"Gazetecilik eti÷i" dersi çerçevesinde etik sorunlara akademik
Transkript
"Gazetecilik eti÷i" dersi çerçevesinde etik sorunlara akademik
øletiúim kuram ve araútırma dergisi Sayı 23 Yaz-Güz 2006, s. 233-246 Sunum - Makale "Gazetecilik eti÷i" dersi çerçevesinde etik sorunlara akademik yaklaúımlar Süleyman ørvan Do÷u Akdeniz Üniversitesi øletiúim Fakültesi Özet: Bu makale iletiúim fakültelerindeki iletiúim eti÷i derslerini incelemektedir. Bu amaçla önce medya eti÷i derslerinin tanımı ve içeri÷i üzerinde durulmakta ve ardından daha önce yapılmıú araútırmalardan örnekler vererek etik derslerinin amaçları irdelenmektedir. Makale, bu ba÷lamda, iletiúim fakülteleri müfredatında medya eti÷i dersinin en temel derslerden birisi olması gerekti÷i konusunda artık yaygın bir anlayıú oldu÷unu, fakat ders içeri÷inde nelerin bulunması ve bu dersin nasıl iúlenmesi gerekti÷i konusunda fikir birli÷i olmadı÷ını belirtmekte; medya eti÷i dersinin temel amaçlarının neler olması gerekti÷i konusunda e÷itimcilerle ve ö÷rencilerin aynı görüúleri paylaúmadı÷ını vurgulamaktadır. Anahtar kelimeler: Medya eti÷i dersleri, etik ders içerikleri, etik, medya eti÷i Academic approaches to ethics problems in Journalism ethics courses Abstract: This article studies the communication ethics courses at the communication faculties. It examines the description and content of the media ethics courses. Then, it scrutinizes the objectives of ethics courses by examining the related literature about the issue. It states that there is a widespread agreement about the necessity of ethics courses at the communication; however, there is no agreement on the content of the course. It also states that teachers and students do not agree on the objective of the course. Keywords: Communication ethics courses, ethics course content, ethics, media ethics 234 Süleyman ørvan GøRøù Bu bildiride, 1998 yılından günümüze kadar hem Gazi Üniversitesi øletiúim Fakültesi’nde hem de halen çalıúmakta oldu÷um Do÷u Akdeniz Üniversitesi øletiúim Fakültesi’nde aralıksız olarak verdi÷im iletiúim eti÷i dersleri çerçevesinde kendi deneyimlerimden hareketle akademinin neleri yapıp neleri yapamadı÷ını, etik de÷erlere ba÷lı gazeteci yetiútirmede baúarılı olup olunmadı÷ını tartıúmaya çalıúaca÷ım. MEDYA ETøöø DERSLERøNøN TANIMI VE øÇERøöø Bugün Türkiye’de 23, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde de 5 iletiúim fakültesi e÷itim vermektedir. Bu fakültelerin gazetecilik bölümü bulunanlarının tamamının ders programlarında çeúitli adlar altında gazetecilik eti÷i dersleri bulunmaktadır. Fakültelerin web sayfalarından edindi÷im bilgiler do÷rultusunda derslerin benzer biçimde tanımlandı÷ını ve benzer ders içeriklerine yer verildi÷ini söyleyebilirim. Örne÷in, Gazi Üniversitesi øletiúim Fakültesi’nde verilmekte olan “iletiúim eti÷i” dersinin içerik bilgileri úöyledir: “øletiúim eti÷i kavramı; gazetecilikte, halkla iliúkilerde ve reklamcılıkta etik sorunlar ve çözüm önerileri; iletiúim mesleklerinde özdenetim yöntemleri” (http://www.ilet.gazi.edu.tr/akts.htm, 21 Ekim 2006). Yine aynı sayfada derste ele alınacak konular da sıralanmıútır: “etik kavramı ve etik kuramları; iletiúim eti÷i kavramı ve geliúmesi; özdenetim yöntemleri; gazetecilikte etik sorunlar ve etik kodları; gazetecilerin okuyucularına, haber kaynaklarına ve haberlerde yer alan kiúilere karúı etik sorumlulukları; piyasadan kaynaklanan etik sorunlar; savaú ve çatıúma dönemlerinde gazetecilik eti÷i; televizyon habercili÷inde etik sorunlar; halkla iliúkilerde etik sorunlar; reklamcılıkta etik sorunlar; sanal uzay ve etik; küresel gazetecilik eti÷i.” Okutulan dersin ö÷renme çıktısı olarak da “gazetecilikte etik karar verme süreçlerinin uygulanmasını ö÷renme ve etik bilinci kazanma” úeklinde belirlenmiútir. økinci örnek Ankara Üniversitesi øletiúim Fakültesi’nde okutulan “medya eti÷i” dersidir. Fakültenin web sayfasında verilen bilgide dersin amacı úöyle belirtilmiútir: “Bu dersin amacı, medya ve etik alanındaki temel tartıúmaların günümüzdeki durumunu tarihsel, kavramsal ve kuramsal geliúimiyle birlikte anlatmaktır. Etik ilkelerin, ahlak yargıları ve hukuk yasalarından farkının ortaya konulmasıyla, ‘neden etik?’ sorusuna yanıt bulma denemelerine de derste yer verilecektir. Özellikle, günümüzde önem kazanan ve her türlü platformda tartıúılmaya baúlanan etik konusu, medyanın içinde yer aldı÷ı Gazetecilik eti÷i dersi 235 siyasal sistemlerin dayattı÷ı kurallar çerçevesinde irdelenecektir. Bu yapılırken, kavram kargaúasının yaúandı÷ı ülkemizde, gelecekte do÷rudan do÷ruya insanla ilgili meslek dallarında çalıúacak olan ö÷rencilerin ‘etik yaúam’ ve ‘etik problem’ konusunda bilgi ve fikir sahibi olmaları bu dersin temel amacını oluúturmaktadır.” Derste ele alınan konu baúlıkları arasında, ahlak ve etik kavramları arasındaki farklar; hukuk ve etik kavramları arasındaki farklar; kamunun bilme hakkı; tarafsızlık ve nesnellik; tabloidleúme; özel yaúam; medyada problematik alanlar; denetim ve özdenetim; reklam ve halkla iliúkilerde etik gibi baúlıklar yer almaktadır. (www.ilef.ankara.edu.tr, 21.10.2006). Üçüncü örne÷i østanbul’daki bir vakıf üniversitesinden verece÷im. Yeditepe Üniversitesi øletiúim Fakültesinde okutulan “iletiúim eti÷i” dersinin web sayfasındaki açıklaması úöyledir: “Bu ders, medya ve iletiúim ö÷rencilerine, toplumsal yaúamdaki iletiúimciler olarak ortak ve genel bir etik geliútirmeleri olana÷ı sa÷lar. Bu ders, iletiúim ve medyada uygulanan etik dersidir ve gazetecilik, halkla iliúkiler, reklamcılık ve yayını içine alan tüm kitle iletiúimini kapsar” (www.yeditepe.edu.tr, 21.10.2006). Sayfada, derste ele alınan konular hakkında bir bilgi yer almamaktadır. Dördüncü örnek, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ndeki Lefke Avrupa Üniversitesi øletiúim Bilimleri Fakültesi’nden. Bu fakültedeki gazetecilik bölümünde okutulan “medya eti÷i dersi fakültenin web sayfasında úöyle tanımlanmaktadır: “Etik kavramının do÷uúu ve tarihsel perspektifi içinde, kitle iletiúim araçlarının ahlaksal ve etik sorunları, özellikle Türkiye ve KKTC örne÷i ele alınarak iúlenmektedir” (www.lau.edu.tr, 21.10.2006). Son örne÷i de kendi fakültemden, Do÷u Akdeniz Üniversitesi øletiúim Fakültesi’nden verece÷im. Bu fakültede okutulan “gazetecilik eti÷i” baúlıklı dersin tanımı úöyledir: “Bu ders, do÷rudan do÷ruya gazetecilik prati÷iyle iliúkili etik sorunları irdelemeyi amaçlamaktadır. Derste, gazetecilerin günlük haber yapma süreçlerinde ortaya çıkan gerçek yaúam sorunlarına odaklanılmaktadır. Temel konu baúlıkları úunlardır: ifade ve basın özgürlü÷ü; temel etik yaklaúımlar; gazetecilikte do÷ruluk ve nesnellik; kiúilik hakları ve özel yaúam; haber kaynaklarıyla iliúkiler; çıkar çatıúmaları; etik açıdan sorunlu habercilik yöntemleri; trajedileri haber yapma; çocukları haber yapma; kadınları haber yapma; dünyada gazetecilik meslek ilkeleri; hesap verme sistemleri olarak basın konseyleri ve okur temsilcili÷i” (http://fcms.emu.edu.tr/tr/Gazetecilik.htm, 21.10.2006). 236 Süleyman ørvan Beú farklı fakültede okutulan “iletiúim eti÷i” derslerinin hem tanımlanması hem de iúlenen konular ba÷lamında büyük benzerlikler taúıdı÷ı görülmektedir. En ortak nokta, medyada yaúanan etik sorunlara odaklanılmasıdır. MEDYA ETøöø DERSLERøNøN AMAÇLARI Peki hemen hemen her iletiúim fakültesinde verilen medya eti÷i derslerinin amacı nedir? Hem Türkiye’deki hem de dünyadaki örneklerden hareketle medya eti÷i derslerinin üç temel amacı gerçekleútirmeye çalıútı÷ını söyleyebiliriz. Birinci amaç, ö÷rencilerde etik duyarlılık yaratmak ve etik sorunları tanımalarını sa÷lamaktır (Black, 2004: 6). Dersi alan ö÷renciler etik sorun alanlarını tanımlayabilmeli; yasal olan ve etik olan arasındaki farkı görebilmeli, yasal olanın mutlaka etik de olmayabilece÷ini anlayabilmelidir. Medya eti÷i derslerinin ikinci amacı, ö÷rencilerin etik kararlar verebilme becerilerini geliútirmektir. Ö÷renciler, derslerde, medyada yaúanan etik sorunları tartıúarak etik açıdan do÷ru kararın ne olması gerekti÷i konusunda fikir yürütebilmelidirler. Bu ba÷lamda özellikle örnek olay çözümleme yöntemleri bu amacı gerçekleútirmede yardımcı olmaktadır. Medya eti÷i derslerinde örnek olay çözümlemeleri etkili bir ö÷retme yöntemi olarak tanımlanmaktadır (Borden, 1998; Brislin, 1997; Christians, Rotzoll, ve Fackler, 1983; Day, 2000; Patterson ve Wilkins, 2002; Whitehouse ve McPherson, 2002). Bu tür bir yaklaúımda ö÷renciler medyada yaúanan gerçek etik sorunlarla yüz yüze gelmekte ve tartıúılan örnek olayların nasıl çözümlenmesi gerekti÷ini tartıúmaktadırlar (Meyers, 1990: 26). Böylece, gelece÷in gazetecilerinin benzer sorunlarla karúılaútıklarında etik açıdan daha do÷ru kararlar verebilecekleri öngörülmektedir. Medya eti÷i dersinin üçüncü temel amacı, ö÷rencileri profesyonel mesle÷e hazırlamaktır. Bu amacı gerçekleútirmek için ö÷rencilere sadece yapılmıú haberleri irdelemek yerine etik ilkelere uygun haberler yazdırmak gerekir. øletiúim fakültelerinin ö÷renci gazeteleri bu amaç için uygun bir araçtır. Gazetecilik eti÷i dersi 237 ÖRNEK OLAY ÇÖZÜMLEME YÖNTEMø Medya eti÷i derslerinde Bivins'ten (1993) uyarlayarak kullandı÷ım örnek olay çözümleme yöntemi beú aúamadan oluúmaktadır (ørvan, 2001) 1. Durum tanımı: Bir haber etik açıdan irdelenirken ilk olarak durum tanımı yapılması gerekir. Burada, "haberdeki etik sorun nedir" sorusu bize yol gösterecektir. Ö÷rencilerin bu noktada etik sorunları di÷er sorunlardan ayırt edebilmeleri gerekmektedir. Bunun için, örnek olay çözümlemelerine baúlamadan önce, temel etik sorun alanları konusunda ö÷rencilerin bilgilendirilmeleri gerekmektedir. 2. Etik yol: Herhangi bir etik kurama (buna felsefi yaklaúımlar da diyebiliriz) dayandırılmadan yapılan tartıúmalar, ö÷rencilerin dersi almadan önceki düúüncelerini pekiútirmekten öteye gitmemektedir. Her ö÷renci, úöyle ya da böyle kendi kararını haklılaútıracak bir gerekçe öne sürebilmektedir. Bu nedenle, etik yollar olarak niteledi÷im bazı felsefi yaklaúımları ö÷rencilerin bilmeleri gerekmektedir. Çeúitli etik kuramlar arasında, özellikle Immanuel Kant'ın "görevci eti÷i"ni, John Stuart Mill'in "yararcı eti÷i"ni ve Aristo’nun önerdi÷i “orta yol”u iúlevsel buldu÷umu belirtmek isterim. Kant, bir davranıúın etik açıdan do÷rulu÷unu ya da yanlıúlı÷ını önceden belirlenmiú kurallara ve ilkelere göre de÷erlendirmemiz gerekti÷ini söylemektedir. Evrenselleútirilebilir kurallara göre eylemde bulundu÷umuz takdirde davranıúımız etik açıdan her koúulda do÷ru olacaktır. "Yalnızca, aynı zamanda evrensel bir yasa olmasını da isteyebilece÷in bir düstura göre davran" úeklinde ifade edilen koúulsuz buyruk, Kant'ın görevci etik teorisinin özünü oluúturmaktadır (Billington, 1997: 176). Ancak úunu hemen belirtmek gerekir ki, Kantçı etik anlayıú, farklı sorunlarda karar verirken zaman zaman çatıúmalara yol açabilmektedir. Örne÷in, kayna÷ı açıklamayaca÷ı sözünü veren bir muhabir, "verdi÷in sözleri tut" ilkesine uygun davranırken, "her koúulda haber kayna÷ını açıkla" ilkesine aykırı hareket edecektir. Mill'in yararcı etik anlayıúına göre ise bir eylemin do÷ruluk ya da yanlıúlı÷ını önceden belirleyemeyiz. Bunu belirleyebilmemiz için sonuçlara bakmamız gerekir. E÷er sonuçlar "en çok kiúi için en büyük mutluluk"u sa÷lıyorsa eylem etik açıdan do÷rudur (Christians, Rotzoll ve Fackler, 1983: 12-14; Merrill, 1997: 66; Billington, 1997: 198-199). Ancak, Mill'in mutluluktan kastetti÷i, bireysel de÷il toplumsal mutluluktur ve kesinlikle amaca ulaúmak için her yolu mübah sayan Makyavelist anlayıúla karıútırılmaması gerekir. 238 Süleyman ørvan Aristo’nun etik anlayıúı bize görevci ve yararcı etik anlayıúlarını birleútirebilme fırsatı sunmaktadır ve di÷er ikisine göre, daha gerçekçidir. Aristo, erdemli davranıúın iki aúırı uç arasındaki en uygun nokta oldu÷unu söylemektedir (Christians, Rotzoll ve Fackler, 1983: 9). Bu etik anlayıútan hareketle, herhangi bir sorunda do÷ru etik kararı verirken hem ilkeleri hem de sonuçları göz önüne almamız gerekti÷ini söyleyebiliriz. 3. Etik ilkelerin belirlenmesi: Ö÷rencinin tercih edece÷i etik yol, etik sorunu çözümlerken yardımcı olacak etik ilkelerin belirlenmesinde yol gösterecektir. Etik ilkeler konusunda ö÷rencilerin sayısız alternatifi vardır. Türkiye ba÷lamında, Basın Konseyi tarafından hazırlanan "Basın Meslek ølkeleri" ile Türkiye Gazeteciler Cemiyeti tarafından hazırlanan "Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi" yararlanılabilecek temel belgeler arasındadır. Ayrıca, çeúitli ülkelerin basın meslek örgütleri tarafından hazırlanmıú etik ilkeler de yararlanılabilecek materyaller arasında sayılabilir. Örnek olay çözümlemelerini etik ilkelere dayandırarak gerçekleútirme, ö÷rencilerin bu ilkeleri içselleútirmelerini de kolaylaútırmaktadır. 4. Örnek olayın seçilen etik yol ve ilkeler ba÷lamında irdelenmesi: Bu aúamada ö÷rencilerin, örnek olayı ilkeler ba÷lamında de÷erlendirmeleri, verilmiú karardan ya da eylemden kimlerin zarar gördü÷ünü, bu kararın etik açıdan niçin yanlıú ya da do÷ru oldu÷unu tüm ayrıntısıyla irdeleyebilmeleri beklenir. 5. Do÷ru davranıúın belirlenmesi: Ö÷rencinin son aúamada "ben olsaydım ne yapardım" sorusuna yanıt oluúturacak bir gerekçe hazırlaması ve verdi÷i kararı savunması gerekmektedir. Bu evrede ö÷rencinin bir editör olarak de÷il de bir muhabir olarak konumlandırılmasının daha gerçekçi olaca÷ı söylenebilir (Whitehouse ve McPherson, 2002: 233). DEöERLENDøRME VE SONUÇ øletiúim fakülteleri müfredatında medya eti÷i dersinin en temel derslerden birisi olması gerekti÷i konusunda artık yaygın bir anlayıú oluúmuútur. Ancak bu ortak anlayıú, medya eti÷i dersi içeri÷inde nelerin bulunması ve bu dersin nasıl iúlenmesi gerekti÷i sorusuyla aynı úey de÷ildir. Kuúkusuz bu derste yaygın ve yerel medyadaki haberlerde sıklıkla karúılaúılan etik sorunlara dikkat çekilecektir. Ama aynı zamanda ö÷rencilere, karúılaúılan sorunların nasıl çözümlenmesi gerekti÷i konusunda bir anlayıú da kazandırmak zorundayız. Bir medya eti÷i dersinin amacına ulaúabilmesi ve ö÷rencilerin 239 Gazetecilik eti÷i dersi tutumlarında uzun dönemli etkiye sahip olabilmesi, ö÷rencileri etik sorunlara karúı duyarlı hale getirebildi÷i ölçüde mümkündür (Meyers, 1990: 25). Ne var ki, medya eti÷i dersinin temel amaçlarının neler olması gerekti÷i konusunda e÷itimciler ve ö÷renciler aynı görüúleri paylaúmamaktadırlar. Lambeth, Christians ve Cole (1994) ile Braun (1999) tarafından yapılan araútırmalarda e÷itimcilerle ö÷rencilerin dersten beklentilerinin çakıúmadı÷ı görülmektedir. Çizelge 1: Medya eti÷i dersinin amaçlarına iliúkin e÷itimcilerin görüúleri Çok önemli % Önemli Etik akıl yürütme becerilerini geliútirmek Medyada yaúanan etik sorunları irdelemek Ö÷rencileri profesyonel mesle÷e hazırlamak Medya performansını sistemli biçimde de÷erlendirmek Irk, cinsiyet, toplumsal adalet konularını incelemek Klasik etik kuramlarını ele almak ve tartıúmak Önemsiz % Biraz önemli % 75.0 22.6 2.4 - 50.6 40.2 6.7 1.2 41.5 47.6 9.1 1.2 38.4 45.1 13.4 2.4 32.3 46.3 18.9 1.8 18.3 50.0 25.0 6.7 % Kaynak: Lambeth, Christians ve Cole (1994). Ö÷renciler açısından en önemli amaç olarak profesyonel mesle÷e hazırlanma arzusu ön plana çıkarken; e÷itimcilerin ilk sırada ö÷rencilerin etik akıl yürütme becerilerini geliútirmeye önem verdiklerini görüyoruz. 240 Süleyman ørvan Çizelge 2: Medya eti÷i dersinin amaçlarına iliúkin ö÷rencilerin görüúleri Çok önemli % Önemli % Biraz önemli % Önemsiz % Etik akıl yürütme becerilerini geliútirmek 26.0 48.1 22.1 3.9 Medyada yaúanan etik sorunları irdelemek 24.3 50.5 24.3 9.7 Ö÷rencileri profesyonel mesle÷e hazırlamak 40.8 39.8 16.5 2.9 Medya Performansını sistemli biçimde de÷erlendirmek 16.5 63.1 18.4 1.9 Irk, cinsiyet, toplumsal adalet konularını incelemek 22.1 49.0 24.0 4.8 Klasik etik kuramlarını ele almak ve tartıúmak 7.7 41.3 45.2 5.8 Kaynak: Braun (1999). Medya eti÷i dersinin, gelece÷in gazetecilerinin yetiútirilmesi sürecinde yararlı olabilmesi için úu temel noktalar üzerinde durması gerekir (Lee ve Padgett, 2000: 33): 1. Gazetecilerin verdikleri gündelik haber kararları önemli oranda etik boyutlara sahip kararlardır. 2. Ö÷renciler, inceledikleri haberlerdeki etik ikilemleri kolaylıkla farkedebilmelidirler. 3. Ö÷renciler, karúılaútıkları etik sorunları çözüme kavuúturabilmelidirler. Erhan Ero÷lu ve Nejdet Atabek (2004), Anadolu Üniversitesi øletiúim Bilimleri Fakültesi ö÷rencileri üzerine yaptıkları bir anket çalıúmasında, ö÷rencilerin “iletiúim eti÷i” dersine iliúkin görüúlerini incelemiúlerdir. Bu çalıúmanın bulgularına göre, ankete katılan ö÷rencilerin yüzde 51’i iletiúim eti÷i dersinde mesleki sorumluluk bilincinin ö÷retildi÷ini; yüzde 65’i haber yazımında do÷ruluk ve dürüstlü÷ün öneminin vurgulandı÷ını; yüzde 70’i haber kaynaklarına karúı duyarlı ve özenli olmanın ö÷retildi÷ini; yüzde 57’si iletiúim eti÷i dersinin medyayı daha eleútirel bir gözle izlemeye katkı yaptı÷ını belirtmiúlerdir. Yine aynı çalıúmada, bu dersi alanların medya çalıúanlarına karúı, Ertu÷rul Özkök’ün (2001) Hürriyet gazetesine yazdı÷ı bir yazıda dile Gazetecilik eti÷i dersi 241 getirdi÷i “bu okullardan piyasa gerçe÷ine düúman ö÷renciler mezun olur” úeklindeki eleútirisini haklı çıkaracak denli olumsuz de÷er yargıları geliútirdikleri de vurgulanmaktadır. Örne÷in, ankete katılan ö÷rencilerin sadece yüzde 7’si gazetecilerin meslek eti÷i ilkelerine ba÷lı hareket etti÷ini; sadece yüzde 12’si gazetecilerin mesleki sorumluluk bilincine sahip olduklarını; sadece yüzde 13’ü gazetecilerin toplumun beklentilerine karúı sorumlu hareket ettiklerini; ve sadece yüzde 10’u gazetecilerin haberlerinde do÷ruluk ve dürüstlük ilkelerine uygun davrandıklarını düúünmektedirler. Ancak, hemen belirtmeliyim ki, bizatihi gazetecilerin kendileri de etik ilkelere uygun habercilik yapılmadı÷ı görüúünü yaygın bir úekilde paylaúmaktadırlar. Örne÷in Kuzey Kıbrıs’taki 144 gazeteciye uyguladı÷ım bir ankette, gazetecilerin sadece yüzde 38’i do÷ru ve nesnel haber aktarıldı÷ını; sadece yüzde 42’si haber ve yorum ayrımı yapıldı÷ını; sadece yüzde 37’si haberlerdeki yanlıú bilgi ve hatalar için düzeltme yapıldı÷ını; sadece yüzde 28’i temelsiz suçlamaların yayımlanmadı÷ını; sadece yüzde 35’i suçu kanıtlanana kadar herkes masumdur ilkesine uyuldu÷unu; sadece yüzde 29’u do÷rulatılmamıú haberlerin yayımlanmadı÷ını; sadece yüzde 25’i haber kaynaklarına mesafeli yaklaúıldı÷ını; sadece yüzde 38’i toplumlararası düúmanlıkları körükleyici yayınlardan kaçınıldı÷ını düúünmektedirler (ørvan, 2006: 9). Yine, 2002 yılında Ankara’da hem gazeteciler hem de iletiúim ö÷rencilerine uyguladı÷ımız bir ankette benzer bulgular edinmiútik. Ankete Ankara øletiúim ve Gazi øletiúim fakültelerinden 153 ö÷renci ile Ankara’da görev yapan 96 gazeteci katılmıútı. 242 Süleyman ørvan Ö÷renci Gazeteci Çizelge 3. Kiúisel düúüncenize göre, Türkiye'de medya ve gazeteciler aúa÷ıdaki meslek ilkelerine ne kadar uygun davranmaktadır? Medyada do÷ru ve nesnel enformasyon aktarılmaktadır 1.95 2.32 Haber baúlıkları metinleri yansıtmaktadır Haber ve yorum ayrımı yapılmaktadır Yanlıú bilgi ve hatalar düzeltilmektedir Temelsiz suçlamalar yayımlanmamaktadır Haberde eleútirilen kiúilere cevap hakkı verilmektedir Suçu kanıtlanana kadar herkes masumdur ilkesine uyulmaktadır 2.77 2.13 2.36 1.86 2.49 2.75 2.37 2.01 2.06 2.32 1.73 1.92 1.63 1.70 2.37 1.78 Haberlerde ayrımcı ve cinsiyetçi dil kullanılmamaktadır Kiúilerin özel yaúam haklarına saygı gösterilmektedir Gazeteciler kimlik gizleme, gizli kamera gibi tartıúmalı habercilik yöntemlerinden uzak durmaktadırlar 1.74 1.87 Gazeteciler, yayımlanmaması kaydıyla verilen bilgileri yayımlamamaya özen göstermektedirler 2.44 2.42 Gazeteciler, gizli haber kaynaklarını açıklamama konusunda duyarlı davranmaktadırlar 2.94 3.22 Do÷rulatılmamıú haberler yayımlanmamaktadır 2.36 1.98 2.33 2.10 Cinayet, tecavüz gibi olaylarda ma÷durların kimliklerinin gizlenmesine özen gösterilmektedir 2.05 2.05 Gazeteciler, ellerindeki bilgileri kiúisel ya da kurumsal çıkarlar için kullanmamaktadırlar 1.79 2.10 Patrondan veya kurum dıúından gelen baskıların haberleri etkilemesine izin verilmemektedir 1.71 1.75 Gazeteciler, haber kaynaklarıyla aralarında eleútirel bir mesafe koymaya özen göstermektedirler 2.16 2.25 Gazeteciler, haber kaynaklarından para, hediye vb. kabul etmemektedirler Not: A÷ırlıklı ortalama puanlar alınırken, kesinlikle katılıyorum (5); katılıyorum (4); fikrim yok (3), katılmıyorum (2); kesinlikle katılmıyorum (1) olarak de÷erlendirilmiútir. 243 Gazetecilik eti÷i dersi Bu çizelgedeki veriler, öncelikle ö÷rencilerin gazetecilere oranla birçok konuda kısmen daha olumsuz görüúlere sahip olduklarını göstermekle birlikte, mesle÷i bizzat icra eden gazetecilerin de kendi mesleklerine yönelik eleútirel bir tutum geliútirdiklerini söyleyebiliriz. Hatta bazı konularda ö÷rencilerden bile daha fazla olumsuz de÷er yargılarına sahip oldukları görülmektedir. Örne÷in, gazeteciler, yanlıú bilgi ve hataların düzeltilmedi÷ini, haberde eleútirilen kiúilere cevap hakkı verilmedi÷ini, suçu kanıtlanana kadar herkes masumdur ilkesine uyulmadı÷ını, gizli haber kaynaklarını açıklamama konusunda duyarlı davranılmadı÷ını, haber kaynaklarından hediye kabul edildi÷ini düúünmektedirler. Son olarak, medya eti÷i derslerinin daha yararlı olabilmesi için birkaç öneri yapmak istiyorum. Birincisi, derslerde çok sayıda etik sorun alanı yerine en sorunlu görülen alanlar üzerine yo÷unlaúılmalıdır. Bu noktada, özellikle basın konseyi ve basın úikayetleri komisyonu gibi özdenetim kurumlarına yapılan úikayet baúvuruları dikkate alınabilir. Örne÷in, dünyada en iyi iúleyen özdenetim kurumu olarak nitelenebilecek øngiliz Basın ùikayetleri Komisyonu’na (PCC) 2005 yılında toplam 3654 úikayet ulaúmıútır. (http://www.pcc.org.uk/assets/111/PCC_Annual_Review2005.pdf) Aúa÷ıdaki listede de görülece÷i gibi, úikayetlerin büyük bir ço÷unlu÷u haberlerde do÷rulukla ilgilidir. Her ne kadar, “gazetecilik do÷ruyu söyleme mesle÷idir” (Tılıç, 2003: 436) diye tanımlansa da, gerçek yaúamda gazetecilerin bu en önemli meslek ilkesine çok uygun hareket etmedikleri söylenebilir. 1. Do÷ruluk 2. Özel yaúama müdahale 3. Kederli ve úoka girmiú insanları rahatsız etme 4. Çocuklara iliúkin haberler 5. Haber kaynaklarını ve kiúileri taciz etme 6. Ayrımcılık 7. Cevap hakkı tanıma 8. Zanlılara iliúkin haberler 9. Gizli dinleme ve kaydetme 10. Suçlulara bilgi için para ödeme 11. Finans gazetecili÷inde etik sorunlar 12. Gizli haber kaynakları %67.4 %12.5 % 5.2 % 3.4 % 2.9 % 2.7 % 2.3 % 1.3 % 0.9 % 0.5 % 0.4 % 0.4 244 Süleyman ørvan 13. Cinsel suçlara bulaúmıú çocuklar 14. Cinsel saldırı kurbanları 15. Hastaneler 16. Tanıklara para ödeme % 0.1 - Türkiye’deki Basın Konseyine ise 2004 yılında 90, 2005 yılında 73 baúvuru yapılmıútır. Bu baúvurulara bakıldı÷ında, úikayet konuları úöyle sıralanmaktadır: 1. Eleútiri sınırlarını aúan iftira (madde 4) 2. Haberlerin do÷ru olmayıúı (madde 6) 3. Cevap hakkı vermeme (madde 16) 4. Gazeteci saygınlı÷ına gölge düúüren yöntem (madde 12) 5. ùiddeti özendirme (madde 13) 6. Aúa÷ılama, küçük düúürme (madde 1) 7. Zanlıları suçlu ilan etme (madde 9) 8. Suç sayılan eylemleri kiúilere atfetme (madde 10) 9. Özel yaúama müdahale (madde 5) 10. Genel ahlak anlayıúını incitme (madde 2) 11. Gazetecili÷i özel çıkarlara alet etme (madde 3) 12. Saklı kalması kaydıyla verilen bilgiyi kullanma (m. 7) 13. ølan ve reklamı ayırmama (madde 14) 14. Kaynak belirtmeme (madde 8) %35 %32 %8 %7 %5 %3 %3 %3 %2 %1 %1 % 0 (1) % 0 (1) % 0 (1) Basın Konseyine yapılan úikayetlerin oranına bakıldı÷ında, en çok, etik kodun 4. maddesinin ihlaline yönelik baúvuru yapıldı÷ını görüyoruz. Bu madde úöyledir: “Kiúileri ve kuruluúları, eleútiri sınırlarının ötesinde küçük düúüren, aúa÷ılayan veya iftira niteli÷i taúıyan ifadelere yer verilemez.” Bunu, 6. maddenin ihlali izlemektedir. Bu maddeye göre, “soruúturulması gazetecilik olanakları içinde bulunan haberler, soruúturulmaksızın veya do÷rulu÷undan emin olunmaksızın yayınlanamaz.” Bazı gazetelerde son yıllarda istihdam edilen okur temsilcilerinin kendi sayfalarında yer verdikleri eleútiriler de büyük oranda haberlerde do÷ruluk sorunu üzerine yo÷unlaúmaktadır. Nejdet Atabek, Milliyet ve Hürriyet gazetelerinde 2001-2003 yılları arasında okur temsilcilerinin de÷erlendirmeye aldı÷ı okur eleútirilerini inceledi÷i çalıúmasında, en çok eleútirinin Gazetecilik eti÷i dersi 245 haberlerdeki yanlıúlıklara iliúkin oldu÷unu, bunu haberlerdeki etik sorunların izledi÷ini söylemektedir (Atabek, 2005: 117). Günümüzde okur temsilcisi bulunan gazete sayısı giderek artmaktadır. Halen Milliyet, Sabah, Hürriyet, Zaman ve Yeni ùafak gazetelerinde okur temsilcisi bulunmaktadır. økinci önerim, derslere gazeteci konukların davet edilmesidir. Böylece gazeteciler hangi koúullar altında bu haberleri yaptıklarını anlatabilirler ve ö÷renciler sadece varsayımsal tahminler yapmaktan kurtulmuú olurlar. Üçüncü önerim, etik konuların sadece medya eti÷i dersi ile sınırlandırılmaması ve di÷er mesleki derslerde de bu konulara yer verilmesidir. Böylece, ö÷renciler örne÷in haber toplama ve yazma dersinde etik ilkelere aykırı davranmanın bir bedeli olaca÷ını deneyerek ö÷renebilirler. Son olarak, etik ilkelere ba÷lı gazetecili÷in iyi gazetecilik önünde engel de÷il, tam aksine iyi gazetecili÷in güvencesi oldu÷u vurgulanmalı, etik ilkelerin sadece yapılmaması gerekenlerden ibaret olmadı÷ının altı çizilmelidir. KAYNAKÇA Atabek, Nejdet (2005). “Readers’ representative in Turkish press: A research on Hurriyet and Milliyet newspapers,” 3rd International Symposium: Communication in the Millenium, Chapel Hill, US, 11-13 May. Billington, Ray (1997). Felsefeyi Yaúamak. Çev., Abdullah Yılmaz. Istanbul: Ayrıntı. Bivins, Thomas H. (1993). "A worksheet for ethics instruction and exercises in reason," Journalism Educator, Summer. Black, Jay (2004). “Tecahing and studying journalism ethics,” Quill, cilt 92, sayı 6, A÷ustos. Borden, Sandra L. (1998). “Avoiding the pitfalls of case studies,” Journal of Mass Media Ethics, cilt 13, sayı 1, s. 5-13. Braun, Mark J. (1999). “Media Ethics Education: A Comparison of Student Responses,” Journal of Mass Media Ethics, cilt 14, sayı 3. Brislin, Tom (1997). “Case studies by numbers: Journalism ethics learning,” Journal of Mass Media Ethics, cilt 12, sayı 4, s. 221-226. Christians, Clifford, Kim B. Rotzoll ve Mark Fackler, (1983). Media Ethics: Cases and Moral Reasoning. New York: Longman. Day, Louis A. (2000). Ethics in Media Communications: Cases and Controversies. 3. bs. Belmont, CA: Wadsworth. 246 Süleyman ørvan Ero÷lu, Erhan ve Nejdet Atabek (2004). “øletiúim Fakültesi ö÷rencilerinin “etik e÷itimi”ne ve “iletiúim eti÷i”ne iliúkin görüúlerinin de÷erlendirilmesi,” Ethics in Communication: Culture, Community and Identity. International Conference in Communication and Media Studies, 5-7 Mayıs 2004, Gazima÷usa, KKTC. ørvan, Süleyman (2001). “Medya eti÷i dersinin gazetecilerin e÷itimindeki rolü,” Uluslararası øletiúim Sempozyumu: Medyanın Manipülasyon Gücü. Eskiúehir, 11-13 Nisan. ørvan, Süleyman (2006). “Kıbrıslı Türk gazetecilerin mesleki ve etik de÷erleri,” Küresel øletiúim Dergisi, sayı 1, Bahar. http://globalmedia-tr.emu.edu.tr. Lambeth, E., C. Christians ve K. Cole (1994). “Role of media ethics course in the education of journalists,” Journalism Educator, cilt 49, sayı 3, s. 20-26. Lee, Byung ve George Padgett (2000). “Evaluating the Effectiveness of a Mass Media Ethics Course,” Journalism and Mass Communication Educator, Summer. Merrill, John C. (1997). Journalism Ethics: Philosophical Foundations for News Media. New York: St. Martin's Press. Meyers, Christopher (1990). "Bluprint of skills, concepts for media ethics course," Journalism Educator, Autumn. Özkök, Ertu÷rul (2001). “Bir kokteylin perde arkası,” Hürriyet, 24 Mayıs. Patterson Philip ve L. Wilkins (2002). Media Ethics: Issues and Cases. 4. bs. New York: McGraw-Hill. Tılıç, L. Do÷an (2003). “Sonuç yerine: 21. yüzyılda gazetecilik, yeni koúullar ve tehditler,” Türkiye’de Gazetecilik: Eleútirel Bir Yaklaúım, der. L. Do÷an Tılıç. Ankara: ÇGD Yayınları. Whitehouse, Virginia ve James B. McPherson (2002). “Media ethics textbook case studies need new actors and new issues,” Journal of Mass Media Ethics, cilt 17, sayı 3, s. 226-234.