1876), s.141; BOA., MF.MKT. 27/112 (15 RA 1292/21 Nisan 1875). 104 BOA., HSD.CB. 1/54 (6 C 1288/23 Ağustos 1871); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.478-479; Mahmud Cevâd, a.g.e., s.130 ve 156. 105 BOA., MF.MKT. 29/105 (24 CA 1292/28 Haziran 1875). 33 neticesinde Sadâret Mektûbî halifelerinden Ahmet Bey, 500 kuruĢ maaĢla Rika hocalığı görevine getirildi106. Rika hocasından sonra 600 kuruĢ maaĢla Maârif Jurnal Kâtibi Vâcid Efendi Usûl-ı Kıraat dersini vermek üzere memur edildi107. 1864 yılı Haziran ayında ise yine 600 kuruĢ maaĢla müderrisînden Rafet Efendi Farsça hocalığına tayin edildi108. Aynı yıl Mekteb-i Aklâm‟ın Arapça derslerini müderrisinden Mustafa Efendi, ĠnĢa derslerini Nüzhet Efendi, Hesap derslerini de BinbaĢı Ahmet Efendi vermeye baĢladı109. Mekteb-i Aklâm, Dârülmuallimîn ve Mekteb-i Mülkiye ile aynı mekânda olduğundan ve ortak derslere sahip bulunduğundan dolayı bazı hocalar bu üç mektebin derslerine de girmekteydiler. Ayrıca içinde bulunulan ekonomik sıkıntıya binaen varsa üzerlerindeki memuriyetleri de devam etmekteydi 110. Mektepte ileriki yıllarda yazı derslerinden baĢka üzerine düĢülen derslerden birinin de Fransızca olduğu görülmektedir. Bunda ise kapanan Lisan Mektebi‟nin önemli rolü vardır. Zira 106 Devlet Salnâmesi, H.1279(1862), s.118; H.1280(1863), s.125; Sarıyıldız, a.g.m., s.22. …Mekteb-i Aklâm’a tayin kılınacak muallimler içün yetmiş yedi senesinde maârifin muvâzenesi defterine ihtiyâten ilâve ve idhâl kılınmış olan üç bin kuruştan mukaddem beş yüz kuruş maâş ile bir rik‘a hocası tayin edilmiş olunduğu misüllü bu kere dahi usûl-ı kıraat içün oraya bir muallim tayinine lüzûm göründüğünden tertib-i mezkûrdan baki iki bin beş yüz kuruştan altı yüz kuruş maâşla Maârif Jurnal Kâtibi Vâcid Efendi’nin zikrolunan muallimliğe memur edilmesi… BOA., Ġ.MVL. 486/220232 (Gurre-i Muharrem 1280/18 Haziran 1863). 108 Ayrıca mektebe 150 kuruĢ maaĢla bir de odacı görevlendirildi. BOA., Ġ.MVL. 588/22962-3 (25 Z 1280/1 Haziran 1864). 109 Devlet Salnâmesi, H.1281(1864), s.126. Ġleriki yıllarda derslere giren hocalar çeĢitli nedenlerle değiĢmiĢlerdir. Bkz. Devlet Salnâmesi, H.1282(1865), s.115; Mahrec-i Aklâm ĠnĢa hocası ġefik Efendi, Erzurum vilâyeti mektupçuluğuna tayin edilmiĢ ve yerine Vasfi Efendi görevlendirilmiĢtir. BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.14 (23 RA 1283/5 Ağustos 1866); Devlet Salnâmesi, H.1285(1868), s.115; Mekteb-i Aklâm Muallimi NaĢir Efendi‟nin hastalığından dolayı yerine Beyazid Mekteb-i RüĢiyesi Farisi Muallimi Arif Efendi vekâleten görevlendirilmiĢtir. BOA., MF.MKT. 18/23 (21 S 1291/9 Nisan 1874). 110 Mesela 1283 (1866) yılında Mahrec-i Aklâm‟da inĢâ dersi vermek için tayin edilen Mektûbî-i Senâveri hulefasından Vasfi Efendi, Mekteb-i Mülkiye ile Dârülmuallimîn‟in de inĢa derslerine memuriyetiyle beraber tayin edilmiĢtir. BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.14 (23 RA 1283/5 Ağustos 1866). 107 34 buradaki Fransızca hocalarının çoğu Mahrec-i Aklâm‟da istihdam edilmiĢlerdir. 1871 yılında mektebin 12 hocasından 6‟sı Fransızca hocasıdır111. 1.4.3.Mektep Binası Mekteb-i Aklâm da selefi olan Mekteb-i Maârif-i Adliye gibi hususi bir binaya sahip olamadı. Mekteb-i Maârif-i Adliye‟nin Ticarethane‟deki binasında açıldı ve 1864 yılına kadar burada faaliyet gösterdi112. Ancak Ticaret, Maârif ve Nafia Nezâretleri ile Mülkiye ve Dârülmuallimîn mekteplerine de ait olan bu bina yoğun bir hareketliliğe sahipti. Üstelik aynı yıl, Mekteb-i Mülkiye‟nin öğrenci sayısının arttırılması da gündeme alınmıĢtı. Binanın mektep Ģeklinde tasarlanmıĢ odaları ise oturulamayacak surette dar, harap ve havasız olduğundan eğitime elveriĢli değildiler. Bu nedenlerle Mekteb-i Aklâm ile beraber buradaki mektepler için alternatif bir yer aranmaya baĢlandı. Önce Dârülfünûn binasının biraz masrafla münasip yerleri tamir edilerek bu mekteplerin buraya nakledilmesi düĢünüldü. Fakat binanın Dârülfünûn için kullanılacağı yönünde irâde çıkınca baĢka yerlere bakıldı. Nihayet Sedefçiler semtinde yer alan Nuri Efendi Konağı‟nın geniĢlik, sağlamlık ve uygun mevkisinden dolayı bu üç mektep için en münasip yer olduğuna karar verildi113. Mekteb-i Aklâm bir müddet ÇemberlitaĢ‟ta Atik Ali PaĢa Camii karĢısındaki Nuri Efendi Konağı‟nda eğitim faaliyetine devam etti114. Ġstanbul‟daki büyük yangın sırasında konak yanınca öğrenciler, 1866 yılında Beyazıt Ġmâreti‟ndeki vakıf odasına 111 Mösyö Adosidi, Mösyö Ġstimtaki, Mösyö Molafzon, Mösyö Baron, Mösyö Astan ve Cemal Efendi, mektebin Fransızca hocalarıydılar. Devlet Salnâmesi, H.1288(1871), s.135. 112 Devlet Salnâmesi, H.1279(1862), s.118; H.1280(1863), s.125. 113 Konak, iki taksitte ödenecek senelik 45.000 kuruĢ bedel ile beĢ yıllığına kiralanmıĢtı. BOA., Ġ.MVL. 503/22764-3 (13 L 1280/22 Mart 1864); Sarıyıldız, a.g.m., s.22-23. 114 Devlet Salnâmesi, H.1281(1864), s.126; H.1282(1865), s.115. 35 yerleĢtirildiler. Fakat burasının da yıkılmak zorunda kalması öğrencileri açıkta bıraktı115. Bunun üzerine Vefa civarında Mehmet Ali PaĢa‟nın annesine ait olan uygun bir konak bulundu. Bu konağın arka kısmında yer alan taĢ bir daire yine bu üç mektebe tahsis edildi116. 1869 yılında ise Mekteb-i Aklâm için Ayasofya civarındaki Muhtar Bey konağı kiralandı117. 1.4.4.Mezunlarının Ġstihdamı Mahrec-i Aklâm‟ın eğitim süresi açıldığı dönemde bir yıldı. Dolayısıyla mektebe alınan öğrenciler sene sonunda yapılan imtihanda baĢaralı görüldükleri takdirde mezun olmaktaydılar. Mektep üç sınıfa taksimle yeniden organize edildikten sonra ise imtihanı hakkıyla veren son sınıf, diğer bir ifadeyle sınıf-ı evvel öğrencileri, Ģehadetnâme almaya muvaffak oluyorlardı118. Öğrenciler ilk zamanlar ezberden yazdırılan yazılardan ve farklı derslerde gördükleri çeĢitli konulardan imtihan edilmekteydiler119. Ders sayısının arttığı ve mektebin eğitim süresinin uzadığı dönemlerde ise sınav sistemi buna göre Ģekillenmekteydi. 1871 yılında sınıf-ı evvel öğrencilerinin Coğrafya, Hesap, Fransızca ile ilgili kurallar, Türkçeden Fransızcaya ve Fransızcadan Türkçeye Tercüme, Türkçe ve Fransızca ĠnĢa gibi farklı derslerde görülen konulara ait 115 BOA., BEO., A.MKT.MHM. 341/84 (25 R 1282/17 Eylül 1865); BOA., Ġ.MVL. 549/24649-1 (23 ġ 1282/11 Ocak 1866). 116 Burasının kirası ise aylık 2.500 kuruĢ idi. BOA., Ġ.MVL. 549/24649-3 (12 ZA 1282/29 Mart 1866). 117 Sarıyıldız, a.g.m., s.23; Devlet Salnâmesi, H.1288(1871), s.135. 118 “sınıf-ı evvel Ģakirdânına Ģahâdetnâme itası usûl imiĢ” Mahmud Cevâd, a.g.e., s.130. 119 BOA., Ġ.DH. 501/34064 (13 B 1279/4 Ocak 1863). …Mekteb-i Aklâm şakirdânının mevsim-i imtihanları hulûlüne mebni cümlesi birden Meclis-i Maârif’e celb ile kendülerine def‘aten istiktâb suretinde yazı yazdırılmış ve melfûf-ı cedvelde gösterildiği vechle sair tahsil olunmakta olan fünûn-ı mütenevvi‘adan dahi imtihanları icrâ kılınmış… BOA., Ġ.DH. 522/35543-2 (22 B 1280/2 Ocak 1864). 36 bilgilerden sınava tabi tutulduğu görülmektedir120. Ġmtihanlarda baĢarılı olan öğrenciler Ģehadetnâme alarak mezun olmaktaydılar. Elinde Ģehadetnâmesi olan mezunların ise istedikleri kalemlere memur olarak tayin edilmesi mektebin nizamı gereği idi121. Bu nedenle ilk zamanlarda Mahrec-i Aklâm açılmazdan evvel imtihana girip memur olmaya hak kazananların bile ataması yapılmamaktaydı122. Memur adaylarının atanma iĢlemleri bu mektebin selefi olan Mekteb-i Maârif-i Adliye‟ye benzer Ģekildeydi. Önce mezun olan öğrencilerin çalıĢmak istedikleri kalemler Meclis-i Maârif tarafından Bâbıâlî‟ye arz edilmekteydi. Onay alındıktan sonra adayların tayin edildikleri kalemler bilgilendirilirdi123. Ayrıca hangi adayın nereye atandığını içeren bir tezkere de Maârif Nezâreti‟ne gönderilirdi124. Son olarak memur adayları tercih ettikleri ve atandıkları kaleme yönlendirilirlerdi. Mekteb-i Aklâm ilk mezunlarını 1863 yılında verdi. Bu sene Meclis-i Maârif‟te yapılan imtihanlarda 30 öğrenciden 22‟sinin yazıları beğenilerek yeterli seviyede eğitim aldıklarına kanaat getirilmiĢti. 8 kiĢinin ise yazıları diğerlerine nazaran aĢağı seviyede görülmüĢ ve birkaç ay daha mektepte tutulup, kendilerini 120 BOA., HSD.CB. 1/54 (6 C 1288/23 Ağustos 1871) …Mekteb-i Aklâm şakirdânının mevsim-i imtihanları hulûlüne mebni mümâileyhim meclis-i maârife celb ile ezberden olarak yazdırılan yazılardan yirmi ikisinin asâr-ı kalemiyesi intihab ve kabul olunmuş ve hasbe’l-usûl bunların aklâm-ı şâhâneye taksimi iktiza edeceğinden esamisini ve hangi kalemi istediklerini mebni bir kıt‘a defteri tanzim ile gönderilmiş olduğundan bahisle icrâ-yı icabı hususuna dâir Maârif-i Umûmiye Nezâret-i Celilesi’nin bir kıt‘a tezkiresi zikrolunan yazılar ve defter ile beraber manzur-ı âli buyrulmak için arz ve takdim kılındı… BOA., Ġ.DH. 501/34064 (13 B 1279/4 Ocak 1863). 122 BOA., BEO., A.MKT.MHM 273/19 (28 S 1280/14 Ağustos 1863). 123 Maliye Nezâret-i Celilesine; Mekteb-i Aklâm şakirdânının bu sene imtihanları bi’l-icrâ bunlardan asâr-ı kalemiyesi intihab olunan efendilerin aklâm-ı şâhâneye icrâ-yı memuriyetleri hususuna Maârifi Umûmiye Nezâret-i Celilesi makamından vuk‘u bulan iş‘ar üzerine bi’l-istizân müsaade-yi seniyye-i cenâb-ı hilâfetpenâhi buyrulmuş ve bunlardan hazine-i celile aklâmına memur olacakların esâmisini mübeyyin bir kıt‘a pusulası leffen gönderilmiş olmağla ber-mûceb-i irâde-i seniyye iktizasının icrâsına himmet buyrulması bâbında tezkire-i senâveri terkim kılındı efendim. BOA.,C.ML. 461/18724 (23 B 1279/14 Ocak 1863). Ayrıca bkz. BOA., BEO., MKT.MHM. 263/42 (7 ZA 1279/26 Nisan 1863). 124 BOA., BEO., A.MKT.MHM. 293/33 (17 N 1280/25 ġubat 1864). 121 37 geliĢtirmeleri gerektiğine karar verilmiĢti. Üç ay daha derslere devam ettikten sonra ikmâl-i noksan eden bu 8 kiĢi de mezun olarak kalemlere girmeye hak kazandılar125. Tablo 1.3.Mahrec-i Aklâm‟ın ilk mezunları ve atandıkları kalemler126 Atanan Memur Sayısı Kalem Ocak 1863 Mayıs 1863 Toplam ___ 1 5 Hazine-i Hassa Tahrirat Odası Nail Bey Tevfik Bey Hafız Raif Efendi Rauf Bey ve Sait Bey ___ Hazine-yi Hassa Sergi Odası Maliye Bedelât Odası Maliye Kâtibi Odası Maliye Meclis-i Muhasebe Mazbata Odası Maliye Mektûbî Odası Emtia Gümrüğü Tahrirat Odası Hariciye Mektûbî Odası Cemal Bey 2 ___ ___ Sami Efendi Mehmed Bey Mahmud Bey Tahsin Efendi Refik Efendi AĢir Efendi Rıza Efendi ___ 2 1 ___ 2 Maliye Muhasebesi Odası Maliyede Mazbata Odası Ġbrahim Edhem Efendi Ahmed Raif Efendi Mustafa Efendi Galip Efendi ___ ___ 1 1 Meclis-i Vâlâ Mazbata Odası Ruhi Efendi ___ 1 Meclis-i Vâlâ Mazbata Odası Ali Faik Efendi Namık Efendi Murat Bey Suphi Efendi NeĢet Bey 3 ___ ___ 1 1 Nuri Efendi Rasih Efendi Hüsnü Efendi, Ahmet Rauf Efendi, ġükrü Efendi ve Nafiz Bey 22 ___ 2 Arif Bey 4 8 30 Meclis-i Vâlâ Mektûbî Odası Mektûbî Maârif Odası Muhasebe-i Vâridat-ı Rumeli Sadr-ı Ali Mektûbî Odası Toplam 1 1 Eğitimlerini tamamlayarak kalemlere atanan ilk mezunlar, yazdıkları teĢekkür yazılarında aklâm-ı şahaneye memur olduk diyerek tarik-i tahsili terk etmeyeceklerini ifade etmekteydiler. Ayrıca çalıĢtıkları odalarda yapmaları gereken yazıĢma ve diğer görevlerini yerine 125 getirdikten sonra zamanlarını boĢa BOA., Ġ.DH 501/34064 (14 B 1279/5 Ocak 1863); BOA., Ġ.DH 506/34432 (17 ZA 1279/6 Mayıs 1863). 126 BOA., Ġ.DH 501/34064-1; BOA., Ġ.DH 506/34432-1. 38 harcamayacaklarını, devlet ve millete faydalı olacak ilimleri öğrenmeye gayretle devam edeceklerini de belirtmekteydiler127. 1864 yılında da yine mektepten mezun olan öğrencilerden bir kısmı Hariciye ve Ticaret Nezâreti kalemlerine, bir kısmı Meclis-i Vâlâ Mazbata ve Mektûbî odalarıyla Kavanin Dairesi Kalemi‟ne tayin olundular. Ayrıca Gümrük Emâneti Tahrirat Odası, Hazine-i Hassa Tahrirat Odası, Zaptiye MüĢirliği ve Bâb-ı Vâlâ-yı Seraskeriye‟de Mahrec-i Aklâm‟ın bu dönemki mezunlarından atamalar yapıldı128. Ancak 1864 yılı mezunlarının memuriyete tayinleri, biraz sıkıntılı olmuĢtu. Bunun nedeni ise o sene kalemlerde memura ihtiyaç duyulmamasıydı. ġöyle ki, mektebin nizâmı gereği öğrenciler bir yıllık eğitimin ardından mezun düzeyine gelmiĢ ve Meclis-i Maârif‟e toplanarak sınava alınmıĢlardı. Yapılan sınav neticesinde ise yazıları beğenilen 32 öğrencinin sınav evrakı ve çalıĢmak istedikleri kalemler, Maârif Nezâreti tarafından Sadâret‟e arz edilmiĢti. Üstelik öğrencilerin çoğunun sınavları ve yazıları övgüye Ģayan olacak derecede iyi idi129. Tezkereyi görüĢen Meclis-i Mahsus ise beklenenin aksine aklâm-ı şahanede bulunan bendegânın derece-i kifâyede görünmesi sebebiyle öğrencilerin bir sene daha mektepte tutulmasını istedi. Maârif Nezâreti‟nin görüĢü ise usûlü icâbınca mektebin eğitim süresinin 1 yıl ile sınırlı olduğu ve bu durumun öğrencileri olumsuz etkileyeceği yönündeydi. Bunun üzerine Sadâret, öğrencilerin bir kere de Bâbıâlî Kalem Zabitleri tarafından sınava tabi tutulmalarına ve yeterli liyakate sahip olanların istedikleri kalemlere tayin olunmalarına karar verdi. Sonuçta öğrencilerin 127 Atanan öğrencilerin hepsi teĢekkür yazısı kaleme almıĢlardı. BOA., Ġ.DH 501/34064-2 vd. BOA., BEO., A.MKT.MHM. 293/33 (17 N 1280/25 ġubat 1864). 129 BOA., Ġ.DH. 522/35543-1 (22 B 1280/2 Ocak 1864). 128 39 tamamı bu sınav neticesinde istihdama layık görüldüler ve baĢarılarına göre derecelendirilerek tercih ettikleri kalemlere atandılar130. Tablo 1.4.Mahrec-i Aklâm‟ın 1864 yılı mezunları ve atandıkları kalemler131 Atanan Memur Sayısı ġubat 1864 Kalem Ġkinci Ġtibar Olunan Efendiler Sadık Efendi Üçüncü Ġtibar Olunan Efendiler ___ Toplam Bâbıâlî Evrak Odası Birinci Ġtibar Olunan Efendiler ___ Bâb-ı Vâlâ-yı Seraskeri ___ Agâh Efendi ___ 1 Bâb-ı Zaptiye‟de Meclis-i Tahkik Odası Dâhiliye Odası ___ Akif Efendi ___ 1 Rıfat Bey ___ AĢki Bey 2 Gümrük Emâneti EĢref Efendi Seyfi Efendi 3 Gümrük Muhasebe Odası Hazine-i Hassa Tahrirat Odası Meclis-i Vâlâ Kavanin Dâiresi Kalemi Meclis-i Vâlâ Mazbata Odası Osman Efendi Mustafa Tevfik Efendi ___ ___ 1 ___ Ali Bey ___ 1 ___ ___ 2 Meclis-i Vâlâ Mektûbî Odası Mektûbî-i Hariciye Odası ___ Emin Bey Fahri Bey Mahmut Nedim Bey ___ 5 Mustafa Bey Fehim Bey Galip Bey Ahmet Efendi Talat Bey ___ Ahmet Rıfat Efendi Saib Efendi Rükneddin Bey 3 1 1 Fethi Bey Asım Bey Ticarethane ReĢid Bey Ratıp Efendi Ali Bey Rıza Bey Arif Bey ___ Sırrı Efendi ___ 1 Toplam 9 14 6 29 Mektûbî-i Sadr-ı Ali Odası 7 130 BOA., Ġ.DH. 522/35543 (7 N 1280/15 ġubat 1864); Sarıyıldız, a.g.m., s.24-25. Maârif Nezâreti‟nin arz tezkiresinde yapılan ilk sınavda mezun olacak öğrenci sayısı 32 olarak verilmiĢtir (bkz. BOA., Ġ.DH. 522/35543-1). Ancak ikinci sınav neticesinde 29 öğrencinin istihdam edildiği görülmektedir (BOA., Ġ.DH. 522/35543). 3 öğrencinin akıbeti hakkında herhangi bir bilgiye ulaĢamadık. 131 BOA., Ġ.DH. 522/35543-2. 40 Ġlerleyen yıllarda Mahrec-i Aklâm‟ın açıldığı dönemdeki ihtiĢamı pek görülmemektedir. Bunda mektebin sabit bir binaya sahip olmamasının, Mekteb-i Mülkiye‟nin gölgesinde kalmasının, bütün ihtarlara, önlemlere rağmen rüĢdiyelerden mezun olan veya açıktan kimselerin kalemlere atanmasının ve nihayet kalemlerdeki memur sayısının ihtiyaçtan fazla olmasının etkili olduğu söylenebilir. Ancak buna rağmen mektebin iĢlerliği sağlanmaya çalıĢılmıĢtır. Derslerin içerik olarak zenginleĢtirilmesine, çeĢitlendirilmesine gayret sarf edilmiĢtir. Buradan mezun olanların nitelikli birer memur olarak devletin her kademesinde çalıĢabilecek donanıma sahip olmaları için çaba harcanmıĢtır. Mezunların istihdam edildiği kalemlerin çeĢitliliği buna en güzel örnek olarak gösterilebilir. ġunu da ifade etmek yerinde olur ki, Mahrec-i Aklâm nitelikli memur yetiĢtirmekle beraber buradan mezun olanlar diğer yüksek ihtisas mekteplerine de devam edebilmekteydiler. Nitekim açıldığı sırada Lisan Mektebi‟ne sadece Mahrec-i Aklâm‟dan mezun öğrenciler kabul edilmekteydi132. Bununla beraber mektebi bitiren öğrenciler arzu ettikleri takdirde ikmâl-i mâlumat için Mekteb-i Sultânî‟ye ve Orman Mektebi ile Mekteb-i Tıbbiye gibi mekteplere devam edebilmekteydiler133. 132 133 BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.49 (21 S 1284/24 Haziran 1867). Bu duruma mektebe olan talebin azaldığı dönemde daha sık rastlanmaktadır. Zira 1872 yılında sınıf-ı evvel öğrencilerinin de baĢka mekteplere geçmek istedikleri görülmektedir. BOA., MF.MKT. 5/52 (19 B 1289/22 Eylül 1872); BOA., MF.MKT. 43/53 (25 ġ 1293/15 Eylül1876); BOA., MF.MKT. 50/160 (12 ġ 1294/22 Ağustos 1877); BOA., MF.MKT. 42/4 (Gurre-i ġaban 1293/21 Ağustos 1876); BOA., MF.MKT. 7/109 (10 L 1289/11 Aralık 1872). 41 Tablo 1.5.Tanzimat dönemi sonlarında Mahrec-i Aklâm mezunları ve atandıkları kalemler134 1872 Atanan Memur Sayısı 1874 1876 1877 ___ ___ ___ Nesib Bey Zahid Efendi Mehmet Halit Bey, Ali Bey ___ ___ 2 2 ___ ___ ___ 1 ___ Muhiddin Efendi ___ ___ 1 ___ ___ Osman Efendi Ziya Efendi ___ ___ Ahmet Cemal Efendi Mehmet Arif Bey ___ ___ 2 ___ ___ 1 ___ Ebulhayr Efendi ___ ___ Abdulbaki Bey ___ ___ Akif Efendi 1 ___ ___ ___ 2 ___ ___ Kalem Adliye Nezâreti Mektûbî Odası Ahkâm-ı Adliye Mazbata Odası Bâb-ı Seraskeri Mektûbî Odası Bâb-ı Seraskeri Mektûbî Odası Bâb-ı Seraskeri Muhasebe Kalemi Ahkâm-ı Adliye Hariciye Kitâbeti 1 Hariciye Mektûbî Kalemi Hariciye Nezâreti Mektûbî Odası Maliye Masarif Muhasebesi Maliye Nezâret-i Celilesi Banka Dairesi Tercüme Odası Maliye Varidat Odası Mezâhib Odası Nuri Efendi Azmi Efendi ___ Talat Efendi Kadri Bey ___ ___ ___ ___ ___ ___ 1 1 Nafia Nezâret-i Celilesi ___ ___ ___ 1 ___ Ġsmail Hakkı Efendi ___ ___ 1 ___ ġevket Bey ___ Ahmet Fehim Bey ___ ġura-yı Devlet Mazbata Odası Hamit Efendi ___ Hamdi Bey 4 ġura-yı Devlet‟e Salih Efendi Ziya Bey, Ömer Lütfi Efendi ___ ___ ___ 1 Tahrirat-ı Ecnebiye‟ye ġefik Bey ___ ___ ___ 1 Tahrirat-ı Hariciye Kalemi ___ Nazım Efendi ___ ___ 1 ___ 5 ___ Ali Rıza Bey 9 5 4 32 Rüsûmat Aklâmı‟na Rüsûmat Mektûbî Odası Tercüme Kalemi Toplam 134 Toplam ___ Sabit Efendi Ata Bey Suphi Bey Nazım Efendi 14 Vasaf Efendi 1 1 1 BOA., MF.MKT. 7/109 (10 L 1289/11 Aralık 1872); BOA., MF.MKT. 19/34 (4 B 1291/17 Ağustos 1874); BOA., MF.MKT. 51/13 (18 ġ 1294/28 Ağustos 1877); BOA., MF.MKT. 42/4 (Gurre-i ġaban 1293/21 Ağustos 1876); BOA., MF.MKT. 42/40 ( 4 ġ 1293/25 Ağustos 1876). 42 1.4.5.Önemini Kaybetmesi ve Kapatılması Ġlk açıldığı dönemlerde rüĢdiyelerden mezun olan öğrencilerin -bu mekteplere olan talebi arttırma kaygısı da göz önünde bulundurularak- kalemlere tayin edilmelerine Meclis-i Maârif tarafından izin verilmiĢti135. Sonradan ise rüĢdiyelerde verilen eğitim, kalem memuriyeti için yeterli görülmeyerek Mahrec-i Aklâm‟ın açılması kararlaĢtırılmıĢtı136. BaĢka bir ifadeyle Mahrec-i Aklâm kalemlere ehil kimseler yetiĢtirmek üzere kurulmuĢ ve bu mektepten Ģehadetnâme almayan hiç kimsenin memuriyete alınmaması kural haline getirilmiĢti137. Uygulanan resmi prosedüre göre memur olmak isteyen bir aday önce rüĢdiyeyi bitirip Mahrec-i Aklâm‟a girmeye hak kazanacaktı. Öngörülen süre içerisinde bu mektebe devam ile bitirme sınavında baĢarılı olup mezun olduktan sonra ise istediği kalemde görev alabilecekti. Ancak pratikte eski sistem etkili olamaya devam etti. Mahrec-i Aklâm‟ı bitirmek bir yana rüĢdiyelerden mezun olmuĢ, bir vesile ile ayrılmıĢ veya atılmıĢ olanlar bile çoğu zaman bir yolunu bularak kalemlere girebildiler138. Bununla beraber baĢarılı olamayan Mahrec-i Aklâm öğrencileri de mektebi terk ederek memur olmaya çalıĢmaktaydılar139. Dolayısıyla zaten ĢiĢkin olan kalemlerdeki memur kadrosu, gereğinden çok fazla hale geldi. TaĢrada ise rüĢdiyelerden mezun olmayan hatta 135 BOA., BEO., A.MKT.MHM. 158/75 (Selh-i ZA 1271/9 Eylül 1855). …Mekâtib-i rüşdiyeden şahadetnâme ahz iden şakirdân mukaddeman aklâm-ı şâhâneye me’mur idilmekde iken muahharan bunların tahsilce ikmâl-ı noksanları içün rüşdiyelerin fevkinde Mahrec-i Aklâm Mektebi küşâd olunub burada ikmâl-i tahsil ile şahadetnâme alanların aklâm-ı şâhâneye me’mur olmaları nizam ittihaz buyrulmuş… BOA., BEO., A.MKT.MHM. 42/4 (Gurre-i ġaban 1293/21 Ağustos 1876). 137 BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.160 (13 N 1285/28 Aralık 1868); Bu kural sıklıkla çiğnendiği için konu, sürekli olarak mektebin ve kalemlerin nizâmını gündemde tutmuĢtur. BOA., MF.MKT. 4/64 (28 C 1289/2 Eylül 1872). 138 BOA., BEO., A.MKT.MHM. 319/30 (28 C 1281/28 Kasım 1864). 139 BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.131(27 C 1289/1 Eylül 1872). 136 43 Türkçe okumayı bilmeyenler bile vilayet kalemlerinde görev almaktaydılar140. Bu durum mektebe olan talebi azaltmakla beraber mevcut öğrencilerin de hevesini kırmaktaydı. 1872 yılında yapılan genel imtihanlarda Tarih, Coğrafya ve diğer fenleri tahsil etmeyen rüĢdiye öğrencileri, mezun ettirilmeyerek sınıflarında bırakılmıĢtı. Bunlardan bir kısmı, Dârülmuallimîn ve Orman mekteplerine yönlendirildiler. Sınıfını tekrar etmek istemeyen ve mezun olmadan kalemlere girme arzusunda olan öğrenciler için kalem zabitleri bilgilendirilerek önlem alınmaya çalıĢıldı141. Mahrec-i Aklâm‟a ise bu yıl rüĢdiyelerden öğrenci alınmadı. Buna Dârülmuallimîn ve Mektebi Mülkiye ile ortak derslere sahip olması da eklenince mektepteki muallim, memur, mubassır ve bevvâb sayısı ihtiyaçtan fazla hale geldi. Meclis-i Maârif, mektebin Arapça, Riyâziye ve Fransızca hocaları ile diğer görevlilerin maaĢlarıyla birlikte Mekteb-i Sultânî‟ye veya Mekteb-i Mülkiye ile Dârülmuallimîn‟e nakledilmelerine karar verdi. Ayrıca rüĢdiyelerden öğrenci alınmadığından müdür dâhil olmak üzere ĠnĢa, Farsça ve Rika hocalarına da gerek olmadığı, liyakatlerine göre baĢka görevlerde kullanılmaları fikri benimsendi142. Bütün bu nedenlerden dolayı itibar ve revacını kaybeden mektebe devam eden öğrenci sayısı, 1873 yılında 20-30 civarına kadar düĢmüĢtü143. Buna rağmen 1876 yılına kadar eğitim faaliyetinin devam ettirilmesine çalıĢıldı144. Ancak Mahrec-i 140 BOA., MF.MKT. 18/49 (27 Safer 1291/15 Nisan 1874). BOA., MF.MKT. 3/25 (22 CA 1289/28 Temmuz 1872). 142 BOA., MF.MKT. 4/68 (29 C 1289/3 Eylül 1872). 143 BOA., MF.MKT. 11 /70 (28 R 1290/25 Haziran 1873). 144 Öğrencilerin mektebe devamını temin etmek ve eğitimin kalitesini yükseltmek için alınan önlemlerden biri de yoklamaya önem verilmesiydi. Buna göre Dârülmuallimîn, Mekteb-i Mülkiye ve Mahrec-i Aklâm‟da öğrenciler derse girmeden evvel isimleri jurnale yani yoklama kâğıdına yazılacak ve bu jurnal dersin hocasına verilecekti. Hoca, yoklama yaptıktan ve jurnale imzasını attıktan sonra derse 141 44 Aklâm, 1877 yılında Mekteb-i Mülkiye teĢkilatının geniĢletilmesine istinâden kapatılmak zorunda kaldı. Tecrübe ve dönüĢüm sürecindeki eğitim zincirinin kilit halkalarından olan mektebin öğrencileri ise Ġdâdî Mülkiye Mektebi sınıflarına nakledildiler145. 1.4.6.Ġstanbul DıĢında Memur YetiĢtiren Mektepler Eğitim faaliyetini Ġstanbul‟da yürüten Mahrec-i Aklâm‟dan baĢka bazı vilâyet merkezlerinde de vilâyet kalemlerine “mahrec” olmak üzere açılmıĢ mektepler bulunmaktaydı. Bunlardan birisi 1866 yılında Bosna vilâyetinde, maiyet memurları yetiĢtirmek, daha açık bir ifadeyle vilayet kalem ve dairelerine BoĢnakça okuyup yazabilen, resmi yazıĢma usulüne vakıf ve matematik, tarih, coğrafya gibi fenlerden haberdar memurlar yetiĢtirmek üzere hükümet dairesi içerisinde “Sabah Mektebi” namıyla açılmıĢtı. Mektebin talebesi, vilâyet kalemlerinde çalıĢan kâtipler arasından seçilecekti. Ġki yıl eğitim verilecek mektepte okutulacak dersler ise Fetevâ-yı ġerife, Fenn-i ĠnĢa, Tarih, Coğrafya, Farsça, Fransızca ve BoĢnakça olarak belirlenmiĢti146. Ancak açıldıktan kısa bir süre sonra hastalık, yangın ve sair nedenlerle mektepte eğitim epeyi bir süre aksadı. YaklaĢık bir yıl aradan sonra yeni bir mahal tedarikiyle eğitim faaliyetinin yeniden baĢladığı mektepte tatil olan salı ve cuma günlerinin dıĢında cumartesi ĠnĢa ve BoĢnakça, pazar Fetevâ-i ġerif ve Farsça, pazartesi 145 146 baĢlayacaktı. Ġmtihan döneminde aynı zamanda öğrencilerin derslere devamı da değerlendirmeye alınacaktı. BOA., MF.MKT. 22/168 (12 Z 1291/21 Aralık 1874). … Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi’nde Mahrec-i Aklâm’a müteallik bir madde olmaması cihetle Mahrec-i Aklâm şakirdânı İdâdî Mülkiye Mektebi şakirdânına kalbolunmuş… Devlet Salnâmesi, H.1295(1878), s.255; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.479; Unat, a.g.e., s.80; Sarıyıldız, a.g.m., s.28. Bu mektebin açılması, ketebenin “iktisâb-ı malûmat ve maârif” eylemeleri yolunda hayırlı görülerek mektep için gerekli kitap, risale ve haritaların hemen tedarik edilmesine gayret sarf edilmiĢtir. BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.3 (11 M 1283/26 Mayıs 1866); Bu konuyla ilgili olarak bkz. Sedat Bingöl, “Mekteb-i Mülkiyenin Bir ġubesi: Bosna‟dan Sabah Mektebinin AçılıĢı ve KuruluĢ Talimatları” Mülkiye, C.XXV, S.229, s.344-350. 45 Coğrafya ve BoĢnakça, çarĢamba Hesap ve BoĢnakça ve perĢembe günleri Farsça ve Tarih dersleri okutulmaktaydı147. Bir diğer mektep ise 1868 yılında Anadolu‟da Sivas vilâyeti merkezinde tesis edilmiĢ olan Mekteb-i Aklâm idi. Öğrenci kaynağını rüĢdiyelerden mezun olup kitâbete heveskâr olanların teĢkil ettiği mektepte cuma ve pazar günleri haricinde haftada beĢ gün ders verilmekteydi. Bu dersler Hesap, Cedvel, Usûl-ı Defteri, Kavanin ve Nizamnâme, MeĢk ve ĠnĢa, Tarih, Arapça ve Farsça dersleri idi. Daimî hocalarını iki kalfanın oluĢturduğu mektebin Arapça ve Farsça dıĢındaki dersleri, vilayetin çeĢitli kurumlarında görevli ehil memurlar tarafından okutulmaktaydı. Bu memurlar asli görevleri haricinde kendilerine ayrılan günlerde mektebe gelerek ders vermekteydiler. Sivas‟taki Mekteb-i Aklâm‟ın öğrenci sayısı açldığı sırada 95 idi. 1870-71 yıllarında ise mektepte 85 öğrenci bulunmaktaydı148. Tanzimat dönemi sonlarında Mahrec-i Aklâm namıyla bir memur mektebi de Edirne‟de açılmak istenmiĢti. Ancak rüĢdiye mekteplerinden mezun olup, vilayet kalemlerine girmek isteyenler ile tahsili noksan kâtipleri eğitmek için düĢünülen bu mektep, faaliyete geçemedi. Bunun sebebi ise Maârif Nazâreti tarafından mektebin vasfı, rütbesi ve cihet-i tahsiliyesinin rüĢdiye mekteplerinin üzerinde olmadığına kanaat getirilmesi idi. Dolayısıyla açılmasına izin verilmeyerek yerine bir idâdî mektebi kurulması daha münasip görüldü149. 147 Takvim-i Vekâyî def‘a 882 (26 M 1284/30 Mayıs 1867). Takvim-i Vekâyî def‘a 980 (5 R 1285/25 Temmuz 1868); Salnâme-i Vilâyet-i Sivas, H.1287(1870/1871), s.83; H.1288(1871/1872), s.92. 149 BOA., MF.MKT. 17/186 (10 S 1291/29 Mart 1874). 148 46 1.5.Lisan Mektebi Lisan Mektebi, Osmanlı Devleti‟nde mektep mahiyetinde yabancı dil eğitimi veren ilk memur mektebiydi. Ancak kamuya yönelik dil eğitiminin baĢlangıcı, II.Mahmut döneminde kurulmuĢ olan Tercüme Odası‟na kadar dayanmaktaydı. Bilindiği gibi Osmanlı Devleti, Rum isyanı patlak verene kadar Müslüman tercümanlardan yoksunluğu bir eksiklik olarak görmemiĢtir. Kaldı ki, 1821 yılına kadar tercümanlığın devlet mahremiyetinde ne derece bir öneme sahip olduğunun da kavranamadığı görülmektedir. Yunan isyanı patlak verince durumun vahameti anlaĢılmıĢ ve devleti yanlıĢ bilgilerle aldatan Rum maslahatgüzarlar azl, Divân-ı Hümâyûn tercümanı ise idam edilmiĢtir150. Mühendishane-i Hümâyûn hocalarından Bulgarzâde Yahya Efendi‟nin tercümanlığa ve hocalığa getirilmesiyle bu iĢ, önce güvenilir kimselerin sonra da Müslümanların kontrolü altına alınmıĢtır151. Yahya Efendi‟nin Divan ve Sadâret Kethüdası kalemlerinden seçilen yetenekli birkaç kâtibe Rumca ve Fransızca öğretmeye baĢlaması aynı zamanda ilk lisan eğitiminin de baĢlangıcı oldu. Bununla beraber Rumların tamamen tercümanlıkla iliĢkilerinin kesilmesiyle Nisan 1821‟de kurulmuĢ olan Tercüme 150 Rum isyanı sırasında Divan-ı Hümâyûn tercümanı olan Morozi hanedanından Kostaki‟nin… memleketeyn tarafına yazmış olduğu kâğıtlarda böyle bi-vakit vaz‘ ve hareketkâr akıllımı idi ve bunun şimdi mevsimimiydi… gibi iĢbirlikçi ibareler tespit edilince suçu sabit görülen tercüman idam edildi. ġanizade Mehmet Ataullah Efendi, Tarih-i ġanizade, C.IV, Ġstanbul, 1291, s.21-22. 151 On beş yirmi günden berüdür Bâbıâlî’de Rumî ve Frenkîü’l-ibâre bazı evrak kıraat ettirilmekte olan Mühendishâne hocalarından Rumîü’l-asl Bulgarzâde Yahya Efendi bundan sonra dahi omakûle tercümeleri mukabele ve evrak-ı mezkûreye nazar ederek lazım gelen dekayiki evliya-yı umura ifâde ve tefhim ve bazı müsta‘idd ve heveskârlara düvel ve milel beyninde mütedâvi olan elsine-i ecnebiyeyi ta‘lim eylemek hususlarına memur kılınması… ġanizâde, a.g.e., C.IV, s.33-34. Ayrıca bkz. Akyıdız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.72-73; Carter V. Findley, The Foundation of the Ottoman Foreign Ministry: The Beginnings of Bureaucratic Reform under Selim III and Mahmud II, International Journal of Middle East Studies, Vol. 3, No. 4. (Oct., 1972), pp. 400-401; Cahit Bilim, “Tercüme Odası”, OTAM, S.1, Ankara, Haziran 1990, s.33-34; Sezai Balcı, Osmanlı Devleti’nde Tercümanlık ve Bab-ı Ali Tercüme Odası, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Yakınçağ) Anabilim Dalı, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara, 2006, s.82-84. 47 Odası152 bünyesinde “Lisan Odası” adıyla bir birim oluĢturuldu. Bu birimin kuruluĢ amacı memurlara dil öğretmekti. Lisan Odası‟nda eğitimlerini tamamlayan memurlar ise mütercim sıfatıyla Tercüman Odası‟na geçmekteydiler. Buradaki asli görevleri tercümeleri temize geçerek kaydetme idi. Bunun yanı sıra vakit buldukça eğitime devam etmekte, pratik yaparak tecrübe kazanmaktaydılar153. Tercüme Odası‟nın kuruluĢunun ardından geçirdiği geliĢim dönemi ise pek baĢarılı değildi. Kalemde verilen eğitim istenilen seviyeye ulaĢamadı. Ayrıca Lisan Odası da 1829 yılından sonra kapatılmıĢtı. 1833 yılından itibaren odaya yeniden düzen verildiyse de bunun pek faydalı olduğu söylenemez. Nitekim 1856 Haziranında Hariciye Nezâreti‟nin baĢlıca kalemi olan Tercüme Odası‟nda iĢ görecek ancak üç dört kiĢi bulunmaktaydı. Odanın lisan hocası yoktu ki, olsa bile yeniden mütercim yetiĢtirme hayli vakit gerektirmekteydi 154. Mevcut durum bu umur-ı mühimmenin gitgide millet-i Ġslâm elinden çıkmasına sebep olacağından ilk önlem Avrupa‟ya öğrenci göndermek oldu. Oda halifelerinden, rüĢdiye mekteplerinden ve diğer kalem memurlarından seçilecek iyi Türkçe bilen 16 kiĢinin Fransızca öğrenmek için Paris‟e, 2 kiĢinin Ġngilizce öğrenmek için Londra‟ya ve 2 kiĢinin de Viyana‟ya gönderilmesine karar verildi155. Bundan iki ay sonra hazırlanan bir nizamnâmeyle de oda, seviyelerine göre dört sınıfa ayrılan memurlara dil öğretecek bir mektep Ģeklinde organize edildi. Tercümede yeterli olamayanların bu sınıflarda verilen dersleri almaları mecbur hale getirildi. Fransızca Gramer, Hatt, 152 ġanizade, a.g.e., C.IV, s.34; …Ketebe-i aklâm ve saireden tahsil-i lisana heveskâr olan efendiler için alâ meratebehüm maâşlar tahsisiyle Bâbıâlî’de Tercüme Odası açıldı. Ahmet Cevdet PaĢa, Tarih-i Cevdet, C.XI, Dersaadet, 1309, s.166. 153 Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.74; Findley, a.g.m., s.402. 154 BOA., Ġ.HR. 126/6343-1 (6 L 1272/10 Haziran 1856). 155 BOA., Ġ.HR. 126/6343 (21 L 1272/25 Haziran 1856). 48 Tarih, Coğrafya, Fransız ve Milletler hukuku gibi derslerin okutulacağı bu sınıflardan mezun olanlara ise yüksek rütbe ve maaĢ tahsis edilecekti. Bunun yanı sıra Fransızca eğitimin verileceği bu dört sınıfın haricinde bir de Ġngilizce sınıfı açıldı. Bu sınıfta ise Ġngilizce gramer, Türkçeden Ġngilizceye ve Ġngilizceden Türkçeye tercüme ve konuĢma dersleri okutulacaktı156. Böylece Tanzimat bürokrasisinde etkin bir yer edinen Tercüme Odası, mektep-kalem hüviyetine sahip olmuĢ oldu. Tercüme Odası, devletin siyasetine yön verecek önemli devlet adamları yetiĢtirerek yabancı dilin diplomasi kadar ilmî-fikrî geliĢimdeki öneminin de anlaĢılmasını sağlamıĢtır. Nitekim 1860 yılından itibaren açılan mekteplerde yabancı dil derslerinin yoğunlukta olduğu görülmektedir. Ancak Modern bir mektep bünyesinde dil eğitimi verilmesi teĢebbüsü Lisan Mektebi‟yle olmuĢtur. 1.5.1.Mektebin Açılması XIX. yüzyıl bürokratları ıslahat projeleri ve hazırlanacak hemen her nizamnâme için önce Avrupa‟daki mevzuatı tercüme ederek incelemekte, ardından tartıĢarak ülke Ģartlarına uygun hale getirmekteydi. Yabancı dile vâkıf kaliteli bürokratlar ise ya yurt dıĢında ya da Tercüme Odası‟nda yetiĢmekteydiler157. Öte yandan Telgraf, Orman ve Maden Mektepleri gibi meslekî-teknik okulların yabancı hocaları tarafından hazırlanan programlara uygun öğrenciler de ilk etapta Tercüme Odası‟ndan tedârik edilmekteydiler. Dolayısıyla modernleĢme sürecinde yabancı dil oldukça önemli idi. Ancak oda bir yana bırakılırsa dil eğitimi vermek için bir mektep 156 157 Akyıdız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.77; Balcı, a.g.e., s.103-105. Ortaylı, a.g.e., s. 471. 49 açılması düĢüncesi Bâbıâlî‟nin aklına epeyce bir zaman sonra gelmiĢtir denilebilir158. ġüphesiz bunda dil eğitiminin Tercüme Odası‟nda verilmesinin etkisi büyüktür. Dolayısıyla Lisan Mektebi‟nin açılıĢına büyük oranda odanın eğitim iĢlevindeki yetersizliği vesile olmuĢtur159. Odanın bu konudaki yetersizliği ve dil eğitimi için baĢka bir alternatifinin olmayıĢı ise yabancı dile meyilleri olan öğrencileri, Beyoğlu ve Galata‟da bulunan Gayrimüslim mekteplerine yönlendirmiĢti. Nitekim devlet bünyesinde lisan eğitimi verilmesi gereği, dönemin Maârif-i Umûmiye Nazırı Kemâl Efendi tarafından kaleme alınan tezkerede izah edilirken bu konunun üzerinde durulmaktaydı. Bununla beraber aynı tezkerede Lisan Mektebi‟nin masrafı için mali kaynak, öğrenci temini, mektebin yeri ve açılma gayesi de ayrıntılarıyla belirtilmiĢ ve irâde için Sadâret‟e müracaat edilmiĢti160. Böylece Hariciye Nezâreti dairesi dâhilinde olan kalemlere memur yetiĢtirmek ve Fransızca öğrenmek isteyen öğrenciler için Ģimdilik numune olmak üzere bir Lisan Mektebi tesisine karar verilmiĢ oldu. 26 Mart 1866 tarihli irâde ile açılması onaylanan mektep, Mahrec-i Aklâm bünyesinde eğitim faaliyetine baĢladı. Geçici surette açılan mektebin ilk yıl masrafları için 25.000 kuruĢluk bir kaynak temin edildi. Geçici bir müdür ile muallimler tayin edilen mektep için aynı yıl Ģehadetnâme alarak çıkmıĢ olan öğrenciler arasından 20 kiĢi seçilmesine karar 158 Ergin, a.g.e., C.I-II, s.639. Lisan Mektebi‟nin açılıĢı ile ilgili olarak ayrıca bkz. Sezai Balcı, “Osmanlı Devleti‟nde ModernleĢme GiriĢimlerine Bir Örnek: Lisan Mektebi”, A.Ü.D.T.C.F. Tarih AraĢtırmaları Dergisi, CXXVII, S.44, Ankara, Eylül 2008, s.85-86; Sarıyıldız, a.g.m., s.28. 160 …Mekâtib-i rüşdiyede ulum-ı Arabiyye ve Farisiyye ta‘lim ve ta‘allüm olunmakta ve bizce esas-ı elsine olan lisan-ı celil-i Osmanî dahi kavaid-i mahsusasına tatbiken okutturulmakta olub ancak bazı muamelatca görülen lüzûm iktizasınca şakirdân-ı mekâtibden bazıları Fransız lisanı ta‘limini arzu ederek Galata ve Beyoğlu’nda ecnebi mekteblerine gitmekte oldukları tahkik kılınmış…BOA., Ġ.DH. 547/38078-1 (29 L 1282/3 Mart 1866); Balcı, a.g.m., s.85. 159 50 verildi161. ġehadetnâme alarak çıkmıĢ öğrencilerden kasıt ise Mahrec-i Aklâm mezunlarıydı. Zira Lisan Mektebi, Mahrec-i Aklâm‟dan mezun olan öğrencilere münhasır olarak eğitim faaliyetine baĢladı162. 1.5.2.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler Ġlk eğitim yılı içerisinde mektebe kaç öğrencinin devam ettiği takip edilemese de sene sonunda imtihanlara 15 öğrencinin girdiği görülmektedir. Bu öğrencilerin sınavlarda gösterdikleri baĢarı nedeniyle tahsillerinin beğenilmesi ise mektebe ikinci yıl 15 öğrenci daha alınmasını sağladı. Ġlk yıl öğrencileri sınıf-ı evvel, ikinci yıl öğrencileri ise sınıf-ı sâni itibar olundular. Öğrenci sayısı artan mektebin tabiatıyla masrafları artacağından 25.000 kuruĢluk tahsisatın da 40.000 kuruĢa çıkarılması kararlaĢtırıldı163. Lisan Mektebi‟nin eğitim süresi bir yıl idi. Yılsonunda imtihanları baĢarıyla verenlerin hariciye kalemlerinden istediklerine memur olarak girebilmeleri de usûl olarak kabul edilmiĢti. Ancak mektebin ilk öğrencileri kendi talep ve rızalarıyla eğitime devam etmeyi istemiĢlerdi. Bu iyi niyet ise hem taltif edilmelerini sağladı hem de eğitimleri sonunda yine istedikleri kalemlere devam etmelerini garantiye aldı. 161 …Nezâret-i Celile-i Hariciye dâiresi dâhilinde olan aklâma medhâl olmak ve lisân-ı mezkûr (Fransızca) tahsiline heveskâr bulunan şakirdân orada tahsil-i lisan etmek ve şimdilik bir numûne olmak üzere Evkâf-ı Hümâyûn hazinesinden füruht olup maârif masarifatına karşılık bulunmuş olan arazi esmânından arttırılarak dâire-i maârifde mevkûf bulunan yirmi beş bin guruşun bir senelik mesârife karşılık ittihazıyla ve bu sene bi’l-imtihan çıkan şakirdândan yirmi kadar müsta‘iddi intihab birle Mahrec-i Aklâm dâhilinde Lisan Mektebi namıyla bir daire tahsis kılınmış ve şimdilik suret-i muvakkatde müdir ve muallimler tayiniyle derslere bed’an olunmuş olduğu ifadesine dâir Maârif-i Umûmiye Nezâret-i Behiyyesi’nin tezkiresi… BOA., Ġ.DH. 547/38078 (9 ZA 1282/26 Mart 1866); BOA., A.MKT.MHM. 352/35 (12 ZA 1282/29 Mart 1866). 162 Aslında Maârif-i Umûmiye Nezâreti‟nin tezkiresinde açılacak mektebin öğrenci kaynağı, Dârülmaârif ve Mahrec-i Aklâm olarak düĢünülmüĢtür. Ancak açıldığında Lisan Mektebi‟nde dil eğitimi alacak öğrencilerin tamamı, Mahrec-i Aklâm mezunları arasından seçilmiĢtir. BOA., Ġ.DH. 547/38078-1 (29 L 1282/3 Mart 1866); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.49 (21 S 1284/24 Haziran 1867). 163 BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.49. 51 Nitekim her birine, emsâl teĢkil etmesi de göz önünde bulundurularak, ruûs-ı hümâyûn mahiyetinde varaka-yı müşevvike verildi. Bu sayede aklâm halifesi sayılmıĢ oldular164. Açıldığı sırada Lisan Mektebinde yalnızca Fransız dili eğitimi verilmekteydi. Ki bu mektep, Fransızca okutturulmak üzere teşkil ve küşâd olunmuştu. Bundan iki yıl sonra ise Maârif Nezâreti tarafından mektepte Rum ve Bulgar lisanlarının da talim ettirilmesi gündeme geldi. Bu iki lisanın eğitimi için sınıflar açılarak hocalar tayin edilmesi kararı alındı. ġüphesiz bu kararın alınmasında mektepte verilen eğitimden ve öğrencilerin performansından memnun olunmasının önemli etkisi vardı. Ancak bundan daha önemlisi Düstur‟un Ermenice ile beraber Rum ve Bulgar lisanlarına da çevrilmesi yönündeki irâde-i seniyye ve bundan kaynaklanan sıkıntı idi. Çünkü yaklaĢık 5 milyon Bulgar, 2,5 milyon Rum tebaaya sahip Osmanlı Devleti‟nin bendegân ve memurları içerisinde bu lisanları bilen, yetiĢmiĢ kiĢiler bulunmamaktaydı. Maârif Nezâreti‟nin bu teklifi, Meclis-i Vâlâ‟da da görüĢüldükten sonra yerinde görülerek Lisan Mektebi‟nde Rum ve Bulgar lisanına vâkıf öğrenciler yetiĢtirilmesine de karar verildi165. 1.5.3. Eğitimci Kadrosu Rumca eğitimi vermek üzere Ġstatistik Mütercimi Kostaki Efendi tayin olundu. Kostaki Efendi‟ye Lisan Mektebi‟nde haftada dört gün Rumca dersleri okutmak üzere 750 kuruĢ maaĢ bağlandı. Ardından Bulgar lisanını hakkıyla verebilecek bir muallim aranmaya baĢlandı. Yapılan araĢtırmalar neticesinde 164 165 BOA., BEO., A.MKT.MHM. 385/70 (21 S 1284/24 Haziran 1867); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.49-50 (21 S 1284/24 Haziran 1867). BOA., Ġ.MVL. 582/6127-2 (4 Receb 1284/1 Kasım 1867); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.640; Balcı, a.g.m., s.86-87; Sarıyıldız, a.g.m., s.29. 52 kabiliyeti imtihanla da tasdik edilen Mekteb-i Tıbbiye öğrencilerinden Enekli Dimitri Efendi bu iĢ için uygun görüldü. Böylece mektebin Bulgarca muallimi de aylık 400 kuruĢ maaĢ ile tayin edilmiĢ oldu166. Bu arada eğitimleri devam eden Fransızca öğrencilerinin, yeni lisanlarla meĢgul olmalarını engellemek için müstakil bir sınıf açıldı. Yapılan bu yenilik ve düzenlemeler ise mektebin bir düzene kavuĢmasını sağladı. Bir yandan eksikliklerin tespiti ve giderilmesi noktasında çalıĢmalar yapılırken diğer yandan öğrenci mevcudu ve buna paralel olarak eğitimci kadrosu arttırıldı. Nitekim üçüncü senesinde mektebe rüĢdiyelerden bir hayli öğrenci alınmıĢtı. Buna Fransızca inĢa eğitiminde duyulan ihtiyaç da eklenince Fransız Mösyö Bern Dö Montan Ruj, mektebin eğitimci kadrosuna inĢa muallimi olarak dâhil edildi. Montan Ruj‟a tahsis edilen maaĢ, 1.200 kuruĢ idi167. Tablo 1.6.1869-70 yıllarında Lisan Mektebi‟nin eğitimci kadrosu168 1869 Müdür Mektep MüfettiĢi Birinci Sınıf Muallimi Ġkinci Sınıf Muallimi Diğer Muallimi Üçüncü Sınıf Muallimi Muallim Muavini 1870 Müdür Mektep MüfettiĢi Birinci Sınıf Muallimi Ġkinci Sınıf Muallimi Cemâl Bey Mösyö Dolis Adosidi Efendi Mösyö Bern Dö Montan Ruj Halil Bey Ġstimtaki Efendi Osman Efendi Diğer Muallimi Diğer Muallimi Diğer Muallimi 166 Cemâl Bey Mösyö Dolis Adosidi Efend Mösyö Bern Dö Montan Ruj Baron Efendi Ġstimtaki Efendi Gatban Efendi BOA., Ġ.MVL. 582/6127 (9 ġ 1284/6 Aralık 1867); Dersaâdet’de geçen sene küşâd olunan Lisan Mektebi şakirdânına Fransızca tedris ettirildiği misüllü Rum ve Bulgar lisanları dahi ta‘lim olunacağından bundan evvelce Rum muallimi nasb ve tayin kılındığı gibi Bulgar lisanı muallimliğine dahi bi’l-imtihan liyakat ve iktidarları tebeyyün ve tahakkuk eden Mekteb-i Tıbbiye şakirdânından Enekli Dimitri Efendi’nin şehri dört yüz kuruş maâş tahsisiyle tayini Meclis-i Maârif’te tezekkür ve tensib olunduğuna dair… BOA., Ġ.DH. 568/39585 (11 B 1284/8 Kasım 1867); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 393/47 (16 B 1284/13 Kasım 1867); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.81 (16 B 1284/3 Kasım 1867); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 395/94 (14 ġ 1284/11 Aralık 1867); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.85 (13 ġ 1284/10 Aralık 1867). 167 Montan Ruj, Adosidi Efendi‟nin lisan muallimliğine helâl getirilmemek üzere tayin olunmuĢtu. BOA., Ġ.ġD. 11/539 (22 N 1285/6 Ocak 1869); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 431/100 (5 L 1285/19 Ocak 1869). 168 Devlet Salnâmesi, H.1286(1869), s.109; H.1287(1870), s.118. 53 1.5.4.Mektebin Kapanması Lisan Mektebi de diğer memur mektepleri gibi meslekî eğitimin modernleĢmesi sürecindeki tecrübelerden biri olmuĢtur. Mahrec-i Aklâm bünyesinde geçici olarak açılan bu mektebin Fransızca ağırlıklı olmak üzere Rum ve Bulgar lisanlarına yönelik eğitim verdiği görülmektedir. Mektep, ilk yıl 15 öğrenci almıĢ, ikinci yıl ise bu mevcuda 15 öğrenci daha eklenmiĢtir. Ġlk açıldığı dönemde yalnızca Mahrec-i Aklâm‟dan öğrencileri kabul eden Lisan Mektebi‟ne, üçüncü sene rüĢdiyelerden mezun olan öğrenciler de girebilmiĢtir. 1869-70 yıllarında mektepteki öğrenci sayısı 66‟ya ulaĢmıĢtır169. Ancak bu üç yıllık dönemden itibaren mektep hakkında kayıtlara rastlanamamaktadır. Burada yetiĢen öğrencilerin hangi kalemlerde istihdam edildiğine dair bilgiler de mevcut değildir. Bunun nedeni ise mektebin geçici olarak açılmıĢ olmasıdır. Nitekim açılıĢından bahseden belgelerde Mehrec-i Aklâm dâhilinde ve -geçici- olduğuna iĢaret edilmiĢtir. Hatta müdür ve muallimlerinin de geçici surette tayin edileceği belirtilmiĢtir. Bununla beraber ilerleyen yıllarda mektebin Fransızca hocalarının Mahrec-i Aklâm‟ın eğitimci kadrosunda yer aldıkları görülmektedir170. Hariciye Nezâreti kalemlerine memur yetiĢtirme iĢinin de yine Mahrec-i Aklâm‟ın uhdesinde olduğu anlaĢılmaktadır171. Bu duruma göre 1870 yılından itibaren Lisan Mektebi‟nin, bünyesinde açıldığı Mahrec-i Aklâm‟a dâhil edildiği sonucuna varılmaktadır. Mektebin yeniden müstakil bir Ģekilde açıldığı tarih ise 1879‟dur172. 169 Devlet Salnâmesi, H.1286(1869), s.109; H.1287(1870), s.118. Devlet Salnâmesi, H.1288(1871), s.125. 171 BOA., MF.MKT. 19/34 (4 B 1291/17 Ağustos 1874); BOA., MF.MKT. 50/160 (12 ġ 1294/22 Ağustos 1877). 172 Lisan Mektebi‟nin Tanzimat döneminden sonra yeniden açılıĢıyla ilgili bilgiler için bkz. Ergin, a.g.e., C.I-II, s.641-648; Balcı, a.g.m., s.85-95. Câvide IĢıksal, “Türkiye‟de Açılan Ġlk Yabancı Dil Okulları”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S.VIII, Ġstanbul, Mayıs 1968, s.30-31. 170 54 ĠKĠNCĠ BÖLÜM ÖĞRETMEN YETĠġTĠREN OKULLAR 2.1.Tanzimat Döneminden Önce Sivil Okullara Öğretmen YetiĢtirme Sistemi Tanzimat döneminden önce Osmanlı Devleti‟nde, öğretmen yetiĢtirmek için tasarlanmıĢ hususi bir eğitim müessesesi bulunmamaktaydı. Bununla beraber bu iĢlevi, medreseler görmekteydi. Nitekim medreseler, kaza (yargı) ve ifta (fetva verme) görevlerini icrâ eden ehl-i ilme mensup hukuk görevlileriyle beraber tedris (öğretim) görevlilerini de yetiĢtiren yegâne kurumlardı173. Medreselerde yetiĢen öğrenci statüsündeki daniĢmentler, mezun olduklarında sırasıyla mu„id ve müderris unvanlarıyla ilmiye sınıfının ilk kademelerinde göreve baĢlarlardı. Aynı zamanda bu görevler eğitim vermeye salahiyet kazanıldığını ifade etmekteydi. Müderrislik görevini tercih edenler 20 akçeden 60 akçeye kadar baĢka bir ifadeyle orta öğretimden üniversiteye kadar yükselerek eğitim hizmetini görürlerdi174. Örgün eğitim kurumlarının ilk örneklerinden olan sıbyan mekteplerinde muallimlik yapmak için ise çok fazla tecrübeye gerek yoktu. Ancak öğretmenlerin Nefs-i enfes sahibi, rızâ-yı hak talibi ve bir salih hafiz-i kelâmullah ve namazın 173 174 Medreseler, mekteb-i hukuk hizmetini görürken kısmen öğretmen yetiştirme işini de görmekteydiler. M. Cevdet, “Dârülmuallimîn‟in YetmiĢinci Sene-i Devriyesi Münasebetiyle Verilen Konferans”, Tedrisat Mecmuası, S.32, 7 Mart 1332, s.175. Müderris ve mu„idlik ile ilgili olarak bkz. Ġsmail Hakkı UzunçarĢılı, Osmanlı Devletinin Ġlmiye TeĢkilatı, Ankara, 1988, s.55-60; Cahid Baltacı, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, C.I, Ġsanbul, 2005, s.107-119; Fahri Unan,”Osmanlılarda Medrese Eğitimi”, Osmanlı, C.V, Ankara, 1999, s.151; Kenan Yakuboğlu, Osmanlı Medrese Eğitimi ve Felsefesi, Ġstanbul, 2006, s.221. Medreselerin eğitim konusunda ileri olduğu bir dönem olan Fatih döneminde sahn-ı semân medreselerinde müderrisler, tatil günleri dıĢında her gün öğrencilerle ilgilenirlerdi. Bununla beraber müderrislerin yanına ilk bilgileri öğrencilere okutup, müzakere edebilecek bir mu„id baĢka bir ifadeyle asistan görevlendirilmiĢti. A.Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde Ġlim, Ġstanbul, 1970, s.38-39. Medrese eğitimi ile ilgili değerlendirme ve yorumlar için bkz. Necdet Sakaoğlu, Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi, Ġstanbul, 2003, s.19-38. erkânın ve şeraitin bilir, sıbyan talimine münasip ve kadir kimse olmalarına ehemmiyet verilmekteydi175. Yani mümin, mütedeyyin ve fazıl Ģahsiyeti ile geleneksel Osmanlı toplum düzeninin sıbyan mektebinden baĢlayarak yeniden toplum içerisinde üretilmesine hizmet edecek bir hoca tipi makbul idi. Özellikle Fatih döneminde sıbyan mekteplerinde öğretmenlik yapacakların bu özelliklere sahip olmalarına dikkat edilmiĢtir. Hatta onun zamanında Ayasofya ve Eyüp medreselerinde okutulan dersler arasında Arapça Sarf ve Nahiv, Mantık, Ġlm-i kelâm, Hendese, Heyet, Coğrafya ve Tarih derslerinin yanı sıra Adâb-ı Muhâsebe ve Usûl-i Tedris gibi formasyon derslerinin bulunduğu da bilinmektedir. Bu dersleri almayan ve alt sınıflarda stajını görmeyenlerin ise öğretmenlik yapmaları yasaklanmıĢtır176. Bunun yanı sıra genel olarak sıbyan mekteplerinde muallim olacaklar, mahallenin Ģeref ve haysiyet sahibi simaları arasından seçilmiĢlerdir177. Fakat sonraları medreselerden icâzet almıĢ olanların sıbyan mekteplerinde muallimlik yapması yeterli görüldü. Çoğunlukla da mahallede bulunan cami imamları ile müezzinler bu vazifeyi yüklenmiĢlerdi178. Fiilî bir denetimden yoksun olan mekteplerde verilen dinî ve ahlâki eğitimin içeriği ve kalitesi ise mektebin finansmanını sağlayan vakıf mütevellisinin inisiyatifine terk edilmiĢti179. 175 Bkz. Mefail Hızlı, “Osmanlı Sıbyan Mektepleri”, Osmanlı, C.V, Ġstanbul,1999, s.211. Fatih devrinde medreselerin öğretmen yetiĢtirme noktasındaki iĢlevi için bkz. M. Cevdet, a.g.m., s.180-183; Nafi Atuf, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, Ġstanbul, 1930, s.8. Aziz Berker, Türkiyede Ġlk Öğretim, Ankara, 1945, s.5; Hızlı, “Osmanlı Sıbyan…”, s.209; Abdulkadir Özcan, “Tanzimat Döneminde Öğretmen YetiĢtirme Meselesi”, 150. Yılında Tanzimat, Ankara, 1992, s.442. 177 Koçu, a.g.m., s.25. 176 178 179 Kuran bilen ve Suphe-i Sıbyan, Tuhve-i Vehbi gibi risaleleri okuyabilen yaĢlı kadınların da bu mekteplerde eğitim verdiği görülmekteydi. Öğrencisinin çok olduğu sıbyan mekteplerinde muallimlere yardımcı olmak için ise yetiĢkin talebeler arasından seçilen ve halife olarak adlandırılan yardımcılar bulunurdu. Nafi Atuf, a.g.e., Birinci BasılıĢ, s.28. Sıbyan mektebi hocaların okul içi görevleri ve okul dıĢı faaliyetleri ile ilgili değerlendirmeler için ayrıca bkz. Yahya Akyüz, Türkiye’de Öğretmenlerin Toplumsal DeğiĢmedeki Etkileri 1848-1940, Ankara, 1978, s.28-32. Mekteb-i Sıbyan, Muallimhâne ve Mektephâne isimleriyle de anılan sıbyan mekteplerinin belirli bir yönetmeliği veya resmi bir öğretim programı yoktu. Vakfiyesinin gelirine paralel olarak genelde bu 56 XVIII. yüzyılda sıbyan mektebi derslerinin arasına yazı derslerinin de girdiği görülmektedir. Mektebin muallimi olacak kimsenin vasıfları ise vakfiyelerde buna göre çizilmekteydi. Örneğin I.Mahmut döneminde Valide Sultan tarafından yaptırılan mektebin vakfiyesinde fenn-i kitâbette mahareti müsellem ve talim-i meşk-i hatta â‘lem bir kimesne hâce-i meşk olsun denilmekteydi. Aynı Ģekilde I.Abdulhamid‟in vakfiyesinde de Bir hattat üstat, talim-i hatta sahib-i itiyad kimesnenin mektebe muallim tayin edilmesi istenmekteydi. Netice itibariyle bu mekteplerde ders verecek muallimlerin Kur„an okutmaya, namaz kurallarını öğretmeye ve biraz da yazı yazdırmaya ehliyeti olması yeterli olmuĢtu180. XIX. Yüzyıla gelindiğinde medreselerde verilen eğitim nitelikli öğretmen yetiĢtirmekten oldukça uzaklaĢmıĢtı181. Medreseler, ihtiyacât-ı cedide-i medeniyyeyi hiçbir surette temin edemeyecek durumda idi182. Eskiden okutulan fakat artık metruk ve menfi olan matematik, fizik, astronomi gibi müsbet ilimler Ģöyle dursun, Ġslâmi ilimlerin en önemlileri olan tefsir ve hadis dahi medrese literatüründen silinmek üzereydi183. Bununla beraber örgün-formal eğitime geçiĢe doğru yapılan düzenlemeler ve bu bağlamda sıbyan mekteplerinin üzerinde orta dereceli çağdaĢ mekteplerin açılması modern manada öğretmen yetiĢtirmeyi de kaçınılmaz hale 180 181 182 183 mekteplerin bir muallimi, diğer hizmetleri görmek için ise bir hademe ve bir de kalfası bulunurdu. Musa Çadırcı, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara, 1997, s.96. Bu mekteplerin modernleĢmesi süreci ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Nurdoğan, a.g.t., s.24 vd. Osman Ergin, “Sübyan Mektepleri”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri, Hazırlayanlar: Ġsmail Kara-Ali Birinci, Ġstanbul, 2005, s.397-400. Fatih döneminden sonra bozulmaya baĢlayan medreseler, bu dönemde önem ve anlamlarını yitirmiĢlerdir. Islah giriĢimleri de baĢarılı olamayınca kendi geleneklerine terkedilmiĢtir. Hüseyin Hatemî, “19.Yüzyılda Medreseler”, TCTA, C.II, Ġstanbul, 1985, s.502-503. Ed. Engelhard, Türkiye ve Tanzimat: Devlet-i Osmaniyyenin Tarih-i Islahatı, (Mütercimi: Ali ReĢad), Ġstanbul, 1328, s.225. M.ġerefettin Yaltkaya, “Tanzimattan Önce ve Sonra Medreseler”, Tanzmat I, Ġstanbul, 1999, s.466. Ayrıca bkz. Musa Çadırcı, “Cevdet PaĢa‟nın Medreselerle Ġlgili GörüĢleri”, Ahmet Cevdet PaĢa (1823-1895), (Sempozyum 9-11 Haziran 1995), Vefatının 100. Yıl Armağanı, Ankara, 1997, s.80. 57 getirdi. Bu dönüĢüm bir yandan yeni açılan mekteplerin öğretmen ihtiyacını karĢılarken öte yandan eğitim sistemini de geleneklerden kurtarmayı sağlayacaktı. Ġlk defa ulema zümresi dıĢında eğitimci sağlanacaktı184. 2.2.Dârülmuallimîn’in AçılıĢına Doğru Eğitim Reformları Eğitim, Tanzimat Fermanı‟nda değinilmeyen bir konuydu185. Bunu devletin içinde bulunduğu durum göz önüne alındığında mazur görmek yerinde olur. Zira askerî ve mülkî konular doğal olarak öncelikli halledilmesi gereken meseleler idi186. Buna rağmen plan dâhilinde olmasa da Tanzimat döneminin ilk yıllarından itibaren eğitimde modernleĢme yolunda baĢlangıç sayılacak adımlar atılmıĢtır. 1838 yılında oluĢturulan Meclis-i Nafia‟nın çalıĢmaları, Mekâtib-i RüĢdiye Nezâreti‟nin kuruluĢu, Mekteb-i Maârif-i Adliye ve Ulûm-ı Edebiyye‟nin tesisi bu cümledendir. Bununla birlikte ilk dönemlerde eğitim iĢleri, Meclis-i Nafianın yanı sıra, Dâr-ı Ģûra ve Divân-ı Ahkâm-ı Adliye gibi yüksek meclislerin de yetki alanına bırakılmıĢtı. Ġdâri bir takım zorluklara neden olmakla beraber meseleler bu üç meclisin görüĢmeleri neticesinde karara bağlanmaktaydı187. Ancak 1845 yılına kadar orta dereceli iki mektebin tesisi ve sıbyan mektepleri ile ilgili zayıf ıslahat teĢebbüsleri haricinde eğitimin modernleĢmesi noktasında kayda değer bir ilerleme olmadı. Bu yılın Ocak ayında Sultan Abdulmecid‟in bizzat Bâbıâlî‟ye gelerek eğitim açısından ülkenin içinde bulunduğu durumu özetleyen hatt-ı hümâyûnunu okutması ise Meclis-i Umûr- 184 Eugene Morel, Türkiye ve Reformları, Ġstanbul, 1984, s.180. Takvim-i Vekâyi, def‘a 187 (15 N 1255/22 Kası 1839). Ferman ile ilgili değerlendirmeler için bkz. Yavuz Abadan, “Tanzimat Fermanının Tahlili”, Tanzimat I, Ġstanbul, 1999, s.31-58; ReĢat Kaynar, Mustafa ReĢit PaĢa ve Tanzimat, Ankara, 1985, s.175-190. 186 Ahmet Mithat Efendi, Üss-i Ġnkılâp, (Yayına hazırlayan: Tahir Galip Seratlı), C.I, Ġstanbul, 2004, s.75. 187 A. Cevat Eren, “Tanzimat”, Ġ.A., C.XI, EskiĢehir, 1997, s.724. Tanzimat maddesinin ayrı basımı için bkz. Ahmet Cevat Eren, Tanzîmat Fermanı ve Dönemi, Ġstanbul, 2007, s.52-53. 185 58 ı Nafia‟nın raporundan sonra yeni bir dönüm noktası oldu. PadiĢah, askerî alandakileri ayrı tutarak, modernleĢme yolunda …her ne dürlü teşebbüs ve mübâşeret olunmuş ise hiçbir şey esaslı ve etraflı tutulmadığından mıdır nedir? sitemiyle baĢlayan fermanında mamuriyet-i mülk ve tebaa hususunda ne tedbir gerekiyorsa alınmasını istemekteydi. En önemlisi de dinen ve dünyeviyen tebaanın cehaletten kurtulmasını sağlamak için ilim, fen ve sanayinin kaynağı olan mekteplerin icad ve inşasını, ülkenin münasip olan yerlerinde gerekli olanların tanzim ve tertip edilmesini emretmekteydi188. Reformların bütünlük içerisinde baĢarı sağlayacağının ve bunun için eğitimin ne denli önem arz ettiğinin teĢhisi, memleketin eğitim konusundaki geleceği bakımından da son derece önemliydi. Kaldı ki, reformlardan önce onları anlayacak ve uygulayacak kadrolara olan ihtiyacın karĢılanması eğitim ile mümkün olabilirdi. Artık aĢikâr olan bu duruma padiĢah da el atınca konu özelinde BatılılaĢmaya doğru yeniden fakat daha esaslı giriĢimler baĢladı189. 1845 yılının Mart ayı baĢında mekteplerin yolunda tanzimi ve diğer eğitim meselelerinin halli için bir Meclis-i Maârif-i Muvakkat teĢkil edildi. Bu meclisin çalıĢmaları neticesinde üç rapor hazırlandı. Bunlardan ilki, sıbyan mekteplerinin ıslahına, ikincisi orta dereceli mekteplerin tesisine ve üçüncüsü de bir dârülfünûn kurulmasına dair idi. Böylece eğitim sistemi bir plan dairesinde Ģekillenerek ilk, orta ve yüksek olarak kademelendirilmiĢ olmaktaydı. Düzenlemelerin pratiğe dökülmesini ve takibini 188 Takvim-i Vekâyi, defa 280 (12 M 1261/21 Ocak 1845); Ceride-i Havâdis, Nr. 213, (17 M 1261/26 Ocak 1845); Berker, a.g.e., s.13-14. 189 Davison, “Osmanlı Türkiyesi‟nde Batılı…”, s.1039. 59 sağlamak üzere devamlı ve müstakil bir maârif meclisinin teĢkili de Meclis-i Muvakkat üyelerinin görüĢleri arasındaydı190. Meclis-i Muvakkat‟ın teklifleri, Meclis-i Vâlâ‟da da görüĢülüp kabul edildikten ve padiĢah tarafından onaylandıktan sonra, alınan kararların uygulanması için 1846 yılında Meclis-i Maârif-i Umûmiye kuruldu191. Daimî suretteki bu yeni meclis de Meclis-i Muvakkat‟da görüĢülen konuları yeniden ele aldı. Dersaâdet‟te mevcut olan mekteplerin sıbyan ve rüşdiye olarak tefrik ve tahsisiyle usül-i müteferriasına dikkat ve itina kılınmasının gereği burada da vurgulandı. Sıbyan mekteplerinde dinî ve ahlaki, rüĢdiye mekteplerinde ise dinî eğitimle beraber daha ziyade ilim ve fenlere giriĢ mahiyetinde bir eğitimin verilmesi öngörüldü. Gündeme alınan hususlardan biri ise mektep hocalarına, verecekleri eğitimin esaslarını belirten talimatların verilmesiydi. Ayrıca bütün bu iĢleri görmeye meclisin mesaisi yetmeyeceğinden ıslahatları tespit ve müzâkere görevlerinin meclise, uygulama ve denetim görevlerinin ise atanacak bir nazıra verilmesi kararlaĢtırıldı. Böylece nazırlığı için Vakanüvis Esad Efendi‟nin ve nazır muavinliği için erbâb-ı maâriften bir zât olan Kemal Efendi‟nin görevlendirildiği Mekâtib-i Umûmiye Nezâreti de 190 Takvim-i Vekâyi, defa 283 (4 RA 1261/13 Mart 1845); Ceride-i Havâdis, Nr.220 (7 RA 1261/16 Mart 1845); Cevdet PaĢa, Tezâkir, 1-12, (Yayınlayan: Cavid Baysun), Ankara, 1991, s.10; M.A., Ubicini, Türkiye 1850, C.I, s.191-192; Salnâme-i Maârif-i Umûmiye, H.1318 (1900/1901), s.23; Cahit Yalçın Bilim, Tanzimat Devri’nde Türk Eğitiminde ÇağdaĢlaĢma, EskiĢehir, 1984, s.18-22; Ekmelettin Ġhsanoğlu, “Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim ve Eğim AnlayıĢı”, 150. Yılında Tanzimat, Ankara, 1992, s.361-363; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.228231; Sakaoğlu, a.g.e., s.70-71; Somel, a.g.e., s.37-39. 191 Takvim-i Vekâyi, defa 303 (27 B 1262/21 Temmuz 1846); Cevdet PaĢa, Tezâkir, 40-Tetimme, s.37. Bu düzenlemelerin gerisindeki düĢünce aynı zamanda mekteplerin mümkün mertebe ulema elinden alınarak devletin idaresine verilmesini sağlamaktı. Engelhard, a.g.e., s.74. Meclisin, Hariciye Nezâreti ve Meclis-i Vâlâ riyasetinin kontrolünde bulunacak olması, Maârif teĢkilatlanmasından ilmiye mensuplarının soyutlanmasının önünü açan bir uygulama idi. Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.231-232. Bununla birlikte Meclis-i Muvakkat‟ın 7 üyesinden 3‟ü ulemâ sınıfından iken, Meclis-i Maârif-i Umûmiye‟nin yalnızca baĢkanı ulemadan idi. Ekmelettin Ġhsanoğlu, “ModernleĢme Süreci Ġçerisinde Ġlmî ve Meslekî CemiyetleĢme Hareketlerine Genel Bir BakıĢ”, Osmanlı Ġlmî ve Meslekî Cemiyetleri, Ġstanbul, 1987, s.18; Ġhsanoğlu, “Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi…”, s.364-366. 60 tesis olunmuĢ oluyordu192. Evkaf Nezâreti‟ne bağlı olan Mekâtib-i RüĢdiye Nezâreti kaldırılıp, yerine Mekâtib-i Umûmiye Nezâreti‟nin kurulmasıyla aynı zamanda eğitim iĢlerinin Meclis-i Maârif‟e bağlanarak merkezileĢtirilmesi de sağlanmıĢ olmaktaydı193. Sıbyan ve rüĢdiye mekteplerinin kontrolünü üzerine alan Mekâtib-i Umûmiye Nezâreti, vakit kaybetmeden bu mektepleri düzene koyma çalıĢmalarına baĢladı. Ancak kısa süre sonra nezâret müdürlüğe dönüĢtürüldü ve Kemal Efendi Mekâtib-i Umûmiye Müdürlüğü‟ne tayin olundu194. ĠĢte bu hızlı değiĢim ve dönüĢüm sırasında rüĢdiye mekteplerinin de teĢkilatlanması baĢladı. Reform sürecinin baĢlarından bu yana çeĢitli görevlerde bulunan Kemal Efendi, gayretli ve reformları algılayacak vizyona sahip biriydi. Nitekim Mekteb-i Maârif-i Adliye bir yana bırakılırsa, ilk rüĢdiye mektepleri 1847 yılında onun maddi ve manevi çabalarıyla açıldı. Bizzat eğitim de verdiği bu mekteplerde uygulanan yeni sistem baĢarılı olunca, ilk olarak 192 193 194 BOA., Ġ.DH. 134/6903 (15 M 1263/3 Ocak 1847); Takvim-i Vekâyi, defa 316 (21 M 1263/9 Ocak 1847); Ceride-i Havâdis, Nr. 316 (29 M 1263/17 Ocak 1847); Cevdet PaĢa, Tezâkir, 40-Tetimme, s.37; Nevzad Ayas, Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitimi KuruluĢlar ve Tarihçeler, Ankara, 1948, s.125; Andreas Karamias, Education and The Quest For Modernity in Turkey, Chicago, 1966, s.58; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.233. Eren, a.g.m., s.737; Ġlhan Tekeli-Selim Ġlkin, Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin OluĢumu ve DönüĢümü, Ankara, 1993, s.64. Mekteplerin Çoğalması ve dolayısıyla teĢkilatlanmaya duyulan gereksinim ise 17 Mart 1857‟de Maârif-i Umûmiye Nezâreti‟nin oluĢmasını sağlayacaktı. Böylece eğitimin yeniden organize edilmesi daha profesyonel ve hızlı bir Ģekilde gerçekleĢecekti. Bkz. Bayram Kodaman-Abdullah Saydam, “Tanzimat Devri Eğitim Sistemi” 150. Yılında Tanzimat, Ankara, 1992, s.478-479. Ceride-i Havâdis, Nr. 366 (25 M 1264/2 Ocak 1848). …Bâ-irâde-i seniyye cenâb-ı şehinşâhi Rumili ordu-yu hümâyunu müşirliği devletlü Emin Paşa hazretlerine tevcih ve ihsan buyrulmuş olduğundan uhdesinde bulunan Meclis-i Maârif-i Umûmiye riyâsetinin ahire tefvizi lazım gelerek sudûr-ı azâmdan Nakibü’l-eşrâf Esad Efendi’nin uhdesinden Mekâtib-i Umûmiye Nezâreti’nin sarf ve tahvil ve Mekâtib-i Umûmiye Müdürlüğü’ne tebdili ile nezâret-i mezkûr muavini bulunan izzetlü Kemâl Efendi hakikaten sahib-i kemâl zat olarak bu madde-i hayriyenin hüsn-i tesisinde ziyâdesiyle hidmet ve gayreti meşhûd olduğundan zikrolunan müdürlük mümâileyhe bi’l-ihâle… Takvim-i Vekâyi, def‘a 365 (20 S 1264/27 Ocak1848). 61 Kemal Efendi‟nin müdürlüğü nazırlığa dönüĢtü. Ardından da yeni rüĢdiye mektepleri açılmaya baĢlandı195. 2.3.Dârülmuallimîn RüĢdiye mekteplerinin sağladığı baĢarı, Ģüphesiz Kemal Efendi tarafından uygulanan yeni sistemin eseriydi. BaĢarıda süreklilik ise bu mekteplerde modern eğitimi verebilecek kapasiteye sahip öğretmen kadrosuyla mümkün olabilirdi. Nitekim mevcut öğretmenler sıbyan mekteplerine ait dersleri verilen talimatlar doğrultusunda okutabilirlerdi. Ancak bunların içerisinde rüĢdiye mekteplerinde okutulacak olan Arapça ve Farsça dersleri, özellikle de Hesap ve Coğrafya gibi fenleri okutacak kapasitede öğretmenler bulunmamaktaydı. Bu nedenle açılacak olan rüĢdiye mekteplerinde istihdam olunacak hocaların, kaynağı olabilecek ve Meclis-i Maârif tarafından kaleme alınacak talimatlar doğrultusunda öğrenci yetiĢtirebilecek bir eğitim kurumuna ihtiyaç vardı. Bu ihtiyaç ise gerekçesiyle beraber, 25 Temmuz 1847 tarihli Meclis-i Maârif-i Umûmiye mazbatasında üç bentten oluĢan bir rapor ile gündeme getirilmiĢti196. Dârülmuallimîn isminde bir mahal tahsisiyle donanımlı öğretmenlerin burada yetiĢtirilmesini öngören mazbatada, ayrıca mektebin nerede 195 196 …Mekâtib-i rüşdiye küşâd ile tarik-i terakkiyede bir adım ileri atıldı… Cevdet PaĢa, Tezâkir, 1-12, s.11; Kemal Efendi, ilk ve numune olarak Davut PaĢa Mektebi‟ni, rüĢdiyeye dönüĢtürdü. Burada usûli cedide üzere Arapça, Farsça, Hesap ve Coğrafya dersleri okutturdu. Kısa sürede öğrencilere bazı ilimlerin ilk unsurlarını öğretti ve onları 1848 yılında Huzur-ı Hümâyûn’da imtihan ettirdi. Bu talim usûlü herkes tarafından beğenilince de bir yıl içerisinde dört rüĢdiye mektebi daha açıldı. Cevdet PaĢa, Tezâkir, 40-Tetimme, s.38. Ayrıca bkz. M. Cevdet, a.g.m., s.184; Ayas, a.g.e., s.125; Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.235-237; Bilim, a.g.e., s.4-46; Somel, a.g.e., s.41. …Bundan akdem teşkil buyrulmuş olan meclis-i muvakkat lâyihaları mealinden müstefâd olduğu vechle mektepler nizâmatının vaz‘ ve tesisine çalışmaktan maksad-ı asli sür’at ve sühûlet-i tahsil maddesi olup ancak mekâtib-i sıbyana mahsus olan derslerin etfâle ta‘lim ve tefhimine verilen talimata tevfikan mevcut bulunan hocalar icrâ edebiliyorlar ise de mekâtib-i rüşdiyede okutulacak Arabiyye ve lügat-ı Farsiyye derslerini ve bâ-husus hesap ve sair fenleri ta‘lim ve tefhim edebilecek âdem, şimdiki mektep hocalarında bulunmayacağına… BOA., Ġ.DH. 155/8034-2 (11 ġ 1263/25 Temmuz 1847); Cemil Öztürk, Atatürk Devri Öğretmen YetiĢtirme Politikası, Ankara, 2007, s.4; Cemil Öztürk, Dünden Bugüne Türkiye’de Öğretmen YetiĢtiren Kurumlar, Ġstanbul, 1998, s.150155. 62 açılacağı, nasıl öğrenci ve hoca temin edileceği gibi konular da teferruatıyla belirtilmiĢti. Buna göre Mekkizâde Asım Efendi‟nin türbesi bitiĢiğinde yapılacak olan sıbyan mektebinin, Dârülmuallimîn olacak Ģekilde inĢa edilmesi istenmekteydi. Okutulacak dersler, “Hüsn-i ifade” ve “Talim usûlü” baĢka bir deyiĢle güzel anlatma ve öğretme yöntemi ile beraber rüĢdiye öğrencilerine anlatabilecek kadar Arapça ve Farsça ile Hesap ve Coğrafya dersleri olarak belirlenmiĢti. Mektebin öğrencileri, medreselerde sarf ve nahiv görmüĢ ve hatta daha ileri seviyede eğitim almıĢ, müderris veya mülâzımlığa elveriĢli iyi ahlaklı kimseler arasından seçilecekti. Mekâtib-i Umûmiye Nezâreti‟nce titizlikle seçilecek olan öğrencilerin sayısı ise 30 olacaktı. Ayrıca mezun olduktan sonra rüĢdiye mekteplerinde hocalıkla görevlendirilecek öğrencilere, mektebe her gün devam ile görecekleri eğitimleri sırasında 30‟ar kuruĢ maaĢ bağlanacaktı197. Eğitimci kadrosuna gelince; öncelikle mektebe, öğrencilere Hüsn-i Ġfade ve Talim Usûlü‟nü de göstermekle görevli bir müdür atanacaktı. Müdürün haricinde yeni baĢlayan öğrencilere, verilecek talimatlara göre ifade usûlleri ve okutulacak diğer fenlere giriĢ konularını anlatmak üzere hocalar memur edilecekti. Bu hocalar içerisinden biri muallim olacak diğerleri ise mu„id ve Ģakird vasfıyla görev yapacaklardı. Muallimlik, Bi’l-münâvebe yani dönüĢümlü olacak ve muallim olacak kiĢi müdür tarafından belirlenecekti. Ayrıca mektebe, uygun bir Hesap ve Coğrafya hocası ile bir de Farsça hocası tayin olunacaktı. 197 Öğrencilere eğitimleri sırasında maaĢ bağlanmasının en önemli sebebi, “adat-ı talebe” olduğu üzere “Ģühuru selâse” yani üç aylarda taĢraya giderek erzak temin edemeyecek olmalarıydı. BOA., Ġ.DH. 155/8034-2. 63 Müdürlük görevi için Saray-ı Sultânî‟nin emekli hocalarından Denizlili Yahya Efendi düĢünülmüĢtü. Coğrafya ve Hesap dersleri için bir müderris olan Osman Efendi, Farsça dersleri için ise asli görevi vaizlik olan Tevfik Efendi‟nin tayin edilmesi kararı alınmıĢtı. Yahya Efendi ile Osman Efendi‟ye 1.000, Tevfik Efendi‟ye de 500 kuruĢ maaĢ bağlanması uygun görülmüĢtü. Bunun yanı sıra temizlik hizmetlerini görmek üzere bir veya iki odacının görevlendirilmesi istenmiĢti. Bütün bu konular Meclis-i Vâlâ‟ya havale ile burada da müzâkere edildi ve 21 Ağustos 1847 tarihli irâdenin ardından alınan kararlar tatbik edilmeye baĢlandı198. 2.3.1.Mektebin Açılması Dârülmuallimîn‟in kurulması sırasında Mekkizâde Asım Efendi‟nin türbesi civarında bir sıbyan mektebi inĢa edilmesi gündemdeydi. Ancak bu bölgede yeteri kadar mektep bulunması, bu binanın Dârülmuallimîn olarak inĢa edilmesini sağladı199. 1847 yılı sonlarında inĢası tamamlanan Dârülmuallimîn‟e Aralık ayı itibariyle gerekli levazımatlar alınmaya baĢlandı ve giderler için aylık 150 kuruĢ tahsis edildi200. 1848 yılı Mart ayına gelindiğinde mektebin eğitime baĢlaması için gerekli hazırlıklar tamamlanmıĢ, hoca ve talebelerin temini sağlanmıĢtı. Bu arada resmi açılıĢta, manevi moral desteği açısından bütün Meclis-i Maârif-i Umûmiye 198 Bu tarihte memlekette 5 adet rüĢdiye mektebi bulunmaktaydı. Dârülmuallimîn‟de öğretmenler yetiĢinceye kadar mevcut rüĢdiyelere imtihanla ve geçici surette uygun hocalar tayin olunacaktı. BOA., Ġ.DH. 155/8034 (9 N 1263/21 Ağustos 1847). 199 Dârülmuallimîn, ileride açılacak olan Dârülfünûn binasına nakledildiğinde ise burasının rüĢdiye olarak kullanılması düĢünülmekteydi. BOA., Ġ.DH. 143/7393 (27 R 1263/14 Nisan 1847). 200 BOA., Ġ.DH.162/8438 (5 M 1264/13 Aralık 1847). DöĢemesinin yanında, mektebe ilk alınan eĢyalar ise bir büyük ve iki küçük mangal, ibrık ve leğen, bakır güğüm, musluklu güğüm, meĢrebe ve kömür idi. BOA., Ġ.DH.162/8438/3. Ayrıca ders gereci olarak iki adet küre alındı. BOA., Ġ.MSM. 25/687 (18 S 1264/25 Ocak 1848). 64 üyelerinin hazır bulunması istenmiĢti201. Böylece mekteplerin öğretmen kaynağı olacak ilk modern eğitim kurumu, 16 Mart 1848 tarihinde hocalar, öğrenciler ve Meclis-i Maârif üyelerinin katılımıyla açılmıĢ oldu202. 2.3.2.Ġlk Eğitim Faaliyeti ve Öğrencileri Dârülmuallimîn düĢünce itibariyle son derece çağdaĢ bir vizyonun eseriydi. Ancak mektebin tesis edildiği dönemde memleketin içinde bulunduğu kültür alt yapısı, bu vizyonun oldukça gerisindeydi. Mektebe baĢlayacak derecede bilgi düzeyine sahip öğrenciler bulunmamaktaydı. Üstelik kuruluĢtan bu yana Osmanlı‟nın eğitim iĢlerini gören ve halen etkinliği devam eden ilmiyenin suyuna gidilmesi mecburiyeti de söz konusuydu. Bu nedenlerle mektebe alınan ilk öğrenciler, medreselerden temin edildi. 201 BOA., Ġ.MSM. 25/691 (25 RA 1264/1 Mart 1848). 202 …Mekâtipte etfâle talim ve tedris ittirilecek ulûm-ı âliye ve fünûn-ı mukteziyenin suhûlet-i ta‘lim ve tefhimi bulunmadığı halde yine umûr-ı tahsilde müşkilatdan vâreste olmayacağı cihetle zikrolunan tedris ve tefhim tarikinin nemat-ı sehl ve âsânisi ta‘allüm olunmak ve ilerüde mekâtib içün hoca lazım geldikce oradan alınmak üzere bir Dârülmuallimîn tesisi ve inşâsına irâde-i seniyye-i cenâb-ı şehinşâhi müteallik ve şeref-südûr buyrulmuşdu mûcebince mezkûr Dârülmuallimîn münâsebet-i mevkiyyesi cihetiyle Fatih civârında tarhı esas ve ibnâsına (ebniye) ibtidar birle sâye-i müberrâtvâye-i hazret-i padişahîde bu kere bi’l-cümle müteferri‘âtıyla hayyiz-i hitam olunmuş olduğuna ve hocaları ile talebesi dahi tahrir ve ikmâl kılınmış idüğüne ve bu babda vuku a gelen hüsn-i muvaffâkıyet-i seniyye-i mülükâne dahi her halde zuhûr-ı te’yidât ve füyuzât-ı ilâhiyeye beraâtı istihlâl bulunduğuna binaen Dârülmuallimîn-i mezkûrun şan-ı maâli nişan hazret-i mülükâneye muvâfık surette feth ve küşâdı zımnında müteallik buyrulan irâde-i seniyye-i şâhâne mantuk-ı âlisince zikrolunan Meclis-i Maârif-i Umûmiye’nin bi’l-cümle azâ-yı kirâmı işbu Rebiülâhirin onuncu pençşenbe günü oraya bi’l-azime hocaları ve talebesi mevcud oldukları halde feth ve küşâd…olundu. Takvim-i Vekâyi def‘a 372 (23 R 1264/29 Mart 1848); Mahmud Cevâd, a.g.e., s.39-40; Ergin, a.g.e., C-I-II, s.571; Zekâi Konrapa, “Ġstanbul Darülmuallimini‟nin Yüz Yılı 16 Mart 1848-16 Mart 1948”, Yeni Bilgi, C.I/X, 16 Mart 1948, s.5; Hasan Ali Koçer, Türkiye’de Öğretmen YetiĢtirme Problemi, Ankara, 1967, s.10; Yahya Akyüz, “Osmanlı‟da Ġlk Açılan Öğretmen Okulları”, Toplumsal Tarih, S.105, Ġstanbul, Eylül 2002, Yahya Akyüz, Türk Eğitim Tarihi, Ankara, 2006, s.177; s.62; Özcan, a.g.m., s.444; Öztürk, Atatürk Devri…, s.4; Öztürk, Dünden Bugüne Türkiye’de Öğretmen… s.151. Akyüz, son yayımladığı makalesinde mektebin açılıĢı üzerinde ayrıntılı bir Ģekilde durmuĢ ve açılıĢ tarihini yanlıĢ veren çalıĢmalarla ilgili değerlendirmelerde bulunmuĢtur. Bkz. Yahya Akyüz, “Türkiye‟de Öğretmen YetiĢtirmenin 160. Yılında Dârülmuallimîn‟in Ġlk Yıllarına Toplu ve Yeni Bir BakıĢ” OTAM, S.20, Ankara, 2009, s.29-30. 65 Dârülmuallimîn‟in açıldığı tarihlerde buraya alınan öğrencilerin kaynağı olan medreselerdeki durum ise ortadaydı. Bu öğrenciler -seçilmiĢ olsalar bile- geleneksel eğitimi modern mektebe taĢımaktan baĢka hiçbir Ģey yapamamıĢlardı203. Mekâtib-i rüşdiye hocalığına kesb-i liyakat etmek için Dârülmuallimîn’e memur edilen bu talebeler, kabiliyetsizlikleri bir yana gayretten de yoksundular. Nitekim eğitimin baĢlangıcından itibaren yaklaĢık iki yıllık bir zaman dilimi geçmesine rağmen, beklentilerin uzağında bir baĢarı söz konusuydu. Bu durum 14 Aralık 1850 tarihli Meclis-i Maârif-i Umûmiye mazbatasında açıkça ifade edilmekteydi. Ayrıca mazbataya göre öğrenciler kendi hallerinde bırakılır ise müderris vazifesi gibi maaĢlarını alıp, hiçbir iĢe yaramayacaklar idi. Bu öngörü rüĢdiyelerden birine hoca ataması için yapılan bir imtihanda net olarak idrak edilmiĢti. Zira imtihan neticesinde hoca tayin edebilmek için güçlükle ve sadece bir kiĢi bulunabilmiĢti. Geriye kalan 25 kadar öğrencinin içerisinden de ancak 4 veya 5 kiĢinin yetiĢtirilebileceği, kalan 20 öğrencinin ise hiçbir iĢe yaramayacağı anlaĢılmıĢtı. Oysa Dârülmuallimîn, terbiyet-i umûmiyenin menba‘ı ve ruhu olduğundan bu halde bırakılması uygun değildi ve nizamının ıslah edilerek kuvvetlendirilmesi elzemdi204. Bu düĢünceden hareketle öncelikle iki yıl olarak belirlenmiĢ olan eğitim süresi, yeni alınacak öğrenciler için üç yıla çıkartıldı. Bu arada hovardalığı vazife edinen mevcut öğrencilerin, ne sözle ne de fiilî bir icraat ile yola gelmeleri mümkün gözükmediğinden mektepten uzaklaĢtırılmalarına karar verildi. Ancak aylık 30 kuruĢ maaĢ adlıklarından, öylece ortada bırakılmaları da uygun değildi. Bu nedenle 203 Medreselerdeki eğitim sistemi çağın gerisinde olduğu ve Dârülmuallimîn‟in ilk öğrencileri buradan temin edildiği için mektebin ilk dönemleri modern bir medreseyi andırmaktaydı. Dârülmuallimînler hiç şüphe yok ki medresenin biraz modernleştirilmiş ve daha doğrusu derslerin camilerden yahut kubbeli medrese odalarından dört köşe tavan altına alınmış şekli idi. A.Adnan Adıvar, “Bir Asır Evvel Bugün Dârülmuallimîn”, Yeni Bilgi, C.II/11, 1 Nisan 1948, s.2-3. 204 BOA, Ġ.MVL. 195/6008-2 (9 S 1267/14 Aralık 1850). 66 maaĢlarının yarısının ödenmesine devam edilerek bir nevi erken emekliye ayrılmaları, yerlerine ise yine imtihanla ve aynı oranda öğrenci temin edilmesi kararlaĢtırıldı. Böylece bu geçici vaziyetin önüne geçilecek ve mektep, içinde bulunduğu durumdan kurtarılabilecekti. Diğer yandan mevcut düzenin yenilenmesini sağlamak ve mektebin idaresini üslenmek üzere Meclis-i Maârif-i Umûmiye üyelerinden Cevdet Efendi‟nin görevlendirilmesi de meclis tarafından karara bağlandı. Mazbatada yer alan ve mektebi yeniden yapılandırmaya yönelik olan düĢünceler, Meclis-i Vâlâ‟ya havale ile burada da görüĢülüp, onaylanarak irâde için Bâbıâlî‟ye arz edildi205. 3 Ocak 1851 tarihli irâdeyle mektebin mevcut öğrencilerinin uzaklaĢtırılarak yerlerine yeniden öğrenci alınması için gerekli iĢlemlere baĢlandı. Aynı tarih itibariyle Dârülmuallimîn‟in idaresi resmen Cevdet Efendi‟ye verildi206. Cevdet Efendi, göreve geldiğinde meclis üyeliği münasebetiyle mektebin mevcut durumundan ve sıkıntıların nedenlerinden haberdar idi. Ona göre tahsil usûlü yolunda gitmemekteydi ve bunun sebebi de mektebe gereken önemin verilmemesiydi. Bu nedenle ilk iĢ olarak bir nizamnâme kaleme aldı. Mektepte okutulacak dersler, öğrenci kabulü, eğitim süresi, öğrencilerin sorumlulukları ve mezuniyet sonrası durumları bu nizamnâmede teferruatlı bir Ģekilde belirtilmekteydi. Cevdet Efendi‟nin, mektebe yeni bir düzen verme noktasındaki düĢüncelerine göre aslında mektebin ıslahı, daha ziyade öğrencilerin ıslahına bağlıydı. Yukarıda da ifade edildiği üzere öğrencilerin medrese kültürüne sahip olmaları, mektebin modern anlamda yeterli donanıma sahip ve saygın öğretmen yetiĢtirmesine en büyük 205 206 BOA, Ġ.MVL. 195/6008-1 (23 S 1267/28 Aralık 1850); BOA., A.AMD. 28/23 (27 S 1267/1 Ocak 1851). BOA, Ġ.MVL. 195/6008 (29 S 1267/3 Ocak 1851). Cevdet PaĢa, Tazakir‟de 1266 ġevvâlinin beĢinde Meclis-i Maârif-i Umûmiye azalığına tayin olduğundan bahseder. Ayrıca Darümuallimin müdürlüğünün de kendisine bağlandığını ifade eder. Cevdet PaĢa, Tezâkir, 40-Tetimme, s.41. 67 engellerden biriydi. Nitekim Arabî, Farisi ve Riyâziyatta ifade ve ta‘lime muktedir bulunmaları gereken öğrenciler, söz konusu dersleri hakkıyla öğrenmek bir yana senenin neredeyse yarısında mektepte dahi bulunmamaktaydılar. Bunun sebebi ise yine geleneksel bir alıĢkanlık olan “cerr”e çıkarak taĢraya dağılmalarıydı207. Dolayısıyla öğrencilerin yılın önemli bir kısmında mektebe devam etmemeleri, eğitimde esas olan sürekliliği engellemekteydi. Cevdet Efendi bu durumun çözümünü ise öğrencilerin maaĢını arttırmakta görmüĢtü. Ġdarelerini kolaylaĢtırmak için öğrenci sayısının yirmiye düĢürülmesini istemesinde de bu düĢünce hakimdi. Zira eksilen 10 kiĢinin maaĢı diğerlerine dağıtılacaktı. Hatta bunun dahi yetmeyeceğini düĢündüğünden toplam maaĢlara padiĢah tarafından da 700 kuruĢ eklenmesini sağlamıĢtı208. Böylece örencilerin maddi olarak tatmin edileceğini ve eğitim süresinde kesintisiz olarak derslere devam edeceklerini öngörmekteydi. Bu da kaliteli öğretmen yetiĢtirmede istenilen baĢarıyı sağlayacaktı. Öte yandan öğrencilere ödenecek olan maaĢın, liyakatsiz ve aç gözlü kimselerin dikkatini çekeceğini de tahmin etmekteydi. Bu gibiler ise mektebin düzenini bozmakla beraber, halini evvelkinden fena surete getirebilirdi. ĠĢte Cevdet Efendi bu nizamnâmeyi, gerek bu gibi istisnaların önünü kesmek ve gerekse de diğer usûlleri yoluna koymak için hazırlamıĢtı209. 207 Üç aylarda cerre çıkarak taĢraya dağılan öğrenciler, gittikleri yerlerdeki ahaliye “imâmet ve vaizlik” yaparak, baĢka bir ifadeyle namaz kıldırmak, müezzinlik yapmak ve bu gibi diğer dini vazifeleri görmek, suretiyle nafakalarını temin ederlerdi. ġemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, Ġstanbul, 2004. Bu konudaki değerlendirmeler için bkz. Akyüz, a.g.e., s.185-187. 208 Dârülmuallimîn talebesi senenin yarısını taĢrada geçirmekte olduğundan maaĢlarına 8.400 kuruĢ zam yapılması kararlaĢtırılmıĢtı. Bu kaynak ise Mekteb-i Maârif-i Adliye öğrencilerine her sene verilmekte olan 29.400 kuruĢ atiyyenin kesilmesiyle temin edilmiĢti. BOA., BEO., A.MKT.MHM. 31/46 8 C 1267/10 Nisan 1851). 209 BOA., Ġ.MVL. 211/6894-2 (Selh-i C 1267/1 Mayıs 1851). 68 2.3.3.1851 Tarihli Dârülmuallimîn Nizamnâmesi 1851 yılında yürürlüğe giren Dârulmuallimîn nizamnâmesi, konulara göre tasnif edilmiĢ beĢ baĢlık/bölümden oluĢmaktadır. Öngörülen düzenlemeler ise her bölümde ayrı ayrı belirlenmiĢtir. Birinci bölüm, “Talebenin kemiyyet ve keyfiyyetleri” baĢlığı altında iki maddeden meydana gelmektedir. Öğrencilerin miktarı ve kalitesine iliĢkin olan bu bölümün ilk maddesine göre Dârülmuallimîn‟in asli öğrencilerinin, baĢka bir ifadeyle muvazzaf (burslu-maaĢlı) öğrencilerinin sayısı 20 kiĢi olacaktı. Ancak bunun haricinde mülâzımlar (yedekler) arasından isteyenler mektebe maaĢsız olarak devam edebileceklerdi210. Bu bölümün diğer maddesi ise öğrencilerin, okutulacak dersler üzerindeki hâkimiyet ve baĢarı sınırına yönelikti. Buna göre öğrencilerin baĢarılı olabilmeleri için Arabide ibare istihrâcına ve hüsn-i ifadeye muktedir olmaları, yani Arapça bir cümlenin manasını anlayıp, düzgün ifade edebilmeleri lazımdı. Bunun yanı sıra Farsça ve Riyâziyât tahsiline de kabiliyetli olmaları ve kötü davranıĢlardan uzak durmaları Ģarttı. İkinci bölüm, “Talebe ve mülâzım yazma usûlü” baĢlığı altında dört maddeden oluĢmaktadır. Bu bölümde mektebe öğrenci kabulünün -özellikle adam kayırmanın önüne geçmek için- bir sistematiğe bağlanması öngörülmüĢtü. Bölümün ilk maddesine göre; Dârülmuallimîn‟e bir öğrenci alınması durumunda ilk sıra baĢ mülâzımın olacaktı. Mülâzım yok ise bir imtihan yapılacak ve bu imtihan neticesinde sıfat-ı matlube-i meşrûhada her kim bulunur ise yani kim yeterli görünürse mektebe 210 BOA., Ġ.MVL. 211/6894-3/1 (Selh-i C 1267/1 Mayıs 1851). Dârülmuallimîn 1851 tarihli nizamnâmesi geniĢ bir biçimde Sayın Yahya Akyüz tarafından değerlendirilmiĢtir. (Bkz. Yahya Akyüz, “Dârülmuallimîn‟in Ġlk Nizamnâmesi Önemi ve Ahmet Cevdet PaĢa”, Milli Eğitim, S.95, Ankara, Mart 1990, s.3-20). Ancak konu bütünlüğü açısından biz de ayrıntılı olarak ele almayı uygun gördük. 69 öğrenci olarak o kabul edilecekti. Birden fazla kiĢinin uygun görülmesi halinde ise derecelendirme yapılacak ve birinci sıradaki alınarak diğerleri baĢarı sıralarına göre mülâzım kaydedileceklerdi. Ġhtiyaç halinde mülâzımlar, kaydedildikleri sırayla mektebe alınacaklardı. Ġkinci maddeye göre mülâzım olarak kaydedilen öğrencilere, sınavdaki baĢarılarını ve baĢarı derecelerini belirten mülâzemet kâğıdı yani bir kayıt ve kabul belgesi verilecekti. Mülâzamet kâğıdı hocalar tarafından mühürlenip onaylandıktan sonra Meclis-i Maârif tarafından da yine mühürlenerek tasdik edilecekti. Üçüncü maddeye göre öğrencilerin yazılması ve hangi mülâzımın mektebe alınacağı, Meclis-i Maârif‟in reyi ile olacaktı. Fakat her iki konuda Dârülmuallimîn hocalarının da onayı Ģart koĢulmaktaydı. Bu bölümün son maddesine göre ise Dârülmuallimîn öğrencilerinden, eğitimlerini tamamlayıp mezun olduklarında Ġstanbul veya taĢrada hangi rüĢdiyeye, ne zaman tayin edilirlerse edilsinler, görev yapacaklarına dair bir senet alınacaktı. Bu senet, Meclis-i Maârif tarafından muhafaza edilecekti. Üçüncü Bölüm, “talebe ve mülâzımların müddet-i tahsilleri ve suret-i iĢtigalleri” baĢlığı altında dört maddeye ayrılmıĢtır. Burada öğrencilerin eğitim süreleri ve çalıĢma biçimleri ele alınmıĢtır. Birinci maddeye göre; mektepte verilecek eğitimin süresi üç yıl olarak belirlenmekteydi. Ancak bu yeni öğrenciler için geçerli olacaktı. 1267 (1851) senesinden eski olanlar ise bir yıl okumuĢ kabul edilecekler ve iki sene daha mektebe devam edeceklerdi. Ġkinci maddeye göre öğrenciler yılın on ayında ve haftada beĢ gün olmak üzere mektebe devam ederek dersleri takip etmeye mecbur tutulmuĢlardı. Üçüncü madde, mülâzımların eğitim süresine yönelikti. Buna göre mülâzımlar, mektebe devam etmek zorunda olmayacaklardı. Ancak 70 mülazemetleri sırasında geçen süre, eğitim süresi olan üç yıldan düĢülmeyecekti211. Bu bölümün dördüncü ve son maddesi ise eğitim süresince okutulacak derslere iliĢkin idi. Öğrenciler, Usûl-i ifade ve talim, baĢka bir ifadeyle (ders) anlatım ve öğretim yöntemi212 isimli meslekî dersin yanı sıra Farsçayı da öğreneceklerdi. Bununla beraber Riyâziyâttan Hesap ve gerektiği kadar Hendese, Meseha (Alan Ölçümü), Heyet (Astronomi) ve Coğrafya dersleri mektebin ders programında yer alacaktı. Dördüncü Bölüm, “Dârülmuallimîn talebesi hakkında icrâ olunacak muamele” baĢlığı altında üç bende ayrılmıĢtır. Devam-devamsızlık, imtihan sayısı, mezun olma ve mektepten uzaklaĢtırılma gibi konular bu bölümde belirlenmiĢtir. Bu bölümün birinci maddesine göre mazeretsiz olarak mektebe devam etmeyen öğrencinin maaĢı kesilecek ve mektepten uzaklaĢtırılmak suretiyle yerine baĢka bir öğrenci alınacaktı. Ġkinci maddesine göre eğitimlerini tamamlayıp sınava girerek bir rüĢdiyede öğretmenlik yapmayı hak eden öğrencilere, hocaları ve Meclis-i Maârif-i Umûmiye tarafından mühürlenmiĢ bir diploma verilecekti. Diplomada mezuniyet dereceleri de belirtilecekti. Sınavı veremeyenler ile sınava girmek istemeyenlerin maaĢları kesilecek ve mektepten uzaklaĢtırılarak yerlerine yeni öğrenciler alınacaktı. Bununla beraber uzaklaĢtırılan öğrenciler muidlik (yardımcı hocalık) gibi görevlerde istihdam edilebileceklerdi. Üçüncü maddeye göre Dârulmuallimîn‟de senede bir veya icap ederse birkaç defa sınav açılabilecekti. Bu sınavlarda baĢarılı olup öğretmenliği hak edenler olursa diploma alabilecekler, yeterli görülmeyenler eğitime devam 211 212 BOA., Ġ.MVL. 211/6894-3/2. Usûl-i ifâde ve talim dersinin güncel karĢılığı, ders verme ve öğretim yöntemidir. Akyüz, “Dârülmuallimîn Ġlk…”, s.13. 71 edeceklerdi. Eğitim süresinin gözetilmeyeceği bu sınavlara girmek ise öğrencilerin isteğine bırakılmıĢtı. Nizamnâmenin son bölümünde ise “Müntehabların ahvâli” baĢlığı altında mezunların durumuyla ilgili konular bulunmaktadır. Son bölümün ilk maddesine göre diploma alarak hocalığı hak edenler önce tecrübe kazanmak için muidlik görevinde istihdam olunacaklardı. Açıkta bu görev yok ise derslere devam edeceklerdi. Ġkinci maddeye göre bir rüĢdiye mektebinde hocaya ihtiyaç olduğunda veya yeni bir rüĢdiye açıldığında baş müntehab yani Dârulmuallimîn‟i en iyi derecede bitiren kiĢi tayin olunacaktı. Ancak bu kiĢi kendi isteğiyle hocalık hakkını diğer mezunlardan birine verebilecekti. Bu durumda ilk tayin hakkını kaybetmemekle beraber maaĢı kesilecek, yerine hakkını devrettiği kiĢi görevlendirilecekti. Bu bölümün ve nizamnâmenin son maddesine göre ise bir rüĢdiye hocasına ihtiyaç duyulduğunda ilk tayin hakkı en iyi derecede mezun olan kiĢiye ait idi. Ancak hakkını gönüllü olarak diğer mezunlara terk edebilmekle beraber talibi çıkmayan görevi kendisi üslenmek zorundaydı. Bu görev taĢrada da olsa gitmek mecburiyetinde olacaktı. Gitmediği takdirde ise elinden diploması alınacak ve bir daha gerek mekteplerde gerekse eğitim ile ilgili baĢka iĢlerde görev yapamayacaktı. Cevdet Efendi tarafından hazırlanmıĢ olan Darulmuallimin nizamnâmesi, Meclis-i Maârif-i Umûmiye üyeleri tarafından da müzâkere edilerek Meclis-i 72 Vâlâ‟ya havale edildi. Burada da görüĢüldükten sonra Düstûru’l-amel tutulmak kararı ile Bâbıâlî‟ye arz edildi ve 1 Haziran 1851 tarihli irâde ile yürürlüğe girdi213. 2.3.4.Nizamnâmesinin Ġlanından Sonra Dârülmuallimîn Dârülmuallimîn, Cevdet Efendi‟nin vizyonu ve çabalarıyla yeniden hayat bulmuĢtu. Müdürlüğü sırasında Heyet dersinin yanı sıra Tarih-i Ġslâm ve Umûmi derslerini de veren Cevdet Efendi, Fransızcaya olan aĢinalığı münasebetiyle derslerinde Batı dünyasının eserlerini tetkik etmekteydi. Bunun yanı sıra gerek Kemal Efendi ile temas kurarak ve gerekse kendi Fransızca hocası Emin Efendi vasıtasıyla Prusya ve Fransız Dârülmuallimîn teĢkilatlarını da incelemeye çalıĢmıĢtı214. Ne var ki, mektep nizamı itibariyle yenilense de öğrenci kaynağı değiĢmemiĢti. Ayrıca eğitim konusunda, ihtiyatlı idareciler çoğunlukta olduğundan dönüĢüm yavaĢ ilerlemekteydi. Buna rağmen Ģeklen değiĢim bile bu mektebe olan bakıĢ açısını değiĢtirmeye yetmiĢ ve Dârulmuallimîn modern mektepler sınıfına çoktan dâhil olmuĢtu. Kaldı ki, mektepte meslekî eğitim ön plana çıkarılmıĢ, formasyona yönelik dersler -pratikte hayat bulmasa da- programa ilave edilmiĢti. Böylece bir yandan medresenin etkinliğini azaltmak hedeflenirken diğer yandan da bilimsel metotlarla ve sistemli olarak yetiĢecek öğrenmenler sayesinde modern eğitimin ülke geneline yayılması düĢüncesi ön plana çıkmıĢtı215. 213 BOA., Ġ.MVL. 211/6894 (Gurre-i ġ 1267/1 Haziran 1851). Cevdet Efendi, dersi talebeye esas itibariyle anlattıkdan sonra bir hadisenin esbâb ve avâmil-i muhtelifesiyle ondan çıkan neticeler üzerinde efendileri düşündürürdü… M. Cevdet, “Dârülmuallimîn‟in YetmiĢ Birinci Sene-i Devriyesi Vesilesiyle Müessesenin Ġlk Müdiri Cevdet PaĢa‟nın Hayat-ı Ġlmiyesi Üzerine Konferans”, Tedrisat Mecmuası, S.38, 1333, s.432. 215 Tanzimat Dönemi‟nin pedogoji anlayıĢı ile ilgili olarak bkz. Mustafa ġanal, “Tanzimat ve MeĢrutiyet Dönemlerinin Pedagoji Formasyon AnlayıĢı”, A.K.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, C.V, S.1, Haziran 2003, s.198-201. 214 73 2.3.4.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler Eğitim-öğretimin nizamnâmeye göre yeniden baĢlamasından yaklaĢık üç yıl sonra Dârulmuallimîn ilk mezunlarını vermeye baĢladı. Arapça, Farsça ve matematik konularından gerekli dersleri alan ve sınavı veren öğretmen adayları, Ģehadetnâmelerini alarak mezun oldular216. Nizamnâmesinin ve bilinçli idaresinin etkisiyle açıldığı yılların aksine Dârulmuallimîn‟deki eğitim, nispeten kaliteli hale gelmiĢti. Dersler öğrenciler tarafından daha yoğun bir Ģekilde ve ciddiyetle takip edilmekteydi. Okuduğu dersleri layıkıyla anlayan öğrenciler, bunu pratikte de göstermekte ve mükâfatlandırılmaktaydılar217. Bununla beraber derslere gerekli ihtimamı göstermeyip, baĢka iĢlerle uğraĢan öğrencilere de gerekli cezalar verilmekteydi218. Dolayısıyla ödül ve ceza müessesesi iĢletilerek bir yandan disiplin temin edilirken diğer yandan da öğrencilerin sorumluluk kazanmalarına katkı sağlanmaktaydı. Mektebin geliĢimine paralel olarak okutulan dersler de çeĢitlilik kazandı. Ġlerleyen yıllarda müspet ilimlere yönelik derslere ağırlık verilmeye baĢlandı. Bu 216 217 218 Dârülmuallimîn talebesinden Vizeli Selim Efendi Arabi ve Fariside usûl-i ifâde ve istifadeyi tahsil ve riyâziyatdan dahi tahsis olunmuş olan miktarı tekmil etmiş olduğunu musaddık efendi-yi mümâileyhin yedine şahâdetnâme ita olundu 21 Şevvâl 1271. Muallim-i Fârisi Tevfik, Muallim-i Riyâzi Es-seyyit Osman Sâib, Muallim-i Arabi Yahya Tevfik Dârülmuallimîn talebesinin tahsiline me’mur olan hoca efendilerin tarafından temhir olunmuş olan işbu şahâdetnâme mûcebince efendi-yi mümâileyhin ma‘lûmât-ı müktesebesi derece-yi matlubeye reside olmuş olduğu lede’l-imtihan sabit olarak emsâli beyninde intihab olunduğunu meş‘ar şahadetnâmesi Meclis-i Maârif-i Umûmiye’de dahi tasdik olunmuşdur. Mühür Meclis-i Maârif-i Umûmiye 27 Şevval 1271. Mahmud Cevâd, a.g.e., 62. Vizeli Selim Efendi‟nin eğitimin modernleĢmesine sağladığı katkı ile ilgili olarak bkz. Uluslar arası Vize Tarih ve Kültürü Sempozyumu (Vize/28 Nisan 2000), Türkiye’nin Ġlk Pedagogu Vize’li Selim Sabit Efendi, Ġstanbul, (tarihsiz). Örneğin Hafız Ahmet Efendi, mektepte okutulan fen bilimleri sayesinde bir “küre-i sema ve irtifa tahtası” imal etmiĢti. Bu durum takdire Ģâyân bulundu ve diğer öğrencileri de heveslendirmesi düĢüncesiyle Ahmet Efendi‟ye 2.000 kuruĢ atiye verildi. BOA., Ġ.DH. 365/24169 (20 CA 1273/16 Ocak 1857); BOA., BEO., A.AMD. 74/62 (1273/1857). Mesela mektep öğrencilerinden Dağıstani Hamdi Efendi, bazı suçlardan dolayı Manisa‟ya sürgüne gönderilmiĢ ve burada altı ay kaldıktan sonra affedilmiĢti. BOA., BEO., A.MKT.NZD. 127/88 (18 R 1271/8 Ocak 1855); BOA., BEO., A.MKT.NZD. 155/36 (3 ZA 1271/18 Temmuz 1855). 74 bağlamda 1858 yılı itibariyle mektepte fizik dersinin okutulması gündeme alındı. Matematik derslerini veren Miralay Safvet Bey tarafından ders için gerekli olacak gereçler hakkında bir liste hazırlandı. Gerekli alet ve edevatın sağlanması noktasında 12.500 franklık bir bütçe ayrıldı219. YaklaĢık bir buçuk yıl sonra da Paris‟e sipariĢ edilen aletler ders araç ve gereçleri içerisinde yerini aldı220. Bunun yanı sıra geometri dersi için Miralay Safvet Bey tarafından bir Usûl-i Hendese kitabı neĢredilerek yine Dârülmuallimîn‟de okutulmaya baĢlandı221. 1868 yılında baĢta Suriye olmak üzere ülkenin Arapça konuĢan bölgelerinde görev yapacak öğretmenler yetiĢtirmek için mektepte özel bir eğitim verilmesi gündeme geldi. Zira buradaki rüĢdiye mekteplerinde devletin resmi dili olan Türkçenin öğretilmesi, öğretmenlerin Arapça konuĢabilmelerine bağlıydı. Dârülmuallimîn‟de yetiĢen öğretmen adayları ise Arapçayı yeterli düzeyde konuĢamamaktaydılar. Üstelik medreselerde tahsil görerek icâzet almıĢ, Arapça dilbilgisine vâkıf, hatta kitap dahi yazabilen müderrisler arasında bile bu dili konuĢmaya hevesi ve rağbeti olan muallim yoktu. Nitekim bu sırada Trablusgarp rüĢdiye mektebinde görev yapmak üzere bir muallime ihtiyaç duyulmuĢ, fakat açıktan dahi bu görevi üslenecek kimse bulunamamıĢtı. Bu nedenle Dârulmuallimîn‟de Arapçaya teorik ve pratik olarak hakim öğretmenler yetiĢtirilmesi fikri öne sürüldü222. Konu Maârif Nezâreti tarafından ele alınarak iki görüĢ çerçevesinde değerlendirildi. Bunlardan ilki, mezun düzeyine gelmiĢ olan 219 BOA., Ġ.DH. 400/26462 (13 ġ 1274/29 Mart 1858); BOA., Ġ.DH. 408/27028 (10 ZA 1274/22 Haziran 1858). 220 Temin edilen aletlerin, Dârülmuallimîn‟de yer olmadığı için Dârülmaârif mektebinde muhafaza edilmesi kararlaĢtırılmıĢtı. BOA., Ġ.DH. 450/29771 (25 C 1276/19 Ocak 1860). 221 BOA., Ġ.DH. 411/27185 (Selh-i Safer 1275/10 Eylül 1858). 222 BOA., Ġ.ġD. 7/352-3 (18 S 1285/10 Haziran 1868). 75 Dârulmuallimîn öğrencileri arasından sarf, nahiv ve mantık derslerini görmüĢ 10 kiĢinin seçilerek ġam veya Halep‟e gönderilmesiydi. Orada bulundukları süre içerisinde masraflarını görmeleri için de aylık 130‟ar kuruĢ maaĢ verilmesi düĢünülmüĢtü. Ġkinci görüĢe göre ise Ġstanbul‟dan öğrenci gönderilerek orada yetiĢtirilmesi zaman alabilirdi. Bu nedenle Suriye ahalisinden Türkçe bilen ve kendi dilinin sarf ve nahvini görmüĢ kiĢiler bulunarak Dârulmuallimîn‟de yetiĢtirilmesi daha uygun idi. Maârif Nezâreti‟nin konu ile ilgili tezkiresi ġura-yı Devlet Maârif Dâiresi tarafından da değerlendirilerek Bâbıâli‟ye havale edildi223. Neticede Suriye‟den 10 öğrenci tedarik edilerek Dârülmuallimîn‟de yetiĢtirilmesine karar verildi224. Öte yandan mektepte okutulan derslere Arabî tekellümüne mahsus muvakkat bir ders baĢka bir ifadeyle Arapça pratiği için geçici bir ders eklendi. Hocalığına da ifâde-i meramı öğretmeye tamam-ı ehl bulunan Mekteb-i Mülkiye talebesinden Aluszâde Hamid Efendi tayin edildi225. 1869 yılı baĢlarında Suriye Valiliği tarafından Dârülmuallimîn‟de eğitim almak üzere seçilen Hasan Fenvati, Emin ġebib ve Ahmet Fehmi efendiler Ġstanbul‟a gönderildiler226. Böylece Arapçanın konuĢulduğu yerlerdeki mekteplerde görev alacak ilk öğretmen adayları temin edilmiĢ oldu. 1869 tarihi itibariyle mektepte okutulan dersler ise Türkçe, Arapça, Farsça, Tarih, Heyet, Yazı, Rika, Hendese ve Riyâziye dersleri idi. Daha sonra bunlara Coğrafya ve Resim ile geçici olarak Arapça Tekellümü (konuĢma) dersleri eklendi. 223 BOA., Ġ.ġD. 7/352-1 (13 RA 1285/4 Temmuz 1868). Öğrenciler için aylık 150‟Ģer kuruĢ tahsis edilecekti. BOA., Ġ.ġD. 7/352 (22 RA 1285/13 Temmuz 1868); BOA., MAD.d, Nr.10586, s.223 (29 ZA 1285/13 Mart 1869). 225 Hamid Efendi‟ye aylık 500 kuruĢ maaĢ verilecekti. BOA., Ġ.ġD. 4/416 (3 R 1285/24 Temmuz 1868); BOA., BEO.NGG.d. Nr. 390 (5 R 1285/26 Temmuz 1868). 226 BOA., BEO., A.MKT.MHM. 437/98-3 (28 L 1285/11 ġubat 1269). 224 76 Sonuncusu hariç, bu dersler Tanzimat dönemi sonuna kadar mektebin temel dersleri oldu227. 2.3.4.2. Eğitimci Kadrosu Dârülmuallimîn, kurulduğu dönem itibariyle medrese kökenliydi fakat aynı zamanda onunla mücadele halindeydi. BaĢka bir ifadeyle mektep, öğrencileri ve eğitimci kadrosunun neredeyse tamamı medrese kültürüne sahip olan modern bir mektepti. Zamanın akıĢı içerisinde, genel olarak eğitime önem verilmesi ve bu yolda yapılan yenilikler çerçevesinde, değiĢim geçirmeye baĢlayacaktı. Açıldığı sırada Dârulmuallimîn‟in müdürlüğü, Saray-ı Sultânî‟nin emekli hocalarından Denizlili Yahya Efendi‟ye verilmiĢti. Ulûm-ı Riyâziye dersleri Osman Efendi, Farsça dersleri ise Tevfik Efendi tarafından verilmekteydi. 1851 yılında müdürlük görevine Cevdet Efendi tayin edilirken diğer hocalar görevlerine devam ettiler. Farsça hocası Tevfik Efendi‟nin vefât etmesi üzerine yerine 21 Kasım 1857 tarihi itibariyle Mecid Efendi görev yapmaya baĢladı228. MüneccimbaĢı Osman Efendi ise üzerinde iki memuriyet olmasından dolayı Haziran 1858‟de Dârülmuallimîn hocalığından affını istedi229. Onun yerine de Miralay Safvet Bey tayin olundu230. 227 Devlet Salnâmesi, H.1286(1869), s.108; H.1287(1870), s.117; H.1288(1871), s.134; H.1289(1872), s.225; H.1290(1873), s.197; H.1291(1874), s.197; H.1292(1875), s.137; H.1293(1876), s.140. Bu arada 1851 nizamnâmesinde mektepte okutulması öngörülen usûl-i ifade ve talim isimli meslekî formasyon dersine, çalıĢmamızın zaman dilimi içerisindeki resmi kayıtlarda rastlanamamıĢtır. 228 BOA., Ġ.MVL.414/18088-2 (4 C 1275/9 Ocak 1859). 229 BOA., Ġ.DH. 403/26689 (19 L 1274/1 Haziran 1858); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 132/50 (29 L 1274/12 Haziran 1858). 230 Her iki yeni hocanın da 1.000‟er kuruĢ olan maaĢları, 7 Kasım 1857 tarihi itibariyle iĢletildi. BOA., Ġ.MVL.414/18088 (5 ġ 1275/10 Mart 1859). 77 1864 yılından itibaren mektebin eğitimci kadrosuna inĢa muallimleri, Tevfik Bey ve Nüzhet Efendi dâhil oldular. Farsça ve Arapça derslerine Türkçe dersi de eklenerek bu üç ders, Ġsmail Efendi tarafından verilmeye baĢlandı. Bu arada müdürlük görevi maârif muavinlerinden Hilmi Efendi‟ye verilirken, Cevdet Efendi de Heyet derslerini okutmaya devam etmekteydi. 1865 yılında ise öğrencilerin güzel yazı yazmalarını temin etmek amacıyla Darûlmuallimîn‟e 500 kuruĢ maaĢla bir yazı hocası alınması kararlaĢtırıldı231. Dârülmuallîmin‟in 1863 yılı itibariyle Mahrec-i Aklâm ve Mekteb-i Mülkiye ile aynı binaları paylaĢmasının, hoca tedariki yönünden avantajları bulunmaktaydı. Nitekim özellikle de yazı hocaları, üzerlerindeki kâtiplik memuriyetleriyle beraber bu mekteplerin ortak derslerini yürütmekteydiler. Mesela Nüzhet Efendi, hem Mahrec-i Aklâm‟ın hem de Dârülmuallimîn‟in ĠnĢa derslerini vermekteydi232. Aynı Ģekilde 1866 yılında Mahrec-i Aklâm‟da ĠnĢa dersi vermek için tayin edilen Mektûbî-i Senâveri hulefasından Vasfi Efendi, Mekteb-i Mülkiye ile Dârülmuallimîn‟in de ĠnĢa derslerini vermek için üzerindeki memuriyetiyle beraber görevlendirilmiĢti233. Ġlerleyen yıllarda programa Rika dersi eklenmiĢ ve bu ders de kâtipler tarafından verilmeye baĢlanmıĢtı. Ġlk yıl maârif kâtiplerinden Ahmet Efendi‟nin tayin edildiği Rika dersi hocalığına 1867 yılında NaĢid ve Tayyar Efendiler atandılar234. 231 Devlet Salnâmesi, H.1281(1864), s.126; BOA., Ġ.MVL. 528/23695 (29 ġ 1281/27 Mart 1865). Devlet Salnâmesi, H.1281(1864), s.126. 233 BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.14 (23 RA 1283/5 Ağustos 1866). 234 Devlet Salnâmesi, H.1285(1868), s.92; H.1286(1869), s.108. 232 78 Mektebin bazı hocaları ise birkaç dersi aynı anda vermekteydiler. Mesela Farsça, Arapça ve Türkçe derslerini, Ġsmail Efendi okutmaktaydı. Bununla beraber Mecid Efendi de Farsça dersi ile birlikte Tarih dersini vermeye memur edilmiĢti. Hocalar vasıflarına göre ücret almaktaydılar. Ġlk atanan Yahya Efendi ile Osman Efendi, 1.000 kuruĢ maaĢla göreve baĢlamıĢlardı. Tevfik Efendi‟nin maaĢı ise 500 kuruĢtu. 1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟ne kadar bu miktarlarda önemli bir değiĢiklik olmadı. Genel olarak Dârulmuallimîn hocalarına tahsis edilen maaĢlar 500 ile 1.000 kuruĢ arasındaydı. 2.3.4.3.Mektep Binası Dârülmuallimîn, Fatih‟te Mekkizâde Asım Efendi türbesi civarında 1847 yılı sonunda inĢası tamamlanan müstakil binasında eğitim hizmetine baĢladı 235. Bu bina 1858 yılında bir tadilat geçirdiyse de 1863 yılına kadar kullanıldı236. Daha sonra mektep, Ticarethane‟ye taĢındı237. Ancak Ticaret, Maârif ve Nafia Nezâretleri ile Mülkiye ve Mahrec-i Aklâm mekteplerinin de bulunduğu Ticarethane binası, gün içerisinde oldukça fazla hareketliliğe sahipti. Mekteplere ayrılan odalar ise eğitime elveriĢli değildi. Üstelik bu dönemde Mekteb-i Mülkiye‟nin öğrenci sayısının da arttırılması gündemdeydi. Dolayısıyla Dârülmuallimîn ve diğer mektepler için baĢka bir bina aranmaya baĢlandı. Önce Dârülfünûn binası düĢünüldüyse de buradan 235 BOA., Ġ.DH. 143/7393 (27 R 1263/14 Nisan 1847). Fatih civârında kâin Dârülmuallimîn’in muhtac-ı ta‘mir olan mahallerinin keşf ve münâkasesi mûcebince dört bin dört yüz dış iskelesinin dahi on beş bin yedi yüz elli kuruş ile ta‘mirinin icrâ edilmesi. BOA., Ġ.MVL. 390/17010 (19 B 1274/5 Mart 1858). 237 Devlet Salnâmesi, H.1280(1863), s.124. 236 79 vazgeçilerek Sedefçiler içinde yer alan Nuri Efendi Konağı‟nın en münasip yer olduğuna karar verildi238. Üç mektep için de 1866 yılına kadar ÇemberlitaĢ‟ta Atik Ali PaĢa Camiî karĢısındaki Nuri Efendi Konağı kullanıldı. Ancak Ġstanbul‟daki büyük yangın sırasında konak yanınca Dârülmuallimîn ve Mekteb-i Mülkiye öğrencileri geçici olarak Çiçekpazarı‟nda bir mahale nakledildiler239. Gerek yangın, gerekse yangından sonra öğrencilerin yerleĢtirildiği yerin dar olması sebebiyle mektebin eğitimi aksamıĢtı. Bu durumun önüne geçmek ve daha fazla boĢa vakit kaybetmemek için hemen yeni bir bina tedariki için harekete geçildi. Nihayet Vefa civarında Mehmet Ali PaĢa‟nın annesine ait olan ve mektepler için uygun baĢka bir konak bulundu. ġehzâde Ġmâreti karĢısındaki konağın arka kısmında yer alan taĢ bina yine bu üç mektebe tahsis edildi240. 2.3.4.4.Mezunlarının Ġstihdâmı Dârülmuallimîn‟in kuruluĢunda öne çıkan düĢünce, mektebin mekâtib-i umûmiye yani bütün sıbyan ve rüĢdiye mekteplerinin öğretmen kaynağı olmasıydı. Ancak ilk dönemde sadece rüşdiye hocalığına mahrec oldu. Mezun olan öğrenciler, peyder pey açılmakta olan rüĢdiyelerde görev almaya baĢladılar. Öğretmen adaylarının mezuniyet sonrası sorumlulukları 1851 tarihli Dârülmuallimîn Nizamnâmesi‟nin ilgili bölümlerinde açıkça ifade edilmekteydi. Buna göre öğrenciler, mezun olduklarında Ġstanbul veya taĢrada hangi rüĢdiyeye, ne zaman tayin edilirlerse edilsinler, görev yapacaklardı. Görev yerine gitmek mecburi 238 BOA., Ġ.MVL. 503/22764 (13 L 1280/22 Mart 1864). BOA., Ġ.MVL. 549/24649-2 (23 ġ 1282/11 Ocak 1866); Devlet Salnâmesi, H.1283(1866), s.120. 240 Binanın kirası aylık 2.500 kuruĢ idi. BOA., Ġ.MVL. 549/24649 (12 ZA 1282/29 Mart 1866). 239 80 idi. Bundan imtina edenlerin ise ellerinden diplomaları alınacak ve bir daha gerek mekteplerde gerekse eğitim ile ilgili baĢka iĢlerde görev yapamayacaklardı. Dârülmuallimîn açıldıktan birkaç yıl sonra numune statüsünde olan rüĢdiyeler baĢta Ġstanbul olmak üzere peyder pey yaygınlaĢmaya baĢladı241. Ġstanbul‟un haricinde 1848 yılı itibariyle önce Edirne ve Bursa‟da 1851 yılında ise Bosna vilâyetinin Bana Luka, Biha, Yeni Pazar, Travnik ve Zvornik sancaklarında birer rüĢdiye açılması için hazırlıklara baĢlanmıĢtı. 1852 yılında söz konusu vilayetin diğer iki sancağı olan Saraybosna ve Mostar‟da da rüĢdiye mekteplerinin açılmasına onay verildi. Açılmakta olan rüĢdiyelere muallim-i evvel baĢka bir deyiĢle baĢöğretmen ve muallim-i sani ya da baĢöğretmen muavini sıfatıyla iki öğretmen atanması kararlaĢtırılmıĢtı. Ancak Bursa ve Edirne rüĢdiyeleri açılacağı sırada Dârülmuallimîn henüz mezun vermediğinden Meclis-i Maârif bu mekteplerin muallim-i evvelliklerine derslere devam eden öğrencilerden atama yapılmasını uygun bulmuĢtu. 1852 yılında Bosna vilayeti sancaklarındaki rüĢdiyelerin 5‟ine de Dârülmuallimîn‟den öğretmenler gönderildi242. Aynı tarih itibariyle ilk mezunlarını veren mektepte yılda 20 öğretmen yetiĢmeye baĢladı243. Bu tabloya göre Dârülmuallimîn ilk etapta rüĢdiyelerdeki öğretmen ihtiyacına fazlasıyla cevap verecek nitelikteydi. 241 Darülmaârif, Mekteb-i Maârif-i Adliye ve Mekteb-i Ulûm-ı Edebiyye‟nin haricinde bu dönemde Ġstanbul‟da bulunan rüĢdiye mektepleri ise Bayezid, BeĢiktaĢ, Üsküdar, Saraçhane, KasımpaĢa, DavutpaĢa ve Laleli rüĢdiye mektepleri idi. Devlet Salnâmesi, H.1269(1852), s.87-88; H.1270(1853), s.94-95; H.1271(1854), s.104-105. 242 Somel, a.g.e., s.66-67. 243 Bu yaklaĢık rakam 1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi ilan edilene kadar geçerlidir. Bkz. Devlet Salnâmesi, H.1275(1858), s.93; H.1276(1859), s.109; H.1277(1860), s.114; H.1278(1861), s.114; H.1279(1862), H.1280(1863), s.124; H.1281(1864), s.126; H.1282(1865), s.115. 81 1853 yılından itibaren ise rüĢdiye mekteplerinin ülke genelinde yaygınlaĢtırılmasına karar verildi244. Kırım SavaĢı‟nın sekteye uğrattığı bu karar, tam olarak savaĢın sona ermesiyle hayata geçrildi ve 1857 yılından itibaren rüĢdiye sayısı hızla artmaya baĢladı245. Buna paralel olarak mekteplere muallim tayini de hızlandı. Dârülmuallimîn mezunları Ġstanbul ve taĢrada açılan yeni rüĢdiyelerde görev almaktaydılar. Fakat 1860 yılında açılan bazı rüĢdiyelere mektep mezunları haricinde dıĢarıdan atamalar yapıldı246. Öğrencileri rahatsız etmekle beraber mektebin nizamnâmesinde de değiĢiklik yapılmasını gerektiren bu durum ise yine öğretmen adaylarının Sadrazam‟a verdikleri dilekçeleri ile gündeme geldi247. Adaylar, ortak olarak kaleme aldıkları dilekçelerinde, birkaç yıldan bu yana mektepte eğitim aldıklarını ve uzun zamandır taĢrada açılmakta olan rüĢdiyelerde görev almayı beklediklerini, fakat bu mekteplere “nizamın hilâfı ve muadelet-i seniyyenin muhalifi” olarak dıĢarıdan öğretmenler tayin edildiğini dile getirdiler. Bu haksız ve layıksız durumun önünü almak için Dârülmuallimîn‟de yetiĢen öğretmen adaylarının haricinde baĢkalarının tayin olunmamasını istediklerini ifade ettiler248. 244 Unat, a.g.e., s.43; Taşralarda dahi münasip mevkilerde mekâtib-i rüşdiye küşâdı der-dest-i icrâ olub şimdiki halde Bosna Eyâleti dâhilinde yedi ve Tekfurdağı’nda bir aded rüşdiye mektebi küşâd olunmuşdur. Devlet Salnâmesi, H.1271(1854), s.105. Bu def‘a Rumeli cânibinde beş aded mekteb-i rüşdiye küşad olunmak üzere bulunmuşdur. Devlet Salnâmesi, H.1272(1855), s.113. 245 1857 yılında 3‟ü Anadolu‟da 16‟sı Rumeli‟de olmak üzere taĢradaki rüĢdiye sayısı 19 idi. 1858-1859 yıllarında bu sayı Anadolu‟da 6, Rumeli‟de 28‟e ulaĢtı. Bu tarihlerde rüĢdiyelere kayıtlı toplam öğrenci sayısı ise 2395 idi. 1860 yılında 7‟si Anadolu, 31‟i Rumeli‟de olan rüĢdiyelere toplam 2795 öğrenci devam etmekteydi. 1861 yılında ise Anadolu‟daki rüĢdiye sayısı 12, Rumeli‟deki rüĢdiye sayısı 34 oldu. Bu mekteplerde eğitim alan öğrenci sayısı da 3125‟i buldu. Devlet Salnâmesi, H.1274(1857), s.131; H.1275(1858), s.93-96; H.1276(1859), s.110-112; H.1277(1860), s.115-117; H.1278(1861), s.115-117. RüĢdiyelerle ilgili istatistikî bilgiler için ayrıca bkz. Mehmet Ö. Alkan, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e ModernleĢme Sürecinde Eğitim Ġstatistikleri 1839-1924, Ankara, 2000, s.17-33. 246 Ceride-i Havâdis, Nr.976 (8 ġ 1276/1 Mart 1860). 247 BOA., BEO., A.MKT.NZD. 336/26 (9 C 1277/23 Aralık 1860). 248 …Müceddeden küşâd olunmakda olan rüşdiye mektepleri hocalıklarına me’mur olmak emel ve arzusuyla Dersaâdet’de bulunan Dârülmuallimîn’e birkaç seneden beru devam ve sa y ve ikdâm ile sâye-i feyz-vâye-i hazret-i şahânede her birlerimiz tahsil-i ilm ve fünûn iderek mekâtib-i mezkûre hocalığıyla taşraya gönderilmek üzere hayli vakitdir usûl-i imtihanımız icrâ olunarak açılacak 82 Aslında açılmakta olan rüĢdiyelere Dârülmuallimîn mezunlarından sınavı verenler tayin edilmekteydi. Örnek olarak gösterilen Erzurum ve Ġzmit rüĢdiyelerine ise mektepte ehliyetli mezun kalmaması, baĢka bir ifadeyle öğrencilerin eğitim süreleri tamamlanmadığı için zaruri olarak hariçten atama yapılmıĢtı249. Zaten bu duruma tepki gösteren öğrencilerin dayanak noktası da “Dârülmuallimîn‟de yeterli öğretmen yetiĢtirilinceye kadar açılmakta olan rüĢdiyelere öğretmen gönderilmemesinin” usûl olarak kabul edilmiĢ olması idi. Öğretmen yetiĢtirme amacının son bulmaması için bu türden atamaların önüne geçilmesini istemekteydiler. Konuyu ele alan Meclis-i Maârif ise Dârülmuallimîn‟de yetkin öğretmen adayı olmadığı için rüĢdiyelere öğretmen tayin edilmemesini doğru bulmamaktaydı. Bu nedenle de dıĢarıdan yapılan atamalara sıcak bakıyordu. Meclis-i Vâlâ‟da da aynı düĢünce hâkim olunca ihtiyaç halinde rüĢdiye mekteplerine ilk olarak Dârülmuallimîn‟in muvazzaf talebesinin, eğer muvazzaflar arasında uygun kimse yok ise mülâzımlardan birinin, o da olmaz ise hariçten atama yapılmasının mektebin nizamnâmesine geçici olarak eklenmesi kararı alındı250. Böylece hariçten atamalar mahallere memuriyetimizin icrâsını küll-i yevm me’mûl intizar itmekde olduğumuz halde bu kere taşraca açılub gönderilmesi lazım gelen rüşdiye hocalıklarına nizamın hilâfı ve muadelet-i seniyyenin muhalifi olarak haricden efendiler bi’l-intihâb nizamsız icrâ olunan Hanya ve Şam-ı şerif ve Haleb ve Birusa ve Hisar ve el-ân icrâ olunmakda olan Biga ve İznikmid ve Erzurum’a gönderilmekde ise de bu husus haksızlık ve layıksız olub… BOA., Ġ.MVL. 444/19767-4; Yahya Akyüz, “Öğretmen Okulu DıĢından Ġlk Kez Öğretmen Atanmasına ĠliĢkin Orijinal Belgeler (1860-1861) ve Tarihi GeliĢim”, Milli Eğitim, S.137, Ankara, Ocak-ġubat-Mart, 1998, s.9. Bu konuda ayrıca bkz. Akyüz, “Türkiye‟de Öğretmen YetiĢtirmenin…”, s.43-47. 249 Öğrenciler hendese ve hesap yani matematik derslerinde yetersizdiler. Ceride-i Havâdis, Nr. 976 (8 ġ 1276/1 Mart 1860). 250 Ġzmid‟e Ders-i âmm Mustafa, Erzurum‟a ise Dağdani Ahmed Efendiler hariçten tayin olunmuĢtu. BOA., Ġ.MVL. 444/19767-3 (27 C 1277/10 Ocak 1861); BOA., Ġ.MVL. 444/19767-1 (21 B 1277/2 ġubat 1861). 83 meĢru hale getirilmiĢ oldu251. Takip eden yıllarda rüĢdiyeler çoğalınca Dârülmuallimîn‟in muvazzaf mezunlarının tamamı tayin edildiğinden yeniden böyle bir problem çıkmadı. Öyle ki 1863 yılında mektepte muvazzaf mezunların yerine geçecek mülâzım öğrenci bile kalmamıĢtı. Bu nedenle aynı yıl Meclis-i Maârif tarafından 15 muvazzaf, 20 kadar da mülâzım öğrenci almak üzere ilan verilmiĢti252. 1869 yılına gelindiğinde Ġstanbul‟daki rüĢdiye mekteplerinin sayısı, 1‟i kız rüĢdiyesi olmak üzere 13‟e yükselmiĢti. Bunun haricinde yine aynı tarihe kadar Anadolu, Adalar ve Arap vilâyetlerinde toplam 66, Rumeli‟de de 62 rüĢdiye mektebi açılmıĢtı253. Üstelik belli bir program dâhilinde açılması planlanan ve bunun için az da olsa bir bütçe ayrılan rüĢdiyelerin bir kısmı da hizmete giremiyordu254. RüĢdiyelerin bu denli hızlı artması, beraberinde bir alt yapı sorununu da meydana getirmekteydi. Nitekim Anadolu‟nun birçok yerinde bina, ders araç- 251 …Dârülmuallimîn talebesinden hoca yetiştirilinceye kadar açılacak mekâtib hocalıklarına evvel emirde nizamı vechle talebe-i mümâileyhimin muvazzaf olanlarından ve bunlarda ehil bulunamadığı halde mülâzımlarından ve mülâzımlarında dahi erbab görülemediği takdirde haricden münâsiblerinin tayin olunması fıkrasının Dârülmuallimîn nizamnâmesine muvakkaten zeyl ve ilâvesi gösterilmiş olub vâkıa rüşdiye mektepleri içün Dârülmuallimîn’den hoca alınması hakkında olan nizamın icrâsı talebesinden o hidmete kesb-i liyâkat edenlere şâmil ise de bunların muvazzaf ve mülâzımlarında ehil bulunmadığı takdirde haricden alınması umûr-ı zaruriyeden olarak bu hale göre Dârülmuallimîn talebesinden hoca yetişdirilinceye kadar muvakkaten ittihaz ve icrâsı istizân olunan usûl yolunda görülmüş… BOA., Ġ.MVL. 444/19767-2 (13 ġ 1277/24 ġubat 1861); Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.5935 (13 ġ 1277/24 ġubat 1861); BOA., BEO., A.MKT.MVL. 125/74 (24 ġ 1277/7 Mart 1861); BOA., Ġ.MVL. 444/19767 (19 ġ 1277/2 Mart 1861). Akyüz, “Öğretmen Okulu DıĢından…”, s.14-15. 252 Bu dönemde Dârülmuallimîn‟e kabul edilmenin Ģartı, biraz Farsça ve derdini anlatmaya yetecek kadar yazı bilmekti. Ceride-i Havâdis, Nr. 1165 (19 CA 1280/1 Kasım 1863). 253 Ġstanbul‟da bulunan rüĢdiyelere toplam 1605, Anadolu‟dakilere 5450 ve Rumeli‟dekilere 4410 öğrenci devam etmekteydi. Bu rüĢdiyelerden Aziziye, Kemah, Kars, Seferhisar, Adapazarı, BaĢkale, Adana ve Pertek mekteplerinin muallim-i evvelleri henüz tayin edilmediğinden muallim-i sânileri tarafından idare olunmaktaydılar. Devlet Salnâmesi, H.1286(1869), s.111-118; Bilim, a.g.e., s.47. 1847-1869 yılları arasında ülke genelinde rüĢdiyelerin geliĢimiyle ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Somel a.g.e., s.6573. 254 Bir rüĢdiye mektebi tesis etmenin devlete maliyeti, öğretmen ve hizmetli maaĢları hariç 15.000 kuruĢu bulmaktaydı. Bkz. BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.138, (5 CA 1285/24 Ağustos 1868). 84 gereçleri ve en önemlisi öğretmenden yoksun rüĢdiyeler bulunmaktaydı255. Buna karĢın Dârülmuallimîn artık yeterli öğretmen yetiĢtirememekteydi. Kaldı ki, birkaç yıl öncesinde taĢra rüĢdiyelerine dıĢarıdan atama yapılmasına kızan öretmen adayları, artık bir mazeret göstererek bu mekteplerde görev almak istemiyorlardı256. Böyle olunca çoğu rüĢdiyeye de düzenleme yapılan nizamnâmeye dayanılarak, müderrisler tayin olunmaktaydı257. Dârülmuallimîn mezunlarının maaĢları ise atandıkları mekteplerde göreve baĢladıkları günden itibaren bağlanıyordu. Bunun miktarı da muallim-i evvellik için 625 ile 750 kuruĢ arasında idi258. Bununla beraber taĢra rüĢdiyelerinde bulunan muallim-i evvel ve sâniler içerisinde iyi hizmeti görünenlerden bazılarına Ġstanbul, Edirne ve Bursa rüûsu verilirken 1869 yılına kadar tayin usûlü belirli bir kaideye bağlanmamıĢtı. Ancak bu tarih itibariyle imtihanla mektebe girerek eğitimlerini tamamlayıp ve yine imtihanla öğretmenliği hak edenlerin 5 yıl görev yapmaları kararlaĢtırıldı. Bu süre içerisinde görevlerini layıkıyla yerine getirenlerin de Ġstanbul rüûsu alabilmeleri usûl kabul edildi259. 255 Mesela 1866‟da Erzincan, Kemah, Kars, Seferhisar, Ankara, Adapazarı, BaĢkale ve Adana rüĢdiyelerinde henüz muallim-i evvel bulunmamaktaydı. Devlet Salnâmesi, H.1284(1867), s.124; Çadırcı, a.g.e., s.290. 256 Bu nedenle yerlerine gitmek istemeyen mezunlardan, eğitimleri boyunca yapılan masrafın tahsil edilmesi gündeme alındı. …talebeden müddet-i tahsilleri ikmâl ile şahâdetnâmelerini aldıkdan sonra memur oldukları mahallere azimet idecekleri taahhüdünü şâmil sened alınması ve taahhüdü hilâfında hareket edenlerin Dârülmuallimîn’de bulundukları müddet aldıkları maâş ile kendüleri içün vuku‘bulan mesârif-i ta‘limiye ve sairenin kâmilen ahz ve istihsâl olunması… BOA., BEO.AYN.d, 1068, s.131 (15 R 1285/5 Ağustos 1868); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 415/79 (15 R 1285/5 Ağustos 1868). 257 Bkz. Devlet Salnâmesi, H.1284 (1867), s.83-85; H.1285(1868), s.93-96. 258 BOA., BEO., A.MKT.MHM. 367/15 (28 C 1283/7 Kasım 1866); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 439/25 (6 Z 1285/20 Mart 1869); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.136 (27 R 1285/17 Ağustos 1868). 259 BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.247 (22 S 1286/3 Haziran 1869). 85 2.4.Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi ve Dârülmuallimîn’in Yeniden Yapılandırılması 1869 yılında eğitimin teĢkilatlanmasında önemli bir adım atıldı ve Maâif-i Umûmiye Nizamnâmesi ilan edilerek ülke genelinde eğitim, modern manada yeniden organize edilmeye baĢlandı260. Eğitimi kurumsal manada dağınıklıktan kurtarmayı öngören ve bütünsel bir yaklaĢımla devlet meselesi olarak ele alan nizamnâme -her ne kadar Fransa‟nın verdiği notaya istinaden hazırlanmıĢsa da- çağdaĢ eğitime geçiĢ noktasında en etkili giriĢim idi261. ÇeĢitli baĢlıklar altında 198 maddeden oluĢan ve eğitim ile ilgili hemen her konuyu yeniden düzenleyen nizamnâmeye göre mektepler umumî ve hususî mektepler baĢlığı altında iki gruba ayrılmaktaydı. Eğitim kurumlarının temeli olan umumî ya da genel mektepler ise ilköğretim, ortaöğretim ve yükseköğretim kurumları olarak sınıflandırılmaktaydı. Ġlköğretimi sıbyan mektepleri, ortaöğretimi rüĢdiye, idâdî ve sultânî mektepleri, yüksek öğretimi Dârülmuallimîn, Dârülmuallimât, Dârülfünun ile fünûn ve sanayi-i muhtelife mektepleri oluĢturmaktaydı. Yükseköğretim kurumları baĢka bir ifadeyle mekâtib-i âliyye içerisinde yer alan Dârülmuallimîn, öngörülen eğitim sisteminin iĢlemesinde ve geliĢiminde ayrıca 260 261 Nizamnâme metni için bkz. BOA., Meclis-i Tanzimat, Nr.2, s.221-245; BOA., Y.EE. 112/6, s.2-59; Düstûr, Tertib-i evvel (Birinci Tertip), Cild-i sâni (C.II), Ġstanbul, 1289, s.184-219 (24 Cemâziyelevvel 1286/1 Eylül 1869); Mahmud Cevâd, a.g.e., s.469-559. Ayrıca bkz. Unat, a.g.e., s.96-119. Engelhard, a.g.e., s.226-227; Antel, a.g.m., s.450-456; Ġhsan Sungu, “Galatasaray Lisesinin KuruluĢu”, Belleten, CVII, S.28, Ankara, 1948, s.316-317; Lewis, a.g.e., s.121; Karamias, a.g.e., s.62-63; Roderic H. Davison, Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Reform 1856-1876, (Çeviren: Osman Akınhay), Ġstanbul, 2005, s.258. Nizamnâme, ġurâ-yı Devlet Maârif Dâiresi‟nce ihtilalden itibaren Fransız eğitim sisteminin geliĢimini ve güncel halini inceleyerek değerlendiren Maârif Nazırı Saffet PaĢa önderliğinde Kemal PaĢa, Dadyan Artin Efendi, Recaizâde Ekrem Bey, Ebuzziya Tevfik Bey, Mehmet Mansur ve Dragon Tzankoff tarafından oluĢan bir komisyon tarafından hazırlanmıĢtı. TekeliĠlkin, a.g.e., s.67; Hamza Altın, “1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi ve Öğretmen YetiĢtirme Tarihimizdeki Yeri”, F.Ü. Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, C.13:1, Elazığ, 2008, s.272-273. 86 öneme sahipti. Nitekim mekâtib-i umûmiyenin derecât-ı muhtelifesi için mükemmel muallimler yetiştirmek bu kurumun göreviydi. Bu itibarla mektep Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nde yeniden yapılandırılmaktaydı262. Mektebin yeni düzeni, nizamnâmenin 52. maddesinden 67. maddesine kadar olan kısmında yer almaktaydı. Buna göre; Ġstanbul‟da büyük bir Dârülmuallimîn kurularak üç Ģubeye ve her Ģube biri edebiyata, diğeri ulûm-ı fünûna (fen bilimlerine) mahsus olmak üzere iki sınıfa ayrılacaktı. ġubelerden birincisi rüĢdiye, ikincisi idâdiyye ve üçüncüsü ise sultâniyye mekteplerine öğretmen yetiĢtirecekti263. RüĢdiye Ģubesi iki dâireye taksim edilecek ve birincisi Ġslâm, ikincisi Gayrimüslim rüĢdiye mektepleri için öğretmen yetiĢtirecekti. ġubenin eğitim süresi ise üç sene olup, sınıflara göre Ģu dersler okutulacaktı264. Edebiyat sınıfı: Türkçe Kitâbet ve ĠnĢa (Türkçe yazı dersi), tertib-i cedit üzere tedrise kesbedebilecek derecede (yeni eğitim düzenine göre öğrenime yetecek kadar) Arapça ve Farsça, Her Cemaatin Kendi Lisanı, Tarih-i Umûmi (her milletin kendi lisanı üzere tedris edilecektir). Ulûm sınıfı: Tersim-i Hutut (çizgi resmi, yazı), Hesap, Defter Tutmak Usûlü (Her milletin kendi lisanı üzere tedris kılınacaktır), Hendese, Mesâha (alan ölçme), Cebir. Ġdâdiyye Ģubesinin eğitim süresi iki sene olacak ve sınıfların ders programı Ģöyle olacaktı; 262 Nizamnâmenin Dârülmuallimîn‟e mahsus maddeleri için bkz. BOA., Meclis-i Tanzimat, Nr.2, s.229231; BOA., Y.EE. 112/6, s.19-23; Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.194-196. Değerlendirme ve yorumlar için ayrıca bkz. Özcan, a.g.m., s.452-456; Altın, a.g.m., s.276-279. 263 Madde 52. BOA., Y.EE. 112/6, s.19. 264 Madde 53, 54. BOA., Y.EE. 112/6, s.19-20. 87 Ulûm sınıfı: Ġlm-i Mevâlid (biyoloji), Hendese-i Resmiye (tasarı geometri) ve Menazır (fiziğin konularından optik), Cebir, Hikmet-i Tabi„iye, Kimya, Resim. Edebiyat sınıfı: Arabi ve Farisiden tercüme ameliyatı, Türkçe ġiir ve ĠnĢa, Fransızca, Kavanin-i Osmaniye (Osmanlı kanunları), Mantık, Ġlm-i Servet-i Milel (milletler ekonomisi, iktisat)265. Sultâniyye Ģubesinin müddet-i tahsiliyesi üç sene olup sınıfına göre verilecek dersler Ģöyle olacaktı; Ulum sınıfı: Müsellesat-ı Müsteviye ve Küreviye (düzlem ve küresel trigonometri), Cebir‟in Hendese‟ye Tatbiki (analitik geometri), Kutu„-ı Mahrutiyat (koni kesitleri), Cerr-i Eskal (kaldıraç, mekanik), Ġlm-i Heyet (astronomi), Kimya‟nın Sanayi ve Ziraat‟a Tatbiki (endüstriyel ve ziraî kimya), mükemmel Ġlm-i Mevâlid, Fenn-i Tabakatü‟l-arz (jeoloji), Fenn-i Tahtit-i Arazi (arazi çizimi), Resim. Edebiyat sınıfı: Mükemmel Türkçe ĠnĢa ve EĢ„ar (Türkçe güzel yazı, nesir), Mükemmel Arabî ve Farisî, Maani (yerinde ve manalı ifadeye mahsus ilim, sözcük bilgisi), Türkçeden Fransızcaya ve Fransızcadan Türkçeye Tercüme Ameliyatı, Hukuk-ı Milel (milletler hukuku) 266. Nizamnâmede Ģubelere göre dersleri ve içeriklerini belirleyen maddelerin ardından mektebin idâri yapısı ve diğer teferruatlarla ilgili maddelere yer verilmiĢti. Bu maddelere göre mektebin bir müdürü ile lüzumu kadar hocası ve iki de bevvâbı 265 266 Madde 55. BOA., Y.EE. 112/6, s.20. Madde 56. BOA., Y.EE. 112/6, s.20-21. Sultânî Ģubesi, bu isimle Tanzimat Dönemi‟nde açılamamakla beraber, 1891 Dârülmuallimîn-i Âliye Nizamnâmesi‟yle, Dârülmuallimîn Ģubeleri yeniden düzenlenmiĢtir. Bkz. Öztürk, Atatürk Devri… s.21-23. 88 (hizmetli) bulunacaktı. Müdüre 5.000, hocalara da 2.000 ile 4.000 kuruĢ arasında değiĢen miktarlarda maaĢlar verilecekti 267. Dârülmuallimîn‟e öğrenci olarak girmek isteyenler rüĢdiye, idâdiyye ve sultâniyye Ģehadetnâmesini veya mülâzemet rüûslarını göstermek suretiyle giriĢ sınavından muaf olacaklardı268. ġehadetnâme ya da mülâzemet rüûsu olmayanlar ise bir mümeyyiz heyeti huzurunda sınav olacaklar ve derecelerine göre Ģubelerden birine kabul edilecekler fakat yatılı olmayacaklardı269. Dârülmuallimîn‟in rüĢdiye Ģubesi öğrencilerine 80‟er, idâdiyye Ģubesi öğrencilerine 100‟er, sultâniyye Ģubesi öğrencilerine de 120‟Ģer kuruĢ maaĢ verilecekti. Mektebin üç Ģubesinde bulunan muvazzaf (maaĢlı) öğrenci sayısı 100‟ü geçmeyecek, bunlardan 40‟ı rüĢdiye, 60‟ı ise idâdiyye ve sultâniyye Ģubesine mahsus olacaktı. BoĢta kalan maaĢ ise en kıdemli öğrenciye tahsis edilecekti270. RüĢdiye Ģubesinde eğitimini tamamlayan ve imtihan ile liyakatlerini ispat eden öğrenciler, rüĢdiye öğretmenliğine atanacaklar veya idâdiyye Ģubesine geçebileceklerdi. Bu konuda öğrencilerin seçme Ģansı bulunacaktı. Aynı Ģekilde idâdiyye Ģubesinden mezun olanlar, idâdiyye öğretmenliğine tayin edilecekler ya da sultâniyye Ģubesine devam edebileceklerdi271. 267 Madde 57, 58. BOA., Y.EE. 112/6, s.21. 268 Üç derece olarak icrâ edilen nevi sâlis imtihanlarından birincisi olan mülâzemet imtihanları, edebiyat, hukuk ve ulum kısımlarına mahsustu. Bu sınav, idâdiyede tahsillerini tamamlamıĢ olanlar için Ġstanbul‟da Kebir-i Maârif‟in Ġlmiye Dâiresi ve Dârülfünûn ile Mekâtib-i Aliye nazırları huzurunda, taĢrada ise mahalli meclis-i maârifinde sözlü olarak yapılacaktı. BaĢarılı olanlara Maârif Nezâreti tarafından mühürlenmiĢ ve üzerinde imtihanı yapan mahalli maârif meclisinin adının da yazılı olduğu mülâzemet rüûsu verilecekti. Bkz. Bab-ı Sâlis, nizamnâmenin imtihanlara ve Ģahâdetnâme ve rüûslara ve bunların imtiyazatına dâir kısmı. BOA., Y.EE. 112/6, s.45. 269 Madde 59. BOA., Y.EE. 112/6, s.21-22. 270 Madde 60. BOA., Y.EE. 112/6, s.22. 271 Madde 61. BOA., Y.EE. 112/6, s.22. 89 Bitirme sınavını vererek Dârülmuallimîn‟den mezun olan öğretmen adayları, sınıfına göre ve maaĢlı olarak, tayin edilecekleri umûmî mekteplerdeki görevlerini kabule mecbur olacaklardı272. Öğretmen tayinlerinde ise öncelik Dârülmuallimîn mezunlarına tanınacaktı. Tayin edildikleri mekteplerde mazeret beyan etmeksizin en az 5 yıl çalıĢmadan görevlerini bırakmak isteyen öğretmenlerden, eğitimleri süresince almıĢ oldukları maaĢları geri alınacaktı. Ayrıca bu gibiler sahip oldukları atama önceliğinden de mahrum bırakılacaklardı273. Öğretmen adayları, bulundukları Ģubeler için öngörülen eğitim süresini tamamlanmadan da sınavlara girebilecek ve baĢarılı olanlar öğretmen olabileceklerdi274. Dârülmuallimîn‟in Ģubelerinden biri de müdüriyeti idaresi altında olacak olan Dârlümuallimîn-i Sıbyan olacaktı275. Nizâmnâmenin Dârülmuallimîn‟in yapısını belirleyen son maddesinde ise mektebin bir muntazam kütüphanesiyle bir de içerisinde fizik ve kimya için gerekli alet ve edevat bulunan laboratuarının olacağı kaydedilmekteydi276. 2.5. 1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi’nin Ġlanından Sonra Dârülmuallimîn Dârülmuallimîn için öngörülen yeni düzen son derece çağdaĢ idi. Ancak mektebin nizamnâmeye göre Ģubelere taksimi ve yeniden teĢekkülü için alt yapıya dolayısıyla da zamana ihtiyaç vardı. Nitekim mevcut koĢullarda idâdiyye ve 272 Madde 62. BOA., Y.EE. 112/6, s.22 Madde 63, 64. BOA., Y.EE. 112/6, s.22-23. 274 Madde 65. BOA., Y.EE. 112/6, s.23. 275 Madde 66. BOA., Y.EE. 112/6, s.23 276 Madde 67. BOA., Y.EE. 112/6, s.23. 273 90 sultâniyye Ģubeleri için elveriĢli talebenin bulunamayacağı aĢikârdı. Bunun yanı sıra Gayrimüslim ahaliden öğrenci alındığı takdirde dersler, çeĢitli lisanlarda verilecekti. Bu durum ise hoca sıkıntısı gibi zorluklar meydana getirmenin yanı sıra fazla masraf gerektirecekti. Neticede bu iki noksanın çaresine ileride bakılmak üzere Ģimdilik 100 öğrenciden ibaret olacak Ģekilde sadece rüĢdiye Ģubesinin faaliyete geçirilmesi kararına varıldı277. 2.5.1.RüĢdiye ġubesi (Dârülmuallimîn-i RüĢdî) Dârülmuallimîn, kuruluĢ itibariyle sıbyan ve rüĢdiye mektepleri için öğretmen yetiĢtirmeyi amaç edinmiĢ olsa da fiilen yalnızca rüĢdiye mekteplerine mahrec olmuĢtu. Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟yle, mektep Ģubelere ayrılınca rüĢdiye mekteplerinin öğretmen kaynağı Dârülmuallimîn-i RüĢdî ismini aldı278. 2.5.1.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler Yeni düzene göre 150 kadar öğrenci ile eğitim-öğretimin devam ettiği Dârülmuallimîn-i RüĢdî‟nin ders programında ve verilen eğitimin niteliğinde önemli bir değiĢiklik olmadı. Mektepte okutulan Arapça, Farsça, Tarih, ĠnĢa, Rika, Riyâziye ve Türkçe derslerine Coğrafya ile Resim derslerinin eklenmesinden baĢka yenilik yapılamadı279. 277 278 279 Mektebin müdür, muallim, hademe ve öğrencilerinin masraflarını görmek için ayrılmıĢ olan senelik 78.564 kuruĢluk tahsisatı da usûl-i cedideye tavfikan resmen küşâdı tarihinden itibaren 105.036 kuruĢa yükseltildi. BOA., Ġ.ġD. 9/476 (8 R 1287/8 Temmuz 1870); BOA., MAD.d, Nr.9264, s.142 (26 Kanun-ı evvel 1286/7 Ocak 1871). Mektebin idâdiye ve sultâniyye Ģubeleri açılamadığından 1869 nizamnâmesinin ilanından sonra da Dârülmuallimîn ismi sadece rüĢdiye Ģubesini ifade etmeye devam etmiĢtir. Mart 1874 yılında yapılan düzenlemeye göre de derslerin, Türkçe, Arapça, Farsça, Hesap, Cebir, Hendese, Tarih, Coğrafya, Ġmla, ĠnĢa, Rika ve Resim dersleri olacağı ilan edilmiĢti. Mahmud Cevâd, a.g.e., s.135. 91 Eğitim-öğretim yılı sonunda derslerin kesilmesiyle sınavlar baĢlamaktaydı. Hocaların hazır bulunduğu sınavlar, öğrencilerin sene sonuna kadar gördükleri derslerden yapılmaktaydı. Hangi derslerden ne zaman imtihan olunacağı, mektebin duvarına asılan ders cetveliyle ilan edilmekteydi. Öğrencilerin zihinlerini dinlendirmesi ve bir sonraki derse hazırlanabilmeleri için iki sınav arasında birkaç gün boĢluk bulunmaktaydı. Mazeret beyan etmeksizin sınavlara girmeyen öğrenciler, sınıf geçememekte veya son sınıfsa Ģehadetnâme alamamaktaydılar. Bu gibilerin sene ortasında sınav talep etme hakları da yoktu. Aynı Ģekilde devamsızlık eden fakat mazereti olan öğrenciler de sınıf geçirilmemekteydiler280. Sınıf-ı evvel muvazzaf öğrencilerinden mezun olanların yerine yine sınavlarda baĢarılı olan sınıf-ı sâni ve onların yerine sınıf-ı sâlis talebesi geçmekteydi. Ayrıca boĢalan kadrolar için de sınav açılmakta ve baĢarılı olan mülâzım öğrenciler muvazzaflığa nakledilmekteydi281. 1874 yılı Mart ayında muvazzaf öğrencilere verilecek ücret aylık 80 kuruĢ olarak belirlenmiĢti282. Öğrencilerin mektebe ve derslere olan ilgi ve sorumluluklarını arttırmak üzere disiplin daha fazla ön plana çıkarılmaya çalıĢıldı. Bu bağlamda devamsızlık eden öğrenciler mektepten ihraç edilerek maaĢları kesilmekte ve yerlerine mülâzımlardan muvazzaf öğrenci alınmaktaydı283. Söz gelimi “erbab-ı ihtiyaçtan” olan Dârülmuallimîn‟in bazı muvazzaf öğrencileri, maaĢlarını daha rahat yetirebilmek için 280 BOA., MF.MKT. 5/87 (25 B 1289/28 ylül 1872); BOA., MF.MKT. 13/7 (Gurre-i ġaban 1290/24 Eylül 1873). 281 BOA., MF.MKT. 10/20 (23 M 1290/23 Mart 1873). 282 Mahmud Cevâd, a.g.e., s.135. 283 Mesela mektebin sınıf-ı evvel talebelerinden Denizlili Hafız Osman ve sınıf-ı sâni talebesinden Bolulu Abdullah ve Burdurlu Hafız Mehmet ve sınıf-ı sâlis talebesinden AlaĢehirli Mehmet ve AyaĢlı Hüseyin Efendiler ikiĢer ay, sınıf-ı sâlis talebesinden Trabzonlu Mustafa Efendi ise yirmi gün mektebe devam etmedikleri için tard ve ihraç edilmiĢlerdi. BOA., MF.MKT. 1/117 (11 R 1289/18 Haziran 1872); BOA., MF.MKT. 28/24 (14 R 1292/20 Mayıs 1875). 92 tatil dönemleri dıĢında taĢraya gitmek için izin talep etmekteydiler. Bunun üzerine Maârif Nezâreti, bu tür giriĢimlerde bulunarak mektebi terk eden öğrencilerin kayıtlarının silinmesi ve eğitimleri süresince aldıkları maaĢın geri alınması için harekete geçti. Konuyu görüĢen ġûra-yı Devlet ise ödenen maaĢın geri alınmasının mümkün olmayacağı gerçeğinden hareketle bu gibilerin sadece kayıtlarının silinmesiyle yetinilmesi kararını verdi284. Görüldüğü üzere Maârif Nezâreti devam konusunda oldukça hassastı. Çünkü “evsâf-ı matlûbeyi hâiz” yani istenilen özelliklere sahip talebe yetiĢtirilmesi için devamın sağlanması önemli bulunmaktaydı. Bundan dolayı ileriki yıllarda farklı önlemler alınmaya devam edildi. “Terk-i devam” eden talebeye kesinlikle izin verilmemesi ve mektebe devam etmeleri noktasında nasihatlerde bulunulmasının yanı sıra devamsızlığın sene sonu imtihanlarında gözetilmesi bu önlemler arasındaydı. Buna göre, derse girmeden evvel öğrencilerin isimleri jurnale yazılacak ve bu jurnal dersin hocasına verilecekti. Hoca, yoklama yaptıktan sonra derse baĢlayacaktı. Her hoca derse girmeden önce yoklama yapacak ve jurnale imzasını atacaktı. Jurnal, öğrencilerin derslere devamını göz önünde bulundurmak için imtihan zamanında kontrol edilecekti. Bir diğer önlem ise tatil zamanlarında taĢraya giden öğrencilerinden ġevvâlin 15‟ine kadar döneceklerine dair senet alınması idi285. Eğitim-öğretimin kalitesinin yükselmesinde derslere devamın temin edilmesi kadar, öğrencilerin en baĢtan donanım sahibi olmaları da oldukça önemliydi. Bu nedenle mektebe kabul edilecek öğrencilerin “Arabiden tasdikat tekmil etmiĢ” 284 285 BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.95 (8 M 1289/28 Mart 1872). ġevvâlin 15‟i söz konusu tarih itibariyle Aralık ayı ortalarına denk gelmektedir. BOA., MF.MKT. 21/153 (2 L 1291/1 Aralık 1874); BOA., MF.MKT. 22/168 (12 Z 1291/21 Aralık 1874). 93 (Arapça), “Farisiden gülistan görmüĢ” (Farsça) olmaları, hesaptan Amâl-ı Erbaa (dört iĢlem), Ġmla ve Yazı bilmeleri ve serbestçe Türkçe okumaları gerekliydi286. 2.5.1.2. Eğitimci Kadrosu Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nin ilan edildiği dönemde mektebin müdürü Hilmi Efendi idi. Heyet hocası Cevdet, Farsça, Türkçe ve Riyâziye hocası Ġsmail Efendi, Tarih ve Farsça hocası Mecit Efendi, ĠnĢa hocası Vasfi Efendi, Rika hocası Ahmet Efendi idi. Mektebin dersleri değiĢmemekle beraber öğrenci sayısı ise 150‟yi bulmuĢtu287. Dolayısıyla da hoca takviyesi yapılması kaçınılmaz hale gelmiĢti. Ekim 1872 tarihi itibariyle öğrencilerden 30 kadarı mezun olmuĢ, 10 kadarı ise vefat etmiĢ veya mektebi bırakmıĢtı. Bu dönemde mektebin öğrenci sayısı 60‟a kadar geriledi. Buna bazı derslerin Mülkiye ve Mahrec-i Aklâm ile ortak görülmesi de eklenince hoca sayısının düĢürülmesine karar verildi288. Maddi boyut da göz önüne alınmak suretiyle hocalar, öğrenci miktarına göre güncellendi. 1873 yılında 300 kuruĢ maaĢla Esat Efendi ikinci inĢa hocası olarak tayin olunurken, mektebin Farsça hocası olan Rüstem Efendi yine aynı miktar maaĢla Mülkiye Mektebi‟ne kaydırıldı289. 286 BOA., MF.MKT. 21/50 (10 L 1291/20 Kasım 1874). M. Cevdet, “Dârülmuallimîn‟in YetmiĢinci…” s.187. 288 BOA., MF.MKT. 4/68 (Selh-i Cemâziyelahir 1289/3 Eylül 1872). …Dârülmuallimîn talebesi mukaddem yüz neferden ibâret olub bu mikdar talebeye ise bir Farisi hocası kâfi olamayacağından iki muallim istihdam olunmakda iken geçen sene imtihanda bir otuz kadarı bâ-şahâdetnâme çıkdığı ve on neferden bazıları vefat bazısı dahi terk iylediği cihetle mekteb-i mezbûrun talebesi altmışa tenzil etmiş ve bu kadar talebenin bir Farisi hocasıyla idaresi mümkün olmasına ve’l-hâlet-i hezihi müstahdem olan Rüstem Efendi’nin buna ehliyetine ve yirmi seneden berü maârif hizmetlerinde müstahdem ve mümâileyh Abdurrahman Efendi ise iki seneden berü hizmet itmekde bulunmasına mebni mensuh-ı ıslahat komisyonunun haber ve ma‘lumatıyla mümâileyhin maâşı kat‘ idilerek hizmetden çıkarılmış ve şimdi ise Mahrec-i Aklâm ve Mekteb-i Mülkiye ve Dârülmuallimîn’in bir yerde birleşdirilmesiyle dersleri çoğaldılub hatta mevcut olan iki Farisi hocası ma‘a ziyade kâfi bulunmuş olduğundan… BOA., MF.MKT. 4/130 (8 B 1289/11 Eylül 1872). 289 BOA., BEO., A.MKT.MHM. 460/58 (10 C 1290/5 Ağustos 1873). 287 94 Tablo 2.7.Tanzimat dönemi sonlarına doğru Dârülmuallimîn-i RüĢdî‟de okutulan dersler, derslerin hocaları ve öğrenci mevcudu290 Yıl 1287(1870) Toplam 1288(1871) Toplam 1289(1872) Toplam 1290(1873) Toplam 1291(1874) Toplam 1293(1876) Toplam 290 Dersler Hocalar Farsça ve Riyâziye Riyâziye Rika ĠnĢa 4 Farsça Rika ĠnĢa Rika Coğrafya Riyâziye Resim Arabi tekellümü Arabi tekellümü 7 Riyâziye ĠnĢa Coğrafya Arapça Farsça Farsça Tarih Rika Rika 7 Riyâziye ĠnĢa Coğrafya Arapça Tarih Rika 6 ĠnĢa Tarih Farsça Hesap ve Coğrafya Müderrisinden Ġsmail Efendi --Mütemâyiz NâĢid Efendi ve Tayyar Efendi Sâliseden Sadık Bey 5 Cabbar Efendi Mütemâyiz NâĢid Efendi Sâliseden Sadık Bey Tayyar Efendi Arif Efendi ----Yusuf Efendi Mehmet Efendi (muavin) 9 Miralay Hafız Bey Sâniyeden Sadık Bey Erkan-ı Harbiye Kolağası Arif Efendi Hamit Efendi Rüstem Efendi Abdurrahman Efendi Sâniyeden Ahmet Hilmi Efendi Mütemâyiz NâĢid Efendi Sâliseden Tayyar Efendi 9 Miralay Hafız PaĢa Sâniyeden Sadık Bey Erkan-ı Harbiye Kolağası Arif Efendi Hamit Efendi Sâniyeden Ahmet Hilmi Efendi Sâliseden Tayyar Efendi 6 Sâniyeden Sadık Bey Sâniyeden Ahmet Hilmi Efendi Müderrisinden Rüstem Efendi Erkan-ı Harbiye Kolağası Arif Efendi ve Esat Efendi Abdurrahman Efendi Sâliseden Tayyar Efendi Miralay Hafız PaĢa 8 Erkan-ı Harbiye Kolağası Arif Efendi Mustafa Bey ve Esat Efendi Abdurrahman Efendi Sâniyeden Ahmet Hilmi Efendi Sâliseden Tayyar Efendi ve Nuri Bey Müderrisinden Rüstem Efendi 8 Arapça Rika Riyâziye 8 Hesap ve Coğrafya ĠnĢa Arapça Tarih Rika Farsça 7 Öğrenci Sayısı 150 101 100 76 86 106 Devlet Salnâmesi, H.1287(1870), s.117, H.1288(1871), s.134, H.1289(1872), s.255, H.1290(1873), s.197, H.1291(1874), s.197, H.1292(1875), s.137, H.1293(1876), s.140; M. Cevdet, “Dârülmuallimîn‟in YetmiĢinci…”, s.188. 95 2.5.1.3.Mektep Binası Dârülmuallimîn-i RüĢdî öğrencileri eğitimlerine, 1866 yılında geçmiĢ oldukları ġehzâde Ġmâreti karĢısındaki konağın bazen taĢ, bazen de ahĢap kısmında 1870 yılına kadar devam ettiler291. 1870 yılından itibaren ise Mekteb-i Mülkiye ve Dârülmuallimîn-i RüĢdî‟ye tahsis edilmek üzere Bozdoğan Kemeri‟ndeki Palabıyık Mehmet Bey Konağı kiralandı292. Bir süre sonra buradan da taĢınan mektep, Tanzimat döneminde öğretmen yetiĢtirmeye Dârülfünûn binasında devam etti293. 2.5.1.4.Mezunlarının Ġstihdamı Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟ne göre Dârülmuallimîn-i RüĢdî diplomalı, iyi huy ve karakter sahibi herkes, rüĢdiye mekteplerinde istihdam edilecekti. Bununla beraber elinde mülâzamet rüûsu olup (idâdî mezunları), Dârülmuallimîn‟de tahsil görmüĢ derecede donanımlı olduğunu imtihanla tasdik ettirenler ile hariçten sınavlara girerek baĢarılı olanlar da öğretmen olabileceklerdi. Ancak tercih önceliği Dârülmuallimîn-i RüĢdî mezunlarının olacaktı294. Özellikle yeni açılan rüĢdiyeler ve muallim-i evvellik için pratikte bu hususa dikkat edildi. Mesela 1872 yılında Tuna vilâyetinde Babadağı ve Berkofça‟da açılan rüĢdiyelere “vilâyetçe” muallim-i sâni tayin olunmuĢ iken Maârif Meclisi tarafından buna cevaz gösterilmemiĢti. Meclis, tayin olunan öğretmenler her ne kadar görevlerine baĢlamıĢ olsalar da yeni açılan 291 M. Cevdet, “Dârülmuallimîn‟in YetmiĢinci…”, s.187. Kiralanan konağın için 7.524,5 kuruĢluk tahmini bir masrafla bakıma alınması kararlaĢtırılmıĢtı. BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, numero 97 (20 R 1287/20 Temmuz 1870); Devlet Salnâmesi, H.1288(1871), s.134. 293 Devlet Salnâmesi, H.1289(1872), s.255; M. Cevdet, “Dârülmuallimîn‟in YetmiĢinci…”, s.187. 292 294 Bkz. Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi, Bâb-ı Rabi (muallimlere dairdir). Madde 178-191. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.53-56. RüĢdiyelerde öğretmenlik yapmak için yaklaĢık 25 yaĢında olmak ve kanunen herhangi bir suç veya cinayetten mahkûm olmamak ta öğretmen adaylarında aranan özelliklerdendi. Madde 181. BOA., Y.EE. 112/6, s.53-54. 96 rüĢdiyelere Dârülmuallimîn‟den mezun öğretmenler gönderilmesi lazım geldiğini vilâyete bildirdi. Ayrıca merkezden kitap ve ders cetveli gitmedikçe ve öğretmenlerin memuriyetleri tasdik olunmadıkça göreve baĢlasalar dahi bir faydası olmayacağı, maaĢ alamayacakları ifade edildi. Bu nedenle atanan öğretmenlerin ileride lüzum görüldüğü takdirde bu mekteplerde veya baĢka mekteplerde istihdam olunacakları dile getirilerek bu iki rüĢdiye mektebine Dârülmuallimîn mezunu muallim-i evveller tayin olundu295. RüĢdiyeler bulundukları bölgenin nüfusu ile doğru orantılı olarak geliĢim göstermekteydiler. Bir rüĢdiyenin açılıĢını takip eden iki yıl içerisinde öğrenci mevcudu da yükselmekteydi. Dolayısıyla geçici olarak bir muallim-i sâni ile eğitime baĢlayan bu mekteplere zaman içerisinde öğretmen takviyesi yapılmaktaydı296. Dârülmuallimîn Ģehadetnâmeli muallim-i evvellerin tayin olunmasına ise özellikle özen gösterilmekteydi297. Hatta muallim-i sâniler içerisinden muallim-i evvelliğe yükselmek isteyenler bulunsa da Ģehadetnâmeleri olmadığı gerekçesiyle bunlara müsaade edilmemekteydi298. Buna rağmen dilekçe verenlere ise muallim-i evvellik için Dârülmuallimîn Ģehadetnâmeli veya Ģehadetnâmeliler derecesinde bulunmanın gerekli olduğu hatırlatılmakta ve Ġstanbul‟a 295 çağrılarak imtihan vermeleri Babadağı‟nda açılan rüĢdiyeye muallim-i sâni olarak tayin olunan Mehmed ġükrü Efendi‟nin yerine Dârülmuallimîn Ģahâdetnâmeli Kazganlı Ömer Efendi, Berkofça‟daki rüĢdiye mektebine ise Ġbrahim Efendi‟nin yerine yine Dârülmuallimîn mezunu Abdullah Fehmi Efendi tayin olundu. BOA., MF.MKT.1/100 (10 R 1289/17 Haziran 1872); BOA., MF.MKT.1/121 (11 R 1289/18 Haziran 1872). 296 Nitekim birçok rüĢdiye mektebi mali sıkıntılara yönelik çözüm yollarından olan nısfu rüşdiyye formülüyle açılmıĢtı. Ġlk iki yıl yerel ulemâ arasından tayin edilen bir muallim-i sâni ile bir bevvâb kadrosuyla hizmet veren rüĢdiyelere üçüncü yıl Meclis-i Maârif tarafından muallim-i evvel atanarak tam rüĢdiye vasfı yükleniyordu. Somel, a.g.e., s.69-70. 297 BOA., MF.MKT. 1/155 (16 R 1289/20 Haziran 1872). 298 Yine maârif nizamnâmesine göre bir vilâyette muallim-i evvellik kadrosu boĢaldığında bu göreve en kıdemli muallim-i sâni atanması kurala bağlanmıĢtı. Madde182. BOA., Y.EE. 112/6, s.54. 97 istenmekteydi299. Dârülmuallimîn mezunlarının özellikle yeni rüĢdiyelere tayin olunması ve hatta ihtiyaç halinde son sınıf öğrencilerinin bile dıĢarıdan atamalara tercih edilmesi bu dönemde mektebe ve rüĢdiyelere verilen önemi ifade etmektedir300. Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nin öngördüğü önemli konulardan biri ise memuriyetin yükümlülüğü idi. Nizamnâmenin 62. maddesine göre öğretmenler atandıkları yer neresi olursa olsun görevi kabule mecbur idiler. 64. maddesine göre ise yaklaĢık 5 yıl atandıkları yerde görev yapmakla mükelleftiler. Bu süre tamamlanmadan ve mazeretsiz olarak görevini bırakanlardan eğitimleri süresince almıĢ oldukları maaĢları geri alınacaktı301. Ayrıca bunlar sahip oldukları atama önceliğinden de mahrum bırakılacaklardı. Ancak ilerleyen yıllarda bu maddelere muhalif olarak bazı öğretmenlerin bir iki yıl çalıĢtıktan sonra istifa ettikleri görüldü. Öğretmenler içerisinde ders-i âmm hocalığına ve Ģeyhülislamlık tarafından baĢka görevlere nakledilenler tespit edildi. Hâlbuki rüĢdiye mekteplerinin geliĢmesi öğretmenlerinin erbâb-ı kifâyetden bulunmasına bağlı idi. Mesleğini bu Ģekilde terk edenlerin ise Dârülmuallimîn‟e, sırf eğitimleri süresince maaĢ almak için girdikleri düĢünülmekteydi. Bu nedenle Meclis-i Maârif, görevinden istifa edenlerden eğitim aldıkları üç yıl süresince almıĢ oldukları 80 kuruĢ maaĢın tahsil edilmesi kararını 299 BOA., MF.MKT. 4/88 (2 B 1289/5 Eylül 1872); BOA., MF.MKT.23/18 (14 ZA 1291/23 Aralık 1874). Hesap, cebir, hendese, coğrafya, tarih-i umûmi, usûl-i defter, imlâ, inĢa ve resimden yapılan imtihanı verenler, Dârülmuallimîn-i RüĢdî Ģahâdetnâmesini almaya hak kazanıyorlardı. BOA., MF.MKT.25/33 (Gurre-i Muharrem 1292/11 ġubat 1875). 300 BOA., MF.MKT. 8/15 (13 ZA 1289/12 Ocak 1873). 301 Nizamnâmenin ilanından önceki dönemlerde böyle bir yaptırım uygulanmadığı için taĢradaki bazı rüĢdiye öğretmenleri istifa ettikleri gibi halefleri gelmeden görev yerlerini terk etmekteydiler. Bu durum ise eğitimin aksamasına neden olmaktaydı. Dolayısıyla Maârif Nezâreti‟nin bunun önünü almak için istifa etmek isteyen öğretmenlerin dilekçelerini bulundukları bölgedeki meclislere değil de nizam gereği vali, mutasarrıf veya kaymakamlara vermelerine ve yeniden atama yapılana kadar görev yerlerini terk etmemelerine dikkat edilmesi için ilgili kurumları bilgilendirdiği görülmektedir. BOA., BEO., A.MKT.MHM. 191/74 (27 M 1277/15 Ağustos 1860). 98 aldı302. Bu gibilerin geçtikleri memuriyetten çıkarılmaları ve aldıkları rütbelerden mahrum bırakılmaları için de Bâb-ı MeĢihat ve Bâbıâlî nezdinde giriĢimde bulunuldu303. Öğretmenlerin tayin oldukları mekteplerde eğitim hizmetini aksatmamaları da çok önemliydi. Hatta Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nde görevinde rehaveti görülenler için uygulanacak yaptırım da belirlenmiĢti. Mazeret beyan etmeksizin görevini terk eden öğretmenlerin maaĢlarının kesilmesi, ayda 10 gün eğitim hizmetini yerine getirmeyenlerin ise meslekten ihraç edilmesi kurala bağlanmıĢtı. Ancak bazı yerlerde bu nizama da uyulmadığı görülmekteydi. Mesela Elbistan rüĢdiyesi muallim-i evveli Ahmet Efendi‟nin, izin almaksızın birkaç defa memleketi Malatya‟ya gittiği ihbar olunmuĢtu. Bunun üzerine konu Meclis-i Maârif tarafından Halep Vilâyeti‟ne bildirildi. Ahmet Efendi‟ye tatil zamanları dıĢında mektebi tekrar terk etmesi halinde Dârülmuallimîn‟de bulunduğu ve mektebi terk ettiği süre içerisinde almıĢ olduğu maaĢların tahsil edileceğinin ve yerine baĢka bir öğretmenin tayin olunacağının ihtar olunması istendi304. RüĢdiye öğretmenlerine yarısı atandıkları günden itibaren, tamamı yerlerine ulaĢtıklarında verilmek üzere genelde aylık 625 kuruĢ maaĢ bağlanmaktaydı. Ancak öğretmelerin maaĢı, atandıkları vilâyetlere hatta aynı vilayet dâhilindeki kasabalara göre farklılık göstermekteydi. Bölgenin ehemmiyetine göre belirlenen ücretler, 530 ile 800 kuruĢ arasında değiĢmekteydi. Örneğin Tuna vilayetinin Berkofça Kasabası‟nda 625 kuruĢ olan muallim-i evvellik maaĢı, Pravadi Kasabası‟nda 595 302 Mecidiye rüĢdiyesi muallimlerinden Hasan Efendi‟nin istifa ederek ders-i âmm silkine dâhil olması üzerine bu karar alındı. BOA., MF.MKT. 16/80 (16 ZA 1290/5 Ocak 1874). 303 BOA., MF.MKT. 16/80-1,2 (16 ZA 1290/5 Ocak 1874). 304 BOA., MF.MKT.1/121 (3 ZA 1291/12 Aralık 1874). 99 kuruĢ, ĠĢkodra vilayeti Tiran RüĢdiyesi‟nde 590, Sivas Vilayeti dâhilindeki Tokat RüĢdiyesi‟nde 530, Kastamonu Vilayeti‟ne bağlı Tosya Kasabası RüĢdiyesi‟nde 625 ve Trablusgarp RüĢdiyesi‟nde 575 kuruĢ idi305. Trablusgarp RüĢdiyesi muallim-i evvellik maaĢı Anadolu ve Rumeli‟deki maaĢların arasında olduğundan buraya kimse rağbet etmemekteydi. Bu nedenle bu rüĢdiyenin muallim-i evvellik maaĢı Aralık 1873 tarihi itibariyle 800 kuruĢa çıkarıldı306. Öte yandan merkeze uzak vilayetlere öğretmen tayin etmeyi kolaylaĢtırmak için maaĢlar daha da arttırılıyordu. Örneğin Bağdat RüĢdiyesi‟ne 1869 yılında atanan muallim-i evvele 1.200 kuruĢ maaĢ tahsis edilmiĢti307. Aynı Ģekilde öğretmen bulmak zor olduğundan Bingazi rüĢdiyesinde görev alan öğretmenlere 800 kuruĢ308, Suriye Vilâyeti‟ne bağlı Laskiye RüĢdiye Mektebi‟nde çalıĢmak isteyenlere 700 kuruĢ maaĢ verilmekteydi309. 2.5.2.Ġstanbul DıĢında RüĢdiyelere Öğretmen YetiĢtirme GiriĢimleri Osmanlı Devleti kozmopolit bir yapıya sahip olduğundan ülkenin değiĢik bölgelerinde konuĢulan diller tabiatıyla farklılık arz etmekteydi. Buralarda açılmakta olan rüĢdiyeler için öğretmen temin etmek ise oldukça güçtü. Bu konuda ilk sıkıntı, ahalisi Arapça konuĢan bölgelerde çıkmıĢtı. Çözüm olarak ise muallim-i sânilerin valilik tarafından tayin edilmesi, muallim-i evvellerin ise Suriye‟den 10 öğrenci seçilerek Dârülmuallimîn‟de yetiĢtirilmesi düĢünülmüĢtü. Bunun yanı sıra okutulan 305 BOA., MF.MKT.1/121 (11 R 1289/18 Haziran 1872); BOA., MF.MKT. 1/55 (16 R 1289/23 Haziran 1872); BOA., MF.MKT.7/29 (24 ġ 1289/27 Ekim 1872); BOA., MF.MKT. 7/31 (25 ġ 1289/28 Ekim 1872); BOA., MF.MKT.5/56 (21 B 1289/24 Eylül 1872; BOA., MF.MKT.8/15 (13 ZA 1289/12 Ocak 1873; BOA., MF.MKT.8/16 (13 ZA 1289/11 ġubat 1873). 306 BOA., MF.MKT. 14/137 (11 L1290/2 Aralık 1873). 307 Somel, a.g.e., s.73. 308 Dârülmuallimîn Şahadetnâmelilerden Bayramiçli Ali Efendi’nin tarih-i vusûlünden itibaren işletilmek ve doksan senesi maârif bütçesinin beşinci faslının üçüncü maddesinde muharrer tertibden tesviye olunmak üzere şehri sekiz yüz kuruş maâşla Bingazi rüşdiye mektebi muallim-i evvelliğine tayini… BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.245 (24 N 1291/5 Kasım 1874). 309 BOA., MF.MKT. 25/36-2 (4 M 1292/10 ġubat 1875). 100 derslere Arapça konuĢmaya yönelik geçici bir ders eklenmiĢti310. Ancak bu geçici çözüm, olumlu bir netice vermedi. Bu kararın alınmasını takip eden yıllarda, yüksek maaĢ tahsis edilmesine rağmen, bölgelerde açılan rüĢdiyelere öğretmen tedarik etmek hep sorun oldu. 1874 yılına gelindiğinde ise ilk kalıcı çözüm giriĢimleri baĢladı. Hicaz, Bağdat, Halep ve Trablusgarp ile Suriye vilayetleri dâhilinde açılacak olan rüĢdiye ve sıbyan mekteplerine öğretmen yetiĢtirmek üzere Suriye vilayetinde bir Dârülmuallimîn tesis edilmesi istendi311. Türkçeye ve matematik ilimlerine aĢina olmayan bölge ahalisi için vilâyet tarafından öne sürülen bu talep, Meclis-i Maârif‟te görüĢüldü ve yerinde bulundu. Memurları merkezden tayin olunmak üzere ġam‟da bir Dârülmuallimîn açılması uygun görüldü. Mektebe devam edecek talebenin ve talebelere ödenecek maaĢın miktarı vilayete bırakıldı. Alınan bu karar merkezde bulunan Dârülmuallimîn-i RüĢdî ve Sıbyan‟ın nizamnâmelerinden birer nüshayla beraber Suriye Valiliği‟ne gönderildi312. 2.5.3.Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi 1873 yılı sonlarına gelindiğinde ülke genelinde sıbyan mekteplerinin sayısı artmıĢ ve eğitim usûlü düzene girmeye baĢlamıĢtı. Yine taĢrada hemen hemen her Ģehir ve kasabada rüĢdiyeler tesis edilmiĢ ve hizmete girmiĢti. Ancak memlekette rüĢdiyelerden mezun olup, tahsile devam etmek isteyenlerin mekâtib-i umûmiye içerisinde Mekteb-i Sultânî‟den baĢka devam edecekleri bir mektep yoktu. Tıbbiye ve Harbiye mekteplerine giren öğrenciler dahi yeterli donanıma sahip olmadıklarından bir müddet daha bu mekteplerin idâdîlerinde eğitim almaktaydılar. 310 BOA., Ġ.ġD. 7/352 (22 RA 1285/13 Temmuz 1868); BOA., Ġ.ġD. 4/416 (3 R 1285/24 Temmuz 1868). BOA., MF.MKT. 21/22 (8 L 1291/18 Kasım 1874). 312 BOA., MF.MKT. 21/107 (17 L 1291/27 Kasım 1874). Ancak Suriye vilayetinde bir Dârülmuallimîn açılması, 1893 yılını buldu. 311 101 Orman, Maden ve Mülkiye Mühendis gibi ihtisas mekteplerine ise doğal olarak idâdî eğitimi almıĢ kimseler bulunamamakta ve bu durum haliyle eğitimin kalitesini düĢürmekteydi. Kısacası ülkedeki eğitim sistemi, mekâtib-i umûmiye teĢkilatının rüĢdiyelerle sınırlı kalmasıyla ilerleme ve geliĢme gösteremezdi. Dolayısıyla sıra Maârif Nizamnâmesi‟nde öngörüldüğü üzere idâdîlerin tesisine ve tedricen yaygınlaĢtırılmasına gelmiĢti. Bu bağlamda ilk etapta ve numune olması düĢüncesiyle Dârülmaârif‟in, baĢarılı öğrencileriyle beraber idâdiye tahvil edilmesi kararı alındı313. Ġdâdîlerin açılması fikri ve giriĢimi ise bu mekteplere öğretmen yetiĢtirecek olan Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi‟nin de faaliyete geçirilmesini gündeme getirdi. Aslında 1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟ne göre kurulacak olan Büyük Dârülmuallimîn rüĢdiye, idâdî ve sultanî olarak üç Ģubeye taksim edilmiĢti. Ayrıca Dârülmuallimîn-i Sıbyan da yine Büyük Dârülmuallimîn‟in bir Ģubesi haline getirilerek bu mektebin müdüriyetine bağlanmıĢtı. Ancak alt yapı noksanlığından dolayı yeni yapının nizamnâmede öngörüldüğü üzere pratiğe dökülmesi ötelenmiĢti. 1874 yılına gelindiğinde Dârülmuallimîn sıbyan, rüĢdiye ve idâdî olarak üç Ģube Ģeklinde yeniden organize edildi. ġubelerin dersleri ve eğitim süreleri ile öğrencilerinin mezuniyet öncesi ve sonrası maaĢları yeniden düzenlendi314. Bu düzenleme ile Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi‟ne imtihanla alınacak öğrencilere eğitimleri süresince 100‟er kuruĢ maaĢ bağlanması kararlaĢtırıldı. 313 314 BOA., Y.EE. 37/47, s.1 (3 Kanun-ı evvel 1289/15 Aralık 1873 tarihinde Sâderete yazılan takrir suretidir). BOA., BEO., A.MKT.MHM. 472/59 (24 ZA 1290/13 Ocak 1874). Ġlk idâdî, Dârülmaârif binasındaki yenileme çalıĢmaları nedeniyle geçici olarak Maârif Nezâreti dâiresinin birkaç odasında ve yaklaĢık 90 öğrenciyle 1874 Mayısında hizmet vermeye baĢladı. ġark, Nr.141, s.1 (13 R 1291/30 Mayıs 1874). ġark, Nr.91, s.1 (27 M 1291/16 Mart 1874).Mahmud Cevâd, a.g.e., s.134-135; Öztürk, Atatürk Devri…, s.20. 102 Buradan mezun olacaklar, rüĢdiye öğretmenliğinden 200 kuruĢ fazla maaĢ ile idâdî mektepleri öğretmenliklerine, açıkta idâdî öğretmenliği kadrosu yok ise rüĢdîye öğretmeni maaĢıyla rüĢdiye mekteplerine tayin edileceklerdi. RüĢdiyelerde öğretmenlik yapacak olan idâdî öğretmenleri, yeni idâdîler açıldıkça veya kadrolar boĢaldıkça aslî görevlerine nakledileceklerdi. Nakil sırası öğretmenlerin baĢarı derecelerine, eĢitlik söz konusu olduğunda ise kıdemlerine göre belirlenecekti315. Böylece ülkenin lüzum görülen Ģehir ve kasabalarında açılacak idâdî mekteplerine muallim yetiĢtirilmek üzere Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi‟nin açılıĢ hazırlıklarına baĢlanmıĢ oldu316. Aynı yılın Mart ayında ise mektebe öğrenci alınacağına dair ilk ilan verildi. Ancak eğitim-öğretimin baĢlaması bundan yaklaĢık iki yıl sonra olacaktı317. 2.5.3.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler 1875 yılı Aralık ayında Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi‟nde eğitim görmek üzere 15 öğrenci alınması için yeniden ilan verildi. Ġlanda alınacak öğrencilerin eğitimleri sırasında aylık 100 kuruĢ maaĢ alacakları özellikle belirtildi. Eğitim süresi iki yıl olan Ģubeden mezun olacakların taĢra rüĢdiye ve idâdilerinde, atandıkları bölgenin ehemmiyetine göre 1.000 kuruĢu bulacak ücretlerle görev alacakları dile getirildi. Mektepte eğitim almak için ise Dârülmuallimîn-i RüĢdî mezunu olmak veya Arapça, Farsça, Lisan-ı Osmanî, Ġmla, Hesap, Hendese, Coğrafya, Tarih, Cebir, Usûl-i Defteri, Resim, ĠnĢa ve Hatt-ı Rika konularından yapılacak sınavda baĢarılı 315 BOA., Y.EE. 37/47, s.1. Ġdâdî Ģubesinin masrafları için Dârülmuallimîn‟in aylık tahsisatına da 3.500 kuruĢ daha ilave edilecekti. BOA., BEO., A.MKT.MHM. 472/59 (24 ZA 1290/13 Ocak 1874). 316 …Dersaâdet’te küşâdı mukarrer bulunan idâdî ile Dârülmuallimîn Şube-i İdâdîsi’nde nizamnâme-i aslisi iktizasınca tedris olunacak hikmet-i tabiîyye ve kimya derslerine müteallik alât ve edevâtın buraca ta‘sir-i esbâb-ı istihzârı cihetiyle Avrupa’dan celbi hususuna dair…BOA., Ġ.DH. 678/47234 (Selh-i ZA 1290/19 Ocak 1874); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 473/11 (5 Z 1290/24 Ocak 1874). 317 ġark, Nr.91, s.2 (27 M 1291/16 Mart 1874). 103 olmak gerekmekteydi. ġartları yerine getirecek derecede donanıma sahip olanların 12 Ocak 1876 tarihine kadar Meclis-i Kebir-i Maârif‟e müracaat etmeleri istendi318. 1876 yılına gelindiğinde Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi‟nin eğitimci kadrosu önemli ölçüde tamamlanmıĢtı. ġubeye Dârulmuallimîn-i RüĢdî mezunları arasından 16 da öğrenci tedarik edilerek aynı yılın Nisan ayında eğitime baĢlandı. Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nde öngörüldüğü üzere eğitim süresi iki sene olan Ģubede birinci sene Türkçe Belâgat, Cebir-i Âlâ, Hendese, Fransızca, Arapça, Farsça ve Resim dersleri okutuldu. Ġkinci sene, Hikmet-i Tabi„iye ile Ġlm-i Mevâlid derslerinin idâdiyye öğrencileriyle ortak alınmasını sağlamak amacıyla mektebin, maârif dâiresinin üst katında bulunan idâdiyye dâiresine taĢınmasına karar verildi. Bu derslerin haricinde ikinci senede Türkçe ġiir ve ĠnĢa ile Fransızcadan Mütercim Mantık dersi, Kozmografya, Müsellesat, Kimya, Fransızca, Resim, Arapçadan Türkçeye Tercüme Ameliyatı (pratiği), Farsça, Arapça, Cebir ve Hendese derslerinin okutulması için hazırlık yapıldı319. Mektepte okutulan ve okutulması düĢünülen dersler Maârif Nizamnâmesi‟nin, Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi'nde okutulması planlanan derslere yönelik, 55. maddesine göre düzenlenmeye çalıĢmıĢtı. Pratikte de mektebin ders programının büyük oranda nizamnâmeye uygun olduğu görülmektedir. Ayrıca Mart 1874‟te Ģubelerin teĢkili ardından verilen ilan-ı resmide mektepte okutulması öngörülen dersler, yine uygulanan programa yakındır320. 318 BOA., MF.MKT. 32/86 (21 ZA 1292/19 Aralık 1875). BOA., Ġ.ġD.39/2047-1/2 (13 CA 1295/15 Mayıs 1878). 320 Bkz. Mahmud Cevâd, a.g.e., s.135. Bu ilan-ı resmide mektebin eğitim süresinin üç yıl olacağı ifade edilmiĢtir. 319 104 2.5.3.2. Eğitimci Kadrosu Ġkinci senede okutulması düĢünülen derslerden Türkçe ġiir ve ĠnĢa ile Mantık derslerini vermek üzere 600 kuruĢ maaĢla Selim Efendi tayin olundu. Müsellesat ve Kozmografya derslerini okutmak üzere her bir ders için 400 kuruĢtan toplam 800 kuruĢ maaĢla Dârulfünûn eski müdürü Tahsin Efendi atandı. Kimya dersi hocalığı için 500 kuruĢ maaĢla BinbaĢı Doktor Dika Efendi, Fransızca hocalığı için 700 kuruĢ maaĢla Artin Efendi, Resim dersi hocalığı için 200 kuruĢ maaĢla Mösyö Giz görevlendirildi. Arapça ve Arapçadan Türkçeye Tercüme dersine birinci sene hocalarından maaĢı iki katına çıkarılarak 600 kuruĢa yükseltilen ġerif Efendi, Farsça hocalığına 600 kuruĢ maaĢla Mahrec-i Aklâm ve Mekteb-i Mülkiye‟nin Farsça derslerini vermiĢ olan Rüstem Efendi tayin edildi. Haftada üç gün olan Fransızca dersleri beĢ güne çıkartılarak bu dersi birinci seneden bu yana vermekte olan NeĢet Efendi‟nin maaĢına ise 350 kuruĢ zam yapıldı321. Tablo 2.8.Dârülmuallimîn Ġdâdî ġubesi‟nin birinci ve ikinci sınıf hocalarının aldıkları maaĢlar ile mektepte okutulacak dersler322 Hocanın Adı Selim Efendi Tahsin Efendi Toplam Caleb Efendi Dika Efendi Artin Efendi Mösyö Giz ġeref Efendi Rüstem Efendi NeĢet Efendi 9 Okuttuğu Ders Mantık Kozmografya Müsellesat Cebir ve Hendese Kimya Fransızca Resim Arapça Farsça Birinci Sene Fransızca 10 321 Birinci Sene Dersi Eski 400 ----700 ----200 300 300 350 2.250 MaaĢı (KuruĢ) Ġkinci Sene Ġkinci Sene Dersi Dersi Zam Yeni --600 --400 --400 ------500 --700 200 --300 --300 --250 --1.050 2.600 5.900 MaaĢların karĢılığı olan 3.650 kuruĢun 1.250 kuruĢu birinci sene tahsisatından artan miktardan karĢılanacak, 2.450 kuruĢu ise Maârif Nezâreti bütçesinin tesviyesiyle temin edilecekti. BOA., Ġ.ġD. 39/2047 (2 CA 1295/3 Haziran 1878). 322 BOA., Ġ.ġD.39/2047-2. 105 2.6.Dârülmuallimîn-i Sıbyan Fatih döneminden sonra sıbyan mektepleri için ilk esaslı düzenlemenin XIX. yüzyıl baĢlarında II. Mahmut tarafından gerçekleĢtirildiği görülmektedir. Sultan, ilan ettiği fermanda Ġstanbul‟da çocukların sıbyan mekteplerine devamını mecbur tutmuĢtu. Ancak eğitimin niteliği konusunda bir yenilik getirmemiĢti. Mektep hocaları, eskiden olageldiği gibi öğrencilere Kuran‟ın yanı sıra, Tecvid ve Ġlmihâl gibi risaleler okutarak şerâit-i İslâmiye ve akâid-i diniyyelerini öğretmekle yükümlü tutulmuĢlardı323. Buna rağmen bu mekteplerin vaziyeti genel manada olduğu gibi hocalar özelinde de istenilen düzeye ulaĢamamıĢtı. 1838 yılında kurulan Meclis-i Umûr-ı Nâfia tarafından hazırlanan raporda yer alan mezkûr mekteblerde talim ve taallümde bir kâide ve nizam olmayub, hiçbir tarafdan dahi layıkıyla nezâret ve ikdâm olmadığından muallimîn bildikleri gibi okutmakda ve bu cihetle mevcut olan sıbyanın vakitleri kuru gürültü ile boĢa geçtiği ifadesi durumu izaha en güzel örnektir. Dâr-ı ġûrâ-yı Bâbıâlî ve Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye‟de de görüĢülen bu rapora istinaden, sıbyan mekteplerinde ders verecek hocaların bilgi seviyelerinin tespit edilmesi ve yetersiz olanların tasfiye edilmesi gündeme alınmıĢsa da bu mektepler yine özüne terk edilmiĢtir324. Tanzimat Fermanı‟nda ve dönemin ilk yıllarında ise genel olarak eğitimin modernleĢmesi yönünde belirli bir plan öngörülmemekteydi. Lakin biraz yukarıda da bahsedildiği üzere 1845 yılında Sultan Abdülmecid‟in özellikle eğitim alanındaki reformlardan duyduğu memnuniyetsizliği ifade etmesi, gidiĢatın seyrini değiĢtirdi. 323 324 Mahmud Cevâd, a.g.e., s.3. Takvim-i Vekâyi, def‘a 176 (21 ZA 1254/5 ġubat 1839); Berker, a.g.e., 8-11; Kodaman-Saydam, a.g.m., s.480-481. 106 Eğitim meseleleri genel olarak ülkenin reform gündeminde ilk sıralara yükselmekle beraber ilköğretim ile ilgili düzenlemeler de bu tarih itibariyle hız kazandı. Kademelendirilen eğitim sisteminin temelinde yer alan sıbyan mektepleri yeniden yapılandırılmaya baĢlandı. Bu doğrultuda yapılan çalıĢmalar sonucunda 1847 yılı Nisan ayında sıbyan mektebi hocalarına verilmek üzere bir talimat hazırlandı325. Mekteplerde verilen eğitimin kalitesini yükseltmek için bir takım yenilikler getirildi. Hocalardan verilecek dört yıllık eğitim süresince çaba sarf etmeleri, çocukların iyi çalıĢtırılması istendi. Ayrıca Elifba cüzünden baĢlayan geleneksel eğitimin devam ettirilmesiyle beraber yazı derslerine de ağırlık verilmesi düĢüncesi ön plana çıktı. Bu bağlamda mekteplere birer de yazı hocası tayin edilmesine karar verildi. Hocaların gelirinin devlet teminatı altına alınması kararlaĢtırıldı326. Bütün bu yenilik ve düzenlemeler sıbyan mekteplerinin yapısını yeniden düzenlemeye yönelik iyi niyetli giriĢimler olmakla beraber eğitimin temel taĢı olan bu mekteplerin hoca kaynağında bir değiĢiklik söz konusu edilmemiĢti. Eğitimin modernleĢmesi için çaba sarf eden devlet adamları, ulemânın kontrolünde olan sıbyan mekteplerine direkt olarak müdahale etmeye cesaret edemiyorlardı327. Bu nedenle arkadan dolaĢmak zorunda kalınmıĢ ve rüĢdiyeler icad edilmiĢti. Aynı çekincenin etkisiyle 1848 yılında açılan Dârülmuallimîn, aynı zamanda sıbyan 325 326 327 Talimatta çocuklara verilmesi öngörülen eğitim için bkz. Ġhsan Sungu, “Tevhidi Tedrisat”, Belleten, C.II, S.7/8, Temmuz-I.TeĢrin 1938, s.402-403; Berker, a.g.e., s.28-35. Talimatın tam metni ve yorumu için ayrıca bkz. Yahya Akyüz, “Ġlköğretim YenileĢme Tarihinde Bir Adım: Nisan 1847 Talimatı”, OTAM, S.5, Ankara, 1994, s.1-47. Akyüz, “Ġlköğretim YenileĢme Tarihinde…”, s.20-21. Bunun yanı sıra yapılan reformların etkinlik kazanması ve memleket etfâlinin cehaletten kurtarılması düĢüncesinden hareketle ailelerin altı yaĢından itibaren çocuklarını evvelâ sıbyan mekteplerine göndermeleri istendi. Burada alınacak dört yıllık eğitimden sonra iki yıl da rüĢdiyelere devam edecek olan çocuklar mezun oldukları takdirde baba mesleğinde çalıĢabileceklerdi. Bu düzene uymayan ve çocuklarını vakti geldiğinde sıbyan mektebine göndermeyen aileler şeran takrire müstahak olacakları gibi takibat için memurlar tayin edilecekti. BOA., Ġ.DH. 148/7648-3; BOA., Ġ.DH. 148/7648 (13 C 1263/13 Mayıs 1847). Türkiye’de maârif-i umûmiye ıslahatının en kuvvetli hasımları ulema idi. Ulemânın imtiyazât-ı kadimesine halel virecek her türlü teşebbüs gayet tehlikeli addediliyordu. Engelhard, a.g.e., s.224. 107 mekteplerine öğretmen yetiĢtirmek için adres gösterildiyse de fiilî olarak sadece rüĢdiyelerle sınırlı kalmıĢtı328. Eğitim sistemi güncellenmeye çalıĢılan sıbyan mekteplerinde, istenilen düzen sağlanamamıĢken 1848 yılından itibaren öğrencisine kaynaklık edeceği rüĢdiyeler ise ülke genelinde yaygınlaĢmaya baĢladı. Bu durum çarpıklık arz etse de sistemdeki dönüĢümün en önemli aĢaması olan ilköğretimi gündemden düĢürmedi. Terbiyet-i âmmenin ve rüşdiyelerin mehâz-ı aslisi olan ve mevcut durumu yeterli görülmeyen sıbyan mektepleri bir yandan yaygınlaĢtırılırken329 diğer yandan sürekli olarak ıslah edilmeye çalıĢılıyordu. 1856 yılında ilan edilen Islahat Fermanı ile Gayrimüslim unsurlara mektep açma serbestîsinin tanınması Ermeni, Rum ve Bulgarları kendi eğitim kurumlarını açmaya yöneltti. Bu durum ise devleti genel eğitimi yaygınlaĢtırmaya, mevcut eğitim sistemini kapsamlı bir Ģekilde geliĢtirmeye ve merkezileĢtirmeye mecbur etti. Aynı yıl öngörülen amaca istinaden Müslüman, Rum, Ermeni, Katolik, Protestan ve Yahudi cemaatlerinden birer temsilcinin oluĢturduğu Meclis-i Maârif-i Muhtelit kuruldu. Yeni meclisin görev alanını belirleyen Meclis-i Maârif, bir taraftan da eğitim teĢkilatının yapılandırılmasına yönelik önemli düzenlemelere imza atıyordu. Genel eğitime dair olan bu düzenlemerin baĢında sıbyan mekteplerinin yapısı gelmekteydi. Alınan kararlara göre sıbyan mekteplerinde eğitim dili her cemaatin kendi dilinde verilecek ve devlet bu kurumlardaki programa müdahelede bulunmayacaktı. Müslüman ve Gayrimüslimlerin mektepleri ayrı olacaktı. Ayrıca bu 328 …Sâye-i mekârim-vâye-i mülükânede gerek mekâtib-i sıbyan ve gerek mekâtib-i rüşdiye içün mütefennin ve bildiğini öğretmeye muktedir hocalar yetişdirilmek üzere öyle Dârülmuallimîn namında bir mahal ittihaz olunub oraya medârisde nahv ve sarf görmüş müsta id ve edib talebeden adamlar alınarak mekâtib-i mezkûrede etfâle okutturulacak fünun derece-i lüzûmu kadar ibtida bunlara okutturulması talim ve tefhim usûlünün kendülere öğretilmesi tasavvur olunmuş idi. BOA., Ġ.DH. 143/7393 (25 R 1263/12 Nisan 1847). 329 Bkz. Somel, a.g.e., s.74-78. 108 mekteplerde görev alacak hocalar, her cemaatin dini reisinin sorumluluk ve kefaletiyle hükümet ve ahalinin güvenini kazanmıĢ kiĢiler arasından seçilecekti330. Bu durumda temel eğitimde dinî öğreti, dolayısıyla ilmiye mensubu hocaların etkisi de devam edecekti. Meclis-i Maârif-i Muhtelit‟in tesisi ve Meclis-i Maârif‟in mevcudiyetinden dolayı eğitime nezaret eden meclislerin sayısı ikiye çıkmıĢtı. Pratikte birincisi çeĢitli fenler ile ilgili konular ve Müslüman ve Gayrimüslim mekteplerle ilginecek, ikincisi ise dinî ilimler üzerinde yoğunlaĢacaktı. Mart 1857‟de ise Maârif-i Umûmiye Nezâreti kurularak her iki meclis söz konusu nezâretin çatısı altında birleĢtirildi. YaklaĢık bir ay sonra da Ģeyhülislamlığa bağlı Mekâtib-i Umûmiye Nezâreti, Maârifi Umûmiye Nezâreti MüsteĢarlığı adıyla nezâret bünyesine alındı. Böylece eğitim, devlet tarafından planlanan merkezî bir yapıya bürünüyordu. Dolayısıyla takip eden yıllarda ıslahat noktasında daha cesur adımlar atılmaya baĢlandı331. Nitekim 1862 yılı itibariyle Ġstanbul‟daki 36 sıbyan mektebinin numune kabul edilerek burada bulunan öğrencilere yeni öğretim yöntemlerine göre ders verilmesi kararlaĢtırılmıĢ ve hocalarına da 100‟er kuruĢ maaĢ tahsis edilen bu mektepler özelinde ilköğretim düzene konulmaya çalıĢılmıĢtı. Maârif Nezâreti tarafından öğrencilere taĢ levha, kalem, yazboz tahtası ve divit gibi ders gereçleri dağıtıldı. Bu mekteplerden mezun olacak çocukların Osmanlı Türkçesiyle yazılmıĢ metinleri de okuyabilmeleri sağlanarak rüĢdiyelere hazırlanmalarına çalıĢıldı332. 330 Eğitimde üç aĢamalı sistem öngören yeni düzenlemeye göre rüĢdiyelerde dil, Osmanlı Türkçesi olacak ve karma eğitim verilecekti. Meslek mekteplerinde ise evrensel nitelikli dersler devletin belirleyeceği dile göre okutulacaktı. Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.246-247; Somel, a.g.e., s.43-44. 331 Akyıldız, Merkez TeĢkilatında Reform, s.246-248. 332 Ceride-i Havâdis, Nr. 1124 (7 B 1262/29 Aralık 1862); Mahmud Cevâd, a.g.e., s.79; Berker, a.g.e., 42; Somel, a.g.e., s.46. 109 1864 yılı baĢlarında her sınıf tebaa-yı saltanat-ı seniyye etfalinin talim ve terbiyelerine mahsus olan mekâtibin tesviye-i mesalih vâkıası vazifesini Meclis-i Maârif ile beraber üslenen ancak düzenli olarak toplanamayan Meclis-i Maârif-i Muhtelit lağvedildi. Yerine biri Mekâtib-i Sıbyan-ı Müslime, Diğeri Mekâtib-i RüĢdiye ve Aliyye namıyla iki komisyondan mürekkep bir Maârif-i Umûmiye Heyeti teĢkiline karar verildi. Sıbyan mektepleriyle ilgili çalıĢmalar Mekâtib-i Sıbyan-ı Müslime Komisyonu‟na devredildi. Komisyon, haftada iki gün toplanmak suretiyle mekteplerin durumunu görüĢecekti333. Ancak bu giriĢimden bir sonuç elde edilemedi. 1868 yılına gelindiğinde ise sıbyan mektepleri üzerindeki reform giriĢimleri daha da radikalleĢmeye baĢladı. Bu yılın hemen baĢında Suphi PaĢa ve Meclis-i Vâlâ tarafından “ Sıbyan Mekteplerinin Islahâtına Dâir Nizamnâme Layihâsı” baĢlıklı bir nizamnâme hazırlandı334. 10 maddeden oluĢan nizamnâmenin en önemli yanı söz konusu mekteplerde Ġmlâ, Coğrafya ve Amâl-i Erbaa (dört iĢlem) gibi derslerin okutulması planlanıydı ki, böylece ilk defa dinî-ahlâkî nitelik taĢımayan dersler programa dâhil ediliyordu. Bir diğer cüretkâr yaklaĢım ise nizamnâmenin pratiğe dökülmesiyle ortaya çıkacak mâli yükü karĢılamak üzere, Evkâf-ı Hümâyun Hazinesi‟nin sıbyan mekteplerine ait ödeneğinin Maârif Nezâreti‟ne devredilmesi teklifi idi335. Bunun altında yatan düĢünce de ilköğretimi tamamen devlet kontrolüne almaktı. Ne var ki nizamnâme, mekteplerin genel düzeni ile ilgili olmakla ve önceki düzenlemelere önemli yenilikler eklemekle 333 beraber genel uygulamaya BOA., BEO., A.MKT.MHM. 293/39 (18 N 1280/26 ġubat 1864); Ahmed Lütfi, “Tanzimat‟tan Sonra Türkiye‟de Maârif TeĢkilatı” (Lütfi Tarihinin Gayr-i Matbu Ciltlerinden), Türk Tarihi Encümeni Mecmuası, Cüz 13:18, s.307; Salnâme-i Maârif-i Umûmiye, H.1318 (1900/1901), s.27; Mahmud Cevâd, a.g.e., s.82-84; Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e., C.X, s.113. 334 Nizamnâme için bkz.Berker, a.g.e., s.59-60. 335 Somel, a.g.e., s.48. 110 konulamadı336. Ülkede sıbyan mekteplerinde modern eğitime geçiĢi sağlayacak eğitimcilerin medrese haricinde yetiĢtirileceği bir kurum olmaması, bu mektepler üzerindeki ilmiye kontrolünü ve geleneksel eğitim usûlünü devam ettirdi. Bu bağlamda Tanzimat reformları da eğitim kurumları özelindeki en az etkiyi ilköğretimin çağdaĢlaĢması sürecinde göstermiĢ oluyordu337. Diğer taraftan 1868 nizamnâmesinin uygulanması için yapılan hazırlıklar ise nihayet sıbyan mektepleri için en önemli fakat geç kalınmıĢ olan reformu gündeme getirdi338. 2.6.1.Mektebin Açılması Biraz yukarıda da bahsedildiği üzere Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın kuruluĢu arifesinde sıbyan mekteplerinin durumunda eskiye nazaran önemli bir iyileĢme söz konusu değildi. Bu mekteplerde okuyan çocuklardan bazıları Elifba ile baĢlanan ve Kuran, Tecvit, Ġlmihâl dersleri ile devam eden dört yıllık eğitimden sonra rüĢdiyelere devam etmekteydiler. Bazıları ise babalarının veya akrabalarının iĢ ve mesleklerini devam ettirmek için çalıĢma hayatına geçmekteydiler. Ancak rüĢdiyelere devam edenler zaman içerisinde kendilerini geliĢtirseler de diğerlerinin eğitimi eksik kalmakta, bu çocuklar gündelik hayatta gerekli olan pratik bilgilerden dahi yoksun kalmaktaydılar. Okuma-yazma ve rakamları bilmemekteydiler. Bu nedenle 1868 yılında hazırlanan ve bahsi geçen Mekâtib-i Sıbyanın Islahı ve Hocalarının Tavzifi‟ne yönelik olarak hazırlanan nizamnâmede sıbyan mekteplerinde ders gören çocuklara bir taraftan Kuran öğretilirken bir taraftan da Coğrafya, Hesap‟tan Amâl-ı 336 Bayram Kodaman, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Ankara, 1999, s.62. Berkes, a.g.e., s.230. 338 Sıbyan mekteplerinde eğitimi modernleĢtirmenin yanında bu mekteplere öğrenci çekmek te hep sorun olmuĢtur. Bunun için zamanın akıĢı içerisinde özellikle ebeveynleri caydırıcı tedbirler alınsa da baĢarılı olunamadığı görülmektedir. Zira Tanzimat Dönemi sonlarına doğru sıbyan mekteplerinden mezun olmayanların esnaflığa kabul edilmemesi kararı yine bu cümleden tedbirler arasındadır. BOA., MF.MKT. 17/114 (27 M 1291/16 Mart 1874). 337 111 Erbaa gibi derslerin verilmesi kararlaĢtırılmıĢtı. Nizamnâmenin mekteplerde uygulanması için de Sultan Abdülaziz tarafından irâde buyrulmuĢtu. ĠĢte bu irâdeye istinaden sıbyan mektebi hocaları içerisinde adı geçen dersleri okutmaya liyakati olmayanların yerine yenilerini almak için Meclis-i Maârif tarafından bir sınav yapıldı. Lakin sınav neticesinde çocukların eğitim-öğretimini istenen düzeyde yürütecek donanıma sahip öğretmenler bulunamadı. Mevcut öğretmen ve öğretmen adaylarının haricinde baĢka kaynak ta yoktu. Öte yandan vakitlerinin çoğunu sıbyan mekteplerinde geçirmekte olan çocukların burada alacakları nitelikli eğitimin, dört yıllık rüĢdiye eğitiminin de verimli geçmesine büyük avantaj sağlayacağı aĢikârdı. BaĢka bir deyiĢle mekâtib-i sıbyanın ıslah-ı ahvâli vâcibeden idi ve ıslahat noktasında baĢarı sağlanması, kabiliyetli öğretmenler yetiĢtirilmesine bağlıydı. Bu düĢünce, Maârif Nazırı Safvet PaĢa tarafından ülkenin dört bir yanında bulunan sıbyan mekteplerine öğretmen yetiĢtirmek üzere Ġstanbul‟da Sıbyan Mekâtibi Dârümuallimîni ismiyle bir mektep açılması kararı ile dile getirildi. Açılacak olan mektepte kafiyeye kadar ders görmüĢ öğrencilere iki yıl eğitim verilerek, sıbyan mekteplerine istenen kalitede öğretmenler yetiĢtirilmesi mümkün olabilecekti. Bununla beraber Maârif Nezâreti tarafından hâlihazırda kullanılmayan ve biraz masrafla elden geçirildiği takdirde eğitime elveriĢli hale gelebilecek olan eski matbaa, mektep binası olarak düĢünülmüĢtü. Hesap ve coğrafya dersleri ile bazı Türkçe kitapları okutmak üzere iki hoca, bir müdür ile bir mubassır ise mektebin eğitimci ve memur kadrosu için yeterli görülmüĢtü. Alınacak öğrencilere 112 Dârülmuallimîn-i RüĢdî‟de olduğu gibi maaĢ bağlanması, maaĢ miktarının ise aylık 30‟ar kuruĢ olması kararlaĢtırılmıĢtı 339. Maârif Nezâreti‟nin Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın açılması ile ilgili gerekçe tespit ve görüĢleri ġûrâ-yı Devlet‟e havâle ile Maârif Dâiresi‟nde yeniden ele alındı ve burada da mektebin vakit kaybedilmeden açılmasının uygun olacağı kararına varıldı. Bununla beraber Maârif Nezâreti‟nin teklifinden farklı olarak mektebe alınacak öğrencilerin sadece camii Ģeriflere devam eden ve kafiyeye kadar okumuĢ öğrencilerle sınırlı kalmaması gerektiği düĢüncesi öne sürüldü. Arapça ve Türkçe olarak meramını ifade edebilecek kadar yazı yazabilen her sınıftan öğrencinin mektebe giriĢ imtihanına alınması daha uygun görüldü. Ayrıca alınacak öğrencilere aylık 30‟ar kuruĢ maaĢ bağlanmakla beraber eğitim süresince verilecek miktarın mezuniyet sonrası sıbyan mekteplerinde görev alanlardan geri alınması fikri benimsendi. Mektepte verilecek eğitimin içeriğinin Meclis-i Maârif tarafından hazırlanacak talimatnameye göre belirlenmesi için konu Mârif Nezâreti‟nin tasarrufuna bırakıldı. Mektebe yapılacak masraf için 6.000, idaresinin devamı için ise aylık 5.000 kuruĢ tahsis edilmesinin de Mâliye Nezâreti‟ne havale edilmesi kararlaĢtırıldı340. Alınan bu kararlar doğrultusunda tesisi uygun görülen mektebin açılıĢ hazırlıklarına 28 Ağustos 1868 tarihli irâdeyle baĢlandı341. 339 340 341 BOA., Ġ.ġD. 10/484-1 (8 RA 1285/29 Haziran 1868); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 419/15 (15 CA 1285/3 Eylül 1868). BOA., Ġ.ġD. 10/484-3 (Selh-i Rebiülahir 1285/19 Ağustos 1868); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 419/15 (15 CA 1285/3 Eylül 1868). BOA., Ġ.ġD. 10/484 (9 CA 1285/28 Ağustos 1868); Takvim-i Vakâyi Def‘a 995 (17 CA 1285/24 Ağustos 1284); Mektebin açılıĢı için ayrıca bkz. Mahmud Cevâd, a.g.e., s.99-100, 122; M. Cevdet, “Dârülmuallimîn‟in YetmiĢinci…”, s.187; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.578-579; Berker, a.g.e., 92-93; Özcan, a.g.m., s.449; Öztürk, Atatürk Devri…, s.8-9; Somel, a.g.e., s.48-49. 113 YaklaĢık üç ay gibi kısa sürede mektep için uygun görülen Kaptan PaĢa Camii bitiĢiğindeki eski matbaa binası tamir edilerek hoca ve memurların ataması yapıldı342. Mektebin kuruluĢunun ardından verilen ilanda buraya alınacak öğretmen adaylarından 20‟sinin mezuniyetlerinin ardından vilayet merkezlerine gönderilecekleri ve yeni eğitim sistemini merkezde toplanacak olan kaza öğretmenlerine öğretmeye mezun edilecekleri bildirildi. Bu görevi alanlara ise görev yerlerine göre aylık 1.000 kuruĢa kadar maaĢ tahsis edileceği ifade edildi. Bir miktar Arapça görmüĢ, bu iĢe hevesli kimseler kısacası hangi sınıftan olur ise olsun kendini sıbyan mekteplerinde öğretmenlik yapmaya yeterli görenlerin en kısa zamanda Meclis-i Maârif‟e müracaat etmeleri istendi. Böylece baĢvuruların ardından Meclis-i Maârif‟te yapılan imtihan neticesinde muvazzaf öğrenciler de tedarik edilmiĢ oldu. Nihayet Dârülmuallimîn-i Sıbyan, 15 Kasım 1868 tarihinde Maârif-i Umûmiye Nazırı Safvet PaĢa, ġurâ-yı Devlet Maârif Dâiresi Reisi Kemal Efendi ve mektebin hoca, memur ve öğrencilerinin katıldığı törenle resmen açıldı343. 2.6.2.Ġlk Eğitim Faaliyeti ve Kapatılması AçılıĢının ardından eğitime baĢlanan mektepte hangi derslerin okutulduğu ismen tespit edilemese de bu derslerin içeriği, mektebin kuruluĢ amacı ve sıbyan mekteplerinde uygulanmak istenen yeni eğitim programında kendini göstermekteydi. Buna göre sıbyan mekteplerinde okuyan çocuklara eskiden olduğu gibi Elifba, Kur„an, Tecvid ve Ġlmihâl dersleri verilmekle beraber, meramlarını anlatacak ve anlayacak kadar Ġmla ve Yazı öğretilecekti. Ayrıca defter tutacak kadar Hesap ve 342 343 Mektede tayin edilecek bir müdür, iki muallim ve alınacak öğrencilerin maaĢları için Maliye Nezâreti‟nden aylık 5.000 kuruĢ ve binanın onarım masrafı için 6.000 kuruĢ tahisat talep edildi. BOA., BEO., A.MKT.MHM. 419/15 (15 CA 1285/3 Eylül 1868). Takvim-i Vekâyi, def‘a 1025 (4 ġ 1285/20 Kasım 1285); Mahmud Cevâd, a.g.e., s.99-100; Özcan, a.g.m., s.450. 114 çalıĢmak için bir iĢe baĢladıklarında kendilerine yetecek kadar Riyâziye derslerinin okutulması da yeni eğitim sisteminde öngörülmekte idi. Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟dan mezun olacakların bu derslerin tamamını okutmaya muktedir olması amaçlanmaktaydı. Bu amaç doğrultusunda usûl-i cedideyi ülkedeki sıbyan mekteplerine yayacak öğrenciler ile görevde bulunan sıbyan hocalarına öğretmek ve mektebin hususi iĢlerini görmek üzere Mehmet Cevdet Efendi müdür olarak atandı. Harbiye ve Tıbbiye mekteplerinde eğitim görmüĢ ve maârif konusunda tecrübeli bir Ģahıs olan Mehmet Cevdet Efendi‟ye 3.000 kuruĢ maaĢ tahsis edildi. Maiyetine 1.000 kuruĢ maaĢla Ġmla ve ĠnĢa derslerini vermek üzere Niyazi Efendi muallim-i evvel olarak, Riyâziye derslerini okutmak için ise 750 kuruĢ maaĢla Rıza Bey muallim-i sâni olarak tayin olundu. Ayrıca Rika dersleri için de Kadir Efendi görevlendirildi344. 1869 yılında 30 öğrenci ve adı geçen eğitimci kadrosuyla faaliyette bulunan mektebin eğitim süresi iki yıl olarak planlanmıĢken ilk açıldığı dönemde ömrü çok kısa oldu. Mehmet Cevdet Efendi‟nin ifadesine göre mektebe alınan öğrenciler, üç ay gibi kısa bir sürede aldıkları eğitim sayesinde Dârülmuallimîn-i RüĢdî öğrencileriyle aynı seviyeye yetiĢtiler. Hatta çoğu genel imtihanlarda birer rüĢdiye mektebine öğretmen oldular. Ancak taĢra sıbyan mektepleri için Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟da eğitim görmüĢ kimseler talep edilince öğretmen adayları buralarda görev almak istemediler. Takip eden yıllarda ise öğrenci rağbeti, istenilen düzeyde olmadı. Dolayısıyla kısmen faaliyetsiz kalan mektep, amacına ulaĢamadan lağvedildi345. 344 345 BOA., Ġ.DH. 657/45710-4; Takvim-i Vekâyi defa 1025 (4 ġ 1285/20 Kasım 1285); Devlet Salnâmesi, H.1286(1869), s.111; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.579. Cevdet Efendi, mektebin bu durumuna kötü niyetli kiĢilerin fesat ve tahrikinin sebep olduğunu iddia etmektedir. BOA., Ġ.DH. 657/45710-4; Devlet Salnâmesi, H.1286(1869), s.111; H. 1287 (1870), s.119; H.1288 (1871), s.125; H.1290 (1873), s.198; Berker, a.g.e., s.94. 115 2.6.3.Sıbyan Mekteplerine Geçici Olarak Öğretmen Tayin Edilmesi 1869 Maârif Nizamnâmesi‟ne göre Dârülmuallimîn üç Ģubeye taksim edilmiĢ ve her Ģubenin fen ve edebiyat sınıflarına ait ders programları muntazam olarak belirtilmiĢti. Dârülmuallimîn-i Sıbyan ise nizamnâmenin 66. maddesinde Büyük Dârülmuallimîn çatısı altında gösterilmekle beraber mektep için sadece müdürünün taht-ı nezâretinde bulunacak ibaresi kullanılmaktaydı. Nizamnâmenin muallimlere dair olan kısma ait 178. maddesine göre ise Dârülmuallimîn-i Sıbyan Ģehâdetnamesi olmayanların veya Ģehâdetnameyi almayı imtihan ile hak etmeyenlerin sıbyan mekteplerinde görev alamayacağı hükmü yer almaktaydı. Dârülmuallimîn-i Sıbyan mezunları atamada her zaman tercih önceliğine sahip olacaklardı346. Ancak mektebin mevcut durumu ve sıbyan mekteplerinin ülke genelindeki düzensizliği347 ile sayısal çoğunluğu348 maârifi koordine eden devlet adamlarını daha gerçekçi ve pratik çözümlere yönlendirdi. Bu mektepler üzerinde uygulanacak yeni eğitim sistemine göre ders anlatacak hocaların, bulundukları bölgede sınava alınmalarına ve mümkünse yine yerel olarak eğitime tabi tutulmalarına karar verildi. Maârif Nezâreti tarafından Temmuz 1872 tarihinde bütün vilâyet ve mutasarrıflıklara bir yazı gönderilerek sıbyan mekteplerinde okutulması gereken derslerin Eczâ-yı ġerife, Ġlmihâl, Hesap‟tan Amâl-ı Erba„a (dört iĢlem) Yazı ve 346 BOA., Y.EE. 112/6, s.23, 53. ġurâ-yı Devlet tarafından kaleme alınan ve Maârif Nezâreti‟ne gönderilen 13 Temmuz 1872 tarihli yazıya göre sıbyan mektepleri üzerinde şimdiye kadar yapılan nizâmat ve ihtiyar edilen teklifâtın fâide-i mütekâbilesi görülememekte idi. Sıbyan mektebini bitiren çocukların Kur„an okuyabilmeleri ve hallerini ifade edebilecek, çarĢı pazardan aldıkları eĢyanın miktar ve bedeli ile mükellef olacakları vergi miktarını hesap edebilecek kadar yazı yazmaları ve rakam bilmeleri gerekmekteydi. Bu nedenle çocuklara köy mescitlerinde, mescit yok ise baĢka mahallerde eğitim verilmesi, gereken yerlere de Ġstanbul‟dan öğretmen görevlendirilmesi için yeniden bir nizamnâme layihası kaleme alınmasını istenmiĢti. BOA., ġD. 205/45-5 (7 CA 1289/13 Temmuz 1872). 348 Eğitimin ülke geneline yayılması sıbyan mekteplerinin çoğalmasına bağlanmaktaydı. BOA., ġD. 205/45-5 (17 CA 1289/23 Temmuz 1872). 347 116 hepsinden önemlisi düzgün Türkçe okuma dersleri olması gerektiği bildirildi349. Bu dersleri çocuklara öğretecek mevcut sıbyan mektebi öğretmenleri ile adaylarının vilayet merkezleri, mutasarrıflık ve kaymakamlıklarda bulunan rüĢdiye mektepleri muallim-i evvelleri, erbâb-ı kalem ve mahalli ulemadan oluĢan bir komisyon tarafından imtihan edilmeleri istendi. Sınav neticesinde yeterli görülen öğretmenlere, görev yaptıkları sıbyan mektebinin büyüklüğüne göre derece derece üç rütbe verilerek mekteplerindeki görevlerinde bırakılmaları, vakit kaybedilmeden yeni sisteme göre eğitime baĢlanması gerektiğinden yeterli olmayan ve kendini yetiĢtirmesi mümkün görünmeyen öğretmenlerin görevden alınmaları, öğretmeni görevden alınan veya hiç öğretmeni bulunmayan yerlere de büyük kasabalardaki muallim veya talebe içerisinden baĢarılı olanların gönderilmesi talimatı verildi. Ayrıca öğretmen adaylarının bilgileri ölçülürken en çok Türkçelerine dikkat edilmesinin gereği özellikle dile getirildi. Maârif Nezâreti‟nin geçici olarak bulduğu bu çözüm, Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın yeniden açılıp “layıkıyla öğretmen yetiĢtirilinceye” kadar uygulanacaktı. Bu zamana kadar gerekli görülen sıbyan mekteplerine ataması yapılan öğretmenler ise mevcut imkânlar dâhilinde eğitim alacaklardı. Görevlerini aksatmamak koĢuluyla rüĢdiye mektepleri muallim-i evvelleri ile rika muallimleri sabah ve akĢam birer saat sıbyan öğretmenlerine dersler vereceklerdi. Rika muallimi bulunmayan yerlerde ise mahalli hükümet kâtiplerinden veya rüĢdiye mektebi mezunlarından “hüsn-i hatt” sahibi birisi öğretmenlere bu konuda yardımcı olacaktı350. Bu sırada vilâyet merkezlerinde dârülmuallimîn-i sıbyanlar açılması çalıĢmaları da baĢlatılmıĢtı. 349 350 Bu dersler tecvid ve ilmihâl derslerine ek olarak okutulacak olan derslerdir. BOA., MF.MKT. 2/176 (17 CA 1289/23 Temmuz 1872). 117 Böylece ülke genelinde bulunan sıbyan mekteplerinde yeni eğitim sisteminin tatbiki problemi, teorik olarak çözülmüĢ olmaktaydı351. 2.6.4.Mektebin Yeniden Açılması Bir yandan sıbyan mekteplerinin yetiĢmiĢ öğretmenlere olan ihtiyacı tali çözümlerle giderilmeye çalıĢırken diğer yandan da Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın tekrar faaliyete geçmesi için çalıĢılmaktaydı. Zira Ulûm ve maârifinin mebde’i ve kemâlat-ı insaniyenin menşe’i olan sıbyan mektepleri düzene girmedikçe bunların üzerinde yer alan diğer mekteplerin tanzimi -ne kadar çaba sarf edilirse edilsin- bir fayda sağlamayacaktı. Maârif Nezâreti bu düĢünceden hareketle tasarruf tedbirlerine istinaden lüzumsuz görülerek tamamen kapatılmıĢ olan Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın yeniden açılması için Bâbıâlî nezdinde harekete geçti. Şiddet-i lüzûm ve ehemmiyet-i malûm baĢka bir ifadeyle birinci dereceden önem atfedilerek açılmıĢ olan bu mektebin faydası dile getirildi. KapatılmıĢ olmasının sıbyan mektebi öğretmenlerinin eski eğitim usûlüne dönmesine ve bunun ise çocuklara istenilen eğitimin verilememesine neden olacağı ifade edildi. Ardından Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın Ġstanbul‟da bulunan sıbyan mekteplerine ve bazı vilâyet merkezlerinde açılması düĢünülen dârülmuallimîn-i sıbyanlara hoca yetiĢtirmek üzere yeniden açılması istendi. Maârif Nizamnâmesi hükmünce Dârülmuallimîn-i RüĢdî nezâreti altında bulunması, hocalığına ise yeni usûl eğitim sistemine vâkıf ve önceden mektebin müdürlüğünü yapmıĢ olan Mehmet Cevdet Efendi‟nin, eğitime baĢlanacak tarihten 351 Örneğin Maârif Nezâreti‟nin vilâyet ve mutasarrıflıklara gönderdiği talimat doğrultusunda Ġzmir‟de 7 sıbyan mektebinin öğretmenleri sınava alındı ve bilgileri yeterli görülen hocalar görev yerlerinde bırakılarak yeni eğitim sistemi uygulamaya konuldu. BOA., MF.MKT. 4/41 89 B 1289712 Eylül 1872). 118 itibaren 855 kuruĢ maaĢla yeniden tayin edilmesi, 20 Temmuz 1872 tarihinde Bâbıâlî‟ye arz edildi352. Mektebin yeniden açılması için yapılan teklif üzerine iĢlemlerin baĢlatılması için onay alınarak hazırlıklara baĢlandı353. Bu arada 3.000 kuruĢluk eski maaĢına nazaran oldukça düĢük bir maaĢla eski görevine getirilmek istenen Mehmet Cevdet Efendi, bu durumdan rahatsız olmuĢtu. Bir arzuhâl kaleme alarak maârif konusunda devlete yapmıĢ olduğu hizmetleri sıraladıktan sonra verilecek olan görevi, yeni eğitim sisteminin ülke geneline yayılması için kabul ettiğini dile getirdi. Ancak 855 kuruĢ gibi emsali görevlere nispetle oldukça düĢük olan maaĢ bir yana, mektep açıldıktan ve yeterli öğrenci bulunup eğitime baĢlandıktan sonra bunu almaya baĢlayacak olmasını ciddiyetsizlik olarak görmekteydi. Ġlk olumsuz tecrübeden kaynaklanan güvensizliğin etkisiyle mektebin faaliyete geçeceğinden de Ģüpheliydi. Çünkü tahsil-i kemâlatın kem-âlat ile olmayacığından bahisle, giriĢilen iĢten netice alınacağına inanmamaktaydı. Bu nedenle tayin olunduğu günden itibaren 3.000 kuruĢ maaĢ ile göreve getirilmesini aksi durumda ise bu hizmetten affını istedi354. Bu arzuhâl üzerine Maârif Nezâreti ile Sadâret arasında cereyan eden yazıĢmalar neticesinde, bu önemli mektebe hoca olacak kiĢinin maârif konusunda ehil olması gerektiği kararına varıldı355. Nihayet görevin önemine ve tecrübesine 352 BOA., MF.MKT. 2/150 (14 CA 1289/20 Temmuz 1872); BOA., MF.MKT. 3/171 (17 C 1289/22 Ağustos 1872). 353 BOA., Ġ.DH. 657/45710-2 (11 B 1289/14 Eylül 1872). 354 BOA., Ġ.DH. 657/45710-4. 355 BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.135 (12 B 1289/15 Eylül 1872). Maârif Nezâreti tarafından, Cevdet Efendi‟ye, Meclis-i Maârif Azâsı, müteveffâ Numan Efendi‟den boĢalan 855 kuruĢ maaĢın yerine hazineden yeniden 2.000 kuruĢ maaĢ bağlanması noktasında karar alındı. BOA., Ġ.DH. 657/45710-2 (11 B 1289/14 Eylül 1872). Bâbıâlî‟den de gerekli düzenlemenin buna göre yapılması istendi. BOA., MF.MKT. 5/14 (13 B 1289/16 Eylül 1872). 119 istinaden Mehmet Cevdet Efendi‟nin maaĢı, tayin edildiği günden itibaren ödenmek üzere 2.000 kuruĢa çıkartıldı356. Mektebin açılması ve hoca ile hizmetlilerin tayin edilmesinin ardından öğrenci temini için harekete geçilerek bir ilan hazırlandı. Süleymaniye‟de açılan Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟da eğitim almak isteyen ve Sarf, Nahiv, Mantık ve biraz Farsça dersi görmüĢ, Hesap‟tan Amâl-ı Erbaa‟ya kadar tahsil etmiĢ olanların Meclis-i Maârif‟e müracaat etmeleri duyuruldu. Ayrıca ilanda talebi arttırmak için ilk kayıt yaptıracak 50 kiĢiye aylık 30‟ar kuruĢ maaĢ bağlanacağı özellikle belirtildi357. Bir yandan öğrenci tedariki için çalıĢırken öte yandan mektebin fiziki noksanlarının giderilmesi ve eğitime hazır hale getirilmesine çaba sarf edilmekteydi. Bu bağlamda cam, çerçeve, perde ve döĢeme yüzü gibi eksikliklerin giderilmesi için gerekli tahsisat belirlenerek bürokratik iĢlemler de baĢlatıldı358. Mehmet Cevdet Efendi eğitime, aylık 30‟ar kuruĢtan 50 muvazzaf öğrencinin yanı sıra 50 de Hassâ Ordu-yı Hümâyunu MüĢirliği tarafından gönderilecek olan toplam 100 öğrenci ile baĢlama kararını almıĢtı. Ancak mektep binasının bu kadar öğrenciyi kaldıramayacağı ve mektebin kuruluĢundan beklenen ilerlemenin yeterli hoca kadrosuna bağlı olduğu gerçeğinin de farkındaydı. Bu nedenle ileride tamamlanmak üzere Ģimdilik muvazzaf öğrenci sayısının 25‟e indirilmesini ve buradan oluĢacak 750 kuruĢluk kaynağın 300 kuruĢuyla bir muavin, yine 300 kuruĢuyla bir rika hocası ve 150 kuruĢuyla da bir odacı tayin edilmesini istemiĢti. 356 BOA., Ġ.DH.657/45710 (19 B 1289/22 Eylül 1872). BOA., MF.MKT. 5/179 (5 ġ 1289/8 Ekim 1872). 358 Yapılan keĢif sonunda 429 kuruĢluk bir masraf çıkartılmıĢtı. BOA., MF.MKT. 6/19 (9 ġ 1289 (12 Ekim 1872). 357 120 Meclis-i Maârif ise Maârif Nizamnâmesi‟nde Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın öğrencisi ve miktarı ile ilgili bir açıklık olmadığı gerekçesiyle konuya daha farklı yaklaĢtı. Kaynak olarak gösterildiği üzere Dârülmuallimîn-i RüĢdî mezunlarından boĢalan maaĢların 50 öğrenciye yetmeyeceği ifade edilerek Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın muvazzaf öğrencisinin 30 kiĢi olmasında karar kılındı. Ayrıca Ġstanbul‟daki sıbyan mektebi muallimlerinin ve asâkir-i Ģahane mülâzım çavuĢ, onbaĢı ve neferlerinin dönüĢümlü olarak beĢer onar kiĢi Ģeklinde eğitim almasının daha uygun olacağı hükmüne varıldı. Böylece öğrenci sayısı azalmıĢ olan Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın bir hoca ile idaresi mümkün olacağından muavin tayininden vazgeçildi. Sadece bir rika hocasının atanması yeterli görüldü. Bevvâb tayini isteğinin ise Dârülfünûn binasına taĢınacağı için istihdamına gerek kalmayan Mahrec-i Aklâm odacılarından birinin görevlendirilmesi ile karĢılanması kararlaĢtırıldı359. 2.6.5.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler Alınan kararlar doğrultusunda Dârulmuallimîn-i Sıbyan‟da, eğitim-öğretim 25 muvazzaf öğrenci ile baĢladı360. Mektepte Mehmet Cevdet Efendi‟nin düzenlemiĢ olduğu yeni eğitim sistemi tatbik edilmekteydi. Bu bağlamda Cevdet Efendi okutulan derslere meslekî formasyon yani “Usûl-i Tedrisiye” dersi eklemekle kalmayıp, harfleri daha kolay okunur, anlaĢılır ve anlatılır hale getirmek üzere hareketli levhalar da tertip etmiĢti. Ancak bu yeni ders gereçlerinin ülke genelinde iĢe yarayacağına Ģüpheyle bakılmakta ve temin edilmesi zor görünmekteydi. Bu nedenle Meclis-i Maârif-i Kebir‟in 1873 ġubatında aldığı kararla Cevdet Efendi‟den levhalar 359 360 BOA., BEO.AYN.d, Nr.1074, s.144 (6 ġ 1289/9 Ekim1872). Berker, a.g.e., s.96-98. Devlet Salnâmesi, H.1291(1874), s.197; H.1292(1875), s.137; Öğrenciler mektebe her ne kadar sınav ile alınmıĢ olsalar da maddi durumlarının gözetildiği de görülmektedir. Örneğin Bekir Efendi ikinci sınıf öğrencisi olmasına rağmen fakir halinden dolayı muvazzaf öğrenciler arasına dâhil edilmiĢtir. BOA., MF.MKT. 27/28 (6 RA 1292 12 Nisan 1875). 121 yerine baĢka bir usûlün uygulanması istendi361. Bu arada sıbyan mektebinde eğitim alan öğretmen adaylarına usûl-i cedide-i tedrisiyeye mahal-i tecrübe olmak, baĢka bir ifadeyle staj yaptırmak üzere Ġstanbul‟da Nuruosmaniye‟de bir numune sıbyan mektebi açıldı362. 1874 yılında sıbyan, rüĢdiye ve idâdiyye Ģubeleri, Dârümuallimîn-i Kebir çatısı altında yeniden organize edildi. Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nde çok kısa yer alan Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın yapısı ve iĢlevinin ne olacağı ise ilk kez net bir biçimde belirlendi. Mektepte okutulacak dersler Usûl-i Tedrisiye, Lisan-ı Türkî ve Ġmla, Tenâsübe (orantıya) kadar Hesap, Muhtasar (kısa) Osmanlı Tarihi, Muhtasar Coğrafya, Mebâdi„-i (giriĢ) Hendese ve Mesâha, Farsça ve yazı dersleri olarak planlandı. Bunun yanı sıra eğitim süresinin iki yıl olacağı, öğrencilerin eğitimleri süresince aylık 30 kuruĢ maaĢ alacakları ve mezuniyet sonrası tayin edildikleri yerin önemine göre 300 ile 400 kuruĢ arası bir ücret ile görev yapacakları kararlaĢtırılarak ilan edildi. Mektebe girmek isteyenlerin ilk ilanda belirtildiği gibi öğrenci olsun veya olmasın matematikten dört iĢlem, biraz Farsça ve kafiyeye kadar Arapça bilmeleri ayrıca düzgün bir Ģekilde Türkçe okuyabilmeleri gerekmekteydi. ġartları tutan ve sıbyan mekteplerinde öğretmenlik yapmak isteyenlerin giriĢ sınavlarına girmek için Nisan ayına kadar Meclis-i Kebir-i Maârif‟e müracaat etmeleri istendi363. 361 Berker, a.g.e., s.98. Hocalığına Dârülmuallimîn-i Sıbyan mezunlarından Osman Efendi‟nin 400 kuruĢ maaĢ ile tayin edildiği mektebe devam edecek öğretmenlere ise aylık 100‟er kuruĢ maaĢ bağlanacaktı. Mahmud Cevâd, a.g.e., s.134; Özcan, a.g.m., s.451; Öğrenci tedâriki için verilen ilana göre 7 ile 11 yaĢ arasında yaklaĢık 40 çocuğun kabul edileceği ve eğitim süresinin 4 yıl olduğu bu mektep, Cuma günleri hariç her gün sabahtan akĢama kadar açık olacaktı. Bkz. Basiret, Nr. 1158, s.3 (1 M 1291/18 ġubat 1874); BOA., MF.MKT. 17/25 (6 M 1291/23 ġubat 1874); ġark, Nr. 78, s.1 (10 M 1291/27 ġubat 1874). 363 ġark, Nr. 91, s.1 (27 M 1291/16 Mart 1874); Mahmud Cevâd, a.g.e., s.135. Pratikte maaĢ miktarının 250 kuruĢa kadar düĢtüğü görülmektedir. BOA., MF.MKT. 38/1 (27 CA 1293/20 Haziran 1876). 362 122 2.6.6. Eğitimci Kadrosu ve Mektep Binası Açıldıktan sonra Osman Efendi mektebe Rika hocası olarak tayin edildi. Ders cetveline bazı fenler ilave edilmesiyle de Cevdet Efendi‟ye yardımcı olmak üzere Mekteb-i Mülkiye mezunlarından Abdullah Efendi 400 kuruĢ maaĢla muavin olarak atandı. Böylece 1873 yılı itibariyle mektebin eğitimci kadrosu üçe yükselmiĢ oldu364. Dârülmuallimîn-i Sıbyan, ilk olarak Beyâzid‟de bulunan Matbaâ-yı Âmire binasında hizmete girmiĢti. 1871/72 yılı Devlet Salnamesi‟nden daha sonra mektebin Nuruosmaniye‟deki Vakıf Odası‟na taĢındığı anlaĢılmaktadır. 1872 yılı sonlarına doğru öğrenci tedariki için verilen ilanda ise Süleymaniye‟de açıldığı ifade edilmektedir365. Dolayısıyla Tanzimat dönemindeki seyyar mektep anlayıĢının bu mektep için de geçerli olduğu görülmektedir366. 2.6.7.Mezunlarının Ġstihdamı Eğitimi koordine eden idareciler her fırsatta sıbyan mekteplerinin eğitimin temeli olduğunu ve bu mekteplerin durumu iyileĢtirilmediği takdirde diğer mektepler için yapılacak düzenlemelerin bir anlam ifade etmediğini dile getirmekteydiler. Buna karĢın Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟a gereken önem verilmemekteydi. ġüphesiz bunun en önemli nedeni, bu mekteplerin ülke geneline oldukça fazla olması, hâlihazırda öğretmenlerinin bulunması ve Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın bütün sıbyan mekteplerine öğretmen yetiĢtirmesinin gerçekçi bulunmamasıydı. Bu nedenle daha cazip formüller aranarak görev yapmakta olan sıbyan öğretmenlerini, sıbyan mekteplerinde yapılan ıslahatları uygulayabilecek kadar eğitmek daha akılcı görülmüĢtü. Bu noktada 364 BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.177; Devlet Salnâmesi, H.1291(1874), s.197. BOA., MF.MKT. 5/179 (5 ġ 1289/8 Ekim 1872). 366 Öztürk, Atatürk Devri… s.9. 365 123 Ġstanbul Dârülmuallimîn-i Sıbyanı‟nda yetiĢecek elemanların rolü ise daha ziyade taĢralarda kurulacak olan dârülmuallimînler vasıtasıyla buradaki öğretmenleri eğitmek veya yeniden öğretmen yetiĢtirmek olacaktı. Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟da yetiĢen muvazzaf öğrencilerin memuriyet yükümlülükleri ise sonradan belirlenmekle beraber Maârif Nizamnâmesi‟nin bu konudaki hükümleri temel alındı. Meclis-i Maârif, Ocak 1873‟te muvazzaf öğrencilere mektebe devam edeceklerine, mezun olduklarında görev yerlerini tereddütsüz kabul edeceklerine, 5 sene çalıĢmadan memuriyetlerini terk etmeyeceklerine ve terk ettiklerinde eğitimleri süresince almıĢ oldukları maaĢı iade edeceklerine dair senet alınmadan maaĢ tahsis edilmemesi, senet veremeyeceklerin ise mektebe ancak mülâzemet suretiyle yani maaĢsız olarak devam etmelerine izin verilmesi kararını aldı367. Maârif Nizamnâmesi‟ne göre rüĢdiye mektebinde öğretmenliğe baĢlayacakların 25 yaĢ civarında olması öngörülürken, bu konuda sıbyan mektebi öğretmenleri için bir bilgiye yer verilmemiĢti. Diğer konularda olduğu gibi yaĢ konusu da sonradan çözümlenmiĢ ve sıbyan mekteplerinde öğretmenliğe tayin edilmek için en fazla 30 yaĢında olma Ģartı getirilmiĢti368. Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟dan mezun olup sıbyan mekteplerinde görev alacaklara azami olarak 400 kuruĢ maaĢ tahsis edilecekti. Ancak öğrenciler, gerek eğitimleri sırasında aldıkları 30 kuruĢu gerekse tayin edildiklerinde bağlanan maaĢı azımsamaktaydılar. Bundan dolayıdır ki, 1874 yılı baĢlarında Maârif Nezâreti‟ne verdikleri dilekçelerinde rüĢdiye Ģubesi öğrencilerine verilene muadil bir ücret talep 367 . Berker, a.g.e., s.97. Bu Ģart, sadece mektep mezunları için değil genel olarak sıbyan mekteplerinde öğretmen olmak isteyen herkes için belirlenmiĢtir. Ayrıca sıbyan mektebi halifeleri için de 20 yaĢ sınırı getirilmiĢtir. BOA., ġD. 205/28 (4 CA 1288/22 Temmuz 1871). 368 124 etmiĢlerdi. Hatta maaĢlarının yükseltmek için rüĢdiye Ģubesinin ikinci sınıfına nakledilmek istemiĢlerdi. Nezâret ise bu istekleri değerlendirdikten sonra sıbyan mektebi öğretmenlerinin rüĢdiye muallim-i evveleri gibi maaĢ almasının mümkün olamayacağını ifade etti. Sıbyan mekteplerinde görev alacak mezunların en fazla 400 kuruĢ maaĢ alabileceklerini, bununla beraber mezunlardan sadece taĢra dârülmuallimîn-i sıbyanlarına tayin edileceklere 600 kuruĢ maaĢ verileceği dile getirildi. Öğrencilerin rüĢdiye Ģubesine nakledilmeleri isteği ise her iki Ģubeye alınan öğrencilerin bilgi seviyelerindeki farklılıktan dolayı mümkün değildi. Zira sıbyan Ģubesi öğrencilerinin mektebe giriĢ imtihanlarında Sarf ve Nahiv okumuĢ olmaları yeterli görülürken rüĢdiye Ģubesi öğrencileri ġerh-i Akâid ve Mantık konularından imtihan edilmekteydiler. Böylece sıbyan Ģubesi öğrencilerinin istekleri reddedilirken, her iki konuda öğrencilere bilgi verilmesi için mektep müdürlüğü görevlendirildi369. Dâülmuallimîn-i Sıbyan‟da, eğitim programı yenilenmeye çalıĢılan bütün sıbyan mekteplerine öğretmen yetiĢtirmek imkânsızdı. Bununla beraber Maârif Nezâreti, sıbyan mektebinde öğretmenlik yapacakların nezâret tarafından diploma almalarını kurala bağlamıĢtı370. Zira yeni usûlde eğitim vermek üzere açılan bu mekteplere ihtiyaç halinde Dârülmuallimîn dıĢından da öğretmen ataması yapılmaktaydı. Nezâret bu türden atamaları sınavla gerçekleĢtirmekteydi. Örneğin 1874 yılında Selanik‟te açılan iki sıbyan mektebine öğretmen tayin edileceğine dair verilen ilanda Usûl-i Tedris, Türkçe, Matematik, Coğrafya ve Farsça bilenlerden öğretmen olmak isteyenlerin sınav için Meclis-i Maârif‟e müracaat etmeleri 369 370 BOA., MF.MKT. 17/166 (7 S 1291/26 Mart 1874). ġark, Nr. 35, s.1 (15 Z 1290/3 ġubat 1874). 125 istenmekteydi. Sınav neticesinde yeterli görülen adaylar ise 400 kuruĢ maaĢla görevlendirilmekteydiler371. 2.6.8.Ġstanbul DıĢında Dârülmuallimîn-i Sıbyan Açma GiriĢimleri Gerek ilköğretim programının güncellenmesi ve gerekse sıbyan mekteplerinin ülke genelindeki sayısal çoğunluğu, bu mekteplerin öğretmen ihtiyacını, birden fazla ve yerel öğretmen mektepleriyle karĢılamayı zorunlu kılmaktaydı. Nitekim Ġstanbul dıĢında öğretmen yetiĢtirmeye ilk olarak 1870 yılı sonlarında Hanya‟da 100 yatılı öğrenci kapasiteli bir Dârülmuallimîn tesis etmek isteyen Girit Valiliği tarafından teĢebbüs edilmiĢti. Ancak sadece hoca ve memurları için 130.000 kuruĢtan fazla tahsisata ihtiyaç duyulduğundan mektebin tesis edilmesi uygun görülmekle beraber masraflarının sonraki yıllarda karĢılanmasına karar verilmiĢti372. 1872 yılında ise özellikle taĢralarda bulunan sıbyan mekteplerinin düzene konulması için yeni tedbirler alınmakla beraber ülke genelinde bu mekteplerin sayısının arttırılması için çalıĢmalara baĢlandı373. Sıbyan mektebi öğretmenlerini 371 ġark, Nr. 94, s.1 (1 S 1291/20 Mart 1874). BOA., BEO.NGG.d. Nr.395 (17 B 1287/13 Ekim 1870); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.43-44 (9 RA 1288/29 Mayıs 1871). Hanya‟da açılan mektebe 1874 yılında yine burada açılmasına müsaade edilen idâdî mektebi mezunları devam edecekti. Bununla beraber nizamnâme gereği eğitim süresi üç yıl olması gereken mektep, ihtiyaca binaen geçici olarak iki yılda mezun verecekti. BOA., MF.MKT.24/112 (29 Z 1291/6 ġubat 1875). Zira buradaki ilk mekteplere ve rüĢdiyelere devam eden çocuklar, Türkçeyi eğitim süresi içerisinde tedricen öğrenmekteydiler. Bu durum diğer derslerden geri kalmalarına ve normal eğitim süresinin yeterli olmamasına neden olmaktaydı. Bu nedenle Suriye‟de Arapça bilen öğretmenlere ihtiyaç duyulduğu gibi ahalisi Rumca konuĢan Girit mekteplerinde öğretmenlik yapacakların da Rumca bilmesi önemliydi. Kaldı ki, Ġstanbul‟da bulunan Dârülmuallimîn-i Sıbyan ve RüĢdî, ülke geneline öğretmen yetiĢtirecek kapasiteye sahip değildi. Bu nedenle Hanya‟daki bu Dârülmuallimîn seri ve donanımlı öğretmen yetiĢtirme amacına katkı sağlayabilirdi. Ki, Tanzimat Dönemi sonlarında hocalığını Hacı Bilal Efendi‟nin yaptığı Hanya Dârülmuallimîni‟nde 16 öğrenci bulunmaktaydı. Salnâme-i Vilâyet-i Girid, H.1293(1876), s.97. 373 Maârif Nizamnâmesi hükmünce vilayet merkezlerinde birer Maârif Meclisi kurulması, mekteplerin masrafları için ise Maârif Sandıkları teĢkil edilmesi kararı alınmıĢtı. Ancak ilk etapta bazı vilayetlerde meclislerin yerine geçici Maârif Komisyonları tesis edildi. Sıbyan mektepleri ve hocalarının yeni eğitim sistemine uygunluğunu denetlemek için bu komisyonlar yetkilendirildi. Bkz. BOA., MF.MKT. 5/45 (18 B 1289/21 Eylül 1872); BOA., MF.MKT. 6/130 (13 ġ 1289/16 Ekim 1872). 372 126 kontrol etmek amacıyla senede birkaç defa köy ve mahalle mekteplerinin teftiĢ edilmesi, ilköğretimi yoluna koymak için düĢünülen tedbirlerdendi. Öğretmenlerin sınavdan geçirilerek kaliteli olanların görevde bırakılması ve yerel olarak eğitim almalarına imkân sağlanması da bu konuda önemli bir giriĢimdi. Bu tedbirlerden en önemlisi ise vilayetlerin on beĢ yirmisinde birer dârülmuallimîn-i sıbyan açılması fikriydi. Ancak bunun Girit örneğinde görüldüğü üzere önemli miktarda ödenek gerektirecek olması, bu fikrin pratiğe geçirilmesine engel teĢkil etmekteydi. Buna rağmen 1 Haziran 1872 tarihinde Meclis-i Maârif tarafından Saraybosna‟da bir dârülmuallimîn kurulması kararı alındı. Ayrıca ĠĢkodra‟daki sıbyan mektepleri için 2.000 kuruĢ tahsisatla burada da bir dârülmuallimîn-i sıbyan açılması kararlaĢtırılarak, mektep binası ve hoca tayin edilmesi için hazırlıklara baĢlandı374. Açılması düĢünülen dârülmuallimîn-i sıbyanların hoca kaynağı ise Ġstanbul Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ı olacaktı375. Lakin mektep bu sıralarda aktif olmadığından Saraybosna‟da açılacak olan mektebin muallim-i evvelliğine 600 kuruĢ maaĢla Kıbrıs rüĢdiyesinin eski muallim-i evveli olan Rasih Efendi tayin edildi376. Arapça hocalığı için ise muallim-i sâni olarak Sadık Efendi‟nin atanması uygun görüldü ve ardından öğrenci tedariki çalıĢmaları baĢlatıldı377. Bu arada vilayet merkezinde bulunan sıbyan mekteplerinin ehliyetsiz muallimlerin elinde bulunduğu öne sürülerek Bosna vilâyet merkezinde de bir dârülmuallimîn-i sıbyan açılmak istenmiĢti. Ancak Saraybosna‟da 374 BOA., ġD. 205/45 (26 RA 1289/3 Haziran 1872). BOA., ġD. 205/45 (26 RA 1289/3 Haziran 1872). 376 Ancak Rasih Efendi‟ye ulaĢılamadığından yerine yine 600 kuruĢ maaĢla Sofya RüĢdiye‟si muallimi evvelliğinden istifa eden Hasan Hüsnü efendi tayin edildi. BOA., MF.MKT. 9/60 (5 M 1290/5 Mart 1873). 377 BOA., MF.MKT. 1/55 (12 Haziran 1872). 375 127 hâlihazırda açılmıĢ olan mektebe 20 öğrenci alınarak faal hale getirilmesi Meclis-i Maârif tarafından daha uygun görülerek buna ruhsat verilmedi378. 1872 yılında Selanik‟te de geçici bir dârülmuallimîn-i sıbyan açılması için vilayet tarafından Maârif Nezâreti nezdinde giriĢimde bulunuldu ve aynı yılın Ekim ayında burada da bir mektep açılmasına onay verildi. Açılacak olan mektebin öğrencilerine ise merkezden hoca tayin edilinceye kadar, vazife-i asliyelerine halel getirmeyecek surette rüĢdiye muallim-i evvellerinin günde bir iki saat eğitim vermesi uygun görüldü. Ayrıca ĠnĢa ve Usül-i Ġmla derslerini vermek üzere vilayet kâtiplerinden liyakat sahibi birinin görevlendirilmesi kararlaĢtırıldı379. 1874 yılında Suriye vilayetinde açılması kararlaĢtırılan dârülmuallimîn, sıbyan mekteplerine de öğretmen yetiĢtirecekti380. Aynı yıl vilâyet dâhilinde bulunan mekâtib-i sıbyanın tahtı intizama konulması tedbirlerinden olmak ve masrafının bir kısmı yerel kaynaklarla temin edilmek üzere Konya Dârülmuallimîn-i Sıbyanı‟nın açılması için hazırlıklar baĢladı381. 2.7.Dârülmuallimât Osmanlı Devlet anlayıĢı ve toplum yapısı, eğitim konusunda kız çocuklarının gündeme alınmasını uzun süre ötelemiĢti. Tanzimat dönemine kadar kızlar için sıbyan mekteplerinden sonra devam edecekleri baĢka bir eğitim kurumu bulunmamaktaydı. 8-10 yaĢına kadar bu mekteplerde aldıkları dinî-ahlakî nitelikteki 378 BOA., MF.MKT. 9/60 (5 M 1290/5 Mart 1873). BOA., MF.MKT. 6/130 (20 ġ 1289/23 Ekim 1872). 380 BOA., MF.MKT. 21/107 (17 L 1291/27 Kasım 1874). 381 BOA., MF.MKT. 22/22 (24 L 1291/4 Aralık 1874). 379 128 eğitim ise en fazla harekeli yazı öğrenmelerine yetmekteydi382. Bunun haricinde istisnai olarak kendini geliĢtirmek isteyen zengin ve kültürlü aile kızları, Ġlmihâl okuyabilmek ve bir takım dinî-edebi bilgiler edinmek için özel dersler almaktaydılar. Tanzimat döneminden itibaren ise bu durum nispeten değiĢmeye baĢladı. Avrupa ile artarak geliĢen kültürel temas, eğitim alanında da dönüĢümün önünü açmaya yardımcı oldu. Bu doğrultuda gerek Osmanlı aydınları ve gerekse devlet adamları kızların eğitim almasındaki gereklik konusunda çeĢitli olumlu düĢünceler öne sürmeye baĢladılar383. Kız çocuklarına bir devlet programı çerçevesinde eğitim verilmesi ilk defa Tanzimat döneminde tasavvur edildi384. Fikri zemin oluĢunca da fiilî giriĢimler kendini gösterdi. Nihayet sıbyan mekteplerinin üzerinde eğitim vermek üzere Ocak 1859‟da Ġstanbul‟da ilk kız rüĢdiyesi açıldı385. Cevri Usta (Kalfa) ismiyle anılan bu mektebi diğerleri takip etti386. 1872 yılına gelindiğinde 8 kız rüĢdiyesinde yaklaĢık 200 öğrenci ders görmekteydi387. GeliĢim, dönemin sosyal yapısına nazaran hızlı gibi görünse de aslında çoğu aile kızlarını mektebe göndermeye çekinmekteydi. Özellikle örtünme yaĢı olarak 382 Süleyman ġevket, “Dârülmuallimât”, Muallimler Mecmuası, S.8, 30 Nisan 1923, s.152-154; Yahya Akyüz, “Öğretmenlik Mesleği ve Osmanlı‟da Kadın Öğretmen YetiĢtirilmesi”, Tarih ve Toplum, S.195, Mart 2000, s.31. 383 Bkz. Yahya Akyüz, “Osmanlı Son Dönemi‟nde Kızların Eğitimi ve Öğretmen Faika Ünlüer‟in YetiĢmesi ve Meslek Hayatı”, Milli Eğitim Dergisi, S.143, Temmuz-Ağustos-Eylül, 1999, s.12-14. 384 Bayram Kodaman, “Tanzimattan Sonra Türk Kadını, Ondokuzmayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S.5, Samsun 1990, s.145; Cemil Öztürk, “Selim Sabit Efendi‟nin YetiĢtiği Dönemde Osmanlı Devleti‟nde Eğitim: Modern Eğitimin DoğuĢu”, Uluslararası Vize Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (Vize/28 Nisan 2000), Türkiye’nin Ġlk Pedagogu Vize’li Selim Sabit Efendi, Ġstanbul, (tarihsiz), s.69. 385 Akyüz, “Öğretmenlik Mesleği ve Osmanlı‟da Kadın…”, s.32. 386 Kız rüĢdiyeleriyle ilgili olarak ayrıca bkz. ġefika Kurnaz, “Osmanlı‟dan Cumhuriyet‟e Kadınların Eğitimi”, Milli Eğitim, S.143, Temmuz-Ağustos-Eylül 1999, s.100-101. 387 Süleyman ġevket, a.g.m., s.154. 129 tabir edilen 11-12 yaĢına gelmiĢ kız çocuklarının, hangi ortam olursa olsun karĢı cins ile bir arada bulundurulmaları uygun görülmemekteydi. Buna karĢın rüĢdiyeler kızlara mahsus olsa da ilk dönemlerde nakıĢ dersi haricindeki derslerin öğretmenleri erkekti388. Erkek öğretmenlerin yaĢlı veya temiz ahlaklı olmaları gibi özellikleri dahi bu ön yargının önüne geçememekteydi. Bu nedenle de kız rüĢdiyelerinde ders verecek olan öğretmenlerin nitelikli olması bir yana, kadın olması birinci öncelik olmalıydı. Böylece kadın öğretmen ihtiyacına cevap verebilmek için bir öğretmen mektebi baĢka bir ifadeyle Darülmuallimât açılması kaçınılmaz hale gelmiĢ oldu389. 2.7.1.Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi’nde Dârülmuallimât Dârümuallimât‟ın açılması noktasındaki ilk geniĢ ve ayrıntılı bilgi, ülkede eğitimin yeniden organize edilmesi için ilan edilen 1869 tarihli Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nde yer almaktaydı. Mektebin teĢkilatı ve yapısının ayrıntılı olarak ele alındığı nizamnâmenin 68. maddesine göre kız sıbyan ve rüĢdiye mekteplerine öğretmenler yetiĢtirmek üzere Ġstanbul‟da iki Ģubeden oluĢan bir Dârülmuallimât açılması öngörülüyordu. Ayrıca yüksek öğretim kurumları içerisinde gösterilen mektebin her Ģubesi Müslim ve Gayrimüslim mekteplere ayrı ayrı öğretmen yetiĢtirmek için iki sınıfa ayrılacaktı390. 388 Ġstanbul Kız Muallim Mektebi 1933-Darülmuallimat 1870, Ġstanbul, 1933, s.2. (Takip eden atıflarda Darülmuallimat 1870 Ģeklinde kısaltılacaktır.) 389 Yahya Akyüz, Tanzimat Dönemi‟nde kendini yetiĢtirmiĢ kadınların Hoca, Hoca Hanım, Molla ve Muallime gibi sıfatlarla “ev sıbyan mektepleri”nde öğretmenlik yaptıklarından bahsederek kadınlar için öğretmenlik mesleğinin Dârülmuallimât ile baĢlamadığını ileri sürmektedir. Bkz. Yahya Akyüz, “Osmanlıda Kadın Öğretmenli Ev Sıbyan Mektepleri”, OTAM, S.15, Ankara 2004, s.1-12. 390 BOA., Meclis-i Tanzimat, Nr.2, s.231-232; BOA., Y.EE. 112/6, s.23-26; Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.196-198. Nizamnâmenin Dârülmuallimât ile ilgili maddelerinin değerlendirilmesi ve yorumu için bkz. Tevfik Temelkuran, “Türkiye‟de Açılan Ġlk Kız Öğretmen Okulu”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S.36, Eylül 1970, s.61-62; Aliye Omay, “Ġlk Kız Öğretmen Okulunun KuruluĢu”, Türk Yurdu, C.VIII, S.8, Eylül, 1987, s.54-55; Özcan, a.g.m., s.457-458; Öztürk, Atatürk Devri…, s.11; Altın, a.g.m., s.280-282. 130 Eğitim süresi iki yıl olarak belirlenen sıbyan Ģubesinde Mebâdi-i Ulûm-ı Diniyye (din bilgisine giriĢ: her milletin kendi lisanında ve din işleri başkanlarınca belirlenen kimseler tarafından okutulacaktır), Kavaid-i Lisan-ı Osmanî ve Kitâbet (Türkçe dil bilgisi ve yazı), Usûl-i Talim, Her Cemaatin Kendi Lisanı, Risale-i Ahlak (ahlak bilgisi), Hesap ve Defter Tutmak Usûlü, Tarih-i Osmanî ve Coğrafya, Malumat-ı Nafia (bayındırlık bilgisi, faydalı bilgiler), Mûsikî, DikiĢ ve NakıĢ dersleri okutulacaktı391. Eğitim süresi üç yıl olacak olan rüĢdiye Ģubesinde ise Mebâdi-i Ulûm-ı Diniyye (din bilgisine giriĢ: her milletin kendi lisanında ve din işleri başkanlarınca belirlenen kimseler tarafından okutulacaktır), Kavaid-i Lisan-ı Osmanî ve ĠnĢa, Arapça ve Farsça, Her Cemaatin Kendi Lisanı, Ġlm-i Ahlak, Tedbir-i Menzil (ev idaresi), Tarih ve Coğrafya, Mebâdi„-i Ulûm-ı Riyâziye ve Tabi„iye (matematik ve tabiat bilgisine giriĢ), Resim, Mûsikî, Envâ-i Ameliyat-ı Hıyâtiye (terzilik-biçki, dikiĢ) dersleri verilecekti392. Mektebin bir müdiresi ve adı geçen dersleri verecek sayıda muallimesi, nakıĢ ustası ve iki hizmetçisi olacaktı. Kadın hoca yetiĢinceye kadar ise mektebe yaĢlı ve güzel ahlaklı erkek hocalar tayin edilecekti. Müdire 1.500, muallime ve ustalar 750‟Ģer, hizmetçiler ise 150‟Ģer kuruĢ maaĢ alacaktı393. 391 Madde 68, 69. BOA., Y.EE. 112/6, s.23-24. Madde 70. BOA., Y.EE. 112/6, s.24. 393 Madde 71, 72. BOA., Y.EE. 112/6, s.25. 392 131 Dârülmuallimât‟a sıbyan veya rüĢdiye mekteplerinden mezun kadınlar imtihansız olarak girebilecekler, tahsili olmayanlar ise bir heyet tarafından imtihan edilerek kabiliyetleri derecesinde Ģubelerden birine kabul edileceklerdi394. Mektebin sıbyan Ģubesini bitiren öğrenciler, bir kız sıbyan mektebinde görev alabilecekler veya isterlerse rüĢdiye Ģubesine devam edebileceklerdi. Mektepten mezun olanlar tayin olunacakları görevi kabule mecbur olacaklardı. Zira atanma önceliği Dârülmuallimât mezunlarına verilecekti. Tayin oldukları yerde mazeretsiz olarak 5 sene görev yapmayarak ayrılmak isteyenlerden eğitimleri süresince almıĢ oldukları maaĢ geri alınacak ve bu gibiler atanma önceliğini de kaybedeceklerdi. Dârülmuallimât‟ın muvazzaf öğrencisi 50 kiĢiden ibaret olup, sıbyan Ģubesinde eğitim alacak öğrencilere 30‟ar, rüĢdiye Ģubesinde eğitim alacaklara 60‟ar kuruĢ maaĢ verilecekti. Herhangi bir sebeple boĢta kalan maaĢ ise muvazzaf olmayan en kıdemli öğrenciye tahsis edilecekti395. 2.7.2.Mektebin Açılması Nizamnâmenin ilanının ardından Maârif Nizamnâmesi iktizasınca 1869 yılı Ekim ayı baĢlarında mektebin açılıĢ hazırlıkları baĢladı ve ilk olarak bina tedarikine gidildi. Ayasofya‟da Yerebatan civarında bir ahĢap konak kiralanarak mektep binası olacak Ģekilde yeniden düzenlendi. Binanın korunması ve temizlik hizmetlerinin görülmesi için ise bir kapıcı ile iki hizmetli tayin edildi396. 394 Madde 73. BOA., Y.EE. 112/6, s.25. Madde 74, 75, 76, 77, 78. BOA., Y.EE. 112/6, s.24. 396 Kapıcı ve hizmetliler, binanın kiralandığı tarih olan 1285 senesi TeĢrinievveli ibtidasından itibaren yani 13 Ekim 1869‟da göreve getirildiler. Bu durumda mektebin kuruluĢ hazırlıklarının bu tarih itibariyle baĢladığı ifade edilebilir. BOA., Ġ.DH. 614/42823-3 (18 M 1287/20 Nisan 1870). Ġki hizmetlinin tayin edilmesi ve bunlardan birinin erkek diğerinin kadın olması kararı alınmıĢtı. Ancak Maârif Nizamnâmesi‟nin 72. maddesinde belirtildiği üzere 150 kuruĢ maaĢla çalıĢacak hizmetli 395 132 Fiziki alt yapı hazırlıklarının yanı sıra diğer taraftan öğrenci temini için çalıĢmalar baĢladı. Bu amaç doğrultusunda, kız sıbyan ve rüĢdiye mekteplerine öğretmen yetiĢtirmek üzere açılacak olan Dârülmuallimât‟a Türkçe okur-yazar kadınlardan öğrenci alınacağı ve sıbyan Ģubesine girmeye hak kazananlara 30‟ar, rüĢdiye Ģubesine girmeye hak kazanlara ise 60‟ar kuruĢ maaĢ verileceği ilan edildi. Eğitim görmek isteyenlerin Meclis-i Kebir-i Maârif‟e müracaat etmeleri istendi. Müracaat yaĢının 13-35 arası olduğu ise baĢka bir ilanda belirtildi397. Müracaatların ardından 8 ġubat 1870 tarihinde Maârif Nazırı Safvet PaĢa, Meclis-i Maârif Ġdâre Dâiresi azalarından Mecit Efendi ve Ġlmiye Dâiresi azalarından Mustafa Efendi‟nin yer aldığı bir komisyon tarafından sınav yapıldı. Emsile (Arapça gramer), Amâl-ı Erbaa, Coğrafya, Ġmla, Sülüs yazısı ve Resim konuları ile NakıĢ ve Hıyâtiyet‟ten yapılan giriĢ sınavı neticesinde 32 kiĢi baĢarılı bulunarak kayıt hakkı kazandı398. Maârif Nizamnâmesi hükümlerine binaen nitelikli kadın öğretmenler yetiĢtirmek üzere açılıĢ hazırlıklarına baĢlanan Dârülmuallimât‟ın, öğrencilerinin yanı sıra hoca ve memur kadrosu da 1870 yılı Nisan ayında büyük oranda belirlenmiĢti. bulmak zordu. Bu nedenle Meclis-i Kebir-i Maârif, hizmetlilere ve kapıcıya 200‟er kuruĢ maaĢ tahsis edilmesini istemiĢti. BOA., Ġ.DH. 614/42823-5 (10 M 1287/12 Nisan 1870); Temelkuran, a.g.m., s.62; Omay, a.g.m., s.55; Öztürk, Atatürk Devri..., s.11-12; Mustafa ġanal, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Kız Öğretmen Okulunda Görev Yapan Kadın Ġdareci ve Öğretmenler Ġle Okuttukları Dersler”, Belleten, C.LXVIII, S.253, Aralık 2004, Ankara, 2005, s.651. 397 Akyüz, “Öğretmenlik Mesleği ve Osmanlı‟da Kadın…”, s.32-33; ġanal, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Kız Öğretmen…”, s.651-652. 398 Mektebe girmeye hak kazanan öğrencilerin isimleri ve sınavda sorulan konulardan aldıkları notlar için bkz. Darülmuallimat 1870, s.4; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.669; Özcan, a.g.m., s.458. 133 Meclis-i Kebir-i Maârif tarafından yürütülen hazırlıklar çerçevesinde dersleri okutmak ve el iĢlerini göstermek üzere gerekli kadın eğitimciler bulunamasa da geçici olarak yaĢlı ve iyi ahlaklı hocalar tayin edildi. Mektebin dıĢ iĢlerini görecek müdürün yanı sıra iç iĢlerini takip etmek üzere bir de müdire atanması uygun görüldü. Nizamnâmede belirtilen hoca ve hizmetli maaĢları üzerinde bir takım düzenlemeler yapıldı. Mektebe alınan öğrencilerin sayısı 50‟ye ulaĢtı. Sıbyan ve rüĢdiye kısımlarına ayrılan 15-35 yaĢ arasındaki öğrencilere, yine nizamnâmenin ilgili maddelerinde belirtildiği miktarda maaĢ bağlanması kararı alındı. Böylece mektebin aylık ve yıllık yaklaĢık masrafı da tespit edilerek gerekli paranın bütçeden ayrılması noktasında Sadâret ve Maliye Nezâreti nezdinde giriĢimde bulunuldu399. Tablo 2.9.Açılacak olan Dârülmuallimât‟ın memur, hoca ve hizmetlilerinin isimleri, okutulacak dersler ve öngörülen masrafı400 Görevi Müdür Müdîre Din Bilgisine GiriĢ ve Ahlak Hocası Dilbilgisi ve Yazı Hocası Hesap Hocası NakıĢ ve Biçki-DikiĢ Hocası Resim Hocası Yazı (hatt-ı sülüs ve nesih) Hocası Osmanlı Tarihi Hocası Coğrafya Hocası Öğrenciler Kapıcı Hizmetçi Aylık Toplam Yıllık 399 400 Haftalık Ders Saati ----2 2 3 4 2 2 2 2 ------- MaaĢı (KuruĢ) 2.000 Adı Önceden irâdesi alınarak tahsis buyrulmuĢtur 650 Uygun biri bulunacaktır 400 Musa Efendi 800 Uygun biri bulunacaktır 700 Dârülmuallimîn‟de Ġsmail Efendi 800 Eliza Mayno 800 Valker 400 Eyubî Hacı RaĢit Efendi 700 Uygun biri bulunacaktır 700 Ġsmail Efendi 2.250 50 kiĢi 200 --400 2 kiĢi 10.200 doğrusu 10.800 kuruĢtur 122.400 doğrusu 129.600 kuruĢtur BOA., Ġ.DH. 614/42823-5 (10 M 1287/12 Nisan 1870); Temelkuran, a.g.e., s.2; Omay, a.g.e., s.55. Müceddeden küşâd olunacak Dârülmuallimât’ın memûrin ve muallimîn ve talebe ve hademesinin esâmisiyle talim olunacak fünûnu mübeyyin cedveldir BOA., Ġ.DH.614/42823-6 (10 M 1287/12 Nisan 1870 tarihli Meclis-i Maârif mazbatasının ekidir); Temelkuran, a.g.e., s.63. Meclis-i Maârif tarafından gönderilen cetvel, Masarifât Muhasebesi tarafından incelenmiĢ ve hesaplama hatası düzeltilmiĢtir. Bkz. BOA., Ġ.DH.614/42823-2 (29 S 1287/31 Mayıs 1870); Omay, a.g.m., s.56. 134 Hazırlıkların tamamlanmasının ardından mektep Maârif Nazırı, Meclis-i Kebir-i Maârif üyeleri ve maârif memurları ile mektebin hoca ve öğrencilerinin katıldığı bir törenle 26 Nisan 1870 tarihinde resmen açıldı. Maârif Nazırı Safvet PaĢa Taife-i nisa hasbelhilka her dürlü hürmet ve riâyete sezâ olduğu gibi talim ve terbiyeleri dahi şayan-ı itinadır diyerek baĢladığı açıĢ konuĢmasında önce kızların eğitimindeki geri kalmıĢlığın sebebinden ve sonra da gereklilikten bahsederek mektebin açılma gayesi ve önemini dile getirmekteydi401. 2.7.3.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler Dârülmuallimât‟ta eğitim, mümkün mertebe Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nde öngörülen sisteme uydurulmaya çalıĢılmaktaydı. Ancak mektebin yapısını daha ziyade Ģartlar belirlemekteydi. Bu bağlamda birçok zorluk ve külfete sebep olacağından nizamnâmenin 68. maddesinde belirtildiği üzere Gayrimüslim dâiresi hizmete giremedi. Okutulması planlanan derslerden öğretim yöntemi ve yararlı derslere engel olur düĢüncesiyle ilk dönemlerde müzik dersi, ders programında yer almadı402. Bunların yanı sıra mektebe talebin yoğunluk kazanması 401 402 Takvim-i Vekâyi, def‘a 1217, (25 M 1286/7 Mayıs 1869). …Dersaâdet’de küşâd olunan kız mekteplerine kadın hocaları yetiştirmek içün Dârülmuallimât namıyla dahi bir mektep tanzim ve küşad olundu. Resmi küşadı pek tantanalı icrâ olundu. Buna dâir hin-i küşatda Maârif Nazırı tarafından irâd olunan nutuk gayet manidar asâr-ı nâdirdendi. Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e., CXII, s.78. Mektebin açılıĢıyla ilgili olarak ayrıca bkz. Mahmud Cevâd, a.g.e., s.115; Süleyman ġevket, a.g.m., s.154-155; Darülmuallimat 1870, s.4-5; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.671-672; Berker, a.g.e., s.99; Temelkuran, a.g.m. s.65-66; Omay, a.g.m., s.56-57; Öztürk, Atatürk Devri…, s.12; Akyüz, “Öğretmenlik Mesleği ve Osmanlı‟da Kadın…”, s.33; Akyüz, “Türkiye‟de Öğretmen YetiĢtirmenin…”, s.51; ġanal, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Kız Öğretmen…”, s.652. …Her cemaate kendi lisanınca tedris olunmak üzere Dârülmuallimât’ın muhtelit olması lazım gelür ise de şu hal birçok müşkilât ve teklifâta dâî olacağından Dârülmuallimîn hakkında dahi icrâ olunduğu vechle şimdilik yalnız İslâm Dâiresi küşâdıyla muallimler ana göre tayin kılınmışdır işbu mektebde hasbe’l-nizâm fenn-i mûsiki talimi dahi iktiza ider ise de talebelerin daha ziyâde mühim ve nâfi olan sair dersler ile iştigal etmelerine mani olur mutalaasıyla fenn-i mezkûr sene-i âtiyeye te’hir kılınmışdır… BOA., Ġ.DH. 614/42823-5 (10 M 1287/12 Nisan 1870). 135 için önemli olan kadın hocalar da bulunamamıĢ, mali düzenlemeler açılıĢtan önce bitirilememiĢti403. Eksikliklere rağmen ilk yıl 45 öğrenciyle eğitim-öğretime baĢlayan Dârülmuallimât‟ta öğrencilere Din Bilgisi ve Ahlak, Hesap, Coğrafya, Sülüs yazı, Resim ve NakıĢ dersleri okutuldu404. 1871-72 eğitim-öğretim yılında ise birinci sınıf öğrencilerine Arapça, Farsça, Hesap, Sülüs, Kıraat (Türkçe), NakıĢ, Biçki-DikiĢ ve Resim olmak üzere toplam sekiz ders verildi. Sene sonu sınavlarına girerek her biri 10 üzerinden değerlendirilen bu derslerden en yüksek not alan öğrenci 49, en düĢük not alan öğrenci 15 aldı. Ġkinci sınıf öğrencileri ise Arapça, Farsça, Hesap, Coğrafya, Türkçe Yazı, Rika, NakıĢ, Resim, Kıraat ve Ġmla derslerini gördüler. Yine bu derslerden de en yüksek 70, en düĢük 41 alındığı görülmektedir. Aynı ders yılında toplam öğrenci mevcudu 31 idi. Bu yıl henüz mezun vermeyen mektepte verilen eğitim baĢarılı bulunmuĢ ve sınava giren öğrencilerden 7‟si mükâfat-ı evvel ve saniye, 8‟i de “zikr-i cemil” adı altındaki ödüller ile mükâfatlandırılmıĢlardır405. Bunun yanı sıra tahsilât-ı ilmiye ve sanaiyeleri derece-i matlubede olan öğrencilerden Cenap ve Lütfiye hanımlar el yazılarıyla kaleme aldıkları arzuhallerini, kendi imalatları olan seccade ve puĢide ile beraber Sultan Abdulaziz‟e arz ettiler. Bu 403 Yapılan düzenleme ile mektebin senelik masrafı olan 129.600 kuruĢtan müdür maaĢı olan senelik 24.000 kuruĢ çıkarıldıktan sonra geriye 105.600 kuruĢ kalmaktaydı. Bunun 6.050 kuruĢ aylık hesabıyla senelik 72.600 kuruĢu 26 Nisan 1870 tarihinden itibaren ödenmek üzere tayin olunan hocalar ile öğrencilere tahsis edildi. 13 Ekim 1869 tarihinden itibaren ödenmek üzere aylık 600 kuruĢtan senelik 7.200 kuruĢu hizmetli ve kapıcı maaĢı olarak hesaplandı. Geriye kalan 25.800 kuruĢ ise atanacak olan müdire ve hocalara göreve baĢlayacakları günden itibaren ödenmek üzere ayrıldı. BOA., Ġ.DH.614/42823 (14 R 1287/14 Temmuz 1870); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1068, s.266 (19 R 1287/19 Temmuz 1870). 404 Devlet Salnâmesi, H.1288(1871), s.134. 405 Devlet Salnâmesi, H.1289(1872), s.225; Darülmuallimat 1870, s.6; Mahmud Cevâd, a.g.e., s.121. 136 durumdan memnun olan sultan ise öğrencilerden her birini 100‟er adet yüzlük altın ile ödüllendirdi406. 1872 yazında artık Meclis-i Maârif tarafından mezun olacak öğrencilerin istihdamı için gerekli hazırlıklar yapılmaya baĢlandı407. Bu eğitim yılında sınıf sayısı üçü bulan Dârülmuallimât‟ın ilk sınıf (sınıf-ı sâlis) öğrencilerine, Din, Arapça, Farsça, Hesap, Coğrafya, Türkçe Kıraat, Sülüs, NakıĢ ve Biçki-DikiĢ dersleri verildi. Ġkinci sınıf öğrencileri bu derslere ek olarak Rika dersini aldılar. Son sınıf öğrencileri (sınıf-ı evvel) ise Arapça, Farsça, Hesap, Coğrafya, Tarih, Rika, Sülüs, ĠnĢa, Resim, NakıĢ ve Biçki-DikiĢ derslerini gördüler408. ĠĢlenen konulardan yapılan sınıf geçme ve mezuniyet sınavları409 neticesinde 21 kiĢilik son sınıf öğrencilerinden, 17‟si mezun oldu410. Sınavda Üsküdarlı Hafız Fethiye Hanım bütün derslerden tam not alarak üstün baĢarı sağlamıĢ ve fevkalade mükâfat ile ödüllendirilmiĢti. Mezunlardan iki kiĢi ise zikr-i cemil kazanmıĢlardı. 406 BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.66 (28 CA 1288/15 Ağustos 1871). BOA., MF.MKT. 1/147 (13 R 1289/23 Haziran 1872).1872-73 eğitim-öğretim yılı aynı zamanda Dârülmuallimât öğrencilerinin, diğer kız rüĢdiyelerinde olduğu gibi el iĢlerini sergilere göndermeye baĢladığı yıl idi. BOA., MF.MKT. 6/68 (12 ġ 1289/15 Ekim 1872). 408 Mahmud Cevâd, a.g.e., s.131. 407 409 410 Sınavlar Temmuz ayı sonlarına doğru bitmiĢtir. Dersaâdet ve bilâd-ı selasede vâki olub Maârif Nezâreti taht-ı idaresinde bulunan mekâtibden Dârülmuallimât ve Mahrec-i Aklâm ve zükûr ve inas rüşdiyeler şakirdânı imtihanları bu kere hitam olub…BOA., MF.MKT. 3/14 (21 CA 1289/27 Temmuz 1872). Geriye kalan 4 kiĢiden 1‟i sınava giremediği, diğer ikisi ise baĢarısız olduğu için mektebi bitiremediler. Darülmuallimat 1870, s.6. 137 Tablo 2.10.Dârülmuallimât‟ın ilk mezunları411 Mezuniyet Numarası 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Ġsim Mezuniyet Numarası 10 11 12 13 14 15 16 17 Üsküdarlı Hafız Fethiye Hanım Afız Rüveyde Hanım Tophaneli Hafız Hatice Hanım Fatma Nigâr Hanım Üsküdarlı Münibe Hanım Büyük Zehra Hanım Zehra Hanım Hatat Emine Hanım Hatice Hanım Ġsim Emine Hanım Ayasofyalı Hatice Hanım Hüsniye Hanım Cemile Hanım AyĢe Hanım Ferdane Hanım Ġffet Hanım Küçük Fatma Hanım 1873 yılında mektepte okutulan derslerde bir takım değiĢiklikler oldu. Öncelikle bir dikiĢ makinesi alınarak programa Makine dersi dahil edildi412. Bununla beraber nizamnâmede belirtilen ancak ilk etapta okutulan dersler içerisinde yer almayan Mûsikî dersi için de 1873 Temmuzunda bir adet piyano alındı ve aynı yılın Ağustos ayında bir hoca tayin edildi413. Böylece müzik dersi de okutulan derslere eklenmiĢ oldu414. Ġkinci mezuniyet yılında 31 kiĢi mevcudu bulunan mektepten 19 kiĢi diploma aldı415. Bu arada Dârülmuallimât müdürlüğü sınavlarda öğrencilerin tamamı için mükâfat verilmesini istemiĢti. Ancak Meclis-i Maârif, mükâfat verilmesindeki amacın öğretilen derslerde baĢarı göstererek kabiliyetini ispat eden öğrencileri takdir, diğerlerini ise teĢvik olduğunu, herkese ödül verilmesinin maksadın önemini yitirmesine neden olacağını ifade ederek bu isteği geri çevirdi416. 411 Darülmuallimat 1870, s.7. BOA., MF.MKT. 5/176 (4 ġ 1289/7 Ekim 1872); Öğrencilerden 6‟sı bu dersi almıĢlardır. Darülmuallimat 1870, s.6. 413 Piyano 42 Osmanlı lirasına satın alınmıĢtır. BOA., MF.MKT. 12/4 (8 CA 1290/4 Temmuz 1873); BOA., Ġ.DH. 684/46476 (12 C 1290/7 Ağustos 1873). 414 Bu derse 19 kiĢilik son sınıf talebesinden 7‟si iĢtirak etmiĢtir. Darülmuallimat 1870, s.6. 415 Mezunların isimleri için bkz. Darülmuallimat 1870, s.7. Ayrıca bkz. Mahmud Cevâd, a.g.e., s.137. Bu iki kaynakta verilen ve 1291 senesi istatistiğine dayandırılan bilgiye göre mektebin 1873-74 eğitim yılında bir de dördüncü sınıfı bulunmaktadır. Ġlk üç sınıfta okuyan öğrenci sayısı 31, dördüncü sınıfta okuyan öğrenci sayısı ise 15‟dir. Ancak bu durumu doğrulayan ve ileriki yıllarda da mektebin dört sınıfının bulunduğu bilgisini içeren bir arĢiv belgesine rastlayamadığımız gibi 1290, 1291 ve 1292 tarihli Devlet Salnâmelerinde mektebin öğrenci mevcudu sırasıyla 43, 31 ve 58‟dir. Bkz. Devlet Salnâmesi, H.1290(1873), s.197; H.1291(1874) s.197; H.1292(1875), s.137. 416 BOA., MF.MKT. 12/100 (26 CA 1290/22 Temmuz 1873). 412 138 Dârülmuallimât, 1874 yılında 20, 1875‟de 8 ve 1876‟da 9 olmak üzere Tanzimat dönemi sonuna kadar toplam 73 mezun verdi. Ancak 1875-76 döneminde bazı öğrencilerin üç yıllık eğitime rağmen baĢarılı görülmemesi ve mektepten ihraç edilerek açılacak olan sıbyan mektebi muallimeliklerine yönlendirilmek istenmeleri bu dönemde eğitim-öğretimin verimsiz olduğunu göstermektedir417. Tanzimat döneminin sonlarına doğru mektepte okutulan derslerde de önemli bir değiĢiklik olmamıĢtır. Okutulan dersler Din, Arapça, Farsça, Türkçe Kıraat, Hesap, Osmanlı Dili, Osmanlı Tarihi, Coğrafya, Biçki-DikiĢ, NakıĢ, Sülüs ve Rika Yazı, Ġmla ve ĠnĢa, Müzik, Resim ve Makine derslerinden ibaret olup, program ve müfredat ise sınıflara göre belirlenmekteydi418. Genel olarak bir inas rüĢdiyesinden mezun olanlar ile bu seviyede olduğunu sınavla ispat edenler açılıĢtan itibaren mektebin öğrenci kaynağı oldular. Mektebe alınan öğrencilere ilk dönemlerde eğitimleri süresince 30 ile 60 kuruĢ arasında maaĢ tahsis edildi. Mezun olan öğrencilerden boĢalan maaĢlar, devam eden maaĢsız öğrencilere aktarılmaktaydı419. Bununla beraber mazeret beyan etmeksizin terk-i devam edenlerin420 kaydı silindiği gibi 417 disiplini bozan öğrenciler de Ġlerlemelerine ihtimal verilmeyen kadınlardan 5‟i, derslere devam ederek sıbyan mektebi hocalığı derecesini elde etmeyi baĢarmıĢlardır. Darülmuallimat 1870, s.10. 418 Bkz. Devlet Salnâmesi, H.1291(1874), s.197; H.1292(1875), s.137; H.1293(1876) s.140; Darülmuallimat 1870, s.7-11; Mahmûd Cevâd, a.g.e., s.156-157. 419 …Dârülmuallimât şahâdetnâmelilerden olub Üsküdar ve Altay inas rüşdiyeleri muallimeliklerine tayin olunan Münibe ve Hatice ve Emine hanımların uhdelerinden kalan cem‘an yüz elli guruşdan otuzar kuruşunun sınıf-ı evvel talebâtından Cemile ve sınıf-ı sâni talebâtından Adviye hanımların maâşat-ı hâliyeleri olan otuzar guruş üzerine zam ile altmışar guruşa iblağı... BOA., MF.MKT. 17/35 (6 M 1291/23 ġubat 1874). BOA., MF.MKT. 34/65 (Gurre-i RA 1293/27 Mart 1876). 420 Bkz. BOA., MF.MKT.12/73 (19 CA 1290/15 Temmuz 1873); BOA., MF.MKT. 34/65 (Gurre-i RA 1293/27 Mart 1876). Ġstisnai de olsa mazereti makul bulunanlar, devam edeceklerine dair teminat verdiklerinde Meclis-i Maârif kararıyla yeniden mektebe alınıyorlardı. Örneğin Fatma Hanım oğlunun vefatından dolayı mektebe devam edememiĢ dolayısıyla kaydı silinmiĢti. Ancak bir müddet sonra yeniden derslere girmek istemiĢ ve kaldığı sınıftan devam etmesine izin verilmiĢti. BOA., MF.MKT. 17 CA 1289/23 Temmuz 1872). 139 uzaklaĢtırılmaktaydılar421. Bu Ģekilde boĢta kalan maaĢlar da yine diğer öğrencilere devredilmekteydi. Dârülmuallimât‟ın sıbyan ve rüĢdiye Ģubelerinin kurulduğu, açılıĢ sırasında Meclis-i Kebir-i Maârif mazbatasında dile getirildiyse de yine Ģubeler için ayrı sınıflar tahsis edildiğine ve nizamnâmede yer aldığı gibi ayrı ders programlarına tesadüf edemedik. Bunun yanı sıra sıbyan kısmında okuyan öğrencilere 30, rüĢdiye kısmında okuyan öğrencilere ise 60 kuruĢ maaĢ bağlanması gerekmekteydi. Ancak ilk dönemlerde üç sınıftan oluĢan mektebin birinci ve ikinci sınıf öğrencilerine 30‟ar kuruĢ, son sınıf öğrencilerine de 60‟ar kuruĢ maaĢ verildi. Bu durumda aynı dersleri alan öğrencilerden ikinci sınıfı bitirenler kız sıbyan mekteplerinde, derslere devam ederek üç seneyi tamamlayanlar ise kız rüĢdiye mekteplerinde öğretmenlik yapma hakkını elde etmekteydiler. Birkaç yıl sonra ise öğrencilere maaĢ bağlanmasının mektebe olan talebi yoğunlaĢtırmak için alınan tedbirler cümlesinden olduğu ifade edilerek bu uygulamadan kısmen vazgeçildi. Buna göre 6 Nisan 1875‟te Meclis-i Maârif‟in Dârülmuallimât müdürlüğüne gönderdiği yazıda sınıf-ı sâlis öğrencilerine maaĢ bağlanmayacağı bilgisi verildi. Sene sonu sınavlarında baĢarılı olup ikinci sınıfa geçenlere 30, son sınıf öğrencilerine ise yine 60 kuruĢ maaĢ bağlanacağı dile getirildi422. Bu arada mezun olan öğrencilerden bir kısmı mektepten ayrılmayarak derslere devam etmek istemekteydiler423. Yine Meclis-i Maârif tarafından bu duruma 421 BOA., MF.MKT. 17/206 (17 S 1291/5Nisan 1874). BOA., MF.MKT. 26/163 (19 S 1292/6 Nisan 1875). 423 Herhangi bir açıklayıcı bilgi olmasa da mektebe devam etmek isteyen bu öğrenciler, muhtemelen baĢarısız bulunarak mektepten çıkarılmak istenen öğrencilerdir. 422 140 müsaade edilmekle beraber son sınıf ve ikinci sınıf öğrencilerinden baĢka hiç kimseye maaĢ verilmemesi özellikle vurgulandı424. Maârif Nizamnâmesi‟nin 75. maddesine göre mektepten mezun olanlar tayin olunacakları görevi kabule mecburdular. Ancak bu mecburiyet maaĢ alan öğrenciler için geçerliydi. Zira Dârülmuallimât öğrencilerinin içerisinde öğretmen olmak istemeyenler de vardı. Bundan dolayı Meclis-i Maârif, öğretmenlik yapmayacakları aĢikâr olan ikinci ve son sınıf öğrencilerine de maaĢ verilmemesi kararını almıĢtı425. 1877 yılında talebeye verilen toplam maaĢ tahsisatı 1.275 kuruĢa kadar düĢürüldü. Bu miktarın dıĢında maaĢ bağlanmasının öğrencilerin ihtiyaç veya kabiliyetlerine bağlı olacağı kararlaĢtırıldı426. 2.7.4. Eğitimci Kadrosu Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nin 71. maddesine göre Dârülmuallimât‟ın eğitimci kadrosunun bir müdire ve dersleri verecek sayıda kadın hocalar ile nakıĢ ustasından oluĢması öngörülmekteydi. Ancak ilk etapta bunun mümkün olamayacağı gerçeği göz önünde bulundurulduğundan adı geçen maddeye kadın hocalar yetiĢinceye kadar, dersleri yaĢlı ve güzel ahlaklı erkek hocaların idare etmesi hükmü 424 425 426 BOA., MF.MKT. 27/159 (23 RA 1292/29 Nisan 1875). Eylül 1877‟deki baĢka bir Meclis-i Maârif kararında mezun olan öğrencilerin mektebe devam etmelerine kesinlikle izin verilmemesi istenmekteydi. Dârülmuallimât Müdür Vekili İsmail Efendi’ye; Dârülmuallimât’tan bi’l-imtihan şahâdetnâme alanların ba‘dezin mezkûr mektebe devam etmeleri câiz olmayacağından bunun omakûle şakirdâna tefhimiyle hilâfı hareket vuku‘a gelmemesine…BOA., MF.MKT.51/113 (Selh-i ġ 1294/8 Eylül 1877). Bu kararın alınmasında devletin içinde bulunduğu mali sıkıntılar da etkilidir. Zira söz konusu tarih itibariyle borç bunalımı doruğa ulaĢmıĢtır. BOA., MF.MKT. 27/159 (23 RA 1292/29 Nisan 1875). Öğretmenlik yapmayacakları aĢikâr olan öğrencilerden kasıt için bkz. BOA., MF.MKT. 17/35 (6 M 1291/23 ġubat 1874) …Mekteb-i mezbûr talebâtına müddet-i tahsiliyelerinde maâş verilmesi mektepten çıktıklarında maârifce lüzûm görülen inas muallimeliklerine tayin olunmaları maksadına mübteni olarak ancak bunlardan Hayriye ve Feride hanımların pederlerinin ma‘lûm olan halleri iktizasınca kerimelerini mektep muallimeliklerinde bulundurmayacakları mümâileyhümanın sinleri dahi muallimeliğe müsâid olmadığı ve şu halde bu ikisine mektebe devamları müddetçe maâş verilmek iktiza etmeyüb… BOA., MF.MKT. 46/187 (18 RA 1294/12 Nisan 1877). Bu miktar yaklaĢık 21 son sınıf öğrencisinin veya 10 son sınıf, 22 ikinci sınıf öğrencisinin bir aylık maaĢına denk gelmektedir. 141 eklenmiĢti. Açıldıktan sonra mektebe erkek hocaların tayin edilmesi de bu maddeye dayandırıldı. Bu doğrultuda Dârülmuallimât‟ın müdürlüğüne 2.000 kuruĢ maaĢla Emin Efendi tayin olundu ve maaĢına 1871 yılı baĢlarında 500 kuruĢ daha eklenerek 2.500 kuruĢa yükseltildi427. Din Bilgisine GiriĢ ve Ahlak dersi için 400 kuruĢ maaĢ ile Musa, Hesap ve Coğrafya dersleri için 700 kuruĢ maaĢ ile Ġsmail ve Yazı dersi için 400 kuruĢ maaĢ ile Hacı RaĢit Efendiler atandılar. Mektebin kadın hocalarından Ġngiliz asıllı Madam Valker 800 kuruĢ maaĢ ile Resim dersini vermek üzere görevlendirildi. NakıĢ ustalığı görevi ise Madam Armik ile Hatice Hanım‟a verildi. Ancak nakıĢ ustalığı maaĢı, öngörülen mektep bütçesinde 800 kuruĢ olarak hesaplanmıĢsa da Meclis-i Maârif, yararlı kesintiler adı altında bu miktarın 400 veya 700 olmasında karar kılmıĢtı428. Buna rağmen Hatice Hanım‟a 380 kuruĢ maaĢ tahsis edilmiĢtir429. 1872 yılında Resim hocası Madam Valker memleketi Ġngiltere‟ye dönünce yerine resim dersini vermek üzere Mösyö Kes tayin olundu. Ders programına Rika dersi eklenerek hocalığına Arif Efendi getirildi 430. 1873 yılında yine ilk zamanlarda programda yer almayan Mûsikî dersi verilmeye baĢlandı. Bu dersin hocalığına ise 427 Emin Efendi göreve getirilmesinden yaklaĢık bir yıl sonra Sadâret‟e dilekçe yazarak maaĢının yetmediğinden bahisle zam yapılmasını veya baĢka bir memuriyete tayin edilmesini istedi. BOA., Ġ.DH. 627/43609-2 (11 L 1287/4 Ocak 1871). Bunun üzerine bilgisi ve tecrübesi münasebetiyle Meclis-i Kebir-i Maârif‟in kurulması sırasında Dârülmuallimât müdürlüğü görevine getirilmiĢ olan ve çalıĢmalarından memnun kalınan Emin Efendi‟nin maaĢına 500 kuruĢ zam yapıldı. BOA., Ġ.DH. 627/43609 (17 L 1287/10 Ocak 1871). Ancak Emin Efendi‟nin 1872 yılında da Meclis-i Maârif üyelerinden biriyle becayiĢ yapmak suretiyle görev yerini değiĢtirmek istediği görülmektedir. BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.99 (9 S 1289/18 Nisan 1872). 1877 yılında ise mektebin müdürlüğünün vekâleten Ġsmail Efendi‟de olduğu anlaĢılmaktadır. BOA., MF.MKT. 51/113 (selh-i ġ 1294/8 Eylül 1877). 428 Devlet Salnâmesi, H.1288(1871), s.134; Ġstanbul Kız Muallim Mektebi 1933-Darülmuallimat 1870, s.6; Temelkuran, a.g.m., s.62; ġanal, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Kız Öğretmen…”, s.658. 429 BOA., MF.MKT.51/52 (23 ġ 1294/2 Eylül 1877). 430 BOA., MF.MKT. 1/15 (17 RA 1289/25 Mayıs 1872); Devlet Salnâmesi, H.1290(1873), s.197. 142 mektebin ilk öğrencilerinden olan Refika Hanım tayin olundu431. 7 Ağustos 1873 tarihinde göreve baĢlayan Refika Hanım‟a 250 kuruĢ maaĢ tahsis edildi432. Ancak yeterli görülmeyen bu maaĢın bir yıl sonra Meclis-i Maârif tarafından 440 kuruĢa çıkarılması kararı alındı433. Tanzimat dönemi sonuna kadar mektebe baĢka hoca tayin edilmemekle beraber mevcut hocalar içerisinden görevini bırakan da olmadı. 2.7.5.Mektep Binası Dârülmuallimât, Ayasofya‟da Yerebatan civarında kiralanan ahĢap bir konakta eğitim hizmetini görmeye baĢlamıĢtı. Ekim 1873 tarihinde mektep için Atiyetullah Hanım isimli birine ait olan ve yine aynı civarda bir konağın kullanıldığı görülmektedir. Yıllık kirası 12.000 kuruĢ olan konağa bu bedel ise altı ayda bir ödenmekteydi434. 1876 yazında tadilata ihtiyacı olduğu anlaĢılan bina Tanzimat dönemi sonuna kadar kullanıldı435. Mektebin 1879-80‟de Cağaloğlu‟nda bulunan baĢka bir binaya taĢındığı görülmektedir436. 431 Maârif nizamnâmesinde münderc ders cetveli iktizasınca Dârülmuallimât talebâtına mûsikî fenni dahi lâzımeden olduğuna ve talebât-ı mezbûreden Refika Hanım’ın fen-i mezkûru talim ve tefhime liyakat ve kifâyeti lede’l-imtihan tebeyyün eylediğine binaen aylık 250 kuruĢ maaĢla tayin edilmesi kararlaĢtırıldı. BOA., Ġ.DH. 684/46476-4 (26 CA 1290/22 Temmuz 1873); BOA., MF.MKT. 12/130 (26 CA 1290/22 Temmuz 1873). 432 BOA., Ġ.DH. 684/46476 (12 C 1290/7 Ağustos 1873); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.179 (16 C 1290/11 Ağustos 1873); BOA., A.MKT.MHM. 461/28 (16 C 1290/11 Ağustos 1873). 433 BOA., A.MKT.MHM. 20/10 (19 B 1291/1 Eylül 1874). 434 Meclis-i Maârif ile Maliye Nezâreti arasında geçen yazıĢmada Dârülmuallimât icâresinin (kirasının) aylık 1.200 kuruĢ olduğu, 1288 (1872) Nisanından, ġubat (1873) sonuna kadar 12.520 kuruĢa denk gelen on ay on üç günlük bedelin Maliye Nezâreti tarafından ödenmesi istenmektedir. Bkz. BOA., MF.MKT. 3/68 (2 C 1289/7 Ağustos 1872). Ekim 1873 tarihli baĢka bir belgede ise aylık 1.000 kuruĢa kiralanmıĢ olan ve kirasının altı ayda bir ödenmesi üzerine anlaĢılan bir konaktan bahsedilmektedir. Dolayısıyla bu durumda mektebin ilk açıldığı yerden yine aynı civarda olan baĢka bir konağa nakledilmiĢ olma ihtimali olduğu anlaĢılmaktadır. Bkz. BOA., MF.MKT. 13/130 (17 ġ 1290/10 Ekim 1873); BOA., MF.MKT. 30/92 (17 C 1292/21 Temmuz 1875). 435 BOA., MF.MKT. 40/52 (3 B 1293/25 Temmuz 1876). 436 Tanzimat sonrası mektep binası olarak kullanılan yerler için bkz. Özcan, a.g.m., s.461; Öztürk, Atatürk Devri…, s.14; Öztürk, Türkiye’de Öğretmen…, s.43. 143 2.7.6.Mezunlarının Ġstihdamı Dârülmuallimât mezunlarının tayin usûlleri ile meslekî yükümlülükleri Maârif-i Umûmiye Nizamnâmesi‟nin 74, 75, 76 ve 77. maddelerinde belirlenmiĢti. Buna göre Dârülmullimât‟ın sıbyan Ģubesi mezunları isterlerse bir kız sıbyan mektebinde görev alabilecekler veya rüĢdiye Ģubesine devam edebileceklerdi. Bununla beraber mektepten mezun olanlar tayin olunacakları görevi kabule mecbur olacaklar ve atandıkları yerde en az beĢ sene görev yapacaklardı. Bu süre içerisinde tutarlı bir mazeret beyan etmeksizin görev yerini terk edenler ise Dârülmuallimât öğrencilerine mahsus olan atama önceliğini kaybedecek ve eğitimleri süresince almıĢ oldukları maaĢı iade etmek zorunda kalacaklardı. Ancak bu yaptırımlar, mektebin maaĢlı öğrencileri için geçerliydi. Mezunların atanmasında genel olarak Maârif Nizamnâmesi‟nin istihdama yönelik hükümleri referans alındı. Ġlk zamanlarda atamaların yapıldığı mektepler ise kız rüĢdiyeleri idi. Çünkü alınan kararlara göre Dârülmuallimât‟tan öğretmen yetiĢtikçe kız rüĢdiyelerinde çalıĢan erkek öğretmenler ile yer değiĢtireceklerdi437. Bu doğrultuda mektebin ilk mezunlarından Fatma Nigar Hanım Eski Ali PaĢa Ġnas RüĢdiyesi muallime-i evvelliğine, Hafız Rüveyde Hanım Sultanahmet Ġnas RüĢdiyesi Riyâziye öğretmenliğine, Zehra Hanım yine aynı mektebin rika öğretmenliğine, Münibe Hanım muallime-i sâniliğine, Hatice Hanım Fatih Ġnas RüĢdiyesi rika öğretmenliğine438 ve Aksaraylı Emine Hanım, Eski Ali PaĢa Ġnas RüĢdiyesi ikinci muallimeliğine tayin edildiler. 1874 yılında Münibe, Hatice ve Emine Hanımlar 437 …Dârülmuallimât talebâtından muallimeler yetişdikçe inas rüşdiye mektepleri muallimlerinin tebdili mukarrer olduğundan mekteb-i mezbûrun muallim-i evveli Akif Efendi’nin Odabaşı Çarşusu’nda küşâd olunan zükûr rüşdiye mektebine nakliyle inas rüşdiyesine Dârülmuallimât talebâtından biri tayin olunduğu…BOA., MF.MKT. 12/94 (26 CA 1290/22 Temmuz 1873). 438 Darülmuallimat 1870, s.7. 144 Üsküdar ve Altay Ġnas RüĢdiyelerine görevlendirildiler439. Mekteplere tayin edilen birinci muallimelere ne kadar maaĢ ödendiğini tespit edemedik ancak ikinci muallimeler 200 kuruĢ maaĢ almaktaydılar440. 439 440 BOA., MF.MKT. 17/35 (6 M 1291/23 ġubat 1874). BOA., A.MKT.MHM. 743/66 (16 CA 1290/12 Temmuz 1873). 1874 yılından itibaren Dârülmuallimât öğrencilerinin baĢarı seviyesinin düĢtüğü ve mektebin mezun sayısının azaldığı görülmektedir. Bazı kaynaklarda mezunların isim ve sayılarından bahsedilse de (Bkz. Darülmuallimat 1870, s.10-11) istihdama yönelik arĢiv belgelerine rastlayamadık. 145 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM MESLEKÎ ve TEKNĠK OKULLAR 3.1.Tanzimat Dönemi’ne Kadar Sivil Meslekî-Teknik Eğitimin GeliĢimi Osmanlı Devleti‟nde meslekî-teknik eğitimin ilk örneği, devletin kuruluĢunda rol oynayan ve Müslüman-Türk toplumunun ekonomik, sosyal ve kültürel hayatına direkt etki eden Ahîlik teĢkilatında görülmektedir. Nitekim esnâf, sanatkâr ve meslek erbabına yön vererek çalıĢmalarını düzenleyen bu meslekî ve ahlâkî kurum, eğitimin devlet görevi olmadığı dönemde aynı zamanda bu hizmeti de görmekteydi. Ahî birliklerinin Ġslâmî prensiplere göre düzenlediği eğitim ise kalfalar ve ustalar tarafından iĢ baĢında verilmekteydi. Ahlak ve terbiyesinden emin olunan ve yaĢı en fazla 10 civarında olan bir çocuğun tercih edilen mesleğe yönelik ilk eğitimi, babası tarafından ustanın yanına verildiği gün baĢlardı. Çocuk ustasının direktifleri doğrultusunda verilen iĢi görür ve ustası onu evlat makamında tutarak terbiyesini üslenir, iâĢesini temin ederdi. Böylece usta ile çırak arasında bir bağlılık ve emniyet oluĢurdu. Ayrıca yamak olarak adlandırılan çocuklar, çalıĢtıkları yerde aldıkları meslekî eğitimin yanında birliklerin bağlı olduğu zaviyelerde dinî, ahlâkî ve sosyal içerikli dersler de görürlerdi. Edebiyat, Kuran okuma, Türkçe, Arapça, yazı ve musikî gibi konulara yönelik olan bu dersler, muallim ahî veya emir olarak adlandırılan hocalar tarafından verilirdi. Ġki senelik yamaklık süresini seçilen mesleğe göre 20 yıla kadar çıraklık ve 3 yıl kalfalık dönemi takip etmekteydi. HiyerarĢik sistem içerisinde devam eden bütün bu eğitimin sonunda nihayet usta olunurdu. Ahî birliklerince düzenlenen bu eğitim sistemi XVII. Yüzyıla kadar devam etti. Bu yüzyılda sadece Müslümanların girebildikleri Ahî birlikleri, dünyanın değiĢen ekonomik düzeni, toplumun yapısı ve ihtiyaçları doğrultusunda yerini Gayrimüslimlerin de yer aldığı daha genel esnaf teĢkilatları olan gedikler içerisinde erimeye baĢladı. Sivil meslekî eğitim ise sanat ve ticaret ile uğraĢabilme yetkisine sahip olan bu teĢkilatlar içerisinde ve yine usta-çırak hiyerarĢisi geleneği çerçevesinde XIX. yüzyıl ortalarına yılına kadar alternatifsiz olarak sürdü441. Sivil meslekî eğitimde el emeğine dayalı geleneksel yapının modern teknolojik sisteme dönüĢümü ise merkezileĢme ve sanayileĢen Avrupa ile kültürel iletiĢim sayesinde oldu. XVIII. Yüzyılın ilk yarısında baĢlayan ve Osmanlı tebaasının muhafazakâr yapısı nedeniyle uzun bir zaman dilimine yayılan bu iletiĢim süreci içerisinde442 tabiatıyla ilk etapta askerî teknolojide kazanım sağlandı. XIX. yüzyıl baĢlarına kadar Avrupa‟daki teknolojik geliĢmelerin takibi ve transferi, Osmanlı 441 442 Bu konuyla ilgili olarak bkz. ġark, Nr. 31, s.1 (11 ZA 1292/31 Aralık 1873); Muallim Cevdet, Ġslâm Fütüvveti ve Türk Ahîliği, (Çeviri: Cezair Yarar), Ġstanbul 2008, s.337-374; NeĢet Çağatay, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, Ankara, 1997, s.213-217; Yusuf Ekinci, Ahîlîk ve Meslek Eğitimi, Ġstanbul, 1990, s.17-39; Halil Ġnalcık, Osmanlı Ġmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600), Ġstanbul2004, s.157-159. Mustafa Akdağ, bu dönemde Osmanlı esnafını baĢta bir usta ve yanında çıraklarıyla gerçek bir hoca-talebe grubunun temsil ettiğini ifade etmektedir. Mustafa Akdağ, Türkiye’nin Ġktisadî ve Ġçtimaî Tarihi II (1453-1559), Ankara 1999, s.135; Yücel Özkaya, 18. Yüzyılda Osmanlı Toplumu, Ġstanbul, 2008, s.70-71. XVIII. Yüzyıldan itibaren Tanzimat Dönemi‟ne kadar devam eden süreç içerisinde, mesleklerinde ustalaĢmıĢ olanlar istedikleri yerde dükkân açamıyorlardı. Dükkân sayılarında, mecburiyet olmadıkça artıĢ söz konusu değildi. Buna esnaf teĢkilatları da devlet de izin vermiyordu. Küçük sanat erbabının sayıları ustalık adı altında sınırlandırılmıĢtı. Buna gedik deniyordu. Herhangi bir meslekte kalfalık seviyesini tamamlamıĢ bir kimse, açık olmadıkça veya açılmasına gerek görülmedikçe ustalık makamına geçemez yani gedik sahibi olmazdı. Dolayısıyla dükkân açamazdı. Ancak esnaftan biri mesleği bıraktığında, sahip olduğu alet edevât ile beraber ustalık hakkını bir kalfaya devrederdi. Aynı zamanda sanat erbabından biri öldüğünde de ustalık için yer/gedik açılırdı. Ölenlerin yerine de geçen yeni ustalar ise ustalık hakkı ve alet edâvat için ölen ustanın mirasçılarına bir miktar para öderlerdi. ReĢat Özalp, Türkiye‟de Yüz Yıllık Meslekî ve Teknik Öğretim, Meslekî ve Teknik Öğretim, S.104, Ekim 1961, s.17. XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren makineler ve buna bağlı fabrikalaĢma yaygınlaĢmaya baĢlayınca usta ile çırak arasındaki geleneksel bağ da çözülmeye baĢladı. Fabrikalar arasında meydana gelen rekabetler yöneticilerini mümkün olduğu kadar ucuz ürün satmaya ve bu nedenle de iĢ gücüne harcanan parayı kısmaya sevk ettiğinden, el emeği ile üretilen ürünlerden vaz geçilmeye baĢlandı. Bu durumda çırak, çalıĢtığı fabrikanın bir eşya-yı maddiyesi hükmüne girerken geleneksel yapı da özgünlüğünü yitirmeye yüz tuttu. ġark, Nr. 31, s.1 (11 ZA 1292/31 Aralık 1873). Osmanlı Devleti‟nde BatılılaĢmayı savunan kadrolar dahi sınırlı bakıĢ açısına sahiptiler. Nitekim bu bakıĢ açısı daha ziyade mekanik ve araçsal yönde idi. Diğer bir deyiĢle Batı‟nın örnek alınması yöneticilerin anlayıĢı doğrultusunda gerçekleĢmekteydi. Bununla beraber modern kurumların tesisi, yeni kadroların yetiĢtirilmesi anlamına gelmekteydi. Muhafazakâr yapıyla beraber bütün bu gerçeklerin üstesinden gelinmesi Ģüphesiz sürecin uzamasına etki etmiĢtir. Tekeli-Ġlkin, a.g.e., s.54. 147 ordusunun modernleĢtirilmesi özelinde gerçekleĢtirildi443. 1734 yılında açılan Hendesehane ve 1773 yılında açılan Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyun ile 1795‟de açılan Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun, çağdaĢ teknik-eğitim müesseselerinin ilk örnekleri olmakla beraber askerî amaçlara yöneliktiler444. Buna ek olarak devleti sanayileĢmeye yönelten ekonomik nedenler de yine bu doğrultudaydı. Ġlk sanayi tesislerinin çoğu askerî malzemeleri ülke içerisinde üreterek masrafları kısmak amacıyla kurulmuĢtu445. Öte yandan Osmanlı toprakları, Avrupa‟da meydana gelen teknolojik geliĢime bağlı üretim patlamasının sonucu olarak XIX. yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren pazar haline dönüĢmeye baĢladı. Gittikçe artan iktisadî-siyasi baskılar ile devletin hâlihazırda içinde bulunduğu askerî-siyasî problem ve zaaflar ise uluslararası anlaĢmalara konu olan serbest ticaretin kabullenilmesini kaçınılmaz hale getirdi446. MakineleĢme ve fabrikalaĢma ile beraber iĢ yoğunluğunun da arttığı Avrupa‟da ucuzlayan imalat ve dolayısıyla sanayi ürünleri piyasaya girince Osmanlı esnafının imalat sektöründeki iĢlevini gittikçe azalttı. BatılılaĢmanın da yansıması 443 444 445 446 Savunma araçlarının kültür değiĢiminde önemli bir yeri vardır. Toplum kendi varlığını tehdit altında görünce düĢmanının silahını kullanmakta tereddüt etmez. Bu, içgüdüsel ve rasyonel bir reflekstir. Dolayısıyla Batı ilimlerinden ülkeye ilk girenler savunma ile ilgili olanlardır. Mühendishane buna en güzel örnektir. Halil Ġnalcık, “Osmanlılarda Batı‟dan Kültür Aktarması Üzerine”, Osmanlı Ġmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Ġstanbul, 1996, s.427. Bu iki mektep ile ilgili olarak bkz. Ergin, a.g.e., C.I-II, s.315-333; Çağatay Uluçay-Enver Kartekin, Yüksek Mühendis Okulu, Ġstanbul, 1958, s.17-94; Kemal Beydilli, Türk Bilim v Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne Mühendishâne Matbaası ve Kütüphânesi, 1776-1826, Ġstanbul, 1995, s.23-94. Rifat Önsoy, Osmanlı Sanayii ve SanayileĢme Politikası, Ankara, 1988, s.49-53; Ekmelettin Ġhsanoğlu, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Bilim, Teknoloji ve Sanayide ModernleĢme Gayretleri”, Osmanlı Bilimi AraĢtırmaları II, Ġstanbul, 1998, s.17. Önsoy, a.g.e., s.29; Bayram Kodaman, “Tanzimat‟tan II. MeĢrutiyet‟e Kadar Sanayi Mektepleri, Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Editörler: Osman Okyar, Halil Ġnalcık, Ankara, 1980, s.287. 148 olarak üst düzey yöneticilerin ve ordunun ithal ürünleri yerli ürünlere tercih etmesi447 bir yana bırakılırsa, bu yüksek üretim gücü ile geleneksel üretim metotlarının rekabeti söz konusu bile değildi448. Bunun yanı sıra 1862 yılına kadar %5‟in üzerine çıkmayan ithalat vergisi, bir defa alındıktan sonra ithal ürünler ülke içerisinde serbestçe pazarlanmaktaydı. Buna karĢın ülkede üretilen sanayi ürünlerinden alınan dâhilî vergiler %60‟lara kadar çıkabilmekteydi. Dolayısıyla ucuz maliyetli ithal ürünler ile yüksek maliyetli yerli ürünler arasında vergilerden kaynaklanan bir de haksız rekabet söz konusuydu449. Bu durum esnafı rehavete neredeyse teĢvik etmekteydi. Bir yandan da idareciler, çağdaĢ teknolojinin transferini gerçekleĢtirmek suretiyle modern manada sanayileĢme gayreti içerisindeydiler. Lakin bu gayret, acil ihtiyaçların tezâhürü olduğundan dolayı ulaĢım, kalifiye eleman, maliyet, pazarlama gibi alt yapılar düĢünülmeden sarf edilmekte, bir plan ve program gözetilmemekteydi. Söz gelimi XIX. yüzyıl baĢlarından itibaren ülkede kurulmaya baĢlanan fabrikaların450 makine, motor v.s. teknolojisi Avrupa‟dan ithal edildiği gibi 447 Bu dönemde vükelâ, askerler ve halk dahil, kılık kıyafet olarak Avrupa‟ya temayül halindedir. Bkz. Turhan, a.g.e., s.192-198. 448 Donald Quataert, “Tanzimat Döneminde Ekonominin Temel Problemleri”, (Çeviren: Fatma Acun), Halil Ġnalcık/Mehmet Seyitdanlıoğlu, Tanzimat, DeğiĢim Sürecinde Osmanlı Ġmparatorluğu, Ankara, 2006, s.448-452; Karamias, a.g.e., s.92; Mehmet Seyitdanlıoğlu, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii (1839-1876)”, Prof. Dr. Ġ. Ercüment Kuran’a Saygı: Türk ModernleĢme Tarihi AraĢtırmaları Sempozyumu, Ankara, 2006, s.266-267; Özalp, a.g.m., s.18-19. Ancak özellikle tekstil sanayiine yönelik teknolojik geliĢmelere ve buna bağlı ekonomik baskıya, el emeğine dayalı Osmanlı imalat sektörünün farklı ürünlere yönelerek direniĢ gösterdiği de görülmektedir. Bkz. Donald Quataert, Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı Ġmalat Sektörü, Çeviren: Tansel Güney, Ġstanbul, 2008, s.47 vd; Shaw-Shaw, a.g.e., C.II, s.159-160; ġevket Pamuk, Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme 1820-1913, Ġstanbul, 2005, s.21, 124-138. 449 Ömer Celal Sarc, “Tanzimat ve Sanayimiz”, Tanzimat I, Ġstanbul, 1999, s.432-433. Fabrikaların cinsi ve kurulduğu yerler için bkz. Edward C. Clark, “Osmanlı Sanayi Devrimi”, (Çeviren: Yavuz Cezar), Halil Ġnalcık/Mehmet Seyitdanlıoğlu, Tanzimat, DeğiĢim Sürecinde Osmanlı Ġmparatorluğu, Ankara, 2006, s.469-471; Rifat Önsoy, Tanzimat Dönemi SanayileĢme Politikası, H.Ü. Edebiyat Fakültesi Dergisi, S.2, Ankara, 1984, s.6-7; Seyitdanlıoğlu, a.g.m., s.271278. 450 149 aynı zamanda iĢletilmesi de yabancı iĢ gücüne bağımlıydı451. BaĢka bir ifadeyle Avrupa makinesiyle, Avrupa malzemesi kullanılarak, Avrupalı ustaların imal ettiği ürünlerin yalnızca üretim yeri Osmanlı topraklarıydı. ĠĢte bu bağımlılık, fabrikalar kurmak için giriĢimlerde bulunarak ticaret dengesini korumayı hedefleyen idarecileri, modern sanayi eğitiminin de yaygınlaĢtırılmasına sevk etti. Nitekim ülkenin -dört bir yanında olmasa da- artık teknik ressamlara, tornacılara, kalıpçılara, dökümcülere, motor ustalarına, kazan imalatçılarına, buhar mühendislerine, çarkçılara, demir silindircilerine ihtiyacı vardı. Bu amaç doğrultusunda öncelikle Ġstanbul‟da kurulan fabrikalarda istihdam edilen yabancıların, istemeseler de yerli ustalara modern teknolojiyi öğretmeleri sağlanmaya çalıĢıldı452. Bunun yanı sıra askerî amaçlı da olsa sanayinin ve fabrikalarda kullanılan teknolojinin prensiplerini öğrenmek maksadıyla Avrupa‟ya öğrenciler gönderildi453. Ancak her iki çözüm de hem uzun zaman, hem de çok fazla masraf gerektirmekteydi. Dolayısıyla gerekli teknik elemanların ülke içerisinde yetiĢtirilmesi, daha makul idi ve kaçınılmaz hale gelmiĢti. 1838‟de tarım, sanayi ve ticaretin geliĢmesini sağlamak üzere kurulan ve faydalı iĢlerden olduğu için eğitime de bakan Meclis-i Umûr-ı Nafia‟nın raporunda bu üç konuda da kalkınmanın yolunun ilim ve eğitimden geçtiğine vurgu yapılmıĢ, ülkedeki genel eğitim sisteminin daha kaliteli ve kontrollü hale getirilmesinin gereği dile getirilmiĢti. Dünyevî ilimler, uhrevîlerle beraber zenginliğin, Ģan, Ģeref ve refahın kaynağı olarak görülürken, sanayi ve sanatların ve bu dünyada insanın daha 451 Mesela 1832-33 yılında kurulan Fes fabrikası (Feshane) Belçikalı uzmanların idaresindeydi. Yine Zeytinburnu Demir Fabrikası, Tophane ve Tersane gibi tesislerde Fransız, Ġngiliz ve Amerikalı ustalar çalıĢmaktaydılar. Bunların yanı sıra Ġtalya ve Avusturya‟dan da yabancı ustalar getirtilmiĢti. Clark, a.g.m., s.472; Önsoy, a.g.e., s.56-57; Ġhsanoğlu, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Bilim…”, s.17-18. 452 Clark, a.g.m., s.472-479. 453 Enver Z. Karal, Osmanlı Tarihi, C.V, Ankara, 1983, s.162; Çağatay Uluçay-Enver Kartekin, a.g.e., s.95-98; Ġhsanoğlu, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Bilim…”,s.18-20; ġiĢman, a.g.e., s.4-10. 150 güzel yaĢamasını sağlayacak koĢulların fenler sayesinde meydana geldiği özellikle belirtilmiĢti454. Buna karĢın yüz adamın iĢini, bir makinenin gördüğü çağa Osmanlı toplumunun cehalet nedeniyle kayıtsız kaldığı, sanayinin ilerleyemediği ve bunun ise birçok zorluğu beraberinde getirdiği ifade edilmiĢti. Ancak pratikte kâtip yetiĢtirmek üzere açılan Mekteb-i Maârif-i Adliye ve Ulûm-ı Edebiye‟nin haricinde baĢka bir meslekî eğitim kurumu açılamamıĢtı. Tanzimat‟ın ilanını takip eden yıllarda meslekî eğitimin geliĢtirilmesi yönünde bir hareket gözlenmese de bunun gerekliliği noktasındaki ilk düĢünce ise II. Mahmut döneminde Viyana‟da elçilik görevinde bulunan Sadık Rıfat PaĢa‟da oluĢmuĢtu455. Bulunduğu süre içerisinde Avrupa‟yı her açıdan gözlemlemiĢ olan PaĢa, elçilik hizmetinden sonra Meclis-i Vâlâ memurluğu ve reisliği görevlerinde de bulunmuĢtu. Dolayısıyla izlenimlerinin ve fikirlerinin Tanzimat dönemi yenileĢme çabalarına genel anlamda önemli tesiri olduğu gibi eğitim konusunda öne sürülen düĢüncelerin olgunlaĢmasına da katkıda bulunmuĢtu. Bunun yanısıra Osmanlı‟nın 454 455 Ġhsanoğlu, “Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi…” s.357. Sadık Rıfat PaĢa‟nın eğitim açısından sağladığı katkı, Avrupa‟nın meslekî ağırlıklı eğitim sisteminin Osmanlı idarecileri tarafından anlaĢılması ve örnek alınmasına yardımcı olması idi. Sadık Rıfat PaĢa‟nın gözlemlerine göre Avrupa‟daki kız ve erkek çocuklar on iki yaĢına kadar kendi dillerinde okuyup yazmayı ve çeĢitli fenlere ait temel bilgileri öğrenmekteydiler. Daha sonra yine birçoğu devlet okullarında gereğine ve heves ile yeteneklerine göre hangi mesleği isterlerse ona göre ilim, sanayi ve fen dallarına yönlendirilmekteydiler. Bu uygulamaları gören Sadık Rıfat PaĢa, ilk olarak meslekî eğitimin genel eğitimle bir çatı altında olması gereğine iĢaret etmiĢti. Aynı zamanda “Ġdâre-i Hükûmetin Kavaid-i Esâsiyesi” adı altında yazmıĢ olduğu risalesinde memleketin teknolojiye ayak uydurararak kalkınması için el sanatları ve sair sanayide çalıĢacak kalifiye elamanların yetiĢtirilmesi için sanat mektepleri açılmasını tavsiye etmekteydi. Abdurrahman ġeref, Tarih Musahabeleri, Baskıya Hazırlayan: EĢref EĢrefoğlu, Ġstanbul, 1978, s.88; Necdet Kurdakul, “Tanzimat Döneminin Gereğince Tanınmayan DüĢünürü Mehmet Sadık Rifat PaĢa”, Tarih Toplum, C.12, S.70, Kasım 1989, s.60; Özalp, a.g.m., s.22. Sadık Rıfat PaĢa‟nın gözlemleri ile ilgili değerlendirmeler için ayrıca bkz. ġerif Mardin, Yeni Osmanlı DüĢüncesinin DoğuĢu, (Çevirenler: Mümtaz‟er Türköne, Fahri Unan, Ġrfan Erdoğan), Ġstanbul, 2004, s.196-216; ġerif Mardin, “Tanzimat Fermanı‟nın Manası”, Türkiye’de Tolum ve Siyaset, Makaleler 1, Ġstanbul, 2007, s.296-308; Mehmet Seyitdanlıoğlu, “Sadık Rıfat PaĢa ve Avrupa‟nın Ahvaline Dair Risalesi”, Liberal DüĢünce, S.3 (Yaz 1996), s.115124. 151 henüz oluĢum aĢamasında olan basını da Avrupa‟nın eğitim sistemi ve bunun ülkelerine sağladığı katkıya vurgu yapmaktaydı456. Yine görevlerinden biri ihtiyaç duyulan kalifiye eleman sıkıntısını gidermek olan ve Eylül 1841‟de kurulan Meclis-i Maadin ile Mart 1843‟te Nafia Meclisi‟nin yerine geçen Ziraat Meclisi, bu konuda bir takım önemli çalıĢmalara imza atmıĢtı457. Ancak genel anlamda olduğu gibi meslekî eğitimin modernleĢmesi sürecine hız veren yine Sultan Adülmecid‟in 1845 yılındaki Meclis-i Vâlâ ziyareti olmuĢtu. Her surette toplumun cehaletten kurtarılması gereğine iĢaret eden sultan ilim, fen ve sanayinin kaynağı olan mekteplerin icad ve inşasını ve bunların ülkenin uygun olan yerlerinde açılmasını isteyerek konuyla ilgili devlet adamlarının dikkatini bu yöne çekmiĢti458. Bunun meslekî-teknik eğitim açısından ilk yansıması ise yerli tekstil sanayisine kaliteli ve bol miktarda hammadde üretmek üzere 1847 yılında açılan Ziraat Mektebi ile oldu. 3.2.Ziraat Mektebi (Talimhanesi) Ziraat, Osmanlı Devleti‟nin temel ve geleneksel gelir kaynağı olmakla beraber XIX. Yüzyıl ortalarına kadar bu konuda köklü bir reform yapılmamıĢtı. Özellikle tarımda, eskiden beri uygulana gelen ilkel metotlar babadan oğula geçerek 456 457 458 Okuma yazma, lisanlarının dil bilgisi kuralları, matematik, coğrafya, tarih, geometri, resim ve musikî gibi çağdaĢ derslerin okutulduğu fakir ve zengin çocuklara mahsus Prusya mekteplerinde ayrıca mezuniyetten sonra özellikle fakir çocukların geçimlerini temin edecek bir de sanat öğretilirdi. …Purusya’da zengin ve fakir her kim olursa olsun yedi yaşından on dört yaşına kadar bir mektepte durup tahsil iderek yedine mektepden şehadetnâme alub nazırlar tasdik itmedikce mektebden çıkub bir san‘at işleyemez ve bay ve gedânın çocuklarını ister istemez mektebe alurlar bu cihetden cehaletde kimse kalmayarak herkes birer nev‘i hüner ve san‘at icâd idüb hem ülkeleri ma‘mur ve hemde kendüleri fakir ve zaruretden halas olur… Ceride-i Havâdis, Nr. 9, s.3-4 (21 ġ 1256/18 Ekim 1840). Örneğin Ziraat Mektebi‟nin kurulmasında Ziraat Meclisi‟nin çalıĢmaları etkili olmuĢtur. Osmanlı‟da sanayileĢme süreci ve bu yoldaki sıkıntılar ile ilgili güncel değerlendirmeler için bkz. Bekir Koç, “Osmanlı Modernizasyonuna iliĢkin Bazı Gözlemler: SanayileĢme Çabaları ve Islahhaneler”, Toplumsal Tarih, S.176, Ağustos, 2008, s.56-60. Takvim-i Vekâyi, defa 280 (12 M 1261/21 Ocak 1845). 152 devam etmekteydi. Ürünlerdeki olası verimliliğin sebebi ise sadece elveriĢli topraklardı. Gübreleme bilinmemekte, toprak tek ürün üzerinden değerlendirilmekte ve değiĢik ürünler yetiĢtirilmemekteydi. Ġki veya üç yıl üst üste ekilen tarlalar bir sene nadasa bırakılmakta ve bu da tarıma uygun toprakların üçte birlik bir kısmının sürekli olarak atıl durumda kalmasına neden olmaktaydı. GeniĢ ve verimli alanlar boĢ otlaklara bırakılmaktaydı. Bataklıkların kurutulması, sulamalar, orman ve göllerin iĢletilmesi ve kırsal tarım gibi ziraat endüstrilerinden istifade edilememekteydi. Modern araç ve gereçlerin olmayıĢı dolayısıyla el emeğine dayalı yetersiz iĢ gücü ve dönemin ulaĢım imkânları gibi sebepler de genel olarak ziraatın geliĢimini engellemekteydi. Bununla beraber vilâyetlerin idaresinde görevli bulunan ziraat müdürleri, yöre ahalisinden oldukları ve ziraî eğitime sahip olmadıkları için herhangi bir yenilik getirmekten uzaktılar459. Ziraatı geliĢtirmek için politikalar üretecek ve bunları tatbik edecek bir bürokrasinin oluĢması da yine Tanzimat dönemini buldu. Bu doğrultuda modernleĢme sürecinde hemen her alanda olduğu gibi baĢlangıç, Meclis-i Umûr-ı Nafia‟nın kurulması ile olmuĢtu. Ziraatın geliĢtirilmesini de gündemine almıĢ olan meclis, 1839 yılında müstakil bir nezâret olarak kurulan Ticaret Nezâreti‟ne bağlandı. Bu geliĢmeleri 1843 yılında Maliye Nezâreti bünyesinde kurulan Ziraat Meclisi izledi460. Bütün bu düzenlemelerin temel hedefi ise üretimin çeĢitlendirerek arttırılması, ihracata yönelik ziraî ürünlerin üretilmesinin teĢviki, toplumun gelir ve refah düzeyinin yükseltilmesi, yerli sanayi tesislerinin hammadde ihtiyacının ülke 459 M.A., Ubicini, Türkiye 1850, C.II, (Çeviren Cemal Karaağaçlı), s.340; Türk Ziraat Tarihine Bir BakıĢ, Ġstanbul, 1938, s.100-106. Ayrıca bkz. Morel, a.g.e., s.108-109. 460 Bu meclis de daha sonra Ticâret Nezâreti‟ne nakledildi. Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.6480 (10 ZA 1261/10 Kasım 1845). 153 içerisinden karĢılanması ve ziraî üretime yönelik araç ve metotların modernize edilmesi gibi konularda araĢtırmalar yaparak politikalar üretmekti461. Bu arada bürokrasiyle beraber ziraat de geliĢim gösterdi. Nitekim Tanzimat idarecileri, -plan ve program kaygısı taĢımasalar da- ülkenin kalkınmasında tarım ve sanayinin ne denli önemli olduğunun farkındaydılar. Dolayısıyla ihracata yönelik, ticari değeri yüksek ürünlerin üretimi teĢvik edildi. Bu türden ürün yetiĢtirenler geçici de olsa vergiden muaf tutuldular. Diğer taraftan dıĢ baskılar neticesinde imza edilen 1838 Ticaret AnlaĢması‟yla sistem serbest piyasa ekonomisine dönüĢünce ziraî ürün ticareti de serbest hale geldi. Üretimin modernleĢmesi için gerekli araç ve gereçlerin ithalinden gümrük vergisi alınmamaya baĢlandı. Ziraatta modernleĢmeye ve kurumsallaĢmaya yönelik bu dönüĢüm içerisinde dikkat çeken önemli aĢamalardan biri ise Ģüphesiz çağdaĢ ziraî eğitim giriĢimi idi462. 3.2.1.Mektebin Açılması Tanzimat dönemindeki sanayileĢme çabalarına paralel olarak, ziraat ve tarım ile hayvan yetiĢtirilmesi noktasında memlekette bir eğitim müessesesinin gerekliliği 1846 yılı sonlarında pamuk üretimi özelinde dile getirilerek ülkenin reform gündemine alınmıĢtı463. ġöyle ki, bu dönemde Ġstanbul‟da bir Basma Fabrikası inĢa 461 Türk Ziraat Tarihine Bir BakıĢ, s.76-77; Tevfik Güran, “Ziraî Politika ve Ziraatta GeliĢmeler, 18391876”, 150. Yılında Tanzimat, Ankara, 1992, s.219; Tevfik Güran, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, Ġstanbul, 1998, s.45. Tanzimat‟a doğru dokuma fabrikalarına kaliteli yün temin etmek amacıyla çiftlikler açılmakta ve koyunlar yetiĢtirilmekteydi. Bununla beraber pamuklu bez dokuyan fabrikalara kaliteli pamuk yetiĢtirmek için de giriĢimler baĢlamıĢtı. Ġhracatın büyük bölümü de yine ziraî ürünlerden oluĢmaktaydı. Önsoy, a.g.e., s.19; Rifat Önsoy, “Tanzimatta Üretimi ÇağdaĢlaĢtırma Çabaları: Ziraat ve Orman Mektepleri, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi, Ġstanbul 12-15 Nisan 1999, ĠRCICA, Ġstanbul, 2001, s.481. 462 Bkz. Güran, a.g.m., s.224. 463 Oysa ziraat XVIII. yüzyıl sonlarından itibaren Avrupa devletlerinde eğitim sayesinde hızlı bir geliĢim göstermiĢti. Köy okullarında verilen genel eğitime, zirai bilgiler de dâhil edilerek çocuklar ziraata teĢvik edilmekteydi. Soru cevap Ģeklinde hazırlanmıĢ matbu resimli kitaplar vasıtasıyla teorik olarak 154 edilmiĢti. Ancak ülkede pamuk tarımı yapılmakla beraber çağdaĢ ziraî metotlar bilinmemekteydi. Dolayısıyla bu fabrikanın hammaddesi olan ince ve temiz pamuk üretilememekte ve ithal edilmekteydi. Bunun önünü almak ve pamuk ziraatının güncellenmesini sağlamak amacıyla bu dönemde pamuk üretiminin en modern yapıldığı yer olan Amerika‟ya müracaat edildi. Bu ülkeden ıslah edilmiĢ tohumlar ile beraber aralarında donanımlı bir ziraatçı olan Doktor Davis‟in de bulunduğu uzmanlar getirtildi464. Doktor Davis‟in ziraatçılık ile ilgili birikimi ise konuyla ilgili devlet adamlarını daha geniĢ bir ziraî reforma yöneltti 465. Bu doğrultuda ziraat ve harâset madde-i nafi‘asıyla hayvanat terbiyesinin Avrupa’da olduğu gibi memâlik-i mahruse-i şahanede dahi ta‘lim ve ta‘allümü hususuna dair düĢünceler ön plana çıktı. Davis ile Osmanlı sanayileĢmesinde etkin bir role sahip olan BarutçubaĢı Hoca Evanis (Ohannes) arasında gerçekleĢen müzâkereler ayrıntılı bir rapor (lâyiha) ile ifadesini bularak projelendirildi. Fabrika-yı Hümâyûnlar Nazırı Hüsnü Efendi‟nin hayata geçirilmesi halinde misli nâ-mesbuk (görülmemiş) bir eser-i celil olacağını belirttiği proje, 1846 yılı sonunda Sadrazam‟a arz edildi466. Rapora göre -Mahsulât-ı araziye ve hayvaniye usûl-ı zer ve terbiyesinin yalnız kal ve kalem ile tefhim ve tefehhümü nâ-kâbil olarak behemahâl- fiilen talim ve ta„allümüne ihtiyaç vardı. Fiilî olarak uygulanacak yeni metotların ise sürekli 464 ağaç ve tohum ekimi, hayvan yetiĢtirilmesi gibi konular erkek çocuklara, ipek böceği yetiĢtirmek ve yemek piĢirmek gibi bilgiler de kız çocuklara öğretilmekteydi. Ayrıca tatil vakitlerinde hocaları nezâretinde mekteplere tahsis edilmiĢ arazilerde çocukların oyun içerisinde pratik yapmalarına gayret sarfedilmekteydi. Bu sayede zamanla ziraat erbabı olarak yetiĢmeleri sağlanmıĢ olurdu. Bkz. Ceride-i Havâdis, Nr. 25, s.3 (18 M 1257/12 Mart 2841). Ceride-i Havâdis Nr. 304 (3 ZA 1262/23 Ekim 1846); BOA., Ġ.HR.37/1728 (15 ZA 1262/4 Kasım 1846). …Merkûmun malumatı yalnız penbe mahsulâtı ziraatinden ibaret olmayub mahsulât-ı saire-i araziye ve hayvaniyenin Avrupa’ca memdûh olan cinslerde olmak üzere ziraat ve terbiyete vukuf-ı tamamı olduğu… BOA., Ġ.MSM. 24/639-3, s.1. 466 BOA., Ġ.MSM. 24/639-2 (23 Z 1262/12 Aralık 1846). 465 155 gözetimi ve yönetimi gerekmekteydi. Bunun için uygun bir yer belirlenerek talimhane suretinde düzenlenmesi, öğrenci ve iĢçiler (amele) tedarik edilmesi öngörülmekteydi. Böylece bir yandan üretim prensipleri modernize edilecek diğer yandan muallimler yetiĢtirilip vilayetlere gönderilmek suretiyle yeni metotlar ülke geneline yaygınlaĢtırılacaktı467. Talimhanenin yeri için Baruthane civarında bulunan ve Vidin Valisi Hüseyin PaĢa‟ya ait olan Ayapapa (Ayamama) Çiftliği satın alınacak ve çiftlik, devlete ait Uzunköprü Çayırı ve Demirkapı arazisinin eklenmesiyle geniĢletilecekti. Bununla beraber yaklaĢık 4.000 dönüm geniĢliğinde bir araziye sahip olacak olan talimhaneye gerektiği kadar hane ve koğuĢ ile ahır gibi binalar inĢa edilecekti. Talimhaneye alınacak öğrenciler ve iĢçiler üç sınıf Ģeklinde organize edileceklerdi. Bunlardan ilki sınıf-ı evvel itibar olunup, iyi derece yazı bilen kimselerden muvazzaf (burslu-maaĢlı) olarak tertip olunacaktı. Sınıf-ı evvel öğrencilerinden muallimlik derecesini tahsil ederek diploma almaya hak kazananlar ise belirli bir nizam çerçevesinde hüner ve çalıĢkanlıkları göz önünde bulundurularak istihdam edileceklerdi. Ġkincisi sınıf-ı sâni adı altında muvazzaf olmayıp kendi istek ve arzuları ile eğitim alacak kimselerden oluĢacaktı. Bu sınıftan mezun olanlar diledikleri yerde ziraat ile uğraĢma veya ziraat eğitimi verme hakkına sahip olacaklardı. Sonuncusu olan sınıf-ı sâlis ise özel bir Ģart aranmaksızın ücret karĢılığında istihdam edilecek iĢçilerden oluĢacaktı. Bununla beraber sınıf-ı sâni diplomasına sahip olanlar ile sınıf-ı sâlis içerisinden kabiliyeti olup diploma almaya layık görülenler devlet tarafından istihdam edilmeyi talep ettikleri takdirde sınıf-ı 467 Layiha (proje) ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. BOA., Ġ.MSM. 24/639-3, s.1-2. 156 evvel öğrencisine uygulanacak muameleye tabi olabileceklerdi. Bütün sınıflar için gerekli sayıda öğrenci ve iĢçi Ġstanbul, Anadolu ve Rumeli‟den tedârik edilecekti468. Uygulanacak yeni ziraî prensiplerin öğrenci ve iĢçiler tarafından öğrenilmesi, ürünlerden alınacak verime dolayısıyla zamana bağlı olduğundan talimhanenin öngörülen eğitim süresi 6 yıl olarak belirlenmiĢti. Öğrenci ve iĢçiler bu süre içerisinde Davis tarafından Amerika‟dan gönderilecek 5 ziraatçının yanına dağıtılarak eğitim alacaklardı. Pratik eğitimin ilk senesine talimhane arazisinin parsellenerek mevsimine göre hububat tohumuyla ağaç çekirdeklerinin ekimi ve terbiyesi ile baĢlanacaktı. Ertesi sene hayvan ve boya maddelerinin tımar ve terbiye iĢlerine bakılacaktı. Sonraki dört sene boyunca da her yıl geliĢim gösteren ürünler yine öğrenciler tarafından ciddi bir biçimde takip edilerek gerekli iĢlemler yapılacaktı. Davis‟in Amerika‟dan getirmiĢ olduğu tohum ve çekirdeklerin haricinde hazırlamıĢ olduğu listeye göre çeĢitli hububat tohumu, ağaç çekirdekleri ve damızlık hayvanlar ile gerekli olan alet ve edevat Avrupa‟dan satın alınacaktı469. Raporda öngörüldüğü biçimde yolunda gittiği takdirde altı sene sonunda yaklaĢık 25 muvazzaf öğretmen ile 300.000 kuruĢ ticaret hacmi olan bir talimhane 468 469 Şakirdân ve amele üç sınıf itibar olub sınıf-ı evveli oldukça yazu bilir adamlardan muvazzaf olarak müretteb olması ve bunlardan muallimlik derecesini tahsil ile şahadetnâme ahzına nâil olanların bendegân-ı devlet-i aliyye misüllü emr-i istihdamları yed-i ihtiyarlarında olmamak hüner ve ma‘rifetlerine ve hidemât-ı meşhûdelerine göre imtiyazât-ı lazımeye mazhar olmak üzere taht-ı nizamda bulunması ve sınıf-ı sâni muvazzaf olmayarak kendü havâhişi ile gelüb ta‘lim ve ta‘allüm itmek ve şahadetnâme verildiği halde diledikleri mahallerde ziraat ve harâsete ve isteklü olanlara ta‘lim ve ta‘allüme me’zun olmak üzrere tertip olunması ve sınıf-ı sâlis amele hey’etinden ecr-i misli olarak istihdam olunub bir vakt ve şart ile mukayyed olmaması ve fakat sınıf-ı sâniden şahadetnâme alanların ve sınıf-ı salisde isti‘dâd-ı zâtiyesi olubda şahadetâme ahzına istihkak kesbetmiş bulunanların içlerinde devletçe istihdama taleb ve iştiyâkı olan bulunduğu takdirde sınıf-ı evvel hakkında olacak muamelât bi‘aynihi bunlar haklarında dahi icrâ kılınması ve sunuf-ı mezkûre icâb-ı maslahata tatbiken Der-aliyye’den ve Anadolu ve Rumili’nin münasib mahallerinden lüzûmu mikdar tedârik olunmak üzere tesviye-i icâbına bakılması tensib kılındığı BOA., Ġ.MSM. 24/639-3, s.1. Ayrıca Davis‟in ailesi ve Amerika‟dan getirtilecek beĢ kiĢi için bir hane tahsis edilecek ve kendisine Ġstanbul‟a geldiği gün itibariyle aylık 24.000 kuruĢ maaĢ tahsis edilecekti. BOA., Ġ.MSM. 24/639-3, s.1. 157 meydana gelmiĢ olacaktı. Bu doğrultuda raporun ekinde Ziraat Talimhanesi‟nin altı senelik tahmini masrafı da ayrıntılı bir Ģekilde hesap edilmiĢti. Buna göre yardımcısı ile beraber 1 usta (hoca) 2 tercüman, 5 öğrenci ve 30 iĢçiyle faaliyete geçecek olan talimhanenin tohum, çekirdek ve alet-edevat gibi diğer masraflarıyla beraber ilk sene devlete maliyeti 534.961 kuruĢ olacaktı. Bunun 151.984 kuruĢu ise talimhane arazisine ekilecek olan hububat ve pamuk hâsılatından karĢılanacaktı. Ġkinci sene bir yandan öğrenci sayısı 15‟e, iĢçi sayısı 75‟e çıkarken diğer yandan gelirlerin artacağı tahmin edilmekteydi. Nitekim hâsılat çıkarıldıktan sonra senelik masraf yaklaĢık 461.942 kuruĢ olarak belirlenmiĢti. Üçüncü sene ise 25 öğrenci, 150 iĢçi ile faaliyet gösterecek talimhanenin geliri giderinden 2.795 kuruĢ fazla olarak tespit edilmiĢti. Dördüncü, beĢinci ve altıncı sene usta ve tercümanlardan kesilecek maaĢlar göz önüne alındığında senelik 314.795 kuruĢluk fazla hâsılat dolayısıyla gelir ortaya çıkmaktaydı470. Basma Fabrikası tesisi özelinde gündeme gelen Ziraat Talimhânesi‟nin, yapısını öngören rapor Meclis-i Vâlâ‟ya havale ile burada da görüĢülerek olumlu bulundu. Bu doğrultuda kaleme alınan tezkere, açılacak olan müessesenin ilerde bütün ülkeye fayda sağlaması ümidiyle irâde için Bâbıâli‟ye arz edildi471. Böylece yalnız fabrika için değil aynı zamanda bütün ülke tebaası ve ahalisi için faydalı ve hayırlı bulunan Ziraat Talimhanesi‟nin tesisine 12 Ocak 1847 tarihli irâdenin ardından baĢlandı472. Masrafları Darphane-i Amire tarafından karĢılanan mektep için 470 Layiha-yı mukaddemde mezkûr talimhanenin hâsılat ve masârifat-ı muhamminesini mutazammın hülâsadır BOA., Ġ.MSM. 24/639-3, s.2. 471 BOA., Ġ.MSM. 24/639-1 (7 M 1263/26 Aralık 1846). 472 BOA., Ġ.MSM. 24/639 (24 M 1263/12 Ocak 1847); Takvim-i Vekâyi, def‘a 318 (6 S 1363/24 Ocak 1847); Türk Ziraat Tarihine Bir BakıĢ, s.91; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.564-565; Ragıp Ziya Mağden, Zirai Öğretimde 110 Yıl, Ankara, 1959, s.14; Önsoy, “Tanzimatta Üretimi ÇağdaĢlaĢtırma…”, 482; 158 ilk önce Ayamama Çiftliği eğitime elveriĢli hale getirildi. Binalar inĢa edilerek mektep için gerekli olan alet ve edevat temin edildi. Alt yapı çalıĢmalarının sona ermesiyle 1848 yılında eğitim faaliyetine baĢlandı473. 3.2.2.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler Açıldıktan sonra mektepte, raporda belirlenen prensiplerin uygulanması noktasında çalıĢmalar baĢlatıldı. Ancak ilerleyen yıllarda rapordan ziyade Ģartlar etkili oldu. 1848 yılı Mart ayı itibariyle Ziraat Mektebi‟nde 9‟u Müslüman 5‟i Gayrimüslim olmak üzere toplam 14 muvazzaf (burslu-maaĢlı) öğrenci bulunmaktaydı. Ġlk yılda yeterli donanıma sahip öğrenci bulmak için Mekteb-i Tıbbiye‟ye müracaat edilmiĢ ve Ziraat Mektebi‟nin ilk öğrencileri, buraya devam edenler arasından seçilmiĢlerdi474. Tablo 3.11.Ziraat Mektebi‟nin ilk öğrencileri Müslim Gayrimüslim Toplam Ömer Efendi Ahmet Efendi Bogos Ġsim Ahmet Efendi Ġsmail Efendi Karabet Toplam Ġsmail Efendi ġakir Efendi Haçik Tevfik Efendi Seyyid Zihni Efendi Karabet Edhem Efendi ___ Evanis 9 5 14 Yine rapora göre öğrencilere 750‟Ģer, iĢçilere ise 300‟er kuruĢ maaĢ tahsisi öngörülmüĢtü475. Ancak mektebin açıldığı dönemde öğrenci maaĢlarında belirli bir Güran, a.g.m., s.221; Donald Quataert, Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarım 1876-1908, Çevirenler: Nilay Özok Gündoğan, Azat Zana Gündoğan, Ġstanbul, 2008, s.97. 473 Ziraat Mektebi‟nin inĢaat masrafları için bkz. BOA., HH.d, Nr.68, s.1-3. BOA., HH.d, Nr.69, s.2. Güran, a.g.m., s.221. 474 Bkz. Ziraat Mektebi’nin iki yüz altmış dört senesi Mart ibtidasından Şubat nihayetine değin on iki mah zarfında me’murîn maâşıyla ücûrât-ı amele ve masarif-i sairesini mübeyyin ilm ü haberdir BOA., HH.d, Nr. 264 (1 Mart 1264/13 Mart 1848-28 ġubat 1264/12 Mart 1849); Ziraat Mektebi’nin iki yüz altmış dört senesi Mart ibtidasından Ağustos nihayetine kadar altı ay zarfında vuku‘bulan maâş-ı me’murîn ve ücûrât-ı amele ve masarif-i sairesini mübeyyin defterdir. BOA., HH.d, Nr. 617 (1 Mart 1264/13 Mart 1848-31 Ağustos 1264/12 Eylül 1848); Güran, a.g.m., s.221. 475 BOA., Ġ.MSM. 24/639-3, s.2. 159 düzen söz konusu değildi. Nitekim Müslüman öğrencilerden Ömer Efendi 750, Edhem Efendi 250 kuruĢ maaĢ alırken diğerlerine 400 kuruĢ tahsis edilmiĢti. Gayrimüslim öğrencilerden ise Haçik 400 kuruĢ, Bogos ile Evanis 350 kuruĢ ve her iki Karabet 250‟Ģer kuruĢ maaĢ almaktaydılar476. 1848 yılı Ekim ayından itibaren öğrenci maaĢları standarda kavuĢarak 250 kuruĢ olarak düzenlendi477. Aynı yılın Kasım ayına gelindiğinde öğrenci mevcudu ise 39‟a ulaĢtı478. 1849 yılı Eylülünde mektebin, dıĢarıdan kabul edilenler de dâhil olmak üzere, 28‟i Gayrimüslim 23‟ü Müslim toplam 51 öğrencisi vardı479. Ġyi cins pamuk üretmek için tesisine baĢlanan mektepte, zamanla çeĢitli konularda dersler verilmeye baĢlandı. Bunlar Hesap, Coğrafya, Geometri, Felsefe, Yol ve Köprücülük, Biyoloji, Hayvanat, Ziraat, Bahçıvanlık, gerekli olacak kadar Baytarlık, ġeker Üretimi, Ġpek Böcekçiliği, yünlü hayvanların özellikle de merinos koyunlarının ıslahı ile ilgili teorik ve pratik dersler idi. Ayrıca öğrencilere Avrupa‟dan getirtilen modern çiftçi aletlerin nasıl kullanılması gerektiği de gösterilmekteydi480. 476 Ziraat Mektebi’nin iki yüz altmış dört senesi Eylül ibtidasından mah-ı mezbûr nihayetine değin bir mah zarfında maâş-ı me’murîn ve demirbaş ve zehâir bahasıyla masarifât-ı sairesini mübeyyin defterdir BOA., HH.d, Nr. 617, s.37. Der-mah-ı Teşrin-i evvel sene 1264, maâş-ı me’murîn ve şakirdân ve amele ücürâtı. BOA., HH.d, Nr. 264, s.21. 477 Der-mah-ı Teşrin-i evvel sene 1264, maâş-ı me’murîn ve şakirdân ve amele ücürâtı BOA., HH.d, Nr. 264, s.21; Ziraat Mektebi’nin bin iki yüz altmış dört senesi Teşrin-i evvel ibtidasından nihayetine değin bir mah zarfında maâş-ı me’murîn ve amele ücürâtı ve zehâir ve demirbaş bahasıyla masarifât-ı sairesini mübeyyin defterdir BOA., HH.d, Nr. 617, s.38. 478 Der-mah-ı Teşrin-i sâni sene 1264, maâş-ı me’murîn ve şakirdân ve amele ücürâtı BOA., HH.d, Nr. 264, s.21; Ziraat Mektebi’nin bin iki yüz altmış dört senesi Teşrin-i sâni ibtidasından nihayetine değin bir mah zarfında maâş-ı me’murîn ve amele ücürâtı ve zehâir ve demirbaş bahasıyla masarifât-ı sairesini mübeyyin defterdir BOA., HH.d, Nr. 617, s.39. 479 Ziraat Mektebi’nin 1265 senesi Eylül ibtidasından nihayetine değin bir aylık masarifât kaydı BOA., HH.d, Nr.13806; BOA., Ġ.MVL.197/6092-4; Türk Ziraat Tarihine Bir BakıĢ, s.192; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.566; Güran, a.g.m., s.221. 480 Türk Ziraat Tarihine Bir BakıĢ, s.192; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.566; M.A., Ubicini, Türkiye 1850, C.I, s.202. 160 Yapısını öngören raporda belirtildiği üzere mektep yatılıydı. Öğrenciler, gündüzleri almakta oldukları teorik ve pratik dersleri takip etmekte ve akĢamları da mektepte ikâmet etmekteydiler. Bu sayede özellikle uygulama alanında eğitimin sürekliliği sağlanmaktaydı. 3.2.3. Eğitimci Kadrosu Ziraat Mektebi‟nin ilk hocası 1846 sonbaharında pamuk ziraatındaki yeni metodları tanıtmak ve uygulamak için Amerika‟dan getirtilen ziraatçılardan Doktor Davis idi481. Maiyeti ile birlikte 26.000 kuruĢ maaĢ ile göreve getirilen Davis‟in yanı sıra Hüseyin Efendi de 750 kuruĢ aylıkla mektebe müdür olarak tayin edilmiĢti. Ayrıca Davis tarafından şakirdana ta‘rif ve ta‘limi lazım gelecek hususatın tefhimi içün 1.000 kuruĢ maaĢla bir de tercüman atanmıĢtı482. Tercümanın anlatılan konuları önce kendisi anlayıp sonra öğrencilere aktaracak olması ise bu görevi hassas hale getirmekteydi. Bu nedenle sonradan Avrupa‟da 5 yıl ziraat eğitimi almıĢ olan ve mahsulât-ı araziye ve hayvaniyenin ilmiyat ve ameliyatını öğrendiği ifade edilen Ağaton Efendi‟nin tercümanlık iĢini üslenmesine karar verildi483. Ekim 1848 yılından itibaren müdürlük görevini El-Hac Bekir Ağa yürütürken mektebin tek hocası Ağaton Efendi olmuĢtu484. 1849 yılına gelindiğinde Bekir Ağa ve Ağaton‟un haricinde Keğork Efendi, Mösyö Kranz ve Said Ağa mektebin hoca kadrosunda yer almaktaydılar. 481 BOA., Ġ.HR.37/1728 (15 ZA 1262/4 Kasım 1846). BOA., HH.d, Nr. 617, s.37. 483 BOA., Ġ.DH.138/7098 (17 RA 1263/5 Mart 1847). 1823 yılında Hasköy‟de doğan Ağaton Krikor Efendi, ilk tahsilini yine aynı yerde bulunan Nersesyan Mektebi‟nde yapmıĢtır. 1840 yılında ise Ziraat eğitimi için Paris‟e gönderilmiĢtir. Paris‟te bulunan Grignon Yüksek Ziraat Mektebi‟ndeki baĢarısı dikkatten kaçmamıĢ ve ülkeye döndüğünde Ziraat Mektebi‟nin tesisinde önemli görev üslenerek aynı zamanda mektebin baĢhocası olmuĢtur. Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler, Ġstanbul, 2003, s.8-9; Mağden, a.g.e., s.14-15. 484 BOA., HH.d, Nr. 617, s.38. 482 161 Tablo 3.12.1849 yılında Ziraat Mektebi‟nin öğrenci ve hocaları ile aldıkları maaĢlar485 Hocalar Ġsim El-Hâc Bekir Ağa (Müdür) Ağaton Keğork Fransızca Hocası Kranz Vekilharç Sait Ağa MaaĢ (KuruĢ) 750 4.000 2.000 2.000 1.000 Öğrenciler Gayrimüslim Ġsim Canik Boranz Haçik Evanis Karabet Evanis ZarĢto Pandeli Bogos Yanko Bogos Evadis Karabet Bogos MaaĢ (KuruĢ) 250 250 250 250 250 250 250 250 250 250 250 250 250 250 Ġsim Rafayel Cebro Mıgırdıç Josef Artin Nikola Antranik Hamparsun Garabet Agopyan Nikohi Sirabet Manuk Pandeli MaaĢ (KuruĢ) 250 250 250 250 250 250 250 250 250 250 250 250 250 250 Müslim Ġsim Ahmet Efendi Osman Efendi Mehmet Salih Efendi Ahmet Efendi Tevfik Efendi Ġzzet Efendi Arif Efendi Ġbrahim Efendi Mehmet Efendi Tahsin Efendi Mustafa Efendi Ġbrahim Efendi Hafız Efendi Edhem Efendi MaaĢ (KuruĢ) 250 250 250 250 250 250 250 250 250 250 250 250 250 250 Ġsim Mustafa Efendi Ahmet Efendi Hüseyin Efendi Besim Efendi Ali Efendi Hüseyin Efendi Cavit Efendi Rıfat Efendi Arif Efendi ----------- MaaĢ (KuruĢ) 250 250 250 250 250 250 250 250 250 ----------- Dersler daha ziyade uygulamaya yönelik olduğu için hoca ve öğrencilerin haricinde, mektep arazisinde bulunan geniĢ tarlaları iĢlemek ve diğer çiftlik hizmetlerini görmek üzere çok sayıda iĢçi çalıĢmaktaydı. Temizlik, yemek ve diğer iĢleri görmek için hizmetçiler de görevlendirilmiĢti. Bununla beraber bir aĢçı, bir de hekim bulunmaktaydı. Böylece kısa sürede kadrosu geniĢleyen mektep, modern alet ve edevatların kullanıldığı, uygulamalı çağdaĢ bir meslekî eğitim kurumu görünümüne kavuĢmaya baĢladı. Ġdarecilerin de ilk etapta üzerinde önemle durduğu ve her türlü ihtiyacının karĢılandığı mektebin 1848 Martından itibaren bir yıllık süre zarfındaki masrafı 614.098,5 kuruĢ idi486. 485 486 BOA., HH.d, Nr.13806. Bu arada mektebe tahsis edilmiĢ olan arazilere ekilen buğday ve sair ürünlerden öngörülenin aksine az bir gelir elde edilmekteydi. Örneğin mektebin 1847 yılındaki geliri 4.905 kuruĢ idi. BOA., HH.d, Nr. 617, s.37 (13 RA 1265/6 ġubat 1849). Mektep için harcanan para, sanayileĢme ve modernleĢme yolundaki gayretlerin önemine en güzel örnektir. Lakin süreklilik ve geri dönüĢüm olmadığı için yapılan masraflar boĢa gitmiĢtir. 162 3.2.4.Nafia Nezâreti Ġdâresi Altına Alınması 1850 yılında mektebin suret-i idaresi ile mevcut durumu yeniden gözden geçirildi. Aralarında Ticaret Nazırı ve hocalarından Ağaton‟un da yer aldığı bir mecliste Ziraat Mektebi‟nin, Nafia Nezâreti‟nin idaresi altına verilmesi kararlaĢtırıldı. Bundan sonra gerekli olacak düzenlemelerin de Nafia Nazırı tarafından kaleme alınması öngörüldü. Ayrıca bazı öğrencilerin ziraat ilmine Ģimdiden vâkıf oldukları belirtilerek bunların icap eden yerlere gönderilmesinde fayda olacağı, bununla beraber diğer öğrencilerin de üç-beĢ sene içerisinde mezun olabilecekleri dile getirildi. Mevcut öğrencilerden bir kısmının ise ziraat ilmi için gerekli olan bazı fenleri öğrenmek üzere Mekteb-i Tıbbiye‟ye verilmesinin lüzumuna iĢaret edildi. Müzâkere edilen bütün konular, 8 Mayıs 1850 tarihinden itibaren hayata geçirilmeye baĢlandı487. Tablo 3.13.Ziraat Mektebi‟nin Nafia Nezâreti Ġdaresi‟ne geçiĢi sırasında öğrenci ve hoca kadrosuyla bir aylık masrafı488 Hocalar Ġsim Müdür Bekir Ağa Muallim Hoca Ağaton Diğer Hoca Keğork Fransız Hocası Kranz Toplam (KuruĢ) MaaĢ 750 4.000 2.000 1.000 7.750 Sayı Öğrenciler MaaĢ Ġslam 19 4.750 Reaya 28 7.000 11.750 ĠĢçi Ücretleri ĠĢçi Sayısı 41 Diğer Masraflar Toplam Ücret 7.570 12.765 7.570 12.765 Toplam (KuruĢ) 39.835 3.2.5.Geçici Olarak Mekteb-i Tıbbiye’ye Nakli 1850 yılı sonlarına gelindiğinde ise Ziraat Mektebi‟nde iĢlerin yolunda olmadığı görüldü. Öğrencilerin Ģikâyeti ile baĢlayan bu olumsuzluğun temel sebebi, yine onların ifadesine göre elveriĢsiz koĢullar idi. Buna göre mektebin bulunduğu 487 BOA., Ġ.DH. 213/12416 (26 C 1266/9 Mayıs 1850); ; BOA., BEO., A.MKT.MHM. 21/9 (29 C 1266/12 Mayıs 1850). 488 BOA., Ġ.DH. 213/12416-4. 163 bölge uygunsuzdu ve kıĢ günlerinde iklim oldukça sertti. Dolayısıyla birçok öğrenci hastalıkla uğraĢmak zorunda kalıyordu. Bunun yanı sıra ziraat ilmini hakkıyla öğrenmek için yeterli alet ve edevat bulunmamaktaydı. Hatta kitap yetersizliğinden dolayı dersler teorik olarak dahi yapılamaktaydı489. Öğrenciler bu sıkıntıların giderilmesini ve gerekli aletlerin verilmesi için irâde buyrulması talebini içeren dilekçelerini padiĢaha arz ettiler. Bunun üzerine konunun Meclis-i Vâlâ‟ya havale edilerek mütalaa edilmesi ve gereğinin buna göre yapılması istendi490. Aslında öğrencilerin ve mektebin bu vaziyeti daha önce de dile getirilmiĢ ve bir ıslahat yapılması istenmiĢti. Mektebin Ayamama Çiftliği‟nden havası ve arazisi uygun olan devlete ait baĢka bir çiftliğe taĢınması dile getirilmiĢti. Öğrenciler de durumlarını arzuhal ile ifade edince konu acilen ele alındı. Ġlk olarak mektebin baĢka bir yere taĢınması düĢünüldüyse de gerek içinde bulunulan kıĢ Ģartları gerekse yeniden bina inĢa edilmesinin gerekmesi ve bunun uzun zaman alacak olması, bu çözümü öteledi. Konu Meclis-i Vâlâ tarafından Nafia ve Maliye nezâretlerinin görüĢü de alınarak müzâkere edildi. Neticede gerekli olan ıslahatın ileride yavaĢ yavaĢ yapılması kararlaĢtırılarak öğrencilerin Ģimdilik Mekteb-i Tıbbiye‟ye nakledilmeleri uygun görüldü491. 17 Ocak 1851 tarihli irâdenin ardından da gerekli iĢlemlere baĢlandı492. Mekteb-i Tıbbiye Nezâreti‟ne bilgi verilerek bu zaruri durumun önem ve aciliyetinden bahsedildi ve öğrencilerin geçici olarak münasip bir 489 Ziraat, Osmanlı Devleti‟nde ilk defa bir eğitim kurumunda, ilmi metotlarla öğretilmeye baĢlandığı için konu ile ilgili materyal sıkıntısı çekilmekteydi. Zira gerekli kitapların ziraat ilminde Osmanlı‟dan çok daha ileride olan Avrupa‟dan getirtilerek tercüme edilmesi gerekmekteydi. Bu doğrultuda 1850 Ekimi‟nde Paris Sefareti tarafından Fransa Ziraat Mektebi‟nde telif edilmiĢ bir kitaptan 6 cilt gönderildiği görülmektedir. BOA., HR.TO 70/86 (7 Octobre/Ekim 1850). Zaman alan bu durum ise öğrencilerin kitap noktasında sıkıntı yaĢamalarına neden olmuĢtur. 490 BOA., Ġ.MVL. 197/6092-3 (Gurre-i Muharrem 1267/6 Kasım 1850). 491 BOA., BEO., A.AMD. 27/37 (13 S 1267/18 Aralık 1850); BOA., Ġ.MVL. 197/6092-1 (29 S 1267/3 Ocak 1851). 492 BOA., Ġ.MVL. 197/6092 (14 RA 1267/17 Ocak 1851). 164 mahale yerleĢtirilmeleri istendi493. Bunun üzerine Humbarahane KıĢlası içerisindeki bazı odalar geçici olarak Ziraat Mektebi öğrencilerine tahsis edildi494. Böylece öğrenciler eğitimlerine, Mekteb-i Tıbbiye binasında devam etmeye baĢladı. Geçici bir bina için Mekteb-i Tıbbiye‟nin tercih edilmesinde Ziraat Mektebi öğrencilerinin bazı dersleri buradan almaları düĢüncesinin de etkili olduğu söylenebilir. Biraz yukarıda bahsedildiği üzere Ağaton Efendi önceden bu durumu dile getirmiĢ ve öğrencilerden bir kısmının ilgili dersleri Mekteb-i Tıbbiye‟den almaları gerektiğini belirtmiĢti. Yani bu iki mektebin aynı mekânda olması hoca sıkıntısını giderebilirdi. Nitekim Mekteb-i Tıbbiye hocalarından Boğos‟un Ziraat Mektebi‟nde de ders vermek için müracaatta bulunması bu durumu destekler niteliktedir495. 3.2.6.Mektebin Kapatılması Bu arada Ziraat Mektebi için devlete ait olan çiftliklerden birinin seçilmesi ve gerekli binaların inĢası için giriĢimlere baĢlanmıĢtı496. Ancak faaliyetler sürüncemede kaldı. 1851 yılı Ekim ayına kadar baĢka bir müstakil yer tespit etmek için fiilî bir giriĢim olmadı. Dahası bu tarih itibariyle mektebin tamamen kapanmasına karar verildi. Bu kararın alınmasının görünürdeki sebebi ise taĢraya gidecek öğrenci yetiĢtirilememesiydi. Zira Ziraat Mektebi‟nin tesis edilme nedenlerinden biri ve en önemlisi, yetiĢtirilen öğrencilerin taĢraya dağıtılarak modern metotları yaymaları fikriydi. Dolayısıyla mektebe alınacak öğrencilerin Ġstanbul ile sınırlı kalmaması 493 BOA., BEO., A.MKT.MVL. 38/40 (23 RA 1267/26 Ocak 1851); BOA., BEO., A.MKT.NZD.25/74 (25 RA 1267/28 Ocak 1851). 494 Bu, Ağustos 1852 tarihli Meclis-i Vâlâ irâdesinden anlaĢılmaktadır. BOA., Ġ.MVL.242/8701 (2 N 1268/20 Haziran 1852). 495 BOA., BEO., A.MKT.NZD. 29/88 (17 CA 1267/20 Mart 1851). 496 BOA., Ġ.DH. 232/13959 (18 C 1267/20 Nisan 1851). 165 öngörülmüĢtü. Ancak bu düĢünce pratiğe dökülemedi. Mevcut öğrenciler, projeden hızlı netice almak düĢüncesiyle Mekteb-i Tıbbiye‟den seçildiler. Dolayısıyla taĢradaki ziraî yöntemlerin güncellenmesine katkı sağlamak üzere buralara gidecekleri düĢünülmemekteydi. Bu düĢünceye istinaden mektepten artık bir fayda sağlanamayacağı ve yapılan masrafların boĢa gideceği ileri sürüldü. Neticede ilerde gerek görüldüğü takdirde yeniden açılması saklı tutularak kapanmasına karar verildi497. Bu kararın ardından süreçte uygulanacak prosedürler belirlendi. Kapanacak olan mektebin müdür ve memur maaĢlarının hazineye bırakılması,498 ayrıca mektep mualliminin ziraat ilmine vâkıf olmasından dolayı fenn-i ziraat ve ticarete dair kitapları tercüme etmek üzere istihdam edilmesi ve kendisine uygun bir maaĢ tahsis edilmesi uygun görüldü499. Bununla beraber görevli olan diğer memurların kayrılması, öğrencilerin ise önceden Mekteb-i Tıbbiye‟den seçildikleri için, tekrar buraya iade edilmeleri kararına varıldı500. Son olarak Avrupa‟dan getirtilmiĢ olan alet ve edevatın listelenerek uygun bir yerde muhafaza edilmesi görevi de Ticaret Nazırı‟na havale edildi501. Böylece Ziraat Mektebi‟nin yaklaĢık üç yıl süren eğitim serüveni sona ermiĢ oldu. 497 BOA., Ġ.DH. 241/14635 (17 Z 1267/13 Ekim 1851). BOA., BEO., A.AMD. 31/97 (14 Z 1267/10 Ekim 1851). 499 Mektep mualliminden kasıt mektebin direktörü, baĢka bir deyiĢle baĢ hocasıdır. Bu görev Ağaton Efendi‟nin uhdesindeydi. Ancak Ağaton Efendi‟nin görevinden istifa ettiği, yerine ise 2.500 kuruĢ maaĢ tahsisatıyla baĢka bir muallimin tayin olunduğu anlaĢılmaktadır. BOA., Ġ.DH. 243/14837-1 (27 M 1268/22 Kasım 1851); BOA., BEO., A.AMD. 33/70 (29 M 1268/24 Kasım 1851). Yuanko isimli yeni muallim, daha sonra ziraat fenni ile ilgili kitap ve risale tercüme etmek üzere 2.000 kuruĢ maaĢla Meclis-i Nafia azalığı görevine getirilmiĢtir. BOA., Ġ.DH. 243/14837 (3 S 1268/28 Kasım 1851); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 40/94 (9 S 1268/4 Aralık 1851). 500 Mektebin lağvı sırasında memur sayısı 5, öğrenci sayısı 49 idi. BOA., MAD.d, Nr.10572, s.95 (12 RA 1268/5 Ocak 1852). 501 BOA., Ġ.DH. 241/14635 (17 Z 1267/13 Ekim 1851); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 37/77 (23 S 1268/18 Aralık 1851). Daha sonra mektebin yeri olan Ayamama Çiftliği, Ġstabl-ı Amire‟ye yani saray ahırına bağlandı. Burada bulanan eĢyalar da imza karĢılığında Ġstabl-ı Amire müdürüne devredildi. BOA., MAD.d, Nr.10572, s.95 (12 RA 1268/5 Ocak 1852). 498 166 Elde edilen bilgiler ıĢığında mektebin bu Ģekilde kapanmasının, gerekli ve yeterli hazırlıkların yapılamamsından kaynaklandığını ifade etmek mümkündür. Aynı zamanda üç yıllık süre içerisinde yapılan masrafların da karĢılığının alınamadığı görülmektedir502. Mektebin kapanmasının ardından burada hizmet veren muallimlerden faydalanılamadığı gibi öğrenciler de arada kalmıĢlardır. Nitekim Ziraat Mektebi açıldığında Mekteb-i Tıbbiye‟den seçilerek buraya alınan öğrenciler, ne tıp eğitimini ne de ziraat eğitimini hakkıyla alabilmiĢlerdir503. Buna rağmen Ziraat Mektebi, modern meslekî eğitimin doğuĢunda ve geliĢiminde en önemli merhalelerdendir. Bu ilk teĢebbüs ekonomik açıdan devletin, geçmiĢte olduğu gibi modernleĢme sürecinde de, ihtiyaç duyduğu en önemli alana yöneliktir. Dolayısıyla mektep kapandıktan sonra yeniden açılması için Tanzimat dönemi sonuna kadar giriĢimlerde bulunulmuĢtur. Hatta 1871 yılında bir de nizamnâme hazırlanmıĢtır504. Ancak içinde bulunulan ekonomik sıkıntılar ve öncelik arz eden siyasi meseleler nedeniyle yeniden açılması 1891 yılını bulmuĢtur. Ziraat Talimhanesi, bu tarihte Halkalı Ziraat Mektebi adıyla tesis edilmiĢtir505. 502 Mektebin masraflarının bütçeye ağır geldiği görülmektedir. Hatta bu durumun kapanmasında önemli rol oynadığını söylemek yerinde olur. Nitekim mektep kapandığı sırada hocaların beĢ ay maaĢ alamadıkları anlaĢılmaktadır. BOA., BEO., A.MKT.MHM. 44/72 (19 CA 1268/21 Mart 1852); BOA., Ġ.MVL. 239/8524 (5 N 1268/23 Haziran 1852); BOA., BEO., A.MKT.MVL. 54/17 (20 N 1268/8 Temmuz 1852); BOA., BEO., A.MKT.NZD. 60/97 (29 Z 1268/14 Ekim 1852). 503 Mekteb-i Tıbbiye‟de eğitim görmekte iken Ziraat Mektebi‟ne imtihanla giren Hafız Ġbrahim‟in her iki fenden de zayıf kaldığını ve boĢda olduğunu ifade ettiği arzuhali bu durumu ifadede oldukça önemlidir. Ayrıca tek örnek te bu değildir. Mukaddeman Mekteb-i Tıbbiye şakirdânından olub muahharan Ayastefanos’da ihdas olunan Mekteb-i Ziraat de dahi tahsil-i fen ve lisan itmiş ve şimdiki halde boşta kalmış olan Seyyid Ömer Efendi’nin münasip bir hizmetde istihdam olunması istidasını havi Ticaret Nezâreti‟ne takdim etmiĢ olduğu arzuhal de konuya en güzel örnektir. BOA., HR.MKT. 56/86 (5 CA 1269/14 ġubat 853). Bununla beraber öğrenciler içerisinde Mekteb-i Tıbbiye‟ye de devam edemeyip açıkta kalanların da olduğu görülmektedir. BOA., HR.MKT. 100/94 (18 CA 1271/6 ġubat 1855). 504 Bkz. BOA., Meclis-i Tanzimat Defteri Nr.3, s.38-41 (2 Z 1287/23 ġubat 1871). 505 Mağden, a.g.e., s.21-28. Bkz. Sevtap Kadıoğlu, “Osmanlı döneminde Türkiye‟de Ziraat Okulları Üzerine Notlar ve Tedrisat-ı Ziraiye Nizamnâmesi”, Kutadgubilig, S.8, Ġstanbul, 2005, s.241-243. 167 3.3.Sanayi Mektepleri Meslekî çağdaĢ eğitime yönelik ikinci giriĢim ise 1848 yılında fabrika merkezine dönüĢmüĢ olan Zeytinburnu‟nda bir Mekteb-i Sanayi açma teĢebbüsünde görüldü. Ancak binası ve öğrencileri tedarik edilerek riyâziye, kimya, tabakat (jeoloji), madeniyat, resim ve nafia mühendisliği derslerinin okutulması düĢünülen mektep, açılamadı506. Bundan birkaç yıl sonra da Ġstanbul‟da sanayi mektebi açılması için çabaların devam ettiği görülmektedir. Nitekim 1850 yılında tebaa-yı Devlet-i Aliyye’nin ihtiyacât ve matlubât-ı hâzırasına muvafık görünen bir Mekteb-i Hiref ve Sanayi‟nin tesisine yönelik Avrupa kaynaklı bir rapor hazırlanmıĢtı507. BükreĢ‟de Mösyö Manu tarafından hazırlanarak Sadâret‟e yazılmıĢ arzuhal ile takdim edilen raporda, 504 öğrenci potansiyeline sahip bir mektebin açılması ve mektebin masrafını idare için 8.000 hisseden mürekkep bir de kumpanyanın teĢkili teklif edilmekteydi508. Raporun meslekî eğitime yönelik teferruatı ise Ģöyleydi; eğitim süresi 8 yıl olacak olan mektebe her sene yaĢları 8 ile 11 arasında değiĢen 63 öğrenci alınacaktı. Eğitim dili ekseriyetle Türkçe olacaktı. Öğrenciler, birinci ve ikinci sene okuyup yazmayı, rakamları, Fen-i Resmi tahsilin yanı sıra Hendese, Makine, bazı yabancı lisanlar, Coğrafya ve Mûsikî derslerini okuyacaklardı. Üçüncü ve dördüncü senelerde seçecekleri mesleğin pratiğine yönlendirileceklerdi. Bu meslekler NakkaĢlık, 506 Ergin, a.g.e., C.I-II, s.627-628. Mektep, Osmanlı sanayileĢme politikasında etkili olan, birçok fabrikanın tesisine nezâret eden Ohannes Dadyan‟ın teĢvikiyle açılmıĢtı. Dadyan‟ın oğlu ve bir yeğeni de mektebe idareci ve eğitimci olarak seçilmiĢlerdi. Ali Rıza Seyfi, “Ġmparatorluk Devrinde SanayileĢme Komedisi”, Cumhuriyet, 31 Temmuz ve Ağustos 1939, s.5; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.628; Clark, a.g.m., s.474; Önsoy, a.g.e., s.115. Dadyan ailesi ile ilgili bilgi için ayrıca bkz. Pamukciyan, a.g.e., s.195-198. 507 Bkz. BOA., HR.TO 411/10 (16 Mart 1850). 508 Her hisse senelik 480 kuruĢ itibarıyla on yılda ödenmek üzere 4.800 kuruĢtan ibaret olacaktı. Böylece mektebin senelik gelirinin 3.840.000 kuruĢ olacağı öngörülmekteydi. 168 Oymacılık, Doğramacılık, Abanosculuk, Çilingirlik, Dökmecilik, Saatçılık, her nevi Hakkaklık, Dokumacılık, Boyacılık ve diğer güncel sanatlara yönelik olacaktı. BeĢinci ve altıncı sene hisse sahiplerinin menfaatine yönelik imalat çalıĢmalarında bulunacaklardı. Son iki yılda ise imalattan ziyade bu yıllarda verilecek olan matematik, fizik ve kimya derslerine ağırlık verilerek eğitim tamamlanacaktı. Mezun olan öğrencilere bir takım alet ve edevat ile kabiliyetlerine göre en az 4.000 kuruĢ olmak üzere 8.000 kuruĢa kadar atiye verilecekti. Mektebin eğitim iĢleri ise Meclis-i Maârif‟in taht-ı nezâretinde bulunacak ve idare için meclis nâzırı tarafından 5 memur tayin edilecekti. Böylece açılacak olan sanayi mektebinde bir zümre-i sanatkâran yetiĢecek ve Devlet-i Aliyye birkaç sene zarfında Avrupa‟da hiref ve sanayide ilerlemiĢ olan milletler ile aynı seviyeye gelecekti. Ancak bu raporda yapısı ayrıntılı olarak öngörülen Mekteb-i Hiref ve Sanayi‟nin tesisi noktasında fiilî bir giriĢim olmadı. Gerek Ziraat Mektebi, gerekse Sanayi Mektebi, acil ihtiyaçlara yönelik alt yapıdan yoksun plansız ve programsız tedbirlerin eseri olarak meydana geldiler. Bundan dolayı bu ilk deneme-yanılmanın ve tecrübesizliğin neticesinde Ziraat Mektebi birkaç yıl dayansa da Sanayi Mektebi‟nin açılıĢı bile yapılamadı. Takip eden yıllarda ise gerek içerde ve gerekse dıĢarıda çözülmesi gereken acil siyasi problemler ile mâli bunalımlar diğer alanlarda olduğu gibi meslekî eğitime yönelik teĢebbüsleri de sadece düĢüncede bıraktı509. 509 Balkanlardaki karıĢıklıklar ve Rusya ile yapılan Kırım SavaĢı bu problemlerden en önemlileridir. 169 3.3.1.Islahhaneler Osmanlı Devleti‟nde meslekî-teknik eğitimin modern manada en etkin dönüĢümü ise Mithat PaĢa‟nın NiĢ‟e vali tayin edilmesiyle baĢladı510. PaĢa, bölge halkları arasında hızla yayılan ayrılıkçı fikirlerin önüne geçmek ve bu fikirlere alternatif çözümler üreterek halk ile devleti barıĢtırmak üzere 4 ġubat 1861 tarihinde göreve getirildi. Ġlk hedefi, konu ile ilgili çözüm önerilerini bir plan dâhilinde hayata geçirmekti. Ġki aĢama olarak uygulamayı düĢündüğü bu plana göre yapılacak ilk iĢ, bölgenin güveniliğini temin ederek sükûneti sağlamaktı. Ġkinci aĢama ise büyük devletlerin bölgedeki zararlı faaliyetlerini engelleyerek, sosyal ve ekonomik açılımlarla bu faaliyetlere karĢılık vermekti511. Bu doğrultuda Merkez Odası ve Meclis-i Muvakkat adıyla açmıĢ olduğu meclisler, bölge ahalisinin devletle barıĢmasında önemli bir rol oynamıĢtı. Bunun yanı sıra uygulanan çeĢitli sosyal ve ekonomik projelerden baĢarılı neticeler alınmaktaydı512. Bunlardan birisi de Islahhâne projesiydi. Önce NiĢ‟te ardından Rusçuk ve Sofya‟da açılan ıslahhâneler 510 Mithat PaĢa, ehemmiyet-i mevkisi cihetiyle vali bulunacak zatın idare-i melekeye vâkıf ve dirâyet-i sahiha ile muttasıf olması lâzıme-i halden olduğuna mebni NiĢ‟e vali tayin olunmuĢtu. BOA., Ġ.MMS. 21/924 (23 B 1277/4 ġubat 1861). Asıl adı Ahmed ġefik olan Midhat PaĢa‟nın NiĢ‟e Vali tayin edildiği döneme kadarki meslek hayatı için bkz. Ali Haydar Mithat, Mithat PaĢa’nın Hayat-ı Siyasiyesi, Hidemâtı, ġehadeti, Kahire, 1322; M. Tayyip Gökbilgin, “Midhat PaĢa”, Ġ.A., C.VIII, EskiĢehir, 1997, s.270-271; Tabsıra-i Ġbret, C.I., (Hazırlayan: Osman Selim Kocahanoğlu), Ġstanbul, 1997 s.17-29; Bekir Koç, Midhat PaĢa (1822-1884), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara, 2002. 511 Gökbilgin, a.g.m., s.271; Koç, a.g.t., s.13-16; Bekir Koç, “Midhat PaĢa‟nın NiĢ ve Tuna Vilayetlerindeki Yenilikçi Valiliği”, Kebikeç, Ġnsan Bilimleri için Kaynak AraĢtırma Dergisi, S.18, Ankara, 2004, s.408. 512 Mithat PaĢa, ilk olarak isyanlarda önemli rol oynayan çiftçilerin iki yıllık vergi borçlarının affedilmesi yönünde gayret sarfetti. Vergilerin adil dağıtımına özen gösterdi. Gospodarların çiftçiler üzerindeki haklarını kısıtladı. Memleket Sandıkları‟nı kurarak din ve mezhep gözetmeden bölge ahalisine aylık yüzde bir gibi çok cüz‟i faiz oranlarıyla ucuz kredi kullanma imkânı tanıdı. Böylece ayaklanmalar önlenmekle beraber yoksulluğun önü de alınmıĢ oldu. Ayrıca bayındırlık kültür ve eğitim hizmetleri ile bölgenin refah seviyesinin yükselmesini sağladı. Mithat PaĢa‟nın projeleriyle ilgili olarak bkz. Tuna (Vilayet Gazetesi), Numero 1, (16 L 1281/14 Mart 1865); Ali Haydar Mithat, a.g.e., s.28-35; Tabsıra-i Ġbret, C.I., s.47-59; Seçil Akgün, “Mithat PaĢa‟nın Kurduğu Memleket Sandıkları: Ziraat Bankası‟nın Kökeni” Uluslararası Mithat PaĢa Semineri, Edirne 8-10 Mayıs 1984, s.195. Koç, “Mithat PaĢa‟nın NiĢ ve Tuna…”, 410-412; Bekir Koç, “Osmanlı Islahhanelerinin ĠĢlevlerine ĠliĢkin Bazı GörüĢler”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.6/2, s.115-116. 170 sayesinde yüzlerce Müslüman ve Gayrimüslim çocuk, devlet güvencesi altına alındı. Bir taraftan sosyal tehdit olarak ortaya çıkmaları engellenmeye çalıĢılırken diğer taraftan burada verilen meslekî eğitim sayesinde, kalifiye eleman olarak yetiĢmelerine imkân sağlandı513. NiĢ özelinde baĢlayan bu çok amaçlı baĢarılı giriĢim, yine Mithad PaĢa‟nın gayretleriyle kısa sürede Osmanlı‟nın modern meslekî eğitimine yön verecek derecede ülke geneline yayıldı514. 3.3.1.1.Islahhânelerin Açılması Islahhâneler, ilk etapta açıldığı bölgenin sosyal yapısı doğrultusunda ĢekillenmiĢti. Dolayısıyla bu kurumların iĢlevlerinden ilki, savaĢlar ve buna bağlı göçler ile çeĢitli sebeplerden dolayı ailelerini kaybetmiĢ olan kimsesiz, yetim çocuklara güvenli ve sağlıklı bir ortam sağlamasıydı515. ġöyle ki, Mithat PaĢa göreve geldikten sonra bölgede asayiĢi temin ederken ahalinin, Hıristiyan ve Müslüman bîkes ve bî-vâye yani kimsesiz çocuklara karĢı duyarsız kaldığını ve bunların sokaklarda sürünüp, mahvolduklarını gözlemlemiĢti. Bu durumu düzeltmek için bölge halkına çeĢitli tavsiyelerde bulunmuĢ ise de bir netice elde edememiĢti. Bunun üzerine yaĢları en az 5, en fazla 13 olan kimsesiz çocukları toplayarak, bu çocuklara barınacak yer tahsis etti. Devlet memurları ve bazı vatandaĢların yardım ve gayretleriyle giyeceklerini temin ettirdi. Müslüman ve Hristiyan hocalar ile sanat erbabı ustalar tayin ederek çocukların eğitim almasına imkân tanıdı. Varlıklı kimseler tarafından yapılan yardımların haricinde idarenin sürekliliği ve masrafların karĢılanması için bir değirmen, han ve debbağhanenin gelirini buraya bağladı. Ayrıca 513 Ali Haydar Mithat, a.g.e., s.34; Tabsıra-i Ġbret, C.I., s.52; Koç, “Osmanlı Islahhanelerinin…”, s.116. Cemil Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin DoğuĢu I: Islahhâneler”, Hakkı Dursun Yıldız Armağanı, Ġstanbul, 1995, s.430-432. 515 Koç, “Osmanlı Islahhanelerinin…”, s.117-118; Koç, “Mitahat PaĢa‟nın NiĢ ve Tuna…”, s. 412. 514 171 çeĢitli dava ve hukuki iĢlemler için hazırlanmıĢ olan matbu dilekçelerden alınan yirmiĢer para bedelden, kâğıt ve basım masrafı çıkıldıktan sonra kalanının, yine çocukların giderlerine ayrılmasını sağladı. BaĢlangıçta yetimhane iĢlevi gören ve kimsesiz çocukların barındığı bu yere sonradan âdi asayiĢ olayları, hırsızlık hatta cinayetten suçu sabit olan çocuklar da alındı. Bu özelliği ile Islahhâne hükmünü kesb ettiği için de artık bu isim ile anılır oldu516. 1863 yılında açılan ve ülke geneline yayılan diğer ıslahhânelere örnek teĢkil eden NiĢ Islahhânesi‟nin517 en önemli iĢlevi ise öğrenci kaynağı nereden olursa olsun, farklı din ve mezhepten çocuklara yönelik bir meslekî eğitim kurumu olmasıydı. Nitekim tedris-i ulûm ve talim-i sanayi ile terbiye518 edilmekte olan çocukların burada kaldıkları süreyi, maksimum seviyede değerlendirmeleri 516 …İslam ve Hıristiyan olarak on ve on iki yaşından aşağı bî-kes olan o makule eytam dahi toplanub bu güne kadar kırk bir nüfusa bâliğ olduğu halde bir mahale konularak ve memûrîn-i hükûmet ve sair ashâb-ı hamiyet ve gayret taraflarından olunan iâne ile çamaşur ve elbise yapdırılmasıyla beraber İslam ve Hıristiyandan hoca ve sanat içün usta tayiniyle ta‘limlerine dahi bakılarak sâye-i ma‘âlivâye-i hazret-i şâhânede bu kadar nüfusun telefatdan muhafazasıyla beraber tahsil-i hasail-i insaniye etmelerine dahi çalışılmakda ve doğrusu bu bâbda bazı ashâb-ı iktidar taraflarından ibrâz-ı levâzım gayret ve hamiyet idilmekde ise de bunlar bu mikdarda kalmayub halleri gibi mikdar-i nüfusları dahi ilerleyeceğinden ve bazı töhmet ve cinâyete mebni haseble mahkûm olan ve kanunen sinn-i temyizde bulunan sıbyan takımı dahi bunların yanına konulub hatta bugünkü mevcudu içinde biri katl ve ikisi sirkat töhmetiyle üç sabi-i câni dahi bulunduğundan burası âdeta ıslahhâne hükmünü kesb iderek… BOA., Ġ.MVL. 502/22735 (14 ġ 1280/24 Ocak 1864); Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin…”, s.431. Hızla sayıları artan çocukların, barındığı bu yere ilk zamanlarda münasip bir isim bulunamamıĢtı. Ancak sonradan Mithat PaĢa, Kur„an-ı Kerim‟den “Ve yeselûneke „ani‟lyetâma kul islâhum lehüm hayr” (Sana yetimlerden sorarlar. De ki: Sâlah ve ıslâh, onlar için daha hayırlıdır) ayetinden esinlenerek bu ismi kullanmaya baĢladı. Tabsıra-i Ġbret, a.g.e., C.I, s.34-35; Nafi Atuf, a.g.e., Birinci BasılıĢ, s.121; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.633. 517 Islahhânenin açılıĢı ile ilgili olarak bkz. Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.5099, s.193; Faik ReĢit Unat, “NiĢ Islahhânesinin KuruluĢ Tarihini Aydınlatan Bir Belge”, Meslekî ve Teknik Öğretim, Ağustos 1962, S.114, s.5-6; Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin…”, s.5-6; Koç, a.g.t., s.21. 518 Bu cümle ıslahhânelerin, meslekî eğitim açısından, ruhunu yansıtması bakımından son derece önemlidir. BOA., Ġ.MVL. 584/26270-4 (Gurre-i Receb 1284/29 Ekim 1867). 172 öngörülmüĢ, meslek sahibi olmalarına olanak sağlanarak zaman ve enerji kaybının önüne geçmek hedeflenmiĢti519. NiĢ Islahhânesi‟nin baĢarısı evvela bölgede takdir ve ilgi gördü. Kimsesiz çocukların ıslahı, güvence altına alınmaları ve terbiyeleri yolunda atılan bu adımın, hayırlı ve faydalı bir iĢ olması, ahalinin ilgisini bu yöne çektiği gibi projeye devlet tarafından da destek verildi520. Yapılan yardımlar sayesinde ıslahhânenin gelirleri sürekli olarak yükselirken verilen meslekî eğitim, diğer kazalardaki kimsesiz çocukların da buraya yönlendirilmesini sağladı. Nitekim altı ay gibi kısa sürede çocuklar, yaĢları nisbetinde adâp ve ahlak eğitimi alarak biraz okuma-yazma öğrenmiĢler, Terzilik ve Kunduracılık gibi mesleklerde ilerleme kaydetmiĢlerdi. Bu baĢarı sayesinde halka bir Ģevk ve gayret gelmiĢ, ıslahhânenin mevcudu 50‟yi aĢmıĢtı. 1864 yazından itibaren ana, baba ve akrabası olmayanlar ile suça karıĢmıĢ Müslim ve Gayrimüslim çocukların yanı sıra ebeveynleri tarafından bakılamayan fakir çocukların da ıslahhâneye kabul edilmesi kararlaĢtırıldı. Artan çocuk sayısının bina sıkıntısına neden olacağını farkeden Mithat PaĢa, vilayet genelinde 50.000 kuruĢ yardım toplayarak daha büyük bir bina inĢa ettirmek için önceden harekete geçmiĢti521. Bu tarihte neredeyse inĢası bitmiĢ olan ıslahhâne binası ise yaklaĢık 150 çocuğun barınmasına ve eğitim almasına yetecek kapasiteye sahip idi522. …sıbyan ve etfalin muhafazası ve hususiyle himaye ve vikayesi ve bunların ta lim ve terbiyesi hukuk-ı medeniyet ve vezâif-i insaniyetin mühim ve akdemi olduğundan ve her din ve mezhepte milel ve akvâma mahsus mektepler olub etfal ve sıbyanı talim olunmakta ve taayyüş ve idarelerine ve tahsil-i sanat ve hırfet eylemelerine…, Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.5099, s.193; Unat, a.g.m., s.5-6. 520 BOA., Ġ.MVL. 502/22735 (22 N 1280/28 ġubat 1864); Tabsıra-i Ġbret, C.I, s.34; Koç, a.g.t., s.21. 521 BOA., Ġ.DH. 525/36231-1 (2 Z 1280/9 Mayıs 1864); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 302/67 (1 M 12816 Haziran 1864). 519 522 Takvim-i Vekâyi defa 752 (7 M 1281/12 Haziran 1864); Koç, a.g.t., s.21-22. 173 Kimsesiz çocukların koruma altına alınmasını ve eğitilmesini, medeniyetin gereği ve insanın en önemli vazifesi olarak gören Mithat PaĢa, ıslahhânelerin çoğalmasına da ön ayak oldu. PaĢa, 1864 Vilâyet Nizamnâmesi ile NiĢ, Vidin ve Silistre eyaletlerinin birleĢtirilmesi ve 7 sancak ile 48 kazaya ayrılmasıyla oluĢturulan Tuna Vilayeti valiliğine atanmıĢ ve sorumluluk alanı geniĢletilmiĢti523. Islahatın gereği olarak yine ilk baĢladığı iĢ, sorumluluğuna giren bölgelerin güvenlik problemlerini halletmek oldu. Ardından hız kesmeden sosyo-ekonomik projelerine devam etti524. NiĢ Islahhânesi‟nin oluĢumunda olduğu gibi aynı Ģart ve kaygılardan kaynaklanan problemlere yönelik, baĢarı sağlayan çözümlerini, geniĢleyen görev alanında da uyguladı. Bu doğrultuda 1865 yılından itibaren Rusçuk ve Sofya sancaklarında daha donanımlı birer ıslahhâne açılmasını sağladı525. Özellikle Rus zulmünden kaçan Tatar ve Çerkez göçmenlerin yetim, kimsesiz çocukları ıslahhânelere kabul edilerek barınma ve eğitim imkânı buldular526. Zamanla bu üç ıslahhânenin her birinde bulunan çocukların mevcudu 150 ile 250 arasında değiĢen rakamlara çıktı. Buna paralel olarak NiĢ Islahhânesi‟nin yıllık geliri 200.000 kuruĢa ulaĢırken Rusçuk Islahhânesi, 300.000 kuruĢluk varidata sahip olmuĢtu527. Vilayet merkezinde olması hasebiyle Rusçuk Islahhânesi‟nin geliri daha yüksekti. Öyle ki 523 Koç, a.g.t., s.27. Mithat PaĢa iki seneden daha az bir zamanda Tuna‟yı mutlak asayiş ve emniyet içinde müreffeh ve medenî bir vilâyet haline getirmişti. Ġsmail Kemal Bey’in Hatıratı, Editör: Sommerville Story, (Çevirenler:Adnan Ġslamoğulları, Rubin Hoxha), Ġstanbul, 2009, s.22. 525 PaĢa, Rusçuk ıslahhânesinin tesisi için 100.000 kuruĢluk bir masraf öngörmüĢtü. Bu masrafın kaynağını ise kendi kurduğu araba imalathanesi Ģirketinin hisselerinden elde etmeyi planlamıĢtı. Bkz. BOA., BEO., A.MKT.MHM. 334/65-1 (21 Z 1281/17 Mayıs 1865). Ancak ilk etapta merkez tarafından 10 hisseye denk gelen 20.000 kuruĢ Hazine-i Hassa‟ya tahsis edilerek ıslahhâneye 80.000 kuruĢ ayrıldı. Ardından bu miktara üç hisse yani 6.000 kuruĢ daha ilave edildi. Bkz. BOA., BEO., A.MKT.MHM. 334/65-2 (16 M 1282/11 Haziran 1865). Açıldıktan sonra Rusçuk Islahhânesi‟ndeki çocuklardan bir kısmı bu araba fabrikasına araba yapımı sanatını öğrenmek için yerleĢtirilmiĢlerdi. Tabsıra-i Ġbret, C.I, s.52-53; Gökbilgin, a.g.m., s.272. Ayrıca bkz. Hüseyin MemiĢoğlu, GeçmiĢten Günümüze Bulgaristan’da Türk Eğitim Tarihi, Ankara, 2002, s.53. 526 BOA., Ġ.MVL. 584/26270-4 (Gurre-i Receb 1284/29 Ekim 1867). 527 Ali Haydar Mithat, a.g.e., s.34-35; Tabsıra-i Ġbret, C.I, s.52-53. 524 174 1865 yılında Köstence Islahhânesi‟nde bulunan çocuklar, talim ve terbiyelerine mahallince bakılamadığı için Rusçuk Islahhânesi‟ne gönderilmiĢlerdi528. Merkezin maddi avantajı ayrıca burada bir de kız ıslahhânesi açılmasını gündeme getirmiĢti529. Zira hizmet vermekte olan ıslahhâneler, erkek çocuklara yönelikti. Oysa yine özellikle göçmenler içerisinde ana babasını kaybetmiĢ kimsesiz kız çocuklarda bulunmaktaydı. Bu gerçekten hareketle Tuna Vilâyeti Umûm Meclisi‟nde Rusçuk‟taki ıslahhânenin yanına kadın öğretmen ve ustaların görev yapacağı bir de kız ıslahhânesi açılması kararına varıldı530. Şimdiye kadar vilâyet-i mezkûrede yapılan ıslahhânelerden fevâid ve muhassenât-ı adide müşahede olunduğuna binaen bu giriĢime de merkez tarafından onay ve destek verildi531. Ancak ıslahhânenin açılması 1873 yılını buldu532. Öte yandan Mithat PaĢa, bölgeye sağladığı kültürel kazanımlardan olan Tuna Gazetesi aracılığıyla ahalinin yapmıĢ olduğu yardımları yayımlayarak teĢvik ve desteği arttırmayı baĢarmıĢtı533. Islahhâne gelirlerinin yükselmesini sağlayan bu 528 529 530 531 532 533 Tuna, Numero 37, (4 B 1282/23 Kasım 1865). BOA., Ġ.MVL. 584/26270-4 (Gurre-i Receb 1284/29 Ekim 1867). …Sokaklarda ve şurada burada bir hâl-i acez ve sefâlette olan zükûr ve eytam ve etfâl sâye-i maâlivâye-i hazret-i şâhânede ıslahhânelere alınarak sefaletden kurtarıldığı gibi bu halde olan yetimelerin dahi terbiye iâşesi içün inasın ahvâl-i mahsusasına muvâfık olmak ve kadın muallimler ve ustasıyla edebiyât-ı insaniye talim edilmek ve ilerüde karşılığı bulundukça sair iktiza eden mahallere dahi yapılmak üzere şimdilik Rusçuk’da bî-kes inasa mahsus bir ıslahhâne inşası tasvirine dâir meclis-i umûmiden tanzim olunan mazbata leffen takdim kılınmış olmağla…BOA., Ġ.MVL. 584/26270-3 (9 B 1284/6 Kasım 1867). BOA., Ġ.MVL. 584/26270 (27 L 1284/21 ġubat 1868). Ancak 150.000 kuruĢluk tahsisat ile tesisine baĢlanan ıslahhânenin faaliyete geçmesi zaman aldı. BOA., BEO., A.MKT.MHM 401/14 (6 ZA 1287/28 Ocak 1871). Açılacak olan ıslahhâneye vilayet dâhilindeki yerli ve yabancı, Ġslâm ve Hıristiyan en fazla on yaĢındaki kız çocukları alınacaklardı. Bu gibiler içerisinde ise öksüz ve yetim veya ebeveyninden sadece biri hayatta olan fakir çocuklar tercih edileceklerdi. BOA., C.MF. 131/6542 (7 L 1289/8 Aralık 1872). Niş Sancağı dâhilinde Ürgüp Kasabası sakinlerinden ve tımarlu taifesinden Ahmed Siyahî tımarı hâsılatından Niş Islahhânesi’ne kendi hüsn-i rızasıyla 6.558 kuruş iâne iylediği bu kere mahallinden iş‘ar olunmuş ve mümâileyhin işbu himmet ve gayreti eser-i hamiyet olarak şâyân-ı takdir görünmüşdür. Tuna, Numero 21, (9 RA 1282/2 Ağustos 1865). Rusçuk Islahhânesi için bu def‘a dahi hamiyetkâran me’murîn ve vücûh ve mu‘teberân taraflarından olunan iâne-i nakdiyenin 175 duruma paralel olarak çocukların sayısı çoğaldı ve kaynağı çeĢitlendi. Böylelikle ıslahhânelerin eğitime yönelik iĢlevi daha da arttı. Bî-kes ve bî-vâye çocuklar Ģakirt/öğrenci olarak anılmaya baĢlandılar. Bununla beraber Takvim-i Vekâyi‟de yayımlanan haberler ile ıslahhânelerin iĢlev ve faydaları ile devlet tarafından bu kurumlara verilen destek, ülke genelinde de dikkat çekmeye baĢladı534. Nitekim ülkenin vilâyet merkezleri baĢta olmak üzere, birçok yerinde masrafları büyük oranda yerel yönetimler tarafından bulunan kaynaklarla ve ahalinin yardımlarıyla karĢılanan ıslahhâneler birer birer faaliyete geçmekteydi. Bu bağlamda aceze-i etfâl ve eytamın himayet ve vikaye ve talim ve terbiyeleri için 1868 yılında; Ġzmir‟de bir ıslahhâne tesis edilerek yaklaĢık 150 çocuğa hizmet vermeye baĢladı535. Sivas Islahhânesi‟nin kuruluĢ hazırlıklarına giriĢildi. ġehirde bulunan TaĢ Han, ıslahhâne binası olarak kullanılmak üzere mikdarıyla isimleri ber-vech-i âti beyan olunur. Sofya, Köstendil ve Tuna Vilâyeti‟nin sancak ve kasabalarından yapılan nakdi yardımın miktarı toplam 186.457 kuruĢtur. Bunun yanı sıra önemli miktarda elbise ve elbiselik eĢya yardımı da yapılmıĢtır. Tuna, Numero 23, (23 Ra 1282/16 Ağustos 1865). Rusçuk Islahhânesi içün Varna’nın iânesi mukaddeman derc-i sahife-i i‘lan kılındığı misüllü muahharan dahi Varna’da bazı zevât tarafından idilen iâne ber vech-i âti beyan olunur. Tuna, Numero 26, (16 R 1282/8 Eylül 1865); Rusçuk Islahhânesi içün Tırnova Sancağı’na tabi Osman Pazarı Kasabası’nda bulunan me’murîn ile ahali tarafından olunan iânedir. Tuna, Numero 27, (23 R 1282/15 Eylül 1865); Rusçuk Islahhânesi içün Niş Sancağı’nda bulunan me’murîn ile ahali tarafından verilüb Niş Islahhânesi’ne terk edilen iâne defteridir Tuna, Numero 34 (12 C 1282/2 Kasım 1865); Rusçuk Islahhânesi içün Tutrakan Kasabası’nda bulunan ashab-ı hayr ve hamiyet taraflarından olunan iânedir. Tuna, Numero 37, (4 B 1282/23 Kasım 1865); Rusçuk Islahhânesi içün mukaddeman olunan iâne misüllü bu defa dahi bazı zevât tarafından virülüb Niş Islahhânesi mesarifine karşılık olarak terk olunmuş olan iânedir. Tuna, Numero 40 (25 B 1282/14 Aralık 1865). Ayrıca bkz. Özalp, a.g.m., s.23-24; Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin…”, s.432. 534 Bkz.Takvim-i Vekâyi defa 752 (7 M 1281/12 Haziran 1864); Mesela NiĢ Islahhânesi‟ndeki çocuklardan Belgradlı Ahmed‟in sekiz saatte üç çift/bir günde beĢ çift kundurayı el ile biçip diktiği ve çocuğun Mithat PaĢa tarafından muamele-i teĢvikiye ile ödüllendirildiği gibi olumlu haberler, Tuna Gazetesi‟nin yanı sıra Takvim-i Vekâyi‟de de yayımlanarak diğer vilayetlerde ıslahhâne açılmasına katkı sağlamıĢtır. Tuna, Numero 13 (13 M 1282/8 Haziran 1865); Tuna, Numero 17, (11 S 1282/6 Temmuz 1865); Tuna, Numero 25 (9 R 1282/1 Eylül 1865); Takvim-i Vekâyi, defa 808 (20 S 1282/15 Temmuz 1865); Takvim-i Vekâyi, defa 814 (17 R 1282/9 Eylül 1865); Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin…”, s.432. 535 Kasım 1869‟da sene sonu imtihanları yapılmıĢ olan ıslahhâne bir yıldır faaliyet göstermekteydi. BOA., Ġ.DH. 604/42096-1 (21 ġ 1286/26 Kasım 1869). Ġzmir Islahhânesi için toplanan yardım ise 200.000 kuruĢ idi. BOA. Ġ.ġD. 14/629-3 (9 M 1286/ 21 Nisan 1869); Takvim-i Vekâyi defa 1115 (11 R 1286/21 Temmuz 1869). 176 düzenlendi. Öğretmen, usta ve memurlar tedârik edildi. Ana, baba ve akrabası olmayan 26 çocuğun kaydı alındı536. Aynı yıl Edirne‟de de ıslahhâne tesisine giriĢildiyse de537 1873 yılında tamamalanarak açılıĢı gerçekleĢtirildi538. 1869 yılında; masrafları vilayet memurlarının tahsisatından yapılan tasarruf ve eĢraftan toplanan yardımlarla539 karĢılanan Diyarbekir Islahhânesi açıldı. ġehirde bulunan Hasan PaĢa Hanı‟nın aylık 500 kuruĢa kiralanarak düzenlenmesinin ardından açılan ıslahhâneye, çoğu dilencilik yapmakta olan 60 Müslüman ve Hıristiyan kimsesiz çocuk yerleĢtirildi. Öğretmen ve ustalar tayin edilerek çeĢitli dersler ile sanatlar öğretilmeye baĢlandı540. Sene içerisinde vilayet dâhilindeki sancaklarda meskûn Çerkez göçmenler içerisinden 56 kimsesiz çocuğun da kabul edilmesiyle ıslahhânenin mevcudu yaklaĢık 140 kiĢiye ulaĢtı541. Hükümet konağı civarında bir hanın kiralanarak 40 kadar çocuğun kaydedilmesi ve öğretmenlerinin tayin edilmesiyle Halep Islahhânesi hizmete girdi542. YaklaĢık iki yıl süren bir hazırlık safhasının ardından Ģehrin civarında bulunan Piyade KıĢlası‟nın bir tarafı ıslahhâne Ģekline dönüĢtürülmek suretiyle Kastamonu Islahhânesi faaliyete geçti543. 536 BOA., BEO., A.MKT.MHM. 419/12-2 (24 R 1285/14 Ağustos 1868). BOA., Ġ.ġD. 8/412-4 (20 RA 1285/11 Temmuz 1868). Bir idâdî ve hastahane ile birlikte kurulacak olan üç bina için AyĢe Sıdıka isminde bir hayırsever tarafından yaklaĢık 32 dönüm arazi vakfedildi. ĠnĢa masraflarını ise bazı varlıklı kimseler, eĢraf ve vilayet memurları üstlendi. BOA., Ġ.ġD. 8/412-4 (3 R 1285/24 Temmuz 1868). 538 BOA., BEO., A.MKT.MHM. 460/43-1 (9 C 1290/4 Ağustos 1873). 539 Toplanan yardım 11.313 kuruĢu bulmuĢtur. Bkz. Diyarbakır Islahhânesi’ne iâne iden zevât-ı kirâmın esâmisini mübeyyin defterdir. BOA., Ġ.DH.591/41114-3. 540 BOA., Ġ.DH. 591/41114-2 (26 Z 1285/9 Nisan 1869); Diyarbekir (Vilayet Gazetesi), Numero 1, s.3 (24 R 1286/3 Ağustos 1869). 541 Diyarbekir, Numero 3, s.2 (9 CA 1286/17 Ağustos 1869); Diyarbekir, Numero 21, s.1 (20 N 1286/24 Aralık 1869). 542 BOA., Ġ.ġD. 13/610-4 (29 ZA 1285/13 Mart 1869). 543 BOA., Ġ.DH. 597/41580-4 (27 R 1287/6 Ağustos 1869). ÇeĢitli mahallerden toplanan çocukların elbise ve sair ihtiyaçları temin edildi. Müdürü, memurları öğretmen ve ustaları tayin edildikten sonra da ıslahhâne hizmet vermeye baĢladı. BOA., Ġ.DH. 597/41580-1 (3 CA 1286/11 Ağustos 1869). 537 177 Erzurum Islahhânesi‟nin açılması için hazırlıklara baĢlandı544. Yine Adana‟da açılan Vilayet Islahhânesi‟nde bu tarihlerde 69 çocuk, değiĢik meslekler üzerine öğrenim görmekteydi545. 1869 Martından itibaren Bağdat valiliğine tayin edilen Mithat PaĢa, burada 200 çocuğun barınmasını ve eğitim almasını sağlayacak bir ıslahhâne kurdu546. Bu tarihte Trabzon vilayeti merkezinde de ıslahhâne açılması kararlaĢtırıldı547. Cebel-i Lübnan‟da bina inĢasına baĢlandı548. 1871 yılında; bir evin kiralanarak tertip edilmesiyle, 45 kimsesiz çocuğun barındığı Kandiye (Girit) Islahhânesi açıldı549. 1873 yılında; ahalinin yardımlarıyla Harput‟ta bir ıslahhâne inĢa edilmiĢ, açılıĢı için hazırlıkların sonuna gelinmiĢti550. Aynı yıl Konya Islahhânesi için bina inĢası devam etmekteydi551. 1873 Eylülünde Selanik Valiliği‟ne atanan Mithat PaĢa, bu görevde üç ay gibi kısa bir süre bulunmasına rağmen bir ıslahhâne de Selanik‟e kazandırdı. Selanik Islahhânesi‟nin idaresine yıllık 200.000 kuruĢluk bir kaynak temin eden paĢa, kentte bulunan eski bedesteni satın alarak yeni bir çarĢı inĢa ettirdi ve buranın da yıllık kira gelirini 544 Takvim-i Vekâyi defa 1100 (28 S 1286/9 Haziran 1869). Islahhâne açma giriĢimine destek sağlamak için Erzurum valisi ile vilayet memurlarının yapmıĢ olduğu yardımlar Takvim-i Vekâyi‟de yayımlanmıĢtı. …Vâli-yi Vilâyet devletlü paşa hazretleri ile memûrin-i mahalliye taraflarından eser-i hamiyet ve sadakât olarak bu ana değin verilmiş olan iâne-i nakdiyenin ceman dokuz bin dokuz yüz otuz kuruşa bâliğ olduğu… Takvim-i Vekâyi defa 1101 (2 RA 1286/12 Haziran 1869). YaklaĢık olarak bir ay içerisinde toplanan yardımların miktarı 32.075 kuruĢa ulaĢtı. Takvim-i Vekâyi defa 1110 (26 RA 1286/6 Temmuz 1869). 545 Salnâme-i Vilâyet-i Adana H.1287(1870), s.42. 546 Zevra Gazetesi‟nin basımı münasebetiyle kurulan matbaa bu ıslahhâneye bağlanmıĢtı. Ali Haydar Mithat, a.g.e., s.94; Tabsıra-i Ġbret, C.I, s.113; Gökbilgin, a.g.m., s.274; Koç, a.g.t., s.67. 547 BOA., MAD.d, Nr.13526, s.63 (29 R 1286/8 Ağustos 1866). 548 BOA., Ġ.DH.595/41427 (9 R 1286/19 Temmuz 1869). Ancak burada tesis edilmesi tasavvur edilen Sanayi Mektebi, mali sıkıntılar yüzünden Tanzimat Dönemi sonunda henüz açılamamıĢtı. BOA., BEO.AYN.d, Nr.1069, numero 74 (Gurre-i Rabi„ülahir 1293/27 Mart 1876). 549 BOA., Ġ.MTZ.GR. 13/420-2 (21 Z 1287/14 Mart 1871). 550 BOA., Ġ.DH. 661/46042-1 (14 ZA 1289/13 Ocak 1873); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 446/17 (26 ZA 1289/25 Ocak 1873). 551 BOA., BEO., A.MKT.MHM. 471/36-1 (5 N 1290/27 Ekim 1873). 178 ıslahhâneye bağladı552. 1874 yılında; Kudüs sancağı Ġdare Meclisi, Kudüs‟te ıslahhâne açılması için ġura-yı Devlet nezdinde teĢebbüste bulundu553. 1875 yılında; Manastır Vilâyeti‟nde ıslahhâne açılması gündeme alındı554. Islahhânelerin icadı ve kurulması, münferit bir giriĢimin neticesi olsa da devlet bu kurumları kısa sürede benimsemiĢti. Dolayısıyla Her türlü sanatın ilerlemesi ve başıboş gezmekte olan yetim ve bî-kes çocukların muhafaza ve terbiyleriyle tahsil-i ilm ve sanat eylemeleri zımnında her vilayette bir ıslahhâne kurulmasına merkez tarafından müsaade buyrulması, ıslahhânelerin yayılmasında etkili olmuĢtu. Tanzimat dönemi sonuna kadar Bursa, ĠĢkodra, Yanya, Bosna, Trablusgarp, Prezrin, Üsküp, Cebel-i Lübnan, Vidin, Filibe ve daha bazı Ģehirlerde açılan ıslahhâneler sayesinde kimsesiz çocukların barınmaları sağlanarak, eğitim almalarına imkân tanınmıĢtı. Rusçuk ve Bosna gibi birkaç istisnanın haricinde açılan ıslahhânelerin tamamına yakını ise erkek çocuklara yönelikti555. Meslekî eğitim iĢlevleri ile üretim faaliyetlerinin öne çıkmasına, 1868 yılında Ġstanbul‟da açılan Büyük Islahhâne’nin556, Mekteb-i Sanayi adını kullanmasına ve muhtemelen Islah-ı Sanayi Komisyonu‟nun sanayi mekteplerinin açılmasını teĢvik eden raporuna557 552 Ali Haydar Mithat, a.g.e., s.144; Tabsıra-i Ġbret, C.I, s.173; Gökbilgin, a.g.m., s.275; Koç, a.g.t., s.82. Selanik Islahhânesi‟ne bina inĢası için açılan iâne defterine bir günde 287 lira kaydedilmiĢti. ġark, Nr. 12, s.2 (18 L 1290/9 Aralık 1873). 553 BOA., Ġ.MMS. 50/2151-1 (7 B 1291/20 Ağustos 1874). 554 BOA., MF.MKT. 33/11 (16 Z 1292/13 Ocak 1876). 555 Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin…”, s.432. 556 BOA., MF.MKT. 12/109 (26 CA 1290/22 Temmuz 1873). 557 Abdülaziz döneminin ilk yıllarında kurulan Islah-ı Sanayi Komisyonu 1873 yılına kadar sanayi mekteplerinin açılmasını teĢvikin yanı sıra gümrük resminin yeniden düzenlenmesi, sergiler açarak sayayiin teĢvik edilmesi ve esnafın Ģirketler halinde birleĢtirilmesi konularıyla ilgili çalıĢmalarda bulunmuĢtu. Ayrıntılı bilgi için bkz. Sarc, a.g.m., s.430-431; Adnan Giz, “Islahı Sanayi Komisyonu”, Ġstanbul Sanayi Odası Dergisi, S.33, Ġstanbul, 15 Kasım 1968, s.16-19; Ġlber Ortaylı, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda SanayileĢme AnlayıĢına Bir Örnek: “Islah-ı Sanayi Komisyonu” Olayı”, Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Ġktisadi ve Sosyal DeğiĢim Makaleler I, Ankara, 2004, s.463-466. 179 istinaden ıslahhâneler, bu tarihten itibaren bulundukları vilayetin sanayi mektepleri olarak anılmaya veya bu isimle kurulmaya baĢlandılar558. 3.3.1.2.Gelir Kaynakları ve Giderleri Vilayet Meclisleri‟nin teklifiyle açılan ıslahhânelerin çoğu yeni bina yapımının en az iki yıla ve çok fazla masrafa mal olacağı gerçeğinden hareketle açıldıkları sırada kira ile tutulmuĢ geçici binalarda hizmet veriyorlardı. Öyle ki, Girit‟te bulunan Kandiye Islahhânesi‟nde ilk zamanlarda öğrenciler sadece teorik dersleri okumaktaydı. Fiziki yetersizlik burada meslekî eğitim verilmesini engellemiĢti559. Diğer yandan da idareciler zamanla artması muhtemel olan öğrenci mevcudu için geniĢ ve kalıcı binalar inĢa etme gayreti içerisindeydiler. Gerek bina yapımı, gerek öğrencilerin masrafı ve gerekse idarenin devamı için ıslahhânelerin gelirleri büyük oranda yerel yönetimlerin buldukları kaynaklarla temin edilmekteydi. Kimsesiz çocuklara yönelik olduğundan dolayı bir nevi hayır kurumları da olduklarından kuruluĢ aĢamasında en büyük destekçileri ise hayırsever ahali idi. Nitekim açılan hemen her ıslahhânenin bir bağıĢ listesi bulunmaktaydı. Ayrıca Tuna Vilâyeti örneğinde olduğu gibi ülke geneline yayılmaya baĢlayan ıslahhânelere yine yerel çözümlerle daimî gelir kaynakları temin edilmekteydi. Mithat PaĢa, idarelerini sürekli kılmak için ıslahhânelere üç ayrı gelir kaynağı sağlamıĢtı. Bunlardan ilki az evvel değinildiği üzere bireysel yardımlar kanalıyla toplanan bağıĢlar ile bazı otel, han, hane, dükkân ve sair emlaktan sağlanan akarat 558 Bkz. BOA., Ġ.DH.595/41427 (9 R 1286/19 Temmuz 1869); Takvim-i Vekâyi, defa 1070 (17 Z 1285/31 Mart 1869); Salnâme-i Vilâyet-i Haleb, H.1288(1871), s.71; Salnâme-i Vilâyet-i Erzurum, H.1291(1874), s.55; ġark, Nr. 47, s.2 (29 Z 1290/17 ġubat 1874); BOA., MF.MKT. 34/148 (9 RA 1293/4 Nisan 1876). 559 BOA., Ġ.MTZ.GR 13/420-2 (21 Z 1287/14 Mart 1871). 180 idi560. Örneğin Rusçuk Islahhânesi‟nin Silistre‟de dahi kira geliri olan emlakı vardı561. Kentte bulunan çeĢitli dükkânlardan alınan kiralar da yine Rusçuk Islahhânesi‟ne önemli bir gelir temin etmekteydi562. Ġkinci kaynak hukuki iĢlemler için hazırlanmıĢ olan matbu dilekçelerden alınan ücretti. Ki, her iĢlem için alınan 40 paranın senelik yekûnu Rusçuk ve NiĢ ıslahhâneleri için yaklaĢık 50.000 kuruĢu bulmaktaydı. Üçüncüsü ise öğrencilerin imal ettiği ürünlerden sağlanan gelir idi563. Söz gelimi 1865 yılında NiĢ Islahhânesi‟nde bulunan 100‟ün üzerinde çocuk, günde 30 kat zabit elbisesi ile 25 çift kadar kundura dikmekteydiler564. Rusçuk Islahhânesi kundurahanesinde kundura ve potin ile her çeĢit ayakkabı, çarĢı fiyatından yüzde beĢ daha ucuza imal edilmekte ve müĢterinin sipariĢini takip eden beĢ gün içerisinde peĢinen alınan ücret karĢılığında teslim edilmekteydi. Üstelik ölçüye göre yapılan ayakkabılarda bir problem söz konusu olduğunda tekrar iade edilerek yenisi talep edilebilmekteydi565. Dolayısıyla hayır, ucuzluk ve garanti ıslahhânede üretilen ürünleri daha cazip hale getirmekte, gelirini yükseltmekteydi. Gelirlerin düĢmeye baĢladığı dönemlerde ise Rusçuk‟taki Kız Islahhânesi ve Ġstanbul Sanayi Mektebi 560 Rusçuk Islahhânesi’nin malı olarak dörder oda haremli ve ikisi ikişer oda selamlıklı üç bâb hane seksen iki senesi Martına kadar kiraya verileceğinden istek idenlerin ıslahhâne idaresine müracaat itmeleri ilan olunur. Tuna, Numero 36, (26 C 1282/16 Kasım 1865); Tuna, Numero, 38 (11 B 1282/30 Kasım 1865). Rusçuk Islahhânesi’nin malı olarak müceddeden inşa olunmakda olub yakında hitamı mukarrer olan hotel kiraya verileceğinden istek idenlerin ıslahhhâne idaresine müracaatla kirasını ve şerâitini söyleşmeleri ilan olunur Tuna, Numero 38, (11 B 1282/30 Kasım 1865). Hotelin inĢaatı bittikten sonra iki yıllığına kiraya verilmek üzere yeniden ilanlar verilmiĢtir. Bkz. Tuna, Numero 48 (21 N 1282/7 ġubat 1866); Tuna, Numero 49, (29 N 1282/15 ġubat 1866); Tuna, Numero 50 (6 L 1282/22 ġubat 1866). 561 BOA., C.BLD. 109/5403 (7 R 1294/21 Nisan 1877). 562 Bkz. BOA., T.82 Rusçuk Islahhânelerinin Emlâk Defteridir H.1289 (1873). 563 Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.5099, s.194-195; Unat, a.g.m., s.6. 564 Tuna, Numero 13, (13 M 1282/8 Haziran 1865) 565 Tuna, Numero 19 (24 S 1282/19 Temmuz 1865). 181 örneğinde görüldüğü üzere ürünler piyango tertip edilmek suretiyle satılmaya çalıĢmaktaydı. Katılım ücretli olduğu için bu sayede yardım da toplanıyordu566. Diğer vilayetlerde bulunan ıslahhânelerin gelir kaynakları da hemen hemen aynı kalemlerden oluĢmaktaydı. Mesela Hükümet konağına ait kullanılmayan arsalar üzerine hayırseverler tarafından yaptırılan 6 adet dükkânın kira geliri Diyarbekir Islahhânesi‟ne bağlanmıĢ ve geliri arttırmak üzere yeni dükkânların yaptırılması kararlaĢtırılmıĢtı567. AçılıĢından beĢ ay gibi kısa bir süre sonra da vilâyet asâkir-i zabitiyesinin elbise ve kunduralarını dikme iĢi ıslahhâneye verilmiĢti568. Ġzmir‟de bulunan devlete ait bir mağazanın yıllık 12.000 kuruĢluk kira gelirinin ıslahhâneye aktarılmasına müsaade edilmiĢti569. Halep Islahhânesi, vilayet matbaasının gelirlerinden istifade etmekteydi. Bununla beraber bölgedeki askerlerin elbise ve kunduralarının imal edilerek elde edilecek gelirin ıslahhâneye bağlanması için gerekli adımlar atılmıĢtı570. Yine askerî elbise üretimi Sofya Islahhânesi‟nin önemli gelir kaynakları arasındaydı571. Bursa ve Kastamonu ıslahhânelerinin aynı Ģekilde sürekli gelir sağlayan gayrimenkulleri bulunmaktaydı 572. Kaynağı nereden olursa olsun bütün gelirler ıslahhâne sandığında muhafaza edilmekte ve öğrencilerin 566 Hâsılatı Kız Islahhânesi’ne ait olmak üzere Tuna valisi devletlü paşa hazretlerinin himayetleriyle 13 Kanun-ı sâni Pazar günü Rusçuk’ta vaki Islahhâne Hoteli’nde verilen baloya davetli olan hamiyet sahibi kimseler tarafundan verilen giriş paralarından ve ıslahhâne öğrencilerinin üretmiĢ olduğu 16 parça üründen elde edilen piyango gelirinden, masraflar çıktıktan sonra toplam 1.504 kuruĢ hâsılat elde edilmiĢti. ġark, Nr. 65, s.2 (23 Z 1290/11 ġubat 1874). Bu dönemde Rusçuk ıslahhânelerinin ekonomik koĢullarının bozulduğu ve bundan dolayı intizamlarına halel geldiği de anlaĢılmaktadır. ġark, Nr.105, s.2 (14 S 1291/2 Nisan 1874). 567 BOA., Ġ.DH. 591/41114-2 (26 Z 1285/9 Nisan 1869); Diyarbekir, Numero 1, s.3 (24 R 1286/3 Ağustos 1869). 568 Diyarbekir, Numero 1, s.3 (24 R 1286/3 Ağustos 1869). 569 BOA., Ġ.ġD. 14/629 (17 M 1286/ 29 Nisan 1869). 570 BOA., Ġ.ġD. 13/610 (16 Z 1285/30 Mart 1869). 571 Bkz. BOA., T.132 askerî zabıta alayının elbiseleri için Sofya Islahhânesine 1892 arĢun 4 rub lacivert kumaĢ teslim edilmiĢtir. (14 TeĢrin-i evvel 1292/26 Ekim 1876). 572 Özalp,a.g.m., s.24. 182 elbise masrafları, memur, hoca ve hizmetli maaĢları ile odun, kömür, mum ve yağ gibi doğal ihtiyaçlara sarfedilmek üzere kullanılmaktaydı. Öğrenci baĢına düĢen yıllık sarfiyat ise ıslahhânenin büyüklüğü ve gelirine göre yaklaĢık 700 ile 1.000 kuruĢ arasında değiĢmekteydi573. 3.3.1.3.Ġdareleri Gelirlerin toplanması, hesabı ve koordinesi, harcamaların tanzimi, öğrencilerin ihtiyaçları, eğitim-öğretim ve imalat faaliyetlerinin düzenlenmesi, en önemlisi iĢlerliğin sürekliliği için ıslahhânelerin etkin bir idari kadroya ihtiyaçları vardı. Islahhâneler, devletin hazırladığı bir plan ve program dâhilinde ortaya çıkmamıĢ olduklarından idareleri de tabiatıyla, açıldıkları bölgedeki yerel yönetimin inisiyatifi ile yapılandırılmaktaydı. Açılan her ıslahhâne bir diğerine örnek teĢkil etse de imkân ve Ģartlardan kaynaklanan avantaj ve dezavantajlar idari yapılarının oluĢumunda etkili rol oynamaktaydı. Bunun yanı sıra, zamanla öğrenci sayısının artması ve meslekî faaliyet sahasının çeĢitlenerek geniĢlemesi gibi nedenlerle de idari yapı değiĢime uğramaktaydı. Ġlk dönemlerde aynı düĢüncenin ve yönetimin eserleri olan Tuna Vilâyeti Islahhânelerinden NiĢ Islahhânesi‟nin idaresi için güvenlik ve imalat iĢlerinden sorumlu iki ayrı müdür ve bir kâtip tayin edilmiĢken, Rusçuk Islahhânesi‟nde farklı olarak bir de sandık emini görevlendirilmiĢti574. Ancak vilayet dâhilinde sayıları artan ıslahhâneler ekonomik ve sosyo-kültürel manada geliĢtikçe belirli kural ve sorumlulukları içeren talimatlar çerçevesinde yönetilmeye baĢladılar. Yönetimin bir 573 Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.5099, s.195. Unat, a.g.m., s.6. Rakamlar için NiĢ ve Rusçuk Islahhâneleri örnek alınmıĢtır. 574 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, H.1286(1869), s.31; Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin…”, s.433. 183 standarda kavuĢması ise zaman içerisinde uygulana gelen talimat ve tembihatların toparlanarak bir araya getirilmesi ve bunlara yenilerinin eklenmesiyle oluĢtu. Mithat PaĢa tarafından hazırlanan “Islahhânelere Dâir Nizamnâme” ile de ifadesini buldu575. Nizamnâmeye göre ıslahhânelerin idaresi iki kısma ayrılmıĢtı. Birincisi çocukların güvenliği, eğitimi, giyecek ve yiyecek iĢlerinin düzenlenmesi ile bu konular için sarf edilecek masrafların koordinesi, ikincisi imalat ve hesap iĢlerinin yönetilmesiydi. Bu iĢlerin tamamından sorumlu olmak üzere her ıslahhânede bir genel müdür olacaktı. Genel müdürün maiyetinde biri güvenlik iĢlerine bakmakla yükümlü zabıta müdürü, diğeri imalat ve hesap-kitap iĢlerinden mesul olmak üzere imalat müdürü adı altında iki müdür bulanacaktı. Ġki idarenin her biri için aynı zamanda müdür muavini yetkisine sahip bir baĢkâtip ile bir maiyet kâtibinin görevlendirilmesi öngörülmüĢtü576. Bunun yanı sıra ıslahhânelerin bütün iĢleri, aynı zamanda ıslahhânelere gelir sağlayan Ģirket ve matbaanın idaresini de yürüten ve merkez vilayette bulunan bir nezâret tarafından koordine edilecekti577. Vilayet dâhilindeki bütün ıslahhânelerin memurları, yönetiminde bir nazır, nazır muavini, kâtip ve sandık emininin bulunduğu Tuna Vilâyeti Umum Islahhâneler Nezâreti tarafından seçilip, tayin edileceklerdi. Genel müdürler güvenlik ve imalat ile ilgili her konuda nezâretin bilgisi ve isteği doğrultusunda hareket edeceklerdi. Vekilharç ve aĢçı gibi görevliler haksızlığa maruz bırakılmamak koĢuluyla gerektiği takdirde genel 575 576 577 Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.5099, s.193 vd. (Mecmua-i Nizâmât-ı Vilâyât, 27 Ramazan 1283/2 Şubat 1867 tarihinde risale şeklinde Tuna Vilâyeti Matbaası’nda tab olunmuştur). Nizamnâmenin tam metni için ayrıca bkz. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.277-295. Bkz. Bâb-ı sâni, birinci fasıl, madde 12 (Islahhâne memurlarının suret-i tertibine dâirdir). Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.280-281. 1870 yılında Umum Islahhâneler Nazırlığı görevi ġerif Efendi tarafından yürütülmekteydi. BOA., Ġ.DH. 587/40838 (26 L 1285/29 Ocak 1870). 184 müdürün tasarrufuyla değiĢtirilebileceklerdi578. Böylece Tuna Vilâyeti‟nde uygulanmaya baĢlanan nizamnâme, 1871 yılı itibariyle yayımlanarak paylaĢıma açıldı579 ve umum ıslahhâneler tarafından temel alınmaya baĢladı580. Açıldıkları dönemde diğer vilayetlerde bulunan bazı ıslahhânelerin idari yapısı ise Ģöyleydi; Diyarbekir Islahhânesi‟nde biri imalattan sorumlu olmak üzere iki müdür, bir imalat müdür muavini ve biri baĢkâtip olmak üzere iki kâtip görev yapmaktaydı581. Erzurum Islahhânesi‟nin bir nazırı ve bir kâtibi bulunmaktaydı582. Kastamonu Islahhânesi‟nin idari görevlileri bir müdür, bir kâtip ve bir sandık emininden oluĢmaktaydı583. Sivas Islahhânesi, sadece bir müdür ve bir kâtip ile idare edilmekteydi584. Halep Islahhânesi‟nin idaresi için geçici bir nizamnâme hazırlanmıĢtı. Dört maddeden oluĢan nizamnâmenin birinci maddesine göre ıslahhâne bir müdür, bir kâtip ve bir sandık emini tarafından yönetilecekti. Ancak ilk dönemde, ıslahhânenin tek daimî gelir kaynağı vilayet matbaası olduğu için matbaa müdürü, kâtibi ve sandık emini idarî kadroyu oluĢturacaktı585. Adana Islahhânesi‟nde ise bir memur ve bir kâtip görevlendirilmiĢti586. Genel olarak bakıldığında ıslahhâneler, değiĢik sorumluluk ve görevlere sahip memurlardan meydana gelen bir komisyon tarafından idare edilmekteydiler. 578 Madde 12-15. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.280-282. İşbu nizamnâme Tuna Vilâyeti’ne mahsus olmak üzere mevzu iken muahharan kâffe-i vilayât ıslahhânelerine tamim kılınmış olduğundan… Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.277. 580 Bkz.Salnâme-i Vilâyet-i Kastamonu, H.1293(1876), s.69. 581 Salnâme-i Vilâyet-i Diyarbekir H.1287(1870), s.115. Müdürlerden biri ıslahat, diğeri imâlattan sorumluydu. Bkz. Salneme-i Vilâyet-i Diyarbekir, H.1288(1871); H.1289(1872). 582 Salnâme-i Vilâyet-i Erzurum H.1288(1871), s.45. 583 Salnâme-i Vilâyet-i Kastamonu H.1287(1870), s.55. 584 Salnâme-i Vilâyet-i Sivas H.1287(1870), s.83. 585 Nizamnâmenin ikinci maddesi ıslahhânenin hoca ve ustalarının sayısı ve vasfı ile bunların maaĢları ile ilgiliydi. Üçüncü madde alınacak çocuklar ve masraflarına yönelikti. Son maddede ise ıslahhâne binasının yerinden ve çocukların ıslahhâneye devamlarının ne surette olacağından bahsedilmekteydi. BOA., Ġ.ġD 13/610-2 (8 ġ 1285/24 Kasım 1868). Salnâme-i Vilâyet-i Haleb, H.1288(1871), s.71. 586 Salnâme-i Vilâyet-i Adana H.1287(1870), s.43. 579 185 Hızla sayıları artan ıslahhânelerin ülke sanayinin geliĢimine katkıda bulunması ve öne çıkan eğitim-öğretim pozisyonları, 1873 yılından itibaren merkezin bu kurumlar üzerindeki ilgisini daha da arttırdı ve bütün ıslahhânelerin genel idaresi Maârif Nezâreti‟nin kontrolü altına alındı. Nezâret ıslahhânelerin durumunu, üretim faaliyetlerini, öğrenci miktarlarını ve ülkenin sanayi alanında ne kadar ilerleme kaydettiğini tespit etmek amacıyla vilayetlere birer yazı gönderdi. Ġstanbul Sanayi Mektebi‟ne muhafaza edilmek üzere umûm ıslahhânelerde imal edilen ürünlerden birer numune gönderilmesini istedi. Ayrıca öğrencilerin sayıları ile hangi sanatlara kaç öğrencinin yönlendirildiğini tespit etmek için her ıslahhânede bir defter tutulması uygun görüldü. Öğrencilerin isimleri, resimleri, devamları ve hangi sanatlarla meĢgul olduklarının kaydedileceği defterin her sene güncellenerek ürün numuneleriyle beraber Ġstanbul‟a gönderilmesi kararlaĢtırıldı587. Böylece umum ıslahhânelerin mukayese-i ahvâli değerlendirilerek ülkenin teknik açıdan ne derece ilerleme kaydettiği anlaĢılacaktı. Bu tedbir sayesinde ıslahhânelerde üretilen ürünlerin kalitesi ve bu kurumların üretim potansiyeli de merkezin denetim ve kontrolüne alınmıĢ oluyordu588. Söz gelimi alınan bu karar doğrultusunda Edirne Islahhânesi‟nde imal edilen kundura ve potinlerden üç çift numune olarak Mekteb-i Sanayi müdürlüğüne gönderilmiĢ ve burada kontrol edilerek sanayice görülen bazı kusurların iyileĢtirilmesi istemiyle vilayete bilgi verilmiĢti589. Ayrıca 1873 yılı itibariyle teorik 587 BOA., BEO., MF.MKT. 12/59 (17 CA 1290/13 Temmuz 1873); BOA., MF.MKT. 12/109 (26 CA 1290/22 Temmuz 1873). 588 BOA., MF.MKT. 14/73 (29 ġ 1290/22 Ekim 1873). …iş‘ar üzerine Rusçuk ve Sofya ıslahhâneleri zükûr ve inas şakirdânının bir kıt‘a defteriyle bir takım eşya gönderildiğine dâir Tuna Vilâyet-i Celilesi’nden vârüd olan tahrirat… BOA., MF.MKT. 15/62 (18 L 1290/9 Aralık 1873). 589 BOA., MF.MKT. 17/24 (4 M 1874/21 ġubat 1874). 186 dersler için ihtiyaç duyulan kitaplar da nezâret tarafından ıslahhânelere gönderilmeye baĢlandı590. 3.3.1.4.Öğrenci Kaynakları ve Kabul ġartları Islahhânelerin öğrenci kaynağını, ilk kuruluğu dönemlerde genel olarak yaĢları 5 ile 14 arasında değiĢen Müslim ve Gayrimüslim kimsesiz çocuklar oluĢturmaktaydı. Bu gibi çocuklar muhtarlar tarafından tespit edilerek ıslahhâne idaresine bildirilirler591 ve böylece ortalıkta sefil ve periĢan bir vaziyette zayi olmaları engellenirdi. Bunun yanı sıra yapıları gereği yatılı olan ıslahhânelerde592 suça karıĢmıĢ çocukların da barınmaları, yiyecek ve giyecekleri temin edilir, bir yandan cezalarını çekerken diğer yandan ahlakî ve meslekî eğitim alarak yeniden topluma kazandırılmaları sağlanırdı. 1871 yılında ilan edilen Islahhâneler Nizamnânesi‟nde ise ıslahhânelerin öğrenci kaynağı, teamüllere paralel olarak belirli bir standarda bağlandı. Nizamnâmenin “Islahhânelere alınacak ve kabul olunacak eytam ve etfalin Ģerâit-i lâzımesi” baĢlığının ilk maddesi, hangi din ve milletten olursa olsun bütün çocukların eĢit koĢullarda ıslahhânelere kabulünü öngörmekteydi. Bu koĢullardan ilki 12-13 yaĢından büyük olmamak, ikincisi ana ve babadan yoksun 590 BOA., MF.MKT. 25/92 (9 M 1292/15 ġubat 1875); BOA., MF.MKT. 25/98 (11 M 1292/17 ġubat 1875). BOA., MF.MKT. 34/148 (9 RA 1293/4 Nisan 1876). 591 Vidin’de vaki Baramescidi mahallesi sakinlerinden olub on iki yaşında bulunan Ahmed bin Mehmed nam çocuğun emr-i idare ve terbiyesine bakacak kimesnesi olmadığından bahisle kendisinin tahsil-i sanat itmek üzere Rusçuk Islahhânesi’ne izamı mahalle-i merkume muhtarı tarafından verilen ilm ve haberde istidâ olunmuş… BOA., C.ĠKTS. 37/1810 (4 RA 1290/2 Mayıs 1873). Nizam gereği çocukların daimî surette ıslahhânede bulunması gerekirken Halep Islahhânesi, ilk açıldığı sırada geçici olarak sadece gündüzleri faaliyette bulunmuĢtur. Bunun sebebi ise faklı din ve milletlere mesup çocuklar arasında bir sürtüĢme meydana gelmesi ihtimalinden kaynaklanan çekince idi. …Eğerçe etfâl-i merkumenin daimî surette ıslahhânede kalmaları nizamı iktizasından ise de mileli muhtelife çocuklarının birbirleriyle âdem-i imtizacları cihetiyle geceleri birlikte beytutet ittirilmeleri gayr-i kâbil bulunduğudan bir müddet uslûb-ı hakimiyane ile beyinleri telif olunarak ve hasset ve zıddiyetleri zâil olundukdan sonra nizamnâme hükmünce geceleri dahi beytûtet ittirilmeleri üzere şimdilik ta‘limat-ı muvakkati vechle yalnız gündüzleri ıslahhânede kalub ahşamları evlerine azimet itmelerine ruhsat verilmesi… BOA., Ġ.ġD. 13/610-4 (29 ZA 1285/13 Mart 1869). 592 187 veya sadece biri hayatta olup geçinemeyecek derecede fakir olmak idi. Üçüncü koĢula göre ise çocuklar normal eğitim süresi tamamlanmadan veli veya akrabaları tarafından ıslahhânelerden alınmayacaktı. Böyle bir giriĢim olması halinde çocuğa kaldığı süre zarfında ne kadar masraf edilmiĢse velisinden tahsil edilecekti. ĠĢte bu üç koĢul, standart öğrencilerde aranan özellikleri belirlemekteydi. Bununla birlikte çocuklarını eğitim alması için ıslahhânelere göndermek isteyen aileler de düĢünülmüĢtü. Bu gibi aileler, senelik 500 kuruĢ olarak belirlenen masraflarını üslendikleri takdirde çocuklarını bir ıslahhâneye kaydettirebileceklerdi593. Son olarak herhangi bir suça karıĢmıĢ ve bir sene veya daha fazla hüküm giymiĢ çocuklar da hükümetin emri ile ıslahhânelere konulacaktı. Bu çocuklar hükümlü bulundukları süre içerisinde müdür tarafından özel izin verilmediği müddetçe dıĢarıya çıkarılmayacaktı594. Islahhâneye yeni alınan bir çocuk önce kendisine mahsus bir deftere kaydedilerek ıslahhânenin açıldığı günden bu yana alınan kaçıncı öğrenci ise ona göre numarası belirlenecekti. Diğer prosedürler tamamlandıktan sonra da bir hafta okuma, yazma becerisi ve meslekî yatkınlığı denenerek buna göre eğitimini alacağı sanata yönlendirilecekti595. 593 Madde 1,2. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.277. Madde 3, 44. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.278, 292. 595 Madde 7. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.279. 594 188 3.3.1.5. Eğitim-Öğretim ve Meslekî Faaliyetler Kimsesiz çocukların sığınağı olan ve sadece bu özelliği bile büyük bir fayda olarak görülen596 ıslahhânelerin bir diğer önemli özelliği, cahil kalmalarını engellemek ve ilerde çalıĢma hayatına dâhil edilerek topluma donanımlı bir Ģekilde kazandırılmalarını sağlamak amacıyla onlara temel dinî-ahlakî eğitim ile meslekî eğitim verilmesiydi. Islahhânelerin son derece olumlu netice veren bu özelliği bu kurumları zamanla eğitim faaliyeti açısından daha popüler hale getirdi. Nitekim henüz açılmasına rağmen NiĢ Islahhânesi‟nde çocukların 6-7 ay zarfında adap, ahlak ve az da olsa okuyup yazma öğrenmeleri ve terzilik, kunduracılık gibi sanatlarda ilerleme kaydetmeleri buraya olan rağbeti arttırmıĢtı597. Aynı Ģekilde Halep Islahhânesi‟ne alınan çocukların kısa sürede meslek edinmeleri ve okuyup yazma öğrenmeleri, önceleri bu çocukları çarĢı pazarda görüp aĢağılayan ahaliyi etkilemiĢ ve çoğu kimse çocuklarını ıslahhâneye yazdırmak için baĢvuruda bulunmuĢtu598. Hem ahlakî hem de meslekî eğitimin aynı çatı altında verilmesi bu kurumların cazibesini günden güne artırmaya devam etmekteydi. Açıldıkları dönemde ıslahhânelerde eğitimin ilk merhalesini çocukların yaĢı itibariyle “sıbyan dersleri” oluĢturmaktaydı. Bu dersler ise nitelik ve sayı olarak az da olsa bölgelere göre farklılık arz etmekteydi. Örneğin ilk zamanlarda okuma yazma derslerinin Türkçe ve Bulgarca olarak verildiği NiĢ Islahhânesi‟nde Edebiyat ve Ġnsaniye dersleri okutulmaktaydı. Ġzmir Islahhânesi‟nde açıldığı yılın sonunda 596 ġark, Nr.79, s.1 (11 M 1291/28 ġubat 1874). BOA., Ġ.DH. 525/236231 (22 Z 1280/29 Mayıs 1864). 598 BOA., Ġ.ġD. 13/610-3 (18 L 1285/1 ġubat 1869). 597 189 çocuklar Hesap, Coğrafya ve Risale-i Ahlak konularından sınav olmuĢlardı599. Sivas Islahhânesi‟nde Kur„an, Ġlmihâl ve din dersleri okutulmaktaydı600. Islahhânelere Dâir Nizamnâme‟de ise dersler, Elifba, Amme ve Tebâreke Cüzleri, Kur„an, Ġlmihâl, Risâle-i Ahlâk, Edebiyat, Sülüs ile Rika hatlarından oluĢan yazı dersleri, Hesap ve Defter Tutma Usûlü olarak düzenlenerek standart hale getirilmeye çalıĢıldı601. Nitekim ileriki yıllarda Arapça ve Farsçanın yanı sıra ıslahhânelerde teorik derslerin, genel olarak nizamnâmde öngörülen programa göre okutulduğu görülmektedir. Mesela 1875 yılında Erzurum Islahhânesi‟ne Maârif Nezâreti tarafından 50‟Ģer adet Elifbâ-yı Osmanî, Muhtasar Hesap Risalesi, Ahlak Risalesi, Vezâif-i Etfal, Yeni Emsile, Bina, Maksûd ve Ġlmihâl kitapları gönderilmiĢti. Yine Yanya Islahhânesi‟nden Emsile, Bina, Maksûd, Deryekta Farsça ve Elifba kitapları talep edilmiĢti. Bununla birlikte Ulûm-ı Riyâziye, Coğrafya, Arapça, Hatt-ı Sülüs ve Rika dersleri, Rusçuk Islahhânesi‟nin programında yer almaktaydı602. Islahhânelere kabul edilen Müslüman çocuklar ile Türkçe konuĢan Gayrimüslimlerin derslerini aynı çatı altında Müslüman hocalar verirken, diğer Gayrimüslim çocuklar baĢka mekânda kendi dillerinde ve kendi hocalarından eğitim almaktaydılar603. Eğitim dili, ıslahhânelerin özü itibariyle sahip oldukları kozmopolit yapıya binaen bulundukları bölgedeki farklı unsurlara göre ĢekillenmiĢti. Buna göre Türkçenin yanı sıra Tuna Vilayeti ıslahhânelerinde Bulgarca, Erzurum ve Adana 599 BOA., Ġ.DH. 604/42096-1 (21 ġ 1286/26 Kasım 1869). Salnâme-i Vilâyet-i Sivas, H.1287(1870), s.83; H.1288(1871), s.93; H.1289(1872), s.94. 601 Madde 8. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.279. 602 BOA., MF.MKT. 25/92 (9 M 1292/15 ġubat 1875); BOA., MF.MKT.25/98 (11 M 1292/17 ġubat 1875). Salnâme-i Vilâyet-i Tuna H.1293 (1876), s.46. 603 Bkz. Madde 35. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.289. 600 190 Islahhânelerinde Ermenice604, Ġzmir Islahhânesi‟nde Rumca ikinci eğitim diliydi. Ayrıca Rusçuk‟un kız ve erkek ıslahhânelerinde kültür dili olarak Fransızca eğitimi verilmekteydi605. Çocuklar her gün sabahları teorik dersleri gördükten sonra tahsis edilen sanatlarda meslekî eğitim alırlardı606. Nizamnâmede de bu kural yine uygulana geldiği gibi kabul edilmiĢti607. Müslüman ve Gayrimüslim çocuklar, sabah ilk iĢ kendi din ve mezheplerine yönelik ibadetlerini yerine getirecekler, kahvaltılarını yapacaklar ve yoklamanın ardından derslerini almak üzere sınıflarına, ders bittikten sonra da meslekî eğitimlerine devam etmek üzere atölyelerine gideceklerdi608. Ġlk yıllarda hemen her ıslahhânede, ustası ve baĢta ordu olmak üzere ürünlerinin tüketicisi bol olduğundan Terzilik ve Kunduracılık temel meslekî eğitim olarak verilmekteydi. Ayrıca büyüklüğü, imkânları, bulunduğu yerdeki hammadde ve tüketim potansiyeline göre Debbağat (dericilik), Marangozluk, Dokumacılık, Matbaacılık, DikiĢ Makineciliği (tamir-bakım), Urgancılık, Saraçlık, Arabacılık, Boyacılık, Hasırcılık609, Demircilik, Kondüktörlük gibi popüler ve geleneksel meslekler ıslahhânelerin programlarında yer almaktaydı. Dokumacılık eğitimi Muytab (kıl kilim), Çülha (bez), ġal ve Aba üzerine verilirken Mürettiblik 604 Salnâme-i Vilâyet-i Erzurum, H.1291(1874), s.55. Salnâme-i Vilayet-i Adana, H.1287(1870), s.43. Tuna, Numero 13, (13 M 1282/8 Haziran 1865).Salnâme-i Vilayet-i Tuna, H.1286 (1869/70), s.31; Salnâme-i Vilâyet-i Tuna H.1293(1876), s.46; Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin…”, s.437. 606 BOA., Ġ.DH. 591/41114-2 (26 Z 1285/9 Nisan 1869); Diyarbekir, Numero 1, s.3 (24 R 1286/3 Ağustos 1869); Salnâme-i Vilâyet-i Sivas, H.1287(1870), s.83. 607 Madde 9. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.279-.280. 608 Madde 33, 35, 36, 37, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.288, 290. 609 Rusçuk Islahhânesi‟nde eğitimi verilen bu mesleği, istisanâi olarak Rusçuk‟ta gözleri görmeyen dilencilerin de öğrenmesi öngörülmüĢtü. Böylece bir yandan ıslahhânede eğitimi verilen meslekler çeĢitlendirilirken diğer yandan bu gibileri düçar oldukları hâl-i müzâyakadan bu suretle halas itmek hedeflenmekteydi. Tuna, Numero 14 (20 M 1282/15 Haziran 1875). 605 191 (dizgicilik), Mücellitlik (ciltçilik) ve Litoğraflık (tabaat-basım) matbaacılığın alt dallarını oluĢturmaktaydı610. Kızlara yönelik meslekî eğitimin temelini ise yine Terzilik (dikiĢ) oluĢtururken aynı zamanda Rusçuk Kız Islahhânesi‟nde Piyano dersi de verilmekteydi611. Çocuklar ilgi ve becerilerine göre belirlenmiĢ meslek dallarında pratik ve üretim yapmak üzere gruplar halinde ustalarının yanına giderlerdi. Mesela 1870 yılında Kastamonu Islahhânesi‟nde bulunan öğrencilerden 25‟i Terzi ustası Hacı Ġbrahim Ağa‟nın, 23‟ü Kunduracı ustası Kirgor Lefter‟in, 7‟si Marangoz ustası Nikolagi‟nin, 3‟ü Terzi makinecisi Yanko Mukis‟in mahiyetinde idi. Keza Adana Islahhânesi‟nde bulunan çocuklardan 21‟i DikiĢ Makinesi ustası Keğork, 7‟si Kunduracı ustası Andon, 10‟u Kilimci ustası Mehmet Ağa, 9‟u Çülha ustası Keğork‟un yanında eğitim almaktaydılar612. Ustalar, ıslahhâne atölyelerinde geleneksel usta-çırak iliĢkisi çerçevesinde çocukları eğitirlerdi. Islahhânede atölye ortamı bulunmayan meslekler için ise özel veya kamuya ait iĢletmelerden faydalanılmaktaydı. Özellikle iĢletmesinin tesisi baĢlı baĢına uzmanlık ve mali külfet gerektiren Dericilik ve Matbaacılık gibi alanlarda öğrenci yetiĢtirmek için bu yola baĢvurulmaktaydı. Örneğin 1865 yılında NiĢ ve Rusçuk Islahhânelerinden 8 öğrenci, Debbağlık sanatının ıslahı çerçevesinde Beykoz Debbağhânesi‟ne gönderilmiĢ ve 610 Bkz. BOA., Ġ.DH. 591/41114-2 (26 Z 1285/9 Nisan 1869); BOA., Ġ.DH. 604/42096-1 (21 ġ 1286/26 Kasım 1869); Madde 10. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.280; Salnâme-i Vilâyet-i Sivas, H.1287(1870), s.83; Salnâme-i Vilâyet-i Erzurum H.1291(1874), s.55; Salnâme-i Vilâyet-i Kastamonu H.1293(1876), s.69; Salnâme-i Vilâyet-i Adana H.1287(1870), s.43; Salnâme-i Vilâyet-i Tuna H.1293(1876), s.46; Salnâme-i Vilâyet-i Girid, H.1293(1876), s.10; Tabsıra-i Ġbret, C.I, s.52-53; Nafi Atuf, a.g.e., Birinci BasılıĢ, s.122; Gökbilgin, a.g.m., s.272; Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin…”, s.438; Koç, “Osmanlı Islahhanelerinin…”, s.120. 611 Salnâme-i Vilâyet-i Tuna H.1293 (1876), s.46. 612 Salnâme-i Vilâyet-i Kastamonu H.1287 (1870), s.55; Salnâme-i Vilâyet-i Adana H.1287(1870), s.43. 192 burada yaklaĢık üç yıl eğitim almıĢlardı613. Açıldığı dönemde Sivas Islahhânesi‟nde bulunan çocuklardan yaĢça büyük olanlarının civarda bulunan debbağhaneye gönderilmeleri kararlaĢtırılmıĢtı614. Bunun yanı sıra Kastamonu, Rusçuk, Bosna ve Selanik615 Islahhâneleri örneğinde görüldüğü üzere Mürettiblik/Matbaacılık sanatına yönlendirilen öğrenciler, eğitimlerini almak üzere vilayet matbaasına gönderilirlerdi. Yine 1876 yılı Tuna Vilayet Salnamesi‟ne göre Demircilik ve Marangozluğa ilgisi, yatkınlığı olan Rusçuk Islahhânesi öğrencilerinden bir kısmı demirhane fabrikasında meslek edinirken, bazıları hendese ve ikisi vilayet kalemlerine gönderilmiĢlerdi616. Bu Ģekilde ıslahhâne dıĢında meslekî eğitim almak, öğrencilere piyasa koĢullarında sosyalleĢme avantajı da sağlamaktaydı617. Islahhânelerde eğitimi verilen meslekler zamanla çağın gereklerine göre de güncellenmekteydi. Zira bu kurumlar, Sanayi Mektebi‟nin teĢkiliyle beraber sanayice olan terakkiyât-ı asriyenin ülke geneline yayılması düĢüncesiyle Avrupa‟dan teknoloji transferi noktasında da misyon yüklenmiĢlerdi618. Bu doğrultuda 1869 ve 1873 yılında NiĢ ve Sofya Islahhânelerinden, 1873 yılında Adana ıslahhânesinden fünun ve sanayi tahsil etmek ve geri döndüklerinde ıslahhânelerinde bulunan talebeye muallim olmak üzere Avrupa‟ya öğrenciler gönderilmiĢti619. Öğrencilerin burada alacakları meslekî eğitim ise ıslahhânelerinin bulunduğu bölge 613 BOA., BEO., A.MKT.MHM. 431/13 (3 N 1285/18 Aralık 1868). BOA., Ġ.DH. 591/41128-1 (2 M 1286/14 Nisan 1869). 615 Mekteb-i Sanayi‟ye alınmıĢ öğrencilerin bir kısmı marangozluk öğrenmek üzere sınıflara ayrılmıĢ olduğu gibi bir kaçı da mürettiblik sanatı tahsil itmek üzere matbaaya verilmiĢti. Matbaaya verilen öğrencilerden Osman, Hamdi ve Ahmet Efendilerharf düzenleyecek seviyeye ulaĢmıĢlardı. ġark, Nr. 47, s.2 (29 Z 1290/17 ġubat 1874). 616 Salnâme-i Vilâyet-i Kastamonu, H.1287(1870), s.55; Salnâme-i Vilâyet-i Bosna, H.1290 (1873), s.47; Salnâme-i Vilâyet-i Tuna H.1293(1876), s.46. 617 Koç, “Osmanlı Islahhanelerinin…”, s.121. 618 BOA., MF.MKT. 12/109 (26 CA 1290/22 Temmuz 1873). 619 Avrupa‟ya gönderilen öğrencilerin eğitim ve sair masrafları kayıtlı oldukları ıslahhâneler tarafından karĢılanmaktaydı. Bkz. BOA., MF.MKT 24/130 (5 Z 1291/13 Ocak 1875). 614 193 ihtiyaçlarına göre belirlenmekteydi. Örneğin 1869 yılında Tuna Islahhânelerinden Paris‟e gönderilen öğrenciler Marangozluğa, Adana‟dan gönderilen öğrenci Çukurova ziraatının geliĢtirilmesi amacıyla yine Avrupa‟dan alınacak aletleri, bozulduklarında tamir edebilmek için Demircilik sanatına yönlendirilmiĢti620. Bunun yanı sıra ıslahhâneler Batı‟da kullanılan çağdaĢ makinelerin ülkeye girmesinde ve kullanılmasında da rol oynamaktaydı. Sofya Islahhânesi‟nde kullanılmak üzere Amerika‟dan çorap örme makinesi getirtilmesi bu konuya en güzel örnektir621. Islahhâne idareleri tarafından kabul edilen çocuklar, eğitim süreleri boyunca temel teorik dersleri okumakla beraber, mezun düzeyine gelebilmek için meslekî anlamda olgunluğa eriĢmek zorundaydılar. Bu ise tabiatıyla öğrencinin kabiliyetiyle doğru orantılı idi. Bununla birlikte zamanla düzene kavuĢan bu kurumlarda eğitimin akıĢı, yine Islahhânelere Dâir Nizamnâme ile sistemli hale getirildi. Buna göre eğitim süresi 5 yıl olarak öngörülen ıslahhânelere kabul edilen çocuklar ilk sene beĢinci sınıf adı altında eğitime baĢlayacaklardı. Sene sonu imtihanlarında baĢarılı olanlar ikinci senede dördüncü sınıfa, üçüncü senede üçüncü sınıfa, dördüncü senede ikinci sınıfa ve beĢinci senede birinci sınıfa geçmiĢ olacaklardı622. BeĢinci sınıf öğrencileri bir üst sınıfa geçmek için harfleri tanıyıp okumak, ibareyi hecelemek, din ve mezheplerine ait bazı dualar ezberlemek ve meslekî eğitimde çıraklık seviyesinde bulunmak zorundaydılar. Sene sonunda sınavı verenler dördüncü sınıfa devam ile mümkün mertebe okuma yaparak Islahhâne Nizamâmesi‟nin üçüncü bâbını okuyabilmek, isimlerini ve 620 Kamil Su, “Yüz Yıl Önce Teknik Öğretim‟de Öğretmen Problemi”, Meslekî ve Teknik Öğretim, S.125, 11 Temmuz 1963, s.9-13. 621 Öztürk, “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin…” s.440. 622 Madde 46. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.292. 194 bazı rakamları yazacak kadar yazı öğrenmiĢ olmak ve meslekî anlamda bir çıraklığa yetecek kadar bilgi edinmekle mükelleftiler. Üçüncü sınıf öğrencilerinin sorumlulukları yazmayı ve baĢta mürettib olacaklar olmak üzere okumayı ilerletmek, nizamnâmenin üçüncü bâbını okuyup anlamını kavrayabilmek ile kunduracı ve terzi kalfalığına lazım olacak kadar dikiĢ dikmek ve ince tel çekmek idi. Bunun yanı sıra debbağlık eğitimi alanlar çiğ derileri kireçleyebilecek, mürettiblik sanatını tahsil edenler satırı tertip edebilecek, aba ve çuka iĢinde müstahdem olanlar ise iĢin pratiğini yapabilecek derecede mesleklerinde ilerleme kaydetmiĢ olmalıydılar. Ġkinci sınıf öğrencileri, okuyup yazmayı mutlaka bilmeli, dört iĢlem yapacak kadar rakamları öğrenmeli ve genel olarak nizamnâmeyi anlayabilmeliydiler. Ayrıca öğrencilerden kunduracı olanlar baĢlı baĢına dikiĢ dikebilmeli ve bir zabtiye kundurasını yapabilmeli, terzi olanlar ince dikiĢler dikip, biçilmiĢ elbiseyi bitirebilmeli, debbağ olanlar derileri tanzim edip iĢleyebilmeli, mürettib olanlar bir sayfayı dizip bozabilmeli kısacası ikinci sınıf öğrencileri kalfalık vazifesini hakkıyla yerine getirebilmeliydiler. Son sınıf öğrencileri ise mezun olabilmek için okumayı, yazmayı, rakamları bilmeli ve nizamnâmeyi baĢtan sona kadar okuyup anlayabilmeliydiler. Bununla birlikte hangi sanatta eğitim almıĢlarsa onu eksiksiz icrâ edebilmeliydiler. Mesela kunduracılık eğitimi alanlar kundura, potin ve çizme gibi Ģeyleri baĢlı baĢına biçip dikebilmeliydiler. Terzilik tahsil etmiĢ olanlar, setre pantolon biçip dikebilmeliydiler, debbağ olanlar bir kösele veya gönü iĢleyip meydana getirebilmeliydiler. Mürettibler 195 bir sayfayı yanlıĢsız olarak dizip tashih edebilmeli ve cetvel tertipleyebilmeliydiler623. Öğrencilerden sene sonu sınavlarında baĢarılı olanlar, bir üst sınıfa geçmeye, son sınıf öğrencileri ise Ģehadetnâme alarak mezun olmaya hak kazanacaktılar. Sınavda baĢarılı olamayanlar sınıflarını tekrar edecek, birkaç sene üst üste sınav vermeyenler ise alt sınıfa düĢürülecektiler624. Bununla beraber kendi sınıfının sınavını veren bir öğrenci üst sınıf sınavlarına da girebilecek ve baĢarılı olduğu takdirde sınıf atlayabilecekti625. Sınavlarda bilgi, daha ziyade meslekî beceriye göre ölçüldüğünden piyasadaki iĢletmelerde eğitim alan öğrencilerin, sınavları, eğitim aldıkları iĢletmelerde yapılmaktaydı. Çıkardıkları iĢin kalitesiyle kabiliyetini ispat edenler, Ģehadetnâme almaya hak kazanırlardı626. 3.3.1.6.Disiplin Islahhânelerin iç hizmetlerinin görülmesinde öğrenciler önemli görevler üslenmiĢlerdi. Gerek bu iĢlerin görülmesi ve gerekse eğitim-öğretim ve üretim faaliyetinin düzenli olarak devam etmesi etkin bir disiplin gerektirmekteydi. Bu nedenle ıslahhânelerde bulunan çocukların giyim, kuĢam, yeme, içme, uyuma, uyanma, gün içerisindeki tavır ve davranıĢları ve hatta ıslahhâne dıĢındaki hal ve hareketleri cezaî yaptırımlarla kontrol altında tutulmaktaydı. Nizamnâmeye göre ıslahhânede disiplini bozan çocuklar genel müdür, zabıta müdürü ve kâtiplerden 623 Madde 47. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.292-294. Madde 48. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.294. 625 Madde 48. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.294. 626 BOA., MF.MKT. 26/102 (10 S 1292/23-Mart 1875). 624 196 oluĢan gerektiğinde imalat müdürü ile kâtiplerinin de çağrıldığı bir disiplin kurulu tarafından iĢledikleri suç nispetinde üç türlü cezaya çarptırılırlardı. Bunlardan ilki hapis cezası, ikincisi ekmek hariç yemekten men ve üçüncüsü öğrencinin ıslahhâne dıĢına çıkmasına belirli bir süre izin verilmemesiydi. Bu cezaların haricinde memurların çocukları dövmesi veya onlara hakaret etmesi kesinlikle yasaklanmıĢ idi627. 3.3.1.7. Eğitimci Kadrosu ve Ustalar Islahhânelerde teorik dersler için genel olarak hoca, muallim-i sıbyan, muallim veya müderris adı altında tek hoca istihdam edilmekteydi. Bunun yanı sıra birden fazla dilin kullanıldığı Tuna ıslahhâneleri ile Adana, Erzurum ve Ġzmir ıslahhânelerinde her dile mahsus bir hoca bulunmaktaydı. Bu durumda birincisi Türkçe hocası olarak nitelendirilmekteydi628. Islahhânelere Dâir Nizamnâme‟de belirtildiği üzere öğrencilerin ta‘lim ve ta‘allümlerinden hocalar, sanat tahsil eylemelerinden ustalar mesul idi629. Meslekî eğitimi verecek ustalar ise yine Müslim ve Gayrimüslim olmak üzere iĢinin ehli, kent esnafı arasından seçilerek ücret karĢılığında istihdam edilmekteydiler. Bunun yanı sıra ıslahhâne idareleri, özellikle sermaye artırımı amacıyla yeni meslekleri programlarına aldıklarında, Ģehir dıĢından da alanında uzman ustalar tedarik etmekteydiler. Söz gelimi kordon taburları ve askerî zabitana satmak düĢüncesiyle 627 Madde 26-27. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.286. 1870 yılında Adana Islahhânesi‟nin Türkî Hocası Nuh Efendi, Ermeni Hocası ise Keğork idi. Salnâme-i Vilâyet-i Adana, H.1287(1870), s.43. Hocaların ne kadar maaĢ aldıkları konusunda genelleme yapacak kadar belgeye ulaĢamasak ta 1876 yılında Rusçuk Islahhânesi mualliminin 600 kuruĢ maaĢ alıyor olması fikir edinme açısından önemli olabilir. BOA., MF.MKT. 44/42 (15 L 1293/15 Kasım 1876). 629 Madde 13. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.281. 628 197 NiĢ Islahhânesi yönetimi ġehir Köyü Kilimi üretme iĢine giriĢmeye ve bu sanatı öğretecek kadın ustaları ġehir Köyü‟nden getirtmeye karar vermiĢti630. Diyarbekir Islahhânesi idaresi tarafından Ġran ġalı imali için Sivas‟ın Gürün Kasabası‟ndan bir usta getirilmiĢti631. Aynı Ģekilde Sivas Islahhânesi‟nde yine özellikle askerî zabitana yönelik ayakkabı ve elbise üretimi için teĢebbüste bulunulmuĢtu. Bu amaç doğrultusunda civarda bulunan debbağhane ürünlerinden istifade etmek düĢünülmekteydi. Bu ürünleri mamul hale getirecek ruganlı sahtiyan ve kösele ustası Tokat‟tan sipariĢ edilirken, elbise üretimi için çuka ve aba ile kilim dokuma konusunda uzman bir usta da Mamüratülaziz‟den bulunmuĢtu632. Ayrıca faaliyete geçtikten sonra Ġstanbul Mekteb-i Sanayii de ıslahhânelerin usta ihtiyacını karĢılamaya baĢladı633. 3.3.1.8.Mezunlarının Ġstihdamı Mezun olan öğrenciler, istedikleri kadar ıslahhânede kalıp, ücret karĢılığında çalıĢabilirdi634. Bunun yanı sıra diğer vilayetlerde de tahsil gördükleri sanat dalına göre istihdamda tercih önceliğine sahiptiler. Nitekim Rusçuk Islahhânesi‟nden Erzurum Vilâyet Matbaası‟na mürettiblik sanatı için gönderilen ve 250 kuruĢ maaĢla göreve baĢlayan Agop, maaĢını beğenmemiĢ ve Ġstanbul‟a gelerek Divan-ı Ahâm-ı 630 Takvim-i Vekâyi, defa 1049 (21 L 1285/4 ġubat 1869). BOA., Ġ.DH. 591/41114-2 (26 Z 1285/9 Nisan 1869). 632 BOA., Ġ.DH. 591/41128-1 (2 M 1286/14 Nisan 1869). 633 Mesela 1872 yılında Kastamonu Islahhânesi‟ne Mekteb-i Sanayi‟den bir Marangoz ustası gönderilmiĢti. BOA., MF.MKT 7/5 (23 ġ 1289/24 Ekim 1872). Aydın Vilâyet-i Celilesi’ne Vilâyet-i Celileleri Islahhânesi içün Dersaadet Mekteb-i Sanayii’nden terzilik ve kundururacılık gibi sanatlarda meleke eden birkaç nefer şakirdin i‘zamı makam-ı vâlâ-yı vilayetpenâhilerinden bundan mukaddem iş‘ar olunması üzerine kunduracılıkda mehareti bulunan İbrahim Efendi i‘zam olunmuşdu şakirdân-ı mümâileyhden Hristo Efendi dahi mektebce terzilik hakkında aşiyan-ı liyakat iylemiş olduğundan lüzûm olduğu halde gönderilmek üzere… BOA., MF.MKT. 31/21 (6 ġ 1292/7 Eylül 1875). 634 Madde 52. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.295. 631 198 Adliye‟ye dilekçe vermiĢti. Bunun üzerine konu Maârif Nezâreti‟ne intikal edince Erzurum Vilâyeti‟ne bir yazı gönderilerek Islahhânelerden mezun olanların tahsil ettikleri sanatlara göre istihdamıyla iktidar ve terfihi muvâfık maslahat ve diğerlerine tercih ve gayret olacağından Agop‟un serkâtipliğe atanması veya maaĢının arttırılması istenmiĢti635. Bunun yanında mesleğini dükkân açmak suretiyle icrâ etmek isteyen mezunlara ise ıslahhâne idaresi tarafından ödünç sermaye verilir ve her konuda yardımcı olunurdu. Ancak dıĢarıda iĢ yapanların sermayelerini olumlu kullanıp kullanmadıkları takip edilerek bir problem görüldüğünde müdahalede bulunulurdu636. 3.3.2.Ġstanbul Mekteb-i Sanayii Islahhâneler, özel amaçlarla tesis edilen fonksiyonel kuruluĢlar olmalarına rağmen zamanla geliĢim göstererek ülke geneline yayılmıĢ, Osmanlı Devleti‟nin sanayileĢme çabalarına katkı sağlayan birer yerel sanayi mekteplerine dönüĢmüĢlerdi. Bununla birlikte ilk ıslahhâne açılmadan kısa bir süre önce, sanayileĢme politikası bünyesinde gündeme alınan bir sanayi mektebinin Ġstanbul‟da açılması için de hazırlıklar yapılmaktaydı. Aslında konuya giriĢte bahsedildiği üzere 1847 yılından bu yana güncel metot ve teknolojilere vâkıf kalifiye eleman yetiĢtirilmesi için bir sanayi mektebi tesisi noktasında giriĢimler olmuĢ, fakat kadro sıkıntısı, mali problemler ve öncelik arz eden siyasi meseleler bu konuyu ötelemiĢti. 1862 yılına gelindiğinde ise konunun daha fazla ertelenemeyeceği 7 Ekimde arza sunulan Sadâret tezkeresinde -Osmanlı Devleti‟nde ve özellikle de Ġstanbul‟da bulunan sanayi erbabının yeterli bilgi ve teknikten yoksun olması sebebiyle çoğu 635 636 BOA., MF.MKT. 12/92 (24 CA 1290/20 Temmuz 1873). Madde 52. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.295. 199 sanayi ürününün Avrupa‟dan ithal edildiği veya oradan gelenler tarafından ülkede imal edildiği- gerçeğiyle vurgulanmaktaydı. Ardından da bu durumun önüne geçilmesi ve ülkenin kalkınmasına vesile olması ümidiyle bir “Mekteb-i Hiref ve Sanayi” açılmasının uygun ve gerekli görüldüğü dile getirilmekteydi. Kurulacak olan bu mektebin ise çeĢitli sanat dallarında teorik ve pratik eğitim verecek bir kurumun yanı sıra potansiyel bir fabrika olması öngörülmekteydi. Ayrıca bu düĢüncenin hayata geçirilmesi, etraflıca mutalaaya muhtaç olduğundan konunun uzmanlarından oluĢan ve üyeleri tezkerenin ekinde belirtilen altı kiĢilik bir komisyon kurularak değerlendirilmesi teklif edilmekteydi637. PadiĢahın onayının ardından638 Ethem PaĢa, Halil PaĢa, DerviĢ PaĢa, Ağaton Efendi, Sarkis Kalfa ve Mösyö Riter Major Gordon‟un639 yer aldığı komisyon Mekteb-i Hiref ve Sanayi‟nin genel yapısını oluĢturmak üzere çalıĢmalara baĢladı. 3.3.2.1. Mektebin Yapısını Öngören Rapor Komisyon üyeleri göreve memur edilmelerinin ardından yaklaĢık üç aylık bir zaman zarfında birçok kez bir araya gelerek fikir alıĢveriĢinde bulundular. Mektebin vasıfları, memur, usta ve öğrencilerinin temini, verilecek teorik ve pratik eğitimin 637 …Memâlik-i marûse-i cenâb-ı şahânede ve hususiyetle makarr-ı saltanat-ı seniyye olan Dersaâdet’te bulunan hiref ve sanayi ashâbı malumat ve ameliyâtca mükemmel olmadığı cihetle bir hayli zamandan berü ekser sanayi yed-i ahere geçmiş müstamel olan birçok şey Avrupa’dan gelmekte veya Avrupa’dan gelen adam işlemekde bulunmuş... BOA., Ġ.DH. 497/33809 (12 R 1279/7 Ekim 1862). Mektebin kuruluĢu ile ilgili olarak bkz. Adnan Giz, “Ġstanbul‟da Ġlk Sanayi Mektebinin KuruluĢu”, Ġstanbul Sanayi Odası Dergisi, S.35, Ġstanbul, 1969, s.20; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.62-630; Unat, a.g.e., s.80b; Önsoy, a.g.e., s.117. 638 BOA., Ġ.DH. 497/33809 (13 R 1279/8 Ekim 1862). 639 BOA., Ġ.DH. 497/33809-1. O esnada Dersaâdet’te Sanayi Mektebi teşkili zımnında yapılan komisyona Ticaret Nazırı Ethem Paşa ile Derviş Paşa ve Ermeni milletinden Agaton ve sair bazı erbâb-ı vukûf memur oldular. Ne yaptılar, ne işlediler ma lum olmadı (29 VI.1962-17.VI.1863 senesi olayları). Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e., C.X, s.75. 200 programı, maliyet ve gelirler etraflıca görüĢüldü ve 1863 yılının hemen baĢında 11 sayfadan oluĢan ayrıntılı bir rapor hazırlandı640. Komisyonun gündeme aldığı ilk konu, eğitimi verilecek sanatlara yönelik olmuĢtu. Üyeler mektebin programına bütün sanatların alınmasını, gereksiz ve masraflı görmüĢ ve bu konuyu müzâkereye dahi gerek duymadan, Avrupa‟ya kıyasla yöntem açısından ve teknik açıdan geride kalınmıĢ olduğu anlaĢılan sanatlara yönelik bir programının uygulanmasını uygun bulmuĢtu. Örneğin ahalilin çoğu, giyinme alıĢkanlıklarını değiĢtirmelerine rağmen terziler ve kunduracılar kendilerini güncelleyememiĢlerdi. Yerli çilingirlerin ürettiği kilitler adi ve kaba idi. Arabacıların yaptıkları tekerlekler ve özellikle sabancıların ürettikleri sabanlar kalitesiz idi. Bunun gibi daha birçok sanat dalında geride kalındığından mektepte öncelikli olarak bu sanatlara yönelik eğitim verilmesi kararlaĢtırılmıĢtı641. Özetle açılacak olan mektep bütün sanatlarda eğitim vermeyecek olup ıslaha muhtaç olanlara özellikle de esnafın geliĢimi hedeflendiği için onlara yabancı olmayan mesleklere yönelik olacaktı. Dolayısıyla ağır sanayiye mahsus demircilik ve makinecilik ile buhar gücünün kullanıldığı yüksek maliyet ve teknik bilgi gerektiren, icrâsına esnafın muktedir olamayacağı sanatlar programda yer almayacaktı. Bununla beraber gerektiği takdirde öğrenciler Tophane, Tersane ve Zeytinburnu‟nda bulunan fabrikalara gönderilmek suretiyle ağır sanayi dalları hakkında bilgi edinebileceklerdi. Bu durumda mektebin meslekî eğitim programı; dokuzu demir, dördü ahĢap ve altısı diğer çeĢitli sanatlarla 640 BOA., Ġ.MMS.34/1411-5. (15 B 1279/6 Ocak 1863); Giz, “Ġstanbul‟da Ġlk Sanayi…”, s.21; Önsoy, a.g.e., s.118-120. 641 Ta‘lim ve ta‘allüm olunacak sanayi‘. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.1. 201 ilgili olmak üzere en ziyade ıslaha muhtaç olduğu düĢünülen toplam 19 sanat dalı üzerine temellendirilmekteydi642. Mektepte eğitimi verilecek sanatların belirlenmesinin ardından pratik yapılacak atölyelerle ilgili görüĢmelere geçilmiĢti. Müzâkereler neticesinde bu konuyla ilgili iki görüĢ ön plana çıktı. Bunlardan ilki dershaneler ile aynı yerde bulanacak atölyeler inĢa edilip, ehliyetli ustaların idaresine verilmesiydi. Ġkincisi ise kentin çeĢitli yerlerinde bulunan dükkânların biraz masrafla atölyelere dönüĢtürülmesi idi. Ancak kontrolün zor olacağı, buraları görmek için gelen insanların öğrencilerin dikkatini dağıtacağı, ders yapılamayacağı ve bu durumun muntazam öğrenci yetiĢtirilmesine engel olacağı düĢüncesiyle ikinci Ģıktan vazgeçildi. Bunun yanı sıra belirlenen sanat dalları arasında yer almayan fakat ıslaha muhtaç olduğu düĢünülen Kiremitçilik, Tuğlacılık, Boyacılık ve Dericilik sanatlarına yönelik eğitiminin hammadde, maliyet ve çevre faktörleri gibi özel Ģartlar nedeniyle mektep dıĢında verilmesi kararlaĢtırıldı. Zira Boyacılık ve Dericiliğin, suyu bol yerlerde icrâ edilmesi gerekmekteydi. Ayrıca boya fabrikası dökümcü ve demirci fırınlarından çıkan is ve dumanlardan uzakta bir mahalde olmalıydı. Kiremitçilik ve Tuğlacılık için toprağı uygun bir bölgeye ihtiyaç vardı. Bununla birlikte toprağı piĢirmek için kullanılacak geniĢ fırınların, çevreyi kirletecek olması da göz önünde bulundurulmaktaydı. Neticede Tuğlacılık ve Kiremitçilik için Karaağaç civarında bulunan fabrikalardan birinin elveriĢli hale getirilerek kullanılması, Dericilik ve Boyacılık için ise Beykoz‟daki debbağhaneler ile Veli Efendi‟de bulunan bez fabrikasından istifade edilmesi kararlaĢtırıldı643. 642 643 BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.2. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.2-3; Önsoy, ag.e., s.118. 202 Her sanat dalı için bir atölyenin yer alacağı mektepte ayrıca makinecilerin, demircilerin, dökümcülerin ve kesici alet imalatçılarının tezgâhlarını çalıĢtırmak için 15-20 beygir gücünde bir buhar makinesinin bulunması uygun görülmüĢtü. Çünkü bu makine sayesinde tulumbacıların, değirmencilerin ve her türlü çarkların tamir iĢlerini görecek çarkçılar yetiĢecekti. Böylece Ġstanbul‟daki küçük iĢletmeciler de, modern alet edevat gerektiren imalat için yüksek fiyat talep eden yabancı çarkçılara muhtaç olmayacaklar, mektebin fabrikasına müracaat edeceklerdi644. Sanatların çeĢidi ve sayısı belirlendikten sonra komisyon üyeleri, birkaç görüĢmenin ardından ıslaha muhtaç sanatların ehemmiyetine ve mektebe ayrılacak ödeneğe göre her sene kaç öğrenci alınacağını belirlemiĢlerdi. Buna göre her sene mektebe maden iĢine dair sanatlar için 44, ahĢap iĢine dair sanatlar için 18, diğer sanatlar için 26 olmak üzere toplam 88 öğrenci alınacaktı. Bununla birlikte her bir sanat için her sene mektebe alınacak öğrenci sayısı, her sanatın eğitim süresi ve yine her sanat dalında bulunan toplam öğrenci sayısı farklı olacaktı. Mesela hakkaklık için senede 2, demircilik için 8 öğrenci alınacaktı. Makinacılık için 7 yıllık eğitim ön görülürken mücellitlik eğitimi 1 yılda verilecekti. Son olarak mektepte demircilik eğitimi alan toplam öğrenci 40‟ı bulurken, mücellitlik için toplam kontenjan 4 ile sınırlı olacaktı645. Öğrenciler ise hâlihazırda esnafın yanında bulunan çıraklar arasından seçileceklerdi. Bununla beraber mesleğini geliĢtirmek isteyenler de ücretsiz olarak mektebe devam edebileceklerdi. Bu arada daha az sürede yetiĢecekleri düĢünülen 644 645 BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.3. Her sanat için mektebe alınacak şakirdânın adedi. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-6, s.3-4. 203 kalfaların mektebe alınması da gündeme gelmiĢ fakat eski yöntemlerden vazgeçemeyecekleri endiĢesiyle bu düĢünceden vazgeçilmiĢti. Komisyon, halkın dikkatini çekmek ve mektebe ilgi gösterilmesini sağlamak üzere çeĢitli tedbirleri de görüĢmüĢtü. Bunlardan ilki kalfalık sıfatıyla mezun olan öğrencilerin askerliklerini devlet fabrikalarında yapacak olmaları idi. Ġkinci olarak hükümetin satın alacağı eĢyalar ve yaptıracağı imalatta mektep mezunlarına öncelik tanınacaktı. Bunların yanı sıra tahsil gördüğü sanat dalında birinci olarak mezun olan kimseler dükkân açtıklarında on yıl vergiden muaf olacaklar, en baĢarılı öğrencilere ise alet ve edevat ile para ödülü verilecekti646. Ayrıca öğrencilere verilecek yevmiyeden kuruĢ baĢına 10 para kesilerek mezun olduklarında az da olsa sermaye biriktirmeleri sağlanacaktı. Mesela çarkçılık tahsilini tamamlayan bir öğrencinin eline geçecek sermaye, 3.250 kuruĢu bulacaktı. Mektebin öğrencilerinden baĢarılı olanlar ödüllendirileceği gibi tembellik eden, devamsızlık yapan ve disiplini bozanlara da çeĢitli cezaların verilmesi öngörülmekteydi. Bu cezalar tekdir, ücret kesintisi ve mektepten belirli bir süre veya tamamen uzaklaĢtırma olacaktı647. Mektepte eğitimi verilecek her sanat için ilk etapta birer usta ile demircilik, çarkçılık ve silahçılık sanatları için ayrıca bir de usta yardımcısı tayin olunacaktı. Ustalar ehil kimseler arasından seçilecek hatta gerekirse yurt dıĢından dahi ustalar getirtilecekti. Bunun yanı sıra Resim Hattı, Tezyinât Resimleri, Hendese, Hesap ve Mesâha dersleri için iki öğretmen görevlendirilecekti. Usta ve öğretmenlerin 646 647 Mektebe esnaf çıraklarından şakird alınması. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.4-5. Şakirdân hakkında icrâsı iktiza eden mücâzat. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.5. 204 haricinde mektebe dört imalat yoklamacısı, iki kâtip, iki mağazacı, altı odacı, bir buhar makinecisi, bir makinist (ateĢçi), bir aĢçı, bir cerrah ve bir eczacı atanacaktı. Mektep bir nazırın kontrolünde olacak ve maiyetinde devlet fabrikaları idaresinde bulunmuĢ, Erkan-ı Harbiye veya Topçu subayları arasından seçilecek tecrübeli bir nazır vekili bulunacaktı648. Komisyonun son değerlendirmesi ise mektebin masrafı ve gelirleri üzerinde olmuĢtu. Masraf kalemleri öğretmen, usta, memur ve hizmetli maaĢları, öğrencilere verilecek yevmiye, buhar makinesinin masrafı, hammadde ve alet-edevat gibi giderler üzerinden belirlenmiĢ, masraflarının yekûnu senelik 1.292.000 kuruĢ olarak tahmin edilmiĢti. Buna göre memur, usta ve öğretmenlerinin maaĢları Ģöyle olacaktı; nazır vekiline mevcut maaĢına ek olarak 1.000 kuruĢ zam yapılacak, birinci kâtibe 1.500, ikinci kâtibe 800 kuruĢ, imalat yoklamacılarına 500‟er kuruĢ maaĢ verilecekti. Mağazacıların her birine 800, odacıların her birine 200 kuruĢ aylık verilecek, cerraha yılda 8.400, eczacıya 3.600 kuruĢ ödenecekti. Ustaların maaĢı 1.000 ile 2.500 kuruĢ arasında değiĢirken usta yamakları 800 kuruĢ alacaklar, öğretmelerin ise mevcut maaĢlarına 500‟er kuruĢ eklenecekti. Ayrıca öğrenciler de ilk sene 6 kuruĢ yevmiye alacaklar ve bu her sene 1 kuruĢ arttırılacaktı. Gelir kalemleri ise mektebe tahsis edilecek ödenek ile imalattan sağlanacak kazançtan ibaret idi. Ġmalattan yılda 320.000 kuruĢ beklenmekteydi. 1.000.000 kuruĢ tahsisatla beraber toplam yıllık gelir 1.320.000 kuruĢ olarak hesaplanmıĢtı. Artan 28.000 kuruĢun da öğrenciler için sarf edilmesi kararlaĢtırılmıĢtı649. 648 Mektepde bulunacak memurin ve hocaların tedris ideceği fünûn. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.5; Giz, “Ġstanbul‟da Ġlk Sanayi…”, s.21; Önsoy, a.g.e., s.119. 649 İrâd ve mesârife dâirdir. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.5-9. 205 Mektebin teĢkili için ilk etapta buhar makinesine 200.000, öğrenci baĢına 100 kuruĢ hesabıyla 287 öğrenciye alınacak aletler için ise, 28.700 kuruĢluk bir maliyet çıkartılmıĢtı. Bunun yanı sıra öngörülemeyen masraflar da düĢünülerek toplam 250.000 kuruĢluk bir meblağa ihtiyaç olacağı tahmin edilmiĢti. Bu arada komisyonunun çalıĢmaları sırasında mektebe tahsis edilecek bina henüz belli olmadığı için bu konuda maliyet hesabı çıkartılmamıĢtı650. Ancak sonradan Ģifahen komisyondan Sultan Ahmet‟de bulunan eski Kılıçhane‟ye gidilerek mektep için uygun olup olmadığının belirlenmesi istenmiĢti. Bunun üzerine keĢfe giden üyeler, üzerine ahĢaptan ek yapılması veya kullanılmayan Ġmâret Kileri‟nin dâhil edilmesi halinde Kılıçhane‟nin müĢtemilatıyla beraber mektep için yeterli olacağına kanaat getirmiĢlerdi. Bu durumda binaya sarf edilecek masrafın da 800.000 kuruĢu bulacağı ifade edilmiĢti651. Madene Dair Sanatlar Tablo 3.14.Islah-ı Sanayi Mektebi‟nde eğitimi verilmesi öngörülen meslekler ile her sene alınacak öğrenci sayısı652 Mektepte Eğitimi Verilecek Sanatlar Demircilik, Balta ve Kazma Ġmalatçılığı Çilingirlik Tunç, Bakır ve Demir Dökümcülüğü Çarkçılık ve Makinecilik Çelik Alet ve Edevat Ġmalatçılığı Bıçak ve Çakı Ġmalatçılığı Tenekecilik, KurĢunculuk ve Lehimcilik Kuyumculuk Silahçılık Her Yıl Alınacak Öğrenci Sayısı 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Yıl Yıl Yıl Yıl Yıl Yıl Yıl 8 8 8 8 8 0 0 40 Eğitim Süresi (Yıl) 5 Toplam 6 6 6 6 6 6 0 6 0 6 0 0 0 0 18 30 3 5 5 4 5 4 5 0 5 0 5 0 5 0 5 0 35 8 7 2 4 4 4 4 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 8 8 2 2 4 3 4 3 4 3 4 3 0 3 0 0 0 0 16 15 4 5 650 Mektebin ibtidâi teşkilinde vuku‘ bulacak masrafı. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.9. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-4 (15 B 1279/6 Ocak 1863). 652 Bkz. Islah-ı Sanayi Mektebi’nde öğretilecek sanayi ile beher sene alınacak şakirdânın mikdarını mübeyyin komisyonun tanzim iylediği cedveldir. BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.11; Önsoy, ag.e., s.119. 651 206 Tablo 3.14. Devam Diğer Sanatlar AhĢaba Dair Sanatlar Mektepte Eğitimi Verilecek Sanatlar Arabacılık, Faytonculuk Doğramacılık Sandalye ve Kanepe Ġmalatçılığı Ağaç Çarkçılığı ve Modelcilik Kunduracılık Terzilik Saraçlık Mücellitlik ġeritçilik Hakkaklık 19 Toplam Her Yıl Alınacak Öğrenci Sayısı 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Yıl Yıl Yıl Yıl Yıl Yıl Yıl 6 6 0 0 0 0 0 4 4 4 0 0 0 0 4 4 4 0 0 0 0 12 12 12 Eğitim Süresi (Yıl) 2 3 3 Toplam 4 4 4 0 0 0 0 12 3 6 6 5 4 3 2 88 6 6 5 0 3 2 84 0 6 5 0 0 2 57 0 6 5 0 0 2 39 0 0 0 0 0 2 24 0 0 0 0 0 0 5 0 0 0 0 0 0 5 12 24 20 4 6 10 302 2 4 4 1 2 5 Komisyon, Islah-ı Sanayi Mektebi‟nin yapısı hakkındaki ayrıntıları baĢlıklar halinde görüĢtükten sonra -mektep belirlenen esaslar doğrultusunda tesis edildiği takdirde ülke sanayinin kısa sürede ilerleme kaydedeceğini- ifade ederek raporu Sadâret‟e arz etti653. Rapor buradan Meclis-i Vâlâ‟ya havale ile Meclis-i Vâlâ‟nın Nizamât ve Kavanin Dâiresi‟nde okunarak incelendi ve değerlendirildi. Komisyonun tarafından kabul edilen düzenlemeler burada da yerinde bulundu. Mektep binasına dâhil edilecek Ġmâret Kileri konusunun, Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti‟yle koordineli Ģekilde çözümlenmesine karar verildi. Ayrıca Üsküdar ve Boğaziçi gibi uzak yerlerde oturan ailelerin çocuklarını mektebe vermek isteyecekleri göz önünde bulundurularak ve Ġstanbul‟da bulunan kimsesiz fakir çocukların barınmalarını, eğitim imkânı vererek sefaletten kurtarılmalarını sağlamak düĢüncesiyle mektebe yatılı bir Ģube ilave edilmesi fikri dile getirildi. Ancak bunun mektep açıldıktan sonra mütalaa edilmesi ve nazır olacak zata havale edilmesi kararlaĢtırıldı654. 653 654 BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.10 (15 B 1279/6 Ocak 1863). BOA., Ġ.MMS. 34/1411-3 (11 ġ 1279/1 ġubat 1863); Önsoy, a.g.e., s.120. 207 3.3.2.2.Mektebin Açılması 1863 yılı baĢında Ġstanbul‟da açılan Sergi-î Osmanî‟de Avrupa‟dan getirilen modern alet ve makineler ile yurt içinde ve dıĢında imal edilen çeĢitli sanayi ürünlerinin sergilenmesi, sanayileĢme yolunda önemli bir atılım heyecanı sağlamıĢtı. Ayrıca sergi, sanayileĢme çabalarına hız kazandırdığı gibi mektep bünyesinde çağdaĢ eğitimin gerekliliğini de teyit etmiĢti655. Ancak Islah-ı Sanayi Mektebi‟nin öngörülen rapor çerçevesinde tesisi için fiilî giriĢime memleketin içinde bulunduğu mali sıkıntılar yüzünden uzun süre teĢebbüs edilemedi656. Özellikle Kırım SavaĢı‟nın ardından ekonominin giderek bozulması, birinci dereceden önem arz eden ihtiyaçlar haricinde her türlü harcamanın durdurulmasına neden olmuĢtu. Dolayısıyla mektebin kuruluĢu da yaklaĢık dört yıl ertelendi657. 1866 yılı Aralık ayında açılmasının ülkeye sağlayacağı katkı yeniden dile getirildiyse de devam eden mali sıkıntılar yüzünden yine fiilî bir giriĢim olmadı. Bunun yerine daha az masrafla yol, köprü, maden ve orman iĢlerinde istihdam edilecek mühendisler yetiĢtirmek üzere bir Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin kurulması daha uygun bulundu658. Ancak Ģunu belirtmek yerinde olur ki, bu giriĢim mali çaresizliğin neticesiydi. Zira Islah-ı Sanayi 655 Ceride-i Havâdis, Nr.1127 (28 B 1279/19 Ocak 1863); Nr.1128 (5 ġ 1279/26 Ocak 1863); Nr.1131 (27 ġ 1279/17 ġubat 1863); Nr.1132 (4 N 1279/23 ġubat 1863); Nr.1133 (11 N 1279/2 Mart 1863); Nr.1151 (10 S 1280/27 Temmuz 1863). 656 …Ne çare ki mazâyıka-yı mâliye işbu tasavvurat-ı hayriye ve mühimmenin hayr-ı fiile icrâsına mani olduğu…bkz. BOA., Ġ.MMS. 33/1364-3, s.1 (24 B 1283/2 Aralık 1866). 657 Önsoy, a.g.e., s.121. Ayrıca bkz. Tevfik Güran, “Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi: Bütçeler ve Hazine Hesapları, 1841-1861”, Belgeler, C.XII, S.17, Ankara, 1988, s.242-245. 1854 yılında ilk dıĢ borç anlaĢmasına imza atan devlet, savaĢı takip eden yaklaĢık 20 yıl boyunca 13 kez daha borçlanmaya gidecek, 1875 yılına gelindiğinde ise iflas kaçınılmaz hale gelecekti. Ayrıntılı bilgi için bkz. Roger Owen, The Middle East in the World Economy 1800-1914, London, 2005, s.100-102. 658 Sanayi Mektebi’nin usûl-i teşkiliyesi daha etraflı bir tetkikata talik olub vakıa sanayi-i dâhiliye-i mevcûdenin ıslah ve teshili maksadının fiiliyatınca bir takım asâr-ı talimiye irâesi bu mektebin vaziyeti iktizasından olmasına ve ale’l-husus bu icraatın mesarifce ehven bir yolda yürüdülmesi mültezem bulunmasına nazaran komisyonun tamik müzâkerât-ı maslahata mecburiyeti musaddık olduğu misüllü Mülkiye Mühendis Mektebi’nin teşkili emrinde ittihazı kararlaşdırılan şerâit-i esâsiye ve talimi istizân kılınan fünûn-ı mütenevvia pek yolunda ve münasib görünüb… BOA., Ġ.MMS. 33/1364-3, s.2 (24 B 1283/2 Aralık 1866). 208 Mektebi‟nin tanzim ve idaresi masrafının Mülkiye Mühendis Mektebi‟nde yapıldığı gibi aĢağı çekilmesi mümkün değildi. Öte yandan Sanayi Mektebi‟nin kurulması ertelendiği takdirde memleket esnafının Avrupa‟daki meslektaĢlarıyla rekabet etmeleri Ģöyle dursun Osmanlı topraklarında imali en kolay olan ve sermaye gerektirmeyen ürünlerin dahi elden çıkacağı Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin yapısını belirlemekle görevli komisyon üyelerini kaygılandırmaktaydı. BaĢka bir ifadeyle sanayi ıslah olunmadıkça açılacak mektepten yetiĢen mühendislerin tarik-i nazariyatda millet ve memleketin menâfi esbâbını müşahede iyledikleri halde topal hükmünde kalacağı aşikâr idi. Bu nedenle öğrencilerin özel bir yönetim altında bulunması ve geçici olarak Tophane ve Tersane mektep ve fabrikalarında veya bu iki kurumun yardımlarıyla Ġstanbul‟da tanzim edilecek bir mektepte meslekî eğitim almaları düĢünülmüĢtü. Bu düĢünceyi pratiğe dökmek için de Tophane ve Tersane‟de görevli birer uzmanın cumartesi ve salı günleri komisyona gelmeleri hususunda Sadâret tarafından giriĢimde bulunulması teklif edilmiĢti659. Neticede ise Sanayi Mektebi‟ne dair gündemde olan müzâkerelere son verilmek üzere mühendis mektebinin teĢkili kararlaĢtırıldı660. Bundan yaklaĢık beĢ ay sonra 1867 yılı Mayıs ayında Sanayi Mektebi konusu daha farklı bir Ģekilde Sadâret‟in gündemine alındı. Genel olarak eğitim iĢlerine önem veren Ali PaĢa, ulûm ve fünûnu tahsil etmeksizin ve toplumu etrafdaki milel-i mütemeddine-i sâire ile müsavata getirmeksizin mülkün idaresini mümkün görmemekteydi661. Bu düĢünceden hareketle ülkenin sanayi özelinde kaybını telafi 659 BOA., Ġ.MMS. 33/1364-2 (27 B 1283/5 Aralık 1866). BOA., Ġ.MMS. 33/1364 (24 ġ 1283/1 Ocak 1867). 661 Sungu, “Galatasaray Lisesinin…”, s.322. Ali ve Fuad paĢalar, ġûra-yı Devlet‟in kurulmasıyla eğitim sisteminde de reform düĢünmekteydiler. Zaten her ikisi de eğitimi ilmiyenin elinden alarak, devlet 660 209 etmek üzere harekete geçmiĢ, müstakil bir Sanayi Mektebi tesisi için gerekli kaynağı bulmuĢtu. Buna göre masrafın bir kısmı, evvelki sene Ġstanbul‟da meydana gelen büyük yangın sırasında evleri zarar gören kimselere dağıtılmak üzere toplanan yardımlardan karĢılanacaktı662. Hazinede bulunan bu paraya karĢılık tahviller çıkarılmasına ve tahvillerden elde edilecek senelik 500.000 kuruĢun faizinin mektebin yaklaĢık 1.300.000 kuruĢa denk gelen yıllık masrafı için kullanılmasına karar verildi. Eksik kalan miktarın ise Eski Köprü (Unkapanı Köprüsü)‟den geçen ahaliden onar para alınmak suretiyle tamamlanması uygun görüldü. Mektebin teĢkili iĢinin, Ticaret ve Maârif Nazırları, Zaptiye MüĢiri ve bazı memurlardan oluĢan bir geçici heyete, köprü meselesinin de Maliye ve Bahriye Nezâretlerine havale edilmesi kararı alındı. Nihayet 13 Mayıs 1867 tarihli irâdeyle resmen hazırlıklara baĢlandı663 ve ilgili nezâretler ile zaptiye müĢirliği görevleri konusunda bilgilendirildi664. Mektep binası olarak, dört yıl önce hazırlanmıĢ olan raporda öngörüldüğü üzere Sultan Ahmet civarında bulunan eski Kılıçhane‟nin kullanılmasına karar politikasına dönüĢtürmeyi ve bu suretle modernleĢtirmeyi öngören 1845 komisyonunda bulunmuĢlardı. Davison, a.g.e., s.254; Ġhsanoğlu, “Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi…”, s.364. 662 Aslında toplanan bu yardımların bir bölümü yangında zarar gören dükkânlar için dağıtılmıĢ, kalan miktarın ise fakir felaketzedelerin evlerini yaptırmak üzere kullanılması planlanmıĢtı. Fakat gerçek ihtiyaç sahiplerinin belirlenememe ihtimali, dolayısıyla da dağıtılacak paranın boĢuna gideceği düĢüncesi, daha genel bir fayda sağlayacak olan Sanayi Mektebi için sarfedilmesini sağlamıĢtı. 663 BOA., Ġ.MMS. 34/1411 (9 M 1284/13 Mayıs 1867). … Bazı sanayi destgâhlarını işletmek içün bir vapur makinesini hâvi olmak üzere Islah-ı Sanayi Mektebi ismiyle müsemmâ bir mekteb küşadıyla dokuzu demir ve eşyâ-yı madeniye-i saireyi dördü ahşab işine ve altısı dahi mamûlât-ı mütenevvia-yı saireye müteallik olarak on dokuz sanatın celb… Mektebe seksen sekiz nefer şakird alınacağı gibi esnaf şakirdlerinden ikmâl-i noksan itmek üzere bilâ-ücret devâmı arzu ideceklerin dahi usûl-i idare-i mütesâviyeye tabi olmak üzere mektebin vusatine göre ahz ve kabül kılınması ve yalnız gündüzleri devam ile akşamları hanelerine avdet ideceklerinden şimdilik mevâki-i leyliye tedârikine lüzûm görünmeyüb ancak ileride mesafe-i baideden gelüb gidemeyecek olan ve sokaklarda tese’ül iyleyen çocuklar içün yatacak mahal dahi tedarik olunması ve şimdiden alınacak şakirdânın mektebden çıktıkları vakit malumat-ı müktesebeleri bi’l-imtihan sâbit oldukda yedlerine kalfa şahadetnâmeleri ita olunub… BOA., BEO.AYN.d, Nr.1069, s.43 (19 M 1284/23 Mayıs 1867); Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.6429 (22 S 1284/25 Haziran 1867); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.632; Giz, “Ġstanbul‟da Ġlk Sanayi…”, s.22; Önsoy, a.g.e., s.121. 664 BOA., BEO., A.MKT.MHM. 382/80 (19 M 1284/23 Mayıs 1867). 210 verildi. Binanın öngörülen 800.000 kuruĢluk masrafını aĢmadan mektep Ģeklinde düzenlenmesini isteyen Sadâret, bu konuyu ise Nafia Nezâreti‟ne havale etti665. YaklaĢık bir ay sonra Islah-ı Sanayi Mektebi‟nin küĢâd olunduğuna dair irâde, 1863 yılına ait komisyon raporundan derlenen ve mektebin kuruluĢ amacı, programı ve binası gibi genel yapısının özetlendiği ilan, Takvim-i Vekâyi‟de yayımlandı666. Ne var ki, mektep için temin edilen kaynakların kullanılamaması ve yetersiz oluĢu nedeniyle müzâkerelerden öteye gidilemedi ve yine yaklaĢık bir yıl boyunca herhangi bir ilerleme kaydedilemedi. Bununla beraber mektebin kaderi 1868 yılı Mart ayında ıslahhânelerin mucidi olan Mithad PaĢa‟nın, Tuna valiliğinden alınarak ġurâ-yı Devlet baĢkanlığına getirilmesiyle değiĢmeye baĢladı667. PaĢa, göreve baĢladığı sırada eğitim ve sanayinin geliĢtirilmesine yönelik çalıĢmalar, devletin kalkınmadaki öncelikli gündemiydi. Nitekim Islah-ı Sanayi Komisyonu‟nun, Ġstanbul esnafının Ģirketler hallinde birleĢtirilmesi tavsiyesi çerçevesinde dökümcü esnafının Ģirket kurma giriĢimi, Mithad PaĢa baĢkanlığındaki ġûra-yı Devlet‟in onayına sunulan ilk dosyalardandı668. Bunun yanı sıra Ali ve Fuad paĢalar, Mithad PaĢa‟dan Sanayi Mektebi‟nin tesisi ile ilgili hazırlıkları da yürütmesini istemiĢlerdi669. Böylece konuyu vakit kaybetmeden ele alan paĢanın, yoğun mesaisi sayesinde kısa sürede Kılıçhane binasının tamiri ve tertibi iĢi tamamlandı. Dershane ve atölyeler inĢa edildi. Mali sıkıntılara rağmen bitiĢiğinde 665 BOA., Ġ.MMS. 34/1411 (19 M 1284/23 Mayıs 1867). Bkz.Takvim-i Vekâyi def‘a 884, (22 S 1284/25 Haziran 1867); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.633-634. 667 Koç, a.g.t., s.47. 668 Dökümcü esnafının dileklerinden biri bu sanat dallarında çalıĢan usta, kalfa ve çıraklardan yetenekli olanların okuma, yazma, hesap ve sanatlarla ilgili teknik bilgilerin öğretilmesi için Süleymane‟de bulunan iĢyerleri civarında bir mektep açılması idi. Bkz. Adnan Giz, “1868 de Ġstanbul Sanayicilerinin ġirketler Halinde BirleĢtirilmesi TeĢebbüsü”, Ġstanbul Sanayi Odası Dergisi, S.34, 15 Aralık 1968, s.16-19. 669 Ali Haydar Mithat, a.g.e., s.64. 666 211 bulunan imâret, üç adet ev ve arsalar eklenerek bina, 300‟den fazla öğrenciye eğitim verebilecek hale dönüĢtürüldü. Meslekî eğitimin pratiği için yanına bir de fabrika inĢasına baĢlandı670. Bunun yanı sıra mektebin öngörülen yapısında da bir takım değiĢikliklere gidildi. Komisyon raporunda sonradan görüĢülmesine karar verilen yatılı Ģube meselesi, mektebin dâhilî ve haricî olmak üzere iki kısma ayrılması suretiyle çözüme bağlandı. Yatılı olacak olan dâhilî Ģubeye ıslahhânelerin ruhuna yönelik bir misyon yüklendi. Buraya fakir ve kimsesiz çocukların alınarak hem barınmalarının temin edilmesi hem de eğitim almalarına imkân tanınması kararı alındı. Bu karar doğrultusunda yatak, elbise ve diğer gerekli eĢyalar muntazam bir Ģekilde düzenlendi. Ġlerde açılması planlanan ve gündüzleri faaliyet gösterecek haricî Ģubeye ise yine raporda bahsi geçen esnaf çıraklarının ve diğer istekli kimselerin alınması uygun görüldü. Bir yandan düzenlemeler devam ederken diğer yandan dâhilî Ģubenin memurları tayin edildi ve her sınıf tebaa-yı devlet-i aliyye evladından bir takım etfâl ve eytâm toplanarak yaklaĢık 100 öğrenciyle mektebin Eylül 1868‟de faaliyete geçmesi sağlandı671. Ayrıca Mekteb-i mezkûr me’haz-ı fünûn ve sanayi 670 671 Mektebin iki çeĢit masraf kalemi bulunmaktaydı. Bunlardan birincisi, Kılıçhane ve fabrikanın inĢaatıyla mektebe alınacak alet ve edevatın giderleriydi. Ġkincisi dâhilî ve haricî Ģubelere alınacak öğrencilerin ihtiyaçlarna harcanacak para ile memur ve hademe maaĢlarıydı. Bütün bu masraflar için ise esham ve köprü gelirlerinden hazinede biriken 1.440.077 kuruĢun kullanılması öngörülmüĢtü. BaĢka bir ifadeyle her iki kalem için yapılacak sarfiyat, 1869 yılı Mart ayına kadar bu paradan karĢılanacaktı. 1868 yılının Kasım sonuna gelindiğinde mektebin tamiratı, fabrikanın inĢaatı ve mevcut öğrencilerin masrafları için paranın 675.000 kuruĢu harcanmıĢtı. Geriye kalan 765.077 kuruĢtan 237.189‟u mektep arazisine dâhil edilen arsalara ödenmiĢ ve kalan 527.888 kuruĢ mektebin eksik kalan tamirat iĢlerini, alet-edevat, elbise gibi daimî giderlerini taksit taksit karĢılamak üzere ayrılmıĢtı. BOA., Ġ.ġD. 11/533-1 (23 ġ 1285/9 Aralık 1868), BOA., MAD.d, Nr.10586, s.214 (25 L 1285/8 ġubat 1869). Takvim-i Vekâyi, def‘a 1019 (17 B 1285/3 Kasım 1868). Dersaâdetde Mekteb-i Sanayii’nin tarih-i küşâdı olan seksen dört senesi Eylülü ibtidasından…(1 Eylül 1284/13 Eylül 1868). BOA., Ġ.DH. 620/43160 (13 B 1287/9 Ekim 1870). 212 olacağı cihetle usûl-i idaresinin gayet muntazam bir halde cereyanı lâzımeden bulunduğuna binaen paĢa tarafından bir de nizamnâme hazırlandı672. Bu arada mektebin gelir kaynakları olan, hazinenin ödediği yıllık 500.000 kuruĢ ile Eski Köprü‟den elde edilen yaklaĢık 900.000 kuruĢun tahvil karĢılığı olması, bu paraların kullanımını geciktirmekteydi. Oysa mektebin memleketçe ve ahâlice istifâde edilecek asârdan olması, tahsisatının da vaktinde ve zamanında verilmesini gerekmekteydi. Bu nedenle gelir olarak, zamanında değerlendirilmesi mümkün olmayan ayrı ayrı kaynaklar yerine varidatı az olsa da ödenme zamanı ve miktarı belli olan tek kaynağın kullanılması daha uygun görüldü. Bu düĢünceye istinaden Karaköy Hanı‟nın, yıllık kira gelirini kullanmak üzere 1869 Martından itibaren mektep idaresine terk edilmesi kararlaĢtırıldı673. Öte yandan Mithad PaĢa, hanın 500.000 ile 600.000 kuruĢ arasında değiĢen yıllık geliriyle yetinmeyerek, tek kat olan hana mimarını bulup, fiziki tetkiklerini yaptırdıktan sonra bir katın daha ilave edilmesini sağladı674. ĠnĢa masraflarını karĢılamak için de yine hanın gelirinden, beĢ yılda ödenmek üzere ġirket-i Hayriye‟den 1.200.000 kuruĢ borç aldı. Böylece borsa mahalli ile sarraf ve tüccarlar için büroların yer aldığı yeni katın kiralarıyla birlikte hanın kira geliri nerdeyse iki katına yükseldi675. 672 BOA., Ġ.DH. 583/40618 (5 ġ 1285/21 Kasım 1868); Takvim-i Vekâyi, defa 1028 (11 ġ 1285/27 Kasım 1868); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.634-635. 673 BOA., Ġ.ġD. 11/533 (Gurre-i Ramazan 1285/16 Aralık 1868). 674 BOA., Ġ.DH. 586/40807 (16 L 1285/30 Ocak 1869). 675 Ali Haydar Mithat, a.g.e., s.65. 213 3.3.2.3.Ġdaresi Mithad PaĢa, bir yandan mektebin eksikliklerini gidererek bir an evvel açılmasını sağlamaya çalıĢırken öte yandan kuruluĢ amacını, programını ve idaresini düzenleyen bir de nizamnâme kaleme almıĢtı676. Üç baĢlık altında 64 maddeden oluĢan ve tabiatıyla ıslahhânelerin yapısını andıran nizamâmenin ilk maddesine göre mektep, ġurâ-yı Devlet riyasetine bağlıydı. Dolayısıyla idaresiyle ilgili her türlü icraat riyaset makamının emriyle gerçekleĢtirilecekti677. Mektebin yönetimi ise bir nazır kontrolünde olacaktı. Ayrıca dâhilî ve haricî Ģubelerinin birer müdürü ve müdürlerin birer muavini bulunacaktı. Bundan baĢka edebiyat ve fen derslerini okutmak üzere muallimler, sanat eğitimi için mahir ustalar ve lüzumu kadar kâtip, imalat yoklamacısı, ambarcı, makineci, odacı, bekçi, doktor ve dâhilî Ģube için aĢçı, hizmetçi ve çamaĢırcı gibi çeĢitli memur ve hizmetliler olacaktı678. Dâhilî ve haricî müdürler ile muavinler ve kâtipler Ģubelerinin genel idaresinden ve hesap iĢlerinden sorumlu idiler. Ayrıca her memur ve hizmetli görevini yapmakla yükümlü idi. Görevini aksatan memurlar hangi seviyede olurlar ise olsunlar azledilebileceklerdi. Memurların azl ve tayini nazırın yetkisindeydi. Tatil günleri hariç (Cuma, bayram ve paskalya), nazır, müdür ve kâtipler her gün görevleri baĢlarında olacaklar, geceleri ise müdür, muavin veya kâtiplerden birisi mektepte 676 Nizamnâme için bkz. BOA., Ġ.DH. 583/40618-1, s.1-9 (3 ġ 1285/19 Kasım 1868); Takvim-i Vekâyi defa 1028 (11 ġ 1285/27 Kasım 1868), defa 1029 (13 ġ 1285/29 Kasım 1868), defa 1030 (28 ġ 1285/14 Aralık 1868), defa 1031 (30 ġ 1285/16 Aralık 1868); Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.258276. Değerlendirmeler için ayrıca bkz. Unat, a.g.e., s.80c; Önsoy, a.g.e., s.122-123; Koç, a.g.t., s.4950; YaĢar Semiz-Recai KuĢ, “Osmanlıda Meslekî Teknik Eğitim”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Dergisi, S.15, Konya, 2004, s.280-282. 677 Madde 1, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.258. 678 Madde 4, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.259. 214 nöbetçi olarak bulunacaktı. Mektebin usta ve hocalarının maaĢları ile hizmetli ücretleri nazır ve müdürlerin tasarrufuyla belirlenirken diğer memurların maaĢları ġurâ-yı Devlet baĢkanlığının tasdikiyle tahsis edilecekti679. Mektebin kuruluĢ çalıĢmaları yürütülürken çeĢitli sanatlar için gerekli makineler ile atölyelerin tesisi sırasında tecrübesi münasebetiyle nazırlık görevi Miralay Ethem Bey‟e verilmiĢti680. Bunun yanı sıra müdürlük görevi Hacı Hüseyin Efendi‟ye, muavinlik ise Mehmet Efendi‟ye verilmiĢti. Ayrıca bir baĢkâtip, dört kâtip, iki satın alma memuru, bir ambarcı, bir erzak memuru, bir tabip ile diğer iĢler için 30 adet memur ve hizmetli görevlendirilmiĢti. Mithad PaĢa‟nın 1869 yılında ġurâ-yı Devlet baĢkanlığını bırakmasının ardından681 mektebin genel idaresi ise Dâhiliye Nezâreti‟ne havale edilmiĢti682. Ġlerleyen yıllarda haricî Ģubeye de müdür, müdür muavini ve memurlar atanarak mektebin kadrosu geniĢlemeye devam ettiyse de683 bu Ģubenin etkin olmadığı anlaĢılmaktadır. Dolayısıyla bütün iĢler aktif olan dâhilî Ģube müdürlüğü tarafından görülmüĢtür. Açıldığı dönemlerde sanayiye devlet adamları tarafından verilen önem, mektebin ehil ve değerli yöneticiler tarafından idare edilmesini 679 Mekteb-i sanayi memurlarının vezâif-i mahsusalarına şâmildir. Madde 31, 32,33, 36, 38, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.267-268. 680 …Sanayi Mektebi bu def‘a Şurâ-yı Devlet Nezâreti dâhilinde olarak tesis-i mukaddematına mübâşeret olunmuş ve şimdi sanayi‘-i muhtelifeden ba‘zılarının icrâsı için makine ve talimhâne gibi mahaller inşasının sırası gelmiş olduğundan bu iş erbâb-ı fenn ve san‘atdan bir zatın ma‘rifetiyle yapılmak tasavvurât-ı vâkı‘a iktizasından bulunduğundan bunların tesisât ve inşaâtına bakmak ve bi’z-zat ameliyatına nezâret ve dikkat itmek… üzere münasip bir zatın tayin edilmesi hususu ġûra-yı Devlet tarafından Sadâret‟e bildirilmiĢti. Bunun üzerine Ġmâlat-ı Harbiye Nezâreti‟ne müracaat edilmiĢ ve Tophane-i Amire Ġkinci Sanayi Alayı Kaymakamı Edhem Bey, erbâb-ı fenn ve sanattan olması, gayret ve iĢtiyakı münasebetiyle kaymakamlığı uhdesinde kalmak, fakat daimî surette mektepte bulunmak üzere bu görev için tavsiye edilmiĢti. BOA., ġD. 2389/21 (11 RA 1285/2 Temmuz 1868). 681 Koç, a.g.t., s.54. 682 Bkz. Mekteb-i Sanayi, Umur-ı Dâhiliye Nezâreti celilesi taht-ı nezâretindedir. Devlet Salnâmesi, H.1286(1869), s.207; H.1287(1870), s.114; H.1288(1871), s.131. 683 Devlet Salnâmesi, H.1289(1872), s.223; H.1290(1873), s.196. 215 sağlamıĢtı. Bu sayede hızlı bir geliĢim kaydedilmiĢ, burada üretilen ürünler piyasada iftiharla görülmüĢ ve dükkânlar açılarak epey mamul satılmıĢtı. Ancak birkaç yıl sonra gerek yönetim zafiyeti ve gerekse ahalinin ithal ürünlere olan rağbeti nedeniyle ilgi azaldı, ürünler satılamaz hale geldi684. Bu nedenledir ki, 1873 yılından itibaren Maârif Nezâreti‟nin idaresi altına alınan mektebin tek müdür tarafından yönetilmesi, Maârif Meclisi‟nce geliĢimi açısından yetersiz görüldü. Umumun istifadesine hizmet eden bu kurumun standartlarının yükseltilmesinin ise idaresinin daha profesyonel bir hale getirilmesi sayesinde mümkün olacağı görüĢü ileri sürüldü. Bu amaç doğrultusunda nizamnâmenin dıĢına çıkıldı ve alanında uzman kiĢilerden oluĢan bir komisyonun teĢkil edilerek haftada veya iki haftada bir toplanması kararı alındı. Eğitim ve imalattaki eksiklilerin tespiti ve giderilmesi, gelir-gider kontrolü, satın alma ve imal edilen ürünlerin satılması gibi iĢlerin, komisyon üyeleri tarafından düzenlenmesi kararı alındı685. Maârif Nezâreti müsteĢarının baĢkanlığında oluĢturulan komisyonun üyeleri, Dâr-ı ġûra azasından Mirliva Hasan PaĢa, Tophane‟de Dökümcü Miralay Arif Bey, Tersane çekiç fabrikasında müstahdem Kaymakam Ali Bey, Tersane-i Amire marangozhanesinde bulunan BinbaĢı Mustafa Bey, Nafia mühendislerinden Süleyman Bey ve Hayriye tüccarından Keresteci Ağazâde Mehmet Efendi idi. Nezâret tarafından ilk toplantı tarihi 19 Ocak 1874 olarak belirlendi686. Belirlenen tarihte de ilk toplantı gerçekleĢti687. Mektebin kuruluĢ sürecinden itibaren idaresini yürüten Miralay Ethem Bey ise komisyonun teĢkil edilmesinin ardından görevinden ayrıldı688. Ayrıca dâhilî Ģube müdürlüğü de 684 ġark, Nr. 66, s.1 (24 Z 1290/12 ġubat 1874). BOA., MF.MKT. 16/133 (5 ZA 1290/25 Aralık 1873). 686 BOA., MF.MKT. 16/158 (26 ZA 1290/15 Ocak 1874). 687 ġark, Nr. 55, s.1 (7 Z 1290/26 Ocak 1874). 688 BOA., MF.MKT. 27/74 (9 RA 1292/15 Nisan 1875). 685 216 lağvedildi689. Bu Ģekilde idari yapısı değiĢtirilen mektep, basından anlaĢıldığına göre yine çok fazla ilerleme kaydedemedi. BaĢka bir ifadeyle komisyon da bekleneni veremedi690. 1876 yılına kadar Maârif Nezâreti‟ne bağlı kalan Mekteb-i Sanayi‟nin yönetimi, bu tarihten itibaren ise Ticaret Nezâreti‟ne devredildi691. 3.3.2.4.Gelir Kaynakları ve Giderleri Nizamnâmede mektebin dâhilî Ģubesindeki her öğrencinin bir künye defterinin bulunmasını öngörülmekteydi. Bu deftere öğrencinin adı, soyadı, yaĢı, veli ve akrabasının bilgileri, hangi milletten olduğu, hangi tarihte ve ne surette mektebe alındığı, sınıfı, sanatı ve sınav zamanında değerlendirilmek üzere sene içerisindeki devam ve disiplin bilgileri yer alacaktı. Ġkinci defter, dâhilî Ģubenin tayinat ve levâzımat-ı sairesine dair yevmiye ve masraf defteri idi. Mektebin giderleri bu deftere yazıldıktan sonra her ay kontrol edilip müdür, muavin ve kâtip tarafından imzalanarak nazıra teslim edilecekti. Üçüncü defter yevmiye defteri idi. Yevmiye defterine dâhilî Ģubenin sandığına her gün ne kadar para girmiĢ ve sarf edilmiĢse ise yazılacaktı. Günlük hesabın yanı sıra her ay kontrol edilen defterin ay sonunda bir özeti yapılacak ve gelir, giderden fazla çıktığında sonraki ayın hesabına aktarılacaktı692. 689 690 Mekteb-i Sanayi‘nin mülga dâhilî müdürlüğünden munfasıl Mehmed Efendi bendeleri dâire-i tahririyece bir memuriyetde istihdâmı zımnında… BOA., MF.MKT. 23/21 (14 ZA 1291/23 Aralık 1874). Vilayetlerdeki sanayi mektepleri, daha az masraf edilmesine rağmen daha fazla eser vermiĢlerdir. ġark, Nr.167, s.1 (16 CA 1291/1 Temmuz 1874). Mekteb-i Sanayi idaresi Ticâret Nezâret-i celilesine havale buyrulmuş olduğundan keyfiyetin nezâret-i müşârü’l-ileyhâya emr ve havâle buyrulması lazım gelür olbabda emr ü ferman hazret-i men-lehü’lemrindir. BOA., MF.MKT.34/170 (15 RA 1293/10 Nisan 1876). 692 Mektebin usûl-i hesabiyesi. Madde 39, Düstûr, Birinci Tertip, Cild-i Sâni, s.269-270. 691 217 Haricî Ģubede de yine her öğrencinin bir künye defteri bulunacaktı. Bunun yanı sıra ikinci bir deftere imalat için gerekli alet edevat ve ham maddenin masrafı yazılacaktı. Üçüncü defter ise gelir gider defteri idi. Her gün nazırın kontrolünde ve müdür, muavin ve kâtiplerden birinin idaresinde olan mektebin umum sandığından ne kadar masraf edilmiĢ ise veya ne kadar gelir temin edilmiĢse bu deftere yazılacaktı693. Mektebin aylık üç harcama kalemi bulunmaktaydı. Bunlardan ilki, bütün memurlarla hizmetlilerinin maaĢları, öğrencilerin ücreti, yiyecek, elbise ve diğer levazımat masrafları idi. Ġkincisi kitap ve alet-edevat gibi demirbaĢ masrafları ve üçüncüsü imalat için gerekli hammadde ile fabrikada kullanılan yağ, kömür gibi eĢyaların masraflarıydı. Gelirler de yine aynı Ģekilde üç türlü idi. Ġlki mektebe kabul edilen ücretli öğrencilerden sağlanan gelir, ikincisi vakfedilmiĢ menkul ve gayrimenkul gelirleri ve sonuncusu ise imalattan elde edilen kazançlardı694. Sanayi Mektebi, oldukça hızlı bir geliĢim göstermiĢti. AçılıĢını takip eden on beĢ aylık süre içerisinde mektebe iki kaynak üzerinden sağlanan gelirin toplam miktarı 5.089.580 kuruĢ idi. Bu gelirlerin 4.485.000 kuruĢ olan ilk kısmını inĢaat, tamirat, alet-edevat ile istimlâk edilen ev ve arsalara sarf edilmek üzere hazineden ödenen meblağ, ġirket-i Umumiye-i Osmanî ile diğer yerlerden alınan borçlar ve çocukların sünneti dolayısıyla ahalinin yaptığı yardımlar ile hazine-i hassadan alınan para oluĢturmaktaydı. Ġkinci kısmı ise mektep ve fabrikanın imalatından elde edilen 609.069 kuruĢtan ibaretti. Buna mukabil yine sarfiyat ta iki kısımdan oluĢmaktaydı. Ġlki inĢaat giderlerine, alınan arsalara ve aletlere ödenen 4.486.513 kuruĢ, ikincisi 693 694 Madde 40, 42, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.270-271. Madde 43, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.271. 218 memur, hademe ve hoca maaĢları ile diğer daimî harcamalardan oluĢan 1.739.597 kuruĢ idi ki, toplam masraf 6.226.110 kuruĢa ulaĢmıĢtı. Mektebin 1.136.530 kuruĢluk bir açığı bulunmaktaydı. BaĢka bir ifadeyle açık olarak görülen bu miktar esnaf ve saireye olan borçlar idi. Ancak kısa sürede meydana gelen bu gelir-gider dengesizliği dikkat çekmekte ise de, mektep etfal-i aceze için teşekkül etmiş bir eser-i hayr olduğundan mazur görülebilirdi. Zira açıldığı sırada 300-400 çocuk alınması tasavvur edilmiĢ ve masraflar buna göre belirlenmiĢ olduğu halde eğitimin kalitesini görenler ile fakir aileler çocuklarını kollarından tutup Sanayi Mektebi‟ne getirmiĢlerdi. Ayrıca ebeveyni olmayan ve kanunsuz iĢlere bulaĢarak sokaklarda yatıp kalkan çocuklar da güvenlik güçleri tarafından toplanarak mektebe gönderilmiĢlerdi. Dolayısıyla hesaplar tutmamıĢ ve nizamnâme ihlal edilerek sayıları 700‟ü bulan Müslim ve Gayrimüslim dâhilî Ģube öğrencileri için gelirler yetersiz kalmıĢtı. Artan öğrenci sayısı nedeniyle mektep binası, bir takım dükkân ve arsaların istimlâkiyle Sultan Ahmet meydanına doğru geniĢletilmiĢti695. Mektebin faaliyete geçen fabrikasında Demircilik, Çilingirlik ve Dökümcülük sanatlarının ilerletilmesi için çaba harcandığı gibi Mürettiblik, Terzilik, Kunduracılık ve Marangozluk gibi önemli meslekler de gereği üzere geliĢtirilmiĢti. Bunun yanı sıra Avrupa‟daki güncel sanatların eğitimin almak üzere Paris‟e öğrenciler gönderilmiĢti. Nitekim gerek mektep binasının yeniden düzenlenmesi ve mektebin idaresi, gerekse eğitim-öğretim yöntemlerinin modernize edilmesi ve artan öğrenci sayısı gelir-gider arasındaki dengeyi bozmuĢtu696. 695 696 Meydanın dikilitaĢ tarafında mektebin önüne tesadüf eden bir hane, bir karakol ve hatta bir sıbyan mektebinin de buradan kaldırılıarak yerlerinin şakirdânı an bean teksir iden mektebe tahsis edilmesi kararlaĢtırılmıĢtı. BOA., Ġ.DH. 596/41518 (Gurre-i Cemâziye‟l-evvel 1286/9 Ağustos 1869). Bu arada mali sıkıntılara rağmen gidiĢattan memnun kalındığı için özverili bir Ģekilde çalıĢıp, mektebin ilerlemesine katkı sağlayan bazı memurların rütbeleri yükseltilmiĢti. BOA., Ġ.DH. 620/43160-1 (7 C 1287/4 Eylül 1870). Muavin Hacı Hüseyin Efendi salise, BaĢkâtip ve Ġmalat 219 Öte yandan yakın zamanda Karaköy Hanı‟nın 900.000 kuruĢ olan gelirinin 1.200.000 kuruĢa çıkması beklenmekte ve imalattan elde edilen gelirlerle beraber eĢitsizliğin ortadan kalkacağı tahmin edilmekteydi. Nitekim 1870 yılı sonuna doğru Yeni Köprü karĢısında bir dükkân açılarak üzerine Mekteb-i Sanayi Mâmulatı tabelası asıldı. Mektepte üretilen her çeĢit ürün burada mutedil (orta) fiyatla satılmaya baĢlandı. Ayrıca ölçüye göre kaliteli ayakkabı üretiminin yapıldığı da basın yoluyla ahaliye bildirildi697. Diğer yandan mektebin matbaa ürünlerinin de yine adı geçen dükkân ile sahaf ve kıraathaneler vasıtasıyla satıĢı yapılmaktaydı 698. Bu arada ahalinin rağbetini daha da arttırmak üzere Meclis-i Maârif, 1872 yılı sonlarında Sanayi Mektebi mamullerinin gümrük vergisinden muaf tutulması hususunu Bâbıâli‟ye arzetti699. Bunların haricinde gelir sağlamak amacıyla Bâbıâlî bahçesinin arka tarafında bulunan 18 adet dükkân mektebe tahsis edilmiĢ ve bu dükkânlar 1873 yılından itibaren peyder pey elden geçirilmiĢ, evlere dönüĢtürülerek kiraya verilmeye baĢlanmıĢtı. Bu sayede daimî gelir olarak bir kaynak daha temin edilmiĢ oluyordu700. MüfettiĢi ile Mübayaa Memuru Hacı Hüseyin Efendi rabia ve Dâhilî Zabiti Mehmet Efendi ile Muavin-i Evveli Muhiddin Bey hamse rütbelerine terfi ettirilmiĢlerdi. BOA., Ġ.DH. 620/43160-2. 697 Mekteb-i Sanayi’den ilandır. Cisr-i Cedid karşısındaki Cami havlusu derununda küşâd olunan yeni caddede dokuz numero ile üzerine (Mekteb-i Sanayi Mamulâtı) levhası talik olunmuş dükkânda mekteb-i mezkûr imalatından olarak her nevi eşya mutedil fiyatla satılmakda bulunduğu gibi ayaklarında nasır ve saire olubda ızdırabı olan zevât içün matlub olunduğu surette ölçü alınarak kendüsünü hoşnud idecek suretde tekmil harcı Fransız malı olarak ayakkabı imal olunacağı ilan olunur. Basiret, Nr.240, s.4 (22 N 1287/16 Aralık 1870). Devletlü Derviş Paşa hazretlerinin tercüme ve telifine muvaffak buyurdukları (Hikmet-i Tabiiyye) nam kitabın iki cildi bir yerde olarak eşgali gayet de muntazam olmak üzere ikinci defa olduğu halde Mekteb-i Sanayi’de tab olunarak cümlenin iştirasına suhûlet olunmak içün bir beyaz mecidiyeye dükkân-ı mezbûr ile kıraathanelerde ve hakkaklar çarşısında sahaf Bekir Efendi ve Ahmed Efendi’nin dükkânlarıyla Sultan Beyazid Camii Şerifi havlusunda Şükrü Efendi’nin sergisinde satılmakta olduğu. Basiret, Nr.240, s.4 (22 N 1287/16 Aralık 1870); Basiret, Nr.242 s.4 (24N 1287/18Aralık 1870). 699 BOA., MF.MKT. 6/51 (11 ġ 1289/14 Ekim 1873); BOA., MF.MKT. 7/159 4 ZA 1289/3 Ocak 1873). 700 BOA., MF.MKT. 7/161 (4 ZA 1289/3 Ocak 1873); BOA., ġD. 206/45 (6 CA 1290/2 Temmuz 1873). 698 220 Öğrencilerinin büyük çoğunluğunu kimsesiz çocukların oluĢturduğu mektebe, ahali tarafından ıslahhâneler örneğinde görüldüğü gibi bir hayır kurumu olarak ta bakılmaktaydı. Bu nedenle daimî gelirlerin haricinde aynî ve nakdî yardımlar da söz konusu idi. Hatta kuruluĢ sürecinde Fransa Ġmparatoriçesi dahi 10.000 franklık bir yardım göndermiĢti701. 1873 Martında mektebin marangozhanesi için Ġzmit‟ten bedeli karĢılığında talep edilen 5.750 kuruĢluk kerestenin, yöre ahalisi tarafından Allah rızası için hibe edilmesi ise ahalin hassasiyetini ortaya koyan önemli bir örnektir702. Bunun yanı sıra -özellikle mektebe ve burada üretilen ürünlere olan ilginin azaldığı dönemlerde- hem ürünleri satmak703 hem de ihtiyaçlar için yardım toplamak amacıyla piyangolar düzenlenmek suretiyle gelir elde edilmekteydi704. Ayrıca bir takım sosyal organizasyonlarla da Sanayi Mektebi‟ne yardım sağlandığı görülmektedir. Mesela 23 ġubat 1874‟te Gedik PaĢa Tiyatrosu‟nda düzenlenen çeĢitli oyunlardan elde edilen hâsılat, mektebe bırakılmıĢtır705. 3.3.2.5.Öğrenci Kaynağı ve Kabul ġartları Mektep iki Ģubeye ayrılmıĢ olup, birisi dâhilî ve diğeri haricî Ģube olarak adlandırılmıĢtı. Dâhilî Ģubesinde eğitim alacak öğrenciler, 13 yaĢından büyük olmayacak ve leyli (yatılı, geceli) nehhâri (gündüzlü) orada kalmak üzere tertip 701 BOA., Ġ.HR.240/14262 (7 ġ 1286/2 Aralık 1869); Ahmet Lütfi Efendi, a.g.e., C.XII, s.59. BOA., MF.MKT. 9/117 (14 M 1290/14 Mart 1873). 703 ġark, Nr. 66, s.1 (24 Z 1290/12 ġubat 1874). 704 Örneğin 1872 yılında her hissesi 1 mecidiye olan 300.000 kuruĢluk bir piyango organize edilmiĢti. BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.138 (22 B 1289/25 Eylül 1872); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.146 (5 N 1289/6 Kasım 1872). 705 Mektep, basın yoluyla sınıf-ı saltanat-ı seniyyeden bî-kes ve bî-vâye olan çocukları köşe başlarında ve sokak ortalarında sefil ve perişan dolaşırken vatanın mukteziyad ve levâzım-ı beşeriye ve müzeyyinat-ı endâm-ı insaniye olan bir takım sanayi-i nefiseyi tahsil ile tezyin-i said-i istidâd ve bu sâyede hem nevinin mazhar olduğu niam-ı celile-i refah ve saadetden behrever ve dilşâd olmaları maksad-ı hayr mersadıyla tesis ve küşad olunmuş bir eser-i cemil ve celil olarak tanıtılmaktaydı. Basiret, Nr.1159 (2 M 1291/19 ġubat 1874). 702 221 olunup, en fazla 500 kiĢi olacaklardı. Haricî Ģubesinin talebesi 30 yaĢına kadar olabilecek ve yalnız gündüzleri devam etmek Ģartıyla kabul edilip, sayıları 250‟yi geçmeyecekti706. Nizamnâmeye göre dâhilî Ģubeye alınacak öğrenciler yerli ve yabancı, Ġslam ve Hıristiyan her ne olur ise eĢit Ģartlar altında kaydedileceklerdi. Bunun haricinde bütün öğrenciler için mektebe girebilmek ıslahhânelerde olduğu gibi üç koĢula bağlanmıĢtı. Bunlardan birincisi alınacak çocuk 12-13 yaĢından yukarı olmayacak, ikincisi babası ve anası olmayıp öksüz ve yetim olacak veya bunların birisi olsa da çocuğuna bakamayacak derecede fakir olacak, üçüncüsü ise eğitim süresi sona ermeden çocuğun velisi tarafından mektepten alınmayacak idi. Aksi durumda sarf edilen bütün masraflar veli ve akrabası tarafından ödenilecekti. Bu Ģartları yerine getirmeyen hiç kimse mektebe kabul edilmeyecekti. Bunun haricinde yine ıslahhâneler nizamnâmesinde yer aldığı üzere anne ve babası olan 13 yaĢından küçük çocuklar senelik 500 kuruĢ olarak belirlenen masrafları ödenmek Ģartıyla mektebe kabul edilebileceklerdi. Ayrıca yine 13 yaĢından küçük olan çocuklardan herhangi bir suça karıĢarak bir yıl ve daha fazla ceza alanlar hükümetin emri ile mektebin dâhilî Ģubesinde bulunan ıslah dâiresine konulacaklardı707. Mektebin gündüzleri eğitim verilecek olan haricî Ģubesine ise kendi istek ve irâdeleriyle eğitim almak isteyen her din ve milletten öğrenciler devam edebileceklerdi. Ancak bu Ģubeye kabulün de bir takım koĢulları bulunmaktaydı. Bunlardan ilki öğrencilerin mektebin usûl ve nizamına uymakla yükümlü olmaları idi. Hatta bunun için bir senet verip, bir de kefil göstermek zorundaydılar. Ġkinci 706 707 Madde 3, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.258. İkinci Fasıl (dâhilî şubenin idare-i mahsusasına ve şakirdânın infak ve eksasına ve ta‘lim ve terbiyesine dâirdir). Madde 16-17, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.263-264. 222 olarak öğrencilerin uzuvlarının iĢlenilen sanata mani olacak derecede eksik olmaması lazımdı. Üçüncü koĢul ise 30 yaĢından küçük olmaktı. Haricî Ģubenin öğrencilerinin eğitim süresi de 5 yıldı. Bu süreden önce imtihanlarda baĢarılı olup, mezun olanlara Ģehadetnâme ve ruhsat verilecek, isteyen usta muamelesiyle mektepte kalabilecekti. Eğitim-öğretim, dâhilî Ģubede öngörüldüğü gibi düzenlenmiĢti. Sabah ilk olarak teorik dersler okutulacak, ardından kıĢ aylarında beĢ, yaz aylarında altı saatten az olmamak koĢuluyla pratik eğitim verilecekti708. Yine nizamnâmede belirtildiği üzere haricî ve dâhilî Ģubelerde bulunan bütün öğrenciler, bulundukları sınıfa göre günlük ücret alacaklardı. Birinci sınıf öğrencileri 2‟Ģer kuruĢ, ikinci sınıf öğrencileri 100‟er para, üçüncü sınıf öğrencileri 3‟er kuruĢ, dördüncü sınıflar 3‟er buçuk kuruĢ ve beĢinci sınıf öğrencilerine 4‟er kuruĢ gündelik verilecekti. OnbaĢılar ise 20‟Ģer para fazla alacaklardı. Bunun yanı sıra dâhilî Ģube öğrencilerinden yemek, elbise ve sair giderler için 60‟ar para kesilecekti. Günlük olarak hesap edilen ücretlerin yarısı aybaĢlarında öğrencilere ödenecekti. Diğer yarısı ise öğrenci mezun olduğunda az da olsa sermaye sahibi olmasını sağlamak amacıyla emniyet sandığında muhafaza edilecekti. Haricî Ģube öğrencileri için de ücretlerinden elbise masrafı kesilmek suretiyle aynı prosedür uygulanacaktı. Günlük almak için ise kıĢ günlerinde beĢ, yaz günlerinde ise altı saat çalıĢmak gerekmekteydi. Bunun ispatı hoca ve ustaları tarafından verilen ve o günün standart eğitimini aldıklarını gösteren yeĢil ve kırmızı Tahsin biletlerine sahip olmaktı. BaĢka bir ifadeyle gün sonunda bir yeĢil ve bir kırmızı veya iki kırmızı bileti olan öğrenci o günün ücretini hak etmiĢ 708 Üçüncü Fasıl (haricî şubenin talebesine ve onların idaresine müteallikdir). Madde 26-27, 30 Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.266-267. 223 olacaktı. Öğrenciler, elbise ve aletlere olağan dıĢı zarar verip, kullanılmaz hale getirirler ise bunların masrafı ücretlerinden kesilecekti709. Dâhilî Ģube öğrencileri mezun olana kadar nazır ve müdürün izni olmaksızın mektepten dıĢarıya çıkmayacaklardı. Bununla birlikte Ġstanbul‟da aile veya akrabası bulunup derslerinde ve sanatında baĢarılı olan güzel ahlaklı ve güven kazanmıĢ çocuklar, mektep nazırının izniyle ayda veya iki haftada bir evlerine gidebileceklerdi710. Sanayi Mektebi, açılıĢını takip eden bir yıllık sürede potansiyelinin üzerinde öğrenci mevcuduna ulaĢtı. Islah edilmek için gönderilen suçlu çocukların yanı sıra zengin fakir birçok kimse çocuklarını meslek sahibi edebilmek amacıyla mektebe kaydettirmekteydi. Dolayısıyla nizamnâmede maksimum mevcudu 500 olarak belirlenen dâhilî Ģube öğrencileri 1870 yılında 700 civarına yaklaĢmıĢtı711. Bu tarihten Tanzimat dönemi sonuna kadar öğrenci mevcudu 400‟ün altına düĢmedi712. Genelde ise öğrenci profili dâhilî Ģubeye alınmak üzere müracaat eden veya Zabtiye Müdürlüğü‟nce gönderilen kimsesiz yersiz, yurtsuz çocuklar ile muhacirlerden oluĢmaktaydı713. 709 Madde 9, 10, 12, 13, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.260-262. Madde 19, 25, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.264-265. 711 BOA., Ġ.DH. 620/43160-1 (7 C 1287/4 Eylül 1870). 712 Bkz. Devlet Salnâmesi, H.1286(1869), s.207; H.1287(1870), s.114; H.1288(1871), s.131; H.1289(1872), s.223; H.1290(1873), s196; H.1291(1874), s.196; H.1292(1875), s.136; H.1293 (1876), s.139. 713 Maârif Nezâreti tarafından Mekteb-i Sanayi Müdüriyetine havâle edilen dilekçeler ilgili birkaç örnek için bkz. Çerkez muhacirlerinden Hüseyin nam çocuğun Mekteb-i Sanayi‘ye ahz ve kabulü hakkında… BOA., MF.MKT. 7/129 (18 L 1289/19 Aralık 1872). Bî-keslikden bahisle Mekteb-i Sanayi‘ye ahz ve kabulünü müstedi‘ Ebubekir nam kimesnenin cânib-i Bâbıâli’ye takdim idüb bâ-tezkire-i samiye irsâl buyrulan arzıhâli mezkûr tezkire ile leffen irsâl kılınmağla maaline nazaran icabının icrâsı… BOA., MF.MKT. 7/143 (24 L 1289/25 Aralık 1872). Mektebe konulmak üzere Zabtiye Nezâret-i behiyesi tarafından gönderilmiş olan Mehmed’in bî-kes ve bî-vâye olduğu iş‘ar kılınmış…BOA., MF.MKT. 11/42 (19 R 1290/16 Haziran 1873). Bî-kes ve bî-vâyelikten bahisle Mekteb-i Sanayi‘ye ahz ve kabulünü müstedi‘ Zotri İsteyağon’un Babıâlî’ye bi’t-takdim... BOA., MF.MKT. 12/179 (19 CA 710 224 3.3.2.6.Eğitim-Öğretim ve Meslekî Faaliyetler Eğitim-öğretim düzeni de nizamâmede ayrıntılı bir Ģekilde düzenlenmiĢti. Buna göre öğrenciler okuyacakları derslerin ve eğitimini alacakları sanatların derecesine göre beĢ sınıfa ayrılıp, en kabiliyetli olan on kiĢiden birisi onbaĢı seçilecek ve dokuzu onun neferi ad olunacaktı. Bunun yanı sıra her öğrencinin elinde ismini, sanatını ve sınıfını belirten bir aylık jurnal olup her gün yoklamada öğrencinin vukuat ve ücret-i yevmiyesi yazılarak yine öğrenci tarafından muhafaza edilecekti714. Eğitimi verilecek sanatlar Demircilik, Dökümcülük, Makinecilik, Marangozluk, Terzilik, Kunduracılık ve Mücellitlik gibi sanatlar olup, teorik dersler bu sanatlarla ilgili olacaktı715. Okutulacak dersler ve eğitimi verilecek sanatların seviyesi ise sınıflara göre Ģöyle idi; Birinci sınıfta bulunan öğrenciler teorik olarak Türkçe kıraat ve yazıyı (Türkçe okuyup yazmayı), Hesap‟tan A„mal-ı Erba„a‟yı, Tersim-i Hutut‟u ve bazı EĢkâl-i Hendese‟yi (bazı geometrik Ģekilleri) öğrenecekler, pratik olarak mesleklerinde işe yarayacak derecede çıraklık yapacaklardı. Ġkinci sınıf öğrencileri teorik derslerden yine Türkçe okuyup yazmayı, Hesap ve sınıfına bağlı fenlerin tarifatını, Resim, Coğrafya ve Hendese‟nin bazı konularını görecekler mesleklerinde, bazı işleri tarif ile başlı başına görecek derecede kalfalığa yükselmiĢ olacaklardı. 1290/15 Temmuz 1973). Kayserili Simon’un oğlu Yorgi’nin mekteb-i sanayi şakirdânı silkine kaydı… BOA., MF.MKT. 23/12 (13 ZA 1291/22 Aralık 1874). 714 Madde 5-6, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.259-260. 715 Madde 2, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.258. 225 Üçüncü sınıfta okutulacak teorik dersler Türkçe yazı, Defter Tutmak Usûlü, mükemmel Resim, Hendese ve Kimya‟nın mukaddemâtı (giriĢi) ile Makine fenninin bazı konulardan ibaretti. Meslekî eğitimde öğrenciler, bulunduğu sanatı tarifsiz icrâ edebilecek derecede kalfalık yapabileceklerdi. Dördüncü sınıfta öğrenciler düzgün imla ile yazabilecekler, usûl üzere defter tutabilecekler, madenî ve ahĢap hammaddelerin özellikleri ve vasıflarıyla, manivele, makara, sath-ı mâil, kama ve vida gibi basit aletleri ve Makine fennine giriĢi göreceklerdi. Dördüncü sınıf öğrencilerinin meslekî eğitimdeki seviyeleri, birinci derecede kalfalık olacaktı. Son sınıf öğrencileri ise teorik eğitimde derdini anlatacak kadar ve düzgün imla ile Türkçe yazmayı, her nevi Hesap ve Kimya kurallarını bulunduğu sanatta uygulamayı, Usûl-i Mimariye ve Makine fennini öğreneceklerdi. Meslekî eğitimde bulundukları sanata ait işleri bilgi ve beceri ile görecek derecede ustalığa sahip olacaklardı. Okutulması öngörülen dersler, bu Ģekilde sınıflara taksim edilmiĢse de yeni baĢlayacak öğrenciler evvelâ yeni usûle göre Elifbâ, Amme ve Tebâreke cüzleri, icabına göre Musaf-ı ġerif, Ġlmihâl, Risâle-i Ahlâk ve diğer edebiyat derslerini göreceklerdi. Bu arada Gayrimüslim çocuklar da dinî konular hariç, Müslüman çocuklarla beraber Osmanlı Türkçesinde eğitim alacaklardı716. Mektebin dâhilî ve haricî Ģubelerine alınacak öğrenciler ilk önce mülâzım sıfatıyla kabul edilip, okuma ve sanattaki kabiliyeti görüldükten sonra birinci sınıfa geçirileceklerdi. Sene sonu imtihanlarını verdikten sonra da üst sınıfa geçecekler, 716 Madde 23, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.265. 226 beĢinci sene sonunda Ģehadetnâme almaya hak kazanacaklardı. Dersleri ve gördüğü sanat dalını beĢ seneden az sürede öğrenip Ģehadetnâme alan haricî Ģube öğrencilerine ruhsat verilirken, dâhilî Ģube öğrencileri beĢ seneyi tamamlayana kadar usta sıfatıyla mektepte tutulacaklardı717. Mektepte teorik dersler sabah baĢlar ve öğlen ezanına iki saat kala kesilirdi. Bu saatten sonra öğrenciler, seçmiĢ oldukları mesleğin atölyesine giderlerdi. HiyerarĢik düzende mektebin haricî ve dâhilî bütün talebeleri onbaĢılarına tabi olarak muallim ve ustalarının, muallim ve ustalar ile yine bütün öğrenciler, müdür ve muavinlerinin ve nihayet herkes mektep nazırının vereceği emr ve tembihi uygulamaya memur ve mecbur idiler718. Öğrenciler her sene eğitimin kesildiği Nisan ayında sınav olacaklardı ve bir haftalık sınav süresince mektep tatil olacaktı. Bu süre içerisinde dâhilî Ģube öğrencilerinden akrabası olanlara izin verilecekti. Sınavlara Mekteb-i Harbiye ve Ġdâdiye‟den ve Maâraif Nezâreti‟nden birer kiĢi ile Tophane ve Demirhane gibi imalathanelerden birer uzman usta ve özel sanayi kuruluĢlarından kimseler hazır bulunacaklardı. Öğrencilerden sınavda baĢarılı olanlar bir üst sınıfa geçecekler, son sınıf öğrencileri ise mezun olacaklardı. Her sınıftan birinci ve ikinciler hediye ile ödüllendirileceklerdi. BaĢarısız olanlar ise sınıflarında bırakılacak ve beĢ yıl sınıfta kalanlar mektepten uzaklaĢtırılacaktı. Bu arada makine sanatını tercih eden veya bu sanata yönlendirilen öğrencilerin eğitim süresi 7 yıl idi. Bu öğrenciler beĢinci sınıftan 717 718 Madde 7-8, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.260. Madde 14-15, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.263. 227 itibaren iki kat ücret alacaklardı. Yine makine fennini okutan hocaların maaĢları da diğerlerinin iki misli olacaktı719. Nizamnâmede bu Ģekilde düzenlenen eğitim-öğretim faaliyetleri pratikte de büyük oranda aynı biçimde uygulandı. Mektebin nizamı gereği alınan öğrenciler önceden neredeyse hiç eğitim görmemiĢ, okuma-yazma bilmeyen çocuklardı. Ancak beĢ yıllık süre, teorik derslerin verilmesine yeterli bir süre idi. Ġlk yıllarda okuma yazma ve basit hesap dersleri üzerinde yoğunlaĢıldı. Öğrenciler ilerleme kaydettikçe matematik ve kimyaya yönelik derslerin okutulması için hocalar tayin edildi. Ayrıca mektebin kozmopolit yapısı münasebetiyle Rumca ve Ermenice lisanlarında da eğitim verilmekteydi720. Ġlerleyen yıllarda Türkçe, Osmanlıca Gramer, Yazı, Müzik, Resim, Geometri, Matematik, Kimya, Fizik, Arapça, Farsça, Makine ve Mekanik dersleri de mektebin teorik eğitim programında yerini aldı721. Meslekî olarak ise Demircilik, Çilingirlik, Dökümcülük, Mürettiblik, Terzilik, Kunduracılık ve Marangozluk dallarında yaklaĢık 30 mahir usta ile eğitime baĢlandı722. Zamanla yeni sanat dalları programa eklendi. Demirhane, Eğehane, Testerehane, Dökümhane, Terzihane, Kundurahane, Marangozhane, Doğramahane, Çarkhane, Oymahane, NakkaĢhane, Hurufathane, Tabakhane, Modelhane, TebeĢirhane, Hortum ve Tulumbahane, Matbaahane, Litoğrafhane, Mücellidhane ve Kibrithane atölyelerinde bir yandan eğitim verilirken diğer yandan da ticarî amaçlı üretim yapılmaktaydı723. 719 Madde 44, 45, 46, 47, 48, 49. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.272-273. Devlet Salnâmesi, H.1286(1869), s.207; H.1287(1870), s.114; H.1288(1871), s.131; H.1289(1872), s.223. 721 Ali Haydar Mithad, a.g.e., s.65; Devlet Salnâmesi, H.1293(1876), s.139. 722 BOA., Ġ.DH. 620/43160-1 (7 C 1287/4 Eylül 1870); Devlet Salnâmesi, H.1287(1870), s.114. 723 Devlet Salnâmesi, H.1291(1874), s.196; H.1292(1875), s.136; H.1293(1876), s.139. 720 228 Mektepten beklenilen faydaya paralel olarak eğitim meslekî ağırlıktaydı. Nitekim ilk sınavlarını 17 Kasım 1870‟te Sadrazam, ġurâ-yı Devlet Reisi, Dâhiliye Nazırı ve bazı vekiller huzurunda olan öğrencilerin bir senelik süre zarfında Demircilik, Marangozluk, Mürettiplik, Makinecilik ve diğer sanat dallarında göstermiĢ oldukları baĢarı Sadrazam tarafından takdire Ģayan bulunmuĢtu724. Sanayi Mektebi‟nin kuruluĢunda asıl gaye, meslekî eğitim sayesinde Avrupa‟nın sahip olduğu çağdaĢ teknolojiyi öğrenip kullanarak ve kullanımını ülkede yaygınlaĢtırarak kalkınmaya yardımcı olmaktı. Bu nedenle öğrencilerden bazıları Avrupa‟daki güncel sanatlar ile metotların öğrenilmesi ve ülke sanayinin geliĢim merkezi olan mektebe öğretmen yetiĢtirilmesi maksadıyla Paris‟e gönderilmelerine karar verildi. Bu doğrultuda 1869 yılı sonlarında Paris Sefâreti ile yapılan görüĢmeler neticesinde 20 öğrencinin masraflarının karĢılanabileceğinin anlaĢılması üzerine725 ilk olarak 13 Ocak 1870‟de 16 Müslim 4 Gayrimüslim öğrenci, çeĢitli sanatları tahsil etmek üzere Fransa‟ya gönderildi. Bu ilk grup, Paris‟te Tornacılık, Ciltçilik, Dökümcülük, Demircilik, Halıcılık-DöĢemecilik, Marangozluk, Modelcilik, Kuyumculuk, Saraçlık, Kunduracılık, Terzilik ve Gravürcülük alanlarında modern meslekî eğitim almaya baĢladılar. 1870 yılındaki Paris kuĢatmasında ise Belçika‟ya nakledilerek eğitimlerine burada devam ettiler. 724 725 Basiret, Nr.219, s.1 (26 ġaban 1287/21 Kasım 1870). BOA., Ġ.DH. 604/42092 (23 N 1286/27 Aralık 1869). Bu dönemde Paris‟te bulunan öğrencilerden çok fazla masrafa rağmen genel olarak verim alınamamaktaydı. Devleti rahatsız eden bu duruma, öğrencilerin Fransa Maârif Nezâreti tarafından oluĢturulan bir komisyon tarafından imtihana tabi tutularak baĢarısız olanların Ġstanbul‟a gönderilmesi noktasında bir çözüm bulundu. 1869 yılı Temmuz ayında yapılan sınavda baĢarısız olan öğrenciler Ġstanbul‟a gönderilince de Mekteb-i Sanayi öğrencileri için yer açılmıĢ oldu. ġiĢman, a.g.e., s.75-76. 229 Gündüzleri imalathanelerde meslekî eğitim alırken akĢamları da Geometri, Cebir, Resim, Fizik ve Kimya derslerinin okutulduğu kolejde teorik eğitim almaktaydılar726. Bunun yanı sıra 1872 yılında 10 öğrenci daha Paris‟e gönderildi. Bu grubun öğrencileri Karosercilik, Terzilik, Basımcı ve Kompozitörlük, Çuhacılık, Dokumacılık, Hallaçlık ve Marangozluk mesleklerine yönlendirildiler. Bundan yaklaĢık bir yıl sonra ise en mükemmel mektep ve fabrikalara konmak ve Makine Takımları Tamirciliği, Mekanisyen (Eğecilik), Ġnce Marangozluk, GümüĢ-FakfonPirinç ve Bakır gibi Madenlerin Dökümcülüğü, Kuyumculuk, Camcılık, Bakır Gravürcülüğü ve ġarap ile Bira Ġmali alanlarında meslekî eğitim almak üzere Sanayi Mektebi‟nden 17 öğrenci daha Avrupa‟ya gönderildi727. Büyük çoğunluğu 1875 yılında geri dönen öğrenciler içerisinde baĢarılı olup mektepte istihdam edilenler728 olduğu gibi baĢarısızlığından dolayı eğitimleri yarıda kesilerek iadesi istenenler de bulunmaktaydı729. Avrupa teknolojisinin buraya gönderilen öğrenciler vasıtasıyla takip edilmesinin yanı sıra bizzat mektep nazırı tarafından yerinde görülüp transferine de çalıĢılmıĢtır. Nitekim 1873 yılının hemen baĢında Edhem Bey, mektep için gerekli 726 Belçika‟da öğrenciler meselekî eğitime Saint Leonard Ģirketinin lokomotif, vagon, buhar makineleri ve makine parçalarının imal edildiği atölyelerinde, teorik eğitime ise Ecolle Ġndustrielle kolejinde devam etmiĢlerdir. ġiĢman, a.g.e., s.76-77, 81. 727 Su, a.g.m., s.9, 11-12. 728 BOA., MF.MKT. 24/12 (3 Z 1291/11 Ocak 1871). Avrupa‟dan gelen talebelerden Kadri Efendi hakkaklık sanatında kesb-i maharet ettiği gibi yeni usûle göre baskı sanatını da iyice öğrenmiĢ olduğundan 1.000 kuruĢ maaĢla görevlendirildi. Ayrıca yine Avrupa‟dan dönen öğrenciler içerisinden maiyetine 500‟er kuruĢ maaĢla yardımcılar tayin edildi. BOA., MF.MKT. 31/78 (13 ġ 1292/14 Eylül 1875). 729 Mekteb-i Sanayi şakirdânından Paris’e gönderilmiş olan Emin dört sene zarfında tahsiline çalışdığı kunduracılık sanatını öğrenemediğinden orada kalması beyhude görülmüĢ ve sefâretten iadesi istenmiĢtir. BOA., MF.MKT.18/128 (17 CA 1291/2 Temmuz 1874). 230 olan bir takım malzemeleri fabrikalarında gözlemleyerek almak üzere Paris ve Londra‟ya gitmiĢti730. Sanayi Mektebi‟nde 1876 yılı sonuna kadar -dönemin koĢulları göz önüne alındığında- mükemmel ve muktedir ustalar istihdam kılınarak bir hayli öğrenci yetiĢtirildi. Ancak devletin içinde bulunduğu ekonomik ve siyasi Ģartlar, özellikle 1877-78 Osmanlı-Rus Harbi, bütün kurumlarda olduğu gibi bu eğitim kurumunun da geliĢimine engel oldu. Mektebin kuruluĢundan itibaren 900.000 kuruĢun altına düĢmeyen yıllık daimî geliri kesintiler yüzünden 400.000 kuruĢa kadar geriledi. Bu nedenle ustaların birçoğunun görevine son verilirken öğrenci mevcudu 200 civarına kadar düĢürüldü. Mektebin tekrar canlılık kazanması için ise ancak 1878 yılı sonlarına doğru harekete geçilebildi731. Tablo 3.15. Tanzimat dönemi sonlarında Sanayi Mektebi‟nin eğitim-öğretim programı ve öğrenci mevcudu732 Okutulan Dersler Ve Eğitimi Verilen Meslekler Meslekler Dersler Elifbâ-yı Osmanî Ġsim Marangozluk Kıraat-ı Türkî Sarf-ı Osmanî Doğramacılık Sandalyecilik Kavâid-i Osmanî Demir Dökümcülüğü Rika Hattı Demircilik Ġmla Çarkçılık 730 Ġçerik Kütüphane, çekmece, dolap, konsol ve sehpa gibi çeĢitli ahĢap eĢya üretimi Her çeĢit doğrama ve paket yapımı Her çeĢit koltuk, kanepe ve sehpa üretimi Parmaklık, makine edevatı, su boruları, demir sandalye ve kanepe, mutfak ve oda sobaları ile ziraat takımları gibi eĢyaların dökümü Makine alet ve edevatı ile ziraat aletleri, balta, kazma ve çeĢitli demir malzemelerin üretimi Makine çarkları ve diğer demir çarkların yapımı BOA., MF.MKT. 8/62 (21 ZA 1289/20 Ocak 1873); BOA., Ġ.HR. 258/15406 (26 ZA 1289/25 Ocak 1873); BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071, s.152 (28 ZA 1289/27 Ocak 1873); BOA., MF.MKT. 8/133 (Gurre-i Zi‟l-hicce 1289/30 Ocak 1873). 731 BOA., Y.PRK.MF. 1/6, s.4 (29 Z 1295/24 Aralık 1878). 732 BOA., Y.PRK.MF. 1/6, s.1-4 (29 Z 1295/24 Aralık 1878). 231 Tablo 3.15. Devam Okutulan Dersler ve Eğitimi Verilen Meslekler Meslekler Ġsim Hesap (dört iĢlem, bayağı ve ondalık kesir) Eğecilik Muhtasar Ġlm-i Hendese Fenn-i Makine Makine EĢkâlinin Usûl-i Tersimi Muhtasar Arabî ve Farisî Hikmet-i Tabiiye, Sanayiye Müteallik Mebâhis Kimya Usûl-i Defteri TaĢ basmacılığı Hurûfat basmacılığı Mürettiblik Ġçerik Makine alet ve edevatının tesviyesi, arabalı ve diğer yangın tulumbalarıyla, bostan dolabı, mısır ve arpa makineleri, askerî ve zirâi makinelerin imali Her çeĢit kitap ve risale basımı Her çeĢit kitap ve risale basımı Her çeĢit kitap ve risale tertibi Hurûfat Dökümcülüğü Mücellitlik KurĢundan her çeĢit harf ve cetvel dökümü Her çeĢit kitap ve risalenin ciltlenmesi KurĢunculuk Modelcilik Her boyutta kurĢun boru üretimi Makine dökümüne ait her çeĢit model yapımı Dersler Resim Ġslam Rum Ermeni Toplam Birinci Sınıf 66 2 1 69 Ġkinci Sınıf 34 1 1 36 Öğrenci Mevcudu Üçüncü Dördüncü Sınıf Sınıf 17 9 1 2 0 2 18 13 BeĢinci Sınıf 5 0 1 6 Ġhtiyat Sınıfı 140 5 3 148 Toplam 271 11 8 290 3.3.2.7.Disiplin Nizamnâmeye göre disiplini bozan öğrenciler iĢledikleri suçun boyutuna göre üç Ģekilde cezalandırılacaklardı. En Ģiddetli ceza süresi, on iki saat ile bir ay arasında değiĢen hapis cezasıydı. Bunun yanı sıra dâhilî Ģube öğrencilerine ekmek hariç üç güne kadar yemekten men ile yemek esnasında ayakta bekleme ve haricî Ģube öğrencilerine bunun yanı sıra ücret kesintisi ikinci cezaî yaptırım idi. Son olarak ise disiplini bozan dâhilî Ģube öğrencileri, mektep dıĢına çıkmalarına izin verilmeyerek cezalandırılacaklardı. Hırsızlık veya yaralama gibi daha ağır suçlarda ise öğrenci on altı yaĢından küçük ise on beĢ gün büyük ise bir ay hapse atılacak, dâhilî Ģubeden ise cezasını çektikten sonra üç ay ile bir yıl arasında değiĢen sürede ıslah dairesine konulacaktı. Bu suçu haricî Ģubeden on altı yaĢından büyük birisi iĢler ise cezasını 232 çektikten sonra mektepten uzaklaĢtırılacaktı. Dâhilî Ģube öğrencileri firar ettiklerinde veya ahlak dıĢı hareketlerde bulunduklarında hapisten önce değnekle dayak cezasına da çarptırılacaklardı733. Haricî Ģubeden olanlar bir yılda beĢ defa ceza aldıklarında ıslahiyeye konulacak, yaĢları büyük olanlar mektepten uzaklaĢtırılacaklardı. Bunların yanı sıra mektebe bir sene ve daha fazla hapis cezası karĢılığında gönderilen öğrenciler, cezaları süresince dıĢarıya bırakılmayacak ve normal öğrencilerin sahip oldukları imtiyazdan faydalanamayacaktı. Bu gibiler ıslah dairesinde kendilerine tahsis edilen sanatlarda eğitim alacaklardı734. Disiplin konusunda özellikle firar eden öğrencilerin sıkı takip altında oldukları görülmektedir. 1872 yılı sonlarında mektepten kaçan Bedros ve Anesti‟nin memleketleri NevĢehir‟de, Batumlu Ali‟nin ise Trabzon‟da bulundukları ihbarına binaen mektep müdürlüğünün çocukların geri gönderilmeleri için Sadâret nezdinde giriĢimde bulunması, konuya güzel bir örnektir735. Bu arada nizamnâmede, öğrenciler gibi hoca, usta ve diğer memur ve hizmetliler içerisinden görevini kötüye kullanarak yolsuzluk yapanların da gerekli cezai iĢlem uygulanmak üzere güvenlik kuvvetlerine havale edilmesi öngörülmektedir736. 3.3.2.8. Eğitimci Kadrosu ve Ustalar Mektepte eğitim-öğretim edebiyat ve fen derslerini okutmak üzere muallimler ve sanat eğitimi için mahir ustaların tayiniyle baĢlamıĢtı. Teorik derslerden Fizik ve 733 Dayak cezasının, Islahhânelere Dâir Nizamnâme‟de yasaklanmasına rağmen Mekteb-i Sanayi nizamnâmesinde cezai yaptırım olarak kullanıldığı görülmektedir. 734 Madde 50, 51, 52, 53, 54, 55, 57, 58, 61. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.273-276. 735 BOA., MF.MKT. 7/117 (15 L 1289/16 Aralık 1872). 736 Madde 62, 63, Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.276. 233 Kimya hocalığına Kolağası Nuri Bey, Matematik ve Geometri derslerini vermek üzere Kolağası Sadeddin Bey, Mûsikî hocalığı için Rasim Efendi, Ermenice hocalığına Artin Efendi ve Rumca hocalığına Telamik Efendi tayin edildi. Öğrenciler bir üst sınıfa geçtikçe nizamnâmede öngörülen dersler için yeni hocalar tedarik edilmekteydi. Bu bağlamda 1871 yılı itibariyle programa dâhil edilen Resim dersi Ahmet Efendi, Türkçe Gramer Mehmet Efendi, Yazı dersi Tahsin Efendi ve Elifba dersi ise Osman Efendi tarafından verilmeye baĢlandı. Programın tam olarak oturduğu 1875 yılında bu derslere makine ve Cerr-i Eskal ile Usûl-i Defteri dersleri de eklenerek birincisi için BinbaĢı Sadeddin Bey ikincisi için Mehmet Efendi görevlendirildi. Bazı dersleri tek hoca yürütürken birkaç dersin haricinde Tanzimat dönemi sonuna kadar teorik eğitim, adı geçen hocalar tarafından verildi737. Hocaların ne kadar ücret aldıkları tam olarak tespit edilemese de mektebin kuruluĢunu öngören raporda hâlihazırda baĢka kurumlarda görev yapanların mevcut aylıklarına 500 kuruĢ eklenmesi uygun görülmüĢtü738. Esnaf arasından seçilen alanlarında uzman ustaların sayısı ise mektep açıldığı sırada yaklaĢık 30 kadardı. Ġlerleyen yıllarda 400-450 civarında standart öğrenci kapasitesine ulaĢınca usta sayısı 15‟e geriledi. Tanzimat dönemi sonunda ise mali sıkıntılar ve buna bağlı öğrenci azlığı nedeniyle bu sayı daha da düĢürüldü. Ustalara yardımcı olmak için ise usta yamakları ve yetenekli öğrenciler arasından seçilen çavuĢlar ile onbaĢılar görevlendirilmiĢti. Yine mektebin kuruluĢ nizamnâmesinde belirlendiği üzere ustalar, mesleğin zorluğuna ve önemine göre 2.500 ile 500 kuruĢ arasında değiĢen maaĢlar almaktaydılar. Ancak Ģunu belirtmek yerinde olur ki, 737 Devlet Salnâmesi, H.1286(1869), s.207; H.1287(1870), s.114; H.1288(1871), s.131; H.1289(1872), s.223; H.1290(1873), s.196; H.1292(1875), s.136; H.1293(1876), s.139. 738 BOA., Ġ.MMS. 34/1411-5, s.6. 234 öğrencilerin günün çoğunu yanlarında geçirdikleri ustalar her ne kadar maharet sahibi olsalar da teknik donanıma ve formasyona sahip değildiler. Kaldı ki, mektebin kuruluĢ amaçlarının baĢında Avrupa sanayiinde kullanılan modern metot ve teknikleri, yetiĢtirilen öğrenciler aracılığıyla ülkede geçerli kılmak gelmekteydi. Dolayısıyla Sanayi Mektebi‟nin bu beklenti doğrultusunda, modern manada eğitim veren bir kurum olması için tam donanımlı teknik elemanlara ihtiyacı vardı. Zaten bu ihtiyaç tespit ve teĢhis edildiğinden dolayıdır ki, Avrupa‟ya öğrenciler gönderilmiĢti. Bunun yanı sıra güncel teknikleri, daha fazla öğrenciye öğretmek maksadıyla yine Avrupa‟dan ustaların sipariĢ edildiği de görülmektedir. Mesela 1872 yılında Terzilik eğitimi vermek üzere yıllık 6.000 frank ücret karĢılığında Paris‟ten bir usta getirtilmiĢtir739. 3.3.2.9.Mezunlarının Ġstihdamı Sanayi Mektebi‟nin dâhilî ve haricî Ģube öğrencilerine, birinci sınıfta 2 kuruĢtan baĢlayan ve beĢinci sınıfa geldiklerinde 4 kuruĢu bulan günlük hesabıyla bir ücret tahsis edilmiĢti. Bunun bir miktarı yiyecek ve giyecek gibi masraflar için kesilmekteydi. Kalan net ücretin ise yarısı aydan aya öğrencilere ödenmekte, diğer yarısı emniyet sandığında muhafaza edilmekteydi. Bunun amacı ise mezun olduklarında az da olsa sermaye sahibi olmalarını, kendi iĢyerlerini kurabilmelerini sağlamaktı740. Bununla beraber mezun olan öğrenciler en az kalfa sıfatıyla piyasadaki özel iĢletmelerde de çalıĢabilmekteydiler. 739 740 BOA., BEO. AYN.d, Nr.1071, s.139 (25 B 1289/28 Eylül 1872). Bkz. Madde 9. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.260-261. 235 En önemlisi ise mezunlar, nizamâmede belirtilmese de, arzu ettikleri devlet kurumunda istihdam edilmekteydiler. Bunun için mektep müdürlüğüne, çalıĢmak istedikleri yeri belirten bir dilekçe vermeleri yeterliydi. Müdürlük hemen ilgili kuruma gerekli iĢlemlerin yapılması noktasında bir tezkere göndererek mezunların istihdam edilmesini sağlamaya çalıĢmaktaydı. Örneğin 1875 yılı mezunlardan Ankaralı Mehmet Efendi‟nin memleketine dönmek istemesi üzerine, Ankara Valiliği‟ne bir tezkere gönderilerek adı geçen öğrencinin vilayet matbaasında istihdam edilmesi istenmiĢti741. Yine Mürettiplik eğitimi alarak mezun olan Ahmet Efendi Matbaa-yı Amire‟de çalıĢmak istemiĢ ve bu istek doğrultusunda matbaa müdürlüğüne müracaat edilmiĢti742. Bir diğer örnekte ise Dökümcülük mesleğini tahsil ederek eğitimini tamamlayan Dikran Efendi‟nin, Zeytinburnu Dökümhanesi‟nde çalıĢmak üzere dilekçe vermiĢ olduğu ve müdürlüğün, Dikran Efendi‟nin istihdamı için gereğinin yapılması isteğiyle Tophane Ġdâresi‟ni bilgilendirdiği görülmektedir743. Bunun yanı sıra Sanayi Mektebi Müdürlüğü, kendi iĢini kurmak isteyen mezunlarına maddi desteğin yanı sıra kurumsal destek de vermekteydi. Mesela mezun olduktan sonra birer matbaa kurmak isteyen Mehmet, Mehmet Hulusi ve Ömer efendilere matbaa sayısının artmasının güvenlik açısından mahzurlu görülmesi üzerine müsaade edilmemiĢti. Bunun üzerine Zabtiye Nezâreti‟ne tezkere gönderilerek Sanayi Mektebi‟nden mezun olan öğrencilerin emel ve istidalarını red etmenin sanayinin ilerlemesiyle ilgili iyi niyete ters düĢeceği ayrıca eğitimi devam eden öğrencilerin de ümitsizliğe kapılmasına neden olacağı 741 BOA., MF.MKT. 22/137 (8 ZA 1291/17 Aralık 1874). BOA., MF.MKT. 23/139 (29 ZA 1291/7 Ocak 1875). 743 BOA., MF.MKT. 31/175 (13 ġ 1292/ 24 Eylül 1875). 742 236 izah edildi. Ardından da Matbaa Nizamnâmesi‟nde yazılı muamelenin bu kiĢiler hakkında uygulanması istendi744. Sanayi Mektebi mezunlarına nerede çalıĢmak isterlerse istesinler kolaylık sağlandığı görülmektedir. Ancak istihdam konusunda özellikle devlet dâirelerinde görev almalarına gayret sarf edilmekteydi. Zira bu Ģekilde mektepte geçirdikleri süre zarfında emeklerinin karĢılığını görmüĢ olacakları gibi devam eden arkadaĢları için de istek ve gayret noktasında emsal teĢkil edilmiĢ olunacağı düĢünülmekteydi745. Mektebe rağbeti arttırmaya yönelik bir diğer uygulama ise askerlik ile ilgiliydi. 1862 yılı sonlarında hazırlanan ve mektebin genel yapısını öngören raporda mezunların askerlik hizmetini orduya ait iĢletmelerde yerine getirmeleri uygun görülmüĢtü. Bu düĢünce 1875 yılında pratiğe döküldü. Kurada askerliği çıkan Sanayi Mektebi mezunlarından Mustafa ÇavuĢ‟un, hizmetini Nizamiye Sanayi Taburu‟nda kunduracılık mesleğiyle görmek üzere verdiği dilekçe kabul edildi. Konu gereğinin yapılması için makam-ı Seraskeri‟ye havale olundu ve Meclis-i Vâlâ‟nın gündemine alındı746. 3.3.3.Mülkiye Mühendis Mektebi Osmanlı Devleti‟nin genel olarak üretimde çektiği sıkıntılardan birisi çeĢitli alanlarda ihtiyaç duyulan nitelikli mühendislerin ülkede mevcut olmaması dolayısıyla yetiĢtirilememesiydi. Aslında yol ve köprülerin inĢası bataklıkların 744 BOA., MF.MKT. 27/123 (17 RA 1292/23 Nisan 1875). …Şakirdânın lüzûmu halinde devâir-i miriyede istihdâmı mektebde bulunan refiklerine mûceb-i şevk ve gayret olacağı gibi kendilerinin mektebde bulundukları müddet sarf iylemiş oldukları sa‘y ve emeklerine dahi bir nev‘i mükâfat dimek olacağından… BOA., MF.MKT. 22/137 (8 ZA 1291/17 Aralık 1874); …şahadetnâme ile çıkan talebenin devâir-i miriyede istihdâmı tahsilde bulunanların şevk ve gayretini mûceb olacağı… BOA., MF.MKT. 23/139 (29 ZA 1291/7 Ocak1875). 746 BOA., MF.MKT. 31/8 (2 ġ 1292/3 Eylül 1875). 745 237 kurutulması, limanların ıslah edilerek ticarette emniyet sağlanacak Ģekilde tahkim edilmesi, maden ve ormanların bilimsel olarak usûlüne uygun iĢletilmesi gibi konular için Erkân-ı Harbiye Mühendishanesi‟nde mühendisler bulunmaktaydı. Ancak bu mühendisler, yeterli donanıma sahip olmamakla beraber ordu için gerekli olan iĢlerde kullanılmaktaydılar. Dolayısıyla yurt dıĢından mühendis ve uzmanlar getirtilmekte, bu durum ise baĢta maliyet olmak üzere çeĢitli zorluklara neden olmaktaydı. Bu nedenle gerekli olan her türlü mülkiye mühendisinin ülke içerisinde yetiĢtirilmesi elzemdi. Bu gereklilik, Islah-ı Sanayi Mektebi‟nin tesisi sırasında oluĢturulan komisyonun müzâkerelerinde gündeme gelmiĢ ve turuk, maabir, maden ve orman iĢlerinde istihdam edilmek ve senede 30 mühendis yetiĢtirmek üzere bir de Mülkiye Mühendis Mektebi (sınıfı) açılması düĢünülmüĢtü. Mektepte bulunacak 120 öğrenci için ise senelik masraf 1.200.000 kuruĢ olarak öngörülmüĢtü. Bunun yanı sıra Islah-ı Sanayi Mektebi‟nin dahi her sene alınacak 80 öğrencisi için senede 1.250.000 kuruĢa ve ayrıca ilk sene alınacak olan buhar makinesi ile alet edevat için 250.000 kuruĢa ihtiyacı olduğu beyan edilmiĢti. Ne var ki, her iki giriĢim de mali sıkıntılar yüzünden hayata geçirilemedi. Bundan yaklaĢık dört yıl sonra 1866 yılı Aralık ayında ise konu tekrar gündeme alındı. Mülkiye Mühendis Mektebi için gerekli olan masrafın bu dönemde de karĢılanamayacağı gerçeğinden hareketle fikirlerine müracaat edilmek üzere Nafia Nazırı, Maârif Nazırı ve Nafia MüsteĢarı ile Mekâtib-i Askeriye Nazırı DerviĢ PaĢa ve Galip PaĢa Meclis-i Vâlâ‟ya davet edilerek yeniden bir komisyon oluĢturuldu. Bundan önce teĢkil edilmiĢ olan komisyonların mazbataları yeni komisyon tarafından incelendi ve görüĢ alıĢveriĢlerinde bulunuldu. Ardından yeni bir düzenlemeye gidildi. Önceki mazbatalarda yer alan kararların uygulanamamasından duyulan üzüntü dile getirilerek belirlenen hususlar komisyonun raporunda Ģöyle ifade 238 edildi. Buna göre bu gibi mekteplerde öğrencilerin gece ve gündüz mektepte bulunup, hocalarının dahi baĢka görevlerinin olmaması faydalı görünse de bu durumda Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin senelik masrafının 1.200.000‟den aĢağıya düĢürebilmek imkânsızdı. Çünkü öğrencilerin yeme içme barınma ve maaĢları 407.000 kuruĢu, öğretmelerin maaĢı için ise 490.000 kuruĢu bulmaktaydı. Bu nedenle diğer mekteplerde görevli öğretmenlerin maaĢlarına bir miktar zam ile tayin edilmesi ve öğrencilerin de sadece gündüz mektebe devam ederek maaĢa bağlanmamaları uygun görüldü. Böylece mektebin ödeneği senede 156.000 kuruĢa düĢürülmüĢ oldu747. Tablo 3.16.Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin öngörülen senelik masrafı748 Mülkiye Mühendis Mektebi’nin Masarif-Ġ Seneviyesi Lisan ve geometri bilen ve Türkçe ile Fransızca yazıĢma hizmetini görebilecek bir hafız kâtip maaĢı Aletleri muhafaza ve tamir görevlisi maaĢı Ġki kimya ve fizik muavini maaĢı Ġki odacı ve bir kapıcı maaĢı Alet ve ders gereçlerinin aylık masrafı Bir Fransızca hocası maaĢı Odun ve kömür masrafı Pratik yapmak içn yollara gönderilecek öğrencilerin harcıraıyla alet edevat masrafı ÇeĢitli masrafların senelik bedeli Toplam Aylık (KuruĢ) Yıllık (KuruĢ) 2.000 24.000 1.000 1.000 500 1.500 500 ----- 12.000 12.000 6.000 18.000 6.000 12.000 52.500 13.500 156.000 Bu hususlar kabul edildiği takdirde mektep için bir yer tahsis edilmesi, her sınıf tebaa-yı Devlet-i Aliyye‟den imtihanla öğrenciler alınması, bu öğrencilere teorik ve pratik mühendislik eğitimi verilmesi, eğitimini tamamlayarak sınavı verenlere baĢarı derecelerine göre birinci, ikinci ve üçüncü sınıf itibarıyla Ģehadetnâmeler verilmesi uygun görüldü. Ayrıca sınavda baĢarılı olarak Ģehadetnâme alan öğrencilerin, reis-i amelelik hizmetinde bulunmaları, imalat ve inĢaat 747 748 BOA., Ġ.MMS. 33/1364-3, s.1 (24 B 1283/2 Aralık 1866). BOA., Ġ.MMS. 33/1364-3, s.2 (24 B 1283/2 Aralık 1866). 239 postalarının teĢkil suretini ve düzenlenmesini yerinde görmek üzere mülâzım muavini sıfatıyla yollarda görev alarak pratik yapmaları ve bundan sonra bir sınavdan daha geçirilip baĢarılı oldukları takdirde doğrudan doruya mühendis tayin edilmeleri kararına varıldı. Bunun haricinde sene sonu imtihanlarında her branĢın, birinci, ikinci ve üçüncü sınıf öğrencilerine münasip hediyeler verilmesi için ödeneğe 10.000 kuruĢ daha eklenmesi ayrıca fizik, kimya, cerr-i eskal alet ve edevatıyla maden ve taĢ numuneleri, mimari ve madencilik pratiği için gerekli modeller ile resimler ve kütüphaneye alınacak çeĢitli kitaplar için bir defaya mahsus olmak üzere 250.000, mektep binasına lazım olacak mefruĢat, kitap dolabı vesaire için de 100.000 kuruĢun tahsis edilmesi münasip görüldü. Mektepte eğitim süresi Nafia Nezâreti tarafından hazırlanacak olan nizamnâmeye göre okutulacak olan dersler ise Ulûm-ı Riyâziye, Hikmet-i Tabi„iyye, Kimya, Tahtit-i Arazi (arazi çizimi), Kozmografya, Cerr-i Eskal, Makine, Fenn-i Mimari, ĠnĢaat, Ġlm-i Maden, Jeoloji, Nebatat (bitkiler), Ormancılık, Ġ„mal ve Ġzâbe-i Maden (maden imali ve maden eritme) olarak belirlendi. Dersler dört yıllık eğitim süresinde tamamlanacak ve sene sonunda yapılacak imtihanlarda baĢarılı olanlar bir üst sınıfa geçeceklerdi. Muavinleri mensup oldukları mekteplerden kendileri tarafından seçilmek üzere Geometri ve Matematik dersleri hocalığına umum idâdiyye mektebi hocalarından BinbaĢı Ahmed Efendi, Kozmoğrafya, Cerr-i Eskal ve Makine hocalığına bahriye miralaylarından Said Bey, Kimya, Hikmet-i Tabi„iyye, Maden ve Jeoloji hocalığına Topçu Mektebi binbaĢılarından Madenci Ahmed Efendi, Hendesei Resmiye (tasarı geometri), Fenn-i Mimari ve ĠnĢaat hocalığına yine aynı mektebin 240 kaimakamlarından Nuri Bey, Ġ„mal ve Ġzâbe-i Maden hocalığına Meclis-i Maden azasından BinbaĢı Kadri Bey, Nebatat ve Ormancılık dersi için Markar Efendi, Resim hocalığına Topçu Mektebi ressamlarından Mustafa Efendi, Fransızca hocalığına Mehakim-i Ticaret Birinci Meclisi Mütercimi Estefan Efendi‟nin tayin edilmesi kararlaĢtırıldı749. Mektep nazırının baĢkanlığı altında bulunacak birkaç muavin ile beraber Nafia Nezâreti tarafından belirlenecek bir daimî komisyon, on beĢ günde bir toplanarak eğitim ve idarî iĢlerin yürütülmesiyle ilgilenecekti. Ayrıca sınav vakitlerinde nezâret tarafından belirlenecek mümeyyiz ve hocalardan oluĢan bir de sınav komisyonu oluĢturulacaktı. Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin yapısını bu Ģekilde belirleyen komisyon, raporunu 2 Aralık 1866 tarihinde Sadâret‟e arz etti750. Ticarethane‟de teĢkil edilen komisyonun hazırladığı rapor, Meclis-i Vâlâ‟ya havale ile burada da görüĢüldü. Meclis tarafından öncelikle Mahrec-i Aklâm‟a atfen birçok öğrenci yetiĢtiği halde bu öğrencilerin, kalemlerden baĢka herhangi bir yerde görev alamadıklarına dolayısıyla kalemlerdeki memurların lüzumundan fazla hale geldiğine buna karĢın 35 milyon nüfusa sahip olan devletin imârat-ı mülkiyesine hizmet edecek mühendisleri bulunmadığına, bu açığın ise yabancı mühendisler istihdam edilerek kapatılmaya çalıĢıldığına dikkat çekildi. Ardından ise Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin teĢkili halinde oluĢturulacak olan genel yapısı ve eğitimi verilecek derslerin yerinde görüldüğü ifade edildi. Komisyonun raporuna ek olarak açılacak olan mektebe Mahrec-i Aklâm ve Mülkiye Mektebi mezunlarının arzu edenlerinden gerektiği kadar öğrenci alınması, bir an evvel eğitim hizmetinin 749 750 BOA., Ġ.MMS. 33/1364-4. BOA., Ġ.MMS. 33/1364-3, s.2 (24 B 1283/2 Aralık 1866). 241 verilebilmesi için geçici olarak Dârülfünun binasının alt katının tahsis edilmesi, nezâretinin ise DerviĢ PaĢa‟ya ilave-i memuriyet olarak verilmesi uygun görüldü751. 2 Ocak 1867 tarihinde de Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin açılması kararı alındı752. 1867 yılı Mayıs ayından itibaren kaynak bulunarak Sanayi Mektebi‟nin tesisine baĢlandıysa da Mülkiye Mühendis Mektebi ile ilgili somut bir geliĢmenin kaydedilemediği anlaĢılmaktadır. Bununla birlikte 1874 yılında Mekteb-i Sultânî753 bünyesinde bir Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin açılması için yeni çalıĢmaların yürütüldüğü görülmektedir. Bu doğrultuda ġura-yı Devlet BaĢkan Yardımcısı BeĢir PaĢa, Nafia Nazırı Edhem PaĢa, Maârif MüsteĢarı Salih Efendi, Mekteb-i Sultânî Birinci Müdürü Fotyadi Bey, Ġkinci Müdürü Mösyö Granet ve Nafia Meclisi azasından Mösyö Riter‟den oluĢan bir komisyon kuruldu. Yapılan müzâkereler neticesinde evvela eğitim süresi dört sene olacak olan mektebin ilk iki yılda okutulacak dersleri Mekteb-i Sultânî derslerine uygun olduğu dile getirildi. Ayrıca öğrencilerin buradan mezun olanlardan alınması ve sürenin iki yıla düĢürülerek öngörülen 300.000 kuruĢluk masraftan tasarruf edilmesi fikri benimsendi. Barajlar yapılması ve bataklıkların kurutulması, demir yolu ile diğer yol ve köprülerin inĢaatı için lazım olan dersleri okutmak üzere Turuk ve Maabir Ġdâresi Muavini Mösyö Briyot‟nun 1.000 kuruĢ maaĢla görevlendirilmesi uygun görüldü. Topografya dersi ve dersin pratiği de yine 1.000 kuruĢ tahsisatla aynı hocaya havale edildi. Mancınık fenni ve suların ölçümü ile inĢaat maddelerinin dayanıklılık derecesi ve dengesi ile 751 BOA., Ġ.MMS. 33/1364-1 (11 ġ 1283/19 Aralık 1866); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.631. BOA., Ġ.MMS. 33/1364 (25 ġ 1283/2 Ocak 1867). 753 Mekteb-i Sultânî, Sadrazam Ali PaĢa ile Hariciye Nazırı Fuad PaĢa‟nın gayretleriyle 1868 yılında açılmıĢ olan ve lise seviyesinde eğitim veren ilk mektep olmakla beraber 1874‟te bünyesinde üniversite statüsünde olan Dârülfünûn-ı Sultânî de eklenmiĢtir. Vahdettin Ergin, Mekteb-i Sultani, Ġstanbul, 2003, s.89. Galatasaray Mekteb-i Sultânîsi‟nin kuruluĢu için ayrıca bkz. Engelhard, a.g.e., s.277-228; Sungu, “Galatasaray Lisesinin…”, s.315 vd; Adnan ġiĢman, Galatasaray Mekteb-i Sultanisi’nin KuruluĢu ve Ġlk Eğitim Yılları, Ġstanbul, 1989, s.12-23. 752 242 ilgili dersler için 2.000 kuruĢ maaĢla nafia mühendislerinden birinin tayin edilmesi, ayrıca 1.200 kuruĢ maaĢla bir kondüktör atanması kararlaĢtırıldı. Hoca maaĢları, ders araç ve gereçleriyle diğer masrafların ilk yıl için toplamı 95.000 kuruĢ olarak belirlendi. Bu masrafın ise tasarruf kaidelerine riayet edilmek suretiyle Mekteb-i Sultânî ödeneğinden karĢılanacağı mektep müdürü Fotyadi Bey tarafından taahhüt edildi. Böylece Mülkiye Mühendis Mektebi‟nin hazineye herhangi bir yük getirmemesi de sağlanmıĢ oluyordu. Bu arada derslerin Mekteb-i Sultânî‟nin eğitim dili olan Fransızca değil de Osmanlıca olarak okutulmasının gerekliliğine binaen ders kitaplarının tercüme edilmesine bunun için gerekli masrafın ise maârif bütçesinden karĢılanmasına karar verildi754. Komisyon tarafından mektebin yapısını altı maddede özetleyen bir de nizamnâme hazırlanarak Bâbıâlî‟ye müracaat edildi. Tablo 3.17.1874 Mülkiye Mektebi Nizamnâmesi755 Mülkiye Mühendis Mektebi Nizamnâmesidir Madde Ġçerik 1 Mektebi Sultânî bünyesinde bir Mülkiye Mühendis Mektebi açılacak ve bu sene yalnız bir sınıf teĢkil olunarak 12 ile 15 arasında öğrenci alınacaktır Mektebe alınacak öğrencilerin eğitim seviyesinin Mekteb-i Sultânî mezunlarına denk olması Ģarttır Mektebin imtihanı Nafia Nezâreti tarafından gönderilecek mühendisler tarafından yapılacaktır Maârif Nezâreti, mektepte okutulacak derslerin düzenlenmesi, değiĢtirilmesi ve güncellenmesi konularını Nafia Meclisi‟yle birlikte yürütecektir. Mektep en geç üç ayda bir Nafia Nezâreti mühendisleri tarafından teftiĢ edilerek öğrencilerin seviyeleri tespit edilecek ve Maârif Nezâreti bilgilendirilecektir. Mektep mezunları Nafia Nezâreti maiyetinde mühendis muavinlikleri ve sonradan yapılacak nizama göre ikinci ve birinci sınıf mühendislikleri görevlerinde istihdam edileceklerdir. 2 3 4 5 6 754 755 BOA., Ġ.DH. 682/47568-1 (20 S 1291/8 Nisan 1874). BOA., Ġ.DH. 682/47568-2. 243 Alınan kararlar doğrultusunda 15 Ağustos 1874 tarihinde Mekteb-i Sultânî (Dârülfünûn) bünyesinde bir Mülkiye Mühendis Mektebi açılmasına padiĢah tarafından onay verildi756. Yapılan hazırlıkların ardından Mekteb-i Sultânî mezunlarından öğrenciler kaydedilerek eğitime baĢlandı. 1875 yılı Ağustos ayında öğrencilerin sınavları yapılarak baĢarılı olanlar ikinci sınıfa geçirildiler. Bunun yanı sıra mektep, kısa sürede Avrupa‟da bonze Ģose olarak tabir olunan turuk ve maabir mühendishanesi derecesine ulaĢtı. Eksikliklerin giderilmesi ve eğitim kalitesinin yükseltilmesi için Maârif Nezâreti tarafından ders programı Avrupa‟da en meĢhur turuk ve maabir mekteplerinin programlarına uygun hale getirildi757. Mektebin ismi Turuk ve Maabir Mektebi olarak değiĢtirildi. 17 maddeden oluĢan Hukuk Mektebi Nizamnâmesi, Turuk ve Maabir Mektebi için de kabul edildi ve Mekteb-i Sultânî‟nin yapılanmasına binaen 4 yıllık bir fakülte Ģeklinde organize edildi758. Böylece mülkiye mühendishanesi olarak tasarlanan mektep, ülke ihtiyaçları doğrultusunda turuk ve maabir mühendisliğine yükseltilmiĢ oldu. 1876 yılında 43 öğrencisi bulunan mektepte eğitim, 1877 yılında patlak veren Osmanlı-Rus SavaĢı‟na kadar devam etti. Bu tarih itibariyle Mekteb-i Sultânî‟nin bütün fakültelerinde derslere bir yıl süreyle ara verildi. 756 BOA., Ġ.DH. 682/47568 (2 B 1291/15 Ağustos 1874). BOA., MF.MKT. 30/167 (28 C 1292/1 Ağustos 1292). 758 BOA., ġD. 207/32-2 (11 B 1292/13 Ağustos 1875). Nizamnâme için bkz. BOA., ġD. 207/32-3. 757 244 Tablo 3.18.1875 Turuk ve Maabir Mektebi‟nin güncel programı759 Turuk ve Maabir Mektebi’nin Ders Cetveli 1 Müsellesât küreviye (trigonometri) 12 2 3 Cebir-i âlâ (yüksek cebir) Hendese-i haliye (düzlem geometri) 13 14 4 Hesab-ı tefâzüli (diferansiyel hesap) 15 5 Hesab-ı tamami (integral hesap) 16 8 9 10 Hendese-i resmiyenin kısmı sanisi ve gölge ve menazır ve taĢ kesimi (tasarı geometrinin ikinci kısmı, gölge, perspektif ve taĢ kesimi) Tamamı ve tefazüliye tatbiken fenn-i mimari ve heyet ve taksim-i arazi (integral ve diferansiyel hesapların uygulanmasıyla mimari fenni, Ģekil ve kadastro) Ġlm-i hikmet-i tabiiyye (fizik) Ġlm-i kimya (kimya) Cerr-i eskal-ı âliye 11 Makine-i tatbikiye (pratik makine eğitimi) 6 7 Topoğrafya ve makine eĢgali (topoğrafya ve makine Ģekilleri) Ġlm-i miyah (su bilimi, hidroğrafya) Jeoloji ĠnĢaata lazım olan eĢyanın taharrisi ve yerden ihracı ve istihzar ve istimâli (inĢaat için gerekli malzemelerin belirlenmesi, yerden çıkarılması, hazırlanması ve kullanılması) ĠnĢaatın derece-i takviyesiyle inĢaata lazım olan eĢyanın kuvve-i tahmiliyesi (inĢaatın takviyesi ve gerekli malzemenin yüklenmesi) 17 Arazi üzerine ameliyat (Arazi üzerinde pratik) 18 Yollar ve köprülerin tesviye ve inĢası (Yol ve köprülerin düzeltilmesi ve inĢası) 19 20 21 22 Sedd ve bentlerin inĢası Demiryollarının tesviye ve inĢası Bataklılkların tecfif ve tathiri (Bataklıkların kurutulması ve temizlenmesi) Bi‟l-cümle inĢaatın keĢfi ve haritası ve bunlara aid olan hesab-ı zirâi ile sarfı lazım gelen mebâliğin mikdarı ve bunların üzerine mükemmel lahiya tanzimi (Her türlü inĢaatın keĢfi, haritaların çıkarılması, metraj hesabı, masrafların belirlenmesi ve rapor hazırlanması) 3.3.4.Ġnas Sanayi Mektebi Mekteb-i Sanayi‟nin açılıĢ sürecine tesadüf eden 1869 yılında Tophane-i Amire tarafından Yedi Kule‟de bulunan eski ve boĢ Baruthane tamir edilerek bir Kız Sanayi Mektebi açılmıĢtı. Mektebin kurulma amacı Tophane için gerekli bazı eĢyaların daha ucuz üretimi ile kimsesiz kız çocukların sanat eğitimi almasını sağlamaktı. Bu doğrultuda imalathâne tarzında düzenlenen mektebe yaklaĢık 50 759 BOA., ġD. 207/32-6. Mehmet Ali Aynî, Darülfünun Tarihi, (Haz.Aykut Kazancıgil), Ġstanbul, 2007, s.32; Vahdettin Ergin, a.g.e., s.94. 245 öğrenci alındı760. Müdürlüğüne Tophane-i Amire binbaĢılarından Hüsni Efendi tayin edilirken kâtiplik görevi ise Zeytinburnu fabrikası kâtiplerinden birine verildi. Kâğıt fiĢek kovanları, Ģerit ve püskül gibi askerî levâzımatın imal edildiği Terzihane ve ġerithane atölyelerinden oluĢan mektep, 1873 yılına kadar Tophane idaresinde kaldı. Ancak son yıllarda üretim için gerekli malzemelerin mektep dıĢına çıkarıldığına, imalatın evlerde yapıldığına bundan dolayı malzeme ile ürünlerin telef olduğuna ve çalındığına Ģahit olunmuĢtu. Bunun yanı sıra özellikle kovanların mektepten FiĢenkhane‟ye nakledilirken zarar gördüğü tespit edilmiĢti. Tophâne-i Amire, bu nedenlerden ve özellikle de mektepten yarı yarıya daha ucuz, çok daha kaliteli ve profesyonel üretim yapıldığı gerekçesiyle, FiĢenkhane ve Tüfenkhane ile çalıĢmaya baĢladı. Üretimden elde edilenden baĢka herhangi bir geliri olmayan Ġnas Sanayi Mektebi‟nin idaresini ise 1873 tarihi itibariyle Maârif Nezâreti‟ne devretti761. Devir sırasında mektebin 190.000 kuruĢ nakit ile 250.000 kuruĢluk edevatı bulunmakta ise de müdür, memur, hizmetli maaĢları, öğrencilerin günlük ücretleri ve diğer giderler için aylık 16.000 kuruĢu bulan bir ödeneğe ihtiyaç vardı. ġurâ-yı Devlet, bu masrafın önceden olduğu gibi Tophane‟ye yapılan imalat ile karĢılanması, müdür ile kâtibin burası tarafından tayin edilmesi veya hazine ile maârif bütçesinden tesviye edilmesi seçeneklerinden biri ile halledilmesini kararlaĢtırmıĢtı. Tophane ise ancak ihtiyaçtan fazla kâğıt fiĢek üretimine gerek duyulduğunda mektebe müracaat edeceğini ve idareyi temin iĢinin Maârif Nezâreti‟ne ait olduğunu ifade ederek 760 …Mekteb-i mezbûr Tophâne-i Amire’ye muktezi bazı eşyanın ehven fiyatla vücûda getirilmesiyle beraber bî-kes ve bî-vâye bir takım etfâl-i inasın tahsil-i san‘at ve ma‘işet iylemeleri maksad-ı asliyesiyle te’sis idildiği cihetle… BOA., ġD. 207/26-4 (21 L 1291/1 Aralık 1874); Mahmud Cevâd, a.g.e., s.114. 761 BOA., ġD. 207/26-1 (20 ġ 1291/2 Ekim 1874). 246 konuyu buraya havale etti762. Böylece mektep, Maârif Nezâreti‟nin idaresinde eğitim-öğretim ve imalat faaliyetine devam etmeye baĢladı. YaklaĢık 150 öğrencisi bulunan mektebin müdürlüğüne Meclis-i Maârif azalarından birinin mevcut görev maaĢıyla tayin edilmesine karar verildi763. Ġnas Sanayi Mektebi‟nin Maârif Nezâreti idaresinde bulunduğu Tanzimat dönemi sonuna kadar müdürlük görevini Hafız Asım Efendi yürüttü. Memur kadrosu bir kâtip, bir de ambarcıdan oluĢmaktaydı. Bunun yanı sıra bir Türkî hocası ve ġerithane ile Terzihane‟de birer ustası bulunmaktaydı. 152 de öğrencisi olan mektebin764 idaresi, 1876 yılı itibariyle Ticaret Nezâreti‟ne havale edildi765. 3.4.Orman Mektebi Osmanlı Devleti‟nde, bulunduğu araziye göre mülk, vakıf ve mirî statüsünde tasarruf olunan ormanlardan, Tanzimat dönemine kadar bilinçsiz bir biçimde faydalanıldığı görülmektedir. Bu fayda ise devletin Tersane, Tophane, Baruthane gibi kurumların askerî ihtiyaçlarıyla baĢta Ġstanbul olmak üzere tebaanın yakacak ihtiyacının karĢılanmasıyla sınırlı olmuĢtur. Devlet bu ihtiyaçların karĢılanmasına kâfi gelen ormanları belirleyerek kontrol altına almıĢ, geriye kalanlar için ise herhangi bir önlem almamıĢtır. Dolayısıyla özellikle ormanlara sınır olan yerleĢim alanlarında ikamet eden ahali, orman ürünlerinden ihtiyacı doğrultusunda ve rahat bir biçimde istifade etmiĢtir. Ağaçların birçoğu geçim kaynağı olarak farklı amaçlar için kullanılmıĢ, birçoğu da mera ve tarlaları geniĢletmek için kesilmiĢ veya yakılmıĢtır. 762 BOA., ġD. 207/26-5 (Gurre-i Zilhicce 1291/9 Ocak 1875). BOA., BEO.AYN.d, Nr.1071 (23 S 1292/31 Mart 1875). 764 Devlet Salnâmesi, H.1292(1875), s.136; H.1293(1876), s.139. 765 BOA., MF.MKT. 35/143 (5 R 1293/30 Nisan 1876). 763 247 Kontrolden yoksun olan ormanların bu Ģekilde bilinçsizce kullanımı ise yıllarca devam etmiĢtir766. Devletin bu konudaki ihmalkârlığına rağmen XIX. yüzyılda Osmanlı toprakları içerisinde halen 8,5 ile 9,5 milyon hektar arasında geniĢ bir ormanlık alan bulunmaktaydı. Bu ormanlardan layıkıyla faydalanılarak düzenli bir gelir sağlamak fikri ise Tanzimat döneminde gündeme geldi. Ancak devlet, ormanları idareye muktedir kabiliyet ve bilince sahip iĢ gücünden yoksundu. Bu nedenle idarede bilimsel metotları, yüzyılın baĢından beri uygulayan Avrupa‟ya müracaat edilmesi ve yönelinen bu yeni alanda nitelikli insan gücü ihtiyacının buradan karĢılanması kaçınılmazdı, öyle de oldu767. Konu, Meclis-i Âlî-i Tanzimat‟ta görüĢüldükten sonra Fransa‟dan iki orman mühendisi getirtilmesine karar verildi. Paris sefaretiyle gerçekleĢtirilen yazıĢmaların ardından da fenn-i mezkûre maharet-i kâmile ve tecrübe-i fiiliyesi olan Aleksandır Estem ve Louis Tassy adındaki mühendislerle Memâlik-i Mahrûse-yi şahânede olan ormanların bir usûl-ı cedide ve muntazamaya raptı içün kontrat yapıldı768. 766 767 768 Ormanların tasarrufu ile ilgili olarak bkz. S. Ġhsan, “Ormanlarımızın Tarihçesi”, Orman Mekteb-i Alisi Mecmuası, Numero 1, Ağustos 1333, s.26-32; Bekir Koç, “Osmanlı Devleti‟ndeki Orman ve Koruların Tasarruf Yöntemleri ve Ġdarelerine ĠliĢkin Bir AraĢtırma”, OTAM, S.10, Ankara, 1999, s.140-155. Gemi yapımında kullanılan kerestelerin tedarik edildiği bazı ormanlara örnek olarak bkz. Ali Ġhsan Gencer, Bahriye’de Yapılan Islâhât Hareketleri ve Bahriye Nezâreti’nin KuruluĢu, (1789-1867), Ankara, 2001, s.53-57. Ormancılık fennine mahir kimseler ilk zamanlar Avusturya‟dan gelmekte ve sözleĢmeleri süresince Devlet-i Aliyye‟ye hizmet etmekteydiler. Bkz. BOA., BEO., A.AMD. 8/11 (20 C 1265/13 Mayıs 1849); BOA., BEO., A.DVN.DVE. 15/2 (13 B 1268/3 Mayıs 1852). BOA., Ġ.MVL. 372/16327-2 (12 ġ 1273/7 Nisan 1857); Ziraat Vekâleti Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, Ġstanbul, 1927, s.4 (1866 yılında Fransa‟dan Orman MüfettiĢi Muavini sıfatıyla gelen Bricogne tarafından kaleme alınmıĢ olan bu makaleler derlemesinin günümüz alfabesine çevrilmiĢ basımı için bkz. A. Bricogne, Türkiyede Ormancılık Heyeti, Çeviren: Fahri Bük, Ankara, 1940; Halil Kutluk, Türkiye Ormancılığı Ġle Ġlgili Tarihi Vesikalar 893-1339 (1487-1923), Ġstanbul, 1948, s.179-183; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.588-590; Halil Kutluk, “Fransız Ormancıları Nasıl Getirildi? Orman Mektebi Ne Suretle ve Kimlerin Ġsteği Ġle Açıldı?”, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris Yılına Girerken 1857-1957, Ankara, 1957, s.19; Koç, “Osmanlı Devleti‟ndeki Orman…”, s.153. Orman Mektebi ile ilgili yapılan en son ve güncel çalıĢma için bkz. Özkan Keskin, Orman ve Ma‘âdin Nezâreti’nin KuruluĢu ve Faaliyetleri, Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 248 Etsem ile Tassy Osmanlı topraklarında bulunan ormanları, bilimsel tekniklerle bir düzene koymak üzere Ağustos 1857‟de Ticaret Nezâreti bünyesinde görevlerine baĢladılar. Göreve baĢladıktan iki ay sonra memleketteki imar faaliyetlerini müzâkere için kurulan Meclis-i Me„âbir‟de ormanların keĢfi ve haritalarının çıkarılması iĢine koyuldular769. Ancak zamanın teknolojik imkânları göz önüne alındığında bu denli geniĢ ormanlar üzerinde iki kiĢiyle çalıĢmak hiç de kolay değildi. Bu konuda mühendislere yardımcı olabilecek uzmanlara ihtiyaç vardı. BaĢka bir ifadeyle ormanların muhafaza ve ıslahına dair güncel bilgilere sahip memurların daha az zahmet ve masraflı bir yol ile yetiĢtirilmesi gerekmekteydi. Bu gereklilik ise Orman Mektebi‟nin kuruluĢunu sağladı770. 3.4.1.Mektebin Açılması Tassy ve Estem görevlerine baĢlamadan evvel, yapılan kontratın ayrıntıları ve bu iki mühendisin ifa edeceği görevler Meclis-i Âlî Tanzimat‟ta görüĢülürken, ormancılık eğitiminin verileceği bir kursun açılması da müzâkere olunmuĢtu. Nitekim Orman Mektebi‟nin fiziki alt yapısı ile öğrenci kaynağı büyük ölçüde bu mecliste belirlendi. Buna göre Mekteb-i Harbiye ve Bahriye ile Hendesehane-i Berriye öğrencileri içerisinde Fransızca bilenlerden, Erkân-ı Harbiye zabitanından ve hariçten istekli kimseler arasından on-onbeĢ kiĢi seçilecekti. Orman fennini tahsil edecek öğrencilerin bu Ģekilde belirlenmesinin sebebi ise eğitim dilinin Fransızca Tarih Anabilim Dalı, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ġstanbul, 2005, s.16-20; Keskin‟in tezinin bu konudaki yayımlanmıĢ kısmı için ayrıca bkz. Özkan Keskin, “Osmanlı Ormancılığı‟nın GeliĢiminde Fransız Uzmanların Rolü”, Ġ.Ü. Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S.44, Ġstanbul, 2008, s.123142. 769 …Mösyö Etsem ve Tassy, memleketin ihtiyaçlarını mütalaa, ıslahatı ihzâr ve icap ederse icrâ için teşkil olunan bir komisyonun teknik kısmında ecnebi mümessil olarak bulundular… Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.4; Keskin, a.g.t., s.19. 770 Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.5. 249 olacak olmasıydı. Çünkü mekâtib-i umûmiyede Fransızcaya aĢina ve ormancılık eğitimine baĢlayacak kadar ulûm-ı Riyâziye‟ye yani matematik ilimlerine vâkıf öğrenciler bulunmamaktaydı. Bu nedenle Ģimdilik böyle bir çözüme gidilmiĢti771. Öte yandan mühendisler Ġstanbul‟a geldiklerinde vakit kaybetmeden derslere baĢlanması için Ticarethane‟de uygun bir mahal tahsis edilmesi kararlaĢtırıldı. Öğrencilerin belirlenmesi hususu Seraskerlik ve Tophane MüĢirliği‟ne havale edilirken, Ticarethane‟de dershane olabilecek uygun bir mahal tahsis edilmesi için de Ticaret Nezâreti‟ne malumat verilmesine karar verildi772. Onay alındıktan sonra öğrenci tedarikine ve odaların elveriĢli hale getirilmesine baĢlandı773. Ticarethane‟de mektep için tahsis edilebilecek birkaç tane boĢ oda bulunmaktaydı. Lakin bu odalar oturulamayacak derecede harap idi. Yapılan keĢfin ardından masraf belirlendi ve odaların tamir edilmesine baĢlandı774. Orman fennini tahsil edecek öğrenciler ise tabiri caizse mumla aranmaktaydı. Bunun bir sebebi, baĢta Türkler olmak üzere Osmanlı tebaası arasında modern manada ilköğrenim bilgisine sahip olan Ģahısların pek az olmasıydı. Kaldı ki, burada verilecek eğitimin dili Fransızca olacak, dersler Fransızca okutulacaktı. Bir diğer sebebi ise iĢ garantisinin olmadığı düĢünülen bu yeni mesleğe ihtiyatla yaklaĢılmasıydı. Öğrenci adayları burada alınacak eğitim süresinde 771 ve sonrasında maddi sıkıntı … Bu koru imarı fenn-i mahsus olmasıyla bunun fennen usûlünü ve fiiliyat ve ameliyatını göstermek ve ni‘mete‘alâ ilerüde sâye-i maârifvâye-i hazret-i şâhânede Maârif-i Umûmiye Nezâret-i Celilesi ma‘rifetiyle tanzim ve küşâd olunacak mekteblerden lüzûmu kadar şakirdân yetişdirilmek üzere çünkü şimdiki halde hem lisan-ı Franseviye aşina ve hemde bu fenne mübâşeret idebilecek kadar ulûm-ı riyâziyede ma‘lumatlu şakirdân henüz mekâtib-i umumiyede mevcud olmadığından… BOA., Ġ.MVL. 372/16327-2 (10 N 1273/4 Mayıs 1857). 772 BOA., Ġ.MVL. 372/16327-1 (10 N 1273/4 Mayıs 1857). 773 BOA., Ġ.MVL. 372/16327 (25 N 1273/19 Mayıs 1857); BOA., Ġ.DH. 383/25295-1 (23 L 1273/16 Haziran 1857); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.588-599; Kutluk, a.g.e., s.182-183; Keskin, a.g.t., s.20. 774 …Ebniye Meclisi ma‘rifetiyle zikrolunan odalar bi’l-keşf iki bin altmış buçuk kuruş masrafla ta‘mir olunacağını mübeyyin tanzim olunan… BOA., Ġ.DH. 383/25295 (23 L 1273/16 Haziran 1857). 250 yaĢayacaklarından, istihdam edilemeyeceklerinden çekinmekteydiler775. Ġlk zamanlar bu çekincelerinde haklı oldukları görülmektedir. Bu nedenlerden dolayı ancak hâlihazırda memuriyetleri devam eden kimselerden birkaç kiĢi bu yeni ilmi öğrenmeye talip oldu veya ettirildi. Zira Tercüme Odası ile Tahrirât-ı Ecnebiye Odası‟nda çalıĢan bu kimseler iĢleri gereği Fransızcaya aĢinaydılar. Ayrıca bunlar içerisinde bir miktar maaĢ alanlar vardı. Dolayısıyla hem kalemdeki iĢlerini görüp geçimlerini temin etmeleri, hem de açılacak olan Orman Mektebi‟ne devam etmeleri düĢünülmekteydi. 10 kiĢiye varıncaya kadar seçilecek diğer öğrenciler için ise herhangi bir maaĢ tayin edilmemesi kararı alındı. Verilecek eğitimin ardından memuriyeti hak edenler orman müdürlüklerine tayin edileceklerdi. Mektebe olan Ģevk ve isteği arttıracağı düĢüncesiyle hariçten bu memuriyete kimsenin atanmamasının da usûl kabul edilmesi öngörüldü776. Yapılan hazırlıkların bitmesiyle 1857 sonbaharında Orman Mektebi‟nde eğitim faaliyeti baĢladı777. 3.4.2.Ġlk Eğitim Faaliyeti ve Eğitime Ara Verilmesi Orman Mektebi‟nin ilk öğrencileri, Tercüme Odası‟nda görevli bulunan Osman Ragıp, Ali, Osman, Sadullah ve Behçet Efendiler ile Tahrirat-ı Ecnebiye 775 Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.5-6; Keskin, a.g.t., s.20-21. Kutluk, a.g.e., s.181-182. 777 Mektebin sandalye, masa, yazıhane, tebeĢir, mürekkep gibi ihtiyaçları için 4.780 kuruĢ harcanmıĢtır. BOA., Ġ.DH.415/27453 (26 S 1275/5 Ekim 1858). Mektebin ilk mezunlarından olan Nazif Bey, hal tercümesinde 1273 (1857) tarihinde mektebe girdiğini ifade etmekte, net bir tarih belirtmemektedir. S. Ġhsan, “Ormanlarımızın Tarihçesi”, Orman Mekteb-i Âlisi Mecmuası, (mâb„ad: birinci sayıdan devam), Dersaadet, 1333, s.58. Bununla beraber Halil Kutluk, Orman Mektebi‟nin kesin açılıĢ tarihini 17 Kasım 1857 olarak vermektedir. Ancak bu tarihin hangi belgeye dayandırılarak verildiğini tespit edemedik. Halil Kutluk, “Ormancı YetiĢtiren Mekteplerin Müdür ve Rektörleri”, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris Yılına Girerken, s.226; Halil Kutluk, “Türkiye‟de Yabancı Ormancılar”, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris Yılına Girerken, s.185. 776 251 Odası‟nda çalıĢan Markar idi778. Mektep ilk yıllarda hem hocalık hem de müdürlük görevlerini ifa eden Tassy‟nin sorumluluğuna bırakılmıĢtı. Hatta Tassy, açılması düĢünülen Orman Mektebi‟ni memnuniyetle karĢılamakla beraber dershane ve talebe hazırlığının kendi talimatı doğrultusunda gerçekleĢmesini istemiĢti. Açıldıktan sonra mektepteki dersler de kendisi tarafından ve Fransızca olarak okutulmaya baĢlandı779. Teorik ve pratik olarak iĢlenen derslerin içeriği, mektepte haftada kaç gün ve kaç saat ders verildiği ile diğer nizamı hakkında arĢiv kayıtlarında herhangi bir bilgiye rastlayamadık. Buna karĢın ilk zamanların, öğrencilere eğitim dilini kavratmak ve ormancılık eğitimine giriĢ dersleriyle geçtiğini ifade etmek mümkündür. Ġleriki yıllarda Tassy‟nin uzmanlık alanı olan Silvikültür780 ve Ormancılık Ġktisadı konularının üzerinde durulduğu anlaĢılmaktadır781. Öğrencilerin gördükleri derslerden edindikleri bilgileri pratiğe dökmek için ise Alemdağı‟nda çalıĢmalar yaptıkları kayıtlarda yer almaktadır782. YaklaĢık üç yıllık bir eğitimin ardından mektep ilk mezunlarını 1861 yılında verdi. 9 kiĢi ormancılık eğitimini tamamladı ve yapılan imtihan neticesinde öğrencilerin tahsilleri oldukça beğenildi. Bunun üzerine Ticaret Nazırı tarafından Orman nizâmatının mevki‘-i icrâya getirilmesi konusunda bir tezkere kaleme alındı. 778 BOA., Ġ.MVL. 17314 (11 Temuz 1857); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.589; Kutluk, a.g.e., s.182; Keskin, a.g.e., s.21. 779 Orman mektebinin kuruluĢunda ve eğitim faaliyetinde en çok gayret sarfedenlerden ve mektebin ilk müdür olan Tassy ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Halil Kutluk, “Türkiyede Yabancı Orman Mütehassısları: I Tassy”, Orman ve Av, S.VI, Ankara, 1943, s.150-156; Halil Kutluk, “Türkiye‟de Yabancı Ormancılar”, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris Yılına Girerken, s.181-183; Halil Kutluk, “Ormancı YetiĢtiren Mekteplerin Müdür ve Rektörleri”, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris Yılına Girerken, s.225-227. 780 Silvikültür: ormanların bakımı, iĢletilmesi ve fiziki geliĢimini ifade eder. 781 Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.21. 782 …Orman fennini talim itmekde olan talebe icrâ-yı fiiliyât zımnında muallimi ile beraber Alemdağı’na azimet ideceklerinden masariflerini tesviye içün… BOA., Ġ.DH. 417/27611 (5 R 1275/12 Kasım 1858); Kutluk, a.g.e., s.179. 252 Öğrencilerin memuriyete atanıncaya kadar emeklerinin karĢılığını görmüĢ olmaları ve boĢta kalmamaları açısından bir resmi teminatın gereği dile getirildi. Ticaret Nezâreti tarafından verilecek Ģehadetnâmenin haricinde ehliyet derecelerine göre taltif edilmelerinin uygun olacağı belirtildi. Ayrıca mezunların rütbe-i rabi„ tevcihiyle ileride orman hizmetinde istihdam edilmeleri ve bunun rütbe rüûslarına kaydedilmesi istendi. Son olarak gerektiği takdirde mektebe yeniden öğrenci alınmasından bahseden tezkere irâde için Bâbıâli‟ye arz edildi783. PadiĢah‟ın onayının ardından da bahsedilen konularla ilgili gerekli iĢlemlere baĢlandı784. Tablo 3.19.BaĢarı sıralarına göre Orman Mektebi‟nin ilk mezunları785 Sıra 1 2 3 4 5 Ġsim Markar Efendi Osman Efendi Retik Efendi Artin Efendi Hüseyin Efendi Sıra 6 7 8 9 -- Ġsim Rıza Efendi Nazif Efendi RüĢdü Efendi Mehmed Efendi ---- Bu ilk teĢebbüs, mesut bir netice ve parlak bir muvaffakiyet olarak değerlendirilse de mezunlar açısından bu fikre katılmak güçtür. Nitekim mezuniyetlerinin üzerinden altı ay geçmesine rağmen istihdamları için bir giriĢimde bulunulmamıĢtı. Bu durum mektepte geçirdikleri uzun zaman diliminin boĢa gittiğini düĢünmeye baĢlayan mezunları, maddi ve manevi yönden sıkıntıya sokmuĢtu. Öyle ki, hepsini temsilen yazılmıĢ bir dilekçeyle durumlarını Ticaret Nezâreti‟ne izah etmek zorunda kaldılar. Ġki buçuk yıl Orman Mektebi‟ne devam ettiklerini ancak 783 Ma‘lûm-ı âli-yi asafâneleri buyrulduğu üzere Orman Mektebi şakirdânının geçenlerde ibtidâ olunan imtihanları bu kere reside-i hitam olunduğundan ol-babda orman fenni muallimi Mösyö Tassy cânibinden verilen raporto şakirdân-ı mümâileyhümün derece-i ehliyetlerine göre sırasıyla esâmisini mübeyyin tanzim kılınan pusula ile berâber manzûr buyrulmak üzere leffen takdim kılındı… BOA., Ġ.DH. 470/31473-2 (24 ġ 1277/7 Mart 1861). Fakat dokuz kiĢilik mezunlar listesinde mektebe ilk alınması düĢünülen öğrencilerden sadece ikisinin bulunduğu görülmektedir. 784 BOA., Ġ.DH. 470/31473 (18 N 1277/30 Mart 1861). …Mektebin fevâid ve muhassenâtı derkâr muallim-i mahsusu mevcûd olduğu cihetle yeniden öğrenci alınması hususlarına bi’l-istizân… Ceride-i Havâdis, Nr. 1039 (3 ZA 1277/13 Mayıs 1861). 785 BOA., Ġ.DH. 470/31473-3 (3 Janvier/Ocak 1861). 253 mezuniyetlerinin üzerinden altı ay geçmesine rağmen bir memuriyete tayin olunmadıklarını ve maddi durumlarının geçimlerini temin için müsait olmadığını uygun bir dille anlatarak çözüm bulunmasını istediler786. Bunun üzerine konu, Ticaret Nezâreti tarafından ayrıntılarıyla ele alınıp müzâkere edildi. Neticede Orman Mektebi mezunlarının Belgrad köyünde bulunan ormanların haritasının çıkarılmasında istihdam edilmesi kararlaĢtırıldı. Böylece hem mezunlar hocaları nezâretinde ameliyata kesb-i meleke ederek geçici de olsa çalıĢacaklar, hem de devlete gelir temin edilecekti. Nitekim bir ay süreceği tahmin edilen bu ıslah ve tanzim iĢinin neticesinde devletin senede 1.000 kese gelir elde edeceği öngörülmekteydi. ÇalıĢtıkları süre zarfında ise mezunlara maaĢ bağlanacak ve masraflar için 10.000 kuruĢ tahsis edilecekti787. Bu geçici görevlendirmelerden bir diğeri Midilli Adası‟nda bulunan Ormanların keĢif ve muayenesi için yapıldı. YaklaĢık bir buçuk ay sürecek bu iĢ için ise mezunlardan biri görevlendirilerek harcırah ve masraflar için 5.000 kuruĢ tahsis edilmesi kararlaĢtırıldı788. Orman Mektebi mezunları ilerleyen yıllarda gerektiği ve mali durumun elverdiği ölçüde bu keĢif ve muayene görevlerinde bulunmaya devam ettiler. Tassy ve Estem ile birlikte Belgrat ormanlarının amenajmanının789 yapılmasında, Sinop civarında ve diğer bazı ormanlarda keĢif çalıĢmalarında 786 BOA., Ġ.DH. 475/31900-3 (25 Z 1277/4 Haziran 1861). BOA., Ġ.DH. 475/3900 (28 M 1278/16 Ağustos 1861). Belgrat‟ta mezunların ve baĢlarındaki hocalarının ikâmet etmesi için devlet binalarının kullanılması kararlaĢtırılmıĢtı. Ancak bu binalar oturulamayacak derecede harap olduğu için dört veya beĢ odalı evler bulunarak kiralanması kararlaĢtırılmıĢtır. BOA., BEO., A.MKT.NZD. 380/38 (22 CA 1278/25 Kasım 1861). 788 Adada bulunan Tersâne-i Amire‟ye ait çam ormanları birçok taraftan yok edilerek zeytinlik haline getirilmiĢ, büyük ve küçük birçok ağaç kesilerek katran imalinde kullanılmıĢtır. Yine çoğu ağaç mera tedarik etmek için çobanlar tarafından hatta eğlence için yolcuların veya baĢka kimsellerin çıkardığı yangın neticesinde yok edilmiĢtir. Bu durum ormanların durumuna örnek olmakla beraber uzmanlara olan ihtiyacı da ifade bakımından oldukça önemlidir. BOA., BEO., A.MKT.MVL. 132/26 (10 RA 1278/15 Eylül 1861). 789 Amenajman: Ormanların nasıl, ne zaman ve ne ölçüde kullanılması gerektiğiyle ilgili ormancılık faaliyetlerini (teknik, biyolojik, ekonomik ve sosyal) ifade eder. 787 254 bulundular790. Bunun haricinde mezunlardan Hüseyin ve Retik Efendilerin Tassy refakatinde Tuna Vilâyeti‟nde bulunan ormanlardaki keĢif çalıĢmasında yer aldılar791. Bu arada mezun verdikten sonra mektepte eğitime ara verildi. Ġlk yıllarında mektebin, gerek öğrenci sayısı ve vasfı, gerekse fiziki alt yapısı itibariyle modern bir mektepten ziyade bir kursu andırdığı görülmektedir. Bununla beraber eğitim süresinde de bir belirsizlik vardır. Eğitim dili Fransızca olduğundan öğrenci bulmak hayli güç olmuĢtur. Mezunların istihdamı meselesi ise Ģevk ve istek açısından mektebe olan ilgiyi azaltan bir diğer sorun olmuĢtur. Ancak eğitim alan öğrencilerin bunun üstesinden geldiği görülmektedir. Nitekim Osman ve Artin Efendiler mezun olduktan sonra Tassy‟nin orman yetiĢtirilmesi ile ilgili notlarını Türkçe‟ye tercüme ederek kitap haline getirmiĢlerdir. Üstelik bu kitaplardan mektebe alınacak öğrencilerin de faydalanması için 200 adet basılmasına ruhsat verilmiĢtir792. Netice itibariyle devletin içinde bulunduğu Ģartlar göz önünde bulundurulduğunda aksakların normal olduğunu ve mektebin baĢlangıç olarak amacına ulaĢtığını söylemek mümkündür. 790 Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.7. Bu çalıĢma, vilayet dâhilinde bulunan ormanlarından Tersâne ve Tophâne-i Âmire‟de kullanılmaya elveriĢli kereste tedarikine yönelikti. Ayrıca bölge ahalisinin zaruri ihtiyaçları ile devlete lazım olan ağaçların belirlenerek ayrılması planlanmaktaydı. ÇalıĢma süresince görevlilere aylık üçer bin kuruĢ maaĢ tahsis edilecek ve bunun yanı sıra otuz altı bin kuruĢ harcırah ödenecekti. BOA., C.ĠKTS. 41/2044 (3 R 1283/15 Ağustos 1866). 792 …Orman mektebi şakirdânından Osman ve Artin Efendiler orman yetiştirilmesi hakkında mekteb-i mezbûr muallimi Mösyö Tassy’nin vaki‘ olan takrirince cem‘ ve tedvin ile Türkçeye tercüme eylemiş olduklarından mekteb-i mezkûra alınacak şakirdân için kitab-ı mezkûrun Fransızca nüshasıyla Türkçe tercümesinden ikişer yüz adedin tab‘ ve temsiline ruhsat verilmesi… BOA., Ġ.DH. 476/31975 (15 S 1278/22 Ağustos 1861). 791 255 3.4.3.Yeniden Açılması 1866 yılında mali kaynak temini amacıyla Tuna, Bosna, Karasu sahilleri, Kazdağı, Konya, Sinop ve Samsun ormanlarından 1 milyon ağaç kesilmesi ve bundan 5 milyon franklık bir gelir elde edilmesi fikri gündeme gelmiĢti. Bunun için bu ormanlarda ne cins ve türden ağaç mevcut olduğu, hangi ağaçların kesilip hangilerinin ileriye bırakılacağı ve istenildiği takdirde nakliye için hangi iskelenin kullanılacağını belirlemek gerekmekteydi. Bu iĢleri organize etmek üzere Fransa‟dan 4 kiĢi birinci ve 4 kiĢi ikinci sınıftan olmak üzere orman mühendisleri getirilmesi kararlaĢtırıldı. Orman Mektebi mezunlarının ise bu mühendislerle beraber birer ikiĢer komisyonlar halinde görevlendirilmesi öngörüldü. Bu giriĢim aynı zamanda ormancılık heyetinin yeniden teĢkilatlanmasını sağladı. Nitekim Fransa‟dan gelen mühendislerin içerisinde Orman Mektebi‟ne önemli katkılar sağlayacak olan Simon da bulunmaktaydı793. Tassy‟nin 1868 yılında Fransa‟ya dönmesinin ardından Orman Mektebi bu sefer Simon‟un tasarrufuna bırakıldı. Maliye Hazinesi dairesinde yeniden açılan mektebe 10 öğrenci alınmıĢ ve baĢlıca dersler Simon tarafından verilmeye baĢlanmıĢtı794. 1869 yılında ise mektep, ikinci mezunlarını verdi. Orman 793 794 BOA., C.ĠKTS. 41/2044 (3 R 1283/15 Ağustos 1866); Fransa‟dan Bricogne, Godhaux, Simon ve Chervau isminde dört müfettiĢ muavini ile dört bekçibaĢı gönderildi. Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.7. Simon ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Halil Kutluk, “Türkiyede Yabancı Orman Mütehassısları III Simon”, Orman ve Av, S.XII, Ankara 1943, s.435-439; Simon ile ilgili kısa bilgiler için ayrıca bkz. Kutluk, “Türkiye‟de Yabancı…”, s.185; Kutluk, “Ormancı YetiĢtiren Mekteplerin…”, s.227. Orman idaresince ittihaz ve icrâ olunan tedâbir-i ıslahiye cümlesinden olmak üzere bu iş için mukaddeman Fransa’dan celb edilerek müstahdem olan mühendisler ile sairlerinden mürekkeb geçenlerde bâ-irâde-i seniyye bir meclis teşkil edilip icâb eden nizamnâme-i esâsiyesi dahi Şurâ-yı Devlet’de der-dest tanzim ve takrir bulunmuş ise de şu idareden mamûl-ı manzur olan fevâid ve menâfi‘in tamamıyla mevki‘-i husûle i‘sâli orman fenni bilir memurlar tedârikiyle umûr-ı idarenin her tarafca taht-ı intizâma alınmasına mütevakkıf olarak eğerçe şimdiye kadar ormanları taht-ı idareye alınan bazı vilâyetlerde mukaddeman tahsil-i fenn ile şahâdetnâme almış olanlardan memurlar var ise de meydanda olan lüzûm ve ihtiyaca mebni bir yandan daha memur yetiştirilmek üzere geçen sene 256 memuriyetini icrâya kesb-i liyâkat eden mezunlara gayretlerinin karĢılığı olmak üzere birer Ģehadetnâme verildi. Lüzum görüldükçe istihdam olunmaları kararlaĢtırıldı. Simon‟un öğrencileri yetiĢtirmek için sarf ettiği çaba ve gayretler de takdire Ģayan bulunarak kendisine bu memnuniyet özellikle iletildi795. Tablo 3.20.Orman Mektebi‟nin 1869 yılı mezunları796 No 1 2 3 4 5 Ġsim Corci Angelidis MiĢel Zehariyadis Banist Hekimoğlu Corci Gabriyel Nuri Efendi Tahsil Numarası 1 2 3 3 4 No 6 7 8 9 10 Ġsim Moyiz Dalmajyo AĢil Razi Kadri Efendi Eftim Baspadis Karnik Bezezyan Tahsil Numarası 4 5 6 6 7 1869 yılı mezunlarından bazıları, iki ay içerisinde Bahriye Nezâreti tarafından Tophane ve Tersane için ayrılan ormanlardaki ağaçları tespit için müfettiĢ muavini olarak görevlendirildiler797. Mektep ikinci defa mezun vermiĢ olsa da belirli bir düzene sahip değildi. AçılıĢından bu yana yaklaĢık 12 yıl geçmesine rağmen ancak 19 mezun verebilmiĢti. Bunun birçok sebebi olmakla beraber en önemlilerini baĢında mali sıkıntılar ve devletin orman memurlarını “gerektiği takdirde” yetiĢtirme gibi bir politikaya sahip olması gelmekteydi. Bu politika eğitimin süreklilik arz etmesini ve mektebin daimî statüye sahip olarak bir nizama kavuĢmasını geciktirmiĢti. hazine-i celile dâiresinde masrafsızca bir mekteb küşâdıyla cem‘ edilen şakirdâna meclis-i mezkûr azasından Mösyö Simon bir kâide-i tedris ve ta‘lim ederek bunların geçen gün çakerleri dahi hazır olduğu halde imtihanları bi’l-icrâ …BOA., Ġ.ġD. 15/669-1 (18 S 1286/30 Mayıs 1869); …Maliye Hazinesi derununda dahi bir bab Orman Mektebi küşâdı ile memurin-i lâzımeleri tayin kılındı. Her şeyi ibtidasından güzel başlamak ve sonra arkasını bırakıp, boşlamak âdeti bunu da hakladı. Ahmet Lütfi Efendi, Vaka-Nüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, (Yayına Hazırlayan: Münir Aktepe), C.XII, Ankara, 1989, s.48. Mektep yeniden fakat daha sade bir Ģekilde tesis olundu. Hepsi Fransızca anlayan ve konuĢan zeki ve çalıĢkan on efendi bu derslere devam edip idare için iyi bir uzuv olarak yetiĢtiler. Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.14. 795 BOA., Ġ.ġD. 15/669 (26 RA 1286/6 Temmuz 1869). 796 BOA., Ġ.ġD. 15/669-2. 797 Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.17. 257 3.4.4.1871 Tarihli Orman Mektebi Nizamnâmesi 1869 yılında ise bir Orman Nizamnâmesi hazırlandı. Bu nizamnâmenin Osmanlı coğrafyasında yaygın bir Ģekilde uygulanabilmesi için Orman Mektebi‟nin daha aktif olup, ehil ormancılar yetiĢtirmesi gerekmekteydi 798. Bunun üzerine mektep, Simon‟un çalıĢmalarıyla daimî surette ve kısa sürede ormancı yetiĢtirmek amacıyla yeniden organize edildi. Ders programı ele alındı ve yeniden düzenlendi. Ġstihdam sorununu ortadan kaldıracak tedbirler alındı. En önemlisi bütün bunların uygulanabilmesi için hazırlanan nizamnâme 1871 yılının hemen baĢında yürürlüğe girdi799. 13 maddeden oluĢan nizamnâmeye göre orman memurları yetiĢtirilmek için açılan Orman Mektebi, Maliye Nezâreti‟nin kontrolü altında ve orman idaresinin gözetiminde olacak ayrıca mektebin dershane ve numunehanesiyle bir de kütüphanesi bulunacaktı800. Mektepte okutulacak derslerin baĢında Lisan-ı Türkî (Türkçe) bulunmaktaydı. Bunun haricinde meslekî derslerden olan Ulûm-ı Riyâziyât‟ın (matematik) harita ahzına (harita çıkarma) ve mesâha-yı ecsam‟a (ölçme) ait olan pratiği, Hikmet-i Tabi„iye ve Kimya fenlerine giriĢ ve Tabiat Tarihi‟nin ormanlarla ilgili kısmı da programda yer almaktaydı. Orman yetiĢtirmeyle ilgili olarak ise Ağaç Ekimi ve 798 1869 yılında hazırlanan bu nizamnâme 1870 yılında yürürlüğe girmiĢtir. Orman nizamnâmesinin önemi ile ilgili olarak bkz. Bekir Koç, “1870 Orman Nizamnâmesi‟nin Osmanlı Ormancılığına Katkısı Üzerine Bazı Notlar”, A.Ü. Tarih AraĢtırmaları Dergisi, C.XXIV, S.37, Ankara, 2005, s.231-257. 799 İşbu nizâmnamenin icrâ-yı icâbına irâde-i seniyye-i hazret-i padişâhi müteallik ve şerefsüdûr buyrulmuş olmağla divân-ı hümâyun kalemine kayd ettirilerek inde’l-icâb iktizası icrâ olunmak. Ġrâde-i seniyye tarihi 11 ġevvâl 1287/4 Ocak 1871. BOA., Meclis-i Tanzimât Defteri, Nr.3, s.11-13; Takvim-i Vekâyi, def‘a, 1309 (19 L 1287/12 Ocak 1871); Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.296-299; Kutluk, a.g.e., s.273-276. 800 Madde 1. BOA., Meclis-i Tanzimât Defteri, Nr.3, s.11. 258 Muhafazası‟yla Ağaçların Kesimi ve Nakli Kaideleri okutulacaktı. Son olarak Emlâk Tasarrufu ve özellikle ormanlara dair olan kanunlar ve nizamlar da öğrencilerin dersleri arasında olacaktı801. Maliye Nezâreti tarafından mektebe evvelâ Orman Fenni ve Tabiat Tarihi derslerini vermek koĢuluyla bir müdür tayin olunacaktı. Ardından Matematik, Fizik ve Kimya hocalarıyla birer Türkçe ve Yazı hocası atanacaktı. Kütüphane ile numunehanenin muhafazasına bir kâtip, ayriyeten bir de odacı görevlendirilecekti802. Mektebin tahsil müddeti iki sene olacaktı. Dersler her sene Rumi tarihe göre 1 Eylülde baĢlayıp, 15 Temmuza kadar devam edecekti. Öğrenciler iki sınıfa ayrılacaklar, birinci sene öğrencileri ikinci ve ikinci sene öğrencileri birinci sınıf itibar olunacaklardı. Eğitim süresini tamamlamayan ve imtihan veremeyen hiçbir öğrenci bir sınıftan diğer sınıfa geçemeyecekti. Mektepte okutulacak konularla ilgili ders cetveli ve derslerin sırası ile vakitleri mektep müdürünün tebliği üzerine önce Orman Meclisi‟nce müzâkere edilecekti. Ardından Orman Müdüriyeti tarafından düzenlenip, tayin olunacaktı803. Eğitimin gündüz verildiği mektepte öğrencilerin derslere devam mecburiyeti olacaktı. Bunun yanı sıra gördükleri dersleri not alma ve evlerinde tekrar etme zorunlulukları da bulunacaktı. Öğrenciler mektep müdürünün isteğiyle orman müdüriyeti tarafından belirlenecek vakitlerde pratik yapmak üzere her sene on beĢ- 801 Madde 2. BOA., Meclis-i Tanzimât Defteri, Nr.3, s.12. Madde 3. BOA., Meclis-i Tanzimât Defteri, Nr.3, s.12. 803 Madde 4. BOA., Meclis-i Tanzimât Defteri, Nr.3, s.12. 802 259 yirmi gün ormanlarda çalıĢma yapacaklardı. Bunun masrafı ise hazine tarafından karĢılanacaktı804. Öğrencilerden biri uygunsuz tavır ve davranıĢlarda bulunur veya derslerine gerekli önemi vermez ise önce müdür tarafından ihtar edilecekti. Ġhtar dikkate alınmadığı takdirde orman meclisi tarafından uyarılacak, bu da dikkate alınmadığı takdirde mektep müdürünün isteği ve Maliye Nezâreti‟nin onayı ile mektepten uzaklaĢtırılacaktı805. Öğrenciler sene sonunda Maliye Nazırı‟nın veya tarafından tayin edilecek memurun baĢkanlığındaki bir imtihan meclisi tarafından sınav olunacaklardı. Orman müdürü ve mektebin müdür ve hocaları bu meclisin tabii üyesi olacakları gibi bunlara ikisi orman meclisi üyelerinden olmak üzere Maliye Nezâreti tarafından dört üye daha ilâve olunacaktı806. Ġmtihan meclisinde eğitimleri yeterli görülmeyen öğrencilerin, mektepten kaydı silinecekti. Ancak eğitimleri sırasında gayreti görülenlerin birinci veya ikinci sene derslerini bir sene daha tekrar etmesine müsaade edilebilecekti. Birinci sene yani ikinci sınıf öğrencilerinden imtihan verenler birinci sınıfa geçecekler, birinci sınıf öğrencilerinden olup baĢarılı olanlar ise mezun edileceklerdi. Mezun olan öğrenciler müfettiĢ-i sâni unvanıyla ormanlar idaresinin memur defterine kaydolunacak ve idarece lüzum göründükçe imtihan meclisi tarafından verilen baĢarı 804 Madde 5, 6. BOA., Meclis-i Tanzimât Defteri, Nr.3, s.12. Madde 7. BOA., Meclis-i Tanzimât Defteri, Nr.3, s.12. 806 Madde 8. BOA., Meclis-i Tanzimât Defteri, Nr.3, s.12-13. 805 260 sıralarına göre istihdam edileceklerdi. Açıkta bulundukları müddette ise sahip oldukları müfettiĢ-i sânilik unvanına ait olan maaĢın yarısını alacaklardı807. Mektebin kütüphanesi ile numunehanesinin tesisi ve tanzimi ile kırtasiye ve diğer masraflar için senede 25.000 kuruĢ tahsis olunacaktı808. Mektebe alınacak öğrencilerin kabulü her sene imtihan ile olacaktı. Fakat öğrenciler imtihana girmeden evvel Osmanlı tebaası olduklarını ve yaĢlarının on sekiz-yirmi beĢ arasında bulunduğunu resmi evrak ile beyan etmek zorundaydılar. Ayrıca vücutlarının orman hizmetine elverecek derecede sağlıklı olduğunu da Mekteb-i Tıbbiye‟den alacakları raporla ispat emekle mükelleftiler. ġartları müsait olanların imtihana girmek için dilekçe ve gerekli evrakı, Ağustos ayından evvel Maliye Nezâreti‟ne vermeleri gerekmekteydi. Bu tarihten sonraki müracaatlar ise kabul olunmayacaktı. Müracaattan sonra evraklar kontrol edilecek ve ardından imtihanın yer ve zamanı orman müdüriyeti tarafından dilekçe sahiplerine bildirilecekti809. Ġmtihan açık bir Ģekilde yapılacak, orman müdüriyetinin veya tarafından tayin olunacak memurun baĢkanlığında icrâ olunacaktı. Öğrenci adaylarına yönetilecek sorular ise Türkçe, matematik, genel coğrafya ve Osmanlı coğrafyası ile ilgili konulardan olacaktı810. Ġmtihandan sonra mektebe girmeye hak kazanan öğrenciler, baĢarılarına göre bir deftere kaydedilerek orman müdüriyeti tarafından Mâliye Nezâreti‟ne 807 Madde 9. BOA., Meclis-i Tanzimât Defteri, Nr.3, s.13. Madde 10. BOA., Meclis-i Tanzimât Defteri, Nr.3, s.13. 809 Madde 11. BOA., Meclis-i Tanzimât Defteri, Nr.3, s.13. 810 Madde 12. BOA., Meclis-i Tanzimât Defteri, Nr.3, s.13. 808 261 bildirileceklerdi. Ormanlar idaresinin ihtiyacına göre mektebe alınacak öğrenci miktarı belirlenecek ve yine orman müdüriyeti tarafından Mâliye Nezâreti‟ne tebliğ edilecekti. Ardından imtihandaki baĢarı sıralarına göre öğrencilerin kaydı gerçekleĢtirilecekti811. 3.4.5.Nizamnâmesinin Ġlanından Sonra Eğitim-Öğretim Orman Mektebi Nizamnâmesi, kısa ama dönemin eğitim sistemine göre oldukça teferruatlıydı. Zira mektebe hangi Ģartlarda öğrenci kabul edileceğinden, verilecek eğitimin içeriğine, öğrencilerin ve devletin yükümlülüklerine kadar hemen her konuya değinilmiĢti. Mektepte eğitim bundan sonra mümkün mertebe bu nizamnâmeye göre verilmeye baĢlandı. Senelik 250 lira (5.750 frank) tahsisatın yanı sıra dershane ve hocalar için Maliye Nezâreti tarafından uygun bir bina temin edildi. Türkçe derslerini vermek üzere bir Müslüman hocanın yanı sıra bir hoca da Matematik ve Topografya dersleri için tayin edildi. Ziraat ve Ormancılık Ġktisadı derslerine yardımcı olmak üzere ise mektebin 1867 eğitim devresi mezunlarından biri görevlendirildi. Ayrıca Geometri, Fizik ve Kimya dersleri için de yine yardımcı hoca mahiyetine sahip bir asistan atandı812. Nizamnâme‟de okutulması öngörülen dersler genelde hususi olarak öğrenciler için kaleme alınmıĢ derslerdi. Pratikte bu derslerden çoğu okutulmaktaydı. Öğrenciler Matematik, Kimya, Fizik ve Tabiat Tarihi derslerinin haricinde Harita Çıkarma, Orman ĠĢletmeciliği, Orman Ġktisadı ile Silvikültür gibi meslekî dersleri 811 812 Madde 13. BOA., Meclis-i Tanzimât Defteri, Nr.3, s.13. Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.19. 262 görmekteydiler. Bu arada ilk dönemde Fransızca olan dersler, zamanla Türkçe verilmeye veya Türkçe tekrar edilmeye baĢlandı. Böylece mektebin öğrenci profili de değiĢime uğradı. Mevcudunun çoğunu Gayrimüslim öğrencilerin oluĢturduğu mektebe Müslüman öğrencilerin de rağbeti arttı. Nizamnâmede iki yıl tespit edilmiĢ olan eğitim süresi ise öğrencilere yeterli matematik bilgisi vermek için üç yıla çıkarıldı813. Dersler Tedrisat Nazırı tarafından tespit edilmiĢ olan bir programa göre okutulmaktaydı. Öğrenciler, memuriyette en çok ihtiyaç duyacakları bilgileri pratiğe dökmek için senede bir defa Ġstanbul civarında bulunan ormanlarda tatbikat yapıyorlardı. Amenajman, Silvikültür ve diğer dersler için ayrıca Belgrat ve Belova ormanlarına da gitmekteydiler. Mektepte saha çalıĢmalarında öğrencilere gerekli olan alet ve edevat bulunmaktaydı. Bununla beraber derslerle ilgili destekleyici kitapların bulunduğu kütüphane de öğrenci ve hocaların hizmetine açılmıĢtı814. Orman Mektebi‟nin bir nizama kavuĢarak süreklilik kazanması, mektebe olan talebi de yoğunlaĢtırmıĢtı. Hatta Tanzimat döneminin popüler mekteplerinden olan Mahrec-i Aklâm ve Mekteb-i Sultânî‟nin bazı öğrencilerinin eğitimlerini, Orman Mektebi‟nde devam ettirmek istedikleri görülmektedir. Bununla beraber mektebin 1872 ve 1874 yılı sınavlarına iĢtirak eden Maliye Nazırı‟nın da sınıflardaki öğrencilerin performansından son derece memnun olduğu anlaĢılmaktadır815. 813 Eğitimin üç yıla çıkarılmasında Müslüman öğrencilerin, temel matematik bilgilerine sahip olmamaları etkili olmuĢtur. Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.20. 814 Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.20-21. 815 BOA., MF.MKT. 3/128 (10 CA 1289/16 Temmuz 1872). Orman Mektebi talebesinin her şu‘besi usûl-i imtihaniyelerinin icrâsında acizleri dahi bulunmuş olduğundan bunların iki sene zarfında mekteb-i mezbûrda ulûm-ı âliyye-i ibtidâiye ve fünûn-ı mahsusa-yı resmiyede ibraz eyledikleri malûmat-ı kâmileleri kendülerinin ve gerek muallimlerinin devam ve ikdamlarına delil-i kâfi ad olunduğunu ve doğrusu kendüleri şâyân-ı tahsin ve sezâvar-ı afrin bulundukları ma‘ teşekkür ve’lmemnûniye tasdike müsâra‘at iderim…BOA., MF.MKT. 21/82 (14 L 1291/24 Kasım 1874). 263 Tablo 3.21.Tanzimat dönemi sonlarına doğru Orman Mektebi mezunları816 Dönem/Yıl III 1871 IV 1872 V 1874 VI 1877 Ġsim Mihran Efendi Haçik Efendi Kalyaz Efendi Abdullah Efendi Boğos Efendi Mihran Anbarcıyan Hüseyin Celal Efendi Oskan Efendi Nesim Efendi Maksud Efendi Civan Efendi Ali Mahmud Efendi Nikoli Efendi Agop Çakıryan Ahmed Hamid Efendi Sarkiz Efendi Toplam Kikork Efendi Haçikyan Efendi Akif Efendi 8 Artin Antranik Efendi Mihran Matyos Manuk Efendi 12 Karabet Efendi Agop Efendi Viktor Efendi Antuvan Tıngır Efendi Artin Mihran Efendi Zühdü Efendi Mehmed ġerif Efendi Emin Efendi Hasan Efendi 12 Ali Efendi Hidayet Efendi Artin Efendi Filardos Efendi Karakoç Efendi Miltiyadi Efendi Hamparsum Efendi Hasan Efendi Haralambos Efendi Ġstavri Efendi Ali Rıza Efendi Osep Arapyan Abdi Efendi Misak Efendi Mustafa Sabri Efendi Toplam Ahmed Efendi Sabri Efendi 16 48 3.4.6.Mektep Binası Orman Mektebi, meslek okullarının çoğunda olduğu gibi seyyar bir Ģekilde eğitim hizmeti vermiĢtir denilebilir. Mektebin ilk eğitim hizmeti, Ticarethane‟de tahsis edilen odalarda baĢladı817. Ġkinci açılıĢı ise 1868 yılında Maliye Nezâreti‟ne ait binada gerçekleĢti. Buranın yanması sonucu önce Adliye Nezâreti binasına nakledildi ardından ise Sultan Mahmut türbesi karĢısındaki maârif binasına taĢındı. Buradan sonra bir müddet de Vefa‟da RüĢdü Mehmet PaĢa Konağı‟na geçen mektebe, son olarak Maliye Nezâreti‟nde bir daire tahsis edildi818. 816 S. Ġhsan, “Ormanlarımızın Tarihçesi”, Orman Mekteb-i Alisi Mecmuası, (mâb„ad), s.60-61; Kutluk, a.g.e., s.611-612; Kutluk, “Ormancı YetiĢtiren Mekteplerin…”, s.225. 817 …Ebniye meclisi ma‘rifetiyle zikrolunan odalar bi’l-keşf iki bin altmış buçuk kuruş masrafla ta‘mir olunacağını mübeyyin tanzim olunan… BOA., Ġ.DH. 25295 (16 Z 1273/7 Ağustos 1857). 818 S. Ġhsan, “Ormanlarımızın Tarihçesi”, Orman Mekteb-i Âlisi Mecmuası, (mâb„ad), s.59. 264 3.4.7.Mezunlarının Ġstihdamı 1857 yılından 1869 yılına kadar iki devrede 19 mezun veren Orman Mektebi, bu tarihten itibaren Tanzimat dönemi sonun kadar 48 öğrenci yetiĢtirdi. Yeniden teĢkilatlanmasının ardından mektepte yetiĢtirilen öğrencilerin istihdamı da bir düzene girmeye baĢladı. Her ne kadar açıldığı dönemden itibaren mezun olanların memuriyete atanma garantisi bulunmakta idiyse de, kısa süreli görevlendirmelerle geçici atamalar söz konusu olmuĢtu. Bu durum ise eğitimin sürekliliğinde olumsuz rol oynadı. Ancak 1869 yılından itibaren mektepte daha fazla öğrenci bulundurma ihtiyacı hissedilince istihdam garantisi ön plana çıktı. Eğitimlerini tamamlamayı baĢaran öğrenciler, lüzum görüldükçe baĢarı derecelerine göre tayin edilmeye baĢlandılar. MüfettiĢ muavini sıfatıyla orman memuru olarak tayin olunan öğrenciler, ayrıca Orman ve Ma„adin Ġdâresi Tahrirat ve Muhasebe Kalemlerinde de değerlendirilmekteydiler819. Bunun yanı sıra baĢarılı olan öğrenciler arasından, mektebe hoca olarak atananlar da bulunmaktaydı820. Ormancılık ilminin Türkçe literatüre sahip olmasında özellikle ilk dönem mezunlarının yapmıĢ oldukları çalıĢmalar da mektebin baĢarısına delildir. Ders notlarının yanında birçok yabancı eser Türkçeye çevrilerek öğrencilerin istifade etmeleri sağlanmıĢtır. YetiĢen mühendisler sayesinde ormanların korunması ve onlardan daha verimli bir biçimde faydalanılması sağlanmıĢtır821. Ayrıca mektebin 819 Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, s.17; Keskin, a.g.t., s.25. Mektebin öğrencileri içerisinde …Simon‟un şakirdânından ve altı sene ilm-i tabiat ve nebâtat, orman gars etmek usûlü ve ilm-i hikmet-i tabîiyye tedris etmiş olan Hekimyan Efendi, ormancılık ve orman mahsulâtı ile ilgili üç adet de risale tercüme etmekte olup, yetişmekte olan şakirdânların en ehliyetlisi bulunduğundan… Orman Mektebi‟ne muallimliği uygun görülmüĢtür. BOA., HR.TO. 520/12 (22 RA 1295/20 Mart 1878). Hekimyan Efendi ilerleyen yıllarda mektebin müdürlüğünde de bulunmuĢtur. Kutluk, “Orman YetiĢtiren Mekteplerin…”, s.228. 821 Ahmet Mithat Efendi, Üss-i Ġnkılâp, s.101. 820 265 yetiĢtirdiği ormancılardan layıkıyla istifâde edilmesi, Maden Mektebi‟nin açılmasına da önemli bir referans olmuĢtur822. 3.5.Telgraf Mektebi (Fünûn-ı Telgrafiye/Telgrafhâne-i Âmire Mektebi) Elektrikli Telgraf, XIX. yüzyılın ilk yarısında Osmanlı Devleti‟nin Avrupa‟dan transfer ettiği mahiyet ve maliyet avantajından kaynaklanan ve bu yönüyle kolay kabul gören önemli çağdaĢ teknolojilerin baĢında gelmektedir. Ġlk olarak 1839 yılında Chamberlain adında bir Amerikalı tarafından Ġstanbul‟a getirilen telgraf, teknik sorunlar nedeniyle çalıĢmasa da jeoloji Profesörü olan ve madencilik ile ilgili çalıĢmalar yapmak üzere Ġstanbul‟da bulunan baĢka bir Amerikalı J.Lawrence, 9 Ağustos 1847 yılında Osmanlı ülkesinde ilk baĢarılı mesaj denemesini gerçekleĢtirmiĢti. Huzurunda gerçekleĢtirilen bu denemeden son derece memnun olan Sultan Abdülmecid, devlet erkânı önünde bunu tekrar yaptırmıĢ ve Lawrence‟ı kutlayarak kendisine Edirne ile Ġstanbul arasında bir hat çekmesini teklif etmiĢti823. Ayrıca mucidi olan Morse‟a bir mektup göndermiĢ ve “murassa” bir niĢan ile “ihtira beratı” vererek çalıĢmasını desteklemiĢti824. Ancak bu heyecan kısa sürmüĢ, takip eden yıllarda herhangi bir ilerleme kaydedilememiĢti. 822 …Çend sene mukaddem küşâd olunan Orman Mektebi’nden bi’l-imtihan çıkanlar şimdi ormanlarda müstahdem olunub bu mektepten devletçe istifâde kılındığı misüllü küşâd olunacak Maden Mektebi’nden dahi… BOA., Ġ.DH., 678/47276 (7 Z 1290/26 Ocak 1874). 1878 yılından sonra bir dönem daha mezun veren mektep 1880 yılından itibaren Maden Mektebi ile birleĢtirilmiĢ, Orman ve Maadin Mektebi adı altında donanımlı orman memurları yetiĢtirmeye devam etmiĢtir. Orman ve Maden mektebinin birleĢtirilmesi ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Keskin, a.g.t., s.38-42. 823 Elektirikli telgrafın, Samuel Morse tarafından yapılan ve çalıĢan ilk modeli, 1839 yılında Morse ile çalıĢmıĢ bir Amerikalı olan Chamberlain tarafından Ġstanbul‟a getirilmiĢti. Fakat kuruluĢu sırasında meydana gelen çeĢitli teknik aksaklıkları gidermek üzere Viyana‟ya hareket eden Chamberlain kaza sonucu ölünce Osmanlı‟nın bu çağdaĢ iletiĢim aracını etraflıca tanıması bir süre gecikmiĢti. Roderic Davison, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Elektrikli Telgrafın Kurulması”, Osmanlı-Türk Tarihi 17741923, (Çeviren: Mehmet Moralı), Ġstanbul, 2004, s.194. 824 Nesimi Yazıcı, “Tanzimatta HaberleĢme ve Kara TaĢımacılığı”, OTAM, S.3, Ankara, 1992, s.344. 266 Telgrafın Osmanlı topraklarında etkin ve yaygın kullanımına ise 1853 yılı sonlarında patlak veren Kırım SavaĢı vesile oldu825. Osmanlı Devleti‟nin müttefiki olarak savaĢa katılan Ġngiliz ve Fransız devletleri, ülkelerinde yaklaĢık on yıldan bu yana kullandıkları826 telgrafı, savaĢın Rumeli sahasından Kırım‟a geçmesi üzerine ordularıyla iletiĢim kurmak için burada da kullanmaya karar verdiler ve vakit kaybetmeden Osmanlı Devleti nezdinde giriĢimde bulundular. Mali kaynak, teknik personel ve güzergâh tespiti ile ilgili çalıĢmaların tamamlanmasının ardından Osmanlı telgraf hatları ilk olarak stratejik öneme sahip olan Varna‟da kurulmaya baĢlandı827. Ġngilizlerin Bulgaristan sahilindeki Varna ile Kırım sahilinde bulunan Balaklava arasında çektiği 340 mil uzunluğundaki sualtı hattının ardından Fransızlar da Varna ile Rusçuk arasında bir hat döĢediler. Nihayet kısa bir süre sonra yine Ġngilizler tarafından Varna-Ġstanbul telgraf hattı döĢendi828. Telgraf hatlarının özellikle savaĢ esnasında barut kadar önemli olduğunu kısa sürede teĢhis eden Osmanlı devlet adamları, 1854 yazında Sadrazam Kıbrıslı Mehmed Emin PaĢa, üç üst düzey memur ve üç generalden oluĢan bir ekip ile Osmanlı telgraf sistemini baĢlatmakla görevlendirildiler. Bu arada Ġngiliz ve Fransız hükümeti telgraf hatlarının inĢası imtiyazını almak üzere giriĢimde bulunmuĢlardı. Osmanlı Devleti, Fransızların teklifini kabul etti ve 30 Ağustos 1854 tarihinde bir 825 …Kırım Muharebesi hengâmında dahi memâlik-i Osmaniyye’de telgraf tesisi vücûda gelmiş ve ayrıca bir de Telgraf Müdiriyeti ihdâs edilmişti. Mehmet Ali, “Posta Mebahisi (Osmanlı Posta Tarihinden Ma„bâd)”, Posta ve Telgraf Mecmuası, S.161, Ġstanbul, 1330, s.1865. 826 Mehmet Ali, “Posta Mebahisi (Memâlik-i Osmaniye‟de Telgraf Tesisinin Tarihçesi)”, Posta ve Telgraf Mecmuası, S.164, Ġstanbul, 1330, s.1919. 827 Kırım SavaĢı sırasında müttefik kuvvetlerin Telgraf hatları tesisi ile ilgili çalıĢmaları için bkz. Erdoğan KeleĢ, Osmanlı, Ġngiltere ve Fransa ĠliĢkileri Bağlamında Kırım SavaĢı, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara, 2009, s.317-324. 828 Mehmet Ali, “Posta Mebahisi”, s.1919; Davison, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Elektrikli…”, s.195; Tanju Demir, Türkiye’de Posta Telgraf ve Telefon TeĢkilatının Tarihsel GeliĢimi (1840-1920), Ankara, 2005, s.51-52. 267 imtiyaz anlaĢması imzalandı. Bu tarih itibariyle de hatların inĢası için hazırlıklara baĢlandı. Ġlk Osmanlı hattı Ġstanbul ile Edirne arasında çekilecekti ve bu hat Edirne‟den ġumnu‟ya uzanacaktı. Bir diğer hat da Edirne, Filibe, Sofya, NiĢ ve Belgrat arasında olacaktı. Hazırlıkların tamamlanmasının ardından 1855 yılı Mart ayında baĢlanan inĢaatın Ġstanbul-Edirne ayağı 13 Ağustosta son bulurken Edirne ile ġumnu arasındaki hat 19 Ağustosta tamamlandı. 14 Eylül 1855 tarihinde Ġstanbul‟dan Avrupa baĢkentlerine Asâkir-i müttefika Sivastopol’a girmiştir müjdesini veren ilk telgraf çekildi. Telgraf teĢkilatını idare görevi ise hatların inĢasına baĢlandığı sırada Telgraf Müdürü sıfatıyla göreve getirilen Tercüme Odası hulefâsından Billurîzâde Mehmed Bey‟e verildi829. 1855 Eylülünde hizmete geçen ilk hatların ardından devlet, Fransız De La Rue ile yapılan kontratı iptal etmiĢ ve kendi imkânlarıyla projenin geri kalanını tamamlamaya karar vermiĢti. Ardından da ülkenin her tarafına telgraf hatları çekmek üzere harekete geçmiĢti830. Böylece telgraf hatları hızla ülke geneline yayılmaya baĢladı. Telgraf, teknoloji ve iĢletim olarak Osmanlı‟nın henüz tanıĢtığı bir iletiĢim aracıydı. Bu nedenle fincan, tel ve makine gibi malzemeler ithal edildiği gibi haberleĢmede kullanılan dil de Fransızca idi. Bundan dolayıdır ki ilk telgraf memurları da Tercüme Odası‟ndan ve Fransızca bilenler arasından seçilmiĢlerdi. Aslında ülkenin haberleĢme mahreminin ecnebi lisanıyla yapılmasında sakınca gören 829 Mehmet Ali, “Telgraf Tesisinin…”, s.1920; Ergin, a.g.e., C.I-II, s.620; Davison, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Elektrikli…”, s.198. Mehmet Bey bu göreve 29 Mart 1855 tarihinde 5.000 kuruĢ maaĢla ve sınıf-ı evvel rütbesiyle getirilmiĢtir. Nesimi Yazıcı, “Tanzimat Döneminde Osmanlı HaberleĢme Kurumu”, 150. Yılında Tanzimat, Ankara, 1992, s.188; KeleĢ, a.g.t., s.321. 830 Devletin kontratı iptal etmesinde Osmanlı tebaasnın telgrafa gösterdiği yakın ilgi etkili olmuĢtur. Bkz. Yazıcı, “Tanzimatta HaberleĢme…”, s.345. 268 idareciler, bunun önünü almak için önceden harekete geçmiĢlerdi. 1855 ġubatında Mustafa ve Vullich (Voliç) Efendiler, Varna ile BükreĢ arasındaki hattın inĢası için Fransızların tayin ettiği Mösyö Enklés‟e refakat etmek, telgrafın inĢa ve iĢletilmesini öğrenmek üzere görevlendirilmiĢlerdi. Bu görev sırasında haberleĢmenin Türkçe yapılabileceğini anlamıĢlar ve Haziran ayında Ġstanbul‟a döndüklerinde bir rapor hazırlayarak telgrafın teĢkilatlanması için kurulan komisyona baĢkanlık eden Afif Efendi‟ye vermiĢlerdi. Edirne hattı bittikten sonra buraya telgraf müdürü olarak tayin edilen Mustafa Efendi Türkçe muhabere ile ilgili çalıĢmalarına devam etmiĢ ve nihayet 3 Mayıs 1856‟da 128 kelimeden oluĢan ilk Türkçe telgraf çekilmiĢti831. 3.5.1.Ġlk Telgraf Memurlarının Eğitimi ve Mektebin Açılması Osmanlı Devleti ilk hatların kurulması ve iĢletilmesi için yapılan anlaĢmada önemli bir konuya vurgu yapmıĢtı. Bu konu, kurulacak telgraf hatlarının iĢletilmesi için gelecek olan 16 Fransız telgraf memurunun, yanlarına verilecek Osmanlı memurlarına iĢi öğretecek olmasıydı. BaĢka bir ifadeyle şakirdan yetiştirmek ve hakkıyla öğretmek için me’murîn-i merkûmûn her cihetle bezl-i sa‘y edeceklerdi832. Kontrata istinaden ilk telgraf memuru adayları, Tercüme Odası memurları arasından seçilerek Varna-BükreĢ hattının inĢasına gönderilen Mustafa Efendi ile Vullich Efendiler olmuĢlardı. Aynı amaç doğrultusunda Nisan 1855‟te Arif ve Ogüst Efendiler de Edirne ve ġumnu‟ya hareket ettiler. Bunun yanı sıra Ġstanbul Telgrafhânesine ilk muhabere memurları olan Feyzi, Zemçi, Asaf ve Abdülhalim 831 Mehmet Ali, “Posta Mebahisi (Memâlik-i Osmaniye‟de Telgraf Tesisinin Tarihçesi Mâb„ad)”, Posta ve Telgraf Mecmuası, S.165, Ġstanbul, 1330, s.1935; Nesimi Yazıcı, “Osmanlı Telgrafında Dil Konusu”, A.Ü. Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, C.XXVI, Ankara 1983, s.754-756. 832 Yazıcı, “Osmanlı Telgrafında Dil…”, s.753; KeleĢ, a.g.t., s.319. 269 Beyler yine Tercüme Odası‟ndan alındı833. Telgrafın iĢletim sistemini Fransızların yanında pratik olarak öğrenen Mustafa ve Vullich Efendiler aynı zamanda Ġstanbul‟a döndüklerinde buradaki memurlara Türkçe haberleĢmeyi de öğrettiler. TeĢkilat geniĢledikçe merkez ve taĢrada teĢkil edilen telgrafhânelerde görev alacak Türkçe ve Fransızca muhabere memurları ise hizmet içi pratik eğitim ile yetiĢtirilmeye baĢlandılar834. Ġlk etapta Ġstanbul Telgrafhânesi‟nde yetiĢen öğrenciler, Ġstanbul ve Edirne Telgrafhânelerinde 400 ile 800 kuruĢ arasında değiĢen maaĢlarla haberleĢme ve kayıt memuru olarak görev aldılar835. 1857 yılına gelindiğinde ise eğitimin düzenli hale getirilmesinin daha faydalı olacağı düĢüncesiyle Telgraf Müdürlüğü tarafından 12 maddeden oluĢan bir nizamnâme hazırlandı836. Ġki bölümden ve her bölümü 12 maddeden oluĢan nizamnâmenin ilk bölümü Türkçe, ikinci bölümü ise Fransızca haberleĢme memurluğu için yetiĢtirilecek öğrencilere dair idi837. Nizamnâmeye göre haberleĢmeyi öğrenmek üzere telgrafhâneye alınacak öğrencilerin yaĢı 18 ile 30 arasında olacaktı. Bunun yanı sıra her iki dil için okuyup yazma ve biraz matematik bilmek zorunluydu. Aksi halde 833 Feyzi Bey ilk Türk muhabere memurudur. Ġlerleyen yıllarda Osta Nazırı ve ġehremini görevlerinde bulunmuĢtur. Ergin, a.g.e., C.I-II, s.621. 834 …Türkçe ve Fransızca muheberât usûlünü ta‘allüm itmek üzere şimdiye kadar telgrafhanelere bazı şekirdan alınmakda ve ekserisi tahsil iderek istihdam olunmakda olduğundan… BOA., Ġ.HR. 140/7337 (21 C 1273/16 ġubat 1857); Asaf Tanrıkut, Türkiye Posta ve Telgraf ve Telefon Tarihi ve TeĢkilat ve Mevzuatı, C.II, Ankara, 1984, s.570-571. 835 BOA., Ġ.HR.134/6885-1 (3 ZA 1272/6 Temmuz 1856). 836 Telgrafhâne’ye alınacak şakirdânın Türkçe ve Fransızca muhaberât usûlünün sûret-i ta‘lim ve hareketlerine dâir telgraf müdiri atüfetlü efendi tarafından tertib ve tanzim olunan iki kıt‘a nizamnâme bi’l-mütala‘a münasib ve yolunda gürünerek bundan böyle düstûrü’l-amel tutulmak üzere Divân-ı Hümâyun Kalemi’ne kayd ile… BOA., Ġ.HR. 140/7337 (21 C 1273/16 ġubat 1857). Ayrıca bkz. Telgrafhane muhaberâtını öğretmek içün telgrafhâneye alınacak şakirdân hakkında olan nizamnâmedir. Madde 49-61. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.357-358 (27 RA 1276/24 Ekim 1859). Madde 49, 50, 51. Ceride-i Havâdis, Nr.980 (Selh-i ġ 1276/22 Mart 1860); Madde 52-61. Ceride-i Havâdis, Nr. 981 (6 N 1276/28 Mart 1860). 837 BOA., Ġ.HR. 140/7337-2. Nizamnâme Düstûr‟da, 12 maddelik bölüm halinde ve Telgraf Nizamnâmesi‟nin 49 ile 61. maddeleri arasında yayımlanmıĢtır. 270 kabul edilmeyeceklerdi. Ayrıca iki muteber Ģahidin referansıyla iyi ahlaklı ve herhangi bir suça karıĢmamıĢ olduklarını yazılı olarak beyan edeceklerdi838. Ġstanbul telgrafhânesinin kontenjanı 12‟yi, taĢra telgrafhânelerinin ise 2‟yi geçmeyecekti839. TaĢra telgrafhânelerine müracaat eden öğrenci adaylarının yazıları ve referans mektupları, müracaat edilen telgrafhânenin müfettiĢi tarafından telgraf idaresine gönderilecek ve kabul için izin alınacaktı. Ġdarenin izni olmadan öğrenci alınmayacaktı. Kabul edilen öğrencilerden Ġstanbul‟dakiler telgraf meclisinde, taĢradakiler ise memleket meclislerinde haberleĢmenin gizliliğini ifĢa etmeyeceklerine ve telgrafın kanun ve nizamına uyacaklarına dair yemin edeceklerdi. Fransızca haberleĢme için sadece Ġstanbul telgrafhânesi‟ne öğrenci alınacak ve kontenjan 6‟yı geçmeyecekti840. Osmanlı tebaasından olmayanlar ise kabul edilmeyeceklerdi841. Öğrenciler telgrafhânelerinin baĢ memurlarına ve hocalarına tabi olacaklardı. Eğitimleri tamamlandığında hocalarının hazır bulunduğu ve telgraf müdürünün huzurunda yapılan sınavda baĢarılı olanlar, muhabere memuru olarak tayin edilme hakkını elde edeceklerdi842. Eğitimleri süresince herhangi bir ücret almayan öğrencilerden sınavı verenler, telgraf müdürünün onayı ile açılacak olan taĢra telgrafhânelerine kabiliyetleri nispetinde tayin edilecekler ve maaĢ almaya 838 Madde 49, 50, 51. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.357. Değerlendirmeler için ayrıca bkz. Bahri Ata, The Transfer of Telegraph Technology to the Otoman Empire in the XIXth Century, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ġstanbul, 1997, s.114-115. 839 Nizamnâmenin ilk halinde Ġstanbul ve taĢra ayrımı yapılmaksızın kontenjan 12‟dir. Şakirdân-ı merkumenin adedi nihayet on ikiyi tecavüz itmeyecekdir. BOA., Ġ.HR. 140/7337-2. 840 Yine nizamnâmenin ilk hazırlanan orijinalinde Fransızca haberleĢme için sadece Ġstanbul Telgrafhânesi‟ne öğrenci alınacağı belirtlmemekle beraber kontenjan 5‟tir. Dördüncü Bend; Şakirdânı merkumenin adedi beş neferi geçmeyecekdir. BOA., Ġ.HR. 140/7337-2. 841 Madde 52, 53, 54. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.357. 842 Madde 55, 56. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.357. 271 baĢlayacaklardı. Memuriyete tayini gerçekleĢmeyen hiç bir öğrenciye maaĢ verilmeyeceği gibi bunun için talepte dahi bulunulmayacaktı843. Öğrenciler eğitim sırasında olduğu gibi diğer zamanlarda da hal ve hareketlerine dikkat edeceklerdi. Yaz ve kıĢ ayları için belirlenen saatler arasında telgrafhânede bulunacaklar, kendilerine tahsis edilen muhabere aletinden baĢkasına dokunmayacaklar ve resmen muhabere memuru olarak tayin edilmedikçe makine odasına girmeyeceklerdi844. Telgrafhânelere memur yetiĢtirme iĢi bir süre bu Ģekilde ve nizamnâmeye göre devam ettirildi. Ancak 1860 yılı sonlarında merkezi dentimi arttırmak düĢüncesiyle ülke genelinde telgraf teĢkilatı hayli geniĢletilmiĢti. Buna bağlı olarak görevler çeĢitlenmiĢ ve teĢkilat içerisinde birçok memuriyet oluĢturulmuĢtu. Telgrafın Ġstanbul‟daki merkez teĢkilatında Türkçe Muhabere Kalemi, Sevk-i Mekâtib-i Telgrafiye Kalemi, Muhaberat-ı Ecnebiye Memuriyeti, Sevk-i Mekâtib-i Ecnebiye Kalemi, Muhasebât-ı Türkiye Kalemi, Muhasebât-ı Ecnebiye Kalemi, Muharrerât-ı Türkiye Kalemi, EĢya-yı Telgrafiye Kalemi, Makinecilik Memuriyeti, Muvasala-yı Türkiye Kalemi, Muvasala-yı Ecnebiye Kalemi, Beyoğlu Merkezi, Sevk-i Mekâtib-Ġ Ecnebiye Kalemi ve Üsküdar Merkezi‟nde çeĢitli görevleri yürüten 82 memur ve teknik eleman bulunmaktaydı845. Öte yandan telgraf, taĢrada da büyük bir hızla geliĢme kaydetmiĢ ve anılan tarihte telgraf merkezi sayısı 44‟e ulaĢmıĢtı. TaĢradaki telgrafhânelerde de muhaberenin ve idarenin baĢında bulunan müdürlerin yanı sıra, sayıları 843 Madde 57, 58. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.357. Madde 59, 60, 61. Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.357. 845 ÇeĢitli vasıflara sahip görevliler 500 ile 3.500 kuruĢ arasında değiĢen maaĢlar almaktaydılar. BOA. Ġ.HR. 181/10062-4, s.1-2 (19 C 1277/2 Ocak 1861). 844 272 telgrafhânenin önemi ve büyüklüğüne göre değiĢen memur ve teknik elemanlar bulunmaktaydı. Bir taraftan da yeni telgrafhânelerin hizmete girmesi için çalıĢmalar devam etmekteydi. Bütün bu geliĢmeler ise öğrenci yetiĢtirmeyi belirli bir sistematiğe bağlamayı zorunlu kıldı. Zira Osmanlı‟da Avrupa‟daki gibi telgraf fennini bilen, mektup alıp verebilen ve lisana aĢina kimseleri bulmak zor idi. Bu nedenle telgraf idaresi 25 Kasım 1860 tarihli telgraf nizamnâmesine, öğrencisine mektup alıp verme usûlünü, biraz matematiği ve yine mektup alıp vermeye yetecek kadar Fransızcayı öğretmek için bir mektep açılması maddesini de ekledi. Osmanlı tebaasından telgraf memurları yetiĢtirmek ve yabancılara muhtaç olmamak maksadıyla açılacak olan mektep için bir de kısa nizamnâme hazırlandı846. 11 Ocak 1861 tarihli irâdeyle İktiza eden memurlar badezin tebaa-yı devlet-i seniyyeden olarak yetişdirilmek içün Ġstanbul‟da “Fünûn-ı Telgrafiye Mektebi” açılması hazırlıklarına baĢlandı847. 3.5.2.Eğitim-Öğretim Faaliyeti ve Kapanması Telgraf idaresinde memurlar yetiĢtirilmeye mahsus olan mektep, muavinin idaresi altında olacak ve burada telgrafçılık ile ilgili teorik ve pratik dersler okutulacaktı. Teorik dersler birer buçuk saat olarak Cuma ve Pazar hariç her gün sabahları verilecekti. Dokuz dersten oluĢan teorik eğitimde gösterilecek konular ise Ģöyleydi; -Telgraf Fenninin Muhtasar Tarihi (telgraf fenninin kısa tarihi) ve Ulûm-ı Umûmiye-i Elektrikiyyenin Mukaddematı (genel elektrik ilmine giriĢ) 846 847 BOA., Ġ.HR. 181/10062-2 (11 C 1277/25 Aralık 1860). BOA., Ġ.HR. 181/10062 (28 C 1277/11 Ocak 1861). 273 -Pillerin Ġsti„mâl, Ġntihab ve Muhafazası (pillerin kullanımı, seçimi ve muhafazası) -EĢkâl-i Telgrafiyye ve Kuvve-i Seyyâlenin Usûl ve Tabiîyi ve Elektriğin Kuvve-i Mıknatısiyyesi (telgrafın ve akım kuvvetinin doğası, elektiriğin mıknatıs kuvveti) -BaĢlıca Teferruat ve Suver-i Ġsti„mâlatı (baĢlıca incelikler ve kullanılıĢ yöntemleri) -Kullanılmakta olan; Mors Tabir Olunan Makinelerin ve Postaların Vaz„ı Usûlü (mors makinelerinin ve postaların tesisi usûlü) -Tel ve Makinelere Dâhilen ve Haricen Arız Olacak KarıĢıklığın Tamir ve Islahı (tel ve makinelerde ortaya çıkacak olan karıĢıklıkların tamiri ve düzeltilmesi) -Telgrafça Mevcut Olan Edevatın ve Alâtın Hün-i Ġsti„mâli (telgraf alet ve edevatının düzgün kullanımı) -Berrî ve Bahri Hutut-ı Telgrafiyyenin Usûl-i Vaz„ ve ĠnĢası (kara ve deniz telgraf hatlarının inĢası) -Umûmen Fünûn-ı Telgrafiyye ve Elektrikiyyenin BaĢlıcalarının Ġcraatı (genel olarak baĢlıca telgraf ve elektrik dersleri) olacaktı. Pratik eğitim ise salı ve perĢembe günleri öğleden sonra baĢlayacak ve öğrencilere iki saat boyunca Telgraf Muhaberesi ile Ġdaresi, uygulamalı olarak gösterilecekti. Bunun yanı sıra cumartesi ve salı günleri iki saat Hesap dersi, Telgraf 274 Ġdaresinin Düzeni, Defter ve Evrak Kayıtlarının Düzenlenmesi ve Telgraf Ücretleri gibi konuların da anlatılması düĢünülmüĢtü848. Eğitim süresi iki yıl olan ve öğrencileri maaĢlı olan Fünûn-ı Telgrafiye Mektebi, 1864 yılına kadar faaliyette bulundu849. Her sene ġaban ayı baĢlarında gerektiği kadar öğrenciyi sınav ile almayı usûl haline getiren Telgraf Mektebi‟ne bu yıl da icabı kadar öğrenci alındı ve bir sonraki yıla kadar öğrenci alınmayacağı ilan edildi850. Ancak ofis iĢlerini yürüten telgraf operatörlerinin yanı sıra yöneticilerin de yetiĢtirilmesi adına düzenli ve pratik bir programa sahip olan mektebe bir daha öğrenci alınmadığı görülmektedir. Ġlk dönemlerdeki meslekî eğitim anlayıĢı gerektiği kadar kalifiye eleman yetiĢtirmek üzerine temellendirildiğinden mektebin neden kısa ömürlü olduğunu tahmin etmek zor değildir. Kaldı ki, modern bir programa sahip olan mektebe yeterli donanıma sahip öğrencilerin ve ders araç-gereçlerinin bulunmasının da oldukça zor olduğu anlaĢılmaktadır. Nitekim Telgraf Mektebi‟nde öğrenci olmak için biraz okuryazar olmak yeterliydi851. Bir diğer önemli nedenin ise içinde bulunulan mali sıkıntılar olduğu düĢünülmektedir. 848 BOA., Ġ.HR. 181/10062-4, s.3 (19 C 1277/2 Ocak 1861); Ceride-i Havâdis, Nr. 1029 (21 ġ 1277/4 Mart 1861); Ata, a.g.t., s.116. 849 Ergin, a.g.e., C.I-II, s.622. Mektepte yaklaĢık 4 yıllık süre zarfında nasıl bir eğitim verildiğine kaç öğrencisi olduğuna ve mezunların nerelerde istihdam edildiğine dâir bilgilere taradığımız arĢiv vesikaları içerisinde bugün itibariyle rastlayamadık. 850 Ceride-i Havâdis, Nr. 1186 (19 L 1280/28 Mart 1864). 851 Mehmet Ali, “Posta Mebahisi (Osmanlı Telgraf Tarihinden)”, Posta ve Telgraf Mecmuası, S.166, Ġstanbul, 1330, s.1951. 275 3.6.Posta ve Telgraf Mektebi 1871 yılı Eylül ayında Posta Nezâreti ile Telgraf Müdürlüğü Posta ve Telgraf Nezâreti olarak aynı çatı altına alındı852 ve memurların görev, yetki ve sorumluluklarının yeniden düzenlemesi noktasında çalıĢmalar yapılmaya baĢlandı. Bu doğrultuda ele alınan konulardan biri de eğitimdi. ġöyle ki, Fünûn-ı Telgrafiye Mektebi faaliyetsiz kalınca telgrafhânelerde istihdam edilmek üzere gerekli memurların yetiĢtirilmesine eski usûl ile devam edilmiĢti. Özellikle merkez ve Beyoğlu telgrafhâneleri aynı zamanda mektep vazifesi gördüler. Ancak eğitimöğretimin bir program dâhilinde olmaması sebebiyle telgrafhânelerde bulunan öğrenciler sadece haberleĢmeyi öğrenmekteydiler. Telgrafa ait konuları görmemekle beraber bulunacakları memuriyette gerekli olan bilgilerden, yazıĢma ve muhasebe usûlünden de yoksun kalmaktaydılar. TaĢrada ise memurlar, yeterli donanıma sahip olmadıklarından vazifelerini hakkıyla ve mevzuata uygun biçimde yerine getirememekteydiler853. Bundan dolayı iletiĢimde bir takım aksaklıklar meydana gelmekteydi. Diğer yandan Ġstanbul ve taĢra telgrafhânelerinde haberleĢme, Türkçe ve Fransızca olarak gerçekleĢmekte fakat memurlar içerisinde her iki dile de hâkim kimseler bulunamamaktaydı. Dolayısıyla Fransızca için ayrı Türkçe için ayrı memurlar istihdam edilmekte ve bu durum gereksiz mali külfete neden olmaktaydı. ĠĢte nezâret bütün bu sıkıntıların giderilmesi için harekete geçti. Memurların, görev ve sorumluluklarını bir düzene bağlamak, idarenin hesaplarını hazinenin hesap usûlüne uygun hale getirmek ve Türkçe ve Fransızca haberleĢme memuriyetlerini 852 … Osmanlı posta ve telgraf müdiriyetleri dahi 1287 tarihinde tevhid edilmiş ve Dâhiliye Nezâret-i Celilesi’ne merbut olmak üzere (Posta ve Telgraf Nezâreti) teşkil kılınmış ve nezârete de evvelce posta nezâretinde bulunmuş olan Sağır Ahmed Bey tayin kılınmışdır… Mehmet Ali, “Osmanlı Posta Tarihinden Ma„bâd”, s.1866; Yazıcı, Tanzimat Döneminde Osmanlı HaberleĢme…”, s.207. 853 …Taşra posta ve telgrafhanelerinde müstahdem me’mûrin ise a dem-i malûmât-ı kâfiye cihetiyle lüzûmu üzere ifâ-yı vezâif-i mamuriyet idemeyüb… 276 birleĢtirmek amaçlarına yönelik personel yetiĢtirmek üzere 1871 yılı sonlarında Bâbıâlî‟den Ġstanbul‟da bir mektep açılmasını talep etti. Posta muameleleri ve telgrafa ait konulara yönelik eğitimin verileceği mektebe telgrafhânede bulunan Emin ve Amil efendiler ile beraber iki de lisan hocasının tayin edilmesinin yeterli olacağı ifade edildi. Ayrıca sınıflara taksim edilecek öğrencilere de birer miktar maaĢ bağlandığı takdirde istenilen vasıflarda öğrenciler yetiĢtirileceği bunun için ise aylık 10.000 kuruĢ ödeneğin yeterli olacağı dile getirildi. Bâbıâli ise masrafın hazineye yük getirmeyecek Ģekilde karĢılanması halinde mektebin açılmasının uygun olacağını bildirdi. Nezâret, 28 Aralık 1871 tarihi itibariyle ödeneğin 8.000 kuruĢluk kısmını tedarik ederek mektebin hemen açılması için yeniden Bâbıâli‟ye müracaatta bulundu854. 5 Ocak 1872 tarihinde ise Posta ve Telgraf Nazırı Ahmet Bey tarafından hâlen ve istikbâlen menâfi ve muhassenâtı ve posta ve telgraf mesalihice temin-i muamelatı mûceb olacağı düĢünülen mektebin açılmasına onay verildi855. 3.6.1.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler Öğrencilerin temin edilip sınıflara taksim edilmesinin ve devam edegelen diğer hazırlıkların tamamlanmasının ardından mektep, 13 Ocak tarihi itibariyle Ġstanbul Postanesi‟nde açılarak, eğitime baĢlandı856. Posta ve telgraf işlerinde istihdam olunacak memurlara mahrec olmak üzere açılan mektepte eğitim süresi 4 yıl idi. Birinci sınıf öğrencileri 120, ikinci sınıf öğrencileri 80, üçüncü sınıf öğrencileri 50 ve dördüncü sınıf öğrencileri 30 kuruĢ 854 855 856 BOA., Ġ.DH. 1295/101755-1 (15 L 1288/28 Aralık 1871). BOA., Ġ.DH. 1295/101755 (23 L 1288/5 Ocak 1872). …Ber mûceb-i irâde-i seniyye mekteb-i mezkûr işbu Kanûn-ı sâni ibtidâsından itibaren küşâd olunarak şakirdânı tayin ve sınıflara taksim ile emr-i talim ve taallüme başlatdırılmış olduğundan… Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.6467 (6 ZA 1288/17 Ocak 1872). 277 maaĢ almaktaydılar857. Okutulan dersler Matematik, Coğrafya, Fransızca, Rika, Elektrik ve Arapça dersleri idi.858. 1872 tarihinde birinci sınıfta 24, ikinci sınıfta, 20, üçüncü sınıfta 21 ve dördüncü sınıfta 20 öğrenci bulunmaktaydı. Ġlerleyen yıllarda öğrenci sayısının arttığı görülmektedir. 1875‟te birinci sınıfın öğrenci sayısı 34 ikinci sınıfın 44 üçüncü sınıfın 33 ve dördüncü sınıfın 22 olmak üzere toplam mevcut 133 kiĢiye ulaĢmıĢtır. Ancak 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı mektebin öğrenci mevcudunu düĢürmüĢ ve bir müddet eğitim aksamıĢtır. 1880 yılına gelindiğinde ise hiçbir surette istifade edilemediği gerekçesiyle Posta ve Telgraf Mektebi‟nin kapatılması kararı alınmıĢtır859. 857 858 859 Mehmet Ali, Posta ve Telgraf Mecmuası‟nın 166. sayısında telgraf mekteplerinden bahsederken bu mektebin 1867 yılında açıldığını ve üç sınıfa taksim edilen öğrencisine 30, 60 ve 120 kuruĢ maaĢ tahsis edildiğini ifade etmektedir. Ancak bu mektebin açılıĢ tarihi, 1872 yılının Ocak ayıdır. Öğrencileri ise PTT Sicil ArĢivi‟nde bulunan ve adı geçen tarihlere ait defter kayıtlarına göre dört sınıfa taksim edilmiĢtir. Bkz. Tanrıkut, a.g.e., s.571-572. Uygulamalı dersler için aynı binada bulunmalarının avantajı kullanılarak Telgraf Fabrikası‟ndan istifade edilmekteydi. Demir, a.g.e., s.61. Bu arada Feyzi Bey tarafından son derece verimli hale getirilen Telgraf Fabrikası, pratik bir eğitim kurumu vazifesini de ifa etmiĢ, burada yetiĢen kalifiye elemanlar değiĢik kurumlarda değerlendirilerek ülkenin kalkınmasına katkı sağlamıĢlardı. Ayrıntılı bilgi için bkz. Nesimi Yazıcı, “Osmanlı Telgraf Fabrikası”, Türk Dünyası AraĢtırmaları, ġubat, 1983, s.69-81. Tanrıkut, a.g.e., s.572-573. Telgraf ve Posta idaresine mâlumatlı memurlar kazandırmak üzere açılan müstakil Posta ve Telgraf Mektebi‟nin haricinde önce Galatasaray Sultânîsi ve daha sonra DârüĢĢafaka mekteplerinde de telgrafçılık eğitimi verilmeye çalıĢıldığı görülmektedir. Galatasaray Sultânîsi‟nde mektebin yapısı özellikle de öğrencilerinin farklı amaçlara sahip olması burada eğitimin rağbet görmemesine neden olduysa da Tanzimat Dönemi‟nden sonra DârüĢĢafaka‟nın mevcut programına elektrik dersi eklenmiĢ ve bu ders için hoca tahsis edilerek telgraf memurları yetiĢtirilmiĢtir. Telgraf elektiriği dersi, Telgraf ve Posta Nazırı cemiyyet azasından İzzet Efendi merhumun Dârüşşafaka me’zunlarını telgrafhaneye almaya vesile teşkil ve telgraf umuruna muktezi fen me’murlarını bu mezunlardan tefrik içün telgraf idaresi fen kalemi müdiri (Emil Lacoine) Efendi tarafından Fransızca olarak tedris idilmek üzere 1299 (1883) de programa eklenmiştidir. Amil Lakoine’ın yazdığı kitab kısmen tab olunarak tedrisat bu kitapdan takip olunmakda idi. Mehmed Ġzzet-Mehmed Esad-Osman Nuri-Ali Kâmi, DârüĢĢafaka Türkiye’de Ġlk Halk Mektebi, Ġstanbul, 1927, s.15. Ayrıca bkz. Ergin, a.g.e., C.I-II, s.622; Demir, a.g.e., s.61-62. 278 3.6.2.Eğitimci Kadrosu ve Mektep Binası Mektebin müdürlüğüne 2.500 kuruĢ maaĢla Zühtü Bey, baĢ hocalığına ise 1.500 kuruĢ maaĢla Rifat Bey tayin edilmiĢti. Bunun yanı sıra Arapça hocalığına 600 kuruĢ maaĢla Asım, Rika hocalığına 1.000 kuruĢ maaĢla Salim, Fransızca hocalığına 800 kuruĢ maaĢla Mustafa, matematik hocalığı ile Fransızca hoca muavinliğine 400 kuruĢ maaĢla Abdullah beyler görevlendirilmiĢti. Ayrıca iki kapıcıyla iki de odacı atanmıĢtı860. Kayıtlarda Ġstanbul Postanesi‟nde açıldığı bilgisi verilen861 Posta ve Telgraf Mektebi, SoğukçeĢme‟de bulunan ve Terzihane tabir olunan ahĢap bir binada faaliyet göstermiĢtir. Burasının 1876 yılında askerî rüĢdiye yapılmak üzere yıkılması gündeme geldiğinde Telgraf Fabrikası ile aynı yerde olan mektep, ÇemberlitaĢ‟da Said Bey Konağı‟na nakledilmiĢtir862. 3.7.Maden Mektebi Tanzimat döneminde Osmanlı Devleti, sahip olduğu ormanların idaresinde takip ettiği politikayı, madenlerin idaresinde de uygulamaktaydı. Çoğu, iĢletilecek durumda dahi olmayan madenlerin keĢif, ıslah ve idareleri, Avrupa‟dan getirtilen mühendis ve uzmanların inisiyatifine bırakılmıĢtı. Yapılan kontratlarla harcırah, maaĢ ve masrafları belirlenen uzmanlar, belirli sürelerde istihdam edilmekteydiler. Gerekli görüldüğünde sözleĢmeleri yenilenmekte, ihtiyaç olmadığı zamanlar ise 860 Mehmet Ali, “Osmanlı Telgraf Tarihinden…”, s.1951-1952; Tanrıkut, a.g.e., s.572-573. Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, Nr.6467 (6 ZA 1288/17 Ocak 1872). 862 Mehmet Ali, “Osmanlı Telgraf Tarihinden”, s.1951; Nesimi Yazıcı, “Osmanlı Telgraf Fabrikası”, s.78. 861 279 ülkelerine gönderilmekteydiler. Ġlk zamanlar mühendis ve madencilerin talep edildiği ülke ise Avusturya idi863. Öte yandan devlet, kendi madencilerini yetiĢtirmek için de giriĢimde bulunmuĢtu. Ancak memlekette mektep bir yana bu ilme vâkıf kimseler dahi olmadığından yine Avrupa‟ya müracaat edildi864. Bu bağlamda ilk etapta Mekteb-i Harbiye dördüncü sınıf öğrencilerinden baĢarılarına göre 6 kiĢi seçilerek Paris ve Londra‟ya “madeniyât” eğitimi için gönderildiler865. Bu öğrenciler teorik olarak madeniyât derslerini gördükten sonra Avrupa madenlerinde pratik yapacaklardı. Aynı zamanda 1857 yılında yine Mekteb-i Harbiye‟den 10 öğrencinin daha seçilerek eğitim için Avrupa‟ya gönderilmesi gündeme gelmiĢti866. Gerek Avrupa‟dan uzman getirterek, gerekse yurt dıĢına öğrenci göndererek ülkedeki madenleri idare etmek zaman, maliyet ve kontrol açısından bir takım sıkıntılara neden olmaktaydı. Bunun yanı sıra madenlerin iĢlerlik kazanması ve 863 Tanzimat‟ın ilanından birkaç yıl önce gelen Gustave ve Pauliny mühendisler içerisinde önemli yere sahiptirler. Bunun haricinde 1843 yılı Eylülünde orman ve madencilik fennine mahir dört mühendis ile maden-i hümâyunda istihdam olunmak üzere on adet madenci yine bu ülkeden getirtilmiĢtir. BOA., BEO., A.DVN.DVE. 15/12 (13 B 1268/3 Mayıs 1852). Keban ve Ergani maden-i hümâyununda istihdam edilen iki nefer mühendisin kontratları sona erdiğinde devlete maliyetlerinin 65.848 kuruĢ olduğu hesaplanmıĢtır. BOA., BEO., A.AMD. 8/11 (20 C 1265/13 Nisan 1849). Ġlerleyen yıllarda da Avrupa‟nın değiĢik ülkelerinden maden mühendisleri, Osmanlı topraklarında maden inkişaf ve taharrisi zımnında istihdam edilmiĢlerdir. BOA., BEO., A.MKT.MHM. 353/70 (28 ZA 1282/14 Nisan 1866); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 377/33 (16 ZA 1283/22 Mart 1867). Yabancı maden mühendislerinin faaliyetleri için bkz. Keskin, a.g.t., 12-15. 864 …Mekteb-i Fünûn-ı Harbiye-i Şâhane şakirdânından ilm-i madeniyat tahsili zımnında üçer nefer efendinin Londra ve Paris’e gönderilmesi muktezâ-yı emr ve fermân-ı hümâyûndan olmasına mebni… Mahmud Efendi, Hakkı Efendi ve Hüseyin Efendi‟nin Londra‟ya, EĢref Efendi, Aziz Efendi ve Kadri Efendi‟nin ise Paris‟e gönderilmeleri kararlaĢtırılmıĢtı. Öğrencilerden Londra‟ya gideceklere ulaĢım, barınma ve iaĢeleri için 2.723‟er kuruĢ, Marsilya üzerinden Paris‟e gidecek öğrenciler için ise 1.865,5‟er kuruĢ harcırah belirlenmiĢti. Bunun yanı sıra Paris‟te eğitim alacak öğrencilere aylık 62 Frank 75 santim maaĢ ödenmesi yemek, elbise, ev kirası ve hoca aylığı gibi masrafların ayrıca düzenlenmesi öngörülmüĢtü. Londra‟da eğitim alacak öğrencilerin maaĢ miktarlarının ise Paris‟e nispetle mahallince belirlenmesine yemek, barınma, elbise ve hoca masraflarının sefaret tarafından tespit edilmesine karar verilmiĢti. BOA., Ġ.HR. 74/3605-3 (5 R 1267/7 ġubat 1851); BOA., Ġ.HR. 74/3605-2 (10 R 1267/12 ġubat 1851); BOA., BEO., A.MKT.MHM. 29/11 (17 R 1267/19 ġubat 1851); BOA., BEO., A.MKT.NZD. 28/25 (21 R 1267/23 ġubat 1851). 865 BOA. Ġ.HR. 74/3605 (14 R 1267/16 ġubat 1851). 866 BOA., BEO., A.AMD. 80/7 (1273/1857). 280 maden sayısının artması sebebiyle istikrarlı idare ve denetim için daha kalıcı bir çözüme ihtiyaç duyulmaktaydı. Dolayısıyla madenciliği layıkıyla bilen ehil kimseleri kısa sürede ve az maliyetle Osmanlı topraklarında yetiĢtirmek gerekmekteydi. Bu gereklilik ise devletin gündemine Tanzimat döneminin sonlarında alındı. 1869 yılında Osmanlı topraklarındaki madenlerin iltizama verilerek iĢletilmesini de öngören ayrıntılı bir nizamnâme hazırlanmıĢtı. Buna göre Osmanlı tebaasından veya 1867 yılında ilan edilen emlak tasarrufu kanununu kabul eden yabancı giriĢimcilerden maden imaline talip olanlara ruhsat verilmeye baĢlandı. Önemli madenler, kanunlar dâiresinde iĢletilmek suretiyle mültezimlerin kontrolüne verildi. Madenlerin iĢlerlik kazanmasıyla önemli gelir elde etmeyi hedefleyen devlet ise daha ziyade düzenleme ve denetim vazifesini görmeye baĢladı 867. Ancak tebaa içerisinde bu vazifeyi görecek teknik bilgiye vâkıf iĢ gücü bulunmamaktaydı868. Maden idaresinde ise uzman olarak sadece iki yabancı mühendis çalıĢmaktaydı. Bu mühendisler, yeni açılmakta olan madenlerin mültezimler tarafından çıkarılan ve düzenlenen haritalarını temyiz etmekte, madenlerden gelen numunelerin kontrolünü yapmaktaydılar. Ayrıca kontrol edilen numuneleri inceleyerek raporlarını hazırlıyorlardı. Bazı durumlarda ise keĢif için madenin bulunduğu yere gitmekteydiler. Dolayısıyla bu yoğun mesai, iki kiĢiye oldukça fazla gelmekteydi. Kaldı ki, nizamnâmenin uygulanması noktasında imtiyaz fermanı ile ihale edilen madenlerin imalatını da teftiĢ etmek gerekmekteydi. Mültezimlerin nizamnâme hükümlerine uygun hareket edip etmedikleri denetlenmeliydi. Ġhracatın vergi miktarını belirlemek üzere madenlere gidilmeliydi. Hüdavendigâr, Aydın Cezayir, 867 868 Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.321. ġark, Nr. 117, s.1 (28 S 1291/16 Nisan 1874). 281 Trabzon, Yanya ve Selanik gibi madenleri artıĢ gösteren vilayetlerde daimî surette maden mühendisleri bulundurulmalıydı869. Zira madenlerin “usûl-i zaptiyesinde” mühendislere önemli görevler yüklenmiĢti870. Tabiatıyla bu görevler yeterli sayıda uzman kiĢi istihdam edilmesiyle görülebilirdi. Orman ve Maden Ġdâresi, önceki gibi ihtiyaç duyulan mühendislerin Avrupa‟dan getirilmesine ise taraftar değildi. Nitekim en baĢta bir lisan problemiyle karĢılaĢılmaktaydı. Getirtilecek olan mühendisler, devletin idare usûlüne ve geleneğine yabancı olduklarından bir takım sıkıntılar çıkması da muhtemeldi. Bununla beraber her biri için 6.000 ile 7.000 kuruĢ arasında değiĢen maaĢlar tahsis edilmesi lazımdı. Bu da yüksek bir maliyet denemekti. Oysa devletin her Ģubesinde “istihdama elveriĢli ehil ve erbap” yetiĢtirildiği gibi maden mühendisleri de ülkede yetiĢtirilebilirdi. Bu bağlamda gerekliliği ayrıntılı bir Ģekilde belirtilen Maden Mektebi‟nin, yapısı hakkında da bir ön çalıĢma yapılmıĢtı. Konu, mühendislerden Prusyalı Mösyö Vays ile müzâkere edilmiĢ ve Vays tarafından, açılacak mektep hakkında bir rapor hazırlanmıĢtı871. Mektep bu rapora göre Ģekillendi. Vays, raporunda yüksek statüde bir maden mektebi açılmasının hâli hazırda imkânsız olduğunu ifade etmekle beraber Avrupa‟ya öğrenci göndermenin mahzurlarının da farkında olduğunu dile getirmekteydi. Bununla beraber memlekette bulunan madenler için hiç olmazsa beĢ-altı maden mühendisine ihtiyaç olduğunu da belirtmekteydi. Zira maden nizâmnamesinin hakkıyla uygulanabilmesi dolayısıyla madenlerden daha fazla fayda sağlanabilmesi, yeterli sayıda mühendis istihdamına 869 BOA., Ġ.DH. 678/47276-3 (20 L 1290/11 Aralık 1873). Düstûr, Birinci Tertip, C.II, s.330-331. 871 BOA., Ġ.DH. 678/47276-3. 870 282 bağlıydı. Bu nedenle Ģimdilik açılması mümkün olabilecek surette bir mektep, ihtiyaca cevap verebilirdi. Burada verilecek iki senelik eğitimin ardından vilâyetlerde maden mühendisliği hizmetini görebilecek ve maden nizamnâmesinin fenni hükümlerini kontrol edebilecek derecede ikinci sınıf mühendisler yetiĢtirilebilirdi872. 3.7.1.Maden Mektebi’nin Yapısını Öngören Rapor Rapora göre açılacak olan mektebin özellikleri ve yapısı ise 7 maddede açık bir Ģekilde ifade edilmekteydi873. Buna göre mektebe rüĢdiyelerden Ģehadetnâmeli veya dıĢarıdan bir miktar Arapça, Farsça, Hesap ve Coğrafya görmüĢ olanlar kabul edileceklerdi. 18 ile 25 yaĢ arasında olması gereken öğrenci adaylarının, kendilerini ifade edecek kadar da yazı bilmeleri gerekmekteydi. Ġmtihan ile seçilecek öğrencilere, iki senede maden kontrolü, harita çıkarma ve cevherin mahiyetini kavrama gibi temel madencilik bilgisi verilecekti. Bunun yanı sıra mektepte yetiĢtirilecek öğrenciler, maden nizamnâmesinin hükümlerine göre mültezimleri ve bunların Ģartnamelere göre hareket edip etmediklerini teftiĢ ederek rapor yazma iĢini de göreceklerdi. Orman ve Maden Ġdâresi bünyesinde açılacak olan mektebin birinci sene dersleri, Hendese‟den Mesâha-yı Sütuh ve Fenn-i Müsellesât ve Takti„-i Mücessemât, (geometriden yüzey ölçümü ve trigonometri), Hesap‟tan Cezr ve Ref„-i Makadir (aritmetikten sayıların kök ve kuvvetleri) ile Ġlm-i Cebir ve Logaritma, Topografya‟dan Tersim-i Harita (harita çıkarma), Fenn-i Madeniyât‟tan Ecnâs-ı Maden Numuneleri (madeniyât fenninden maden cinslerinin örnekleri) ve Maden 872 Vays‟in açılacak mektep ile ilgili düĢünceleri ve lâyiha 27 Eylül 1873 tarihinde Maden Ġdâresi‟ne takdim etmiĢtir. BOA., Ġ.DH. 678/47276-5. 873 BOA., Ġ.DH. 678/47276-6 (Maden Mektebi’ne Dâir Lâyiha’dır). Ayrıca bkz. Keskin, a.g.t., s.35-37. 283 Fenni‟nin Tarifi, Muhtasar Hikmet-i Tabi„iyye (kısa fizik) olacaktı. Ġkinci senede okutulacak dersler ise Topografya Ameliyatı (topografya pratiği) ve Harita Tersimi (harita çizimi), Fenn-i Tabakat-ı Arz‟ın Numuneleri Üzerine Tarifü‟l-Ahcâr (jeoloji, taĢların tarifi), Fenn-i Kimya, Muhtasar Fenn-i Maden ve Muhtasar Ġzâbe-i Madeniyât (kısa maden fenni ve madenleri eritme) dersleri olarak planlanmıĢtı. Bu derslerden Hendese, Hesap, Topografya ve Kimya derslerinin rüĢdiye mekteplerinde bulunan askerî zâbitandan bir veya iki münasip muallim tarafından verilmesi öngörülmekteydi. Madeniyâtın fen kısımlarını, Türkçeye aĢina bulunan Maden Ġdâresi mühendisleri okutacaklardı. Yazı dersleri ise Maden Kalemi memurları tarafından öğretilecekti. Mektepte birinci sene kristaller, bazı modeller ve taĢ numuneleri gibi derslere yardımcı malzemelerin bulundurulması yeterli idi. Ġkinci sene ise kimyasal taĢlar, fırın ve makine modelleriyle çeĢitli madenlerin numuneleri gerekecekti. Bu malzemelerin toplam bedeli için bir defaya mahsus olmak üzere 200 adet Mecidiye yüzlük altınına ihtiyaç olacaktı. Ġki senelik eğitimin ardından imtihanı vererek mektepten mezun olanlar, Ġstanbul‟da aylık 750, taĢraya gittiklerinde 1.500 kuruĢ maaĢ ile ikinci sınıf maden mühendisi hizmetinde istihdam edileceklerdi. Açılacak mektep, müdürün nezâreti altında olacak, eğitim süresi ve mekteple ilgili diğer konular için bir talimatname hazırlanacaktı. Mektebin hocalarına verilecek maaĢ ve diğer masraflar için tahmin edilen 15.000 kuruĢluk masraf, madenler hâsılatından tesviye edilecekti. 284 Tablo 3.22.Vays‟ın raporuna göre Maden Mektebi‟nde okutulması gereken dersler, dersleri verecek olan hocaların maaĢları ve senelik masraf874 Ġkinci Sene Dersleri Birinci Sene Dersleri Aritmatik, Logaritma Cebir, Trigonometri Geometri, Çizim, Ölçme ve Topografya Fizik Maden Fenni Maden Kanunu ve Yazı Dersi Jeoloji Topografya Pratiği Kimya Maden Fenni ve Maden Eritme Maden Kanunu ve Yazı Dersi Toplam Muallimler MaaĢ (KuruĢ) Maden Ġdâresin‟de Memur YüzbaĢı Yusuf Bey Muallim Alınacak _____ Muallim Alınacak Maden BaĢ Mühendisi Mösyö Vays Maden Kalemi Memurları 400 _____ 400 _____ 800 Mektebin Aylık ve Senelik Gideri Aylık (KuruĢ) Alınacak Muallimlere Verilecek MaaĢ (Bu Muallimler Haftada ĠkiĢer Gün Ders Vereceklerdir) Gerektiğinde Alınacak Diğer Muallim ve Masraflar Ġçin Toplam Senelik Gider 800 450 12.50 15.000 3.7.2.Mektebin Açılması Böylece Orman ve Maden Ġdâresi‟nin bu rapor doğrultusunda mektebin açılma gerekçesini müzâkere ettiği tezkere, raporlarla beraber ġurâ-yı Devlet‟e havale edildi. Konuyu görüĢen ġurâ-yı Devlet Nafia Dâiresi üyeleri ise mektebin açılması noktasında Orman ve Maden Ġdâresi kadar iyimser değildiler875. Tezkerede belirtilen birkaç noktada çekinceleri vardı. Bunlardan en önemlisi mektebe alınacak öğrenciler ile ilgiliydi. ġurâ-yı Devlet‟e göre raporda belirtilen ilim ve fenlerin kısa sürede okutulabilmesi için evvelâ öğrencilerin rüĢdiyelerde bu konulara giriĢ yapmıĢ olmaları lazımdı. Aksi halde Maden Mektebi‟nde verilmesi düĢünülen eğitim amacına ulaĢamazdı. Bir diğer mesele ise eğitimin madencilik fenniyle ilgili kısmından kaynaklanmaktaydı. Orman ve Maden Ġdâresi‟nde madencilik eğitimini verebilecek iki mühendis Mösyö Vays ve Dorez‟den baĢka kimse bulunmamaktaydı. 874 875 BOA., Ġ.DH. 678/47276-7. Ders isimleri sadeleĢtirilmiĢtir. BOA., Ġ.DH. 678/47276-2 (30 ZA 1290/19 Ocak 1874). 285 Ancak aynı zamanda bu mühendisler, maden haritalarını kontrol etmek ve onaylamak, rapor hazırlamak en önemlisi keĢfe çıkmak gibi iĢlere de memur idiler. Dolayısıyla mektepteki vazifeleri bu gibi iĢlerin görülmesine mani olabilirdi. Son olarak ise öğrencilerin pratik yapmadan eğitimlerini tam manasıyla tamamlayamayacakları ifade edilmiĢ ve bütün bu meselelerin, yeniden görüĢülmesi istenmiĢti. Orman ve Maden Ġdâresi ise mektepte birinci sene verilecek derslerin hepsi için bir ön bilgiye gerek olmadığı, kendini ifâde edebilen, biraz matemaik ve coğrafya bilgisine sahip öğrencilerin yeterli olacağı görüĢündeydi. RüĢdiyelerden mezun olanların bu bilgilere sahip olduğu dile getirilmekteydi. Kaldı ki, öğrenciler mektebe imtihanla alınacaklardı. Bu imtihanın sonucuna göre gerekli görülürse ilk sene geometriye giriĢ dersi verilebilirdi. KeĢif iĢleri için ise mühendislerin ikisinin birden taĢraya gitmesine gerek yoktu. Bir mühendis Ġstanbul‟daki görevleri aksatmamak için sürekli olarak burada kalacaktı. Ayrıca mektepten mezun olan öğrencilerin istihdamına ve mühendislerin nezâretinde pratik yapmalarına da bir mani bulunmamaktaydı. ġurâ-yı Devlet tarafından öne sürülen problemler ve bunların çözümlerini içeren Orman ve Ma„adin Ġdâresi‟nin görüĢleri, Maliye Nezâreti tarafından da incelendi. Netice itibariyle iki-üç senelik bir sürede, keĢif iĢlerine ve imtiyaz ile iĢletilmekte olan madenlerin denetimine elveriĢli, ikinci sınıf maden mühendisi yetiĢtirilmesi uygun görüldü876. 3 ġubat 1874 tarihli irâde ile de Maden Mektebi, 876 …Lâzım gelen derslerin sâye-i şevketvâye-i hazret-i şâhânede mekteb-i mezbûrda tedrisine kâfi buraca muallim tedâriki ve ameliyât irâesi kâbil ve çend sene mukaddem küşâd olunan Orman Mektebi’nden bi’l-imtihan çıkanlar şimdi ormanlarda müstahdem olub bu mektepden devletçe istifâde kılındığı misüllü küşâd olunacak Maden Mektebi’nden dahi iki üç sene zarfında keşfiyatda ve imtiyaz ile 286 daha ziyade madenleri çoğalan vilâyetlerde istihdam edilecek mühendisler yetiĢtirmek üzere, resmen kurulmuĢ oldu877. 3.7.3.Eğitim-Öğretim ve Okutulan Dersler Açıldıktan sonra mektebe, sınıf-ı sâni raddesinde mühendis yetiĢtirilmek ve gerekli görüldüğü takdirde yüksek tahsil için Avrupa‟ya gönderilmek üzere sınavla lüzumu mikdar, öğrenci alınacağına dair ilan verildi. RüĢdiye mezunu veya hariçten biraz Arapça, Farsça, matematik, coğrafya ve kendini ifade edebilecek kadar kitâbet öğrenmiĢ 18-25 yaĢ arası gençlerin giriĢ sınavına girebilecekleri duyruldu. Ġlan gününden itibaren Maden ve Orman Ġdare-i Umûmiyesi‟ne yapılacak olan baĢvuruların son kabul tarihi ise 13 Nisan 1874 idi878. Ancak bu tarihe gelindiğinde Maden Mektebi‟nde okumak için müracaat eden öğrencilerin sayısı üç beĢ kiĢiden ibaretti. Bu nedenle daha fazla öğrenci bulabilmek amacıyla yeniden ilanlar verildi ve baĢvuru tarihi önce 7 Mayısa ardından879 Haziran ayı baĢına kadar uzatıldı880. Öğrenci ve hocalar tedarik edildikten sonra eğitimin baĢladığı mektepte, Madeniyât Fenni dersleri, Mösyö Vays tarafından okutulmaktaydı. 1875 tarihinde ise Mekteb-i Harbiye öğrencilerinden olup, 11 sene önce Paris‟e Madeniyât eğitimi için işletilmekte bulunan madenlerin teftiş-i ahvâlinde istihdâma elverişli ikinci derecede mühendis yetişdirileceği mertebe-i tahkike vâsıl olmuşdur bu teşebbüs maden işlerinde kullanılmak üzere az vakit zarfında cüz’i bir masrafla mehmâ emken istihdâma elverişli mühendis yetişdirmek maksad-ı mühimmesine mebni olub… BOA., Ġ.DH. 678/47276-1 (7 Z 1290/26 Ocak 1874). 877 Maâdini tekessür iden vilâyâtda istihdâm olunmak üzere mühendis yetişdirilmek içün Ma‘âdin Dâiresi’nde bir Maden Mektebi tesis ve teşkili…BOA., Ġ.DH. 678/47276 (15 Z 1290/3 ġubat 1874); BOA., BEO., A.MKT.MHM.473/78 (20 Z 1290/8 ġubat 1874); Takvim-i Vekâyi, def‘a 1645 (20 M 1291/9 Mart 1874); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.591; Keskin, a.g.t., s.37. 878 Basiret, Nr. 1173, s.3 (20 M 1291/9 Mart 1874). 879 ġark, Nr. 119, s.2 (30 S 1291/18 Nisan 1874); Basiret, Nr. 1209, s. 3 (3 RA 1291/20 Nisan 1874). 880 ġark, Nr. 138, s.1 (10 R 1291/27 Mayıs 1874). 287 gitmiĢ olan Olimpiyos Efendi, bu dersin muallim muavinliğine tayin edildi881. Geometri, Fizik ve Matematik dersleri ise 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı‟na kadar Kolağası Tevfik Bey, Hüsnü Bey ve Ahmet ġükrü Efendi tarafından verildi882. Tanzimat dönemi sonuna kadar idareciler mektepte verilen eğitimden memnundu. Sınav zamanlarında öğrencilere hediyeler verilmekteydi. Ayrıca mektebin 1876 tarihindeki imtihanları, Maliye Nazırı tarafından baĢarılı bulunmuĢ, öğrencilerin performansından memnun kalınmıĢtı. Bu vesile ile Mösyö Vays‟a da sarf etmiĢ olduğu gayret ve emeğine istinaden dördüncü rütbeden Osmanlı NiĢanı verildi883. Maden Mektebi, dönemin bütün mekteplerinde de görüldüğü üzere az süre ve maliyetle acil ihtiyaçlara cevap verebilecek beklentiyle açılmıĢ bir mektepti. Bu noktada iyi bir baĢlangıç olarak kabul edilse de dönemin siyasi Ģartları, özellikle de Osmanlı-Rus savaĢı her alanda olduğu gibi bu mektebin de geliĢimini geciktirdi. Eğitimde aksaklıklar meydana geldi. Buna rağmen 1880 yılına kadar açık kalan mektep bu tarih itibariyle Orman Mektebi ile birleĢtirilerek Orman ve Ma„âdin Mektebi adı altında öğrenci yetiĢtirmeye devam etti. 3.8.Müze Mektebi Açma TeĢebbüsü Osmanlı Devleti‟nde eski-antik eserlerin toplanması, korunması baĢka bir ifadeyle müzecilik fikrinin ortaya çıkıĢı 1847 yılına dayanmaktadır. Bu dönemde bu konulara ilgi duyan Tophane-i Amire MüĢiri Damat Fethi Ahmet PaĢa‟nın, rastladığı 881 BOA., Ġ.DH. 699/48892 (17 S 1292/25 Mart 1875). Aynı zamanda asker olan bu hocalar, cepheye gidince derslerde sıkıntılar çıkmıĢ ve Maden Ġdâresi görevlilerinden Nuri Efendi ile Ohannes Efendi bu dersleri devam ettirmiĢlerdir. Keskin, a.g.t., s.37. 883 BOA., Ġ.DH. 716/50036 (10 M 1293/6 ġubat 1876). 882 288 çeĢitli devirlere ait eserleri Topkapı Sarayı‟nda Darphane bitiĢiğinde bulunan eski adı Aya irini-Sent Ġren olan Harbiye Ambarı‟nda topladığı bilinmektedir884. PaĢa 1857 yılında vefat edince topladığı eserler bir süre temizlik ve güvenlik görevlilerinin kontrolünde kalmıĢtır. 1866 yılında ise özellikle Avrupa‟nın Osmanlı topraklarında bulunan eski eserler üzerindeki yoğun ilgisi, devlet adamlarını harekete geçirmiĢ ve çeĢitli koruma tedbirleri alınmıĢtır. Ayrıca bir de müze açma giriĢiminde bulunulmuĢ ve 1869 yılında hazırlıklara baĢlanmıĢtır. Ancak Mekteb-i Sultânî hocalarından Mösyö Gold‟un müdürlüğüne tayin edildiği Müze-i Hümayun için uygun bir yer tahsis edilemediği gibi eserlerin korunması ve sergilenmesi için ciddi bir çalıĢma da yapılamamıĢtır885. Osmanlı‟da müzecilik konusunda yapılan çalıĢmalar bu Ģekilde ağır seyrederken, örnek alınan Avrupa‟nın baĢkentlerinde ise eski devirlere ait usûl ve adetler ile ilgili bilgi edinmeye yardımcı olması bakımından müzeler tesis olunmuĢ, külliyetli masraflar sarf edilerek her taraftan antik eserler toplanıp, sergilenmeye baĢlanmıĢtı. Bu müzelere konulan çoğu önemli eser ise alınan izinlere istinaden veya izinsiz olarak886 tarihi devirlerin merkezi olan Osmanlı kentlerinde yapılan kazılardan çıkarılan eserlerdi. Söz gelimi 1854 yıllarında Musul civarında önce Fransız ve ardından Ġngilizler tarafından yapılan kazılar neticesinde çıkarılan kıymetli eserler Paris ve Londra müzelerine götürülmüĢtü. Yine 1870 yılında Ġngilizlerin baĢlattıkları kazılarda Ayasoluk‟ta ortaya çıkan antik kalıntılar, parçalar halinde sandıklara konularak Ġngiltere‟ye nakledilmiĢti. Osmanlı Devleti, bu gibi 884 Bkz.Kâmil Su, Osman Hamdi Bey’e Kadar Türk Müzesi, Ġstanbul, 1965, s.7-9. Fatma Ürekli, Sanayi-i Nefîse Mektebi’nin KuruluĢu ve Türk Eğitim Tarihindeki Yeri, Ġstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ġstanbul, 1997, s.29-32. 886 Bkz. Gürsoy ġahin, “Avrupa‟nın Osmanlı Ülkesindeki Eski Eserlerle Ġlgili Ġzlenimleri ve Osmanlı Müzeciliği”, A.Ü.D.T.C.F. Tarih AraĢtırmaları Dergisi, C.26, S.42, Ankara, 2007, s.104-108. 885 289 olayların önünü alabilmek amacıyla ilk olarak 1869 yılında bir takım etkili önlemler almak üzere harekete geçmiĢ ve 7 maddeden oluĢan ilk Asâr-ı Atîka Nizamnâmesi hazırlanmıĢtı. Özel mülk içinde bulunan eserleri mülk sahibine bırakan, sikkeler hariç eserlerin yurt dıĢına çıkarılmasına yasak getiren lakin yurt içerisinde alım satımı serbest bırakan, devletlerin teĢebbüsünü ise padiĢahın özel iznine bağlayan nizamnâme pek etkili olamadı. Zira açığa çıkartılan eserler gizlice yurt dıĢına çıkarılmaktaydılar887. 1874 yılına gelindiğinde ise güncel ve geniĢ kapsamlı yeni bir nizamnâme yayımlandı888. Ancak yeni Asâr-ı Atîka Nizamnâmesi kazıları sınırlandırmak için bazı Ģartlar getirmiĢse de bu fertlere yönelik olmuĢ889, devletlerin ayrıcalığına son verilememiĢti890. Bunun sebebi ise Osmanlı Devleti‟nin kendisi ilgi göstermediği gibi tarihin keĢfine meraklı olan diğer devletlere de engel olduğunun iddia edilmesiydi. Bu ayrıcalığa son verilmesi baĢka bir ifadeyle iltimasın savuşturulması ise devletin tarihi eserlere önem vermesine ve bunu ülke içinde ve dıĢında bildirmesine bağlıydı. Bunun için evvelâ müstakil bir müze kurulması gerekmekteydi891. Ayrıca eski eserler, imâretler ve tarihi bilgilerden ipuçları yakalayarak antik kalıntıların çıkarılabileceği kazı alanlarını belirleyebilecek ve çalıĢmaları buna göre yürütebilecek donanımlı kimseler yetiĢtirilmeliydi. Zira bu dönem itibariyle ülkenin değiĢik yerlerinde araĢtırma ve kazıya teĢebbüs edilecek olsa, iĢ görebilecek bilgiye sahip hiç kimse bulunmamaktaydı. Dolayısıyla da yine 887 Hüseyin Karaduman, “Belgelerle Ġlk Türk Asar-ı Atika Nizamnâmesi”, Belgeler, C.XXV, S.29, Ankara, 2004, s.78-83. 888 36 maddeden oluĢan nizamnâme için bkz. Düstûr, Birinci Tertip, C.III, s.426-430 (20 S 1291/8 Nisan 1874). 889 Madde 7. Düstûr, Birinci Tertip, C.III, s.426. 890 891 …İlan olunan kanun ve nizam ahkâmınca badezin hafriyat ve taharriyât bazı şerâit ile mümkün mertebe tahdid kılınmış ise de bu suret ahad ve efrad taraflarından icrâ olunacak hafriyata mahsus olarak devletler taraflarından vaki olacak iltimasâtın şimdilik reddi tarafına gidilmeyüb… Topkapı Sarayı‟nda bulunan Çinili KöĢk restore edilmiĢ ve 1880 yılından itibaren müze olarak kullanılmaya baĢlanmıĢtır. 290 ülke dıĢından uzman kimseler getirtilmek zorunda kalınacaktı. ĠĢte Maârif Nezâreti, bu pozisyona düĢülmemesi için Bâbıâlî‟ye Mekteb-i Sultânî‟den mezun olanlar veya dıĢarıdan Fransızca, Latince ve Rumca bilenler arasından 12 kiĢi seçilerek 200‟er kuruĢ maaĢ bağlanmasını ve Müze Müdürü Mösyö Detye (Detheir) mahiyetine verilerek bir mektep teĢkiliyle iki yıllık süresince eğitimden geçirilmelerini teklif etti. Mektepte verilecek eğitimin temelini eski eserler ve madeni paralar dersiyle beraber pirinç ve mermerden yapılmıĢ eser kalıntılarının alçıdan resimlerini almak, resim ve fotoğraf sanatı derslerinin oluĢturması planlanmıĢtı. Müze-i Hümâyun adına yapılacak araĢtırma ve kazılarda görev almak, kazı alanlarını keĢf ve kontrol etmek, ahali tarafından yapılacak olan kazılara nezâret etmek ve bazı vilâyet merkezlerinde komiser olarak görevlendirilmek üzere uygun maaĢla -yalnız bu mektepten mezun olanların- istihdam edilmeleri kararlaĢtırılmıĢtı. Mektepte sürekli olarak 12 muvazzaf (asil) öğrenci ile yeteri kadar yedek öğrenci bulunması ve gerektiği takdirde muvazzaf öğrencilerin yerlerine yedek öğrenciler içerisinden en kıdemlisinin alınması da Meclis-i Maârif tarafından karara bağlanmıĢtı. Mektebin düzeni ve teĢkili hakkında 16 maddeden oluĢan bir de nizamnâme hazırlanmıĢtı892. 892 BOA., Ġ.DH. 696/48663-2 (10 L 1291/20 Kasım 1874); Ergin, a.g.e., C.I-II, s.709-711; Su, a.g.e., s.29-31. 291 Tablo 3.23.Müze Mektebi Nizamnâmesi893 Madde 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Müze Mektebi Nizamnâmesi Ġçerik Ġstanbul‟da eski eserler ilmine mahsus olmak üzere Maârif Nezâreti idaresi altında bir mektep kurulacaktır. Mektebe gerektiği takdirde sayısı arttırılmak üzere Ģimdilik 12 öğrenci alınacaktır. Alınacak öğrencilerin Fransızca, Eski Yunanca, Latince ve Türkçe lisanları ile genel tarih ve coğrafyayı layıkıyla bilmeleri Ģarttır. Mektep Müze-i Hümâyun içerisinde açılacak olmakla beraber Ģimdilik Maârif Nezâreti dâiresinde bulunacaktır. Mektebin eğitim süresi iki sene olup, bu süre zarfında öğrencilere eski eserler ve madeni paralar, resim, tasvirlerin alçıyla resmini alma ve aynısının fotğrafını çıkarma ve çeĢitli taĢlar ile ilgili dersler okutulacaktır. Biri eski eserler ve madeni paralar dersini vermek ve müdüre her konuda yardımcı olmak diğer ikisi alçı ve fotoğraf usûllerini öğretmek üzere toplam üç hoca görevlendirilecektir. Hocalar için yıllık 48.000 ve diğer görevliler için aylık 2.000 kuruĢ ödenek alınacaktır. Öğrencilere, eğitim aldıkları süre içerisinde ihtiyaçlarını görmeleri için aylık 200‟er kuruĢ maaĢ bağlanacaktır. Eğitim, tatil olan Cuma ve Pazar günleri hariç haftada beĢ gündür. Sabahları teorik dersler verilecek, öğleden sonraları ise müze içerisindeki eski eserler üzerinde pratik yapılacaktır. Bazı günlerde ise madeni paralarla ilgili bilgiler verilecektir. Öğrenciler sene sonunda Ġstanbul‟a yakın olan antik bir bölgeye gönderilerek kurallarına göre aĢtırma ve kazı pratiği yapmaları sağlanacaktır. AraĢtırma ve kazı alanı öğrencinin sayısına göre taksim edilecek, her öğrenci görev aldığı alanda meydana çıkaracağı eserin değeri nisbetinde ödüllendirilecektir. Eğitimini tamamlayan öğrenciler, devlet tarafından yürütülecek kazı iĢlerinde, tahkik memuriyetlerinde ve Müze-i Hümâyun‟na ait çeĢitli görevlerde istihdam edileceklerdir. Eğitimini tamamlamadan mektebi terk edenlerden, mektepte bulundukları süre zarfında ödenen maaĢlar geri alınacaktır. Mektebe mülâzım (yedek) sıfatıyla devam etmek isteyen öğrenciler olur ise kontejyan 20‟yi geçmemek Ģartıyla kabul edilecekler ancak bu öğrencilere maaĢ verilmeyecektir. Mülâzım öğrenciler içerisinden iki yıllık eğitimi tamamlayarak mezun olanlar, asil öğrencilere devlet tarafından tanınan istihtam ayrıcalığından yararlanacakları gibi eski eserleri aramak için devletten izin alan müteĢebbislerle beraber de çalıĢabileceklerdir. Asil öğrenciler içerisinden mektepten ayrılanlar olursa, boĢalan kadrolara mülâzım öğrenciler içerisinden en kıdemli ve bilgilisi alınacaktır. Maârif Nezârete‟nin teklifi mektebin nizamâmesi ile beraber Bâbıâli‟ye arz edildi. Bâbıâlî ise böyle bir mektebin faydalı olacağına kanaat getirmekle beraber nizamnâmeyi de yeterli buldu. 4 Ocak 1875 tarihinde de mektebin açılmasıyla ilgili çalıĢmaların baĢlatılmasına padiĢah tarafından onay verildi894. Ancak masrafları için Maârif Nezâreti bütçesi, müze ödeneğinden 90.000 kuruĢ ayrılan mektep895 kâğıt üzerinde kaldı. 893 BOA., Ġ.DH. 696/48663-3. BOA., Ġ.DH. 696/48663 (26 ZA 1291/4 Ocak 1875). 895 BOA., MF.MKT 45/45 (22 ZA 1293/9 Aralık 1876). 894 292 SONUÇ II. Mahmut ile baĢlayan ve Tanzimat dönemi ile ifadesini bulan Osmanlı Devleti‟nin yapısal reform süreci, birçok yeniliğin yanında nitelikli insan gücü ihtiyacını da beraberinde getirmiĢtir. Bu ihtiyacın karĢılanması için ise ülkede, Batı‟nın modern devletlerinde gözlemlendiği gibi bilimsel yaklaĢımın, dolayısıyla çağdaĢ eğitimin etkinlik kazanması kaçınılmaz hale gelmiĢtir. Bu düĢünce ilk defa, 1838 yılında kurulan Meclis-i Umûr-ı Nafia tarafından dile getirilmiĢ ve toplumların bu dünyadaki refahı için bilimin ne denli önem arz ettiği meclisin raporunda ifade edilmiĢtir. Meclis-i Nafia tarafından öne sürülen fikirler ve takip eden süreçte alınan kararlar ise Osmanlı‟da genel anlamda modern eğitimin baĢlangıç noktası olmuĢtur. Ancak belirli bir plan ve programın öngörülmediği, reformları uygulamak bir yana onları anlayacak kadroların eksikliği ve mâli sıkıntılar her alanda olduğu gibi meslekî eğitimdeki dönüĢümü pratik ihtiyaçlar doğrultusunda, farklı alan ve zamanlarda gündeme getirmiĢtir. Bu bağlamda Tanzimat döneminde meslekî eğitimin, pragmatist yaklaĢımla Ģekillendiği görülmektedir. Reformlardan hızlı netice alma kaygısı ile tecrübesizlik, bir plan ve program gözetilmesini engellemiĢtir. Nitekim Telgraf ve Orman mektepleri örneğinde görüldüğü üzere gerektiği sayıda personel yetiĢtirme düĢüncesi eğitimde süreklilik sağlanmasını engellemiĢtir. Bunun yanı sıra en az orta dereceli olan meslek okullarına yeterli bilgi düzeyine sahip öğrenci bulmak hep problem olmuĢtur. Aynı Ģekilde vizyon sahibi çağdaĢ eğitimcilerin yokluğu da önemli bir sorun olarak baĢ göstermiĢtir. Ġlk açıldıkları zamanlarda öğretmen ve memur okulları gerek öğrenci ve gerekse eğitimci açısından medresenin güdümünden kurtulamamıĢlardır. Bu durum zayıflayarak ta olsa devam etmiĢ, eğitimin gelenekten kopmasını zorlaĢtırmıĢ ve dönüĢümün yavaĢ ilerlemesine yol açmıĢtır. Diğer taraftan mesleki-teknik eğitim veren bazı okulların ilk eğitimcileri çeĢitli alanlara yönelik reformlar çerçevesinde yurt dıĢından getirtilen uzmanlardan oluĢmuĢtur. Bu uzmanlar ise haliyle kendi ana dillerinde eğitim vermiĢler, dolayısıyla öngörülen eğitim süresi uzamıĢ, maliyet artmıĢ ve verimlilik azalmıĢtır. En önemlisi yabancı dilde eğitim veren okullara dil bilen bir yana, temel ilköğretim bilgilerine sahip öğrenci dahi bulmakta zorluk çekilmiĢtir. Bu nedenledir ki, Ziraat Mektebi‟nin ilk öğrencileri Tıbbiye‟den alınırken Orman Mektebi‟ne Tercüme Odası çalıĢanlarından öğrenci tedarikine gidilmiĢtir. Öte yandan yeni tanıĢılan ilimlere yönelik Türkçe literatürün Tanzimat döneminde henüz oluĢum aĢamasında olduğu ve ders gereçlerinin yetersizliği göze çarpmaktadır. Meslekî-teknik eğitim veren bazı okullar daha ziyade tek sınıflı kurslar Ģeklinde organize edilirken hemen bütün okullarda eğitim hizmeti, sık sık değiĢtirilen ve farklı kurumlara ait geçici binaların eğitime elveriĢsiz odalarında neredeyse seyyar bir Ģekilde görülmüĢtür. Bu durum ise okulların tam anlamıyla kurumsal niteliğe sahip olmalarına engel olmuĢtur. Özellikle ilk dönemlerde mezun olan öğrencilerin istihdam edilmesinde de çeĢitli sorunlar yaĢandığı görülmektedir. Orman Mektebi‟nin az sayıdaki ilk mezunları tayin edilmek için uzun süre bekletilirken, hariçten atamalar memur okullarına olan rağbetin azalmasına yol açmıĢtır. Benzer sorunlar bazı dönemlerde Dârülmuallimîn mezunlarının tayininde de ortaya çıkmıĢtır. 294 Devlet ise farklı kurumlar tarafından açılan ve organize edilen okulların ihtiyaçlarını karĢılayamayacak derecede ekonomik sıkıntı içerisinde bulunmaktadır. Özellikle Kırım SavaĢı‟nın getirdiği borç yükü nedeniyle okulların açılmasını sağlamak ve idarelerini sürekli kılmak için yeterli ödenek bulmakta zorluk çekilmiĢtir. Ġstanbul Sanayi Mektebi‟nin açılmasının yaklaĢık altı yıl ötelenmesi, Dârülmuallimîn-i Sıbyan‟ın açıldıktan çok kısa bir süre sonra kapatılması, vilayetlerde darülmuallimin-i sıbyanlar açma projesinin neticesiz kalması ve yaĢanan daha birçok olumsuzlukta birinci etken ekonomik sıkıntılardır. Öyle ki, Tanzimat döneminin sonuna doğru mali çöküntü doruğa ulaĢmıĢtır. Kısacası geçiĢ sürecinde yaĢanan bütün problemler meslek okulları özelinde kendini göstermiĢtir. Ancak bütün bu olumsuzluklara rağmen, baĢlangıçlar döneminin eserleri olan bu kurumların, birer örnek olarak çağdaĢlaĢmaya katkı sağladıkları tartıĢma götürmemektedir. Zira Tanzimat reformlarını etkili bir Ģekilde uygulamak düĢüncesiyle devlet dairelerine sistemli olarak “münevver” memurların yetiĢtirilmesinde ve memuriyetin bir standarda kavuĢmasında memur okulları önemli rol oynamıĢlardır. Ġlk ve orta öğretim kurumlarına yetkin öğretmenler kazandırmak suretiyle daha hazır ve donanımlı bir neslin yetiĢtirilmesine Dârülmuallimîn ve sonradan açılan Ģubeleri ön ayak olmuĢtur. Yine -Tanzimat döneminde çok baĢarılı bir grafik çizemediyse de- kadınların döneme göre üst düzeyde eğitim almalarında ve öğretmenlik mesleği dolayısıyla sosyal pozisyonlarının değiĢiminde Dârülmuallimât‟ın katkısı büyüktür. Aynı zamanda bu okuldan mezun olarak 295 öğretmenlik görevine baĢlayan kadınlar, eğitim almak ve çalıĢma hayatına girmek isteyen hemcinslerine de cesaret vermiĢlerdir. Meslekî-teknik eğitim kurumlarından Ziraat Mektebi, modern tarım alet ve edevatının ülkeye getirtilmesine ve bilimsel olarak kullanılmasına öncülük etmiĢtir. Islah edilmiĢ çeĢitli tarımsal ürün tohumlarının ithal edilmesine yine Ziraat Mektebi vesile olmuĢtur. Ayrıca mektep, hayvancılığın geliĢtirilmesi yönünde profesyonel adımların atılmasına da katkıda bulunmuĢtur. Uzman mühendis ve memurlar yetiĢtirilerek, ormanların muhafazası ve verimli kullanılmalarının sağlanması, ormancılık ilminin Türkçe literatüre sahip olması Orman Mektebi‟nin açılmasıyla baĢarılabilmiĢtir. Nitekim mektepte yetiĢen ilk öğrenciler, hocalarının ders notlarını ve yabancı eserleri çevirerek sonraki öğrencilerin önemli bir sıkıntısını gidermiĢlerdir. Ayrıca bu mektebin baĢarısı aynı kurum bünyesinde bir de Maden Mektebi açılmasına referans olmuĢtur. Gerek Orman Mektebi‟nde ve gerekse daha geç faaliyete giren Maden Mektebi‟nde yetiĢen yerli uzmanlar, ülkenin bu alanlarda yabancı iĢgücüne olan bağımlılığının azalmasına da yardımcı olmuĢlardır. Fünûn-ı Telgrafiye Mektebi‟nin yine yabancı uzmanlara olan gereksinimin ortadan kaldırılmasında ve gerekli operatör ile yöneticilerin yetiĢtirilmesinde rolü büyüktür. Mektep çok uzun ömürlü olmasa da kapanmasının ardından haberleĢme özelinde teknik bilgi ve beceriye sahip nitelikli personelin okul dıĢında yetiĢtirilemeyeceğinin anlaĢılmasını sağlamıĢtır. Dolayısıyla hızla geliĢmeye devam eden haberleĢme kurumuna personel yetiĢtirilmesi iĢine Posta ve Telgraf Mektebi‟nin açılmasıyla yeni bir eğitim kurumu bünyesinde devam edilmiĢtir. Telgraf 296 teknolojisinin bilimsel olarak öğrenilmesi ve kullanılması her iki mektep sayesinde olmuĢtur. Islahhânelerin açılması ve yaygın hale gelmesi ile Ġstanbul Sanayi Mektebi‟nin faaliyete geçmesi, politik avantajların yanı sıra küçük yaĢta kimsesiz kalmıĢ, suça karıĢmıĢ veya meslek sahibi olmak isteyen yüzlerce çocuğun donanımlı olarak topluma kazanmalarına yardımcı olmuĢtur. Bununla birlikte eğitim ve üretim faaliyetleriyle ön plana çıkan bu çok yönlü ve amaçlı kurumlar ülkenin sanayi alanında geliĢme göstermesinde de önemli rol oynamıĢlardır. Gerek ıslahhânelerde ve gerekse Sanayi Mektebi‟nde verilen teorik ve pratik eğitim ile sanayi ürünlerinin modern metotlarla üretilmesi sağlanmaya çalıĢılmıĢtır. Ayrıca bu kurumların atölyelerinde üretilen kaliteli ve ucuz ürünlerin piyasaya sürülerek, esnafı rekabete dolayısıyla kendini güncellemeye teĢvik ettiği de görülmektedir. Modern makinelerin ithal edilerek teknoloji transferinin gerçekleĢtirilmesinde, yurt dıĢına öğrenciler gönderilmek suretiyle çağdaĢ meslekî-teknik eğitim sisteminin öğrenilmesinde ve ülkedeki eğitim kurumlarında uygulanmasına çalıĢılmasında yine sanayi okullarının etkisi büyüktür. Devlet kurumlarında istihdam edilecek kimselerin meslek okulları mezunları arasından seçilmesine öncelik verilmesine çalıĢılması ise bir yandan söz konusu okulları cazip hale getirirken diğer yandan devlet kurumlarına ait çeĢitli memuriyetlere az sayıda da olsa modern manada eğitim almıĢ nitelikli personellerin tayin edilmesine imkân tanımıĢtır. Sonuç olarak çalıĢmamız içerisinde yer alan meslek okullarının, dönemin ifadesiyle birer “numune” olarak ve Ģartlar göz önüne alındığında modernleĢme sürecinde baĢarı kaydettiklerini ifade etmek mümkündür. 297 KAYNAKÇA 1-ArĢiv Kaynakları BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi a.Bâbıâlî Evrak Odası (BEO) Sadâret Âmedi Kalemi (BEO., A.AMD.) Sadâret Divân Kalemi (BEO., A.DVN.) Sadâret Mektûbî Kalemi (BEO., A.MKT.) Sadâret Divan Kalemi Düvel-i Ecnebiye (BEO., A.DVN.DVE.) Sadâret Mektûbî Kalemi Mühime Odası (BEO., A.MKT.MHM.) Sadâret Mektûbî Kalemi Meclis-i Vâlâ (BEO., A.MKT.MVL.) Sadâret Mektûbî Kalemi Nezâret ve Devâir (BEO., A.MKT.NZD.) b. Bâbıâlî Evrak Odası, Ayniyât Defterleri (BEO., AYN.d) Nr.1068, 1069, 1071. c. Bâbıâlî Evrak Odası, Nezâret Gelen Giden Defterleri (BEO., N.GG.d) Nr. 390, 395. d.Cevdet Tasnifi Belediye (C.BLD. Dâhiliye (C.DH.) Ġktisat (C.ĠKTS.) Maârif (C.MF.) Maliye (C.ML.) e.Hazine-i Hassa Defterleri (HH.d) Nr. 68, 69, 264, 617, 13806. Kullanılan defter ve belgelerin referans numaraları ve tarihleri ilgili dipnotlarda gösterilmiĢtir. f.Hariciye Nezâreti Evrakı Hariciye Nezâreti Mektûbî Kalemî (HR.MKT.) Hariciye Nezâreti Tercüme Odası (HR.TO.) g.Ġrâde Tasnifi Ġrâde Dâhiliye (Ġ.DH.) Ġrâde Hariciye (Ġ.HR.) Ġrâde Meclis-i Mahsus (Ġ.MMS.) Ġrâde Meclis-i Vâlâ (Ġ.MVL.) Ġrâde Mesâil-i Mühimme (Ġ.MSM.) Ġrâde ġûra-yı Devlet (Ġ.ġD.) Ġrâde Eyâlet-i Mümtaze Girid (Ġ.MTZ.GR.) h.Maârif Nezâreti Evrakı Maârif Nezâreti Mektûbî Kalemi (MF.MKT.) i.Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d) Nr. 8999, 9264, 10572, 10586, 13526. j.Meclis-i Tanzimat Defterleri Nr.2, 3. k.ġûra-yı Devlet Belgeleri (ġD.) Maârif l. Yıldız Tasnifi Yıldız Parakende Evrakı Maârif (Y.PRK.MF.) Yıldız Esas Evrakı (Y.EE.) m.Ticaret, Nafia, Ziraat, Orman, Maadin Nezâretleri Defterleri (T.) Nr.82, 113. 299 2-Gazeteler Basiret Ceride-i Havâdis Takvim-i Vekâyî ġark Diyarbekir (Vilâyet Gazetesi) Tuna (Vilâyet Gazetesi) 3-Yazma Eserler Karakoç Sarkis, Külliyât-ı Kavânîn, (T.T.K.). 4-YayınlanmıĢ Eserler Düstûr, Tertib-i evvel, Cild-i sâni (C.II), Ġstanbul, 1289. Düstûr, Tertib-i evvel, Cild-i sâlis, (C.III), Ġstanbul, 1289. Salnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniye; H.1269, H.1270, H.1271, H.1272, H.1273, H.1274, H.1275, H.1276, H.1277, H.1278, H.1279, H.1280, H.1281, H.1282, H.1283, H.1284, H.1285, H.1286, H.1287, H.1288, H.1289, H.1290, H.1291, H.1292, H.1293, H.1295. Salnâme-i Maârif-i Umûmiye, H.1318. Salnâme-i Vilâyet-i Adana, H.1287. Salnâme-i Vilâyet-i Bosna, H.1290. Salnâme-i Vilâyet-i Diyarbekir, H.1287, H.1288, H.1299. Salnâme-i Vilâyet-i Erzurum, H.1288, H.1291. Salnâme-i Vilâyet-i Girid, H.1293. Salnâme-i Vilâyet-i Haleb, H.1288. Atıfta bulunulan gazetelerin numara ve tarihleri ilgili dipnotlarda gösterilmiĢtir. 300 Salnâme-i Vilâyet-i Kastamonu, H.1287, H.1293. Salnâme-i Vilâyet-i Sivas, H.1287, H.1288, H.1289. Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, H.1286, H.1293. 5-AraĢtırma ve Ġncelemeler Abadan, Yavuz, “Tanzimat Fermanının Tahlili”, Tanzimat I, M.E.B., Ġstanbul, 1999, s.31-58. Abdurrahman ġeref, Tarih Musahabeleri, Baskıya Hazırlayan: EĢref EĢrefoğlu, Kavram Yayınları, Ġstanbul, 1978. Adıvar, A. Adnan., Osmanlı Türklerinde Ġlim, Remzi Kitabevi, Ġstanbul, 1970. Adıvar, A.Adnan, “Bir Asır Evvel Bugün Dârülmuallimîn”, Yeni Bilgi, C.II/11, 1 Nisan 1948, s.2-4. Ahmet Lütfi Efendi, “Tanzimat‟tan Sonra Türkiye‟de Maârif TeĢkilatı”, Türk Tarihi Encümeni Mecmuası, Cüz 13:18, Devlet Matbaası, Ġstanbul, 1927, s.302-317. _______ Vaka-Nüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, Yayına Hazırlayan: Münir Aktepe, C.X, T.T.K., Ankara, 1988. _______ Vaka-Nüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, Yayına Hazırlayan: Münir Aktepe, C.XII, T.T.K., Ankara, 1989. Ahmet Mithat Efendi, Üss-i Ġnkılâp, C.I, (Yayına hazırlayan: Tahir Galip Seratlı), Selis Kitaplar, Ġstanbul, 2004, s.75. Akdağ, Mustafa, Türkiye’nin Ġktisadî ve Ġçtimaî Tarihi II (1453-1559), BarıĢ Yayınları, Ankara 1999. Akyıldız, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez TeĢkilatında Reform, Eren Yayıncılık, Ġstanbul, 1993. 301 _______ Osmanlı Bürokrasisi ve ModernleĢme, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 2004. Akyüz, Yahya, Türkiye’de Öğretmenlerin Toplumsal DeğiĢmedeki Etkileri 1848-1940, Doğan Basımevi, Ankara, 1978. _______ “Dârülmuallimîn‟in Ġlk Nizamnâmesi Önemi ve Ahmet Cevdet PaĢa”, Milli Eğitim, S.95, Ankara, Mart 1990, s.3-20. _______ “Ġlköğretim YenileĢme Tarihinde Bir Adım: Nisan 1847 Talimatı”, OTAM, S.5, Ankara, 1994, s.1-47. _______ “Öğretmen Okulu DıĢından Ġlk Kez Öğretmen Atanmasına ĠliĢkin Orijinal Belgeler (1860-1861) ve Tarihi GeliĢim”, Milli Eğitim, S.137, M.E.B., Ankara, Ocak-ġubat-Mart, 1998, s.6-16. _______ “Osmanlı Son Dönemi‟nde Kızların Eğitimi ve Öğretmen Faika Ünlüer‟in YetiĢmesi ve Meslek Hayatı”, Milli Eğitim Dergisi, S.143, TemmuzAğustos-Eylül, 1999, s.12-32. _______ “Öğretmenlik Mesleği ve Osmanlı‟da Kadın Öğretmen YetiĢtirilmesi”, Tarih ve Toplum, S.195, Mart 2000, s.31-43. _______ Osmanlı‟da Ġlk Açılan Öğretmen Okulları, Toplumsal Tarih, S.105, Ġstanbul, Eylül 2002, s.62-66. _______ “Osmanlıda Kadın Öğretmenli Ev Sıbyan Mektepleri, OTAM, S.15, Ankara 2004, s.1-12. _______ Türk Eğitim Tarihi, Pegem A Yayıncılık, (10. Baskı) Ankara, 2006. _______ “Türkiye‟de Öğretmen YetiĢtirmenin 160. Yılında Dârülmuallimîn‟in Ġlk Yıllarına Toplu ve Yeni Bir BakıĢ” OTAM, S.20, Ankara, 2009, s.16-58. Ali Haydar Mithat, Mithat PaĢa’nın Hayat-ı Siyasiyesi, Hidemâtı, ġehadeti, Kahire, 1322. 302 Alkan, Mehmet Ö., Tanzimat’tan Cumhuriyet’e ModernleĢme Sürecinde Eğitim Ġstatistikleri 1839-1924, T.C. BaĢbakanlık Devlet Ġstatistik Enstitüsü, Ankara, 2000. _______ “Ġmparatorluk‟tan Cumhuriyet‟e ModernleĢme ve Ulusçuluk Sürecinde Eğitim”, Osmanlı GeçmiĢi ve Bugünün Türkiye’si, (Derleyen: Kemal H. Karpat), Bilgi Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul, Haziran 2004, s.73-242. Altın, Hamza, “1869 Maarif-i Umûmiye Nizamnamesi ve Öğretmen YetiĢtirme Tarihimizdeki Yeri”, F.Ü. Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, C.13:1, Elazığ, 2008, s.276-279. Antel, Sadrettin Celâl, “Tanzimat Maarifi”, Tanzimat I, M.E.B., Ġstanbul, 1999, s.441-462. Ata, Bahri, The Transfer of Telegraph Technology to the Otoman Empire in the XIXth Century, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ġstanbul, 1997. Atuf, Nafi, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, (Birinci BasılıĢ), Milliyet Matbaası, Ġstanbul, 1930. Ayas, Nevzad, Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitimi KuruluĢlar ve Tarihçeler, M.E.B. Basımevi, Ankara, 1948. Balcı, Sezai, Osmanlı Devleti’nde Tercümanlık ve Bab-ı Ali Tercüme Odası, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih (Yakınçağ) Anabilim Dalı (BasılmamıĢ Doktora Tezi), Ankara, 2006. _______ “Osmanlı Devleti‟nde ModernleĢme GiriĢimlerine Bir Örnek: Lisan Mektebi”, D.T.C.F. Tarih AraĢtırmaları Dergisi, CXXVII, S.44, Ankara, Eylül 2008, s.77-98. 303 Baltacı, Cahid, XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, C.I, Marmara Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, Ġstanbul, 2005. Berker, Aziz, Türkiyede Ġlk Öğretim, M.E.B., Ankara, 1945. Berkes, Niyazi, Türkiye’de ÇağdaĢlaĢma, Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul, 2004. Beydilli, Kemal, Türk Bilim ve Matbaacılık Tarihinde Mühendishâne Mühendishâne Matbaası ve Kütüphânesi, 1776-1826, Eren Yayıncılık, Ġstanbul, 1995. Bilim, Cahit Yalçın, Tanzimat Devri’nde Türk Eğitiminde ÇağdaĢlaĢma, Anadolu Üniversitesi Yayınları, EskiĢehir, 1984. _______ “Tercüme Odası”, OTAM, S.1, Ankara, Haziran 1990, s.29-43. Bingöl, Sedat, “Mekteb-i Mülkiyenin Bir ġubesi: Bosna‟dan Sabah Mektebinin AçılıĢı ve KuruluĢ Talimatları” Mülkiye, C.XXV, S.229, s.339-352. Bricogne, A., Türkiyede Ormancılık Heyeti, (Çeviren: Fahri Bük), Ziraat Vekâleti Orman Umum Müdürlüğü NeĢriyatı, Ankara, 1940. Cevdet PaĢa, Tarih-i Cevdet, C.XI, Matbaa-yı Osmaniye, Dersaadet, 1309. _______ Tarih-i Cevdet, C.XII, Matbaa-yı Osmaniye, Dersaadet, 1309. _______ Tezâkir, 1-12, (Yayınlayan: Cavit Baysun), T.T.K., Ankara, 1991. _______ Tezâkir, 40-Tetimme, (Yayınlayan: Cavit Baysun), T.T.K., Ankara, 1991. _______ Belâgat-ı Osmaniyye, (Hazırlayanlar: T. Karabey, M. Atalay) Akçağ Yayınları, Ankara, 2000. Clark, Edward C., “Osmanlı Sanayi Devrimi”, (Çeviren: Yavuz Cezar), Tanzimat, DeğiĢim Sürecinde Osmanlı Ġmparatorluğu, Ed. Halil Ġnalcık/Mehmet Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınevi, Ankara, 2006, s.467-480. 304 Çadırcı, Musa, “Cevdet PaĢa‟nın Medreselerle Ġlgili GörüĢleri”, Ahmet Cevdet PaĢa (1823-1895), (Sempozyum 9-11 Haziran 1995), Vefatının 100. Yıl Armağanı, Ankara, 1997, s.79-84. _______ Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, T.T.K., Ankara, 1997. Çağatay, NeĢet, “Tanzimat ve Türk Eğitimi”, Mustafa ReĢid PaĢa ve Dönemi Semineri Bildiriler, (Ankara 13-14 Mart 1985), T.T.K., Ankara, 1994, s.5364. _______ Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, T.T.K., Ankara, 1997. Davison, Roderic H., “Osmanlı Türkiyesi‟nde Batılı Eğitim”, (Çeviren: Mehmet Seyitdanlıoğlu), Belleten, C.LII/200, T.T.K., Ankara, Ağustos, 1987, s.10311044. _______ “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Elektrikli Telgrafın Kurulması”, OsmanlıTürk Tarihi 1774-1923, (Çev.Mehmet Moralı), Alkım Yayınevi, Ġstanbul, 2004, s.193-232. _______ Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Reform 1856-1876, (Çeviren: Osman Akınhay), Agorakitaplığı, Ġstanbul, 2005. Demir, Tanju, Türkiye‟de Posta Telgraf ve Telefon TeĢkilatının Tarihsel GeliĢimi (1840-1920), PTT Genel Müdrlüğü Ankara, 2005. Ekinci, Yusuf, Ahîlîk ve Meslek Eğitimi, M.E.B., Ġstanbul, 1990. Engelhard, Ed., Türkiye ve Tanzimat: Devlet-i Osmaniyenin Tarih-i Islahatı, (Mütercimi: Ali ReĢat), Mürettibin-i Osmaniye Matbaası, Ġstanbul, 1328. Erdoğdu, Teyfur, “Maârif-i Umumiye Nezâreti TeĢkilatı-I”, A.Ü. SBF Dergisi, C.51, Ankara, 1996, s.183-247. 305 Eren, A. Cevat, “Tanzimat”, Ġ.A., C.XI, M.E.B., EskiĢehir, 1997, s.724. _______ Tanzîmat Fermanı ve Dönemi, Derin Yayınları, Ġstanbul, 2007. Ergin, Osman, Türk Maarif Tarihi, C.I-II, Eser Matbaası, Ġstanbul, 1977. _______ “Sübyan Mektepleri”, Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri, Hazırlayanlar: Ġsmail Kara-Ali Birinci, Dergâh Yayınları, Ġstanbul, 2005, s.395-411. Ergin, Vahdettin, Mekteb-i Sultani, Galatasaraylılar Derneği, Ġstanbul, 2003. Findley, Carter V., The Foundation of The Ottoman Foreign Ministry: The Beginnings of Bureaucratic Reform under Selim III and Mahmud II, International Journal of Middle East Studies, Vol. 3, No. 4. (Oct., 1972), pp. 388-416. _______ Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, (Çeviren: Gül Çağalı Güven), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 1996. Gencer, Ali Ġhsan, Bahriye’de Yapılan Islâhât Hareketleri ve Bahriye Nezâreti’nin KuruluĢu, (1789-1867), T.T.K., Ankara, 2001. Giz, Adnan, “Islahı Sanayi Komisyonu”, Ġstanbul Sanayi Odası Dergisi, S.33, Ġstanbul, 15 Kasım 1968, s.16-19. _______ “Ġstanbul‟da Ġlk Sanayi Mektebinin KuruluĢu”, Ġstanbul Sanayi Odası Dergisi, S.35, Ġstanbul, 15 Ocak 1969, s.20-22. Güran, Tevfik, “Tanzimat Döneminde Osmanlı Maliyesi: Bütçeler ve Hazine Hesapları, 1841-1861”, Belgeler, C.XII, S.17, T.T.K., Ankara, 1988, s.213364. _______ “Ziraî Politika ve Ziraatte GeliĢmeler, 1839-1876”, 150. Yılında Tanzimat, T.T.K., Ankara, 1992, s.219-233. 306 _______ 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, Eren Yayıncılık, Ġstanbul, 1998. Hatemî, Hüseyin, “19.Yüzyılda Medreseler”, T.C.T.A., C.II, Ġstanbul, 1985, s. 501510. Hızlı, Mefail, “Osmanlı Sıbyan Mektepleri”, Osmanlı, C.V, Ġstanbul,1999, s.207217. _______ “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”, Uludağ Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, C.17, S.1, Bursa, 2008, s.25-46. IĢıksal, Câvide, “Türkiye‟de Açılan Ġlk Yabancı Dil Okulları”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S.VIII, Ġstanbul, Mayıs 1968, s.29-31. Itzkowıtz, Norman, Ottman Empire and Ġslamic Tradition, The University of Chicago Press, Chicago, 1972. Ġhsanoğlu, Ekmelettin, “ModernleĢme Süreci Ġçerisinde Ġlmî ve Meslekî CemiyetleĢme Hareketlerine Genel Bir BakıĢ”, Osmanlı Ġlmîve Meslekî Cemiyetleri, Ġ.Ü. Edebiyat Fkültesi Basımevi, Ġstanbul, 1987, s.1-32. _______ “Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim ve Eğitim AnlayıĢı”, 150. Yılında Tanzimat, T.T.K., Ankara, 1992, s.335-393. _______ “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Bilim, Teknoloji ve Sanayide ModernleĢme Gayretleri”, Osmanlı Bilimi AraĢtırmaları II, Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ġstanbul, 1998, s.1-22. Ġnalcık, Halil, “Osmanlılarda Batı‟dan Kültür Aktarması Üzerine”, Osmanlı Ġmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Eren Yayınları, Ġstanbul, 1996, s.425430. _______ Osmanlı Ġmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600), Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul-2004. 307 Ġsmail Kemal Bey’in Hatıratı, Editör: Sommerville Story, (Çevirenler:Adnan Ġslamoğulları, Rubin Hoxha), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 2009, s.22. Ġstanbul Kız Muallim Mektebi 1933-Darülmuallimat 1870, Ġstanbul, 1933. Kadıoğlu Sevtap, “Osmanlı Döneminde Türkiye‟de Ziraat Okulları Üzerine Notlar Ve Tedrisat-ı Ziraiye Nizamnamesi”, Kutadgubilig, S.8, Ġstanbul (Ekim) 2005, s. 239-257. Karaduman, Hüseyin, “Belgelerle Ġlk Türk Asar-ı Atika Nizamnamesi”, Belgeler, C.XXV, S.29, T.T.K., Ankara, 2004, s.73-92. Karal, Enver Z., Osmanlı Tarihi, C.V, T.T.K, Ankara, 1983. Karamias, Andreas, Education and The Quest For Modernity in Turkey, The University of Chicago Press, Chicago, 1966. Karpat, Kemal H., “The Transformation of The Otoman State, 1789-1908”, Ġnternational Journal of Middle East Studies, Vol.3, No.3, Jul., 1972, pp.243-281. Kaynar, ReĢat, Mustafa ReĢit PaĢa ve Tanzimat, T.T.K., Ankara, 1985. KeleĢ, Erdoğan, Osmanlı, Ġngiltereve Fransa ĠliĢkileri Bağlamında Kırım SavaĢı, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara, 2009. Keskin, Özkan, Orman ve Ma‘âdin Nezâreti’nin KuruluĢu ve Faaliyetleri, Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı (BasılmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul, 2005. _______ “Osmanlı Ormancılığı‟nın GeliĢiminde Fransız Uzmanların Rolü”, Ġ.Ü. Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S.44, Ġstanbul, 2008, s.123-142. 308 Koç, Bekir, “Osmanlı Devleti‟ndeki Orman ve Koruların Tasarruf Yöntemleri ve Ġdarelerine ĠliĢkin Bir AraĢtırma”, OTAM, S.10, Ankara, 1999, s.140-155. _______ Midhat PaĢa (1822-1884), Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Ankara, 2002. _______ “Midhat PaĢa‟nın NiĢ ve Tuna Vilayetlerindeki Yenilikçi Valiliği”, Kebikeç, Ġnsan Bilimleri için Kaynak AraĢtırma Dergisi, S.18, Ankara, 2004, s.407-415. _______ “1870 Orman Nizamnâmesi‟nin Osmanlı Ormancılığına Katkısı Üzerine Bazı Notlar”, A.Ü. Tarih AraĢtırmaları Dergisi, C.XXIV, S.37, Ankara, 2005, s.231-257. _______ “Osmanlı Islahhanelerinin ĠĢlevlerine ĠliĢkin Bazı GörüĢler”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.6/2, Gaziantep, 2007, s.113-127. _______ “Osmanlı Modernizasyonuna iliĢkin Bazı Gözlemler: SanayileĢme Çabaları ve Islahhaneler”, Toplumsal Tarih, S.176, Ġstanbul, Ağustos 2008, s.56-64. Koçer, Hasan Ali, Türkiye’de Öğretmen YetiĢtirme Problemi, Yargıçoğlu Matbaası, Ankara, 1967. _______ Türkiye’de Modern Eğitimin DoğuĢu ve GeliĢimi (1773-1923), M.E.B., Yayınları, Ġstanbul, 1991. Koçu, R. Ekrem “Sıbyan Mektepleri” Hayat Mecmuası, C.1/2, Ġstanbul, 1966, s.2428. Kodaman, Bayram - Saydam, Abdullah, “Tanzimat Devri Eğitim Sistemi” 150. Yılında Tanzimat, T.T.K., Ankara, 1992, s.475-496. Kodaman, Bayram, “Tanzimat‟tan II. MeĢrutiyet‟e Kadar Sanayi Mektepleri, Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), (Birinci uluslar arası 309 Türkiye‟nin Sosyal ve ekonomik Tarihi Kongresi Tebliğleri Hacettepe Üniversitesi 11-13 Temmuz 1977), Editörler: Osman Okyar, Halil Ġnalcık, Meteksan, Ankara, 1980, s.287-296. _______ “Tanzimattan Sonra Türk Kadını, Ondokuzmayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S.5, Samsun 1990, s.131-178. _______ Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, T.T.K., Ankara, 1999. Konrapa, Zekâi, “Ġstanbul Darülmuallimini‟nin Yüz Yılı 16 Mart 1848-16 Mart 1948”, Yeni Bilgi, C.I/X, 16 Mart 1948, s.4-8. Kurdakul, Necdet, “Tanzimat Döneminin Gereğince Tanınmayan DüĢünürü Mehmet Sadık Rifat PaĢa”, Tarih Toplum, C.12, S.70, Kasım 1989, s.56-62. Kurnaz, ġefika, “Osmanlı‟dan Cumhuriyet‟e Kadınların Eğitimi”, Milli Eğitim, S.143, Temmuz-Ağustos-Eylül 1999, s.99-111. Kutluk, Halil, “Türkiyede Yabancı Orman Mütehassısları: I Tassy”, Orman ve Av, S.VI, Ankara, 1943, s.150-156. _______ “Türkiyede Yabancı Orman Mütehassısları III Simon”, Orman ve Av, S.XII, Ankara 1943, s.435-439. _______ Türkiye Ormancılığı Ġle Ġlgili Tarihi Vesikalar 893-1339 (1487-1923), Tarım Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü Yayınları, Ġstanbul, 1948. _______ “Fransız Ormancıları Nasıl Getirildi? Orman Mektebi Ne Suretle ve Kimlerin Ġsteği Ġle Açıldı?”, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris Yılına Girerken 1857-1957, Ankara, 1957, s.18-21. _______ “Türkiye‟de Yabancı Ormancılar”, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris Yılına Girerken, 1857-1957, Ankara, 1957, s.181-198. 310 _______ “Ormancı YetiĢtiren Mekteplerin Müdür ve Rektörleri”, Türk Ormancılığı Yüzüncü Tedris Yılına Girerken, 1857-1957, Ankara, 1957, s.225-234. Lewis, Bernard, Modern Türkiyenin DoğuĢu, T.T.K., Ankara-1970. M. Cevdet, “Dârülmuallimîn‟in YetmiĢinci Sene-i Devriyesi Münasebetiyle Verilen Konferans”, Tedrisat Mecmuası, S.32, 7 Mart 1332, s.175-200. _______ “Dârülmuallimîn‟in YetmiĢ Birinci Sene-i Devriyesi Vesilesiyle Müessesenin Ġlk Müdiri Cevdet PaĢa‟nın Hayat-ı Ġlmiyesi Üzerine Konferans”, Tedrisat Mecmuası, S.38, 1333, s.429-440. _______ Ġslâm Fütüvveti ve Türk Ahîliği, (Çeviri: Cezair Yarar), ĠĢaret Yayınları, Ġstanbul 2008. Mağden, Ragıp Ziya, Zirai Öğretimde 110 Yıl, Türk Ziraat Mühendisleri Birliği NeĢriyatı, Ankara, 1959. Mahmud Cevâd Ġbnü‟Ģ-Ģeyh Nâfi, Maârif-i Umumiye Nezâreti Tarihçe-i TeĢkilat ve Ġcraatı, Matbaa-yı Amire, Ġstanbul, 1338. Mehmed Ġzzet-Mehmed Esad-Osman Nuri-Ali Kâmi, DârüĢĢafaka Türkiye’de Ġlk Halk Mektebi, Ufak Ġslamiye Matbaası, Ġstanbul, 1927. Mehmet Ali Aynî, Darülfünun Tarihi, (Haz.Aykut Kazancıgil), Kitabevi, Ġstanbul, 2007. Mehmet Ali, “Posta Mebahisi (Osmanlı Posta Tarihinden Ma„bâd)”, Posta ve Telgraf Mecmuası, S.161, Ġstanbul, 1330, s.1865-1868. _______ “Posta Mebahisi (Memâlik-i Osmaniye‟de Telgraf Tesisinin Tarihçesi)”, Posta ve Telgraf Mecmuası, S.164, Ġstanbul, 1330, s.1919-1922. _______ “Posta Mebahisi (Memâlik-i Osmaniye‟de Telgraf Tesisinin Tarihçesi Mâb„ad)”, Posta ve Telgraf Mecmuası, S.165, Ġstanbul, 1330, s.1935-1938. 311 _______ “Posta Mebahisi (Osmanlı Telgraf Tarihinden Mâb„ad ve Hitam)”, Posta ve Telgraf Mecmuası, S.166, Ġstanbul, 1330, s.1949-1952. MemiĢoğlu, Hüseyin, GeçmiĢten Günümüze Bulgaristan’da Türk Eğitim Tarihi, K.B. Yayınları, Ankara, 2002. Morel, Eugene, Türkiye ve Reformları, Süreç Yayınları, Ġstanbul, 1984. Omay, Aliye, “Ġlk Kız Öğretmen Okulunun KuruluĢu”, Türk Yurdu, C.VIII, S.8, Eylül, 1987, s.53-57. Ortaylı, Ġlber, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda SanayileĢme AnlayıĢına Bir Örnek: “Islah-ı Sanayi Komisyonu Olayı”, Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Ġktisadi ve Sosyal DeğiĢim Makaleler I, Turhan Kitabevi, Ankara, 2004, s.463-466. _______ “Osmanlı Kançılaryasında Reform: Tanzimat Devri Osmanlı Diplomatikasının Bazı Yönleri”, Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Ġktisadi ve Sosyal DeğiĢim Makaleler I, Turhan Kitabevi, Ankara, 2004, s.497-509. _______ Türkiye TeĢkilât ve Ġdare Tarihi, Cedit NeĢriyat, Ankara, 2007. Owen, Roger, The Middle East in the World Economy 1800-1914, I.B.TAURĠS, London, 2005. Önsoy, Rifat, “Tanzimat Dönemi SanayileĢme Politikası”, H.Ü. Edebiyat Fakültesi Dergisi, S.2, Ankara, 1984, s.5-12. _______ Osmanlı Sanayii ve SanayileĢme Politikası, ĠĢ Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1988. _______ “Tanzimatta Üretimi ÇağdaĢlaĢtırma Çabaları; Ziraat ve Orman Mektebi”, Osmanlı Döneminde Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi, ĠRCĠCA Yayınları, Ġstanbul, 2001, s.481-487. 312 Özcan, Abdulkadir, “Tanzimat Döneminde Öğretmen YetiĢtirme Meselesi”, 150. Yılında Tanzimat, T.T.K., Ankara, 1992, s.441-474. Özkaya, Yücel, 18. Yüzyılda Osmanlı Toplumu, Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul, 2008. Öztürk, Cemil, Dünden Bugüne Türkiye’de Öğretmen YetiĢtiren Kurumlar, Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Yayınları, Ġstanbul, 1998. _______ “Türkiye‟de Meslekî ve Teknik Eğitimin DoğuĢu I: Islahhâneler”, Prof.Dr. Hakkı Dursun Yıldız Armağanı, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ġstanbul, 1995, s.427-442. _______ “Selim Sabit Efendi‟nin YetiĢtiği Dönemde Osmanlı Devleti‟nde Eğitim: Modern Eğitimin DoğuĢu”, Uluslararası Vize Tarihi ve Kültürü Sempoyumu (Vize/28 Nisan 2000), Türkiye’nin Ġlk Pedegogu Vize’li Selim Sabit Efendi, Ġstanbul, (tarihsiz), s.54-80. _______ Atatürk Devri Öğretmen YetiĢtirme Politikası, T.T.K., Ankara, 2007. Pamuk, ġevket, Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme 1820-1913, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Ġstanbul, 2005. Pamukciyan, Kevork, Biyografileriyle Ermeniler, Aras Yayıncılık, Ġstanbul, 2003. Quataert, Donald, “Tanzimat Döneminde Ekonominin Temel Problemleri”, (Çeviren: Fatma Acun), Halil Ġnalcık/Mehmet Seyitdanlıoğlu, Tanzimat, DeğiĢim Sürecinde Osmanlı Ġmparatorluğu, Phoenix Yayınevi, Ankara, 2006, s.447-455. _______ Anadolu’da Osmanlı Reformu ve Tarım 1876-1908, (Çevirenler: Nilay Özok Gündoğan, Azat Zana Gündoğan), Türkiye ĠĢ Bankası Kültür Yayınları, Ġstanbul, 2008. 313 _______ Sanayi Devrimi Çağında Osmanlı Ġmalat Sektörü, (Çeviren: Tansel Güney), ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 2008. S. Ġhsan, “Ormanlarımızın Tarihçesi”, Orman Mekteb-i Alisi Mecmuası, Numero 1, Kanaat Matbaası, Dersaadet, Ağustos 1333, s.26-32. _______ “Ormanlarımızın Tarihçesi”, Orman Mekteb-i Alisi Mecmuası, (mâb„ad: birinci sayıdan devam), Kanaat Matbaası, Dersaadet, 1333, s.59-63. Sakaoğlu, Necdet “Eğitim TartıĢmaları”, TCTA, C.II, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 1985, s.478-484. _______ Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi, Bilgi Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul, 2003. Sarc, Ömer Celal, “Tanzimat ve Sanayimiz”, Tanzimat I, M.E.B., Ġstanbul, 1999, s.423-440. Sarıyıldız, Gülden, Osmanlı Bürokrasisinde Kâtip YetiĢtirmek Ġçin Açılan Modern Bir Eğitim Kurumu: Mekteb-i Maarif-i Aklam (Mahrec-i Aklam), Türk kültürü Ġncelemeleri Dergisi, S.6, TĠSAV, Ġstanbul, 2002, s.17-30. Semiz YaĢar-KuĢ Recai, “Osmanlıda Meslekî Teknik Eğitim”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Dergisi, S.15, Konya, 2004, s.275-295. Seyitdanlıoğlu, Mehmet, “Sadık Rıfat PaĢa ve Avrupa‟nın Ahvaline Dair Risalesi”, Liberal DüĢünce, S.3 (Yaz 1996), s.115-124. Sezer, Hamiyet, “Tanzimat Dönemi‟nde Avrupa ġehirlerine Gönderilen Öğrenciler”, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi Ġstanbul 12-15 Nisan 1999, ĠRCICA, Ġstanbul, 2001, s.687-711. 314 _______ “Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii (1839-1876)”, Prof. Dr. Ġ. Ercüment Kuran’a Saygı: Türk ModernleĢme Tarihi AraĢtırmaları Sempozyumu, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara, 2006, s.263-278. Shaw, Stanford J.- Shaw, Ezel Kural, Osmanlı Ġmparaorluğu ve Modern Türkiye, C.II, (Çeviren: Mehmet Harmancı), e Yayınları, Ġstanbul, 2006. Somel, Selçuk AkĢın, The Modernization Of Publıc Education Ġn The Otoman Empire 1839-1908, Leiden-Boston-Köln, Brill, 2001. Su, Kâmil, “Yüz Yıl Önce Teknik Öğretim‟de Öğretmen Problemi”, Meslekî ve Teknik Öğretim, S.125, M.E.B., 11 Temmuz 1963, s.7-13. _______ Osman Hamdi Bey’e Kadar Türk Müzesi, ICOM Türkiye Milli Komitesi Yayınları, Sayı:3, Ġstanbul, 1965. Sungu, Ġhsan “Tevhidi Tedrisat”, Belleten, C.II, S.7/8, Temmuz-I.TeĢrin 1938, T.T.K., Ankara, 1994, s.397-431. _______ “Mekteb-i Maârif-i Adliye‟nin Tesisi”, Tarih Vesikaları, C.1, S.3 (Ayrıbasım), Maarif Matbaası, Ankara, 1941, s.1-14. _______ “Galatasaray Lisesinin KuruluĢu”, Belleten, CVII, S.28, T.T.K., Ankara, 1948, s.315-347. Süleyman ġevket, “Dârülmuallimât”, Muallimler Mecmuası, S.8, 30 Nisan 1923, s.151-159. ġahin, Gürsoy, “Avrupa‟nın Osmanlı Ülkesindeki Eski Eserlerle Ġlgili Ġzlenimleri ve Osmanlı Müzeciliği”, A.Ü.D.T.C.F. Tarih AraĢtırmaları Dergisi, C.26, S.42, Ankara, 2007, s.102-125. 315 ġanal, Mustafa, “Tanzimat ve MeĢrutiyet Dönemlerinin Pedagoji Formasyon AnlayıĢı”, A.K.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, C.V, S.1, Haziran 2003, s.198201. _______ “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Kız Öğretmen Okulunda Görev Yapan Kadın Ġdareci ve Öğretmenler Ġle Okuttukları Dersler”, Belleten, C.LXVIII, S.253, Aralık 2004, T.T.K., Ankara-2005, s.649-670. ġanizade Mehmet Ataullah Efendi, Tarih-i ġanizade, C.IV, Ceride-i Havâdis Matbaası, Ġstanbul, 1291. ġemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, Ġstanbul, 2004. ġiĢman, Adnan, Galatasaray Mekteb-i Sultanisi’nin KuruluĢu ve Ġlk Eğitim Yılları, Ġ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ġstanbul, 1989. _______ Tanzimat Döneminde Fransa’ya Gönderilen Osmanlı Öğrencileri, 1839-1876), T.T.K., Ankara, 2004. Tanrıkut, Asaf, Türkiye Posta ve Telgraf ve Telefon Tarihi ve TeĢkilat ve Mevzuatı, C.II, Efem Matbaacılık, Ankara, 1984. Tekeli, Ġlhan, “Tanzimat‟tan Cumhuriyet‟e Eğitim Sistemindeki DeğiĢmeler, TCTA, C.II, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul,1985, s.456-475. Tekeli, Ġlhan-Ġlkin, Selim, Osmanlı Ġmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin OluĢumu ve DönüĢümü, T.T.K., Ankara, 1993. Temelkuran, Tevfik, “Türkiye‟de Açılan Ġlk Kız Öğretmen Okulu”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S.36, Eylül 1970, s.61-66. Turhan, Mümtaz, Kültür DeğiĢmeleri, Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, Ġstanbul, 1951. 316 Türk Ziraat Tarihine Bir BakıĢ, Birinci Köy ve Ziraat Kalkınma Kongresi Yayını, Ġstanbul, 1938. Ubicini, M.A., Türkiye 1850, C.I, (Çeviren Cemal Karaağaçlı), Tercüman Binbir Eser. _______ Türkiye 1850, C.II, (Çeviren Cemal Karaağaçlı), Tercüman Binbir Eser. _______ 1855’de Türkiye, (Çeviren: Ayda Düz), Tercüman 1001 Temel Eser, Ġstanbul, 1977. Uluçay, Çağatay - Kartekin, Enver, Yüksek Mühendis Okulu, Berksoy Matbaası, Ġstanbul, 1958. Unan, Fahri, “Osmanlılarda Medrese Eğitimi”, Osmanlı, C.V, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, s.149-159. Unat, Faik ReĢit, “NiĢ Islâhanesinin KuruluĢ Tarihini Aydınlatan Bir Belge”, Meslekî ve Teknik Öğretim, M.E.B., Meslekî ve Teknik Öğretim Ġstatistik ve Yayım Müdürlüğü, S. 114, Ankara, Ağustos, 1962, s.5-6. _______ Türkiye Eğitim Sisteminin GeliĢmesine Tarihî Bir BakıĢ, M.E.B., Yayınları, Ankara, 1964. UzunçarĢılı, Ġsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Ġlmiye TeĢkilatı, T.T.K., Ankara, 1988. Ürekli, Fatma, Sanayi-i Nefîse Mektebi’nin KuruluĢu ve Türk Eğitim Tarihindeki Yeri, Ġstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Anabiim Dalı (BasılmamıĢ Doktora Tezi), Ġstanbul, 1997. Weiker, Walter F., “The Ottoman Buraucracy: Modernization and Reform”, Administrative Science Quarterly, Vol.13, No.3, Special Issue n Organizations and Social Development, Dec. 1968, pp.451-470. 317 Williamson, Bill, Education and Social Change in Egypt and Turkey, Macmillan Press, London, 1987. Woodhead, Christine “From Scribe to Litterateur: The Career of a Sixteenth-Century Ottoman Katib”, Bulletin (British Society for Middle Eastern Studies), Vol. 9, No. 1. (1982), pp. 55-74. Yakuboğlu, Kenan, Osmanlı Medrese Eğitimi ve Felsefesi, Gökkubbe Yayınları, Ġstanbul, 2006. Yaltkaya, M.ġerafettin, “Tanzimattan Önce ve Sonra Medreseler”, Tanzmat I, M.E.B., Ġstanbul, 1999, s.463-467. Yazıcı, Nesimi, “Osmanlı Telgraf Fabrikası”, Türk Dünyası AraĢtırmaları, Ġstanbul, ġubat 1983, s.69-83. _______ “Osmanlı Telgrafında Dil Konusu”, A.Ü. Ġlahiyat Fakültesi Dergisi, C.XXVI, Ankara 1983, s.751-764. _______ “Tanzimat Döneminde Osmanlı HaberleĢme Krumu”, 150. Yılında Tanzimat, T.T.K., Ankara, 1992, s.139-210. _______ “Tanzimatta HaberleĢme ve Kara TaĢımacılığı”, OTAM, S.3, Ankara, 1992, s.333-377. Yücel, Hasan Ali, Türkiye’de Orta Öğretim, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1994. Ziraat Vekâleti Mütehassıs Raporları Orman Kısmı, Milli Matbaa, Ġstanbul, 1927. 318 EKLER EK-1: Ziraat Mektebi‟nin 1848 mali yılı ilk altı ayındaki masrafının bir kısmı. BOA. HH.d Nr.617. 320 EK-2: Dârülmuallimîn‟in ilk öğrencilerinin mektepten uzaklaĢtırılmasını ve Cevdet Efendi‟nin müdürlüğe getirilmesini onaylayan irâde. BOA, İ.MVL. 195/6008. 321 Ek-3: 1862 yılında bir Mekteb-i Hiref ve Sanayi kurulmasının gerekliliği ve teklifi ile bununla ilgili çalıĢmaları yapmak üzere komisyon teĢkili. BOA., İ.DH. 497/33809. 322 Ek-4: Mekteb-i Hiref ve Sanayi‟nin yapısını belirlemek üzere kurulan komisyonun üyeleri. BOA., İ.DH. 497/33809-1. 323 Ek-5: 1868 yılında Sanayi Mektebi‟nin kurulacağı Kılıçhane civarı. BOA., İ.ŞD.11/533. 324 Ek-6 Mithat PaĢa‟nın Islahhâne projesine Bâbıâli tarfından verilen desteği içeren irâde. BOA., İ.DH.525/36231. 325 Ek-7: 1871 tarihli bir Mahrec-i Aklâm Ģehadetnâmesi. BOA., HSD.CB. 1/54. 326 Ek-8: Mahrec-i Aklâm mezunlarının istedikleri kalemlere tayini hususunda Maârif Nezâreti‟nin Sadâre‟e gönderdiği pusula. BOA., MF.MKT. 7/109. Mezun olan öğrencilerin ve tercih ettikleri kalemlerin listesi BOA., MF.MKT. 7/109-1 327 Ek-9: Maden BaĢ Mühendisi Mösyö Vays tarafından hazırlanan rapora göre Maden Mektebi‟nde okutulacak dersler ile bu dersleri verecek hocaların maaĢ miktarları. BOA., İ.DH. 678/47276. 328 Yıldırım, Mehmet Ali, Tanzimat Döneminde Meslek Okulları, Doktora Tezi, DanıĢman: Prof.Dr. Musa Çadırcı, 330 s+XX. ÖZET Osmanlı Devleti‟nde modernleĢme süreci hemen her alanda olduğu gibi eğitim açısından da tam anlamıyla Tanzimat dönemi ile baĢlamıĢtır. Ġdârecilerin reformları uygulayacak kadroları oluĢturmak üzere açtıkları memur okullarını, ilk ve orta öğretimdeki geliĢmeler takip etmiĢ ve bu geliĢmeler ilk defa medrese dıĢında eğitimci yetiĢtiren öğretmen okullarının tesisini sağlamıĢtır. Avrupa‟dan transfer edilen bilim ve teknolojiyi askerî amaçlar dıĢında kullanma gayretleri ise kalifiye eleman ihtiyacını doğurmuĢ ve sivil meslekî-teknik eğitimi gündeme getirmiĢtir. Dolayısıyla özellikle ilk zamanlarda çeĢitli alanlarda devletin ihtiyaç duyduğu sayıda uzman yetiĢtirmeyi amaçlayan, kurs mahiyetinde ve farklı kurumların bünyesinde meslek okulları açılmıĢtır. Dönemin ekonomik ve siyasi Ģartları, yetiĢmiĢ kadro sıkıntısı, kültürel alt yapı ve modern ders gereçlerinin yokluğu gibi zorluklar göz önünde bulundurulduğunda açılan bu okulların devletin, kendini güncellemesinde önemli rol oynadıkları tartıĢma götürmemektedir. Bu bağlamda bu çalıĢma, meslekî eğitim özelinde ve öngörülen zaman ile konusu sınırları ölçüsünde modernleĢme tablosundaki resmin tamamını görmeye katkı sağlamayı hedeflemektedir. Üç bölümden oluĢan çalıĢmamızın birinci bölümünde orta dereceli memur okullarının, ikinci bölümünde öğretmen ve üçüncü bölümünde teknik eleman yetiĢtiren okulların kuruluĢu, yapıları ve eğitim-öğretim programları ile mezunlarının istihdamı gibi konular arĢiv kayıtlarına dayanılarak ortaya konmaya çalıĢılmıĢtır. Yıldırım Mehmet Ali, Vocational Schools During The Tanzimat Period, phd Thesis, Advisor: Prof.Dr. Musa Çadırcı, 330 p+XX. ABSTRACT The modernization process in education, as well as in other fields, began with the Tanzimat period in Ottoman Empire. Developments in primary and secondary education followed the foundation of official schools that had been designed to create a team that would apply reforms issued by state administrators. Then teacher training schools other than madrasa were founded for the first time. The desire to apply science and technology transferred from Europe to non-military fields as well led to the need for qualified personnel and hence civilian vocational-technical education. Therefore, especially in the first time, in various fields and number of state needed the aim course of nature vocational schools were opened within different institutions. Considering hardships of that time such as economic and political conditions, shortage of trained staff, lack of cultural background and modern training materials, it is unquestionable that such schools played an important role in the development of the state. In this context, this study aims to see the full picture of modernization and its contribution to Vocational education. The first section of our three-part study is about the state secondary schools, and the second section is about teachers. In the third section, the organization, structure, and educational programs of technical schools and employment issues of their graduates are investigated by analyzing archive records. 330