sparus aurata - Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü
Transkript
sparus aurata - Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü
T.C. TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI TARIMSAL ARAŞTIRMALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KARADENİZ'DE ÇİPURA BALIĞI (SPARUS AURATA L., 1758) YETİŞTİRİCİLİĞİ Dr. Temel ŞAHİN Proje Lideri Diğer Araştırmacılar Bilal AKBULUT Yılmaz ÇİFTÇİ Muharrem AKSUNGUR Adnan ERTEKEN Nilgün AKSUNGUR Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü TRABZON - 1999 ÖNSÖZ Yirminci yüz yılın son yarısında hayvansal protein açığının kapatılması için avcılık yolu ile elde edilen su ürünleri üretiminden, doğal kaynakların sınırlı olması nedeniyle, balık yetiştiriciliğine doğru bir geçiş söz konusudur. Denizlerimizin uygun koşulları nedeniyle son yıllarda yetiştiricilik alanında büyük gelişmeler olmuştur. Özellikle Karadeniz’de çok sayıda girişimci kafeslerde gökkuşağı alabalığı üretimine başlamış, ancak yaz başlangıcında su sıcaklığının 20ºC’yi geçmesi önemli sorunlar yaratmıştır. Sonuçta çoğu girişimci faaliyetlerini durdurmuş, diğerleri ise alternatif yaklaşım ve türler aramaya başlamıştır. Bu nedenle, yıl boyunca üretimi yapılabilecek alternatif türlerden biride çipura balığıdır. Çipura balığı ekonomik değerinin yüksek olması ve yapay yöntemlerle üretilmesi ile akuakültür alanında önem kazanan bir tür olmuştur. Bu çalışmada, Ege ve Akdeniz’in balığı olan çipuranın Karadeniz koşullarında büyüme ve yem değerlendirmesi incelenerek, bu türün Karadeniz’de yetiştiricilik imkanları araştırılmıştır. Çalışma sonunda, Karadeniz şartlarında çipura balığının yetiştiricilik potansiyelinin belirlenmesine yönelik çeşitli gözlemsel ve deneysel sonuçlar elde edilmiştir. Sonuçların irdelenmesi ile hazırlanan bu raporun üreticilere ve araştırmacılara hayırlı olmasını dilerim. Yusuf KAYIKÇI Enstitü Müdürü II İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER...................................................................................................................... III ABSTRAKT............................................................................................................................IV ABSTRACT ............................................................................................................................. V TAVSİYELER........................................................................................................................VI 1. GİRİŞ..................................................................................................................................... 1 2. LİTERATÜR ÖZETİ .......................................................................................................... 2 3. MATERYAL VE METOD.................................................................................................. 4 3. 1. Balık Materyali............................................................................................................... 4 3. 2. Yem Materyali ................................................................................................................ 6 3. 3. Kafes Materyali .............................................................................................................. 7 3. 4. Ağ Materyali................................................................................................................... 7 3. 5. Araştırma Planı .............................................................................................................. 7 3. 6. Çevresel Parametrelerin Belirlenmesi ........................................................................... 8 3. 7. Biyometrik Ölçümlerin Yapılması .................................................................................. 8 3. 8. Yemleme Tekniği ve Tüketilen Yem Miktarının Belirlenmesi......................................... 8 3. 9. Büyümenin Belirlenmesi................................................................................................. 9 3. 10. Verilerin Değerlendirilmesi ....................................................................................... 10 4. SONUÇLAR ....................................................................................................................... 11 5. TARTIŞMA ........................................................................................................................ 18 6. ÖZET................................................................................................................................... 22 SUMMARY............................................................................................................................. 24 7. LİTERATÜR LİSTESİ...................................................................................................... 27 LİFLET ÖRNEĞİ .................................................................................................................. 38 YÜRÜTÜCÜLERİN ÖZGEÇMİŞİ.................................................................................... 408 III ABSTRAKT KARADENİZ'DE ÇİPURA BALIĞI (Sparus aurata L., 1758) YETİŞTİRİCİLİĞİ Bu araştırmada Adana Yumurtalık dalyanından 1995-96 üreme dönemi çıkışlı çipura (Sparus aurata L., 1758) balığının Doğu Karadeniz koşullarında büyüme ve kültür performansı değerlendirildi. Balıklar (n=2590) eylül 1996'da kafese stoklanmış ve ekim 1997'ye kadar büyüme performansı izlenmiştir. Balıklar sabah, öğle ve akşam olmak üzere günde üç kez doyuncaya kadar el ile yemlenmiştir. Büyüme, yem değerlendirme, yemleme oranı ve kondisyon faktörünü belirlemek için balıkların total boy ve ağırlıklarının yaklaşık bir aylık aralıklarla 30 adet balık örnek olarak alınmış ve ölçülmüştür. Deniz suyunun sıcaklığı çözünmüş oksijen konsantrasyonu, pH ve tuzluluk değerleri günlük olarak belirlenmiştir. Denemede ortalama olarak 11.13±0.170 cm total boy, 24.4±1.14 g ağırlık 1.73±0.02 kondisyon faktörüne sahip balıklar kafese stoklanmış, deneme sonunda ortalama total boy 26.3±0.31 cm, ağırlık 258.9±9.47 g ve kondisyon faktörü 1.71±0.01 olarak gerçekleşmiştir. Kasım ayından sonra deniz suyu sıcaklığı 16°C’nin altına düştüğünde büyümenin hemen hemen durduğu, balıkların ocak-nisan ayları arasında ağırlık kaybına uğradığı, daha sonra su sıcaklığının artması ile büyüme oranında artış olduğu gözlenmiştir. Sonuç olarak, su sıcaklığının 7.0-28.5°C arasında değişim gösterdiği Doğu Karadeniz koşullarında çipuranın büyüme sezonu sadece 6 ay (mayıs-ekim) kadar sürmekte ve uzun süren açlık nedeniyle ağırlık kaybı meydana gelmektedir. Bu nedenle Doğu Karadeniz IV koşullarında su sıcaklığı büyümeyi sınırlayan birinci faktördür. Ancak iyi bir bakım ve besleme uygulandığı takdirde kafes yetiştirirciliği önerilebilir. Anahtar Kelimeler : Çipura, Sparus aurata, Doğu Karadeniz, Büyüme, Kafes Balıkçılığı ABSTRACT GILTHEAD SEA BREAM (Sparus aurata L., 1758) REARING IN THE BLACK SEA In this research, growth performance of gilthead sea bream (Sparus aurata L., 1758) which were taken from Yumurtalık Lagoon, Adana, in 1995-1996 reproduction period, were studied in cages on Eastern Black Sea coast and culture potential of this species in the Black Sea has been evaluated. Fish (n=2590) were stocked in a cage in September 1996 and growth performance was followed until October 1997. Fish were fed by hand three times a day, morning, noon and evening, up to they were satisfied. At monthly intervals, 30 number of fish were taken as sample and total lengths and body weights of fish measured for determining growth, food conversion, feeding rates and condition factor. Sea water temperature, dissolved oxygen concentrations, pH and salinity values were measured by daily. In the experiment, fish with initial mean total length of 11.13±0.17 cm, body weight 24.4±1.14 g, condition factor of 1.73±0.02 were stocked in a cage and at the and of the experiment, mean total length, body weight and condition factor were determined as 26.3±0.31 cm, 258.9±9.47 g, 1.71±0.01 respectively. It was observed that growth almost ceased after November when the seawater temperature dropped below 16°C, fish have lost weight between January and April, then growth rate increased as dependent on increasing of seawater temperature. V As a result, growth season of gilthead Sea bream in Eastern Black Sea, where sea water temperature varied from 7.0 to 28.5°C, lasts only around 6 (May-October) months and due to long lasting fasting period losses in weight occur. For this reason, in Eastern Black Sea conditions, sea water temperature seems to be the main factor limiting the growth. However, the cage farming with good management might be suggested. Key Words : Gilthead Sea Bream, Sparus aurata, Eastern Black Sea, Growth, Cage Culture TAVSİYELER Araştırmada elde edilen sonuçlar incelendiğinde, çipura balığının Karadeniz koşullarında kafeslerde üretiminin yapılabileceği görülmüştür. Ancak, çipura balığının yetiştiriciliğinin Karadeniz’de yoğun olarak yetiştirilen gökkuşağı alabalığı yetiştiriciliğine ve levrek balığı yetiştiriciliğine nazaran ekonomikliği tartışılabilir. Bunun yanında deniz kafeslerinde alabalık üreten işletmeler yaz aylarında kafeslerini boşaltmak zorunda kalmaktadırlar. Bu nedenle çipura balığının büyüme sezonu olan yaz aylarında boş kalan kafeslerde çipura balığı besleyerek, hem atıl olan kafesler değerlendirilmiş olur, hem de tüketicilere farklı bir ürün sunma imkanı sağlanabilir. Yetiştiricilikte başlangıç ağırlığının büyük olması, balığın Pazar ağırlığına daha erken ulaşmasını sağlamaktadır. Karadeniz’de büyüme sezonunun Ege ve Akdeniz’e nazaran daha kısa sürmesi nedeniyle, çipura yetiştiriciliğine büyük balıklar (25 g üzeri) ile başlanması tavsiye edilebilir. Yoğun yetiştirme şartlarında zamanla balıklarda büyüklük farklılıkları meydana geleceğinden, balıkların eşit bir şekilde yem almalarını sağlamak için zaman içerisinde balıklar büyüklüklerine göre ayrılmalı ve balık büyüklüğüne uygun yemleme yapılmalıdır. Balığın gelişmesinde stres önemli rol oynadığından, balıklar yemlenirken, ilaçlanırken veya bakım işleri yapılırken ani darbe ve hareketlerden kaçınılarak balıkların kafes içerisinde sakin durmaları sağlanmalıdır. Hastalık sorunları ile karşılaşmamak için sağlıklı balıklar alınmalı ve üretim süresince hijyen kurallarına titizlikle uyulmalıdır. Yetiştiricilikle uğraşmayı düşünen girişimcilerin dikkat etmesi gereken en önemli husus bilinçli ve rantabıl bir yetiştiricilik yapabilmek için gelişen teknolojiyi takip etmek ve VI aynı zamanda canlı ile uğraşmak ve doğa ile mücadele etmekten kaynaklanabilecek riskleri hiçbir zaman göz ardı etmemektir. Çipura balığının Karadeniz’de yetiştiriciliğinin sağlam temellere oturtulması için ‰16–18 tuzluluk şartlarında yavru üretim imkanlarının araştırılması ve ayrıca kış aylarında meydana gelen ağırlık kaybının bu balığın et kalitesi ve üreme özelliklerine etkisinin belirlenmesi gerekmektedir. Çünkü, çipura balığının Karadeniz şartlarında cinsi olgunluğu, yumurta verimi, yavru çıkışı gibi üreme özelliklerine ait yeterli bilgi mevcut değildir. VII 1. GİRİŞ Su kaynakları önemli gıda rezervleridir. Özellikle hayvansal protein açığının kapatılmasında önemli bir potansiyel oluşturmaktadır. Kara kökenli gıda kaynaklarının üretim ve tüketiminin üst sınırına yaklaştığı günümüzde insanoğlu toplumların beslenmesi için dikkatinin su kaynaklarına yöneltmiştir. Büyük boyutlarda olumsuz müdahaleler olmadığı sürece devamlı olarak kendini yenileyebilen su kaynaklarından ürün iki ana yöntemle elde edilmektedir. Bu yöntemlerden biri avlanma diğeri de yetiştirmektir. Giderek artan endüstriyel ve evsel atıkların akarsu, göl ve denizlerde meydana getirdiği kirlenmeye ilave olarak aşırı avcılık su ürünlerinin avcılık yolu ile üretiminde azalmalara sebep olmaktadır. Bu nedenle kirlenmeyi önleme, stokların daha verimli kullanılması, potansiyel su ürünlerinin devreye sokulması ve yetiştiricilik konularında araştırmalar yoğunlaşmıştır. Türkiye’de su ürünleri üretimindeki esas uygulama, doğal kaynaklardan avcılık şeklindedir. İstatistiksel kayıtlara göre gelişen balıkçılık teknolojisi ve sayısı artan balıkçılık filolarına rağmen denizlerden avcılık yolu ile üretilen su ürünlerinde her geçen yıl azalmalar gözlenmektedir. Aşırı avcılık ve ekosistemdeki değişikliklere bağlı olarak doğal kaynaklardan avcılığa dayalı su ürünleri üretimindeki düzensizlik ve azalmanın da etkisi ile son yıllarda su ürünleri yetiştiriciliğine olan ilgi artmıştır. Karadeniz’de çok sayıda girişimci deniz kafeslerinde alabalık (Oncorhyncus mykiss) üretimine başlamış, ancak yaz başlangıcında deniz suyu sıcaklığının 20ºC’yi geçmesi bu tür için önemli sorunları ortaya çıkarmıştır. Sonuçta, çoğu yetiştirici faaliyetini durdurmuş, bir kısmı da alternatif türler aramaya başlamıştır. Karadeniz’in gibi belirgin mevsimsel sıcaklık varyasyonu gösteren acı sularında yetiştiriciliği yapılabilecek alternatif türlerden biri olarak da çipura balığı düşünülmüştür. Bu çalışmada, Doğu Karadeniz koşullarında kafeslerde yetiştirilen çipuranın büyüme özellikleri incelenmiş ve bölge için kültür potansiyeli irdelenmiştir. 2. LİTERATÜR ÖZETİ Porter ve ark. (1984) toprak havuzlarda çipuralar üzerinde yaptıkları çalışmada 20ºC su sıcaklığında günde 0.75 g ağırlık artışı ile bir yılda 245 g ağırlığa ulaştıklarını, büyümede sıcaklık kadar su kalitesinin de önemli olduğunu bildirdiler. Alpbaz ve ark. (1989) Ege denizi koşullarında kafes ortamında yaptıkları bir çalışmada 121 g başlangıç ağırlığındaki çipuraların üç ay içinde 148 g, beş ay içinde 172 g’a, 52 g başlangıç ağırlığında olanların 19 aylık bir periyotta 277 g’a ve 49.5 g başlangıç ağırlığındakilerin 8 ayda 197 g ağırlığa ulaştığını, spesifik büyüme oranının iki ayrı grup için 0.61 ve 0.67 olarak saptandığını belirlediler. Alpbaz ve ark. (1991) düşük su sıcaklığı koşullarında tanklarda iki grup üzerinde yaptıkları 40 günlük bir çalışmada başlangıç ağırlıkları 105.35±3.81 g ve 110.64±6.02 g çipuraların 134.36±7.37 g ve 144.5±6.36 g’a ulaştıklarını rapor ettiler. Temelli ve ark. (1991) çipuralar üzerinde besleme çalışmasında 10–30 g ve 100–130 g’lık iki grupta çalışılmış ve birinci grupta 20–26ºC’de vücut ağırlığının %1.4–1.7’si arasında yemleme ile 3 ay sonunda 15.38 g’dan 27 g’a ulaştıkları, ikinci grupta ise %1–2 arasındaki yemleme ile 110.6 g’dan 144.5 g’a ulaştıklarını bildirdiler. Korkut ve ark. (1994) İzmir’in SÜFA (Homa) dalyanından yakalanan çipura balığı yavrularının yarı entansif yetiştirme denemesinde, yine dalyan ile bağlantılı 25x5x0.8 m boyutlarındaki bölümünde 150 adet 48.76±0.76 g çipuraların beş ay sonunda 131.40±0.73 g canlı ağırlığa ulaştıklarını, yem dönüşüm oranının 2.77 ve yaşama oranının %100 olduğunu saptamışlardır. Alpbaz ve ark. (1981) çipura yavrularının akvaryum koşullarında gelişimi üzerinde yaptıkları çalışmada 3.65±0.48 g olarak denemeye alınan balıkların 12 ay sonunda 115.4±7.8 g’a ulaştıklarını ve yem dönüşüm oranının ise 6.78:1 olduğunu bildirdiler. Genç ve ark. (1997) doğadan yakalanan çipura yavrularını 10 m3 hacmindeki fiberglass tanklarda sıra ile 15, 20, 25 ve 30 balık/ m3 yoğunlukta stoklayarak farklı stok yoğunluklarının büyümeye etkilerini incelediler. Başlangıçta 7.44±1.11 cm total boy ve 8.34±7.74 g canlı ağırlığa sahip çipuralar, 45 gün sonunda 12.83±0.77, 12.39±1.06, 12.33±0.99 ve 11.64±0.66 cm ortalama total boy ve 36.99±7.22, 33.21±8.33, 31.60±7.67 ve 25.51±4.89 g ortalama canlı ağırlığa ulaştılar. Grupların yem değerlendirme oranları sıra ile 1.10, 1.16, 1.51 ve 2.35, günlük canlı ağırlık artışları 0.63, 0.55, 0.52 ve 0.38 g/gün, yaşama 3 oranları %97.33, %95.50, %96.80 ve %95.67, kondisyon faktörleri ise 1.75±0.10, 1.71±0.12, 1.65±0.11 ve 1.60±0.12 olarak saptandı. Gordian ve ark. (1987) İsrail – Eilat’ta plastik malzeme ile sınırladıkları 3100 m2’lik alanda Çipura balığı ve İstiridye yetiştiriciliğini birlikte denemişler. 300 g başlangıç ağırlığına sahip Çipuralar 2.4 Kg/m2 olarak stoklanmış 240 gün sonunda 540 g ağırlığa ve 4 Kg/m2 stok yoğunluğuna ulaşmışlardır. Ravognan (1984) çipura balıklarının dalyan kültüründe entansif şartlar altında yetiştirmiş, iki yıllık çalışma sonunda %70 yaşama oranı ile 500 – 600 g ağırlığa ulaştığını, çipuraların soğuğa karşı dirençlerinin çok az olmasından dolayı kışlatma tanklarının kullanılması gerektiği bildirildi. Çiftçi (1997) Doğu Karadeniz koşullarında ortalama total boyları 6.6±0.06 – 8.5±0.10 cm, ağırlıkları 5.3±0.14 – 10.8±0.37 g arasında değişen iki farklı çipura grubu ile tanklarda yaptığı araştırmada 207 gün sonunda sıra ile 18.2±0.09, 19.5±0.08 cm total boy, 96.9±1.46, 123.3±1.69 g ağırlığa ulaştığını, spesifik büyüme oranının %1.32±0.43, %1.10±0.36, canlı ağırlığın yüzdesi olarak yem tüketiminin 2.29±0.458, 2.14±0.427, yem değerlendirme değerinin 2.18, 2.26 ve kondisyon faktörünün 1.706±0.295, 1.727±0.0151 olarak gerçekleştiğini bildirdi. Şahin ve ark. (1998) çipura balığının Doğu Karadeniz koşullarında tanklarda büyüme performansını değerlendirdikleri çalışmada 192 günlük periyotta ortalama canlı ağırlığın 141.6±6.4 g’dan 306.6±12.2 g’a yükseldiğini, spesifik büyüme, yem değerlendirme ve yemleme oranının sıra ile %0.066–0.920, %2.1–6.1, %0.3–2.2 arasında değiştiğini bildirdiler. Görüldüğü gibi, Karadeniz gibi tuzluluğu ‰16–18 arasında değişen subtropikal bir denizde, kafeslerde yetiştirilen gökkuşağı alabalığına alternatif türlerden biri olabilecek çipura yetiştiriciliği ile ilgili pratiğe yönelik detaylı bir çalışma mevcut değildir. Bu nedenle böyle bir çalışma özellikle pratik yetiştiricilik açısından önem taşımaktadır. 3. MATERYAL VE METOD 3. 1. Balık Materyali Çipura Balığının Genel Özellikleri Sistematikteki Yeri (Mater ve ark., 1989). Phylum : Vertebrata Subphylum : Pisces Superclassis : Grathostamata Classis : Osteichthyes Ordo : Persiformes Subordo : Persiodei Familia : Sparidae Genus : Sparus Species : Sparus aurata (Linneaus 1758) Synonim : Chrysophyrys aurata (Cuvier 1829) Morfolojik ve Anatomik Özellikleri Vücut yapısı oval, lateralden yassı, sırt oldukça yüksektir. Baş profili küçük hafifçe oblik ağız ve kalın dudakları ile pulsuz pre-operculum, pullu yuvarlak ve küçük gözleriyle düzenli bir şekilde eğim yapar. Her bir çenenin anterior kısmında 4-6 adet kanin dişi bulunur. Posterior kısmında 2-4 sıra halinde kesici olmayan molar dişler vardır. Uzun olan dorsal yüzgeçte 11 adet diken, 13–14 yumuşak ışın; anal yüzgeçte 3 adet diken, 11–12 adet yumuşak ışın, pelvik yüzgeçte de 1 diken, 4–5 adet yumuşak ışın vardır. Ventral yüzgeçler kısa, pektoral yüzgeçler uzun olup anal yüzgeç ilk ışın hizasına kadar uzanır. Yanal çizgi üzerindeki pul sayısı 73-5 adettir. Vucut rengi dorsalde gümüşi–mavi, yanlarda gümüşi, ayrıca çok ince horizantal kahve rengi bantlar bulunur. İki gözün arasında altın renkli parlak bir kısım bulunur. Yanal çizginin başlangıcında büyük siyah renkli bir leke var. Operkulumun üst kısmını kaplayan kırmızımsı-pembe renk çok belirgin olup, bu balığın tanınmasında en belirgin özelliklerinden biridir ve bu yüzden “Alyanak” olarakta isimlendirilmektedir. Maksimum 70 cm, genellikle 20 – 30 cm boydadır (Bouchot, 1987). 5 Biyoekolojik Özellikleri Coğrafik olarak Moritanya’dan İngiltere’ye kadar olan Atlantik ve Akdeniz kıyılarında yayılım gösterirler. Posidonia oceanica türü deniz çayırları ile kaplı, kumluk, çamurlu biyotoplar ile kayalık bölgelerde yaşarlar. Yavrular 30 m, erginler ise 150 m’ye kadar olan derinliklerde yaşayabilirler. Eurihalindirler ve acı sularda (nehir ağızlarında, dalyanlarda) bol bulunurlar. Genellikle tek başlarına yaşarlar veya çok küçük gruplar oluştururlar (Bouchot, 1987). Çipura balığı bentik bir tür olup, 5–32ºC sıcaklık ve ‰5–50 tuzluluk içeren sularda yaşamını sürdürebilir (Benli ve Uçal, 1990). Doğal ortamda yumurtlama 5–25 m derinliklerde ve 14–19ºC de olur. Yumurtlama Güney’de ve Akdeniz’de aralık, Kuzey’de ise yaz aylarında gerçekleşir. Yumurtalar planktonik olup yüzeyde bulunur. Larvalar ilk iki ayda pelajiktir. Bentik olan yavrular mart ayından itibaren dalyanlara girer, kış aylarında kıyıları terk ederler (Cnexo, 1993). Çipura balığı protandirik hermofrodit bir türdür (Zokar ve ark., 1978; Uçal, 1983). İlk cinsi olgunluğuna 2. yılın sonunda sperm oluşmuştur. Cinsiyet değişimi 3. veya 4. yılın sonunda gerçekleşir. Bu nedenle 2 yaşın altındaki tüm bireyleri erkek, 4 yaşın üzerindeki tüm bireyler dişidir. Dişi balıklar kısmı olarak yumurta bırakırlar. 4 aylık üreme döneminde dişi balığın yumurta verimi 1 Kg ağırlık için 1 000 000 adettir. 6 3. 2. Yem Materyali Denemede özel bir firma tarafından üretilen 1, 2, 3 ve 4 nolu pelet yemler kullanılmıştır (Tablo 1). Tablo 1. Araştırmada kullanılan pelet yemlerin kompozisyonları. BALIK YEMİ NORMLARI Kuru madde (min) % Ham protein (min %) Ham seliloz (mak %) Ham kül (mak %) Kalsiyum (min %) Fosfor (min %) Ham yağ (min) Enerji Değeri (min Kg/cal) Pelet No 1 88.0 52.0 2.0 13.0 2.0 1.4 10.0 4700 Pelet No 2 88.0 49.0 3.0 13.0 2.2 1.5 10.0 4500 Pelet No 3, 4, 88.0 46.0 4.0 13.0 2.2 1.5 10.0 4500 VİTAMİNLER(MİN IU/Kg veya mg/Kg A (IU) D (IU) E (IU) C (mg) Thiamin (mg) B2 (mg) Pantoteknik Asit (mg) Pyridoxine (mg) B12 (mg) K (mg) Niacin (mg) Biotin (mg) Folic Asit (mg) İnositol (mg) Kolin (mg) 2500 2000 100 150 20 50 10 20 0.06 10 300 1.2 8 600 2500 2500 2000 100 150 20 50 10 20 0.06 10 300 1.2 8 600 2500 2500 2000 100 150 20 50 10 20 0.06 10 300 1.2 8 600 2500 70 60 60 10 4 5 1 70 60 60 10 4 5 1 70 60 60 10 4 5 1 İZELEMENTLER (min/Kg) Çinko (mg) Manganez (mg) Mağnezyum (mg) Demir (mg) İyot (mg) Bakır (mg) Kobalt (mg) 7 3. 3. Kafes Materyali Araştırmada 4x4 m ebatlarında galvaniz borudan yapılmış yüzer kafesler kullanıldı. Kafeslerde ağ derinliği 4 m olarak düzenlenerek ve toplam stoklanabilir hacim torbalaşma kaybı dikkate alındığında yaklaşık 50 m3 hesap edildi. Yüzdürücü olarak her bir kafeste 50x50x100 cm boyutunda 8 adet köpük kullanıldı. Ayrıca yemleme, ağ değiştirme, stoklama, bakım ve hasat gibi işlemleri kolayca yapabilmek için her bir kafesin etrafında ahşap malzemeden 50 cm genişliğinde servis yolu yapıldı. 3. 4. Ağ Materyali Kafeslerde naylon iplikten yapılmış değişik göz açıklıklarında ağlar kullanıldı. Kullanılacak ağların göz açıklığı ve ip kalınlığı balık büyüklüğüne bağlı olarak değiştirildi. Bu ağların özellikleri şöyledir: Göz açıklığı İp Kalınlığı 4 mm 210 d/6-9 12 mm 210 d/18 18 mm 210 d/24-30 24 mm 210 d/45 3. 5. Araştırma Planı Araştırma, Trabzon ili Yomra ilçesi sınırlarında kalan Yomra balıkçı barınağında Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsüne ait araştırma kafeslerinde yürütüldü. Kafeslerin yerleştirildiği su kesimi mendirekten 7 m içeride olup, su derinliği 6 m civarındadır. Deneme 11.09.1996 tarihinde, Adana yumurtalık dalyanından yakalanan ortalama 24.4±1.14 g ve 11.13±0.17 cm boydaki 1995–1996 üreme dönemine ait 2590 adet çipura (Sparus aurata L. 1758) yavrusu ile başlanmış ve 20.11.1997 tarihinde sonuçlandırılmıştır. Su sıcaklığının düşmesi ve buna bağlı olarak balıkların yem alımı ve büyümelerinin yavaşlaması ayrıca balıkların porsiyonluk boya gelmesi nedeniyle denemeye son verilmiştir. 8 3. 6. Çevresel Parametrelerin Belirlenmesi Araştırma süresince çevresel parametrelerden yetiştiricilik için önemli olan su sıcaklığı, pH tuzluluk ve çözünmüş oksijen günlük olarak belirlenmiş. Bu parametreler sıcaklık, pH, tuzluluk ve oksijen değerleri Horiba U-7 marka su analiz seti kullanılarak, elektrometrik yöntemi ile ölçülmüştür (APHA, 1985). 3. 7. Biyometrik Ölçümlerin Yapılması Bu araştırmada balıkların biyometrik ölçümleri, her kafesten tesadüfi alınan 30 adet balıktan oluşan örneklerde yapılmış. Ölçüm yapılacağı günün sabahı balıklara yem verilmemiş. Balıklar 0.04gr/L oranında MS 222 ile bayıltıldıktan sonra tek tek boy ve ağırlıkları alınmış. Boy ölçümleri, ±1mm hassasiyetli Von Bayer ölçü tahtası ile çatal boy olarak ölçülmüş ve gram hassasiyetli elektronik terazi ile de canlı ağırlıkları alınmış. Tartılan balıklar alındıkları kafese tekrar geri bırakılmıştır. Kafesler her gün kontrol edilerek, varsa, ölen balıklar alınmış ağırlıkları 1 g hassasiyetle tartılarak kaydedilmiş. Ölen balıkların sayısı ve ağırlığı yem değerlendirme değerinin hesaplanmasında dikkate alınmıştır. 3. 8. Yemleme Tekniği ve Tüketilen Yem Miktarının Belirlenmesi Araştırmanın her aşamasında da balıklar el ile serbest yemlemeye uygun olarak yemlenmiş. Araştırma süresince sabah, öğle ve akşam olmak üzere günde üç kez yemleme yapılmış. Her öğün balıkların yiyebileceği kadar yem verilmiştir. Yem alma isteği kriteri olarak yemleme esnasında balıkların hareketleri göz önünde bulundurulmuştur. Yem atıldığında balıklarda yem almaya karşı hareket durunca yemlemeye son verilmiştir. Kafes üzerine 15 Kg’lık bir yem kovası bırakılmış, boşalan kova doldurulduğunda tartılıp kaydedilmiş. Yapılan ölçümler ve tutulan kayıtlardaki veriler kullanılarak canlı ağırlığın yüzdesi olarak tüketilen yem miktarı ve yem değerlendirme değerleri aşağıdaki formülere göre hesaplanmıştır (Çelikkale, 1994; Mökinen ve Rouhounen, 1990). 9 YT = {F0 / [(Wn-1 + Wn) / 2] x t} x 100 (1) YDD = F / [(Wn + m) – Wn-1 ] YT : Yem Tüketimi F0 : Bir dönemde tüketilen yem miktarı Wn-1 : Dönem başı ağırlık (g) Wn t : Dönem sonu ağırlık (g) : İki ölçüm arasındaki süre (gün) YDD : Yem Değerlendirme Değeri F : Verilen yem miktarı (g) m : Ölen balıkların toplam ağırlığı (g) 3. 9. Büyümenin Belirlenmesi Balığın büyümesi, tüm vücudun yada bazı organların boy, ağırlık, hacim, kütle gibi fiziksel boyutlarının zaman içerisinde değişmesidir. Balığın ölçülmesi veya tartılması ile büyüme kolayca belirlenir. Ancak bu işlem yapıldığında büyümenin görüldüğü kadar basit olmadığı anlaşılır. Balık büyümesini tanımlamak için sayısız matematik formülü önerilmektedir (Lall ve Bishop, 1976; Bernabe, G., 1993; Hidalgo ve ark., 1987; Storebakken ve Austreng, 1987; Ballestrazzi ve ark., 1994; Zanuy ve Carillo, 1985; Tıraşın, 1993; Wootton, 1995). Bu çalışmada, büyümenin belirlenmesinde aşağıdaki formüller kullanılmıştır. OAA = (( Wn – Wn-1 ) / Wn-1 ) x 100 (2) OBA = (( Ln – L n-1 ) / L n-1 ) x 100 (3) SBO = (( lnWn – lnWn-1 ) / t ) x 100 (4) OAA: Oransal Ağırlık Artışı SBO : Spesifik Büyüme Oranı Wn : Dönem sonu ağırlık (g) Wn-1: Dönem başı ağırlık (g) L n : Dönem sonu boy (cm) L n-1 : Dönem başı boy (cm) t : İki ölçüm arasındaki süre (Gün) 10 Kondisyon faktörünün belirlenmesinde aşağıdaki formül kullanılmıştır (Lagler, 1969). K = (W / L3 ) x 100 (5) K : Kondisyon Faktörü (%) W : Ağırlık (g) L : Boy (cm) 3. 10. Verilerin Değerlendirilmesi Biyometrik ölçümler ve tutulan kayıtlardan alınan sayısal veriler Exel proğramında değerlendirilerek, gerekli hesaplamalar ve testler yapıldı. Exel proğramında hesaplanan veriler Quatropro proğramına aktarılarak ilgili grafikler yapılmıştır. Exel'de elde edilen değerler ve Quatropro'da çizilen grafikler word yazılım proğramına alınarak değerlendirilmiştir. 4. SONUÇLAR Araştırmanın yapıldığı Yomra balıkçı barınağındaki kafeslerde deneme süresince ölçülen sıcaklık, pH, çözünmüş oksijen ve tuzluluk değerleri Tablo 2’de verilmiştir. Tablo 2. Aylara göre ortalama su sıcaklığı (ºC), oksijen, pH ve tuzluluk (‰S) değerleri AY EYLÜL96 EKİM96 KASIM96 ARALIK96 OCAK97 ŞUBAT97 MART97 NİSAN97 MAYIS97 HAZİRAN97 TEMMUZ97 AĞUSTOS97 EYLÜL97 EKİM97 KASIM97 °C 24.0 20.18 15.64 14.35 10.26 8.26 7.90 9.94 15.26 20.14 23.02 23.51 20.60 18.80 15.15 pH 7.93 8.23 8.12 8.07 8.22 8.28 8.16 8.02 8.06 8.23 8.02 7.88 7.93 8.23 8.12 O2(mg/lt) 6.06 7.74 7.70 8.37 9.21 9.96 9.96 9.99 9.19 9.27 6.42 6.47 6.06 7.74 7.70 ‰S 18.11 17.92 17.99 17.80 17.47 17.75 17.25 16.62 16.52 17.63 17.72 17.54 18.11 17.92 17.99 Denemenin yürütüldüğü eylül 1996 – kasım 1997 tarihleri arasında su sıcaklığı mart 1996’ da 7.90ºC ile en düşük, eylül 1996’da 24ºC ile en yüksek düzeyde saptanmıştır. Aralık – nisan arası dönemde su sıcaklığı oldukça düşük seviyede gerçekleşmiştir. Deneme sırasında ölçülen oksijen değeri en düşük 6.06 mg/L ile eylül, 9.99 mg/L ile nisan ayında saptanmıştır. Araştırma süresince pH’nın 7.88 – 8.28, tuzluluğun ‰16.62–18.11 arasında olduğu belirlenmiş, zaman içerisinde pH ve tuzluluğun fazlaca değişmediği saptanmıştır. 12 30 Sıcaklık (°C) 25 20 15 10 5 H A EK A Ş N AYLAR KARADENİZ H A EK A EGE DENİZİ Şekil 1. Karadeniz ve Ege Denizi’ndeki sıcaklıkların karşılaştırılması. 28 300 26 24 22 200 20 150 18 16 100 14 50 0 12 1 47 103 160 217 Gün Boy 280 342 Ağırlık Şekil 2. Araştırmada ölçülen boy ve ağırlık değerleri. 421 10 Boy (cm) Ağırlık (g) 250 13 Tablo 3. Balıkların boy ve ağırlıklarına ilişkin değerler (SH: standart hata). BOY (cm) AĞIRLIK (g) Ölçüm Tarihi Gün Min. Mak. Ort.±SH Min. Mak. Ort.±SH 11.09.1996 1 9.1 12.9 11.1±0.17 13 38 24.4±1.14 8.10.1996 13 12.2 16.0 14.2±0.14 34 76 50.4±1.75 11.11.1996 47 12.9 17.7 15.5±0.19 36 87 63.7±2.27 9.12.1996 75 14.3 18.0 16.0±0.18 47 93 68.1±2.34 06.01.1997 103 14.5 17.9 16.1±0.16 49 98 69.3±2.33 05.02.1997 133 15.5 18.5 16.2±0.18 64 105 68.8±2.43 04.03.1997 160 14.2 18.0 16.2±0.16 43 99 67.2±2.52 31.03.1997 187 14.7 18.2 16.3±0.14 48 98 65.7±1.55 30.04.1997 217 13.5 18.2 16.3±0.19 33 100 63.3±2.42 04.06.1997 252 14.8 19.3 17.0±0.02 48 129 79.2±3.28 02.07.1997 280 16.3 20.2 18.3±0.03 62 139 98.6±3.73 04.08.1997 313 18.7 22.4 20.7±0.19 110 198 152.8±3.86 02.09.1997 342 19.7 25.4 22.4±0.25 125 296 196.2±7.60 03.10.1997 373 21.8 25.8 23.9±0.20 174 323 242.0±7.09 20.11.1997 421 21.5 27.4 26.3±0.28 167 351 258.9±9.47 Çipura balıklarının boy ve ağırlıkları yaklaşık olarak aylık periyotlar halinde tesadüfi örnekleme ile alınan 30 bireyin ölçülmesi ile saptanmış ve sonuçlar Tablo 3’de verilmiştir. Tablo 3’den de izlenebileceği gibi başlangıçta 11.1±0.17 cm ortalama total boy ve 24.4±1.14 g ortalama ağırlığa sahip çipuralar 421 günlük deneme sonunda 26.3±0.28 cm total boy ve 258.9±9.47 g ağırlığa ulaşmıştır. Mutlak bireysel canlı ağırlık artışlarına ilişkin sonuçlar tablo 4’de verilmiştir. 14 Tablo 4. Mutlak bireysel canlı ağırlık artışları. Ölçüm Tarihi 11.09.1996 08.10.1996 11.11.1996 09.12.1996 06.01.1997 05.02.1997 04.03.1997 31.03.1997 30.04.1997 04.06.1997 02.07.1997 04.08.1997 02.09.1997 03.10.1997 20.11.1997 Gün 1 13 47 75 103 133 160 187 217 252 280 313 342 373 421 Ağırlık (g) 24.4 50.4 63.7 68.1 69.3 68.8 67.2 65.7 63.3 79.2 98.6 151.8 196.2 242.0 258.9 Toplam Artış (g) Günlük Artış (g) 26.0 13.3 4.4 1.2 -0.5 -1.6 -1.5 -2.4 15.9 19.4 52.9 44.4 45.8 16.9 2.00 0.39 0.16 0.04 -0.02 -0.06 -0.06 -0.08 0.45 0.69 1.60 1.53 1.48 0.38 Mutlak bireysel canlı ağırlık artışları sıcaklığın yüksek olarak seyrettiği periyotlarda oldukça yüksek değerde gerçekleşmiş, aralık-nisan arasında sıcaklığın düşmesine bağlı olarak canlı ağırlıklarda azalma görülmüştür. Büyümenin en önemli kriterlerinden biri oransal büyümedir. Ölçüm yapılan periyotlara göre boyca ve ağırlıkça ve günlük boy ve ağırlıkça oransal büyüme değerleri Tablo 5’de verilmiştir. Boyca ve ağırlıkça oransal büyüme değerleri deniz suyu sıcaklığının yüksek olduğu dönemlerde yüksek çıkmış, su sıcaklığının azalmasına bağlı olarak soğuk dönemlerde de düşmüştür. Spesifik büyüme, balığın içinde bulunduğu ortam şartları ile belirlenmiş büyümenin ölçüsü olup, belirli bir zaman aralığı içindeki büyümenin ifadesidir. Gerçek büyüme veya anlık büyüme olarak da bilinir (Mükinen ve Ruohanen, 1990). Denemede ölçümlerinin gerçekleştirildiği dönemler dikkate alınarak belirlenen spesifik büyüme oranları Tablo 6’da verilmiştir. 15 Tablo 5. Çipura balıklarında boyca (OBA), günlük boyca (GOBA), ağırlıkça (OAA) ve günlük ağırlıkça (GOAA) oransal büyüme değerleri. Gün 1 13 47 75 103 133 160 187 217 252 280 313 342 373 421 OBA(%) GOBA(%) OAA(%) GOAA(%) 27.49 9.51 3.15 0.25 0.56 0.37 0.37 0.12 4.54 7.63 12.87 8.21 6.52 10.23 2.291 0.280 0.113 0.009 0.019 0.014 0.014 0.004 0.130 0.272 0.390 0.283 0.210 0.213 106.56 26.40 6.91 1.76 -0.72 -2.33 -2.23 -3.65 25.12 24.49 53.96 29.25 23.34 6.98 8.780 0.776 0.247 0.063 -0.024 -0.086 -0.083 -0.122 0.718 0.875 1.635 1.009 0.753 0.145 Tablo 6. Spesifik büyüme oranlarına ilişkin sonuçlar. Gün 1 13 47 75 103 133 160 187 SBO(%) 6.045 0.689 0.239 0.062 -0.024 -0.087 -0.084 Gün 217 252 280 313 342 373 421 SBO(%) -0.124 0.640 0.782 1.308 0.885 0.677 0.141 16 Spesifik Büyüme Oranı 6 8 5 6 4 4 3 2 2 1 0 0 -1 Oransal Ağırlık Artışı 10 7 13 75 133 187 Gün SBO 252 313 373 -2 OAA Şekil 3. Araştırmada elde edilen SBO ve günlük OAA değerleri. Denemede en büyük SBO 1-13. günler arasında %6.045 olarak saptanmıştır. Sonraki dönemlerde bireylerdeki mutlak ağırlık artışı ve su sıcaklığının azalmasına bağlı olarak SBO düşmüştür. 133-217. günler arasında ise SBO negatif olarak gerçekleşmiştir. Canlı ağırlığın yüzdesi olarak tüketilen yem miktarı ve yem değerlendirme değerinin belirlenmesinde, serbest yemleme yöntemi ile balıklara verilen yem miktarı günlük olarak belirlenmiş, her periyot sonunda tüketilen yem miktarından hareketle canlı ağırlığın yüzdesi olarak tüketilen yem miktarı hesaplanmıştır. günlük yem tüketimi ve yem değerlendirme değerlerine ilişkin sonuçlar Tablo 7’de verilmiştir. Tablo 7’den de izlenebileceği gibi canlı ağırlığın yüzdesi tüketilen yem miktarı, su sıcaklığına bağlı olarak değişim göstermektedir. 1-13. günler arasında %8.11 olarak en yüksek oranda gerçekleşen yem tüketimi 133-217. günler arasında tamamen durmuştur. Balıklar kafese yerleştirilirken ve yaklaşık aylık periyotlarla yapılan bireysel ağırlık ve boy ölçüm değerlerinden hareketle hesaplanan kondisyon faktörleri Tablo 8’de verilmiştir. Ortalama kondisyon faktörleri 1.44±0.02 ile 1.75±0.02 arasında değişmektedir. 17 Tablo 7. Canlı ağırlığın yüzdesi olarak yem tüketimi (YT) ve yem değerlendirme değerleri (YDD). Ölçüm Tarihi 11.09.1996 08.10.1996 11.11.1996 09.12.1996 06.01.1997 05.02.1997 04.03.1997 31.03.1997 30.04.1997 04.06.1997 02.07.1997 04.08.1997 02.09.1997 03.10.1997 20.11.1997 Gün 1 13 47 75 103 133 160 187 217 252 280 313 342 373 421 YT(%) YDD 8.11 1.30 0.50 0.10 1.08 1.21 2.94 2.20 1.89 0.42 1.4 1.9 2.1 3.2 3.4 3.1 2.3 2.2 2.8 3.0 Tablo 8. Kondisyon faktörleri (K%) Ölçüm Tarihi 11.09.1996 08.10.1996 11.11.1996 09.12.1996 06.01.1997 05.02.1997 04.03.1997 31.03.1997 30.04.1997 04.06.1997 02.07.1997 04.08.1997 02.09.1997 03.10.1997 20.11.1997 Gün 1 13 47 75 103 133 160 187 217 252 280 313 342 373 421 Min 1.565 1.511 1.455 1.342 1.369 1.369 1.610 1.299 1.228 1.406 1.236 1.545 1.512 1.016 1.592 Max 1.901 1.926 1.902 2.078 1.826 1.657 2.051 2.013 1.709 1.794 1.754 2.077 1.915 1.897 1.779 Ort±SH 1.731±0.017 1.745±0.017 1.677±0.019 1.732±0.027 1.652±0.017 1.545±0.013 1.616±0.025 1.612±0.024 1.442±0.019 1.578±0.002 1.576±0.002 1.705±0.021 1.722±0.019 1.703±0.028 1.706±0.016 5. TARTIŞMA Bu araştırmada, çipura (Sparus aurata, L. 1758)’nın Doğu Karadeniz koşullarında kafes ortamında büyüme performansı incelenmiştir. Çalışma süresince günlük olarak ölçülen sıcaklık, oksijen, tuzluluk ve pH değerleri Tablo 2’de verilmiştir. Büyümenin belirlenmesinde ana kriter olarak ele alınan canlı ağırlık artışları sıcaklık ve tuzluluktan önemli derecede etkilenir. Ancak sıcaklık tuzluluktan daha güçlü bir etkiye sahiptir. Storebakken ve No(1992) su sıcaklığının balıkta büyüme ve metabolizmayı önemli derecede etkilediğini, Beveridge (1988) sıcaklıktaki bir artışın metabolizmayı, oksijen tüketimini ve aktiviteyi artırdığını bildirmektedirler. Ravognan (1984) çipura balığının soğuğa karşı direncinin çok az, 3-34°C arasındaki sıcaklıklara toleranslı olduğu, 7-10°C su sıcaklığında büyümenin durduğu (Benli ve Uçal, 1990), optimum büyüme ve yem değerlendirme için su sıcaklığının 22-25°C olduğu (Alpbaz, 1990) bildirilmektedir. Eylül 1996 – Kasım 1997 arasında yürütülen çalışma süresince su sıcaklıkları 7.9024.0°C arasında değişim göstermiştir. Ekim ayından sonra deniz suyu sıcaklığının 16°C’nin altına düşmesi ile büyümenin yavaşladığı, ocak-nisan arasındaki dönemde su sıcaklığının 10°C’nin altına düşmesine bağlı olarak yem alımı ve büyümenin tamamen durduğu, ağırlık kaybının olduğu gözlenmiştir. Yetiştiricilik ortamında çipura için uygun oksijen içeriğinin 6 mg/L olduğu, 3 mg/L’nin altında ölümlerin arttığı (Alpbaz, 1990) bildirilmektedir. Denemenin yürütüldüğü periyotlarda suyun oksijen içeriği 6.06-9.99 mg/L arasında değişim göstermiştir. Balıklar soğukkanlı canlılar olduğundan vücut sıcaklıkları su sıcaklığına bağlı olarak değişir. su sıcaklığındaki yükselme balığın metabolizma aktivitesini de artırır. Bu aktivitenin artışına paralel olarak sudaki karbondioksit ve amonyak miktarı yükselir. bu durum oksijen tüketiminin artışına neden olur (Çelikkale, 1988; Beveridge, 1988). Öte yandan suyun sıcaklığı ile oksijen doygunluğu arasında ters bir ilişki olduğu bilinmektedir. Denemenin yapıldığı dönemde en düşük oksijen içeriği su sıcaklığının yükseldiği aylarda ortaya çıkmıştır. Ancak bu düşük oksijen düzeyi yaşamı olumsuz yönde etkileyecek seviyede olmamıştır. Beveridge (1988), extern pH değerlerinin doğrudan solungaç yüzeylerinde tahribat yaparak ölüme yol açtığını, bazı kirleticiler veya ağır metallerin toksisitesini artırdığını, bu yüzden yetiştiricilikte önemli olduğunu ve ideal pH değerlerinin deniz ortamında 6.0-8.5 19 arasında değiştiğini bildirmektedir. Deneme süresince ölçülen pH değerleri minimum 7.88, maksimum 8.28 olarak saptanmış olup optimal sınırlar içinde seyretmiştir. Eurihalin tür olan çipuraların ‰5-50 tuzluluklar arasında yaşayabildikleri (Benli ve Uçal, 1990), optimum tuzluluk değerleri bilinmemesine rağmen tuzluluğun ‰10’un altına düşmemesi gerektiği (Alpbaz, 1990) bildirilmektedir. Bu çalışmada Akdeniz ve Ege’ye göre oldukça düşük (‰16.52-18.11) olan tuzluluk değerleri önemli bir mevsimsel değişim göstermemiştir. Buna göre, Karadeniz’in tuzluluğu çipuralarda büyüme için önemli bir sınırlayıcı faktör olmayabilir. Balıklarda ağırlık artışı, balığın ilk ağırlığı, su sıcaklığı, tüketilen yemin miktarı ve yemin protein içeriğinin bir fonksiyonudur (Cacho ve ark., 1988). Bununla birlikte büyümeyi etkileyen faktörler arasında en önemlisinin yem tüketimi olduğu ifade edilmektedir (Klaoudates ve Apostolopoulus, 1986). Alpbaz ve ark. (1989) Ege denizi koşullarında kafes ortamında yaptıkları bir çalışmada 121 g başlangıç ağırlığındaki çipuraların üç ay içinde 148 g, beş ay içinde 172 g’a, 52 g başlangıç ağırlığında olanların 19 aylık bir periyotta 277 g’a ve 49.5±3.1 g başlangıç ağırlığındakilerin 8 ayda 197±0.8 g ağırlığa ulaştıklarını bildirmektedirler. Bermüdez ve ark. (1989) başlangıç ağırlığı 26.21±2.38 g olan çipuraların 12 ayda172.68±6.61 g olduğunu, Alpbaz ve ark. (1991) tanklarda iki grup üzerinde yaptıkları 40 günlük bir çalışmada başlangıç ağırlıkları 105.35±5.81 g ve 110.64±6.02 g çipuraların 134.36±7.37 g ve 144.5±6.36 g’a ulaştığını, Doğu Karadeniz koşullarında tank ortamında Şahin ve ark. (1997) tarafından yapılan çalışmada 192 günlük deneme sonunda 141.6±6.4 g başlangıç ağırlığından 306.6±12.2 g’a, aynı koşullarda Çiftçi (1997) başlangıç ağırlıkları 5.3±0.14 g ve 10.8±0.37 g olan iki ayrı grupta yaptığı çalışmada 207 günde sıra ile 96.9±1.46 g ve 123.3±1.69 g’a ulaştıklarını rapor ettiler. Bu çalışmada ise 24.4±1.14 g başlangıç ağırlığından 421 günde 258.9±9.48 g’a ulaşılmış ve 234.5 g mutlak bireysel canlı ağırlık artışı olmuştur. Benzer koşullar dikkate alındığında araştırmada gerçekleşen ağırlık artışı Bermüdez ve ark. (1989)’nın değerlerinden yüksek, Alpbaz ve ark. (1989) ve Şahin ve ark. (1997)’nin değerleri ile uyumludur. Genel olarak balık büyüdükçe mutlak ağırlık artışının fazla olması beklenir (Çelikkale, 1988). Ancak bu artışın da sürekli olmadığı, su sıcaklığına bağlı olarak değişebileceği görülmüştür. Su sıcaklığının 16ºC’nin altına düştüğü dönemlerde büyümenin oldukça yavaşladığı, aralık-nisan arasındaki dönemde su sıcaklığının 10ºC’nin altına düşmesi ile yem alımı ve buna bağlı olarak büyümenin tamamen durduğu, hatta bir miktar ağırlık kaybı olduğu saptanmıştır. 20 Büyümenin en önemli kriterlerinden biri olan oransal büyüme dikkate alındığında hem boyca hem de ağırlıkça oransal büyümenin deniz suyu sıcaklığının yüksek olduğu aylarda daha yüksek oranda gerçekleştiği görülmüştür. Ancak su sıcaklığının yem alımını sınırladığı ocak–nisan arasındaki dönemde boyca oransal büyüme önemli bir artış kaydetmemekle birlikte, ağırlıkça oransal büyümede azalma söz konusudur. Bu dönemde boyca oransal büyüme %0.12–0.56, ağırlıkça oransal büyüme negatif olarak %0.72–3.65 oranda gerçekleşmiştir. Spesifik büyüme oranı su sıcaklığı ve balık büyüklüğünün bir fonksiyonudur. Su sıcaklığı azaldıkça ve balık büyüklüğü arttıkça spesifik büyüme oranı düşer (Sumpter, 1992; Jobling, 1985). Bermüdez ve ark. (1989) spesifik büyüme oranını 0.57, Alpbaz ve ark (1991) iki ayrı grup için 0.61 ve 0.67, Şahin ve ark. (1997) 0.40 ve Çiftçi (1997) iki ayrı grup için 1.32 ve 1.10 olarak bildirdiler. Bu çalışmada ise ortalama spesifik büyüme oranı 0.80 olarak saptandı. Araştırmada kafeslere stoklanan balıkların spesifik büyüme oranları sıcaklığın yüksek olduğu periyotta yüksek çıkmış, sıcaklığın azaldığı periyotta spesifik büyüme oranı da düşmüştür. Su sıcaklığının 10ºC’nin altında seyrettiği ocak–nisan döneminde spesifik büyüme oranı negatif olmasına rağmen, bütün üretim sezonu dikkate alındığında spesifik büyümenin kabul edilebilir oranda (SBO≥ 0.5) gerçekleştiği görülmektedir. Balıklar doyuncaya kadar yapılan yemlemede yem değerlendirme değerini, Bermüdez ve ark. (1989) 3.0, Korkut ve ark. (1994) 2.77, Şahin ve ark. (1997) 3.8 ve Çiftçi (1997) iki ayrı grup için 2.18 ve 2.14 olarak bildirdiler. Bu araştırmada ise yem değerlendirme değeri 2.54 olarak belirlenmiştir. Araştırmada belirlenen yem değerlendirme değeri Bermüdez ve ark (1989), Korkut ve ark. (1994), Şahin ve ark. (1997) bildirdiği değerlerden düşük ve Çiftçi (1997)’nin değerlerinden yüksek çıkmıştır. Bilindiği gibi, yem değerlendirme değerine balık büyüklüğü ve yaşı, su koşulları, kullanılan yemin türü ve stok yoğunluğu etki etmektedir. Balıklarda beslenme ve gelişme kriterlerinin en önemlilerinden birisi kondisyon faktörüdür. Şahin ve ark. (1997) çipuraların kondisyon faktörünün 1.694, Çiftçi (1997) iki farklı grup için 1.706 ve 1.727 ve Gülnur (1992) doğal ortamdaki çipuralar için 1.38–1.49 arasında bildirmektedirler. Bu çalışmada ise ortalama 1.65 olarak saptanmıştır. Kondisyon faktörü, balıklarda boy ve ağırlık arasındaki ilişkiyi belirten bir bağıntıdır. Ocak–nisan arasında sıcaklığın düşmesine bağlı olarak yem alımının azalması ile kondisyon faktörünün de düştüğü, ancak bütün üretim sezonu dikkate alındığında araştırmada kullanılan çipuraların yeterli oranda beslendiği, büyüme üzerine olumsuz etki gösterecek besin yetersizliğinin olmadığı söylenebilir. 21 Sonuç olarak, Doğu Karadeniz koşullarında özellikle su sıcaklığı bu türün yetiştiriciliğini sınırlayan önemli bir faktördür. Özellikle su sıcaklığının 10ºC’in altına düştüğü ocak–nisan arasındaki dönemde ağırlık kaybı ve negatif bir büyüme söz konusudur. Ancak bütün üretim sezonu dikkate alındığında, uygun ortam koşullarına bağlı olarak çipuranın oldukça iyi bir büyüme performansı gösterdiği, iyi bakım ve besleme uygulanarak Doğu Karadeniz’de deniz kafeslerinde ticari boyutta yetiştiriciliğinin yapılabileceği söylenebilir. 6. ÖZET Son yıllarda, Karadeniz sahillerinde balık yetiştiriciliğinde önemli bir faaliyet başlamıştır. Başlangıçta çok sayıda girişimci Karadeniz’de kafeslerde yetiştirilebilen tek tür olan gökkuşağı alabalığı (Oncorhynchus mykiss) üretimine başlamış, ancak yaz başlangıcında (haziran) su sıcaklığının bu tür için letal limit olan 20°C’yi geçmesi önemli sorunlar yaratmıştır. Sonuçta çoğu girişimci faaliyetini durdurmuş, diğerleri ise alternatif yaklaşım ve türler aramaya başlamışlardır. Bu nedenle Karadeniz gibi belirgin mevsimsel sıcaklık varyasyonu gösteren acı sularında yetiştiriciliği yapılabilecek alternatif bir tür olarak çipura balığı düşünülmüştür. Bu çalışmada, Doğu Karadeniz koşullarında kafeslerde yetiştirilen çipuranın büyüme özellikleri incelenmiş ve bölge için kültür potansiyeli irdelenmiştir. Yapılan literatür araştırmasında Karadeniz gibi tuzluluğu ‰16–18 arasında değişen subtropikal bir denizde kafeslerde yetiştirilen gökkuşağı alabalığına alternatif türlerden biri olabilecek çipura yetiştiriciliği ile ilgili pratiğe yönelik detaylı bir çalışma mevcut değildir. Bu nedenle böyle bir çalışma özellikle pratik yetiştiricilik açısından önem taşımaktadır. Çipua balığı (Sparus aurata Linne 1758) Sparidae familyasın ait Sparus genusunun bir türüdür. Coğrafik olarak Karadeniz’den Atlantik ve Baltık Denizi’ne, hatta Kuzey Denizi’ne kadar uzanır. Yoğun olarak Ege ve Akdeniz’de avlanır. Su sıcaklığı ve tuzluk değişimlerine karşı toleranslı olup 5–28°C sıcaklık ile ‰5–50 tuzluluk değerleri arasında yaşayabilirler. Büyüme için ideal su sıcaklığı 22– 4ºC’ dir. Araştırma, Adana Yumurtalık dalyanından 1995-96 üreme dönemi çıkışlı 11.1±0.17 cm total boy, 24.4±1.14 g ağırlıktaki 2590 adet çipura yavrularının 11 Eylül 1996'da Yomra balıkçı barınağındaki Su Ürünleri Araştırma Enstitüsüne ait araştırma kafeslerine stoklanması ile başlanmıştır. Su sıcaklığının düşmesi ve buna bağlı olarak balıkların yem alımı ve büyümelerinin yavaşlaması, ayrıca balıkların porsiyonluk boya gelmesi nedeniyle deneme 20 Ekim 1997 tarihinde sonuçlandırılmıştır. Araştırmada 4x4x4 m ebatlarında galvaniz borudan yapılmış yüzer kafesler ve naylon iplikten yapılmış 4, 12, 18 ve 24 mm göz açıklıklarında ağlar kullanıldı. Araştırmanın her safhasında çevresel parametrelerden su sıcaklığı, pH, tuzluluk ve oksijen günlük olarak belirlenmiş. 23 Biyometrik ölçümler, her kafesten tesadüfi alınan 30 adet balıktan oluşan örneklerde yapılmış. Ölçüm yapılacağı günün sabahı balıklara yem verilmemiş. Balıklar 0.04 gr/L oranında MS 222 ile bayıltıldıktan sonra tek tek, ±1mm hassasiyetli Von Bayer ölçü tahtası ile çatal boy olarak ölçülmüş ve gram hassasiyetli elektronik terazi ile de canlı ağırlıkları alınmış. Yemlemede piyasadan alınan ve %46 protein, %10 yağ, %3 selüloz, %13 kül, %2.2 kalsiyum ve %1.5 fosfor içeren ticari çipura yemi kullanılmıştır. Günde 3 kez el ile serbest yemleme yapılmıştır. Her yemlemede balıklar doyuncaya kadar yemlemeye devam edilmiştir. Kafesler düzenli olarak dalgıç tarafından kontrol edilerek, varsa ölen balıklar tartılıp kaydedilmiş. Denemenin yürütüldüğü eylül 1996 – kasım 1997 tarihleri arasında aylık ortalama su sıcaklığı en düşük (7.90ºC) ocak-mart aylarında, en yüksek (24ºC) temmuz-eylül aylarında saptanmıştır. Deneme sırasında ölçülen oksijen değeri en düşük 6.06 mg/L ile eylül, 9.99 mg/L ile nisan ayında saptanmıştır. Araştırma süresince pH’nın 7.88–8.28, tuzluluğun ‰16.62–18.11 arasında olduğu belirlenmiş, zaman içerisinde pH ve tuzluluğun fazlaca değişmediği saptanmıştır. Bu çalışmada Akdeniz ve Ege’ye göre oldukça düşük (‰16.52-18.11) olan tuzluluk değerleri önemli bir mevsimsel değişim göstermemiştir. Buna göre, Karadeniz’in tuzluluğu çipuralarda büyüme için önemli bir sınırlayıcı faktör olmayabilir. Başlangıçta 11.1±0.17 cm ortalama total boy, 24.4±1.14 g ortalama ağırlık ve 1.73±0.02 kondisyon faktörüne sahip çipuralar 421 günlük deneme sonunda kondisyon faktörü 1.71±0.02, 26.3±0.28 cm total boy ve 258.9±9.47 g ağırlığa ulaşmıştır. Büyümenin en önemli kriterlerinden biri olan oransal büyüme dikkate alındığında hem boyca hem de ağırlıkça oransal büyümenin deniz suyu sıcaklığının yüksek olduğu aylarda daha yüksek oranda gerçekleştiği görülmüştür. Denemede en büyük SBO 1-13. günler arasında %6.045 olarak saptanmıştır. Sonraki dönemlerde bireylerdeki mutlak ağırlık artışı ve su sıcaklığının azalmasına bağlı olarak SBO düşmüştür. 133-217. günler arasında ise SBO negatif olarak gerçekleşmiştir. Ortalama spesifik büyüme oranı 0.80 olarak saptanmıştır. Araştırmada kafeslere stoklanan balıkların spesifik büyüme oranları sıcaklığın yüksek olduğu periyotta yüksek çıkmış, sıcaklığın azaldığı periyotta spesifik büyüme oranı da düşmüştür. Su sıcaklığının 10ºC’nin altında seyrettiği ocak–nisan döneminde spesifik büyüme oranı negatif olmasına rağmen, bütün üretim sezonu dikkate alındığında spesifik büyümenin kabul edilebilir oranda (SBO≥ 0.5) gerçekleştiği görülmektedir. Canlı ağırlığın yüzdesi olarak tüketilen yem miktarı, su sıcaklığına bağlı olarak değişim göstermektedir. 1-13. günler arasında %8.11 olarak en yüksek oranda gerçekleşen 24 yem tüketimi 133-217. günler arasında tamamen durmuştur. Ortalama yem değerlendirme değeri 2.54 olarak belirlenmiştir. Balıklar kafese yerleştirilirken ve yaklaşık aylık periyotlarla yapılan bireysel ağırlık ve boy ölçüm değerlerinden hareketle hesaplanan ortalama kondisyon faktörleri 1.44±0.02 ile 1.75±0.02 arasında değişmektedir. Ocak–nisan arasında sıcaklığın düşmesine bağlı olarak yem alımının azalması ile kondisyon faktörünün de düştüğü, ancak bütün üretim sezonu dikkate alındığında araştırmada kullanılan çipuraların yeterli oranda beslendiği, büyüme üzerine olumsuz etki gösterecek besin yetersizliğinin olmadığı söylenebilir. Sonuç olarak, Doğu Karadeniz koşullarında özellikle su sıcaklığı bu türün yetiştiriciliğini sınırlayan önemli bir faktördür. Özellikle su sıcaklığının 10ºC’in altına düştüğü ocak–nisan arasındaki dönemde ağırlık kaybı ve negatif bir büyüme söz konusudur. Ancak bütün üretim sezonu dikkate alındığında, uygun ortam koşullarına bağlı olarak çipuranın oldukça iyi bir büyüme performansı gösterdiği, iyi bakım ve besleme uygulanarak Doğu Karadeniz’de deniz kafeslerinde ticari boyutta yetiştiriciliğinin yapılabileceği söylenebilir. SUMMARY Recently years, aquaculture activities have been started on the Black Sea coast and many enterprising have begun to rearing Rainbow trout in sea cages, but they have confronted important problems on summer when sea water temperature increase above 20ºC. Same of them stopped their activities and others started to find alternative ways and species. Thus, sea bass as an alternative species has been thought due to this species cultured in the brackish water such as Black Sea. In this study, growth of the gilthead sea bream that reared in cages in Eastern Black sea coast were investigated and culture potential of this species in the Black sea has been evaluated. Gilthead sea bream (Sparus aurata linne 1758) belong to Sparidea family and is a species of Sparus genus. Geographic distribution of gilthead sea bream extents from Black Sea to Atlantic, to Baltic Sea and even North Sea, but mostly were caught in Aegean and Mediterranean. Gilthead sea bream tolerate temperature of 5 – 28ºC and salinity of 5 – 50‰. Optimal temperature rang between 22 – 24ºC for best growing. There is not sufficient data on rearing of this species in the subtropical seas such as Black Sea. Thus, especially such a study is important for practical farming of this species. 25 The study was carried out in marine cages located in Trabzon-Yomra Fisherman Shelter between 11 September 1996 and 20 October 1997. Gilthead sea bream juveniles (n=2590) of 11.1±0.17 cm in length and 24.4±1.14 g in weight were transferred from AdanaYumurtalık to marine cages belong to Central Fisheries Research Institute and growth followed until 20 October 1997. The 4x4x4 m floating cages were made of timber, galvanised 1 inch pipes and Styrofoam construction supporting 4, 12, 18 and 24 mm mesh knotted nylon nets. Temperature, dissolved oxygen, pH and salinity values were measured by daily. All fish in the stages received a dry pelleted commercial feed of following composition; crude protein 46%, crude fat 10%, crude fibre 3%, ash 13%, calcium 2.2% and phosphate 1.5% and fish fed ad libitium by hand three times a day, up to they were satisfied. Before being weighed and measured, fish were fasted 24 hours to allow the gut to be emptied. They were anaesthetised in a 0.04 g/L solution of MS-222 Sandoz (meta-aminobenzoic ethylester) in water. At monthly intervals, 30 number of fish were randomly taken as sample and lengths were measured by Von Bayer box and fish were weighted by electronic balance. During this study, maximum average sea water temperature (24ºC) was measured in July and November and minimum temperature (7.9ºC) was observed in January-March. Dissolved oxygen concentration was found low (6.06 mg/L) when temperature became maximum and it was getting increase (10.24 mg/L) when temperature decrease in winter season. Salinity changed between 16.52 – 18.11‰ and pH ranged 7.88 – 8.28. These salinity values were lower than Aegean and Mediterranean, but not limited grow of Gilthead sea bream in Black Sea. At the end of growing season, the fish that were 11.1± 0.17 cm in length and 24.4 g in weight with 1.73 condition factor in the beginning, received to 26.3±0.28 cm in length and 258.9 g in weight with 1.71±0.28 condition factor after 421 days. Weight gains were determined as high when temperature optimal and low when temperature decrease between December and April. Specific Growth Rate were determined as the highest 6.045 in the first 1-13 day and found negative between 133 and 217 days. Average SGR was established as 0.80 and an acceptable growth (SGR≥0.50) considered overall rearing period, although It was negative between January and April when temperature decreased below 10ºC. Feed conversion varied with temperature in overall rearing period and were determined 8.11% as the highest between 1 and 13 days and food intake almost ceased between 133 and 217. Average FCR were calculated as 2.54 in the overall rearing season. 26 Condition factors changed depending to food intake and ranged between 1.44±0.02 and 1.75±0.02. Considered results in the overall rearing season It can be said that fish got enough feed for growing. In conclusion, It seems that the temperature is the main factor limiting the growth in Eastern Black Sea, especially fish lost weight and depend that negative growth rates occurred in the fasting season including January, February and March months when temperature dropped below 10ºC. But growth performance of fish acceptable for rearing of this species by considering overall rearing season and the cage farming with good management of Gilthead sea bream might be practised in Eastern Black Sea coast. 7. LİTERATÜR LİSTESİ Alpbaz, A. G., 1981. Çipura Balıklarının Akvaryum Koşullarında Gelişmesi Üzerine Bir Çalışma, E. Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi, 18, 1-2-3:33-39. Alpbaz, A. G., 1990. Deniz Balıkları Yetiştiriciliği, E. Ü. Su Ürünleri Fak., Yayın No 20, İzmir. Alpbaz, A. G., Hoşsucu, H., Özden, O., Korkut, A. Y., ve Çörüş, İ., 1989. Çipura (Sparus aurata L. 1758) Larvası Yetiştiriciliği, E.U. Su Ürünleri Y. okulu Yayın No. 17, Bornova –İzmir. Alpbaz, A. G., Özden, O ve Korkut, A. Y., 1991. Düşük su sıcaklığı Koşullarında Çipura (Sparus aurata L. 1758) Balığının Yemden Yararlanma ve Gelişme Özellikleri, E.U. Su Ürünleri Dergisi, 8:29-30. APHA, AWWA, WPCF, 1985. Standart Methods For the Exemination of Water and Westwater, 16. edition, New York. Ballestrazzi, R., Lanari, D., D’Agora, E. ve Mion, A., 1994. The Effect of Dietary Protein Level and Source on Growth, Body Composition, Total Ammonia and Reactive Phosphate Excretion of Growing Sea Bass (Dicentrarchus labrax), Aquaculture, 127, 197 - 206. Benli H. A. ve Uçal, O., 1990. Deniz Balıkları Yetiştirme Tekniği, TOKB Su Ürünleri Arş. Enst. Müd., Yayın No. 3, Bodrum. Bermüdez, l., Garcia, G. B., Gomez, O., Rosique, M. J. ve Faraco, F., 1989. First Results on the Ongrowing in Cage of Sparus aurata, Puntazo puntazo and Lithognatus mormyrus in the Mar Meno, European mariculture Society, Special Pub., 27-38. Bernabe, G., 1993. Broodstock Manegment and Egg and Larval Quality, In; N. R. Bromage and R. J. Robert, Aquaculture, Blackwell Science Publications, Oxford. Beveridge, M., 1988. Cage Aquaculture, Fishing New Books Lmt., Surrey. Bouchot, M., 1987. Vertebres, in: W. M. Fisher, L. Bouchot, M. Schneider Ed. Fish FAO d’ldendification des Especes Pourles besains de la Peche, (Rev. 1), Mediterrance et Mar Noire, Zonne de Pech 37, Vol. 2, FAO, p. 1183: 1374-1375. Cacho, O. J., Hatche, U. ve Kinnucan, H., 1988. Bio-Ekonomik Analysis of Fish Growth: Effect of Different Stocking Densities on Phsiological Parameters and Growth of Adult Atlantik Salmon (Salmo salar) Reread in Circular Tanks, Aquaculture, 73:261-274. Cnexo, H., 1983. Fisheries Biotekniques, D’Aquaculture: La Dorade Suppl. Bull., 4: 1-68. 28 Çelikkale, M. S., 1988. Balık Biyolojisi, K.T.Ü. Sürmene Deniz Bilimleri Fak. Yayınları, Fakülte Yayın No: 1, Trabzon. Çelikkale, M. S.,1994. İç Su Balıkları ve Yetiştiriciliği, Cilt 1, İkinci Baskı, K.T.Ü. Sürmene Deniz Bilimleri Fak. Yayınları, fakülte Yayın No: 2, Trabzon. Çiftçi, Y., 1997. Doğu Karadeniz’de Çipura Balığının (Sparus aurata, L. 1758) yetiştiriciliği, Y. Tez K.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon. Genç, M. A., Tekelioğlu, N. ve Tekelioğlu, K., 1997. Farklı Stoklama Oranının Çipura (Sparus aurata, L.1758) Yavrularının Büyümesine Etkisi, Akdeniz Balıkçılık Kongresi, İzmir. Gordin, H., Krom, M., Neori, A., Popper, D., Popper, C. ve Shpigel, M., 1987. Intensive Integreted Seawater Fish Ponds: Fish growth and Water Quality, German-Israeli Cooperation in Aquaculture reasearch, 3. Status Seminer, 45-64, Tiberias. Gülnur, Ö., 1992. Güllük ve Gökova Körfezlerindeki Çipura (Sparus aurata) Balığının Üreme Peryodu Üzerine İncelemeler, Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü, Bodrum. Jobling, M., 1985. Physiological and Social Constaints on Growth of Fish with Special Referance to Arctic charr (Salvelinus alpinus), Aquaculture, 44: 83-90. Klaoudates, S. ve Apostopoulos, J., 1986. Food Intake, Growth, Maintenance and Food Conversion Efficience in the Gilthead Seabream (Sparus aurata) Cultered in Egyept, J. King-Abdulaziz Univ., Marine Science, 2: 299-315. Korkut, A. Y., Temelli, B. ve Altan, Ö., 1994. İzmir Homa Dalyanında Üretim Sezonunda Yakalanan Çipura (S. aurata) Balığı Yavrularının Yarı Entansif Yöntemle Yetiştirilmesi Üzerine Bir Çalışma, E. Ü. Su Ürünleri Dergisi , 2,4:1-10. Lagler, K. F., 1969. Fresh Water Fishery Biology, W. M. C. Brown Campany Publisher, Iowa Lall, S. P. and Bishop, F. J., 1976. Studies on the Nutrient Requirements of Rainbow Trout, Salmo gairdneri, Grown in Sea Water and Fresh Water. Advances in Aquaculture. Fishing News Books Ltd., Farnham, Surrey, England. Makinen, G. ve Ruohonen, K., 1990. The Effect of Rearing Density on the Growth of Finnish Rainbow Trout (Oncorhynchus mykss Walbaum 1872), Aquaculture, 6: 193-203. Mater, S., Uçal, O. ve Kaya, M., 1989. Türkiye Deniz Balıkları Atlası, E.Ü Fen Fakültesi, İzmir. Porter, C ve Gordin, H., 1984. Development of Marine Fish Cage Culture Technology for Exposed Sites, German_Israeli Cooperation in Aquaculture Research, 2. Status Seminer, Tiberias, 69-71. Ravognan, G., 1984. Rearing of Sea Bass and Sea Bream in Valliculture, L’Aquaculture du Bar et des Sparides, Ed. : Barnabe, G. ve Billard, R., INRA Press, Paris. 29 Storebakken, T. and Austreng, E., 1987. Ration Level for Salmonids II.Growth, Feed Intake, Protein Digestinbility, Body Composition, and Feed Conversion in Rainbow Trout Weighing 0.5-1,0 Kg, Aquaculture, 60, 207-221. Storebakken, T. ve No, H. K., 1992. Pigmentation of Rainbow Trout, Aquaculture, 100: 209229. Sumpter, J. P., 1992. Control of Growth of Rainbow Trout (O. mykiss W. 1789), Aquaculture, 92: 299-320. Şahin, T., Çiftçi, Y., Erteken, A. ve Güneş, E. 1997. Çipura Balığı (Sparus aurata L. 1758)’nın Karadeniz Koşullarında Büyüme Performansı, E.Ü. Su Ürünleri Dergisi. Temelli, B., Korhut, A. Y. ve Özden, O., 1991. Farklı Gruplarda Levrek (D. labrax) ve Çipura (S. aurata) Balıklarının Beslenmesi, Eğitimin 10. Yılında Su Ürünleri Sempozyumu, Kasım 1991, 565-572, İzmir. Tıraşın, E. M., 1993. Balık Populasyonlarının Büyüme Parametrelerinin Araştırılması, İzmirTürkiye, Doğa - Tr. J. of Zoology 17, 29-© TÜBİTAK. Uçal, O. 1983. Çipura (Sparus aurata) Balığı Yumurtalarında Embiryolojik Gelişme, Ege University, Faculty of Science Journal, Series B: 87-98. Woottton, R. J., 1995, Ecolgy of Teleost Fishes, Chapman-Hall, Cornwall. Zanuy, S. ve Carrillo, M., 1985. Annual Cycles of Growth, Feeding Rate, Gross Conversion Efficiency and Hematocrit Levels of Sea Bass (Dicentrarchus labrax) Adapted to Two Different Osmotic Media, Aquaculture, 44, 11 - 25. Zohar, Y., Abraham, M. ve Gordin, H., 1978. Gonodal Cycle of the Captivity Reared Hermofroditic Teleost Sparus aurata During the First Two Years of Life, Anneles Biologie Animale Biochimie Biophysique, 18:877-882. KARADENİZ’DE ÇİPURA BALIĞI (Sparus aurata l.. 1758) YETİŞTİRİCİLİĞİ AMAÇ Son yıllarda, Karadeniz sahillerinde balık yetiştiriciliğinde önemli bir faaliyet başlamıştır. Başlangıçta çok sayıda girişimci Karadeniz’de kafeslerde yetiştirilebilen tek tür olan gökkuşağı alabalığı üretimine başlanmış, ancak yaz başlangıcında (haziran) su sıcaklığının bu tür için letal limit olan 20°C’yi geçmesi önemli sorunlar yaratmıştır. Sonuçta çoğu girişimci faaliyetini durdurmuş, diğerleri ise alternatif yaklaşım ve türler aramaya başlamışlardır. Bu nedenle Karadeniz gibi belirgin mevsimsel sıcaklık varyasyonu gösteren acı sularında yetiştiriciliği yapılabilecek alternatif bir tür olarak çipura balığı düşünülmüştür. Bu çalışmada, Doğu Karadeniz koşullarında kafeslerde yetiştirilen Çipuranın büyüme özellikleri incelenmiş ve bölge için kültür potansiyeli irdelenmiştir. Yapılan literatür araştırmasında Karadeniz gibi tuzluluğu ‰16 – 18 arasında değişen subtropikal bir denizde kafeslerde yetiştirilen gökkuşağı alabalığına alternatif türlerden biri olabilecek çipura yetiştiriciliği ile ilgili pratiğe yönelik detaylı bir çalışma mevcut değildir. Bu nedenle böyle bir çalışma özellikle pratik yetiştiricilik açısından önem taşımaktadır. Şekil - 1. Çipura balığının görünümü 31 Şekil - 2 Çipura balığının doğal dağılım alanları Şekil – 3 Araştırmanın yapıldığı yer 32 Şekil – 5 Kafesteki balıkların yemlenmesi 33 Şekil - 6 Kafesten balık alınması Şekil -7 Çevresel parametrelerin ölçülmesi Şekil – 8 Verilerin değerlendirilmesi 34 30 Sıcaklık (°C) 25 20 15 10 5 H A EK A Ş N AYLAR KARADENİZ H A EK A EGE DENİZİ Şekil – 9 Karadeniz ve Ege Denizindeki sıcaklıkların karşılaştırılması 300 28 26 24 200 22 20 150 18 100 16 14 50 0 12 1 47 103 160 217 Gün Boy 280 Ağırlık Şekil – 10 Araştırmada ölçülen boy ve ağırlık değerleri 342 421 10 Boy (cm) Ağırlık (g) 250 35 10 7 8 5 6 4 4 3 2 2 1 0 0 -1 Oransal Ağırlık Artışı Spesifik Büyüme Oranı 6 13 75 133 187 Gün SBO 252 313 373 -2 OAA Şekil – 11 Araştırmada elde edilen SBO ve günlük OAA değerleri SONUÇ Sonuç olarak, Doğu Karadeniz koşullarında özellikle su sıcaklığı bu türün yetiştiriciliğini sınırlayan önemli bir faktördür. Özellikle su sıcaklığının 10ºC’in altına düştüğü ocak–nisan arasındaki dönemde ağırlık kaybı ve negatif bir büyüme söz konusudur. Ancak bütün üretim sezonu dikkate alındığında, uygun ortam koşullarına bağlı olarak çipuranın oldukça iyi bir büyüme performansı gösterdiği, iyi bakım ve besleme uygulanarak Doğu Karadeniz’de deniz kafeslerinde ticari boyutta yetiştiriciliğinin yapılabileceği söylenebilir. 36 T.C. TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI TARIMSAL ARAŞTIRMALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ KARADENİZ’DE ÇİPURA YETİŞTİRİCİLİĞİ LİFLET ÖRNEĞİ Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü TRABZON 1999 MÜDÜRİYET MAKAMINA TRABZON Enstitümüz imkanları ile yürütülen “Karadeniz’de Çipura Yetiştiriciliği” projesinin sonuç raporu hazırlanmış olup, kitap haline getirilebilmesi için Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğünün görüşleri alınmak üzere ekte sunulmuştur. Gereğini bilgilerinize arz ederim. 22/10/1998 Dr. Temel ŞAHİN Proje Lideri EK: 4 Adet Proje sonuç raporu 38 LİFLET ÖRNEĞİ 39 YÜRÜTÜCÜLERİN ÖZGEÇMİŞİ Proje Lideri Dr. Temel ŞAHİN, 1959 yılında Trabzon-Akçaabat’ta doğdu. 1981yılında Atatürk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi’nden Ziraat Yüksek Mühendisi olarak mezun oldu. 1994 yılında K.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Balıkçılık Teknolojisi Mühendisliği Anabilim dalında “Deniz Kafeslerinde Gökkuşağı Alabalığı Yetiştiriciliğinde Optimal Stoklama Yoğunluğu ve Günlük Yem Miktarının Tesbiti” konusunda doktorasını tamamladı. Yurt içinde, Türkiye-İtalya teknik işbirliği ile gerçekleştirilen “Aquaculture Training Course, March 1991-June 1991” ve “A Basic Level Training Course on Disease, Diagnosis and Prevention for Aquatic Species, 17- 30 November 1991”, yurt dışında “Managment of Agricultural Research , 17 Feb.–7 March 1997, Cranfield University” ve “Seed Production in Japan, 20 January-20 April 1988” adlı eğitim proğramlarına katıldı. Halen Su Ürünleri Merkez Araştırma Enstitüsü’nde Japonya Uluslararası İşbirliği Ajansı’nın (JICA) teknik işbirliği çerçevesinde yürütülen “Karadeniz’de Balık Yetiştiriciliğinin Geliştirilmesi” projesi kapsamında Kalkan Balığı yetiştiriciliğinde yavru geliştirme bölümünde araştırmacı olarak çalışmaktadır. Evli ve iki çocuk babasıdır. 41