Selçuk Es Necmi UYANIK
Transkript
Selçuk Es Necmi UYANIK
TARHNPENDE THEPURSUITOFHISTORY ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Yl:2009,Say:1 Sayfa:171194 Year:2009,Number:1 Page:171194 YAADIKLARIVEYAZDIKLARIYLAKONYA’DABRGAZETEC: SELÇUKES NecmiUYANIK* Özet BumakaledeOsmanl’nnsondönemleriylebirlikte,Cumhuriyet’inyaklak60ylnyaam Konya’nntannmbirgazetecisiolanSelçuk(Gürel)Eselealnmtr.Siyasi,sosyal,kültürelvs. birçokaçdanönemlibirbirikimesahipolanEs,yazdklarveyaadklarylaözeldeKonyatari hinevegeneldeTürkiye’ninsosyaltarihineönemlikatksalamolanbirahstr.O’nuntarihe olankatksvebilinmeyenyönleri,kendiarivindenfaydalanlarakgözlerönüneserilmeyeçal lmtr. AnahtarKelimeler Selçuk(Gürel)Es,Konyatarihi,gazete,Deliba,BüyükKonyaAnsiklopedisi AJOURNALISTWITHHISEXPERIENCESANDWORKSINKONYA: SELÇUKES Abstract Inthisarticle,Selçuk(Gürel)Es,adistinguishedjournalistofKonya,bothexperiencedthelast termoftheOttomanEmpireandtheearly60yearsoftheRepublicanPeriodwasexamined. Knowingalotofinformationonsocial,culturalandpoliticalsciences,SelçukEswasan importantfigurebycontributingwithhisExperiencesandWorksparticularlytotheHistoryof KonyagenerallytotheTurkishHistory.Wehavetriedtostatehiscontributiontothehistoryand hismysteriouspersonalitybystudyingonhisarchieves. KeyWords Selçuk(Gürel)Es,HistoryofKonya,Deliba,Newspaper,BigKonyaEncyclopedia * Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Üyesi. necmiuyanik@hotmail.com 172 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/1 I.GR Anadolu Selçuklu Devletine bakentlik eden Konya, Osmanl döneminde özelliklemedreseleriyledikkatçekenönemlikültürmerkezlerindenbirisidir.Tan zimat’nilânndansonrakisüreçte,eitimkurumlarnnçokluuiledikkatçeken “MevlânaDiyar”,aynzamandaAnadolu’dailkhukukmektebinindeaçldbir ehirdir.UlamaçsndanAnadoluBadatdemiryolunun1896’danitibarenfaali yetegeçmesiise,DouileBat’nnbulumasaçsndanKonya’yönemlibirkav aknoktasyapmtr1. TarmveHayvanclkkentiolanKonya,siyasiaçdankinciMerutiyetdevri ninsonlarnadoruttihatçvetilafççekimesininyaandbirehirgörümün dedir.Mondros’tansonra,ngilizveçoutalyangüçlerinceigaleurayanKon ya,bütünilçeleriylebirliktezmir’inYunanllarcaigaledilmesisürecinde,tepki siniaçkçaortayakoymutur2.Özellikle1920’deDelibasyan’ylaskntlgünler geçiren Konya yöresi, bu isyann bastrlmasndan sonra, Türk stiklâl Harbinde Anadolu’daenfazlaehitverenillerinbandagelmitir. Türkiye’yematbaanndevleteliyleXVIII.yüzyldagetirilmesindensonra,ge cikmeli olarak ve daha çok kinci Merutiyet devrinde basnyayn organlarnn halk üzerindeki etkinlii artmaya balamtr. Bu balamda Konya’da ilk yayn organolarak1870’dehalknkarsnaçkanKonyaVilâyetGazetesi’ndenitibaren; II. Merutiyet, Millî Mücadele ve Cumhuriyet devirlerinde çok sayda gazete ve dergiokuyucusuylabuluacaktr3.Bugazetevedergilerkimizamansiyasigörü lerini(ttihatç,tilafç,HalkPartiliyadaDemokratPartilieklinde)açkçaortaya koyarken,kimizamankapanacakyadaserttartmalarnyaandfikirvekültür organlar olarak Konya’nn düünce dünyasn yanstacaklardr. te Selçuk Es, Merutiyet’tenCumhuriyet’eTürkiye’deyaanandeiimsürecinde,Konyabasn tarihi açsndan özellikle Cumhuriyet devrinde “liberal” düünce yapsyla ön planaçkanbirgazeteciolacaktr.üphesiz,Oyaamolduuçevrevecorafya da Türkiye’nin (siyasi, sosyal, ekonomik vs. birçok yönden) meselelerine dönük çoksaydayazykalemealacaktr.BununiçinöncelikleSelçukEs’inhayatnabir gözatmakgereklidir. 1 2 3 Caner Arabac, Millî Mücadele Dönemi Konya Öretmenleri, Konya 1991, s. 10-11. Necmi Uyank, “zmir’in galine Kar Konya Yöresinden Gelen Tepkiler”, Uluslararas Soysal Aratrmalar Dergisi, Say. 5, Kasm 2008, s. 837-868. Bu süreçte yaynlanan Anadolu (1908-1909), Merik-i rfan (1908-1913), Hakem (1908-1910), ems (1909), Babalk (1910-1952), Çiftçi (1909), Meram (1910-11), Konya Osmanl Gazetesi (1911-15), Tekâmül (1914), Hançer (1917), Telgraf Haberleri (1918-19), ntibah (1919-20)3, bret (1919-20), Öüt Gazetesi (1917-1923), Halk (1923), Duygu (1930), Zaman (1934), Ekekon (1935-1950), Selçuk (1945-1950), Akyoku (1947-49), Yeni Konya (1949-), Yeni Meram (1950-), Öüt (1950-52), Öz Demokrat Konya (1957-60), Sabah (1960-66, 69), ehir Postas (1962-66), Anadolu’da Hamle(196769) gibi gazetelerin yan sra; Barika (1908-12), Ufk- Âtî (1911), ahab (1912-13), Konya Ocak (1917-18), Hak Yolu (1919), Oca (1924-25), Yeni Fikir (1925-29), Resimli Zaman (1925-1936), Ik Yolu (1927-30), Kervan (1929), Halka Doru (1929), Balars (1929), Tan Yldz (1930), Terbiye Postas (1932-33), Anadolu Klinii (1933-1939), Selçuk (1934), Konya Halkevi Aylk Kültür Dergisi (1936-1950), Hukuk ve çtihatlar (1946-1950), Millî Birliin Sesi (1948), Bozok (1949), Ant (1949-1964), Çar (1957-) gibi baz dergilerin ismi sralanabilir. Bu ve dier basn/yayn organlar hakknda detayl bilgi almak için bk., Caner Arabac vd., Konya Basn Tarihi, Tablet Yay., Konya 2008, s. 6-275. 1/1 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 173 II.SELÇUKES’NHAYATI Selçuk,kinciMerutiyetdevrindettihatveTerakkiCemiyetininpartihâline geldii1327senesinin18Nisan(M.1Mays1911)Konya’nnPiriMehmetMahal lesi’nin 72 no’lu hanesinde ailenin ilk çocuu olarak dünyaya gelmitir. Selçuk ismi ise, bu tarihlerde Konya Valisi bulunan tarihe dükünlüü ile bilinen Bedirhanilerden Arifi Paa tarafndan konulmutur. Selçuk’un annesi Nazmiye Hanm4vebabas,budönemde“KonyaMuhacirinKomisyonuKâtibi”olan,sonra daKonyaBelediyeBakanl,36.DönemKonyaveAksarayMilletvekilliiyap mMusaKâzmGürelBey’dir5. Selçuk’un, I. Dünya Sava yllarna ait hatrlad önemli olaylardan birisi, 1915 ylnda Mevlâna Dergâh Mevlevi Alaynn, Haleb’e sava’a gitmek üzere Konya’dan ayrldr. Bununla birlikte küçük Selçuk, altyedi yalarn; babas KâzmBey’in,stanbulHicazDemiryollarKomutanTopalsmailHakkPaa’nn emir subay olmas sebebiyle, askerlik vazifesinden dolay (191617), Büyükdere, AyasofyaGedikPaa,ili,Büyükadamahallevesemtlerindegeçirecektir.Çöken birmparatorluunbakentiyleçocukyatatananSelçuk,buradaKonyatarihi nin önemli isimlerini de görme imkânn elde edecektir. O tarihlerde bekâr olan BabalkgazetesininsahibiMazharBeyve(KonyaMilletvekili)TevfikFikret(Slay) Beybuisimlerdenbazlardr.28Eylül1917’deTevfikBey’inevindeikenHaydar paa’da cephane yüklü tren vagonlarnn patlayn, bir Cuma günü Divan Yo lundangeçerken,SultanRead’nCumaselamlndagörmütür.Annesiilebir likte ehzadeba’ndaki Komik Kel Hasan’n temsillerine giden Selçuk, Eminö nü’ndeidamedilmiaskerkaçaklarnncesetlerinidegörmetalihsizliiniyaam tr.HattabutablokarsndaSelçuk’un“MazharAmcas”ona,“saknsendebü yüyünceaskerolduunzamankaçma,aypvegünahtr”öüdünüvermitir6.ki ylstanbul’dakalanSelçuk,Ekim1917’deodunlaçalantrenleKonya’yadöne cektir. 191921 tarihleri arasnda Kürkçü Mahallesinde oturan Selçuk, Konya’y derindenetkilemiolanDelibaMehmetsyan’n,KurtuluSava’nn“Karagün lerini”buradayaamvearkadalarylabirlikte“KuvayMillîyeci”oyunlarnda burada yine arkadalaryla birlikte oynamtr7. Bu tarihlerde babas Kâzm Bey, VilayetMektupçuMümeyyizlii,ValiVekiliveKolorduKomutanFahrettin(Al tay)Paa’nnKonyaMektupçusudur(ValiVekili). 4 5 6 7 1957’de rahmetli olmutur. “Selçuk Es ve Kütüphanesi”, Koyunolu ehir ve Müze Kütüphanesi, Selçuk Es Koleksiyonu; Selçuk Es, “Konya’ya Sürülen Kara Leke Deliba Mehmet Olay”, Selçuk Es Koleksiyonu, s. 1. Musa Kâzm Gürel (1890-1973), 1908-1941 tarihleri arasnda Konya skân Muhacirin Komisyon Kitabeti Muavinlii, Konya Meclisi dare kinci Kitabeti, Konya Mektubi Kalemi Mümeyyizlii, Konya Vilâyeti Mektupçu Vekaleti, Konya Vilâyeti Mektupçuluu (1 Austos 1920-28 ubat 1923), Konya ve Aksaray Milletvekillii yaptktan sonra emekli olmu ve 1943 ylndan, öldüü (19 Ekim 1973) tarihe kadar stanbul’da (Ortaköy, Beyolu) yaamtr. Bu süre içerisinde 20 Temmuz 1959 tarihinde Fatma Ulviye Hanmla evlenmi (Fatma Hanm 30 Ocak 1984’te vefat etmitir), yani ikinci evliliini gerçekletirmitir. Geni bilgi için bk. Emekli Sand Arivi Musa Kâzm Gürel’e Ait Dosya, No: MO 053530. Hac Selçuk Es, “Konya’ya Sürülen Leke Deliba Mehmet Olay”, Selçuk Es Koleksiyonu, s. 1. Kendisinin bahsetmi olduu baz arkadalarnn isimleri u ekildedir: Sonradan PTT’den emekli olmu Tahir Kurun, Tüccar Haydar Gündemir, Harita Albaylndan emekli Kemal Bey ve onun aabeyi Topçu Albay Eref’tir. 174 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/1 Örenim hayatna 1918 ylnda Konya’da Erkek Öretmen Okulu Tatbikat ksmnabalayanSelçuk,ntibahTerakkiÖzelOkulunageçerek,1ve2.snfbu radaokumutur.1921’deKonyaRehberiHürriyetOkulunageçerken,3.snfÖ retmenOkuluTatbikatksmndatamamlamtr.Cumhuriyet’inilanedildii1923 24öretimylndaKonyaSultanisininilkksmndaöretimhayatndevamettir mitir.Dördüncüsnfa192425öretimylnnbandastanbul’agiderekstanbul DivanYoluÖzelFeyziÂti(Boaziçideresinde,sonradankaldrlmtr)okulunda balarken, 1926’da lkokulu bitirmitir. Selçuk, bu yllarda “tarih ve edebiyat” derslerine merak salmaya balarken, bir taraftan da 1924 ylndan itibaren özel kütüphanesinioluturmayabalamtr.192627öretimylndaGalatasarayLisesi hsan Ksmna geçerek8, burada iki yl okuduktan sonra, Franszca olarak ikinci defa1929’dalkokuldiplomasnalmtr.AynylAnkaraErkekLisesiOrtaKs mna geçerken, 1933’de Ankara Gazi Eitim Enstitüsü bünyesinde açlm olan GaziLisesindebirseneokuduktansonra,ikincisnftaKonyalkÖretmenOku luna dönmütür. Bu okul 1935 senesinde lavedilirken (Ankara Gazi’nin temeli dir),Gürelsoyismiyle(odönemdeTürkiye’de240kiiyeverilmiolan)iyiderece ileLiselkÖretmen(27Temmuz1936)okuludiplomasnalarakyirmidörtya ndaticarethayatnaatlmtr9. Sarayönü Civa Maden letmesinde bir yl çalan S. Gürel, 1936’da stanbul Yedek Subay okulunda askerlie balamtr. 1937’de okulun Dokuzuncu devre sindemezunolurken,Konya13.PiyadeAlay’ndaaskerliinibitirmitir.6Kasm 1940 tarihinde Emine Hanm’la evlenen Selçuk Gürel10, Dutlu Krndaki Krom Manyezitmadeninde1941ylnakadarçalrken,1941ylnnMartayndatekrar askereçarlmve1942senesininyazndaterhisolmutur.Ancak,kinciDünya Savann hararetli günlerinde (1943) üçüncü defa askere çarlrken, 1947 ylna kadarAkehirAskerlikubesiNoktaaeSubaylveksasürelideolsaAkehir Askerlik ube Bakanl yapmtr11. 1946’da seferberlik hazrlklar nedeniyle Konya Askerlik Dairesi’ne görevlendirilirken, alt buçuk senelik askerlik hizme tinden sonra, 1948’inin Mays aynda askerlik görevini tamamlamtr. Ayn yl ToprakMahsulleriOfisiCihanbeyliAmbarMemurluundaiebalarken,1948’de ayn vazifeyle Sarayönü’ne görevlendirilmitir. 1948’de çalmalarndan dolay “takdirname” alrken, 1949 senesi baharnda Yap Kredi Bankas Konya ubesi veznedarolmutur.1953’tebankannistihbaratefiolurken,1954’teAdanaCey han ubesine nakledilme karar çknca görevinden ayrlmtr12. 1955 Temmuz 8 9 10 11 12 Selçuk Es, “Galatasaray Lisesine Ait Hatralarm”, Selçuk Es Koleksiyonu. “Selçuk Es ve Kütüphanesi”; Emekli Sand Arivi Selçuk Es’e Ait Dosya, Emekli Sicil No: 11 546 760 Emekli Sand Arivi Selçuk Es’e Ait Dosya. Ei Emine Hanm’n babas Sultan Selim Camii mam ve Hatibi Abdurrahman ükrü Özaydn’dr. Emine Hanm, 5 Eylül 1992 tarihinde vefat etmitir. 22 Nisan 1943 tarihinde Akehir Askerlik ubesi nokta iae subaylna dühul ederken, Millî Savunma Bakanlnn 20 ubat 1947 tarihli emri gereince terhis edilmitir. Emekli Sand Arivi Selçuk Es’e Ait Dosya. Selçuk Gürel, Konya 2ci Asliye Hukuk Hakimliinin 22.10.1956 tarih ve 806/729 sayl karar ile soyadn ES olarak deitirmitir. Emekli Sand Arivi Selçuk Es’e Ait Dosya. Selçuk Es, yazm olduu mektuplarndan birinde kardei Alp Kaya’nn durumundan dolay“Es” soyadn aldn belirtir. Mektup için bk., Selçuk Es Koleksiyonu. 1/1 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 175 ayna kadar, ticaretle uraanS. Gürel, ayn yl Konya Halk Bankas Senetler ve stihbarat Memuru olurken, 195761 yllar arasnda “Es” soyad ile Türkiye Ga rantiBankas’ndaçalmtr.1961’debeaykadarbotakalmve196163seneleri arasnda Konya Raybank ubesinde ie balamtr. 1963’te bu görevinden istifa ederken,Karayollar3.Bölge’dekitaplkmemuruolarakgörevalmve1964y lnda, Turizm Tantma Bakanl Konya Turizm Bölge efliinin açlmasndan sonra,buradaherylaçlanMahalliRehbervedörtdefaTercümanRehberKursla rndafolkloröretmeniolarakdersvermitir13. 1924’tenitibareneserbiriktirmeyebalayanSelçukEs’inkitaplnda8bincil diaankitap,arivinde,stanbulveKonyagazetelerineaitdokümanlar,dörtyüze yakneskiplakkoleksiyonu,pulkoleksiyonu,onbininüzerindekartpostal,kibrit kutusu koleksiyonu, yakn Konya tarihine ait baz vesikalarn yan sra 192369 yllararasndakimilletvekilivebelediyeseçimlerineaitdosyalarveözelliklestik lâlSavanaaitifredefterleri14bulunmaktadr. SelçukEs’in(1941doumlu)zmirTicarilimlerAkademisimezunuolanKâ zm Hüsnü15 ve (1944 doumlu) yine Ticari limler Akademisi mezunu Nazm Gürel adnda iki çocuu vardr. Bu çocuklardan Kâzm Hüsnü, (babasnn ölü münden7aysonra)25Nisan1981tarihindevefatetmiolup16,dieroluNazm Gürelbugünitibarylahâlâyaamaktadr17. 1962 ylndan itibaren, Yeni Konya, Sabah, ehir Postas, Anadolu’da Hamle gazetelerinde“YaknKonyaOlaylarnaAitSohbetler”balaltnda,Konyatari hineaityazlaryazmayabalamtr.Birailetoplantssrasndabirbayanöret menin,örencilerindenbirinin“Konya’nnyetitirdiibüyüklerkimlerdir”soru sunaancakHadimliHocasözüilecevapverdiinibelirtmesivebakabirkimseyi tanmadn,“Konya’nnyetitirdiibüyüklereait”birdokümannbulunmad n söylemesi üzerine,18 stanbul Ansiklopedisi19 örneinden hareketle S. Es, 1968 Mays’ndan itibaren Anadolu’da Hamle gazetesinde Konya l Ansiklopedisiyle ilgiliyazlarnsekizayboyunca,(gazeteninkapantarihiolan15Ekim1969tari hine kadar) yazmtr. Bu gazetenin kapanmasyla birlikte, Selçuk Es ismi, Yeni Konya Gazetesinin sütunlarnda görülecektir20. Bu ansiklopediyle ilgili olarak, 13 14 15 16 17 18 19 20 “Selçuk Es ve Kütüphanesi”; Emekli Sand Arivi Selçuk Es’e Ait Dosya. Ord. Prof. Dr. Süheyl Ünver’e 12 Mart 1966 tarihinde yazm olduu mektubunda, 1964 ylndan itibaren Konya Turizm Müdürlüünün hazrlad tercüman rehber kurslarnda Konya Mutfa, Konya Folklorü, Konya Eski Kadn ve Erkek Kyafetleri, Konya Efsaneleri ve Konya Hatra Eyalar, Konya Akehir ve Karaman htifalleri üzerinde dersler verdiini ve hatta bu ders notlarn Konya Turizm Müdürü Hicret Hürkan’a baslma için ilettiini belirtir. Bu yazlar ayrca (Konya) ehir Postas’nda seri olarak yaynlamtr. Mektup için bk., Selçuk Es Arivi. Akehir Askerlik ubesinde görevli iken tespit etmi ve özel arivine dâhil etmitir. Kâzm Hüsnü, ayrca stanbul ktisat Fakültesi letme daresi bölümünü bitirdikten sonra, Sümerbank adna 4 yl süreyle Amerika’da New York Üniversitesinde pazarlama üzerine örenim görmütür. Bilgi için bk., 20 Temmuz 1973 tarihli mektup, Selçuk Es Koleksiyonu. Emekli Sand Arivi Selçuk Es’e Ait Dosya. Kâzm Hüsnü ve Nazm Gürel kardelerin resimleri için bk. Ek 1-2. Büyük Konya Ansiklopedisi Ön Söz Ksm. stanbul Ansiklopedisi’ni çkaran Read Ekrem Koçu, Selçuk Es’in babas Kâzm Gürel’in arkadadr. Selçuk Es, “Büyük Ansiklopedi”yi hazrlarken faydaland kaynaklar öyle açklar: “Kamusu Alam, Osmanl Müellifleri akaiki Numani, Esmai Müellifini, Sefinei Mevleviye ve Sicili Osmanî eserlerini ilk çalma programnda ele aldm. Bu 176 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/1 1974’dePharfinegelenEs,19751Mart’ndaZharfinegelmiveilaveleriylebirlik teancak1976ylnda1600sayfahacmiilebueseritamamlayabilmitir.Busüreçte, ansiklopediyiKonya’da“çekemeyen”bazahslarnvarlylabirlikte,bazinsan lardatakdiretmilerdir.Çalmaytakdirvetevikedenbazahslarseunlar dr;brahimHakkKonyal,AhmetRasihzzetKoyunolu,ehabettinUzluk,Fey zi Halc, Mustafa Naci Gücüyener, Hasan Özönder, Hasan Yörük, Veyis Ersöz, Abdülkadir Arslan, Burhanettin Canatan, Tahir Kurun, Ahmet Özay, Hanefi Aytekin,MustafaAtaman,NailGökbudak,Prof.Dr.SadiIrmak,Prof.Dr.Süheyl Ünver, Dr. Feridun Nafiz Uzluk, Avukat Erbil Koru, Milletvekili Muzaffer Demirta, eski Senatör Muammer Obuz, Hamdi Ragp Atademir. Doç. Dr. Saim Sakaolu21. Selçuk Es, yaplan eletirilerle ilgili olarak da unlar söyler22: “Bata Yeni KonyaGazetesiSahibiMustafaGücüyener’leoluGültekinhariçdierlerineza manbitecek,kabirkitabeleri,lüzumsuzisimleryazyorsundiyeçkyorlar,ayrca büyükmevkilerdebulunanbirsözdemünevverhemerimdebenimlekonutuu zaman sen, Ansiklopediye Odac, Mubair, Bevvab, Hademe, Bekçi, Ahç gibi kimselerideisimleriilealarakyazyorsunbudoruolmadgibiaddaAnsiklo pediolmazdedi,bendedefibelâkabilindenbirdahaalpyazmayaymdiyesa vuturdum.” 1966ylndaYeniMeramGazetesi’ndeKonyavalilerihakkndayazlarkaleme alan Selçuk Es, bu yaz sebebiyle eski valiler hakknda bilgi bulup, Cumhuriyet dönemineaitbazvalilerhakkndabilgibulamaykonusundanikâyetçiolur23. BuçalmalarlabirlikteSelçukEs’in(20Temmuz1973tarihlimektubundananla ldüzere)1967ylndanitibarenkalphastasolduugörülmütür24.1961’lerde 21 22 23 24 eserlerde bulduum Konya li’nin bugünki snrlar içerisinde yetienleri “Konya Büyükleri Yaz Serisi” ad altnda 19641966 yllar içinde Konya ehir Postas’nda yaynladm. Bu arada Konya’da Valilik, Beylerbeyilik, Muhafzlk yapm olanlar da ayrca tesbit ederek 1966 senesinde Konya Yeni Meram Gazetesi’nde alt ay devaml olarak “Karamanoullar’ndan Türkiye Cumhuriyetine Kadar Konya Valileri” ve “Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluundan Zamanmza Kadar Konya Valileri” isimli yaz serisi meydana çkmtr ki, bu son ksm geçen sene Hanefi Aytekin tarafndan dierlerinin karm ile Yeni Konya Gazetesi’nde aynen bir süre yaynlanmtr. Aratrmalarmn birinci program bitince ikinci ksmda Konya Gazetesi, Babalk Gazetesi, Meriki rfan Gazetesi, Öüt Gazetesi noksan koleksiyonu, Türk Sözü Gazetesi koleksiyonlar ile Konya’da yaynlanm eski ve yeni yaz dergileri bilhassa Konya Dergisi’nde Veli Sabri Uyar’n Konya Bilginleri ve Konya Hattatlar armaan yaz serisini inceledim, Ant Dergisi’nden istifade ettim. Programnn üçüncü ksmnda Sayn brahim Hakk Konyal üstadmzn, Konya, Akehir, Karaman, Ereli, Alanya Tarihlerini, Konya Yer Adlar, Konya Halkiyat ve Harsiyat, Konya Rehberi, Eski Eserler Klavuzu ve Konya Hakknda yaynlanm birçok kitaplar inceledim. Müze Mahkeme-i er’iye sicil defterleri kaytlarna baktm. Müzedeki kitabeler envanterini tetkik ettim. 1967 senesinde “Büyük Konya Ansiklopedisi”nin çekirdei meydana çkt. 25 sahife tapaj ederek Yeni Konya’ya verdim. O tarihte ehir Postas ve Yeni Meram Gazetesi, Yeni Konya ismi altnda birleince bu yazm birkaç idareci tarafndan takdirle karlanm ise de birkaç kskanç ve sivri akll hasodun gayreti ile yaynlanmas önlendi. Bu srada geçirdiim ar enfarktüs hastal ve ev inaatna kalkmam sonucu bir buçuk yl çalmalarm tatil etmek mecburiyetinde kaldm”. “Selçuk Es ve Kütüphanesi”. Destek veren isimlerin bazlar buraya yazlmamtr. Büyük Konya Ansiklopedisi Ön Söz Ksm. Süheyl Ünver’e Yazm Olduu Mektup, Selçuk Es Koleksiyonu. Feriha Hanm’a yazm olduu mektup için bk., Selçuk Es Koleksiyonu. Selçuk Es, Ankara Yüksek htisas Hastanesinde tedavi gördüünü belirtir. 1/1 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 177 babas K. Gürel’le uzun süre küs durduklar da aile içi çatlak açsndan dikkat çekendierbirkonudur25. 18Nisan1976tarihinde(Karayollar3.BölgeMüdürlüünden)yahaddinden emekliolanS.ES26,5Eylül1980tarihindevefatetmitir27.Turizmmüdürlüünde vermiolduudersnotlarn,KursNotlarolarakyaynlarken,KonyaYemekleri, Konya’daYatanPeygamberlerveEvliyalargibikitaplarndaokuyucuilebulu turmutur. Bunlarn yan sra, “Konya’ya Sürülen Kara LekeDeliba Mehmet Olay”balklyazdizisiniehirPostasveYeniKonyagazetelerindeyaynlam tr28. EmekliSand’nnverilerinegöreEs’in,1936’danemekliolduu1976ylna kadarhizmetcetveliuekildedir29: 1. YedekSubayHazrlkKtas(Okul):1Eylül193631Ekim193730. 2. KonyaMerk.ehitSadkOk.Öretmenlii:35Ekim1938. 3. YedekSubayolarakaskerlik:24Mart194131Mart1947. 4. ToprakMahsulleriOf.SarayönüAnb.Memuru:8Austos19475Haziran1949. 5. YapKrediBankas:6Haziran194931Mays1954. 6. HalkBankasKonyaubesi:1Temmuz195516Eylül1957. 7. TürkiyeGarantiBankas:16Eylül195725Nisan1961. 8. RaybankKonyaubesi:25Ekim196116Eylül1963. 9. Karayollar3.BölgeMüdürlüü:12Ekim19632Haziran1976. III.ESERLERveELEALDIIKONULAR A.Kitaplar SelçukEs’inBüyükKonyaAnsiklopedisihariçtutulacakolursaküçükhacimliiki adet kitab bulunmaktadr. Bunlardan Konya’da Yatan Peygamberler ve Evliyalar31 isimlieserindeyazar,KonyaBelediyesnrlariçerisinde(enazndanbazlarnn) yattvarsaylanahslarvekabirleriüzerindedurmutur.On’unüzerindepey gamberlebirlikte,çoksayda“baba,çelebi,dede,emir,efendi,hoca,halife,sultan, h” lâkapl ve lâkapsz olarak baz ahslarn ismi verilerek, stanbul’dan sonra Konya’nnönemlibirehirolduuvurgusuyaplmtr32. 25 26 27 28 29 30 31 32 27 Kasm 1961 tarihli dava dilekçesi, Selçuk Es Koleksiyonu. Es, baka bir mektubunda babasyla soyadn deitirme yllarndan itibaren yaklak 20 yl küs durduklarn ve 1972’de olu Nazm’n nian için stanbul’a gittiinde “baban hasta sabaha zor çkar” demeleri üzerine evine gidip elini öperek bartn söyler. 1973 tarihli mektup için bk., Selçuk Es Koleksiyonu. Emekli Sand Arivi Selçuk Es’e Ait Dosya. Kabri, Üçler Mezarlndadr. Resmi için bk. Ek 3. Selçuk Es arivinin önemli bir ksmn Koyunolu Müze ve Kütüphanesine balarken, kitaplarnn bir ksm olu tarafndan Selçuk Üniversitesine balanmtr. Emekli Sand Arivi Selçuk Es’e Ait Dosya. Yedek Subay Okulundan 1 Mays 1937 tarihinde çkarken, Muvazzaflk döneminde piyade takm komutan olarak ktasndan (2. Ordu 5. Kolordu 13. Alay 2. Tabur 5. Bölük) 31 Ekim 1937 tarihinde terhis olmutur. Selçuk Es, Konya’da Yatan Peygamberler ve Evliyalar, Yldz B.evi, Konya 1965, (31 s.). Selçuk Es, bu kitapçn hazrlarken Konya Vilâyet Salnameleri, Türk Folklor Aratrmalar Dergisi’nin yan sra (stanbul), Prof Dr. Süheyl Ünver, Galip Kemali Söylemezolu, Fransz Sefareti Bakatibi Monsieur Cl. Huart ve kaynpederi ükrü Özaydn gibi isimlerden de faydalanmtr. Ayrca, kitaptaki baz bölümler ehir Postas’ndaki yazlarndan alnmtr. Ayrca 1970’de yazd bir mektupta kitabn 500 bask yaptn ve ucuz fiyat olmasna ramen 178 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/1 Yazarn 1965 ylnda yaynlad dier eseri ise, Konya Yemekleri33 adn ta maktadr. Es, Konya’ya mahsus çorba, kebap, yahni, yemek, börek, tatl ve çetnevir türü elencelik yiyecek çeitlerini, malzeme ve yapllaryla birlikte, o tarihlerdeyalar80civarolanKonyaninelerindensorarakyazmtr.Bukitabn yazmaamacise,unutulanâdetlergibi butarihlerekadaryazlmamolanKon ya’nnyemekkültürünüileriyedönükolarakyaatabilmektir34. BüyükKonyaAnsiklopedisi’ninyazlylailgiliolarakiseSelçukEs,unlarsöy 35 ler : “KonyaAnsiklopedisi,AnsiklopedideyalnzKonyaehriolsabaarmakçok kolaydr.FakatkonumugenitutturarakKonyamz’nmerkezilçesiilebirlikte 18ilçe,44nahiyeve950köyünüiçerisinealmasvebunlarnmahalle,sokak,yer adlar,aklls,delisi,türküsü,adetleri,görenekleri,yetitirmiolduubüyükleri ileburalardagelipgeçmitarihtenevvelvesonrakiolaylareldeedebildiimve sikalara dayanarak belirtmeye çaltm. Vesikasz hiçbir madde Ansiklopedi’de yeralmadgibi,yanlaksettirmemekiçindeeldengelen,dikkatvegayretgös terilmitir. AnsiklopedideKonyasnrlariçerisindehizmetgörmüValiler,Beylerbeyi, Muhafzlar, Komutanlar, Yargçlar, Savclar, Öretmenler, Resmi veya Özel Müesseselerde çalm olup, bugün için birçounun ahirete göçmü olanlar, memuriyetineolursaolsunvesikalaradayanarakhayatlarntesbitedebildiim hayatlarnyazarak,tesbitolunmayanlardaçaltyllarilememuriyetinigös termeksuretiileansiklopediyealdm.Halenhayattabulunanbirçokahsiyetler den münasib bulduklarm dahil edip, dier kimseleri de imdilik sras gelirse yaynlamaküzeredokümanmadahilettim.” Bu cümlelerle birlikte Selçuk Es, gazetedeki yazlarnda Konya halkndan u ekildeyardmister: “Ansiklopediyedahiledilmesiniarzuettikleribabas,days,amcas,kardei veyaarkadabulunduukimselerinbilhassahayattaolmayanlariçinksacado umyerlerinivetarihini,tahsildurumunu,medenihaliilehizmetlerini,varise eserlerini,ölümtarihiilekabrininbulunduumezarlkilemezartakitabesini yazarak Yeni Konya Gazetesi eliile adresime gönderirler ise memnuniyetle ya ynlayacam bildirirken, bir çok memleket deerlerinin unutulmamasna da hizmetetmibulunacaklarndatakdirederim.Ansiklopediyihiçbiryardmcm olmadanhermaddesiniayr,ayrbuluphazrladmdanbelkiufaktefekhatave 33 34 35 üç senede ancak 300 adet sattn ve geri kalann da basm paras olarak matbaaya devrettiini belirtir. Bk. Selçuk Es’in Mehmet Saliholu’na yazm olduu 4 ubat 1970 tarihli mektup, Selçuk Es Koleksiyonu. Selçuk Es, Konya Yemekleri, Yldz B.evi, Konya 1965, (28 s.). Es’in bu kitabndan sonra Nevin Halc, 1979’da Geleneksel Konya Yemekleri adyla (Konya Kültür ve Turizm Vakf Yaynlarndan, 170 s.) bir kitap yaynlamsa da bu kitabnn sunu ksmnda Selçuk Es’in kitabndan hiç bahsetmez. Büyük Konya Ansiklopedisi Ön Söz Ksm. 1/1 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 179 noksanlarmolursabalanmastemennisiileAllah’dansalkdileklerimleya zmabalyorum.”36. AslndaSelçukEs’inansiklopediyeolanilgisiTürkiye’de1927’deilkolarakfa sikül hâlinde yaynlanmaya balayan “Çocuk Ansiklopedisi”, 1930 senesinde Cumhuriyet Gazetesi’nin “Hayat Ansiklopedisi”, 1933 ylnda da Merhum brahim AlaaddinGÖVSA’nn“MehurAdamlarAnsiklopedisi”ileolmutur.1946senesinde 1015fasikülçkpkapananve1958ylndatekrarbirincifasiküldenyaynabala yanve1976’da122’ncisaysadresinegönderilenstanbulAnsiklopedisi’niyeniden okuyup takip etmeye balayan Selçuk Es, bu ekilde Konya için bir ansiklopedi hazrlamay uygun bulacaktr. Es, Ansiklopediyi hazrlarken çok sayda kaynak tan faydalanmtr.37 Konya Ansiklopedisi’nin hazrlnda kendisine yardmc olankurumveahslarTurizmveTantmaBakanlKonyaubesieskiMüdürü Hicret Hürkan, Müzeler Müdürü Kemal Uur, Müdür Yardmcs Necati Elgin, zzet Koyunolu, Kitaplk Müdürü Celal Kimir, Yusufaa Kitapl Memurlar HacMustafaBiliciveHacAhmetParlak,MüzeMemurlarndanAhmetAygün, ArkeologHayriBey,zmirMillîKütüphaneMemuruFarukBaymanolmaklabir likteEs,buahslaraayrayrteekküredecektir.Ansiklopedidekinoksanvehata larnnise,kendisinebildirilmesini“saynokuyuculardan”bekleyecek,noksanve hatalarherharfinsonundaçkaracailavedebilgiverenahstandabahisleilave edeceiniduyuracaktr38. BüyükKonyaAnsiklopedisi’ndeEs,biyografi,siyasi,sosyal,corafî,kültürel, dinî,sanatvs.türümaddelerininyansrabazninni,maniveatasözleriyledehalk kültürüaçsndanKonyavedolaysylaTürkkültürüneönemlikatklarsalam olacaktr.KonyaTürkülerininarasnaBalkanSavaveBirinciDünyaSavaylla rndagirmiolanBenimKaderimTürküsü,bilhassacepheyegidenerlertarafndan söylenenbirtürküolmaklabirlikte,1934ylndabirmeclistemerhumÇopursma ilAa’dandinleyerekbutürküyüSelçukEs,yazlhâlegetirmitir.Aadagörü lecei üzere bu türküde savalardan dolay yaanan ayrln, üzüntünün etkisi kendisiniaçkekildehissettirecektir39: “NeolduAllah’mbananeoldu, Baharseligibigözlerimdoldu, Ana,babahemkardahasretoldu, Vatandanmektubumgelmezalarm.” 36 37 38 39 Koyunolu ehir ve Müze Kütüphanesi. Bu kaynaklarn bazlar u ekildedir: Sicili Osmani, Kamus-ül Âlam, Cevdet Paa Tarihi, akaiki Numaniyye, üera Teskereleri, stanbul Ansiklopedisi, Türk Folklor Aratrmalar Dergisi, Konya, Ant, Yeni Fikir mecmualar koleksiyonlarnn yan sra Türk Ansiklopedisi, slâm Ansiklopedisi, Mehur Adamlar, Türk Mehurlar, Türk ve Dünya Mehurlar, Aylk Hayat Ansiklopedileri ile Türk Corafya Sözlüü, Osmanl Devrinin Son Sadrazamlar, Konya, Babalk, Merik-i rfan, Türk Sözü, Ekekon, Yeni Konya, Yeni Meram, ehir Postas, Sabah gazeteleri koleksiyonlar, Konya Halkiyat ve Harsiyat, Konya Tarihi, Mevlânâ ehri Konya, Nasrettin Hoca ehri Akehir, Beyehir ve Erefoullar, Ereli ve Tarihi kitaplar ile, Eski ve Yeni Yaz Konya Rehberleri ve baz risalelerden faydalanlarak hazrlanan Ansiklopedi ve dier büyük yardmc da Devlet-i Âliye-i Osmaniye ile Konya Vilayeti Salnameleri. Büyük Konya Ansiklopedisi Ön Söz Ksm. Selçuk Es, “Benim Kaderim Türküsü”, Büyük Konya Ansiklopedisi. 180 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/1 Es’inaktarddierbireserise,Konyatürküleriiçerisindeoynaknameleri ileokunupçalnanBirAteVerTürküsüolup,oturakâlemlerininpopülermüzik lerindenbirisidir40: “Birateversigaramyakaym, Sensalngelbenboyunabakaym, Akgerdanabeibirliktakaym. Tabakabenim,tütünbenim,keyfbenim, Öperseverimkahyammdrelbenim” B.DierYazlar “Konya’yaSürülenKaraLekeDelibaMehmetOlay”adltefrikasndaSelçukEs, MillîMücadeleyllarnda1920’deKonya’dagerçekleenisyanhareketlerinideer lendirir41.DelibaMehmetolayn1980’deikincidefaelealmasnnsebebi,“tarihin, olaydanelliylsonraortayaçkmasyla,hakikatekavutuu”düüncesindenhareketle, birilerinisavunmakyadaolayakaranahslarnçocuklarnvetorunlarntöh met altna almadan tarafszca olayn derinine inebilmek için yazlm olmasdr. ÖzellikleKonyalnnveenküçükbiriminevarncayakadarköylüsünün“temizve safkalpliliin”kurbanolarak“dibikaranlkbiruçuruma”zorlaitilmesinikabul lenemeyenEs,“Konya’yahakszolaraksürülenbulekeyi”temizlemeadnakendisin degüçbulmutur42. Konya’dagerçekleenolaylailgiligördükleriveduyduklarnageçmedenönce, Konya’da meydana gelen isyanlarla ilgili yazlm eserler üzerine bir deerlen dirme yapan Es’in43 babas Kâzm Gürel isyann ortasnda bulunan bir ahstr. Bununla birlikte Es, Askerlik vazifesini yerine getirirken, 12. Kolordu Akehir AskerlikDairesievrakkaytlarile1919yllndaAkehir’enakledilenSomaAsker likDairesiifreKaytdefterlerivekinciOrdununbazemirnamelerindenfayda lanaraktefrikayaorijinallikkatmtr44. 40 41 42 43 44 Selçuk Es, “Bir Ate Ver Türküsü”, Büyük Konya Ansiklopedisi. Selçuk Es, 4 Haziran 1980 tarihinde ilk bölümünü yaynlad bu tefrikadan önce, Konya’da meydana gelen Deliba Mehmet olayn, ilk defa 1962’de ehir Postas’nda yaynlamaya balamtr. Yeni Konya Gazetesinde balayan yaz, “Elli yllk bir emein mahsulü Bir önemli olayn ama yava yava ciddiyetle ve objektif olarak ele alnp deerlendirilmesi” eklinde verilmitir, (No: 11687, 4 Haziran 1980, s. 1.) ve 3. sayfada Hac Selçuk Es imzasyla ilk bölüm yaynlanr. Son bölümü 25 Ekim 1980 tarihinde 11805. sayda okuyucu ile buluur. Selçuk Es, “Deliba Mehmet Olay”, Selçuk Es Koleksiyonu, s. 2-3. Selçuk Es, bu ksmda son dönem Konya tarihine katk yapan ve Mevlâna Müzesinde asistanlk yapan Mehmet Önder ile 1952 senesinin son baharnda tanm ve akabinde babas Kazm Gürel ile tantrdn, haftada iki gün Mehmet Önder’in bu konuyla ilgili olarak babasndan bilgi aldn belirtir. Mehmet Önder, bu görümelerinde elde ettii bilgileri 1953 ylnda Yeni Konya gazetesinde önce tefrika olarak yaynlarken, sonra bu yazlarn kitap hâline getirecektir. Kitap için bk., Mehmet ÖNDER, Millî Mücadele’de Konya-1-Deliba Hadisesi, Konya 1953. Selçuk Es, o tarihlerde bu defterleri baz fotoraflarla birlikte Belediye Kütüphanesine devretmitir. Es, Akehir’deki evraklar, 1943’de üçüncü defa silah altna alnd zaman depoyu tanzim ederken bulmutur. ube Bakan Yarbay Muammer Üstüner, Konya Mntka Komutanlndan gelen “bütün evraklarn çuvallanarak zmit Kat fabrikasna gönderilmesi” emrine uymayarak, Selçuk Es’in bu evraklar incelemesine ve hatta bir ksmn da özel olarak yanna almasna izin vermitir. Selçuk Es, inceledii evraklar içerisinde, Garp Cephesine ilikin çeitli bilgiler, asker kaçaklar hakknda ihzar müzekkereleri, 135. Alayn Çanakkale Savalarn ait günlük harp ceridesi, Köylerden toplanan hayvan ve arabalara ait yazmalar bulmutur. Defter olarak 12 adet döküman bulduunu belirtir. Es, 3 ay boyunca yapm olduu çalmalardan sonra, 19 çuval evrak zmit Kat Fabrikasna gönderdiini söyler. Mehmet Önder, Selçuk Es’in buradan 1/1 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 181 Delibasyan’ylailgilihatralarnayadagelimeleredorudangirmedenön ceSelçukEs,âdetabirtarihçibilinciylekonuyayaklaaraköncelikliolarakBalkan Savalar,BirinciDünyaSavayllarndanveOsmanlDevletinden,halknfakirli indenbahseder.MustafaKemalPaaveKuvâyMillîye’ninhalknaslörgütle diinedeinerek,Türkiye’deaydnlarn,dinadamlarnnhalküzerindekitesirive frkaclkçekimelerindenbahseder.Es’inanlatmnagöre,1919senesindeDamat Ferit Paa tarafndan tayin edilen Vali Cemal Bey45, “Ermenilerle sk fk iliki” peyda ettiinden, ismi “Artin Cemal” olarak kalan bir ahstr. Vali Cemal, bu tarihlerdeçileriBakanAliKemalBey’denemirleraldnsöyleyerek,Konya’y igaledenngilizvetalyanigalkuvvetlerine,GaziLisesi’ninbinasndakolayca tahsisetmitir.OlaylarnyaandbugünlerdeEs,KonyaErkekÖretmenOku lunun (Darül Muallimin Mektebi) ilk ksm Tatbikat Mektebinin ikinci snfnda örencidir.Fötrapkalveksapantolonlungilizveapkalarndatavuktüysoku lutalyanaskerleriningeldiigünokuldadr.Konyahalknn“Baldrçplak”de dii ngiliz askerlerinin okula girdikleri bu gün, okulun üst kattaki yatakhanesi boaltlmtr.BaöretmenleriMelekBey’in,gözüyalelindemendilörencileri ne“üzülmeyinçocuklaryakndayineburayadöneceiz”dediivehattaüçüncü snförencilerindenTopalAli’ninelineyarmkiloluktaalarakngilizKomuta nnataatmayaçaltgünlerdir46. Es,Konya’nnigalsürecindestanbulHükümetinin(ÜçüncüDamatFeritKa binesi) Harbiye Nazr efik Paa’nn Konya bata Beyehir Kuvây Millîyecilerinden M. Nazm Bey olmak üzere, Konya’daki dier Kuvây Millîyeciler üzerine nasl bask yaptn anlatr47. Buna kar, Sivasl Ali Kemal Hoca,HadimliMehmetVehbiHoca,MüftüYalvaçlÖmerVehbiEfendi,Gilisral HacTahirEfendigibihocalarnKonya’dabulunantalyanvengilizigalkuvvet lerininyöreyiterketmeleriadnaKonya’dadüzenlediklerimitingivebuçalma larsonucundaValiCemal’inKonya’ynaslterkettiihakkndadabilgilerverir48. Konya’dagerçekleenisyanlailgiliolarakdaEs,baztespitvedeerlendirme lerdebulunur: stanbul’daPadiah’nveözelliklengilizlerinPapazFruilebalattklarBirin ciBozkrsyan(27Eylül19194Ekim1919)vekinciBozkrsyan(20Ekim1919 45 46 47 48 getirdii ve müzeye devrettii evraklardan faydalanmtr. Bilgi için bk., Selçuk ES, “Deliba Mehmet Olay”, Selçuk Es Koleksiyonu, s. 5. Es, Vali Cemal Bey’in 1948’de ölen ve CHP’de Maliye Bakanl yapm olan olu Halit Nazmi Kimir’den de bahseder. Selçuk ES, “Deliba Mehmet Olay”, Selçuk Es Koleksiyonu, s. 5-9. Es’in bahsettii bu olayda Vali Cemal, Harbiye Nazr Süleyman efik’e sert bir emir yazdrtmtr. 12. KO Komutan Sait Paa’ya 19 Eylül 1919’da gönderilen bu emirde, köy ve kasabalara taarruzla halk ekiyala ve kötülüklere sevk eden Alay Kumandan Vekili Nazm’n, din ve devlet ve Padiaha bal askerî birimlerce ölü ya da diri olarak yakalanmas istenmektedir. Emir için Bk. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Yl. 12, S. 46, Aralk 1963, Vesika No. 1074. Selçuk Es, Türk stiklal Harbi eserinden de faydalanarak (C. 6, s. 63), Konya Müdafaa-i Millîye Cemiyetinin 8 Ekim 1919 günü yapm olduu Kongre’ye katlan isimleri u ekilde sralar: 1. Sivasl Ali Kemali Efendi, 2. Müftü Yalvaçl Ömer Efendi, 3. Gilisral Hac Tahir Efendi, 4. Kâzm Hüsnü Bey, 5. Abdülhalim Çelebi Efendi, 6. Sertarik Mevlâna Adil Çelebi Efendi, 7. Müftüzade Cevat, 8. Hac Mindizade Süleyman Efendi, 9. Ahizade Baba Yusuf (Yusuf Mazhar Babalk), 10. Tahir Paazade Cevdet ve devamnda 26 kiiyi bulan bir liste verir. simlerin tamam için bk., Selçuk ES, “Deliba Mehmet Olay”, Selçuk Es Koleksiyonu, s. 10-11. 182 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/1 27Ekim/1Kasm1919),1920Ekim’indeKonyaMerkezdebalatlacakolanisyann habercisidirler.DamatFerit’lebirlikte,Zeynelâbidin,MollaSait,AliKemal,Hoca Sabri ve Nemrut Mustafa Paa gibi isimler Konya’daki isyanla dorudan ilikili olan ahslardr49. Bu sralarda Yldrm KtaatMüfettii ve kinci Ordu Kuman danMersinliCemalPaa’nn50Konya’danalnmasnasebepValiCemalBey’dir. 12KolorduKomutanlnaatananAlbayFahrettinBey,AnkaraadnaKonyaMü dafaaiHukukCemiyetinikoordineedenRefetBey’inveBeyehir7.SüvariAlay KomutanNazmBey’inilerleyensüreçteKonyaaçsndanrolleribüyükolacaktr. Vali Cemal’le birlikte Konya’da ttihat ve Terakki Partisi taraftarlarnn etkinlii krlm,meydanHürriyetvetilafPartisinekalmtr.DelibaMehmetAaise, Çumra’nn Ali Beyhöyüü Köyü’nden Konya’y igal edecek, isyan balatacak olanahstr.HattaisyandanbirsüreönceDelibaMehmet’e,KonyaValisiHay dar Bey tarafndan Binbalk rütbesiyle birlikte, Bat Cephesi’nde dümanla sa vamakiçinaskertoplamayetkisibileverilmitir.BunaramenDeliba,özellikle etrafna toplad asker kaçaklarndan da faydalanarak 2/3 Ekim 1920 tarihinde Çumra’danbalayarakKonya’yigaledecektir.45Ekim1920tarihlerindeSivasl Ali Kemali, Hadimli Mehmet Vehbi Efendi gibi Kuvây Millîyeci ahslar öldü rülmekamacylatektektoplanmveKonyasokaklarnda,“Halifesini,padiahn, eraitisevenbizimle”olsundenilerek,halkndiniduygularsömürülmütür.Ni tekim Sivasl Ali Kemali Hoca, 4 Ekim 1920 tarihinde vahice öldürülecektir. 6 Ekim’denitibarenisyanhareketinibastrmayayönelikharekâtta;AlbayRefetBey, DerviBey,DemirciMehmetEfe,YarbayOsmanMüfrezesibaarsalayacak,22 Ekim 1920 tarihi itibaryla Konya yöresindeki isyan hareketi önlenmi olacaktr. stiklâl Mahkemesi gerekli yarglamalar yaparak Konya yöresinde hâkimiyeti salamtr. Babalk gazetesinin 4 Kasm1920’de yazd gibi Konya yöresindeki isyanda asl suçlu “cehalettir”. Çünkü Galip Paa’nn valilii döneminde Konya yöresiTürkstiklâlHarbineçokciddidesteksalayacakveenfazlaehitverenil olarakdikkatçekecektir.NitekimGaziMustafaKemalPaadaKonya’yziyaretle ri srasnda (Mart 1921) “Konya asrlardan beri tüten büyük bir nurun ocadr; Türkharsnnesaslmenbalarndanbirisidir”diyecektir51. DelibaMehmetsyannciddiekildeelealanEs,buyazdizisiylegenelola rakKonyahalknnsuçsuzluunuispatetmeyeçalr.Buolaynharicindedier makalelerinebakldzamanSelçukEs,yazlarndaKonyatarihineönemlikatk yapanbirkiilikolarakkendisinigösterir. BunagöreEs,Konyatarihiyleilgiliolarakukonularelealmtr: 49 50 51 Es’e göre, stanbul’un Konya’daki uzants olan ahslar (Deliba hariç), Zeynelâbidin’in bacana Burhanzade Hac Mustafa, Mazlumzade Hac Osman, Kalfazade Hac Sabit, Kad Hilmi, Çkrkç Mehmet gibi isimlerdir. Bilgi için bk., Selçuk ES, “Deliba Mehmet Olay”, Selçuk Es Koleksiyonu, s. 20. 25 Nisan 1919’da Konya’ya gelen Cemal Paa, Yldrm Ktaat Müfettii ve kinci Ordu Kumandan olarak vazifeye balam, 24 Temmuz 1919’dan itibaren II. Ordu Müfettilii görevi fiilen sona erdikten sonra, bu tarihten 2 Ekim 1919 tarihine kadar “Mekâtib-i Askerî Müfettilii Umumilii” vazifesinde bulunmutur. Bilgi için bk., Dursun GÖK, “Mersinli Cemal Paa”, Atatürk Aratrma Merkezi Dergisi, C. XII, S: 34, Ankara Mart 1996, s. 127-148. Selçuk Es, “Deliba Mehmet Olay”, Selçuk Es Koleksiyonu, s. 21-140. 1/1 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 183 1908Merutiyet’ininilanylabirlikteKonya’yagelenSinemanntarihi52,Millî Mücadele’deMahalleKöybazndayaplanyardmlar53,FahrettinAltayPaagibi Konya’nnönemlisimalar54,1927’deKonya’daelektriinolmad55,Konya’yailk otobüsün1916’daAlmanlartarafndanValiAzmiBeydönemindegirdii56,tfaiye tekilatnnKonya’daCumhuriyet’inilanndansonrakurulduu57,KonyaValilik BinasnndahasonraSadrazamlkyapacakolan(ngiliz)SaitPaatarafndanyap trld58vs. Es’insiyasetleilgilidüüncelerininözetlenmesiveyakndönemTürksiyasita rihiaçsndan,12Eylül1980sürecinegidilenbirortamdakendikalemindençkan aadakisatrlarnokunmasanlamldr59: “Merhumbabamladaymn(KâzmHüsnü60)siyasetiçerisindeçalarakgöçüpgittik leriniveyeniyeniyetiirken,ttihatveTerakkimensuplarnnzmirsuikastsonucuak betlerini duyup okudukça, hizmetin ne olursa olsun nankör siyasetin kurban Demokrat PartiBakannnidamsehpasndacanvermesindensonrasiyasihayata,dolaysylapartici liebendebüyükbirumursamameydanageldi.Birzamanlarparticilikfuryasnabende kaplmtm.Baldantatlbunankörfuryannçarklararasndanyakamskmadankolay cakurtardm.” HayatndahiçbirsiyasipartiyeüyeolmayanEs’inbandanbazsiyasiolaylar geçmitir. 1950 seçimlerinde Demokrat Partiden sandk müahitlii yapan Es’in, Demokrat Partinin iktidara geldikten sonra, halka vaat ettiklerini yapmamas ve “beyaza kara” diyerek, inat içerisinde ve iktidarn rehavetiyle “yammasndan” sonra, siyasi hayat açsndan ümitleri krlmtr. Çünkü O’na göre 1950 öncesi CHP(emseddinGünaltayHükümeti)ktidardönemimde“çkarsalamakyok denilecekkadar”azdr.OysakiDemokratPartidöneminde“donukuagevek brakarak”görmemezliktengelmekkarsnda,1954seçimleriyleberaber611957ve 1961seçimleridahilCHPlehindeçalmalaryapmtr.1961seçimlerindeCHP’nin 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 Es’e göre, Konya’da ilk gösterilen film Veliaht Yusuf zzettin Efendi’nin Sofya gezisi hakknda olup ttihat ve Terakki’nin merkez binasnda seyirci ile bulumutur. 1920’li yllarda Konya’da gösterilen baz sinema isimleri unlardr: Denizler Hâkimi Tiriten, Hafiye Kenedi, Pehlivan Masist’in Maceralar, Canbazhane Cinayeti, Büyük Zehir, Eva’nn Düünü. Bilgi için bk., Selçuk Es, “Konya Sinema Tarihi”, Selçuk Es Koleksiyonu. Selçuk Es, “Konya’da Kurtulu Savanda Orduya Buday Yardm Yapan Köy Mahalle ve ahslar”, Selçuk Es Koleksiyonu. Selçuk Es, “Fahrettin Paa (Altay)”, Selçuk Es Koleksiyonu. Selçuk Es, “Fahrettin Paa (Altay)”. Selçuk Es, “Konya’da ilk Otobüsler”, Selçuk Es Koleksiyonu. Selçuk Es, “Konya Belediyesi Etfaiye Tarihçesi”, Selçuk Es Koleksiyonu. Selçuk Es, “Konya Hükûmet Kona Tarihçesi”, Selçuk Es Koleksiyonu. Hac Selçuk Es, “Siyasi Hayatm”, Selçuk Es Koleksiyonu. ttihatç kimliiyle bilinen Halil Kâzm Hüsnü ile ilgili bir deerlendirme için bk., Ahmet Atalay, Millî Mücadele’de Konya Kuvâ-y Millîyecileri (lk Meclise Girenler), Birinci Cilt, Konya 1997, s. 110-138. Ayrca Selçuk Es, daysnn “münevver, milliyetçi, teceddütperver, hayr sever” bir ahs olduunu belirtir. Bk., Selçuk Es, “Konya’ya Sürülen Kara Leke Deliba Mehmet Olay”, Yeni Konya, No: 11789, 4 Ekim 1980, s. 3. 1954 seçimlerinde CHP % 35, 29 (106 497) ve Demokrat Parti 57,50 (164 002) orannda oy alacaktr. Bilgi için bk., http://www.belgenet.net/ayrinti.php?yil_id=2/(20.01.2009); http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/secimler.secim_cevresi_partiler?p_secim_yili=1954&p_il_kodu=42/ (20.01.2009). 184 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/1 yariktidarolmassürecindeeski“TekPartizihniyetininhortlamayabaladn” görenEs,siyasettenveparticilikten“nefret”etmeyebalamtr62. 1965seçimlerindeipoteklievininbankatarafndansatlmassebebiyle,tamse çim günü evini tamak zorunda kalan Es, sandk bana gidemezken, 1969’da “sözünüdinleyen”bazarkadalarylabirlikteseçimebamszolarakadayln koyan Necmettin Erbakan’a oy vermitir. 1973 seçimlerinde Adalet Partisi’ne oy verenEs,buylkurulanKoalisyonHükümeti’ninhahaekimiyasankaldrma s,KbrsBarHarekât’ngerçekletirmesisürecindeksasüreliolarakkendiifa desiyle“Atatürkdevriyaantsn”tatmtr63. Es’in,1939ylndayaamolduuikiolayTürksiyasetininbulunduunok tanngörülmesiaçsndanönemlibirörnektekiledecektir.Bunagöreilkolayda Es,1939ylikiderecelimilletvekilliiseçimizaman,KonyaFerhuniyeMahalle sinden kinci Seçmen olarak Alaattin Belediye Halk Sinemas’na64 gidecektir. Sa londaiseunlaryaanmtr65: CHP Genel merkezi tarafndan gönderilen Kocaeli Milletvekili Salah Yarg, Cumhurbakanvepartigenelbakansmetnönü’nünselamnilettiktensonra, elinde bulunan mühürlü zarf açm ve ikinci seçmenlerin saysnca bulunan oy pusulalarndatmtr.Bunagörepusulalardakiyirmiisimdenbeininsilinmesi istenmitir.KonyaCHPsekreteriLütfiBerkman’ndabulunduuortamda,“efle rin emri, u isimleri silin” cümlesi kulaklara fsldanm, Selçuk Es itiraz etmeye kalksada,RzaEkener’in“SelçukBeykardeimsonucubilmezsiniz,itirazetmeyin ne istiyorlarsa yapn” uyars neticesinde istenen isimler silinmi ve Selçuk Es’in babasnn da aralarnda bulunduu kiiler seçimi kazanmlar ve çay ziyafetine geçilmitir. kinci olay ise, yine 1939 ylnda yaanmtr. l genel seçimleri için Belediye HalkSalonunaenitesiilebirliktegidenSelçukEs,budefaKonyaCHPPartiBa kan Halis Ulushan’n konumasndan sonra, yine kulaklara, u isimleri yazn fsldamasylahareketegeçmitir.Ancak,SelçukEsveenitesibudefa“matrak” olsundiye,pusulalarakarlklbirbirilerininisimleriniyazmlardr.Sandkba nagittiklerindeLütfiBey,zarflaratmadanlisteyebakyor,sonradazarfsanda atyordu. Pusuladaki isimleri gören Lütfi Bey her ne kadar gülümsemi olsa da 1942’de,Esveenitesiikinciseçmenolarak,budavranlarsonucunda“safd” braklmolacaklard66. SelçukEsgibitecrübelibirgazetecininyaadklaraslndaTürkiye’debutarih lerdeyaananTekPartigerçeiniyadaDuverger’insiyasetsosyolojisiaçsndan bahsettii,itaatedilenbirliderinmeruotoritesininetkinolduu67siyasibirger 62 63 64 65 66 67 Es, “Siyasi Hayatm”, Selçuk Es Koleksiyonu. Es, “Siyasi Hayatm”. 1956 ylnda yanmtr. Es, “Siyasi Hayatm”. Es, “Siyasi Hayatm”. Maurice Duverger, Siyaset Sosyolojisi, (Çev. irin Tekeli), 2. bsk., Varlk Yay., stanbul 1982, s. 188. 1/1 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 185 çein Konya örneinde görülmü olmasyd. Bekta’n ifadeleriyle CHP, smet nönüdevrinde,uzunyllartekpartidöneminineflikyönetimietkisindenkurtu lamam ve “efin iradesinde” kristalleen parti yönetimiyle devletin özdeleti rilmesisonucu,ortayayönetimintepedenaayadoruformüleedilmesininyan smalarolanbirtabloçkmtr68. Yukardaki olaylarla birlikte “atalarnn sözünü dinleyerek” siyasetten uzak duranEs,1955’teisizkalnca,birkaçyereibavurusundabulunmuvekendisi nepartiyekaytlolupolmadsorulmutur.Bununüzerine,AvukatSaimÖzkut vetüccarBektaBaranimzasylaDP’yegiriiçinmüracaatetmivebugiriimden hiçbircevapyadasonuçalamamtr.Artkbudönem,Türkiye’deiktidarvemu halefetin“arsinirgerginlii”içindeolduuyllardr69.Yukardakiolaylabirlikte ömrünün elli yln resmi ve özel memuriyetlerde geçiren Selçuk Es, mümkün olduu kadar siyasetten uzak durduunu belirtirken, yazsnn sonunda da “iyi miettimbilemeyeceim”sorusunusormaktandakendisinialamamtr70. marveskânBakanlTetkikKuruluÜyesiMehmetSaliholu,dildevrimini savunmassebebiyleyazdAtaçlaGelenisimlieseriniKonya’dasatmasiçinSel çukEs’egöndermi71vekitaptangereikadarsatyapamayanSelçukEsbuko nudanhareketlesiyasigörüleriveKonyahalknndurumuylailgilibaztespitle rini bir mektupla Saliholu’na, 4 ubat 1970’de yazmtr. Buna göre Es’in, Kon ya’dadoupbüyüyenbirisimolarakenbüyüksuçu“Atatürkçüolmas,evvelceHalk Partisinitutmas(memurolmasdolaysylahiçbirpartiyitutamamas),gericiliklemücade leetmesisebebiylepeksevilmemesidir”.OnagöreKonyahalk“tamamendeiikve kozmopolit bir kitle manzaras” vermekle birlikte, “saclarn” çok olmas nede niyle“Atatürk’e,yeniliklere,ilerifikirleredaimakar”çkanbiryapdadr.Buda “halkn büyük ksmnn cahil olmasndan istifade ile din kisvesi altnda baz çkarlarn salamak maksadyla dindar görünen kimselerle maalesef, yüksek tahsil gördüü halde kolaycasivrilmekiçin,bunlaraadetataparcasnayarananbazzavallgençler[in]memleke ti,imdikihâle”sokmalarnanedenolmutur.DolaysylaEs’egöre,Konya’dakibu kitleyeAtaçlaGelenismiyerineAtatürk’leGelenyazlsakimsedönüpbakmayacak tr.BunedenleEs,Saliholunakitabnnsatmasiçinadn“Muhammed’leGelen” yada“MevlanaileGelen”ismikoyabilirseozamanKonya’dasatacandanbah sedecektir.Es,stanbul’dabirKonyalnnçkard“TürkFolklorAratrmalar”72 68 69 70 71 72 Arsev Bekta, Demokratikleme Sürecinde Liderler Oligarisi, CHP ve AP (1961-1980), Balam Yay., stanbul 1993, s. 76. Hikmet Bila, Konumuz Türkiye CHP 1919-1999, Doan Kitap, 2. bask, stanbul 1999, s. 173. Es, “Siyasi Hayatm”, Selçuk Es Koleksiyonu. Kitabn fiyat 15 TL’s olup, ek yazdan anlaldna göre 2-4 adet istenirse % 10, 5-19 arasna % 30 indirim yaplaca yazmaktadr. Bu dergi, 1949-80 tarihleri arasnda aralksz 366 say çkarken, 1916 Konya doumlu ve stanbul Belediyesinde Memurluk yapm olan hsan Hnçer Bey sahipliini yapmtr. Bilgi için bk. Kültür Bakanl’na ait web sitesi: http://www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx? F6E10F8892433CFFE603BF9486D4371DE170CAE93653F56E / (20.01.2009). 186 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/1 isimlidergiden200binnüfusluKonya’yabetanegeldiivebunlardanüçünün geriyeiadeedilmesinedeniyleyaknmadabulunacaktr. Es,yukardagörüldüüüzerekendiaçsndanKonya’dakikültürvesanator tamnndurumunuözetlerken,mektubununilerleyensatrlarndakendisininAta türkçüolduunuvebunuetrafndakiKonyallarduyarsa,kendisiyleselamsabah keseceklerinibelirtecektir.Hattabirörmekvererek,OrtadouTeknikÜniversite sinden içlerinde mini etek bulunan bir grup örenciyi rehber olarak gezdirmesi, camivetürbeleresokmassebebiyle,birahbabnnkzgnbirekilde“ilkfrsatta seniKonya’danuzaklatracaz”dediindenbahsedecektir.Mektubununsonun da Konya’nn içine dütüü durumu özetlediini belirten Es, “sizleri manasz sözlerimle üzdüümden dolay özür dilerim”73 diyerek, acaba gerçekten yapt tespitlerdeki samimiyetini mi ortaya koymutur, yoksa kitap satamamasna bir gerekçemibulmutur,bellideildir.ElbettekiSelçukEs,kendidünyagörüünü ortayakoymaktaveKonyahalknn(birksmndaki)cahilliindehaklgörünmek tedir. Ancak, Konya halknn “tamamnn” sac olarak yeniliklere ve hele hele Atatürk’e kar olma gibi bir pozisyonda bulunmas söz konusu olamazd. Es’in bu deerlendirmelerinde 1969 seçimlerinin etkisi olabilirdi, ancak böyle de olsa, AP’ninald%49,57’yekarlkCHP,21,72likgibibiroyalacaktr74. Siyaset,belediyecilik, iktisattantutundabirçokkonuyagazetesütunlarnda yerverenEs,“mizahedebiyat”ve“halkkültürü”açsndanKonyafkralarnda yazmayihmaletmemitir.Türkiye’ninNasreddinHoca,nciliÇavu,BekriMus tafa,airEref,NeyzenTevfikveBektaifkralarnnbulunduukonusunadikkat çekenyazar,KonyafolkloruaçsndanTayyipAafkralarnaYeniKonyaGazete sininsütunlarndageniyervermitir75. Konya’nnsosyaltarihiaçsndantoplutataraçlarnn(otobüs)kullanmnda toplumdavrannngörülmesiaçsndanyadateknikyeniliklerlegelenekseldav ranlarasahipbirtoplumunbulumasnaörnektekiletmesibakmndanaa dakifkrayanlatmakmizahlasosyalbilimlerinbulumasaçsndanönemli olsa gerektir76: Çarda postane önünden Meram istikametine giden Konya Belediye otobü süne, yannda dokuz yalarnda bir çocukla binen kadna, biletçi çocuun bilet kesmekistemesiüzerinekadn; “Annahhiçduymadmçrnakkadarçocuabilitmiolur,tövbebirkuruvermem” diyecektir.Birazsonra,ikikoltuukaplayankadnatekrarbiletçiçocukgelmive Selçuk Es’in Mehmet Saliholu’na 4 ubat 1970 tarihinde yazm olduu mektup, Selçuk Es Koleksiyonu. Seçim sonuçlar için bk., http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/secimler.secim_cevresi_partiler?p_secim_yili=1969&p_il_kodu=42/ (20.01. 2009). 75 Selçuk Es, kendisinden (1975’ten) önce Celaletin Kimir’in, 1962 ylnda Yeni Konya Gazetesinde, “Konya Fkralar” balyla okuyuculardan gelen fkralar yaynladn ve kendisinin de buraya katkda bulunduunu belirtir. Avukat Mehmet Ali Apal fkra yazma iini bir sürede daha devam ettirmitir. Selçuk Es, son fkra yazlarnda Adil Gücüyener ve Fakir Usman’dan da faydalanmtr. Bilgi için bk., Hac Selçuk Es, “Unutulmaz Konya Fkralar”, Selçuk Es Koleksiyonu. 76 Es, “Unutulmaz Konya Fkralar”. 73 74 1/1 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 187 “hanm çocuunu kucana al da, ayakta duran u ihtiyar nine oraya otursun” diyeseslenmivebudefabandakielmeyiskcaörtenkadn; “Anav hiç duymadmd kazk kadar koca olan ben nasl kucama alayk dah, delirdinmine”diyecektir. SelçukEs’inyazmolduufkralarda;1900’lerinbandaAvlonyalFeritPaa ileMüftüGevrakizadeAbdülkadirHocaarasndageçentartmalar,Babalkga zetesinintertibindeyaplangülünçyanllklar,ValiSuphiBey’leilgilibazgeli meleri,ValiGalipPaaveKurtuluSavayllarndaKonyahalknnvs.durumu mizahortamndaveincedüünceiçerenmesajlarokunmaktadr. KurtuluSava’nnKonyaileilgiliksmnnbilinmesiaçsndanEs’ingerçek letirmiolduudierbirfaaliyetise,“KurtuluSavandakiKonyallardanBazlar”77 balklyazsileolmutur.Buyazserisinde,KonyaveilçelerindenKurtuluSa vanakatlanerlerinisimleriveorduyakatltarihleriverilmitir78. Es, Folklor Aratrmalar bal altnda; “Ak Seyit”, antika eyalar üzerine yazlarolan“htikârDestan”,“HalkairiAkMehmetYakc”,“AkKaramanl Gufrani ve Gufrani’nin Harbi Umumi Destan”, “Silleli Ak Niâri Destan”, II. Merutiyetdevrinihicveden“airEraf’aAitBirKaside”ve1933’dekiktlanla tan “Ak Ziya” balkl konular ele almtr. Bu konularla birlikte Yeni Konya Gazetesinde “Konya Maden Aratrmalar Bal” altnda Konya’da magnezit madenininilkbulunuukonusunuelealmtr79. Yukardaki konu balklarndan “htikâr Destan”nn bir bölümüne bakld zamanXX.yüzylnilkyarsndaTürkiye’dekiözelticaretanlayylailgilibirfikre sahipolunmaktadr80: “ÇktÜçyüzaltmabirmetrelikuntahtas, GuyaAllah’tangelmi,yazlmyaftas. Beyüzeimdiyaplmazbaklavannsahtesi, Canakârettibillâh,buylbayramhaftas. Pekhazindir,dullarn,bikeslerinaçyatmas, Barionlarda[dan]utandayapmaböyleihtikâr.” YineGufrani’nin“HarbiUmumiDestan’”ndanbirdörtlükbirAnadoluairi ninI.DünyaSavannaslalgladn,sosyaltarihaçsndanaçkekildeortaya koyar..81 “Hemanüçyüzotuzüçsenekarda, Harbiniddetindentitredidata, 77 78 79 80 81 Selçuk Es Koleksiyonu. Es, bu yazlarn erat künyelerinden faydalanarak yazmtr. Örnek iki kayt ekli verilecek olursa: “Beyehir lçesi Çukurkent Köyü’nden Hasan olu 1297 (1881) doumlu Hüseyin. 17 ubat 1922 günü dahil olmutur.”; “Akehir lçesinin Doanhisar Kasabasndan Mustafa olu 1314 (1898) doumlu Süleyman. 7 ubat 1922’de dahil olmutur.”; “Bozkr lçesinin Sazl Köyünden Mustafa olu 1303 (1887) doumlu Mehmet. 7 Mart 1922’de dahil olmutur.” Liste için bk., Toplayan Selçuk Es, “Kurtulu Savandaki Konyallardan Bazlar”, Selçuk Es Koleksiyonu. Selçuk Es Koleksiyonu. Selçuk Es, “htikâr Destan”, Selçuk Es Koleksiyonu. Selçuk Es, “Ak Karamanl Gufrani ve Gufrani’nin Harbi Umumi Destan”, Selçuk Es Koleksiyonu. 188 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/1 YokiditufanNuh’dabutela, Dümanlarakahrusüphanyürüdü.” Sille’deBerberinAhmetolaraktannan(1919senesindevefatetmitir)Nigâr’n elyazmaseklindeki“SilleliAkNiâriDestan”nabakldzamanII.Meruti yet’in“hürriyet”kavramnabirairinnaslbaktkonusu(Es’inaktard)biriir formatndadikkatçekecektir82: “KoydularadnbirdeHürriyet, Müslimilenisaraoldumüsavat, Dedilermeydanaçkteriat, SarslandBadat,BasraBuhara Hileimimeeranlarnsözü Youmuiçindeimanözü, Körolsunaradaaduvungözü, Çkmazolduherkesçarubi[a]zara ……………………………… Ezdileraradaehliiman, Sevindibuiecümlenisara. …………………………. ÂliOsmanDevletininvezirifacir, Zulmiyleadaletimilletezahir, Facirlerelindekaldkhepyazir, Maslahatslâmdütüküffara. ……………………………. eraitiitilafönünegerdi, ddihataradaipeunserdi, Dinarcemetmekanlarnderdi, Baisiulemadeitidinidinara. ……………………………. TepelendimilletkötüBulgar’a.” Yukardaki kinci Merutiyetle ilgili deerlendirmelerinin yan sra Es, Ebüzziya Tevfik’in Konya’da sürgün olarak hapiste bulunduu II. Abdülhamit döneminde,daysKâzmHüsnü’nünyazmolduuhatralarndan83faydalana rak Konya’da Padiah Abdülhamit’e kar düzenlenmek istenen bir suikast ola yndan bahseder. Buna göre suikast olay Avlonyal Ferit Paa’nn valilik döne minde(18991902)Ebüzziyatarafndanplanlanrvegörev“HürriyetFedaisiKon yal Aziz Efendi’ye” verilir. Aziz Efendi ise, Yazr Köyü’nden ulema Abdülasr 82 83 Selçuk Es, “Silleli Ak Niâri Destan”, Selçuk Es Koleksiyonu. Kâzm Hüsnü Bey, hatralarn 1932’de Yeni Anadolu gazetesinde yaynlamtr. 1/1 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 189 [Abdülbasir]Efendi’ninoludur84.Es’inanlattklarnagöreAbdülazizEfendiM sr’dabombaeitimialpgelmitir85.Ebüzziya’danbakasuikasttoplantsnakat lan isimler ise, Arnavut Murat Bey, Maarif Müdürü zmirli Azmi Bey (Meruti yet’in ilânyla Konya valisi olmutur), Feylosof yönü olduu belirtilen Kadaifçizade Süleyman Efendi, (Babalk gazetesi sahibi) Nedimbeyzade Mazhar Bey,BaytarbrahimEfendiveevsahipliiniyapanKâzmHüsnüBey’dir86. Yaplantoplantlarda,padiahaverilmeküzereKonya’dabirhalseccadedo kunmas87vebununstanbul’aAzizEfenditarafndangötürülmesi,halnnpadi aha verilmesi srasnda ise, hançerlenmesi/tabancayla vurulmas iki defa plan lanmtr.Ancakplannstanbulayasonuçsuzkalmtr.Konya’dahalseccade yidokuyanlararasndaSelçukEs’inannesiNazmiyeHanmveteyzeleridevar dr88. SelçukEs,elyazmasdestanlardanyapmolduuönemliçevirilerveaktar malarlabirlikte,yazlarnnciddibirksmnhatralarnaayrmtr.Bunlardanbir ksm,HayalOlmuHakikatlerbalaltndauekildedir89: SultanRead’Görüüm,MehurHaydarPaaYangn,UdiSelanikliAhmet Bey,KomikKelHasanEfendiveLeblebiciHorhorOpereti,stanbul’ungaliGü nüKonyaRumlarnnTaknl,KonyantibahTerakkiOkuluHatralarm,stik lâl Sava Yllarnda Konya Erkek Öretmen Okulu Hatralarm, Cumhuriyet’in lân Günü Konya’da Gördüklerim, Konya Sultanisi (Lisesi) Hatralar, Konya Musiki Hocas Karnik Kazancyan, Konya’da Alaattin Tepesindeki Saat Kulesi NiçinveNaslYkld. BuhatralarnönemlibirksmII.Merutiyet,MillîMücadeleveCumhuriye tinilkdönemlerindekiKonyaözelindebazahslar,olaylarhakkndaönemlibil gilerihtivaetmektedir.stanbul’unigalisrasndaKonya’dakiRumlarnbirpapa zn liderliinde “Zito Venizelos” diye bararak nasl sevindiklerini90, Okuldaki hocalarn örencilerine nasl davrandklarn91 ve Ankara’da ilân edilmi olan Cumhuriyet’inKonyaörencileritarafndannaslalglandgibikonularnete kildegörülmektedir.Bunagöre,1923senesinekadariçlerindeSelçukEs’indebu 84 85 86 87 88 89 90 91 Naki eyhi ve Müderris olan Abdülbasir Efendi hakknda bilgi için bk., Caner Arabac, Osmanl Dönemi Konya Medreseleri 1900-1924, Konya Ticaret Odas Kültür ve Eitim Yay., Konya 1998, s. 279-280. Selçuk Es, Aziz Efendinin 1324/1908’de stanbul’da öldürülmü ya da hastalktan ölmü olabileceinden bahseder. Es’in vermi olduu tarih olmakla birlikte, 29 Austos 1908 tarihli bir belgeye göre Abdülaziz Efendi, Dersaadet Umumi Hapishanesinde vefat etmi, para ve eyalarnn komisyon tarafndan kardeine verilmesi kararlatrlmtr. Bilgi için bk., BOA., DH. MKT., 1285/33. Selçuk Es, “Hürriyet Fedaisi Konyal Aziz Efendi”, Selçuk Es Koleksiyonu. Dokunan hal seccadenin ölçüleri 4,20x1,20 ebadnda olup üzerine, “Ey Padiahm Sen Sa Oldukça, Cenab- Hak Seni Tahtnda Daim Eylesin” yazs ilenmitir. “Hürriyet Fedaisi Konyal Aziz Efendi”, Selçuk Es Koleksiyonu. Balklar verilen yazlar Selçuk Es Koleksiyonu’nda daktilo edilmi halde bulunmakla beraber, Konya’da çkarlmakta olan ehir Postas gazetesinde de yaynlanmtr. Bazlarnn künyeleri u ekildedir: “Sultan Read’ Görüüm”, ehir Postas, Say: 334-335, 11-12 Mart 1963, s. 2, 2; “Mehur Haydar Paa Yangn”, ehir Postas, Say: 336-338, 13, 15 Mart 1963, s. 2, 2; “Udi Selanikli Ahmet Bey”, ehir Postas, Say: 339-341, 16, 18 Mart 1963, s. 2, 2; “Cumhuriyetin lân Günü Konya’da Gördüklerim”, ehir Postas, Say: 358-360, 29-30 Mart/ 1 Nisan 1963, s. 2, 2, 2. Selçuk Es, “stanbul’un gali Günü Konya Rumlarnn Taknl”, ehir Postas, Say: 343-344, 21-22 Mart 1963, s. 2, 2. Selçuk Es, “Konya ntibah Terakki Okulu Hatralarm”, ehir Postas, Say: 345-347, 23, 25 Mart 1963, s. 2, 2. 190 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/1 lunduu Konya Sultanisinin örencileri “Padiahmz çok yaa” diye barrken, 1923’te anlamn bilmedikleri bir kavram “Yaasn Cumhuriyet” diye bararak kullanyorlard92. SelçukEs,makaleformatnfazlasylaaacakolanyazlarndaKonyatarihine ait yaplar; cezaevi, valilik binas, okul, hastane vs. gibi kurumlar; Kbrs’tan ya zlmmektuplar;eskitarihligazetelerdekibazyazlar;corafya;FahrettinAltay gibi askerî, Konya Valisi Avlonyal Ferit Paa gibi mülkî ve Ebuzziya Tevfik vs. gibisivilbirçokkiiyi;Konya’dakimerasimler;KadAbdurrahmanolaygibiçeit liolaylar;suvebelediyemeseleleri;spor;Konya’nnlçeleri;batlitikatlarvedin; Konyatekerlemeveatasözleri;Konyabasn;seçimler;marlarvetürküler;Tram vay,elektrik,tayyaregibiteknikkonular;sinema,filmvs.buradazikredilemeye cekkadarbirçokkonuyuelealmtr. YukardakibilgilerlebirlikteSelçukEs,yaaddönemiçerisindeçoksayda tannm ya da tannmam ahsiyetlerle mektuplam ve balant içerisinde ol mutur. 19191933 tarihleri arasnda 14 sene Konya’da kalan Fahrettin Paa (Al tay), 5. Kolordu Komutan Naci Eldeniz, Orgenareal Abdurrahman Nafiz Gürman,KonyaVakflardaresiMüdürüMahmutMesutKoman93,Antalya’daBP petrolistasyonuiletenA.MacitSelekler,(KonyasyanndansonraPolisMüdürü olanvehâkimlebirlikterüvetaldklariddiasylagörevdenalnan)NecipBey94, TekirdaÖretmenokulundanmezunolacakolanR.SaimKoar95, SaimSakaolu96,VahitMestçiolu(12Kasm1975)97,marveskanBakanl Tetkik Kurulu üyesi Mehmet Saliholu (4 ubat 1970), stanbul Üniversitesi Tp Fakültesi Tp Tarihi Enstitüsü Müdürü Ord. Prof. Dr. Süheyl Ünver98, Hasan 92 93 94 95 96 97 98 Selçuk Es, “Cumhuriyetin lân Günü Konya’da Gördüklerim”, ehir Postas, Say: 358-360, 29-30 Mart/ 1 Nisan 1963, s. 2, 2, 2. Es, ayrca arkadalaryla birlikte “Göksümde kanm akmasa, üç yl u ufuklar, Alsancan rengini çoktan unuturdu” diye bardklarn belirtir. Vatan gazetesi sahibi A. Emin Yalman’n 1952’de Konya’ya gelip gitmesinden sonra, Konya’da irtica var yazsna kar, “iftira ediyorsun” demesi sebebiyle stanbul Belediyesi Mezarlklar Müdür Yardmclna nakledilmitir. Macit Selekler’in Antalya’dan Selçuk Es’e yazm olduu mektup, Selçuk Es Koleksiyonu. zmir Suikastna ad karm olan Necip Bey’in abisi Necati’den bahseden mektubu vardr. Macit Selekler ayrca, 2 Ekim 1975’de yazd bu mektuplardan birinde, yabanc dilde 100 civar eseri Millî Kütüphaneye verdii ancak, kütüphanede resmi kayt yaplmadndan bunlarn kaybolmasndan dolay ikâyetçi olur. Rüstem Saim Koar’n 1969’da Selçuk Es’e yazm olduu mektup, Selçuk Es Koleksiyonu. 1969 Mays’nda Selçuk Es’e bir mektup yazarak, Anadolu’da öretmenlie balayacan bu nedenle Millî folklor oyunlarn bilmediinden bahisle Selçuk Es’ten Konya’nn folklor oyunlaryla ilgili bilgi ister. Hatta Mevlâna haftasnn nasl kutlandna dair de bilgi talebinde de bulunmutur. Saim Sakaolu’nun Selçuk Es’e yazm olduu mektup, Selçuk Es Koleksiyonu. 31 Ekim 1974 tarihinde Amerika’dan yazmtr. Amerika’ya gideli 9 ay olmutur. Sakaolu, Selçuk Es’le 5-6 yl evvel (1968-69) Yusuf Aa Kütüphanesinde (Atatürk Üniversitesinde asistanken) tantn belirtirken, Es’in Ansiklopedi çalmalarna katk yapmaya çalr. Sakaolu, Babas Hattat Hafz Mehmet Sakaolu ve (Konyal olmayan) Prof. Dr. Ahmet Ate isimlerini ve bilgilerini ansiklopediye eklemesi için Es’e bildirir. Sakaolu’nun iki mektubu daha vardr. Birincisi 12 Kasm 1975 tarihli olup, babasnn hâl tercemesi vardr. kinci mektubu ise, ekinde kendi hayat hikâyesini yazd ve yaknda Konya’da açlacak olan Selçuk Üniversitesine geçeceini belirten 8 Aralk 1975’de Erzurum’dan yazm olduu mektubudur. Vahit Mestçiolu’nun Selçuk Es’e yazm olduu mektup, Selçuk Es Koleksiyonu. Mestçiolu bu mektubunda, Ankara’da Kültür Bakanlnda Kültür Müstearl Müaviri olarak göreve balamasna ramen kendisine hâlâ oda verilmemesinden ikâyetçi olurken, ayakta gidip geldiinden bahseder. Konya’da görev yapt süre içerisinde Selçuk Es’in ailecek kendilerine göstermi olduu yakn ilgiden dolay teekkür eder. Süheyl Ünver’in Selçuk Es’e yazm olduu mektup, Selçuk Es Koleksiyonu. Ünver, 4 Mart 1966 tarihinde yazm olduu mektubunda, Selçuk Es’in Konya yemekleriyle ilgili (daha çok Selçuklu yemekleriyle ilgili) vermi olduu bilgilere 1/1 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 191 Özönder99, Dantay üyesi Fuat Arun100, Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral ErefAknc(12Ocak1974),KonyaSenatörüMehmetVarl,AvukatM.Hulusi Bolay(1Mays1975)veFeridunKandemir(17Aralk1963)101buahslardanbaz lardr. SONUÇ SelçukEs,yaklak70yllkömrünüTürkiye’ninfrtnalbirzamandiliminde veçeitliilerdeçalarakgeçirmitir.BudönemdeO’nungazetecilikmesleivaz geçemediibiruraolmutur.II.Merutiyetdevrindedünyayagelirken,budev rinsonundastanbul’da,yani çökmekteolanbir bakentteyaayanEs,buradaki okulhayatvetecrübeleriylebirlikte,ilerleyensüreçteAnkaraveKonyaekseninde yaantsndevamettirecektir. Birbürokratnçocuuolmasdolaysylaolaylarabaktakendisinebazavan tajlarsalayanEs,yazlarndaTürkiyegeneliveKonyaözeliolmaküzerebirçok siyasi,sosyal,iktisadi,kültürelvs.konularadeinmitir.Dahaçokliberalbirkim likledikkatçekenEs,AtatürkdevrimleriniyadaCumhuriyetinfaziletinianlam bir Türk aydndr. Bu nedenle yazlarndaki örgüde; tarihin, siyasetin, sanatn, fikir tartmalarnn, tekniin, edebiyatn, halk kültürünün, eitimin, mizahn, yaananzihniyetdeiikliklerindekifarkndalnbelirginliiveamacaçkekil degörülebilir. CumhuriyetdevrininönemlibirksmnKonya’dageçirenyazarn,Konyata rihineaitortayakoyduuBüyükKonyaAnsiklopedisiveyazlarnndeeri,2009 Türkiye’sinde hâlâ güncellenememi bir ansiklopedik Konya eserinin olmamas nedeniyledahaiyianlalmaktadr.KendisiniAtatürkçüolaraktanmlayanyazara göre,Türkaydnolaylarsalklbirekildedeerlendirebilmekamacylasiyaset tenuzakdurmaldr.ÂdetabirkültürtarihçisikimliiyleönplanaçkanEs,yemek vegiyimkuamkültürüylebirlikte,kurumlardakiyapsalveidarideiikliklerde ki insan unsunun önemini çok iyi kavramtr. Bu nedenle üretken kiiliin olu umunda,sinemavetiyatrotürüBatlunsurlarnetkisiniaçkekildegörürken, manevideerlerdeözüyakalamaya,ekilciliktenuzakdurmayaçalmtr. Özellikle gazetenin Konya özelinde Türk insan açsndan önemini çok iyi kavrayanEs,kinciMerutiyetveMillîMücadeledönemieskiTürkçebazgazete yazlarnokuyucusunaaktararak,geçmile;yaadgünümukayeseetmitir.Bu nedenledahaçoksosyaltarihadnayüzlerceyazsyla“ölmüyaayan”ahsiyet 99 100 101 teekkür eder. Hatta, kendisinin de Selçuklu masallarnn Sümerlere kadar uzand yönünde bir çalmay Karaman’n dalk köylerinde yapacan belirtir Hasan Özönder’in notu, Selçuk Es Koleksiyonu. Es’in 6 Kasm 1972’de rahatszlanmas sebebiyle brakm olduu not. Fuad Arun’un Selçuk Es’e 4 Aralk 1973’de yazm olduu mektup, Selçuk Es Koleksiyonu. Bu mektupta isyana karan baz “madurlarn” isimlerini 13 kii olarak listelemitir. Ayrca, syanla ilgili M. Sfr’n tefrikasndaki baz yanllarn varlndan bahseder. Aknc’nn 12 Ocak 1974 tarihli yeni yl ve Kurban Bayramn kutlama mesaj ve Mehmet Varl’nn bayram tebrik kartlar vardr. Ayrca, M. Hulusi Bolay’n Konya Ansiklopedisi için aabeyi Ahmet Kâzm Bolay hakknda vermi olduu bilgi vardr. Bunlar için bk., Selçuk Es Koleksiyonu. 192 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/1 lerdenbiriolanSelçukEs’in,dinamikbirkültürtarihçisiyadahizmetçisiolarak, hakettiibiyografikbirçalmayakonuedilerek,Türktarihineolankatksdaha genibiraçdanortayakonmaldr. KAYNAKÇA A.ResmiveÖzelArivler BabakanlkOsmanlArivi,DâhiliyeNezaretiMektûbiKalemi,No.1285/33. EmekliSandAriviMusaKâzmGürel’eAitDosya,No:MO053530. EmekliSandAriviSelçukEs’eAitDosya,EmekliSicilNo:11546760. KoyunoluehirveMüzeKütüphanesiSelçukEsKoleksiyonu. B.KitapveMakaleler Arabac,Caner,MillîMücadeleDönemiKonyaÖretmenleri,Konya1991. _______________, Osmanl Dönemi Konya Medreseleri 19001924, Konya Ticaret Odas Kültür ve EitimYay.,Konya1998. Arabac,CanerAyhan,BünyaminDemirsoy,AdemAydn,Hakan,KonyaBasnTarihi,Tablet Yay.,Konya2008. Atalay, Ahmet, Millî Mücadele’de Konya Kuvây Millîyecileri (lk Meclise Girenler), Birinci Cilt, Konya1997. Bekta,Arsev,DemokratiklemeSürecindeLiderlerOligarisi,CHPveAP(19611980),BalamYay., stanbul1993. Bila,Hikmet,KonumuzTürkiyeCHP19191999,DoanKitap,2.bsk.,stanbul1999. Duverger,Maurice,SiyasetSosyolojisi,(Çev.irinTekeli),2.bsk.,VarlkYay.,stanbul1982. Es,Selçuk,KonyaYemekleri,YldzB.evi,Konya1965. _________,Konya’daYatanPeygamberlerveEvliyalar,YldzB.evi,Konya1965. _________,“Konya’yaSürülenKaraLekeDelibaMehmetOlay”,YeniKonyaGazetesi,No:,1980. _________,“SultanRead’Görüüm”,ehirPostas,Say:334335,1112Mart1963,s.2,2. _________,“MehurHaydarPaaYangn”,ehirPostas,Say:336338,13,15Mart1963,s.2,2. _________,“UdiSelanikliAhmetBey”,ehirPostas,Say:339341,16,18Mart1963,s.2,2. _________,“CumhuriyetinlânGünüKonya’daGördüklerim”,ehirPostas,Say:358360,2930 Mart/1Nisan1963,s.2,2,2. _________,“stanbul’ungaliGünüKonyaRumlarnnTaknl”,ehirPostas,Say:343344, 2122Mart1963,s.2,2. Gök, Dursun, “Mersinli Cemal Paa”, Atatürk Aratrma Merkezi Dergisi, C. XII, S: 34, Ankara Mart1996,s.127148. Halc,Nevin,GelenekselKonyaYemekleri,KonyaKültürveTurizmVakfYaynlar,Ankara1979. HarpTarihiVesikalarDergisi,Yl.12,S.46,Aralk1963,VesikaNo.1074. Önder,Mehmet,MillîMücadele’deKonya1DelibaHadisesi,Konya1953. Uyank,Necmi,“zmir’ingalineKarKonyaYöresindenGelenTepkiler”,UluslararasSoysal AratrmalarDergisi,Say.5,Kasm2008,s.837868. C.AnsiklopediveElektronikOrtam BüyükKonyaAnsiklopedisi. http://www.belgenet.net/ayrinti.php?yil_id=2/(20.01.2009). http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/secimler.secim_cevresi_partiler?p_secim_yili=1954&p_il_ kodu=42/(20.01.2009). http://www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFE603BF9486D4371DE170CAE 93653F56E/(20.01.2009). 1/1 • ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE • 193 http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/secimler.secim_cevresi_partiler?p_secim_yili=1969&p_il_ kodu=42/(20.01.2009). 194 • THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH • 1/1 EKLER EK1:SelçukEs’inBüyükOluKâzmHüsnü(Gürel)EsveOkulKarnesi EK2:SelçukEs’inKüçükOluNazm(Gürel)Es Ek3:Selçuk(Gürel)Es