KOYUN BESLEME: MALİYETLERİ YÖNÜYLE FARKLI YAKLAŞIMLAR
Transkript
KOYUN BESLEME: MALİYETLERİ YÖNÜYLE FARKLI YAKLAŞIMLAR
KOYUN BESLEME: MALİYETLERİ YÖNÜYLE FARKLI YAKLAŞIMLAR Prof. Dr. Behiç COŞKUN Selçuk Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Zootekni ve Hayvan Besleme Bölümü, Hayvan Besleme ve Beslenme Hastalıkları AD-KONYA Tüm sektörlerde olduğu gibi genelde hayvancılık ve daha özelde koyunculukta da ana hedef karlılıktır. Karlı olmayan ya da yeterli düzeyde karlılığa sahip olmayan bir işletmenin faaliyetine devam edebilmesi mümkün değildir. Nitekim 2006-2008 yıllarında koyunculukta uzun süreli bir krizin devam etmesi ülke koyunculuğuna önemli bir darbe vurmuş ve koyun sayısında önemli düşüşler gözlenmiştir (Tablo 1) (Tüik,2015). Tablodan da izlenebileceği gibi 2006 yılını takip eden yıllarda küçükbaş hayvan sayısında yaklaşık %20’lik bir azalma olmuştur. Daha sonra koyun eti fiyatlarının yükselmesi, alınan tedbirler ve koyunculukta teşvik tedbirlerinin uygulanması sonucu koyun sayısı artmaya başlamış ve 2014 yılı itibariyle koyun ve keçi sayılarında önemli yükselmeler olmuştur. Tablo 1. Türkiyede koyun ve keçi sayıları (baş) Koyun 2001 26 972 000 2002 25 173 706 2003 25 431 539 2004 25 201 155 2005 25 304 325 2006 25 616 912 2007 25 462 293 2008 23 974 591 2009 21 749 508 2010 23 089 691 2011 25 031 565 2012 27 425 233 2013 29 284 247 2014 31 115 190 Keçi 7 022 000 6 780 094 6 771 675 6 609 937 6 517 464 6 643 294 6 286 358 5 593 561 5 128 285 6 293 233 7 277 953 8 357 286 9 225 548 10 347 159 Toplam 33 994 000 31 953 800 32 203 214 31 811 092 31 821 789 32 260 206 31 748 651 29 568 152 26 877 793 29 382 924 32 309 518 35 782 519 38 509 795 41 462 349 Koyunculukta başlıca gelir ve giderler Bir koyunculuk işletmesinde karlılığı etkileyen gelir ve gider başlıkları aşağıda verilmiştir. Yapağı fiyatlarının da son yıllarda oldukça düşmesi yapağı yönlü koyun yetiştiriciliğini cazip olmaktan çıkarmıştır ve yapağı gelirlerini önemsiz hale getirmiştir. Bir çok yörede yapağı gelirleri kırkım masraflarını ancak karşılayabilmektedir. Gelir kaynakları içerisinde yer alan gübre gelirinden de çoğu koyunculuk işletmesi yeterince yararlanamamaktadır. TÜİK (2015) verilerine göre 2014 yılında 14,5 milyon koyun sağılmış olup koyun başına 76 kg kadar süt elde edildiği hesaplanmaktadır. Sağmal koyun sayısı ve elde edilen verimin bu kadar yüksek olması sorgulanabilir niteliktedir. Yine de Süt verimi koyunculukta önemli bir gelir kaynağıdır. Yetiştiricilerinin, koyun sütünü mutlaka değerlendirmeleri gerekir. Koyunculukta karlılığı etkileyen en önemli gelir kaynağı kuzu gelirleridir. Bir koyunculuk işletmesinde koyun başına elde edilen satılabilir kuzu sayısı arttıkça karlılık da artacaktır. Bu amaçla koyunculuk işletmelerinde çoklu doğum oranını ve kuzuların yaşama gücünü artırmaya yönelik çalışmalar önem kazanmaktadır. Tablo 2. Bir koyunculuk işletmesinde başlıca gelir ve masraf kalemleri Koyunculukta Başlıca Koyunculukta Önemli Gelir Kaynakları Masraf Kalemleri 1. Kuzu Satış Gelirleri 1. Yem Giderleri 2. Yaşlı Koyun ve Damızlık Hayvan 2. İşçilik Giderleri Satışları 3. Damızlık Yenileme ve Değişim 3. Süt Geliri Giderleri 4. Yapağı Geliri 4. Sağlık Giderleri 5. Gübre Geliri 5. Diğer Giderler Koyunculukta Beslenme Giderleri Tüm hayvancılık dallarında olduğu gibi koyunculukta da, en önemli masraf kalemi yem giderleridir. Farklı çalışmalarda yem maliyetlerinin, değişken işletme masrafları içerisindeki oranını ile ilgili olarak, %63,47 (Şahinli, 2011), %54,51 (Aktaş, 2009), %54,3 (Delal ve ark. 2002), ve %68,3 (Şahin ve Yıldırım, 2002) gibi farklı rakamlar bulunmaktadır. Bu rakamlardan ortalama yem masrafı %60 olarak kabul edilebilir. Koyunculuk daha çok meraya dayalı olarak yapılır ve beslenme detaylı olarak ele alınan bir konu değildir. Damızlık hayvanların kış beslemesi, meraya ek yemleme, iz mineral ilavesi ve kuzu besisi koyun beslemede önem arz eden konular olarak görülmektedir. Bir koyunun yıllık yem maliyeti ne kadardır? Bu sorunun cevabı çok değişkendir. Meraları kullanım süresi, meraların kalitesi, hayvanların merada iken ek yemlemeye ihtiyaç duymaları gibi bir çok faktör tarafından etkilenmektedir. Kangal Akkaraman Koyununun Halk Elinde Islahı çalışmasında yer alan bazı yetiştiricilerin koç altı koyun başına yıllık yem tüketim ve yem maliyetlerine yönelik bir ön çalışmada, 4 farklı ilçede yürütülen ve 5 farklı alt projede yer alan 15 farklı işletmeden elde edilen verilere göre, 2013-2014 ve 2014-2015 yıllarında ortalama yem tüketim miktarları Tablo 3’de sunulmuştur. Bu rakamlar, işletmenin yıllık yem stoku miktarı koç altı koyun sayısına bölünerek elde edilmiştir. Sonuçta sadece koç altı koyunlardan kuzu elde edileceği için işletmedeki koyun, koç ve tokluların yedikleri yemlerin tümü sadece koç altı koyunlara verilmiş gibi hesap edilmiştir. Tablo 3. Kangal Koyununun Halk Elinde Islahı Çalışmasında Yer Alan Bazı Yetiştiricilerin Koç Altı Koyun Başına Yıllık Yem Tüketim ve Yem Maliyetleri Yem stoku kg/k.a.koyun /yıl 73,2 80,9 71,6 26,6 Fiyat, TL/kg 0,75 0,25 0,45 0,6 Tutarı TL/yıl 54,9 20,2 32,2 16 Tane yem (Arpa, Buğday, Çavdar, Yulaf) Saman Çayır Kuru Otu Fiğ-Yonca- Korunga Karma Yem (Koyun süt Yemi- Kuzu Yemi vs) 7,4 0,95 7 Toplam yem masrafı, TL/koç altı koyun/yıl 130,3 Toplam masraflar, TL/koç altı koyun/yıl 217,21 1 : Değişken masraflar içerisindeki yem masrafı oranının %60 olduğu varsayımı ile hesaplanmıştır. Bu rakamlar ve kullanılan yemler bölgelere, illere hatta köylere bağlı olarak değişmektedir. Sivas’ta kış uzun sürdüğü için çoğunlukla Aralık, Ocak, Şubat ve Mart aylarında hayvanlar meraya çıkamamaktadır. Bu nedenle yetiştiriciler en az 4 aylık yem stoklamak zorunda kalmaktadır. Bazı yıllar bu süre daha da uzayabilmektedir. Yetiştiriciler yeterli yem stoklayamadıkları durumda koç katım zamanını değiştirerek önlem almaya çalışmaktadırlar. Nitekim Şekil 1’de de görülebileceği gibi çok sert geçen 2011-2012 kış döneminden sonra 2012 yılındaki tepki görülmektedir (Coşkun,2012). Yetiştiriciler normal şartlarda erken koç katarak daha erken dönemde kuzu elde etmek istemektedirler. Ancak bu durumda doğumların, besin madde ihtiyaçlarının en yüksek olduğu gebeliğin son dönemi ve laktasyon başlangıcı döneminin kış aylarına denk gelmesini dolaysıyla yem ihtiyacını artırmaktadır. Bu kadar yem stoklayamayan yetiştiriciler koç katım tarihi ile oynayarak doğumları geciktirmektedirler. Şekil 1: Kangal Akkaraman Koyununun Halk Elinde Islahı Projesinde Yer Alan Yetiştiricilerin Koç Katım Tarihlerindeki Değişim Damızlık Koyunların Besin Madde İhtiyaçları Damızlık koyunların beslenmesinde aşağıda sıralanan farklı dönemlere göre besin maddesi ihtiyaçlarında değişiklikler görülmektedir. Bu dönemlerde kuzulama aralığı ve süt sağımına bağlı olarak farklı sürelerde gerçekleşmektedir. Sağım yapılmayan hayvanlarda laktasyon süresi 3-4 ay kadar olurken, sağım yapılanlarda 6-7 aya kadar sürmektedir. Yine ihtiyaçları etkileyen önemli faktörlerden biri de hayvanın doğum tipidir. İkiz ve üçüz gibi çoklu doğum yapan hayvanlarda ihtiyaçlar daha yüksektir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Yaşama Payı Koç Katım Öncesi Beslenme (Flushing) Erken Gebelik Geç Gebelik Erken Laktasyon Orta Laktasyon Geç Laktasyon Bu farklı fizyolojik dönemlerde ve doğum tipine bağlı olarak hayvanların ihtiyaç duymuş oldukları kuru madde, ham protein ve metabolik enerji ihtiyaçları aşağıda verilmiştir. Aşağıdaki Tablo 4 ve Şekil 2 den de izlenebileceği gibi koyunlarda besin madde ihtiyaçlarının en yoğun olduğu dönem, erken laktasyon dönemidir. Gebeliğin son döneminde de ihtiyaçlar yine yüksektir. İkiz kuzulayan koyunların ihtiyacı, tek kuzulayanlara göre önemli ölçüde farklıdır. Hayvanların meraya çıkmadıkları dönemlerde yemleme yapılırken bu ihtiyaçların dikkate alınması yaşama payı ve erken gebelikte hayvanların yağlanmaması ve ileri gebelik ve laktasyon dönemlerinde ise yeteri kadar besin maddesi ihtiva eden rasyonların verilmesi önem taşımaktadır. Tablo 4. Damızlık koyunların besin madde ihtiyaçları (NRC,2007) Koyun, 70 kg Tek Kuzulu İkiz Kuzulu İhtiyaç Kuru Madde Tüketimi,kg Eneji İhtiyacı, ME, Mcal/gün Ham Protein İhtiyacı g/gün Kuru Madde Tüketimi,kg Eneji İhtiyacı, ME, Mcal/gün Ham Protein İhtiyacı g/gün Yaşama Payı Flushing Erken Gebelik İleri Gebelik Erken Lakt Orta Lakt Geç Lakt 1,174 1,289 1,464 1,806 1,954 1,746 1,598 2,248 2,474 2,801 3,447 3,726 3,345 3,05 86,7 101,5 117,2 152,1 221,4 184,4 146,5 1,174 1,289 1,673 1,937 1,954 2,133 1,997 2,248 2,474 3,203 4,350 4,730 4,075 3,811 86,7 101,5 139,6 190,6 297,1 250,4 196,4 Şekil 2. 70 kg canlı ağırlığında tek ve ikiz kuzulayan koyunların protein (g/gün) ve enerji (Mcal/gün) ihtiyaçları Kış yemlemesi süresi ve zamanın maliyetlere etkisi Dünya genelinde koyun üretiminde meraların kullanımı ortak payda olarak görülmektedir. Yüksek verimli sütçü koyunların dışında entansif şartlarda koyunculuk yapılması kesinlikle ekonomik değildir. Eğer koyunlar meraları hiç kullanmadan, 12 ay süresince aşağıdaki örnek rasyonlar verilerek beslenmesi halinde oluşacak yem maliyetleri tek ve ikiz kuzulayan koyunlar için ayrı ayrı verilmiştir (Tablo 5 ve 6). Bu tablolardaki veriler, koyunların yılda bir defa kuzuladığı varsayılarak hesaplanmıştır. Tablo 5. Entansif besleme koşullarında yılda tek kuzu alınan koyunlarda farklı dönemlerde kullanılan örnek rasyonlar ve maliyetleri Saman Çayır Kuru Otu Kuru Yonca Tane Yem Koyun Süt Yemi 2014 Yılı Maliyeti Krş / gün / koyun Fiyat, krş/kg Yaş. Payı 25 45 60 75 95 0,7 0,7 Flush Erken İleri Erken Orta Geç ing Gebelik Gebelik Lakts Lakts Lakts 0,5 0,7 0,6 1,1 0,8 1 0,2 0,4 0,7 0,5 0,4 0,7 0,6 0,2 0,7 0,3 96 138 106 0,5 0,9 0,4 0,3 49 66,5 64,5 77 Tablo 6. Entansif besleme koşullarında ikiz kuzulayan koyunlarda farklı dönemlerde kullanılan örnek rasyonlar ve maliyetleri Fiyat, krş/kg Yaş. Payı 25 45 60 75 95 85 0,7 0,7 Saman Çayır Kuru Otu Kuru Yonca Tane Yem Koyun Süt Yemi Pamuk T. Küspesi Flush Erken İleri Erken Orta Geç ing Gebelik Gebelik Lakts Lakts Lakts 0,5 0,7 0,6 1,1 0,3 2014 Yılı Maliyeti Krş / gün / koyun 49 66,5 64,5 0,4 0,8 0,3 0,4 0,4 0,2 0,5 0,3 0,4 0,4 0,5 0,7 0,7 0,5 0,7 0,8 0,5 0,2 0,4 0,2 0,2 132 156 132 119,5 Tablo 7. Farklı sürelerde kış yemlemesi yapılan tek ve ikiz kuzuya sahip koyunlarda beslenme maliyetleri Topl. Tek D. İkiz D. Tek D. Besl. Yaş. Flush Erken İleri Erken Orta Geç Koyun Koyun Koyun Süresi, Payı ing Gblk Gblk Lkts Lkts Lkts Yem Yem Topl gün Masrafı Masrafı Masrf1 2014 Yılı Besl. Maliyeti Krş / gün / Tek D. Koyun 2014 Yılı Besl. Maliyeti Krş / gün / İkiz D. Koyun Sürekli Entansif Sürekli Mera 360 49 67 65 96 138 106 49 67 65 132 156 132 120 30 30 120 30 60 60 0 Kış Beslemesi 1 120 Kış Beslemesi 2 120 90 Kış Beslemesi 3 120 120 Kış Beslemesi 4 120 30 Kış Beslemesi 5 90 30 Kış Beslemesi 6 Kış Beslemesi 7 30 30 60 30 30 77 30 310 360 517 0 0 143 173 239 87 98 145 77 77 129 30 30 110 126 183 30 30 90 106 150 60 60 83 94 138 30 30 41 47 69 : Değişken masraflar içerisindeki yem masrafı oranının %60 olduğu varsayımı ile hesaplanmıştır. 1 Tablo 7’de verilen rakamlar, entansif şartlarda koyunculuğun ekonomik olmayacağını ve mutlaka mera kullanımının gerekli olduğunu teyit etmektedir. Tablolardaki rakamlardan aynı zamanda yeni doğan ya da satılabilir konuma gelen bir kuzunun işletmeye maliyeti de hesap edilebilir. Eğer koç altı koyun başına yılda bir kuzu elde ediliyor ise o kuzunun işletmeye maliyeti koyunun yıllık toplam masrafı kadardır; ya da yeni doğmuş bir kuzunun işletmeye maliyeti bir koyunun masraflarının koyun başına alınan kuzu sayısına bölünmesi ile elde edilir. Bir koyunun toplam masrafı Yeni doğan bir kuzunun maliyeti = ----------------------------------------------Bir koyundan elde edilen kuzu sayısı Süt kesiminde satılan bir kuzunun maliyeti ise, aşağıdaki formül ile ifade edilebilir. Satım aşamasına gelen bir kuzunun maliyeti = Bir koyunun toplam masrafı --------------------------------------------- / Kuzuların yaşama gücü Bir koyundan elde edilen kuzu sayısı Bu durumda bir sürüden ne kadar çok çoklu doğum elde edilirse kuzu maliyetleri o kadar düşük olacaktır. Ülkemiz koyun ırklarında ikizlik oranları genelde düşüktür. Çoğu ırklarda %15-20 arasında ikizlik elde edilmektedir. Bu oranlarda ikizlik elde edilen sürülerde, kuzu satımına kadar olan dönemdeki kuzu kayıpları da dikkate alındığında, sütten kesimde elde kalan kuzu sayısı koç altı koyun sayısı kadar ancak olmaktadır (Şahinli, 2011). Hatta yaşama gücünün düşük olduğu bazı sürülerde bir koyundan bir satılabilir kuzu dahi elde edilememektedir ve kuzu başına düşen masraflar daha da artmaktadır. Çoklu doğum oranı yüksek olan sürülerde ise kuzu başına düşen maliyet önemli ölçüde azalmaktadır. Bu nedenle çoklu doğum oranlarını artırmaya yönelik ıslah ve melezleme çalışmaları ülkemiz koyunculuğu açısından oldukça önemlidir. Süt Emen Kuzularda Beslenme Maliyeti Kasaplık bir kuzunun tolam maliyeti, anneye yapılan masraflar ile kesime gidinceye kadar kuzuya yapılan besleme masraflarını kapsamaktadır. Kuzu büyütmede farklı metotlar benimsenebilir. Halıcı ve ark (2015), Aksaray ve Sivas İlinde yürüyen Halk Elinde Islah çalışmasında yer alan bazı işletmelerde kuzu besisinde iki farklı metodu karşılaştırdıkları çalışmada geleneksel olarak sadece anne sütü ve mera ile beslenen kuzular ile anne sütüne ilaveten kuzu başlangıç yemi verilen hayvanlar karşılaştırılmıştır. Anne sütüne ilaveten ek yemleme yapmak gerekli ya da karlı mı? Sorusuna cevap arayan bu çalışma bulguları meraların annenin ihtiyacını karşılayabilecek durumda olması halinde kuzulara süte ilaveten ek yemleme yapılmasının gerekli olmadığını göstermektedir. Tablo 8. Farklı kuzu büyütme metotlarının karşılaştırılması Özellikler KANGAL AKK 98. Gün 0-98 günler CA,kg GCAA,gr AKKARAMAN 98. Gün 0-98 günler CA,kg GCAA,gr Besleme Yöntemi Süzek Geleneksel Cinsiyet Dişi Erkek Doğum Tipi Tek İkiz İşletme 1 2 3 Genel 38.1 35.2 344 313 32.5 29.2 289 254 34.2 39.1 305 351 29,3 32,4 257 286 38.6 34.7 344 312 32,5 29,1 285 258 39.0 35.7 35.3 36.6 352 321 311 328 33,8 30,2 28,4 30,8 303 264 247 272 Kuzu başına Aksaray ilinde 53 kg, Sivas ilinde ise 61,3 kg yem tüketilmiştir (Tablo 9). Buna karşılık 98. Gün canlı ağırlıklarında Aksaray ilindeki kuzularda sadece 2,9, Sivas ilindeki kuzularda ise 3,2 kg’lık bir fazlalık söz konusu olmuştur (Tablo 8). Bu fazlalıklar kuzuları 10 gün kadar daha sonra pazara çıkararak telafi edilebilir. Eğer 10 gün erken pazarlamanın önemli bir avantajı yoksa, kuzulara konsantre yem vermenin ekonomik olmadığı söylenebilir. Böylece kuzu başına yaklaşık 50TL’lik bir gereksiz harcama önlenebilir. Tablo 9. Süzek yemleme yapılan kuzularda yem tüketimi, canlı ağırlık artışı ve yemden yararlanma değerleri 0-14. gün 15-28. gün 29-42. gün 43-56. gün 57-70. gün 71-84. gün 85-98. gün Genel Akkaraman-Aksaray Kangal Akkaramnı Sivas Günlük Günlük Günlük Canlı Günlük Canlı Yem Ağ. Yemden Yem Ağ. Yemden Tüketimi Artışı Yararlanma Tüketimi Artışı Yararlanma 51 301 0,17 56 384 0,15 100 243 0,41 192 307 0,63 268 293 0,91 429 307 1,4 498 307 1,62 639 439 1,47 820 293 2,8 823 300 2,74 827 257 3,22 1040 343 3,03 1223 329 3,72 1201 329 3,65 541 289 1,84 626 344 1,82 Sonuç olarak karlı bir koyunculuk yapabilmek için çoklu doğum oranı, kuzuların yaşama gücü, meralardan yararlanma süresi ve mera kalitesi, kuzuların büyüme performansı, sağım ve ek yemleme masrafları gibi faktörlere dikkat edilmesi önem taşımaktadır. Kaynaklar 1. Aktaş, A.H. (2009). Konya ili Karapınar ilçesi koyunculuk işletmelerinin ekonomik analizi. Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 89 S, Konya. 2. Coşkun,B. (2012). Koç katım zamanının beslenme maliyetleri üzerine etkisi. Uzunyayla, 4, 67, 16-23. 3. Dellal, İ., Keskin, G., Dellal,G., 2002. Gap Bölgesinde küçükbaş hayvan yetiştiren işletmelerin ekonomik analizi ve hayvansal ürünlerin pazara arzı. T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Tarımsal Ekonomi Araştırma Enstitüsü, Proje Raporu 2002-2, Yayın No, 83, Ankara. 4. Gezer,O.N. (2010). Sivas ili koyunculuk işletmelerinin yapısal özellikleri. Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 75S, Konya. 5. Halıcı, İ., Coşkun, B., Polat, E.S., Oğrak, Y.Z., Aktaş, A.H., Kan, M., Kılıç, N., Toy,H., Sert,A.(2015). Süt Emme Dönemindeki Akkaraman kuzuların süzek yemleme (Creep Feeding) sistemi ile büyütülmesi . Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü, Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvancılık, Proje Sonuç Raporu, Ankara. 6. NRC(National Research Council)(2007) Nutrient Requirements of Small Ruminants: Sheep, Goats, Cervids, and New World Camelids, National Academies Press, Washington DC. 7. Şahin, A., 2001. Van İli Merkez İlçede Koyunculuk Yapan İşletmelerin Ekonomik Analizi (Yüksek Lisans Tezi). Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı, Van. 8. Şahinli, M.A. (2011). Konya ilinde koyunculuk faaliyetlerine yer veren tarım işletmelerinin ekonomik analizi ve koyunculuk faaliyetinde etkili olan unsurların saptanması. Anakara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi. 204 S ANKARA. 9. TÜİK (2015). Hayvansal Üretim Verileri. www.tüik.gov.tr