örnek bölüm - kenancelik.com
Transkript
örnek bölüm - kenancelik.com
BÖLÜM TALEP Bir ekonomide, tam kullanım, etkin kullanım ve ekonomik büyüme hedeflerine, piyasa ekonomisi diğer bir ifade ile fiyat mekanizmasıyla ulaşılmaktadır. Hangi mallar, ne miktarda, kimler için, nerede ve ne zaman üretilecektir sorularının çözümü de yine fiyat mekanizmasıyla verilir. Fiyat mekanizması ise talep ve arzdan oluşmaktadır. Günümüz ekonomilerinde her şey arz ve talep meselesi haline gelmiştir. Fiyat mekanizmasında arz ve talep bir makasın iki kanadı gibidir. Makasın kanatlarından bir tanesi olmadığında, nasıl bir şey kesilemeyecekse, makas görevini yapamayacaksa, benzer şekilde arz ve talepten bir tanesi olmadığında fiyat mekanizması çalışmaz. Satılmak istenen mal miktarı ile satın alınmak istenen mal miktarını birbirine eşitleyen fiyat bulunamaz. Bu yüzden talep ve arz kavramlarını öğrenmek gerekir. Kitapta önce talep, sonra da arz konusu üzerinde durulacaktır. 1.Talep Tanımı Piyasada firmalar ve hane halkı iki önemli aktördür. Firmalara satıcılar, hane halkına ise alıcılar denilir. Alıcılar piyasanın talep yönünü oluşturur. Piyasadaki malları alıcılar talep eder, satın alır ve tüketir. İnsanların istekleri, arzuları, hayalleri vardır. Ve bunlar da sınırsızdır. Örneğin ben bir özel uçak almak istiyorum diyorsam, bu benim için bir hayaldir. Çünkü o uçağı alacak gelir düzeyine sahip değilim. Her öğrenci, bir spor dört çeker otomobil alıp okula onunla gelip gitmek, arkadaşlarını bindirmek isteyebilir. Genellikle de bu her öğrencinin hayalidir. Ancak, birçok öğrencinin bu otomobili satın alacak parası yoktur. O 76 MİKRO İKTİSADA GİRİŞ öğrenciler için, spor dört çeker otomobil almak, ekonomik anlamda bir talep değildir. Sadece bir arzudur, bir istektir, bir hayaldir. Ama ailesinin maddi durumu iyi olan bir öğrenci, aynı otomobili satın almak isterse, onun bu isteği ekonomik anlamda bir taleptir. Bir satın alma arzusunun talep olarak kabul edilebilmesi için gerekli satın alma gücüyle desteklenmesi gerekir. Otomobil almak isteyen Ali, Kaya ve Cem isimli üç öğrenci düşünelim. Ali’nin o otomobili satın alacak parası yok. Kaya ve Cem’in otomobil alacak kadar parası var. Ali’nin otomobil isteği sadece bir arzu veya hayaldir. İktisatta dikkate alınmaz. Kaya ve Cem’in isteği veya arzusu ise ekonomik bir talep olarak kabul edilir. Çünkü o malı satın alabilecek güçleri vardır. Bundan sonra ikinci aşamaya geçilir. Sadece satın alma isteği ve onu destekleyen satın alma gücü yetmez. Ellerinde yeterli satın alma gücü olsa bile eğer bunu fiilen yapmıyorsa, istekler yine talep sayılmaz. Kaya bizzat gidip otomobili satın almışsa, Kaya’nın isteği, ekonomik anlamda talep olarak tanımlanır. Cem otomobil istemesine ve parası olmasına rağmen otomobili satın almıyorsa, onun isteği talep olarak tanımlanmaz. Bu açıklayıcı örneklerden sonra talep tanımı yapılabilir. İki talep tanımı vardır. Biri belirli bir fiyattan talep, diğeri de çizelge anlamında taleptir. a)Belirli Bir Fiyattan Talep Belirli bir piyasada, belirli bir anda, belirli bir fiyattan, satın alma gücüne sahip olanlarca, fiilen satın alınmak istenen mal ya da hizmet miktarına belirli bir fiyattan talep denir. Örneğin; Trabzon piyasasında kilosu 2 liradan, günlük olarak satın alınan 3 ton hamsi belirli bir fiyattan taleptir. b)Çizelge Anlamında Talep Belirli bir piyasada, belirli bir zaman aralığında, fiyat dışındaki faktörler değişmemek kaydıyla, bir mal ya da hizmetin çeşitli fiyatlarından satın alınmak istenen miktarlarına çizelge anlamında talep denir. İktisatta çizelge anlamında talep dikkate alınır. Aşağıdaki talep çizelgesi örnek olarak incelenebilir. 2.Talep Çizelgesi Bir malın, örneğin bir kalemin, her fiyat düzeyine karşılık tüketicilerin satın almak istedikleri miktarlar bir tablo şeklinde yazıldığında talep çizelgesi elde edilir. Aşağıdaki çizelgede bir ailenin veya bir bireyin X malına olan bir yıllık talebi verilmiştir. TALEP 77 Seçenek A B C D E F G H K L M N P R S X Malının Fiyatı (TL) 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 X Malının Talep Miktarı (Kg) 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 Çizelge incelendiğinde, X malı fiyatları 5’er TL arttıkça, talep edilen X malı miktarları 10’ar kilo azalmaktadır. Aslında böyle bir sabit oran yoktur. Öğretici amaçlarla, basitlik sağlamak için rakamlar düzenli olarak seçilmiştir. 3.Talep Kanunu Yukarıdaki çizelgede X malı fiyatları arttıkça, talep edilen X malı miktarı azalmaktadır. Çizelgeye aşağıdan yukarı bakıldığında, tersi durum da doğrudur. Yani, X malının fiyatı azaldıkça, talep edilen X malı miktarı artmaktadır. Malın fiyatı ile talep edilen miktar arasında ters yönlü ilişki vardır. Ama bu ilişki sadece fiyat ile miktar arasındaki bir ilişkidir. Oysa, bir malın talebini etkileyen başka faktörler de vardır. Burada şimdilik o faktörlerin değişmediği kabul edilmektedir. Diğer faktörler değişmezken mal veya hizmetin fiyatı ile talep edilen miktarı arasındaki ters yönlü ilişkiye talep kanunu denir. Diğer bir ifade ile bir malın fiyatı arttığında, talep miktarının azalması, fiyatı azaldığında ise talep miktarının artması olayına talep kanunu denir. 4.Bireysel Talep Eğrisi Yukarıdaki talep çizelgesindeki rakamlar bir diyagrama yerleştirildiğinde ortaya çıkacak eğri bireysel talep eğrisini verecektir. Bireysel talep eğrisini bulmak için, önce bir diyagram çizilir. Diyagramın yatay eksenine talep edilen mal miktarları, dikey 78 MİKRO İKTİSADA GİRİŞ eksenine de malın fiyatı konulur. İktisat biliminde, böyle yapılması herkes tarafından kabul edilir. Yatay eksene fiyat, dikey eksene miktar yazılarak talep eğrisinin çizilmesi yaygın bir durum değildir ve tavsiye edilmez. Sonra sırasıyla, A seçeneğinden itibaren rakamlar diyagrama yerleştirilir. Örneğin, A seçeneğinde, yatay eksendeki 5 rakamı ile dikey eksendeki 150 rakamının kesiştiği yere bir nokta konulur. Sırasıyla B, C, D, …. S seçenekleri de işaretlenir. Bu işaretlenen noktalar birleştirildiğinde bireysel talep eğrisi elde edilmiş olur. Aslında, talep çizelgesinde verilen rakamlar çok küçük olsaydı, işaretlenen noktalar kendiliğinden birleşecekti ve bir eğri görünümünde olacaktı. Talep eğrisi bu şekilde kendiliğinden ortaya çıkar. X Malının Fiyatı (TL) Bireysel Talep Eğrisi 80 75 70 65 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Bireysel Talep Eğrisi 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 160 X Malı Talep Miktarları (Kg) Yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi talep eğrisi sol yukarıdan sağ aşağıya doğru iner ve negatif eğimli bir eğridir. Eğrinin negatif eğimli olması talep kanununun bir sonucudur. Çünkü bireyler, fiyatlar yükseldiğinde daha az, düştüğünde ise daha çok mal veya hizmet talep ederler. Fiyatlardaki değişmenin talepte neden olacağı değişme, her mal için aynı değildir. Bu yüzden talep eğrisinin eğimi maldan mala farklılık gösterir. Şekilde, öğrenmeyi kolaylaştırmak için talep eğrisi doğru biçiminde çizilmiştir. Aslında talep eğrisi orijine göre dış bükeydir. TALEP 79 5.Piyasa Talep Eğrisi Yukarıda bireysel talep eğrisi açıklanırken örnek bir birey veya aile ele alınmıştı. Bir bireye göre çizilen talep eğrisi de bireysel talep eğrisi idi. Aslında bir malın alıcısı sadece tek bir birey veya aile değildir. İktisatta önemli olan bir mala olan toplam taleptir. Buna bir malın piyasa talebi denir. Yani piyasa talebi, bir mala olan bireysel taleplerin toplamıdır. Piyasa talebini bulabilmek için, bir X malına her fiyattan talepte bulunan tüm tüketicilerin taleplerinin toplamı alınır. Aşağıda örnek bir talep çizelgesi oluşturulmuştur. Örnek olarak, Ali, Cem, Kaya ve Asu gibi dört birey ele alınmıştır. Diyelim ki örnek olarak ele aldığımız X malını piyasadan talep eden bu bireylerdir. Önce her bireyin her fiyattan talep ettiği X malı miktarı tek tek bulunur. Sonra bunlar her fiyat için toplanarak toplam piyasa talebi bulunur. A B C D E F G H K L M N P R S FİYAT 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 BİREYSEL TALEPLER ALİ CEM KAYA ASU 150 120 100 80 140 112 94 75 130 104 88 70 120 96 82 65 110 88 76 60 100 80 70 55 90 72 64 50 80 64 58 45 70 56 52 40 60 48 46 35 50 40 40 30 40 32 34 25 30 24 28 20 20 16 22 15 10 8 16 10 TOPLAM PİYASA TALEBİ 450 421 392 363 334 305 276 247 218 189 160 131 102 73 44 Çizelgedeki rakamlar ile fiyatlar dikkate alınarak piyasa talebi diyagram üzerinde çizilir. Aşağıdaki diyagramda örnek alınan 4 bireyin bireysel talep eğrileri ayrı ayrı çizilmiş, bunların toplamı olan piyasa talep eğrisi bulunmuştur. 80 MİKRO İKTİSADA GİRİŞ Toplam Talep veya Piyasa Talebi Eğrisi ALİ CEM KAYA ASU TOPLAM 480 440 Toplam Talep Eğrisi 400 360 X Malının Fiyatı (TL) 320 280 240 200 Bireysel Talep Eğrileri 160 120 80 40 0 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 X Malının Talep Miktarları (Kg) 6.Talep Fonksiyonu Buraya kadar yapılan açıklamalarda, talep edilen miktar ile fiyat arasındaki ilişkiler üzerinde duruldu. Oysa, malın fiyatı dışında bir mala olan talep miktarını etkileyen bir çok faktör vardır. Talep miktarını etkileyen faktörler şöyle sıralanabilir: • • • • • • • X malının kendi fiyatı (Fx) İkame malların fiyatı (Fi) Tamamlayıcı malların fiyatı(Ft) Tüketicinin gelir düzeyi (G) Tüketicinin zevk ve tercihleri (Z) Tüketicinin gelecek hakkındaki rasyonel beklentileri (RB) Nüfus (N) TALEP 81 Talep fonksiyonu, bir malın talep miktarını etkileyen faktörlerin sembollerle gösterilip fonksiyon şeklinde yazılmasından ibarettir. Talep fonksiyonu, Ceteris Paribus talep fonksiyonu, bireysel talep fonksiyonu ve piyasa talebi fonksiyonu olmak üzere üç şekilde yazılır. Talep kanununa göre, diğer faktörlerin değişmediği kabul edilirken talep fonksiyonu sadece malın kendi fiyatı ile talep miktarı arasındaki ilişkileri yansıtır. Buna iktisat biliminde Ceteris Paribus denilir. Ceteris Paribus Talep Fonksiyonu ((Mtx) = f(Fx) Bir bireyin bir mala olan talebini etkileyen faktörler fonksiyonel olarak şöyle yazılır: Bireysel Talep Fonksiyonu (Mtx) = f(Fx, Fi, Ft, G, Z) Bireysel talep fonksiyonuna, gelecek hakkındaki bekleyişler ile nüfus ilave edilirse piyasa talep fonksiyonuna ulaşılır. Piyasa Talebi Fonksiyonu ( Mtx) = f(Fx, Fi, Ft, G, Z, RB, N) Her üç fonksiyondaki Mtx sembolü talep miktarını göstermektedir. 7.Talebi Etkileyen Fiyat Dışındaki Faktörler Talebi etkileyen fiyat dışındaki faktörler, ikame mallarının fiyatı, tamamlayıcı malların fiyatı, tüketicilerin geliri, tüketicilerin zevk ve tercihleri, tüketicilerin gelecek hakkındaki rasyonel bekleyişleri ve nüfus idi. Her bir faktörün, talep edilen miktar ile olan fonksiyonel ilişkilerinin bilinmesi gerekir. Bunlar aşağıda açıklanmıştır. a)İkame Mallarının Fiyatı Birbirinin yerine kullanılabilen mallara ikame malları denir. Örneğin, portakal ile mandalina, dana eti ile tavuk eti, tereyağı ile margarin birbirinin yerine kullanılabilmektedir. Tüketici, bir maldan talepte bulunurken o malın kendi fiyatının yanı sıra o malın yerine kullanılabilecek diğer malların fiyatlarını da dikkate alır. Örneğin, portakal alacak bir tüketici mandalina fiyatlarına da bakarak kararını verir. Eğer mandalina fiyatları düşerse, portakal mandalinaya göre nispi olarak daha pahalı hale gelir. O zaman tüketici portakal almaktansa, fiyatı düşen mandalinayı almayı tercih edecektir. Portakala olan talebi azalacaktır. Demek ki ikame mallarının fiyatının düşmesi, bir mala olan talebi azaltmaktadır. Tersine ikame mallarının fiyatının yükselmesi de bir mala olan talebi artıracaktır. 82 MİKRO İKTİSADA GİRİŞ Bu durum ikame mallarının fiyatı dışındaki faktörlerin değişmediği varsayımına dayanır. Yani sadece bir malın talebi ile ikame malının fiyatı arasındaki ilişkidir. Ceteris Paribus olarak Mx = f (Fi) fonksiyon şeklinde gösterilebilir. Bir malın talep miktarı ile ikame mallarının fiyatı arasında doğru yönlü veya pozitif ilişki vardır. İkame mallarının fiyatı artarsa, talep artar; tersine ikame mallarının fiyatı azalırsa talep azalır. Bu durumlarda geometrik olarak talep eğrisinin sağa veya sola kaymasına neden olur ve aşağıda şekillerle açıklanmıştır. b)Tamamlayıcı Malların Fiyatı Birlikte kullanılabilen mallara tamamlayıcı mallar denir. Dolma kalem ile mürekkep, otomobil ile benzin, birbirinin tamamlayıcısı mallardır. Birinin fiyatındaki değişmeler diğerinin talebini etkiler. Örneğin, benzin fiyatlarının artması benzinli otomobillere olan talebi azaltır. Tersine, benzin fiyatlarının azalması, benzinli otomobillere olan talebi artırır. Burada talebi etkileyen diğer faktörlerin değişmediği kabul edilmiştir. Bir malın talebi ile onun tamamlayıcısı olan malın fiyatı arasındaki fonksiyonel ilişki Ceteris Paribus olarak Mx = f (Ft) şeklinde yazılabilir. Tamamlayıcı malın fiyatı ile talep miktarı arasında ters yönlü ilişki vardır. Tamamlayıcı malın fiyatı artarsa, bir mala olan talep azalır; tersine, tamamlayıcı malın fiyatı düşerse, bir mala olan talep artar. Geometrik olarak, tamamlayıcı malların fiyatındaki değişmeler, talep eğrisini sola veya sağa kaydırır. Bu durumlar aşağıda açıklanmıştır. c)Tüketicinin Gelirinde Değişme Bir arzunun talep olabilmesi için satın alma gücüyle yani gelir ile desteklenmesi gerekir. Gelir arttığında tüketiciler daha fazla mal ve hizmet satın alabilir. Tersine gelir düştüğünde de daha az mal ve hizmet satın alınabilir. Genel durum bu şekildedir. Ancak, gelirdeki değişmenin tek bir malın talebine nasıl etki edeceği malın özelliğine de bağlıdır. Mallar, normal mallar, lüks mallar ve fakir mallar olmak üzere sınıflandırılabilir. Gelir değişmeleri ile talebi arasında doğru yönlü ilişki olan mallara normal mallar denir. Tüketicinin geliri değiştiğinde, normal ve lüks malların talebiyle gelir arasında doğru yönlü ilişki vardır. Gelir arttığında bu mallara talep artar, gelir azaldığında ise talep de azalır. Gelir değişmeleri ile talebi arasında ters yönlü ilişki olan mallara fakir mallar denir. Yani gelir arttığında fakir mallara olan talep azalır, gelir azaldığında fakir mallara olan talep artar. Örneğin, 1980 model ikinci el kartal otomobil fakir maldır. Tüketicilerin geliri düştüğünde bu tür mallara talep artar. Gelir arttığında ise talep azalır çünkü normal mal olan son model sıfır bir otomobile olan talep artar. Benzer şekilde Maltepe sigarası ucuz olduğu için fakir bir maldır. Malboro ise normal bir maldır. Gelir düştüğünde Maltepe sigarasına talep artar, gelir yükseldiğinde ise talep azalır. Çünkü gelir TALEP 83 yükseldiğinde, Malboro gibi sigaralar tercih edilir. Normal bir mal olan Malboroya olan talep, gelir arttığında artar, gelir azaldığında ise azalır. Yine Ceteris Paribus olarak gelir ile talep miktarı arasındaki fonksiyonel ilişkiyi Mx= f (G) şeklinde yazabiliriz. Normal mallarda, gelir ile bir malın talep miktarı arasında doğru yönlü ilişki vardır. Gelir artarsa normal bir mala olan talep artar, gelir azalırsa normal bir mala olan talep azalır. Fakir mallarda ise gelir ile bir fakir malın talep miktarı arasında ters yönlü ilişki vardır. Gelir artarsa fakir bir mala olan talep azalır, gelir azalırsa fakir bir mala olan talep artar. Ne kadar artacağı ise talebin gelir esnekliğine bağlıdır ve sonraki konularda açıklanmıştır. Geometrik olarak gelirdeki değişmeler, bir malın talep eğrisini sağa veya sola kaydırır. Bu durumlar aşağıda açıklanmıştır. d)Tüketicinin Zevk ve Tercihlerinde Değişme Tüketicilerin bir mala olan talebi, zevk ve tercihlerine bağlıdır. Eğer bir tüketicinin zevkleri veya tercihleri bir mala uygunsa o malı satın alır. Moda, inanışlar, malların tüketicinin yaşamına etkileri zevk ve tercihleri belirler. Şalvarın moda olmadığı bir piyasadaki tüketicilere bu malı satmak zordur. Düşük bel, bol kesim bir kot pantolon moda olmuşsa, diğer pantolonlara talep azalır. Moda olan pantolona talep artar. Herhangi bir tüketim malının kanser yaptığı ispatlanırsa, hatta söylentisi bile çıkarsa, tüketicilerin tercihleri etkilenir ve o mala olan talep azalır. 2008 yılında 800 metreden daha fazla yükseklikteki yerlerdeki kenelerin öldürücü virüs taşıması, yayla turizmine olan talebi azaltmıştır. Ceteris Paribus varsayımı altında bir malın talep miktarı ile tüketicinin zevk ve tercihleri arasındaki ilişkiler fonksiyonel olarak Mx = f (Z) şeklinde yazılabilir. Buna göre zevk ve tercihler ile talep edilen mal veya hizmet miktarı arasında doğru yönlü ilişki vardır. Zevk ve tercihler bir malın lehine değişirse, o malın talep miktarı artar, tersine zevk ve tercihler bir malın aleyhine değişirse, o malın talep miktarı azalır. Geometrik olarak zevk ve tercihlerdeki değişmeler bir malın talep eğrisini sağa veya sola kaydırır. Bu durumlar aşağıdaki konularda açıklanmıştır. e)Tüketicinin Gelecek Hakkındaki Rasyonel Bekleyişleri Tüketicilerin gelecek hakkındaki rasyonel tahmin ve beklentileri malların fiyatlarıyla ilgilidir. Mevcut durum ve gelecekte olabilecek gelişmelere göre bir malın fiyatının artıp artmayacağına inanırlar. Kış aylarında kömür fiyatlarının artacağını tahmin edenler, yaz aylarında fiyat henüz artmadan kömürünü satın alırlar. Demek ki gelecekte fiyatların artacağı bekleniyorsa, bugünden bir mala olan talep artar. Tersine, gelecekte fiyat değişmesi olmayacağı veya fiyat düşüşlerinin olacağı tahmin ediliyorsa, bugünkü 84 MİKRO İKTİSADA GİRİŞ talep azalır. Yeni bilgisayarların piyasaya sürüleceği açıklanmışsa, bir model düşük olanların fiyatlarının düşeceği beklenir. Bu bir geri model bilgisayarların talebi bugünden azalır. Çünkü fiyat düşsün ondan sonra alalım beklentisi başlayacaktır. Gelecekte beklenen fiyat değişmeleri ile bir malın talep miktarı arasında doğru yönlü ilişki vardır. Bir malın gelecekte fiyatının artacağı bekleniyorsa, bugün o mala olan talep artar. Tersine fiyatların azalacağı bekleniyorsa, bugünden talep azalır. Sadece fiyat değil, bir malın daha yeni ve kullanılışlı modelinin çıkması beklenirse de, bugünden mevcut mala olan talep azalır. Örneğin, görüntülü cep telefonlarının çıkacağı ve artık onların kullanılacağı beklentisi, mevcut telefonlara olan talebi azaltır. Geometrik olarak, gelecekle ilgili rasyonel bekleyişlerdeki değişmeler, bir malın talep eğrisini sağa veya sola kaydırır. Bu durumlar aşağıda açıklanmıştır. f)Nüfus Bir malı tüketenlerin sayısı artarsa, o malın piyasa talebi de artar. Örneğin, bir piyasada 100 bin kişi varsa, yılda herkesin bir çift ayakkabı giydiği varsayımına göre 100 bin çift ayakkabı satılır. Eğer, doğum oranlarının artması, göç gelmesi gibi nedenlerle nüfus artarsa ve 150 bine çıkarsa, ayakkabı talep miktarı da 150 bin çifte çıkacaktır. Demek ki nüfus artışı ile bir malın piyasa talep miktarı arasında doğru yönlü bir ilişki vardır. Nüfus artarsa, piyasa talep miktarı artar; nüfus azalırsa piyasa talep miktarı azalır. Geometrik olarak, nüfus miktarının değişmesi talep eğrisini de sağa veya sola kaydırır. Bu durumlar aşağıda açıklanmıştır. 8.Talep Miktarındaki Değişme Talep edilen miktardaki değişme, talebi etkileyen malın kendi fiyatı dışındaki faktörler sabitken, sadece malın kendi fiyatının değişmesi sonucu talep miktarının değişmesi olayıdır. Geometrik olarak da, aynı talep eğrisi üzerinde bir noktadan başka bir noktaya geçilmesidir. Fiyat değişmesi sonucunda, talep kanununa göre, başka bir fiyattan başka bir miktar talep edilmesidir. TALEP 85 X Malının Fiyatı (TL) Talep Miktarındaki Değişme 80 75 70 65 60 55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Aynı talep eğrisi üzerindeki değişmeler talep miktarındaki değişmedir. A Fiyat azaldı Bireysel Talep Eğrisi B Miktar arttı 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 160 X Malı Talep Miktarları (Kg) Yukarıdaki şekilde mevcut talep eğrisi üzerinde, A noktasındaki fiyat-miktar bileşiminden, B noktasındaki fiyat-miktar bileşimine geçilmesi talep miktarındaki değişme olarak adlandırılır. A noktasında, 50 TL’den 60 kg mal talep edilmekteydi. Fiyat 30 TL’ye düştüğü için, talep edilen miktar da 100 kg’ye çıkmıştır. Talep miktarındaki bu artışın nedeni fiyatın düşmesidir. B noktasından A noktasına geçilmesi de yine talep miktarındaki değişmedir. 9.Talepteki Değişme Talep eğrisinin geometrik olarak yer değiştirmesine talepteki değişme denir. Nedeni ise talep fonksiyonunda, talep edilen malın kendi fiyatı dışındaki faktörlerin değişmesidir. Yani talebi etkileyen fiyat dışındaki faktörlerdir. Bir malın kendi fiyatındaki değişmeler ise talep eğrisinin yerinin değişmesine neden olmaz, aynı talep eğrisi üzerinde harekete neden olur. Talepteki değişme aynı fiyattan daha fazla veya daha az talep edilmesi demektir. Örnek olarak aşağıdaki tablo verilmiştir. Tabloda talepteki %50’lik bir artış ve %50’lik bir azalış ayrı ayrı sütunlarda verilmiştir. Örneğin A seçeneğinde fiyat 5 TL iken talep edilen mal miktarı 150 kg idi. %50 talep artışı olduğunda aynı fiyattan talep edilen mal miktarı 225 kg’ye çıkmıştır. Son sütunda ise %50 talepte azalış olduğunda ise aynı fiyattan, talep edilen mal miktarı 100 kg’ye inmiştir. Geometrik olarak talep eğrisinin nasıl kaydığını görmek için bu rakamları diyagram üzerinde işaretlemek gerekir. 86 MİKRO İKTİSADA GİRİŞ A B C D E F G H K L M N P R S FİYAT 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 MİKTAR (T0) 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 TALEPTE %50 ARTIŞ (T1) 225,0 210,0 195,0 180,0 165,0 150,0 135,0 120,0 105,0 90,0 75,0 60,0 45,0 30,0 15,0 TALEPTE %50 AZALIŞ (T2) 100,0 93,3 86,7 80,0 73,3 66,7 60,0 53,3 46,7 40,0 33,3 26,7 20,0 13,3 6,7 Aşağıdaki diyagramda, talepteki değişmeler görülmektedir. Önce %50’lik talep artışları diyagram üzerinde işaretlenerek T1 talep eğrisi bulunmuş, talepteki artış gösterilmiştir. Talep arttığı için talep eğrisi T0’dan T1’e yani sağ tarafa kaymıştır. Aynı fiyatlardan daha fazla mal talep edildiği görülmektedir. Örneğin fiyat 50 TL iken 60 kg olan mal talebi, talep arttıktan sonra aynı fiyattan 90 kg’ye çıkmıştır. Talep artmasının veya talep eğrisinin sağ tarafa kaymasının nedeni aşağıda sayılanlardan birinin, birkaçının veya hepsinin birden belirtildiği yönde değişmesidir. • İkame mallarının fiyatı artmıştır. • Tamamlayıcı malların fiyatı düşmüştür. • İncelediğimiz mal normal mal ise tüketicinin geliri artmıştır. İstisna durum olan fakir bir mal inceleniyorsa, o zaman talep eğrisinin sağ tarafa kayması için tüketicinin gelirinin azalması gerekir. • Tüketicilerin zevk ve tercihleri talep edilmekte olan mal lehine değişmiştir. • Tüketiciler gelecekte bu malın fiyatının artacağını tahmin etmişlerdir. • Piyasada nüfus miktarı artmıştır. TALEP 87 Talepteki Değişme 80 75 Talep artarsa, talep eğrisi sağ tarafa kayar. 70 65 60 X Malının Fiyatı (TL) 55 50 45 40 35 30 25 20 Talep azalırsa, talep eğrisi sol tarafa kayar. 15 10 5 T2 T0 T1 0 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 210 220 230 240 X Malı Talep Miktarları (Kg) İkinci olarak %50 talep azalışları diyagram üzerine işaretlenerek T2 talep eğrisi bulunmuş, talepteki azalış gösterilmiştir. Talep azaldığı için talep eğrisi T0’dan T2’ye yani sol tarafa kaymıştır. Aynı fiyatlardan daha az talep edildiği görülmektedir. Örneğin fiyat 50 lira iken 60 kilo olan mal talebi, talep azaldıktan sonra aynı fiyattan 40 kiloya düşmüştür. Diğer fiyatlardan da benzer durumlar görülebilir. Talep azalmasının veya talep eğrisinin sol tarafa kaymasının nedenleri şunlardır: • İkame mallarının fiyatı düşmüştür. • Tamamlayıcı malların fiyatı artmıştır. • İncelediğimiz mal normal mal ise tüketicinin geliri azalmıştır. İstisna durum olan bir fakir mal inceleniyorsa, o zaman talep eğrisinin sol tarafa kayması için tüketicinin gelirin artması gerekir. • Tüketicilerin zevk ve tercihleri talep edilmekte olan mal aleyhine değişmiştir. • Tüketiciler gelecekte bu malın fiyatının düşeceğini tahmin etmişlerdir. • Piyasada nüfus miktarı azalmıştır. 88 MİKRO İKTİSADA GİRİŞ 5.BÖLÜM-SORULAR A. Çoktan Seçmeli Sorular 1. Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a) Bir satın alma arzusu, talep olarak kabul edilebilmesi için satın alma gücüyle desteklenmelidir. b) İktisat biliminde çizelge anlamında talep dikkate alınır. c) Malın fiyatı ile talep edilen miktar arasında ters yönlü ilişki vardır. d) Bir malın fiyatı arttıkça talep edilen miktar azalmaktadır. e) Hiçbiri. 2. Talep kanunu neyi ifade eder? a) Satın alma arzusunun satın alma gücüyle desteklenmesidir. b) Talep olabilmesi için fiilen satın alma işleminin gerçekleşmesidir. c) Mal veya hizmetin fiyatı ile talep edilen miktarı arasındaki ters yönlü ilişkidir. d) Mal veya hizmetin fiyatı ile talep edilen miktarı arasındaki pozitif yönlü ilişkidir. e) Hiçbiri 3. Aşağıdakilerden hangisi talep miktarını etkileyen faktörlerden değildir ? a) Malın kendi fiyatı b) Malın geçmişteki fiyatı c) Nüfus d) Tüketicinin gelecek hakkındaki rasyonel beklentileri e) Tüketicinin zevk ve tercihleri 4. Ceteris Paribus neyi ifade eder? a) Talep fonksiyonunu b) Malın fiyatı ile miktarı arasındaki ilişkiyi. c) Talep kanununu d) Diğer şartların sabit kabul edildiğini e) Hiçbiri 5. Bireysel talep fonksiyonunda aşağıdakilerden hangisi yer almaz? a) Nüfus b) İkame malların fiyatı c) Tüketicinin zevk ve tercihleri d) Malın kendi fiyatı e) Tüketicinin gelir düzeyi 6. Aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a) Bir malın talep miktarı ile ikame mallarının fiyatı arasında ters yönlü ilişki vardır. b) İkame malın fiyatı artarsa geometrik olarak talep eğrisi sola kayar. c) Tüketici, bir malın kendi fiyatının dışında ikame malların fiyatlarını da dikkate alır. d) İkame mallarının fiyatının düşmesi, bir mala olan talebi arttırmaktadır. e) Hiçbiri 7. Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a) Tamamlayıcı malların fiyatındaki artış, talep eğrisini sağa kaydırır. b) Bir arzunun talep olabilmesi için satın alma gücüyle yani gelir ile desteklenmesi gerekir. c) Tamamlayıcı malın fiyatı artarsa, bir mala olan talep azalır. d) Normal ve lüks malların talebi ile gelir arasında doğru yönlü ilişki vardır. e) Hepsi TALEP 89 8. Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a) Zevk ve tercihler ile talep edilen mal veya hizmet miktarı arasında doğru yönlü ilişki vardır. b) Zevk ve tercihler bir malın aleyhine değişirse, o malın talep miktarı azalır. c) Zevk ve tercihler yalnızca bireysel talep fonksiyonunda bulunmaktadır. d) Zevk ve tercihler bir malın lehine değişirse talep eğrisi sağa doğru kayar. e) Hiçbiri 11. Talep edilen miktardaki değişme ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a) Sadece malın kendi fiyatının değişmesi sonucu ortaya çıkar. b) Talep edilen miktar artarsa talep eğrisi sağa doğru kayar. c) Malın kendi fiyatı dışındaki tüm faktörlerin sabit kaldığı varsayılır. d) Aynı talep eğrisi üzerinde başka bir noktaya geçilmesidir. e) Hiçbiri 9. Rasyonel bekleyişlerle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a) Gelecekte fiyatların artacağı bekleniyorsa, bugünden o mala olan talep artar. b) Gelecekte beklenen fiyat değişmeleri ile bir malın talep miktarı arasında doğru yönlü ilişki vardır. c) Bireysel talebi değil piyasa talebini etkileyen bir faktördür. d) Gelecekle ilgili rasyonel bekleyişlerdeki değişmeler, bir malın talep eğrisini sağa veya sola kaydırır. e) Hepsi 12. Talepteki değişme ile ilgili aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a) Talep eğrisinin geometrik olarak yer değiştirmesidir. b) Farklı bir fiyattan daha fazla veya daha az mal talep edilmesi demektir. c) Talep edilen malın kendi fiyatının değişmesi sonucu oluşur. d) Başka bir fiyattan başka bir miktar talep edilmesidir. e) Hepsi 10. Aşağıdakilerden hangisi nüfus ile ilgili olarak doğru değildir? a) Bir malı tüketenlerin sayısı artarsa, o malın piyasa talebi de artar. b) Nüfus artışı ile bir malın piyasa talep miktarı arasında doğru yönlü bir ilişki vardır. c) Nüfus miktarının değişmesi piyasa talep eğrisini sağa veya sola kaydırır. d) Nüfus miktarının değişmesi bireysel talep eğrisini sağa veya sola kaydırır. e) Hiçbiri 13. Aşağıdakilerden hangisi bireysel talep eğrisinin sağ tarafa kaymasının nedenlerinden olamaz? a) Tamamlayıcı malların fiyatının düşmesi b) Tüketicilerin zevk ve tercihlerinin o mal lehine değişmesi c) İkame malların fiyatının artması d) Piyasada nüfus miktarının artması e) Hiçbiri 90 MİKRO İKTİSADA GİRİŞ 14. Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a) Lüks bir mal için tüketici geliri ile talep arasında doğru yönlü bir ilişki vardır. b) Fakir mal için tüketici geliri arttığında talep azalmaktadır. c) Normal bir mal için tüketici geliri arttığında talep azalmaktadır. d) Fakir bir mal için zevk ve tercihler ile talep arasında doğru yönlü bir ilişki vardır. e) Hiçbiri 17. Aşağıdakilerden hangisi doğrudur? a) Arz ve talepten bir tanesi olmadığında fiyat mekanizması çalışmaz. b) Günümüzde malların fiyatları devlet tarafından belirlenir. c) Sosyalist ekonomide, tam kullanım, etkin kullanım ve ekonomik büyüme hedeflerine, piyasa ekonomisi yani fiyat mekanizmasıyla ulaşılmaktadır d) Malın fiyatının her gün değişmesi talep kanunu gereğidir. e) Hepsi. 15. Aşağıdakilerden hangisi bireysel talep eğrisinin sol tarafa kaymasının nedenlerinden sayılmaz? a) Normal mal ise tüketicinin gelirinin azalması b) Tamamlayıcı malların fiyatının yükselmesi c) İkame malların fiyatının düşmesi d) Tüketicilerin zevk ve tercihlerinin başka mal lehine değişmesi e) Nüfusun azalması 18. Bir malın piyasa talep eğrisinin sağa doğru kaymış olması aşağıdakilerden hangisinin bir sonucu olamaz? a) İkame malların fiyatlarının artması b) Tamamlayıcı malların fiyatlarının azalması c) Zevk ve tercihlerin o mal lehinde değişmesi d) Nüfusun artması e) Gelecekte malın fiyatının düşeceğinin beklenmesi 16. Aşağıdakilerden hangisi doğru değildir? a) Sadece satın alma isteği ve onu destekleyen satın alma gücü talep sayılabilmesi için yetmez. b) Alıcılar piyasanın talep yönünü oluşturur. c) İktisatta belirli bir fiyattan talep dikkate alınır. d) İstanbul piyasasında tanesi 2 liradan, günlük olarak satın alınan 100 adet kalem belirli bir fiyattan taleptir. e) Yeterli satın alma gücü olsa bile eğer satın alma fiilen yapılmıyorsa, istekler yine talep sayılmaz. 19. Aşağıdakilerden hangisi talep fonksiyonunda yer almaz? a) İkame malların fiyatlarının b) Zevk ve tercihler c) Tamamlayıcı malların fiyatları d) Üreticilerin gelir düzeyi e) Malın kendi fiyatı 20. Bir malın talebini etkileyen malın kendi fiyatı dışındaki diğer faktörlerin değişmesi sonucu hangisi gerçekleşir? a) Talep edilen miktarda değişme b) Talepde değişme c) Piyasa fiyatında değişme d) Zevk ve tercihlerde değişme e) Arzda değişme B.Boşluk Doldurma Soruları 1. Alıcılar piyasanın …………….. yönünü oluşturur 2. Bir satın alma arzusunun talep olarak kabul edilebilmesi için ………………………………… ile desteklenmesi gerekir. 3. Bireylerin ellerinde yeterli satın alma gücü olsa bile eğer bunu fiilen yapmıyorsa, istekler yine ………………………. sayılmaz. . 4. İki talep tanımı vardır. Birincisi; ……………………………………… talep, diğeri de ……………………………………….. taleptir. 5. Belirli bir piyasada, belirli bir anda, belirli bir fiyattan, satın alma gücüne sahip olanlarca, fiilen satın alınmak istenen mal ya da hizmet miktarına …………………………………… denir. 6. Belirli bir piyasada, belirli bir zamanda, fiyat dışındaki faktörler değişmemek kaydıyla, bir mal ya da hizmetin çeşitli fiyatlarından satın alınmak istenen miktarlarına …………………………………… denir. 7. İktisatta ………………………………………… dikkate alınır 8. Bir malın, her fiyat düzeyine karşılık tüketicilerin satın almak istedikleri miktarlar bir tablo şeklinde yazıldığında …………………………… elde edilir. 9. Malın fiyatı ile talep edilen miktar arasında ………….. yönlü ilişki vardır. 10. Diğer faktörler değişmezken mal veya hizmetin fiyatı ile talep edilen miktarı arasındaki ters yönlü ilişkiye ……………………………… denir. 11. Talep eğrisi ………………. eğimli bir eğridir. Bu, …………………………….nun bir sonucudur. 12. ……………………………………, bir malın talep miktarını etkileyen faktörlerin sembollerle gösterilip fonksiyon şeklinde yazılmasıdır. 13. Talep kanununa göre, diğer faktörlerin değişmediği kabul edilirken talep fonksiyonunun sadece malın kendi fiyatı ile talep miktarı arasındaki ilişkileri yansıtmasına iktisat biliminde ……………………………….. denilir. 14. Bireysel talep fonksiyonuna, …………………………………………………….. ile…………………. ilave edilirse piyasa talep fonksiyonuna ulaşılır. 15. Nüfus artışı ile bir malın piyasa talep miktarı arasında ………yönlü bir ilişki vardır. 16. Bir malın talep miktarı ile ikame mallarının fiyatı arasında ……………………ilişki vardır. 17. Tamamlayıcı malın fiyatı ile talep miktarı arasında …………………… ilişki vardır. 92 MİKRO İKTİSADA GİRİŞ 18. …………….. …….. mallarda, gelir ile bir malın talep miktarı arasında doğru yönlü ilişki vardır. ……………………mallarda ise gelir ile malın talep miktarı arasında ters yönlü ilişki vardır. 19. Bir malın gelecekte fiyatının artacağı bekleniyorsa, bugün o mala olan talep ……… 20. Talep eğrisinin geometrik olarak yer değiştirmesine …………………………. denir, aynı talep eğrisi üzerinde bir noktadan başka bir noktaya geçilmesine ise …………………………………………… denir.