View/Open
Transkript
View/Open
KULTURLERARASI iLETi~iM BAGLAMINDA .. . .. INSANA DAIR DUVGULAR VE RITUELLER Editor: 00<:;. Dr. Necla MORA D09. Dr. Necla MORA Yrd. D09.01: Seher ER Yrd. 009.D1: Nazan ALiOGLU Dr. Haldun NARMANLIOGLU Dr. Yildiz Deveci BOZKUS DI: Giil ERBAY ASLITURK www.nobelyayin.com NOBEl AKADEMIK YAYlNCILIK EGlrlM DANI~MANLIK TiC. lTO. sn Kii/tr1r Mah. Mithatp8§IJ Cad. Nu:74 8-01102 Kl21/ay Ankara Tef: +9031241820 10 Belgef: +903124183020 Web: www.nobefyayin.come-p0st8:nobe/@nobelyayin.com YAYIN NU ileti§im.Halkl. ISBN : 124 ili§kiler Nu : 6 : 978·605·133·023·5 1. Bastm, Eylii/20JJ c KULTURLERARASI iLETi~iM BAikAMINDA iNSANA DAiR DUYGULAR VE RiTUELLER Editbr: Do~. Dr. Neel. MORA sn. Copyright 2011, NOBEL AKADEMiK YAYINCILIK EGiTiM DANI~MANLIK Tic. LTD. SERTiFiKA NU 20779 Ell baskmm btittin hak/an Nobel Akademik Yaymcthk Egilim Dansstnanhk Tic. LId. Sti.ne alnir: YaYlllcvinin yatth isni olmaksunt, kitalnn liimiilliin veya bir k'SI1If}l1I1 etektrantk, mekanik yo dafotokopi yoluylo basnnt, yaylnll, ((ol~aII1fJ1I ve dagttmn yaptlamaz. Gene! Yaym Yonetmeni: Nevzat Argun -llarglll'@/lobelyayill.comYaYIIl Koordinatoru: Ptnar GOiter -phlGrglllfer(ijpwbelyayill.comlletisim-Halkla Iliskiler Editoru: Pmar Gulter -pillargulfcr@Jlobelyayil1.comRedaksiyon: Serap Erkut -serap@lIobe~)'ayill.comDizgi-Mizanpaj Sorumlusu: Zehra Cidam -zehrocidanniiinobetyoyin.contMizanpaj: Serikan Kara -serikan@lIobelyayill.colJIGorse! Tasanrrr Sorumlusu: Mehtap Yurumez -dizgi({jy/Obe/yayiJ1.comUretim Sorurnlusu: Halil Yesil Bask! ve Cilt: Atalay Matbaacihk Sertifika Nu: 15689 Dagtnm.Volkan KU!l -Jlolkallk/frl@nobe~yayil1.coJ1/- +90312 4182010 Tarunm: Sadrk Kucukakman -sadik@lIobe/ya_vincomYavuz Sanin -yov/lz@lIobelyayincolIIOnur UysaJ -ol1/1r@lIobe/yayin.comCerin Erdogan -celil1@flohe/y{~yill.come-saris: Emrah Dursun -esalis@l1obe1kitap.colII KUTUPHANE Mora, BiLGi Necla. Kiiltiirternrasr KART! Iletisim Bajilammda J. Ba.S"1IlI, X+ 74s., /35xJ95mm Kaynakca vm; dizin yok. ISBN 978·605·133·U23·5 1. Kulturlerarast ltetisim 2. Runetter www.com ~ Insana Dair Duygular ve Duygular ve Rittieller / Editor: Doc. Dr. Necta Mora 3. Getenek ve Gorenekler www.nobelkitap.com i~iNDEKiLER MEDYA VE iLETi$iMSEL EYLEM OLARAK TURK ARMAGANLA$MA RiTUELi 'POTLA<;::' 1 Do{:. Dr. Necla MORA AKADEMiK RiTUELLERDE RESMi GiYSi VE ALGILANMA DUZEYi Yrd. Doc.Dr. Seher ER iNANNA'DAN LEYLA'YA: KULTURLERARASI iLETi$iM BAGLAMINDA DOGUM VE OLUM 23 47 Yrd. Doc. Dr. Nazan Alioglu RiTUEL iLETi$iMiN BiYOLO]iK NESNESi: HAP$IRIK.; .. 77 Dr. Haldun NARMANLIOGLU KURT TOPLUMUNDA KADIN DENGBE]LER 99 Dr. Ytldiz Deveci BOZKU$ <;::AGLARBOYU ANADOLU'DA RiTUEL TORENLERiNDE KULLANILAN MALZEMENiN <;::AGDA$TURK SERAMiK SANA TINA YANSIMALARI... 133 Dr. Giil EREA Y ASLITiiRK IX I :al KURT TOPLUMUNDA KADIN DENGBEJLER v. In Dr. YlldlZ DEVECI BOZKU$ ;e ii k I, Kurt toplumunda kadm dengbejlerle ilgili olarak daha dogrusu dengbejlik sanatiyla ilgili olarak gunumuzde cok fazla kaynak bulunmadigi tespit edilmistir. Bu nedenle bu makale hazirlarurken ozellikle yerli ve yabanci web sitelerindeki agirhkh olarak Kurtce makalelerden yararlamlrmstir. Ote yandan cok sirurli olmakla birlikte Turkiyede Abidin Panlti tarafmdan hazirlanan Dengbeiter Sozun Yazgisi adh eserle yine Diyarbakir Buyuksehir Belediyesi Tarafmdan hazirlanan Dengbej Anioloiisi: ile yine Tarih Vakfi Yurt Yaymlan tarafmdan yaymlanan Kurt Dili ve Edebiuaii Ders Kiiabi adh eser konuyla ilgili onemli eserler arasmda sayilabilir.? Kurt toplumunda kadmm statusu hakkmda bize bilgi sunan kaynaklar Bruinessenin Kurdisian'da Anaerkillik Rolu, Nevin Gungor Resan'm Kurdish 1 2 ve kadm erkek iliskileri arasmda ise Martin van ve Kurt Tarihinde Kadtnm Notables (Kurt Unluleri) Antolojfya Dengbejan (Dengbej Antoloiisi), Diyarbakir Buyuksehir Belediyesi, Kultur ve Turizm Mtidtirltigti, 2007, Diyarbakir. Bu makalenin hazirlanmasinda gerek bicim gerekse icerik bakirrundan bize yardimci olan Ayhan Tek, Ali Karadeniz ve Bedirhan Ipek'e tesekkur ederiz. 99 100 KiiltUrlerarasl Iletieim Baglanunda Insana Dair Duygular ve Riiueller ile Mehmet Bayrak'm Craourlerie Kurtler ve Osmanu'da Kiiri Kadtni adh eserleri alarunda tek olma ozelligi tasrmaktadirlar. Kurt toplumunda kadin dengbejlere ge<;:meden once dengbej sozcugunun Kurtcede ne anlama geldiginin aciklanma. smda yarar vardir. Deng Kurtcede ses anlarruna gelmektedir. Bej sozcugu ise soyleyen kisi anlarrunda kullarulmaktadir. Bazr kaynaklarda ise Dengbej kelimesi "sozun bir ahenkle (ses degeri ile) icra edilmesini saglayan kisi" olarak tarumlanmaktadir.a Bu cercevede dengbej sozcugu Kurtcede hem kadm hem erkek icin kullamlan bir sozcuk olup yine Kurtcedeki stran« yani turku soyleyen kisiye verilen bir unvandir. Konuyla ilgili olarak onemli eserleri olan Kurt yazar Mehmed Uzun ise dengbejligi soyle tarumlarrustir: "dengbejlik sanatkarliktir ve sanatkarhk da emek, takat ve kuvvettir">, Dengbejligin sozlu icra edilen bir sanat olmasi nedeniyle bu konuda yapilan arastirmalar son derece suurh olmakla birlikte konuyla ilgili kaynaklarm saYIsmm da yetersiz oldugunu soylemek gerekir. Bu durum ister istemez kadm dengbejlerle ilgili cahsmalarm saYlsml da olumsuz bir sekilde etkilernistir. Bu hususta Bogazici Universitesi Kadin Arastirmalan Kulubu tarafmdan hazirlanan "Kadm Dengbejler" bashkh cahsma cok de3 4 5 Mehmet Sait Cakar, Fehim Isik. Mehmet Mehmetoglu, Esra Sadikoglu, Ronayi Onen, Sami Tan, Crtaogretim KUrt Dili ue Edebiuau Ders Kitain, Tarih Vakfi Yurt Yayinlan, istanbul, 2010, s.45. Stran Kurtcede soyleyis. sarki, turku anlarruna gelmektedir. Genellikle bir sarki esliginde icra edilir. Anonim olan halk sarkilari varsa da ~ogunlukla stran sozleri sanatcilara aittir. Stran metinlerinde ask temasi yogundur. Mehmet Sail Cakar, Fehim Isik, Mehmet Mehmetoglu, Esra Sadikoglu, Ronayi Onen, Sami Tan, Ortaogretim KUrt Dili ve Edebiyah Ders Kitabl, Tarih Vakft Yurt Yaymlan. istanbul, 2010, s.46. Uzun, Mehrned, Abdalm Bir Gunu, Cev: Selirn Temo, Ithaki Yaymlari, istanbul, 2007, s.86. KUrt Toplumunda Kadtn Denbeiler 101 tayh olmasa da konuyla ilgili bir fikir vermesi acisindan onemlidir. S6z konusu cahsmada dengbejlikle ilgili yapilan tarumlama dikkate degerdir: "( ... )Dengbejlik gelenegi eozlt: anlati kultiiruniin imemli bir parcasidir. Dengbejler, yillar bayLI bireyin ya da ioplumun haftzasinda yer eden aelyl, seuinci, tizlemi, ofkeyi, methiyeyi (ovgiiyii), coskuyu, hasreti, saoas hulini, (:atl~mayl, siirgiinWgii (siirgiinii), yalnzzlzgl ktsacasi insana ozgii tum duvgulanimlan bellegine katarak kendi sesiyle bir eden anlatictlardtr. Bu gelenek kusakian ku~aga akianlarak taplumsal bellegin deoamlthgmt saglaml~tlr. Yasauan canli bir tanhiir klamlar. Kiirtler dengbeiier yaluyla ne ya§aml~larsa onu dile getirmisler, iarihi sesle ureimisler, gunumuze kadar ulasurmislardir. 6 Dengbejler Turkce karsihgiyla anlaticilar Kurt toplumunun ortak hafizasi ve vicdaru Ianrruslardir: bazi kaynaklarda olarak da tarum- ( ... )Yaziula yeterinee iamsmamis alan toplumlartn merkezlerden uzak kesimlerinde artak kiiltiirel miras ve birikimler, alaylar karsismda altnan tatnrlar, sozlii kiiltiir oriami icerisinde ureiilirdi. Geleneksel KUrt ioplumunun ortak hafizasi ve uicdani dengbejlerdi. Sozlu kiiltiirun icractsi alan dengbejler, milleiin hafizasnu aktaran bellek konumundaudilar ve ioplumsal hayatta gerekli alan bilgiyi dagltan ve aktaran konumunda olup, sasyal ve siyasi ihiiuaca gore tiplere aynlarak kulturiin, yayllzml ve surekliligini saglama nokiasinda isleoler iistlenmislerdi ... "7 Kurt toplumunda dengbejler sanatiru icra ederken lukla herhangi bir muzik aleti kullanmazlar. Temalanru 6 7 <;ogunise ge- Elif Sakin & Culbeyaz Sert, (1 Haziran 2011), Kadin Dengbejler Bogazic;i Universitesi Kadin Arastirmalan Kulubu, BU'de Kadin Gi..indemi, < http://www.bukak.boun.edu.tr/?p=339 », (Say] 18 Bahar 2010). Cakar yd. 2010, s.45. 102 Kiiltiirlerarasl jleti§im Baglammda jnsana Dair Duygular ve Ritiieller nellikle toplumun duygu ve dusuncelerinden ahrlar. Dengbejlij, sonradan ogrenilmesi mumkun olmayan daha ziyade dogu1?tan yetenek gerektiren bir sanattir. Dengbejleri sozlu tarihin aktanmcilan olarak tarumlayan Mehmed Uzun, aslmda dengbejlerin yasadiklan toplumlar icin bir medya gorevini de ustlendiklerini soyle ifade etmektedir; "Dengbejler desianlann, halk hikayelerinin, ilahilerin, mesneuilerin icracitandir. Bugun giderek yok olan bu gelenekte dengbejler, genellikle kayden kaye dolasarak, hayatlanm sayledikleri desianlar, klamlar, ilahiler, mesneviler sayesinde kazanan insanlardi. Bazilari erbane (def), bilur(kaval) gibi r;algllarla sayleseler de, dengbejlerin r;ogu herhangi bir r;algl aleti kullanmadan, gtrtlak gucune dayanarak sanailartni icra ederlerdi. Dengbejler, aym zamanda siizli; tarihin akiartmasidirlar, Kurt asireileri arastnda cikan bir kaoga, ornegin bir yigidin bir kan dauastnda yaptlgt kahramanhklar dengbejlerin dilinde yareden yareye anlatilarak meshur olurdu. Dengbeilerin bir bakima medya isleui de ustlendikleri saylenebilir. Kuri dengbejlik geleneginde her yorenin kendine ozgii motifleri uardtr. Kurtlerde sozli: edebiyat, dengbejligin gucu ve sanatsal yanii ile ayakta kalmtettr. Kahramanltklann anlanldigi ve "ser" denilen stranlardan avcIllga, bahartn giizelliginin anlaitidig: "klam"lardan giiz mevsimindeki buruk duygulara, diigiin ve eglencelerdeki muilulukian, basanlann, zaferlerin heyeca-· nina kadar, hastahktan kaynakll acilardan, elemlerden, iki yiizliiliik, hakstzltk ve ihaneilere kadar bircok konu, degi~ik sekillerde sanatsal olarak sozlii Kurt edebiyatznda yerini almisttr. Bazi yorelerde dengbeilere miiirb, mitrib, a~lk, begzade ya da gewende denir; ama ozu itibariyle yaptlklan is, usilendikleri misyon degismez» Abidin Parilti'ya gore ise dengbejler aslmda bir bakima halk ozam kimligini de tasimaktadirlar, Bu yonuyle kI1?gecelerinde insanlann yapacagi bir ~ey olmadigi icin zamam gecirmek icin bir araya geldiklerini ve dengbejleri dinlediklerini soyle ifade etmistir: 8 Uzun, 2006, zikreden, Cal.ar, (2010), s.46. KUrt Toplumunda Kadm Denbejler 103 Dengbejler Kurilerin sozli; kuliurleri icerisinde hikfiyelerini daha cok hi geeelerinde anlatirlar. Herkesin bir araya geldigi ve hikfiyelerin anlattldigi, klamlarm, sitranlarm soylendigi bu geeelere, "gece zamani, geeeyi gecirme", anlamtna gelen "seobuherk" denir."? . II Kurt toplumunda her ne kadar dengbejlik sanatmda erkekler daha fazla on planda olsa da yasadiklan donerne damgasiru vurmus onemli oranda kadm dengbej bulunmaktadir. Bunlar arasmda Meryem Xan, Gulizera Etar, Susika Simo, Sibliya C::acan, Werda Semo, Fatma isa, Asa Evdile, Xana Zaze. Naza Kokil, Zadina Sekir ve Eyse San ilk siralarda yer almaktadirlar. Ancak soz konusu dengbejlerin buyuk bir kisrrurun Sovyet Ermenistan'm da yasadigi ve orada eserlerini ortaya koymaya <;ahstrklan anlasilmaktadir. Ozellikle bazi kadm dengbejlerin bir doneme damgasiru vurrnus olan Erivan radyosu aracihgryla hem Turkiyedeki hem de diger bolgelerdeki Kurtlere sesini ulastirmayi basardiklan anlasilmaktadir. Kadin dengbejlerin seslerinin duyurduklan bir diger bolge ise iran ve cevresi olmustur. Nitekim iran sirurlan dahilinde dunyaya gelen bazi kadm dengbejler tasadiklan bolgelerde seslerini duyurmayi basarrruslardir. iran icin de Erivan radyosuyla benzer sekilde Urumiye radyosunun da Kurt kadm dengbejlerin seslerini duyurmalan icin ciddi bir misyonu oldugu soylenebilir. Iran'daki kadin dengbejler arasinda Iran Mucerdi'nin Urumiye radyosu aracihgryla sesinin buyuk kitlelere ulastirmayi basardigi gorulmektedir. Turkiyedengoc eden ailelerin cocuklarindan olusan bazi kadm dengbejlerin Irak sirurlan dahilinde Bagdat'ta da seslerini duyurduklan ve burada sesiyle ve dengbejlik sanatiyla ilgili faaliyetlerini surdurmek icin uygun bir ortam yakaladiklan bir 9 Panlti, Abidin, Dengbejler: S6zUn Yazgtsi, ithaki Yaymlan, istanbul, 2006, s.81. 104 Kiiltiirlerarasl jletiljim Baglammda jnsana Dair Duygular ve Ritiieller diger bolge olmustur. Tabii ki soz konusu bolgelerde kadin dengbejlerin seslerini duyurmaya cahsmalannda cografyarun onemli bir etkisinden bahsetmek gerekir. Nitekim <;ogu zaman kadin dengbejlerin toplum baskisi, aile baskisi ve diger sosyal sikmtilar nedeniyle ulkelerinden goc edip en yakm bir diger cografyaya gittigini ve sanatiru burada ortaya koymaya cahstigi da goz onunde bulunduruldugunda ashnda bu gb<;lerin bir tur kacis olarak da degerlendirmek mumkundur. Coruldugu uzere Kurt kadm dengbejlerin Turkiye smirlan dismda iran, Sovyet Ermenistan'i, Irak, Rusya, Curcistan ve Suriye'nin onemli bir yere sahip oldugunu soylemek mumkunduro Bu verilerden hareketle kadin dengbejlerin sanatlanru icra edebilmek icin daha ziyade dogu ulkelerini tercih ettikleri anlasilmaktadir. KURT TOPLUMUNDA KADIN Kurt toplumunda kaduun yerini anlatan en eski kaynaklar arasmda mozaik minyaturlerin ayn bir yeri bulunmaktadir. Bu baglamda Mehmet Bayrak'm Graviirlerle Kurtler'" adh eserinde Milattan onceki Kurtlerin Mezopotamya'da kadm-erkek birlikteligini ve esitligini gosteren mozaik minyaturler ve portreler aslmda ge<;mi~ caglarda Kurt toplumunda kadirun onemini ve konumunu ortaya koyan onemli tarihi kalmtilardir. Kurtlerde kadmm bugunden farkh olarak aslmda toplumsal ve siyasal alanda ne kadar aktif ve soz sahibi oldugunu ortaya koyan bir diger onemli husus da Kurt Prensesi Kara Fatma'nm kahramanhklan ve cesaretidir. Nitekim Kara Fatma'nm ordu kurarak 1854'te Kmm Harbine katilmasi ve savaslarda gosterdigi cesaret ornegi de yasadigi donemde oldukca ses ge- 10 Mehmet Bayrak, Graourlerle Kuriler, bzge Yayinlan, Ankara, 2002, 5.26. KUrt Toplumunda Kadin Denbeiler ler C ¥anm aII1an tosyal ~diger I~tlgl if tur rrlan 'e Sulkiinicra anla- II 105 tirmis ve Kurtler arasmda Fata Ner (Yigit, Erkek Fatma) olarak da adlandrnlmasma vesile olmustur, Tarihte Kurt kadirumn yeri ve konumunu anlayabilmek icin oncelikle Besna, Xerabo, Zembilfros!t, Mem 0. Zin, Siyabend 0. Xece, Merne Alan, Kerr 0. Kulik, Dimdim, Evdale Zeynike, Dewrese Evdi, Filite Quto gibi onemli hikaye ve efsanelerde Kurt kadirurun ne kadar onemli ve farkh bir .konuma sahip olduklanrun goz onunde bulundurulmasi gerekmektedir. Bu kapsamda Zembilhros efsanesinde Xatun'un Zembilfiros'a duydugu aski cesurca dile getirdigi ve bunu da yine sitranlar aracihgiyla dillendirdigi gorulmektedir. Bu anlamda soz konusu efsane aslmda bir bakima dengbejlik ve hatta kadin dengbejliginin ne kadar eskilere dayandigiru gostermesi acismdan da dikkate degerdir. Xatun 'un Zembilfros' a seslenisi: 'Zembiljros zembila tine / Zembilfros zembil getirir aklar Ir. Bu Dikan bi dikan digerine / Diikkdnlan dolastinr rinde irliktreler hi ve Hi$ le xaiunt: namine / Hatun 'un akli basindan gider Serf le zeman digerine / Bastnda zamani dolasttnr ... Gazi dike ku bibine / Cagirir ki gorsiin diye Were ser doseka mire / Gel tviir'in dO$egine otur llum,U ort Fata'run larda s ge- 2002, Le te helal, herama mire / Mir'e haram olan sana helaldir Bidime te zulfi herire / jek ziiliifii vereyim sana Caoi min e xezalan e / Cozlerim ceylanlann gozi: Singa min wek zozanan e / Gogsiim yaylaya benzer 11 Heciye Cindi-ernine Evdal, Folklora Kurmanca, Avesta Yaymlan. Zembilfros, s.553-559. ·106 Kulturlerarasl ileti§im Baglammda jnsana Dair Duygular ve Rituel!er Bejna min wek rihan e / Reyhan gibi uzundur boyum Ciqas beji heja ne ... ' / Ne ki desen laylktlr ona)? BaZI yabanci arastirmacilara gore Kurt kadmirun gecmisten gunumuze giderek artan bir bicimde geri plana atilmasinda birden fazla faktorun etkili olduguna dikkat cekilmistir. Bu faktorler~ birinin milliyetcilik akirmrun oldugunu dile getiren Shahrzad Mojab, "Devletsiz Olarun Yalruzligi: Feminist Bilginin Sirunnda Kurt Kadmlan" bashkli makalesinde su ifadeleri kullanrrustir: " ... Kadtnlarin ozgurlestirilmeei destegine ragmen, milliueicilik: bolgede feminist hareketlerin gelismi icin biiyiik bir engel ieskil eimistiro Etnik gruplar ve her ulkedeki kadinlar arastnda bir biiyiik bolunme yaratml~tlr ... Kilri feministleri de kadtn harekeiini Kiiri milliyetcilerinin akarlanna teslim eimislerdir ... "13 Kurt toplumunda kadmlar ve kadin sorununa bakis acisiru yansitmasi acismdan 1919 yilmda Vanh Memduh Beg'in KurtOsmanh gazetesi fin'de kaleme aldigi su ifadeler de oldukca dikkat cekicidir: " ... Toplumun mihenk taslarindan biri kadirun toplum icindeki konumu ve kuzandig: basandir. Medeni, uluslarda kadin gercekien de 0 toplumun yarzstdlr; erkeklerin sahip oldugu her tiirlii hak ve aurtcahk, saygl ve iinem ve kimi zaman daha jazlas: kadinlara da verilmektedir ... "14 "Bir Redd-i Ask Destaru: Zernbilfros!", (17 Agustos 2008), http://my.opera.com/HazanGazeli/blog/ show.dml/2476009 13 Shahrzad Mojab, "Devletsiz Olarun Yalruzhgt: Feminist Bilginin Sirunnda Kurt Kadmlari", Devletsiz Illusun Kudinlari, KUrt Kadini Llzerine Arastirmalar, Avesta Yaymlan, Diyarbakir, 2005, s.25. 14 Vanh Memduh Selim Beg, "Kurt Harurru", [in, 14 Mart 1919, zikreden, Janet Klein, Milliyetcilik: Gee; Osmanh Doneminde Kurt Milliyetci Soylerninde "Kadin Sorunu", Devletsiz Lllusun Kadinlari, KUrt Kadtni Uzerine Arastirmalar, Avesta Yaymlan, Diyarbakir, 2005, s.49. 12 Kurt Toplumunda Kadin Denbeiler 107 Mehmet Bayrak ise islamiyet'in Kurt toplumunda kadirun sosyal yasamdan giderek cekilmesinde islamiyet'in rolunu soyIe degerlendirmi~tir; ( ... ) lslamiuei'in benimsenmesi ve feodal mirliklerin olusmastndan sonradzr ki, tizel miilkiyetin yaygmlafpnasz ve lslami iimmetci dusuncenin etkisiyle kadtn sosyal ya~amdan giderek cekilir ve erkek, yasamin hemen her alaninda basai cins konumuna gelir. Feodal ili~lciler ve onun ideolojisi olan iimmeici dusunce, bunun en biiyiik etkenidirl> Kurt toplumunda kadirun rolunun sekillenmesinde kuskusuz dinin yani Islamiyetin onemli bir katkisi soz konusudur ancak bu durumu tamamen islamiyet'e baglamamak gerekir. Nitekim Kurtlerde kadirun geri planda kalmasmda feodal yapmm halen kmlamarrus olunmasi, I. ve II. Dunya Savaslan, Kurtlerin yogurt olarak yasadiklan bolgelere yonelik uygulanan siyasi ve kulturel politikalarm da onernli bir yer bulunmaktadir. Bazi arastirmacilar tarafmdan ozellikle islamiyeti kabul eden Kurt topluluklanyla islamiyet disi ornegin Yezidi, alevi gibi gruplardaki kadm statusunun birbirinden oldukca farkh oldugu ve hatta Islamiyet oncesi Kurt kadiru ile Islamiyet sonrasi Kurt kadrru imajirun tamamen birbirinden ayn oldugu da dile getirilmektedir .16 Cumhuriyet donemine bakildiginda Kurt kadinirun durumuyla ilgili onemli bilgiler veren kaynaklar arasmda Zehra Celasun'un arastirmalan biz onemli ipuclan sunmaktadir. Celasun'un "Kurilerin kadinlan da lcocalarzyla birlikte beraberce harbeder ve harplerde geri hizmeilerde bilhassa yaralzlara yardzm ve 15 16 Bayrak, Mehmet, [inen Kurd Di Serdema Osmani Kurt Kadiru), bzge Yaymlan, Ankara, 2007, s.43. Bayrak, [inert Kurd Di Serdema Osman! De, 5.43. De (Osmanli'da " 108 Kiiltiirierarasl lletieim Baglammda lnsana Dair Duygular ve Riiueller su ta~lrlardl."17 ifadelerini kullanmasi bu donemde bile Kurt kadirurun aslmda savasta bile erkeklerle birlikte hareket ettigini ortaya koymaktadir. Kurt kadirurun statusuyle ilgili onernli ipuclan sun an bir diger kaynak ise Kurt aydiru Kamuran Bedirhan'm ifadeleri olmustur. Bedirhan, Kurt kadimrun ya~ammm butun Dogulu kadmlarm yasarrundan daha serbest oldugunu vurgulayarak Avrupah gezginlerin raporlarmda Kurt kadmmm evinde erkek hizmetciler bulundurdugunu ve saraylardaki harem agalanna yapildigt gibi onlarm hadimlastirmaya maruz birakilmadigma dikkat cektiklerini belirtmistir.l" Kurt toplumunda kadmm yerini belki de en iyi ifade eden yazarlardan biri de Kurt aydiru Musa Anter olmustur. Anter kendisiyle vapilan bir roportajda kadmm Kurtlerde ne kadar kutsal oldugunu soyle ifade etmistir: Kurilerin Islamdan. iinceki dinleri alan Zerdii~tfligin Peygamberine gore, kadtn leutsaldzr. Kadina el kalkmaz ve kursun sIlClImaz. Kadtn tum Kurt milleiinin anasi, baasi, kizi ve de namusudur. lslamivei'le Kuriler, eski milli dinleri alan Zerdusiluk'ien zorla kopanldigt halde, Arap dininin emperualistleri bircok: sahalara girememistil'. Bundan 1600 yzl once, yani Muhammed dininden 300 sene once, HristiyanlIgz kabul etmis bir Kurt filozoju, kadmlartnm liberal dusuncesi iisiicne yazz yazmzftzr ... "19 II ( ••• ) Hikaye ve efsanelerin yam sira dengbejlerin stran ve klamlannda da kadm temasmm oldukca belirgin bir bicirnde on planda oldugunu gormekteyiz. Ornegin Devrese Evdi ile EdDIe arasmda ge<;en stranda Edulenin rolunun ne kadar onemli 01Celasun, Zehra, Tarih Boyunca Kadin. Ulhi Kitap Yurdu, istanbul: 1946,5.54. 18 Bayrak, [inert Kurd Di Serdema Osman! De, 5.51. 19 Bayrak, [inen Kurd Di Serdema Osman! De, 5.52. 17 KUrt Toplurnunda Kadm Denbeiler 109 dugu, yine Edulenin, beylerin karsisma cikarak cesurca yaptigr konusmadan da Kurt toplumunda kadirun yerinin son derece onemli oldugu anlasilmaktadir: 0(. .. )Babasl da "Benim oglum yok, sen benim temsilimi yapabilirsin. Aslanin disi velja erkek olmasi Jark eimez .. Beylerin karstsmu ge\; ne istiyorsan sayle, ozgureun" der. Edule, cemaatin karststna 91kar ve sunlan sayler: Beyler, agaiar! Hepinize sesim ulasrqor, hele bir kafanizi kaldirtn MIlia agalan. Ben oncelikle sunu biliyorum: Bir kadina bu kadar aganin, pa§anm karsistna pklP konusmak dusmez. Ben ne yapaylm, babamin hie oglu olmamis, Kadtn olarak karsiruza plctzgzm icin beni kirmauin, beni dinleyin, bir-iki kelime sayleyecegzm. Babamin basina gelen bu Jelalcetten dolayl hepiniz ioplandiniz. uc giindur strtinizi yastllclara dayaml§, kouun-kuzu eti yemeletesiniz. Ama kardesler, kac giindilr cemaatte dolasan kanli lealzveyi de kimse almiyor. Bu Msllalann bauramidir, sarklilarm degil. ii\; giindiir dilnya babarna dar geliyor. Niye sizin nazartmtzda dolasan bu kanli kahue ve kadin haremi karstsinda kafaniz: kaldiramtvoreunuz? "20 Goruldugu uzere gerek Kurt efsane ve hikayelerinde gerekse islamiyet oncesi donemlerdeki klasik Kurt edebi eserleri ile islamiyet sonrasi eserleri inceledigimizde kadm imgesinin belirgin bir bicimde on planda oldugunu gormekteyiz. Bu nedenle Kurt kadirun toplumdaki yerinin sekillenmesinde birden fazla faktorun etkili oldugunu, bunlar arasmda Islamiyet'in kabulunun, savaslarm, toplumsal sorunlarm, dunyadaki geli~melerin d6grudan veya dolayli bir bicimde kadirun konumunu etkiledigini soylernek mumkundur. Bu anlamda dengbejlik sanatirun da Kurtlerin diger kulturel ozelliklerden farkh bir yapida olmasi nedeniyle ayn bir yere sahiptir. Bu cercevede Kurt toplumunda kadmlar acismdan bu sanati yerine getirmenin daha 20 Devrese Evdi. (2010, 3 Haziran), http://patnos.webnode.com/ ba °j"C5°j,,9Fl %C4%B1klar / devre°j"C5%9Fe%20evdi/ 110 Kiiltiirlerarasl ileti~im Baglammda insana Dair Duygular ve Ritiieller sikmtih oldugunu, cogu zaman toplumdan beklenilen destegi gorememe ve toplumdan dislanmalanna da neden oldugunu belirtmekte yarar vardir. Turn bu ozellikler goz onunde bulunduruldugunda aslmda Kurt toplumunda kadirun toplumda ve sanatta sesini duyurmasmm diger toplumlara oranla daha gii<; oldugu anlasilmaktadir, ERiv AN RADYOSU VE KADIN DENGBEJLER Kurt kulturunde dengbejlikten bahsederken Erivan radyosunun bu kulture dengbejlige sundugu katkidan bahsetmeden gecmek mumkun degildir. Her ne kadar Erivan radyosunda sesini duyuran dengbejlerin onemli bir kisrru erkek olsa da radyo •-da bir 0 kadar da kadm dengbejlerin aktif gorev aldigi bilinmektedir. Nubihar-l dergisinde Erivan radyosunun onernli temsilcilerinden Prof. Dr. Celile Celil'e yapilan bir roportajda Erivan radyosunda gorev alnus onemli isimlere soyle yer verilmistir: " ... Casime Celil, Nura Egft Polatova, Ordtxane Celil, Xelfl Muradov, Miraze Evdo, Hamoye Rizgo, Mfkayele Resid, $ikoye Hesen, Emerike Serdar, Wezfre Eso, Ferfke l1siv, Seuaza Evdo, Eznfva Resid, Egfte Cimo, Ahmede Goge, Sima Semend, Nura Ceuieri, Titali: Efo, Cemila Celil, Barfye Mehmud, Kereme Seyad, Hesene Mehmud, Cuiizera Casim, Lusfka Huseyfn, j~xane Eslan, Cemale (1siv a yen mayfn ... "22 21 22 Turkce karsilig; yenibahar olan ve Kurtce yaymlanan 3 ayhk kultur, sanat ve edebiyat dergisi. "Yerevan xeber dide: 'Hevale radyoguhdar, em dest bi xeberdane bi zimane kurdi dikin ... ", Prof. Dr. Celile Celli, Nubihar, Sayi: 96, istan~ bul, 2005, s.11. Kurt r ,tegi unu lunave gu<; Taplumunda Kadtn Denbeiler 111 Celile Celi123 Nubihar dergisinde verdigi bir demecte Erivan radyosunda ve ozellikle Erivan'da dengbejlerin sayilanrun ve dengbejligin Turkiyedekine oranla daha yaygm olmasiru ozellikle soz konusu donemdeki Ermenistan yonetimin sagladigt destegin onemli bir etkisinin oldugunu ifade etmektedir. Hatta Kurtce radyonun yaym hayatma baslamasmm ardmdan bircok Ermeni vatandasirun Kurtce muzikleri dinleyerek bunlan ezberledigini de dile gettrmistir.> Celil aynca Erivan radyosunda babasmm dengbejlerle ilgili cahsmalanru anlatirken Kurt toplumunda dengbejligin dogustan gelen bir yetenek oldugunu soyle ifade etmektedir; " ... Millete me bi xwe dengbej e, denge wan e ku bist sala denge xwe ~edikin, eme taybet e. Ji gundan dihatin, kec, buk u dengbej dihatin, bave min denge wana hemuuar: hildida. Radyo kurdi de para muzfkaye bingeha we bao« min dani, nava cend salan de heftsed siran ji bona radyoya kurdi berhev kirin. Baot: min hemu stran didan ... "25 Erivan radyosunda yaymlanan stran ve klamlarm aslmda sadece Kurtler tarafmdan degil Ermeniler tarafmdan da buyuk bir ilgiyle dinlendigini soylemek mumkundur. Bu konuda Eskere Boyfk "Radyoya Yerevane u Pesdacuyina Sitranbejya Kurdi" adh makalesinde en az Kurtler kadar Ermenilerinde sabirsizhkla Kurtce radyo yaymma ilgi duydugunu soyle dile getirmistir: yen 23 1936 yilmda Erivanda dunyaya gelen Prof. Dr. Celile Celil, Erivan Devlet Universitesinde tarih egitimi alrrustir. Kurt tarihi ve Kurt kulturu uzerine cesitli eserler kaleme alrrustir, Suleyrnan Cevik-Ali Karadeniz, "Prof. Dr. Celile Celll: Zimane Ji Folklora Xwe Dil.r Weke Maste Pebriqe Nubfhar, 2005, sayi: 94, Cild 9, istanbul, s.29. Suleyrnan ~evik-Ali Karadeniz, "Prof. Dr. Cellle Celil: Zimane Ji Folklora Xwe Dill Weke Maste Febriqe Ye", Nubihar, 2005, Sayi: 94, Cilt 9, istanbul, s.33. Cevik yd. (2005), s.31. v«; 24 25 112 Killtiirlerarasl j[eti$im BagZammda Insana Dair Duygular ve Ritiieller " ... Solen ewlin bi alfkarya zaneven ermeni karekf xurt hate kirin. Li dye vala di nava (end sala da, axaftinen kurd! ji axafiinsn radyoye yen bi zimanen din danedixistin. Di demeke kin da nav u denge Radyoya Yereoan« Ii nav temamya Ermenisiane, Kurden toelate Sovyete u hiduden we del' bela bu .. Ne iene kurda le, ermenya jf bi hizkirin sitiran u muzika kurdi dibihistin.. Salen ewlin axajtinen zimane kurdi bi pelen ci dihaie dauin. Di nav her gundeki da derua radfyo hebun. Caum xelken gunden kurda, usan jf ye ermenya besebir hfvya axafiinen bi kurdi bun, ku klam u miqamen kurdfye xwe~ bibihen ... "26 Erivan radyosunun gerek eserlerin bir araya getiriImesinde gerekse daha fazla kisiye ulasmasmda ve Kurtce dengbejligin ilerlemesinde tarihi bir rolunun oldugunu soylemekte yarar vardir. Kurt kadin dengbejler acismdan ise Erivan radyosunun adeta bir enstitu gorevi ustlend igi anlasilmaktadrr. Ozellikle soz konusu donemlerde Turkiyede kadinlara yonelik ciddi bash ve onyargilann oldugu bir dbnemde buradaki kadmlarin daha ozgur bir hayat ve imkanlannm oldugu anlasilmaktadir. Erivan radyosunun Kurt toplurnu ve dengbejlik sanatma sundugu belki de en onemli katki olusturdugu arsiv olmustur. Nitekim giinumuzde bircok dengbej ozellikle de kadm dengbejlerle ilgili neredeyse yok denecek kadar az bilgi ve beIge bulunurken, Erivan radyosu onlann sesini kayit altma alarak ciddi ve zengin bir arsiv olusturrnustur. Bu yonuyle sozlu olan dengbejlik sanatirun aslmda bir bakima ilk defa kayit altina alinarak sonraki nesillere ulasmasirun saglandigmi sovlemek mumkundur. 26 Boyik, "Radyoya Yerevane 7 Haziran 2011, avesta68 / eskere%20boyik.htm Avesta, 11 Pe~dac;uyina Sitranbejya Kurdi", http://www.avestakurd.net/arshiv/ Kurt Toplumunda Kadm Denbeiler 'er ,te kirtinen 1av U Delate I ji bi ftinen derva ~sebir xweq Ime- urtce soyise inlale'de 1 . dbinlatopem li bireyse radr arnatilraki rdi", 'hiv/ 113 Dengbej Gule (18. yy) Evdale Zeynikenin e1?i olan dengbej GD.le 18. vuzyilda Serhat Bblgesinde yasarrustir. Mehmed Uzun'un Abdal'in Bir Gunii adh eserinde Cule'nin Sex Sile ile aralarmda ge<;en bir konusmada Cule'nin dengbejlerin ansmasma dahil olmasmdan hareketle ken dine olan guvenini net bir bicimde gbrmek mumkundur: " ... $ex Sile ben Guleyim, kadinlardan, haiunlardan da beierim, Adzm Gule'dir benim, ama sen kendine bir yol, bir tedbir dusun. Bu aksam ogiiniinde senin iisiune stran duzecegim. Cuievim ben, Kamur'un giiliiyiim Zeyne oglu Eudal'tn biiyiik hanimi, Temo'nun annesiyim, dioanlartn dengbejf, memleket kadmlartnm serdartutm ben ... "27 Dengbejlik sanatinm aslmda bir bakima dengbej tarafmdan sikmtilanru dile getirme, uzuntusunu, derdini tasairu, kederini dile getirme yolu olarak da gbrduklerini soylemek mumkunduro Bu hususu da yine Evdale Zeynike'run eserlerinde sik rastlanan bir hususutur. Zeynike icin dengbejlik olmasa "delirip collere dU1?ecegini" dengbejligin kendisine "dost arkadas ve sevgili"28 olduguna vurgu yapmasl da dengbejligin kendisi icin ne .anlam ifade ettigini ortaya koymasi bakirrundan dikkate degerdir. Abdal'in Bir Gunii adh kitapta Gule've dair ilk bilgi "Gule'run yapragmm a1?lg1ydrm ben .."29 strarunda ge<;mektedir. Burada Evdale Zeynikenin yani Ehmede Fermanrun kale minden ilk defa Culeden bahsettigi ancak Culeyi burada hem bir gUl olarak hem de sevgili olarak betimledigi, kendisini ise onun bir yapragi olarak tarumladigi gorulmektedir. 27 Uzun, (2007),5.85-86. 28Uzun, (2007), 5.1l. 29Uzun, (2007),5.18. 114 Kiiltiirlerarasl jleti$im Baglammda jnsana Dair Duygular ve Ritiieller Cule ile Evdale Zeynike arasrnda ge<;en konusmalai-, bakildigmda .kar~lhkh adeta bir edebi sohbetin ger<;ekle~tigi soy. lenebilir. Ornegin Evdal'rn Culeye yonelttigi "<Gulem benim mahrumem benim. Gunes dogdu mu diye sordu? soruya CuIe'n~ verdigi cevap, Cule ile Evdal arasrndaki iliskide dogal temalara da yer verildigini gostermektedir, "0 da alcak sesle ceoapladi onu: -Evdal ey, ey mabrum ... Cunes dogmadi daha, ama kesk» etraftn giizelligini gorebileeuan. Stpane Kelaie'nin dorugu duman ve sis icinde rengarenk. Cok maoi, oilar, agar;lar ye~il, su ise siitbeyaz. ca. nesin yiikselen kirmizi isiklari kalbimin ceperlerini ISltzyor. Bu magis gununde gunes gokten, Sfpane Kelaie'nin dorugundan yava~ yava~ bize dogru yakla~zyor. Uyamyor diinya ... "30 Kitapta Cule'nin Newroza dair yaptrgi bir korrusrnava da yer verilmistir, Bu yonuyle Culerun dogaya dair duygu ve diisuncelerini gormek mumkundur, Sfrsika Simo (1925-1977) Susika Simo, 1910 yilmda EIegez rruntikasmm Mirekeda koyunde diinyaya gelmis daha soma Cumru'ye go<; etmistir. Soguk Savas doneminde hem dengbejlik sanatiru hem de tiyatro gosterilerini gerceklestirmistir. Yezidi Kurdu olan Susika Simo da Erivan radyosu aracihgiyla sesinin duyurabilen Kurt Kadrn dengbejlerdendi. Susika Simo'dan bahseden onemli kaynaklar arasrnda Erivan radyosunda bir donem tercumanlik yapml~ olan Wezire Eso'nun beyanatian onemli yer tutar. Wezire Eso, Susika Simo icin "Kurt sanatuu dillendiren kadm" ifadelerini kullanrrustir. 30 Uzun, (2007), s.2S. KUrt Toplumunda Kadin Denbeiler 115 Susika Simo icin Erivan radyosunun Kurtce yaymlar bolumunde profesyonel olarak cahsan tek Kurt kadmi oldugu, ozellikle de Ermenistan'da Kurt kulturu ve Kurt muziginin tarutnrunda ciddi katkilan oldugu soyle ifade edilmistir: " ... Ew he bed vekirina Radyo ya kurdi ji sitiranbeja kurde pirofesyonal ya tek u tene bu li respublika Ermenistane. Ew tev komen basqe-basqe (yan ji koma xwe <;:e dikir) digerya u konserten klame kurdi dida. Rind te bira min, we deme ez zaro bum, girupa we, Samile Beko u hineken din dihatin u kiluba gunde me da konsert didan. Emeke Susika Simo di propagandekirina dengbejya Kurdi da li Ermenistane pir e. Heta dawya salen heysteyi ji klamen Susike yen teva zeftir bi radyoye dihatin dayin ... "31 Susika Simo da diger Kurt kadm dengbejlere oranla sanadaha iyi imkanlara sahip olsa da bu kez toplumsal baskirun kendini dini inane konusunda ortaya koydugu gorulmektedir. Nitekim Susika Simonun Yezidi inancma mensup olmasi ve Hristiyan bir Ermeni He evlenmesi kendisinin de diger dengbej kadinlarla aym kaderi paylasmasma neden olmustur. tiru icra etme konusunda Iran Mucerdi (1950-2001) Iran Mucerdi gunumuz iran sirurlan dahilinde olan Bradost'ta 1950'de dunyaya gelmistir. Urumiye'deki Kurtce radyoda cahsmaya baslamadan once de ya~adlV bolgede dengbejligiyle ve sesiyle on plana cikan Iran Mucerdi stran ve klamlannda daha ask, ozlem, ele, keder temalarirun yam sua siyasi konulara da yer vermistir. Iran Mucerdi'nin dillendirdigi sitran ve klamlar arasmda Arifo lawo, Bajo Emire Min, Bave Lalo, Delal Ez bi heyran, 31 Boyik. (2011), http://www.avestakurd.net/arshiv eskere%20boyik.htm / avesta68/ 116 KUltiirlerarasl jleti~im Baglammda jnsana Dair Duygular ve Ritiieller Delal Lo, Delale Male, Dile min loy loy, Domam 1.1Pismam, Filite Quto, Hedo Rabe, Kure Xelqeyo del al, Le Ie yemman, Sere Cezo, Salihbege, Yar Cewre stranlan onemli yer tutmaktadrr. Zadineya Sekir (1943- ... ) Eskere Boyik, Zadine'yi, "Zadine ji dayka xwe dengbej hatibu dine." yani "Zadine annesinden dengbej olarak dogmus. tu"32 ifadeleriyle ozetlemisti. Cercekten de Zadine, stranlanyla, sesiyle ve dugiinlerdeki performansiyla tam bir dengbej olarak dogmustu. Dengbejlik ve sanat onun ruhunda vardi, dogustan bir yetenekti. Susika Sirno gibi Yezidi bir Kurt Kadm dengbeji olan Zadineya Sekir de Erivan radyosuyla sesini duyurmus ve aynca sahne sanatcihgi da yaprrustir. Zadineya Sekir de diger kadm dengbejler gibi sikintrh bir hayat surmustur. Ancak diger kadm dengbejler daha ziyade topium tarafmdan sanatian nedeniyIe bask! gormu~ken, Zadineya Sekir hem sanat hem de Ermeni bir e~ secmesi nedeniyIe de Kurt topiumu tarafindan ciddi elestirilere maruz kalrrustir. Uzun suren baskilara dayanamayan Zadineya Sekir de diger meslektaslarmm gectigi Sfkintih yoidan ge<;mi~ ve esinden aynlmak zorunda kalrrustir, Sovyetler Birligi donerninde Egide Cimo'yla birlikte bir orkestra kuran Zadina Sekir'in en onernli klamlari=' "Dera Sore Bi<;1.1ke, Le Ie Ie le, Hevi vi hey! vi hevi vi, Emer axa xere nebini."dir. 32 33 Boyik. (2011), http://www.avestakurd.net/arshiv / avesta68/ eskere%20boyik.htm Klarn, dengbejlerin genellikle bir calg: aleti olmaksizm icra ettikleri, stran turune gore daha uzun olan anlati icerikli muziklerdir, Klamlar geleneksel ya~aml yansitan, gorece daha eski, icerik bakurundan daha zengin konulu epik muzik metinleridir. Anonim olan klam metinlerinde askin yarn sira savaslarda gosterilen kahrarnanhklar, toreler, orf ve adetler uzunca yer tutabilir. Mehmet Sait Cakar, Fehim Isik, Mehmet Mehmetoglu, Esra Sadikoglu, Ronayi Orten, Sami Tan, Ortaogretim KUrt Dili ve Edebiuai: Ders Kiiabi, Tarih Vakfi Yurt Yayinlan. istanbul, 2010, s.46. KUrt Toplumunda Kadin Denbeiler 'eller ismam, n, $ere idir. engbej 'gmu~anyla, olarak "tu~tan ngbeji ius ve diger diger In ne.m de mdan daya- 19i Elmas Muhammed 117 (1894-1974) Dengbejlik kulturunde on plana cikan bir diger Kurt kadm dengbej de Elmas Muhammeddir. 1894 yilmda Cizrede dunyay a gelen Elmas Muhammed de diger dengbejlerin yasadigr sikintilan ya~aml~ ve hayati soz konusu yoksulluk icinde son bulmustur. Diger Kadin dengbejlerden farkh olarak tizden pese uzanan sesiyle on plana cikan Elmas Muhammed, Kurtlerin dismda Turkler, Araplar ve Farslar tarafmdan da oldukca sevilen bir sanatciydi. Nazdar Ferhat ve Esmer Ferhat (?) iki kiz kardes olan Nazdar ve Esmer Ferhat kardesler, Irak'm unlu muzisyenlerinden olan Ali Merdan tarafmdan yetistirilmistir. Ancak 1951'de Irak'tan sirur disi edilmeleri nedeniyle muzigi birakmak zorunda kalrruslardir. Bu yonleriyle Irak bolgesindeki Kurtlerin ve kadmlann sesi olma acisindan ayn bir yere sahiptirler. Sk- rustir. cestra ;uk e, ;ta68/ ikleri, amlar n da- retinreler, . Isrk, L,Or- nlan, Fatma Isa (1934-2010) Erivan radyosu araciligryla sesinin duyuran bir diger kadin dengbej de Fatma isa'dlr.34 1934 yilmda Erivan'a bagh Arazdage koyunde dunyaya gelmistir. Bazi kaynaklarda Fatma Isa'run Sovyetlerin yrkihsmm ardmdan Ermeniler tarafindan Krasnodar'a surgun edilen Fatma Isa'run ailesinin Krasnador Kurtleri arasmda oldukca onemli bir yere sahip olduklan bilinmektedir.v Diger kadm dengbejler gibi herhangi bir egitim almadan muzik kulagiyla Kurt halk muzigi parcalanru yorumlayan Fatma Isa'run ozellikle 'De Miho, 'Dina Min', '$ere Reya .t .• Bazi kaynaklarda Fatffia Isa'mn Azerbaycan'da kaydedilmistir. 35 ANF News Agency, 24 Ocak 2010, 34 dunyaya geldigi 118 Kiiltiirlerarasl Deti§im Baglammda jnsana Dair Duygular ue Ritiieller Beser', 'Gede Mirzo~ ve 'Derwese Evdi' adh turkuleri buyuk ilgi gormustur. Fatma Isa'nm ozellikle De Miho adh parcasi halk arasmda buyuk ilgi gbrmu~tiir. Bu par<;anm hikayesi ise bir Kurt derebeyinin kizi Telli ile yoksul bir asiret koylusu olan Miho'nun dillere destan askindan olusmaktadir. Parcarun ana temasi kati feodal toplumlarda pek az rastlanan kadirun erkege duydugu askiru dile getirmesi ve methiyeler dizmesi vardi-, par<;ayl klasik hale getiren bzelliklerden biri de budur. Par<;a, Telli'nin Miho'ya duydugu sevgiyi ve ona methiyelerini uzun ve trajik bir havayla anlatir.x Eyse San (1938-1996) Kurtler arasmda Eysana Eli yada Eysexan olarak da bilinen Eyse San, 1938 yilmda Diyarbakir'da dunyaya gelmi~tir. Dengbej kadmlar arasmda belki de en fazla bedel odeyen bir sanatci olan Eyse San, Diyarbakirin onde gelen ailelerinden olan Cibriyan asiretine mensuptu. Mehmed Uzun Dengbejlerim adh eserinde Eyse San icin "bir bulbul gibi okuyan Eyse $an"37 ifadelerini kullanarak, Kurt kadm dengbejler arasmda Eyss Sanin ayn bir yeri olduguna dikkat cekmistir. Eyse San'in dengbejlikle ilgili altyapismm olusmasmda ailesinin ozellikle de baba evine gelen dengbejlerin buradaki sohbetlerin onemli bir katkisi olmustur. Ancak sunun da bir kez daha belirtilmesinde yarar vardrr ki, dengbejlik sonradan ogrenilecek bir sanat degildi, Yani Eyse San/in zaten icinde var olan cevher eve gelen dengbej konuklarla birlikte daha da belirginlesmistir. I "Tek sarkiyla. bir asirdir kulaklarda ...", 12 Haziran 2011, http://www.cayfan.net/community 143247-tek-sarkiyla-bir-asirdirkulaklarda-fatma-isa.html 37Uzun, (2006)s.120. 36 eller Kurt Toplumunda Kadm Denbeiler uk ilgi II halk ise bir j olan mana erkege .ardir, Parca, uzun Bazi kaynaklarda Eyse San'm cocuklugunda annesi Heciye Xanimm kendisine Evdale Zeynike ve benzeri Kurt klasiklerinden ve efsanelerinden okudugu hikaye ve oykulerin ve Kurt dengbejlerin on un duygu ve dusunce dunyasiru onemli olcude etkiledigi ifade edilmistir." Dini yapl bakimmdan son derece muhafazakar bir aileye sahip olan Eyse Sanin dengbejlige baslamasma en basta babasi ve kardesleri tarafmdan karst konulmustur. Onlara gore bir kadirun dengbejlik yapmasl buyuk bir gunahti ve bu nedenle de Eyse San'i engellemeye cahsrruslardir.w Ancak tum bu baski ve engellemelere ragmen Eyse San gonlundeki bu isten vazge<;meyerek mucadele etmistir.s? Eyse San evlendiginde 20 yasmdadir ve bu evliliginden bir kizi olmasma ragmen ya~anan sikmtilar nedeniyle esinden aynlarak Gaziantep'e gelmek zorunda kahr, Bazi kaynaklarda Eyse San'm Gaziantep'te hayatnu terzilik yaparak surdurmeye calisngi kaydedilmistir.!' Bir sure soma Antep'te radyoda Turkce sarki soyleyerek hayatiru kazanmaya cah~hgl ancak icindeki Kurtce par<;a soy Ierne istegini dile getirmesiyle birlikte isten <;lkanldlgl ve boylece Eyse San'in istanbul yollarmm gorunmeye basladrgi da ifade edilmektedir.v Istanbul'da Turkce-Kurtce plaklar yapan San burada konserler de vermistir. Ancak bu cahsmalanndan dolayi uzerindeki baskilar artmaya baslaymca dayanamayarak Almanyaya yerlesmistir . Burada bir sure cahsmalarmi surduren San, daha soma tekrar Istanbul'a donmus ve yine baskilar nedeniyle 1979 yilmda Bag- ilinen nistir. m bir nden lerim an"37 Ey~e la aisoh. kez igreolan ~gin/ 38 / Hasan Akbal/Hesene Al e, DengMj £l Siranen Me Destan £l Folklora Me, 2009, s.96. 39 ~011, dir- 119 40 41 42 Nevin s.212. Akbal, Akbal, Akbal, Gungor Resan, Kurdish Notables, Doz Yaymlan, (2009),5.97. (2009), 5.98. (2009), 5.98. istanbul, 2008, 120 KUltiirlerarasl jleti~im Baglammda hlsana Dair Duygular ve Ritiieller dat'a goc etmistir. Bagdat radyosunda M. Arif Cizrawi ve isa Berwari ile tarusip, onlarla birlikte konserler veren San, soz konusu donemde ailesinin tehditleri nedeniyle Diyarbaku' a hie gidememi~tir. 43 Eyse San'Ia ilgili kaynaklara genel olarak bakrldigmda aslinda e;:ogunlukla Eyse Sanin cahsngi plak ve kaset sirketlerinin kendisi sayesinde cok iyi paralar kazandigiru ancak Eyse San'in bu imkanlardan yararlanamadigt ve hayatiru buyuk bir sefalet ve yokluk icinde gee;:irdigi anlasilmaktadrr. Bu yonuyle Eyse Sanin da diger kadm dengbejlerle benzer kaderi paylastigrm soylemek mumkundur, Bu cercevede Kurt toplumunda kadm olmanm zorlugunun yam sua dengbejlik sanatiyla ugrasmarun da buyuk bir zahmet gerektirdigi bir kez daha anlasilmaktadir. Eyse San'in dillendirdigi eserleri icerik ve tern a bakimm- . dan inceledigimizde oldukca genis bir yelpazenin soz konusu oldugunu soylemek mumkundur. Her ne kadar Eyse San, ailesind en, baba evine gelen dengbejlerden duydugu kilam ve stranlan dillendirse de bunlarm yam sira kendine ait eserleri de mevcuttur. Aynca Eyse Sanin hem Kurtce hem Turkce stran ve klamlan okumasi kendisinin sadece Kurtler tarafmdan degil Turk dinleyiciler tarafmdan da geni~ bir dinleyici kitlesine sahip olmasiru saglanustir. Eyse San dillendirdigi eserlerde ask, aci, keder, elem, ozlern, hasret, tarih, gelenek, orf, adet, siyasi vb. temalara rastlamak mumkundur. Meryem Xan (1904-1946) Mihemed Ehmede Boti'nin kIZI Meryem Xan, Sirnak'm Dergol koyunde 1904'te dunyaya gelmistir. Meryem Xan, dengbejlikle ilgili ilk egitimini kay yerlerindeki dugun, eglence 43 Nevin Gungor Resan, Kurdish Notables, Doz Yaymlan, istanbul, 2008, 5.212. Kurt Toplumunda Kadtn Denbejler Isa (0- hi~ aslin 'In .let l~e nu 1m 1m r. m- . lSU Ieve de ve gil 3ask, 121 ve dengbej toplumu icinde buyuyerek alrrustir. "Sanatsiz ya~arsam olurum" diyen Meryem Xan,'m 200'un uzerinde sarki soyledigi bilinmektedir. 1915 yilmda ikinci Dunya Savasirun yarattlgt sarsmtmm etkisiyle Suriye'ye gb~ eden Meryem Xan, bu arada kendine has ses ve yorumu ile onceleri aile icerisinde, daha soma degisik ortamlarda sarki sbylemeye baslar.s- Meryem Xan'm hayati Celadet ve Kamran Bedirxan ile tarusmasiyla degismistir. Meryem Xan'm Bedirxan ailesinden tarusip evlendigi esi Meryem Xan'm sarki soylemesine taraftar olmadrgi ve "Biz buyuk bir aileyiz. Bizim ailemizden bir kadm sarki soyleyemez" ifadelerini kullandigi bilinmektedir.s> Bu ifadeler aslmda sadeee Meryem Xari'm karst karsiya kaldrgt bir durum degil neredeyse Kurt kadmlarmm cogunun gunli.ik yasamda karsilashgl bir srkmtiydi. Aneak Kurt toplumunda ilk gazeteye, onemli dergilere ve kitaplara imza atan Bedirxan ailesinde boylesine bir tutumun sergilenmesi feodal yapmm soz konusu donemdeki etkisinin koklu ailelerde de ne olcude etkili oldugunu ortaya koymasi bakimmdan dikkate degerdir. Zor bir yol aymmma gelen Meryem Xan esinden aynldigmda yaklasik 20 yaslarmdadir ve bu aynhkla ilgili icinden gelenleri soyle dillendirrnistir: De loy loy Mihemedo Rani asi Mi ci got (i tu xeyidi De giyaye merga li min a b/uhemede min seridi De he(i kese navbera min (i Mihemede min de jesadike bike De heke jin be rebt newel ide lee 44 08, Nevin Gungor Resan, Kurdish Notables, Doz Yaymlan, istanbul, 2008, 5.154. 45 "Muzisyen Meryem Xan Kimdir?", 3 Mart 2010, http:// mehmetayaz.blogspot.com/2010 1031 meyremxan- kimdir.html 122 Kiilturlerarasi lleiisim Baglammda lnsana Dair Duygular ve Ritueller De heke mer be reb! nezeunci De heke ke; be reb! canika xwe~ya neb! De loy loy loy loy ... "Mihemedo Ron! "Ben ne dedim ki sen kusiicn? Benim ve Mihammedimin Benimle Mihemedimin r;aylrlan sarardt soldu arastnda fesatllk yapan Eger kadinsa Allah'im cocuk dogunnasm Eger erkekse Allah'im eolenemesin Eger kizsa Allah'im muiluluk gormesin"46 Meryem Xan'm bosanmasi beraberinde bir cok sorun getirrnisse de, bu zorluklarla mucadele etmek ve ayakta kalabilmek icin bir sure Zaxo'da bir evde hizmet gorerek gecinir. Daha soma 1930'lu yillarda once Musul, soma da Bagdata gec;erek muzik cahsmalarma agirlik verir. Kurt kadm sanatcilar arasmda bir plaga okuyan ilk sanatci olarak bir cok kisi tarafmda begeniyle dinlenmeye baslamr. Sesiyle buyuk begeni kazanan sanatci yaptigi derlemelerin yam sira sevda ve direnisleri anlatan sarki ve agltlar yazlp besteledi. Ikiyuzun uzerinde beste ve derleme yaparak, Kurt muziginde bir ekol olmustur.V Kubara Xudo (1935-1975) Sovyet Ermenistanda dengbej de 1935 yilmda 46 47 sesini duyuran bir diger kadm Ermenistan'm Elegez bolgesinin Meryem Xan, (14 Haziran 2011) http://www.samandoken.com/ default.asp?mct=detay&Forum_ID=10720&Topic_ID=22152&CaUD =6795 Nevin Gungor Resan, Kurdish Notables, Doz Yaymlan, istanbul, 2008, s.154. KUrt Toplumunda Kadm Denbejler ler 123 Axbaran'e koyunde dunyaya gelen Kubara Xudo'dur. Erivanda, Ermeni Dili ve Edebiyah egitimi alan Kubara Xudonun on plana cikan sitranlan arasmda "Gede law ike min pala hane, Lurke, lurke, Ira raja rehetiye, Mevan, mevan, mevan can" yer ahr. Cemila Cawis (1937- ... ) Curcistan Kurtlerinden alan Cemila Cawis, 1937 yilinda Tiflis'te dogmustur, Muzigin yam sua tiyatroyla da yakindan ilgilenen Cemila Cawis, 'Merdfne, Xwe~ Merdfne' ve 'Lola Cede' parcalanyla on plana C;lkml§hr.48 Nttra Cewari (1941- ... ) n geilabilDaha cerek smda bege.anatilatan ~.der- kadm -sinin 1941 vihnda Ermenistan'in baskenti Erivan'da dunyava gelen Nura Cewari de Kafkasya'daki Kurt kadin dengbejler arasinda onernli bir yere sahiptir. Kendisiyle yapilan bir roportajda hayat hikayesini ve dengbejlige alan ilgisinin nasil olustugunu soyle dile getirmistir: Heciye Cindi'nin ve Zeynava Ioo'nun dorduncu kizunm. KaJkasya Kurtlerinin muzig) uzerine arasitrma yapmaktaYl1n. 1941 yzlinda Erioan' da diinyaya geldim. H. Hakopyan, ismindeki okulda ogrenimime basladim. Anne ve babam dengbejlik konusunda bilincliudiler. Onlar evimize gelen misaJirler icin klam soylerneyi severlerdi. Yapitlanmda da bazi klamlartna yer uermistim. Her yaz taiilinde de, ailece Elegez'in (Pampa Kurda) daglarma giderdik. Orada ilk deja davul ve zurna sesini ve dengbejleri gordum. Yitksek ogrenimimin yam sira, aym zamanda miizisyenlik okuluna gidiyordurn. Ermenisian' in en iyi .coml at_LD 2008, 48 Akbal, Hasan /Hesene Ale, Dengbej (I Stranen Me Destan Me, http://www.rojnivisk.com/pdf/L-Z.pdf 0 Folklora 124 KUltiirlerarasl jleti§im Baglarmnda jnsana Dair Duygular ve Ritileller okulu olan AL. Speniarqan' da piyano bOliimu ve ardindan Melikyan isimli kolejde egitim aldimr" R. Cemila Celil'le birlikte konservatuar egitimi alan Nura Ceweri de Kurt muzigine ilgi duyarak, ozellikle Ermenistandaki Kurtler arasmda anonim parcalan derleyerek bunlan notalandrrrrustir. 50 Eskere Boyik' e gore Ermenistanda ozellikle dengbejligin bir sanat olarak bilim dalma donusmesinde Nura Cewari'nin emekleri son derece onemlidir. Cunku Nura Cewari sadece dengbejlik yaparak degil aym zamanda stran ve klamlarm toplanmasi, derlenmesi ve bunlarm konu itibariyle yigitlik, halay, iscilik, siyasi, vatanseverlik, yas, dini vb. turlero aynlmasmda da ciddi emek harcarrustir.» Kurt kulturu ve Kurt muzigi uzerine egitim alnus olan Nura Cewari'ye gore, Kafkasya Kurtlerinin muzisyenlik ve kulturlerinin korunmasmda dini yapl ayn bir yere sahiptir. Bu nedenle Kafkasya Kurtlerinin Kurt muziginin geli~imine ciddi bir katki sagladlgml soyle ifade etmistir: Gercekien de Kafkasya Kurilerinin muzisvenlik: diizeyi, biraz daha [arklidir. Kafkasya -isier Ermenisian, ister Giircistan olsun- Kurt- 49 50 "Nura Cewari ile roportaj", (16.06.2011), http://www.bydigi.net/ genel-kultur /49369-nura-cewari-ile-roportaj.html Suleyman Cevik-Ali Karadeniz, "Prof. Dr. Celile Celil: Zimane Ji Folklora Xwe Dur Weke Maste Pebriqe Nubihar, 2005, Sayi: 94, Cild 9, istanbul, s.29. Bi texmina me Err-ienistane da bi xebaten doktora Hunurmendye Nura Cewari stiranbeji u sazbendzanya kurdi ra piri-hindiki hirne zanyari ji hate danin, Stiran hatine parevekirin ser bella: yen meranye, govende, xebate, yen siyasi, yen welatparezye. sitiraben /line, yen oli u hwd. Eskere Boyfk, "Radyoya Yerevane u Pesdacuyina Stranbejiya Kurdi", Avesta, 7 Haziran 2011, http://www.avestakurd.net/arshiv / avesta68/ eskere%20boyik.htm s«: 51 Iler ________ Nura nenisLU1lan ~llikle Nura ewari n ve ariyIe rrlere K_u_·r_t_T..:__.op,-l_u_m,-u_nda Kadm Denbejler 125 lerinin geneli Yezidi inancindandir. Yezidiler tarihlerinde r;olcbask: gormii~ler ve bu ozellikleri, kendilerini cok: iyi korumasina neden 01mus. Kendilerini diger dinlerden de korumuslar. Sovyetler doneminde, devletin smirlan r;olcgucli; korunup, tum Sovyet halklan izolasyona tabii iutuluuordu. Aynz zamanda Kurt halktnin dini, kidtiiru uzerinde izolasyon uygulamyordu. Ama muzisyenlik Kafkasya 'ya nasil girmisse, oyle de korunmus ve kalmistir. Aym zamanda Kurtler komsu kulturlerte karismamislar. Yezidi Kiirtlerinde oldugu gibi, Miisliiman Kuriler'de de; miizisyenlik ve anonim degerleri oldugu gibi korunmustur. Arasttrmactlar eger arsiolerden yararlanmak istiyorsa, her ~eyden once Kafkasya Kurileri arastna gitmeleri gerekir. 52 Cemila Celil 1Nuulturedenli bir 7Z Cernila CeIiI Ermenistan'da konservatuar okuduktan soma Kurt muzigiyle ilgilenmeye baslanustir. Ozellikle foIkIorik muzik uzerine yogunIa~an Cemila CeIiI, halktan topladigi anonim eserleri bir araya getirerek notalandrnr daha soma ise daha fazla kisiye ulasmasi icin yaymlardi, 53 da- Kurt- i.net/ me Ji VI:94, mdye hime yen raben rrdi", shiv / Asltka Qadir (1945- ... ) 19145 yihnda EIegez'de dunyaya gelen Aslika Qadirin ailesinin Erivan'a tasmmasiyla birlikte ilkogretimini burada tamamlarrustir. Daha soma Erivan DevIet Universitesi Dogu Bilimleri Fakultesinde egitim alrrustir. Ermenistan'in ilk devlet baskaru olan Levon Ter-Petrosyan ile aym donemde egitimini Fars Dili ve Edebiyati bolumunde tamamlarrustir.v Aslika Qadirin bir diger onemli bzelligi ise ileri duzeyde Ermeni Dili 52 53 54 "Nura Cewari ile roportaj", (16.06.2011), http://www.bydigi.net/ genel-kultur 149369-nura-cewari-ile-roportaj.html Cevik yd. (2005), s.33. Evin Bercern, "Dengbejen Me Yen [in", 7 Haziran 2011, http://w·vw.agirenewroz.com/Forum/ showthread.php ?t=31 126 ,.KiiHUrlerarasl lletisim Baglammda Insana Dair Duygular ve Ritueller ve Edebiyatma olan hakimiyeti olmustur, Bu nedenle 22 yrl boyunea Erivan'da Ermeni Dili ve Edebiyati dersleri vermistir. Sovyetlerin yikilmasmm ardmdan Ermenistan'daki Kurtlerin durumunun kotulesmesi uzerine bircok Kurt aydiru gibi 0 da Errnenistan'i terk etmek zorunda kalmis ve Avrupa'ya go<;:etmi~tir.55 Erivan radyosuyla sesinin duyurrnayi basarrrus bir diger Kurt kadm dengbej de Culizera Casim'dir. Erivan radyosunda Lusika Huseyin= gibi muzigin yam sua spikerlik de yapml~hr.57 Bunlarm yam sira Belga Qado, Naza Kokil, Culizera Etar gibi bir doneme damgasiru vurmus kadm dengbejler de bulunmaktaydi. Aneak daha oncede belirtildigi gibi <;:oguyla ilgili olarak Erivan radyosu dismda neredeyse herhangi bir kayit 01mamasi nedeniyle bu dengbejler hakkmda detayli bir bilgi bulunmamaktadir. SONUe; Bu cahsma sirasmda elde edilen verilerden hareketle Kurt kadm dengbejlerin buyuk bir· <;:ogunlugunun erken dengbejlerden oldukca farkh bir surecten ge<;:tikleri ve hayatlanrun buyuk bir kisirrunda eiddi sosyal problemlerle karst karstya kaldiklanru soylernek mumkundur, Bu cercevede Meryem Xan ve Eyse San son dereee huzunlu yillar gecirdigi ve e~lerinde aynlmak zorunda kaldiklanru soz konusu uzuntu ve kederlerinin eserlerinin temalanru da etkiledigini gormekteyiz. Bercem, (2011),http://www.agirenewroz.com/Forum/ showthread.php?t=31 56 Boyik, (2011),http://www.avestakurd.net/arshiv / avesta68/ eskere%20boyik.htm 57 Boyik, (2011),http://www.avestakurd.net/arshiv /avesta68/ eskere%20boyik.htm 55 Kurt Toplumunda Kadm Denbeiier 127 Kurt kadm.dengbejlerin buyuk bir kisrru icin dengbejligin her seyden-once geldigini ve bu ugurda <;ogu zaman ailelerini, eslerini ve hatta cocuklarmdan aynlmak zorunda kaldiklanru da soylemek murnkundur. Nitekim Meryem Xan'in "ben sanatSIZ yasayamam" ifadeleri bu hususun bir kadm dengbej icin ne ifade ettigini ortaya koymasi baknrundan dikkate degerdir. Kadm dengbejlerin eserlerindeki temalara bakildigmda ise ask, olum, aynlik. mutluluk, doga vb. gibi oldukca genis bir yelpazenin soz konusu oldugunu soylernek mumkundur. Bu temalarm yam sira bazi kadm dengbejlerin ise Eyse San, iran Mucerdi gibi siyasi meselelere de uzak kalmadiklan, stran ve klamlarmda bu hususlara da yer verdikleri anlasilmaktadir. Verilerden hareketle uzerinde durulmasi gereken bir diger husus ise gunumuzde dunyarun bircok yerinde oldugu gibi Kurt kadmlarmm da dengbejlik sanatiru icra ederken karsilasrrus oldugu sikmtilardir. Bu cercevede gerek kadin olmanm gerekse cesitli donemde ulkenin gecirmis oldugu degisim ve dbnusum surecinin kadmm toplumda arka planda kalmasmda onemli bir etkisinin oldugunu soylemek mumkundur, keder- Kadm dengbejlerin aslmda yasadiklan donemde sadece kadm olmanm kendilerine getirdigi zorluklarla degil aym zamanda toplumsal baski, aile baskisi ve hatta eslerinin de kendilerine ve icra ettikleri sanatlarma karst onyargilanyla mucadele etmek zorunda kalrruslardir. Cogu zamanda sanat ve muzik tutkulanna yenik dusup yasadiklan yerleri terk etmek zorunda kaldiklan hatta sadece evlerini degil yurtlanru da terk etmek zorunda kaldiklan gbrrumektedir. Bu yonuvle aslmda muzigin ya da sanatm, ya da adma her ne derseniz deyin, tum bu etkinlikler icinde kadmm bir bakima cinsiyet aynmmm yapIldlgl ve adeta bu alanlarda sadece erkeklerin hukum surdugu bir toplumda kendi sesini duyurmaya cahstigr gbriilmektedir. Sesini duyuramadigt noktalarda ise ailesini, evini, sevdigini ve hatta yurdunu terk etmek zorunda kaldigi anlasilmaktadir. 128 Kiiltiirlerarasl jIeti~im Baglammda jnsana Dair Duygular ve Ritiieller Tarihten gunumuze Kurt toplumunun gecirmis oldugu cetrefilli .donemler, savaslar, isyanlar, ayaklanmalar, siyasi ve sosyal donusumler ve Kurt toplumunun resmi bir devlete sahip olamayisi Kurt tarihi ve Kurt kulturuyle ilgili yazih kaynaklarm son derece suurh olmasma neden olmustur. Bu toplumsal ve kulturel olgu da ister istemez beraberinde Kurt toplumunu dengbejlik alanmda ilerlemeye zorlarrustrr. Bu nedenle aslmda gunumuzde dengbejlik kulturunun bir bakima Kurtlerin tarihj, siyasi ve kulturel baglammda adeta bir arsiv niteligi ta~ldlgml soylemek mumkundur. Nitekim dengbejlerin stran ve klamlannda topluma dair aci, sevinc, keder, ask, uzuntu, mutluluk, ozlem vb. duygulan banndrrdiklan gbz onunde bulunduruldugunda bu husus daha belirginlesir, Bu nedenle Kurt tarihinde ve kulturunde dengbejlerle ilgili olarak bzellikle de kadm dengbejlerin ayn bir yere konarak incelenmesi gerekmektedir. Bilindigi gibi kadmlar erkeklere oranla duygu ve dusuncelerini daha derin ve daha ileri boyutta yasadiklanndan aslmda kadmlarm gbzliyle Kurtlerin ge<;mi~inin yorumlanmasi arastirmacilara ve tarihcilere belki de cok farh bir bakis acisi sunacaktir. Ancak burada uzerinde durusmasi gereken onemli bir diger husus ise gecmisin him yasanrrushklanru tum detaylanyla belleginde tasryan bu dengbejlerin saYlsmm her ge<;en gun azaldigi ve dengbejlerin eserlerinin kayit altma almmasiyla ilgili hala herhangi bir girisimde bulunulmadigidrr. (. .. )Dengbejler kay kay dolasarak kay halkintn biiyiik bir balilmiiniin katzldlgl divanlara kuttlirlardi. Durum bu olunca akla ilk olardk kadin ve erkek dengbejlerin topluluk icinde karma ortamlarda muziklerini esit derecede serbest kosullar icerisinde icra edip edemeyecekleri geliyor. Bir kadtrun mirlerin dioaninda veya gezgin olarak dengbeiiik yapmasz olast degildi. Feqfye Teyran (16. yy), Eudeui Zeynike (19. yy), Miradae Kine (20. yy), Karabete Xa~o (20. yy) gibi hep zikredilen erkek dengbejlerin yanmda bir de az gorunen kadin dengbejler uardtr. Aslmda, kadinlar siali; kiiltii.r icerisinde onemli bir - ler :iugu si ve ;ahip larm II ve iunu inda rihi, gml ve rutun- takacteceIda a§laJir u';I- i- KUrt Toplurnunda Kadm Denbeiler 129 yere sahipiir. Ancak ya$amm her alanina nufuz eden bu kuliur, neredeyse hep erkeklerle ozdeslestirilir. Ornegin, Susika Sima, Kana Zaze, Esmer-Nazdar Ferhai kardesler, Faima Muhammed, Aslflea Qadir ve Divaroakir'da dengbejtik yapan Nergiz Apkgoz ve Feleknaz Esmer gibi. Ne yazlk ki, dengbejler uzerine bir arasiirma yapllmaya (alz$lldlgl zaman EY$e San ve Meryem Kan'dan once ba$ka isimlere rastlamak ise oldukca gii(tiir.58 Dengbejligin erkeklerden farkh olarak kadmlar icin ayn bir yere sahip oldugunu soylemek mumkundur. Daha oncede belirtildigi uzere erkeklere gore duygu ve hislerini erkeklere oranIa daha derin ya§ayan kadmlar aslmda stranlar aracihgiyla bir bakrma sikmtilanru dile getirmeyi, ozlemlerini duyurmayi, fikir ve dusuncelerini topluma yansitmayi da basarrruslardrr. Tabii bir onemli farkla. Nitekim erkek dengbejler kay kay, sehir sehir dolasip sanatlanru icra ederken kadm dengbejler cok daha Slrurh bir <;evreye hitap etmek zorunda kalrruslardir. Ozellikle Ermenistan'm dengbejler ve kadin dengbejIerin seslerini duyurmalannda onemli bir yere sahip olmustur. Erivan radyosu aracihgiyla sesini duyuran dengbej kadinlar bayIeee icinde bu yetenegi banndiran diger bolgelerdeki Kurt kadmlan icin de ornek teskil ederek onlann da onunu acrruslardir. Ozellikle soz konusu donernlerde Erivan radyosunda cevirmenlik yapan Wezire Eso'nun Ermenistan'daki Kurt kadm dengbejlerle ilgili olarak paylasngi arularmda Erivan radyosundaki kadm dengbejlerin ailelerinden ve ozellikle babalarmdan eiddi destek aldrgiru da da isaret etmistir. ek 58 Sakin yd. http://www.bukak.bowl.edu.tr/?p=339 130 Kiiltiirlerarasi lletisim Baglammda lnsana Dair Duygular ve Ritiieller KAYNAK<;A Akbal, Hasan /Hesene Ale, Dengbei (I Stranen Me Desian (2009), http://www.rojniviskcom/pdf/ A-K.pdf (I Folklora Me ANF News Agency, (2010,24 Ocak). Antolojfya Dengbejan (Dengbej Antolojisi) (2007), Diyarbakir: kir Buyuksehir Bayrak, Mehmet, Diyarba- Belediyesi, Kultur ve Turizm Mudurlugu. Graviirlerle Kuriler, (2002), Ankara: Ozge. Bayrak. Mehmet, [inert Kurd Di Serdema Kadiru), (2007), Ankara: Ozge. Bercern, Evin, "Dengbejen Osman] De (Osmanhda Kurt me yen jin", (2011, Haziran) Bir redd-i ask destaru: Zembilfrosl, (2008, 17 Agustos), Boyik, Eskere, Radyoya Yerevane 0 Pesdacuyina Sitranbejya Kurdi, Diyarbakir: Avesta, (7 Haziran 2011), http://www. avestakurd.net/ arshiv / avesta68/ eskere%20boyikhtm Celasun, Zehra, Tarih Boyunca Kadin, (1946), istanbul: Ulhi Kitap Yurdu. Celile Celil (2005), Yerevan xeber dide: 'Hevale radyoguhdar, em dest bi xeberdane bi zimane kurd! dikin ... , Sayi: 96, istanbul .Nubihar. Cindi, Heciye Avesta. -Emine Evdal. Folklora Kurmanca (2008), Diyarbakir: Cakar, Mehmet Sait, Fehim Isik, Mehmet Mehmetoglu, Esra Sadikoglu, Ronayi Onen, Sami Tan, Oriaogretim KUrt Dili ve Edebiuau Ders Kitabi (2010), istanbul: Tarih VakfI. Cevik, Suleyrnan -Ali Karadeniz, Prof. Dr. Celile Celli: Zimane Ji Folklora Xwe Dur Weke Maste Febriqe Ye, (2005), Sap: 94, Cild 9, istanbul: Nubihar. http://mehmetayaz.blogspot.com/2010/03/meyremxan-kimdir.html http://my.opera.com/HazanGazeli/blog/ show.dml/2476009 http://www.agirenewroz.com/Fomm/showthread.php?t=31 http://www.bydigi.net/geriel-kultur roportaj.html http://www.cayfan.net/commw1ity kulaklarda-fatma-isa.html /49369-nura-cewari-ile/43247-tek-sarkiyla-bir-asirdir- KUrt Toplumunda Kadin Denbeiter Muzisyen Meryem Xan Kimdir?", Nura Cewari ile roportaj", Panlti, Abidin, (2010,3 Mart), (16.06.2011), Dengbejler: SOZUI1Yazglsl (2006), istanbul: Resan, Nevin Gungor, Kurdish Notables, (2008) istanbul: Sakin, Elif & Gi.ilbeyaz Sert, Kadm Dengbejler, zici Universitesi Kadm Arasnrrnalan bukak.boun.edu, tr /?p=339 Kurt dest 'ihar. lakIr: 19lU, lD&' 'olk- r' is- . tml ithaki. Doz Yaymlan. (2011, 1 Haziran) BogaKulubu, http://www. Shahrzad Mojab,(2005), Devletsiz Ulusun. Kadinlan, KUrt Kadini Uzerine Arasiirmalar, Diyarbakir: Avesta. Uzun. urdi, 131 Mehmed. ithaki. (2007), Abdalm Bir Giinii. Selim Terno, Cev., istanbul: Vanh Memduh Selim Beg, "Kurt Harurru", (Jin'den aktaran Janet Klein, 2005), 14 Mart 1919, Janet Klein, Milliyetcilik: Ge<; Osmanh Doneminde Kurt Milliyetci Soyleminde "Kadm Sorunu", Devletsiz Ulusun Kadinlan, KUrt Kadini Uzerine Arastirmalar, Diyarbakir: Avesta.