Sa¤l›k ve Güvenlik En De¤erli Cevherimizdir
Transkript
Sa¤l›k ve Güvenlik En De¤erli Cevherimizdir
ÜÇ AYDA B‹R YAYIMLANIR ÜCRETS‹ZD‹R ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Genel Müdürlü¤ü Ad›na Sahibi Erhan BATUR ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ Sorumlu Yaz› ‹flleri Müdürü Dr. Rana GÜVEN Yay›n Yönetmeni Mustafa B‹RBENL‹ Yay›n Kurulu Handan fiEN Demet ÜNVER Yaz›flma Adresi ‹nönü Bulvar› No:42 Emek-ANKARA Tel: 0.312 215 50 21 Fax: 0.312 215 50 28 www.isggm.gov.tr isggm@csgb.gov.tr TASARIM www.danajans.com BASKI ‹MAJ CENTER Macun Mah. 3. Cad. No: 2 (A Girifli) ‹stanbul Yolu 6. Km. Yenimahalle-ANKARA Tel: 0.312 397 91 40 Faks: 0.312 397 41 54 www.impress.com.tr Dergide yay›mlanan yaz›lar kaynak gösterilerek iktibas edilebilir. Yay›nlanan yaz›lardan do¤acak sorumluluk yazara aittir. ‹SG ÇALIfiMA VE SOSYAL GÜVENL‹K BAKANLI⁄I GENEL YAYIN NO: 146 ‹Ç‹NDEK‹LER ‹Ç‹NDEK‹LER 3 MADEN ‹fiYERLER‹NDE ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ HASAN SON 6 KAZA ÖNLEMEDE “KAZA MAL‹YET HESAPLAMA MODEL‹” N‹N ÖNEM‹ TEVF‹K GÜYAGÜLER 10 MADEN ‹fiLETMELER‹NDE ‹fi SA⁄LI⁄I VE ‹fi GÜVENL‹⁄‹ SORUNLARI AHMET MAHMUT KILIÇ - ÖZEN KILIÇ 16 MADEN ‹fiLETMELER‹NDE ‹fi KAZALARI VE KAZALARIN TEMEL NEDENLER‹ MESUT ÖZTÜRK 24 MADEN ‹fiLETMELER‹NDE GÜRÜLTÜ VE ‹fiÇ‹ SA⁄LI⁄I ‹BRAH‹M ÇINAR - CEM fiENSÖ⁄ÜT 28 MADENC‹L‹⁄‹N KANAYAN YARASI YERALTI OCAKLARI CEL‹L GÖRÜfiÜK 32 YERALTI MADEN ‹fiLETMEC‹L‹⁄‹NDE MADENC‹ BEL KEMERLER‹ ERD‹NÇ GÜNAY 1 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 ‹Ç‹NDEK‹LER ‹Ç‹NDEK‹LER 35 MADEN KAZALARI VE MESLEK HASTALIKLARININ AZALTILMASI MADEN MÜHEND‹SLER‹ ODASI 39 SOLUNAB‹L‹R TOZLARIN KR‹STAL YAPIDA SiO2 ‹ÇER‹KLER‹N‹N KANT‹TAT‹F X-IfiINI KIRINIMI YÖNTEM‹ ‹LE BEL‹RLENMES‹ DOÇ. DR. SUPH‹ URAL 47 AÇIK MADEN ‹fiLETMELER‹NDE VE KIRMA-ELEME TES‹SLER‹NDE P.M. (TOZ)’N‹N ‹NSAN VE ÇEVRE SA⁄LI⁄I R‹SKLER‹ MESUT ANIL - N‹L YAPICI BAYRAM AL‹ MERT - MEHMET TÜRKMENO⁄LU 52 MADENC‹L‹K SEKTÖRÜNDE ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹N‹N GEL‹fiT‹R‹LMES‹ MUSTAFA B‹RBENL‹ 55 MADENC‹L‹KTE ERGONOM‹ ÖZLEM DEN‹Z ERATAK 61 Maden Yüksek Müh. MADENC‹L‹K SEKTÖRÜ VE R‹SK DE⁄ERLEND‹RMES‹ AL‹ RIZA ERGUN 2 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 Hasan SON Maden Müh. Bafl ‹fl Müfett‹fl‹ MADEN ‹fiYERLER‹NDE ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ Sanayinin vazgeçilmez girdilerinden biri olan madenleri insanlar›n hizmetine sunabilmek için çok çaba harcamak gerekmektedir. Yeryüzünün de¤iflik derinliklerinde bulunan madenler yeralt› ve yer üstü iflletmecilik yöntemleri kullan›larak ç›kart›lmaktad›r. Gerek madenlerin ç›kart›lmas› ve tafl›nmas›, gerekse de ifllenmesi s›ras›nda karfl›m›za ç›kan en önemli hususlar›n bafl›nda çal›flanlar›n sa¤l›¤› güvenli¤i ve verimlilik gelmektedir. Yap›lan araflt›rmalar sonucu sa¤l›k ve güvenlikle verimlilik aras›nda çok yak›n bir iliflki oldu¤u ortaya konmufltur. En güvenli çal›flma yöntemlerinin en verimli yöntem oldu¤u, güvensiz çal›flma yönteminin verimi düflürdü¤ü ve dolay›s›yla üretimin azalmas›na neden oldu¤u art›k bilinmektedir. 3 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 maden ‹flyerler‹nde ‹fl sa¤l›¤› ve güvenl‹¤‹ Yap›lan ifl ile çal›flan›n sa¤l›¤› ve güvenli¤i aras›nda çok yak›n bir iliflki oldu¤u çok eski devirlerden beri bilinmektedir. Ancak bu iliflki önceleri çok önemsenmezken, sanayinin geliflmeye bafllamas› ile birlikte, ifl kazalar› ve meslek hastal›klar›n›n artmas› sonucu çok ciddi olarak de¤erlendirilmeye bafllanm›flt›r. Dünyada sanayinin geliflmeye bafllad›¤› dönemlerde, madenlere ve özelliklede kömür madenine olan talebin artmas› ile birlikte ve bu dönemde sadece üretimin düflünülmesi nedeniyle, bu sektördeki kazalar ve hastal›klar yo¤un bir flekilde yaflanmaya ve toplumsal hayat› etkilemeye bafllam›flt›r. Çok küçük yafllarda çocuklar hayatlar›n› kaybetmeye, sakat kalmaya ya da yaralanma sonucu ac› çekmeye maruz kalm›fllard›r. Bu etkilenmeleri azaltabilmek için birtak›m çal›flmalar yap›lmaya bafllanm›fl ve bu kapsamda birtak›m yasal düzenlemeler ve teknik tedbirler al›nmaya bafllanm›flt›r. Dolay›s›yla dünyada oldu¤u gibi ülkemizde de ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i alan›ndaki ilk çal›flmalar madenlere yönelik olmufltur. ‹fl sa¤l›¤› ve güvenli¤i konusunda gerekli tedbirler al›nsa, gereken hassasiyet gösterilse ve herkes üzerine düflen görevi gere¤i gibi yerine getirse kazalar ve hastal›klar çok büyük oranda düflecektir. Bu da çal›flanlar›n sa¤l›¤› ve güvenli¤inin korunmas› ve verimlili¤in artmas› demektir. Maden ifl kollar›nda en fazla ölümle ve maluliyetle sonuçlanan ve incelenen ciddi kazalara bakt›¤›m›zda, ölümle ve maliyetle sonuçlanan en çok kazan›n kavlak düflmesi ve göçük sonucu meydana geldi¤i, daha sonra makine ve tezgâh kazalar› ve bunlar› da düflme ve elektrik kazalar› izlemektedir. Buradan da madencilik sektöründe en çok dikkati çeken grizu ve kömür tozu patlamas› sonucu meydana gelen kazalar›n bu s›ralamada çok afla¤›larda oldu¤unu görmekteyiz. Ancak, bu durum, grizu ve kömür tozu patlamas› sonucu meydana gelen kazalar›n önemsiz addedildi¤i anlam›na gelmemelidir. Çal›flma hayat› aç›s›ndan ifl kazas›na ve meslek hastal›¤›na neden olan her olay önemlidir ve hassasiyetle incelenmelidir. Hatta art›k sonunda ölüm ve yaralanma olmasa dahi iflyerlerinde meydana gelen ve ramak kala diye tabir etti¤imiz her olay incelenmeli ve de¤erlendirilmelidir. Ülkemizde meydana gelen ifl kazalar› ve meslek hastal›klar›n› inceledi¤imizde; çal›flan bafl›na en fazla kazalar›n ve hastal›klar›n meydana geldi¤i sektörlerin bafl›nda madencili¤in geldi¤ini görmekteyiz. 2005 y›l› istatistiklerini inceledi¤imizde her yüz maden iflçisinden 8’i yaralan›rken, her yüz bin maden iflçisinden 113’ü hayat›n› kaybetmektedir. Say› olarak ölümlerin en fazla yafland›¤›(2005 y›l›nda 290 adet) inflaat ifl kolunda ise her yüz bin iflçiden 31’i hayat›n› kaybetmifltir. Buna göre 2005 y›l›nda maden ifl kolunda meydana gelen ölümlü ifl kazalar›n›n inflaat ifl kolundaki ölümlü kazalara göre 3,6 kat daha fazla oldu¤unu görmekteyiz. Yine 2005 y›l› SSK istatistiklerine göre; ülkemizde meydana gelen ve tespit edilebilen meslek hastal›klar›n›n yüzde 88’i maden ifl kolunda, bununda yüzde 98.7’si kömür madencili¤inde meydana gelmektedir. Maden iflyerleri çal›flma flartlar› aç›s›ndan en zor flartlara sahip iflyerlerindendir. Bu da bu iflyerlerinde ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i prensiplerinin uygulanmas› ve takip edilmesi konusunda daha hassas ve dikkatli olunmas› gerekti¤ini göstermektedir. E¤er madencilikteki bu zor flartlardan kaynaklanan riskleri iyi yönetemezsek meydana gelecek ifl kazalar›n› ve meslek hastal›klar›n› azaltabilmemiz çok zor- Maden ifl kollar›n›n ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i aç›s›ndan önem arz etmesinin nedenlerinden biri de zaman zaman meydana gelen grizu ve kömür tozu patlamalar›, su bask›nlar› ve göçükler sonucu toplu ölümlerin meydana gelmesidir. 4 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 maden ‹flyerler‹nde ‹fl sa¤l›¤› ve güvenl‹¤‹ Madencilik sektöründe ifl kazalar›n›n ve meslek hastal›klar›n›n çok olmas›n›n nedenlerinden baz›lar›n› flu flekilde s›ralayabiliriz. • ‹flyerinin sürekli de¤iflmesi, • Koruyucu malzeme kullan›m›na önem verilmemesi, • Emniyetin maliyete tercih edilmesi, • Çal›flanlar›n s›k de¤iflmesi ve ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i konusunda e¤itim eksikli¤i, • Vardiyalarda yeterli denetim yap›lmamas›, • Periyodik sa¤l›k kontrolleri ve teknik kontrollerin düzenli yap›lmamas›, • Çal›flma alan›n›n genifl ve da¤›n›k olmas›. Ülkemiz topraklar›nda bin y›ldan daha uzun süredir madencilik yap›ld›¤› bilinmektedir. Ancak, 1829 y›l›nda Zonguldak tafl kömürünün bulunmas› ve yo¤un olarak insanlar›n bu sektörde çal›flmaya bafllamas› ile birlikte ifl kazalar›nda ve meslek hastal›klar›nda da büyük art›fllar meydana gelmifltir. Bunu önleyebilmek için birtak›m teknik önlemler ve yasal düzenlemeler yap›lmaya bafllanm›flt›r. Ülkemizdeki ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i alan›ndaki ilk yasal düzenlemelerden olan Dilaver Pafla Nizamnamesi (1865) y›l›nda yay›mlanm›flt›r. Daha sonra 1869 y›l›nda yay›mlanan Madin Nizamnamesi, 1921 y›l›nda yay›mlanan Ere¤li Havza-i Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun da yine madenlerde çal›flanlar›n sa¤l›k ve güvenliklerini korumaya yönelik yasal düzenlemelerdir. Bugün madenlerde ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i ile ilgili olarak birçok yasal düzenleme bulunmaktad›r. Ancak, bu konuda en fazla baflvurulan yasal düzenleme 1984 y›l›nda yürürlü¤e giren “Maden ve Tafl Ocaklar› ile Tünel Yap›m›nda Al›nacak ‹flçi Sa¤l›¤› ve ‹fl Güvenli¤i Önlemlerine ‹liflkin Tüzük” ve Avrupa Birli¤i Direktifleri esas al›narak haz›rlanan ve 2004 y›l›nda yürürlü¤e giren “Yeralt› ve Yer Üstü Maden ‹flletmelerinde Sa¤l›k ve Güvenlik fiartlar› Yönetmeli¤i“ dir. AB Direktifleri esas al›narak haz›rlanan gerek bu yönetmelik gerekse di¤er yönetmeliklerle; dur. Bu durumda da çal›flanlar›n sa¤l›¤› ve güvenli¤inin korunmas› tesadüflere kal›r. Ancak, dünyada bu alanda geliflen teknolojiyi, bilimsel yöntemleri ve iyi uygulama örneklerini çok iyi takip eder, bunlar› maden iflletmelerinde uygularsak ve çal›flanlar› gere¤i gibi e¤itirsek bu alandaki iyileflmeler çok daha h›zl› olacakt›r. Bunun için de gerek devlet olarak, gerek iflveren olarak ve gerekse de çal›flanlar olarak bu konularda üzerimize düflen görevleri yerine getirmemiz gerekmektedir. Risk De¤erlendirmesi, Çal›flanlar›n Kat›l›m›, Uzman Katk›s› Sa¤lanmas›, Çal›flanlar›n Bilgilendirilmesi, Çal›flanlar›n E¤itimi, Koruma Önleme Anlay›fl› konular› daha önem kazanm›flt›r. Bu yeniliklerin iflyerlerinde uygulanmas› ile ifl kazalar› ve meslek hastal›klar› konusunda önemli ad›mlar at›lm›fl olacakt›r. 5 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 Tevf‹k Güyagüler Prof. Dr. Maden Mühend‹Sl‹⁄‹ Bölümü, ODTÜ, Ankara KAZA ÖNLEMEDE “KAZA MAL‹YET HESAPLAMA MODEL‹”N‹N ÖNEM‹ 1.Girifl Ülkemizin, madencilik sektöründe meydana gelen ifl kazalar› aç›s›ndan dünya ülkeleri aras›nda üst s›ralarda oldu¤u konuya iliflkin yap›lan istatistiklerden anlafl›lmaktad›r. ABD’de, 2006 y›l›nda 82 000 madencinin çal›flt›¤› 1400 kömür oca¤›nda 1150 milyon ton kömür üretilmesine karfl›n grizu patlamalar› nedeniyle 1993-1998 y›llar› aras› can kayb› olmam›fl, 2000-2006 y›llar› aras› befl patlamada 37 kifli yaflam›n› yitirmifltir.1 Ülkemiz madencilik sektöründe ise baflta grizu patlamalar› olmak üzere kazalarda her y›l binlerce kifli yaralanmakta, yüzlerce kifli ölmekte ve yine yüzlerce kifli malül kalmaktad›r. Bu kadar çok kazan›n meydana geldi¤i madencilik sektöründe kazan›n maliyetiyle ilgili bir bilgiye ulafl›lamamas› büyük bir eksikliktir. Bu durum, konunun önemini ve üzerinde önemle durulmas›n›n gerekli oldu¤unu göstermektedir. Kazalar›n ve meslek hastal›klar›n›n azalt›lmas› için yap›lmas› gereken çal›flmalar› üç ana bafll›k alt›nda toplamak mümkündür. Birincisi, madencilik mevzuat›n›n modern madencilikte kullan›lan düzeye getirmek ve mevzuat›n iflyerlerinde 6 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 KAZA ÖNLEMEDE “KAZA MAL‹YET HESAPLAMA MODEL‹”N‹N ÖNEM‹ tam olarak uygulanmas›n› sa¤lamak, ikincisi kazalar›n en çok meydana geldi¤i iflletmelerden bafllamak üzere, modern kaza önleme yöntemlerinin uygulanmas›na bafllanmas›, ve üçüncü olarak “Kaza Maliyet Hesaplama Modeli”nin uygulamaya sokulmas› olarak s›ralanabilir. Genel anlamda, kaza önleme programlar› ile birlikte kaza maliyetlerinin de dikkate al›nmas› hem maden iflletmesi hem de ülke ekonomisi aç›s›ndan önemlidir. 2. Güvenli Bir ‹flyeri Oluflturman›n Önemi ‹flçi sa¤l›¤›n›n korunmas›ndaki amaç sadece ifl kazas› ve meslek hastal›klar›ndan korunmak olmamal›d›r. Sanayileflmifl ülkelerde çal›flanlar›n “sa¤l›kl›”, baflka bir deyiflle iflçilerin bedenen ve sosyal yönden tam bir iyilik hali içinde olmalar› hedeflenmifltir. Çal›flanlar›n “Tam bir iyilik hali” içinde olmalar›n›n ifl kazalar› ve meslek hastal›klar›n›n önlenmesinde çok önemli bir faktör oldu¤u bilinen bir gerçektir. Sa¤l›kla ilgili parametreler kifliye ba¤l› özellikler ve çevre faktörlerinin kombinasyonudur. Kifliye ba¤l› özelliklere örnek olarak, iflçinin bünye yap›s›, iflleyifli, de¤iflen koflullara adaptasyonu ve reaksiyonlar› verilebilir. Bu kiflisel özellikler; kal›t›m, beslenme, e¤itim ve yaflant› gibi faktörlerden etkilenebilmektedir. Çevresel faktörler; fiziksel çevre, biyolojik çevre, sosyal ve ekonomik çevre ile psikolojik çevre olarak s›n›fland›r›labilir. Görüldü¤ü gibi, kiflisel özellikler ve çevre faktörleri birbiriyle etkileflim halindedir. Bu etkileflim bafll› bafl›na bir sistem dinami¤i konusudur. Bu konuda yap›lan sistem analizi çal›flmalar›ndaki amaç bu kriterlerin etkileflimini daha kolay görebilmektir. Böylesine çok parametrenin iç içe oldu¤u ‹flçi sa¤l›¤› ve güvenli¤i (‹SG) konusunda iyi haz›rlanm›fl bir yönetim arac› program› kullan›lmal›d›r. ‹SG’ye iliflkin konular içinde çevresel faktörler, ilgili yasa, tüzük, yönetmelik, anlaflma ve sözleflmeler ile tan›mlanm›flt›r. Kifliye ba¤l› özellikler içinde kazanç, verim, üretim güvenli¤i ve e¤itim gibi faktörler yer almaktad›r. Bu faktörlerden biri olan verim ve kazanç do¤rudan kaza maliyetleri ile iliflkilidir. Bu nedenle, “Kaza Maliyet Hesaplama Modeli” nin oluflturulup kullan›lmas›n›n büyük önemi bulunmaktad›r. 7 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 KAZA ÖNLEMEDE “KAZA MAL‹YET HESAPLAMA MODEL‹”N‹N ÖNEM‹ Kaza maliyetini oluflturan do¤rudan masraflar, kiflisel 3. Kaza Maliyet Hesaplama Modeli 3.1. Kaza Maliyetinin Önemi gelirdeki kay›plar, devlet ya da kurum, kurulufllarca ödenen Kazalar›n önlenmesine iliflkin çal›flmalar yap›l›rken kaza tazminatlar, kazal›n›n ölmesi ya da daimi malul kalmas› maliyetleri göz önünde tutulmal›d›r. ‹SG’yi sa¤lamak için durumunda efli ve çocuklar› için yap›lacak ödemeler, t›bbi yap›lan yeterli bir harcama kaza olas›l›¤›n›n azalmas›na, müdahale ve tedavi masraflar› olarak s›ralanabilir. dolay›s› ile, birim üretim maliyetinin azalmas›na, baflka bir deyiflle kâr›n fazla olmas›na neden olacakt›r 2. Kaza yerinde oluflacak olan ortam nedeniyle üretimin azalmas›, tekrar kaza olmas› olas›l›¤›n›n artmas›, kazal›n›n Geliflmifl ülkelerde kaza maliyetlerini an›nda hesaplayan, ölmesi durumunda yerine uygun eleman bulunamamas›, kaza maliyet hesaplama modelleri kullan›lmaktad›r. Yap›lan verimlilik ve performans›n düflmesi, makine-ekipman›n hasar çal›flmalar, genel olarak kaza maliyetinin o kazan›n olmamas› görmesi durumunda yap›lan masraflar, kaza inceleme, rapor için yap›lmas› gerekli harcamadan daha fazla oldu¤unu vb. için harcanan zamana tekabül eden masraflar vb. tümü göstermifltir. Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) istatistik- dolayl› kaza maliyetini oluflturacakt›r. Araflt›rmalar dolayl› lerinden kazalar nedeniyle iflgücü kayb›n› ve bu kayba masraflar›n do¤rudan maliyetin 4-10 kat› civar›nda tekabül eden parasal de¤eri bulmak mümkündür. Ancak oldu¤unu göstermifltir. Bu nedenle kaza maliyeti hesapla- kazalar›n gerçek maliyetlerini bulmak için detayl› analizlere malar›nda dolayl› harcamalar mutlaka hesaba kat›lmal›d›r. 4 girmek zorunludur. 4. Modelin Oluflturulmas› Yap›lan bir araflt›rmada, ABD’de ölümsüz ve ölümlü Bafllang›çta model, a¤›r yaralanmalara t›bbi müdahale ve kazalar›n ortalama maliyetlerinin s›ras›yla $ 7000 - 1300 ve tedavi harcamalar› ile devlet ve/veya kurumlar›n tazminat 3 miktarlar›n› içerebilir. ‹kinci aflamada model, rapor edilen $ 800.000 - 1.200.000 aras›nda oldu¤u belirlenmifltir . tüm kazalar›n kaza maliyetlerini hesaplayacak flekilde 3.2. Kaza Maliyetleri gelifltirilebilir. Bu model daha sonra tüm kaza maliyetlerini Bilindi¤i gibi, kaza maliyetleri do¤rudan ve dolayl› olmak do¤rudan, dolayl› hesaplanan bir model haline getirilebilir. Benzer flekilde meslek hastal›klar› maliyetlerini hesaplayan üzere iki gruba ayr›lmaktad›r. bir model oluflturmak da mümkündür. ‹lk t›bbi müdahale maliyeti ilk yard›m ve yaran›n tedavi için yap›lan masraflar olarak hesaplanabilir. Uzun süreli tedavi gerektiren kronik durumlar ve rehabilitasyon süreleri ayr›ca dikkate al›nmal›d›r.Vücudun bir parças›n›n hasar görmesi nedeniyle oluflan harcamalar vücudun kazalanan k›sm›na ba¤l› olarak de¤iflebilir. Örne¤in el parma¤›n›n k›r›lmas› ile kol k›r›lmas›n›n tedavisi için yap›lan harcamalar farkl› olacakt›r. Zaman içinde belli bir organ için kaza maliyet da¤›l›mlar›n› belirlemek mümkün olabilir. ‹statistik yöntemlerle bu da¤›l›mlar›n elde edilmesi modelin hassasiyetini artt›racakt›r. 8 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 KAZA ÖNLEMEDE “KAZA MAL‹YET HESAPLAMA MODEL‹”N‹N ÖNEM‹ Yaralanmalar› hafif, orta ve a¤›r olarak s›n›fland›rd›ktan 5. Sonuç sonra, e¤er geçmifl kazalar için yap›lan harcamalar mevcut Sonuç olarak, kaza önleme programlar› mutlaka kaza ise her üç tür kaza için t›bbi müdahale maliyet da¤›l›mlar›n› maliyetleri ile birlikte düflünülmeli ve ISG’nin iyilefltirilmesi belirlemek mümkün olabilir. konusunda “‹flçi Sa¤l›¤› ve ‹fl Güvenli¤i Yönetim Arac›” program› oluflturulmal›d›r. Da¤›l›mlar belirlendikten sonra, sadece kaza türünü belirlemek suretiyle, t›bbi harcamalar için kaza maliyeti kolayl›kla Kaza maliyet hesaplamalar› bu “Yönetim Arac›” içinde bulunabilecektir. de¤erlendirilebilir. Bu kapsam içinde madencilik mevzuat›n›n iyilefltirilmesi, tam olarak uygulanmas›, modern kaza önleme Modeller belirlenirken uygulanan t›bbi yöntem, yaral›n›n yöntemlerinin uygulanmas›, ve kaza maliyetlerinin hastanede geçirdi¤i süre hastaneden ç›kt›ktan sonra t›bbi hesaplanabilmesi ülkemizdeki ifl kazalar› ve meslek kontrole girme say›s› gibi ifllemler parasal de¤ere çevrilmelidir. hastal›klar›n›n azalmas›n› sa¤layacakt›r. Kaza sonucu ölüm veya kal›c› maluliyet durumu olmas› Kaza önleme çal›flmalar› üretim ve verimlili¤i artt›raca¤› halinde iflçiye ve/veya kazazedenin varislerine tazminat öden- gibi iflçi-iflveren aras›ndaki iliflkiyi de iyilefltirecektir. Kaza mekte ve maafl ba¤lanmaktad›r. Model bu tazminat ve/veya meydana geldikten sonra harcamalar›n, kaza öncesi ifl yeri- yak›nlar›na ba¤lanan ayl›k ödemeleri de içermelidir. “Kaza ni güvenli hale getirmek için harcanmas› gereken paradan Maliyet Hesaplama Modeli” oluflturulduktan sonra mutlaka daha çok oldu¤u gerçe¤i unutulmamal›d›r. modelin güvenilebilirli¤i denenmelidir. Bunun için belli say›da (örne¤in 10) ölümlü ve ölümsüz kaza örnek al›narak bun- ‹flçilerin güvenli ve sa¤l›kl› bir ortamda çal›flabilmelerinin lar›n gerçek maliyetleri ile modelden bulunan maliyetleri onlar›n en do¤al haklar› oldu¤u kabul edilmelidir.. karfl›laflt›r›l›p modelin güvenilebilirli¤i denenebilir. E¤er aradaki fark, belli bir aral›k içine düflerse modelin do¤rulu¤u Kaynaklar saptanm›fl olacakt›r. Bu aral›¤›n s›n›r de¤erleri, istatistik 1. Gürtunca,R.G., J.A., “Recent development in coal min- da¤›l›mlar›ndan yararlan›larak bulunabilir. ing safety in the United States” Proceeding of the 20th. International Mining Congress of Turkey, The Chamber of Kaza Maliyeti Hesaplama Yöntemi Modeli halen geliflmifl Mining Engineering Sociaty of Turkey, pp.3-12 Ankara, ülkelerce kullan›lmaktad›r. 2007. 2. Bozkurt,R., “Application of modern accident preven- Örne¤in A.B.D’de ölümsüz ve ölümlü kazalar için ayr› tion techniques to OAL Mines”, M.Sc. Thesis, Mining modeller oluflturulmufltur. Amerika’da yaralanmalarla Engineering Department, METU, pp: 89,1993. sonuçlanan kaza için devletin ya da kurumun ödedi¤i tazmi- 3. Ary,T.S., “Productivity of safety”, American Mining nat miktar› matematiksel model kullan›larak hesaplanabilir. Journal, Vol:75, No:9, pp:14-15, 1989. 4. Güyagüler,T., Karakafl,A., Güngör,A., “Occupational Ülkemizin de bir an önce “Kaza Maliyet Hesaplama Health and Safety in Mining Industry”, Mining Engineering Modeli” ni gelifltirip uygulamaya geçirmesi hem ISG aç›s›ndan Department, METU, Ankara, 2005, iyilefltirmeye neden olaca¤›, hem de kaza ve meslek hastal›klar›n› önleme aç›s›ndan yararl› olaca¤› nedeniyle büyük önem tafl›maktad›r. 9 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 AHMET MAHMUT KILIÇ ÖZEN KILIÇ Doç. Dr. ç.ü. Müh. M‹M. FAK. MADEN MÜH. BLM Ö⁄R . GÖR. DR. Ç. Ü. MÜH. M‹M. FAK. MADEN MÜH. BLM MADEN ‹fiLETMELER‹NDE ‹fi SA⁄LI⁄I VE ‹fi GÜVENL‹⁄‹ SORUNLARI ÖZET ‹flyerleri çeflitli sa¤l›k ve güvenlik tehlikelerinin bulundu¤u ortamlard›r. ‹fl sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i sorunlar›n›n çözüme kavuflturulmas›na yönelik önlemlerin gelifltirilmesi çal›flmalar› birçok bilim dal›n› yak›ndan ilgilendirmektedir. Bu çal›flmalar›n temelini ise üretim sürecinin gere¤i olarak mühendislik bilgileri oluflturmaktad›r. Uluslararas› Çal›flma Teflkilat› yay›nlar›nda, dünyada her y›l 1.2 milyon insan›n ifl kazalar› ve meslek hastal›klar› sonucu hayat›n› kaybederken, 160 milyon çal›flan›n ise ifl kazalar› ve meslek hastal›klar› dolay›s›yla yaraland›¤› ve hastaland›¤› belirtilmektedir. Yine ayn› kaynaklar endüstrileflmifl ülkelerde ifl kazalar› ve meslek hastal›klar›n›n toplam maliyetinin bu ülkelerin Gayri Safi Milli Has›lalar›n›n % 1'i ile % 3'ü aras›nda de¤iflti¤i belirtilmektedir. Maden iflletmelerinde de durum bundan farkl› de¤ildir. Ülkemizde her y›l maden iflletmelerinde ve madencilik sektörüne ba¤l› çeflitli sektörlerde ifl kazalar› meydana gelmekte ve sektör ölümlü ifl kazalar›ndan bafl› çekmektedir. Bu çal›flma kapsam›nda ülkemizde genel çerçevede madencilik sektöründeki ifl sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i sorunu ortaya konulmufl ve genel bir de¤erlendirilmesi yap›lm›flt›r. Anahtar Kelimeler: Maden ‹flletmesi, ‹flçi Sa¤l›¤›, ‹fl Kazalar›, Risk Analizi. 1. G‹R‹fi H›zl› teknolojik geliflmeler; bir yandan insan›n refah›na hizmet ederken, öte yandan insan hayat› ve çevre için tehlikeleri de beraberinde getirmektedir. Özellikle sanayileflmenin ve yeni üretim yöntemlerinin ön plana ç›kt›¤› 20’nci yüzy›l, yo¤un makineleflme ve üretim sürecine giren binlerce kimyasal maddenin neden oldu¤u ifl kazalar› ve meslek hastal›klar› sonucu ölümler ve uzuv kay›plar›n›n yo¤unlaflt›¤› bir yüzy›l olmufltur. Üretim sürecine giren her yeni madde, her yeni makine, araç ve gereç, insan sa¤l›¤›, iflyeri güvenli¤i, çevre sa¤l›¤› ve çevre güvenli¤i için tehdit oluflturmaktad›r. Bir bak›ma yükselen refah›n faturas›; insanl›¤a ifl kazalar›, meslek hastal›klar› ve çevre kirlenmesi olarak kesilmektedir. ‹flçilerin sa¤l›¤›n›n korunmas› ve gelifltirilmesi, toplumun sa¤l›¤›na yönelik çal›flmalar içinde önemli ve vazgeçilmez bir yer tutmaktad›r. Bunda iflçilerin nüfusun içinde genifl yer kaplamalar›n›n ve toplumun en örgütlü kesimi olmalar›n›n etkisi büyüktür. Nitekim iflçi sa¤l›¤› uygulamalar›n›n baflar›s› da, iflçilerin bu örgütlü güçlerini kullanabilmeleri ile yak›ndan ilgilidir1. ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i politikalar›, uygulamalar› ve kültürü çal›flma yaflam›n›n en temel unsurlar›ndan biridir. ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i alan› ile ilgili mevzuat, uygulamalar ve istatistikler; temel insan haklar› ve çal›flma yaflam› ile ilgili göstergelerin önemli bir bilefleni olmakta ve ülkelerin geliflmifllik düzeyinin belirlenmesinde do¤al olarak ana unsurlardan biri haline gel- 10 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADEN ‹fiLETMELER‹NDE ‹fi SA⁄LI⁄I VE ‹fi GÜVENL‹⁄‹ SORUNLARI mektedir. Ça¤dafl toplumlar, insana ve çal›flana de¤er vererek, çal›flma hayat›n› daha insanc›l bir hale getirerek, yaflam kalitesini yükselterek hedeflerine ulaflmaktad›rlar. Bu çerçevede çal›flanlar›, teknolojik geliflmelerin olumsuz etkilerinden korumak, geliflmiflli¤i hedef alan toplumlar›n bafll›ca amaçlar› aras›ndad›r2. ‹fl sa¤l›¤› ve güvenli¤i alan›nda ülkemiz, geçmiflten gelen 100 y›l› aflk›n bir mevzuat ve uygulamaya sahiptir. Çok say›da kanun, tüzük, yönetmelik vb.’den oluflan bu karmafl›k mevzuat; özellikle 4857 say›l› ‹fl Kanunu haz›rl›k çal›flmalar› ve Avrupa Birli¤i’ne sundu¤umuz Ulusal Program’da yer verilen mevzuat uyum taahhütleri çerçevesinde yeniden ele al›nm›fl, hatta AB normlar›na birebir uygun hale getirilerek pek ço¤u yürürlü¤e konulmufltur3. ‹fl kazalar›, ayn› zamanda toplum, iflveren kurulufllar› ve yaralanan kifliler aç›s›ndan ekonomik öneme sahiptir. Toplum seviyesinde maliyetler dikkate de¤erdir. Ancak, sa¤l›k ve sigorta gibi sistemlerin farkl› parçalar›nda olufltuklar›ndan bu maliyetlerin ayr›flt›r›l›p hesaplanmas› oldukça güçtür. Yaflama hakk› en temel insan hakk›d›r. ILO kaynaklar›na göre her y›l 1.2 milyon kad›n ve erkek ifl kazalar› ve meslek hastal›klar› dolay›s›yla hayat›n› kaybetmektedir. Yine ayn› kaynaklara göre; her y›l 250 milyon insan ifl kazalar›, 160 milyon insan ise meslek hastal›klar› sonucu ortaya ç›kan zararlara maruz kalmaktad›r. Daha sa¤l›kl› ve daha güvenli iflyeri ortam›, daha verimli bir çal›flman›n da ön kofluludur. Baz› kaynaklarca, endüstrileflmifl ülkelerde ifl kazalar› ve meslek hastal›klar›n›n toplam maliyetinin, bu ülkelerin Gayr› Safi Milli Hâs›lalar›n›n %1’i ila %3’ü oran›nda de¤iflti¤i belirtilmektedir. Ülkemizde ise en iyimser yaklafl›mla, ifl kazalar› ve meslek hastal›klar›n›n toplam maliyetinin y›lda 4 katrilyon YTL olaca¤› tahmin edilebilir. Bu rakamlardan da anlafl›laca¤› üzere, ifl kazalar› ve meslek hastal›klar› sonucu maddi ve manevi kay›plar, ülke ekonomisi aç›s›ndan fevkalade önemli boyutlara ulaflmaktad›r. Bu nedenle ülkemizde de ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i alan›nda çok ciddi tedbirlerin al›nmas› mecburiyeti vard›r4. Sosyal Sigortalar Kurumu istatistiklerine göre 2005 y›l›nda 73.923 ifl kazas›, 519 meslek hastal›¤› vakas› meydana gelmifl, bunlar›n 1.096’s› ölümle sonuçlanm›flt›r (fiekil 1 ve 2). 2005 y›l›nda ifl kazalar› ve meslek hastal›klar› sonucu kaybedilen ifl günü say›s› ise, 1.797.917’dir (fiekil 3). Bu rakamlar›n yan› s›ra SSK istatistiklerine yans›mayan ifl kazalar› ve meslek hastal›klar› sonucu kay›plar da ayr›ca dikkate al›nmal›d›r5. 1996 8680 1997 9831 1998 9189 1999 7795 YILLAR 2000 7484 2001 7236 2002 7234 2003 7666 2004 8383 2005 7392 0 10.000 20.000 30.000 40.000 50.000 60.000 70.000 80.000 90.000 100.000 ‹fi KAZASI SAYISI fiekil 1. SSK verilerine göre Türkiye’de 1996-2005 y›llar› aras›nda meydana gelen ifl kazalar› say›s›5 11 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADEN ‹fiLETMELER‹NDE ‹fi SA⁄LI⁄I VE ‹fi GÜVENL‹⁄‹ SORUNLARI Bu rakamlardan da anlafl›laca¤› üzere, ifl kazalar› ve meslek hastal›klar› sonucu maddi ve manevi kay›plar, ülke ekonomisi aç›s›ndan fevkalade önemli boyutlara ulaflmaktad›r. Bu nedenle ülkemizde de ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i alan›nda di¤er sektörlerle birlikte madencilik alan›nda da çok ciddi tedbirlerin al›nmas› mecburiyeti vard›r. 1400 ÖLEN K‹fi‹ SAYISI 1200 1000 800 600 400 200 1996 ‹fl Kazas› Sonucu 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 YILLAR Meslek Hastal›klar› Sonucu fiekil 2. SSK verilerine göre Türkiye’de 1996-2005 y›llar› aras›nda meydana gelen ifl kazalar› ve meslek hastal›klar› sonucu ölen birey say›s›5 1996 178869 1997 199247 1998 203018 1999 189343 YILLAR 2000 169769 2001 185250 2002 183125 2003 211143 2004 198341 2005 179971 0 500.000 1.000.000 1.500.000 2.000.000 2.500.000 ‹fi KAZASI SONUCU MEYDANA GELEN ‹fi GÜNÜ KAYBI fiekil 3. SSK verilerine göre Türkiye’de 1996-2005 y›llar› aras›nda ifl kazas› ve meslek hastal›klar› sonucu kaybedilen ifl günü say›lar›5 12 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADEN ‹fiLETMELER‹NDE ‹fi SA⁄LI⁄I VE ‹fi GÜVENL‹⁄‹ SORUNLARI (3) Doz-cevap iliflkisinin incelenmesi (dose-response relationship): Risk faktörünün iflyeri ortam›nda veya çal›flanlar›n vücutlar›ndaki düzeyinin saptanmas›ndan sonra, etkenin dozuna ba¤l› olarak etkilenmenin ne ölçüde de¤iflti¤i konusunun incelenmesi gerekir. Bu amaçla yap›lacak çal›flmalarda hem iflyeri ortam›ndaki düzeyler, hem de çal›flanlarda yap›lan biyolojik ölçümlerin sonuçlar› bir arada de¤erlendirilir. Etkilenilen faktörün düzeyi artt›kça, yol açt›¤› olumsuzlu¤un da artmakta oldu¤u sonucuna var›l›r. Bu çal›flmalar sonucunda herhangi olumsuz etkiye yol açmayan düzey (NOAEL; No Observed Adverse Effect Level) ile olumsuz etkilere yol açan en düflük düzey (LOAEL; Lowest Observed Adverse Effect Level) fleklinde de¤erlendirmeler yap›l›r. Bu de¤erlendirmelerin sonuçlar›ndan yararlan›larak da izin verilen s›n›r de¤erler (permissible level) gelifltirilir9. 2. ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹NDE R‹SK DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹ VE R‹SK YÖNET‹M‹ ‹flyerleri çeflitli sa¤l›k ve güvenlik tehlikelerinin bulundu¤u ortamlard›r. ‹fl sa¤l›¤› profesyonellerinin amac› ise çal›flanlar›n sa¤l›¤›n› korumak ve güvence alt›na almakt›r. Bu yaklafl›m, hastalanan veya kaza geçirenlerin tedavisinden daha öncelikli ve önemlidir. Zira bu flekilde hastal›k ve yaralanmalar›n önüne geçilmesi amaçlanmaktad›r. Çal›flma hayat›ndan kaynaklanan bir hastal›k veya yaralanma meydana geldikten sonra da kiflinin tekrar sa¤l›¤›na kavuflturulmas› amac› ile çaba gösterilebilir. Ancak sa¤l›k sorunlar›n›n meydana gelmesinin önlenmesi, hem sa¤l›¤› koruma aç›s›ndan hem de insanc›l aç›dan önemlidir. Ayr›ca sa¤l›k sorunlar›n›n önlenmesi ekonomik aç›dan da yararl›d›r. Hastal›k ve yaralanma meydana geldikten sonra tan› ve tedavi için bazen yüklü miktarlarda harcama yap›lmas› gerekebilir. Oysa koruyucu yaklafl›mlar ço¤u kez küçük maliyetlerle sa¤lanabilmektedir6. (4) Riskin karakterizasyonu (risk characterization): Risk de¤erlendirilmesi çal›flmalar›nda ulafl›lmas› gereken nokta riskin karakterize edilmesidir. Sonuç olarak iflyerinde hangi tür risk etmenlerinin bulundu¤u, bu etmenlerin kaç kifliyi ve hangi düzeylerde etkiledi¤i fleklinde kararlara ulafl›l›r. Bu etkilenmeye ba¤l› olarak iflyerinde gelecekte kaç kiflinin ne tür sa¤l›k sorunlar› ile karfl›laflma olas›l›¤›n›n bulundu¤u veya çal›flan bir kiflinin yaflam› boyunca belirli bir sa¤l›k sorunu ile karfl›laflma olas›l›¤›n›n ne kadar oldu¤u fleklinde tahminler yap›l›r. Bu tahminleri yapabilmek için önceki aflamalarda elde edilen bilgilerin hatas›z ve güvenilir olmas› gereklidir. Bu nedenle risk de¤erlendirme çal›flmalar›n›n her aflamas›nda titizlikle çal›fl›lmas› gereklidir. Risk karakterizasyonunda say›lan tahminler iflyerinde çal›flanlar aç›s›ndan yap›labildi¤i gibi, çevrede yaflayanlar ve genel toplum aç›s›ndan da yap›labilir10. Ortamda bulunan faktörlerin de¤erlendirilmesi anlam›na gelen risk de¤erlendirilmesi bir dizi teknik çal›flmay› gerektirir. Öncelikle iflyeri ortam›nda hangi tür risk faktörlerinin var oldu¤u belirlenmeli, daha sonra bu faktörlerin düzeyi saptanmal› ve bu faktörlerin iflyerinde kimleri etkiledi¤i konular› de¤erlendirilmelidir. Risk de¤erlendirme çal›flmalar› 4 aflamada yerine getirilir6: (1) Tehlikenin tan›mlanmas› (hazard identification): Bu aflamada iflyerinde sa¤l›k üzerinde olumsuz etki yapabilecek (s›cakl›k, gürültü, toz, tahrifl edici bir madde, fena koku vb.) bir durumun söz konusu olup olmad›¤› de¤erlendirilir. Bu de¤erlendirme için genel bilgi kaynaklar›ndan yararlan›labilece¤i gibi, iflyerinde h›zla yap›lacak incelemeler yolu ile de bu konuda fikir sahibi olmak mümkündür. ‹flyerindeki incelemeler s›ras›nda iflyeri yöneticileri ve çal›flanlarla görüflülmek suretiyle bilgi al›nabilir, veya iflyerindeki kay›tlar incelenerek fikir edinilebilir. Bu incelemeler sonucunda iflyerinde herhangi tehlikeli bir durumun veya faktörün bulundu¤u sonucuna ulafl›l›rsa di¤er aflamalara geçilir7. 3. MADEN ‹fiLETMELER‹NDE ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ Ülkemiz ve Dünyan›n uzun y›llardan beri muzdarip oldu¤u, milyonlarca insan›n yaflam›na mal olan veya sakat b›rakan, ciddi ekonomik y›k›mlarla sonuçlanan, ifl kazalar› ve meslek hastal›klar›, çal›flma yaflam›n›n artarak devam eden önemli bir sorunu olarak varl›¤›n› devam ettirmektedir. (2) Maruziyetin de¤erlendirilmesi (exposure assessment): Çal›flanlar›n iflyerindeki faktörlerden ne düzeyde etkilendiklerini ortaya koymak için ölçümler yap›l›r. Bu ölçümler iflyeri ortam›nda yap›labildi¤i gibi (environmental assessment) çal›flanlar›n vücutlar›nda da baz› de¤erlendirmeler (biologic assessment) yap›labilir. Gürültü, radyasyon, s›cakl›k gibi fiziksel faktörler konusunda iflyeri ortam›nda yap›lan do¤rudan ölçümler yolu ile fikir edinilir. Tozlar, kimyasal maddeler vs. ile ilgili de¤erlendirmeler ise iflyeri ortam havas›ndan al›nan örnekler üzerinde yap›l›r. ‹flyeri ortam›nda de¤erlendirme yap›lmas› daha pratiktir. Bununla birlikte bazen etkilenme düzeyi çal›flanlarda kan, idrar, nefes vb. ölçümler fleklinde de yap›labilir. Kanda, idrarda kurflun düzeyi veya idrarda fenol düzeyinin saptanmas›, nefeste benzen ölçümü gibi örnekler s›k kullan›lan yaklafl›mlard›r8. H›zl› geliflen bilim, teknoloji, kalk›nma ve sanayileflme süreçlerinin madencilik sektöründe, çal›flma yaflam› ve ifl sa¤l›¤›, güvenli¤i süreçlerine aynen yans›d›¤› söylenemez. Üretim alanlar›n›n yetersiz ve olumsuz koflullar›, çal›flanlar›n en temel hakk› olan sa¤l›kl› ve güvenli çal›flma hakk›n› tehdit etmektedir. ‹fl kazalar›nda meydana gelen ölümlerde ilk s›ray› inflaat sektörü, ikinci s›ray› nakliyat, üçüncü s›ray› da kömür madencili¤i almaktad›r. Bu rakamlara kay›t d›fl› iflçi çal›flt›ran iflyerlerinde gerçekleflen ifl kazalar› dahil de¤ildir11. Günümüz flartlar›nda yürütülen madencilik faaliyetleri geliflmifl teknoloji makineleri ile yap›lmaktad›r. Bu makinelerin kullan›m› ifl verimini art›rmakla beraber makinelere ba¤l› olarak ya da türevlerinde oluflabilecek ifl kazalar›n›n mey- 13 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADEN ‹fiLETMELER‹NDE ‹fi SA⁄LI⁄I VE ‹fi GÜVENL‹⁄‹ SORUNLARI dana gelmesi bak›m›ndan üretimle beraber baz› ifl kay›plar›n› da karfl›m›za ç›karmaktad›r. Bu durumda elde edilen verilerin donan›mlar›n do¤ru olarak ve belirlenmifl olan mevzuatlara uygun olarak kullan›lmas› gerekmektedir. Bununla beraber iflçi bilgilendirilmesi, iflveren bilgilendirilmesi gibi konular›n giderilmesi ve yap›lacak olan çal›flmalar›n bu eksende yürütülmesinde fayda olacakt›r. Ayn› eksende yürütülecek olan çal›flmalar›n ifl verimini artt›raca¤› kuflkusuzdur12. 2003 y›l› içerisinde madenlerde (Kömür Madencili¤i, Kömürden Gayri Madenler, Tafl-Kil-Kum Ocaklar› ve Metal Olmayan Di¤er Madenlerin ‹stihrac›) gerçekleflen toplam ifl kazas› say›s› 6.401, 2004 y›l› içerisinde 6.372 ve 2005 y›l›nda 6.879 olarak gerçekleflmifltir (fiekil 4). Bu kazalar sonucunda, 2003 y›l›nda 81, 2004 y›l›nda 68 ve 2005 y›l›nda 116 madenci hayat›n› kaybetmifltir (fiekil 5). Bu verilere göre, madenlerde meydana gelen ifl kazalar›n›n, toplam ifl kazas› say›s›na oran›, 2003 y›l›nda % 8,35, 2004 y›l›nda % 7,60 ve 2005 y›l›nda % 9,31 olarak gerçekleflmifltir. Ölüm oranlar›na bak›ld›¤›nda ise, 2003 y›l›nda ifl kazas› sonucu ölümlerin % 10’u, 2004 y›l›nda % 8,09’u ve 2005 y›l›nda ise % 10,82’si madenlerde meydana gelmifltir (fiekil 6). 2005 6879 YILLAR 2004 fiekil 4. SSK verilerine göre Türkiye’de 2003-2005 y›llar› aras›nda madencilik sektöründe meydana gelen ifl kazalar› say›s›5 6372 2003 6401 6100 6200 6300 6400 6500 6600 6700 6800 6900 7000 ‹fi KAZASI SAYISI YILLAR 2005 116 2004 fiekil 5. SSK verilerine göre Türkiye’de 2003-2005 y›llar› aras›nda madencilik sektöründe meydana gelen ifl kazalar› sonucu ölen birey say›s›5 68 2003 81 0 20 40 60 80 100 120 140 fiekil 6. SSK verilerine göre Türkiye’de 2003-2005 y›llar› aras›nda madencilik sektöründe meydana gelen ifl kazas› ve ölümlerin toplam ifl kazas› ve ölümlere oran›5 ORAN % ‹fi KAZASI SONUCU ÖLEN K‹fi‹ SAYISI 12 10 8 6 4 2 0 10 8.35 8.09 9.31 10.32 7.6 Madenlerde yaflanan tüm ifl kazalar›n›n yaklafl›k olarak % 85-90’› kömür madencili¤inde (Linyit ve taflkömürü bir2004 2005 2003 likte) meydana gelmektedir. Rakamlar, 2003 y›l›nda 6.401 maden kazas›n›n Kaza Oran› Ölüm Oran› YILLAR 5.647’sinin, 2004 y›l›nda 6.372 kazan›n 5.481’in ve 2005 y›l›nda ise 6.879 kazan›n, 6.011’in kömür üretimi s›ras›nda ve büyük ço¤unlukla da yeralt› iflletmelerinde meydana geldi¤ini göstermektedir. Ayn› y›llarda s›rayla 53, 38 ve 77 madenci kömür ocaklar›nda meydana gelen grizu patlamas›, göçük, yang›n, gaz zehirlenmesi ve benzeri nedenlerle hayat›n› kaybetmifltir. Özellikle madencilik sektöründe yaflanan kazalar incelendi¤inde, madenin özel- 14 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADEN ‹fiLETMELER‹NDE ‹fi SA⁄LI⁄I VE ‹fi GÜVENL‹⁄‹ SORUNLARI Güvenlik Bakanl›¤›, ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Genel Müdürlü¤ü, Say›, 19 Y›l, 4, May›s-Haziran 2004, Sayfa: 18-24. liklerine uygun olan iflletme yöntemlerinin seçilmedi¤i ve yeralt› madencili¤inde güvenli bir çal›flma ortam›n›n yarat›lmas›nda olmazsa olmaz unsurlar olan havaland›rma, tahkimat ve nakliyat projelerinden birinin veya birkaç›n›n eksik ya da hatal› yap›ld›¤› gözlenmektedir. Bu sorunlara yukarda bahsetti¤imiz sorunlarda eklendi¤inde, kazalara davetiye ç›kar›lmaktad›r. Ülkemizdeki madencilik kamu kurum ve kurulufllar›n›n bu bilgi ve deneyime ulaflmas› uzun y›llar gerektirmifltir. Ancak, 80’li y›llar›n bafl›ndan itibaren uygulanan yanl›fl politikalar, ülke madencili¤ini küçültmüfl; madencilik bilgi ve deneyim birikimini da¤›tm›fl ve da¤›tmaya da devam etmektedir. Bu birikim ve deneyime sahip olan kurum ve kurulufllar yerine, üretimin teknik ve alt yap› olarak yetersiz, deneyim ve uzmanlaflman›n olmad›¤› kifli ve flirketlere b›rak›lmas›, buna ek olarak denetimin de yeterli ve etkin bir biçimde yap›lamamas› kazalar› beraberinde getirmektedir13. 2. Hughes, P. and Ferrett, E., 2004. Introduction to Health and Safety. 3. Özk›l›ç, Ö., 2005. “‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Yönetim Sistemleri ve Risk De¤erlendirme Metodolojileri”. T‹SK Yay›nlar›, No:246, Ankara. 4. Güney, B., 2006, “‹fl Kazalar›”, Marksist Tutum, May›s 2006 No:14. 5. T.C. Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›, “2006 y›l› SSK ‹statistikleri”, Ankara. 6. Bilir, N., 2005. “‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤inde Ça¤dafl Bir Yaklafl›m: Risk De¤erlendirilmesi ve Risk Yönetimi”. ‹SG ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Dergisi, Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›, ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Genel Müdürlü¤ü, Say›, 25 Y›l, 5, May›s-Haziran 2005, Sayfa: 18-24. 4. SONUÇLAR Ne yaz›k ki ifl kazalar›n›n özellikle madencilik ve inflaat sektörü baflta olmak üzere ülkemize verdi¤i zarar, maalesef san›landan çok daha büyük boyutlara ulaflm›fl bir durumdad›r. 7. Bilir, N., Y›ld›z A.N., 2004. “‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i”. Hacetepe Üniversitesi Yay›nlar›, Ankara, 2004. Ulusal ölçekte var olan yap›n›n; kazalar›n önlenmesi için gerekli risk haritalar›n› ç›karmas›, gerekli planlamalar› ve e¤itimleri koordine etmesi, ilgili yasa ve yönetmelikleri tekrar gözden geçirerek sahan›n ihtiyaçlar›na uygun olarak yeniden düzenlemesi ve ifl güvenli¤i kültürünün gelifltirilmesi için çal›flmalar yapmas› gerekmektedir. 8. Geneva, O., 1998. “Encyclopedia of Occupational Health and Safety; II”. 9. H. A. Waldron, H.A., Edling C., 2001. “Occupational Health Practice”. Oxford University Press, London, 2001. ‹fl sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤iyle ilgili olarak, devlet, denetim görevini eksiksiz yerine getirmelidir. Bu konuda gerekli yap›lanmalar vakit geçirilmeden sa¤lanmas› bir zorunluluktur. Ayr›ca, meslek odalar›n›n, yasal haklar› göz önüne al›narak, mesleki denetim yapmalar›n›n önündeki engeller acil ve h›zl› olarak kald›r›lmal›d›r. 10. Detels,R., McEwen J.,Beaglehole R., Tanaka H., 2002. “Oxford Textbook of public Health”. Oxford University Press, 2002. 11. Torun M. & Do¤an C., 2007. ”Türkiye ‹fl Kazalar› ‹statistikleri Maden Kazalar› ve Karfl›laflt›rmal› De¤erlendirilmesi” Maden ‹flletmelerinde ‹fl Sa¤l›¤› Ve Güvenli¤i Sempozyumu, Bildiriler Kitab›, 08-09 Mart, 1-9, Adana, 2007. Türkiye’de özellikle ifl kazalar› ve meslek hastal›klar›n›n bafl› çekti¤i madencilik sektöründe ifl sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤iyle ilgili gerekli yasal düzenleme ve önlemler al›narak, bu konudaki yasa ve yönetmelikler geliflmifl ülkeler seviyesine ç›kar›lmal›d›r. Bu yap›lmad›¤› taktirde madencilik sektöründe görülen ifl sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i problemleri süreklili¤ini koruyacak ve artarak devam edecektir. 12. Gümüfl A. & Bilen N., 2007. “‹fl Sa¤l›¤› ve ‹fl Güvenli¤inin Ocak Üretimine Etkisi”. Maden ‹flletmelerinde ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Sempozyumu, Bildiriler Kitab›, 08-09 Mart, 67-72, Adana, 2007. KAYNAKÇA 13. TMMOB Maden Mühendisleri Odas›, 2006. “Maden Kazalar› Raporu”, Temmuz 2006, Ankara. 1. Gökp›nar, 2004. “‹flçi sa¤l›¤›, ifl güvenli¤inin temel ilkeleri”. ‹SG ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Dergisi, Çal›flma ve Sosyal 15 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MESUT ÖZTÜRK maden müh. ttk ‹fl güvenl‹¤‹ ve E¤‹t‹m Da‹re Baflkanl›¤› MADEN ‹fiLETMELER‹NDE ‹fi KAZALARI ve KAZALARIN TEMEL NEDENLER‹ 1-Girifl Sosyal Sigortalar Kurumu istatistiklerine göre ülkemizde son befl y›lda 379.132 ifl kazas›, 2.827 meslek hastal›¤› meydana gelmifltir. Bu befl y›l›k süre içerisinde 4597 kifli ifl kazas›, 39 kifli meslek hatal›¤› sonucu olmak üzere toplam 4636 kifli hayat›n› yitirmifltir. Bu süre içinde ifl kazalar› ve meslek hastal›klar› sonucu kaybedilen ifl kay›p günü say›s› 9.576.513 gündür. Bunun yan› s›ra SSK istatistiklerine yans›mayan ifl kazas› ve meslek hastal›¤› kay›plar› da dikkate al›nmal›d›r. ‹fl kazas› ve meslek hastal›klar›n›n %1.4’ü ölümle, %2.9’u sürekli ifl göremezlikle sonuçlanm›flt›r. 2005 y›l›nda ifl kazalar›; % 14 metal eflya imali, %8.7 inflaat, %8 kömür madencili¤i, %8 dokuma sanayi, %7.3 nakil araçlar› imali, %6.7 metal mütea. Esas. End, %6.6 makine ve mam. ve tamirat›, %6.6 tafl kum,kil kum imali, %5.3 nakliyat, % 3.2 g›da maddeleri, % 3 toptan ve par. sektöründe meydana gelmifltir (1) . 2005 y›l›nda kömür madencili¤inde 6011, ifl kazas›, 358 meslek hastal›¤› meydana gelmifltir. ‹fl kazalar›ndan 50’si, meslek hastal›klar›ndan 232’si sürekli ifl görememezlikle sonuçlanm›flt›r. ‹fl kazalar›ndan 77’si, meslek hastal›klar›ndan 5’i ölümle sonuçlanm›flt›r. Kömürden gayri madenlerde 231 ifl kazas›ndan 5’i ölümle sonuçlanm›flt›r. ‹fl kazalar›ndan 2’si, meslek hasta- 16 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADEN ‹fiLETMELER‹NDE ‹fi KAZALARI ve KAZALARIN TEMEL NEDENLER‹ 2. ‹fl Kazalar›n›n A¤›rl›klar›na Göre S›n›fland›r›lmas›: Sonucunda bir zarar meydana gelmeyen ifl kazalar›, Üç günden fazla istirahat gerektirmeyen ifl kazalar›, Üç günden fazla istirahat gerektiren ifl kazalar›, Daimi ifl göremezlik veya ölümle sonuçlanan ifl kazalar› olarak s›n›fland›r›l›r. l›klar›ndan 3‘ü sürekli ifl görememezlikle sonuçlanm›flt›r. Madencilik sektöründe, ifl kazas› ve meslek hastal›klar›n›n kömür madencili¤inde yo¤unlaflt›¤› görülmektedir(1). Endüstrileflmifl ülkelerde ifl kazalar› ve meslek hastal›klar›n›n toplam maliyeti, bu ülkelerin Gayri Safi Milli Has›lalar›n›n %1’i ila %3‘ü aras›nda de¤iflmektedir. Ülkemizde ifl kazas› ve meslek hastal›klar›n›n toplam maliyetinin iyimser bir yaklafl›mla y›lda 4 milyar YTL oldu¤u tahmin edilmektedir. ‹fl kazas› ve meslek hastal›klar› sonucu maddi ve manevi kay›plar ülke ekonomisi aç›s›ndan önemli boyutlara ulaflmaktad›r (2). SSK taraf›ndan 3 günden daha fazla istirahati gerektiren ifl kazalar› kay›tlara al›nmaktad›r. Ülkeler aras›nda yeknesakl›¤›n sa¤lanabilmesi ve kaza analizlerinin yap›labilmesi için tüm kazalar›n (ramak kald›) kayda al›nmas› gerekmektedir. Yine ifl kay›p günlerinin de¤erlendirilmesinde ülkeler aras› farkl›l›klar mevcuttur. Ölümle sonuçlanan ifl kazalar› için ülkemizde 7500 ifl kay›p günü baz al›n›rken, baz› ülkelerde bu de¤er 6000, 7000 gün olarak kabul edilmektedir. Bu da kaza istatistiklerinin de¤erlendirilmesinde hatalar yap›lmas›na neden olmaktad›r. Bu konuda standardizasyona gidilmesi uygun olacakt›r. ‹fl kazalar› meslek hastal›klar›ndan flah›slara verdi¤i maddi ve manevi kay›plar yan›nda ülke ekonomisine verdi¤i kay›plar nedeni ile kömür madencili¤inde ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i alan›nda çok ciddi tedbirlerin al›nmas›n› gerektirmektedir. 3. Kaza Pramiti: NCB Emniyet Bafl Mühendisi taraf›ndan önerilen basit bir yaklafl›m UK‘de kazalar›n kolay hat›rlanabilecek pozisyonlar›n› ifade eder. Kaba bir analizle ifl kazalar› a¤›rl›klar›na göre kaza pramiti ile aç›klanmaya çal›fl›lmaktad›r. Kazalar, 1:10:1000 de¤erleri ile orant›l› olarak meydana gelmektedir. Üç günden fazla istirahat ile sonuçlanan 1000 hafif yaralanma, 10 ciddi yaralanma ve 1 ölümlü kaza meydana gelmektedir. ‹ngiltere kömür madencili¤inde bu oran 1:25:80:1050:2700 olarak s›ralanmaktad›r(5). Kaza piramiti; Türkiye taflkömürü madencili¤inde bu oran, 1:30: 300’dür (6). 2- ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Bir iflyerinde iflin yürütülmesi ile ilgili olarak oluflan tehlikelerden ve sa¤l›¤a zarar verebilecek koflullardan korunmak amac› ile yap›lan metotlu çal›flmalara ‹fi GÜVENL‹⁄‹ denir. ‹fl yerlerinde tehlikeler ve sa¤l›¤a zarar veren koflullar, ifl güvenli¤i mefhumunun do¤mas›na neden olmufltur. Özellikle sanayideki h›zl› geliflim sonucu artan kazalar, düflünürleri ifl güvenli¤i konusu üzerinde hassasiyetle durmaya ve çal›flanlara zarar veren durumlar› ortadan kald›rmaya yöneltmifltir. ‹nsanlar canlar›n› ve mallar›n› do¤an›n bir gere¤i olarak koruma çabas› içindedir. Eski ça¤larda do¤a koflullar›na, sellere ve vahfli hayvanlara karfl› yürütülen korunma çabalar›, sanayi devriminden sonra ifl yerlerinde oluflan tehlikeler ve kötü çal›flma koflullar›na karfl› korunma çabalar›n›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur(3). 4- Kaza Nedenlerinin Çok Yönlü Olarak Düflünülmesi H.W. Heinrich taraf›ndan yaz›l›p 1931 y›l›nda ilk bask›s› yap›lan “Industrial Accident Prevention” adl› kitap, ifl güvenli¤i alan›nda yeni bir dönemin bafllang›c› olarak kabul edilir. Burada ileri sürülen görüfller sanayide ifl güvenli¤i konusunda bir devrim olarak nitelenir. Yazara göre sanayi iflletmelerinde oluflan kazalar›n % 88’i insanlardan, %10’u makine, eflya, çevre koflullar› gibi nedenlerden, kalan %2 ise nedeni saptanamayan (kaç›n›lmaz) kazalard›r (7). 3- ‹fl Kazas› ve Kaza Nedenlerinin Çok Yönlü Olarak Düflünülmesi 1. ‹fl Kazas›n›n Tarifi: Önceden bilinemeyen, planlanmam›fl ve kontrol alt›na al›namam›fl, ani olan ve etraf›na zarar verebilecek nitelikteki olarak, diye tarif edilir. Bir kazan›n ifl kazas› olarak say›labilmesi için; kazan›n iflyerinde, çal›flma süresi içinde ve iflin yap›lmas› esnas›nda meydana gelmesi gerekmektedir. 506 say›l› Sosyal Sigortalar Kanunu (SSK) 11. maddesi A) F›kras› ‹fl Kazas›n›, B) F›kras› Meslek Hastal›¤›n› tarifler (4). H.W. Heinrich taraf›ndan ortaya at›lan DOM‹NO TEOR‹S‹ bir ifl kazas›n›n oluflumunu 5 domino tafl›n›n oluflturdu¤u kaza zinciri ile aç›klar. 17 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADEN ‹fiLETMELER‹NDE ‹fi KAZALARI ve KAZALARIN TEMEL NEDENLER‹ 1- Kaza Zincirinin Halkalar›: 1- ‹nsan›n do¤al yap›s› ve çevre (sosyal çevre) 2- Bireyin kusurlar› 3- Güvensiz hareket ve güvensiz koflullar (fiziksel çevre) 4- Kaza 5- Yaralanma Kaza nedenlerinin araflt›r›lmas›nda neden sonuç iliflkisi çok önemlidir ve çok yönlü olarak düflünülmelidir. Sadece tek bir nedenle s›n›rl› kal›nd›¤›nda, önlemler de bu nedene ba¤l› olarak s›n›rl› olacakt›r. Oysa bu neden baflka temel sebeplerin sonuçlar›d›r. 2- Kaza nedenleri: Kazalar genellikle karmafl›k bir yap›ya sahiptir. Bir kazada irdelenmesi gereken 10 ya da daha fazla neden olabilir. Kazan›n detayl› analizinde sebepler temel, dolayl› ve do¤rudan olmak üzere üç ana nedene dayand›r›l›r. Bir kifli Bu kaza zincirinin halkalar›ndan biri k›r›ld›¤›, baflka bir deyiflle ortadan kald›r›labildi¤i takdirde kaza olay› da varl›¤›n› yitirmifl olacakt›r. ‹nsan›n do¤al yap›s›n› ve sosyal çevreyi de¤ifltirmek, bireyi kusursuz hale getirmek elimizde olmad›¤›na göre, koparmaya çal›flabilece¤imiz tek halka güvensiz hareket ve koflullar› simgeleyen 3. halkad›r. Bununda tamamen ortadan kald›r›lamayaca¤› aç›kt›r. Çünkü bunlar›n büyük bir k›sm› kendinden önceki halkalara neden- sonuç iliflkisi ile ba¤l›d›r. 1 ölü 25 a¤›r yaralanma (MI) Bütün bu aç›klama ve görüfller bugün de büyük de¤er tafl›maktad›r. Ancak ne var ki konuya sistem kavram› içinde yaklafl›ld›¤›nda neden-sonuç iliflkisinin, sistemler aras› bir iliflkiler bütünü içinde ele al›nmas›n›n konuya yeni boyutlar kazand›rd›¤›n› görürüz. Böyle bir yaklafl›m ifl güvenli¤inin yönetim süreci içindeki yerini aç›k ve belirgin olarak ortaya koyar. Bu suretle kaza kavram› da domino teorisindeki befl taflla s›n›rl› kapal› bir sistem içinde de¤il, yönetim sürecinin bütünü içinde, di¤er alt sistemlerle s›k› iliflkisi olan bir baflka alt sistem olarak düflünmemizi kolaylaflt›r. 80 ifl kay›p günlü kaza LTA 1050 kaza raporu (AR1) 2700 kaza sonras› ilk yard›m için baflvuru ya da nesnenin emniyetli olarak nitelendirilemeyecek belli miktardaki enerji veya tehlikeli maddeye maruz kalmas› sonucu kaza meydana gelir. Bu enerji ya da tehlikeli madde kazan›n do¤rudan nedenidir. Do¤rudan nedenler bir veya birden fazla emniyetsiz hareket ve/veya flartlar›n sonucudur. Bu emniyetsiz hareket ve flartlar kazan›n dolayl› nedenleridir. Dolayl› nedenler yönetim politikalar›, insan, çevre faktörlerinden kaynaklanan temel nedenlerin sonuçlar›d›r. Bunlar ise temel nedenler olarak adland›r›l›r. Burada vurgulanmak istenen güvensiz hareket ve koflullar›n oluflmas›nda etken olan temel faktörlerin varl›¤›d›r. Klasik anlay›flta tek bir faktör olarak kabul edilen fiziksel çevre faktörü art›k nedenlerden sadece biridir (8). Baz› yazarlara göre bu nedenler, insana yönelik sebepler, fiziki ve mekanik sebepler olarak da tan›mlan›r. Güvensiz hareketlerin bulundu¤u yerde, bilgisizlik, iflçiler aras›nda uygunsuz davran›fl, fiziki ve ruhi ar›zalar var demektir. Uygunsuz hareketleri ortadan kald›rmak için bilgi, gerekir. Uygunsuz davran›fllar için bilgi, bilgisizli¤i gidermek için e¤itim, ö¤retim uygulama gerekir.Fiziki ve ruhi ar›zalar› gidermek için, uygun ifle yerlefltirme ve intibak sa¤lanmas› gerekir. 18 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADEN ‹fiLETMELER‹NDE ‹fi KAZALARI ve KAZALARIN TEMEL NEDENLER‹ b. Oca¤a yeterli temiz hava temin edilememektedir. c. Tali havaland›rma için körükçü pervanesi denen küçük ve yetersiz vantilatörler, 100 mm çapl› plastik su borular› kullan›lmaktad›r. d. Çok katta, da¤›n›k bir flekilde çal›fl›lmas›, havaland›rma problemlerinin yaflanmas›na neden olmaktad›r. e. Aspiratörlerin dizel enerji ile çal›flan yedek motorlar› yoktur. f. Dizelle çal›flan yedek aspiratörler otomatik olarak devreye girmemektedir. g. Yang›na elveriflli kömür damarlar› müstakil havaland›r›lmamakta, kirlenen ocak dönüfl havas› di¤er ocaklar› etkilemektedir. h. Tali havaland›rma pervaneleri ile ar›nlara yeterli temiz hava verilememektedir. i. Tali havaland›rma pervaneleri k›sa devre çal›flmaktad›r. j. Bafl yukar› ve al›nlarda vantüpler posta geliri ile kapanmaktad›r. k. Havaland›rma kap›lar› a¤aç ve tek kap› kullan›larak yönlendirilmektedir. l. Havaland›rma ak›m› ile metan gelirlerinin yenilemedi¤i durumlarda ilave gaz emme sistemleri kullan›lmamaktad›r. m. Kömür havzalar› h›zla derinleflmektedir. n. Derinlikle birlikte ani gaz boflalma olas›l›¤› artmaktad›r. 1. Maden ‹flletmelerinde Meydana gelen Kazalarla ‹lgili Olarak Yap›lan Tespitler Maden iflletmecili¤inin büyük yat›r›mlar gerektirmesi nedeni ile küçük iflletmeler bu yat›r›m› yapamamakta veya yapmak istememektedir. Ocaklarda emek yo¤un çal›flma hakimdir. Mekanizasyon son derece s›n›rl›d›r. Özellikle linyit madenlerinde metan gaz› bulunmad›¤› fleklinde bir inanç mevcuttur. ‹flçi say›s› 300 ve daha yukar› say›da olan orta ve büyük ölçekli iflletmeler, kompleks bir yap›ya sahiptir. Ocaklar konsantrasyondan uzakt›r. Kömür ocaklar›nda kömür tozu problem olarak görülmemektedir Maden iflletmelerinde kazalar›n temel nedenlerini incelemek için maden iflletmelerinde meydana gelen kazalarda olaya müdahale eden kurtarma ekipleri ve bilirkifliler taraf›ndan yap›lan tespitler ana bafll›klar alt›nda afla¤›da verilmifltir (9,10). 3. Yang›n ve Patlamalar a. Tahlisiye istasyonu bulunmamaktad›r. b. Yang›n, infilak gibi durumlarda olaya müdahale edebilecek yeterli say›da tahlisiyeci personel yoktur. c. Aç›k yang›nlarla mücadele teçhizat› yetersizdir. d. Yang›na müsait damarlar Tüzük’ün 222. maddesine uygun olarak haz›rlanmamaktad›r. e. Panolar birbirleriyle irtibatl›d›r. f. ‹çten yanmalar en önemli infilak kaynaklar›ndan biridir. g. Patlamalara ve patlamalar›n yay›lmas›na karfl› önlemler yetersizdir. h. Ana galeri ve taban yollar›nda ve bant desandrelerinde su flebekesi yoktur. ›. Yang›na müsait damarlarda çal›flan panolar seri olarak havaland›r›lmamaktad›r. i. Kuyu bur ve galeriler otomatik yang›n söndürme teçhizatlar› yoktur. j. Tahkimat malzemesi olarak en fazla yan›c› (ahflap) malzeme kullan›lmaktad›r. k. Pano girifl ç›k›fllar› ve ana katlara bekleme barajlar› Tespitler; 1. Üretim ve Planlama a. Ocaklarda ikinci bir kaç›fl yolu (nefeslik) bulunmamaktad›r. b. Genelde ilkel yöntemlerle üretim yap›lmaktad›r. c. Emek yo¤un çal›fl›lmaktad›r. ç. Çok katta çal›fl›lmakta ve ocaklarda konsantrasyona gidilmemektedir. d. Ço¤unlukla kal›n damarlarda üretim yap›lmaktad›r. e. Kal›n damarlar tek katta al›nmaktad›r. f. Panolar fazlaca parçalanm›flt›r. g. Panolar birbirleriyle irtibatl›d›r. h. Çok katta üretim yap›lmas› nedeni ile nakliyat, malzeme ve personel ihtiyac› artmaktad›r 2. Havaland›rma a. Ocaklar do¤al havaland›rma ak›m› ile havaland›r›lmaktad›r. Yaz, k›fl ve gece gündüz ›s› fakl›l›¤› ocak havas›n›n dengesini olumsuz etkilemekte ve ocakta metan gaz› birikmesine neden olmaktad›r. 19 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADEN ‹fiLETMELER‹NDE ‹fi KAZALARI ve KAZALARIN TEMEL NEDENLER‹ b. Ocaklarda güvensiz tip patlay›c› maddeler ve Al yüksüklü kapsüller kullan›lmaktad›r. c. Manyetolar, ateflleme telleri ve patlay›c› maddeler usulüne uygun olarak kullan›lmamaktad›r. d. Patlay›c› madde s›k›lamalar› yetersizdir. e. Patlay›c› madde kullan›m› yöneticilerce takip edilmemektedir. f. Afl›r› patlay›c› madde sarfiyat› mevcuttur. mevcut de¤ildir. l. Bekleme barajlar›nda baraj kapatma malzemeleri yoktur. 4. Gaz Ölçme ve Kontroller a. Ocak gazlar›n› ölçecek gaz ölçme cihaz› bulunmamaktad›r. b. Gaz analizleri düzenli ve sürekli olarak yap›lmamaktad›r c. Gaz ölçme cihazlar›, metan detektörleri, emniyet lambalar›, alarml› metanometreler mühendis, nezaretçi ve iflçiler taraf›ndan kullan›lmamaktad›r. d. Tüzü¤ü 191. maddesi gere¤i ocakta MGI sistemleri kurulmam›flt›r. MGI sistemi bulunan ocaklarda CH4 sensörleri Otomatik Devre Kesme (ODK) devresine irtibatlanmam›flt›r. e. Hava bas›nc› ve çevresel emprütelerin yöneticilerce takip edilmemektedir. 7. Tozla Mücadele a. ‹nfilak›n bütün oca¤a yay›lmas›na karfl› al›nan önlemler yetersizdir. b. Kömür tozu ile etkin ve bilinçli bir mücadele yap›lmamaktad›r. c. Çal›flanlar kömür tozu patlamalar› konusunda e¤itimsizdir. d. Kömür aktarma noktalar›nda yeterli say›da toz bast›rma teçhizat› yoktur. e. Kömür tozlar› temizlenmemekte veya tafl tozu serpilerek nötralize edilmemektedir. f. Patlamalar›n yay›lmas›na karfl› tafl tozu ve su barajlar› yoktur.Patlamalara karfl› al›nan önlemler yetersizdir. 8. Acil Durumlarda Kaç›fl a. Acil kaç›fllar için ferdi kurtar›c›lar› yoktur. b. Çal›flanlar zehirli ve bo¤ucu gazlara karfl› e¤itimsizdir. c. Yeterli say›da ferdi kurtar›c› temin edilmemektedir. d. Çal›flanlar taraf›ndan ferdi kurtar›c›lar kullan›lmamaktad›r. e. Çal›flanlar›n ferdi kurtar›c› e¤itimleri yetersizdir. f. Ocaklarda acil durumlarda çal›flanlar› tahliye etmeyi mümkün k›lacak acil ikaz sistemleri yoktur. 5. ALSz Ekipman a. Ocaklarda ALSz cihaz, teçhizat bulunmamaktad›r. b. Devre kesiciler, motorlar, yol vericiler, kablolar yer alt› flartlar›na uygun de¤ildir. c. Enerji, ayd›nlatma ve haberleflme kablolar› ve teçhizat›n›n ALSz özelli¤i yoktur. d. ALSz cihazlar bak›mlar›, kontrol ve kullan›mlar› kurallar›na uygun olarak yap›lmamaktad›r. e. Ocak elektrik ayg›tlar›, manyetolar›n periyodik kontrol ve testleri yap›lmamaktad›r veya yer alt› elektrik enerjisi kullan›mda yeterli titizlik gösterilmemektedir. f. Dizel lokomotifleri, akülü lokomotifler bak›m ve kullan›mlar›, kurallara uygun yap›lmamaktad›r. 6. Patlay›c› Maddeler a. Ateflleme iflleri ehliyetsiz kimseler taraf›ndan yap›lmaktad›r. 20 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADEN ‹fiLETMELER‹NDE ‹fi KAZALARI ve KAZALARIN TEMEL NEDENLER‹ c. Ocak denetim say›s› ve kalitesi yetersizdir. d. ‹flçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i kurullar› yoktur. e. Ocaklarda kaynak kurallara uygun yap›lmamaktad›r. f. Emniyet nezaretçileri, mühendislerin denetim ve önerileri dikkate al›nmamaktad›r. g. Emniyetli çal›flmalar›n› teflvik edecek ve dejenerasyonunu önleyecek tedbirler yetersizdir. h. Sigortas›z iflçi çal›flt›r›lmaktad›r. i. Ocaklara yat›r›m yap›lmamakta, k›sa sürede kar amaçlanmaktad›r. 5- Maden ‹flletmelerinde Kazalar Yerüstü Kazalar› Yeralt› Kazalar› Grizu ve gazlar Nakliyat kazalar› Göçükler - Otomobil kamyon Nakliyat - Demiryolu Makine – elektrik - Di¤er Patlay›c› madde Makine- elektrik Malz. tafl›ma ve kullanma Malz. tafl›ma kullanma Muhtelif kazalar Muhtelif kazalar 9. Göçükler a. Ar›za ve faylarda özel ilave tahkimat yap›lmamaktad›r. b. Ayaklar azami meyilde çal›flmamaktad›r. c. Ayak arkas›nda oturmam›fl k›s›mlar mevcuttur. d. ‹lk ayak baflyukar›s›ndan ayr›lmas›nda ve ana tavan tafl› oturmalar›nda, ayak ve taban birleflme noktalar›nda ilave tahkimat yap›lmamaktad›r. e. Ayaklar mekanize çal›flmamaktad›r. f. Kavlak kontrolu yap›lmamaktad›r. g. Emniyet dam› yoktur. olarak gurupland›r›l›r. 6- Maden ‹flletmelerinde Kazalar›n Nedenleri I-Yeralt› Kazalar› a-Grizu ve Gazlar Ocak havas› içerisinde bulunan gazlar insan sa¤l›¤› için zararl› olduklar› gibi yang›nlar ve patlama riskini de birlikte tafl›rlar. Yan tabaka ve kömür içerisinde bulunan metan gaz› tabaka ve atmosferik koflullar›n de¤iflmesi ile ocak havas› içerisine da¤›l›r, havaland›rma ak›m› ile bütün oca¤› dolafl›r veya havaland›rmas› bulunmayan yerlerde birikirler. Biriken gazlar oksijenin yerini alarak insanlar›n bo¤ulmas›na veya zehirlenmesi sonucu ölümüne neden olurlar. Düflük limitlerde yasalar çal›flmaya müsaade eder. Baz› durumlarda al›nan bütün tedbirlere ra¤men ani metan püskürmeleri meydana gelebilir. Metan geliri normal havaland›rma ak›m› ile yenilirken baz› durumlarda ola¤anüstü miktarda damar veya kömür püskürmesi fleklinde gazlar a盤a ç›kar ve ocaklar› gaz basar. Bu gibi olaylar degaj (out-burst) olarak adland›r›l›r. Ocaklar›n derinleflmesi ve fay at›m zonlar›nda böyle ola¤anüstü durumlar yaflanabilir. Bütün durumlarda metan›n patlamas› için bir ateflleme kayna¤›na ihtiyaç vard›r. Ateflleme kaynaklar› ALSz özelli¤i bulunmayan cihazlar, elektrikli ekipman, patlay›c›lar, sigara, kibrit, aç›k alev ve yang›nlar, damar yang›nlar›, tafllar›n sürütünmesi sonucu oluflan k›v›lc›mlar, statik elektrik gibi kaynaklar olabilir. 10. Makine ve Elektrik Kazalar› a. Makine ekipman yetersizdir. b. Makine koruyucular kullan›lmamaktad›r. c. Acil durdurma ve ikaz sistemleri yoktur. d. Ar›zal› makine ve teçhizat kullan›lmaktad›r. e. Makine teçhizat›n bak›mlar› yetersizdir. f. Makine ve araçlar yetkisiz veya ehliyetsiz kimseler taraf›ndan kullan›lmaktad›r. g. Ocak veya ifl makineleri amaçlar› d›fl›nda kullan›lmaktad›r. h. Kesitler çok dard›r. 11. E¤itim a. Çal›flanlar›n tehlikelere karfl› e¤itimleri yetersizdir. b. E¤itimler sürekli k›l›nmal›d›r. c. E¤itim uygulamalarla pekifltirilmelidir. 12. Denetimler a. ‹flçiler sigara, çakmak, ç›plak alev, atefl vs. ile oca¤a girebilmektedir. b. Yeterli teknik eleman (mühendis nezaretçisi ) e¤itilmifl personel bulunmamaktad›r. 21 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADEN ‹fiLETMELER‹NDE ‹fi KAZALARI ve KAZALARIN TEMEL NEDENLER‹ gürültü, düzgün olmayan doldurma ve boflaltma noktalar›, hatal› sinyalizasyon, iflaretleflme, konveyörlerle temas, eksik veya yetersiz muhafazalar , zay›f bak›m, kurallar› ihlal, hatal› uygulama ve cihazlar› amaçlar› d›fl›nda kullanma, dikkatsiz ve ehliyetsiz sürücüler nakliyat kazalar›n›n nedenlerini oluflturur. d-Makine ve Elektrik Kazalar› Kuyu halat›n›n kopmas›, gam yapmas›, kömür veya tafl yükleme makinelerinin ar›zalar›, ar›zal› teçhizat›n kullan›lmas›, yetersiz bak›m, yüksek tansiyonlar, zincir kopmalar›, sinyalizasyon eksikli¤i, yetersiz ayd›nlatma, ALSz cihazlar›n bak›m ve onar›mlar›n›n kurallara uygun yap›lmamas› makine ve elektrik kazalar›n›n nedenlerindendir. e-Patlay›c›lar La¤›m at›l›rken nöbetçi bulunmamas›, la¤›m at›lmas› s›ras›nda cebe s›¤›n›lmamas›, noksan ar›n kapaklar› ve süren kullan›lmamas› sonucu oluflan kavlaklar ve hatal› patlay›c›lar, yeteriz s›k›lama, ateflleme sonras› kavlak kontrolu yap›lmamas› bu tip kazalar›n ana nedenleridir. b-Göçükler Göçükler maden kazalar›nda en fazla ölümlü kazan›n meydana geldi¤i kaza nevidir. Ancak göçüklerde grizu infilakleri gibi toplu ölümler olmamas› nedeni ile toplumun ve medyan›n büyük ölçüde dikkatini çekmez. Genelde iflletim sisteminden kaynaklan›r ve ciddi a¤›r yaralanmalara neden olur. Göçük kazalar›; tavan göçükleri, bür, taban, la¤›m göçükleri, ar›ndan veya arkadan tafl düflmeleri gibi çeflitli flekillerde tezahür etmektedir. Stabilitesini kaybeden tavan tabakalar› ve kavlaklar eksik veya yetersiz tahkimat sonucu boflal›r. Ayaklar›n azami meyilde çal›flmamas›, ak›c› ar›nlar, çok katta çal›flmalar, fay ve at›m zonlar›nda ilave tahkimat yap›lmamas›, eski imalat içinde çal›flmalar, ayak arkas›n›n oturmamas› veya ana tavan tafl› oturmalar› s›ras›nda göçükler meydana gelir. Taban ve la¤›m ar›nlar›n›n iyi kamalanmamas›, ak›c› arazide çal›flma, la¤›m at›lmalar›ndan sonra oluflan kavlaklar, taban ve la¤›mlardaki göçüklerin nedenlerini oluflturur. Taban -la¤›m ile ayak irtibatlar›, yol kavflaklar›, tamir ve tarama s›ras›nda blok tafl düflmeleri de ölümlü kazalara sebep olabilmektedir. c-Nakliyat Kazalar› Kötü tafl›ma sistemleri, afl›r› yükleme, kanca kesmesi, yetersiz aç›kl›klar, yüksek h›z, yetersiz ayd›nlatma, f-Yang›nlar, Patlamalar, Tutuflmalar Yeralt›ndaki yang›n tehlikesi bütün ocak veya o k›s›mda tüm çal›flanlar› ilgilendiren ciddi kaza tehlikesidir. Makinelerin fazla ›s›nmas›, elektrik kablolar›n›n afl›r› yüklenmesi, kontakt ›s›nmalar›, çeflitli arklar, yol verici ve trafolar, kömürlerin içten yanmalar›, bant konveyör ve makaralarda fazla hareket eden parçalar›n sürtünmesi, yer alt›nda kaynak yap›lmas› yang›n nedenleridir. Bak›m ve denetim eksikli¤i sonucu veya kurallara uymama sonucu ç›kan çeflitli k›v›lc›m ve arklar tutuflmalara neden olur. Gaz birikmelerinin temizlenmemesi ve patlay›c› ortamlar›n mevcudiyeti halinde patlamalara ve patlamalar›n yay›lmas›na neden olur. g-Malzeme Tafl›ma Kullanma Çeflitli malzemelerin tafl›nmas› ve kullan›lmas› esnas›nda meydana gelen kazalarda ölüm oran› düflük olmas›na ra¤men yaralanma ile sonuçlanan kazalarda ikinci büyük kaza grubunu oluflturur. Ayak girifli ve ç›k›fllar›n›n uygun kesitte olmamas›, kesit daralmalar›, ayak içi ve di¤er malzeme nakliyat› uygun koruyucular›n kullan›lmas›, ferdi koruyucular›n dünya standartlar›nda olmamas›, malzeme tafl›ma ve kullanma kazalar›n›n sebepleridir. h-Muhtelif Kazalar Çeflitli malzemelerin kullan›lmas› esnas›nda meydana gelen ölüm oran› düflük olmas›na ra¤men yaralanma ile sonuçlanan kazalarda ikinci büyük kaza gurubunu olufltu- 22 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADEN ‹fiLETMELER‹NDE ‹fi KAZALARI ve KAZALARIN TEMEL NEDENLER‹ rur. Kiflisel koruyucular›n standartlara uygun olmamas›, malzeme tafl›ma ve kullanma ve muhtelif kazalar›n sebepleridir. II. Yerüstü Kazalar› Yerüstü kazalar› genellikle demiryollar›, hemzemin geçitler, otomobil gibi vas›talardan kaynaklanan nakliyat kazalar› ve malzeme kullanma kazalar› belli bafll› yerüstü kaza sebeplerini oluflturur. Demiryolu kazalar› genelde 50 tonluk vagonlar›n silo dibinde bofl ve dolu vagon manevras›, cevher yüklenmesi veya lokomotif manevras› veya çekmesi esnas›nda, hem zemin geçitlerde araçlarla çarp›flma veya lavuar silolar›nda manevra esnas›nda, yükleme ve boflaltma esnas›nda meydana gelmektedir. Hemzemin geçitlerde yeterli görüfl alan› bulunmamas›, bariyer olmamas›, sesli ve ›fl›kl› ikaz sistemlerinin bulunmamas› veya 50 tonluk vagonlar›n dray yapmas›, vagon ve lokomotif kaçmas› veya silo dibinde vagon manevras› gibi nedenlerle demiryolu kazalar› meydana gelmektedir. Otomobil, kamyon gibi tafl›ma vas›talar›nda afl›r› h›z, hatal› sollama, araçlar›n çarp›flmas›, eksik bak›m ve ar›zal› araçlar otomobil kazalar›n›n temel nedenleridir.Yüksek h›z, dar aç›kl›klar, yetersiz ayd›nlatma ve boflaltma noktalar› e¤imleri, sinyalizasyon ve iflaretleflme eksikli¤i, hatal› kancalama veya kanca kesme veya motorla araba manevras› veya düflen arabalar›n kald›r›lmas›, kötü tafl›y›c›lar, emniyetsiz yükleme, kötü dizayn ve eksik bak›m, yetersiz aç›kl›klar, bantla temas, konveyörle temas, banda yakalanma vb. nedenler di¤er nakliyat kazalar›n› oluflturmaktad›r. 7- Sonuç ve Öneriler ‹ Projeler uzmanlardan oluflan bir grubun kontrolunden geçtikten sonra Maden ‹flleri Genel Müdürlü¤ü (M‹GEM)’ne verilmelidir. Maden iflletmelerinin sa¤l›k güvenlik yönünden denetiminde MIGEM etkin görev almal›d›r. Ocaklar projesine uygun çal›flmal›, gerekirse proje revizyonu yap›lmal›d›r. Denetimler proje uygulamalar› üzerinden gerçeklefltirilmelidir11. ‹ Ocaklar planlan›rken mutlaka ikinci bir kaç›fl yolu bulunmal›d›r. ‹ Kömür ocaklar›n›n mutlaka cebri havaland›rma sistemleri ile havaland›r›lmal›d›r. Havaland›r›lamayan k›s›mlar› kapat›lmal›d›r. ‹ Tali havaland›rma sistemleri mutlaka yeterli hava temin edecek tarzda kurulmal›d›r. ‹ Panolar çok parçalanmamal› ve birbirleri ile irtibatland›r›lmamal›d›r. ‹ Yang›na müsait panolar Tüzük hükümlerine uygun olarak haz›rlanmal›d›r. ‹ Ocaklarda içten yanmalar önlenmelidir. ‹ Maden iflletmelerinde Tüzük’ün 332 ve 333. maddeleri gere¤i tahlisiye istasyonu kurulmal› ve 10 kifliden az olmamak üzere tahlisiye ve ilk yard›m ekibi yetifltirilmelidir. ‹ Ocaklarda kaynak yap›lmas›na müsaade edilmemelidir. Kaynak kurallara uygun yap›lmal›d›r. ‹ Ocaklarda su flebekesi haz›r bulundurulmal›d›r. ‹ Gaz ölçme cihazlar› temin edilmeli, gaz ölçme ve kontrollar düzenli ve sürekli olarak yap›lmal›d›r. ‹ Ocaklarda ALSz ekipman kullan›lmal›d›r. ‹ AlSz cihazlar›n bak›mlar›, kontrol ve kullan›mlar› kurallar›na uygun yap›lmal›d›r. ‹ Ateflleme iflleri ateflleyici ehliyetine sahip kimseler taraf›ndan ve ateflleme kurallar›na uygun olarak yap›lmal›d›r. ‹ Kömür ocaklar›nda emniyetli tip patlay›c› maddeler kullan›lmal›d›r. ‹ Kömür tozlar› ile etkin ve bilinçli bir mücadele yap›lmal›d›r. Patlamalar›n yay›lmas›na karfl› önlemler al›nmal›d›r. ‹ Acil durumlarda kaç›fl için gerekli ferdi kurtar›c›lar temin edilmeli, çal›flanlar ferdi kurtat›c›lar›n kullan›lmas› konusunda e¤itilmelidir. ‹ Ar›za ve fay zonlar›nda mutlaka ilave tahkimat yap›lmal›d›r. ‹ Makine ve ekipmanlara koruyucular› tak›lmal›, ehliyetsiz kimselerin makine ve araçlar› kullanmamas› sa¤lanmal›d›r. Ar›zal› makine ve araçlar kullan›lmamal›d›r. ‹ ‹flçilerin sigara, çakmak, ç›plak alev, atefl vs. ile oca¤a girmeleri önlenmeli, s›k s›k kontrollar yap›lmal›d›r. ‹ Ocaklarda denetimler art›r›lmal› ve tüm çal›flanlar›n ifl güvenli¤ine katk›s› sa¤lanmal›d›r. ‹ Çal›flanlar›n tehlikelere karfl› e¤itilmeli ve e¤itimler periyodik olarak tekrar edilmelidir. ‹ Tüm çal›flanlarda güvenlik bilinci kavram› yerlefltirilmelidir. Kaynaklar 1- Annon, (2006), SSK istatistikleri, 2- Annon, (2006), SSK ‹statistikleri, 3- Dip Eng BG Stanley (March, 1996) C Eng. EIMinE MIOSH and D.J Poster B Eng. 4- Aygün Necdet; (1977) ‹fl Kazalar› GMIS yay›nlar›, 5- 506 say›l› Sosyal Sigortalar Kanunu, 6- Annon,(2006), TTK Kaza istatistikleri, 7- H.W. Heinrich (1931) Industrial Accident Prevention, 8- Güyagüler, T- fi Durucan (1985), Yer Alt› Madencili¤inde Çevre Sorunlar› ve Kontrol Yöntemleri ‹LO/Turk ifl, 9- Annon, TTK Kaza ‹nceleme Raporlar›, 10- Annon, Bilirikifli Raporlar›, 11- Annon, (2006), TTK ‹fl güvenli¤i semineri ders notlar› 23 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 ‹BRAH‹M ÇINAR cem flensö¤üt Dr., Selçuk Ünv. Müh-Mim. Fak.. Maden Müh. Böl. Kampüs/KONYA Prof. Dr., Dumlup›nar Ünv. Müh. Fak. Maden Müh. Böl./KÜTAHYA MADEN ‹fiLETMELER‹NDE GÜRÜLTÜ VE ‹fiÇ‹ SA⁄LI⁄I 1. G‹R‹fi Günümüzdeki teknolojik ilerlemelere paralel olarak, madencilik faaliyetlerinde de mekanizasyon imkanlar›n›n artmas›yla, yap›lan iflin miktar› ve h›z› aç›s›ndan önemli ilerlemeler kaydedildi¤i bilinmektedir. Bununla birlikte iflletme faaliyetleri s›ras›nda ortama yay›lan gürültü miktar›nda önemli art›fllar oldu¤u görülmekte ve günümüzde büyük bir çevre sorunu olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Modern toplum anlay›fl›n›n h›zla geliflti¤i günümüzde, insan yaflam›n›n kalitesini düflüren her türlü olumsuz faktörden insanlar›n korunmas› zorunlu hale gelmifltir. Bu nedenle çok fazla olumsuz etkisi görülen çevresel gürültünün de analizi ve denetimi son derece önemli hale gelmifltir. Maden iflletmelerinde, a¤›r ifl makinelerinin kullan›lmas› nedeniyle çal›flmalar s›ras›nda afl›r› seviyelerde gürültü düzeyleri ile karfl›lafl›lmakta, hatta gürültüsüz bir ortam› bulmak pek mümkün olmamaktad›r. Ne yaz›k ki, bu durum iflçiler üzerinde geçici ve kal›c› duyma kay›plar›na neden olmaktad›r. ‹flitme kayb› ilk bak›flta gürültüye ba¤l› ortaya ç›kan bir meslek hastal›¤› gibi görünmesine ra¤men, insan bedeni üzerindeki etkileri düflünüldü¤ünde de ifl kazalar›n›n nedenleri içerisinde önemli bir yer oluflturmaktad›r. Birçok ülkede oldu¤u gibi, ülkemizde de gürültüden etkilenmeyi en aza indirgemek için yasal zorlamalara gidilmifl, yasa, yönetmelik ve tüzüklere s›n›rlay›c› maddeler konulmufl ve standartlar getirilmeye çal›fl›lm›flt›r. 24 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADEN ‹fiLETMELER‹NDE GÜRÜLTÜ VE ‹fiÇ‹ SA⁄LI⁄I 2. GÜRÜLTÜ DÜZEYLER‹ Günlük hayatta karfl›lafl›lan gürültü seviyeleri 60-140 dBA aras›nda de¤iflmektedir. Ancak 90 dBA’in üstündeki gürültü de¤erleri insan sa¤l›¤› aç›s›ndan zararl› kabul edilmektedir 1. Madencilik faaliyetleri s›ras›nda afl›r› gürültü seviyelerine ulafl›ld›¤› düflünülürse, çal›flanlar›n sa¤l›¤›n›n korunabilmesi aç›s›ndan gürültünün kesinlikle limit de¤erlerin alt›nda tutulmas› gerekmektedir. 1980’li y›llarda y›ll›k gürültü kirlili¤inin ortalama 1 dBA artt›¤› ifade edilmesine ra¤men mekanizasyona ba¤l› olarak günümüzde bu art›fl›n daha fazla oldu¤u düflünülmektedir2. ‹flyerlerinde çal›flma verimini etkileyen gürültünün, insan sa¤l›¤› üzerindeki etkileri tart›fl›lamayacak kadar fazla olmas› nedeniyle; ülkemizde Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤› taraf›ndan “Gürültü Yönetmeli¤i (GY)” ç›kar›lm›flt›r. 15 fiubat 2003 tarihli ve 2003/10/EC say›l› Avrupa Parlamentosu ve Konseyi Direktifi esas al›narak haz›rlanan Gürültü Yönetmeli¤i’ne göre müsaade edilebilir gürültü seviyeleri, gürültüye maruz kal›nan süre olarak de¤erlendirilmifltir. Yönetmeli¤e göre sekiz saatlik ifl günü için, anl›k darbeli gürültünün de dahil oldu¤u gürültü maruziyet s›n›r de¤eri 87 dBA olarak verilmifltir3. 3. MADEN ‹fiLETMELER‹NDE GÜRÜLTÜ SEV‹YELER‹ Aç›k ve yeralt› iflletmelerinde; gerek delme patlatma ifllemlerinde gerekse kaz› ve yükleme ifllemlerinde yüksek seviyelerde gürültü yay›lmaktad›r. Ayr›ca, cevher haz›rlama tesislerindeki yüksek kapasiteli elek, de¤irmen, k›r›c› gibi ekipmanlar› da önemli gürültü kaynaklar› aras›nda göstermek mümkündür. Maden iflletmelerinde; uzun ayakta üretim, delik delme, zincirli konveyör ile kömür naklinde 87-95 dBA, jeneratör istasyonlar›nda 94-95 dBA, pnömatik ekipmanla galeri ilerlemesi 105-112 dBA ve emici ana radyal vantilatörde 100120 dBA gürültü seviyelerine ulafl›labilmektedir4. 1998, 1999 y›llar›nda Orta Anadolu Linyitleri (OAL) ‹flletmesinde 468 yeralt› iflçisi üzerinde odyometrik testlerle saptanm›fl iflitme kay›plar› sonuçlar›na göre; bunlardan ortahafif derecede (40-70 dBA iflitme kayb›) iflitme kayb› saptanan 19 kiflide hem saf ses ortalamas›, hem de gürültüye ba¤l› iflitme kay›plar›n›n olufltu¤u ve 4 000 Hz’de farkl› derecelerde iflitme kayb›na u¤ran›ld›¤› tespit edilmifltir5. Garp Linyitleri ‹flletmesinde (GL‹) ve OAL’de yap›lan çal›flmalarda; yeralt›nda, aç›k ocaklarda ve cevher haz›rlama te- sislerinde gürültü ölçüm sonuçlar›n›n düflük olmad›¤› görülmüfltür. Yeralt› iflletmelerinde mekanize taban ayak (kesiciyükleyici yan›) 94 dBA, çift zincirli konveyör döküflü 90 dBA, monoray dairesi 93 dBA gürültü seviyesi ölçülmüfltür. Aç›k iflletmelerde, 85 tonluk Wabco kamyon kabin içi (pencere aç›k) bir seferdeki ortalama gürültüsü 89 dBA, panoda çal›flan Ingersoll marka delik delme makinesinin oluflturdu¤u eflde¤er gürültü seviyesi 94 dBA, elektrikli ekskavatörlerin 7980 dBA olarak tespit edilmifltir. Kömür haz›rlama tesisinde döner k›r›c› 91 dBA, tüvenan elekleri 94 dBA, tumba 92 dBA, elle ay›klama band›nda 85 dBA gürültü seviyeleri ölçülmüfltür 6, 7, 8, 9. Tafl k›rma ve eleme tesislerinde de gürültü seviyeleri yüksek düzeylere ulaflabilmektedir. Kahramanmarafl ve Gaziantep illerine m›c›r sa¤layan iki tafl k›rma tesisindeki gürültü seviyeleri ölçülmüfl ve ana ünitelerinde (Konkasör) ortalama gürültü miktar› 98.4 dBA ve 97.6 dBA olarak verilmifltir 10. Baflka bir tafl oca¤›nda üç ayr› konkasör etraf›nda 8’er nokta belirlenmifl ve bu noktalarda yap›lan ölçümlere ilaveten her 5 dBA azalman›n oldu¤u nokta bulunarak, ortam›n gürültü haritas› çizilmifl ve konkasörlerin oldu¤u merkez noktalara yaklaflt›kça gürültü seviyesinin 95 dBA’a ulaflt›¤› görülmüfltür11. Eynez yeralt› oca¤›nda ayak içerisinde sadece zincirli konveyör çal›fl›rken gürültü seviyesinin 74-96 dBA, tüm makineler ve iflçiler çal›fl›rken 77-97 dBA aras›nda de¤iflti¤i tespit edilmifltir. Ayr›ca hidrolik pompa istasyonunda 87 dBA, tum- 25 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADEN ‹fiLETMELER‹NDE GÜRÜLTÜ VE ‹fiÇ‹ SA⁄LI⁄I ba giriflinde 104 dBA, band konveyör yan›nda 89 dBA, trolleyde 105 dBA, hava kompresörü istasyonunda 97 dBA ve vantilatör yan›nda 115 dBA gürültü seviyesi oldu¤u sonucuna var›lm›flt›r12. Ayd›n Linyit ‹flletmesine ait yeralt› ve yer üstü iflletmelerinde toplam 32 noktada gürültü seviyesi ölçülmüfl, yer alt›nda 2 nolu ayak motor bafl›nda 111,3 dBA ve yer üstü tesislerinde spiral ile kesim noktas›nda 108,8 dBA gürültü miktar› ölçülmüfltür. Ayr›ca ölçüm yap›lan tüm noktalarda gürültü seviyesi 85 dBA’n›n üstünde tespit edilmifltir. Ayr›ca ölçüm noktalar›ndan uzaklaflt›kça miktar de¤iflimlerini de bulmak amac›yla 1 m. aral›klarla 11-12 m.ye kadar ölçümler yap›lm›flt›r. Motor bafl›nda 96 dBA olarak ölçülen gürültü seviyesinin, 11 m. sonra 84 dBA alt›na düfltü¤ü görülmüfltür13. 4. GÜRÜLTÜNÜN ‹NSAN SA⁄LI⁄INA ETK‹LER‹ ‹flitme mekanizmas›n›n, uzun süreli afl›r› gürültüye b›rak›lmas› halinde iflitme duyusu kayb› ile karfl›lafl›lmaktad›r. Özellikle madencilik faaliyetlerinde çal›flan iflçiler, günlük çal›flma ortamlar›nda çok fazla gürültü kayna¤› ile birlikte olmak zorundad›rlar. Ömerler yeralt› oca¤›nda seçilen 27 gürültü tespit istasyonu içinde sadece 11’nin 80 dBA’in alt›nda gürültü seviyesine sahip olmas› gibi örnekler özellikle yeralt›nda çal›flan iflçilerin di¤er endüstri dallar›nda çal›flan kiflilere oranla çok daha yüksek düzeylerde iflitme kay›plar›na u¤rad›klar› göstermektedir9. da yüksek oranda prematüre (erken) do¤uma rastlanm›flt›r15. Sonuç olarak gürültünün insanlar›n enfeksiyonlara karfl› direncini azaltan bir risk faktörü oldu¤u söylenebilir. Gürültüye maruz kalm›fl kiflilerde görülen en belirgin rahats›zl›k belirtisi karfl›l›¤› “annoyance” olarak tan›mlanan s›k›nt› ve gerilim duygusudur. Gürültü yeteri kadar yüksek ve kayna¤› belirsizse veya neden oldu¤u gerilim yeteri kadar fazla ise rahats›zl›k daha fazla olaca¤›ndan, afl›r› duygusal tepkiler ve davran›fl bozukluklar› gözlenecektir. 5. BULGULAR VE ÖNER‹LER Maden iflletmelerinde ülke ekonomisi aç›s›ndan üretimin gerçeklefltirilmesi ne kadar gerekli ise, maden iflçilerinin çal›flma koflullar›n›n iflçi sa¤l›¤› ve ifl güvenli¤i aç›s›ndan iyilefltirilmesi o derece önemli bir husustur. Gürültüyü kayna¤›nda azaltmak için, kayna¤›n periyodik bak›mlar›n›n zaman›nda yap›lmas›, susturucu kullan›lmas› veya kapal› hücreler içerisine al›nmas›yla mümkündür. Gürültü kayna¤›n›n etraf›n›n oluklu sac ile çevrilmesiyle, sesin k›r›lmas›na yard›mc› olunur. Bu flekilde 10-40 dBA kadar gürültü azalt›labilmektedir. Gürültüyü yay›lma ortam›nda bast›rmak için, gürültü kayna¤›n›n bulundu¤u bölge ses yal›t›c› malzemeyle kaplan›r veya ses bariyerleri kullan›l›r. Örnek olarak eleme ünitelerinin kauçukla kaplanmas› verilebilir. Polietilen esasl› malze- Genellikle iflitme kayb› çok yüksek seviyedeki anl›k gürültüden daha çok, belirli seviyede fakat süreklilik arz eden gürültüden kaynaklanmaktad›r. Ayr›ca görülen iflitme kay›plar›n›n gürültüyü oluflturan frekans›n yaklafl›k 4000 Hz oldu¤u durumlarda maksimum düzeylerine ulaflt›¤› görülmüfltür14. Gürültünün insan bedeni üzerindeki olumsuz etkileri sadece kulakla s›n›rl› olmay›p, bir çok hastal›¤›n da haz›rlay›c›s›d›r. Sindirim sistemi bozukluklar›, çeflitli damar hastal›klar› ve fleker hastal›¤› gibi hastal›klar›n oluflmas› yan›nda hormon dengesizliklerine de neden olmaktad›r. Gürültü ile birlikte incelenen titreflimin (vibrasyon) de kemik hastal›klar› ve kemiklerde durufl bozukluklar›na neden oldu¤u bilinmektedir15. Gerek insan gerekse hayvanlar üzerinde yap›lan deneyler; gürültünün, yüksek kan bas›nc›na (hipertansiyon), h›zl› kalp at›fl›na, adrenalin yükselmesine, solunum h›zlanmas›na, adele gerilmesine ve irkilmelere neden olabildi¤ini ortaya koymufltur. Bu etkiler uyku s›ras›nda daha belirgin olmaktad›r. Hamilelik s›ras›nda gürültünün etkileri de araflt›r›lm›fl ve düflük a¤›rl›kl› bebek do¤umlar› ile gürültü iliflkisi bulunmufltur. Japonya’da gürültülü iflyerlerinde çal›flan kad›n iflçiler aras›n- 26 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADEN ‹fiLETMELER‹NDE GÜRÜLTÜ VE ‹fiÇ‹ SA⁄LI⁄I meler darbe ses kesici olarak kullan›l›r. Bu malzemeler üsten gelen sesleri bir amortisör gibi çal›flarak absorbe eder ve 20 dBA civar›nda ses indirgeme de¤erine sahiptir. Taflyünü esasl› malzemelerle ses yal›t›m›, taflyünü malzemenin kal›nl›¤›na göre 2cm’de 29 dBA, 3cm’de 37 dBA kadar olmaktad›r. Poliüretan esasl› malzemelerle ses yal›t›m› yüzey art›r›larak yap›lmaktad›r ve bu malzemenin ses indirgeme de¤eri 30 dBA’d›r. Gürültünün alg›land›¤› noktada kontrolü, kullan›m› çok büyük s›k›nt› oluflturmayacak bir kulak t›kac› (8-30 dBA’l›k izolasyona sahip) veya kulak manflonu (25-40 dBA’l›k izolasyona sahip) ile sa¤lanabilmektedir. Maden iflletme faaliyetleri s›ras›nda gürültü seviyesinin emniyet s›n›rlar›n› aflt›¤› bölgelerde çal›flan iflçilere kiflisel koruyucu kullan›m› e¤itimi verilerek kiflisel koruyucu kullan›m› özendirilmelidir. Gürültünün zararlar›na iliflkin afifl ve broflürler görülebilecek yerlere as›lmal›d›r. Gürültüye karfl› al›nabilecek bir di¤er önlem ise, gürültüde kalma süresinin azalt›lmas›d›r. Çal›flma sürelerini k›saltarak, yeterli dinlenme molalar› vererek veya vardiyal› çal›flma düzenine gidilerek çal›flanlar›n gürültüden daha az etkilenmeleri sa¤lanabilir. Ayr›ca gürültülü yerlerde çal›flanlar periyodik sa¤l›k kontrolünden geçirilmeli ve kontrol sonuçlar›na göre gerekenler yap›lmal›d›r. KAYNAKLAR (1) Ünver, B., 1995. “Madencilik Faaliyetleri S›ras›nda Oluflan Gürültünün ‹flçi Sa¤l›¤› Üzerindeki Olumsuz Etkilerinin ‹ncelenmesi”, Maden ‹flletmelerinde ‹fl Güvenli¤i-Sa¤l›¤› ve Çevrenin Korunmas› Konferans›, ‹fiGÜM, Ankara, s83-98. (2) Massassi, G., Hennies, W.T., Eston, S.M. 1997. “Noise Associated with Mining Excavation Equipment”, Mine Planning and Equipment Selection, Balkema, pp 897-901. (3) GY (Gürültü Yönetmeli¤i), 2003. Resmi Gazete, Say› 25325, 23.12.2003. (4) Massassi, G., Hennies, W.T. and Eston, S.M., 1997, “Noise Associated with Mining Excavation Equipment”, Mine Planning and Equipment Selection, Balkema, s 897-901. (5) Çetin, O. 2000. “OAL’de Gürültüye Ba¤l› ‹flitme Kay›plar›n›n ‹ncelenmesi, TMMOB Maden Mühendisleri Odas› Dergisi, Eylül-Aral›k, s39-45. (6) Ç›nar, ‹. 2005. “Madencilikte Gürültü Analizi, Modellenmesi ve Haritalanmas›”, Doktora Tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Selçuk Üniversitesi, Konya, s141. (7) fiensö¤üt, C., Özdeniz, A.H., Ç›nar, ‹., Taksuk, M. 1999. “Garp Linyitleri ‹flletmesi Faaliyetlerinin Çevre Aç›s›ndan De¤erlendirilmesi”, 11. Mühendislik Haftas› Yerbilimleri Sempozyumu, Isparta, Ekim, s312-319. (8) fiensö¤üt, C. 1998. “Industrial Noise in Mines”, 1. International Workshop on Environmental Quality and Environmental Engineering in The Middle East Region, Konya, pp678-685. (9) fiensö¤üt, C., Saraç, S. 1998. “Noise Pollution in Mines-Measurements from OAL and GLI Collieries in Turkey”, The Second Symposium on Mine Environmental Engineering, Brunel University, United Kingdom, pp134-140. (10) Güvercin, Ö., Aybek, A. 2003. “Tafl K›rma ve Eleme Tesislerinde Gürültü Sorunu”, KSÜ Fen ve Mühendislik Dergisi, Cilt 6, Say› 2, s101-107. (11) Ergün, F., Toprak, R., Aktürk, N. 2004. “Aç›k Ocak Maden ‹flletmelerinin Neden Oldu¤u Çevresel Gürültü”, Hacettepe Üniversitesi Çevre Bilimleri, Say› 6, s1-10. (12) Erarslan, O. 1995. “Noise Monitoring and Control at the A.L.I. Soma Coal Region in Eynez Mine”, Master Thesis, Graduate School of Natural and Applied Sciences, Dokuz Eylül University, ‹zmir. (13) fiahin, K. 1998. “Ayd›n Linyit ‹flletmesinde Gürültü Seviyesinin Araflt›r›lmas›”, Yüksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Osmangazi Üniversitesi, Eskiflehir. (14) Ünver, B., 1995, “Madencilik Faaliyetleri S›ras›nda Oluflan Gürültünün ‹flçi Sa¤l›¤› Üzerindeki Olumsuz Etkilerinin ‹ncelenmesi”, Maden ‹flletmelerinde ‹fl Güvenli¤i-Sa¤l›¤› ve Çevrenin Korunmas› Konferans›, ‹fiGÜM, Ankara, s83-98. (15) Çakar, Y., 1988, “‹flyerlerinde Gürültü, Titreflim ve Ifl›nlar›n ‹nsan Sa¤l›¤›na Zararlar› ve Koruma”, Mühendis ve Makine Dergisi, Cilt 29, Say› 336, Ocak, s1-2. 27 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 CEL‹L GÖRÜfiÜK Çal›flma ve Sosyal Güvenl‹k Bakanl›¤› Bafl ‹fl Müfett‹fl‹ MADENC‹L‹⁄‹N KANAYAN YARASI YERALTI OCAKLARI Çal›flma hayat›n›n en riskli sektörlerinden olan maden ve inflaat ifl kollar›nda, ifl kazalar› ve meslek hastal›klar›n›n önlenmesi, maddi ve manevi kay›plar›m›z›n minimize edilmesi için, Bakanl›¤›m›z 2005 y›l›n da ald›¤› bir karar ile, 2006 y›l›n› inflaatlarda, 2007 y›l›n› da madenlerde ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i y›l› ilan etmifltir. Madenlerde ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i y›l› nedeniyle, Bakanl›¤›m›z ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Genel Müdürlü¤ü’nce 21.si düzenlenen ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i haftas› vesilesiyle, 3 ve 4 May›s 2007 tarihinde ‹stanbul Harbiye Askeri Müzesi ve Kültür Sitesi, 30 A¤ustos Zafer Salonunda seminerler ve paneller düzenlenmifltir. Keza ülkemizin de¤iflik bölgelerinde de etkinlikler yap›lm›flt›r. Hafta nedeniyle bakanl›¤›m›z temsilcileri de, özellikle yer alt› maden iflletmelerinde ifl kazalar›n›n ve meslek hastal›klar›n›n önlenmesi için, yap›lan çal›flmalar ve yer alt› maden iflletmelerinde al›nacak ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i tedbirleri üzerinde yo¤unlaflm›fllard›r. 28 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADENC‹L‹⁄‹N KANAYAN YARASI YERALTI OCAKLARI Madencilik sektöründe, yeralt› çal›flmalar›n›n getirdi¤i tehlikeler ve riskler ne kadar hayati ise, yer üstünde al›nacak tedbirler de o kadar önemlidir. YER ÜSTÜNDE ALINACAK TEDB‹RLER: Her iflin bir mutfa¤› oldu¤u gibi, yeralt›nda sa¤l›k, güven ve huzur içinde çal›flman›n mutfa¤› da, yer üstünde yap›lacak projelendirilmifl haz›rl›k çal›flmalar›na ba¤l›d›r. Bu nedenle yer alt›nda ihtiyaç duyulan kiflisel koruyucu malzemeler, gerekli ve yeterli tahkimat malzemeleri, gerekli enerji kayna¤› ve yede¤i, tali havaland›rmalar için gerekli donan›mlar›n elde tutulmas› ile birlikte, yer alt›nda sa¤l›¤›n korunmas›n›n temel tafllar›ndan birisi de, iflçilerin ocak d›fl›na ç›kt›¤› an s›cak suyun daima haz›r bulundurulmas›d›r. Ayr›ca iflçilerimize ocak içinde de muhtemel yang›n, patlama ve havas›zl›¤a sebep olacak bir tehlike an›nda kullan›lmak üzere, her iflçinin flahs›na tahsis edilmifl karbonmonoksit maskesinin haz›r bulundurulmas› ile birlikte, ocak içine girilirken herkesin, emniyet lambas›n›, baretini, mas- kesini, ifl elbisesini ve kulakl›¤›n› birlikte yan›nda sürekli bulundurmas› ve tafl›mas› için yer üstünde daima haz›r bulundurulmas› ve tahlisiye ekibi de her an görev bafl›nda bekletilmesi gerekir. Bunlara ba¤l› olarak yer alt› iflletmelerinde de afla¤›daki tedbirler al›nmal›d›r. YER ALTINDA ALINACAK ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ TEDB‹RLER‹: ‹K‹ YOL ZORUNLULU⁄U; Yer alt› iflletmelerinde gerek çal›flanlar›n sa¤l›¤›n›n korunmas›, gerekse üretim güvenli¤inin sa¤lanmas› için, yer alt›n›n en az iki ayr› yolla yer üstüne ba¤lanmas› zorunludur. ‹ki yol istenmesinin sebebi ise, ocaklardaki hava sirkülasyonunu sa¤layarak, gaz ve toz patlamalar›na engel olmak, ocaklarda çal›flma yerlerine temiz hava ulaflmas›n› temin etmek, ayr›ca muhtemel bir tehlike s›ras›na (göçük, yang›n, patlama v.b.) kaçamak yolu olarak kullanmakt›r. OCAKLARDA TAHK‹MAT; Madenlerde en çok ifl kazas›, ocak içinde meydana gel- 29 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADENC‹L‹⁄‹N KANAYAN YARASI YERALTI OCAKLARI mekte olup, bu ifl kazalar›n›n en önemli sebeplerinden birisi de hiç kuflkusuz ki, yollarda, üretim panolar›nda ve ar›nlardaki tahkimat eksikli¤inden kaynaklanmaktad›r. Bu nedenle özellikle teknik nezaretçinin haz›rlayaca¤› tahkimat yönergesi dikkate al›narak, özellikle ar›nlarda bir haveden fazla tahkimats›z alan b›rakmamak ve mevcut tahkimat sistemini kural›na uygun olarak tüm ocak içinde tatbik etmek, gerekli dikkat ve özeni göstermek gerekir. Ocaklarda litolojinin ve damar›n özelli¤ine göre tahkimat yönergesinin haz›rlanmas›, tahkimat yap›lmadan önce tavanlarda kavlak kontrolü yap›larak düflmeye müsait tavan tafl› ve malzemeler varsa düflürülerek tahkimat›n yap›lmas› gerekir. OCAKLARDA HAVALANDIRMA; Yer alt› ocaklarda madencilik sektörünün can damarlar›ndan birisi ve kaç›n›lmaz olan›, ocak içi havaland›rman›n yeterli ve sürekli sa¤lanmas›na ba¤l›d›r. Yeralt›nda grizu patlamas›n›n ve meslek hastal›¤›n›n önlenmesi, ocak içinde özellikle üretim pano ve bacalar›n›n en son noktas›na kadar yeterli ve güvenli bir flekilde havaland›r›lma yap›lmas›na ba¤l›d›r. Havaland›rman›n sa¤lanamamas› durumunda, ocak içinde meydana gelen metan gaz› intiflar› ve birikim nedeniyle her an bir grizu patlamas› meydana gelebilece¤i gibi, ocak içindeki toz yo¤unlu¤u sebebiyle çal›flanlar›n meslek hastal›¤›na (pnomokonyozlar) yakalanmas› da kaç›n›lmaz olacakt›r. Ayr›ca ocak havaland›rmas›n›n düzenli sa¤lanabilmesi için, ocak içinde hava ölçüm istasyonlar› kurulmas›, belirtilen zamanlarda hava ölçümü yap›larak deftere yaz›lmas›, kör bacalarda cebri havaland›rmalar›n yap›lmas›, tali havaland›rma cihazlar›n›n da periyodik kontrollerinin yap›lmas›, ocakta ters havaland›rma zaruretinin kaç›n›lmaz olmas› halinde ise ilgili kurumlardan izin al›nmas› gerekir. OCAK ‹Ç‹NDE AYDINLATMA; Ocak içinde gerek toz ve gerekse grizu patlamalar›n›n meydana gelmesi için bir enerji kayna¤›na ihtiyaç vard›r. Bu enerji kayna¤› da bir k›s›m ocaklarda sigara içme al›flkanl›¤›na ba¤l› olmakla beraber, ocak içi ayd›nlatma sisteminin etanfl olmamas› ve elektrik donan›m›n›n antigrizu olmamas›na ba¤l›d›r. Bu nedenle ocak içi tüm elektrik tesisat›n›n antigrizu ve ayd›nlatma sisteminin kapal›, motorlar›n ve tafl›tlar›n exproof olmas› gerekir. YOLLARDA ARAÇ VE VAGON KAZALARI; Yollardaki muhtemel kazalar›n önlenmesi için özellikle yollarda taban kabarmas› ve tavan bask›s› nedeniyle meydana gelen kesit daralmas›na engel olmak için yollar›n zaman›nda taranmas›, yollar ve desandreler boyunca yeterli ceplerin bulundurulmas›, ocaklara desandre ile girilmesi halinde desandre bafl›nda, dibinde ve ara katlar›nda karakol bulundurulmas›, vagonlarda emniyet halat› ve çatal (fleytan aya¤›) kullan›lmas›, yol tabanlar›n›n sürekli taranarak yol e¤imin bozulmas›n›n engellenmesi, e¤imli yollarda, iflçilerin rahat bir flekilde oca¤a girip ç›kmalar›n› sa¤lamak için, yol boyunca kenarlar›na basamak ve merdiven ile birlik trabzan yap›lmas›, uygun boyutlarda yol ve araçlar sa¤lanmad›kça vagonlara binilmesine müsaade edilmemesi, yol boyunca traversler kontrol edilerek makaralar›n yerinden sökülmesinin önlenmesi, ocak içinin d›flar› ile haberleflmesinde uygun araçlar›n kullan›lmas› ve periyodik kontrollerinin zaman›nda yap›lmas›, yollar›n uygun ve görünür yerlerine iflaretlerin konulmas›, yollar›n uygun ve yeterli bir flekilde havaland›r›lmas›, araçlar› kullananlar›n ehliyetlerinin bulunmas›, özellikle vagonlarda kullan›lan halatlar›n günlük, haftal›k, ayl›k ve y›ll›k bak›m ve kontrollerinin yap›lmas› ve halat defterine yaz›lmas› gerekir. OCAKLARDA PATLAYICI MADDE KULLANIMI: Yer alt› ocaklar›nda patlay›c› madde kullan›lmas› halinde, özellikle grizulu ocaklarda, grizuya karfl› emniyetli patlay›c› madde kullan›lmas› gerekir. Patlay›c› maddelerin ehliyetli ateflçiler taraf›ndan patlat›lmas›, patlamalardan önce kesinlikle grizu ölçümü yap›lmas›, patlamalardan sonra patlay›c› madde kal›p kalmad›¤›n›n kontrol edilmesi, teknik nezaretçinin belirledi¤i ihtiyaç miktardan fazla patlay›c› madde kullan›lmamas› ve tüm sarflar›n kay›t alt›na al›nmas›, patlamadan önce çal›flanlarla gerekli iletiflim kurulup, tedbir al›nd›ktan sonra atefllemeye izin verilmesi gerekir. OCAK GAZLARI VE ÖLÇÜMÜ; Yer alt› ocaklarda özellikle yo¤un olarak metan, karbonmonoksit ve karbondioksit gazlar mevcuttur. Bu mezkur ocak gazlar›n›n patlama, yanma ve zehirleme tehlikelerine karfl›, gaz ölçüm cihazlar› temin edilerek ocaklarda haz›r bulundurulmas›, özellikle teknik nezaretçi veya onun görevlendirdi¤i daimi nezaretçi veya bu konuda e¤itim görmüfl iflçiler taraf›ndan, iflçiler oca¤a girmeden önce ve çal›flma süreci içinde periyodik olarak oksijen, CO, CO2 ve me- 30 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADENC‹L‹⁄‹N KANAYAN YARASI YERALTI OCAKLARI tan gaz› ölçümlerinin yap›lmas› ve gaz ölçüm defterine yaz›lmas›, yang›nl› ocaklarda baraj yap›lmas› ve barajlarda kontrollü bir flekilde gaz ölçümü yap›lmas› gerekir. SONUÇ OLARAK; Yukarda say›lan ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i tedbirlerinin ihmali neticesinde, ülkemizde 2004 y›l›nda 43 ilde 772 iflyerinde (189 yer alt› ve 583 yer üstünde) denetim yap›lm›fl olup, bu denetimler s›ras›nda da 2775 ifl kazas› incelenmifl, bu kazalarda 17 ölümlü, 37 uzuv kay›pl› ve 2721 iflçimizde de¤iflik flekilde yaralanm›fllard›r. 2005 Y›l›nda ise 54 ilimizde 1552 iflyerinde (200 yer alt› ve 1352 yer üstü) yap›lan kontrol deneti yap›lm›fl, bu denetimler s›ras›nda da 1611 ifl kazas› incelenmifl ve bunlarda 36 ölüm, 23 uzuv kayb› ve 1552 iflçimizde de¤iflik flekilde yaralanm›fllard›r. OCAK SULARI; Yer alt› ocaklar› aç›lmadan önce yeterli fizibilite çal›flmas› yap›larak, ocaklar›n su bask›nlar›na karfl› korunmas› amac›yla uygun yerlerde ocak a¤z›n›n (giriflinin) aç›lmas›, ocak içinde sürekli su geliri olmas› halinde yollar›n bozulmamas› için, yol kenarlar›na su cebi ve kanallar açarak sular› uygun yerlerde toplayarak santrifüjlerle (su motorlar›) tahliye etmek, ocak içinde üretim panolar›n›n haz›rlanmas›nda öncelikle imalat haritalar› üzerinde çok ciddi bir flekilde kontrol ve çal›flma yap›larak, eski imalatlara girilip su bask›nlar›na karfl› gerekli tedbir al›nmal›d›r. Ayr›ca 2005 y›l›nda yap›lan bu denetimlerde 276 iflyerine idari para cezalar› uygulanm›fl ve 25 iflyerine de durdurma ve kapatma cezas› verilmifltir. HÜLASA; Üzerinde durdu¤umuz bu hususlar›n sa¤l›kl› bir flekilde yerine getirilebilmesi ve ifl kazalar›n›n önlenmesi, iflverenlerimizin tafl›d›klar› sorumluluklar› yerine getirmesi, iflçilerimizin de kurallara eksiksiz uymas›, ayr›ca iflçilerimize de mutlaka düzenli ve sürekli bir flekilde ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i e¤itimi verilmesine ba¤l›d›r. TAHL‹S‹YE VE ‹LK YARDIM: Yer alt› ocaklar›nda bireysel kazalarda pratik ilk müdahalenin zaman›nda yap›labilmesi için, iflçilerin %10’unun ilk yard›m kurslar› görmesi, keza muhtemel göçük, patlama ve yang›n gibi tehlikeli ifl kazalar›nda da gerekli müdahalelerin yap›labilmesi için, ocakta veya ocaklarda, gerekli ve yeterli donan›m› ile birlikte özel e¤itim görmüfl tahlisiye ekibinin de haz›r bulundurulmas› gerekir. Bu vesile ile tüm çal›flanlar›m›za kazas›z, hastal›ks›z, sa¤l›kl› ve huzurlu bir çal›flma hayat› temenni ediyorum. 31 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 ERD‹NÇ GÜNAY Maden Mühend‹s‹ TTK Kozlu Müesseses‹ ZONGULDAK YERALTI MADEN ‹fiLETMEC‹L‹⁄‹NDE MADENC‹ BEL KEMERLER‹ Bel rahats›zl›klar› toplumlar›n en önemli sa¤l›k sorunlar›ndan biri olup endüstriyel tesislerdeki art›fl dikkat çekicidir. ABD’de y›lda 5 milyon yetiflkinin bel rahats›zl›¤›ndan dolay› sakat kald›¤›, sa¤l›k giderleri için ortalama 50 milyon $ harcand›¤›, ifl günü ve ifl gücü kayb› ile tazminatlar›n ortalama 20 milyar $ oldu¤u bilinmektedir. ‹sveç’te erken ve malulen emeklilik nedenlerinin % 25’i bel rahats›zl›klar›ndand›r. (1) Ülkemizde, özellikle yeralt› maden iflletmecili¤inde bel rahats›zl›klar› ve bel ergonomisi bilinci fazla geliflmemifltir. Emek yo¤un çal›flan baflta TTK olmak üzere, ülke genelindeki yeralt› maden iflletmecili¤inde, madenci bel kemeri fazla önemsenmemifl hatta 1993 y›l›ndan beri TTK, yeralt› maden iflletmecili¤inde çal›flan iflçilere madenci bel kemeri da¤›tamam›flt›r. ‹flçilerin kullanm›fl oldu¤u, bant veya vantüp malzemesi ile piyasadan temin ettikleri muhtelif malzemelerden imal edilen madenci bel kemerlerinin, ocak içindeki çal›flma an›nda, belde alm›fl olduklar› konumlardan baz›lar›, afla¤›da resim1–12 aras›nda verilmifltir. 1 2 3 4 5 6 32 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 YERALTI MADEN ‹fiLETMEC‹L‹⁄‹NDE MADENC‹ BEL KEMERLER‹ 7 8 9 10 11 12 ELLE TAfiIMA YÖNETMEL‹⁄‹ 11 fiubat 2004 tarih ve 25370 say›l› Resmi Gazete’de yay›mlanarak yürürlü¤e giren “Elle Tafl›ma Yönetmeli¤i” nin, Genel Hükümler bölümü; Madde 5 / b bendi, ‹flveren; yükün elle tafl›nmas›n›n kaç›n›lmaz oldu¤u durumlarda, Ek:1’deki hususlar dikkate al›narak elle tafl›madan kaynaklanan riski azaltmak için uygun yöntemler kullan›lmas›n› sa¤layacak ve gerekli düzenlemeleri yapacakt›r. Madde 6 / b bendi, özellikle iflçilerin s›rt ve bel incinme risklerini önlemek veya azaltmak için, Ek:1’deki hususlar› dikkate alarak, çal›flma ortam›n›n özellikleri ve yap›lan iflin gereklerine uygun önlemleri alacakt›r. Hükmü bulunmaktad›r. YERALTI MADEN ‹fiLETMEC‹L‹⁄‹NDE ALINAB‹LECEK ÖNLEMLER Yeralt›ndaki a¤›rl›k kald›rma ve tafl›ma faaliyetlerinde, calaskar, palanga, kriko vb yard›mc› donan›mlar›n kullan›m› yayg›nlaflt›r›lmal›d›r. Özelikle, bacalarda ar›na kilit ve direk malzemesi tafl›mada vinç kullan›m›, nakliyat iflçili¤inde düflen araba ve lokomotifin kald›r›lmas›nda kriko kullan›m› al›nacak önlemler aras›nda say›labilir. En son olarak al›nmas› gereken ergonomik önlemler kapsam›nda kullan›lan madenci bel kemerlerinin “bel ergonomisi” büyük önem tafl›maktad›r. Ayr›ca, madenci lamba kablolar›n›n, ola¤anüstü durumlar karfl›s›nda, (demir ba¤, göçük, konveyör, 5 tonluk araba manevra kolu vb s›k›flma) lamba ve ba¤lant› elemanlar›ndan süratle uzaklaflmak hayati önem tafl›yabilmektedir. Kemeri tokas›ndan ve ba¤lant› elemanlar›ndan sökmek yerine emniyet kemerlerinde oldu¤u gibi tek parmak hareketiyle aç›labilecek özellikte tasar›m› analizi bak›m›ndan önem tafl›maktad›r. Yönetimsel kontrol metotlar›ndan biri olan “madenci bel kemerleri” ile ilgili detayl› bilimsel çal›flman›n yetersizli¤i ve henüz normunun belirlenerek kiflisel koruyucu donan›m (KKD) statüsü olmas› bir eksikliktir. Mekanik bel a¤r›lar›, tüm bel rahats›zl›klar›n›n en yayg›n›d›r. Ortalama 4,5 kg olan lamba ve maske a¤›rl›¤›n›n lomber bölgede özellikle, L5-S1 ve L4-L5 omurlar›n›n bulundu¤u k›s›mda kontrolsüz ve sürekli vibrasyona maruz konumda tafl›nmas› nedeniyle, madenci bel kemerlerinde standardizasyona gidilmesi ve nihai olarak kiflisel koruyucu donan›m statüsüne al›nmas› büyük önem arz etmektedir. Bel rahats›zl›klar›, TTK’ da meydana gelen toplam ifl kazalar›n›n ortalama % 17,5’sini kapsarken, ifl günü kay›plar› bak›m›ndan toplam ifl kaza ve rahats›zl›klar›n ortalama % 56 s›n› teflkil etmektedir. Bir baflka deyimle belden kaynaklanan kaza ve rahats›zl›klar nedeniyle 2005 y›l›nda TTK’ da ortalama 34.560 yevmiyenin üretimde istihdam edilememesi anlam›na gelmektedir. Ödenen sa¤l›k harcamalar›, tazminatlar ve üretim kay›plar›n›n toplam maliyeti y›ll›k 10 000 000 YTL civar›ndad›r.(2) 33 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 YERALTI MADEN ‹fiLETMEC‹L‹⁄‹NDE MADENC‹ BEL KEMERLER‹ Almanya ve ‹ngiltere yeralt› maden iflletmelerinde kullan›lan bel koruyucular› ve kemerleri de incelenerek emek yo¤un çal›flan TTK Koflullar›na uygun madenci kemeri tasar›m› yap›lm›flt›r. fiubat 2007 tarihinden beri, Resim 13 – 16 aras›nda verilen 100 adet özel tasar›m madenci bel kemerleri, TTK Kozlu Müessese müdürlü¤ü yeralt› iflyerlerinde muhtelif sanatlarda çal›flan iflçiler taraf›ndan kullan›lmaktad›r. 13 14 15 16 Yap›lan kontrol ve toplant›larda madenci bel kemerlerinin, iflçiler taraf›ndan, bel bölgesini sard›¤›, bel bölgesi ve böbrekleri s›cak tuttu¤u, s›rtta tafl›nan lamba ve maske a¤›rl›¤›n› fazla hissetmediklerini beyan ederlerken, kullan›c›lar da yap›lan kontrollerde, lamba ve maske takma kolon malzeme bölümünde esneme ve afl›nma oldu¤u tespit edilmifltir. Kemer veremedi¤imiz ve özellikle belinde daha evvel rahats›zl›k yaflayan iflçiler taraf›ndan da önemli oranda kemer talebi al›nm›flt›r. Yaklafl›k 5 ayd›r TTK Kozlu Müessesinde kullan›lmakta olan 100 adet özel tasar›m madenci bel kemerlerinde, tespit edilen eksiklik, problem, talep ve öneriler dikkate al›narak yap›lan tadilatlardan sonra, bel bölgesi 18 cm eninde, paraflüt tokas›ndan imal, lamba ve maske takma kolonlar› dayan›kl› özel malzemeden imal ve tokal› sistemli, resim 17 - 22 aras›nda verilen ergonomik madenci bel kemerleri TTK yeralt› maden iflletmecili¤i kullan›m›na uygun hale getirilerek karfl›lafl›lan problemler çözümlenmifltir. 17 18 19 20 21 22 SONUÇ Ülke sath›nda, kald›rma, tafl›ma ve çekme faaliyetlerinin yo¤un olarak bulundu¤u yeralt› maden iflletmecili¤inde bel ergonomisi bilinci gelifltirilerek, bel rahats›zl›klar›na karfl› önlem al›nmas› büyük önem arz etmektedir. Bu nedenle, T.C. Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›, ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Genel Müdürlü¤ünün önderli¤inde yap›lacak olan çal›flmalarla, yeralt› maden iflletmelerinde, madenci bel kemeri standard› oluflturularak, Kiflisel Koruyucu Donan›m (KKD) statüsü kazand›r›lmal›d›r. KAYNAKLAR (1) : WATERS T.R. , PUTZ – ANDERSON V. , GARG A. U.S. Department of health and human services (January 1994) Applications Manual For The Revised NIOSH Lifting Equation. (2) : GÜNAY E. 15. Türkiye Kömür Kongresi 07- 09 Haziran Zonguldak. 34 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADEN MÜHEND‹SLER‹ ODASI MADEN KAZALARI VE MESLEK HASTALIKLARININ AZALTILMASI Son y›llardaki kaza istatistikleri incelendi¤inde, özellikle madencilik sektöründe ifl kazalar›n›n belirgin bir flekilde artarak devam etti¤i görülmektedir. ‹statistikler ve kaza raporlar›, madencili¤in potansiyel tehlikelerinin tespitini, sistematik olarak ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i alan›nda yeni düzenleme ve yap›lanmalar›n gereklili¤ini net bir flekilde ortaya koymaktad›r. Ölümlere, yaralanmalara ve maddi kay›plara neden olan kazalar›n ve meslek hastal›klar›n›n önlenebilmesi için gerekli olan düzenleme, araflt›rma ve gelifltirme programlar›n›n do¤ru flekilde yap›land›r›labilmesi; ilgili bakanl›klar›n, madencilik kurum ve kurulufllar›n›n, üniversitelerin, sendikalar›n ve madencilik sektörünün bilgi ve birikimini bünyesinde tafl›yan Maden Mühendisleri Odas›’n›n birliktelik ve iflbirli¤i yapma zorunlulu¤unu beraberinde getirmektedir. 35 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADEN KAZALARI VE MESLEK HASTALIKLARININ AZALTILMASI Sorunlar Kazalar ile ilgili yap›lan incelemelerde sürekli vurgulad›¤›m›z eksiklik, yanl›fll›k ve sorunlar› bir kez daha afla¤›da s›ralamaktay›z. - Maden Kazalar›n›n Nedenleri Kazalar incelendi¤inde, madenin özelliklerine uygun olan iflletme yöntemlerinin seçilmedi¤i ve yeralt› madencili¤inde güvenli bir çal›flma ortam›n›n yarat›lmas›nda olmazsa olmaz unsurlar olan havaland›rma, tahkimat ve nakliyat projelerinden birinin veya birkaç›n›n eksik ya da hatal› yap›ld›¤› gözlenmektedir. Bunlara, çal›flanlar›n çal›flma yaflam›ndaki ekonomik ve sosyal sorunlar›, e¤itimsizlik, çal›flanlar›n ve/veya ifli yapan firmalar›n deneyimsizli¤i de eklendi¤inde, kazalar kaç›n›lmaz hale gelmektedir. Odam›z›n sürekli olarak vurgulad›¤› gibi; madencilik, do¤as› gere¤i içerdi¤i riskler nedeni ile özellik arz eden, bilgi, deneyim, uzmanl›k ve sürekli denetimi gerektiren en riskli ifl koludur. Ülkemizdeki madencilik kamu kurum ve kurulufllar›n›n bu bilgi ve deneyime ulaflmas› uzun y›llar gerektirmifltir. Ancak, 80’li y›llar›n bafl›ndan itibaren uygulanan yanl›fl politikalar, ülke madencili¤ini küçültmüfl; madencilik bilgi ve deneyim birikimini da¤›tm›fl ve da¤›tmaya da devam etmektedir. Bu birikim ve deneyime sahip olan kurum ve kurulufllar yerine, üretimin teknik ve alt yap› olarak yetersiz, deneyim ve uzmanlaflman›n olmad›¤› kifli ve flirketlere b›rak›lmas›, buna ek olarak denetimin de yeterli ve etkin bir biçimde yap›lamamas› kazalar› beraberinde getirmektedir. - Üretim Projelerinin Denetlenmesi Üyelerimizin haz›rlad›¤› tüm proje ve raporlar›n, SMMH Yönetmeli¤imiz gere¤i, Odam›z›n onay›ndan geçirilmesi gerekirken; M‹GEM’in kendisine verilen belgeleri direkt olarak kabul etmesi, uygulamada denetim eksikli¤ine neden olmaktad›r. Bu durum eksik veya yetersiz proje ve faaliyet raporlar›n›n haz›rlanmas›na neden olmakta, bunun sonucunda da ifl kazalar›n›n olma olas›l›¤› artmaktad›r. Bu durumda, önlenebilmesi mümkün olan kazalar sonucu can kay›plar›, ifl gücü kayb› ve yüksek kaza maliyetleri meydana gelmektedir. Yasayla M‹GEM’e madencilik faaliyetlerinin ifl güvenli¤i ve iflçi sa¤l›¤› ilkelerine uygun yürütülmesini takip etme görevi verilmiflse de, gerek fiziksel, gerekse de teknik yetersizliklerden dolay› bu görevini yeterince yapamad›¤› bilinmektedir. Bu eksikli¤in giderilmesi gerekir. 36 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADEN KAZALARI VE MESLEK HASTALIKLARININ AZALTILMASI - Saha Denetimleri Kaza riski oran› en yüksek iflkolu olan madencilikte, ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤ine yönelik yat›r›m ve önlemlerin al›nmas› çok önemlidir. Bilinçsizce ve teknolojiden uzak yap›lan maden iflletmecili¤i, gerekli yat›r›mlar›n yap›lmas›ndan kaç›n›lmas›, h›zl› ve yüksek kazanç sa¤lanabilmesi için üretim zorlamalar› kazalara davetiye ç›karmaktad›r. Ayr›ca, madencilik sektöründe ifl güvenli¤i denetimlerinden birinci dereceden sorumlu olan, Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤› ile Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl›¤›’n›n, gerekli uygulama ve denetimleri yeterince yapt›¤› söylenemez. Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤› taraf›ndan ç›kar›lan 4857 say›l› ifl kanunu ve ilgili yönetmelikler; madencili¤in yan› s›ra, riskin yüksek oldu¤u tüm sektörlerde etkin önlemlerin al›nmas›, ifl güvenli¤i kültürünün gelifltirilmesi ve etkin denetimlerin yap›labilmesi bak›m›ndan son derece yetersiz ve ciddi sorunlar içermektedir. Sürekli kaza yaflanmas›na neden olan olumsuzluklara iliflkin net ifadelerin mevzuatta yer almamas› ve birbirinin kopyas› fleklinde gerçekleflen tüm kazalara ra¤men ulusal düzeyde acil durum plan› ve risk haritalar›n›n hâlâ ç›kar›lmamas› büyük eksikliktir. Her kaza sonras› bir bellek kayb› yaflanarak, bir sonraki kazaya kadar unutulmakta ve unutturulmakta; gereken uyar›lar yap›lmamakta, etkin önlemler al›nmamakta ve kaderci anlay›fl sürdürülmektedir. - Mesleki Denetim Maden kanunu ve ilgili yönetmeliklerle verilen görevleri ifa eden mühendislerin verdi¤i hizmetlerle ilgili olarak kurum ve kurulufllara sunduklar› belgeleri TMMOB’ye ba¤l› Odalar›n mesleki denetimden geçirmelerinde, baflta ifl kazalar›n›n önlenmesi olmak üzere, say›s›z yarar bulundu¤una inanmaktay›z. Maden Kanununun 10. maddesinin 4. paragraf›na eklenecek olan “Mesleki Denetim” ibaresi sayesinde, mühendislerin verdi¤i hizmetlerin verimlili¤i ve kalitesi artacak; mühendisin Oda üyeli¤inin devam edip etmedi¤i, imzas›n›n do¤rulu¤u, rapor ve projelerin standartlara uygun olarak haz›rlan›p haz›rlanmad›¤› hususlar› aç›kl›¤a kavuflmufl olacakt›r. - ‹flverenin Sorumluluklar› 4857 say›l› ifl yasas› gere¤i, ifl kazalar›n›n ço¤unlu¤unun yafland›¤› 50 kifliden az iflçi çal›flt›ran iflletmelerde, ifl güvenli¤i uzman› çal›flt›rma zorunlulu¤u bulunmamaktad›r. Madencilik sektörü de dâhil olmak üzere, riskin yüksek oldu¤u bütün iflyerlerinde iflçi say›s›na bak›lmaks›z›n, ifl güvenli¤i uzman› çal›flt›rma zorunlulu¤u mutlaka sa¤lanmal›d›r. Tüm sektörde ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i ile ilgili gerekli yat›r›mlar›n yap›lmas› sa¤lanmal›d›r. Gerekli risk analizleri yap›larak yeterlili¤i ve uygulanabilirli¤i denetlenmeli, eksikliklerin giderilmesi için cayd›r›c› yapt›r›mlar uygulanmal›d›r. 37 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADEN KAZALARI VE MESLEK HASTALIKLARININ AZALTILMASI Çal›flanlar›n e¤itimi, çal›flma alan›ndaki risklere karfl› bilgilendirilmeleri, risklere karfl› kiflisel donan›mlar›n›n uygun ve eksiksiz olmas› iflveren taraf›ndan sa¤lanmal› ve sürekli olarak denetlenmelidir. Mühendislik bilim ve teknolojisinden uzak, teknik eleman›n gözetim ve denetimi olmaks›z›n, tamamen ilkel koflullarda yürütülen emek yo¤un iflletmecilik tarz› terk edilmelidir. Bu çal›flma flekli, her y›l çok say›da ölümlü kazaya, kaynak israf›na ve çevre felaketlerine neden olmaktad›r. - Teknik Nezaretçi ve Daimi Nezaretçi Yürürlükte olan mevzuata göre, teknik nezaretçi uygulamas›nda önemli sorunlar yaflanmaktad›r. Bu uygulamada, her teknik nezaretçi Türkiye’nin herhangi bir yerindeki 10 sahaya ayn› anda bakabilmekte ve sahalara ayda 2 kez gitmeleri yeterli say›lmaktad›r. Bu durum maden sahalar›nda ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤inin sa¤lanmas› aç›s›ndan büyük sorunlar yaratmakta, koruyucu ve önleyici faaliyetlerin yap›lmas›n› engellemektedir. Maden mühendisinin teknik nezaret görevi alabilece¤i ruhsat say›s› azalt›lmal›d›r. Çal›flan say›s›na bak›lmadan tüm yeralt› iflletmelerinde daimi nezaretçi bulundurma zorunlulu¤u getirilmeli; ayr›ca, daimi nezaretçinin nitelikleri ile atama usul ve esaslar› Yönetmelikte aç›kça belirtilmelidir. Teknik nezaretçi uygulamas›nda, ifl güvenli¤inden de sorumlu olan mühendis, ücretini denetlemek durumunda oldu¤u ruhsat sahibinden almakta olup; bu durum, mühendisin iflletme ile ilgili kararlar›nda objektif olmas›n› engellemektedir. Teknik nezaretçinin özgür ve do¤ru kararlar verebilmesi aç›s›ndan, ücretini kanun hükmüyle oluflturulacak bir fondan almas› için gereken her tür düzenleme hayata geçirilmelidir. Her maden iflletme faaliyetinde, ifl güvenli¤i ve üretim için yeterli say›da maden mühendisinin daimi istihdam› zorunlu olmal›; özellikle yeralt› iflletmelerinde, her vardiyada en az bir maden mühendisi bulundurma zorunlulu¤u getirilmeli, iflletmenin özelliklerine ve tafl›d›¤› risklerine uygun olarak, mühendisin de gerekli deneyime sahip olmas› sa¤lanmal›d›r. - Sosyal Yaflam Dünyadaki tüm kaza soruflturmalar›nda, kazan›n meydana geliflinde rol oynayan en önemli faktörlerden birinin de çal›flanlar›n kusurundan kaynakland›¤› tespit edilmifltir. Afl›r› zorlanma, uzun mesailer ve ergonomik olmayan çal›flma koflullar› nedeniyle vücudun yorgun düflmesi; ekonomik yoksunluk ve buna ba¤l› oluflan yetersiz beslenme, ailesel sorunlar ve benzeri durumlar; çal›flan›n tam olarak ifle konsantre olamamas›na ve hatalar serisinin oluflumuna neden olarak kazalara davetiye ç›karmaktad›r. Kazalar›n önlenebilmesi için bilimsel ve teknik yat›r›mlar›n yan› s›ra, çal›flma yaflam›n›n da iyilefltirilmesi zorunludur. Sonuç ve Öneriler Yukar›da ana bafll›klar halinde k›saca de¤erlendirilmifl olan kazalar›n oluflmas›na neden olan etkenlerin, Odam›z›n ve daha önce belirtilen kurum ve kurulufllar›n koordinasyonu ile birlikte en k›sa zamanda masaya yat›r›lmas›, detayland›r›lmas› ve çözümlendirilebilmesi için acil olarak eylem plan› haz›rlanmas› gerekmektedir. Ulusal ölçekte oluflturulacak bu yap›n›n; kazalar›n önlenmesi için gerekli risk haritalar›n› ç›karmas›, gerekli planlamalar› ve e¤itimleri koordine etmesi, ilgili yasa ve yönetmelikleri tekrar gözden geçirerek sahan›n ihtiyaçlar›na uygun olarak yeniden düzenlemesi ve ifl güvenli¤i kültürünün gelifltirilmesi için çal›flmalar yapmas› gerekmektedir. Mesleki denetim bölümünde belirtilen gerekçeler nedeniyle Maden Kanunu’nun 10. maddesinin 4. paragraf›na “Mühendisler, Genel Müdürlü¤e ve ilgili kamu kurum ve kurulufllar›na verecekleri tüm belgeleri, ba¤l› olduklar› Odalar›n›n mesleki denetiminden geçirmek zorundad›r” hükmünün eklenmesi, di¤er yararlar›n›n yan› s›ra, kazalar›n azalmas›na da katk›da bulunacakt›r Ülkemizin ve iflkolumuzun menfaati aç›s›ndan, rödovans yöntemine ve yanl›fl özellefltirme uygulamalar›na son verilmelidir. Bu sayede, hem ülkemizin do¤al kaynaklar› korunacak; hem de yukar›da anlat›lan nedenlerle oluflabilecek ifl kazalar›n›n önüne geçilecektir. Maden Mühendisleri Odas› olarak, dile¤imiz, kaza oranlar›n›n en k›sa zamanda ileri ülkelerdeki düzeylere çekilebilmesidir. Gereken önlemlerin al›nmas› halinde, ülkemizdeki maden kazalar›n›n da, ileri sanayi toplumlar›nda hedef olarak benimsenen “s›f›r ölüm” düzeyine kadar çekilebilece¤ini savunmaktay›z. 38 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 DOÇ. DR. SUPH‹ URAL Çukurova Üniversitesi, Mühend‹sl‹k M‹marl›k Fakültes‹ SOLUNAB‹L‹R TOZLARIN KR‹STAL YAPIDA S‹O2 ‹ÇER‹KLER‹N‹N KANT‹TAT‹F X-IfiINI KIRINIMI YÖNTEM‹ ‹LE BEL‹RLENMES‹ 1 G‹R‹fi ‹fl yerlerinde çeflitli ifllemler sonucu oluflan ve havada ask›ya geçen tozlar› uzun süre soluyan iflçilerde çeflitli akci¤er hastal›klar› görülebilmektedir. Tozlar›n neden oldu¤u bu tür meslek hastal›klar›n›n tümüne birden “pnömokonyoz” ad› verilir. 14. 09. 1990 tarih ve 20635 say›l› Resmi Gazete’de yay›mlanan Maden ve Taflocaklar› ‹flletmelerinde ve Tünel Yap›m›nda Tozla Mücadeleyle ‹lgili Yönetmelikte1 ise Pnömokonyoz–Akci¤er Toz Hastal›¤›, “akci¤erde toz birikmesi ve buna karfl› dokusal tepkime sonucu oluflan akci¤er hastal›¤›” olarak tan›mlanm›flt›r. Pnömokonyoz, hastal›¤a neden olan tozun cinsine göre adland›r›lmaktad›r. Örne¤in, kristal yap›da SiO2 içeren alfa kuvars, beta kuvars, tridimit ve kristobalit minerallerinin tozlar›na uzun süre maruz kalan iflçilerde silikoz (silikosis), kömür tozunun solunmas› ile antrakoz, demir tozlar›n›n solunmas›yla sideroz ve asbest tozlar›n›n solunmas›yla asbestoz ad› verilen rahats›zl›klar oluflabilmektedir2. Pnömokonyoz hastal›klar› içerisinde insan sa¤l›¤› için en tehlikeli olan› silikozdur. Punus, Hippokrates ve Celcus gibi bilginlerin yaz›lar›ndan, bu hastal›¤a eski ça¤lardan beri rastlan›ld›¤› anlafl›lmaktad›r3. Silikosis kelimesi ilk olarak 1870 y›l›nda Visconti taraf›ndan kullan›lm›fl, 1883 y›l›nda Arnold hastal›¤›n patolojik anatomisi üzerindeki ilk araflt›rmay› yapm›flt›r. 39 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 SOLUNAB‹L‹R TOZLARIN KR‹STAL YAPIDA S‹O2 ‹ÇER‹KLER‹N‹N KANT‹TAT‹F X-IfiINI KIRINIMI YÖNTEM‹ ‹LE BEL‹RLENMES‹ Günümüzde, pnömokonyozun tedavisi olanakl› de¤ildir. Bu nedenle, hastal›kla mücadele, iflyeri çal›flma koflullar›n›n iyilefltirilmesi ve pnömokonyoz flüphelilerinin ortamdan uzaklaflt›r›lmas› ile yap›lmaktad›r. ‹flyerlerinde müsaade edilen solunabilir toz s›n›r de¤erlerinin afl›lmamas›na özen gösterilerek hastal›¤›n oluflumuna engel olunabilir. Bunu sa¤lamak için; solunabilir tozlar›n örneklerinin al›nmas› ve mineralojik özelliklerinin incelenmesi konular› büyük önem kazanmaktad›r. Tar›m, madencilik ve madencilikle ilgili sektörler, tafl oca¤› ve kum oca¤› iflletmeleri, inflaat sektörü, çimento ve cam endüstrisi, demir ve çelik endüstrisi, döküm sanayisi, lastik ve plastik imalathaneleri, kuyumculuk atölyeleri, difl laboratuarlar› silikoz riski tafl›yan sektörlerdir. Amerikan Ulusal ‹fl Güvenli¤i ve Sa¤l›¤› Enstitüsü (National Institute for Occupational Safety and Health-NIOSH) taraf›ndan yürütülen bir araflt›rmada4 1,7 milyon Amerikan iflçisinin potansiyel olarak silikoz riski tafl›yan ifl kollar›nda çal›flt›¤› belirtilmektedir. Bu tahmin NIOSH’un 1981–1983 y›llar› aras›nda yürüttü¤ü bir araflt›rmaya dayan›larak yap›lm›flt›r5 (Çizelge 1). Çizelge 1. ABD’de alveollere ulaflan tozlara maruz kalan iflçi say›lar›n›n ifl kollar›na göre da32.7 Duvarc›l›k, Tafl ‹fllemecili¤i, Tu¤la Sanayi 131.986 ¤›l›mlar›5. Çizelge 1’de belirtilen riskli 10.3 Konut Hizmetleri 65.812 sektörlerde Türkiye genelinde 33.3 Beton, Alç› Tafl› ve Alç› Ürünleri 63.456 2.251.270 iflçi çal›flmakta olup, 25.3 Çat› Levaz›mat›, Metal Levha ‹flleri 51.153 ayn› riskli gurup oranlar› kullan›ld›16.2 Endüstriyel Makine ve Donan›m ‹flleri 44.991 ¤›nda, 770.687 kiflinin silikoz riski 30.0 T›p ve Difl Laboratuarlar› 37.063 ile karfl› karfl›ya oldu¤u hesaplanm›flt›r. Ülkemizde de, Çal›flma ve 21.2 Gaz ve Elektrik Kombinalar› 35.074 Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›, ‹fl Sa¤l›7.8 Çeflitli Ticari Müteahhitlik Hizmetleri 32.615 ¤› ve Güvenli¤i Genel Müdürlü¤ü 7.1 Araç Tamir-Bak›m Atölyeleri 30.826 taraf›ndan bir “Ulusal Pnömokon81.7 Çömlekçilik 29.772 yoz Önleme Eylem Plan›” haz›rla100.0 Petrol ve Gaz Üretimi 408.175 narak yürürlü¤e konulmufltur6. Bu 100.0 Bitümlü Kömür ve Linyit Madencili¤i 174.131 eylem plan› kapsam›nda, “toz kontrol yöntemlerinin de¤erlendi100.0 Metal D›fl› Maden ve Taç Ocakç›l›¤› 100.546 rilmesi ve etkinlefltirilmesi için tek100.0 Metal Madencili¤i 39.856 nik çal›flmalar›n yap›lmas›” konusu öncelik kazanmaktad›r. Bu çal›flmada, solunabilir tozlar›n mineralojik özelliklerinin belirlenmesine yönelik olarak kullan›lan teknikler hakk›nda bilgi verilerek, alveollere ulaflan bir toz numunesinin mineralojik özellikleri kantitatif X-›fl›n› k›r›n›m› yöntemi ile incelenmifltir. ‹fi KOLU Risk alt›ndaki iflçi say›s› (adet) Riskli gurup oran› (%) 2 TOZ TÜRLER‹ Tozlar, kimyasal kökenlerine ve biyolojik etkilerine göre s›n›fland›r›labilir. Mesleki sa¤l›k aç›s›ndan ise tozlar üç gurupta incelenmektedir: (i) Solunabilir tozlar: %50’sinin aerodinamik çap› 80 – 100 µm’nin alt›nda kalan, trokal ve alveollere ulaflan tozlar› da içeren, maruz kal›nd›¤›nda ise tüm solunum sistemini etkileyen tozlard›r. A¤›z ve burun yoluyla al›nan, havada as›l› kalan tüm parçac›klar›n kütlesi fleklinde de tan›mlanmaktad›r, (ii) Trokal tozlar: %50’sinin aerodinamik çap› 10 µm’nin alt›nda kalan, alveollere ulaflan tozlar› da içeren, maruz kal›nd›¤›nda alt solunum yollar›n› etkileyen ve akci¤ere kadar ulaflabilen tozlard›r, (iii) Alveollere ulaflan tozlar: %50’sinin aerodinamik çap› 4 µm’nin alt›nda kalan ve maruz kal›nd›¤›nda alveollere kadar ulaflabilen tozlard›r7,8. Pnömokonyoz, 0,2–5 µm boyutlar›ndaki alveollere ulaflan tozlar›n orada birikmesi sonucu oluflmaktad›r. Bu nedenle, akci¤er toz yükünün belirlenmesi, asl›nda, onun mineral içeri¤inin belirlenmesi demektir. Akci¤erde 10–30 gram toz birikmifl olan bir iflçinin hiçbir flikâyeti olmayabilece¤i gibi, 3 gram kristal yap›da SiO2 tozu birikmesi ciddi sonuçlar do¤urabilmekte- 40 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 SOLUNAB‹L‹R TOZLARIN KR‹STAL YAPIDA S‹O2 ‹ÇER‹KLER‹N‹N KANT‹TAT‹F X-IfiINI KIRINIMI YÖNTEM‹ ‹LE BEL‹RLENMES‹ dir9. Kural olarak solunabilir tozlar, kristal yap›da SiO bak›m›ndan ne kadar zengin ise, hastal›k yaratma riski de o denli fazla olarak kabul edilmektedir 3,10 ‹flyeri Maruziyet S›n›r De¤erleri, en az 8 saat ve ola¤an çal›flma koflullar›nda, sa¤l›k aç›s›ndan herhangi bir sorun oluflturmayan günlük afl›lmamas› gereken de¤erdir. Her ülke kendi koflullar›n› dikkate alarak ‹flyeri Maruziyet S›n›r De¤erleri gelifltirmekte ve bu s›n›r de¤erleri uygulamaya koyarken, gerekli yasal düzenlemeleri de yapmaktad›r. Amerika Birleflik Devletleri (OSHA), Belçika, Danimarka, Finlandiya, Norveç, Portekiz, ‹sveç, Yunanistan, ‹spanya ve Fransa’da solunabilir tozlardaki kristalin yap›da SiO miktar›n›n s›n›r de¤eri 2 3 TOZ ÖRNEKLEME YÖNTEMLER‹ Çal›flanlar›n maruz kald›¤› alveollere ulaflan tozlar›n miktar›n› ölçmek üzere ISO (1991) standard›na uygun, gravimetrik temelli, siklonlu kiflisel örnekleyiciler kullan›lmaktad›r. Toz örnekleme ifllemi, siklon ve filtre ile iliflkilendirilmifl olan bir hava pompas› vas›tas›yla yap›lmaktad›r. Toz konsantrasyonunun ölçümü (mg/m3), pompan›n belirli bir süre içinde çekti¤i hava miktar› (m3) ile filtre üzerinde tutulan kirleticilerin a¤›rl›¤›n›n (mg) belirlenmesi ile hesaplanabilmektedir. Ak›fl debileri 1,7 L/dakika olan Dorr-Oliver ve 2,2 L/dakika debili Higgins-Dewell siklonlar› en az hata ile örnekleme yapabilen siklon türleridirler11. Dorr-Oliver 10–mm siklonu Amerikan Maden Güvenli¤i ve Sa¤l›¤› Kurumu (Mine Safety and Health Administration – MSHA) taraf›ndan yayg›n olarak kullan›l›rken, ‹ngiltere’de Higgins–Dewell siklonu tercih edilmektedir. ‹fl maruziyet s›n›r de¤erleri için farkl› ifadeler kullan›labilmektedir. Örne¤in; 2 Kuvars, Tridimit ve Kristobalit için ayr› ayr› belirlenmifltir. Maruziyet s›n›r de¤eri Amerika Birleflik Devletleri (OSHA), Yunanistan, Danimarka, Belçika, Norveç, Portekiz, ‹sveç ve Fransa’da Kuvars için 0,1 mg/cm3, Tridimit ve Kristobalit için 0,05 mg/cm3 olarak belirlenmifltir. ‹ngiltere, ‹talya, Lüksemburg, Hollanda, Avusturya, ‹sviçre ve Avustralya’da ise kristalin yap›da SiO miktar› için Kuvars, Tridimit ve Kristobalit 2 ‹ ‹fl Güvenli¤i ve Sa¤l›¤› ‹daresi (Occupational Safety and Health Administration – OSHA) taraf›ndan Permissible Exposure Limit (PEL), ‹ Amerikan Ulusal ‹fl Güvenli¤i ve Sa¤l›¤› Enstitüsü (National Institute for Occupational Safety and Health NIOSH) taraf›ndan Recommended Exposure Limit (REL), ‹ American Conference of Governmental Industrial Hygienists (ACGIH) taraf›ndan Threshold Limit Value (TLV), ‹ Fransa’da Valeur Moyenne d’Exposition (VME) ve Valeur Limite d’Exposition (VLE), ‹ Almanya’da Maximale Arbeitsplatz-Konzentration (MAK), ‹ Hollanda’da Maximaal Aanvaarde Concentratie, ‹ ‹ngiltere’de Sa¤l›k ve Güvenlik Komisyonu (Healty and Safety Commission) onaylanan ‹flyeri Maruziyet S›n›r De¤erleri (Workplace Exposure Limits – WEL) ve ‹ Türkiye’de de Eflik S›n›r De¤er (ESD) ifadeler kullan›lmaktad›r. Maruziyet S›n›r De¤erlerini belirlemek üzere uzun ve k›sa vadeli ölçümler yap›lmaktad›r; (i) Zaman A¤›rl›kl› Ortalama (Time Weighted Average–TWA): En az 8 saat ve ola¤an çal›flma koflullar›nda, iflçinin maruz kald›¤› toz konsantrasyonunu ifade eder. (ii) K›sa Dönem Maruziyet S›n›r De¤eri (Short term exposure limits–STEL): 15 dakika süreyle maruziyet konsantrasyonunu belirlemek üzere yap›lan ölçümlerde kullan›l›r. 41 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 SOLUNAB‹L‹R TOZLARIN KR‹STAL YAPIDA S‹O2 ‹ÇER‹KLER‹N‹N KANT‹TAT‹F X-IfiINI KIRINIMI YÖNTEM‹ ‹LE BEL‹RLENMES‹ minerallerinin solunabilir tozlardaki toplam› dikkate al›nmaktad›r. ‹ngiltere’de WEL 0,1 mg/m3, ‹rlanda ve ‹talya’da 0,05 mg/m3, Lüksemburg, Avusturya ve ‹sviçre’de 0,15 mg/m3, Hollanda’da 0,075 mg/m3 ve Avustralya’da 0,1 mg/m3’dür. NIOSH ise solunabilir tozlardaki kristalin SiO miktar› için REL de¤erini 0,05 mg/m3 olarak önermektedir. Kurulufl, önerdikleri REL konsantrasyonun pnömokonyoz riskini tam olarak önleyemedi¤ini, ancak, halen toz örnekleme ve kristalin yap›da SiO miktar›n› belirlemek üzere kullan›lmakta olan yöntemlerin de, REL’in 0,05 mg/m3 de¤erinden daha afla¤›ya çekilmesine olanak vermedi¤ini belirtmektedir.12 2 Ülkemizde, Maden ve Taflocaklar› ‹flletmelerinde ve Tünel Yap›m›nda Tozla Mücadeleyle ‹lgili Yönetmelik kapsam›na giren iflyerlerinde, ortam havas›nda kristal yap›da SiO içeri¤i %5’ten az oldu¤u takdirde Eflik S›n›r De¤erleri (ESD; TWA), 5 mg/m3 olarak kabul edilmektedir. Ortam havas›nda kristal yap›da SiO içeri¤i %5’ten fazla olan iflyerlerinde ise Eflik S›n›r De¤er (ESD = 25 / %SiO) eflitli¤i yard›m›yla bulunmaktad›r. Bu durumda, yönetmelik kapsam›ndaki iflyerlerinde, tamamen kristal yap›da SiO içeren solunabilir tozlarda uzun süre ve ola¤an çal›flma koflullar›nda sa¤l›k aç›s›ndan herhangi bir sorun oluflturmayaca¤› öngörülen ESD 0,25 mg/m3 olmaktad›r. 2 2 4 SERBEST KUVARS M‹KTARININ BEL‹RLENMES‹NDE KULLANILAN YÖNTEMLER Toz örneklerinin kristalin yap›da SiO miktar›n›n belirlenmesi için üç temel yöntemden yararlan›lmaktad›r. Bunlar; 2 (i) Toz numunelerine uygulanan bir dizi çözünürlük iflleminin ard›ndan arta kalan serbest silisin belirlenmesini esas alan kimyasal yöntemler, (ii) K›r›lma indisi bilinen silisin immersiyonla renklendir- 2 me yöntemiyle tan›nmas›n› esas alan mineralojik yöntemler ve (iii) Is› fark› analizi, X-›fl›nlar› k›r›n›m› (XRD) ve furier dönüflümlü k›rm›z› ötesi spektroskopisi (FTIR) olmak üzere 3 farkl› tekni¤in gelifltirildi¤i fiziksel yöntemler olarak s›n›fland›r›lmaktad›r 13. Bunlardan k›rm›z› ötesi spektroskopisi ve X-›fl›nlar› k›r›n›m› teknikleri yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. FTIR tekni¤i, XRD tekni¤i kadar kesin sonuçlar vermemesine ra¤men, maliyetinin daha düflük olmas› nedeniyle, özellikle, iyi tan›mlanm›fl örnek matrislerinde kullan›labilmektedir. Ancak, toz numunesinin kaolin benzeri silikatlar ve amorf silika içermesi veya kristal yap›da SiO miktar›n›n çok düflük olmas› durumunda, FTIR tekni¤inin hata oran› yükselmektedir. 14,16 2 NIOSH Method 750017, OSHA Method ID–14218, MSHA Method P–219 ve HSE Method MDHS 10120, solunabilir tozlardaki kristalin yap›da SiO miktar›n› belirlemek üzere kullan›lan en yayg›n XRD yöntemleridir. XRD, kristal yap›da SiO içeren alfa kuvars, beta kuvars, tridimit ve kristobalit minerallerini tan›mlayabilmekte ve örnek matrisinde yer alabilecek di¤er mineralleri de analiz edebilmektedir14. Türkiye’de, ortam havas›ndaki kristal yap›da SiO analizi, TC Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›, ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Genel Müdürlü¤üne ba¤l› olarak faaliyet gösteren ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Merkezi Müdürlü¤ünün (‹SGÜM) Ankara’daki laboratuar›nda ve FTIR tekni¤i ile yap›lmaktad›r. 2 2 2 5 MATERYAL VE YÖNTEM Bir termik santralin kömür ve kül stoklama sahas›ndan AFC-123 kiflisel toz örnekleme cihaz› ile al›nan numunesinin XRD çekimi Anadolu Üniversitesi, Malzeme Bilimi ve Mühendisli¤i Bölümü’nde gerçeklefltirilmifltir. XRD çekimi Rigaku difraktometre ile Cu Ka tüple, 5º–75º aras›nda, 0,02º/dakika ganyometre h›z›nda yap›lm›fl ve sonuçlar say›sal olarak bir dosyaya kaydedilmifltir. Bu dosya SIROQUANT bilgisayar yaz›l›m›na tan›t›larak kristal haldeki mineraller ve bunlar›n miktarlar› belirlenmifltir. Rietveld21 en küçük kareler yöntemini kullanarak, XRD grafi¤inin herhangi bir noktas›nda bir mineralin fliddetini (intensity) hesaplayabilen bir formül gelifltirmifltir. Taylor22 ise bir kar›fl›mdaki 50 farkl› mineralin miktarlar›n› belirleyebilen Rietveld temelli SIROQUANT yaz›l›m›n› haz›rlam›flt›r. Numunelerde varl›¤› tahmin edilen her bir mineral faz› için Rietveld format›nda XRD veri dosyalar› haz›rland›ktan sonra elde edilen kristal formdaki minerallerin a¤›rl›kça yüzdeleri elde edilmifltir. Yaz›l›m kullan›larak amorf faz miktar› da hesaplanabilmektedir. SIROQUANT, her faz›n toplam kristal formdaki mineraller içerisindeki a¤›rl›kça oran›n›, yine her faz için Rietveld ölçek faktörüne göre hata oran›n› ve orijinal 42 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 SOLUNAB‹L‹R TOZLARIN KR‹STAL YAPIDA S‹O2 ‹ÇER‹KLER‹N‹N KANT‹TAT‹F X-IfiINI KIRINIMI YÖNTEM‹ ‹LE BEL‹RLENMES‹ XRD grafi¤i ile modellenen XRD grafi¤i aras›ndaki uygunluk de¤erini (X2 bölünmesi) vermektedir. X2 de¤erinin 1,0 olmas› orijinal XRD grafi¤i ile modellenen XRD grafi¤i aras›ndaki uygunlu¤un tam olarak sa¤land›¤›n› göstermektedir. Bu yöntem kömür, kil ve kül numunelerinin mineral madde içeriklerinin kalitatif olarak belirlenmesinde halen yayg›n olarak kullan›lmaktad›r.23, 32 Rietveld kantitatif X-›fl›n› k›r›n›m› yönteminin NIOSH Method 750017, OSHA Method ID–14218, MSHA Method P–219 ve HSE Method MDHS 10120 gibi klasik yöntemlere göre en önemli üstünlüklerinden birisi de sadece kuvars analizi de¤il, ayn› zamanda, örnek matrisindeki bilinen bütün mineral fazlar›n›n miktarlar›n› ve amorf madde miktar›n› onbinde bir hata ile hesaplayabilmesidir. 6 ARAfiTIRMA BULGULARI Sekiz saat boyunca yap›lan ölçümde siklon bafll›k kullan›lm›flt›r. Siklondan geçerek filtre üzerinde toplanan 0,2 – 5 µm boyutundaki toz miktar› 2,75 mg, cihaz›n ortalama hava emme debisi 2,2 L/dakika ve TWA 2,6 mg/m3 olarak hesaplanm›flt›r. Toz numunesinde varl›¤› kalitatif faz analizi ile tespit edilen her bir mineral faz› için Rietveld format›nda XRD veri dosyalar› haz›rland›ktan sonra, kristal formdaki minerallerin ve amorf faz›n a¤›rl›kça yüzdeleri hesaplanm›flt›r (Çizelge 2). SIROQUANT her faz›n toplam kristal formdaki mineraller içerisindeki a¤›rl›kça oran›n›, yine her faz için Rietveld ölçek faktörüne göre hatas›n› ve orijinal XRD grafi¤i ile modellenen XRD grafi¤i aras›ndaki uygunluk de¤erini (X2 bölünmesi) vermektedir. X2 de¤erinin 1,0 olmas› orijinal XRD grafi¤i ile modellenen XRD grafi¤i aras›ndaki uygunlulu¤un tam olarak sa¤land›¤›n› göstermektedir. Toz numunesinin SIROQUANT yaz›l›m›ndan elde edilen orijinal XRD grafi¤i ile modellenen iki grafik aras›ndaki çok az bir fark görülmektedir (fiekil 1) ve X2 de¤eri 2,15 olarak hesaplanm›flt›r. Çizelge 2. Toz numunesinin kantitatif faz analizleri ve s›n›r de¤erler ile karfl›laflt›rmas›. Fiili ve ‹zin Verilen S›n›r Konsantrasyon De¤erleri Kantitatif Faz Analiz Sonuçlar› Mineral Miktar (a¤›rl›kça %) Hata (%) Fiili De¤er (mg / m3) WEL33 (mg / m3) TLV34 (mg / m3) ESD1 (mg / m3) Anhidrit (CaSO4) 38,10 ±0,22 0,99 5,00 10,00 5,00 Kalsit (CaCO3) 9,20 ±0,24 0,24 5,00 3,00 5,00 Götit (Alfa-FeO) 4,70 ±0,12 0,12 10,00 5,00 5,00 Manyezit (MgCO3) 1,30 ±0,15 0,03 5,00 5,00 5,00 Lime (CaO) 12,70 ±0,15 0,33 5,00 2,00 5,00 Alfa Kuvars (SiO ) 1,30 ±0,14 0,03 0,10 0,05 5,00 Amorf faz 32,70 ±0,28 0,85 TOPLAM 100,00 2 2,60 Kantitatif X-›fl›n› k›r›n›m› analizi ile belirlenen mineraller için, WEL, TLV, ESD de¤erleri ile toz örne¤imizden elde edilen konsantrasyon de¤erleri karfl›laflt›r›ld›¤›nda; iflyerinde ölçülen fiili maruziyet de¤erlerinin tamam› limit de¤erlerin alt›nda kalmaktad›r. Örnek al›nan ortamdaki alveollere gidebilecek serbest SiO konsantrasyonu 0,03 mg/m3 olup, mevcut maruziyet s›n›r de¤erle2 43 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 SOLUNAB‹L‹R TOZLARIN KR‹STAL YAPIDA S‹O2 ‹ÇER‹KLER‹N‹N KANT‹TAT‹F X-IfiINI KIRINIMI YÖNTEM‹ ‹LE BEL‹RLENMES‹ rine göre, çal›flanlar aç›s›ndan, uzun süre ve ola¤an çal›flma koflullar›nda sa¤l›k aç›s›ndan herhangi bir sorun oluflturmayaca¤› söylenebilir. Ancak NIOSH12 taraf›ndan haz›rlanan raporda da belirtildi¤i gibi, 0,05 mg/m3 maruziyet s›n›r de¤eri uygulanan iflyerleri bile halen tam güvenlikli olarak kabul edilmemektedirler. Bu nedenle silikoz riski tafl›yan iflyerlerinde kiflisel koruyucu kullan›m›na önem verilmeli ve iflçilerin sa¤l›k kontrolleri düzenli olarak yap›larak, silikoz flüphesi olanlar, ortamdan uzaklaflt›r›lmal›d›rlar. fiekil 1.Toz numunesinin (a) orijinal XRD grafi¤i; (b) modellenen XRD grafi¤i; (c) iki grafik aras›ndaki fark. 7 SONUÇLAR VE ÖNER‹LER Bu çal›flmada elde edilen sonuçlar› afla¤›daki gibi özetlemek mümkündür: ‹ Ülkemizde silikoz riski tafl›yan iflkollar›nda çal›flmakta olan yaklafl›k 770.000 kiflinin silikoz riski ile karfl› karfl›ya oldu¤u tahmin edilmektedir. Daha do¤ru bir tahmin yapabilmek için silikoz riski tafl›yan iflyerleri ve iflçi say›lar›n› belirlemek üzere Ulusal Pnömokonyoz Önleme Eylem Plan› kapsam›nda araflt›rmalar sürdürülmelidir. 44 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 SOLUNAB‹L‹R TOZLARIN KR‹STAL YAPIDA S‹O2 ‹ÇER‹KLER‹N‹N KANT‹TAT‹F X-IfiINI KIRINIMI YÖNTEM‹ ‹LE BEL‹RLENMES‹ ‹ Çal›flanlar›n pnömokonyoz riskine karfl› korunabilmesi için, iflyeri maruziyet s›n›r de¤erlerinin do¤ru olarak belirlenmesi ve bu maruziyet s›n›r de¤erlerine uyuldu¤unun etkin bir flekilde kontrol edilmesi son derece önemlidir. ‹ Ülkemizde kristal yap›da SiO içeren solunabilir tozlar 2 için halen geçerli olan ESD, di¤er ülkelerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda, son derece yüksektir. ‹ Mevcut tozla mücadele mevzuat› yeniden gözden geçirilerek, solunabilir ve alveollere ulaflabilen tozlar için iflyeri maruziyet s›n›r de¤erleri yeniden belirlenmelidir. ‹ Pnömokonyozla etkin mücadele aç›s›ndan, solunabilir tozlar›n mineralojik özelliklerinin do¤ru olarak belirlenmesi büyük önem arz etmektedir. Bu kapsamda, kantitatif X-›fl›n› k›r›n›m› yöntemi, en az, halen kullan›lmakta olan yöntemler kadar güvenilir sonuç verebilmektedir. ‹ Pnömokonyozun tedavisi olanakl› olmad›¤›ndan ve henüz geçerli olan iflyeri maruziyet s›n›r de¤erleri ile tam olarak tatmin edici sonuçlar al›namad›¤› için, silikozla mücadele, iflyerlerinde önceden belirlenmifl solunabilir toz maruziyet s›n›r de¤erlerinin afl›lmamas›na özen gösterilerek, iflyeri çal›flma flartlar›n› iyilefltirerek ve pnömokonyoz flüphelilerini riskli ortamdan uzaklaflt›rarak yap›lmal›d›r. TEfiEKKÜR Yazar, çal›flma için maddi destek sa¤layan Çukurova Üniversitesi, Bilimsel Araflt›rma Projeleri Destekleme Fonu’na (MMF2007BAP4) teflekkür eder. KAYNAKLAR 1. Maden ve taflocaklar› iflletmelerinde ve tünel yap›m›nda tozla mücadeleyle ilgili yönetmelik, 14.09.1990 tarih ve 20653 say›l› Resmi Gazete. 2. Ataman T., (1973) Madencilerin mesleki hastal›¤› pnömokonyoz, 11. Türk Tüberküloz Kongresi, Bursa, 337–351. 3. Stoces, B., Jung, H., (1970) Maden iflletmesinde toz ve silikozla mücadele, ‹TÜ Maden Fakültesi Yay›n›, (Çeviren: Salto¤lu, S.), ‹stanbul. 4. NIOSH, (1991) Work-related lung disease surveillance report. Cincinati, OH: U.S. Department of Health and Human Services, Public Health Service, Centers for Disease Control, DHHS (NIOSH) Publication No. 91. 5. NIOSH, (1983) National occupational exposure survey (NOES) 1981 – 1983. Cincinati, OH: U.S. Department of Health and Human Services, Public Health Service, Centers for Disease Control, Division of Surveillance, Hazard Evaluations, and Fire Studies, Surveillance Branch. 6. Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›, (2007) Ulusal pnömokonyoz önleme eylem plan›, ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Genel Müdürlü¤ü (http://isggm.calisma.gov.tr). 7. Rogers, G., (1999) A step by step guide to air sampling, SKC Ltd. 8. TS EN 481, (1996) ‹flyeri atmosferi - havadaki partikül ölçümleri için boyut fraksiyonu tarifleri. 9. Il›cak, fi., (1988) Akci¤er meslek hastal›klar›, Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤›, ‹flçi Sa¤l›¤› ve ‹fl Güvenli¤i Sempozyumu, Ankara, 471–475. 10. Didari, V., (1983) Toz durumlar›n›n kitlesel (gravimetrik) toz ölçme yöntemleriyle belirlenmesi, Madencilik Dergisi, 22(1), TMMOB Maden Mühendisleri Odas› Yay›n›, 27–32. 11. Bartley, D.L., Chen, C.C., Song, R.S., Fischbach, T.J., (1994) Respirable aerosol sampler performance testing, Am Ind Hyg Assoc J 55(11), 1036–1046. 12. Kathleen, M.R., (2002) Healts effects of occupational exposure to respirable crystalline silica. NIOSH Hazard Review. 13. Baran, Y., (1997) Ders notlar›, ZKÜ Fen–Edebiyat Fakültesi Kimya Bölümü, Zonguldak. 14. Madsen, F.A., Rose, M.C., Cee, R., (1995) Review of quartz analytical methodologies: Present and future needs, Appl Occup Environ Hyg 10(12), 991–1002. 15. Smith, D.K., (1997) Evaluation of the detectability and quantification of respirable crystalline silica by X-ray powder diffraction methods, Powder Diffraction 12(4), 200–227. 16. Hurst, V.J., Schroeder, P.A., Styron, R.W., (1997) Accurate quantification of quartz and other phases by powder X-ray diffractometry, Anal Chim Acta 337, 233–252. 17. NIOSH, (2003) Silica, crystalline, by XRD: Method 7500, Issue 4, Cincinati. 18. OSHA, (1996) Quartz and cristobalite in workplace atmospheres, by XRD Method ID–142. Division of Physical Measurements and Inorganic Analyses, OSHA Technical Center Salt Lake City, Utah. 45 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 SOLUNAB‹L‹R TOZLARIN KR‹STAL YAPIDA S‹O2 ‹ÇER‹KLER‹N‹N KANT‹TAT‹F X-IfiINI KIRINIMI YÖNTEM‹ ‹LE BEL‹RLENMES‹ 19. MSHA, (1999) X-ray diffraction determination of quartz and cristoballite in respirable mine dust: Method P-2. Pittsburg, PA: U.S. Department of Labour, Mine Safety and Health Administration. 28. Ural, S., (2007) Quantification of crystalline (mineral) matter in some Turkish coals using interactive Rietveld-based X-ray diffractometry, International Journal of Coal Geology, (71), 176–184. 20. HSE, (2005) Crystalline silica in respirable airborne dusts. Method for Determination of Hazardous SubstancesMDHS-101, Health and Safety Laboratory. 29. Ward, C.R., (1991) Mineral matter in low-rank coals and associated strata of the Mae Moh Basin, Northern Thailand. International Journal of Coal Geology 17, 69–93. 21. Rietveld, H.M., (1969) A profile refinement method for nuclear and magnetic structures. Journal of Applied Crystallography 2, 65–71. 30. Ward, C.R., (2002) Analysis and significance of mineral matter in coal seams. International Journal of Coal Geology 50, 135–168. 22. Taylor, J.C., (1991) Computer programs for standardless quantitative analysis of minerals using the full powder diffraction profile. Powder Diffraction 6, 2–9. 31. Ward, C.R, Nunt-jaruwong, S., Swanson, J., (2005) Use of mineralogical analysis in geotechnical assessment of rock strata for coal mining. International Journal of Coal Geology 64, 156–171. 23. Gupta, R., (2007) Advanced coal characterization: A review. Energy and Fuels. 21(2), 451–460. 24. Muller, S., Baykara, M.A., (2004) Investigation into the relation of the degree of structural order in kaolinites and the formation of silicates in multicomponent systems. Key Eng›neering Materials 264-268: 1383-1386, Part 1–3. 25. Ural, S., Yüksel, F., (2004) Geotechnical characterization of lignite-bearing horizons in the Afsin-Elbistan lignite basin, SE Turkey. Engineering Geology, 75(2): 129–146. 26. Ural, S., Aky›ld›z, M., (2004) Studies of the relationship between mineral matter and grinding properties for low-rank coals, International Journal of Coal Geology, (60) 81–84. 32. Ward, C.R., French, D., (2006) Determination of glass content and estimation of glass composition in fly ash using quantitative X-ray diffractometry. Fuel 85(16), 2268–2277. 33. Health and Safety Commission (2005) Table 1: List of approved workplace exposure limits (www.hse.gov.uk/coshh/). 34. ACGIH (2001) 2001 TLVs and BEIs: Threshold limit values for chemical substances and physical agents and biological exposure indices. Cincinnati, OH: American Conference of Government Industrial Hygienists. 27. Ural, S., (2005) Comparison of fly ash properties from Afsin-Elbistan coal basin, Turkey, Journal of Hazardous Materials, (119), 85–92. 46 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 Mesut an›l - n‹l yap›c› bayram al‹ mert- mehmet türkmeno⁄lu AÇIK MADEN ‹fiLETMELER‹NDE VE KIRMA-ELEME TES‹SLER‹NDE P.M. (TOZ)’N‹N ‹NSAN VE ÇEVRE SA⁄LI⁄I R‹SKLER‹ 1. G‹R‹fi Aç›k maden iflletmelerinde ve k›rma-eleme tesislerinde ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i aç›s›ndan karfl›lafl›lan önemli risklerden biri de P.M. (toz) emisyonlar›d›r. Gerek delme ve patlatma s›ras›nda ve gerekse basamaklardan yap›lan üretim s›ras›nda tozumalar kaç›n›lmazd›r. Üretilen cevher veya endüstriyel hammadde ve bunlar›n içinde bulundu¤u ana kaya ile bunlar› örten tabakalar›n kald›r›lmas› s›ras›nda uygulanan mekanizasyon yo¤unlu¤una göre P.M. ile mücadele etmek gerekmektedir. Toz emisyonlar›ndan kaynaklanan hava kirlili¤i madenlerde çal›flan personelin sa¤l›¤›n› olumsuz yönde etkilediklerinden ilgili yönetmeliklerde s›n›r de¤erler belirlenmifltir. Bu s›n›r de¤erlerin k›sa vadede ve uzun vadede afl›lmamas› için aç›k maden iflletmelerinde ve k›rma-eleme tesislerinde emisyon izinleri zorunlu hale getirilmifltir. 22 Temmuz 2006 tarihinde yürürlü¤e giren ETKHKKY (1) (Endüstri Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirlili¤inin Kontrolü Yönetmeli¤i)’li¤inde ilk kez maden iflletmeleri ve k›rma-eleme tesisleri yönetmelik kapsam›na al›nm›flt›r. AB sürecinde Çevre Kanununda yap›lan de¤ifliklikler ve uyum yasalar› aç›k maden iflletmelerinde tozumalara karfl› önemli tedbirler al›n›rken, k›rma-eleme tesislerinin tamamen kapal› ortamda ve 0-50 mm aras›ndaki malzemelerin k›rma ve elemesinin mutlaka emici sistemde toplanarak filtrelerden geçirilerek temizlendikten sonra ortama verilmesi istenmektedir. Halen Türkiye’deki 100 k›rma-eleme tesisinin 98’inin aç›k ortamda faaliyet gösterdi¤i günümüzde çok önemli bir sorun olarak madenlerdeki ifl sa¤l›¤›n› etkiledi¤i ortadad›r. Önümüzdeki ilk 5 y›l içinde bu tesislerin yönetmelikteki istenen s›n›r de¤erlere çekilmesi ve meslek hastal›¤› sebebiyle yönetmeliklerin s›k› bir denetimle tavizsiz uygulanaca¤› tahmin edilmektedir. 47 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 AÇIK MADEN ‹fiLETMELER‹NDE VE KIRMA-ELEME TES‹SLER‹NDE P.M. (TOZ)’N‹N ‹NSAN VE ÇEVRE SA⁄LI⁄I R‹SKLER‹ fiekil 2. Kapal› sistemle çal›flan toz toplama ünitesi ve atmosfere deflarj bacas›. fiekil 1. Aspiratörlü ve torba filtreli delici makina Aç›k Maden ‹flletmelerinde ve k›rma-eleme tesislerinde Bu çal›flmada özellikle kalker ocaklar› ve hemen bir ço¤u P.M. (toz) çal›flanlar, kullan›lan makine teçhizat ve çevre ocak yak›nlar›na kurulu bulunan k›rma-eleme tesisleriyle, sa¤l›¤› için önemli bir risk oluflturur. Özellikle 0-10 m ara- kuvars, kuvarsit, dolomit, feldspat, kil ve öteki sanayi ma- s›ndaki PM-10 (toz)’lar çal›flanlar›n akci¤erlerindeki bronflla- denlerinde s›kça uygulamalara aç›k iflletmelerde ve bunlar› ra kadar ulaflmakta ve her seferinde önemli bir k›sm› geri zenginlefltirme tesislerindeki emisyon ölçüm sonuçlar›na da- dönememektedir. yanan yaklafl›mlara yer verilmifltir. Cevher ve yankayac›n ya da endüstriyel hammaddenin cinsine göre meslek hastal›¤› riski de¤iflmektedir. ‹nce tozla- 2. P.M. (TOZ) EM‹SYONUNU OLUfiTURAN FAAL‹YETLER VE MUHTEMEL TOZUMALARIN MODELLEMES‹ r›n çal›flan ekipmanlar ve özellikle patlarl› motorlar›n hava Aç›k iflletmelerde karfl›lafl›lan ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i aç›s›n- filtreleriyle, elektrikli motorlar›n rotarlar›n›n t›kayarak per- dan risk oluflturan hususlar›n bafll›calar› toz, patlay›c› madde formans kay›plar›na sebep olmaktad›r. Tozlar rüzgarlarla at- flokundan etkilenme, gürültü ve görsel kirlilik (görüntü kir- mosfere kar›flarak çevre sa¤l›¤›n› da olumsuz yönde etkile- lili¤i)’tir(2). Bu risklerin her birinin yarataca¤› risk boyutu ifl- mektedir. Bu makalenin yazarlar› yedi y›l› aflk›n bir süredir letmelerde uygulanan yöntemler, kullan›lan araçlar, iklim ko- Hava Kalitesinin Korunmas› konular›n› kapsayan alanlarda flullar› ve jeolojik özelliklere göre ayr›cal›k oluflturmaktad›r. çeflitli maden iflletmeleri ve endüstri tesislerinde ölçümler Ancak bu çal›flmalarda toz emisyonlar› ele al›nd›¤›ndan, emis- gerçeklefltirmifl olup, Çevre ve Orman Bakanl›¤› nezdinde Ön yonlar›n sebepleri, azalt›lmalar› için yap›lmas› gerekli ifllem- Yeterlik Belgesi almaya hak kazanan bir altyap›y› da kullan- ler ve halen yürürlükte olan yönetmelikler üzerinde durula- maktad›r. cakt›r. Aç›k maden iflletmelerinde delme-patlatma, iri bloklar›n ETKHKKY(1)’nin Ek-8, 2.1 ve 2.2. alt maddelerinde ufalanmas›, yükleme-boflaltma faaliyetleri, nakliyat ve k›rma- taflocaklar ve maden iflletmeleri ile cevher haz›rlama tesisle- eleme-ö¤ütme gibi temel ifllemler s›ras›nda toz emisyonlar› rinin tamam› yönetmelik kapsam›na al›nm›fl ve madencilerin kaç›n›lmaz olup, bu emisyonlar›n mutlaka azalt›larak yönet- uzun y›llardan beri al›fl›k olmad›klar› s›k› denetimler bafllat›l- meliklerde öngörülen tolerans s›n›rlar›na çekilmesi zorunlu- m›flt›r. Bu sebeple aç›k maden iflletmeleri ve k›rma-eleme te- dur. Bu zorunluluk önceki y›llara göre çok daha artm›fl olup, sislerindeki tozun bertaraf edilmesi güncel bir konu ve her önümüzdeki 5 y›l içinde olmazsa olmaz flartlardan biri ola- madenciyi do¤rudan etkileyen bir sorundur. cakt›r. 48 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 AÇIK MADEN ‹fiLETMELER‹NDE VE KIRMA-ELEME TES‹SLER‹NDE P.M. (TOZ)’N‹N ‹NSAN VE ÇEVRE SA⁄LI⁄I R‹SKLER‹ Delme-patlatma, yükleme-boflaltma kesikli bir faaliyet oldu¤undan ortaya ç›kan tozlar k›sa vadede s›n›r de¤erleri aflabilir. Uzun vade s›n›rlar›n› da birçok iflletmede aflmaktad›r. Buna karfl›l›k k›rma-eleme ve ö¤ütme sürekli bir faaliyet oldu¤undan bu faaliyetler s›ras›nda P.M. (toz) emisyonlar› sürekli olaca¤›ndan kütlesel debileri (kg/saat) öngörülen limitleri genellikle aflar ve bu sebeple mutlaka önlemlerin al›nmas› gerekir. Bir aç›k iflletme faaliyetinde üretilen cevher veya endüstriyel hammadde (kalker dahil) ile bunlar›n k›r›larak-elenmesi ve hatta ö¤ütülmesi s›ras›nda ortaya ç›kacak muhtemel tozlar› hesaplamak ve modellemek mümkündür. Sayfa s›n›rlamas› sebebiyle bu modellemenin ayr›nt›lar› bu çal›flmada verilmemifltir. Aç›k ocaklarda oluflabilecek toz sorunundan etkilenebilecek alanlar›n saptanmas›nda gerçe¤e uygun sonuçlar vermesi aç›s›ndan Gauss yay›l›m modeli kullan›l›r. Ancak Gauss modelinde kullan›lan eflitlikler ve katsay›lar endüstriyel çal›flmalar için belirlendi¤inden etkin baca yüksekli¤i ve h›z› yerine tozun yay›lmaya bafllad›¤› yükseklik ve bu yükseklikteki rüzgar h›z› baz al›nmal›d›r. Ayr›ca gauss modelinde esme say›lar› her yönde eflit kabul edilerek hesaplamalara dahil edilmemifltir. Mant›ksal fiekil 3. Malzemenin, k›r›c›lar ve band konveyörlere monte edilmifl su püskürtme sitemi ile nemlendirilme ifllemi. 49 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 AÇIK MADEN ‹fiLETMELER‹NDE VE KIRMA-ELEME TES‹SLER‹NDE P.M. (TOZ)’N‹N ‹NSAN VE ÇEVRE SA⁄LI⁄I R‹SKLER‹ olarak, oluflabilecek toz sorunundan etkilenebilecek alanlar›n saptanmas› için hakim rüzgar h›zlar›na ek olarak rüzgar yönünün ve buna ba¤l› olarak her yöndeki esme say›lar›n›n dikkate al›nmas› gerekir(3). 3. P.M. (TOZ) BASTIRMA VE TOPLAMA YÖNTEMLER‹ Aç›k maden iflletmelerinde ve k›rma eleme sistemlerinde 0-10 µ aras›ndaki (P.M.10) tozlar›n yönetmeliklerde öngörülen s›n›r alt›na al›nabilmesi bafll›ca iki yöntemle yap›lmaktad›r. 3.1. Delme-Patlatma, Yükleme-Boflaltma S›ras›nda Ortaya Ç›kan Tozlar›n Bast›r›lmas› veya Toplanmas› Basamaklarda patlatma delikleri aç›l›rken haval› sistemle çal›flan deliciler art›k toz toplama üniteleri olmadan kullan›lamayacakt›r. Halen ülkemizdeki bir çok aç›k iflletmede otomatik tij de¤ifltirebilen ve delme s›ras›nda ortaya ç›kan tozu emerek torbal› filtrelerden geçirdikten sonra faz›ndan ar›nd›r›lm›fl havay› atmosfere veren delici makinalar kullan›lmaktad›r (fiekil 1). Buna karfl›l›k patlatma s›ras›nda afl›r› toz intiflar›n›n önlenmesi için fiskiye metoduyla nemlendirme yap›labilmekte, araçlar›n yükleme ve boflaltmas› s›ras›nda ocak yollar›nda toz kalkmas›n› minimuma indirmek amac›yla arazözlerle sistematik sulama yap›lmas› yönetmeliklerde öngörülmektedir. Ayn› flekilde rüzgarl› ve çok kuru hava koflullarda patlatmalar›n ertelenmesi tavsiye edilmekte, az toz intiflar›n› sa¤layan delik düzeni ve patlatma yöntemleri gelifltirilmekte, s›k›lama maddesi yerine içi su dolu plastik kartufl uygulamas›na geçilmektedir. ‹lave masraf getiren bu uygulamalar ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i ile çevre sa¤l›¤› için özendirilmektedir. Yak›n gelecekte zorunlu hale getirilmesi beklenmektedir. Aç›k iflletmelerde basamaklar genifl alanlara yay›ld›¤› için faaliyetlerden ç›kacak tozumalar›n en az 7-10 atmosfer bas›nç alt›ndaki suyun ya do¤rudan nozl’dan geçirilerek veya su+hava kanall› bafll›klardan rüzgar yönü dikkate al›narak 3-6 m. seyyar direklerden ortama yönlendirilerek, kalkan toz k›sa sürede çöktürülmeye çal›fl›l›r. Ocak içindeki tüm stabilize yollar sistematik olarak her an % 10 rutubet oran›n› muhafaza edecek flekilde arazözlerle sulan›r. Ç›kan tozun bast›r›lamayaca¤› kadar fliddetli rüzgarl› havalarda delme-patlatma ve ocak içi nakliyat› yap›lmayarak tozumalar›n önüne geçilir. Bu tip uygulamalarda en büyük sorun su temini olup, ço¤u oran› yüksek sular›n nozl’lar› s›kça t›kamas› ve sistemin bak›m masraflar›d›r. Fazla bir teknolojik bilgiye ihtiyaç duyulmad›¤› için ülkemizde birçok firma taraf›ndan gelifltirilmifl toz bast›rma ve toplama üniteleri bulunmaktad›r. Ancak ölçüm yapt›¤›m›z 100’den fazla k›rma-eleme tesislerinin % 90’n›nda sistemin çal›flmad›¤› görülmüfltür. Bu olumsuz sonuçta kireçlenme sebebiyle t›kanma baflrolü oynamakla beraber iflletmecilerin bu ifli yasak savma (var m›? var) mant›¤› ile ele al›p, su ve elektrik giderlerini azaltmak amac›yla bast›rma ünitelerini yaln›zca kontroller s›ras›nda çal›flt›rmay› prensip edinmeleri de önemli pay sahibidir. Sistemin sürekli çal›flt›r›lmas› ve günlük, haftal›k ve ayl›k bak›mlar›n yapt›r›lmamas› di¤er bir olumsuzluk kayna¤›d›r. Tozlanma sebebiyle makine ve teçhizatlardaki performans düflüklü¤ü elektrik ve su giderlerini karfl›layacak düzeydedir. Öte yandan madende çal›flan insanlar›n afl›r› toz sebebiyle uzun dönemde meslek hastal›¤›na yakalanma riskleri de flimdilik hesaba kat›lmamaktad›r. Bir yandan ILO sözleflmeleri, di¤er yandan AB ile entegrasyon anlaflmalar› önümüzdeki 10 y›l içinde maden iflçilerinin ergonomik olmayan koflullarda çal›flt›r›larak meslek hastal›¤›na sebep olmalar› durumunda iflverenlerin yüklü miktarda tazminat ödemelerine sebep olacakt›r. Henüz ülkemizde iflçiler taraf›ndan aç›lan tazminat davalar›nda mahkemelerin tavr› olmas› gerekenden daha yumuflakt›r. AB ortalamas›n›n çok alt›ndaki bu de¤erlendirmelerin ilerleyen y›llarda çok yükselece¤ini söylemek kehanet olmaz. Bu sebeple aç›k maden ocaklar› ve k›rma-eleme tesisleri çal›flt›ran iflletmecilerin toz riskini azalt›c› tedbirleri ciddiyetle ele almalar› baflta kendi yararlar›nad›r. 50 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 AÇIK MADEN ‹fiLETMELER‹NDE VE KIRMA-ELEME TES‹SLER‹NDE P.M. (TOZ)’N‹N ‹NSAN VE ÇEVRE SA⁄LI⁄I R‹SKLER‹ 3.2. K›rma-Eleme, Ö¤ütme ve Stoklama S›ras›nda Oluflan Tozumalara Karfl› Uygulanan Yöntemler Bu tesislerde ocak içi tozumalara göre çok daha fazla konsantrasyonlarda ve sürekli olarak ortaya ç›kan tozlarla mücadele daha zordur. Çünkü günde en az 1-2 vardiya hiç durmadan çal›flan k›rma-eleme ünitelerinde baflta boyut küçültme sebebiyle toz intiflar› yüksektir. Daha çeneli k›r›c› bunkerine damperlenir damperlenmez sulu f›skiyeler ya da toz toplay›c› aspiratörler devreye girmez ise çeneli k›r›c›, birinci elek ünitesi, darbeli-merdaneli k›r›c›lar, ikinci elek ünitesi ve band konveyörlerde tozumalar artarak ve birbirini tetikleyerek atmosfere kar›fl›r. Ülkemizdeki tesislerin ancak çok az oran oluflturacak bölümünde toz bast›r›c› ve toplay›c› ekipmanlar düzenli olarak çal›flt›r›lmaktad›r (fiekil 2,3). Bu durum mevcut yönetmelikler ve ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i aç›s›ndan önemli riskler oluflturur. Gerek Çal›flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl›¤› ve gerekse Çevre ve Orman Bakanl›¤› ülkemizdeki bütün tesisleri ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i ile çevre sa¤l›¤› aç›s›ndan s›k› bir denetime tabi tutmufltur. Bu yönetmeliklerde tozlu maddelerin üretimi, ifllenmesi, tafl›nmas›, doldurulmas›, boflalt›lmas› s›ras›nda al›nmas› zorunlu olan tedbirler öngörmüfl ve bu tesislerin emisyon iznine tabi tesisler içinde yer ald›¤›n› belirtmifltir. Bu yüzden AB standard›nda bulunan her hususun Türkiye’deki eski ve yeni kurulacak tesislerde aynen uygulanaca¤› taahhüt edilmektedir. ETKHKKY.’li¤i Ek-1’de toz ç›karan iflletmelerde ortaya ç›kan P.M.’ nin tane boyutu 5 mm ve daha büyük, 5 mm-1 mm aras›, 1 mm’den daha küçük olmalar› durumuna göre her bir grup için ayr› ayr› kriterler ve s›n›rlamalar getirmifltir. Öte yandan tozuyan P.M.lerin cinsleri de çok önemli olup, inert (nötr), toksik ve zehirli, kanserojen v.s. gibi özellik tafl›yan maddelerde ilave önlemler al›nmas› ve çal›flma flartlar›n› yönetmeliklerde belirtilen hususlara göre yeniden ayarlamalar› istenmektedir. 4. SONUÇLAR VE ÖNER‹LER Aç›k maden iflletmeleri ve cevher haz›rlama üniteleri k›rma-eleme tesislerinde tozla mücadele edilerek toz konsantrasyonlar›n› yönetmeliklerde öngörülen s›n›r de¤erlere indirebilmek klasik yöntemlerle mümkün de¤ildir. Yap›lan hesaplamalar ve emisyon parametreleri kullan›larak oluflturulan modellemelerle ne kadar toz ç›kaca¤› görülebilmekte ve k›sa vadede çok kez, uzun vadede zaman zaman s›n›r de¤erleri afl›ld›¤› inkar edilmeyecek derecede aç›kt›r. Bu sebeple bu faaliyetlerin gerçeklefltirilmesi s›ras›nda gerek ocak içi ve gerekse tesislerde ç›kan tozun ya bast›r›larak veya tutularak atmosfere kar›flmas› önlenmelidir. Ülkemizde do¤al agrega kullan›m›n›n s›n›rland›r›lm›fl olmas› k›rma-tafl agregas›na olan ihtiyac› patlatm›fl, dolay›s›yla da k›rma-eleme tesislerinin say›s›nda anormal art›fllar olmufltur. Art›k, flehir girifl ve ç›k›fllarda saptanmayacak boyutta toz intiflar› herkesçe görülmekte ve Çevre ve Orman Bakanl›¤›nca s›k› denetimler artmaktad›r. Bu sebeple son iki y›lda bir çok tesis kapat›lm›flt›r. Önümüzdeki y›llarda sorun daha da büyüyece¤inden art›k k›rma-eleme tesislerinin kapal› ortamlarda yap›lmas› ve boyut küçültme ve eleme s›ras›nda ki ç›kan tozun davlumbazlar arac›l›¤› ile aspire edilerek torbal› filtrelerden geçirildikten sonra s›n›r de¤erler alt›nda atmosfere deflarj edilecek sistemleri vakit geçirmeden her iflletmeci yapt›rmal›d›r. 5. KAYNAKLAR 1. E.T.K.H.K.K.Y., (2006), Çevre Orman Bakanl›¤›nca, 22 Temmuz 2006 tarih ve 26236 say›l› Resmi Gazete’de yay›nlanan Endüstri Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirlili¤inin Kontrolü Yönetmeli¤i. 2. ERDO⁄AN, M., MAHMUTO⁄LU,Y.,VARDAR, M., 2006. ‹stanbul’un K›rmatafl Potansiyeli ve Agrega Üretimine Genel Bir Bak›fl, 4. Ulusal K›rmatafl Sempozyumu, ‹STANBUL. 3. DE⁄ERL‹, E., ve ÜNVER, B., 2002. Aç›k Ocaklarda Toz Da¤›l›m›n›n Bir Bilgisayar Yaz›l›m› ‹le De¤erlendirilmesi, Madencilik, Cilt 41, Say› 3, Sayfa 3-17, ANKARA. 51 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 Mustafa b‹rbenl‹ DA‹RE BAfiKANI MADENC‹L‹K SEKTÖRÜNDE ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹N‹N GEL‹fiT‹R‹LMES‹… ‹fl sa¤l›¤› ve güvenli¤i gerek ülkemizde gerekse dünyadaki di¤er ülkelerde çal›flma hayat›n›n düzenlenmesinden sorumlu resmi kurum ve kurulufllar›n öncelikli çal›flma alanlar›ndan biridir. ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Genel Müdürlü¤ü olarak biz de bu konuya gereken önemi vermekte ve ülkemizde mevcut ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i durumunu gelifltirmek için faaliyetlerimizi artan bir ivme ile sürdürmekteyiz. 52 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADENC‹L‹K SEKTÖRÜNDE ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹N‹N GEL‹fiT‹R‹LMES‹ Dünyada meydana gelen geliflmeler ile Avrupa Birli¤i uyum süreci neticesinde ortaya ç›kan yenilikleri ve geliflmeleri do¤rudan takip eden Bakanl›¤›m›z, bu alanda sürekli iyilefltirme, bilgilendirme ve gelifltirme çal›flmalar›n› yo¤un bir flekilde devam ettirmektedir. AB uyum süreci kapsam›nda ülkemiz mevzuat›na kazand›r›lan AB direktiflerinin do¤rudan çal›flma hayat›m›za entegre edilmesi sonucu bu bütünleflmenin uygulanabilmesi için e¤itim ve araflt›rma çal›flmalar›na önem verilmelidir. E¤itim ve araflt›rma çal›flmalar›n›n do¤ru ve verimli olarak gerçeklefltirilebilmesi ise bu alanlarda yap›lacak analizler ve de sektörel çal›flmalara ba¤l›d›r. meleri gibi olmufltur. kazalar Kozlu üretim bölgesinde 1992 y›l›nda 263 madencinin hayat›n› kaybetti¤i grizu facias›, Türkiye'deki en büyük can kayb› yaflanan ifl kazas› olarak tarihe geçmifl ve ayn› y›l, grizunun yan› s›ra di¤er kazalarla birlikte 277 iflçi yaflam›n› yitirmifltir. Yine ayn› y›l içinde 5 bin 214 iflçi de yaralanm›flt›r. Bu amaçla, Bakanl›¤›m›z her y›l belirlenen sektörlerde ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i kampanyalar› gerçeklefltirmekte ve bu kampanyalar›n ç›kt›lar›n› kamuoyuyla paylaflmaktad›r. En az kazan›n yafland›¤› 1999 y›l›nda 4 iflçi ölmüfl ve bin 722 iflçi yaralanm›flt›r. En fazla yaralanmal› kaza ise 9 bin 592 kifliyle 1966 y›l›nda meydana gelmifltir. ‹SG kampanyalar›n›n ilki 2006 y›l›nda “Güvenli¤i Birlikte ‹nfla Edelim”slogan›yla inflaat sektöründe gerçeklefltirilmifltir. Kampanya için madencilik sektörünün seçilmifl olmas› yukar›daki bilgilerden de anlafl›laca¤› gibi; madencili¤in çal›flma flartlar› bak›m›ndan sürekli de¤iflim gösteren ve bu nedenle yüksek risk unsurlar› içeren bir sektör olmas›d›r. Bu kampanyan›n neticesinde elde edilen sonuçlarla, inflaat sektöründeki mevcut durumun iyilefltirilmesi için çal›flmalara bafllanm›flt›r. ‹çinde bulundu¤umuz 2007 y›l›nda ise ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i kampanyas› yap›lacak sektör olarak madencilik belirlenmifl ve bu y›l›n ilk aylar›ndan itibaren bu konuda çal›flmalara bafllanm›flt›r. Neden Madencilik Sektörü? Maden Ocaklar›nda 1955 y›l›ndan bu güne kadar 2 bin 668 iflçi hayat›n› kaybetti… Madenlerde grizu facias›n›n en büyü¤ü Zonguldak Kozlu'da 3 Mart 1992'de meydana gelmifl, 263 iflçi hayat›n› kaybetmifltir. Kömür ocaklar›nda 1955–2006 y›llar›nda meydana gelen ifl kazalar›nda 2 bin 668 iflçi ölmüfl ve 318 bin 650 iflçi yaralanm›flt›r. Söz konusu y›llarda Türkiye Tafl Kömürü Kurumuna ba¤l› müessese müdürlüklerinden Kozlu, Armutçuk, Amasra, Karadon ve Üzülmez kömür ocaklar›nda göçük, grizu ve kömür patlamas›, metan gaz› ve karbonmonoksit zehirlen- Bu yüksek risk unsurlar›n›n istenmeyen sonuçlara dönüflmesi neticesinde de yüksek oranda ifl kazalar› meydana gelmektedir. Ayr›ca ülkemizde tan›s› konulan meslek hastal›klar›n›n yar›ya yak›n›n›n madencilik sektörü çal›flanlar›nda olmas› da bu sektörün seçilmesinde rol oynam›flt›r. Kampanya kapsam›nda; ülke genelinde en çok karfl›lafl›lan tehlikeleri ve kazalar› belirleyerek bunlara karfl› al›nmas› gereken önleyici faaliyetlerin saptanmas› ve bu mevcut problemlerin çözülmesi için al›nacak önlemlerle ilgili iyilefltirici faaliyetlerin belirlenmesi ana hedeftir. Ayr›ca, geliflen güvenlik kültürü anlay›fl›n›n maden ifl kolunda da yayg›n bir biçimde hayata geçirilmesi de hedeflerimiz içinde yer almaktad›r. Kampanya da beraber çal›flmak üzere ilgili kamu ve sivil toplum kurulufllar›na davette bulunulmufl ve arzu eden kurulufllarla beraber çal›fl›lmas› konusunda fikir birli¤ine var›lm›flt›r. 53 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADENC‹L‹K SEKTÖRÜNDE ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹N‹N GEL‹fiT‹R‹LMES‹ Ayr›ca konuyla ilgili maden sektöründe ‹SG konulu posterler bast›r›lm›fl ve maden iflletmelerinde kullan›lmak üzere da¤›t›mlar› yap›lmaya bafllanm›flt›r. Bilgilendirme çal›flmalar›n›n bir di¤er aya¤› da, ça¤›m›z›n en modern ve h›zl› ulafl›m imkân› bulunan internet teknolojisinden yararlanmak olmufltur. Genel Müdürlü¤ümüzce yine içeri¤i Madenlerde ‹SG olan internet sayfas› tasarlanarak hayata geçirilmifltir. ‹nternet sayfam›zda bütün bilgilerin toplanmas› sa¤lanarak kampanya aktiviteleri ile teknik bilgilere do¤rudan ulafl›m imkân› sa¤lanm›flt›r. ‹fl sa¤l›¤› ve güvenli¤i sa¤lamak ve gelifltirmek Genel Müdürlü¤ümüzün sorumluluk alan›nda yer almakla birlikte sosyal taraflar, sivil toplum kurulufllar› ve tüm toplumun ortak sorumluluk alan›d›r. May›s ay›nda ‹stanbul’da gerçeklefltirilecek olan 21. ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Haftas›’nda Kampanyaya katk›da bulunmas› amac›yla panel bafll›klar›ndan biri “Madenlerde ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i” olarak belirlenmifltir. Ayr›ca; Genel Müdürlü¤ümüz ve Maden Mühendisleri Odas› aras›nda yap›lan çal›flmalar sonucunda mutab›k kal›narak haz›rlanan protokol 21. ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Haftas›’nda imzalanarak yürürlü¤e girecek ve çal›flmalara Maden Mühendisleri Odas› da dâhil edilecektir. Bu flekilde sosyal diyalogun güzel bir örne¤i de oluflacakt›r. Yap›lan bütün bu çal›flmalar›n, sosyal taraflar, sivil toplum kurulufllar› ve tüm toplum taraf›ndan benimsenip desteklenmedikçe, bu konuya gereken hassasiyet gösterilmedikçe, baflar›ya ulaflmas› mümkün görülmemektedir. “Sa¤l›k ve Güvenlik” ilkesi ile hareket etti¤imiz bu kampanyada temel slogan›m›z, “Sa¤l›k ve Güvenlik En De¤erli Cevherimizdir” Kampanyan›n hedefleri aras›nda yer alan ve en önemli görülenlerden bir tanesi de do¤rudan madencilik sektöründe çal›flanlara ulaflmak, onlar›n fikirlerini almak ve ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i konusunda onlar› bilinçlendirmektir. Bu kampanya kapsam›ndaki e¤itimler ve aktiviteler sonucunda; iflverenler ve çal›flanlar, daha sa¤l›kl› ve üretken hale gelirken ayn› zamanda ifllerini nas›l gelifltirebilecekleri konusunda da gerekli bilgilere sahip olabileceklerdir. Kampanya kapsam›nda 2007 – 2008 y›llar› içerisinde devam edecek olan e¤itim faaliyetlerinin planlamas›na devam edilmekte ve ülkemizde madencili¤in yo¤un olarak gerçeklefltirildi¤i illerin tamam›na ulafl›lmas› için çal›flmalar sürdürülmektedir. Dolay›s›yla, kampanya ülkemizdeki madencilik sektörünün mevcut ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i sorunlar›n›n tespitinde, bu sorunlar›n iyilefltirilmesi ve risk unsurlar›n›n azalt›lmas›na önemli katk›lar sa¤layacakt›r. Gerçeklefltirilmekte olan kampanyan›n bir di¤er önemli k›sm› da e¤itim ve bilinçlendirme konusunda özendirme materyallerinin haz›rlanmas›d›r. Bu konuda gerekli çal›flmalar yap›lm›fl, madencilikle ilgili birçok konuda broflürler ve bültenler haz›rlan›p bas›larak (madenlerde grizu tehlikesi, tozla mücadele, kiflisel koruyucu donan›m kullan›m› vb.) kamuoyuna sunulmufltur. Sa¤l›k ve Güvenlik herkesi ilgilendirir! Sizin için de önemlidir… ‹fliniz için de… 54 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 Özlem Den‹z ERATAK Maden Yüksek Mühend‹s‹ – ‹SG Uzman Yard›mc›s› Madenc‹l‹kte Ergonom‹ Madencilik sektörü elle tafl›ma iflleri, gürültü, titreflim, ayd›nlatma, termal konfor flartlar› ve psikolojik sorunlar gibi ergonominin konusu olan bir çok sorunun var oldu¤u bir aland›r. Ergonomi uygulamalar› genellikle imalat, elektronik, ofis gibi çal›flma koflullar› de¤iflmeyen ve tekrarl› ifllerle iliflkilendirilmifltir. madencilik gibi Ancak, çal›flma koflullar› sürekli de¤iflen ve iflçilerin son derece farkl› çal›flma koflullar›na maruz kald›klar› sektörlerde de ergonomiye verilmesi gereken önem göz ard› edilmemelidir. 55 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 madenc‹l‹kte ergonom‹ Ergonomi Çal›flmalar›n›n Yararlar› • Yaralanmalar› önlemek veya azaltmak, • Cisimleri kald›rma, tafl›ma, itme ve çekme gibi ifllemler s›ras›nda daha az güç harcanmas›n› sa¤lamak, • Kas-iskelet sistemi hastal›klar›na neden olan risk faktörlerini azaltmak, • ‹flyeri verimlili¤inin, üretimin, hizmet ve ürün kalitesinin yan› s›ra iflçinin motivasyonunu art›rmak, • Hastal›klardan do¤an sa¤l›k harcamalar›n›n, tazminatlar›n, iflçi de¤ifliminin, ifl günü kay›plar›n›n azalt›lmas› veya tamamen yok edilmesi ile ekonomik kay›plar› azaltmak. Madencilikte Ergonomi Sorunlar› Madencilerin karfl› karfl›ya kald›klar› ergonomi ile ilgili sorunlar› incelemek gerekirse: Kas-‹skelet Sistemi Hastal›klar› Son 20 y›lda, dünyada yap›lan çeflitli araflt›rmalar, maden iflçilerinde kas-iskelet sistemi hastal›klar›n›n oldukça yüksek seviyelerde oldu¤unu göstermifltir. Bu hastal›klar vücudun yumuflak dokulu k›s›mlar›n› (kaslar, tendonlar, ba¤lar, k›k›rdakl› k›s›mlar v.b) ve kemikleri etkilemektedir. Ayr›ca kas iskelet sistemi ile yak›n ilgisi olan sinirler ve damarlar da bu hastal›klardan etkilenmektedir. Madencilikte, kas-iskelet sistemi hastal›klar›na yol açabilecek risk faktörleri daha çok boyunda, kolun dirsekle bilek aras›ndaki k›s›mlar›nda, kollarda, omuzlarda, parmaklarda ve ellerde görülmektedir. Kas-iskelet sistemi hastal›klar›n›n ortaya ç›kmas›nda, çal›flan kiflide de¤iflik belirtiler ve semptomlar görülebilir. Bu belirtiler, hareketlerin k›s›tlanmas›, kavrama gücünde azalma, titreflime veya so¤uk havaya maruz kal›nd›¤›nda cilt renginin de¤iflmesi veya cildin kabarmas› fleklindedir. Semptomlar› ise ac›, bay›lma, hissizlik, kar›ncalanma olabilir. Erken tan› koyulmad›¤› durumlarda, kronik a¤r›lar ve hatta kal›c› sakatl›k durumu söz konusudur. Yap›lan ‹fl Maden iflyerleri, do¤as› gere¤i sürekli de¤iflim gösterirler ve çok dinamik yap›dad›rlar. Bu dinamik ortam, iflçilerin çevresindeki de¤iflikliklere uyum sa¤lamas›n› gerektirmektedir. Madenlerdeki de¤iflik kapal› ve barajlanm›fl alanlar, s›cak/so¤uk ortamlar, çamurlu, ›slak, kaygan zemin koflullar›, yüksek seviyelerde tüm vücut ve k›smi titreflimler, elle çal›flma iflleri de¤iflik çal›flma ortam›na örneklerdir. Ergonomi uygulamalar›n›n seçiminde unutulmamas› gereken, her maden iflletmesinin kendine özgü oldu¤u ve maden iflçilerinin çok zor çevre flartlar›nda çal›flmalar›d›r. Bir çok yer alt› kömür madeninde özellikle k›s›tlanm›fl dikey çal›flma alan› madencilikte ergonomik de¤ifliklikleri çok zorlamaktad›r. Örne¤in; çal›flma alan›n›n k›s›tl› olmas›, iflçinin rahat bir ortamda çal›flma olana¤›n› ortadan kald›rarak durufl bozukluklar›na neden olabilmektedir. Bu nedenle, madencilikte, kas-iskelet sistemi rahats›zl›klar›n› önlemede kullan›lan klasik yöntemler geçerli olmayabilir. Ayr›ca yer alt› maden ocaklar› vinç, yük asansörü ve forklift gibi fiziksel ifl yükünü hafifletmeye yard›mc› mekanik araçlar›n kullan›m›na ço¤u zaman uygun de¤ildir. Elle Tafl›ma ‹flleri: A¤›r ve tehlikeli ifllerin bir ço¤unda oldu¤u gibi madencilikte de elle tafl›ma iflleri kas-iskelet sistemi hastal›klar›n›n en önemli nedenidir. Yer alt› madenleri gibi dar ve çal›flma alan› k›s›tl› olan yerlerde uygun tafl›ma ekipmanlar›n›n kullan›lmas› genellikle mümkün de¤ildir. Bu nedenle ekipmanlar, cihazlar ve kullan›lan araçlar›n, tek kiflinin tafl›mas›na olanak sa¤layacak flekilde tasarlanmas› gerekmektedir. Ayr›ca girifl ve geçitlerin olmas› gerekenden dar oldu¤u, malzemenin tutacak yerinin olmad›¤›, kald›rma iflinin s›k yap›ld›¤› durumlarda a¤›rl›klar uygun flekilde azalt›lmal›d›r. 1999 y›l›nda Spokane Araflt›rma Laboratuar›n›n 20 yer alt› maden oca¤› üzerinde yapt›¤› bir araflt›rmaya göre yer alt› maden iflletmelerinde elle tafl›ma iflleri ve bu ifller sonu- Yaralanma veya Hastal›k Say›s› Kablo tafl›ma (özellikle takip kablosu) Tahkimat malzemesi tafl›nmas› Konveyör kay›fl parçalar› tafl›nmas› Tafl›y›c›lara malzeme yüklemesi Yap› iflleri (barajlama, kapatma) Kaya tozlar›n›n ortadan kald›r›lmas› Yüksekteki cisimlerim kald›r›lmas›, as›lmas› Kürekle kaya, cevher, mucur tafl›nmas› Tulumbalar›n tafl›nmas› 117 110 69 50 25 23 23 16 11 56 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 madenc‹l‹kte ergonom‹ cundaki hasarlar afla¤›daki tabloda verilmifltir.Söz konusu araflt›rmada, Amerika’da yeralt› madenlerinde rapor edilen 860 kazadan % 25’inin elle tafl›ma iflleri neticesinde oldu¤u ortaya ç›km›flt›r. Bunun yan› s›ra % 58 oran›nda s›rt incinmeleri ve % 52 oran›nda afl›r› yorgunluktan do¤an kazalar vard›r. Ülkemizde yer alt› maden ocaklar›nda büyük kazalar›n say›s›n›n çoklu¤u nedeniyle gözden kaçan bu tip kazalar genellikle önem s›ras›nda çok gerilerdedir. Ayr›ca ifl günü kayb› göz önüne al›nd›¤›nda elle tafl›ma ifllerini kapsayan kazalar›n maliyetlerinin de oldukça fazla oldu¤u görülmektedir. Gürültü: Geliflen teknoloji ile birlikte gürültü, bütün iflyerlerinde oldu¤u gibi madenlerde de büyük bir sorundur. Gürültü bir çok aç›dan sak›ncal›d›r, gürültü iflitme kay›plar›na neden olman›n yan› s›ra rahats›z bir çal›flma ortam› yaratarak verimlili¤i düflürür. Gürültünün psikolojik etkileri oldu¤u da bilinmektedir. Madenlerde de¤iflik bir çok gürültü kayna¤›n›n olmas›, bu sorunu daha da önemli hale getirmektedir. Gürültüsü fazla olan yer alt› maden ocaklar›nda gürültü kontrol yöntemlerinin kullan›lmas› flartt›r. Gürültü kontrolü afla¤›daki faktörlere ba¤l› olarak de¤iflmektedir: Elle tafl›ma ifllerinde yaralanmalar› ve hastal›klar› azaltmak için at›lmas› gereken ilk ad›m yap›lan iflleri tan›mlayarak, hangi ifl hasara neden oluyor ise bunu belirlemektir. Günlük kay›tlar›n tutulmas› bu konuda yard›mc› olabilir. Her madenin boyutuna, madencilik özelliklerine, kullan›lan ekipmanlara göre elle tafl›ma ifllerinden do¤an hasarlara neden olabilecek unsurlar de¤iflecektir. Bu durumda ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i ile görevli kifliler çal›flanlar› yak›ndan takip etmeli ve madenin yap›s›na uygun de¤iflik tasar›mlar yapmal›d›r. • Kullan›lan makinelerin model ve tipleri • Kullan›lan gürültü azaltma yöntemleri • Kullan›lan makinenin fiziksel çevresi • Kullan›lan makinenin bulundu¤u yerdeki akustik çevre • Makinenin yapt›¤› ifl cinsi • Çevredeki di¤er gürültü kaynaklar› • Gürültü kontrol yöntemlerinden sonra makinenin ilave gürültü kontrolününe ihtiyac› olup olmamas› • Gürültü azaltma yöntemlerinde kullan›lan materyallerin kalitesi • Gürültü kontrollerinin bak›m› • Yönetimsel kontroller ile birlikte mühendislik kontrollerinin kullan›lmas› • Makineyi kullanan operatörün tecrübesi Ayd›nlatma: ‹yi ayd›nlatman›n kazalar› azaltaca¤›, verimlili¤i art›raca¤› ve özellikle yeralt›nda daha sa¤l›kl› bir ortam yarataca¤› bir gerçektir. Ancak bunu gerçeklefltirmek yer alt› maden ocaklar›nda her zaman göründü¤ü kadar kolay de¤ildir. Bunun nedenlerinden birisi madenlerin do¤as› gere¤i sürekli de¤iflime u¤ramas› ve çal›flma alan›n›n da sürekli de¤iflmesidir. Genel olarak maden kazalar›na bakt›¤›m›zda ayd›nlatma sorunu ile do¤rudan ilintili kaza yoktur ancak flu bir gerçektir ki yetersiz ayd›nlatma kazalar›n oluflmas›na uygun ortam yaratmaktad›r. Kötü ayd›nlatma özellikle madenlerdeki düflmelere, kaymalara neden olarak çok ciddi hasarlara neden olabilir. ‹flçilerin optimal ayd›nlatma koflullar›nda çal›flmalar› göz sa¤l›klar› aç›s›ndan da çok önemlidir. Ayr›ca yetersiz ayd›nlatma iflyeri ortam›ndaki tehlike kaynaklar›n›n veya olumsuzluklar›n gözden kaçmas›na neden olmaktad›r. Gürültü kontrol yöntemleri madenler için bazen pahal› sistemler olabilir ancak çok bilinen baz› gürültü kontrol yöntemleri de mevcuttur. Baz› akustik materyaller gürültüyü emerek, ses dalgalar›n› bloklayarak veya titreflimleri azaltarak, gürültüyü azaltabilirler. Ayr›ca bu materyaller di¤er kullan›lan akustik araçlar›n etkinli¤ini art›rmaya da yard›mc› olur. Ancak bu materyallerin seçimi madene ve çal›flma yöntemine göre ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i görevlisinin nezaretinde yap›lmal›d›r. Sesi Emme: Sesi emmek için kullan›lan materyaller sadece sesi emmek için tasarlan›r ve ses dalgalar›n› bloklamazlar. Bu maddelere örnek olarak köpük ve fiberglas› verebiliriz. Bu tip maddeler kapal› bir alanda ses dalgalar›n›n yank›lanmas›ndan korunmak için kullan›labilir. fiekil 1 : Gürültünün 20. yüzy›l›n bafllar›na kadar, genel olarak maden iflçileri nistagmus ad› verilen ve tedavisi olmayan hastal›ktan flikayetçilerdi. Göz kürelerinin kontrol edilemeyen titreflimine, bafl a¤r›s›na, bafl dönmesine ve gece görüflünün kaybolmas›na neden olan bu hastal›¤›n oluflumunun uzun süre çok az ›fl›k seviyesinde çal›flma sonucu ortaya ç›kt›¤› tespit edilmifltir. Madencilerde akülü, baretin üzerine tak›l› lambalar bulunduktan sonra bu hastal›¤›n ortadan kalkt›¤› görüldü. Son dönemlerdeki teknolojik geliflmeler ile madenlerdeki ayd›nlatma ile ilgili sorunlar ile mücadelede önemli ad›mlar at›lm›flt›r. emilerek azalt›lmas› 57 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 madenc‹l‹kte ergonom‹ Sesi Engelleme: Bu maddeler ses dalgalar›n› bloklarlar. Bariyer maddeleri, genellikle buldozerlerin güvenlik duvarlar›nda düflük frekans motor gürültülerini azalmak için kullan›l›r. Bu maddelere örnek olarak vinil perdeler, kurflun, kontrplak, cam, çelik ve beton verilebilir. fiekil 2: Gürültünün engellenerek azalt›lmas› Sesin emilmesi ve engellenmesi Bu tip maddeler sesi hem bloklarlar hem emerler. Bu kombinasyonlara örnek olarak köpük-vinil ve fiberglaskurflun verilebilir. fiekil 3: Gürültünün emilerek ve engellenerek azalt›lmas› ‹zolasyon: ‹zolasyon maddeleri gürültüyü tamamen ortadan kald›rmak, titreflimli yüzeylerde oluflan ses halkas›n› yok etmek ve sorunu kayna¤nda çözmek için fiekil 4: Gürültünün izolasyonu Titreflimin insan vücuduna zarar› ise afla¤›daki unsurlara ba¤l›d›r: tasarlan›l›r. Titreflim: Kamyon, traktör, elle kullan›lan pnömatik kaz›c›lar, darbeli kaz›c›lar gibi ekipman kullan›m› yada kazma ve kürek gibi toprak ç›karma ifllemleri için kullan›lan ekipmanlar k›smi veya tüm vücut titreflimine neden olurlar. Titreflime maruziyet sonucunda, dolafl›m sistemi bozukluklar›, kalp rahats›zl›klar› ve bel a¤r›lar› gibi sorunlar ortaya ç›kabilir. Özellikle so¤uk iklimlerde martopikör kullanan maden iflçileri, vibrasyon nedeniyle ortaya ç›kan; kollarda, omuzlarda a¤r›lar, sinir kayb›ndan dolay› hissizlik veya beyaz parmak hastal›¤›na yakalanabilirler. Beyaz parmak hastal›¤› titreflimin yaratt›¤› en kötü hastal›klardan birisidir. Di¤er bir ad› ölü parmak olan bu hastal›k, ellerde ve parmaklarda kangrene neden olur. Titreflim ayr›ca afla¤›daki hastal›klara da neden olabilir: • Kemik hasar›, kemiklerin ve eklemlerin sürtünmesi sonucunda iltihaplanma • Organlar›n sars›lmas›ndan meydana gelen mide ve sindirim problemleri • Kan bas›nc›ndaki de¤ifliklerden dolay› kalp rahats›zl›klar› • Sinir sistemi bozukluklar› • ‹flçinin titreflime maruz kald›¤› süre • Titreflimin frekans› • Titreflimin insan vücudundaki etki alan› Titreflim kontrol yöntemleri Madenlerde çal›flan ifl güvenli¤i görevlileri ; • ‹flyerindeki titreflim unsurlar›n› tespit etmeli • Titreflim kontrolleri için stratejiler gelifltirmeli • Yüzeyden aktar›lan tüm vücut titreflimi ve martopikör kullan›m›n›n yaratt›¤› el ve kollardaki titreflim limit de¤erlerini belirlemeli • Koruma için yeni stratejileri, bilimsel ve teknik geliflmeleri takip ederek periyodik olarak gözden geçirmelidir. Tüm vücut titrefliminin kontrolü, araçlarda titreflimi engelleyerek ve yeni tasar›mlarla desteklenerek sa¤lanabilir. • A¤›r hafriyat makinelerinin tasar›m›nda, izolasyonlu kabinler, pilot operatör kontrolleri, hidrolik direksiyonlar, ayarlanabilir süspansiyonlu koltuklar kullan›labilir. Tafl›nabilir araçlarda (martopikörler, elektrikli testereler, v.s) titreflimi azaltmak için: 58 • Titreflim, kol ve ellere daha az bas›nç veren pnömatik ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 madenc‹l‹kte ergonom‹ araçlarla desteklenebilir. Ayr›ca titreflimsiz testereler kullan›labilir. • Avuç içi ve parmaklara gelecek k›s›mlar› yumuflak madde ile beslenmifl eldivenler kullan›labilir. Bilindi¤i üzere madencilik dünyan›n en zor mesleklerinden birisidir. Toplu ölümlü kazalar›n yafland›¤›, bunun yan› s›ra di¤er bütün sektörlerde bulunan riskleri bünyesinde toplayan, en çok kazan›n yafland›¤› meslek dal›d›r. Hava Koflullar›: Yeralt› maden ocaklar›, havaland›rman›n gerekli oldu¤u ifl yeri ortamlar›d›r. Bu nedenle maden iflçileri farkl› yerlerde çok so¤uk ve çok s›cak havalara maruz kalmaktad›rlar. Özellikle s›cak ve nemli ortamlarda çal›flmak iflçilerin verimini oldukça düflürmektedir. Bütün kazalar›n, hastal›klar›n yan› s›ra 8 saat boyunca günefl görmemenin verdi¤i olumsuz psikolojik etkiler ile beraber madenlerde hijyenik çal›flma koflullar›n› sa¤laman›n zorlu¤u, çal›flanlar›n molalar›n› da yer alt›nda geçirmeleri, dinlenme yerlerinin uygunsuz olmas› gibi ö¤eler birlefltirilince maden iflçilerinde psikolojik hastal›klar görülmesi olas›l›¤› da çok fazlalaflmaktad›r. Bu nedenle madenlerde iflçilerin ruhsal sa¤l›klar›n› korumak için çal›flmalar yap›lmas› flartt›r. Genellikle madenlerde, çal›flma s›cakl›¤›n›, nemi ve hava ak›fl›n› kontrol etmek ve uygun çal›flma koflullar›n› sa¤lamak mümkündür. Ancak bu yöntemler iflçinin vücut merkezindeki ›s› yükselmesini önlemede eksik kalabilir. Bu konudaki amaç çal›flan›n vücut s›cakl›¤›n›n 38°C nin alt›nda tutmakt›r. Bunun için afla¤›daki koflullar sa¤lanmal›d›r: • Uygun havaland›rma ile iflçilerin s›cakl›k tolerans›n› art›rmak ve iflçilerin fiziksel sa¤l›klar›n›n art›r›lmas›, • Belli aral›klarla molalar verilmesi, • A¤›r ifllerin daha serin bölgelerde yap›lmas›, • S›cak yerlerde çal›flan iflçilerin zaman zaman ifllerini serin yerlerde yapmalar›na imkan verilmesi, rotasyon sa¤lanmas›, • ‹flçilerin her 15-20 dakikada bir su içmesinin sa¤lanmas›, • Tuz yemesi sa¤l›¤›na zararl› olmayan iflçilerin, ö¤le yemeklerinde tuzlu g›dalar almas› ve maden suyu içmeleri Psikolojik Etkiler: Madencilik, ergonomi uygulamalar›na çok fazla ihtiyaç duyan bir sektördür. ‹flverenlerin bu durumlar› göz önüne alarak çal›flmalar yapmas› ve risk de¤erlendirmeleriyle uygun çal›flma ortamlar›n› yaratmas› gerekmektedir. Her tehlikenin kendi risk bilefleni vard›r ve bu risk elemanlar› direk olarak zarar ve kay›plara götürür. ‹fl sa¤l›¤› ve güvenli¤inin di¤er dallar›nda oldu¤u gibi ergonomide de, ifl s›ras›nda ne gibi riskler oluflabilir ve çal›flana ne gibi zararlar verebilir sorular›n›n cevab› aranmal› ve risklerin nas›l azalt›laca¤› ve yok edilece¤i konusunda çözüm yollar› üretilmelidir. Sonuç olarak; sa¤l›kl› iflçiler muhtemel olarak daha yüksek bir ifl motivasyonuna sahip olacaklar, ifl memnuniyeti artacak, daha kaliteli ürün ve hizmetler ortaya ç›karacak- 59 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 madenc‹l‹kte ergonom‹ lard›r. Böylece bireylerin ve toplumun yaflam kalitesi artacakt›r. Referanslar 1. Dr. Necmettin Erkan, Verimlilik, Sa¤l›k ve Güvenlik için ‹nsan Faktörü Mühendisli¤i, Ergonomi, Ankara, 2003 2. Uluslararas› Çal›flma Ofisi, Ergonomik Kontrol Noktalar›, Ankara, 2005 3. Janet Torma Krajewski, Lisa Steiner et al., Implementation of an Ergonomics Process at a US Surface Coal Mine, Pittsburgh, 2006 4. NIOSH Publications, Ergonomics and Mining: Charting a Path to a Safer Workplace, Pittsburgh, 2006 5. Barbara McPhee, Ergonomics for the Control of Sprains and Strains in Mining, Australia,1993 6. Bill M. Stewart, Philip W. Patton, Methods to Minimize Injuries in Materials-Handling Processes in Underground Mines, Spokane, 2000 7. Türk Tabipler Birli¤i Yay›nlar›, ‹flyeri Hekimli¤i Ders Notlar›, Ankara, 2004 8. D. Caruso, L. Steiner, Ergonomics: Beyond Compliance, Pittsburgh. 9. Robert H. Peters, Improving Safety at Small Underground Mines, 1994 10. U.S Department of Labor Mine Safety and Health Administration, Noise Control Resource Guide-Underground Mining 60 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 Al‹ R›za ERGUN Maden Yüksek Müh. ‹SG Uzman Yard›mc›s› Madenc‹l‹k Sektörü ve R‹sk De¤erlend‹rmes‹ Arama safhas›ndan, üretim ve nakliyesine kadar madencilik bünyesinde bar›nd›rd›¤› çal›flmalar›n yap›s› nedeniyle çok fazla risk içeren bir sektördür ve bu risklerin önlenemeyerek istenmeyen durumlara dönüflmesi neticesinde de yüksek ifl kazas› rakamlar›na sahiptir. Madencilik di¤er çal›flma kollar›ndan temel yap› bak›m›ndan ayr›lmaktad›r, çünkü madencilikte sürekli de¤iflen ortam flartlar›na göre çal›flmak yani do¤an›n sürekli de¤ifltirdi¤i s›n›rlarda üretim yapmak esast›r. Bu durum madencilikteki risklerin do¤ru alg›lanmas›n›n ve de¤erlendirilmesinin önemini gözler önüne sermektedir. 61 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADeNC‹L‹K SEKTÖRÜ VE R‹SK DE⁄ERLEND‹RMES‹ Geliflen ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i anlay›fl› neticesinde risk de¤erlendirmesi, dünyada ve ülkemizde güvenlik kültürüyle yap›lacak bu çal›flmalar›n sonucunda al›nacak önlemlerle iflletmenin; beraber ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i alan›n›n temelini oluflturmaya a-Sa¤l›k giderleri azalacak bafllam›flt›r. Dünyada yaflanan geliflmelere paralel olarak b-Tazminat giderleri azalacak ülkemizde de risk de¤erlendirmesinin önemi artm›fl ve c-Güvenli çal›flma ortam›nda verimlili¤i artacak ülkemiz ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i mevzuat›nda yap›lan revizyon d-Üretim kalitesi yükselecek çal›flmalar›yla risk de¤erlendirmesi, ulusal mevzuat›m›zda e-Prestiji artacak yerini alm›flt›r. Bütün ifl kollar›nda oldu¤u gibi madencilik f- Pazar pay› yükselecek sektöründe g-Ekonomik güçü artacakt›r. çal›flma yapan iflletmelerde de risk de¤erlendirmesi yapmak yasal bir zorunluluktur. Bu yasal zorunlulu¤un gereklerini yerine getirmek iflletmeye ek bir yük olarak görülmemeli, risk de¤erlendirmesi yapman›n hem iflletmeye hem de ülkeye sa¤layaca¤› bir çok avantaj ve yararlar gözden uzak tutulmamal›d›r. II-Ülkeye sa¤layaca¤› yararlar: a-Çal›flanlardan hastalanan ve ifl göremez durumuna düflenlerin say›s›n›n azalmas› b-Gayri safi milli has›lan›n yaklafl›k %3’ü kadar kay›b›n azalmas› c-Sa¤l›k ve rehabilitasyon harcamalar›n›n azalmas› I-‹flletmeye sa¤layaca¤› yararlar: d-Bir bütün olarak toplum sa¤l›k göstergelerinin ‹fl kazas› ve meslek hastal›klar›n›n önlenmesine yönelik iyileflmesi 62 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADeNC‹L‹K SEKTÖRÜ VE R‹SK DE⁄ERLEND‹RMES‹ e-Çal›flma bar›fl›na katk› sa¤lanmas› Madencilik sektöründe temel olarak afla¤›da say›lan konular f-Refah toplumuna dönüflümün h›zlanmas› üzerininde çal›flmalar yapmak tehlikeleri belirlenmesine g-Ülkemiz uluslararas› alanda prestij kazanmas› yard›mc› olacakt›r; • Maden gazlar› / Grizu patlamalar› Risk de¤erlendirmesi gerek yasal zorunluluk nedeniyle • Havaland›rma gerekse de yukarda say›lan faydalar› nedeniyle tüm • Kaz› iflleri iflletmelerde yap›lmal›d›r, fakat madencilik sektörü için • Termal konfor önemi daha da büyüktür. Madencilik sektöründe al›nmas› • Yang›n gereken temel önlemlerin yan›nda, faaliyet süresince de¤iflen • Toz koflullar›n takip edilmesinin ve do¤acak yeni risklerin • Gürültü üzerinde durulmas›n›n gereklili¤i risk de¤erlendirmesi yap- • Titreflim man›n ne kadar önemli oldu¤unu bir kez daha göstermektedir. • Ayd›nlatma • Tahkimat ve Maden göçükleri Risk de¤erlendirmesinin yap›lmas› için dünya ülkelerinde • Patlay›c› madde kullan›m› birbirinden farkl› bir çok metot uygulanmakta; çal›flma • Elektrik yap›lan iflletmenin boyutlar›, uygulanan madencilik yöntemi, • Su bask›n› çevre koflullar› ve çal›flan say›s› gibi kriterlere göre kullan›lan • Mekanizasyon ve makine kullan›m› metotlara karar verilmektedir. Fakat bütün bu risk • Malzeme ve insan nakliyesi de¤erlendirme metotlar› temel olarak ifl yerinde mevcut olan • Psikolojik faktörler veya ortaya ç›kabilecek tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerden do¤an risklerin tayin edilip analiz edilmesi ve ‹fl yerinde yukar›da ad› geçen veya bunlar›n d›fl›ndaki sonuçta bulunan risklerin azalt›lmas› için uygulanacak önlem- unsurlardan kaynaklanan, ortaya ç›kabilecek tehlikelerin lerin risk belirlenmesi için öncelikle ifl yerinde çal›flanlarla konuflulmal› de¤erlendirmesi yapmaya bafllamak için öncelikle ifl yerinde- ve onlar›n gördü¤ü tehlikeler listelenmelidir. Daha sonra ki tehlikelerin ve bu tehlikelerden do¤an risklerin belirlen- iflyerinde meydana gelmifl kazalar›n raporlar›n›n incelenmesi, mesi gerekmektedir. Burada karfl›m›za ç›kan tehlike ve risk kullan›lanan maddelerle ilgili bilgilerin ve talimatlar›n ince- kavramlar›n› günlük hayatta s›kl›kla birbirlerinin yerine kul- lenmesi gibi faaliyetlerle ifl yerinde mevcut ve çeflitli neden- lan›l›yor olsak da, profesyonel anlamda bakt›¤›m›zda risk ve lerle do¤acak tüm tehlikeler belirlenmeli bu tehlikelerden tehlike asl›nda farkl› kavramlard›r. Bu iki kavram› k›saca do¤abilecek flöyle tan›mlayabiliriz; de¤erlendirmesinin sonraki ad›m› olan risklerin analizine belirlenmesi üzerine kurulmufltur. Yani risklerin tayin edilmeli ve risk geçilmelidir. TEHL‹KE: Çal›flma ortam›ndaki herhangi bir unsurun Risklerin analiz edilmesi konusunda da birçok metot zarar verme potansiyelidir. mevcutur, bu metotlardan yayg›n olarak kullan›lan› riski R‹SK: Tehlikeden dolay› ölüm yaralanma veya hastal›¤›n meydana gelme olas›l›¤›d›r. fliddeti ve olas›l›¤› bileflenlerine ay›rarak analiz etme yöntemidir (matris). Bu yöntemde; bir tehlikenin do¤uraca¤› risk, ortaya ç›kma olas›l›¤›n›n ne kadar s›kl›kla görülebilece¤i Bu iki kavram› birbirinde ay›ran temel özellikler olarak üzerinden ve de fliddetini do¤uraca¤› olumsuz sonucun ne tehlikenin bir potansiyel, riskin ise bir olas›l›k ifade ediyor kadar ciddi olabilece¤i üzerinden analiz edilmektedir. Bu olmas›n› söyleyebiliriz. olas›l›k ve fliddet ne kadar hassasiyetle analiz yapmak istedi¤inize ba¤l› olarak çeflitli say›sal de¤erlerle derecelendirilir. Risk de¤erlendirmesi yapmak için öncelikle ifl yerindeki tehlikelerin belirlenmesi gerekti¤ini yukarda söylemifltik. Örnek olarak 5’lik düzende olas›l›k ve fliddet flöyle de¤erlendirilebilir; 63 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADeNC‹L‹K SEKTÖRÜ VE R‹SK DE⁄ERLEND‹RMES‹ Olas›l›k Ortaya ç›kma frekans› Derece Y›lda bir 1 Üç ayda bir 2 Ayda bir 3 Haftada bir 4 Her gün 5 Do¤acak sonuç Derece ÇOK HAF‹F ‹fl saati kayb› yok, ilkyard›m 1 HAF‹F ‹fl günü kayb› yok, ilk yard›m 2 ORTA Hafif yaralanma, tedavi gerekir 3 C‹DD‹ Ölüm, ciddi yaralanma, meslek hastal›¤› 4 ÇOK C‹DD‹ Birden çok ölüm, sürekli ifl göremezlik 5 ÇOK KÜÇÜK KÜÇÜK ORTA YÜKSEK ÇOK YÜKSEK Sonuç Bir tehlikenin do¤uraca¤› riskin bu bileflenleri analiz edildikten sonra ikisinin derecelerinin çarp›m› neticesinde ortaya ç›kacak say›sal de¤er riskin düzeyini ortaya ç›karacakt›r. Bulunan risk düzeyine görede yap›lmas› gereken çal›flman›n boyutu belirlenecek ve uygulamaya geçilecektir. Yine 5 lik düzende risk düzeyleri ve seviyeleri flöyle belirlenebilir; Riskin Derecesi Riskin Düzeyi Riskin Seviyesi 25 – 15 Yüksek Risk Kabul Edilemez 12 – 8 Orta Risk Dikkate De¤er 6–1 Düflük Risk Kabul Edilebilir Riskin düzeyi belirlendikten sonra amaç riski; iflletmenin, kanuni zorunluluklar ve kendi ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i politika ve uygulamalar› dikkate al›nd›¤›nda, kabul edebilece¤i seviyeye indirilmifl risk olarak adland›r›lan kabul edilebilir seviyeye indirmek için yap›lmas› gereken önleyici faaliyetlerin belirlenmesi ve uygulamaya geçirilmesi olmal›d›r. Kabul edilemez riskler için yap›lacak çal›flmalara derhal bafllanmal› gerekirse madendeki üretim 64 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 MADeNC‹L‹K SEKTÖRÜ VE R‹SK DE⁄ERLEND‹RMES‹ çal›flmas› dahi durdurularak bu riskler kabul edilebilir seviyelere indirilmelidir. Dikkate de¤er riskler için yap›lacak düzenleyici çal›flmalar planlanmal› ve kabul edilebilir risk seviyesine düflürülene kadar bu çal›flmalar devam ettirilmelidir. Fakat risklerin seviyesini düflürmek için yap›lacak faaliyetleri planlarken üzerinde durulmas› gereken en önemli husus planlanan risk azalt›c› çal›flman›n yeni tehlikelerin ve dolay›s›yla da yeni risklerin do¤mas›na neden olmamas›d›r. Bu çal›flmalar planlan›rken temel kural tehlikenin tamamen ortadan kald›r›lmas›d›r fakat bu durum madencilik sektöründe ço¤u zaman mümkün olamayacakt›r, o zaman s›ras›yla afla¤›daki yöntem yada yöntemler kullan›larak riskin kabul edilebilir düzeye indirilmesi için çal›flmalar yap›lmal›d›r; • Daha az riskli yöntem, madde, makine ve teçhizat ile ikame • Çal›flma yönteminin, prosesin veya makine ve teçhizat›n tekrar tasar›m› • Tehlikenin izole edilmesi - yal›t›m • Uygun kiflisel koruyucu donan›m kullan›m› sa¤lanmas› Belirlenen bu faaliyetlerin uygulamaya geçirilmesi ve kontrollerinin yap›lmas› ile risk de¤erlendirmesi tamamlanm›fl olacakt›r. Risk de¤erlendirmesinin neden ve nas›l yap›laca¤›na ek olarak ne zaman yap›lmas› gerekti¤inide flöyle anlatabiliriz; ‹fle bafllanmas› durumunda Madende arama çal›flmalar›na bafllan›rken veya madenin kurulup haz›rl›k çal›flmalar›na bafllamas›ndan hemen sonra, ya da daha önceden kurulup risk analizi ve de¤erlendirilmesi çal›flmalar›n›n hiç yap›lmam›fl olmas› halinde, De¤ifliklik durumunda Madende; yer, el, maden üretim teknolojisi de¤iflikli¤i, yeni bir tehlikenin ortaya ç›kmas› yada uygulamalar›n gözden geçirilmesinde yeni bir durumun tespit edilmifl olmas› durumlar›ndan birinin gerçekleflmesi halinde, ‹fl kazas›, meslek hastal›¤›, olay vb. durumunda Madenin tamam›n› yada büyük k›sm›n› etkileyebilecek bir kazan›n, çal›flanlar›n sa¤l›¤›n› etkileyecek bir ifl kazas›n›n veya meslek hastal›¤›n›n yada olay vb. durumun meydana gelmifl olmas› halinde, Düzenli aral›klarla Madenden ve etkilenme alan›ndan kaynaklanan tehlikelerin ve bu tehlikeler sonucu ortaya ç›kan risklerin yap›s›na ve faaliyetlerdeki ya da iflteki de¤iflimin derecesine ba¤l› olarak düzenli aral›klarla yap›lacakt›r. Sonuç olarak; madencilik sektörü gibi yüksek risk içeren bir alanda risk de¤erlendirmesi yapman›n öneminin anlafl›lmas› ve de bu çal›flman›n gere¤i gibi yap›lmas› için tüm çal›flanlar ve iflverenlerce gerekli deste¤in verilmesi flartt›r. Madencilik sektöründe y›llardan beri çal›flanlar›n her gün çal›flt›klar› ortam› de¤erlendiriyor ve gördükleri tehlikeli durumlara karfl› gerekli önlemleri al›yor olmalar›n› risk de¤erlendirmesi bak›m›ndan art› bir özellik olarak sayabiliriz. Yani tüm çal›flanlar› her gün ufak birer risk de¤erlendirmesi yapt›klar›n› varsayarak, bu ufak çal›flmalar› gerekli yeterlili¤e sahip kiflilerce koordineli biçimde yap›lan bir risk de¤erlendirmesi çal›flmas›yla birlefltirerek ve gerekli önlemlerin al›narak hayata geçirilmesini sa¤layarak madencili¤i tehlikeli bir sektör olamaktan ç›karmak için üstümüze düfleni gerçeklefltirebiliriz. Unutulmamal›d›r ki en büyük risk fark edilemeyendir. 65 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 YARARLI B‹LG‹LER 1 Madenc‹l‹k Sektöründe ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenl‹¤‹ Sanayi üretimi için ham madde sa¤layan madencilik sektörü ülkemiz temel sektörleri aras›nda önemli bir yer teflkil etmektedir. Tüm sanayi dallar›nda do¤rudan veya dolayl› olarak maden ürünlerine ihtiyaç vard›r. Ekonomik önemine ra¤men, madencilik sektörü, tüm dünyada oldu¤u gibi ülkemizde de ifl kazalar› ve meslek hastal›klar› aç›s›ndan en riskli sektörler aras›ndad›r. 1995–2005 y›llar› aras›ndaki SSK verilerini inceledi¤imizde, ortalama de¤erlere göre ifl kazalar›n›n % 8.72’si, meslek hastal›¤› vakalar›n›n % 51,12’si, sürekli ifl göremezlik vakalar›n›n % 28.41’i ölüm vakalar›n›n ise % 10,18’i madencilik sektöründe meydana gelmifltir. 66 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 YARARLI B‹LG‹LER 1 Sektörün bu özelli¤i ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i (‹SG) kavram›n›n ve bu konuda çal›flana ve çal›flma ortam›na yönelik mevzuat›n oluflmas›nda büyük etken olmufltur. Yasal Sorumluluklar ‹flçilerin sa¤l›k ve güvenliklerini sa¤lamak amac›yla; • Çal›flma yerleri, iflçilerin ifllerini yaparken kendilerinin ve di¤er çal›flanlar›n sa¤l›k ve güvenliklerini tehlikeye atmayacak flekilde tasarlanmal›, infla edilmeli, teçhiz edilmeli, hizmete al›nmal›, iflletilmeli ve bak›m› yap›lmal›d›r. • ‹flyerlerinde yap›lacak her türlü çal›flma, yetkili bir kiflinin gözetiminde yap›lmal›, • Özel riski bulunan ifller yaln›zca konunun uzman› kifliler taraf›ndan ve talimatlara uygun olarak yaz›lmal›, • Tüm güvenlik talimatlar› iflçilerin anlayaca¤› flekilde olmal›, • Uygun ve yeterli ilk yard›m donan›m› sa¤lanmal›, • Düzenli aral›klarda güvenlik tatbikatlar› yap›lmal›, • ‹flçilerin iflyerinde maruz kalabilecekleri riskler belirlenmeli ve de¤erlendirilmelidir. Ayn› ifllerinde birden çok iflletmeye ait iflçilerin bulunmas› durumunda, her iflveren kendi kontrolü alt›ndaki ifllerden sorumludurlar. Tüm iflyerinden sorumlu olan iflveren, iflçilerin sa¤l›k ve güvenli¤inin korunmas› ile ilgili tedbirlerin uygulanmas›n› koordine etmelidir. Sektöre Özgü Tehlike ve Riskler Madencilik sektörü yang›n, su bask›nlar›, patlamalar, göçükler gibi toplu ölümlere neden olabilecek birçok tehlikeyi bar›nd›rmaktad›r. Bu tehlikelerin önlenmesi için en önemli hususlar do¤ru havaland›rma ve tahkimat sistemleridir. Madenlerdeki tehlikelerden bafll›calar göz önüne al›nd›¤›nda, havaland›rma en fazla dikkat edilmesi gereken husustur. Yeralt› maden ortam› genellikle gazlar, buharlar ve toz kar›fl›mlar›ndan oluflmaktad›r. 67 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 YARARLI B‹LG‹LER 1 Yeralt› madenlerindeki havan›n kirlenmesi cevherin veya kömürün gaz içeri¤i, oksijen ile kömürün veya cevherin kar›fl›m›, çal›flma alan›n›n geniflli¤i uygulanan madencilik metodu, çal›flma alan›na gelen hava miktar›, uygulanan mekanizasyon tipi ve kullan›lan makinelerin özelliklerine göre de¤iflim yönteminin seçilmesi çok önemlidir. Madenlerde önem tafl›yan bir di¤er konu tahkimatt›r. Tahkimat; yeralt› maden oca¤›n› teflkil eden galeri, kuyu ve üretim yerlerinde oluflan boflluklar›n doldurulmas›yla veya çökmenin engellenmesiyle mal ve can emniyeti bak›m›ndan çal›flabilir duruma getirmek ve çal›fl›labilir durumda tutmak için yerine göre a¤aç, demir ve beton kullan›larak yap›lan takviyelere verilen isimdir. Yeralt›nda gerçekleflen ölümlü kazalar›n önemli bir bölümünü do¤rudan veya baflka etmenler sonucunda oluflan göçükler, tafl-kömür düflmeleri neticesinde olmakta bu da do¤rudan do¤ruya tahkimat›n önemini gözler önüne sermektedir. Yeralt› ocaklar›n›n genellikle ömürlerinin yüksek olmas› ve bu sürece güvenlik içinde çal›fl›lmas› ve de ocaklar›n aç›k tutulabilmesi için mutlaka tahkim edilmesi gerekmektedir. Madenler ayn› zamanda tozun meydana getirdi¤i hastal›klar›n en çok görüldü¤ü ortamlard›r. Slikozis, pnömokonyoz gibi akci¤er hastal›klar› genellikle maden iflçilerinde görülmektedir. Bu durum madenlerde tozla mücadele etmenin önemini ortaya ç›karmaktad›r. Havaland›rma, tahkimat ve tozun neden oldu¤u problemler d›fl›nda madencilikte; • ergonomik olmayan çal›flma koflullar›, • gürültü, • titreflim, • elle tafl›ma, • elektrik çarpmalar›, • yetersiz ayd›nlatma, • psikolojik sorunlar, • olumsuz hijyen koflullar›. Gibi çal›flanlar›n sa¤l›k ve güvenli¤ini olumsuz yönde etkileyen birçok sorun bulunmaktad›r. Ayr›ca afl›r› yorgunluk ve insan hatalar›, vardiyal› çal›flma, uzun çal›flma saatleri, s›cakl›k, a¤›r çal›flma flartlar› gibi unsurlarda bu sektördeki di¤er riskleri oluflturmaktad›r. 68 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 YARARLI B‹LG‹LER 2 MADENC‹L‹K SEKTÖRÜNDE K‹fi‹SEL KORUYUCU DONANIMLAR Maden ‹fllerlerinde En Çok Karfl›lafl›lan Riskler Madencilik sektörü, tüm dünyada oldu¤u gibi ülkemizde de, ifl kazalar› ve meslek hastal›klar› aç›s›ndan en riskli sektörler aras›ndad›r. Yang›n, su bask›nlar›, gaz ve toz patla- ‹flareti ve Güvenli Ürün Güvenli ürün, kullan›m süresi içinde normal kullan›m koflullar›nda risk tafl›mayan veya kabul edilebilir ölçülerde risk tafl›yan ve temel gerekler bak›m›ndan azami ölçüde korunma sa¤layan üründür. iflareti ürünün bu gerekleri karfl›lad›¤›n›n bir göstergesidir. Piyasada bulunan tüm KKD’ler iflareti tafl›mak zorundad›r. Madenlerde Kullan›lmas› Gerekli KKD’ler Nerede ve Niçin? malar›, göçükler gibi birçok tehlikeyi bünyesinde bar›nd›rmaktad›r. Ayn› zamanda pnömokonyoz olarak adland›r›lan ve tozdan kaynaklanan Silikozis, Antrakozis gibi akci¤er hastal›klar› genellikle maden iflçilerinde görülmektedir. Risk faktörlerini kayna¤›nda yok etmek veya kontrol alt›nda tutmak için al›nan teknik ve organizasyonel tedbirler zaman zaman yeterli olamayabilmekte, bu tedbirlerin yan› s›ra kiflisel koruyucu donan›mlar›n (KKD) kullan›lmas› da gerekmektedir. Kiflisel Koruyucu Donan›mlar KKD, bir veya birden fazla sa¤l›k ve güvenlik tehlikesine karfl› korunmak için kiflilerce giyilmek, tak›lmak veya tafl›nmak amac›yla tasarlanm›fl herhangi bir cihaz, alet veya malzemeyi ifade eder. • Bafl Koruyucular› Bafl koruyucular›, madenlerde en yayg›n olarak kullan›lan koruyucudur. Geleneksel madenci baretleri, madenlerde çarpmadan dolay› meydana gelecek ve parça düflmesinden kaynaklanacak zararlar› önemli ölçüde azaltan özelli¤e sahiptir. Baret ile kullan›c›n›n kafas› aras›ndaki bofllu¤un az olmas›, baretin koruyucu özelli¤ini azaltmaktad›r. Baretlerde bir lamba aya¤› ve kablo tutaca¤› bulunur ve buraya madenci lambas› tak›l›r. Yüz koruman›n gerekti¤i maden ifllerinde tüm yüz siperli baretler, gürültüden korunma gereken maden ifllerinde kulak koruyuculu baretler kullan›labilir. Sürekli ayd›nlatman›n sa¤lanamad›¤› madenlerde, bafl lambalar›, madencilerin etkin ve güvenli çal›flmalar› için çok önemlidir. Bafl lambalar›n›n sa¤lam olmas›, eldiven ile kolay kullan›labilmesi, yeterli ayd›nlatma düzeyi ve çal›flma süresine sahip olmas› gerekmektedir. KKD’lerin üretimi ve iflyerlerinde kullan›lmas› konusunda Kiflisel Koruyucu Donan›m Yönetmeli¤i ve Kiflisel Koruyucu Donan›mlar›n ‹flyerlerinde Kullan›lmas› Hakk›nda Yönetmelik hükümlerine uyulmal›d›r. • El ve Kol Koruyucular› Baz› maden iflleri el, kol ve deride tahrifle neden olabilir. Buna karfl› eldiven ve benzeri el ve kol koruyucular›kullan›lmal›d›r. Eldivenlerin giyilemedi¤i durumlarda ek koruma olarak önleyici kremler kullan›lmal›d›r. 69 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 YARARLI B‹LG‹LER 2 • Göz ve Yüz Koruyucular› Birçok maden ifllerinde, madencinin maruz kald›¤› tehlikelerin özelli¤ine ba¤l› olarak göz ve yüz koruyucular› kullan›lmal›d›r. Tam yüz korumas› gerektiren kaynak, k›rma, ö¤ütme, kesme, delme, do¤rama ve benzeri ifllemler sonucu oluflabilecek parçac›klara karfl› madenciyi korumada tam yüz siperi kullan›labilir. Yüzün yan› s›ra solunum korunmas› da gerektiren ifllerde tam yüz maskeli solunum koruyucu kullan›l›r. • Kulak Koruyucular› Yeralt› tafl›tlar›, makineler ve güç kaynaklar› uzun vadede iflitme kay›plar›na sebep olabilecek yüksek seviyede gürültü oluflturabilirler. Bu ve benzeri gürültülerden korunmak amac›yla genellikle madenci baretine monte edilen kulak koruyucular ve di¤er tip kulak koruyucular kullan›labilir. • Ayak Koruyucular› Madenin kuru ya da ›slak olmas›na ba¤l› olarak, deri ya da lastik ve ayakkab›lar› kullan›labilir. Ayakkab›larda, delinme ve k›r›lmaya dayan›kl›, kaymay› önleyici bir taban, darbeye karfl› dayan›kl› bir d›fl yüzey ve parça düflmelerine karfl› burunda çelik maskarat bulunmal›d›r. • Koruyucu Giysiler Madenlerde normal ifl elbiseler pamukludur. Yang›n riski olan madenlerde aleve karfl› dirençli pamuklu ifl elbiseleri kullan›l›r. Genellikle yeralt›ndaki hareketli vas›talar›n tehlikelerine karfl› madenciyi daha görünür k›lmak için giysilere yans›t›c› malzeme fleritleri eklenebilir. • Solunum Koruyucular› Toz, madenlerde en çok karfl›lafl›lan risk faktörüdür. Bu nedenle, toza karfl› yeterli korunma sa¤lanmal›d›r. Kömür tozu ve di¤er ortam tozlar›n›n ço¤u, pahal› olmayan bir yar›m yüz toz maskesi kullan›m› ile etkin bir flekilde filtrelenebilir. Esnek yap›da kauçuk malzemeden yap›lm›fl bir a¤›z/ burun maskesi ve de¤ifltirilebilir filtreli maskeler etkili koruma sa¤layabilir. Ortamda bulunabilecek toz, sis, duman, organik buharlar ve asit gazlar›n›n bileflimleri gibi hava kirleticileri, akci¤erde hasara veya geri dönüflü olmayan meslek hastal›klar›na neden olabilir. Bunlardan korunmak için iki taraf›nda kartufl bulunan uygun solunum maskeleri kullan›lmas› gerekir. Madenlerde solunum koruyucu kullan›m›nda flu hususlara dikkat edilmelidir. • Ortamdaki kirleticilerin belirlenmesi ve uygun maske seçimi • Kirleticilerin özelliklerine göre maskede kullan›lacak filtre seçimi • Filtrelerin sürekli kontrol edilmesi ve zaman›nda de¤ifltirilmesi • Maskede kaçak olup olmad›¤›n›n kontrol edilmesi • Kullan›m ve bak›m konusunda çal›flanlar›n e¤itimi • Maskenin kullan›m K›lavuzuna uygun bak›m ve temizli¤inin yap›lmas› • Maskenin yüze tam olarak oturtulmas› • Madenlerde oksijen miktar› % 16’n›n alt›nda ise temiz hava beslemeli maskelerin veya oksijen maskelerinin kullan›lmas› Yüksekten Düflmeye Karfl› Koruyucular Madencileri düflmeye karfl› koruyan tek donan›m, D fleklinde bir halka ile kürek kemikleri üzerinde birleflen, tüm vücudu kavrayan paraflüt tipi emniyet kemerleridir. Bu emniyet kemerleri kaz› vb. ifllerin yap›ld›¤› çal›flma alanlar›nda madenciler taraf›ndan uygun bir ip ya da flok emici parça ile birlikte kullan›lmal›d›r. Hareket alan›n› geniflletmek için ek olarak birkaç D halkas› tüm vücut koruyucusuna eklenebilir. 70 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 YARARLI B‹LG‹LER 2 korunmak için; özel kumafltan yap›lm›fl, içinde so¤utma jelleri veya so¤utucu s›v› dolaflan so¤utma tüpleri ihtiva eden elbiseler veya iç çamafl›rlar› giyilmelidir. Cevherlerin kendilerinin s›cak olmas› durumunda, ›s›ya dayan›kl› eldiven, çorap ve ayakkab›lar giyilir. S›ca¤a ve So¤u¤a Karfl› Koruyucular So¤uk ortamlardaki aç›k maden iflletmelerinde çal›flanlar›n so¤uktan korunmalar› için k›fll›k elbiseler ve termal çorap, iç çamafl›r› ve eldivenler giymeleri gerekmektedir. Yeralt› madenlerinde so¤uktan ziyade s›cakl›k problemdir. Madenlerde derinlikten dolay› ortam s›cakl›¤› yüksek olabilir. S›caktan kaynaklanan stres ve s›cak çarpmas›ndan Vücuttaki su kayb›, tercihen elektrolit eklenmifl s›v› (örne¤in tuzlu ayran) ile giderilmelidir. 71 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 YARARLI B‹LG‹LER 3 MADENLERDE GR‹ZU TEHL‹KES‹ Grizu patlamalar› Günlük hayatta soludu¤umuz atmosferik hava hacmen % 79.04 Azot, %20,93 Oksijen ve % 0.03 Karbondioksit ihtiva etmektedir. Yeralt› maden ocaklar›nda hava ise; gazlar›n, tozlar›n ve buharlar›n bir kar›fl›m›d›r. Atmosferik hava ve at›k metan renksiz, kokusuz ve patlay›c› bir gazd›r. Özgül a¤›rl›¤› 0,55 g/cm 3 oldu¤u için havaya göre daha hafif bir gaz olan metan zehirli olmamakla beraber, maden havas›nda oksijen oran›n› % 12’nin alt›na düflürecek kadar yo¤un ise bo¤ucu özellik göstermektedir. Grizu, metanla havan›n kar›fl›m›n› ifade gazlara ek olarak zehirli ve patlay›c›/patlay›c› özellikteki gazlar› da içerebilir. Maden havas›ndaki kirleticilerin miktar›, madenin çeflidi, üretim metodu, havaland›rma sistemi, mekanizasyon ve di¤er birçok faktörle do¤rudan ilgilidir. Çal›flanlar›n sa¤l›¤›n› ve güvenli¤ini korumak, ortama yay›lan patlay›c› ve patlay›c› gazlar› d›flar› atmak veya drene etmek için gerekli tedbirler al›nmal›d›r. etmektedir. Metan (grizu) patlamas›, maden havas›nda % 4–15 metan bulundu¤u durumlarda gerçekleflebilir; en güçlü patlama ise % 15’in üzerinde metan ihtiva eden ortamlar ise, yan›c› ve parlay›c› özellik tafl›maktad›r. Tutuflma s›cakl›¤› 650–750 C olan metan›n 1 kilogram›n›n yanmas› neticesinde 13300 Kcal ›s› a盤a ç›kmaktad›r ki, bu oran 1 kg barutta 580 Kcal’d›r Madenlerde kaza sonuç en fazla ölüm, metan (grizu) patlamalar› nedeniyle yaflanmaktad›r. Kimyasal formülü CH 4 olan Metan yeralt› maden iflletmelerinde üç flekilde maden havas›na kar›flabilir: 72 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 YARARLI B‹LG‹LER 3 olmas›na ra¤men daha fazla y›k›c› etkiye sahiptir. Grizu patlamas›n›n sonucunda kalkan kömür tozu da patlayabilmekte ve meydana gelen kazan›n sonuçlar› daha da vahim olabilmektedir. Grizu patlamas› ile mücadele üç aflamada yap›labilir: 1. Metan birikiminin önlenmesi, 2. Biriken metan›n alev almas›n›n engellenmesi, 3. Patlaman›n yay›lmas›n›n s›n›rland›r›lmas›. • • • kaz› s›ras›nda ortama metan yay›lmas›, metan boflalmas› (ar›ndan ortama metan yay›l›m›), Ani metan ç›k›fl› (degaj). Ayr›ca kömür aynas›ndan makine taraf›ndan kaz›lan kömürden ve konveyörde tafl›nan kömürden de metan ç›k›fl› gözlenebilir. Metan; haz›rl›k süresinde aç›lan bafl yukar›larda, kör bacalarda, ayak arkalar›nda, jeolojik olarak kal›nl›¤› sabit olmayan alanlardaki tavan boflluklar›nda, panoyla tavan yolunun kesiflim noktas›nda oluflan boflluklarda ve baraj arkalar›nda görülür. Metan patlamas› yeterli miktarda oksijenin (% 12 den yüksek), patlay›c› gazin CH4 (% 4–15) bir araya gelmesi ve bir tutuflturucu kayna¤› ile temas› sonucunda gerçekleflir. Tutuflma kaynaklar› aç›k atefl, fazla ›s›nan yüzeyler, sürtünme veya elektrik ile oluflan k›v›lc›mlar ve patlay›c›lar olabilir. Patlama s›ras›nda ortam›n geniflli¤ine göre s›cakl› 1850-2650 C’ye ulafl›rken patlama sonras›nda bas›nçl› hava dalgas› ve alev dalgas› etkili olur, alev dalgas› ikincil ve üçüncül patlama noktas›nda yüksek bir bas›nç kuvveti ile “ileri flok” olarak adland›r›lan hava dalgas›n› oluflturur. Patlama noktas›ndaki gazlar›n so¤umas› ve su buhar›n›n yo¤unlaflmas› neticesinde düflen bas›nç etkisi ile “ters flok” isimli ikincil bir etki oluflur bu ters flok ileri floktan daha düflük kuvvetli Metan birikiminin önlenmesi için; •Metan›n drenaj ile önceden tahliyesi tercih edilmelidir. •Grizulu madenlerde do¤al havaland›rma yerine mekanik havaland›rma yap›lmal›d›r. •Ortamdaki metan›n tahliyesini sa¤lamaya yeterli havan›n geçifline imkan verecek kesitte taban, tavan yollar› oluflturulmal›d›r. •Aynalar›n havaland›r›lmas›nda temiz hava kullan›lmal›d›r. • Çal›flma alan›nda havaland›rma do¤al havaland›rma ile ayn› yönde yap›lmal› ve ters havaland›rmadan kaç›n›lmal›d›r • Maden, içerideki havan›n d›flar›ya ç›kaca¤› flekilde emici fanla havaland›r›lmal›d›r. •Tali havaland›rma yaln›zca haz›rl›k ifllerinde uygulanmal›, üretim panolar› ana havaland›rma sistemine ba¤lanmal›d›r. •Havaland›rma kap›lar› düzgün ve sa¤lam flekilde kurulmal›d›r. •Hava kaçaklar› minimum seviyeye indirilmelidir. •Sistematik ölçümlerde havaland›rma ve gaz emisyonu takip edilmelidir. Bunu gerçeklefltirmek için; •Havaland›rma ve gaz ölçümleri için kay›t defterleri ve sistematik planlar bulunmal› ve sürekli güncellenmelidir. •Periyodik hava örnekleri al›nmal› ve analizleri yap›lmal›d›r. •Havaland›rma ve güz detektörlerinin kalibrasyonu takip edilmelidir. •Gaz ölçümü ve havaland›rma için özel nitelikli personel bulunmal›d›r. Biriken metan›n alev almas›n›n engellenmesi için; •Yeralt›nda aç›k alev, kibrit veya sigara kesinlikle bulundurulmamal›d›r. •Ayd›nlanma için akülü lambalar kullan›lmal›d›r. •Elektrikli ekipmanlar› alev-s›zd›rmaz olmal›d›r. Patlaman›n yay›lmas›n›n s›n›rland›r›lmas› için; •Maden mümkün olan en fazla say›da ba¤›ms›z havaland›rma bölümlerine ayr›lmal›d›r. •Grizu patlamas›n› takiben oluflabilecek toz patlamalar› engellenmelidir. •Kal›c› ve kolay ulafl›l›r kurtarma birimi olmal›d›r. 73 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 YARARLI B‹LG‹LER 4 MADENLERDE PNÖMOKONYOZ PNÖMOKONYOZ TANIMI •Akaci¤erlerde tozun birikimi sonucu doku hasar› ile seyreden hastal›¤a genel olarak pnömokonyoz ad› verilmifltir. PNÖMOKONYOZ OLUfiUMUNU ETK‹LEYEN FAKTÖRLER • Tozun fiziksel ve kimyasal özellikleri • Tozun boyutlar› (‹nsan sa¤l›¤› için önemli olan tozlar 0.5-5 mikron aras›ndaki büyüklüktedir). • Toza maruz kalma süresi • Maruz kal›nan toz miktar› • Solunum sisteminin savunma mekanizmalar› • Kiflisel duyarl›l›k • Yafl ve cinsiyet • Sigara kullan›m› (etkilenmeyi art›r›r.) 74 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 YARARLI B‹LG‹LER 4 PNÖMOKONYOZUN GÖRÜLDÜ⁄Ü SEKTÖRLER Pnömokonyoz daha çok madencilik sektöründe çal›flanlarda görülen bir meslek hastal›¤›d›r. Madencili¤in yan› s›ra baz› sektörde de tozlu ortamlarda yap›lan çal›flmalardan kaynaklanan pnömokonyoza rastlanmaktad›r. • K›rma, delme ve ö¤ütme iflleri • Yol, tünel ve baraj yap›m› iflleri • Maden ocaklar› • Döküm iflleri (kum ve grafit) • Porselen sanayi • Seramik sanayi • Tu¤la ve kiremit sanayi • Çimento sanayi • Asbestli balata ve çimento sanayi • Kumlama iflleri • Cam sanayi MADENLERDE PNÖMOKONYOZDAN KORUNMA YOLLARI TEKN‹K VE ORGAN‹ZASYONEL ÖNLEMLER • Madende yap›lan çal›flmalarda daha az toz ç›karacak metodlar›n uygulanmas›, • Yap›lan ifllemler s›ras›nda toz oluflumunun en aza indirilmesi için, önceden yüzeylerin ›slat›lmas›, • Su bariyerleri ile oluflan tozun yay›lmas›n›n engellenmesi ve havada as›l› bulunan tozun çöktürülmesi, • Maden zemininde ve ekipmanlar›n üzerinde biriken tozun havaya kalkmas›n› önlemek için yüzeylerin ›slat›lmas›, • Cevherin tafl›nmas› s›ras›nda toz oluflumunun önlenmesi için (kapal› bantlar, uygun bant h›z› vb.) Grekli önlemlerin al›nmas›, • Do¤ru planlanm›fl havaland›rmayla havadaki toz konsantrasyonun azalt›lmas›, • Oluflan tozun çal›flanlara ulaflmas›n› engelleyici tedbirlerin al›nmas› • Belirli aral›klarla ortamdan örnekleri almak suretiyle havadaki toz miktar› ve cins tayininin yap›lmas›. K‹fi‹SEL KORUNMA ÖNLEMLER‹ Koruyucu olarak uygun toz maskesi, toz tutmayan kumafltan yap›lm›fl ve toz birikmesine imkan vermeyecek flekilde cepleri kapal› ifl elbisesi kullan›m›n›n sa¤lanmas›. TIBB‹ ÖNLEMLER • ‹fle girifl muayeneleri • Aral›kl› (periyodik) kontrol muayeneleri • Geç muayene (iflten ayr›ld›ktan sonra) • Sa¤l›k e¤itimleri C‹⁄ERLER‹N‹ TOZLA SOLDURMA GELECE⁄‹N‹ KORU 75 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 YARARLI B‹LG‹LER 5 MADENLERDE TOZLA MÜCADELE TOZLA MÜCADELE Toz Tozlar; k›rma, ö¤ütme, patlatma, delme gibi mekanik ifllemler sonucunda kat› maddelerin parçalanmas›yla oluflan de¤iflik büyüklükteki taneciklerdir. Tozlar›n, çal›flma ortam›nda oluflumlar› önlenmedi¤i veya teknik önlemlerle ortamdan uzaklaflt›r›lamad›¤› sürece çal›flanlar için önemli bir tehlike kayna¤› oluflturdu¤u bilinmektedir. Bu sorun, madencilik tafl oca¤› iflletmecili¤i, üretimde asbest kullan›lan ifllerleri, seramik, döküm gibi endüstriler baflta olmak üzere birçok ifl kolunda karfl›m›za ç›kmaktad›r. Çal›flanlar›n sa¤l›¤› üzerine olumsuz etkileri olan tozlar zararl› etkilerine göre flu flekilde grupland›r›labilir: • • • • • • Fibrojenik tozlar Kanserojen tozlar Toksik tozlar Radyoaktif tozlar Alerjiye neden olan tozlar ‹nert tozlar. Araflt›rmalar toza ba¤l› hastal›klar›n tozun kimyasal yap›s› ile kesin olarak iliflkili oldu¤unu göstermifltir. Madencilik toz sorununun ve toza ba¤l› hastal›klar›n en fazla yafland›¤› ifl koludur. Özellikle yeralt› madenlerinde yap›lan hemen hemen tüm çal›flmalarda toz oluflmas› veya oluflan tozun çeflitli nedenlerle havalanmas› sonucu, çal›flanlar bu sorunla karfl› karfl›ya kalmaktad›r. Ayr›ca artan mekanizasyonla birlikte toz oluflumu da artabilmektedir. 76 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 YARARLI B‹LG‹LER 5 Toz Kaynaklar› Madenlerde toz oluflumuna neden olan kaynaklar afla¤›daki gibi s›ralanabilir. • Delik delme iflleri, • Patlay›c› madde kullan›lan ifller, • Atefllemeden sonra gevfletilen malzemenin kald›r›lmas›, • Üretim s›ras›nda kaz›c› ve kesici makinelerle yap›lan çal›flmalar, • K›rma iflleri, • Tamburlar›n sürtünmesi, • Malzemelerin doldurulmas› veya boflalt›lmas› iflleri, • Kaz› sonucu oluflan boflluklar›n doldurulmas› (özellikle pnömatik ramble), • Eski ocaklarda göçük veya tavan akmas›, • Patlamalar›n ay›lmas›n› önlemek ve kömür tozu patlamalar›na karfl› tedbir almak amac›yla tafl tozu kullan›lmas›, • Yüksek tavan bas›nc› ile aynan›n veya topuklar›n parçalanmas›, • Galeri kesitinin geniflletilmesi (tarama). • Tahkimat yap›m›, • Göçükler, • Nakliyat. Yan tarafta belirtilen toz kaynaklar›ndan çal›flma ortam›na yay›lan toz, hava ak›m› ile tafl›n›r ve özellikle hava ak›m› h›z›n›n az oldu¤u yerlerde, tahkimat aralar›nda, tabanda, galeri aynas›nda ve tavan boflluklar›nda birikir. Toz Oluflumunu Etkileyen Faktörler 1. Üretimi yap›lan cevherin özellikleri, 2. Maden yata¤›n›n durumu (dik damarlardaki üretimde di¤erlerine oranla daha çok toz oluflur), 3. Üretim metodu, 4. Üretimdeki gevfletme tekni¤i (el ile makine ile bas›nçl› su yard›m›yla, bas›nçl› gaz ile veya ateflleme ile), 5. Doldurma veya boflaltma yöntemi, 6. Nakliyat sistemi. Oluflan tozun zararlar›n› azaltmak için uygun havaland›rma önlemleri al›nmal›d›r. 1. Toz çal›flma ortam›na yay›ld›¤› takdirde ortam havas›ndaki yo¤unlu¤u azalt›lmal›d›r. 2. Kullan›lan çal›flma yöntemi ve iflçilerin fiziki faaliyetleri göz önünde bulundurularak çal›flma koflullar›na uygun temiz hava sa¤lanmal› ve bu durumun sürdürülebilmesi için sürekli havaland›rma yap›lmal›d›r. Tozla Mücadele ve Korunma Yöntemleri Tozla mücadele flu yöntemlerle yap›lmal›d›r; Toz kayna¤›nda önlenmeli veya ortama yay›lmadan uzaklaflt›r›lmal›d›r. Bunun için afla¤›daki uygulamalar yap›labilir; 1. Sulu delik delme, 2. Aynalar›n su ile doyurulmas›, 3. Su barajl› atefllemeler, 4. Nakliyatta tozun suyla bast›r›lmas›. Uygulanan sistem iflçilerin risk alt›nda olmas›n› önleyecek etkinlikte olmal›d›r. Tozun kayna¤›nda yok etmek ve ortamdan uzaklaflt›rmak için al›nan önlemlerin yeterli gelemeyece¤i düflünülerek bireysel korunma amac›yla çal›flanlara ortamdaki tozun niteli¤ine uygun Kiflisel Koruyucu Donan›mlar›n verilmesi ve kullanmalar›n›n sa¤lanmas› tozun meydana getirece¤i olumsuz etkilerin azalt›lmas› aç›s›ndan önemli olacakt›r. Su ile tozun ba¤lanmas› genellikle kuru tozla mücadele metotlar›na göre daha etkili ve güvenli oldu¤undan sulu yöntemler tercih edilmelidir. 77 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 ‹SG 78 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 ‹SG Yukardan afla¤›ya 1. ‹ngiltere'de "Merkezi Kay›t Dairesi" nin baflkanl›¤›na getirilmesinden sonra (1839) bu ülkede ölümlerin mesleklere göre incelenmesini bafllatan kifli. 2. Madenlerde havaland›rman›n özelliklerinden. 3. Uluslararas› Çal›flma Örgütü ve Dünya Sa¤l›k Örgütü'ne göre "bütün mesleklerde çal›flanlar›n bedensel,ruhsal ve sosyal yönden iyilik hallerinin en üstün düzeyde tutulmas›, sürdürülmesi ve gelifltirilmesi çal›flmalar›" 4. Madenlerde havaland›rman›n özelliklerinden. 5. Hekimlere hastalar›n›n mesle¤ini sormalar›n› ö¤ütleyen hekim. 7. Burun sinüsleri ve akci¤er kanserlerine yol açan bir madde. 9. ‹fl sa¤l›¤› uygulama ilkelerinden. 11. Silis tozuna ba¤l› olarak meydana gelen akci¤er hastal›¤›. 13. Eritme. 14. ‹fl sa¤l›¤› aç›s›ndan önemli fiziksel etkenlerden. 16. Temel besin ö¤elerinden, yap› tafllar› sa¤lar. 18. Uçucu ve parlay›c› s›v›lardan. 19. Madenlerde yang›na elveriflli ortamlardan. 21. ‹fl sa¤l›¤› aç›s›ndan önemli fiziksel etkenlerden. 23. Çözücülerin özelliklerinden. 24. ‹fl sa¤l›¤› aç›s›ndan önemli fiziksel etkenlerden. 25. Kayma ve düflmelere yol açan bir durum. 29. ‹fl sa¤l›¤› aç›s›ndan önemli fiziksel etkenlerden. 30. Zanaatkarlar›n çal›flma koflullar›ndan kaynaklanan sorunlar›na de¤inen filozof. 31. Zararl› maddenin günde sekiz haftada 40 saat çal›flma ile, iflyeri ortam havas›nda bulunmas›na müsaade edilen en yüksek konsantrasyon. 35. Gri yeflil renkte sert kokulu çok zehirli bir gaz. Soldan sa¤a 3. ‹flin yap›ld›¤› yer. 6. Bir hizmet akdine dayanarak herhangi bir iflte ücret karfl›l›¤› çal›flan kifli. 8. Madenlerde, damar yang›nlar›n›n dolayl› nedenlerinden. 10. Deri akci¤er kanseri yapan bir madde. 12. Deri kanseri yapan bir madde. 15. Tüketici haklar› yönünden esnaf› denetlemekle, ifl yerlerinde ç›rakl›k, kalfal›k, ustal›k esaslar› ile çal›flanlar›n haklar›n›n korunmas› kurallar›n› oluflturmak üzere kurulan, Selçuklularda bafllayan ve Osmanl›larda devam eden sistem. 17. Yang›n›n olmas› için gereken etmenlerden. 18. Lösemiye yol azan bir çözücü. 19. Çal›flma hayat› ile ilgili olarak çeflitli düzeylerde e¤itimler düzenlemekle görevli kurulufl. 20. Talafllar› çekip almakta kullan›lan araç. 32. Say›n›n Cevab› 22. Tozlu yerlerde çal›flman›n sa¤l›k risklerine de¤inen MS 23-79 y›llar›nda yaflam›fl kifli 26. Beklenmedik bir anda meydana gelen; kifli ve kiflilere, hemen yada sonradan bedenen yada mal olarak zarar veren durumlar. 27. ‹fl kazas› nedenlerinden. 28. Daha 1801 y›l›nda "çocuk iflçilerin günde 12 saatten fazla çal›flamayaca¤›n› "belirten kanun maddesinin ç›kar›ld›¤› ülke. 31. Madenlerde yang›na elveriflli ortamlardan. 32. Heksavalan olan› akci¤er kanseri yapan bir element. 33. Madenlerde tahkimat yerlerinden. 34. ‹flçi çal›flt›ran tüzel veya gerçek kifli. 36. Boyahanelerle ilgili koruyucu yöntemlerden. 37. Çözücülerin etkileme yollar›ndan. 38. ‹flin yap›ld›¤› s›rada meydana gelen kazalar 79 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 ‹SG Müdürlü¤ümüz ve Bölge Laboratuvar fiefliklerimizce yürütülen hizmetlere esas olmak üzere 01.01.2006 tarihinden itibaren uygulanacak olan birim fiyatlar›: 2007 YILI KDV HAR‹Ç B‹R‹M F‹YATI • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • ‹flyeri Havas›nda Dedektör veya Tüp ‹le Anl›k Gaz Ölçümü ‹flyeri Havas›nda Toz Numunesi Alma ve Gravimetrik De¤erlendirmesi Hava Ak›m H›z› Ölçümü Termal Konfor fiartlar›n›n (S›cakl›k, Bas›nç, Ba¤›l Nem) Ölçümü Kiflisel Gürültü Maruziyeti Ölçümü (50 Ölçüme Kadar her bir ölçüm) Kiflisel Gürültü Maruziyeti Ölçümü (50 Ölçümden Sonra her 10 ölçüm) Gürültü Haritas› Tüm Vücut Titreflimi Kiflisel Maruziyet Ölçümü El-Kol Titreflimi Kiflisel Maruziyet Ölçümü Frekans Analizi Ayd›nlatma Ölçümü Foruier Transform ‹nfrared Spektrofotometresinde Serbest Silis Analizi Gaz Kromatografi Analizi (5 Parametreye Kadar) (1) Gaz Kromatografi Analizi (5 Parametre Üzeri) Asbest Konsantrasyon Tayini (2) Asbest Tür Analizi (2) Gaz Kromatografi Kütle Spektrofotometresinde Kalitatif Analiz Gaz Kromatografi Kütle Spektrofotometresinde Kantitatif Analiz Yüksek Bas›nçl› S›v› Kromotografisinde Analiz (3) ‹yon Kromatografisinde Analiz (4) Atomik Absorpsiyon Cihaz› ile Havada A¤›r Metal Analizi (5) Atomik Absorpsiyon Cihaz› ile Kanda A¤›r Metal Analizi ZPP Metodu ile Kanda Kurflun Analizi ‹drarda Fenol Analizi ‹drarda Hippürik Asit Analizi ‹drarda TCA ( Trichlorasetik) Analizi Akci¤er Fonksiyon Testi Kulak Odyo¤ram› Kontrol Belgesi Kontrol Belgesi Düzeltme ‹fllemleri Kitap-1- Asbest Kitab› Kitap-2- ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Temel Prensipleri Pnömokonyoz De¤erlendirme Okuyucu E¤itimi (Kifli Bafl›na ) Pnömokonyoz Filmi Okuma Ücreti (Film Bafl›na) Dan›flmanl›k Hizmetleri ( Gün / YTL ) ‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i E¤itimi ( Gün / YTL ) Risk De¤erlendirme E¤itimi ( Gün / YTL ) 80 ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ SAYI: 33 • YIL: 7 • OCAK-fiUBAT-MART 2007 50,00 YTL 50,00 YTL 15,00 YTL 25,00 YTL 20,00 YTL 100,00 YTL 500,00 YTL 30,00 YTL 30,00 YTL 25,00 YTL 15,00 YTL 150,00 YTL 120,00 YTL 150,00 YTL 130,00 YTL 200,00 YTL 150,00 YTL 150,00 YTL 200,00 YTL 50,00 YTL 130,00 YTL 75,00 YTL 30,00 YTL 35,00 YTL 35,00 YTL 35,00 YTL 25,00 YTL 20,00 YTL 90,00 YTL 45,00 YTL 5,00 YTL 5,00 YTL 900,00 YTL 2,50 YTL 900,00 YTL 900,00 YTL 1,750,00 YTL ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ MAKALE YAZIM KURALLARI “‹fl Sa¤l›¤› ve Güvenli¤i Dergisi”nde yay›nlanmas› istemiyle gönderilecek olan yaz›larda afla¤›daki kurallara uyulmal›d›r. 2- Makalelerin bafll›¤› metne uygun, k›sa ve aç›k ifadeli olmal›, büyük harfle ve koyu karakterde yaz›lmal› ve sat›r ortalanmal›d›r. 3- Yazar ad ve soyadlar› bafll›¤›n alt›na konulmal›, unvan ve adresler soyad›n son k›sm›nda üst indis fleklinde bir veya daha çok (*) ile sayfan›n alt bölümündeki çizgi alt›na yerlefltirilmelidir. 4- Yaz›lar, A-4 ka¤›d›n›n tek yüzüne, üstten ve sol yandan 4'er cm, sa¤ yandan ve alttan 2'fler cm b›rak›larak yaz›lmal›d›r. Yaz›mda Microsoft Word program› kullan›lmal›, Times New Roman fontunda 12 punto ile yaz›lmal› ve bas›lm›fl bir adet makale ile birlikte makalenin kaydedildi¤i disket ile gönderilmelidir. 5- Makale en az 2, en çok 6 sayfa olmal›d›r. Sat›r aralar›nda 1,5 cm boflluk b›rak›lmal›d›r. 6- fiekil, tablo ve grafikler makale içine yerlefltirilmeli, flekil ve grafiklerin numara ve bafll›¤› alt k›sma yerlefltirilmelidir. fiekil ve grafikler bilgisayar ile çizilmemifl ise ayd›ngere çini mürekkebi ile çizilmifl olmal›d›r. 7- Kaynaklar konu içinde üst indis numara fleklinde verilmeli, makale sonunda ayn› numara s›ras›yla düzenlenmelidir. 8- Yaz›lar›n ilmi ve hukuki sorumlulu¤u tamamen yazar(lar)›na aittir. Gönderilen yaz›lar›n do¤rudan veya baz› düzeltmeler yap›larak yay›nlanmas›na veya yay›nlanmamas›na Yay›n Kurulunca karar verilir. 9- Gönderilen yaz›lar yay›nlan›p yay›nlanmamas›na bak›lmaks›z›n yazar(lar)›na geri verilmez. Ancak Yay›n Kurulunun görüflü do¤rultusunda yeniden düzenlenmesi söz konusu oldu¤unda yazar(lar)›na gönderilir. ‹fi SA⁄LI⁄I VE GÜVENL‹⁄‹ DERG‹S‹ 1- Gönderilecek makaleler, ifl sa¤l›¤› ve güvenli¤i alan› ile do¤rudan veya dolayl› ilgili, orijinal araflt›rma veya derleme fleklinde olmal›d›r.