katı atık bertarafının maliyet analizi
Transkript
katı atık bertarafının maliyet analizi
KATI ATIK BERTARAFININ MALİYET ANALİZİ Gültekin Güllü İstanbul Büyükşehir Belediyesi, Katı Atık Yönetimi Müdürlüğü Baruthane Çöp Transfer İstasyonu Yanı Şişli/İstanbul E-mail:gngulluQyahoo.com ÖZET Düzenli katı atık depolama alanlarının yapımı ve işletilmesinde en önemli konular taban sızdırmazlığının sağlanması, çöp suyunun toplanıp arıtılması, oluşan gazların toplanması ve kontrol altına alınmasıdır. Bunun yanında sahanın işletilmesi için plan yapılarak bu plana uygun olarak çalışılmalıdır. Uygun arazi olması halinde düzenli depolama alanlarının maliyetleri diğer bertaraf yöntemlerine göre daha uygunudur. Düzenli depolamada ana maliyetleri saha yapımı, taban sızdırmazlığı, ruhsatlandırma, yıllık işletme maliyetleri oluşturmaktadır. Anahtar kelimeler: Düzenli Depolama, Mali Analiz, Katı Atık COST ANALYSİS OF SANİTARY LANDFİLL AREAS ABSTRACT Liner construction, leachate collection and leachate rafining, gas collection and methane plare are the most important topics at the sanitary landfill areas. Besides operating plan of sanitary landfill must be made by municipalities. Plane must be run right operanting by municipalitiess and companies. If municipalities have got reasonable landfill areas, sanitory landfill is the most low for costs in all the world. Liner construction, permitting costs and annual operating costs are main costs at the sanitory landfill process. Key words: Sanitary Landfill, Cost Analysis, Waste Solid GİRİŞ: Katı atık yönetimi yaklaşımı, atık üretiminin en aza indirilmesi, üretilen atığın kaynağından başlayarak geri kazanılması, geri kazanılamayacak atıkların ise bertaraf edilmesi aşamalarında oluşmakta , atığın üretilmesinden sıhhi bir şekilde bertaraf edilmesine kadar geçen süreci kapsamaktadır. Bu aşamalarda minimum maliyetle maksimum hizmet kalitesini elde etmek, atıkların çevre ve insan sağlığına verebilecekleri zararların önlenmesi hedeflenmektedir. Katı atık yönetimi yaklaşımı ülkemizde son yıllarda uygulanmaya başlanan bir yerel yönetim stratejisidir. ( Kavlak, Y.L. Tezi, 2002) 2 Gelişi güzel, uygunsuz yerlere dökülen atıklar, bulundukları çevrede toprağı, suyu ve havayı kirletmekte, bunun maliyeti ve bedeli de çok yüksek ve ağır olmaktadır. Aslında, ne kadar sağlıklı katı atık yönetim uygulamaları icra edilebilirse gerçekte de katı atıkların yönetim maliyetleri en aza indirilmiş olacaktır. İstanbul’da katı atıkların işlenip, bertaraf edildiği 1000 ton/gün kapasiteli geri kazanım ve kompost tesisi, hastane atıklarının yakılarak bertaraf edildiği 24 ton/gün kapasiteli Tıbbi Atık Yakma Tesisi ve biri Anadolu Yakasında Kömürcüoda Düzenli Depolama Tesisi ve biride Avrupa Yakasında bulunan Odayeri Düzenli Depolama Tesisi bulunmaktadır. Ülkemiz şartlarında düzenli depolama yöntemiyle atıkların bertaraf edilmesi en ekonomik yöntemdir. Büyükşehirlerde özellikle İstanbul’da Avrupa Birliği direktifleriyle uyumlu olan daha geniş ve esnek katı atık yönetimi planları hazırlanmalıdır. Bu doğrultuda nihai bertarafta, düzenli depolama büyükşehirlerde kompost ve yakma yöntemleriyle birlikte uygulanmalıdır. Düzenli depolama sahasının yapımında yerel özellikleri ve mevzuat hükümlerini göz önünde bulundurularak planlama yapılmalıdır. Depo tabanı, geçirimsiz mineral zemin, Sentetik örtü,drenaj tabakasından oluşmaktadır. Binalar; kantar, sosyal ve idari birimler, laboratuar, tamirat hane, garaj gibi binalardan oluşmaktadır. Sahada bulunan araçlar ise, dozer, loder, kompaktör ve kamyonlardan oluşur. Evsel ve evsel nitelikli endüstriyel katı atıkların öncelikle geri kazanılması esastır. Geri kazanmanın ekonomik ve teknik olarak mümkün olmaması halinde, atıklar çevre sağlığının korunması, katı atık hacminin azaltılması, kısmen enerji veya kompost elde edilmesi amacıyla termik veya biyolojik işlemlere tabi tutulur. Ancak termik veya biyolojik işlemlere elverişli olmayan veya bu işlemler sonucu yan ürün olarak ortaya çıkan atıkların depolanması zorunludur. Düzenli depo tesisinden, depo tabanına sızan sızıntı sularının yer altı sularına karışmasını önlemek için depo tabanı geçirimsiz hale getirilir. Depo tabanında oluşturulan bir drenaj sistemi ile sızıntı suları toplanır. Toplanan sızıntı suları, Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliğinde verilen deşarj limitlerini sağlayacak şekilde arıtılır. Dolgu kütlesinde havasız kalan organik maddenin, mikrobiyolojik olarak ayrışması sonucu çevreye yayılarak, patlamalara, zehirlenmelere sebep olabilecek metan gazı ağarlıklı olmak üzere karbondioksit, hidrojen, sülfür, amonyak ve azot bileşikleri yatay ve düşey gaz toplama sistemi ile toplanır ve kontrollü olarak atmosfere verilir veya enerji üretmek sureti ile değerlendirilir. Günlük toplanan katı atık miktarları göz önüne alınarak depo alanında oluşturulacak hücrelerin yapım planı, günlük örtü toprağı ihtiyacı ve temini şekli depo üst örtüsü teşkili için malzeme temini, gaz toplama sisteminin geliştirilmesi, depo sahasına atıkların boşaltılması, yayılması, sıkıştırılması yöntemleri, dolgu ve sıkıştırma sırasında tabandaki drenaj sisteminin ve gaz toplama bacalarının zarar görmesini önleyici tedbirler, hazırlanacak bir Katı Atık Depo Sahası İşletme Planında ayrıntılarıyla belirtilmelidir. Plan oluşturulurken hakim rüzgar yönlerine dikkat edilmelidir. Mümkün olduğunda yazlık ve kışlık çöp depolama alanları seçilmeli, yaz aylarında oturulan binaların yakınında depolama yapılmamalıdır. Kış aylarında veya kötü havalarda saha girişinin yakınında daha pratik bir yere depolamanın yapılması sağlanmalıdır. (İSTAÇ 3 A.Ş., Konut Yönetimi İnsan ve Çevre Sorunları Sempozyumu, İstanbul 17 – 19 Şubat 1999) Depolama işleminin tamamlanmasından sonra veya şevlerde dolgu sırasında, depo sahasının görünüş olarak çevreyi rahatsız etmemesi ve arazinin tekrar kullanılabilir hale getirilmesi için yeşillendirilmesi, ağaçlandırılması, deponun en üstüne ve şevlere tarım toprağı serilmesi gerekir. Bu toprağın kalınlığı dikilmek istenen bitkinin kök derinliğine göre seçilir. Depo kütlesi üzerine düşen yağmurun kısa sürede sahayı terk etmesi için en üst toprak tabakasının eğiminin %3’den büyük olması gerekir. (Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği,1991) Düzenli depolama tesisi işleten kişi ve kuruluşlar tarafından, tesis için Bakanlıkça hazırlanacak Katı Atık Düzenli Depolama Tesisi İşletme Formatı doğrultusunda bir işletme planı hazırlanır. İşletme planı çerçevesinde, sızıntı suyu miktarı ve özellikleri tesisi işletenler tarafından belirli aralıklarla ölçülmelidir. Depo sahası çevresine sızıntı suyu ve depo gazı izleme ve ölçme kuyuları açılır bu kuyularda işletme planı çerçevesinde belirli aralıklarla, olası sızıntı suyu ve depo gazı kaçaklarına karşı depo tesisi işleten kişi ve kuruluşlar tarafından ölçümler ve kontroller yapılır. Ölçüm işlemleri, depo sahası kapatıldıktan sonra 10 yıl müddetle devam eder. (Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği,1991) Belediyelerde çöp hizmetleri, genel de özel sektör marifetiyle yürütüldüğü için, maliyetler hesaplanırken, yaklaşık maliyetin hesaplanmasında, hizmetin niteliğine göre; Kamu idare ve müesseselerince belirlenmiş fiyatlar ihaleyi yapan idare veya diğer idarelerce gerçekleştirilmiş aynı veya benzer hizmetlerdeki fiyatlar, ilgili meslek odalarınca belirlenmiş fiyatlar veya konusunda uzman expertizlerden soruşturularak oluşturulacak fiyatlar esas alınır. İstanbul’da katı atık yönetiminde, düzenli depolama alanlarının işletilmesinde Bayındırlık ve İskan Bakanlığının oluşturmuş olduğu pozlara göre maliyetler hesaplanmaktadır. Atık yönetim hizmetlerinin yürütülmesinde belediyelere hizmetinin devamlığı ve kalitesinin artırılması noktasında mutlaka mali olarak bu amaçla gideri oranında gelirinin de sağlanacağı bir sistem kurulmalıdır. Bunun içinde katı atık konusunda fiyatları belirlemek için yerinden yönetim anlayışı prensibiyle belediyelere tam yetki verilmelidir. 1. ÇEVRE TEMİZLİK HİZMETLERİNİN FİNANSMANI Türkiye de temizlik hizmetlerinin finansmanı, genel olarak belediye bütçe gelirlerinden karşılanmaktadır. Bu hizmetler, 1970-1994 yılları hariç olmak üzere Cumhuriyet tarihi boyunca doğrudan hizmet ile ilgili bir vergi / resim konusu olmuştur. Gelecekte genel eğilim, çöp hizmetinin özelleştirilmesi ve fiyata bağlı bir piyasa işi haline getirilmesi yönündedir. 1923 yılında çıkarılan 423 sayılı Belediye Gelirleri Kanunu belediye sınırları içinde olan ve kullanılan binalardan Tanzifat Vergisi, elektirik verilen binalardan Tenvirat Resmi alınmasını öngörüyordu. Tanzifat “vergi” olarak sınıflandırılmış belediye sınırlarında yer alan ve böyle bir hizmeti alsın almasın herkesden alınan para olarak değerlendirilmiştir. Buna karşılık elektirik bedeli, bu hizmetten yararlananlar için geçerli sayılmış ve hizmet karşılığında alınan para “resim” olarak adlandırılmıştı. 1948 yılında çıkarılan 5237 sayılı Belediye Gelirleri Kanunu, bunları birleştirerek belediye sınırları içindeki tüm binalardan “temizleme ve aydınlatma resmi” alınmasını öngörmüştür. Gelir hizmet karşılığı “resim” olarak adlandırılmış, ancak hizmeti alıp almama durumu ayırt edici özellik sayılmamıştır. Bu 4 düzenleme 1951 yılında, “hizmetlerin verilmesi koşulu” na bağlanarak değiştirilmiştir. Binalara bağlı olarak alınan resim, 1970 yılına kadar Belediye Gelirleri arasında yer almış, bu tarihte çıkarılan Emlak vergisi ile birlikte uygulamadan hukuksal olarak değil ama fiili olarak kalkmıştır. Bina ve arazi vergilerini kapsayan Emlak Vergisinin il özel idarelerince toplanmaya başlanmasıyla birlikte, temizleme ve aydınlatma resminin toplanması olanaksız hale gelmiştir.(TODAİE, Nisan 2001) 1981 yılında çıkarılan 2464 sayılı Belediye Gelirleri Kanunu, verilen yerel hizmetler karşılığı alınacak ücretler ve vergi gelirlerini düzenlemektedir. Bu yasada 1993 yılında değişiklik yapan 3914 sayılı Belediye Gelirleri Kanununda değişiklik yapılması hakkında kanun, “Çevre Temizlik Vergisi” adlı yeni bir vergi koymuş, bu gelir kaynağı ile belediyelerin katı atık bertaraf hizmetleri ile cadde ve sokak temizlik giderlerini karşılamaları amaçlanmıştır. Belediye sınırları ve mücavir alanlar içinde bulunan ve belediyelerin katı atık toplama ile kanalizasyon hizmetlerinden yararlanan konut, işyeri ve diğer şekillerde kullanılan binalar, çevre temizlik vergisine tabidir. Büyükşehir Belediye Sınırları içerisinde bulunan belediyeler tarafından tahsil edilen katı atıklara ilşkin çevre temizlik vergilerinin %20’si münhasıran çöp imha tesislerinin kuruluş ve işletmelerinde kullanılmak üzere Büyük Şehir Belediyelerine tahsilatı takip eden ayın 15. günü akşamına kadar aktarılır. Bu madde uyarınca tahsil edilen vergiler çevre temizliği gayesi dışında kullanılamaz.bu maddenin uygulanmasına ilişkin usul ve esaslar içişleri ve çevre bakanlıklarının görüşleri alınmak suretiyle Maliye Bakanlığı tarafından belirlenir. (Belediye Gelirleri Kanunu, 1991) Çevre temizlik vergisi ile ilgili olarak, TODAİE tarafından belediyelerde yapılan bir araştırma aşağıdaki hususlar ortaya çıkmıştır. Tablo 1: Çöp Hizmetlerinin Maliyeti Nasıl Karşılanmalıdır? Belediye Sayısı Genel vergilendirme ile 248 Konuya özgü vergilendirme ile (ÇTV gibi) 598 Su gibi tarifelendirilerek 155 Diğer 43 Toplam 1044 Kaynak: TODAİE, Nisan 2001 %24 %57 %15 %4 %100 Temizlik işlerinde maliyet hesaplaması ve giderlerin hangi mali model ile karşılanacağı konusu, 1990’lı yılların başlıca tartışma konularından biri olmuştur. Bu tartışma günümüzde de halen devam etmektedir. Tablo 2: Belediye Toplam Harcamaları İçinde Temizlik Giderleri 1996 1998 Belediye Türleri (%) Büyükşehir belediyeleri 2,04 1,43 BŞB İlçe ve Altkademe 22,23 22,67 İl Merkezi 14,89 15,00 İlçe Merkezi 12,90 15,00 Kasaba Belediyeleri 7,53 13,91 Ülke Geneli 10,87 15,28 Kaynak: TODAİE, Nisan 2001 5 Tablo 3: Bilecik İli Belediyeleri Örneğinde Temizlik Hizmeti Gelir ve Giderleri Kesin Hesap Nüfus ÇTV Temizlik ÇTV/Gider Toplam Tem. / (1998) Gideri Gider Top. Gider BOZÜYÜK 41.210 10.430.776 115.905264 9,00 711.799.075 16,28 BİLECİK 27.796 7.424.000 60.741.000 11,92 481.586.000 12,61 SÖĞÜT 12.405 522.679 0 0,00 59.767.619 0,00 OSMANELİ 11.172 3.993.157 0 0,00 202.309.145 0,00 GÜLPAZARI 10.387 3.304.000 31.081.000 10,63 168.131.000 18,49 PAZARYERİ 6.575 1.854.000 42.967.000 4,31 120.729.000 35,59 VEZİRHAN 2.956 504.000 0 0,00 75.565.000 0,00 DODURGA 2.847 283.000 16877.000 1,68 61.948.000 27,24 CİHANGAZİ 2.235 145.000 12.115.000 1,20 61.812.000 19,60 BAYIRKÖY 1.926 405.000 0 0,00 81.112.000 0,00 İNHİSAR 1.893 393.625 7.073.697 5,56 59.263.329 11,94 YENİPAZAR 1.882 860.000 12.569.000 6,84 78.666.000 15,98 Kaynak: TODAİE, Nisan 2001 Bilecik ili belediyeleri incelendiğinde, belediyelerden yalnızca birinde Pazaryeri belediyesinde temizlik giderlerinin toplam belediye harcamaları içinde %36 oranında yer tuttuğu görülmektedir. Bu oran Türkiye geneli içinde olduğu gibi, Bilecik ile belediyeleri içinde de bir sapma örneğidir. Bazı belediyeler temizlik hizmetlerini belediye bünyesi içinde üretmiş durumdadır. Çöp hizmetlerini özelleştirme hedefli yönetim modeli muhasebeleştirmeye daha uygun bir çerçeve sunmaktadır. 1997-1999 kesin hesap rakamlarına göre, belediyenin temizlik işleri giderlerinin 1997’de %15.73’ü,1998’de %11.33’ü ve 1999’da %26.15’i doğrudan temizlik hizmetleri ile ilgili vergi ve ihalelerden elde edilmiştir. Mersin’e bağlı 1997 deki nüfusu 83390 olan Silifke belediyesindeki mali durum ağıdaki tablolarda gösterilmiştir. Bu durum aslın da diğer belediyeler için de bir aynadır. Tablo 4: Temizlik Hizmetleri Gelirleri, 1997-1999 Temizlik Gelirleri 1997 1998 Çevre Temizlik 13.252.245.874 16.262.555.600 vergisi Çöplük ihalesi 510.000.000 1.050.000.000 Toplam 13.762.245.874 17.312.555.6000 Kaynak: TODAİE, Nisan 2001 Tablo 5: Temizlik Hizmetleri Giderleri, 1997-1999 Temizlik Giderleri 1997 1998 Hizmet Giderleri 18.305.000.000 15.186.520.562 Personel Giderleri 70.565.000.000 134.424.694.504 Toplam 88.870.000.000 149.611.215.066 Kaynak: TODAİE, Nisan 2001 1999 32.088.131.720 1.500.000.000 33.588.131.720 1999 8.065.117.000 122.873.720.000 130.138.837.000 Türkiye’de temizlik hizmetleri, emek yoğun örgütlenme biçimi çerçevesinde görülmektedir. Sektörde, eskiden beri bulundukları yöreye göç etmiş, eğitimsiz yada düşük eğitim düzeyine sahip erkek işgücü istihdam edilmiştir. Belediyelerde sağlanan yüksek sendikalaşma oranına göre iyileştirilen çalışma ilişkilerinin, bu kesim üzerinde pozitif etki yarattı ve belediyelerin bu yolla toplumsal kalkınma sürecine olumlu etkiler kattığı tahmin edilebilir. Ancak toz, gaz, yük gibi unsurların yoğun olması nedeniyle iş 6 riskleri yüksek olan bu alanda, iş sağlığı ve güvenliği bakımından dikkate değer bir duyarlılık düzeyi yakalanabilmiş değildir. (TODAİE, Nisan 2001) Çevre temizlik vergisinin, derecelendirilmesi ve kademelendirilmesi yetkisinin tamamıyla belediyelerin yetkisine bırakılması daha doğru olacaktır. Belediyeler verdiği hizmetlerin karşılığında gelir ve giderlerini belirleyecek ve gelir-gider dengesini sağlayacak şekilde bir ücretlendirmeye gideceklerdir. Genelde atıklarla ilgili hesaplamalar kişi başına düşen atık miktarına göre yapıldığı için, çevre temizlik vergisinin hanelerden nüfusa göre tahsil edilmesi, iş yerlerinden ise, çıkan atık miktarına göre ve verilen hizmet doğrultusunda tarifelendirilmesi daha doğru olacaktır. Belediye sınırları mücavir alanlar içinde bulunan ve belediyelerin çevre temizlik hizmetlerinden yararlanan konut, iş yeri ve diğer şekillerde kullanılan binalar çevre temizlik vergisine tabidir. Genel ve katma bütçeli idareler , il özel idareleri, belediyeler, köyler, bunların kuracakları birlikler, darülaceze ve benzeri kuruluşlar ve üniversiteler tarafından münhasıran hizmetlerinde kullanılan binalar, Kızılay Genel Merkezi ile şubeleri ve kampları, Kredi ve Yurtlar Kurumuna ait öğrenci ile umuma açık ibadet yerleri, karşılıklı olmak şartıyla elçilek ve konsolosluk hizmetlerinde kullanılanlarla elçilerin ikametine mahsus olan binalar, milletlerarası kuruluşlar ve bunların temsilcilikleri tarafından kullanılan binalar ile bunların müştemilatı vergiye tabi değildir.Verginin mükellefi, binaları kullananlardır. Mükellefiyet binanın kullanımı ile başlar.(Belediye Gelirleri Kanunu, 1981) Konutlara ait çevre temizlik vergisi, su tüketim miktarı esas alınmak suretiyle metreküp başına büyükşehirlerde ve diğer yerlerde ayrı ayrı olarak hesaplanmaktadır. işyerleri ve diğer şekilde kullanılan binalara ait Çevre Temizlik Vergisi, Aşağıdaki tarifeye göre alınır ve büyükşehirlerde %25 artırımlı uygulanmaktadır. İlgili kanunlar doğrultusunda yayınlanan tebliğlerle düzenlemeler yapılmaktadır. Tablo 6: 2005 Yılı Vergi Tutarları(YTL) Bina 1. Derece 2. Derece Grupları 1.Grup 1.400 1.120 2.Grup 850 670 3.Grup 560 450 4.Grup 280 225 5.Grup 170 140 6.Grup 85 70 7.Grup 30 25 Kaynak: Belediye Gelirleri Kanunu, 1981 3. Derece 4. Derece 5. Derece 840 500 340 170 100 50 18 700 420 280 140 85 40 15 560 340 225 115 70 30 12 Belediyenin çevre temizlik hizmetlerinden yararlanan ancak, su ihtiyacını belediyece tesis edilmiş su şebekesi haricinden karşılayan konutlara ilişkin çevre temizlik vergisi, yukarıdaki tarifenin yedinci grubunun belediye meclisince belirlenecek derecesi üzerinden hesaplanır. Su tüketim miktarı esas alınmak suretiyle hesaplanan çevre temizlik vergisi, su faturasında ayrıca gösterilmek suretiyle tahakkuk etmiş sayılır. Bu suretle tahakkuk eden vergi, su tüketim bedeli ile birlikte belediyelerce tahsil edilir. Su ve kanalizasyon hizmetleri ayrı bir kanunla düzenlenmiş bulunan büyük şehir belediye sınırları ve mücavir alanlardaki çevre temizlik vergisi ise 20.11.1981 tarihli ve 2560 7 sayılı Kanun hükümlerine göre kurulan su ve kanalizasyon idarelerince tahsil edilmektedir. (Belediye Gelirleri Kanunu, 1981) İşyeri ve diğer şekillerde kullanılan binalara ait çevre temizlik vergisi, belediyelerce binaların tarifedeki derecelere intibak ettirilmesi üzerine her yıl ocak ayında yıllık tutarı itibari ile tahakkuk etmiş sayılır. Tahakkuk eden vergi, bir defaya mahsus olmak üzere, belediyelerin ilan mahallerinde bir ay süreyle topluca ilan edilir. İşyeri ve diğer şekilde kullanılan binalarla ilgili olarak tahakkuk eden bu vergi, her yıl emlak vergisini taksit sürelerinde ödenir. Su ve kanalizasyon idareleri büyük şehir dahilindeki her ilçe veya ilk kademe belediyesinin belediye ve mücavir alan sınırları içinde bulunan konutlara ilişkin olarak tahsil ettiği çevre temizlik vergisi ile bu verginin süresinde ödenmemesi nedeniyle tahsil ettiği gecikme zammının yüzde seksenini tahsilatı takip eden ayın 20. günü akşamına kadar bir bildirim ile ilgili belediyeye bildirerek aynı süre içinde öder. Tahsil edilen vergi ve geçikme zammının yüzde yirmisini ise münhasıran çöp imha tesislerinin kuruluş ve işletmelerinde kullanılmak üzere büyük şehir belediyesinin hesabına tahsilatı takip eden ayın 20. günü akşamına kadar aktarır. Büyük şehir belediye sınırları içinde bulunan belediyelerin kendileri tarafından tahsil edilen çevre temizlik vergisinin yüzde yirmisi aynı esaslar çerçevesinde büyük şehir belediyelerine aktarılır. Tahsil ettiği vergiyi veya geçikme zammını yukarıda belirtilen süre içinde ilgili belediyeye yatırmayan idarelerden, bu tutarlar 6183 sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun hükümlerine göre geçikme zammı tatbik edilerek tahsil edilir.( Belediye Gelirleri Kanunu, 1981) Bakanlar Kurulu tarifede yer alan bina gruplarını belirlemeye ve bu tutarları yöreler, belediyelerin nüfusları ve bina grupları itibariyle ayrı ayrı dörtte birine kadar indirmeye veya yarısına kadar arttırmaya yetkilidir. Belediye meclisleri, bulundukları mahallin sosyal ve ekonomik farklılıkları ile büyüklüklerini de dikkate alarak binaların hangi dereceye gireceğini tespit etmeye yetkilidir. Maliye bakanlığı, mükellefiyetle ilgili olarak bildirim verdirmeye ve buna ilişkin usülleri belirlemeye, İçişleri Bakanlığının da görüşünü alarak bu maddenin uygulanmasına ilişkin usul ve esasları belirlemeye yetkilidir. 2. ÜLKEMİZDE KATI ATIKLARIN YÖNETEMENDE MALİYETLER Genel olarak bu maliyetleri, katı atıkların toplanması, transfer ve nihai bertaraf maliyetleri olarak guruplandıra biliriz. 2.1 Toplama maliyetleri: Katı atıkların toplanması ve kaynağında ayrıştırma görevi, ilçe belediyeleri ve belde belediyelerinin görevleri arasındadır. İlçe belediyelerin evsel atıklar için ortalama toplama maliyetleri ton başına birim fiyatı 20 YTL ile 25 YTL arasındadır. Geri kazanılabilir atıklar için toplama maliyetleri çok daha yüksektir. Halihazırda en büyük maliyeti Katı Atık Yönetiminde toplama giderleri oluşturmaktadır. Toplama giderleri kendi içerisinde; taşıma, boşaltma, konutlardan toplama, temizleme, işçilik, araç bakım, amortisman ve yatırım giderlerinden oluşmaktadır. 8 2.2 Transfer Transfer istasyonlarının işletilmesi ve düzenli depolama alanlarına naklinin yapılmasının maliyeti iki ana maliyeti oluşturmaktadır. Burada transfer istasyonlarının işletilmesinde gider kalemlerini transfer istasyonlarının işletilmesi, işçilik, temizlik, bakım-onarım, amortisman, yükleme, sıkıştırma giderleri oluşturmaktadır. Bu doğrultuda İstanbul’da aktarma istasyonlarına gelen atıkların kabulünün yapılarak 32m³’lük silolara depolanıp sıkıştırılması, siloların yıkanması, her vardiya bitiminden sonra aktarma merkezinin yıkanarak temizlenmesi, her türlü malzeme, işçilik, müteahhitlik karı ve genel giderler dahil 1 ton bedeli 2004 fiyatları ile yaklaşık 2.000.000.TL’dir. Ayrıca katı atıkların transfer istasyonlarından düzenli depolama alanlarına nakledilmesi için, yine hesaplamalar bayındırlık birim fiyatları baz alınarak taşınacak mesafeye bağlı olarak 2004 yılı fiyatları ile müteahhit karı ve genel giderleri dahil ortalama 6,5 milyon TL / ton’dur. 2:3 Düzenli Depolama Düzenli depolama alanlarının maliyetlerinin ortaya konmasını ana bölümlere ayırarak ortaya koymak gerekirse bunlar ; düzenli depolama alanı yer seçimi ve ruhsatlandırılıncaya kadar olan safha, düzenli katı atık sahası yapım maliyetleri, taban geçirimsizliği yapım maliyetleri olarak gruplandırılır. Düzenli depolama alanlarının maliyet analizleri İstanbul’da Bayındırlık Bakanlığının birim fiyat analizlerine göre ve pozları baz alınarak yapılmaktadır. Burada bulunmayan birim fiyatlar için Yeni Fiyat Zaptı düzenlenerek, yeni analizler yapılarak Başkanlık onayı alınıp, birim maliyetler belirlenmektedir. 3. MALİYETLERİN AZALTILMASI VE ATIK YÖNETİMİ POLİTİKALARI İstanbul’da günlük kişi başına çıkan atık miktarı aşağıda verilmiştir. Tablo 3.1: İstanbul’da kişi başına katı atık üretimi Yıllar 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 kg/kişi-yıl 195 249 280 326 330 313 315 330 KKA Kg/kişi-gün 0,53 0,68 0,77 0,89 0,90 0,86 0,86 0,90 İstanbul’da oluşan yıllık atık miktarları aşağıdaki şekildeki gibidir.. Katı Atık Oluşumu (ton/yıl) 9 4.000.000 3.500.000 3.000.000 2.500.000 2.000.000 1.500.000 1.000.000 500.000 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Yıllar Şekil: İstanbul’da oluşan yıllık atık miktarları Atık yönetiminde önceden politikalar önem sırasına göre; 1- Boşaltma, 2- Enerjiye dönüştürme, 3- Geri dönüşüm, 4-Yeniden kullanım, 5-Azaltma, 6-Önleme, şeklinde iken, Günümüzle benimsenmiş olan politikalar önem sırasına göre; 1- Üretici sorumluluğu, 2Önleme, 3-Azaltma, 4-Yeniden kullanım, 5-Geri dönüşüm, 6-Atık hacmini azaltma, 7Düzenli depolama şeklinde sıralanmaktadır. Atıkların yönetiminde maliyetler oluşan atık miktarı ile doğru orantılı belirlenmektedir. Oluşan her atık aynı zamanda maliyetleri belirleyen ekonomik bir yüktür. Dolayısı ile üretici ve tüketicilerin bilinçlendirilerek atık oluşumunu önleme ve azaltma, yeniden kullanım ve geri dönüşüm çalışmaları ile, hem ekonomik olarak bertaraf edilecek atık miktarı azalacak hemde sürdürülebilir çevre politikalarının işlediği, daha sağlıklı bir çevre gelecek nesillere emanet edilecektir. 4. NİHAİ BERTARAF VE ATIK YÖNETİMİ 4.1 Kompost Tesisleri Kompost, bir tür geri kazanım tekniğidir ve küçük çapta basit teknoloji kullanıldığında ekonomik bir yöntemdir. Türkiye’ deki katı atıklar yüksek organik madde içerdiklerin den kompostlaştırmaya elverişlidir. Elde edilen kompost toprağı ıslah edici olarak kullanılabildiği gibi depolama sahalarının ömrünün uzamasını da sağlar. Kompostlaştırma; çöpteki organik atıkların bozundurulması; katı ve sıvı atıklar içerisindeki bileşiklerin tarıma elverişli gübreye dönüştürülmesidir. Bu yöntemde organik ayrışabilir katı ve sıvı maddeler mikroorganizmadır. Kompost tesisine getirilen katı atıklar önce ayırma işlemine tabi tutulmakta , kompost prosesine zararlı etkisi olan sentetik lifler ve plastik çöplerin yanısıra organik karakterli olmayan tüm malzemenin çöpten ayrılması sağlanmaktadır. Katı atıkların çeşitli işlemlere tabi tutulmasından sonra elde edilen kompost tarımda meyvecilikte, ormancılıkta ve zemin iyileştirmede kullanılır. Toprağa verilen kompost, burada türlü organizmaların faaliyetini arttırdığı için fiziksel, kimyasal, biyolojik ve fizyolojik özelliklerin iyileşip, bitkilerde verimin artmasını sağlar. Ancak kompost gübre değil, tarımsal toprağa katkı sağlayan bir malzemedir. Bu yöntem organik atıkların kalıntısız olarak bertaraf edilmesi, gübrelemenin zararlı sonuçlarını dolaylı olarak azaltması, çöpün yeniden kullanılmasına olanak tanıması ve zemin iyileştiricisi olarak bitki verimini arttırması açısından olumlu özellikler gösterir.(TODAİE, Nisan 2001) 10 Kompost tesisleri için, ülkemizde işletme maliyetler bir ton kompost için yaklaşık 30 ile 80 $ arasındadır. 1000ton /gün kapasiteli tesisin kuruluş maliyeti 55 milyon $, 150ton/gün kapasiteli bir tesisin kuruluş maliyeti ise yaklaşık 7 milyon $’dır. 4.2 Düzenli Depolama Tesisleri Düzenli depolama kısaca, atıkların toprak altına gömülmesi olarak tanımlanabilir. Düzenli depolama, atıkların araziye gelişigüzel bırakılmasından farklı olarak, katı atıkların çevre sağlığına uygun bir şekilde araziye dökülerek sıkıştırılması; günlük olarak üzerinin toprakla örtülmesi; arazi dolumu tamamlanınca üzerine kapatılması; bu alanın yeşil alan yapmak gibi yollarla kullanıma açılması yöntemidir. Bu yöntemde attıklar, uygun arazide doğal olarak mevcut bulunan veya kazılarak elde edilen zemin boşluklarına düzenli tabakalar halinde depolanarak sıkıştırılmakta, üstü toprakla örtülerek çürümeye terk edilmektedir. Düzenli depolama yeterli arazinin olması halinde en ekonomik çözüm olarak görülmektedir.(TODAİE, Nisan 2001) Düzenli depolama maliyetleri , evsel atıklar için, Avrupa Ülkeleri’nde 20–60 euro/ton’dur. Düzenli depolama alanlarında yer seçimi ve sahanın kapasitesiyle doğru orantılı olarak yatırım maliyetleri, taban sızdırmazlığı, çöp suyu ve gas kontrolüne bağlı teknoloji seçimine bağlı olarak değişmektedir. Ülkemizde depolama alanı işletim maliyetleri yaklaşık olarak ton başına ortalam 10$’ dır. Düzenli depolama yönteminin üstünlükleri şöyle sıralanmaktadır; 1.Uygun arazi olduğu takdirde ekonomik bir yöntemdir, 2. Ön yatırım oldukça azdır, 3. Her türlü çöp için nihai yöntemidir, 4. Esnek bir yöntemdir, kapasite arttırılabilir, 5. Kullanılan araziden ilerde bir başka amaç için yaralanılabilir. Yöntemin zayıf yönleri ise şunlardır; 1-Nüfus yoğunluğunun fazla olduğu bölgelerde uygun arazi bulmak zordur. 2-Depo alanı olarak seçilen yerlerde zaman zaman yerel halkın muhalefeti ile karşılaşılabilinir. 3-Bitmiş depo alanlarında göçük ve çökmeler ile sıvı ve gaz sızıntılarının devamlı kontrol edilmesi güçtür. Gerçekte düzenli depolamanın atıktan kurtulma yolu olduğunu ileri sürmek oldukça güçtür. Bu yöntem ile toprak ve su kaynakları bakımından atık sorunu, çöplerin belli noktalarda yoğunlaştırılmasıyla yine sürmektedir. Depolama, çöplükten toprağa ve su kaynaklarına akacak olan sızıntının önlenmesi ve biriken çöpün üreteceği gazın denetim altına alınması sorunlarının yönetilmesini gerektiren bir yöntemdir. Çöpte oluşan su ile yağmur suyunun yer altı suyuna karışmasını önlemek için depo tabanı sızdırmazlığının sağlanması gerekmektedir. Kabul edilen standartlar gereğince, bunun için yapılacak ekonomik karşılaştırmalara göre kil dolgu yada geomembran örtü kullanılmaktadır. Kil dolgu yüksekliğinin en az 60 cm, kullanılacak kilin Plastisite İndisi (PI) 10-30 olması gerektiği saptanmıştır. Sıkıştırılmış zeminin permeabilite kat sayısının en az 1x10-8 m/s olması sağlanmalıdır. Standartlara göre, geomembranların kullanılması halinde, PVC (Poli Vinil Klorür), HDPE (Yüksek Yoğunluklu Poli Etilen), LDPE (Düşük Yoğunluklu Poli Etilen) örtüler elde edilecektir. Örtü kalınlığı 1.0-2.0 mm olacaktır. (Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, 1991) Düzenli depolama alanında oluşacak sızıntı sularının toplanarak sistem dışına çıkarılması ve çevreye zara vermeyecek şekilde arıtılması / depolanması için depo tabanındaki geçirimsizlik tabakası üzerinde drenaj sistemi oluşturulmalıdır. Drenaj sistemi, depo üst örtüsü yapılıncaya kadar yağış sularının drenaj sistemine intikal edeceği varsayılarak katı atıklardan süzülen suların ve yağış sularının toplam 11 miktarlarına göre projelendirilmelidir. Drenaj boruları tabanda açılacak hendekler içerisine yerleştirilecek , en az 150 mm çapında olacak, % 1 eğim verilecek ve üzerine en az 30 cm kalınlığında, granülometrik malzeme konulacaktır. Drenaj boruları arasındaki mesafe 100 metreyi aşmayacaktır. Toplanan drenaj suları arıtıldıktan sonra uygun bir yere deşarj edilmeli ya da şehir kanalizasyonuna verilmelidir. (Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, 1991) Katı atık depolama tesislerinde oluşacak gazın çevreye yayılmasını önlemek ve gazı ekonomik olarak değerlendirmek üzere gaz toplama sistemleri projelendirilmelidir. Gaz toplama sistemi düşey direnler vasıtasıyla yapılmaktadır. Toplanan gazlardan, elektrik enerjisi üretilebileceği gibi, temizlendikten sonra doğal gaz olarak ısıtma amacıyla, fabrikalarda yakıt olarak kullanma alternatifleri vardır. Ancak yapılan araştırmalar sonucunda uygun sonuç alınmazsa gazın yakılması yöntemine gidilmektedir. Toplam depolama yüksekliğine erişilinceye kadar her gün depolanan ve sıkıştırılan atığın üzeri 15-20 cm toprakla örtülecektir. Toplam depolama yüksekliğine erişildiğinde ise depo üzeri yağış sularının içeri girmesini önleyecek şekilde geçirimsiz hale getirilecektir. Düzenli depo alanı girişinde giren ve çıkan araçların kontrolünün yapılacağı bir bekçi kulübesi ve katı atık taşıyan araçların bekletilmesi için bekleme cepleri bulundurulmalıdır. Tesis girişinde, gelen ve çıkan araçların tartımı için 50 ton kapasiteli ve kaydedicili tartım istasyonu olmalıdır. Depo alanı içerisinde, atık depo sahasından yeterli uzaklıkta ve tesis kapasitesine bağlı olarak işletme binası ve atölye-garaj olmalıdır. Katı atık depo alanına giren-çıkan araçların yolları kirletmemesi için lastik yıkama üniteleri oluşturulacaktır. Depo alanına istenmeyen girişleri engellemek ve hafif çöplerin uçarak çevreye dağılmasını önlemek üzere alanın etrafı tel çit ile çevrilmelidir. Topoğrafyanın uygun olduğu koşullarda rüzgar, gürültü ve görüntü açısından tesis etrafına koruma sırtları yapılması gerekmektedir. Kapasitesi dolmuş tesis alanının ilerideki muhtemel kullanımı göz önüne alınarak, sahanın peyzaj projeleri hazırlanmalı, depo üst örtüsünün korunması esas olmalıdır. 4.3 Yakma Tesisleri Atıkların yakılarak yok edilmesinin yatırım ve işletme maliyetleri oldukça yüksektir. Nihai bertaraf yöntemi olarak yakma tercih edilmesi durumunda, ilçelerin yaptığı toplama giderlerini geçerek katı atıkların yönetiminde en büyük gider kalemini yakma oluşturacaktır. Tablo 4.1: İngiltere’de Atıkların Yakılması Maliyetleri Atık Türü Ortalama Yatırım Ortalama İşletme Tesis Kapasitesi Maliyeti (Euro) Maliyeti (Euro) Ton/Yıl Tehlikeli Atıklar 90 -100 milion 1800 30.000 Evsel Atıklar 80 – 100 milion 100 800.000 Tıbbi Atıklar 9-10 milyon 500 5.000 Kaynak: Peter Harding – Jones , BCs Dphil, Atkins Enviroment Epsom, Surrey, UK, Comporation of Incineration, Landfill and Composting, Ocak 2005 Yakma yönteminin üstünlükleri şöyle sıralanmaktadır; 1-Atık hacmi % 75-80, atık ağırlığı % 60-70 arasında azalır, depolama alanlarının kullanım ömrü uzar; 2- Atıklar hijyenik olarak kusursuz hale getirilir; 3-Alan ihtiyacı az olduğu için yerleşimlerin yakınına inşa edilerek taşıma maliyetleri düşer; 4-Enerjiden geri kazanma sağlanabilir. Olumsuz yönler ise şöyle 12 belirtilmektedir; 1-Atılan kül ve cüruf yoğunlaşmıştır; inorganik maddeler içeren bu atıkların büyük bir özenle depolanması gerekir, 2-Cürufun su ile soğutulması ve baca gazının yıkanması önemli miktarda su kullanımını gerektirmekte, sonuçta yüksek miktarda atıksu oluşmaktadır; 3-Taşıma yönünde ekonomi sağlanması amacıyla yerleşim alanlarında inşa edilen tesisler; çıkan gazlar nedeniyle burada yaşayanların sağlığını tehdit etmektedir; 4-Tesisin ilk yatırımı çok pahalıdır ve işletme bakımı yüksek nitelikli personel gerektirmektedir 4.4 Ambalaj atıkları Toplama Maliyetleri Ülkemiz için geri dönüşüm için yapılan toplama maliyetlerine örnek olması açısından aşağıda ÇEVKO Vakfı tarafından yapılmış olan bir çalışma örnek olarak verilmiştir. Aşağıdaki tablodan anlaşılacağı üzere ambalaj atıkları için toplama maliyetleri ton başına yaklaşık 80 milyon TL dir. Tablo4.2:Bursa Büyükşehir Belediyesi Ambalaj atıkları toplama maliyeti(Temmuz-2004) Maliyet Kalemi Maliyet (TL) Aylik Kantar Masrafi 260.000.000 Kontrol Müh. 838.000.000 4 Adet Şöför 2.736.000.000 6 Adet Toplama Pers 2.922.000.000 Poşet Maliyeti 1.652.000.000 Araç Amortisman 1.500.000.000 Araç Kira Bedelleri 1.100.000.000 Toplam Mazot 2.658.550.000 Diğer Giderler 150.000.000 Toplam Toplama Maliyetleri 13.816.550.000 2004 Yili Temmuz Ayi Toplanan Malzeme Miktari: 1.741.710 Kg Temmuz Ayi Toplama Maliyeti : 13.816.000.000 Tl Birim Malzeme Toplama Maliyeti : 79.079 TL/Kg 13 Kaynak: ÇEVKO Vakfı faaliyet bilgileri, 2004 AMBALAJ ATIĞI TOPLAMAMALİYET (%) 19% 1% 2% 6% 20% 8% 11% 21% 12% AYLIK KANTAR MASRAFI KONTROL MÜH. 4 ADET ŞÖFÖR 6 ADET TOPLAMA PERS POŞET MALİYETİ ARAÇ AMORTİSMAN ARAÇ KİRA BEDELLERİ TOPLAM MAZOT DİĞER GİDERLER Şekil 4. 1: Ambalaj atığı toplama maliyetlerinin yüzde olarak dağılımı 5. DÜZENLİ KATI ATIK DEPOLAMA ALANI MALİYETLERİ Katı atık düzenli depolama tesislerinin yer seçimi maliyetlerle doğrudan bağlantılı olup, aşağıdaki kriterler iyi analiz edilmelidir. 5.1 Düzenli Depolama Alanı Seçiminde Kriterler Katı atık düzenli depolama tesislerinin yer seçiminde üç ana kritere göre değerlendirme yapılmalıdır. Bunlar; 1-Eleyici Kriterler 2-Azaltıcı Kriterler 3-Düzenleme Kriterleri 14 Tablo 5.1: Eleyici Kriterler İle İlgili sorular Bir depolama sahasının yer seçimi araştırmasında: 1. Yerleşim birimleri içinde mi? Evet / hayır 2. Bir yerleşim birimi civarının 250m içerisinde mi? Evet / hayır 3. Su elde edilen alanların etki bölgesi içinde mi? Evet / hayır 4a. Ekolojik, bilimsel veya tarihi alanlarının içinde mi? Evet / hayır 4b. Korunmuş bir alanın 150m mesafesinde mi? 5. Askeri bir alanda mi? Evet / hayır 6. Sel bölgesinin içinde mi? Evet / hayır 7. Havaalanına 5km mesafede mi? Evet / hayır 8. Mezarlıklara 100m mesafede mi? Evet / hayır 9.Tapulu mülk arazisinde mi? Evet / hayır Kaynak:Çevre Bakanlığı,Katı Atık Bertaraf Sahaları İçin Yer Seçimi Kriterlerini İçeren Kontrol Listasi, Eylül-2002 Bu kriterlerden birisine verilecek evet cevabı, o alanı değerlendirmede devre dışı bırakacaktır. Tablo 5.2: Seçenek Aazaltıcı Kriterler İle İlgili Sorular Depolama alan yeri için araştırılan sahanın : 1.Toplama bölgesinden uzaklık Evet / hayır 2. Ulaşımın kötü olması Evet / hayır 3. Alt yapı koşulları Evet / hayır 4. Jeolojik kısıtlamalar Evet / hayır 5. Hidrojeoloji ve toprak kısıtlamaları Evet / hayır 6.Ttaban ve yüzey örtü malzemelerinin Evet / hayır mevcudiyeti 7. Turistik bölge ve eğlence alanı içinde Evet / hayır 8. Sanayi bölgesi içinde Evet / hayır Kaynak:Çevre Bakanlığı,Katı Atık Bertaraf Sahaları İçin Yer Seçimi Kriterlerini İçeren Kontrol Listasi, Eylül-2002 Yukardaki çizelgede her “evet” sözcüğü araştırılan sahanın kesin olarak bu gaye için kullanılmasının uygun olmadığı anlamına gelmez. Ancak, özellikle araştırılan sahanın alternatiflerin azaltılma safhasında daha fazla “evet” cevabı alması durumunda burasının depolama sahası olarak kullanılması potansiyeli daha az olmaktadır. Düzenleyici kriterler beş ayrı bölüme (katagoriye) ayrılır; 1-Çevresel kriterler 2Planlama kriterleri 3-Doğa ve peyzaj ile ilgili kriterler 4-Politik ve hukuksal kriterler 5Finansal ve ekonomik kriterler. Doğrudan konuyla ilgili olamasından dolayı, burada finansal ve ekonomik kriterler ele alınmıştır. 15 Tablo 5.3: Finansal ve Ekonomik Kriterler Finansal ve Ekonomik Kriter A Konumlar B C D E 1. Arazi satın alma maliyeti 2. Depolamaya ulaşım maliyeti 3. Taşıma maliyetleri 4. Personel ve bakım maliyetleri 5. Çevre koruması için ekstra maliyetler 6. Depolama sahası kullanıma kapatıldıktan sonra çevre korunmasına devam edilmesi için gereken maliyetler Toplam puan Ortalama sıralama puanı Kaynak:Çevre Bakanlığı,Katı Atık Bertaraf Sahaları İçin Yer Seçimi Kriterlerini İçeren Kontrol Listesi, Eylül-2002 5.1.1 Arazi satın alma maliyeti “Arazi satın alma maliyeti her bölgede farklılık gösteren arazi fiyatlarına bağlıdır. Fiyatın oluşumu için arazinin ne şekilde / nasıl kullanılacağı önemlidir. Arazi maliyeti en düşük olan potansiyel depolama sahası en yüksek sıralama puanını alır. 5.1.2 Depolamaya ulaşım maliyetleri Depolamaya giriş maliyetleri, depolamaya yakın olan yolların var olup olmadıklarına ve bunların atık kamyonlarının kullanımı için ne kadar uygun olduklarına bağlıdır. Eğer, mevcut yolların yeniden düzenlenmesi gerekli ise maliyetler artacaktır. Depolama sahasına ulaşım sağlayan yollar ( yeni veya elden geçirilmiş) açısından en düşük maliyetli potansiyel depolama sahası en yüksek sıralama puanını alır. 5.13 Taşıma maliyetleri taşıma maliyetleri atığın ortaya çıktığı kaynaklardan depolama sahasına olan taşıma mesafesine, toplama yöntemine ve taşıma sistemine göre belirlenir. Taşıma maliyetleri için önemli faktörler; atık transfer istasyonlarına ihtiyaç duyulması ve demiryolu kullanma imkanlarının var olmasıdır. En düşük taşıma maliyetli potansiyel depolama sahası, en yüksek sıralama puanını alır. 5.1.4 Personel ve bakım maliyetleri Büyük ihtimalle personel maliyetleri (işletme yönetimi, sahanın bakımı,) potansiyel depolama sahaları arasında önemli farklılıklar göstermeyecektir. Bakım, büyük oranda günlük veya düzenli örtme ve depolamanın sürekliliği için gerekli , toprağın elde edilebilirliğine bağlıdır. Eğer toprak o bölgede mevcut değilse, dışarıdan getirilmesi gerekecektir. Bu da sahanın (ve ekipmanların ) bakım maliyetlerini arttırır. Ayrıca, drenaj sisteminin izlenmesi ve yüzey suyunun kalitesi de bakım maliyetleri için önemli faktörlerdir. En düşük maliyetli bakım maliyeti olan potansiyel depolama sahası en yüksek sıralama puanını alır. 5.1.5 Çevre koruması için ekstra maliyetler Toprağın ve suyun kirlenmesinden kaçınmak için, depolamada ekstra teknik önlemlerin alınması gerekir. Sızıntı suyunun toplanması ana faktördür. Bu nedenle diğer teknik koşullar şu şekilde yerine getirilmelidir: Saha alt örtüsü olarak bir kil tabaka ve / veya jeo-membran (sentetik) tabaka, örtü tabakası, bir drenaj sistemi, sızıntı suyu havuzu, kanalizasyon sistemi ve / veya sızıntı suyunun taşınması, su işaret seviyesinin 16 izlenmesi. Çevresel koruma için en düşük maliyetli depolama sahası en yüksek sıralama puanını alır. 5.1.6 Depolama sahası kullanıma kapatıldıktan sonra çevre korumasına devam edilmesi için gereken maliyetler Depolama sahası kullanıma kapatıldıktan sonra, çevre korumasına devam edilmesi için gerekli maliyetler, ton başına düşen bertaraf / tonaj fiyatına eklenmiş olmalıdır. Bu maliyetler sadece son kullanım için ortaya çıkan maliyetler değil, ama aynı zamanda yer altı suyunun kalitesinin izlenmesi, depolama gazının varlığı, gazın kazanımı ve doldurulmuş depolama sahasının stabilitesi ile ilgili maliyetlerdir. Yapılacak harcamalar; doldurulan atığın karakteristiğine, toprağın çeşidine, hidrojeolojik konuma ve sahanın nihai kullanım tipine bağlıdır. Korumanın devam etmesi için en düşük maliyetli potansiyel depolama sahası en yüksek sıralama puanını alır.”(Çevre Bakanlığı,Katı Atık Bertaraf Sahaları İçin Yer Seçimi Kriterlerini İçeren Kontrol Listesi, Eylül-2002) Yine maliyetleri etkileyici bir faktör olarak atık depolama konusunda avrupa birliği direktifi de dikkate alınmalıdır. Drektif maliyetlere etki edecek önemli kriterler içermektedir. Bunlar; 1-Biyolojik olarak kompostlaştırılabilir atığın depolanmasının azaltılması, 2-Atığın depolanmadan önce ön işlemden geçirilmesi, 3-Mevcut depolama sahaları için daha katı önlemler, 4-Uzak alanlar Ülkemizde depolama sahasının maliyetlerini belirleyen faktörler, aşağıda kısaca özetlenmiştir: Tablo 5.4: Düzenli depolama sahalarının maliyetleri Konu Projelendirme Yatırım Altyapı ve mühendislik Projeleri Sondaj ÇED raporu Jeolojik/ hidrojeolojik etütler Altyapı İstimlak/ kamulaştırma Trafik bağlartısı Bina inşaatı ( sosyal ve Teknik binalar) Zemin hazırlama Hafriyat Geçirimsiz zemin hazırlama Ekipman, araç ve Kantar alımı gereç Loder, dozer vs. alımı Ekipman bakımı için alet edevat alımı Laboratuar Laboratuar tesisi Ölçüm vb. aletlerinin alımı Yüzeysel su ve Sızıntı suyunun toplanması İşletme Topografik denetim (gerektiğinde) Yeni standart veya İhtiyaçlara göre proje revizyonu, uyarlama Kapatmadan sonra Yeşillendirme ve Peyzaj projesi Geçirimsiz üst Tabanının projesi Topografik denetim Yol bakımı ve onarımı Bina bakımı ve onarımı Lüzumsuz bina ve yolların İşletmeye alınacak yeni bölümlerin Çökme ve oturmal. kontrolü Hafriyat ve zemin geçirimsizlik çalışmaları Çökme ve oturmaların kontrolü Ekipman bakımı Tamirat Mazot, yağ gres vb. Giderleri Yedek parçaların alımı Gerektiğinde yeni araç alımı Sarf malzemeleri (kimya -sallar) Sarf malzemeleri (kimyasa Su, elektrik vb. harcamalar Su, elektrik vb. harcamalar Alet bakımı,tamirat ve yedek Alet bakımı, tamirat ve parçaları yedek parçaları İşletmeye yeni alınan bölümler Boru hatlarının ve altyapın Borulama işleri için altyapı inşaatı ve borulama kontrolü Gereken tamirat, Mevcut altyapıya bağlantı ve altyapı inşaatı işleri Boru hatlarının ve altyapını bakım ve yedek parça Çukur, hendek vb. inşaatı kontrolü Gereken tamirat, bakım, alımı tesisat alımı parça alımı Dışarıya yaptırılması g Dışarıya yaptırılması analizler gereken analizler 17 Tablo 5.5: Düzenli depolama sahalarının maliyetleri (devam) Konu Sızıntı suyu arıtma tesisi Depolama gazının toplanması Yatırım İnşaat Ekipman alımı Borulama Alt yapı inşaatı Ekipman alımı Borulama Alt yapı inşaatı Varsa mevcut Depolama altyapıya gazının değerlendirilmesi bağlama Meşale alımı ve tasfiyesi Yakma ünitesi alımı Sondaj kuyuların İşletme Sarf malzemesi Elektrik giderleri Gereken tamirat, bakım ve yedek Parça alımı Dışarıya yaptırılması Gereken analizler İşletmeye yeni alınan bölümler için altyapı inşaatı ve borulama Boru hatlarının ve altyapının kontrolü Gereken tamirat, bakım ve yedek Parça alımı Dışarıya yaptırılması gereken analizler Kapatmadan sonra Sarf malzemesi Elektrik giderleri Gereken tamirat, bakım ve yedek parça alımı Dışarıya yaptırılması Gereken analizler Boru hatlarının ve altyapın kontrolü Gereken tamirat, bakım ve yedek parça alımı Dışarıya yaptırılması gereken analizler Sarf malzemesi Elektrik giderleri Gereken tamirat, bakım ve yedek parça alımı Dışarıya yaptırılması gereken analizler Sarf malzemesi Elektrik giderleri Gereken tamirat, bakım Ve yedek parça alımı Dışarıya yaptırılması gereken analizler Çevresel denetim Ve kontrol Yeraltı suyu analizleri Çevresel durum tespitleri ( flora / fauna durumu) Yeraltı suyu analizleri Çevresel durum tespitleri ( flora / fauna durumu) Ara ve üst Tabanları Ara tabanlarının yapımı İşletmeye kapanan bölümlerin geçirimsiz üst tabanının hazırlanması Tüm depolama Sahasını üst tabanının hazırla Geçirimsiz üst tabanında çökme, oturma, çatlak, kayma ve erozyon kontrolü Yeşillendirme - Yeşil koruma ban ( koku, toz vb.yayılmasına Yeşil koruma bandı ve yeşil alan bakımı karşı) Alan yeşillendirme Alan yeşillendirme Teknik personel ( atık yönetimi, laboratuar, sızıntı suyu arıtma tesisi depolama gaz tesisleri, altyapı bakımı personeli) İnşaat kontrol ve Şoför , bekçi, İşçi Personel giderleri denetimi İdari personel Büro giderleri Elektrik, içme suyu, ısınma vb. giderleri Diğer Sigortalar / Teminatlar Yeşillendirme Denetim ve bakım Teknik personel (laboratuar, sızıntı suyu arıtma tesisi, depolama gaz tesisleri, altyapı bakımı personeli) Elektrik, içme suyu ısınma vb .giderleri - Kaynak: Çevre Bakanlığı, Düşük ve Yüksek Bütceli Belediyeler için Katı Atık Depolama Sahalarının Standart Olarak Planlanması ve Tasarımı, Ankara, Eylül-2002 Düzenli depolama sahalarının maliyetleri, depolama sahasında kullanılan ekipman ve alınan çevre koruma tedbirlerinin teknik standartlarına göre önemli ölçüde değişiklik gösterebilir. Basit bir depolama sahasında ( yetersiz zemin emniyeti, gaz toplama / tasfiye altyapısı yok, sızıntı suyu arıtılmıyor) amortisman dahil tüm masraflar 10 DM /ton çöp arasında değerini geçmeyebilir. Gelişmiş çevre teknolojisiyle tüm limitleri sağlayan bir depolama sahasında ise bu maliyet 100 $’lara kadar çıkabilir. Burada düşük bütçeli bir belediye ve yüksek bütçeli bir belediyenin yapacağı düzenli depolama sahaları için birer örnek verilmiştir. Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliğinin hükümlerine ve genel çevre koruma ilkelerine uyarak, her iki durumda aşağıdaki önlemler alınacaktır.1-Yer seçimi etüdü yapılacaktır.2-Zemin emniyeti için sondaj, analiz ve 18 gerekli hesaplar yapılacaktır.3-Geçirimsiz zemin tabakası teşkil edilecektir.4-Sızıntı suları toplanacak ve arıtılarak tasfiye edilecektir.5-Depolama gazı toplanıp tasfiye edilecektir 6-Atıklar kompaktörle sıkıştırılıp, her gün ara toprak örtüsüyle kapatılacaktır. 7-İşletmeye kapatıldıktan sonra, depolama sahası ıslah edilip, yeşillendirilecektir. Her iki durum ile ilgili tasarım özellikleri karşılaştırmalı olarak Tablo da özetlenmiştir.( Çevre Bakanlığı ,Düşük ve Yüksek Bütceli Belediyeler için Katı Atık Depolama Sahalarının Standart Olarak Planlanması ve Tasarımı, Ankara, Eylül-2002) Tablo 5.6:Düşük ve yüksek bütçeli belediyeler için depolama sahası tasarımı-karşl. Konu 1.Genel Bilgiler Nüfus Statü Gelir durumu Teknik ekipman Teknik kadro 2.Depolama sahasına gidecek atıklar Toplam oluşacak atık miktarı Başka kay tesisleri Depolama sahasına gidecek atıklar 3.Seçilen depolama sahası alanı Depolama sahasının büyüklüğü Depolama sahasının şekli Öngörülen konum 4.Teknik tasarım Geçirimsiz zemin tabakası Geçirimsiz Katsayısı Malzeme Sentetik folya Drenaj tabakası Drenaj boruları A Belediyesi B Belediyesi 200.000 İl Merkezi Düşük bütçe Yetersiz Yetersiz 1.500.000 İl Merkezi ve Büyükşehir Belediyesi Yeterli bütçe Yeterli Yeterli ve iyi eğitilmiş 130t/gün evsel atık 30t/gün evsel nitelikli endüstriyel atık 2t/ Gün tıbbi atık Yok 1500 t/gün evsel atık 500 t/gün evsel nitelikli endüstriyel atık 20 t/gün tehlikeli atık 15 t/gün tıbbi atık Transfer istasyonları Depolama sahasının bitişiğinde ayırma ve kompostlaştırma tesisi Tıbbi atık yakma miktarı Evsel ve evsel nitelikli atıklar tehlikeli atık Evsel ve evsel nitelikli atıklar 5 ha Hafif yamaçlı düzlük Arka arkaya işletmeye alınacak 5 bölüm halinde 25 ha Hafif yamaçlı düzlük Evsel atık için arka arkaya işletmeye alınacak 5 bölüm halinde ve ayrıca tehlikeli atıklar için ayrı bir bölüm 3 ayrı ayrı sıkıştırılmış tabakadan oluşan toplam 60 cm bir zemin tabakası Evsel atıklar için : 3 ayrı ayrı sıkıştırılmış tabakadan oluşan toplam 75 cm’lik bir zemin tabakası Tehlikeli atık : 5 ayrı sıkıştırılmış tabakadan oluşan toplam 150 cm’lik bir zemin tabakası 1*10-9 Bentonit ile karıştırılmış kil 2.5 mm kalınlıkta HDPE, bunun üstünde jeotekstil 1* 10-9 Kil 2mm kalınlıkta HDPE, bunun üstünde jeotekstil 30 kalınlıkta çakıl tabakası 20cm koruma tabakası 100mm’lik iç çapı olan HDPE, borular 30 cm kalınlıkta çakıl tabakası 20 cm koruma tabakası 250 mm’lik iç çapı olan HDPE borular 19 Düşük ve yüksek bütçeli belediyelerde atık depolama sahası tasarımı-kaşılt. devam. Sızıntı suyu arıtma tesisi Havalandırma lagün sistemi Konu Depolama gazı toplama A Belediyesi İşletme sırasında aktif toplama, işletmeye kapatılan bölümlerde pasif toplama Yok Gaz değerlendirme Gaz tasfiyesi Peyzaj projesi 5. Donanım Kantar Araçlar Laboratuar 6.Personel Standart meşale Çevre çiti ve 10 m’lik şerite ağaçlandırma Kantar ve manuel kayıt 1 kompaktör 1 dsozer 1 loder Standart saha ölçümlerinin yapılması, depolama gazı ve arıtılmış suyun standart parametrelerinin ölçümü için basit laboratuar 1 mühendis 1 tekniker/usta 3 şoför 9 işçi Evsel atık kısmı için : Kompostlaştırma tesisinden gelen atık su ile birlikte biyolojik arıtma (nitrifikasyon ve denitrifikasyon dahil) Tehlikeli atık için :Buharlaştırma B Belediyesi İşletme sırasında ve sonrasında aktif toplama Kompostlaştırma Ve ayırma tesislerinin elektrik ihtiyacını kısmen karşılamak amacıyla motorla elektrik üretimi, yakma ısısıyla ısıtma sisteminin çalıştırılması Bypass için standart meşale Çevre çitti ve 10 m’lik şeritte ağaçlandırma Kantar ve bilgisayarla kayıt 2 kompaktör 1 dozer 2 loder 1 adet kombine yol süpürme ve su püskürtme aracı Saha ölçümleri, atık analizleri, sızıntı suyu, arıtılmış su ve depolama gazı analizlerinin yapılması için donatılmış bir laboratuar 2 mühendis 5 tekniker/usta 6 şoför 14 işci Kaynak:Çevre Bakanlığı Düşük ve Yüksek Bütceli Belediyelerde Katı Atık Depolama Sahalarının Standart Olarak Planlanması ve Tasarımı, Ankara, Eylül-2002 İstanbul için, yeni depolama sahası hazırlama maliyetleri, çöp suyu havuzu yapım maliyeti, Avrupa ve Asya yakası depolama sahası 2003 ve 2004 yılı işletme maliyetleri ve Asya ve Avrupa yakası düzenli depolama sahalarının ortalama işletme maliyetleri aşağıdaki tablolarda verilmiştir. Yapılan işler için fiyatlandırmada her türlü techizat, araç-gereç, bakım –onarım, işçilik, yakıt, su ve elektrik giderleri dahil edilmiştir Yapılan işlerde fiyatlara, %10 genel gider ve %15 mütahit karı dahil edilmiştir. Fiyat ve miktar olarak verilen toplam rakamlar 2003 ve 2004 yıllarını kapsamaktadır. Hesaplamalarda 2004 yılı birim fiyatları esas alınmıştır. Bazı hesaplamalarda kullanılan malzeme miktarları yaklaşık olarak tespit edilmiştir. Fiyatlandırmada Bayındırlık Bakanlığı’nın pozları ve birim fiyatları esas alınmıştır. Burada bulunmayan pozlar için yeni fiyat zaptı düzenlenip idarenin onayı alınmıştır. 20 Tablo:5.7 Yeni Depolama Sahası Hazırlama Maliye Uygulama Tanım Birim Tespit Miktarı Fiyatı 2004 Gronülometrik Çakil Temini (Yikama 08.005/K-1 Hariç) M3 18171,689 13.860.598 Makina İle Yumuşak Ve Sert Toprak 15.001/1a Kazasi M3 204668,944 1.350.526 Geçirimsiz Kil Tabakasi Teşkili 2.649 ( Makine İle Hazirlanmiş Kil İle ) M3 41723,950 5.361.103 Yfz 10 Q 355 Mm Hdpe ( Pn 10 ) Yarikli Boru Mt 660,000319.689.844 Hdpe Membran Temini Ve Yfz 5 Yerleştirilmesi M2 63820,488 13.906.250 Yfz 6 Geotekstil Temini Ve M2 61790,368 11.299.375 Yfz 8 Q 200 Mm Hdpe (Pn 10) Yarikli Boru Mt 972,000100.652.203 07.006/3 Çakil Nakli ( Odayeri-Adapazari ) Ton 29074,702 25.700.271 Snbf.15 Kum Çakil ( Bedeli Hariç ) Nakli M3 41723,950 12.909.188 16.003 250 Dozlu Demirsiz Beton M3 48,125 63.297.850 Her Cins Toprağin Sulanmasi Ve 2.205 Sikiştirilmasi M3 5587,667 614.647 Mevcut Kum, Çakil, Kirmataş Ve 15.140 Stabilezenin Makina İle Serilmesi M3 22967,609 345.629 Poz No 5005 / 3 Snbf.14 Snbf.28 İnce Kirma Taş Hazirlanmasi Ve Makina İle Serilmesi Kirma Taş ( Ocaktan ) Nakli Şantiye İçinde Kamyonla Kazi Malzeme Ve Moloz Nakli Toplam Maliyet 1 Metrekare Maliyeti M3 M3 Ton 433,728 13.072.775 433,728 14.517.250 319558,726 267.750 Toplam(TL) 251.870.476.210 276.410.730.265 223.686.393.517 210.995.297.040 887.503.661.250 698.192.539.420 97.833.941.316 747.227.720.644 538.622.314.653 3.046.209.031 3.434.442.759 7.938.271.731 5.670.028.555 6.296.537.808 85.561.848.887 4.044.290.413.085 63.007.369 21 2% 0% 0% 0% 13% GRONÜLOMETRİK ÇAKIL TEMİNİ (YIKAMA HARİÇ) 6% 7% MAKİNA İLE YUMUŞAK VE SERT TOPRAK KAZASI 6% 5% 19% GEÇİRİMSİZ KİL TABAKASI TEŞKİLİ ( MAKİNE İLE HAZIRLANMIŞ KİL İLE ) Q 355 mm HDPE ( PN 10 ) YARIKLI BORU HDPE MEMBRAN TEMİNİ VE YERLEŞTİRİLMESİ GEOTEKSTİL TEMİNİ VE Q 200 mm HDPE (PN 10) YARIKLI BORU ÇAKIL NAKLİ ( ODAYERİ-ADAPAZARI ) 23% 2% KUM ÇAKIL ( BEDELİ HARİÇ ) NAKLİ 250 DOZLU DEMİRSİZ BETON 17% HER CİNS TOPRAĞIN SULANMASI VE Şekil 5.1: Yeni Saha Hazırlama Maliyetlerinin % olarak dağılımı. Tablo 5.8: Çöp Suyu Havuzu Yapım Maliyetleri Poz No Tanım Makina İle Her Derinlikte Dar Derin 15.001/3c Yumuşak Ve Sert Toprak Kazmak Snbf.21/E Nervürlü Çelik Nakli ( İzmir )( Rumeli Y. ) 16.059 Bs.25 Beton 300 Hazir Beton Ahşap Kalip İskelesi ( Yüksekliği 4.01-6 21.057 M Kadar ) Ahşap Kalip İskelesi ( Yüksekliği 6.01-8 21.059 M Kadar ) Snbf.29 Hazir Beton Nakliyesi 8-12 Mm İnce Nervürlü Çeliğin Bükülüp 23.014 Döşenmesi Q14-28 Mm Kalin Nervürlü Çeliğin 23.015 Bükülüp Döşenmesi Yfz 5 Hdpe Membran Temini Ve Yerleştirilmesi Uygulama Birim Tespit Miktarı Fiyatı 2004 M3 Ton M3 M3 Toplam(Tl) 1800,000 2.611.325 4.700.385.000 40,749 79.906.843 3.256.123.945 512,550 76.470.402 39.194.904.545 820,800 3.948.868 3.241.230.854 M3 M3 1184,971 4.866.256 5.766.372.239 512,550 10.584.000 5.424.829.200 Ton 4,319989.412.500 4.273.272.588 Ton M2 36,430935.087.500 34.065.237.625 810,000 13.906.250 11.264.062.500 Çöp Suyu Havuzu yapım Maliyeti (25m*30m*4m=1800m3) 111.186.418.496 İstanbul’da bir metre küplük çöp suyu havuzu yapım maliyeti yaklaşık olarak 60 milyon TL’dir. 22 4% 10% MAKİNA İLE HER DERİNLİKTE DAR DERİN Y UMUŞAK VE SERT TOPRAK KAZMAK 3% NERVÜRLÜ ÇELİK NAKLİ ( İZMİR )( RUMELİ Y . ) BS.25 BETON 300 HAZIR BETON AHŞAP KALIP İSKELESİ ( Y ÜKSEKLİĞİ 4.01-6 M KADAR ) 35% 31% AHŞAP KALIP İSKELESİ ( Y ÜKSEKLİĞİ 6.01-8 M KADAR ) HAZIR BETON NAKLİY ESİ 8-12 MM İNCE NERVÜRLÜ ÇELİĞİN BÜKÜLÜP DÖŞENMESİ Q14-28 MM KALIN NERVÜRLÜ ÇELİĞİN BÜKÜLÜP DÖŞENMESİ 4% 5% 5% 3% HDPE MEMBRAN TEMİNİ VE Y ERLEŞTİRİLMESİ Şekil 5.2: Çöp Suyu Havuzu Yapım Maliyetlerinin % olarak dağılımı. 23 Tablo:5.8 Asya Yakası Katı Atık Depolama Maliye İmalat Poz No Tanım Birim Toplam 2004 Yılı Birim Fiyatı 07.006/3 ÇAKIL NAKLİ ( KÖMÜRCÜODA ADAPAZARI) TON 3391,200 23.867.693 3,418 8.527.500 3391,200 13.860.598 SNBF. 24 HASIR ÇELİK NAKLİYESİ TON Düzenli Depolama 08.005/K-1 GRONÜLOMETRİK ÇAKIL TEMİNİ M3 (YIKAMA HARİÇ) Alanı Gaz Bacası Q 200 mm HDPE (PN 10) YARIKLI Pozları YFZ 8 BORU MT HAZIR NERVÜRLÜ HASIR 23.010 ÇELİĞİN MONTAJI 1.50-3.00 TON KG/M2 Düzenli Depolama Alanı Yol Platformu Pozları OCAKTA TAŞ HAZIRLANMASI (BLASTBLOKAJ YOL VE BETON) 15.140 MEVCUT KUM,ÇAKIL, KIRMATAŞ VE STABİLİZENİN MAKİNE İLE SERİLMESİ 5005/1 İRİ KIRMATAŞ HAZIRLANMASI VE M3 MAKİNA İLE SERİLMESİ I.14 BLOKAJ SİLİNDİRAJİ 07.005/2 OCAK TAŞI NAKLİYESİ 07.006/8 KIRMA TAŞ (OCAKTAN ) NAKLİ 3,418 966.831.250 29.146.995 47.004.059.938 3.304.629.213 312.451.922.047 M3 127080,108 10.207.078 1.297.116.574.60 4 M3 833016,376 7027,468 345.629 10.811.049 M3 294496,288 1.149.995 287.914.617.021 75.974.300.894 338.669.258.719 TON 228744,195 7.512.441 1.718.427.269.03 0 TON 11243,950 6.345.664 MAKİNA İLE YUMUŞAK VE SERT 15.001/1A M3 705936,268 1.350.526 TOPRAK KAZISI Saha Örtü Toprağı ŞANTİYE İÇİNDE KAMYONLA KAZI 07.005/1 TON 1129498,032 662.641 MALZ. NAKLİ 1 Ton Katı Atık Depolama için gerekli Saha Örtü Toprağı Maliyeti YFZ D 100 80.940.120.502 133.263 1 Ton Katı Atık Depolama için gerekli Yol Platformu Maliyeti işletme Toplam(TL) 1800,000 100.652.203 181.173.965.400 1 Ton Katı Atık Depolama için gerekli Gaz Bacası Maliyeti 8.021 2004 Yılı Fiyatı(TL) 71.350.328.733 1.616.230 3.789.452.349.000 953.385.284.277 748.451.705.423 725.846 1.701.836.989.699 ÇÖP AKTARMA TON 2240761,808 1.961.850 4.396.038.553.02 İSTASYONLARININ İŞLETİLMESİ 5 1 Ton Katı Atık Depolama için gerekli Aktarma İstasyonu Maliyeti 1.874.944 4.396.038.553.025 BAKIM ONARIM YIKAMA ÜNİTELERİ VE SAHA HAZIRLAMA YFZ D 101 TON 2344623,858 3.400.000 7.971.721.117.20 DÜZENLİ DEPOLAMA Sıkıştırma 0 ALANLARININ İŞLETİLMESİ ve Saha ALANA GELEN ÇÖP. HÜCR. DÜZ İşletme ŞEKİLDE YAYILMASI ÇÖP Maliyeti YFZ D 102 TORBALARININ DAĞITILMASI VE M3 3751398,013 2.969.573 11.140.050.251.6 58 ÇÖPÜN KAYMAYA SEBEB OLMAMASI İÇİN SIKIŞTIRILMASI 1 Ton Katı Atık Depolama için gerekli Sıkıştırma ve Saha İşletme Maliyeti 8.151.317 19.111.771.368.858 sızıntı suyu 07.006/2 ÇÖP SIZINTI SUYU NAKLİ (ASYA) TON 633238,750 7.261.750 4.598.421.492.81 3 1 Ton Katı Atık Depolama için gerekli Çöp Suyu Maliyeti Toplam 1.961.262 4.598.421.492.813 33.909.972.675.442 24 Tablo:5.9 Arupa Yakası Katı Atık Depolama Maliyeti İmalat Düzenli Depolama Alanı Gaz Bacası Pozları Poz No Tanım Birim Toplam 2004 Yılı 2004 Yılı Fiyatı(TL) Birim Fiyatı 07.006/3 ÇAKIL NAKLİ ( ODAYERİ ADAPAZARI) TON 6405,600 25.700.271 164.625.655.918 SNBF. 24 HASIR ÇELİK NAKLİYESİ TON 12,000 8.527.500 102.330.000 08.005/K-1 GRONÜLOMETRİK ÇAKIL TEMİNİ (YIKAMA HARİÇ) M3 6405,600 13.860.598 88.785.446.549 MT 3400,000 100.652.203 TON 12,000 966.831.250 YFZ 8 23.010 Q 200 Mm HDPE (PN 10) YARIKLI BORU HAZIR NERVÜRLÜ HASIR ÇELİĞİN MONTAJI 1.50-3.00 KG/M2 1 Ton Katı Atık Depolama Için Gerekli Gaz Bacası Maliyeti 8.021 Düzenli Depolama Alanı Yol Platformu Pozları 15.140 5005/1 OCAKTA TAŞ HAZIRLANMASI M3 (BLASTBLOKAJ YOL VE BETON) MEVCUT KUM,ÇAKIL, KIRMATAŞ VE STABİLİZENİN MAKİNE İLE SERİLMESİ İRİ KIRMATAŞ HAZIRLANMASI VE MAKİNA İLE SERİLMESİ Saha Örtü Toprağı 10.207.078 1.963.454.479.211 M3 1613310,541 345.629 557.606.908.975 M3 23218,785 10.811.049 251.019.422.355 I.14 BLOKAJ SİLİNDİRAJİ M3 416133,656 1.149.995 478.551.623.732 SNBF . 10 OCAK TAŞI NAKLİYESİ M3 192362,053 19.515.250 3.753.993.554.808 SNBF. 14 KIRMA TAŞ (OCAKTAN ) NAKLİ M3 23218,785 14.517.250 337.072.906.541 1.444.566 15.001/1A MAKİNA İLE YUMUŞAK VE SERT TOPRAK M3 1420948,488 1.350.526 SNBF . 28 ŞANTİYE İÇİNDE KAMYONLA KAZI MALZ. NAKLİ TON 2273517,583 267.750 YFZ D 100 ÇÖP AKTARMA TON İSTASYONLARININ İŞLETİLMESİ 4336675,500 1.961.850 BAKIM ONARIM YIKAMA ÜNİTELERİ VE SAHA YFZ D 101 HAZIRLAMA DÜZENLİ TON Sıkıştırma DEPOLAMA ALANLARININ Ve Saha İŞLETİLMESİ İşletme ALANA GELEN ÇÖP. HÜCR. Maliyeti DÜZ ŞEKİLDE YAYILMASI ÇÖP YFZ D 102 TORBALARININ DAĞITILMASI M3 VE ÇÖPÜN KAYMAYA SEBEB OLMAMASI İÇİN SIKIŞTIRILMASI 07.006/2 ÇÖP SIZINTI SUYU NAKLİ (AVRUPA) TON 3.400.000 17.279.781.240.000 8131661,760 2.969.573 24.147.563.207.629 1 Ton Katı Atık Depolama Için Gerekli Çöp Suyu Maliyeti Toplam 4.211.500 2.527.762.210.553 8.507.906.829.675 5082288,600 1168000,000 7.341.698.895.623 608.734.332.848 1.674.031 1 Ton Katı Atık Depolama Için Gerekli Sıkıştırma Ve Saha İşletme Maliyeti 607.332.897.666 1.919.027.877.705 497.367 1 Ton Katı Atık Depolama Için Gerekli Aktarma İstasyonu Maliyeti Sızıntı Suyu 11.601.975.000 192362,053 1 Ton Katı Atık Depolama Için Gerekli Saha Örtü Toprağı Maliyeti Işletme 342.217.490.200 119.500 1 Ton Katı Atık Depolama Için Gerekli Yol Platformu Maliyeti Toplam(TL) 8.151.317 8.507.906.829.675 41.427.344.447.629 4.919.032.000.000 967.877 4.919.032.000.000 65.331.077.281.146 25 Tablo:5.10 Avrupa ve Asya Yakası Ortalama Katı Atık Depolama Maliyetleri İmalat Poz No Tanım 07.006/3 ÇAKIL NAKLİ ( ODAYERİ ADAPAZARI) SNBF. 24 Düzenli Depolama 08.005/K-1 Alanı Gaz Bacası Pozları YFZ 8 23.010 65.738.498 GRONÜLOMETRİK ÇAKIL TEMİNİ (YIKAMA HARİÇ) 67.894.753.243 Q 200 mm HDPE (PN 10) YARIKLI BORU HAZIR NERVÜRLÜ HASIR ÇELİĞİN MONTAJI 1.50-3.00 KG/M2 MEVCUT KUM,ÇAKIL, KIRMATAŞ VE STABİLİZENİN MAKİNE İLE SERİLMESİ 422.760.762.998 5005/1 İRİ KIRMATAŞ HAZIRLANMASI VE MAKİNA İLE SERİLMESİ 163.496.861.625 I.14 BLOKAJ SİLİNDİRAJİ 408.610.441.225 SNBF. 10 OCAK TAŞI NAKLİYESİ 5.472.420.823.838 SNBF. 14 KIRMA TAŞ (OCAKTAN ) NAKLİ 1.027.750.087.786 15.001/1A MAKİNA İLE YUMUŞAK VE SERT TOPRAK 07.005/1 ŞANTİYE İÇİNDE KAMYONLA KAZI MALZ. NAKLİ 1 Ton Katı Atık Depolama için gereken Aktarma İstasyonu Maliyeti BAKIM ONARIM YIKAMA ÜNİTELERİ VE SAHA YFZ D 101 HAZIRLAMA DÜZENLİ DEPOLAMA ALANLARININ Sıkıştırma ve İŞLETİLMESİ Saha İşletme ALANA GELEN ÇÖP. HÜCR. DÜZ ŞEKİLDE YAYILMASI ÇÖP TORBALARININ DAĞITILMASI Maliyeti YFZ D 102 VE ÇÖPÜN KAYMAYA SEBEB OLMAMASI İÇİN SIKIŞTIRILMASI 1 Ton Katı Atık Depolama için gereken Sıkıştırma ve Saha İşletme Maliyeti 07.006/2 ÇÖP SIZINTI SUYU NAKLİ (AVRUPA) 1 Ton Katı Atık Depolama için gereken Çöp Suyu Maliyeti Makine ve Araç Kirası 126.382 15.140 YFZ D 100 ÇÖP AKTARMA İSTASYONLARININ İŞLETİLMESİ sızıntı suyu 7.453.302.106 OCAKTA TAŞ HAZIRLANMASI (BLASTBLOKAJ YOL VE BETON) 1 Ton Katı Atık Depolama için gereken Saha Örtü Toprağı Maliyeti işletme 67.894.753.243 8.021 1 Ton Katı Atık Depolama için gereken Yol Platformu Maliyeti Saha Örtü Toprağı 122.782.888.210 HASIR ÇELİK NAKLİYESİ 1 Ton Katı Atık Depolama için gerekli Gaz Bacası Maliyeti Düzenli Depolama Alanı Yol Platformu Pozları Toplam(TL) K.01 Makine ve Araç Kirası 1 Ton Katı Atık Depolama için gereken Makine ve Araç Kira Bedeli 1 Ton Katı Atık Depolama Maliyeti TL (2004 Yılı) 1 Ton Katı Atık Depolama Maliyeti TL (2005 Yılı) 1.630.285.526.908 1.530.398 1.436.206.580.991 678.593.019.135 611.607 6.451.972.691.350 1.774.487 12.625.751.178.600 17.643.806.729.644 8.151.317 4.758.726.746.406 1.464.570 2.560.207.066.010 689.440 14.348.201 15.926.504 26 Tablo 5.10: İstanbul’da 1 Ton Çöpün ortalama Düzenli depolama Maliyetleri Yapılan İşler (İmalat) Gaz bacası yapımı Yol ve platform yapımı Sahaya örtü toprağı serilmesi Transfer istasyonlarının işletmesi Sahanın işletilmesi, çöplerin serilmesi ve sıkıştırılması Çöp sızıntı suyu maliyeti Kullanılan makine ve araçların kirası Bir Ton Çöp İçin Maliyetler(TL) 126.382 1.558.936 611.607 1.774.487 8.151.317 1.464.570 689.440 Bir Ton Çöp İçin Maliyetler(%) Gaz bacası yapımı 5% 10% 1% Yol ve platform yapımı 11% 4% Sahaya örtü toprağı serilmesi Transfer istasyonlarının işletmesi 12% Sahanın işletilmesi, çöplerin serilmesi ve sıkıştırılması Çöp sızıntı suyu maliyeti Kullanılan makine ve araçların kirası 57% Şekil 5.3: İstanbul’da bir ton katı atığın % olarak ortalama depolama maliyetleri 6- DİĞER ÜLKELERLE KARŞILAŞTIRMA Amerika Birleşik Devletleri’inde Texas Eyalet’inde aşağıdaki kriterlere göre yapılan bir çalışmada, düzenli depolama sahası için maliyetler aşağıdaki gibi oluşmuştur. 12345678- Hizmet verilen nüfus :200.000 Günlük atık miktarı : 550 ton/gün Düzenli depolama alanı ( 150acres ) : 60 hektar Depolama alanı : 100 acres = 40 hektar Depolama alanı hacmi : 6,45 milyon m3 Depolama alanı kullanım süresi : 20 yıl Depolama alanı nihai kullanım : 30 yıl Sentetik Geomembran, Geotex, onun altında 60 cm ( sıkıştırılmış) kil, üstte çakıl. Tablo 6.1: Düzenli Depolama Alanı Ön Maliyetleri 1- Alan seçimi 20.000 $ 2- İnceleme ( Teknik değerlendirme ) 30.000 $ 3-Yasal harcamalar 5.000 $ 4- Arazi ücreti 5.000 $ A-Toplam 60.000 $ Kaynak: www.rppi.org/privatization/ps267.html(12.05.2004) 27 Tablo 6.2: Ruhsatlandırma ve Atık Kabul Safhasına Kadar Olan Maliyetler 1- Jeolojik araştırmalar 300.000 $ 2- Mühendislik dizaynı 400.000 $ 3- Yasal harcamalar 300.000 $ 4- Halka duyurma ücretleri 150.000 $ 5- Çevresel etki çalışması 300.000 $ 6- Olasılık (% 15) 215.000 $ 7- Arazi ücreti ( 150 acres* 3000/acres ) 450.000 $ B- Toplam 2.115.000 $ Kaynak: www.rppi.org/privatization/ps267.html(12.05.2004) Tablo 6.3: Düzenli Katı Atık Sahası Yapım Maliyetleri 1-Yolların yapımı 200.000 $ 2- Alanın temizliği 50.000 $ 3- Hücreler için ilk hafriyat kazılması 500.000 $ 4- Çit ( Düzenli depo alanın etrafı için ) 100.000 $ 5- Peyzaj maliyeti 50.000 $ 6- Kantar binaları 30.000 $ 7- Kantarlar 80.000 $ 8- Ofis binaları 150.000 $ 9- Kanalizasyon ( Direnaj ) 40.000 $ 10- Havuzlar ( çöktürme için ) 30.000 $ 11- Kamu hizmeti yapan kuruluşlar 40.000 $ 12- Yer altı suyu gözleme kuyuları 80.000 $ 13-Metan gazı kontrolü 500.000 $ C- Toplam 1.850.000 $ Kaynak: www.rppi.org/privatization/ps267.html(12.05.2004) Tablo 6.4:Sahanın taban sızdırmazlığı maliyetleri ( 100 Acres için toplam maliyet ) 1- Kazı 2.726.000 $ 2- Çakıl ( son örtü toprağı üzerine ) 2.000.000 $ 3- Su toplama boruları 800.000 $ 4- Sentetik tabakalar 2.500.000 $ 5- Kil tabakalar 3.900.000 $ 6- Bez ( Geotex ) 796.000$ 7- QA/QL 1.000.000 $ D- Toplam 13.722.000 $ Kaynak: www.rppi.org/privatization/ps267.html(12.05.2004) Tablo 6.5:Toplam Maliyetler A- Ön Maliyetler 60.000 $ B- Ruhsatlandırma Maliyetleri 2.115.000 $ C- Yapım Maliyetleri 1.850.000 $ D- Taban Sızdırmazlığı Yapımı 13.722.000 $ Alt Toplam 17.747.000 $ E- Techizat 6.500.000 $ Toplam 24.397.000 $ Kaynak: www.rppi.org/privatization/ps267.html(12.05.2004) 28 Tablo 6.6: Bu Düzenli Depolama Alanının 1 Yıllık İşletim Maliyeti 1- Techizit 325.000 $ 2- Bakım 250.000 $ 3- Labor (işcilik) 400.000 $ 4- Mühendislik 40.000 $ 5- İnceleme 10.000 $ 6- Kamu hizmeti yapan kuruluşlar 15.000 $ 7- Yol bakım ve onarımı 30.000 $ 8- Peyzaj Bitkisi 15.000 $ 9- İşletme gereçleri 10.000 $ 10- Yer altı suyu işleme 60.000 $ 11- Gaz kuyuları donanımı 60.000 $ 12- Methan gazının yakılması 150.000 $ 13- Yıllık son kaplama maliyeti 300.000 $ 14- Çöp suyu muameleleri 60.000 $ 15- Çöp suyu taşıması 80.000 $ 16- Kapatma sonrası maliyet 56.000 $ 17- Sigorta giderleri 150.000 $ 18- G/A 50.000 $ 19- Üst örtü tabakası yeşillendirme 562.000 $ Toplam yıllık işletim maliyeti 2.623.000 $ Kaynak: www.rppi.org/privatization/ps267.html(12.05.2004) Bu saha için yapılan bütün maliyetler hesaba katıldığında maliyetlerin toplamı aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Depolama sahası maliyetler açısından bir bütün olarak değerlendirildiğinde, maliyetlerin % olarak dağılımları aşağıdaki şekildeki gibidir. Tablo 6.7: Sahanın Toplam Maliyetleri Depolama Sahası Bölümleri Ön Maliyetler Ruhsatlandırma Maliyetleri Yapım Maliyetleri Taban Sızdırmazlığı Yapılması Techizat İşletme Maliyetleri Bölümlerin Toplam Maliyetleri($) 60000 2115000 1850000 13722000 6500000 45960000 Depolama Sahası Bölümlerinin Toplama Maliyetleri (%) Ön Maliyetler 0% 3% Ruhsatlandırma Maliyetleri 3% 20% Yapım Maliyetleri Taban Sızdırmazlığı Yapılması 65% 9% Techizat İşletme Maliyetleri Şekil 6.1: Toplam maliyetlerin % olarak dağılımı 29 Tablo 6.8: Temizlik hizmetlerinin kişi başına yıllık maliyetleri ($) Düşük Gelirli Orta Gelirli Sanayileşmiş Ülkeler Ülkeler Ülkeler Toplama 3-6 9-21 42-72 Süpürme 0,6-1,12 1,8-4,2 4,2-7,2 Bertaraf 0,2-0,6 0,9-3,3 12-30 Transfer 0,6-1,0 1,5-4,5 9-12 Toplam 4-9 13-33 67-121 Kaynak: TODAİE, Nisan 2001 Tablo 6.9: Toplama ve temizleme maliyetleri Toplama Maliyetleri($) Düşük Gelirli Orta Gelirli Sanayileşmiş Ülkeler Ülkeler Ülkeler Toplama maliyeti – ton 15-30 30-70 70-120 Sermaye Payı (%) 40 30 10 İşçilik Payı (%) 15 40 70 İşletme-Bakım (%) 45 30 20 Kişi başına yıllık toplama maliyeti 3,6 9-21 42-72 Toplama maliyeti / gelir (%) 0,9-1,7 0,5-1,1 0,2-0,4 Temizleme maliyetleri ($) Temizleme maliyeti – Ton 30-60 60-140 140-240 Sermaye payı 30 20 25 İşçilik payı 40 70 65 İşletme ve bakım payı 20 10 10 Kişi başına yıllık temizleme maliyeti 0,6-1,2 1,8-4,2 4,2-7,2 Temizleme maliyeti / gelir (%) 0,2-0,3 0,1-0,2 0,02-0,04 Kaynak: TODAİE, Nisan 2001 Tablo 6.10: Bertaraf ve transfer maliyetleri Katı atık Bertaraf Etme Maliyetleri ($) Ton başına bertaraf etme maliyeti Sermaye payı İşçilik payı İşletme ve bakım payı (%) Kişi başına yıllık bertaraf etme maliyeti Bertaraf etme mali. gelir içindeki payı (%) Katı atık transfer maliyetleri Transfer maliyeti – Ton başına Sermaye payı (%) İşçilik payı (%) İşletme ve bakım payı Kişi başına yıllık transfer maliyeti Transfer maliyeti / gelir (%) Kaynak: TODAİE, Nisan 2001 Düşük Gelirli Orta Gelirli Sanayileşmiş Ülkeler Ülkeler Ülkeler 1-3 3-10 20-50 55 50 40 10 20 35 35 30 25 0,2-0,6 0,9-3,3 12-30 0,05-0,02 0,05-0,2 0,05-0,2 3-5 65 10 25 0,6-1,0 0,2-0,3 5-15 50 25 25 1,5-4,5 0,1-0,2 15-20 35 45 20 9-12 0,05-0,07 Görüldüğü gibi maliyetler çok değişkendir. Maliyetlerin bu kadar değişken olmasında bölgelerin, ülkelerin gelişmişliği, kabul edilen standarlar, işçilik ve malzeme temin fiyatları önemli rol oynamaktadır. İstanbul için, bir ton katı atık bertaraf maliyeti yaklaşık olarak 10$’dır. Ülkemiz şartlarında depolama için bu fiat ortalama değerdir. 30 SONUÇLAR Türkiye’de temizlik harcamaları belediye bütçelerinden gerçekleştirilmektedir. Ülke genelinde toplam belediye gelirlerinin %15’i bu hizmet için kullanılmaktadır. Özel olarak bu hizmeti finanse etmek amacıyla çıkarılan çevre temizlik vergisi, hizmet harcamalarının sınırlı bir bölümünü karşılamaktadır. Bu vergi, bozuk gelir dağılımı ortamında yükü düşük gelirli nüfus kesimine bindirmiş olması nedeniyle vergilendirmede adalet ilkesini sağlamaktan uzaktır. Öte yandan belli bir konuya özgülenmiş olması nedeniyle, adı vergi olmakla birlikte vergiden çok bir tür “ resim” yada “fiyat” özelliği taşıdığını belirtmek gerekir. Özellikle çevre temizlik vergisinin su faturalarından tahsil edilmesi verginin toplanması noktasında çok isabetli olmuştur. Üretilen çöp miktarı kişi başına hesaplandığı için, çevre temizlik vergisinin konutlardan hane nüfusuna göre alınması daha doğru olacaktır. Ülkemizde katı atıkların yönetiminde maliyetlerin en önemli ayağını ilçe ve belde belediyeleri oluşturmaktadır. Taşıma maliyetleri çöp hizmetlerinde en büyük gider kalemini oluşturmaktadır. Katı atık yönetiminde gelecekte kentlerde çevre bilincinin daha da yükselmesiyle birlikte katı atık politikaları daha sağlıklı oluşturulup yürütülecektir. Şüphesizle çevre bilinci yüksek olan halkın yaşadığı şehirlerde pozitif etkileşim ve daha iyi teknolojilerin seçilmesi ile atık üretimi azaltılacak ve maliyetler de buna paralel olarak düşecektir. Katı atıkların nihai bertarafında en ucuz bertaraf yöntemi depolamadır. Eğer yakma tercih edilirse hem ilk yatırım hem de işletme masrafları çok yüksek olduğu için maliyetler açısından katı atık yönetiminde en büyük gider kalemini oluşturacaktır. Ülkemizde katı atık depolama maliyetlerini başlıca saha yapımı, gaz toplama, atık suların arıtılması ve taşınması, yol ve platform yapımı, çöplerin serilerek sıkıştırılması, saha örtü toprağı giderleri oluşturmaktadır. Maliyetleri minimuma çekebilmek için depolama alanı yer tespiti en önemli konudur. Belediyeler katı atık depolama alanlarını sağlıklı işletmeli, çevrenin korunmasına yönelik olarak sıfır toleransla yaklaşmalıdır. Temizlik hizmetleri finansmanı genel belediye gelirlerinden karşılanmaktadır. Özel olarak bu hizmeti finanse etmek amacıyla çıkarılan çevre temizlik vergisi, hizmet harcamalarının sınırlı bir bölümünü karşılamaktadır. Bu vergi, bozuk gelir dağılımı ortamında yükü düşük gelirli nüfus kesimine bindirmiş olması nedeniyle vergilendirmede adalet ilkesini sağlamaktan uzaktır. Yapılan hizmetlerin aksamadan ve kaliteli bir şekilde yapılması ve yürümesi için giderlerinin bedelinin mutlaka dönüşü sağlanmalıdır. Belediyelerde katı atık yönetiminde gelir gider dengesi mutlaka kurulmalıdır. Buda ancak bu konudaki bütün yetkilerin belediyeler verilmesiyle sağlanacaktır. 31 KAYNAKLAR • Kavlak, M. “İstanbul Büyükşehir Belediyesi Katı Atık Yönetimi ve İSTAÇ A.Ş. Modeli”, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2002. • İSTAÇ A.Ş., Konut Yönetimi İnsan ve Çevre Sorunları Sempozyumu’99, Çevre Yönetimi ve Kontrolü , cilt3, İstanbul 17 – 19 Şubat 1999. • Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği, 14 03 1191 tarih ve 20814 sayılı Resmi Gazete • Güler, B.A., Atlı, A. vd., “Çöp Hizmetleri Yönetimi“ Ed. Güler, B.A., TODAİE, Nisan 2001. • 2464 Sayılı Belediye Gelirleri Kanunu, 28.05.1981 tarih ve 17354 sayılı Resmi Gazete. • Peter Harding – Jones , Comporation of Incineration, Landfill and Composting, BCs Dphil, Atkins Enviroment Epsom, Surrey, UK, Ocak 2005. • T.C. Çevre Bakanlığı, Çevre Kirliliğini Önleme ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Atık Yönetimi Dairesi Başkanlığı, Katı Atık Bertaraf Sahaları için Yer Seçimi Kriterlerini İçeren Kontrol Listesi, Ankara, Eylül 2002. • T.C. Çevre Bakanlığı, Çevre Kirliliğini Önleme ve Kontrol Genel Müdürlüğü, Atık Yönetimi Dairesi Başkanlığı, Düşük ve Yüksek Bütceli Belediyeler için Katı Atık Depolama Sahalarının Standart Olarak Planlanması ve Tasarımı, Ankara, Eylül 2002. • F. Segal, G.T Moore, A.”Privatizing Land fiils :Market solutions for solid–waste disposal” Polıcy study No: 267, May 2000. http:/ www.rppi.org/privatization/ps267.html(12.05.2004) • METAP, world Bank and Mihistery of the Environment, Studyon Appropriate Solid waste management Proctices, Draf Final Report, August 1995. • GEF, The word Bank and Ministery of the Enviroment , Studyon Appropriate Solid waste management Practices, Part zinterim report, April 1996. • İstnabul Büyükşehir Belediyesi, İşletmeler Müdürlüğü, Arşiv.