Osmanl `dan Cumhuriyet`e Ge i S recinde Adab
Transkript
Osmanl `dan Cumhuriyet`e Ge i S recinde Adab
G 231. SAYIMIZLA MERIIABA, z ffi "Addb-rmua5eret", dosyakonumuz 2jr.sayrmlzda Dosyayazllarr Tunq Ya5ar. Fatma editori.i dosya erken Osmanh'dan oncesi modernlesme geligmeleri kadarbu alandaki Cumhuriyet'e Osmanh'da mercekaltrnaahyor.Dosyadan, oncesindeddAb-lmua'ereteonem modernlegme verilsebile bu konudakikurallarrnmerkezibir ziyadeinsaninsanailigkiler yonlendirmeden yoluylayayglnlattlglnl, amaI9. yiizyrldameselenin ele bir esash daha sekilde ahndrirnrve bu konudakikurallanhalkatanrtmakigin kitaplar birlikte gortiyoruz.Cumhuriyet'le basrldr!rnr "devrimleri" krhkkryafetkonusundayaprlan yeni rejimin6dAb-rmuA;eret de drigiinrirsek konusunudahada ciddibir 5ekildehalkaanlatma AdAb-tmuAgeret qabasrna girdiiini; Osmanh'da kurallannrn"modernliiingereiidir,isteyen sunulurken, ozendirilerek alsrn"mantrfiryla yapma olanalt pek de segim Cumhuriyet'te konduiunu toplumunontine brrakmadan soyleyebiliriz. gokilginqbir konuyuele Adil Baktraya "toplumsal erkekler'.Biyolojikolarak ahyor, kadrnolan bu insanlartoplumsalko;ullar neticesinde(giivenlik,mirasvs.)erkekolmayt kadtnlara makalesinden segiyorlar.Baktraya'nrn yolunuaganerkekegemen erkekleqmenin bu insanlaraaynryolu toplumsalkogullanmanrn yani kadrnolmayroliim tekrar tersinekat etmeyi, kapatttflnt oireniyoruz. cezasryla ismailKara'nrnmakalesifeyhiilislamMustafa Rtza SabriEfendi'ninsrirg0nkoSullartnda Tevfik'eyazdrlriki mektubuele altyor.Kara'ntn da belirttigigibi silrgiinkogullanve Ankara'ntn tacizleri,MustafaSabriEfendi'ninmektuplarda MustafaKemalhakkrndaoldukgasert ifadeler yol aqtyor. kullanmasrna Ali BirinciToplumoalTarih'een son Io6' sayrda, Ekimzooz'de"U9Husus"ba;lrir ile kiiqtikbir not ile katkldabulunmug.Birinci'ninMart "siyasetMeydanlnda Bir $air, zor3saytmtzdaki yagadrir yazrsr donemde H0seyinKAmi"baghkh muhalifbir isim giirleri,oyunlanve yazrlarryla olaraktantnanHtiseyinKAmiile ilgilibilgilerimizi kimi yanh;larr genigletiyorve onun hakkrndaki KegkeAli BirinciIoplumoaI Tarih'e dtrzeltiyor. dahasrkyazsa. rizere. Nisan'dagdniSmek Ahmet Akqit OA >-! t\l GO +(} I E nixn-i raxip: gi.inleri Pazartesi r5gundebir 94.9AqrkRadyo'da Fikr-iTakipprogramtnda r;.3oda yayrnlanan 4 Yart zor31eMuratKoralturku. rBYart zot3'te ag:r.tioruz. FatmaTuneYa-sar't Peri Efe-Ahmet AkSit DAN a 4 L' LLLIIETRATION' SE9MELER /ft MUCADELE 4d MILLI u . . DONEMINDEKI izrnniNi sUREMEDicit"liz isrApI Hazrrlayan:EdhemEldem @6 osr'{aNLIBAsININDA YUZYIL 6NCNBU AY KONGRELERi Mete Tungay Hazrrlayan:EmelSeyhan / 0 trm-rmNgols PfRousE: uNivnnsirn,cAMivE gARtI R 7 l -./r))o 2 a)t " DOSYA: AoAn-l MUASERET ARASINDA BEYAZIT MEYDANI NE KAMUSALALAN, NE MEYDAN Berat SeEkinDemirok il2 $2 ALi sAiM snn cALATA'DA UrcnN xoNnnnaNsl: rUmivr'nE KORUMA, VE RESTORASYON MiMARLIK TARiHi Demirok BeratSeckin il$ Editdr: FatmaTunq YaSar ranini YAPANvE YAZAN KADINLARINANILARINI KURTARMAKiCiN FSM'NiS/E 25 YIL SONRA YENiDEN BAKMAK crg ooNEMosMANLI ADAB-IMUASTRTT LITERATURU FatmaTungYa5ar conr 6O on"ro rqinHnr'e KOZMOPOLiT YASAMAYI BILMEK CanEylip [ekig ln /n tOtOeasr'aeervNci rUrri cozUNonn siuavi'NiN OSMANLISON DONEM AoAsvr TESRiFATANLAYI'I NeclaAkgdkqe FatihTetik 20 iri KADININEKsiKKATAN TUHAFHiKAYEtERi ASKERAY$E, HANIM HANKO ''TOPLUMSAL VE ERKEK''LER Adil Baktraya 2E gEvHurisLAM MUsTAFA SABRiEFENDi'NiN vlZUdl ixi RrzATEVFiK'E MiiHit{ MEKTUP HirArEr MESELESi VE I5O'LiKLERiN inrienrLARINA DAiR I s m a i lK a r a 34 HiL L-i r.HMEn, $,2 /$, rsnuwrH cEVDET'iN VT MUKTMMTL RSSiMriAnAn-t MUA$tRtrRtHBtRi Nevin Merig E/ or"o*rr rurrunuNor ondigrNsornAAoAsI: ALATURKAALAFRANGA irirnMi OzgeSamancr EE iN^tta"IsrncirrvrN VE ONU BEDENLER RUHLAR: YUKSELTECEK I93O'LARDA AoAs-I MUA$EREr VE YUSUF ESIRLER AK9URA KiTAPLARINDA KADIN iMCNSi Esin Taylan TrilinUral sivxzr MEYDANINDA BiR.SAiR 94 cFSA\r'NiN HUSEYINKAMI 9IZIMIYLE IAZAR'INDIRIII'I Ali Birinci ZerrinirenBoynudelik Hazrrlayan: (}4 * JANDARMALAR VE KESIK KAFALAR F e tdhem tldem, I'illustration'un z8 $ubat tgq tarihli nilthqtmdayer alan ue Rumeli'deki uah4etikonu edinenJ azrJr delerlendirgor. i N = E F J = o O F ffiffi v2 SALT GALATA'DA ALi sAiM UrcEN KONFERANSI BeratSegkinDemirok, SALT Galata'da,8 $ubat Cumagilnii gergekle4tirilen konferandta6ne gkan konulan aktardr IT F lI" h 4g FrMiNisl'E 2t Y.rLsoNRA YENIDENBAKMAK NeclaAkgdkge yilIart rg87-rggo dra\LndaT sayrywlmlanan Feministdergiaininz5 ytl rcnra Kadm Killtilr lleti4im vakfit t arafmdan y apil an t rykLbaatm uetileaiyled1nemive dergiyi delerlendiriyor. 48 I'{TTE.TUN9AY'DAN IKI KITABIYAT YAZISI g4 giZiruiyrr CESART'NiN LAZAR'LN OiniLiSi Zerrin lren Boynudelik, juhanna incili'nde ida'nm mucizeleriaraamdaen )nemlilerindenbiriti olan Lazar'rn Diri ligi olay tnt Ceaari' nin giziminden aktar ryor ve ayrmtilt bir analiz 6unuyor. Metin Hillagii'niln isl6m Birliii ve MustafaKemal ueAhmetDemirel'inTek Partinin iktidan. Trirkiye'de Segimlerve Siyaset(tgz3-t946) kitaplarmm kritigi. w tlt.f-llsar !.fr =i TA.RTE )e.gisi .a| | :v|5 rrriff YATGI rute sariri -a: i;utoilu nrir\r/vrxl :t.14==: Degimen ,it€.. \o: t; +':.:. icrenhrrl ::: : 02 02 Er-cihrakfi.org.tr YAYIN KURULU Mehmet0. Alkan,Adil Baktraya,Murat Belge, FatmagrilBerktay,B0lent Bilmez,AydanQelik, Dogantetinkaya, Esra Danacrollu, EdhemEldem, Ahmet Ersoy,Nurten Grirboqa,Murat GaivenC, MehmetHacrsalihoglu, VangelisKechriotis,Murat Koraltrirk,ElCinMacar, MustafaH. sayar, irvin CemilSchick, Canaylahin, Oluz Tekin, TanerTimur, ZaferToprak, MeteTungay,NuranYrldrrrm YAYrN KooRDiNATdRii Rauf Kosemen s. YAzritLERi MiiDiiRii vE YAYIN ydnrrurli Ahmet Ak$it vavrN vdnrr}rnNi YARDIMCISI Berkay Ktigi.ikba5lar nroexsiyoN vr oiizrrri Eyiip Yrldrrrm DERG|vE KAPAK TASARIMI Rauf Kosemen KAPAK UYGULAMA Aysel Kazrcr0zalp sryra usemu/ BAsKr rARiHi UYGULAMA Mart 20rJ AyselKazrcr Ozalp DAdITIM irrrigiu Drinya Siiper Dagrtrm (oztz)5ry5z35 (oz16)68r 18oo (Dahiliril YAYrN rtiRfi (oztz)5t154oo (Faks) Yerel Slireli Yayln aaksitatarihvakfi.org.tr bkucukbaslaratarihvakfi.org.tr .lrtxln-a rrusirciridi BASKI G.M.Matbaacrhk ve TicaretA.5. roo.YrlMah.MAS-SiT r. CaddeNo:14204 iSTANBUt Tel:.9o (2r2)629oo z4 (qrz) 424o5 to \o3t2) 424 oo 50 ABoNELiK Tarih Vakfr (ozrz) 5zz oz oz (J5,) (oztz) 58 54 oo (fax) BIR YILLIK ABONE nnorri 85,ooTL. @ Topiumsal TarihYazr ltleri'nden ve ilgili yazardan izin allnmakslzlnallntl yaprlamaz. izin qertevesinde yaprlacakailntllarda ToplumsalTarih'in ilgili saylslnl ve yazar ismini belirtmek zorunludur. 3 ffiR }omanlr'dan Cumhuriyet'eGegipSrirecinde t a .^^'a N = r . ) Adfib-$Muff*eret roir6n: = J c O F FATMAruNg YATAR rddb-rmu65eret, en genelanlamda birbirleriyle ve igerisinde :nsanlarrn rulunduklarrtoplumlaolan mrinasebetlerinibelirleyensosyalnorm,ar manzumesi olarak tanrmlanabi.ir. Kelimeanlamritibariyle6ddb-r nudgeret "iyi geginmeninyollan" lemektir.KavramrnFransrzcasr olan 'squoir uiure", "yatamayrbilmek" anlamrnagelir. IbrahimHilmi, bir adib-r mudgeretkitabrna"Yagamayr lilmek" baghirylayazdrir onsozde igro) "lnsanlannen gok muhtaq :lduiu, fakaten az bildiii tey yata:naktrr.Insanher suretleyalayabilir. . akatinsanca,medenibir insangibi '.'atamayr bilmeken mngkrilbir ittir. geginmek yagamak . ransrzlar, demek ri:e(ildir derler.AdAb-rmuAgerete :vet elmeyen,terbiye-iiqtimaiyeye :nazharolamayanbir millet de yagr..'orad olunamaz." der. olarakyer alan AdAb-rmuAgeretin "yatamayr bilmek"olaraktarifedildiii ve "glindelikhayatrnpratik bilgisi" olarak kalemeahnan rehber kitaplara baghkolduiu bu sureg,pek gok agrdan incelemeyi haketmektedir. Ote yandanJohnKasson'rn ifadeettili rizere"AdAb-r mu6geretigahgmak denizdetuz aramakgibidir:izler her yerdedir,fakatgabalarrbogagrkartacakkadarincelmigtir".0smanh'dan Cumhuriyet'egegigsiirecindehayat Iarztnll:,ve Addb-rmuAgeretinnasrl degittiginikonu alan bir gahgmada, yayrnlardan maddikiiltrlrevarlncaya qok geni5bir kaynakyelpazesi kadar mevcuttur.Ad6b-r mui'eret kitaplarr bagtaolmakiizere,siireli yayrnlar, giinltikler,hattat.lar,romanlar, ev egyalan, mutfak malzemeleri ve hatta mimariboyle bir gahgmaya kaynakolabilir. Ote yandanbu ikinciyarrsrndan itibaren dosyada,Osmanh'dan Cumhuriyet'e 9. ytizyrhn 6dAb-rmu6geret gegig siirecinde toplumsal pratik lsmanLdrinyasrnda hatrrrsayrlrrbir anlamrndaAdAb-rmudqeretinna.,e ilgili meselelere qok oldulunu, .,giartltr sayrda idAb-r srl deiigtiiinden ziyade,bu suregte ::ru6geretkitabr yazlldrirnr,roman- AdAb-rmuAgeretintanlmlnrn,refe.ar ve srireli yayrnlardabu konuya ranslarrnrn ve hedefkitlesininnasrl :iraflrca yer verildiginigorr"iyoruz. belirlendiii,6ddb-rmuAseret ile ilgili ge.\sLnda,AdAb-rmuAgeretr9. yriz- telakkilerin hangiesaslar r"izerine .rldaortayaqlkmrgyeni bir kavram killendiii,toplumunfarkhkesimleriielil. Ancakbu yuzyrhnsonundaOs- nin AvrupaAdAb-r mu6geretiile nasrl nanh giindelikhayatrve yazrnrnda yuzlettigi veya uzlagtrfrsorularrna iavramln poprilaritesiniartrrdrirve cevaparanmaktadlr. idAb-rmu6'ereteriayetetmeninher :amankindendaha{azlaehemmiyet Dosyadakonu, iki nokta-i nazar<esbettigianlagr|yor.Bu dosyanrn dan ele alnryor. Bunlardanilki aramacr,"Osmanh'dan Cumhuriyet'e tan ddAb-rmu6geretvurgusununilk 3eqig"olarak tabir edebilecelimiz temsili olarak ortaya Qrkanadab-r rir donemdeartan AdAb-rmudgeret muAgeretkitaplan. Nitekim bu do','urgusunu anlamayaqahgmak. Daha nemdeyayrmlananAdAb-rmuateret gibi onceleriahlakve Ad6b larkhtijrkitaplarrtoplumsalpratiktenziyade :erdeyazrlmr;kitaplardabir bdllm 6dAb-rmudgeretedair telakkilerive idealizeedilen normlan yansltma potansiyelinesahip. Bu minvalde, Fatma Tung Ya;ar genel anlamda geqdonemOsmanhAddb-rmuAgeret literatdninri,CanEyrlpQekiqAhmed Midhat'rn AurupaAaaA-tMud4ereti yahud Ataf;rongo'srnl, Fatih Tetik LutfriSimavi'nin fe4rifot ue Adabt MuA4eret'ini ve NevinMerigAbdullah Cevdet'inMiikemmelue Reoimlt AdaA-tMudEeretRehberi'nidelerlendiriyor.lkinci olarakise AdAb-r muAgeretfarkh temalarballamrnda e l e a h n r y o rB . u m i n v a l d eO z g eS a mancrdeiigensofraAdAbrnr ve Trilin Ural 6dAb-rmuAgeretkitaplarrnda kadrnimgesiniyazryor. getalgmalarrnsrnrrh,ele ahnmasr reken mevzulannise hayli fazlaca olduiu bir konuda hazrrlanmlS bu dosyada,elden geldigincebirbirini tamamlarmahiyetteyaprlmrgqah;malanbir arayagetirmeyive bu vesile ile konuyadikkat gekerekyeni gahgmalar iginbir zeminolugturmayr hedefledik. vI I t g e' gl g& F a aa gE9 DONEMOSYAMI__,._ _,._ D -t MUA$t&tr LITERATURU ADAB A FATMA TUN9 YA'AR !85 Gegddnem}amanh adabt muaqeretliteratilrilnilnortayagtktgt,tg. yilzytl diinyaundaue buna paralelotarak)dmanlt'dayayananhutt degiqimve ddnil4ilmleyakmdanilgilidir. Qevretinive 1zelliklede Avrupa'ytyakmdan takip dolru davrant4kalrylarmtblrenmeve nezaket edenatmanh entelektilelleri, kurallartnaWmd ydniindeciddi bir elitim oldugunu,Aurupaadab-tmud4eretine 'medenidilnya'yaddhil oLmakigin adetabir zorunluluk Wgun dauranmqnLn halinegeldiginigdrmiiglerdir. urorNirir gldr: xrzlxrrit vUxsrrigi ffi tz rc istanbul, BeyoElu, the Grand Rue de Pera, tgtz; Carel Bertram'rn Irnaginang the Turki.6h Ilouse Collectiue Vitiou ot Home (Austin Universify of Texas Press, zooT) kitabrndan almml'flr. 19.ytizyrl,teknoloji,yatam tarzt ve kahplanndameydanagelen davranrg kokll ve kapsamhdeligimler,devrimler ve reformlarnedeniyledrinya tarihinde"donri;timqair" olarakbilinmektedir.Tarihqiler,ry. ylzyida pekqokyenigeligmenin vukubulmast ve bunlarrnsrireglerive sonuglartitibu bariyleyrizyrhagmastdolaytstyla yrizyrla"uzunry. yirzyrl"demiglerdir. Birgok qaidag yayrndaise medeni yonelikartanilgi ve gorgii davranrga kitaplannsakurallarrrizerineyazrlan yrsrndaki hrzhartrgnedeniylery. yizyrl "nezaketgair"(the ageofi civility) r835yrhnda, olaraknitelendirilmigtir. Lamb(Elia)bugOrtiiti"r9.ytizCharles yrl, nezaketimizin baglangrg tarihi..."' sdzleriyleifade etmektedir.John F. Kasson, r9.yiizyrldaAtlantik'inheriki tarafrnda, burjuva k0lttirtiniin yiikseligive yeni matbuatimkAnlanile birliktedahaoncehigolmadrltkadar qoksayrda96rgiikitabryayrnlandtlmt ifadeetmektedir.' Ashnda,"nezaketgair" olarak 19. yr"izyrlAvrupa'daOrtagaf'danmo- d dern ddnemleredek yaSanangetigmelerin geldiii nihai noktayr ifade etmektedir.NorbertElias,Avrupa'da davranr;kahplarrnrndeiigimve donrigrimiinfi inceledili UygarlLk Silreci (ilk olarakr939yrhndayayrmlanan)isimli kitabrndabu si.ireci"me- literatrinindeyaygrnolarak davranrg kullanrlmayabaglanmasrarasrnda yakm bir iligki vardrr. Her geyden 6nce,bir dildeyeni sdzciiklerin ortaya grkgr-ozelliklede bu yeni sozctiklerin yaygrnlatmasr ve uzunomtirhi olmasrdurumunda- gofunluklainolaraktanrmlamaktadrr.l sanlarrnyaSamlnda bazldegiSiklikledenile5me" gartk EliasUy Stireci'ndemedeniyet re igaretetmektedir.Ashnda,bir kavgeligimsel kavramrnr bir sriregolarak ram olarak ciuilit€'nin ortaya qrkrgr ele almaktadrr.Ytizyrllar boyunca yatamlnfarkh alanlarrndameydana itaret etsirkrileeden gdrgrikitaplarrndasu- gelendeiiSimve dontigrime nulandavranrg kahplarrna odaklana- mektedir.Elias'agoreciuilitd kavrarak,Avrupa'dar3.yiizyrldanry. yizmr Batrtoplumuiqin gdvalyeligin ve yrla kadarnezaketkurallarrnrnnasrl KatolikKilisesi'nin birlikteliginin dade€ittiginiincelemektedir.Eliasbu Irlmaktaoldugubir zamandaanlam krrapta,Erasmus'tan bu yana,vricut kazanmrgtrr. Onagore,bu kavramrn fonkiyonlarrnrgizleme,herkeseagrk (civilitd)ortayaqrkrtr,Batrdavranrg sergi- kahplarrnrnya da "medeniyet"inin olanyerlerdeonurludavranrg lemeve segkinlerarasrndabaglayan ortayaqrkmasrnda belirli bir agamave zamanlatoplumunfarkh tabaka- yr temsil etmektedir.5Bu a;amada hnna yayrlmaeiilimi gosterenneza- ciuilitd kavramr,onceleriItalyanca ket standartlannauyma yonrindeki ve sonrasrnda Fransrzca olmak rizebaskrnrnsrirekliolarakarttlglnl ifa- re ortakbir dilin konugulduiu,farkh de etmektedir.Elias,"medenile'me milletlerikucaklayansosyalbir olugrreci"ninagrklanmasrnda utangve gumunbir nevi aqrhmrve sembohirrcelik duygusunabelirleyicibir rol drir. italyanca ve Fransrzca,daha F d E a F J a f J L o F d kibar anlamLnagelenpolitekelimeild.elunancada gehir(polis) ingilizcede Dolayrcryla, Ingilizcede kibarlk ue zaritlik anlamma kelimetindengelmektedir. Selenue eqanldmholarakda kullanLlanpolitenessue civility kauramlartgehirile ilintili olup, umumi alanlardaki dsvranLqla"r, 6obra" ddabu kryafiet,konu4mave bedenleilgili her tiirlil gdrgiikuralma iqaretetmektedir. crrnekte ve toplumunonayladrklastandardrrrrm ve yasakladrklarrnrn rr zamanladegiltiginive bununla ve Hikte de, sosyalhognutsuzluk Ha: egiiinin de degittigini iddia rrrrektedir.+Elias,davranr;kahplailiSkilerrrrdakideiigimve karSrhkh giddetindevlet tatan oz-disiplinin, ile yakrndan raftndan tekellegmesi gekmektedir. olduguna dikkat tili h'a gore,moderndonemdeyrik-t sosyalanksiyeteve diigrikutanq G*t umumi durumlardabireylere kontrol etmekigin hrdi davranrglnl Ho uygulamaktadrr. 6nce Latincetarafrndangergeklegtirilen fonkiyonu devralmrglardrr. Bu diller Avrupa'nrnbirligini gostermekte ve aynl zamandabu yeni olu'umun omurgaslsaraytoplumuna dayanmaktadrr. Bu toplumun vaziyeli,kendinedair algrsrve ozellikleri ciuilit€ kavramrndaifadesini bulmaktadrr.6 Iite kelimesi de Yunancadagehir (polio) kelimesindengelmektedir. Dolayrsryla,ingilizcedekibarhk ve zariflikanlamrnagelenve e;anlamlr olarak da kullanrlanpoliteneat ve ciuility kavramlarrgehir ile ilintili olup,umumialanlardakidavranrglar, sofraAdAbr,kryafet,konugmave bedenle ilgili her trirhi gorgrikurahna itaret etmektedir.Bu kurallar,fonkCiuilitdkelimesininkokeni,bu keli- siyoneliligkilerdolayrsryla karmagrk menin iyi vatandathkladzdeglegen ve sosyalailarla ki5ilerinbirbirine kriltLirelincelmeanlamrnageldigini ve devletebalh oldulu gehirdehagostermektedir. Latincedegehirigin yatln en iyi nasrlyaganabileceiinin kullanrlan ciuitad ile aynr kdkten gostergesidirler.8 gelmekteolup,kabahkve barbarhlrn k<'ur ifadeettigit.izere, Avrupa'nrn kargrfiolarakgehirli,kr.iltUrlfi, inceve Ciuilitd kavramrnrn ilk olarak qrla;ma srireciile civilit€ kavra- zarifdavranr;anlamrna gelmektedir.7 Italya'da ortaya qrktrlr ve oradan ortaya grkrgrve bu kavramrn ingilizcede kibar anlamrnagelenpo- Avrupa'yayapldrlr dtigrinrilmektemt Hasan Bahri, Centilmen: Adab-t Mu'a4era (lstanbul: Tevsi-i Trbaat Matba'asr, t1z8ltgtt). rrd 53 d i I F H Sofra AdAbmda dogrular ve yanlrylar. Hasan Bahri, Centilnenl < = Mu'dgeret, tgrr. t f r l t i i I i l t t t : Aaaa+ 19.yrizyrhnikinci yansrndaOsmanlr drinyasrnda nezaketkurallarrnailginin arttlglnrsdylemekmrimkrindrir. Avrupa ve ABD ile kryaslandrirnda Osmanh'dabasrlanmuAgeretkitaplarrnrnsayrsroldukgaazdrr,fakatbu sayr Osmanhbailamrndaehemmiyetsizdegildir.rB89-r9rB yrllanarasrnda (bu gah5maesnaslndatespit "AdAb-r muAgeret"i edildiii kadarryla) konu edinen r3 Osmanhcakitap yayrnlanmrgtrr." Ayncadoneminsrjreli yayrnlarrnda ve romanlarrnda srk srkbu temayayer verildiii gori.ilmektedir. E ( < . I l jn T o < < < > . X - I rc ll I i II I Ii II li s 4 tr* I I cEq D6NEM osMANLr AnAs-r MUASERET xiraprAnr (rsssrsra) dir. Civil ve ciuility kavramlarrOrtaga! Avrupa'srndayaygln olan ve onaylanml$ince ve zarif davranrg kalrplarranlamrnaSelencourteout ve courte6y kelimelerininzaman igerisindeyerini almlttlr.eFrom Co urteyy to Ciuility isimli kitabmda Anna Bryson "ciuility"nin yeni bir kavram olarak sosyal davrantgve sosyalhayatrgormebigimiolduiunu ifade etmektedir.rz. yiizyrldaortaya qrkanOrtagafdavranrgkitaplarr, bir ti..irolarak lordluk pratikleri ile ilgili olup, soylulardanibaret srnrrlt bir zrimreigerisindegegerliolmasrna kar5rn,Erasmus'un De Ciuilitute Morum Puerilium(r5]o)isimlikitabr ile baglayanerkenmoderndavranrg kitaplarrdahagenigbir kesimtarafrndandahagenigbir mecradauygulanangdrgrikurallarrnrigermektedir. igtimaiyagayrg bilgisive usullerianlamrnagelen"AdAb-rmuAgeret"'' bir tamlama olarak "edeb" koktinden gelenddAbve "'atr" kokiindengelen mudgeretkelimelerinden olugmaktaSaygr, nezaket ve drr. utanmaanlamlarrnagelenedeb,bir toplumdaorf, Adetve kuralhalinialmrgiyi tutumve davranrglar veya bunlan kazandrran bilgi anlamrnda kullanrlmaktadrr.'r Adab ayrrcabir geyinnasrlyaprldrlrnr ifade eden usul anlamrndakul(dddb al-katip, AdAb lanrlmaktadrr s.l-muullimuo.).'4Ikincikelimeolan "agr"ise birlikteyagamak, insanlarla iyi geqinmekanlamrnagelmektedir.'5 AdAb-rmuA5eret, bu durumda"insanyollan" anlamrnezaket, larla iyi geqinmenin Bu nedenledavranrglarda GegdonemOsmanlr srnrrh bir gevredeuygulanangdr- na gelmektedir. gri kurallarrmanzumesinden ziyade Addb-rmuAseretliterattninde hem herkestarafrndanofrenilebilenpra- kitap ismi olarakhemde iqeriktebu bilgileri olarak 6ne kavramrnyanl slra usffl-imu65eret, tik sosyalleSme grkmaktadrr.'o terbiye,hrisn-i Nitekim hem done- edeb,zarafet,nezaket, mindehemde sonrasrnda biiyrikilgi iilfet gibi - kimi eganlamh- pek qok g6renErasmus'un kitabrfarkhdillere kelimede kullanrlmrgtrr. tercUmeedilmigtir.Bununlabirlikte gok sayrdadavranrSkitabr da ucuz r9. yrizyrhnikinciyansritibariyleOsfiyatryladaha geniSkesimlertara- manhyazrnrndaonemli bir yer edifrndanulagrlabilirhale gelmigtir.Bu nen bu kavramashnabakrlrrsa,19. da belli bir efitim hattataklit yoluyla yrizyldan once de dolru davranrg herkesebir centilmenya da hanrme- bigimlerive kurallananlamrndakulAdab-rmuageretin bir fendi olma imk6nrsunmuttur.Hem lanrlmaktadrr. doiru davranrgbigimlerineyonelik konu olarak farkh trirlerde bastlan yayrnlarrnartmaslhem de bu kitap- kitaplarrnigerisindebir bohim olaNitekim larrnmuhatapkitlesiningeniglemesi rakyer aldr!rgonilmektedir. yiizyrl y:Jtzyrl, r9. oncesinde dofru davranrnezaket ve doiagrsrndan ry. olarak ru davranrganlamrndazirve olarak grn,sadecepratik ve dr.inyevi ve deiil dini, manevi,uhrevi felsefi kabuledilmektedir. kitabrnvarhirnaragmengeqdonem OsmanhAd6b-rmuAgeretliteratilriinde geqmigtekiAdAb-rmuaterete herhangibir referansya da oyktinme olmadrlrgibi onceki donemlerde bu husustagerekenihtimamln gosterilmediii yontinde bir vurgu dahi soz konusudur.MuAgeretyazarlan kendi ddnemlerindeAdAb-t muaterete verilen ehemmiyetin arttlglndanve bu alandagok sayrda yeni kitapbasrldr!rndan bahsetmekolumsuzlanmasr, tedirler.Gegmigin ozelliklede ll. Meqrutiyetsonrasl AdAb-rmud5eretkitaplartnda gok daha agikArdrr.Ashndabu ddnemde yaprlan deur-i aabk vurgusu II. Megrutiyet'eait delerlerin benimsenmesiigin Abdrilhamiddoanlamlna nemininolumsuzlanmasl Uzunbir srireOsmanhcoirafyasrnda gelmektedir.Bu nedenleyazarlarn siyasi,sosyal devr-i sabrkifadesininII. Abdtilhabulunanve 0smanlt'ntn ve ekonomikdurumunadair cok sa- mid doneminden6teye gitmediii yrdamakaleve mektupkalemealan dtisiinrilebilir. pek Cok boyutu itibariyle ele altnrBgo'laritibariyle dr{r soylenebilir. AdAb-rmuAgeretkitaplartyayrmlansonra da ayrt bir maya ba5ladrktan ttir olarakdevamedenahlakkitaplabir nevidavrarr oncekidonemlerde nryliteratlirijolarakkabuledilebilir. Ahlctk-tAloi isimlikiKrnalrzade'nin tabr dolru davranrgve nezaketiahlak gevresindeele alan kitaplardan Yine GeliboluluMustafa birisidir.'6 Ali'ninsegkincemiyetve ztimrelerde nasrl davranrlacairnrkonu edinen Meva'idil'n-Nefab Fi-Kaua'idi'lMecalit'7isimlikitabr,anonimolarak basrlanRiaale-iGaribe'Bve sufiler iqin hazrrlanandddbkitaplartdoiru igin yol gosterenrehberkidavranrS a r a t a p l a r s r n dsaa y r l a b i l i r . F *<:T iirrlna' l**f,,i,'i:lT) d = a F J a = ;#L *,liT J-r*t .$tp -'o,, J c o F @il r;i-r.,:,-! .l*:. 1:-3+t$ * v .trt ;*-#H Capitafue s o*i* v *F tY?e r*l - baqt$taltmdayryImlanankitaptarm t88g-rgr8yiltarLalarlnda adab-tmuAgeret baqlatmaktanziyade birgogutoplumdyeni bir hayat tarzt benimteterek"deEigim" oldn degiqimue d1niiqiimilni&enmeyeny1neya dd ydnlere hdlihazrda baqlam;Q gibi gdziikmektedir. Aurupamedeniyeti dogru;dvrulmd;Lnlengelleme QabatL yazarlarLnlnen 1nemli yol dddb-tmuAyeret karqmmdaatLnscaktavr ue izlenecek gilndemidir. Abdolony- Geq ddnem Osmanlrca 6d6b-t tarihCive gazeteci Fransrz pek literatrini(r889-19r8) me Ubicini (r8r8-r88q),larkhlarrn muAgeret mtinhastrbir ve bilhassaOsmanhlannteSrifatve qokaqrdannevigahsrna gorgiikurallarrnaonemverdiklerini, literatiirdrir.Bu yenilik,bir anlamda bu noktadategrifatrhembir ilim hem onceki davran15literatr.irlerinden de bir vazifehalinegetirenQinlilere kopug anlamrnagelmektedir.Geg yaklagtrklarrnr ifadeetmekteve Saray donemOsmanhAdAb-rmuAgeretlibulunanz16ahlak teratiiriinunoncekiahlak literatriru Krittphanesi'nde konulu eserdenagair yukart otuzu- ve bazrgorg! kitaplarrile temaslart ra!menbu literatiironlartn nun AdAb-rmuaterettenbahsettigini olmasrna Bu kitaplarda,ge- devamrolmayrp,birqokagrdanfarkh soylemektedir.'s lenekve gorenekler,giyinme,nastl bir literatrirdrir.Nitekimbahsedilen ayaia kalkrlacair,nasrloturulacafr, ahlakliteratrirtimuAseretliteratrirLive sonbulmamrg sofradanasrlyemekyeneceii,kiSi- nfin ortayaqrkrgryla olarakdevametmittir. nin briyriklerive akranlartylanastl egzamanh hareketedeceii,nasrlselamvereceli neleredikkat GeqddnemOsmanhyayrndiinyastnve konu5maesnastnda kitaplarrnaartan da AdAb-rmuAgeret etmesigerektiiiagrklanmaktadrr. muAgeret literailgive yenibir AdAb-r grkrgt ytizytl r9. dtingibi geqmi'trir0niinortaya Ubici'ninde ifadeettigi, te bu alandakalemeahnmtgpek qok ya ve dzelliklede Avrupabailamtyla yakrndanilgilidir. Zikredilenon iig kitabrnrnonemlibir krsmrmuAseret terciimeedilmesive nrnFransrzcadan dahiFranstzca tercr-ime olmayanlarrn etiket literatrinindenizler taqrmasr ortayakoymaktadtr. bu ili5kiyiagrkga gorgrikitaplaAshnda,Fransrzcadan nnln tercilmeedilmesibu donemde Osmanh'ya 6zgribir durum olmaytp airrhkh olarak Batr diinyasrndave Japonyadrnelinde olduiu gibi ktsmen de diier toplumlardagdzlemlenen bir durumdur.Doneminnezaket 6nemliolErideFransa standartlarrnrn ve ABD,intarafrndan belirlendigini pek gok 0lkede gibi giltere,Almanya gdrgrikitaplannlntercr.ime Fransrzca edildiginisoylemekmtimktindtir.El19.ytizytlbettebu durumFransa'ntn konumile da sahipolduiu ayrrcaltklt yakrndanilgilidir. Hasan Bahri, eenta,men: Aaaa-t Mu'A4era (istanbul: Tevsi-i Tlbaat Matba'asr, ttzS/tgtt). d 55 wl x F a a D E i 1< W ffiB 56 wffi GeqdonemOsmanhAdAb-tmudgeret literatLir!,AvrupadavrantSliterattragmen, rfi ile olanyaklntemaslartna Osmanh'ya6zgii ko;ullar gerqevesinde gekillenmigolup, bu kogullar "AdAb-rmuateret"eehemmiyetverme konusundahemfikir,fakatAdAb-t mudSeretintanrml ve referanslart konusundafarkhgortigleresahipbir neSv literatt-irtinLin davrantp Osmanh ri nemabulmastnaimkantanlmlttlr. Bu literattirrinortak bir soylemiya da drinya gdrtigtinritemsil ettigini soylemekgrigti.ir.Bu nedenle,bu literatiirUnortayaQlkltlnlve muhteviyatrnr,Batrhlatmave modernleSme anlayrgrnrnsOzkonusu olmadtitnt, toplumun farkh kesimlerininfarklt reform reqetelerininbulunduiunu ve bunlann ge;itli mecralardaifade edildiiini sdylemekmtimktindtiLr. Uout-i MudEeret:Kduaid-i AdAb'L tercrimeedilmig 6889)Fransrzcadan bir ytl olmasrnaragmenkendisinden ve Arapgave Farssonrayaytmlanan Cadantercilmeedildiii ifade edilen QenqenzadeHakkr Antakyalt'ntn Zdrqtet'i (r8go) ile buytik benzerMevcutahlak likler gostermektedir. literatrirLiile ortaya grkmaktaolan yeni AdAb-rmuA5eretliterattiriiarasrndabir yerdeduranher iki kitabrn reortak ozellifi,dini ve geleneksel feranslarlaAdAb-rmuAseretitanlmlamrgolmalandtr.'oBu noktada,kitabrnrerciimeedildiii dilin iqerikkonusundayegAnebelirleyiciolmadt!t, bagkabir deyiplebirebirterctimenin genelliklesoz konusuolmadtit sOybir muAgeret lenebilir. Dolayrsryla, terctimeedilkitabrnrnFransrzcadan mesionuntamamenalafrangahayat r.izerineyazrlmrgolmast anlamrna gelmeyebilir. muAseret GeEdonemOsmanhAdAb-r literatiini,yatanandegitimiiki yonlii olarak yansltma potansiyeline sahiptir.ilk olarak,6ddb-rmuAgeret kitaplarrdegiiimve donti;timtinsonucuolarakokunabilir.Nitekimsdzhi kriltririle nesildennesileaktartlan muA5eretesaslartgtindelikhayatta yatanandeii;im ve artanAvrupaetkisiyleihtiyagve beklentilerikar;tve yeni noktayagelmiS layamayacak hayat tarztnt kitaplardanolrenme ikinci mecburiyetiortayaqrkmrgtrr. kitaplartnt olarak, AdAb-tmuAgeret oznesiolarak deiigimve dontigrimtin Bukitaplartopokumakmiimkrindrir. lumunondegelenisimleritarafrndan, toplumu deiigtirmeve doniitttjlrme yazarlarr, cabasrnahizmetetmek izere yanl- Oteyandan,bazrmuAgeret farklnda muAgeretin Addb-r alafranga mrglardrrdenilebilir.Her iki durum muAsereti da sdz konusuolabilmekleberaber olarak, alafranga6d6b-t yazmamayt-qolunlukla II. MegruIl. Metrutiyetoncesive krsmende II. tercih etmitlerdir. Metrutiyet'tenCumhuriyet'ekadar tiyet oncesindeHiigiden siiregteilkinin daha airrhkh Bu kitaplar arastndaResulzade *f, -. * . . i r ' UauL-t Nezaket ue . Hiisni.i'nln seyin ,*(' ;i",'-i,:':.,t,: olarak gegerli olduiu sdylenebilir. Geqd6nemOsmanhAdAb-tmuAseret Mud4eret: Kduatd-i Addb'r,Qenqen- Musafaha iqin ballamak literatijrij genelitibariylepragmatik zade HakkrAntakyah'nrnZarafet'i, gibi briyrikparadigmalara sol el uzatmak yerine,yaganandeiiSimve dontigtim amaglar doirultusunda ihtiyaglara MehmedEmin'in Aaa|t MuA4eret nezaketsizliktir. ile ytizle5me,uzla;ma ve deiigim ydnelik olarak kalemeahnmrSgibi NoorlHoorl)lur'u 09ol ve AmasHasan Bahri, yalr lbrahim Edhem'in Rehber-i Centihnen: iqeridenbir tavrrahgola- goziikmektedir. kargrsrnda Aaaa-t Miloafirin ue Adlbt Mudqeret'i rak okumakdahaanlaml olabilir. r9rr. Mu',Ateret, (r898) zikredilebilir.Bunlar igerir889-r9r8 ytllan arastndaAdAb-t muASeret baShiraltrndayayrmlanan sinde Amasyahibrahim Edhem'in DEditiM irn Y8zrngun: Rehber-i Mildabirin ue Adqb-r birgolu toplumayeni bir kitaplann qoK sEsLiLiK "deiiSim" oldukgailginqbir kitapMudgeret'i hayat tarzt benimseterek Hem trr. sehirrehberihemde AdAb-r itibaren baglatmaktan ziyade hAlihaztrda r9.ytizyrhnikinciyartsrndan yayrnfaaliyetlerininartmast,ula;tm baglamrqolan deiiSim ve ddniigti- muAseretkitabr olarak yazllml'tlr. aflarrnrngtiqlenmesi, miln istenmeyenydne ya da yon- Genel trendin Avrupa'yagidenler ve haberlegme devlet merkezlielitimin yaygrnlag- lere doiru savrulmastntengelleme iqin muA5eretkitabr yazmakolduAvrupa [u bir donemdeistanbul'atagradan masrgibi pek gok geligme,Osmanlt qabasrgibi gozrikmektedir. toplumununbelli kesimlerininhayat medeniyetikargrsrndaahnacakta- gelenmemurstntftve imparatorluk vrr ve izlenecekyol AdAb-tmuASeret srnrrlarrdAhilindenveya haricinden tarzrndahrzhbir deiigimenedenolmu5tur.Bu degigim,yakrnbir zama- yazarlarrnrnen onemli giindemidir. istanbul'ugezmeyegelenseyyahlar duyulan Gegddnem 6dAb-rmuAgeretlitera- iein yazmrttrr.Kitabrnilk krmt, ulana kadarBatrmedeniyetine hayranhkve galda5 Batt standart- ttirtindeki gegitliliiin btiyrik olgtide grm vasrtalart,ticretleri,vasttalartn qabasrolarak bu konudakifarkh goni;lerdenkay- rotalarr, krittiphaneler,okullar ve larrnryakalayabilme Ikinci ksmt Bu nokta- hastanelerhakkrndadrr. okunmustur.Donemin 6nde gelen naklandrirgdrtilmektedir. uyulmastgeve siyasi elitinin da,yazarngiindemidigerbir deyigle ise gehirmekAnlannda entelekti.iellerinin deligim algrsrndaAvrupa'nrnetkisi okuyucuyavermek istediii mesaj rekenve bilinmesigerekenmu6Seret Amasyahibrayadsrnamamakla birtikte,ne siyasine kitabln iqeriiinin ortayagrkmastnda kurallarrhakkrndadrr. yazmaslnln kitabt bu him Edhem'in Resulzade toplumsalve entelektiielduzlem- oldukga6nemlidir.Nitekim yaistanbul'da nedeni onemli en de yekparebir medeniyetve defi;im de HiiseyinHiisn!'nUnNezaketue ise her gdrdrilri yeniligi alafranga zannederekbenimseyenkimselere alafranganrngergektene olduiunu izah etmektir.AshndaAhmedMidhat Avrupamedeniyetininalafranga rahayat rar^na indirgenmesinden hatsrzdrrve Avrupamedeniyetinin dahaziyadeilim, teknoloji,gehirleSme gibi hususlardaornek altnmast "Bazrkimseleristediiimyerdeoturup gerektiginidri'iinmektedir.Ahmed istedigimmahaldegezerimbanakim Midhat bunun igin altnmastgerene karrgrrdiyerekbir takrmmug6yir-i kenler (ya da ahnmasrndamahsur AdAbevza' ve harekAtrndaalafran- olmayanlar)ve altnmamaslgerega namrylahog gormekgibi hatada kenlerolarakAvrupamedeniyetive Ornelin, bulunur..... Biz ki, lehtilhamdve'l- muateretiniayrrmaktadrr. gereli kabul menhehl-i islamve tabaka-isadrka-i Avrupa muateretinin 'Osmaniye'deniz. edilenkumarve dtiellonunOsmandevlet-i'aliye-i $er'enve nizamenmakbulve mer- h toplumunauygun olmadr$rnrifagub olan AdAb-tmuAgeretii'tiyad de etmektedir.Bu noktadaAhmed etmeklemtikellefiz.tiinkti pek gok htirmet-imahmevaddaalafrangada susadanma'dudolan hususatbizce bir akidir. Bu surettealafrangabir Seyiyapacafrmderken erbabtnezdindemugayir-iAd6bbir kusurdabuitham lunmugolur ki, terbiyesizlikle "'' edileceiineStipheolunamaz. tanan degitim ve dontittimdur.Bu degi;im,yeni gelenlerinrehberkulzorunlukrlacakkadarhrzh lanmasrnr olmugtur.AmasyahIbrahim Edhem kitabrnrn6d6b-rmuA5eretkrsmlnda istanbul'daalafrangaya5amtarzlntn yaygrnlagmasrndan duyduiu rahatszhir dile getirmektedir: mamaktadrr. Franstzcadanaynen terciime edilerek basrlan Kontes kitabrnanaSirolarak Dumagalon'un onsdz yazan Ibrahim Hilmi'nin gu crimleleri alafrangamuAgereti6!renmeningayesinive EerEevesini agrkgaifadeetmektedir: N d a ) = J d o F "Bu kitap bencepek mtihimdir.Bununlaberaberbu eserinegretmekle garb muAgeretiniterbiyemizedahil edereksiz de bdyle olun demekistemiyorum. Yalnrz onlartn AdAb-t muA5eretinirilreniniz de ihtilat ettiEiniz zaman yabancl kalmayarak kendinizi sevdiriniz. Herhangi bir cemiyette bulunursantzbulununuz AdAb-r muAgereteriayet ettiginiz takdirde herkes size ister istemez :4 El Slkma "Musahafa" Musahaf igin tevakkuf edilerek ayaldar birlettirilir. Mafevkin uzatacaBr ele madun sa! eli vererek beray-l tazimi (reverans) dahi unutmaz. Hasan Bahri, Centilmen: Avrupa muAgeretiile ciddi muhasebeye giren ilk muAseretkitabt Ahmed Midhat'rn Avrupa Adab-r Mud4ereti! ahud Alafrango'stdtr." Ahmed Midhat kitabrndadonemin gdrgiikitaplarindegelenFranstzca nnr referansalarakAvrupaicemiyet hayatrnadAhil olmasr mecburiyet Aaaa-t Mu'Ateret,rgrr. Amaryaltibrahim tdhem: "....Biz ki, Iehiilhdmdl)e'l-menhehl-i iilam ue tabaka-i '0tman$e'deniz. md*;a-i deulet-i'altye-i $er'enve nizdmenmdkbulve mergub olan dddb-tmuAqeretii't$ad etmeklemilkellefiz...pek gokmeuaddaalafrangadd ma'dud olan hutumt bizcebir akildir.. alafrdngabir |eyi hiirmet-ima.hsusadan ydpacaElmderkenerbabtnezdindemugayir-iAdAbbir kuturda bulunmu, olur..." rolarakkabuledilen.Osmanlterkeiini merkezealarakkitabtnlyazmlttlr. Bu nedenle kitap Avrupa'yaseyahattenbatlayarakfarkh durumlarda uyulmasrgerekenmu6;eretkurallarrnr anlatmaktadrr.Ahmed Midhat bu kitabrnr temel olarak iki gaye igin yazmlttlr.Ilki, cemiyetlerdeOsmanh erkelinin Avrupaltlartngdrgti kurallarrnrbilmemektendolayt dileri mahcupolmastntengellemek, Midhat'rnalafrangamerkezliolarak yazmakla birlikte alafranga hayat tarzlnln Osmanh toplumunda uygulanmasrhususundapragmatikve mtimktinsegiciolduiunu sciylemek drir. (pek hrirmeteder,daimagryabrnrzda nazik,pek terbiyeli)sdzleriylemedhedilirve her yerde(C'e& un homme comme il faut) gerefi gibi bir adamdrrtakdirleriyleyad olunursubu unvan-tgeref nuzki, cemiyetlerde en biiytikbir imtiyazdrr."'; kitapGegdonemOsmanhmuAgeret larrnrnonemli bir ktsmtntnAvrupa AhmedMidhatgibi IbrahimHilmi de muAgeretinitopluma benimsetmek alafrangaAdAb-rmud5eretinAvrupa ve yaymakgibi bir misyonubulun- ile temasihtimalibulunanbelli kim- 57 r* JffiF Matbaa-i Askeriye tarafndan yazar ismi verilmeksizinbasrlanUdtI ue Aaaat uuAqeret (t1o) II. MeSrutiyet atmosferini yansltmaktadrr. Kitapta olumsuzlananbir devr-i sabrkvurgusudikkati gekmektedir. Osmanhzabitamigin yazrlankitap toplumsaldonri;timve deiigim hususundabu srnrfa6zel bir misyon yriklemektedir. F a o rc - Itz bu nasrl kryafet? Utanmaz mrsrn? - Bu asr-r terakkide sen utan klyafetinden. (Hayal ry7, 7 Hazhan ngt, 19 Hazkan t875). ? .r: ..l,ir . -.,{';i,; ? ;-;;.1*.g r* * ,ii:;_ _:i,i :e f * - Haniya ollum senin srrrnah setren nerde? - Anam sattr da temsiye ile ferace aldr... (Hayal fi7, 28 Hazfian ngr, ro Temmuz t8z', w 58 rc "Su-i idare ile otuz tiq sene tahrib edilmigbir devleti emsalinadir bir inkrlab-rmes'ud ile ihyaya hizmet 'Osmanhordusuzabitanrna eleden yevm bi.ittincihanrnenzar-rtakdiri matuftur.Miilkiin dAhil ve haricinde yar ve aiyar karSrsrndazabitan hal ve etvan ile milletin te'dlisini gdsterecektir.'0smanh zabitanrnrn hal ve etvar-rma'neviyesiba'dema pek briynk pek nazik olacair anlagrhyor.Kemal-iiftihar ile deruhde 'ul0m eyledilimizbu vezaifinicrasr 'askeriyeye ve fiinun-r hasr-rkesbve vukuf ettigimizi izhareylemekli!imizemenutdur."':6 U6Atve AdAb-LMulqeret'tealafranga muAgeretibenimsetmekigin de ciddi bir metruiyetarayrgrsozkonusudur. selertaraflndan,yine belirli durumlardauygulanmak Uzeretilrenilmesi gerektilinivurgulamakta, sdzkonusu kogullardadahi topyekirnkabulden ziyadesegiciolmayadikkatgekmektedirler. Lritfii Simavi'nindort kez (r9ry-4, t9r8, r9z3ve 19z6)yayrmlanan Teqrifat ve A(tAb-LMudqerel isimli kitabl ise Avrupa medeniyeti ve muAgereti konusundaseEicilikten ziyadeeklektikbir tutum benimsemektedir.Simavikitabrndaseyahat AdAbr,salon6dAbr,sofraAddbt,viziteler ve iftar usuliigibi pek gokalafrangave alaturkamuAgeretkuraltnt birlikte zikretmektedir.Alafranga ve alaturkamua'eretinbirlikte uygulanmasrndandolan stktnttlara ise daha gok OsmanhmuAseretini 6nceleyengdzrimonerilerisunmaktadrr. 0rnelin Avrupa'dakiigriglin hiyerargi geregi btiytiiii selamla- drirnr ifade etmekte,Osmanhtoplumundaise briyugtiniltifat olarak krigiiiri selamladrflnr y azmaktadr.'a Yine Avrupa'daredingotunhlkrimbile 6nti agtkgiyildarrnkarSrsrnda diiini, ancak Osmanh'dabriyrlirin kargrsrndailiklenmesi gerektiEini soylemektedir.'5Yine redingotun Osmanherkeii igin uyarlanmtgversiyonu olan "istanbulin"ikitabrnda zikreden tek muAgeretyazan Lutf:d Simavi'dir.Bu noktadaLrltftiSimavi, Avrupa muateretini merkeze alarak ondan segmeleryapmakyerine her ikisinin toplum nezdindekikargrhirndanyola grkarakeklektik bir yakla;rm benimsemektedir. Bu da Ahmed Midhat'rn kitabrndanfarkh olarakonun kitabrnrndahagenig bir kitleye hitap etmesineve daha yaygrnbir gekildekabulgormesine imkAntanrmrgtrr. "Avn-i Bari ve imdad-rruhaniyet-i ile husulegelen cenab-rpeygamberi mtiteainkrlab ve teceddridrimiizri kib devletimizinher tiirki esbab-l saadet-i maddiyye ve maneviyyesini ihzar ettigimizve "etlibu'l ilm" hadis-i gerifinin bihakkrnmanaslnl idrake muvaffakolduiumuzbir zamandazatenesasive vaktiyleMtishimanlardanahz edilmigolan ilm-i yani umum-rdriLvel-i usul-imuAgereti kabul olunan AdAb miitemeddinede ve terbiyekavaidinitahsilve tatbik etmeklilimizpek tabii deiil midir? Hem de unutmayahmki, Devlet-i Osmaniye,pay-i tahtr Avrupa kltasrnda bulunan bir Avrupa devlet-i muazzamastdr."'7 Kitapta, Avrupa mud;eretini benimsetmek igin vurgulanan bir diler onemli husus ise Avrupa muaSeretininbazrlarrnrnzannettigi gibi Hrristiyanhkile higbir ilgisinin bulunmadrirdrr.'8Oysa alafranga 6dAb-rmuAgerethususundayazan diler yazarlargenelolarakalafranga ddAb-rmuAgereti toplumgoziinde igin ve benimsetmek megrulagtrrmak bu denli bir qabaigerisindedeiillerdir. Onlar,Avrupahlarile temashalinde bulunulduiundabagvurulmak rizereAvrupamuateretininbelli bir ztimretarafrndanbilinmesigerektiiini ifade etmekteve zamanzaman da bunun nigin gerekli olduiunu okuyucuyaaqrklamaktadrrlar. yazrlanen IL MeSrutiyetsonrasrnda onemli muAgeretkitaplarrndanbiri ve terbiye-i bedeniye de Fransrzca muallimi Hasan Bahri'nin kaleme a l m r g o l d u l u C e n t i l m e n :A U 0 U - r Mudgeret(r9rr) isimli kitaptrr. Geg donemOsmanhAdAb-rmu6geretliteratlrfinrin tek resimli kitabr olan Centilmen'de Hasan Bahri, genel itibariylealafranga6dAb-rmuAgereti yazmaktadrr.Hasan Bahri kitabrnkonugma,seyahat da, selamlagma, ve sofra AdAbtgibi pek gok konuda Fransrzcaetiket literatiirUniiesas alarak yazmrgtr. Ancak alafranga tatetiket literatuninrinOsmanh'da oipNorrnr. ' BoEazigi batllcakayna$zor2'de Bumakalenin biki soz konusuolduiunda yazartn Ozetleifade etmekgerekirse,rBBgilging agrklamalarrolabilmektedir. r9r8 yrllarrarasrndayazrlanAdAb-t mo0rne!in alafrangausulselamlaSmayr muAgeretkitaplarrBattltlagma, deligim ve ddni.igiimile yazdrir bdliimde "Ttirk hantmlartna dernleSme, refakat eden zevat aginalartnrzdan farkh yrizle;meve tavlr alma qabaolsa bile selam verilmez."'eifadesi larr olarak okunabilir.Geq Osmanh 6dAb-r muAgeret literatiirui,farkh yer almaktadrr. AdAb-rmuAserettanlmlanve tasvirtizere,gegdonemOsmanlt leriylegeqddnemOsmanhdtinyastnGoruildtiiri literatrirUtoplumun da ya;anandegigimve donriStimtin AdAb-rmuAgeret Avrupa aksinetamamen tamamrigin deiil, belli bir ztimreye zannedilenin agairya,tek yonhitapedecekgekildekalemeahnmrg- merkezli,yukarrdan iki gruptan li.i ve tek boyutluolarak gergeklegtlr. Buzumreiseesastnda Nitekim19. ilki zabitan,diferi ise mediginigostermektedir. olugmaktadrr. Avrupahlarile temasihtimaliyiiksek yiizyrhnson qeyrefindegok seslibir Bu nedenlede, deiigim ve donri;iim algrsrntntezaolan br.irokratlardrr. bu kitaplann esaslndaAvrupahlar htini olarakortayaerkanbu literattir, ile temasihtimali bulunanOsmanh Doguile Batl,ahlakile medenidavkendine6zgii,eklektik erkeii igin yazrldrirsoylenebilir.Bu ranrgarasrnda perspektiften bakrldrirnda, bu kitap- bir yol bulmayaEahtmrttrr.Pek gok larrn-Matbaa-rAskeriye'ninUtul ue aqrdansivil bir karakteresahipgeq liteAaant MudEeret'iharig-yukarrdan donemOsmanhddAb-rmudgeret a5airya toplumsal bir deii;im ve ratiirii, II. Megrutiyetile birliktebelli donrigrimdngormediii, Avrupahlar bir yone dolru evrilmiSve CumhurikargrsrndaOsmanh'yrtemsil kabi- yet ile birliktesiyasiiradetarafrndan liyetindendolayr'yukanda'olarak belirlenenresmibir misyonunifadesi stntrltbir zt-imreyi olarakdevametmistir. tanrmlanabilecek eiitmekgibibazrpragmatikamaglara FATMA TUN9 YA'AR hizmetettiEisovlenebilir. oDTU, TARIH B6LIjMTJ IO II UniversitesiTarihBdliimii'ndeAhmetErsoyve tamamlananThe selqukEsenbeldanrtmanLglnda PredicamentLal Alla Francq:Vibion. abProper Behauiortn Late jttaman ttiquette Literature Adab-l Halleri,Ge(DdnemOsmanh Alafranga Mu'ateretLiteratiiriindeDogruDavranlt Bigimleri,bathkll doktoratez callgmasrdrr. dolap ve bilhassa Doktoratezimekatkrlarrndan "edabnmuateret"konulubu dosyanrnortaya !rkmasrigin dzelte'vik ve katkllanndandolayl AhmetErsoy'atetekkiir ederim. r Lamb,t66aldobtlia: Letteraand Charles Ra6qmund,o Iole (Paris:Baudry'sEuropean Library,rBlt, s. 87. 2 JohnF. Kasson,Rudenea6ond.CipilitJ:Mannerb in NineteenthCenturyUrbanAmerica(New York:Hill andWand,A Divisionof Farrar,Straus and ciroux, r99r),s. 44. NorbertElias,TheCivilizingPrace66:The Hi'tory obManner\ dnd StateFamatian and (Oxfordr r994(r939)). Blackwell, Ciuaiizotion NorbertElias,s.xii. 6 7 NorbertElias,0n Ciuilizatian,Powersnd Knouledge:SelectedWriting6,ed. Stephen (Chicago and MennellandJohanGoudsblom London:TheUniversityof ChicagoPress,1998), s. 79. NorbertElias,a.g.e.,s. 79. "Civility", tncycloped.ia ai Social ToddStiflman, oaks, Theory.Ed.GeorgeRitzer.Cilt r (Thousand zoo5),s. roz. CA:SageReference, BenetDavetian,Cipility:A Cultural Hi\tory (Toronto,Buffalo,London:Universityof Toronto Press, 2oo9),s. 9. "FromCivilitas to Civility;Codes JohnGillingham, of Mannersin Medievaland ModernEngland" Tran\actionr of the RoJalHi'torical Socieu,z (2oo2), s.267. t2 s. z8o. JohnGillingham, Resulzade HiiseyinH]jsni, Nezaketue U6ill i Karabet Mud4eret:KavA'id i Ad.Al)(istanbul: ve KasbarMatbaasr, rlo6/r889);qeneenzade HakkrAntakyah,Zordfet (istanbul:Kasbar ThetncyclapaediaobILIqm F. cabrieli,"Adab," (Leiden: E.J. Brill,19B6), Cilt.r, s. t75. r89o/r3o7); AhmedMidhatEfendi, Matbaasr, Aurupq Adabl MudoeretiJahud. Alatrsnga (lstanbul:ikdamMatbaast,t3t2/tB94)tAvrupq'da Meralim ue Adat,cev.M. !. (lstanbul:Kasbar AmasyalIbrahimEdhem, Matbaasr, rlrzlr894); Rehberi Mii'abirin ue Addbr MuA\eret (istanbul: r3r6lr89B); Mehmet KasbarMatbaasr, Emin, Ad'ib r MuAteret Na6rIHa6LI)Iur (Aydrn:VilayetMatbaasLB2t/tgo4\ U6ulue AdAb t MuAoeret(istanbul:Matbaa-iAsker,ye, rl27lr9ro);HasanBahn,Centilmen: AddbI MLd4eref(istanbul:Tevsi-iTrbaatMatbaasl, Rehberl rl28lr9il):KontesDumagalon. MuA|eret:Avrupq AdAbt Mu6.Oeret| Cev. IbrahimHilmiNetriyatr, AhmedCevad(lstanbul: rl28lr9rt; Liitfii Simavi.Te{ibAtue AdAb-L (istanbul, Matbaa-i ictihad,r3z9lr9rf. Mud4eret, (2.baskr,r333lr9rB; 4. baskr 3.baskr,r34zlr923; rg26)tALabranga J aOamdkyoLldn, Kadntar DiinyasrKrilliyatrndan(istanbul:Kadrnlar DijnyasrMatbaasr,tt]t / t9t2-1])tve6ayd-JL Medeniyeclen Zsrdbeti Niduon,Cev.Katif Dehri (istanbul,itimad KritiiphanesiSahibiselyid Bey,Adot Tahir,tahminenr9r2'r9r6); Abdiilaziz ve Mera|im-iKadime:TabiratueMuamelotaL KsvmiJe-i06moniJe(06mqnhAdet,Mera,im ve Tabirleri)(rEo'lar.)KaztmArtsan,Duygu Ansanciinay, eds.(lstanbul:TarihVakfrYurt Yayrnlarr, r99f. Mehmer'eker,CeltboluluMu.labaAIi ue Mevq'id il'n-Netai6Fi-Kapa'idi'I Mec ali6 (Ankara:Tiirk Tar'h Kurumu,r997). FeritDevelliogfu," AdAbt muA4eret", A\manlrca Tirkge An'ikloped,ikLigst (Ankara: 20ro),26. AydrnKitabeviYaylnlafl, Baskl,s. 9. "Edep",iblamAn\iklopedi6i(DiA),Tiirkiye DiyanetVakfr,Cilt 7. s. I75. F. Gabrieli, Ali Celebi,Ahldk-rAldi, MustafaKog, Krnahzade Klasik,2oo7). ed.(istanbul: HayatiDeveli,XVIILJi4tTI i\tanbul Hqyqtnd Dqir Ri'sle i Goribe(istanbul:Kitabevi,2oor). M. A. Ub'cini,Otmanlr'dqMademle|meSdncl'r (lsTanbui: rggB).s. r77. Tiaat Yayrnlarr. IL Metrutiyetddnemiahlakkitaplannrn 6zelliklerive iqeriti hakkrndabkz.ilhanTet'k, IL AbdiilhamidDdnemiAhlakKitaplan(Ri6dle-a AhIAk,IIm i Ahldkve Bergiizdrr Ahldk)Uzerine Bir lnceleme(MasterTezi,siileymanDemirel 2oo9). Universitesi, AmasyalrIbrahimEdhem,Rehber-iMil6abirin: AdabLMua4eret(lstanbul:KasbarMatbaasr,rlr6 / rBgB), s.5r-52. AhmedMidhatlnkitabrile ilgil'olarakdetaylr icin bu dosyadayer alanCan bir degerlendirme EyiipqekiC'inmakalesinebakabilirsiniz. ibrahimHilmi,"lfade-iNatir: YatamayrBilmek," De Magallon,Rehber-iMud4eret: Comtesse Aurupd AdAbt Mud4ereti,eev.AhmedCevad Emre,(istanbul:Kiitriphane-iAskeri, u28/tgn),s. ). ve AdAbl Mudreret Liitfii Simavi,TeOr?rdt (lstanbul:Matbaa-iictihad,ry29/r9r$, s. 14. 25 Liitfrisimavi,s. r5. 26 Matbaa-i U6il ve AdobI Muaqeret(istanbul: Askeriye, rl27/ rgro),s. 2. Uttl pe Addbr MuA4eret,s. J. 27 z8 UnI pe AdabLMuA,eret,s. J. 29 HasanBahri,Centilmen: AddbLMuAOerct (lstanbul: TrbaatMatbaasr, r3z8lr9rr), s. r6. Tevsi-i N F d N & F ) = J L a F ryF