ALATOO ACADEMIC STUDIES. 2016. № 3 94 Филология
Transkript
ALATOO ACADEMIC STUDIES. 2016. № 3 94 Филология
Филология илимдери УДК 82/821 KIRGIZ MASALLARI ÜZERİNE HALKBİLİMSEL BİR İNCELEME Zulkada Rıskul Kızı Uluslararası Atatürk-Alatoo Üniversitesi, Doktora Öğrencisi Özet Bu araştırmada yer, zaman ve kahramanları belirsiz olan, olağanüstü özellikleri taşıyan, ahlaka dayalı, yararlı, eğitici, kaynakları çok eskilere dayanan, söylendiği zaman ve kültürden izler taşıyan sözlü anlatım türüolanmasallarincelenmiştir. Bu çalışmamızın evrenini, sihirli masallar ve bu masalların modern yöntemlerle incelenmesi, ortak ve farklılıkları ele alınarak masal metinleri ile ilgili bir kavramsal çerçeve çizilmesi oluşturmaktadır. Anahtar kelimeler: Kırgız, Masal, Halkbilimsel, HalkAnlatıları, Sihirli. КЫРГЫЗ ЖОМОКТОРУНА ФОЛЬКЛОРДУК ТАЛДОО ЖҮРГҮЗҮҮ Кыскача мазмуну Макалада орду, мезгили, каармандарынын мүнөздөмөлөрүнүн негизинде адеп-ахлакка, тарбиялоого таянган, илгерки күндөргө негизделген, пайда болгон мезгилин жана маданияттын чагылдырган элдик оозеки чыгармачылыктын катарын толуктаган жомоктор изилденди. Бул изилдөөнүн предметин сыйкырдуу жомоктор түзүп, алар заманбап ыкмалардын негизинде талданып, жомоктордун ортосундагы окшоштуктар жана айырмачылыктар каралып, тексттерге тиешелүү концептуалдык рамка түзүлдү. Ачкыч сөздөр: кыргыз, жомок, фольклор, элдик чыгармачылык, сыйкырдуу. ФОЛЬКЛОРНЫЙ АНАЛИЗ КЫРГЫЗСКИХ СКАЗОК Аннотация Данная статья рассматривает фольклорную сущность кыргызских сказок. Ключевые слова: кыргыз, сказка, фольклор, народное творчество, магический. FOLKLORISTIC ANALYSIS ON KYRGYZ FAIRY-TALES Abstract The article presents the analysis of Kyrgyz fairy tales as a component of Kyrgyz folklore. Key words: kyrgyz, fairy-tale, folklore, folk literature, magic. Geçmişten bugüne hayatta kalmayı başaran en eski edebi türlerden biri olan masal, günümüzde çocuk edebiyatı içinde varlığını ve önemini sürdürmektedir. Çünkü, kırgız 94 halk kültürü çok köklü bir geçmişe ve çok zengin bir geleneğe sahiptir. Masal dediğimizde hepimizin aklına; uzun kış gecelerinde ninilerimizin, dedele- ALATOO ACADEMIC STUDIES. 2016. № 3 Zulkada Rıskul Kızı rimizin veya başka aile büyüğünün bizleri dizinin dibine oturtarak hayal dünyasının derinliklerine çıkardığı yolculuklar canlanır. Masal halk kültürünün vazgeçilmez temel ürünlerinden biridir. Çocuk edebiyatı söz konusu olunca çocukluk kavramının tarihsel geçmişinden, yaşlara göre çocuk pisikolojisi ve okuma eğleminden de bahsetmenin faydası olacaktır. Hangi yaşa gelince çocuğun anlatıda sırlanan olaylar arasında nedensel bağlantılar kurmaya başladığı, örneğin “sonra gitmiş, sonra görmüş, sonra uyumuş” diye anlatılırken, “sonra” yerine “onun için” gibi bir bağlacın ne zaman ortaya çıktığı, böylece çocuklara yaşlarına göre geldikleri olgunluk aşamalarına uygun öğeleri içeren anlatı türlerine duyduğu ilgi pedagoglar tarafından incelenmiş konular arasındadır. Çocukluk kavramının keşfiyle çocuk edebiyatı alanında önemli bir tür haline gelen masalları çocuk edebiyatı kapsamında incelemek, daha zengin bir çocuk edebiyatından söz etmeye olanak tanır. Buğün, dünyada ve ülkemizde çocuklar için masallar yazan birçok yazarlar bulunmaktadır. Bu yazarlar arasında, çocuk edebiyatına nitelik kazandıran Şırdakova’nın “Kırgız Halk Masalları” Asılbek Coodonbekov ve Roza Abdıkulova’nın “365 Gün masal” adlı masalları vardır. “Kırgız Halk Masalları” adlı kitapta seçilen masallar halk bilimsel bir incelemeye uygulanmaktadır. İncelenen masallar; belirsiz bir zaman, belirsiz bir yer ve karakterler arasında geçmektedir.Ancak yer, zaman ve karakterlerin bütün yazılı veya sözlü anlatılarda var olduğu görülmektedir. Bütün bunların yanında yazılı kültürün bir parçası olan çocuk edebiyatının bir türü olan masallarda yer, zaman ve mekan unsurlarının sadeliği dikkat çekmektedir. Masalların giriş bölümünde bir ön biçime gelişme bölümünde biçime ve sonuç bölümünde yeni bir biçime sahip olduğu görülmektedir. Ancak incelenen masallardan yola çıkarak halk edebiyatından beslenen masallarda bu yapının çok fazla değişmediği yargısına varabiliriz. Masalların dünya folklor tarihinde çok önemli yeri vardır. Masallar halkbiliminin geçmişine öncülük eden unsurlardan biridir. İncelenen masaldan yola çıkarak halk edebiyatından beslenen masallarda bu yapının çok fazla değişmediği yargısına varabiliriz. Masalların dünya folklor tarihinde çok önemli yeri vardır. Masallar halkbiliminin gelişimine öncülük eden unsurlardan biridir. İncelenen masallardan yola çıkarak olağanüstü masalın çok renkli çeşitliliği ile tekbiçimliliği olmak üzere iki temel özelliğine dikkat çeken Propp, öncellikle masalın oluşturucu bölümünü tespit edip, ardından da bu bölümleri göz önünde bulundurarak masal karşılaştırması yapıldı. Propp’un metodun kullanarak karakterler arası ilişki masalda kahraman adlarının ve kullanılan nesnelerin değişime uğradığı, fakat yapılan işin yani işlevin değişmediği tespit edildi. Araştırmanın önemi son olarak analizde gerilim noktası ve anlatının başarıyla ulaşıp ulaşmadığı gibi unsurları çerçevesinde değerlendirildi. Alex Orlik’in epik yasalarına göre analiz, Greimas ve Propp’a göre karakterler ve karakterler arası ilişkinin analizi değerlendirildi. Masal Alex Olrik Epik Yasalarına Göre Analizi a) Giriş ve Bitişik Kuralı: Masal giriş cümlesi olarak şu sözlerle başlar: “Uzun zamanlarönce kırgızların ulu dağının iki boğazında yan-yana yaşayan iki zenginin malı varmış. Zenginler bir birini hiç sevmezlermiş. Nasıl olsa bile onun mallarını almalıyım diye gece-gündüz düşünürlermiş. Aradan yıllar geçmiş ve zenginlerden biri de vefat etmiş. Onun ardından karısı da ölüme el sunmuş. Onların on iki yaşındaki çocuğu tek başına öksüz ve yetim kalır. Diğer zengin ise bu vakitti kullanarak. Yetimin elinden malını almaya çalışır: – Oğlum sen en iyi dostumun yalnız çocuğuydun. Benim de yalnız çocuğum vardı. Kervanla seyahete gitti ve geri dönmedi. Kim bilir, belki de ölmüştür o yüzden oğlumun yerine bana oğul ol. Kendi baban gibi bakarım sana. Kendi baban gibi ALATOO ACADEMIC STUDIES. 2016. № 3 95 Филология илимдери gör beni-diye sözü uzatır.” Bu cümle giriş cümlesi olarak halk anlatılarının kurallarına uymaktadır. Giriş cümlesinde hemen zaman ve başkahraman belli olmaktadır. Bu masal halk anlatılarındaki giriş kuralu korulmuştur. Sonuç ise ders verir niteliktedir. “İyilik eden iyilik bulur” sözü masalı özetlemektedir. Bu masalın entrika örğüsünde giriş ile bitiş arasında sıkı bir bağ vardır. Masalın başında tekrar hayata dönen genç çocuğu beslemeye alan zenginin oğludur. b) Yineleme Kuralı: Bu masaldakonununyinelemesisözkonusudeğildir. Ancakmasaldageçenikiinsanarasındakisorucevapkısmızincirlemeolarakbirbirinebağlıdır. c) Üçleme Kuralı: Bu masalda üçleme kuralı bulunmamaktadır. d) BirSahnedeİkiKuralı: Masalda zengin komşu-yetim çocuk-kurbağa-zengini kaybolan çocuğu-doğa üstü varlık ve çocuk arasındaki diyaloğlar bir sahnede iki kuralına uymaktadır. Sahneler daha çok iki kişi arasında geçmektedir. e) Zıtlık Kuralı: Yetim çocuk, kurbağayı besleyerek zengin komşunu kızdırmış ve yetim çocuğu kovmuştur. Masalın başında yetim çocuk ve acımasız zengin bir adam arasındaki zıtlık söz konusudur. Bu zıtlıktan yola yıkarak masal oluşmaktadır. f) İkizler Kuralı: Bu masalda ikizler kuralı bulunmamaktadır. g) İlk ve Son Durum Önemi Kuralı: Bu masalda ilk ve son durum bir birine bağlı değildir. h) Anlatıda Tek Çizgilik: Anlatı tek çizgide gitmektedir. Bu ise konunun daha sade ve anlaşılır olmasını sağlamaktadır. i) Kalıplaştırma Kuralı:Bu masalda detaylardan uzak gerekli olan karakterler kullanılmıştır. Olaylar iyi ve kötü niyetli insan çerçevesinde sade bir şekilde anlatılmaktadır. j) Büyük Tablo Sahnesi: Bütün kahramanlar insana benzeyen yarattık ve sahnede geçmektedir. k) Anlatı Mantığı Kuralı: Anlatı tek çizgide geçmektedir. Masalda üç önemli olay anlatılmaktadır. Bu ise konunun daha sade ve anlaşılır olmasını sağlamaktadır. 96 l) Olay Örğüsünde Anlatı Birliği Kuralı: Masalda olay örgüsü bir birine bağlıdır. m) Dikkati Başkahraman Üzerine Toplama: Masalın başında olayın kimin başına geleceği belli olmaktadır. Dikkatle başkahraman olarak yetim çocuğa yönelmektedir. Axel Olrik’in epik yasalarına göz önüne alındığında masalın oldukça yoğun bir şekilde halk anlatılarına benzediği görülmektedir. Bunun en önemli nedenlerinden birisi masalda halk anlatılarının kullanılmış olmasıdır. Bu masal epik yasaların yanında söz kültüre ait olan diğer özellikleri de içermektedir. Greims ve Propp’a Göre Karakterler ve Karakterler Arası İlişkinin Analizi Karakterler, Proppun masal kahramanları ve Greimas’ın anlatıya katılanlar listesi göz önüne alınarak incelenmektedir. Greimas’ın katılanlar listesine göre sıralama yapılırsa şöyledir: a) Özne (Suje): Bu masalda özne-yetim çocuk’tur. b) Nesne (Obje): Yetim çocuğun başına gelen olaylardır. c) Yardımcı: Yetim çocuğa yardımcı olan-Kurbağa’dır. d) Muhalif (Düşman): Yetim çocuğun yoluna engel olan ve hayatını kurtaran genç değerli taş benimki diye yalan söyleyen. Bu karakter Propp’a göre düşman olarak nitelendirilebilir. e) Gönderen (Yönlendiren): Kurbağanın yetim çocuğa verdiğideğerli taştır. f) Kabuledeni (Yararlanan): Bu masalda yararlanan yetim çocuktur. Değerli Taş adlı masala uyğulandığı zaman Greimas’ın katılanlar listesinin başarılı olduğu da görülmektedir. Anlatıya katılan kişilerden kötü kalpli zengin ve oğlu bir rakip-muhalif-düşman olarak geçmektedir. Doğaüstü varlık yetim çocuğun hayatı abje ve sübje arasındai ilişkiyi kurmaktadır. Bu masalda yetim çocuk yararlanan olarak değerlendirilebilir. Axel Olrik’in epik yasaları göz önüne alındığında incelenen masalların büyük ölçüde epik yasalara uyduğu görülmektedir. ALATOO ACADEMIC STUDIES. 2016. № 3 Zulkada Rıskul Kızı Ancak dikkat çeken nokta Olrik’in belirlediği “ikizler kualı’nın” masalda bulunmayışıdır. Bunun yanında özellikle giriş ve bitiş kurallarının masalda var olduğu görülmektedir. Anlatıda Propp ve Greimas’a göre belirli figürler vardır ve figürler arasında belirli bir ilişki vardır. Özne ve nesne arasındaki bir bağ vardır. Sözlü ve yazılı kültür ürünlerini inceleyen bütün bu teoriler “anlatı mantığı” çerçevesinde hemen hemen benzer bir yapı/üst yapı olduğunu göstermektedir. Bu da sözlü kültürün yazılı kültürden kopmadığını ispatlamaktadır. Sonuç olarak Kırgız masalları da halk anlatılarından alındığı açıkça belirtmektedir. Dolayısıyla halk anlatılarının da bir analizi sayabileceğimiz bu çalışmada incelenen masalların yazılı kültürü gerçekten çok fazla bozamadoğını ve halk anlatısı özellikleriniyoğun bir şekilde koruduğu görülmektedir. Kırgız halk edebiyatının bir türü olan masalların çocuk edebiyatının da kaynağı olduğu gözlemlenmiştir. Dolayısıyla çocuk edebiyatı üzerinde etkisini gördüğümüz halk masallarının işlevsel özelliklerini günümüz çocuk edebiyatında varlığını devam ettirmektedir. KAYNAKÇA: ULUPINAR, E. Cihan (2010), “Hovhannes Tumanyan’ın Masalları / Halk Edebiyatının Çocuk Edebiyatındaki Yansımaları”, Ankara, Sayfa, 84. ARTUN, Erman (2012), “Anonim Türk Halk Edebiyatı Nesri Edebiyat Tarihi ve Metinler”, 6. Baskı, Adana, Sayfa, 124. OĞUZ, M. Öcal, EKİCİ, M., AÇA, M., DÜZGÜN, D., AKARPINAR, R. Bahar, ARSLAN, M.,Yılmaz, AKATAN Müge, ÖĞÜT EKER, G., ÖZKAN, T. (2010). Türk Halk Edebiyatı El Kitabı. (7. Baskı), Ankara. ELÇİN Ş. (2001). Halk Edebiyatına Giriş, Alçağ Yayınları, Ankara. TORUN A., GÜZEL A. (2004). Türk Halk Edebiyatı El Kitabı, Alçağ Yayınları, Ankara. Шырдакова С. “Кыргыз эл жомоктору”. Бишкек. 2012 DIJITAL KAYNAKLAR www.gungorname.com. www. turkoloji.com www. kulturturizm.gov.tr ALATOO ACADEMIC STUDIES. 2016. № 3 97