Susurluk Havzası Eylem Plan Raporu
Transkript
Susurluk Havzası Eylem Plan Raporu
TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 1 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ĠÇĠNDEKĠLER KISALTMALAR ..................................................................................................................... 7 ġEKĠL LĠSTESĠ ...................................................................................................................... 9 TABLO LĠSTESĠ ...................................................................................................................15 YÖNETĠCĠ ÖZETĠ .................................................................................................................19 EXECUTIVE SUMMARY ......................................................................................................51 1. GĠRĠġ ..........................................................................................................................77 1.1. Su Çerçeve Direktifi ve Havza Bazında Yönetim ....................................................78 1.2. Coğrafi Bilgi Sistemi ÇalıĢmaları ............................................................................84 1.1.1. Veri Temini ......................................................................................................86 1.1.2. Veri Derleme ve Düzenleme ÇalıĢmaları .........................................................87 1.1.3. Arazi ÇalıĢmaları .............................................................................................92 1.1.4. Planlama ÇalıĢmaları ......................................................................................93 2. PROJENĠN AMAÇ ve KAPSAMI .................................................................................95 3. HAVZA GENEL DURUMU ..........................................................................................99 3.1. YerleĢim Yerleri ......................................................................................................99 3.2. Coğrafi Durum ......................................................................................................105 3.3. Meteorolojik Bilgiler ..............................................................................................114 3.4. Arazi Kullanımı .....................................................................................................124 3.5. Tarım ve Hayvancılık Bilgileri ...............................................................................130 3.5.1. Tarım ............................................................................................................130 3.5.2. Gübre ve Zirai Ġlaç Kullanımı .........................................................................133 3.5.3. Hayvancılık ...................................................................................................134 3.6. Sanayi Durumu ....................................................................................................135 3.6.1. Tekil Sanayi Tesisleri ....................................................................................137 3.6.2. Organize Sanayi Bölgeleri .............................................................................139 3.7. Korunan Alanlar ...................................................................................................141 3.8. Su Kaynakları .......................................................................................................143 3.8.1. Barajlar .........................................................................................................143 3.8.2. Göletler .........................................................................................................144 3.8.3. Yeraltı Su Kaynakları.....................................................................................148 3.9. Deniz DeĢarjı........................................................................................................148 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 2 / 446 4. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 SU KAYNAKLARININ MEVCUT ve PLANLANAN DURUMU ....................................151 4.1. Türkiye Geneli ......................................................................................................151 4.1.1. Türkiye‘nin Su Potansiyeli .............................................................................151 4.1.2. Sektörel Su Kullanımları ................................................................................154 4.1.3. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli ........................................156 4.1.4. Akarsularda Çevresel (Ekolojik) Ġhtiyaç Debisi Analizi ...................................157 4.2. Susurluk Havzası .................................................................................................166 4.2.1. Havza Su Potansiyeli ....................................................................................166 4.2.2. Su Kaynaklarının Mevcut Kullanım Durumu ..................................................167 4.2.3. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli ........................................168 4.2.4. Havzadaki KirlenmiĢ Ortamlar .......................................................................169 4.2.5. 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerileri ...................................169 5. ÇEVRESEL ALTYAPI TESĠSLERĠ ............................................................................179 5.1. Kentsel Atıksu Altyapısı ........................................................................................182 5.1.1. Atıksu Kanalizasyon ve Yağmur Suyu ġebekesi Durumu ..............................182 5.1.2. Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu ...........................................................182 5.2. Endüstriyel Atıksu Altyapısı ..................................................................................197 5.2.1. Organize Sanayi Bölgeleri Atıksu Altyapısı Durumu ......................................199 5.2.2. Tekil Endüstrilerin Atıksu Altyapısı Durumu ...................................................204 5.3. Katı Atık Yönetimi Altyapısı ..................................................................................212 5.3.1. Evsel Katı Atık Bertaraf Durumu ....................................................................212 5.3.2. Tıbbi Atık Bertaraf Durumu ............................................................................220 6. SU KALĠTESĠ SINIFLAMALARI VE KĠRLĠLĠK YÜKLERĠNĠN HESAPLANMASI ..........223 6.1. Su Kalitesi Sınıflamaları .......................................................................................223 6.1.1. Yöntem .........................................................................................................223 6.1.2. Su Kalitesi Değerlendirme Sonuçları .............................................................227 6.2. Kirlilik Yüklerinin Hesaplanması ...........................................................................239 6.2.1. Nüfus Tahminleri ...........................................................................................240 6.2.2. Noktasal Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri ................................................244 6.2.2.1. Kentsel Kirlilik Yükleri .............................................................................245 6.2.2.2. Endüstriyel Kirlilik Yükleri .......................................................................252 6.2.2.3. Katı Atıklardan Kaynaklanan Noktasal Kirilik Yükleri ..............................263 6.2.2.4. Noktasal Kirlilik Yüklerinin Değerlendirilmesi ..........................................273 6.2.3. Yayılı Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri .....................................................280 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 3 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 6.2.3.1. Arazi Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri ..........................281 6.2.3.2. Tarımsal Gübre Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Yükler ....................283 6.2.3.3. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı Yükler ........................285 6.2.3.4. Hava Kirliliği ile Atmosferik TaĢınımdan Kaynaklanan Yayılı Yükler .......287 6.2.3.5. Foseptik ÇıkıĢ Sularından Kaynaklanan Yayılı Yükler ............................289 6.2.3.6. Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı Yükler ..........................291 6.2.3.7. Toplam Yayılı Kirlilik Yükleri ...................................................................293 6.2.4. Toplam Kirlilik Yükü Değerlendirmesi ............................................................301 7. HAVZADA ÖNE ÇIKAN ÇEVRESEL SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ .............305 7.1. Baskı ve Etkiler ....................................................................................................305 7.1.1. Uluabat Gölü Alt Havzası ..............................................................................309 7.1.2. Nilüfer Çayı Alt Havzası ................................................................................311 7.1.3. Simav Çayı Alt Havzası .................................................................................314 7.1.4. Manyas Gölü Alt Havzası ..............................................................................315 7.1.5. Kapıdağ Yarımadası Alt Havzası ...................................................................317 7.2. Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri.......................................................................318 7.2.1. Uluabat Gölü .................................................................................................318 7.2.2. Nilüfer Çayı ...................................................................................................322 7.2.3. Manyas Gölü .................................................................................................325 7.2.4. Simav Çayı ....................................................................................................327 7.2.5. Karacabey Ovası...........................................................................................331 7.2.6. Simav Gölü ...................................................................................................332 7.2.7. Balıkesir/Balya Belediyesi .............................................................................332 7.2.8. Havzadaki Baraj Gölleri ve Yapılması Planlanan HESler ...............................333 7.3. Kısa, Orta ve Uzun Vadede Yapılması Önerilenler ...............................................335 7.3.1. Kısa Vadede Yapılması Gerekenler (2010-2015 Dönemi) .............................336 7.3.2. Orta Vadede Yapılması Gerekenler (2015-2020 Dönemi) .............................339 7.3.3. Uzun Vadede Yapılması Gerekenler (2020-2040 Dönemi) ............................340 7.4. Genel Çözüm Önerileri .........................................................................................340 7.4.1. IV. Sınıf Su Kalitesine Sahip Akarsulara ait Stratejik Önlemler ......................340 7.4.2. Evsel Atıksuların AyrıĢtırılması, Arıtılması ve Arıtılan Suların Yeniden Kullanımı ......................................................................................................................342 7.4.3. Mevcut ve Planlanacak Atıksu DeĢarjlarının Ġncelenerek En Uygun Alıcı Ortama DeĢarj Alternatiflerinin AraĢtırılması ve Uygulanması ...................................346 7.4.4. Zeytinyağı Üretim Tesislerinden Kaynaklanan Kirliliğin Kontrolü ...................347 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 4 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 7.4.5. Akarsu Yataklarından Kum ve Çakıl Çekilmesinden Kaynaklanan Sorunlar ve Bu Sorunların Giderimine Yönelik Öneriler ................................................................353 7.4.6. Katı Atıkların Düzensiz Depolama Alanları Rehabilitasyonundan Sonra Yapılması Önerilen ÇalıĢmalar ..................................................................................355 7.4.7. Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü ...................................................360 7.4.7.1. Tarımsal Kirlilik Yönetimi ........................................................................361 7.4.7.2. AAT Çamurlarının Toprakta Kullanılması ...............................................365 7.4.7.3. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi ....................366 7.4.8. Yeraltı Suyu Yönetimine ĠliĢkin Öneriler ........................................................368 7.4.9. Arıtma Çamurları Yönetimi ile Ġlgili Öneriler ...................................................368 8. HAVZA KORUMA EYLEM PLANI .............................................................................375 8.1. Havza Yönetimi ....................................................................................................375 8.1.1. Türkiye‘de Su ve Atıksu Yönetimi Yapısının Mevcut Durumu Sorunlar ..........375 8.1.2. AB Ülkelerinde Havza Esaslı Su Yönetimi .....................................................379 8.1.2.1. Fransa‘da Havza Yönetimi .....................................................................380 8.1.2.2. Ġngiltere‘de Havza Yönetimi ....................................................................386 8.1.2.3. Ġspanya‘da Havza Yönetimi ....................................................................390 8.1.3. Türkiye için Entegre Su Havzası Yönetimi Önerisi .........................................395 8.2. Su Temini, Atıksu Toplama ve Arıtma ile Katı Atık Yönetimi ve Tarifeler ..............403 8.3. Kentsel AAT Planlamaları.....................................................................................409 8.4. Susurluk Havzası Koruma Eylem Planı ................................................................417 8.4.1. Havza Koruma Eylem Planı Stratejisinin OluĢturulması.................................417 8.4.2. Kurum ve KuruluĢlar Arası Koordinasyonun Sağlanması ..............................417 8.4.3. Atıksu Yönetimi .............................................................................................417 8.4.3.1. Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi..............................................................417 8.4.3.2. Kırsal YerleĢimlerin Atıksu Altyapı Yönetimi ...........................................418 8.4.3.3. Endüstriyel Atıksu Altyapı ve Arıtma Durumu .........................................418 8.4.3.4. Yağmur Suyu Altyapı Durumu ................................................................419 8.4.3.5. Kanalizasyona DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi .................................419 8.4.3.6. Alıcı Ortama DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi .....................................419 8.4.4. Katı ve Tehlikeli Atık Yönetimi .......................................................................420 8.4.4.1. Atık Azaltımı, Kaynağında Ayırma ve Geri DönüĢüm Uygulamaları ........421 8.4.4.2. Katı Atık ĠĢleme, Geri Kazanım ve Bertaraf Tesisleri ..............................421 8.4.4.3. Mevcut Düzensiz Depolama Sahalarının Rehabilitasyonu ......................421 8.4.4.4. Tehlikeli ve Özel Atıkların Yönetimi Uygulamaları ..................................422 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 5 / 446 8.4.4.5. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tıbbi Atıkların Yönetimi Uygulamaları ....................................................422 8.4.5. Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü ...................................................423 8.4.5.1. Tarımsal Kirlilik Yönetimi ........................................................................423 8.4.5.2. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi ....................424 8.4.6. Ağaçlandırma, Erozyon Kontrolü ve Mera Islahı ÇalıĢmaları .........................427 8.4.6.1. Etüt ve Projelendirme ÇalıĢmaları ..........................................................427 8.4.6.2. Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü ÇalıĢmaları .....................................427 8.4.6.3. TaĢocakları ve Maden Sahalarının Rehabilitasyonu ...............................428 8.4.7. Su Kaynakları Yönetimi .................................................................................428 8.4.7.1. Su Kaynakları Potansiyeli Envanter ÇalıĢmaları .....................................429 8.4.7.2. Ġçme Suyu Havzaları Özel Hüküm Belirleme ÇalıĢmaları .......................429 8.4.7.3. Akarsularda TaĢkın Risk Alanlarının Belirlenmesi ..................................430 8.4.7.4. Su Kullanımı ile Ġlgili Havzanın Korunmasına ĠliĢkin Eğitim ve Bilinçlendirme ÇalıĢmaları .......................................................................................430 8.4.7.5. Havza ġartlarına Bağlı Olarak Baraj ve Gölet Projelerinin Ġrdelenmesi ...430 8.4.7.6. Yukarı Havza ġartlarının ĠyileĢtirilmesi ...................................................431 8.4.7.7. Nehir Havzası Su Kalitesi Ġzleme Sisteminin Kurulması .........................431 8.4.7.8. Havza Su Kalitesi Modelleme Sistemi ....................................................432 8.4.7.9. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanımı Uygulamaları .............................433 8.4.7.10. Tarımsal Amaçlı Su Kullanımının Azaltılması .........................................433 8.4.7.11. Sulak Alan Yönetimi ...............................................................................434 8.4.7.12. Kıyı Kanununa Ġstinaden Deniz, Göl, Akarsu, Baraj Kıyı Kenar Çizgilerinin ve Koruma Haritalarının Belirlenmesi .......................................................................434 8.4.7.13. Atmosferik TaĢınımın Su Kaynaklarına Olan Etkisinin Değerlendirilmesi 434 8.4.8. Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri................................................................435 8.4.9. Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Kurulması ...................................................435 8.4.9.1. Havza Çevresel Bilgi Sistemi Altyapısının OluĢturulması .......................435 8.4.9.2. Havza Çevresel Bilgi Sistemi Veritabanının OluĢturulması .....................435 8.4.9.3. Mevcut Veritabanlarının Havza Çevresel Bilgi Sistemine Entegrasyonu .436 8.4.9.4. Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Sürdürülebilirliğinin Sağlanması ..........436 KAYNAKLAR ......................................................................................................................437 EKLER – CILT II TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 6 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 7 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 KISALTMALAR AAT : Atıksu Arıtma Tesisi AAEP : Atıksu Arıtımı Eylem Planı ADNKS : Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi AGI : Akarsu Gözlem Ġstasyonları AKM : Askıda Katı Madde AKR : ArdıĢık Kesikli Reaktör BAGFAġ : Bandırma Gübre Fabrikaları A.ġ. BOĠ : Biyokimyasal Oksijen Ġhtiyacı BTSO : Bursa Ticaret ve Sanayi Odası BUSKĠ : Bursa Su ve Kanalizasyon Ġdaresi CBS : Coğrafi Bilgi Sistemleri ÇOB : T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı CORINE :Coordination of Information on the Environment (Çev. Bilginin Koord.) DMĠ : Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü DSĠ : Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü EN : EĢdeğer Nüfus ESP : DeğiĢebilir Sodyum Karbonat Yüzdesi HES : Hidroelektrik Santral HSA/ÇĠB : Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı benzeri bir yapılanma ĠÇDR : Ġl Çevre Durum Raporları KOĠ : Kimyasal Oksijen Ġhtiyacı MAM : Marmara AraĢtırma Merkezi ORP : Oksijen redüksiyon (azalma) potansiyeli OSB : Organize Sanayi Bölgesi SKKY : Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği UÇEP : Ulusal Çevre Eylem Planı TN : Toplam Azot TP : Toplam Fosfor TÜBĠTAK : Türkiye Bilimsel ve Teknolojik AraĢtırma Kurumu TÜĠK : Türkiye Ġstatistik Kurumu YAS : Yeraltı suyu TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 8 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 9 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġEKĠL LĠSTESĠ ġekil 1. Türkiye Su Havzaları Haritası ..................................................................................83 ġekil 2. CBS ÇalıĢmalarında Takip Edilen Ana Süreçler.......................................................85 ġekil 3. Akarsu Verisindeki Topolojik Hataların Giderilmesi ..................................................87 ġekil 4. Önemli Akarsulardan OluĢan Yeni Akarsu Verisinin OluĢturulması ..........................88 ġekil 5. Proje Kapsamında Ġncelenen YerleĢim Yerleri .........................................................89 ġekil 6. Ġl ve Ġlçe Sınırlarının YerleĢim Merkezlerine Uygun Olarak Düzenlenmesi ...............90 ġekil 7. 11 Havzaya Ait KüçültülmüĢ Sayısal Yükseklik Modelleri .........................................91 ġekil 8. 1:25.000 Ölçekli Raster TaranmıĢ Paftalardaki Siyah Dolgular ................................91 ġekil 9. 1/100.000 Ölçekli Raster Paftalardan OluĢan Raster Katalog ..................................92 ġekil 10. ArcGIS Veri Modeli ................................................................................................94 ġekil 11. 11 Adet Havzanın Türkiye Nüfusuna Oranı ............................................................96 ġekil 12. Havzaların Nüfus Dağılımları .................................................................................97 ġekil 13. Susurluk Havzası Siyasi Haritası .........................................................................100 ġekil 14. Havzada Yer Alan Ġllerin Alansal Dağılımı ............................................................101 ġekil 15. Susurluk Havzası YerleĢim Yerleri Haritası ..........................................................104 ġekil 16. Susurluk Havzası Fiziki Haritası ...........................................................................107 ġekil 17. Susurluk Havzası Göller ve Akarsular Haritası .....................................................110 ġekil 18. Susurluk Havzasındaki Aylara Göre Ortalama Sıcaklık DeğiĢimleri .....................115 ġekil 19. Susurluk Havzası Ortalama Sıcaklık Haritası .......................................................116 ġekil 20. Susurluk Havzasındaki Aylara Göre Maksimum Sıcaklık DeğiĢimleri ...................116 ġekil 21. Susurluk Havzasındaki Aylara Göre Minumum Sıcaklık DeğiĢimleri ....................117 ġekil 22. Susurluk Havzasındaki Aylara Göre YağıĢ DeğiĢimleri ........................................118 ġekil 23.Susurluk Havzasındaki Aylara Göre Maksimum YağıĢ DeğiĢimleri .......................118 ġekil 24. Susurluk Havzası Ortalama Toplam YağıĢ Haritası..............................................119 ġekil 25. Susurluk Havzası Günlük Maksimum YağıĢ Haritası............................................119 ġekil 26. Susurluk Havzası‘nda Yıllık Ortalama Bulutluluk, GüneĢlilik ve BuharlaĢma Değerleri ............................................................................................................................120 ġekil 27. Susurluk Havzası GüneĢ Radyasyonu Haritası ....................................................121 ġekil 28. Susurluk Havzası Karlı Kaplı Gün Haritası ...........................................................121 ġekil 29. Susurluk Havzası BuharlaĢma Haritası ................................................................122 ġekil 30. Susurluk Havzası Bulutluluk (Kapalılık) Haritası ...................................................122 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 10 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 31. Susurluk Havzası Arazi Kullanım Haritası ............................................................127 ġekil 32. Havza Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri .......................................................128 ġekil 33. Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Ġllere Ait Arazi Sınıflarının Dağılımı ................129 ġekil 34. Balıkesir Ġlinin Havza Sınırları Ġçersindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı ..................130 ġekil 35. Bursa Ġlinin Havza Sınırları Ġçersindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı ......................131 ġekil 36. Kütahya Ġlinin Havza Sınırları Ġçersindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı ..................132 ġekil 37. Havzada Yer Alan Ġllere Ait Gübre Tüketim Rakamları .........................................133 ġekil 38. Havzada Yer Alan Ġllere Ait Pestisit Tüketim Rakamları .......................................133 ġekil 39. Susurluk Havzası Korunana Alanlar Haritası .......................................................141 ġekil 40. Susurluk Havzası Baraj ve Göletler Haritası ........................................................146 ġekil 41. Ülkemiz Su Potansiyeli ........................................................................................151 ġekil 42. Ortalama Nehir Akımlarının Mekansal Dağılımı ...................................................152 ġekil 43. Sektörel Su Kullanım Durumu ..............................................................................155 ġekil 44. ÇĠD Hesap Yöntemlerinin Dünya Genelindeki Dağılımı ........................................159 ġekil 45. Susurluk Havzası Yüzeysel Su Kaynaklarından Alınan Sulama Suyu Durumu ....168 ġekil 46. 2010 yılı toplam su rezervi dağılımı ......................................................................170 ġekil 47. 2020 yılı toplam su rezervi dağılımı ......................................................................171 ġekil 48. 2030 yılı toplam su rezervi dağılımı ......................................................................171 ġekil 49. 2040 Yılı Toplam Su Rezervi Dağılımı .................................................................172 ġekil 50. Susurluk Havzası Ġçin Su Rezervi (Arzı) ve Talebi Grafiği ....................................174 ġekil 51. Susurluk Havzası Çevresel Altyapı Mevcut Durum Haritası .................................181 ġekil 52. Susurluk Havzası 2009 Yılı Kanalizasyon Durumu ..............................................182 ġekil 53. Susurluk Havzası 2009 Yılı Atıksu Arıtma Durumu ..............................................183 ġekil 54. Bursa Doğu Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması .......................................187 ġekil 55. Bursa Batı Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması ..........................................189 ġekil 56. S.S. YeĢil Çevre AAT Proses Akım ġeması .........................................................193 ġekil 57. S.S. Balıkesir(Merkez) AAT Proses Akım ġeması ...............................................197 ġekil 58. NOSAB AAT Proses Akım ġeması ......................................................................202 ġekil 59. SÜTAġ Gıda A.ġ. AAT Proses Akım ġeması.......................................................208 ġekil 60. TOFAġ Türk Otomotiv Boyalı Atıksu Arıtma Hattı Akım ġeması ..........................210 ġekil 61. TOFAġ Türk Otomotiv Yağlı Atıksu Arıtma Hattı Akım ġeması ............................211 ġekil 62. TOFAġ Türk Otomotiv Evsel Atıksu Arıtma Hattı Akım ġeması ...........................211 ġekil 63. YeĢim Tekstil AAT Akım ġeması..........................................................................212 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 11 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 64. Hamitler Sızıntı Suyu AAT Proses Akım ġeması .................................................215 ġekil 65.Susurluk Havzası Mevcut Katı Atık Düzenli/Düzensiz Depolama Sahaları ve Birlikler ...........................................................................................................................................218 ġekil 66. Susurluk Havzası Katı Atık Birlikleri Düzenli Depolama Sahası ―Durum‖ Haritası 219 ġekil 67. Susurluk Havzası‘nda Önemli Parametrelere Göre Su Kalitesi ............................233 ġekil 68. Susurluk Havzası‘nda A grubu (Fiziksel ve Ġnorganik) Parametrelere Göre Su Kalitesi ...............................................................................................................................234 ġekil 69. Susurluk Havzası‘nda B Grubu (Organik) Parametrelere Göre Su Kalitesi ...........235 ġekil 70. Susurluk Havzası‘nda C grubu (Ġnorganik Kirlenme) Parametrelere Göre Su Kalitesi ...........................................................................................................................................236 ġekil 71. Kirlilik kaynakları ..................................................................................................239 ġekil 72. Azalan Hızlı Geometrik Nüfus ArtıĢı Eğrisi ...........................................................241 ġekil 73. Susurluk Havzası Nüfus Tahmin Sonuçları ..........................................................243 ġekil 74. Kentsel Kirlilik Yüklerinin Ġzlediği Yol ....................................................................247 ġekil 75. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Dengesi ..............................................................249 ġekil 76. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Havza Ġçi ve DıĢı DeĢarj Yüzdeleri .....................249 ġekil 77. Susurluk Havzası‘nda KOĠ, Toplam N ve Toplam P Yüklerinin Yıllara Göre DeğiĢimi ...........................................................................................................................................251 ġekil 78. Susurluk Havzası Ġçin 2010 Yılındaki Endüstriyel Debinin % Dağılımı .................258 ġekil 79. Havzada Endüstriyel Kaynaklı Kirleticilerin Kirlilik Yükü Değerleri (ton/yıl) ...........259 ġekil 80. Havza Ġçinde Kalan Kirletici Yüklerin Yıllara Bağlı Olarak DeğiĢimi ......................259 ġekil 81. Susurluk Havzası Kirlilik Yüklerinin Arıtılma Durumu (2010 Yılı) ..........................260 ġekil 82. Endüstriyel Kirleticilerden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Yıllara Göre Arıtılma Durumları ...........................................................................................................................260 ġekil 83.Susurluk Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Debi ve Kirleticilerin Dağılımı ..............................................................................................................................261 ġekil 84. Balıkesir Ġli Ġçin Yıllara Göre Kirletici Yük Dağılımı ...............................................262 ġekil 85. Bursa Ġli Ġçin Yıllara Göre Kirletici Yük Dağılımı ....................................................263 ġekil 86. Kütahya Ġli Ġçin Yıllara Göre Kirletici Yük Dağılımı ................................................263 ġekil 87. OluĢan ve Toplanan Sızıntı Suyu Yüzdelik Dağılımları ........................................268 ġekil 88. Susurluk Havzası 2010 Yılı Noktasal Toplam Azot Yükü Dağılımı .......................274 ġekil 89. Susurluk Havzası Yıllara Göre Noktasal Toplam Azot Yükü DeğiĢimi ..................275 ġekil 90. Susurluk Havzası 2010 Yılı Noktasal Toplam Fosfor Yükü Dağılımı ....................276 ġekil 91. Susurluk Havzası Yıllara Göre Noktasal Toplam Fosfor Yükü DeğiĢimi ...............277 ġekil 92. Susurluk Havzası 2010 Yılı Noktasal KOI Yükü Dağılımı .....................................278 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 12 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 93. Susurluk Havzası Yıllara Göre Noktasal KOI Yükü DeğiĢimi ................................279 ġekil 94. Susurluk Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan TN yükü .............................282 ġekil 95. Susurluk Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan TP Yükü ............................282 ġekil 96. Susurluk Havzası Gübre Kullanımdan Kaynaklanan Yayılı N yükü Dağılımı ........284 ġekil 97. Susurluk Havzası gübre kullanımdan kaynaklanan yayılı P yükü dağılımı ............285 ġekil 98. Susurluk Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı N Yükü ........286 ġekil 99. Susurluk Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı P yükü .........287 ġekil 100. Susurluk Havzası Atmosferik TaĢınım ile OluĢan Toplam N yükü ......................289 ġekil 101. Susurluk Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan Yayılı N Yükleri Dağılımı ..........290 ġekil 102. Susurluk Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan Yayılı P Yükleri Dağılımı ..........291 ġekil 103. Susurluk Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı N Yükleri Dağılımı .....292 ġekil 104. Susurluk Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı P Yükleri Dağılımı......292 ġekil 105. Susurluk Havzası Toplam Yayılı N Yükleri Dağılımı ...........................................293 ġekil 106. Susurluk Havzası Toplam Yayılı P Yükleri Dağılımı ...........................................294 ġekil 107. Susurluk Havzası Toplam Yayılı Azot Yükü Dağılımları .....................................294 ġekil 108. Susurluk Havzası Toplam Yayılı Fosfor Yükü Dağılımları ..................................295 ġekil 109. Balıkesir Ġli Yayılı Azot Yükü Dağılımı ................................................................296 ġekil 110. Balıkesir Ġli Yayılı Fosfor Yükü Dağılımı .............................................................296 ġekil 111. Bursa Ġli Yayılı Azot Yükü Dağılımı .....................................................................297 ġekil 112. Bursa Ġli Yayılı Fosfor Yükü Dağılımı ..................................................................297 ġekil 113. Kütahya Ġli Yayılı Azot Yükü Dağılımı .................................................................298 ġekil 114. Kütahya Ġli Yayılı Fosfor Yükü Dağılımı ..............................................................298 ġekil 115. Manisa Ġli Yayılı Azot Yükü Dağılımı ..................................................................299 ġekil 116. Manisa Ġli Yayılı Fosfor Yükü Dağılımı................................................................299 ġekil 117. Susurluk Havzası 2010 Yılı Noktasal ve Yayılı TN Yükü Dağılımı ......................303 ġekil 118. Susurluk Havzası 2010 Yılı Noktasal ve Yayılı TP Yükü Dağılımı ......................303 ġekil 119. Susurluk Havzası Noktasal ve Yayılı TN Yükleri Yıllara Bağlı DeğiĢimi ..............304 ġekil 120. Susurluk Havzası Noktasal ve Yayılı TP Yükleri Yıllara Bağlı DeğiĢimi ..............304 ġekil 121. Susurluk Havzasını Etkiyen Baskı ve Unsurları ..................................................309 ġekil 122. Atıksu Arıtımı ve yeniden kullanımı için uygulanabilecek yöntemler ...................344 ġekil 123. Zeytinyağı Üretim Prosesleri ..............................................................................348 ġekil 124. AB Üyesi Akdeniz Ülkeleri‘nde Zeytinyağı Üretim Teknolojilerinin Durumu ........349 ġekil 125. Islah sonrası atık depolama tesisi üst örtü detayı ...............................................360 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 13 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 126. Fransa‘da Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması ......................................386 ġekil 127. Ġngiltere‘de Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması .....................................388 ġekil 128. Ġspanya Çevre, Kırsal Alanlar ve Denizcilik Bakanlığı Organizasyon ġeması .....393 ġekil 129. Ġspanya‘da Sulama Birlikleri ve Sulama Suyu Yönetimi ......................................394 ġekil 130. ÇOB Mevcut Organizasyon ġeması (Su ile ilgili diğer kurumlarla birlikte) ..........397 ġekil 131. Türkiye Ġçin Önerilen Havza Esaslı Su Yönetimi Sistemi Sistemi Organizasyon ġeması ...............................................................................................................................399 ġekil 132. BüyükĢehir/Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri Yapılanması .........................................401 ġekil 133. Susurluk Havzası Planlanan Kentsel AAT Ġlk Yatırım Maliyetleri ........................415 ġekil 134. Susurluk Havzası AAT Planlamaları ..................................................................416 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 14 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 15 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TABLO LĠSTESĠ Tablo 1. CBS'de Kullanılmak Üzere ÇOB‘dan Temin Edilen Veriler ......................................86 Tablo 2. Planlama ÇalıĢmaları Kapsamında OluĢturulan Veri Katmanları ............................93 Tablo 3. Havzada Yer Alan Ġller ve Havza Ġçindeki Alanları ................................................101 Tablo 4. Susurluk Havzasında Yer Alan Meteorolojik Ġstasyonlar .......................................114 Tablo 5. CORINE Arazi Örtüsü Sınıfları ..............................................................................125 Tablo 6. CORINE Türkiye Ek Sınıflandırma ........................................................................126 Tablo 7. Havza Birinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri.......................................................128 Tablo 8. Havza Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri ........................................................128 Tablo 9. Balıkesir Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelere Ait Tarım Arazisi Kullanım Alanları ...............................................................................................................................130 Tablo 10. Bursa Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelere Ait Tarım Arazisi Kullanım Alanları ...............................................................................................................................131 Tablo 11. Kütahya Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelere Ait Tarım Arazisi Kullanım Alanları ...............................................................................................................................132 Tablo 12. Balıkesir Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelerine Ait Hayvancılık Ġstatistikleri .........................................................................................................................134 Tablo 13. Bursa Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelerine Ait Hayvancılık Ġstatistikleri ...........................................................................................................................................134 Tablo 14. Kütahya Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelerine Ait Hayvancılık Ġstatistikleri ...........................................................................................................................................135 Tablo 15. Havza Ġçerisindeki Ġllere Ait Sanayi Envanteri .....................................................136 Tablo 16. Balıkesir Ġlinin Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Küçük Sanayi Siteleri .............137 Tablo 17. Bursa Ġlinin Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Küçük Sanayi Siteleri .................138 Tablo 18. Kütahya Ġlinin Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Küçük Sanayi Siteleri..............138 Tablo 19. Balıkesir Ġlinin Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Organize Sanayi Bölgeleri......139 Tablo 20. Bursa Ġlinin Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Organize Sanayi Bölgeleri ..........140 Tablo 21. Susurluk Havzası Sınırları Ġçerisinde Yer Alan Ġçme Suyu Kaynakları.................145 Tablo 22. Susurluk Havzası Sınırları Ġçerisinde Yer Alan DSI Projeleri ...............................147 Tablo 23.Türkiye‘de Nehir Havzası Karakteristikleri ............................................................153 Tablo 24. Türkiye‘de Su Kullanımı Planlaması ...................................................................154 Tablo 25. Sucul ekosistem ve mesire maksatlı kulanım için gerekli akarsu debileri (Tennant, 1975) ..................................................................................................................................160 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 16 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 26. Türkiye Akarsuları Ġçin Revize EdilmiĢ Tennant yöntemine göre Sucul Ekosistem Kalitesi Tablosu Önerisi ......................................................................................................164 Tablo 27. Havza Yeraltı Suyu Potansiyeli Kullanımı Durumu ..............................................167 Tablo 28. 2010-2040 Dönemi Dentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Toplam Kapasitesi ..............168 Tablo 29. 2010-2040 Dönemi Yeniden Kullanılabilecek Atıksu Potansiyelleri .....................169 Tablo 30. Susurluk Havzası 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerisi ..............170 Tablo 31. Nüfusa Göre Birim Net sSu Ġhtiyaçları.................................................................172 Tablo 32. Ġsaledeki ve ġebekedeki Kayıp/Kaçak Yüzdeleri .................................................173 Tablo 33. Endüstriyel Amaçlı Kullanılan Su Miktarı Yüzdeleri .............................................173 Tablo 34. Havzadaki Kırsal ve Kentsel Nüfusun Su Ġhtiyacı Tahmini ..................................174 Tablo 35. Susurluk Havzası‘nda Mevcut Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri ...............................185 Tablo 36. Susurluk Havzası‘nda bulunan OSB‘lerin Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu ..........198 Tablo 37. Susurluk Havzası‘nda bulunan Tekil Endüstrilerin Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu ...........................................................................................................................................205 Tablo 38. Susurluk Havzası Belediye Katı Atık Birlikleri......................................................217 Tablo 39. Kıtaiçi Su Kaynaklarının Sınıflarına Göre Kalite Kriterleri ....................................226 Tablo 40. Su Kalite Sınıfı Belirleme Matematiksel Yöntemleri.............................................227 Tablo 41. Susurluk Havzası DSĠ Ġstasyonlarında Ölçülen Minimum ve Maksimum Su Sıcaklıkları..........................................................................................................................237 Tablo 42. Susurluk Havzası Nüfus Tahminleri (2010-2040) ................................................244 Tablo 43. KiĢi BaĢı Atıksu Debi Değerleri ...........................................................................245 Tablo 44. KiĢi BaĢı Kirlilik Yükleri Değerleri ........................................................................246 Tablo 45. Susurluk Havzası Atıksu Debileri ve Kentsel Kirlilik Yükleri.................................250 Tablo 46. Sektörlere Göre Kirletici Konsantrasyon Değerleri ..............................................255 Tablo 47. Yıllar Bazında Kullanılan Arıtma Performansı Katsayıları....................................257 Tablo 48. Susurluk Havzası 2010 Yılı Havza Ġçi Endüstriyel Debiler ve Kirletici Yükleri ......258 Tablo 49. Susurluk Havzası Endüstriyel Kirlilik Yüklerinin Yıllara Bağlı Olarak DeğiĢimi .....259 Tablo 50. Susurluk Havzası Havza Ġçi Endüstriyel Debi ve Kirletici Yüklerinin Ġllere Göre Dağılımı ..............................................................................................................................261 Tablo 51. Susurluk Havzası 2020 Yılı Havza Ġçi Endüstriyel Debi ve Kirletici Yükleri ..........262 Tablo 52. Susurluk Havzası 2030 Yılı Havza Ġçi Endüstriyel Debi ve Kirletici Yükleri ..........262 Tablo 53. Susurluk Havzası 2040 Yılı Havza Ġçi Endüstriyel Debi ve Kirletici Yükleri ..........262 Tablo 54. Susurluk Havzası için Sızıntı Suyu Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Atık Yönetim Birlikleri.................................................................................................................264 Tablo 55. Düzensiz Depolama Sahaları Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları 269 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 17 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 56. BüyükĢehir Belediyeleri Ġçin KKA Yönetimi Stratejik Planı...................................269 Tablo 57. BüyükĢehir Belediyeleri Harici KKA Yönetimi Stratejik Planı ...............................270 Tablo 58. Düzenli Depolama Sahaları Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları ...271 Tablo 59. Hücre Alanları ve Ömürleri (1) ............................................................................271 Tablo 60. Hücre Alanları ve Ömürleri (2) ............................................................................272 Tablo 61. Susurluk Havzası için Katı Atık Sızıntı Suyundan Kaynaklanan Noktasal Kirletici Yükleri ................................................................................................................................273 Tablo 62. Susurluk Havzası Noktasal Toplam Azot Yükleri ................................................274 Tablo 63. Susurluk Havzası Noktasal Toplam Fosfor Yükleri .............................................276 Tablo 64. Susurluk Havzası Noktasal Toplam KOĠ Yükleri .................................................278 Tablo 65. Arazi kullanımından kaynaklanan birim yükler ....................................................281 Tablo 66. Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yük katsayıları ...........................286 Tablo 67. Havza sınırları içerisinde yer alan illerden kaynaklanan yüklerin yıllara bağlı değiĢimleri ..........................................................................................................................302 Tablo 68. Ham Gri Su ve Siyah Su Karakterizasyonu .........................................................345 Tablo 69. Düzensiz depolama alanlarının tehlike potansiyelinin değerlendirilmesi için kontrol listesi ..................................................................................................................................357 Tablo 70. Organik Tarımın Klasik Tarıma Kıyasla Çevre Üzerindeki Etkileri .......................364 Tablo 71. Su Yönetimi Ġle Ġlgili Devlet Kurumları .................................................................375 Tablo 72. AB Su Çerçeve Direktifi‘nin Uygulanması ...........................................................377 Tablo 73. Türkiye‘de Su ve Atıksu Ücretlerinin Durumu ......................................................403 Tablo 74. Atık Yönetimi Ġle Ġlgili Mevcut Kurumsal Yapılanma.............................................406 Tablo 75. Planlama çalıĢmaları Atıksu Arıtma Tesisleri Proses Seçimleri ...........................412 Tablo 76. Susurluk Havzası AAT Toplam Maliyetleri ..........................................................414 Tablo 77. Susurluk Havzası Nihai Atıksu Arıtma Senaryosu için Hesaplanan Maliyetleri ....414 Tablo 78. Kentsel YerleĢimler AAT ĠĢletmeye Alma Tarihleri ..............................................418 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 18 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 19 / 446 YÖNETĠCĠ ÖZETĠ Hızlı nüfus artıĢına bağlı olarak artan su ihtiyacına karĢın, uygun kaynak varlığının azlığı ve gün geçtikçe geliĢen sanayi ve tarımsal faaliyetlere paralel olarak ortaya çıkan aĢırı kullanım ve kirlilik oluĢumu nedeniyle yaĢanan sorunlar, özellikle havza bazında su kaynakları yönetiminin önemini bir kat daha artırmıĢtır. 4856 Sayılı Çevre ve Orman Bakanlığı TeĢkilât ve Görevleri Hakkında Kanun‘un 9 uncu maddesinde Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü‘ ne ―Su kaynakları için koruma ve kullanma plânları yapmak, kıta içi su kaynakları ile toprak kaynaklarının havza bazında bütüncül yönetimini sağlamak için gerekli çalışmaları yapmak‖ görevi verilmiĢtir. Ayrıca 2004 Tarih ve 25687 sayılı Resmi Gazete‘de yayımlanarak yürürlüğe giren Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği‘nin 5. maddesinde, ―Havza Koruma Eylem Planları, DSİ Genel Müdürlüğü ve ilgili kuruluşların görüşleri alınarak Çevre ve Orman Bakanlığınca yapılır ve/veya yaptırılır.‖ ifadesi yer almaktadır. Bu çerçevede T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından Havza Koruma Eylem Planları Hazırlanması çalıĢmaları baĢlatılmıĢ olup; ilk önce havzadaki su kalitesi, kirletici kaynaklar, korunan alanlar ve içme suyu kaynakları göz önüne alınarak Ülkemiz coğrafyasındaki 25 adet hidrolojik havza puanlandırılmıĢtır. Yapılan bu önceliklendirme doğrultusunda 4 havza için koruma eylem planları tamamlanmıĢ olup, geri kalan 21 adet havzadan 11‘inin koruma eylem planının hazırlanması iĢi 12 Ağustos 2009 tarihinde Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü ile TÜBĠTAK BaĢkanlığı tarafından imzalanarak baĢlatılmıĢtır. Proje özellikle atıksu arıtma tesis planlamalarında meydana gelen değiĢikliklerin tamamlanması ile 03.12.2010 tarihinde bitirilmiĢtir Havza Koruma Eylem Planları hazırlanması çalıĢmaları, Avrupa Birliği adaylık sürecinde olan Türkiye için tüm AB su direktiflerinin çerçevesini oluĢturan ve 2000 yılında yürürlüğe giren Su Çerçeve Direktifi‘nin gereklerinin yerine getirilmesine katkı sağlayacak; direktifin gerekliliklerini içeren Nehir Havzası Yönetim Planlarının oluĢturulması ve uygulanabilmesi sürecinin altlığını oluĢturacaktır. Türkiye Ġstatistik Kurumu 2009 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi sayım sonuçlarına göre, proje kapsamında yer alan yerleĢim yerlerinin toplam nüfusu 37.453.292 değeri ile Türkiye nüfusunun % 52‘sine karĢılık gelmektedir (ġekil Y1). Proje kapsamında yer alan TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 20 / 446 yerleĢim yerlerinin alan bazında dağılımı yapıldığında toplam alan değeri ile Türkiye‘nin % 40‘ına karĢılık gelmektedir (ġekil Y2). PROJE BÖLGESĠ TOPLAM NÜFUS 34.068.516; 48% 37.448.584; 52% PROJE BÖLGESĠ DIġI TOPLAM NÜFUS ġekil Y1. Proje Bölgesi Nüfusu 311.564; 40% 472.038; 60% PROJE BÖLGESĠ TOPLAM ALAN PROJE BÖLGESĠ DIġI TOPLAM ALAN ġekil Y2. Proje Bölgesi Alanı Proje kapsamında, aĢağıdaki 11 adet hidrolojik havza için Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Madde 5 hükümleri doğrultusunda Havza Koruma Eylem Planları‘nın hazırlanması iĢi gerçekleĢtirilmiĢtir (ġekil Y3). Susurluk Havzası Marmara Havzası Kuzey Ege Havzası Küçükmenderes Havzası Büyükmenderes Havzası Burdur Havzası YeĢilırmak Havzası Kızılırmak Havzası Konya Kapalı Havzası Seyhan Havzası Ceyhan Havzası TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 21 / 446 ġekil Y3. Proje Kapsamındaki Havzalar Projede öncelikle ilgili havzada oluĢan kirliliğin önlenmesi, havzanın korunması ve iyileĢtirilmesi için su kaynakları potansiyeli, noktasal ve yayılı kirletici kaynakları ile mevcut su kalitesini dikkate alarak mevcut durum tespiti yapılmıĢtır. Daha sonra kısa, orta ve uzun vadede öncelikli ve teknolojik olarak daha ekonomik ve uygun, sürdürülebilir planlamalar yapılmıĢ, yapılan tüm çalıĢmalar baĢta Çevre Orman Bakanlığı olmak üzere havzadaki sorumlu kurum ve kuruluĢlarla paylaĢılmıĢtır. Projenin genel çalıĢma planı çerçevesinde danıĢmanlık hizmeti için ―Biosfer DanıĢmanlık Mühendislik ve Ticaret Ltd. ġti.‖ ‗den, proje kapsamındaki önemli iĢ paketlerinden biri olan kentsel atıksu arıtma tesisi planlama ve fizibilite çalıĢmaları iĢi için ―Mimko Mühendislik Ġmalat MüĢavirlik Koordinasyon ve Ticaret A.ġ‖ den hizmet alımı yapılmıĢtır. Proje kapsamında gerçekleĢtirilen iĢ paketleri Ģunlardır: 1. Havzanın Genel Durumunun Tespiti Bu iĢ paketi kapsamında havzanın konumu, coğrafi özellikleri, su kaynakları durumu, meteoroloji bilgileri, tarım, hayvancılık ve sanayi durumu gibi havzayı tanımlayan bilgiler derlenmiĢ ve bu bilgiler Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) enstrümanları kullanılarak haritalandırılmıĢtır. Havzada Öne Çıkan Baskı - Etkiler ve Sıcak Noktalar Bu bilgiler doğrultusunda havzada önemli ölçüde çevresel baskı oluĢturan faktörler Ģu Ģekilde sıralanabilir; TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 22 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Havzada yoğun olan tarım ve hayvancılık faaliyetleri Arıtılmadan deĢarj edilen evsel ve endüstriyel atıksular Düzensiz depolama sahaları Baraj gölleri ve akarsuların çevresinde görülen erozyon Akarsu yataklarındaki kum ve çakıl ocakları Jeotermal sulardan kaynaklanan kirlilik Havzada yer alan ve planlanan tüm HES‘ler Sözü edilen bu baskıların neticesinde Uluabat Gölü ve gölü besleyen MustafakemalpaĢa çayı, Orhaneli Çayı ve Emet Çayı; Nilüfer çayı ve kirliliğin yoğun olduğu bazı önemli kolları (Deliçay ve Ayvalıdere); Simav Çayı; Manyas Gölü ve gölü besleyen Kocaçay ile Sığırcı deresi, havzadaki Kayaboğazı, Ġkizcetepeler ve Çınarcık Barajları, Karacabey Ovası, Simav Gölü ile Balya KurĢun Madeni sahası sıcak noktalar olarak tespit edilmiĢtir. 2. Su Kaynaklarının Tespiti ve Ġlgili Planlamaların Değerlendirilmesi Havzadaki yüzeysel ve yeraltı su kaynakları potansiyeli ve kullanım maksatlarına ait mevcut veriler ile su kaynaklarının tahsisi ve gelecekteki planlamaları belirtilmiĢ ve havzadaki su ihtiyaçları dikkate alınarak arıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanımı değerlendirilmiĢtir. 3. Çevresel Altyapı Tesislerinin Yerinde Görülmesi ve Değerlendirilmesi Nüfusuna bakılmaksızın belediye olan tüm yerleĢim yerleri ve N>2000 olan köyler, organize sanayi bölgeleri, havza için öncelikli sorun oluĢturan ve alıcı ortama deĢarj yapan önemli diğer kirletici kaynaklar, aktif veya terk edilmiĢ katı atık bertaraf tesisleri ve düzensiz katı atık depolama sahaları yerinde görülerek mevcut alt yapı durumu incelenmiĢtir. Bu kapsamda ilgili yerlerin koordinatları alınmıĢ, kentsel atıksu arıtma tesisleri, havza için öncelikli sorun oluĢturan ve alıcı ortama deĢarj yapan münferit endüstrilerin ve organize sanayi bölgesi atıksu arıtma tesislerinde mevcut durum değerlendirilmiĢtir. Saha çalıĢması neticesinde elde edilen bilgiler excell tablolarına iĢlenmiĢ ve ayrıca CBS‘de kayıt altına alınmıĢtır. Proje kapsamında toplam 1435 yerleĢim yerine gidilmiĢ, 192 evsel atıksu arıtma tesisi (AAT), 1295 düzensiz katı atık depolama sahası, 29 düzenli katı atık depolama sahası, 509 adet AAT‘si olan münferit tesis,142 adet AAT olmayan sanayi tesisi ve 70 OSB yerinde incelenmiĢtir. Susurluk havzası saha çalıĢmalarında ise havza sınırları içerisinde yer alan ve proje kapsamında saha çalıĢması yapılan(tüm belediyeler ve N>2000 olan köyler) 99 yerleĢim yeri incelenmiĢtir. Bu kapsamda 12 adet evsel AAT 93 adet katı atık düzensiz depolama sahası, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 23 / 446 faaliyette olan 1 adet düzenli katı atık depolama sahası, AAT‘si olan 88 adet münferit tesis, 22 adet AAT olmayan sanayi tesisi ve 11 adet OSB yerinde incelenmiĢtir. Arazi çalıĢması sırasında incelenen kentsel AAT‘ler ve OSB‘ler Tablo Y1 ve Y2‘de; yerinde tespit edilip, koordinatları alınan çevresel altyapı mevcut durum haritası ġekil Y4‘de gösterilmiĢtir. Tablo Y1. Susurluk Havzası’nda Mevcut Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri Bursa BUSKĠ Doğu AAT Bursa BUSKĠ Batı AAT Bursa – Osmangazi Bursa – Nilüfer Faal Faal ĠġLETMEYE ALINMA YILI 2006 2006 S.S. YeĢil Çevre AAT Bursa – Kestel & Gürsu Faal 2006 Bursa/Nilüfer/Çalı AAT Bursa – Çalı Faal 2002 Bursa/Nilüfer/Kayapa AAT Bursa – Kayapa (TOKI) Faal 2006 Bursa/Nilüfer/Hasanağa AAT Bursa – Hasanağa (TOKI) Faal 2006 Bursa/Karacabey AAT Bursa – Karacabey Faal Balıkesir Merkez AAT Balıkesir Faal 2006 Balıkesir/Erdek/Ocaklar AAT Balıkesir – Ocaklar Faal 2005 Balıkesir/Manyas AAT Balıkesir - Manyas (TOKI) Faal Kütahya/Hisarcık/Hasanlar AAT Kütahya – Hasanlar Kütahya/TavĢanlı/Tepecik AAT Kütahya - Tepecik BULUNDUĞU YER AAT DURUMU Faal 2010 Revizyon 2010 Tablo Y2. Susurluk Havzası’nda bulunan OSB’lerin Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu Atıksu Durumu 1 BTSO 230 AAT Durumu Yapım/Ġhale Mevcut /Proje (Tipi) AĢamasınd a F, K, B - 2 DemirtaĢ (DOSAB) 318 F, K, B 3 Nilüfer (NOSAB) 195 4 Gürsu 68 5 Kestel 78 6 Bursa Deri 79 F, K, B 7 Hasanağa 57 - ĠnĢaat a. - - - - 8 Mustafakemal paĢa (MKP) 10 F,B - 2000 - YOK Susurluk Çayı 9 MKP (Mermerciler) 6 - Ġhale a. - - - - 10 Balıkesir 55 F,B - 1650 - - Simav Çayı 11 Balıkesir II 24 - Proje a. - - - - Sıra No OSB Adı ĠĢletme Sayısı - F, K Atıksuları S.S. YeĢil Çevre AAT‘nde arıtılmaktadır. DĠB Durumu DeĢarj Ortamı 50000 VAR Ayvalı Dere 70000 35000 VAR 792 720 VAR 55000 55000 YOK 4000 2500 YOK DSI Cenup Kanalı vasıtası ile Deliçay Nilüfer Çayı Kapasitesi 3 (m /gün) Arıtılan 3 (m /gün) 96000 Nilüfer Çayı Ayvalı Dere TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 24 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil Y4. Susurluk Havzası Çevresel Altyapı Mevcut Durum Haritası TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 25 / 446 4. Su Kalitesinin ve Kirlilik Yüklerinin Belirlenmesi Su kalitesi sınıflamaları için DSĠ‘den temin edilen yüzeysel su kaynaklarına ait 2003-2009 ölçüm ve analiz verileri kullanılmıĢtır. Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (SKKY) Tablo 1‘de verilen Kıta içi Su Kaynaklarının Sınıflarına göre verilen kalite kriterleri esas alınarak yüzeysel su kalite sınıfları belirlenmiĢtir. Verilerin mevcut ve yeterli olduğu durumlarda her DSĠ istasyonu için organik karbon ve azot kirliliğini gösteren önemli parametrelerden olan KOĠ, BOĠ5, NH4-N, NO2-N ve NO3-N cinsinden su kalitesi sınıfları (I,II,III,IV) tespit edilmiĢ ve CBS yardımı ile oluĢturulan haritalara iĢlenmiĢtir (ġekil Y5). Ayrıca, SKKY Tablo 1‘de verilen ana parametre gruplarına (A,B,C,D) göre de su kalite sınıfları (I,II,III,IV) belirlenmiĢ ve yine CBS ile haritalandırılmıĢtır. (ġekil Y6-Y7-Y8) Kentsel, endüstriyel, aktif veya terk edilmiĢ katı atık bertaraf tesisleri ve düzensiz katı atık depolama sahaları ve yayılı kirleticilerle ilgili kirlilik yükleri hesaplanmıĢtır. Yayılı kirleticilerden kaynaklanan kirlilik yükleride havza bazında olmak üzere CBS‘de haritalandırılmıĢtır. Kirlilik yüklerinin hesaplaması ile ilgili olarak; kentsel alanların 2020,2030 ve 2040 yıllarına ait 30 yıllık nüfus projeksiyonları yapılmıĢ bu projeksiyonlara bağlı olarak kirlilik yükleri hesaplanmıĢtır. Nüfus tahminleri yapılırken amaç, yerleĢimlerin gelecek yıllardaki nüfus değiĢimini, olabildiğince gerçekçi Ģekilde tahmin etmektir. Proje kapsamında havza sınırları içinde yer alan yerleĢimler için, 30 yıllık (2040 yılına kadar), kentsel/kırsal, yazlık/kıĢlık ve eĢdeğer bazlı nüfus tahmin senaryoları oluĢturulmuĢtur. Bu senaryolar içinden havza yapısının en iyi yansıtan nüfus tahmini seçilmiĢtir. Kirlilik Yükleri ile ilgili çalıĢmalar neticesinde Susurluk havzası için elde edilen veriler Ģu Ģekilde özetlenmektedir: Kentsel Kirlilik: Mevcut durumda Susurluk Havza sınırları içerisinde yer alan ve proje kapsamında incelenen 99 yerleĢim yerinin (tüm belediyeler ve N>2.000 olan köyler) 10 unda atıksu arıtma hizmeti verilmektedir. Havza‘da bulunan 12 adet kentsel AAT ile 2.021.054 kiĢiye hizmet verilmekte olup; bu sayı havza nüfusunun %79 una karĢılık gelmektedir. Buna göre 2009 yılında üretilen kentsel kirlilik yükünün havzaya ulaĢan kısımları KOĠ için 30.112 ton/yıl (%40), T-N için 3.675 ton/yıl (%61) ve T-P için 621 ton/yıl (%71) dır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 26 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil Y5. Susurluk Havzası Su Kalite Sınıfı (KOĠ, NH4-N, NO2-N ve NO3-N) Haritası TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 27 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil Y6. Susurluk Havzasında A Gurubu (Fiziksel ve Ġnorganik) Parametrelere Göre Su Kalitesi Sınıfları TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 28 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil Y7. Susurluk Havzasında B Gurubu (Organik) Parametrelere Göre Su Kalitesi Sınıfları TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 29 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil Y8. Susurluk Havzasında C Gurubu (Ġnorganik Kirlenme) Parametrelere Göre Su Kalitesi Sınıfları TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 30 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Endüstriyel Kirlilik: Havzada oluĢan ve alıcı ortama deĢarj edilen endüstriyel atıksuların neredeyse tamamı havza içinde kalmaktadır. 2010 yılı havzaya ulaĢan KOĠ yükü 44.816 ton/yıl (%60), toplam azot (TN) yükü 2.312 ton/yıl (%39), toplam fosfor (TP) yükü 259 ton/yıl (%29)‘dır. Düzenli Depolama Alanı Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Kirlilik: Kirlilik oluĢumunda katı atık sızıntı sularının önemli bir payı bulunmaktadır. Havza sınırları içerisinde bulunan katı atık bertaraf tesislerinde oluĢan sızıntı sularından kaynaklanan yüklerin hesabında, bugünkü durum baz alınarak gelecekteki katı atık düzenli/düzensiz depolama alanları kaynaklı kirlilik yükleri mümkün olduğunca gerçekçi bir Ģekilde tespit edilmiĢtir. Susurluk Havzası‘nda 2010 yıl için katı atıklardan kaynaklanan noktasal sızıntı suyu yükleri, KOĠ için 698, Toplam N için 175, Toplam P için ise 1,8 ton/yıl mertebesindedir. Yüklerin Katı Atık Ana Planı‘na göre yapılan hesaplamalara bağlı olarak, 2016 yılında düzenli depolama tesislerinin iĢletmeye alınmalarının ardından ani artıĢ göstermesi beklenmektedir. Buna göre 2020 yılındaki yük değeri KOĠ için 1.062, Toplam N için 236, Toplam P için ise 2,6 ton/yıl olacaktır. Bu tarihten itibaren 2040 yılına doğru yavaĢ bir azalma olması beklenmektedir. Ancak düzenli depolama sahaları ile birlikte sızıntı suyu artıma tesislerinin de devereye gireceği düĢünülerek, oluĢan kirliliğin havzaya ulaĢmayacağı öngörüsü yapılmıĢtır. ġekil Y9‘da Susurluk Havzası‘nda oluĢan noktasal yüklerin dağılımı verilmektedir. Bu dağılım kentsel ve endüstriyel kirlilik yükleri üzerinden verilmiĢtir. Mevcut ve gelecekte kurulacak olan düzenli depolama tesislerinden ve rehabilite edilecek düzensiz depolama sahalarından kaynaklanacak noktasal yüklerin kentsel AAT‘lerde giderileceği öngörüsü yapılmıĢtır. ġekil Y9. Susurluk Havzasında Noktasal TN ve TP Yükü Dağılımları (ton/yıl, %) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 31 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Yayılı Yüklerden Kaynaklanan Kirlilik: Yayılı kirlilik yükleri besi maddesi parametreleri olan azot (N) ve fosfor (P) bazında hesaplanmıĢtır. Ġleride yapılacak planlama çalıĢmalarına temel teĢkil etmesi açısından 2010 yılı için hesaplanan besi maddesi yükleri 2020, 2030 ve 2040 yılları için tahmini ve alansal dağılım olarak verilmiĢtir. Yayılı azot kirliliği, baskın olarak tarımsal faaliyetlerden ve hayvan yetiĢtiriciliğinden kaynaklanmaktadır. Susurluk Havzasında, toplam yayılı kirleticilerde, N yükü açısından 20.105 ton/yıl (toplam yayılı TN yükünün %63‘ü) ile baĢı çeken gübre kullanımını, 6.278 ton/yıl (toplam yayılı TN yükünün %20‘si) ile hayvansal atıkları, 4.364 ton/yıl (toplam yayılı TN yükünün %14‘ü) ile arazi kullanımı durumu kaynaklı kirlilik faaliyetleri takip etmektedir. Atmosferik taĢınım, sızıntı suyu yükleri ve foseptiklerden kaynaklanan yayılı yükler, T-N açısından toplamda %3 lük bir paya sahiptir. Yayılı yükler T-P parametresi açısından incelendiğinde kirlilikteki en büyük payın yine 2.177 ton/yıl ile tarımsal gübre kullanımı olduğu (%73) görülmektedir. Gübre kullanımını takiben 689 ton yıl ile hayvancılık (%23) ve tarımsal alanlar, çayır ve meralar ile ormanlardan kaynaklanan fosfor yükleri (%4) gelmektedir. Susurluk havzasına ait T-N ve T-P yük dağılımları ġekil Y10‘de verilmektedir. Bu dağılımların havzadaki ilçeler bazında dağılımı ġekil Y11 ve ġekil Y12‘de harita üzerinde verilmektedir. ġekil Y10. Susurluk Havzasında Yayılı TN ve TP Yükü Dağılımları (ton/yıl, %) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 32 / 446 ġekil Y11. Susurluk Havzası TN Yük Dağılım Haritaları GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 33 / 446 ġekil Y12. Susurluk Havzası TP Yük Dağılım Haritaları GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 34 / 446 Noktasal ve Yayılı Yüklerin Değerlendirilmesi Havzadaki kentsel alanlardan, endüstriyel tesislerden ve katı atıklardan kaynaklanan noktasal kirlilik yükleri ile yayılı kirlilik yükleri kıyaslandığında, beklendiği üzere noktasal kirliliğin toplam içerisinde daha küçük bir paya sahip olduğu görülmektedir. 2010 yılı için noktasal yüklerin oranı Toplam N parametresi bazında %16, Toplam P parametresi bazında %23 dir. Noktasal Toplam N yükleri 2010 yılında 5.988 ton/yıl iken, 2040 yılında 7.662 ton/yıl değerine artmaktadır. Toplam P yükleri 30 yıllık bu zaman diliminde önemli bir artıĢla 881 ton/yıl dan 1184 ton/yıl değerine ulaĢmaktadır. Noktasal yüklerdeki bu küçük değiĢimlere rağmen, yayılı yüklerde çok daha yüksek mertebelerde bir değiĢim söz konusudur. 2010 yılında 31.765 ton/yıl olan yayılı toplam N yükü, 2040 yılında 21.002 ton/yıl seviyesine inmekte olup; %34 oranında bir azalma söz konusudur. Yayılı toplam P yükleri değeri de benzer Ģekilde 2.992 ton/yıl dan 1.833 ton/yıl değerine inmektedir. Susurluk Havzası‘ndaki toplam kirlilik yükleri genel özeti Tablo Y.3‘te verilmektedir. Tablo Y.3. Havzadaki Toplam Kirlilik Yükleri Yükler (ton/yıl) Toplam Azot (TN) Yıllar Noktasal 5. Yayılı Kentsel Endüstriyel 2010 3.675 2.312 31.765 2020 4.141 1.956 2030 5.265 2040 6.097 Toplam Fosfor (TP) Toplam Noktasal Yayılı Toplam Kentsel Endüstriyel 37.753 621 259 2.992 3.873 26.397 32.494 699 233 2.410 3.342 1.761 23.713 30.738 844 209 2.122 3.175 1.565 21.002 28.663 998 186 1.833 3.017 Kentsel Atıksu Arıtma Tesislerinin Planlanması ve Fizibilite ÇalıĢmaları Kentsel AAT planlama ve fizibilite çalıĢmaları, ―Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması‖ Projesi‘nin en önemli adımlarından birisidir. Bu iĢ adımı, proje kapsamındaki tüm yerleĢim birimleri için kentsel atıksu arıtma tesislerinin alternatifli planlanması, planlanan tesisler için fizibilite çalıĢmalarının yapılması, AAT‘lere atıksu taĢıyacak kolektör hatlarının güzergâhlarının belirlenmesi ve bunların maliyet analizlerinin yapılması gibi faaliyetleri kapsamaktadır. Planlanan kentsel atıksu arıtma tesisleri özellikleri ile birlikte CBS ortamında yerini almıĢtır. Mevcut AAT‘lerin değerlendirilmesi aĢamasında; havzalarda gerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları kapsamında mevcut kentsel AAT‘ leri yerinde incelenmiĢ, ve yenileme veya kapasite artıĢı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 35 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ihtiyaçları tespit edilmiĢtir. Bu tespitler planlama çalıĢmalarına da yansıtılmıĢtır. Ayrıca, planlama çalıĢmalarında oluĢturulan arıtma senaryolarında öngörülen esaslara göre, çevresindeki yerleĢim birimlerinin atıksularını arıtması planlanan mevcut AAT‘ ler için gerekli kapasite artıĢları ve buna bağlı maliyet değerlendirmeleri de planlama çalıĢmalarında yer almaktadır. Mevcut tesislerin yanında diğer kurumlarca (Belediyeler, Ġller Bankası, Çevre ve Orman Bakanlığı) AAT‘ler için yapılmıĢ olan fizibilite ve kesin projeleri mevcut ise, bunlar da ilgili kurumlarla beraber değerlendirilmiĢ ve planlama çalıĢmalarında yer almıĢtır. Bu kapsamda ekonomik ve topografik Ģartlar göz önünde bulundurularak, 3 farklı senaryo için AAT planlamalarının alternatifleri üretilmiĢtir: 1. Alternatif: Maksimum sayıda AAT ve minimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak zaruri görülenler hariç olmak üzere tüm yerleĢim birimleri için tekil atıksu arıtma tesisleri planlanmıĢtır. 2. Alternatif: Minimum sayıda AAT ve maksimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak mümkün olmayanlar hariç olmak üzere havza içindeki yerleĢim birimlerinin atıksularının mümkün olan en az sayıda AAT‘de arıtılması planlanmıĢtır. 3. Alternatif: Optimum sayıda AAT ve optimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama senaryosu hazırlanmıĢtır. Teknik olarak birleĢmeleri mümkün olmayanlar hariç olmak üzere AAT‘ler, tek ya da gerekli görülmesi halinde daha fazla sayıda ilçe sınırları içerisinde ortak olarak planlanmıĢtır. Arıtma senaryolarında öngörülen tesisler herhangi bir AAT‘den faydalanmayan yerleĢim birimleri için planlanmıĢtır. Ayrıca, AAT‘ye bağlı olan ancak AAT‘de yenileme yapılması gereken yerleĢim birimleri ile bağlı olduğu tesiste kapasite artıĢı yapılması geren yerleĢim birimleri de çalıĢmalara dâhil edilmiĢtir. Herhangi bir AAT‘ye bağlı olan, atıksuları %90‘ın üzerinde bir oranla arıtılan ve tesisinde herhangi bir yenileme ihtiyacı bulunmayan yerleĢim birimleri maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmalarına dâhil edilmemiĢtir. Planlanan AAT‘ler için proses seçimi gerçekleĢtirilirken, söz konusu tesisten faydalanacak nüfus değeri esas alınmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 36 / 446 Planlanan AAT‘leri için proses seçimi gerçekleĢtirilirken öncelikli olarak mevcut mevzuat göz önünde bulundurulmuĢtur. Buna göre, Kentsel Atıksu Artıma Yönetmeliği, Kentsel Atıksu Arıtma Yönetmeliği Hassas ve Az Hassas Alanlar Tebliği ve Su Kirliliği Kontrolü Yönetmelikleri‘nde belirlenen hususlar ıĢığında, söz konusu tesislerden faydalanacak nüfus değerleri esas alınarak proses seçimi kriterleri belirlenmiĢtir. Bu bağlamda tesise bağlı nüfus değerine göre proses seçimi Tablo Y.4‘te verildiği gibi yapılmıĢtır. Tablo Y.4. Proses Seçim Kriterleri Nüfus Aralığı N<2000 Proses Tipi Arıtma Mertebesi Ġçme Suyu Havzası Paket Arıtma Ġkincil Hassas Alan Doğal Arıtma/Paket Arıtma Ġkincil Diğer Doğal Arıtma/Paket Arıtma Ġkincil YerleĢim Durumu Ġçme Suyu Havzası 2000<N<10000 Hassas Alan ** Diğer** Ġçme Suyu Havzası*** 10000<N<50000 Hassas Alan *** Diğer Ġçme Suyu Havzası 50000<N<100000 Hassas Alan Diğer Ġçme Suyu Havzası 100000<N<250000 Hassas Alan Diğer Ġçme Suyu Havzası N>250000 Hassas Alan Diğer Uzun Havalandırmalı Aktif Çamur Sistemi Uzun Havalandırmalı Aktif Çamur Sistemi Uzun Havalandırmalı Aktif Çamur Sistemi BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Uzun Havalandırmalı Aktif Çamur Sistemi BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Uzun Havalandırmalı Aktif Çamur Sistemi BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) BNR (Karbon + Besi Maddesi Giderimi) Ġkincil/ileri Ġkincil Ġkincil Ön Arıtma* Çamur Arıtma KI Çamur Kurutma Yatakları KI/Foseptik KI+Fosepti k KI+ĠI+YAK T KI+ĠI+YAK T KI+ĠI+YAK T -/Kurutma Yatakları Ġleri Ġleri -/Kurutma Yatakları Graviteli Yoğ. Mekanik/Kurutma Yatakları + Mekanik KI+ĠI+YAK T Ġkincil Mekanik Graviteli Yoğ. + Mekanik Ġleri Ġleri KI+ĠI+HKT Mekanik KI+ĠI+HKT Mekanik KI+ĠI+HKT Çamur Mekanik Ġkincil Ġleri Ġleri Ġleri Ġleri Ġleri Çürütme + Ġleri * KI:Kaba Izgara ĠI:Ġnce Izgara YAKT: Yatay AkıĢlı Kum Tutucu HKT: Havalandırmalı Kum Tutucu ** Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında olan ve içme suyu havzası içerinde yer almayan yerleĢim birimleri için aktif çamur sistemi öngörülmüĢtür. Ancak doğal arıtma sistemi olarak planlama ve projelendirme safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak doğal arıtma sistemi planlanmıĢtır. *** Nüfusu 10.000 ile 50.000 arasında olan ve içme suyu havzasında ve hasas alan içerisinde kalan yerleĢim birimleri için ileri arıtma yapabilen aktif çamur sistemleri ön görülmüĢtür. Ancak ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemi olarak planlama ve projelendirme safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemi planlanmıĢtır TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 37 / 446 Maliyet Analizi ve Fizibilite ÇalıĢmaları Maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmaları yukarıda açıklanmıĢ olan 3 arıtma senaryosunun her biri için tekrarlanmıĢtır. Maliyet analiz çalıĢmalarında 3 alternatif senaryo arasında ekonomik olarak en uygun olan alternatifin belirlenmesi amaçlanmıĢtır. Fizibilite çalıĢmaları öngörülen 3 farklı senaryoda belirlenen tüm kentsel AAT‘lerin her biri için ilk yatırım maliyetleri, inĢaat, mekanik ekipman, elektrik ve otomasyon maliyetlerini içerecek biçimde yıllık bazda hesaplanmıĢtır. Ayrıca AAT‘lerin ilk yatırım maliyetleri ve 30 yıllık toplam iĢletme maliyetlerinin Ģimdiki zaman değerlerini kapsayan toplam atıksu arıtma maliyetleri, arıtılan atıksuyun m3‘ ü baĢına toplam iĢletme maliyetleri ile toplam atıksu arıtma maliyetleri de hesaplanmıĢtır. Bunun yanında kolektör hatlarının her biri için inĢaat maliyetleri ile terfi merkezlerine ihtiyaç duyulması halinde, bunların ilk yatırım ve iĢletme maliyetleri de dikkate alınmıĢtır. Toplam maliyetler üzerinden alternatiflerin birbiriyle mukayeseleri sonucu karĢılaĢtırmalı maliyet analizi çalıĢması yapılmıĢtır. Yapılan mukayesenin sağlıklı olabilmesi için, 3 alternatif için aynı yöntem ve kabullerin kullanılması gerekliliği göz önünde bulundurulmuĢtur. ÇalıĢmalar kapsamında Susurluk Havzası‘nda kurulması planlanan AAT‘ler, arıtma teknolojilerine göre gruplandırılarak Tablo Y.5, Tablo Y.6 ve Tablo Y.7. de verilmektedir. Tablo Y.5. AKTĠF ÇAMUR Sistemi Olarak Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri AAT NO AAT'nin Bulunduğu Ġl AAT’ye Bağlı Proje AAT Proses YerleĢimler Nüfusu Tipi Kapıdağ Alt Havzası I-1 I-2 I-3 I-4 BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR Erdek KarĢıyaka Edincik Bandırma II-1 II-2 II-3 II-4 II-5 II-6 II-7 BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR Manyas KocaavĢar Gökçeyazı Kayapa Büyükyenice Ġvrindi Salur III-1 III-2 III-3 III-4 III-5 III-6 III-7 BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR Göbel Susurluk ġamlı Kepsut Pamukçu Ġskele Bigadiç 26.906 2.953 4.929 158.368 Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġleri Arıtma Ġlk Yatırım Maliyeti (Euro) 30 yıllık ĠM ġZD (Euro) 1.227.492 272.203 385.945 4.265.117 1.859.248 349.520 470.399 8.636.920 598.111 223.449 237.334 224.602 241.852 577.857 205.046 671.402 301.679 313.145 301.023 317.496 655.495 289.055 229.220 1.242.003 228.527 529.773 303.730 225.213 965.946 310.348 1.947.102 306.533 600.552 382.162 305.581 1.370.942 Manyas Gölü Alt Havzası 8.875 2.211 2.415 2.228 2.483 8.910 1.949 Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Nilüfer-Simav Alt Havzası 2.295 27.374 2.285 7.844 3.468 2.237 18.932 Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 38 / 446 Tablo Y.5. devam ediyor AAT NO AAT'nin Bulunduğu Ġl III-8 III-9 III-10 III-11 BALIKESĠR BALIKESĠR KÜTAHYA KÜTAHYA III-12* KÜTAHYA III-13 BALIKESĠR AAT’ye Bağlı YerleĢimler Sındırgı Yüreğil Akdağ Güney Beyce Öreyler NaĢa YeĢilköy Kalkan Simav Demirci Çitgöl Gölcük Proje Nüfusu AAT Proses Tipi Ġlk Yatırım Maliyeti (Euro) 30 yıllık ĠM ġZD (Euro) 16.090 2.380 2.415 2.181 Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma 864.551 234.940 237.293 221.394 1.195.749 313.433 314.546 299.318 43.510 Ġleri Arıtma 1.703.384 2.766.496 1.758 Paket Arıtma 191.124 275.878 Uluabat Alt Havzası IV-1 BURSA IV-2 IV-3 IV-4 IV-5 IV-6 IV-7 IV-8 IV-9 IV-10 IV-11 IV-12 IV-13 IV-14 IV-15 IV-16 IV-17 IV-18 IV-19 IV-20 IV-21 IV-22 IV-23 BURSA BURSA BURSA BURSA KÜTAHYA KÜTAHYA BURSA BALIKESĠR KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA BURSA KÜTAHYA KÜTAHYA MustafakemalpaĢa YalıntaĢ Tatkavaklı Tepecik YaĢilova Karıncalı Orhaneli Keles Büyükorhan Domaniç Çukurca Harmancık Dursunbey Balıköy TavĢanlı Kuruçay Emet Hisarcık Çavdarhisar Aliköy Çerte Aydıncık Hacıbekir Örencik Göynükbelen Yunuslar Cebrail 95.298 Ġleri Arıtma 2.906.886 5.408.198 2.394 10.852 4.601 4.493 6.012 2.622 5.575 20.034 2.543 84.265 2.304 18.638 8.618 4.262 557 613 716 1.044 885 1.775 1.061 776 Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġleri Arıtma Ġleri Arıtma Ġkincil Arıtma Ġkincil Arıtma Ġleri Arıtma Paket Arıtma Paket Arıtma Paket Arıtma Paket Arıtma Paket Arıtma Paket Arıtma Paket Arıtma Paket Arıtma 235.919 661.004 368.236 362.362 441.903 251.015 419.776 1.003.931 245.799 2.673.020 229.806 955.699 564.895 349.559 87.304 93.196 103.605 133.978 119.707 192.382 135.462 109.447 311.788 800.942 437.380 418.377 517.565 329.179 477.960 1.428.557 324.122 4.973.833 308.520 1.177.241 588.126 377.754 188.069 192.469 200.443 225.034 213.246 277.057 226.282 205.025 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 39 / 446 Tablo Y.6. DOĞAL ARITMA Sistemi Olarak Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri AAT NO AAT'nin AAT’ye Bağlı Proje Bulunduğu Ġl YerleĢimler Nüfusu Manyas Gölü Alt Havzası II-1-D II-2-D II-3-D II-4-D BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR III-1-D III-2-D III-3-D III-4-D III-5-D III-6-D III-7-D III-8-D III-9-D III-10-D III-11-D BALIKESĠR BURSA BALIKESĠR KÜTAHYA BALIKESĠR MANĠSA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA IV-1-D IV-2-D IV-3-D IV-4-D IV-5-D IV-6-D IV-7-D IV-8-D KÜTAHYA BURSA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA IV-9-D KÜTAHYA IV-10-D KÜTAHYA Kızıksa Ilıca Balya Korucu Ġlk Yatırım Maliyeti (Euro) 1.286 862 2.772 1.158 90.020 64.650 194.065 81.060 1.688 1.704 1.901 713 1.306 1.244 1.173 910 605 1.379 621 118.160 119.280 133.070 53.475 91.420 87.080 82.110 68.250 45.375 96.530 46.575 1.054 1.456 1.030 859 1.812 573 1.474 1.623 73.780 101.920 72.100 64.425 126.840 42.975 103.180 113.610 1.807 126.490 1.300 91.000 Nilüfer-Simav Alt Havzası Aksakal Çeltikçi Karapürçek ġenköy Yaylabayır Çiçekli Yeniköy Hisarbey Bahtıllı GümüĢsu Çaysimav Uluabat Alt Havzası Kestel Kınık Karbasan Yenice Günlüce Eğrigöz YeĢildere YemiĢli ġeyhler Dereköy Kayaköy YeĢilçay Tablo Y.7. Revizyon Yapılması Planlanan Atıksu Arıtma Tesisleri AAT'nin Bulunduğu Ġl AAT’ye Bağlı YerleĢimler Proje Nüfusu AAT Revizyonu Ġlk Yatırım Maliyeti (Euro) 30 yıllık ĠM ġZD (Euro) III-1-R Bursa Karacabey 60.157 Ġleri Arıtmaya DönüĢtürülmesi 531.09 3.695.030 IV-1-R Kütahya Tepecik 3.153 Ġleri Arıtmaya DönüĢtürülmesi 71.152 342.982 IV-2-R Kütahya *Tunçbilek 7.846 Ġleri Arıtmaya DönüĢtürülmesi 529.88 646.705 AAT NO Fizibilite çalıĢması yapılan 3 farklı arıtma senaryosu içinde maliyet açısından en uygun olan Alternatif 1 olarak belirlenmiĢtir. Her üç alternatif için elde edilen toplam maliyetler Tablo Y.8‘de verilmiĢtir. Diğer arıtma senaryolarına göre toplam maliyetler açısından en düĢük olan arıtma senaryosu Alternatif 1‘dir. Bu senaryo kapsamında planlanan AAT‘ lerin tamamlanma ve iĢletmeye alınma zamanları, Çevre Kanunu Geçici Madde 4 ve ilgili diğer yönetmeliklerde TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 40 / 446 verilmiĢ olan süreler göz önüne alınarak, belediye nüfuslarına göre 2010-2017 arasındaki yıllara kadar olacaktır. Buna göre planlanan AAT‘lerin tamamlanma zamanları nüfusu 100.000‘den fazla olan belediyeler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki belediyeler için 2012; 10.000-50.000 arasındaki belediyeler için 2014; 2.000-10.000 arasındaki belediyeler için 2017 yılıdır. Tablo Y.8. Susurluk Havzası AAT Toplam Maliyetleri Senaryo Maliyetler I. Alternatif II. Alternatif III. Alternatif Aktif Çamur 28.127.018 27.804.919 27.797.014 Doğal Arıtma 3.617.550 2.915.553 2.396.750 Toplam ĠYM 31.744.568 30.720.472 30.193.764 43.112.266 43.386.327 43.339.948 1.241.944 4.881.643 7.494.865 Toplam Yatırım Maliyeti (€) 32.986.511 35.602.115 37.688.630 Toplam Maliyet (€) 76.098.778 78.988.442 81.028.578 Atıksu Arıtma Maliyetleri (€) AAT Ġlk Yatırım Maliyeti ĠĢletme Maliyeti (€) Kolektör Maliyeti (€) Taslak raporda fizibilitesi yapılarak en uygun arıtma senaryosu olarak seçilen I. Alternatif, havzada yapılan proje 3 adet toplantıda proje paydaĢı olan belediyeler ve ilgili diğer kurum ve kuruluĢların görüĢüne sunulmuĢtur. Toplantı sonucunda istenen değiĢiklikler bu arıtma senaryosu üzerinde yapılarak AAT planlamaları son halini almıĢtır. Nihai atıksu arıtma senaryosuna ait toplam maliyetler Tablo Y.9’ da verilmiĢtir. Tablo Y.9. Susurluk Havzası Nihai Atıksu Arıtma Senaryosu için Hesaplanan Maliyetleri Senaryo Maliyetler Atıksu Arıtma Maliyetleri (€) AAT Ġlk Yatırım Maliyeti Nihai Aktif Çamur 28.281.000 Doğal Arıtma 1.132.122 Yenileme 2.287.440 Toplam ĠYM 31.700.562 ĠĢletme Maliyeti (€) 48.845.907 Kolektör Maliyeti (€) 4.923.823 Toplam Yatırım Maliyeti (€) 36.624.385 Toplam Maliyet (€) 85.470.292 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 41 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Planlaması yapılan kentsel AAT‘lerin 2010-2017 yılları arasındaki nüfus aralıklarına göre ilk yatırım maliyeti ile kümülatif ilk yatırım maliyetlerine ait grafikler ġekil Y.13‘te verilmektedir. Buna göre müstakil olarak planlanan AAT‘ lerin hizmet ettiği belediye nüfusu 100.00‘den fazla ise AAT‘ nin iĢletmeye alma yılı 2010, 50.000-100.000 arasında ise 2012; 10.00050.000 arasında ise 2014; 10.000‘den az ise 2017 olarak alınmıĢtır. Birden fazla yerleĢimin aynı AAT‘ ye bağlı olduğu durumlarda (ortak arıtma) , AAT‘nin hizmet ettiği nüfusa bakılmaksızın. AAT‘ ye bağlı ve nüfusu en büyük olan yerleĢim yeri için mevzuatta öngörülen süreye kadar tesisin iĢletmeye alınacağı kabul edilerek grafiklerde gösterilmiĢtir. Bununla birlikte nüfusu 100.000 üzerinde olan yerleĢim yerleri için verilen süre dolduğundan eylem planı takviminde söz konusu yerler için bu süre 2012 olarak öngörülmüĢtür. Susurluk Havzası‘nda seçilen arıtma senaryosunda planlaması yapılmıĢ ve iĢletmeye alınması için; 2010 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ilk yatırım maliyeti (ĠYM) 4.265.117 €, 2012 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 6.110.996 €, 2014 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 7.963.009 €; 2017 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 13.361.440 €‘dur. Planlanan kentsel AAT‘lere ait harita ġekil Y14‘de verilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 42 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 *Nüfusu 100.000'den fazla olan yerleĢim yerlerinde, Çevre Kanunu Geçici Madde 4'e göre belirlenmiĢ olan AAT'ni iĢletmeye almak için aĢılmaması gereken süredir. Ancak bu süre dolduğundan iĢ takviminde 2012 yılı olarak öngörülmüĢtür. ġekil Y13. Susurluk Havzası Planlanan Kentsel AAT Ġlk Yatırım Maliyetleri TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 43 / 446 ġekil Y14. Susurluk Havzası AAT Planlamaları GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 44 / 446 6. ÇalıĢmaların Coğrafi Bilgi Sistemine (CBS) Aktarılması Proje kapsamında öngörülen çalıĢmaların zamanında ve doğru bir Ģekilde tamamlanması için CBS teknolojileri etkin bir Ģekilde kullanılmıĢ olup, proje kapsamında üretilen tüm veriler CBS ortamında ÇOB sistemi ile entegre edilecek Ģekilde hazırlanmıĢtır. Bilindiği gibi tüm dünyada olduğu gibi Ülkemizde de kullanımı gittikçe yaygınlaĢan CBS teknolojisi mekansal anlamda projelerin daha hızlı yürütülmesi ve planlama aktivitelerinin daha doğru ve hızlı Ģekilde yapılması için önemli bir katkı ve avantaj sağlamaktadır. Özellikle çok geniĢ alanlar için verilerin toplanması, toplanan verilerin değerlendirilmesi, analiz edilmesi ve sunulmasında CBS' nin etkin bir Ģekilde kullanılması bir zorunluluk haline gelmiĢtir. Burada unutulmaması gereken diğer bir husus, klasik yöntemlerle bir yıllık bir sürede Türkiye‘ nin %52 nüfusuna hitap eden ve belirlenen amaçları sağlayacak Ģekilde havza koruma eylem planlarının hazırlanmasının hem çok zor olacağı ve hem de doğruluk açısından aynı hassasiyeti taĢımayacağıdır. Bu nedenle, CBS kullanımı bu projenin en önemli ve vazgeçilemeyen bir aracı olmuĢtur. Bütüncül bir yaklaĢımla CBS ile 11 havza için yapılan çalıĢmaların tamamlanmasında elde edilen faydalar aĢağıda özetlenmiĢtir. Mevcut veriler bazında 11 havza için her türlü hesaplama ve sorgulamaların yapılması, planlama, vb. faaliyetlere altlık teĢkil edebilecek bilgilerin üretilmesi ve haritalanması klasik sistemlere göre daha kolay ve hızlı olmuĢtur. Havzalar bazında toplanmıĢ tüm veriler, CBS ortamına aktarıldığı için zaman içerisinde gerek yeni toplanmıĢ, süreç içerisinde toplanan veri ve gerekse mevcut verilerin güncellenmesi daha kolay ve ucuz olmuĢtur. Havzalar genelinde meydana gelebilecek sorunların nedenlerinin belirlenmesi ve çözümünde oluĢturulan CBS önemli bir altlık olacaktır. OluĢturulan CBS tabanı sayesinde, havzalar bazında zamanla artacak veri ve bilgi yoğunluğu karĢısında verilerin daha hızlı ve doğru bir Ģekilde analiz edilmesine olanak sağlanacaktır. Projede her havza için ayrı ayrı veri katmanı oluĢturmak yerine 11 havza için tek bir veri katmanı oluĢturma yoluna gidilmiĢtir. Böylelikle veri katmanı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 45 / 446 kalabalığı önlenerek, sorgu, analiz ve haritalama iĢlemlerinin tek seferde 11 havza için yapılabilmesi sağlanmıĢtır. Havzalar bazında oluĢturulan CBS altlığının zaman içerisinde güncellenmesiyle özellikle arazide yapılan çalıĢmaların sağladığı katkıları havzalar genelinde takip etmek mümkün olacaktır. 7. Havzalarda Yapılan PaydaĢ Toplantıları Yukarıda bahsedilen proje çalıĢmaları sırasında projenin amaç ve kapsamının anlaĢılabilir olması ve projede yapılan çalıĢma sonuçlarının proje tamamlandıktan sonra sürdürülebilir olması açısından havza bazında açılıĢ ve paydaĢ toplantıları baĢlığı altında toplantılar düzenlenmiĢtir. Bu toplantılar, baĢta Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü BaĢkanlığı‘nda olmak üzere; Havza koordinatörü olan Ġl Çevre Orman Müdürlükleri ile havzadaki diğer Çevre ve Orman il Müdürlükleri, TÜBĠTAK MAM, proje danıĢmanları ve hizmet alımı yapılan firmalar, havzada yer alan Belediyeler, Ġller Bankası, il Özel Ġdareleri, Tarım Ġl Müdürlükleri ve havzada yer alan Sivil Toplum KuruluĢlarının katılımıyla gerçekleĢtirilmiĢtir. AçılıĢ toplantıları her bir havzadaki koordinatör ilde Ekim-Aralık 2009 tarihlerinde gerçekleĢtirilmiĢtir. Proje çalıĢmalarının ilerlemesi ve Havza bazında atıksu arıtma tesisi planlamalarının tamamlanması sonucunda Mayıs-Temmuz 2010 tarihlerinde yine 11 havzada 1. paydaĢ toplantıları düzenlenmiĢtir. Taslak raporların Bakanlık‘a sunulmasının ardından Eylül 2010‘da 2. PaydaĢ toplantılar yapılmıĢtır. Susurluk Havzası AçılıĢ Toplantısı 27 Ekim 2009 tarihinde Balıkesir‘de, 1.paydaĢ toplantısı 31 Mayıs 2010, 2.paydaĢ toplantısı 06 Eylül 2010 ve 3.paydaĢ toplantısı 27 Aralık 2010 tarihlerinde Bursa ilinde gerçekleĢtirilmiĢtir. PaydaĢlarla yapılan bu toplantılar neticesinde alınan geri bildirimler değerlendirilmiĢ olup, özellikle planlamalara ve projenin diğer kısımlarına yansıtılmıĢtır. 8. Eylem Planlarının Hazırlanması Proje kapsamında yapılan çalıĢmalar neticesinde havzadaki sorunlar ve çözüm önerilerine yönelik ―Eylem Planları‖ hazırlanmıĢtır. Eylem planlarında yapılması gereken iĢlerin süresi ve iĢi yapacak sorumlu kurum ve kuruluĢlarda belirtilmiĢtir. Proje faaliyetlerine iliĢkin iĢ programı Havza Koruma Eylem Planı Nihai Rapor‘da detaylı olarak anlatılmıĢtır. Susurluk Havzası için önerilen eylem planı kısa, orta ve uzun vadede yapılması gerekenler Ģeklinde gruplandırılmıĢtır. Buna göre, otuz yıllık planlamayı kapsayan bu süreçte ilk 5 yıl TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 46 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 (2010-2015) kısa vade, ikinci 5 yıl (2015-2020) orta vade ve sonraki 20 yıl (2020-2040) ise uzun vade olarak belirlenmiĢtir. Bu zaman aralıkları, tespit edilen planlamaların öncelik ve uygulanabilirlik sırasına göre değerlendirilmiĢtir. Kısa Vadede Yapılması Gerekenler (2010-2015 Dönemi) Susurluk Havzası‘nda 2010-2015 yılları arasındaki dönemi kapsayan ilk 5 yıllık sürede yapılması gerekenler Ģu Ģekilde belirlenmiĢtir: Nüfusu 100.000 ve üzeri yerleĢim yerlerininin 2010 (2012), 50.000-100.000 arası yerleĢim yerleri 2012 ve 50.000-10.000 olan tüm yerleĢim yerlerinde mevzuata uygun olarak 2014 yılının 6. ayına kadar kentsel AAT lerin yapılması gerekmektedir. YerleĢimlerin içme suyu havzalarında bulunmalarına veya hassas alan statüsü kazanmalarına göre veya mevcut arıtma sistemlerinin nüfusa bağlı olarak revizyon gerektirmesi durumunda gerekli revizyonları mevzuatta verilen sürelerde yapmalıdır.. Tüm tekil endüstrilerin ve OSB‘lerin 2012 yılı sonuna kadar mevzuatta belirtilen deĢarj standartlarına uymaları için gerekli düzenlemeleri (AAT inĢaatı, çevre izin belgelerinin alınması vb.) yapmaları gerekmektedir. Zeytinyağı üretimi yapan iĢletmelerde, zeytin karasuyundan kaynaklanan kirliliğin önlenmesi için sektörel iĢbirliği toplantıları yapılmalı ve neticede belirlenecek olan çözüm yöntemlerinin 2015 yılı sonuna kadar uygulamaya geçirilmesi gerekmektedir. Bunun yanında bu tür tesislerden kanalizasyona ve alıcı ortama yapılan tüm kontrolsüz deĢarjların acilen önlenmesi için gerekli tedbirlerin alınması Ģarttır. Jeotermal sulardan kaynaklanan kirliliğin yönetimi için 2011 yılı sonunda kadar ilgili mevzuatın geliĢtirilmesi gerekmektedir. GeliĢtirilmiĢ mevzuat ıĢığında, iĢletmelerle iĢbirliği içerisine girilerek 2014 yılı baĢına kadar jeotermal deĢarjların önlenmesi ve kirliliğin etki edebileceği su kaynaklarında bor istasyonları kurularak düzenli olarak izlenmesi öngörülmüĢtür. 2011 yılından itibaren özellikle büyükĢehir belediyelerinde ve diğer tüm belediyelerde kanalizasyona deĢarj standartlarının oluĢturulması baĢlanmalı ve 2014 yılına kadar tamamlanmıĢ olmalıdır. DeĢarj standartları uygulandığı takdirde söz konusu su ortamının su kalitesi ve ekolojik statüsünün hala değiĢmediği durumlarda, sıcak nokta alanına özgü olarak yürütülecek model destekli detaylı bilimsel çalıĢma bulguları ıĢığında, en uygun üretim (BAT) ve arıtma teknolojileri de dikkate alınarak gerektiğinde noktasal TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 47 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 kaynakların deĢarj parametre ve limitleri ile deĢarj yükleri yeniden değerlendirilmeli ve alıcı ortam deĢarj standartları oluĢturulması 2015 yılı sonuna kadar kısa vadede tamamlanmalıdır. Havzada yer alan tüm yerleĢim yerlerinde, bağlı oldukları katı atık birliklerinin nüfusuna bağlı olarak, 100.000 ve üzeri yerleĢim yerlerininin 2010 (2012), 50.000100.000 arası yerleĢim yerleri 2012 ve 50.000-10.000 olan tüm yerleĢim yerlerinde mevzuata uygun olarak 2014 yılının 6. ayına kadar katı atık bertarafında düzenli depolamaya geçilmesi gerekmektedir. Bağlı olduğu katı atık birliğinin nüfusu 50.000 in üzerinde olan tüm yerleĢim yerlerinde 2015 yılı baĢlangıcına kadar katı atık düzensiz depolama alanlarının rehabilitasyonu tamamlanmalıdır. Tehlikeli ve özel atıkların bertarafı ile ilgili olarak, atık üreticileri ile sorumlu kurum ve kuruluĢların bilinçlendirilmesi için yürütülecek faaliyetlerin 2011 yılı sonuna kadar tamamlanması öngörülmüĢtür. Madencilik atıklarından kaynakalanan kirliliğin yönetimi için 2011 yılı sonunda kadar ilgili mevzuatın geliĢtirmesi planlanmıĢtır. GeliĢtirilmiĢ mevzuat ıĢığında, iĢletmelerle iĢbirliği içerisine girilerek 2014 yılı baĢına kadar eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının gerçekleĢtirilmesi düĢünülmektedir. 2015 yılı sonuna kadar ise sektörel bazda yönetim planlarının hazırlanması gerekmektedir. Havza genelinde faaliyet gösteren ve çevresel açıdan baskı unsuru olan taĢocakları ve maden sahaları en geç 2015 yılı sonunda kadar rehabilite edilmelidir. Havza sınırları içerisinde belirlenen sıcak noktalara özel sunulan çözüm önerileri uygulanmalı ve bu noktalardaki baskıların neden olduğu etkiler izlenmelidir. Havzada içme ve kullanma suyu temini amacıyla kullanılan Ġkizcetepeler, Doğancı, Kayaboğazı, Nilüfer Barajları ile önümüzdeki yıllarda içme suyu kaynağı olarak düĢünülen Çınarcık ve GölbaĢı Baraj göllerinde özel hüküm belirleme ihtiyacının 2012 yılı sonuna kadar belirlenmesi gerekmektedir. Ağaçlandırma ve erozyon kontrolü çalıĢmaları kapsamında gerçekleĢtirilecek olan etüt ve projelendirme çalıĢmalarının 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması gerekmektedir. Havzadaki tüm su kaynaklarının potansiyelinin belirlenmesi için yapılacak envanter çalıĢmalarının 2013 yılı sonuna kadar, su kaynaklarının en iyi Ģartlarda yönetimi için gerekli yapılanmanın ise 2015 yılı sonuna kadar gerçekleĢtirilmiĢ olması gerektiği düĢünülmektedir. Su kaynakları yönetiminin önemli bir parçası olan akım ve su TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 48 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 kalitesi izleme sisteminin 2013 yılı sonunda kurulması, akarsu ıslah çalıĢmalarının ise 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması planlanmıĢtır. Havzada oluĢan tarımsal baskının etkilerini en aza indirmek için öncelikle nehir civarında yer alan köylerde ardından çayı besleyen derelerin etkilendiği yerleĢim yerlerinde Tarımsal Kirlilik Yönetimi çalıĢmaları gerçekleĢtirilmelidir. Bölgede öncelikle küçük çercevede ardından tüm alt havzayı kapsayacak boyutta envanter oluĢturma, eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının 2011 yılında baĢlayıp 2012 yılı sonuna kadar yapılması gerektiği düĢünülmektedir. Bu çalıĢmalar sonucunda tarım alanlarının büyüklüğü ile kullanılan gübre türü ve miktarları konusunda daha gerçekci rakamlara ulaĢılabilinir. Ayrıca envanter çalıĢmalarında olduğu gibi yine öncelikle çayın kıyısında yer alan köylerden baĢlamak üzere tarımda suyun ve gübrenin olumlu kullanılması konusunda eğitimler verilmelidir. 2012 yılı sonuna kadar gübre ve pestisit satıĢları kontrol altına alınmalıdır. Yine en kısa dönemde 2011 yılından baĢlayarak ve/veya halihazırda sürdürülen çalıĢmalar devam ettirilerek bölge halkı organik tarım, damlatmalı sulama gibi iyi tarım uygulamaları hakkında bilinçlendirilmeli ve kullanması konusunda teĢvik edilmelidir. 2012 yılından itibaren hayvansal atık yönetim stratejilerinin belirlenmesine geçilmesi önerilmektedir. Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve iĢbirliği kurularak öncelikle küçük iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alması teĢvik edilerek büyük ölçekli iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. Büyük ölçekli tekil iĢletmeler ve Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan küçük/orta ölçekli iĢletmelerde hayvansal atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme (biyometan) tesislerinde stabilize edilerek organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji teĢviki ve organik gübre eldesinden önemli ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir. Kıyı Kanununa istinaden deniz, doğal ve suni göller ve akarsu kıyıları ile deniz ve göllerin kıyılarını çevreleyen sahil Ģeritlerine ait düzenlemeleri ve bu yerlerden yararlanma imkan ve Ģartları 2015 yılı sonuna kadar kısa vadede değerlendirilmelidir. ArıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanımında, kullanım amacının gerektirdiği su kalitesi kriterlerinin (SKKY Teknik Usuller Tebliği) sağlanması önem taĢımaktadır. Havzada tarımsal/endüstriyel amaçlı yeraltı suyu çekiminin çok olmasına göre, yağıĢ durumuna göre, akarsuyun debisine göre, arıtılmıĢ atıksuyun depolanabilmesine göre kullanım TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 49 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 amacı belirlenmeli ve su tüketicileri buna göre yönlendirilmelidir. Bu çalıĢmalar 2011 yılı itibariyle baĢlamalı ve kısa vadede 2015 yılı sonuna kadar tamamlanmalıdır. Tarımsal amaçlı su kullanımının azaltılması için su dağıtım sistemlerinin yapısal yönden iyileĢtirilmesi, basınçlı sulama sistemlerinin uygulanması, Su dağıtım programlarının hazırlanması 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması gereken uygulamalardır. Havzada yer alan, Sulak Alan Koruma Alanları, yönetim planları hizmetleri tamamlanmalı, uluslararası standartlara uygun su ürünleri üretimi Ģartlarının 2015 yılı sonuna kadar kısa vadede sağlanması gerekmektedir. Orta Vadede Yapılması Gerekenler (2015-2020 Dönemi) Susurluk Havzası‘nda 2015-2020 yılları arasındaki dönemi kapsayan ikinci 5 yıllık sürede yapılması gerekenler Ģu Ģekilde belirlenmiĢtir: Nüfusu 10.000 in altında olan belediyeler ile nüfusu 2.000 in üzerinde olan kırsal köylerde mevzuata uygun olarak 2017 yılının 6. ayına kadar AAT‘lerinin yapılması gerekmektedir. YerleĢimlerin içme suyu havzalarında bulunmalarına veya hassas alan statüsü kazanmalarına göre veya mevcut arıtma sistemlerinin nüfusa bağlı olarak revizyon gerektirmesi durumunda gerekli revizyonları mevzuatta verilen sürelerde yapmalıdır. Tarım ve hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı ve noktasal yüklerin önlenmesi amacıyla yapılacak çalıĢmalar kısa vadede baĢlayıp orta ve uzun vadede sürekliliği sağlanmalıdır. Tehlikeli ve özel atıkların ve tıbbi atıkların denetimi hususunda ilgili mevzuatın uygulanması çalıĢmalarının orta vadede devam etmesi gerekmektedir. Erozyonla mücadele konusunda sistematik ve sürekli olarak yapılan çalıĢmalar orta vadede devam edip 2040 yılına kadar sürecektir. Yeraltı ve yüzeysel sularının akım ve kalitesinin izlenmesi, arıtılmıĢ atıksuların yeniden kullanımı, tarımsal amaçlı su kullanımı azaltma çalıĢmaları izleme ve denetimleri orta vadede devam etmesi gereken çalıĢmalardır. 2020 yılına kadar su üzerindeki baskıların önlenebilmesi için gerekli taĢkın önleme yatırımlarının yapılması gerekmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 50 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Uzun Vadede Yapılması Gerekenler (2020-2040 Dönemi) Susurluk Havzası‘nda 2020-2040 yılları arasındaki dönemi kapsayan 10 yıllık sürede yapılması gerekenler Ģu Ģekilde belirlenmiĢtir: Eylem planı kapsamında gerçekleĢtirilecek tüm faaliyetler HSA/ÇĠB tarafından devamlı surette izlenecek ve mevzuata uygunluğu denetlenecektir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 51 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 EXECUTIVE SUMMARY Increasing water demand with an increasing population, problems related to scarcity of water resources, overconsumption and pollution of water in parallel to developing industrial and agricultural activities, increased the importance of water resources management on watershed basis. On the 9th article of No:4856 Act on the Organization and Missions of Ministry of Environment and Forestry, General Directory of Environment was nominated by doing the necessary work in order to prepare plans for water protection and usage, and providing an integrated watershed-based management of terrestrial water and soil resources. Besides on the 5th article of Water Pollution Control Act published in 2004 in Official Gazette with an issue number of 25687, it was stated that Water Protection Action Plans are made by Ministry of Environment and Forestry by consulting with General Directorate of DSĠ (State Water Works) and other related enterprizes. Within this framework, work on preparation of Watershed Protection Action Plans was started by the Ministry of Environment and Forestry of Turkish Republic. Initially, 25 hydrological watersheds of our country were rated considering the water quality, pollutant sources, protection areas and drinking water resources in the watershed. Based on this prioritization, protection action plans were already completed for 4 watersheds. Preparation of protection action plans for 11 of the remaining 21 watersheds were undertaken by TUBITAK Marmara Research Center and started after being signed by the Ministry of Environment and ForestryGeneral Directorate of Environmental Management and TUBITAK Governorship on August 12, 2009. The project was finalized on December 3, 2010 with the completion of amendments in planning of wastewater treatment facilities. Watershed Protection Action Plans will contribute to Türkiye in the process of nomination for European Union in order to comply with Water Framework Directive which came into force in 2000 and forms a basis for all EU water directives, and to form a basis for preparation and application of River Basin Management Plans which will include the necessities of the directive. The total population of the residential areas within the scope of the Project is 37 453 292 according to the census of population by the year 2009 with respect to the address-based registration system. This population refers to 52 % of the total population of Türkiye (Figure TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 52 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Y1). The total area considered in the Project equals to 40 % of the total area in Türkiye (Figure Y2). Figure Y1. Population of Project Area Figure Y2. Project Area Within the scope of the Project, Watershed Protection Action Plans were prepared for the following 11 hydrological watersheds based on 5th article of Water Pollution Control Act (Figure Y3). Susurluk Basin Marmara Basin Kuzey Ege (North Aegean) Basin Küçük Menderes Basin Büyük Menderes Basin Burdur Basin YeĢilırmak Basin Kızılırmak Basin Konya Basin Seyhan Basin Ceyhan Basin TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 53 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Figure Y3. Watersheds within the scope of the project Within the Project, in order to prevent pollution and protection or rehabilitation of water resources, present situation of the watershed was initially determined in terms of water resources potential, point and non-point sources of pollution and water quality. Later, short, medium and long term planning was made considering priorities, technological and economical feasibility and sustainability. All those works were shared with the authorities in the watershed, the Ministry of Environment and Forestry holding the first place. Within the general work plan of the Project, consultancy service was undertaken by ―Biosfer Consultancy Engineering and Trade Ltd. Corp.‖. One of the important work packages of the Project consisting of municipal wastewater treatment plant planning and feasibility works was undertaken by ―Mimko Engineering Manufacturing Consultancy Coordination and Trade Corp.‖ through service procurement. The work packages accomplished within the concept of the Project are as follows: 1. Determination of the General Situation of the Watershed Within this work package, location, geographical characteristics, water resources, meteorological characteristics, agricultural and industrial properties which define the watershed were compiled and mapped through Geographical Information Systems tools. Leading Environmental Pressures and Hot Spots in the Watershed According to the obtained data, factors which lead to environmental pressure on the watershed are; widespread agriculture and animal farming, untreated domestic and industrial wastewaters, solid waste dumping sites, erosion around the dam lakes and rivers, sand and gravel mining on river beds and pollution caused by geothermal sources. As a result of these pressures, Uluabat Lake and MustafakemalpaĢa Creek which feeds the lake, Orhaneli and TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 54 / 446 Emet Creeks, Nilüfer Creek and its important branches such as Deliçay, Simav Creek, Manyas Lake, Kocaçay and Sığırcı Creeks which feed the Manyas Lake, Kayaboğazı, Ġkizcetepeler and Çınarcık dam lakes, Karacabey Plain and Balya lead mine were determined as hot spots. 2. Determination of Water Resources and Evaluation of Related Planning Present data on potential of surface and groundwater resources, their usage purposes, and allowance of water resources and future planning were specified. Considering the water requirement in the watershed, reuse of treated wastewater was evaluated. 3. On-Site Examination of Environmental Infrastructure All municipalities regardless of the population, villages with N>2000, organized industrial areas, other important pollution sources which discharge into receiving water resources, working and abandoned solid waste disposal sites were visited and the present infrastructure was investigated on-site. Within this scope, coordinates of the related places were recorded, and the present situation of the municipal wastewater treatment plants, wastewater treatment plants of individual industries and organized industrial areas which discharge into receiving water bodies and which account for priority problems for the watershed were investigated. Data obtained as a result of fieldwork were inserted into Excel tables and recorded under GIS. Within the scope of Project, 1435 settlements were visited, 192 domestic wastewater treatment (WWTP) plants, 1295 solid waste dumping areas, 29 sanitary landfills, 509 individual industrial plants with WWTP, 142 individual industrial plants without WWTP, and 70 organized industrial areas were examined on-site. During the field work for Susurluk Basin, 99 settlements were visited, 12 domestic wastewater treatment (WWTP) plants, 93 solid waste dumping sites, 1 sanitary solid waste landfill, 88 individual industrial facilities with WWTP, 22 individual industrial facilities without WWTP and 11 organized industrial areas were examined on-site. WWTPs in operation and under construction are listed in Table Y1. For the cities in drinking water catchment areas or vulnerable areas, and for the cities with a population above 100000, WWTPs should be upgraded to an advanced treatment including nitrogen and phosphorus removal. Table Y2 shows the organized industrial areas and their situation of WWTP/discharge to sewer. The locations of environmental infrastructural facilities examined during field work are illustrated in Figure Y4. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 55 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Figure Y4. Environmental Infrastructure Map for Susurluk Basin TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 56 / 446 Table Y1. WWTPs in operation and under construction in Susurluk Basin WWTP LOCATION Bursa BUSKĠ East WWTP Bursa BUSKĠ West WWTP S.S. YeĢil Çevre WWTP Bursa/Nilüfer/Çalı WWTP Bursa/Nilüfer/Kayapa WWTP Bursa/Nilüfer/Hasanağa WWTP Bursa/Karacabey WWTP Balıkesir Merkez WWTP Balıkesir/Erdek/Ocaklar AAT Balıkesir/Manyas WWTP Kütahya/Hisarcık/Hasanlar WWTP Kütahya/TavĢanlı/Tepecik WWTP SITUATION Bursa – Osmangazi Bursa – Nilüfer Bursa – Kestel & Gürsu Bursa – Çalı Bursa – Kayapa (TOKI) Bursa – Hasanağa (TOKI) Bursa – Karacabey Balıkesir Balıkesir – Ocaklar Balıkesir - Manyas (TOKI) Kütahya – Hasanlar Kütahya - Tepecik Active Active Active Active Active Active Active Active Active Active Active Revision START OF OPERATION 2006 2006 2006 2002 2006 2006 2006 2005 2010 2010 Table Y2. Organized industrial areas (OIA) in Susurluk Basin and their situation of WWTP and discharge to sewer NO 1 BTSO 3 4 5 6 DemirtaĢ (DOSAB) Nilüfer (NOSAB) Gürsu Kestel Bursa Deri 7 Hasanağa 2 8 9 10 11 4. OIA Mustafakemal paĢa (MKP) MKP (Mermerciler) Balıkesir Balıkesir II Situation of WWTP Waste Water Capacity Flow (m3/day) (m3/day) Number of Plants Process Status 230 P, C, B - 96000 318 P, C, B - 195 68 78 79 P, C Use S.S. YeĢil Çevre WWTP P, C, B Under construction 57 10 P,B - 6 - 55 24 P,B - Discharge Permit Discharge Location 50000 YES Ayvalı Stream 70000 35000 YES Nilüfer River 792 720 YES 55000 55000 NO 4000 2500 NO Ayvalı River Deliçay Stream Nilüfer River - - - - NO Susurluk River 2000 - tendering - - - - Projected 1650 - - NO - Simav River - Determination of Water Quality and Pollution Loads For water quality classification, measurements and analysis of water resources between 2003-2009 obtained by DSĠ (State Hydraulic Works) were used. Surface water quality classes were determined based on the quality classes criteria for terrestrial water resources described in Table 1 of Water Pollution Control Act. As long as there was sufficient data, for each DSĠ station, water quality classes (I,II,III,IV) were determined for COD, BOD5, NH4-N, NO2-N and NO3-N which are important water quality parameters in terms of organic matter and nitrogen pollution (Figure Y5). Water quality parameters were also determined with respect to main parameter groups (A,B,C) described in the same table. All these data were inserted into maps prepared by the use of GIS (Figure Y6-Y7-Y8). TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 57 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Figure Y5. Water Quality Map for Susurluk Basin (KOĠ, NH4-N, NO2-N ve NO3-N) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 58 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Figure Y6. Water Quality for Susurluk Basin based on group A (Physical-inorganic) parameters TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 59 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Figure Y7. Water Quality for Susurluk Basin based on group B (organic) parameters TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 60 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Figure Y8. Water Quality for Susurluk Basin based on group C (inorganic pollution) parameters. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 61 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Pollution loads exerted by municipal and industrial wastewaters, working or abandoned solid waste disposal sites and non-point sources were calculated. Pollutant loads from point and non-point sources were mapped using GIS for each watershed. Pollutant loads were calculated for 2020, 2030 and 2040 based on 30-years projections of urban populations. The purpose of making population projections is estimating the future population changes as realistic as possible. Within the scope of the Project, population projection scenarios were developed for 30 years (until 2040) for the residential areas based on urban/rural, summer/winter and equivalent populations. The scenario which best reflects the characteristics of the watershed area was selected and used in load calculations Results obtained for Susurluk Basin as a result of pollutant load calculations is as follows: Pollution from Urban Wastewater: In present, only 10 of 99 settlements (municipalities and villages with N>2000) treat their domestic wastewaters in treatment plants in the Susurluk Basin. 12 domestic wastewater treatment plants in the watershed serve to 2 021 054 people which refer to 79 % of watershed population. In 2009, the fractions of pollutant loads from urban wastewater sources which were discharged to the Basin were 30.112 tons/year (40%) for COD, 3.675 tons/year (%61) for TN (total nitrogen) and 621 tons/year (71%) for TP (total phosphorus). Pollution from Industrial Wastewater: Industrial wastewater produced in the watershed is discharged into receiving media with almost a 100 % ratio into the watershed area. In 2010, the fractions of pollutant loads from industrial wastewater which were discharged to the Basin were 44816 tons/year (60%) for COD, 2312 tons/year (39%) for TN (total nitrogen) and 259 tons/year (%29) for TP (total phosphorus). Pollution from leachates of solid wastes of sanitary landfills: Solid waste leachates constitute an important portion in the formation of pollution. In the calculation of pollutant loads originating from leachates of solid waste disposal sites in the watershed, future pollution loads were realistically estimated taking the present situation as basis. Point-source pollutant loads originating from leachates of solid wastes are at levels of 698 tons/year for COD, 175 tons/year for total-N and 1.8 tons/year for total-P in 2010 in Susurluk TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 62 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Basin. Loads are expected to dramatically increase when the sanitary solid waste landfills will be put into operation by the year 2016 according to the Solid Waste Master Plan. Therefore, loads will be 1062 tons/year for COD, 236 tons/year for total-N and 2.6 tons/year for total-P in 2020. Later, loads from sanitary landfill leachates are expected to decrease slowly through 2040. Pollution from non-point sources: Non-point pollution loads were calculated based on the important nutrients nitrogen (N) and phosphorus (P). In order to provide basis for future planning, nutrient loads calculated for 2010 and estimations for 2020, 2030 and 2040 were reported as area-based distributions. Non-point nitrogen pollution dominantly results from agricultural activities and animal farming. In Susurluk Basin, agricultural fertilizer use lead the sources of non-point pollutants in terms of N with a ratio of 63 % (20105 tos/year), followed by animal farming with 20 % (6278 tons/year) and pollution caused by land use (forest, grass field, meadow, surface run-off from urban and rural settlements) with 14 % (4364 tons/year). Atmospheric deposition, landfill leachates and septic tanks contribute 3 % in total in terms of total-N. An investigation of nonpoint loads in terms of total-P show that the largest portion (2177 tons/year - 73 %) belongs to agricultural fertilizer use followed by animal farming (689 tons/year -23 %) and land use (4 %). Distribution of TN and TP loads from non-point sources in Susurluk Basin is shown in Figure Y9 as graphic and Figure Y10 - Figure Y11 as map. Figure Y9.Distribution of TN and TP load for Susurluk Basin TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 63 / 446 Figure Y10. Map showing distribution of TN loads in Susurluk Basin GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 64 / 446 Figure Y11. Map showing distribution of TP loads in Susurluk Basin GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 65 / 446 Comparison of Point and Non-point Pollution Loads: A comparison of pollution loads from non-point sources with point sources from urban areas, industrial facilities and solid wastes show that loads originating from point sources comprise a smaller fraction in total loads as expected. For 2010, the fraction of point sources is 16 % in terms of total-N and 23 % in terms of total-P. Total point-source nitrogen loads was calculated as 5.988 tons/year for 2010, and will increase to 7.662 tons/year in 2040. Total point-source phosphorus loads will increase from 881 tons/year to 1184 tons/year during this 30 year time span. Despite these increases in loads from point-sources, loads from non-point sources will decrease dramatically. Total non-point source nitrogen load of 31.765 tons/year in 2010 will decrease to 21002 tons/year in 2040. Similarly, total phosphorus load will decrease from 2992 tons/year to 1883 tons/year. Summary of total pollution load in Susurluk Basin is shown in Table Y.3. Table Y.3. Total Pollution Load in Susurluk Basin Load (tons/year) Years 2010 2020 2030 2040 5. Total Nitrogen (TN) NonPoint point Domestic Industrial 3.675 2.312 31.765 4.141 1.956 26.397 5.265 1.761 23.713 6.097 1.565 21.002 Total 37.753 32.494 30.738 28.663 Total Phosphorus (TP) NonPoint point Domestic Industrial 621 259 2.992 699 233 2.410 844 209 2.122 998 186 1.833 Total 3.873 3.342 3.175 3.017 Planning of Municipal Wastewater Treatment Plants and Feasibility Studies Planning of municipal wastewater Treatment plants and feasibility studies is one of the most important steps of the project ―Preparation of Watershed Protection Action Plans‖. This work package involves planning of municipal wastewater treatment plants with several alternatives, performing feasibility studies for the planned facilities, determination of the route for wastewater collector lines and making cost analysis. Planned wastewater treatment plants and their characteristics were placed into GIS. During the fieldwork in the watersheds, present municipal wastewater treatment plants (WWTP) were investigated on-site and requirements were determined for renewal or capacity increase. These were incorporated into the planning. Additionally, according to the basis anticipated by the treatment scenarios formed during the planning studies, capacity increases required for present WWTPs in order to treat the wastewaters of the surrounding municipalities and cost analysis related to these also take place in planning. Besides the TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 66 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 present facilities, feasibility or final WWTP projects made by other enterprises (Municipalities, Provinces Bank, Ministry of Environment and Forestry) were placed into planning after being discussed with the related enterprises. Three different scenarios were produced for WWTP planning considering the economical and topographical aspects: Alternative 1: Planning scenario was based on providing maximum wastewater treatment plant and minimum collector line. Separate WWTPs were planned for all residential centers except those technically mandatory to use a collective treatment system. Alternative 2: This scenario involved planning based on minimum WWTP and maximum collector line. It was planned to treat wastewaters with a minimum number of WWTPs as long as possible except those technically impossible to make a collective treatment. Alternative 3: Planning scenario was prepared to obtain an optimum number of WWTPs and optimum length of collector lines. Except the residential areas which are technically impossible to make a collective treatment, WWTPs were planned separately or collectively. WWTPs suggested in treatment scenarios were planned for residential areas which do not discharge into any present WWTPs. In addition, residential areas, the WWTPs of which require renewals or capacity increases were also involved in planning studies. Residential areas which discharge into a WWTP and more than 90% of their wastewater being treated in these WWTPs and WWTPs of which do not require a renewal were not involved in cost analysis and feasibility studies. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 67 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Table Y4. Criteria for Process Selection Treatment Process Level Pretreatment* Sludge Treatment Package Treatment Secondary CS Drying Beds Natural Treatment/ Package Vulnerable Area Secondary N<2000 Treatment CS/Septic tank Drying Beds Natural Treatment/ Package Others Secondary Treatment CS/Septic tank Drying Beds Drinking Water Basin Extended Aeration Activated Sludge Sec./Adv. CS+FS+HFGC Gravity thickener + 2000<N<10000 Vulnerable Area** Extended Aeration Activated Sludge Secondary CS+FS+HFGC Mechanical/ Drying Others Extended Aeration Activated Sludge Secondary CS+FS+HFGC Beds Drinking Water Basin*** BNR (Carbon + Nutrient Removal) Advanced Mechanical 10000<N<50000 Vulnerable Area BNR (Carbon + Nutrient Removal) Advanced Mechanical Others Extended Aeration Activated Sludge Secondary CS+FS+HFGC Grav. Thick.+ Mech. Drinking Water Basin BNR (Carbon + Nutrient Removal) Advanced 50000<N<100000 Vulnerable Area BNR (Carbon + Nutrient Removal) Advanced CS+FS+AGC Mechanical Others Extended Aeration Activated Sludge Secondary Drinking Water Basin BNR (Carbon + Nutrient Removal) Advanced 100000<N<250000 Vulnerable Area BNR (Carbon + Nutrient Removal) Advanced CS+FS+AGC Mechanical Others BNR (Carbon + Nutrient Removal) Advanced Drinking Water Basin BNR (Carbon + Nutrient Removal) Advanced Sludge Digestion + N>250000 Vulnerable Area BNR (Carbon + Nutrient Removal) Advanced CS+FS+AGC Mechanical Others BNR (Carbon + Nutrient Removal) Advanced * CS:Coarse Screen FS:Fine Screen HFGC: Horizontal Flow Grit Chamber AGC: Aerated Grit Chamber ** Activated sludge treatment was planned for populations between 2000 -10000 which are not in a drinking water Basin. However natural treatment was planned if its project has been prepared or its construction has already started . *** Activated sludge treatment plants included biological nutrient removal for populations between 10000- 50000 if they are in a drinking water Basin or vulnerable area. However conventional activated sludge was planned if its project has been prepared or its construction has already started Population Location Drinking Water Basin In process selection for planned WWTPs, Turkish legislations were taken as basis. Criteria for process selection (Table Y4) were determined based on the populations and considering the requirements given in Municipal Wastewater Treatment Act-Vulnerable and Less Vulnerable Areas Declaration and Water Pollution Control Act. It was considered if the facility was located in a drinking water catchment basin or a vulnerable area. Hence, all the treatment facilities for population above 2000 and located in a drinking water catchment area, and those for population above 10000 and located in a vulnerable area were planned to be able to remove nutrients (N.P). Cost analysis and Feasibility Studies Cost analysis and feasibility studies were performed for the three scenarios explained above. In cost analysis, it was aimed to determine the economically most feasible option between these three scenarios. In feasibility studies, primary investment costs were calculated on yearly basis to involve costs of construction, mechanical equipment, electricity and automation required for each of the WWTPs determined by three different scenarios. In addition, total wastewater treatment costs and treatment costs per m3 of wastewater were calculated to include both investment TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 68 / 446 costs and total operation costs required for 30 years. Besides, construction costs for each collector line and whenever required investment and operation costs for pumping stations were also considered. A relative cost analysis study was performed over total costs as a result of a comparison of three different scenarios. In order to make a good comparison, the same methodology and assumptions were used in the calculations of each alternative. WWTPs planned for Susurluk Basin are shown in Table Y.5, Table Y.6 and Table Y.7 depending on their treatment technologies. Table Y.5. Wastewater treatment plants planned as activated sludge systems. WWTP Province Residential Areas I-1 I-2 I-3 I-4 BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR Erdek KarĢıyaka Edincik Bandırma II-1 II-2 II-3 II-4 II-5 II-6 II-7 BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR Manyas KocaavĢar Gökçeyazı Kayapa Büyükyenice Ġvrindi Salur III-1 III-2 III-3 III-4 III-5 III-6 III-7 III-8 III-9 III-10 III-11 BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR KÜTAHYA KÜTAHYA III-12* KÜTAHYA III-13 BALIKESĠR Göbel Susurluk ġamlı Kepsut Pamukçu Ġskele Bigadiç Sındırgı Yüreğil Akdağ Güney Beyce Öreyler NaĢa YeĢilköy Kalkan Simav Demirci Çitgöl Gölcük Project Population Treatment (2040) Level Kapıdağ Subbasin 26.906 2.953 4.929 158.368 Secondary Secondary Secondary Advanced Investment Costs (Euro) 30 year operating costs (Euro) 1.227.492 272.203 385.945 4.265.117 1.859.248 349.520 470.399 8.636.920 598.111 223.449 237.334 224.602 241.852 577.857 205.046 671.402 301.679 313.145 301.023 317.496 655.495 289.055 Manyas Lake Subbasin 8.875 2.211 2.415 2.228 2.483 8.910 1.949 Secondary Secondary Secondary Secondary Secondary Secondary Secondary Nilüfer-Simav Subbasin 2.295 27.374 2.285 7.844 3.468 2.237 18.932 16.090 2.380 2.415 2.181 Secondary Secondary Secondary Secondary Secondary Secondary Secondary Secondary Secondary Secondary Secondary 229.220 1.242.003 228.527 529.773 303.730 225.213 965.946 864.551 234.940 237.293 221.394 310.348 1.947.102 306.533 600.552 382.162 305.581 1.370.942 1.195.749 313.433 314.546 299.318 43.510 Advanced 1.703.384 2.766.496 1.758 Compact 191.124 275.878 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 69 / 446 Table Y.5 contunied WWTP Province IV-1 BURSA IV-2 IV-3 IV-4 IV-5 IV-6 IV-7 IV-8 IV-9 IV-10 IV-11 IV-12 IV-13 IV-14 IV-15 IV-16 IV-17 IV-18 IV-19 IV-20 IV-21 IV-22 IV-23 BURSA BURSA BURSA BURSA KÜTAHYA KÜTAHYA BURSA BALIKESĠR KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA BURSA KÜTAHYA KÜTAHYA Project Residential Population Treatment Areas (2040) Level Uluabat Lake Subbasin MustafakemalpaĢa YalıntaĢ Tatkavaklı Tepecik YaĢilova Karıncalı Orhaneli Keles Büyükorhan Domaniç Çukurca Harmancık Dursunbey Balıköy TavĢanlı Kuruçay Emet Hisarcık Çavdarhisar Aliköy Çerte Aydıncık Hacıbekir Örencik Göynükbelen Yunuslar Cebrail Investment Costs (Euro) 30 year operating costs (Euro) 95.298 Advanced 2.906.886 5.408.198 2.394 10.852 4.601 4.493 6.012 2.622 5.575 20.034 2.543 84.265 2.304 18.638 8.618 4.262 557 613 716 1.044 885 1.775 1.061 776 Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced Advanced Secondary Secondary Secondary Advanced Advanced Secondary Secondary Advanced Compact Compact Compact Compact Compact Compact Compact Compact 235.919 661.004 368.236 362.362 441.903 251.015 419.776 1.003.931 245.799 2.673.020 229.806 955.699 564.895 349.559 87.304 93.196 103.605 133.978 119.707 192.382 135.462 109.447 311.788 800.942 437.380 418.377 517.565 329.179 477.960 1.428.557 324.122 4.973.833 308.520 1.177.241 588.126 377.754 188.069 192.469 200.443 225.034 213.246 277.057 226.282 205.025 Tablo Y.6. Up-Graded Wastewater Treatment Plants WWTP NO City Residental Areas Project Population (2040) Up Grade Investment Costs (Euro) 30 Year Operating Costs (Euro) III-1-R Bursa Karacabey 60.157 Upgrade to Advanced Treatment Tech. 531.09 3.695.030 IV-1-R Kütahya Tepecik 3.153 Upgrade to Advanced Treatment Tech. 71.152 342.982 IV-2-R Kütahya *Tunçbilek 7.846 Upgrade to Advanced Treatment Tech. 529.88 646.705 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 70 / 446 Table Y.7. Wastewater Treatment Plants planned as natural treatment systems. WWTP Province Residential Areas Project Population Investment Costs (Euro)) Manyas Lake Subbasin II-1-D II-2-D II-3-D II-4-D BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR BALIKESĠR III-1-D III-2-D III-3-D III-4-D III-5-D III-6-D III-7-D III-8-D III-9-D III-10-D III-11-D BALIKESĠR BURSA BALIKESĠR KÜTAHYA BALIKESĠR MANĠSA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA IV-1-D IV-2-D IV-3-D IV-4-D IV-5-D IV-6-D IV-7-D IV-8-D KÜTAHYA BURSA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA KÜTAHYA IV-9-D KÜTAHYA IV-10-D KÜTAHYA Kızıksa Ilıca Balya Korucu 1.286 862 2.772 1.158 90.020 64.650 194.065 81.060 1.688 1.704 1.901 713 1.306 1.244 1.173 910 605 1.379 621 118.160 119.280 133.070 53.475 91.420 87.080 82.110 68.250 45.375 96.530 46.575 1.054 1.456 1.030 859 1.812 573 1.474 1.623 73.780 101.920 72.100 64.425 126.840 42.975 103.180 113.610 1.807 126.490 1.300 91.000 Nilüfer-Simav Subbasin Aksakal Çeltikçi Karapürçek ġenköy Yaylabayır Çiçekli Yeniköy Hisarbey Bahtıllı GümüĢsu Çaysimav Uluabat Lake Subbasin Kestel Kınık Karbasan Yenice Günlüce Eğrigöz YeĢildere YemiĢli ġeyhler Dereköy Kayaköy YeĢilçay Total costs obtained for each of the three alternatives are shown in Table Y.8. Alternative 1 was determined to be the most feasible option in terms of total cost out of 3 different treatment scenarios examined for feasibility. Considering the deadlines suggested in the Environment Law, termination of the WWTPs planned under this scenario will be between 2010 and 2017. Accordingly, deadlines for termination of these WWTs will be 2010 for an equivalent population over 100 000, 2012 for 50 000-100 000, 2014 for 10 000-50 000, 2017 for 2000-10000 and 2017 for less than 2000. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 71 / 446 Table Y.8. WWTP total costs for Susurluk Basin according to three different scenarios Costs Activated Sludge WWTP Natural Treatment Wastewater Investment Treatment Total WWTP Inv. Costs Costs (€) Costs Operating Costs (€) Collector Costs (€) Total Investment Costs (€) Total Costs (€) Alternative I Scenario Alternative II Alternative III 28.127.018 3.617.550 27.804.919 2.915.553 27.797.014 2.396.750 31.744.568 43.112.266 1.241.944 32.986.511 76.098.778 30.720.472 43.386.327 4.881.643 35.602.115 78.988.442 30.193.764 43.339.948 7.494.865 37.688.630 81.028.578 The first alternative which was determined to be the most feasible option in the draft report was shared in the second meeting with the stakeholders in the watershed. According to their responses, WWTP plannings were finalized. Total costs finalized according to the selected scenario are shown in Table Y.9. Table Y.9. WWTP total costs for Susurluk Basin according to the finalized scenario Costs Activated Sludge Natural Treatment WWTP Wastewater Investment Renovation Treatment Costs Total WWTP Inv. Costs (€) Costs Operating Costs (€) Collector Costs (€) Total Investment Costs (€) Total Costs (€) Scenario Final 28.281.000 1.132.122 2.287.440 31.700.562 48.845.907 4.923.823 36.624.385 85.470.292 Figure Y12 shows the cumulative initial investment costs of WWT plants planned for 20102017. Figure Y13 shows the planned municipal WWTP map for Susurluk Basin TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 72 / 446 th *According to the provisional 4 article of Environmental Law, deadline is 2010 for commencing operation of WWTPs of municipalities with population above 100.000. However, since this deadline has expired, termination of these WWTPs was foreseen as 2012 in the action plan. Figure Y12. Initial investment costs of planned Municipal WWTs in Susurluk Basin TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 73 / 446 Figure Y13. Susurluk Basin Planned WWTPs TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 74 / 446 6. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Transfer of Accomplishments into Geographical Information Systems (GIS) In order to accomplish the planned work timely and properly during the project, GIS technologies were effectively used. All data produced within the scope of the project were prepared in the GIS environment to be integrated with the system of Ministry of Environment and Forestry. As already known, the use of GIS has been increasingly prevalent in our country as well as the whole world. GIS is advantageous in terms of providing a rapid completion of projects and achieving fast and accurate planning activities. Particularly, for very large areas, effective use of GIS has been obligatory for data acquisition, implementation, analysis and presentation. It is very important to note that preparation of watershed protection action plans comprising 52 % of total population of Türkiye would be very difficult and imprecise using classical methods to obtain the determined aims. Therefore, GIS has been the most important and indispensable technological tool of this project. With an integrated approach, benefits obtained by using GIS during accomplishment of studies for 11 watersheds are summarized below. Compared to classical systems, it has been easier and faster to make calculations and inquiries, and to produce and map all information forming a basis for activities such as planning. Since all data collected on watershed basis was transferred into the GIS environment, it has been much easier and cheaper either to update data or to add new data. GIS will be an important database for determination and solution of environmental problems which could occur throughout the watershed. GIS will provide a faster and accurate analysis of the data and information expected to increase in time. In spite of producing databases for each watershed, a unique database was produced including 11 watersheds. Hence, number of databases were reduced and it was provided to be able to make analysis and mapping in one run for all 11 watersheds. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 75 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 By updating GIS database in time, it will be possible to follow up the contributions obtained by works on the field throughout the watershed. 7. Stakeholder Meetings Additionally, during the project works mentioned above, opening and stakeholder meetings were made for each watershed in order to make the objective and scope of the project comprehensible and to obtain sustainability of the results of the works after the completion of the project. These meetings were made with the participation of principally Environmental Management General Directorate of Ministry of Environment and Forestry, all Provincial Environment and Forestry Directorates in the watershed, TUBITAK-MRC, project consultants, service providing firms, Municipalities in the watershed, State Hydraulic Works, Provincial Bank, Special Provincial Administrations, Agriculture Provincial Directorates and non-governmental organizations in the watershed area. Opening meetings were organized in each watershed coordinator provinces between October-December 2009. With the development of the project and completion of planning for wastewater treatment plants, stakeholder meetings were organized in 11 watersheds between May-July 2010. After the completion of draft report, 2. and 3. stakeholder meetings were made in October and December 2010. Opening meeting was made on October 27, 2010, 1. stakeholder meeting was made on May 31, 2010, 2. stakeholder meeting was made on October 6, 2010 and 3.stakeholder meeting was made on December 27, 2010 in Bursa for Susurluk Basin. The feedback obtained as a result of these meetings with stakeholders were evaluated and reflected particularly in planning as well as other sections of the project report. 8. Preparation of Action Plans As a consequence of the works accomplished within the scope of the project, an ―Action Plan‖ was prepared for problems in the watershed and suggestions for solution of them. In the ―Action Plans‖, the responsible enterprises to accomplish the required works and duration of the works were also specified. Work deadline plan related to project activities is given below which is also explained in detail in Section 8.4. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 76 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 77 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 1. GĠRĠġ Günümüzde su; insanların hayatı ve sağlığı ile ekosistemler için yaĢamsal bir öneme sahip olması yanında, ülkelerin kalkınmasında temel bir ihtiyaçtır. Su kıtlığı giderek belirgin ve yaygın bir sorun haline gelmekte; su kalitesi hemen her ülkede hızla bozulmaktadır. Bu problem sosyal ve ekonomik açıdan zincirleme pek çok soruna da neden olmaktadır. Doğal kaynaklarımızın korunarak kullanılması ve sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması açısından, koruma-kullanma dengesinin ülkemizin sosyo-ekonomik Ģartlarına göre ayarlanması çok önemlidir ve önemli olduğu kadar da zor bir görevdir. Tüm bu unsurlar da ancak sürdürülebilir su yönetimi kapsamı içinde değerlendirilebilir. Su kaynakları yönetimi açısından günümüzde geliĢen yaklaĢım, kaynak yönetiminin havza bazında ve diğer doğal kaynaklarla ―entegre‖ biçimde gerçekleĢtirilmesidir. Enerji, tarım, sağlık ve çevre gibi sosyoekonomik kalkınmanın baĢlıca sektörleri için itici güç olan su kaynaklarının, çevreyle uyumlu ve entegre yönetimi, sürdürülebilir kalkınmanın temel bileĢenlerinden biridir. Su kaynakların verimli kullanılabilmesi kadar, doğal yenilenme sürecinin temel alınarak gelecek nesillerin ihtiyacının da dikkate alınması büyük önem taĢımaktadır. Özellikle havza bazında koruma planları yapılırken tüm geliĢmelere ve kullanımlara kontrollü bir Ģekilde yön verilmesi gerekmektedir Entegre havza yönetiminin ana hedefi mevcut su kaynaklarının sürdürülebilir kullanımının teĢvik edilmesi ve sağlanması, su ekosistemlerinin ve bunlara bağlı diğer ekosistemlerin iyileĢtirilmesi ve tahribatının önlenmesidir. Sürdürülebilir havza yönetiminde; Havzanın çevresel özelliklerinin tanımlanması, Hâlihazır ve gelecekteki yararlı kullanımları için gerekli kalite ölçütlerinin saptanması, Kirletici kaynakların tanımlanması, hâlihazır su kalitesinin yararlı kullanımlara göre değerlendirilmesi, Mevcut kirliliğin kontrolü için uygun strateji belirlenmesi, en önemli unsurlardır (Tanık, 2007). Farklı sektörlerin ve kaynak kullanıcılarının birarada düĢünüldüğü, tehdit ve olanakların uzun vadeli değerlendirildiği bir alana yapılan müdahalenin yarattığı olumlu ve olumsuz etkilerin izlendiği en uygun ölçek havzadır. Bu nedenle, doğal kaynakların yönetiminde havza ölçeği esas alınmalıdır. ( Dawei ve Jingsheng, 2001). TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 78 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Havzalarda sık rastlanan ve sürdürülebilir yönetime gereksinim olduğunu gösteren problemler aĢağıda verilmektedir. Bunlar; Ötrofikasyon, Sularda kalıcı ve toksik maddelerin birikimi, Yüzme alanlarında sağlıksız koĢullar ve Biyolojik çeĢitliliğin azalması ve tehlikeye düĢmesi olarak sayılabilir. Su kaynaklarının gelecek nesillere temiz ve sağlıklı Ģekilde ulaĢtırılması için suyun toprakcanlı-iklim iliĢkileri çerçevesinde, bütün ihtiyaçların dikkate alınması ve korunarak kullanılması gerekmektedir. Teknolojinin ilerlemesi, su kaynaklarından azami faydanın sağlanmasına aracı olmakla birlikte, bu ilerlemeye paralel olarak sanayileĢmenin ve ĢehirleĢmenin de artması beraberinde özellikle 1980‘li yıllarda çevre kirliliği sorunları baĢ göstermiĢ; bu sorunlardan en geniĢ çapta etkilenen doğal kaynaklar da su kaynakları olmuĢtur. SanayileĢme çağı ile birlikte baĢlayan ve 20. yy ortalarında ivme kazanan endüstri faaliyetlerindeki ve insan nüfusundaki artıĢlar bütün çevresel kalitenin bozulmasına sebebiyet vermiĢtir. Özellikle evsel atıksu ve tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan organik madde ve besin (azot, fosfor) tuzları girdileri, iç sularda doğal ekolojik özelliklerin çok aĢırı değiĢimi ve yoğun plankton üretime kadar varan problemlerinin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Suyun kalitesinin bozulması, kullanılabilir su kaynaklarını daha da sınırlı hale getirmeye baĢlamıĢtır. Su kaynaklarının yönetiminde, yukarıda sözü edilen kapsam ve ölçek değiĢiklikleri, geliĢtirilmesi gereken çözümlerin de aynı kapsam ve boyutta ele alınmasını gerektirmektedir. Esas itibariyle, yukarıda sözü edilen nedenlerle, bu yaklaĢımın en doğru çözüm olduğu kabul edilmektedir. 1.1. Su Çerçeve Direktifi ve Havza Bazında Yönetim AB'nin su politikalarının değiĢimi uzunca bir süredir devam etmektedir. Literatürde üç büyük dalga halinde incelenen AB Su Politikalarının geliĢimi 2000 yılında benimsenen "Su Çerçeve Direktifi" (2000/60/EC) ile farklı bir boyut kazanmıĢtır. Avrupa Birliği'nin su politikasının "anayasası" olarak kabul edilen Direktif önemli yenilikler içermesinin yanında Ģimdiye kadar olan su politikalarının çerçevesini belirlemesi açısından da önem taĢımaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 79 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Avrupa Su Hukuku'nun geliĢimindeki birinci dalga 1975-80 arasında gerçekleĢmiĢ ve bu süreçte "Çevresel Kalite Standartları" ve "Emisyon Limit Değerleri" tespit edilmiĢtir. 19801995 yıllarını kapsayan ikinci dalgada ise, 1991 tarihli "Kentsel Atıkların Ele Alınması Direktifi" ve "Nitratlar Direktifi", 1996'da benimsenen "Entegre Kirlenmenin Önlenmesinin Kontrolü için Direktif" ve 1998'de benimsenen "Ġçme Suyu Direktifi" önemli geliĢmelerdir. Üçüncü ve son dalga ise, 1995'ten günümüze kadar geçen süredir ve bu dönemde su politikaları ile ilgili temel bir yeniden ele alıĢın gerektiği vurgulanmıĢtır. Ayrıca, yine 1995'ten itibaren, birçok ve dağınık kanun yerine, daha bütünsel ve kapsamlı bir yasa öngörülmüĢtür. Bu kapsamda Su Çerçeve Direktifi için hazırlıklar baĢlatılmıĢ ve 1995 ortasından 2000 yılına kadar sürmüĢtür. 22 Kasım 2000'de Su Çerçeve Direktifi yürürlüğe girmiĢtir (Çiçek N,2009). Su kirliliğinin giderek önemli boyutlara ulaĢması, ülkeleri bu konuda ciddi önlemler almaya zorlamıĢ, bu da bu alanda pek çok mevzuatın oluĢması sonucunu doğurmuĢtur. Bu kapsamda iyi su kalitesine ulaĢmayı hedefleyen Su Çerçeve Direktifi 2000 yılında Avrupa Birliği tarafından kabul edilmiĢtir. Bütün su kaynaklarının korunması ve iyileĢtirilmesi için havza bazında tutarlı bir yönetim çerçevesi çizen AB Su Çerçeve Direktifi‘nin nehir havzaları üzerine kurulu sürdürülebilir su kaynakları yönetimi ilkesi halkın özellikle uygulayıcıların yerel ölçekte her seviyede katılımını öngörmektedir. Öncelikle havzayı tanımlamak gerekirse; havza bir akarsuyun kaynağıyla-sonlandığı yer arasında kalan ve ona su veren tüm kolları kapsayan alandır. Yalnızca suyun değil, aynı zamanda bütün doğal kaynakların örneğin ekosistemin, bütünleĢik ve sürdürülebilir olarak kullanımını sağlayarak korunabilmesi için seçilebilecek en uygun birimdir. Direktif su yönetimi açısından Nehir Havzası Bölgelerine (NHB'lere) dayanan ve tanımlanmıĢ nehir havzası bölgeleri içindeki tüm yüzey suları ve yeraltısularının 2015‘e kadar ‗iyi su durumu‘na ulaĢmasını gerektiren yeni bir perspektifi tanıtmakta, tüm su kütlelerine yönelik çevresel ve ekolojik hedeflerin oluĢturulması yoluyla buna nasıl ulaĢılacağını açıklamaktadır. Yüzey suları için ‗iyi durum‘, ‗iyi ekolojik durum‘ ve ‗iyi kimyasal durum‘ ile belirlenmektedir. Ekolojik durum; hidromorfolojik, fiziko-kimyasal kalite unsurları ile desteklenen biyolojik kalite unsurları ile belirlenmektedir. Referans noktası ya hiç insan etkisine maruz kalmamıĢ ya da ‗çok az‘ maruz kalmıĢ olan ‗bozulmamıĢ‘ koĢullar üzerinden tanımlanmaktadır. Ġyi yeraltısuyu durumu ise yeraltı suyu kütlesinin hem miktar hem de kalite açısından en az ‗iyi‘ durumda olması anlamına gelmektedir. Ayrıca, yeraltısuları için iyi durum gerekliliklerine ek olarak, herhangi bir kirletici yoğunluğunda önemli ve sürekli artıĢ eğilimi belirlenmeli ve bu eğilim TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 80 / 446 önlemler programı yoluyla tersine döndürülmelidir. Tüm su kütleleri için iyi su durumu hedefine mevzuatın yürürlüğe girdiği 2000 yılından itibaren 15 yıl içinde ulaĢılması gerekmektedir. Yürürlüğe giriĢ tarihinden itibaren Üye Devletler SÇD‘yi baĢarıyla uygulayabilmek için gerekli adımları atmaya baĢlamıĢlardır. Türkiye için iyi su durumu hedefine hangi tarihte ulaĢılması gerektiği müzakerelerin bir parçasıdır. SÇD'nin amaçları Ģu Ģekilde özetlenebilir: çok iyi duruma sahip olan su kütlelerinde ‗çok iyi durum‘un korunması; suların mevcut durumundaki her türlü bozulmanın önlenmesi; ve tüm sularda 2015‘e kadar en azından ‗iyi durum‘a ulaĢılmasıdır. Direktifte bu amaç ve hedeflerin nehir havzası yönetim planında açıkça belirtileceği bildirilmektedir; nehir havzası yönetim planı ayrıca bu hedeflere ulaĢılmasını güvence altına almayı amaçlayan önlemler programını da içermelidir. Ġyi su durumuna; çevresel, ekonomik ve sosyal etkenler dikkate alınarak ulaĢılacaktır. SÇD'nin uygulanması zorlayıcı olup sıkı bir program dâhilinde birçok zorluğu ortaya çıkarmaktadır. Bu hedeflere ulaĢmak için önlemler programını uygulamak üzere eĢgüdümlü ve bütüncül bir yaklaĢımın temin edilmesi önem arz etmektedir. Su Çerçeve Direktifi, Kentsel Atık Su Arıtma Direktifi ve Tehlikeli Maddeler Direktifi uyarınca, Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetim Planı nihai taslağı, ilgili kurumlar ile birlikte hazırlanmıĢtır. Bu süreç Türkiye‘de Su Sektörü için Kapasite GeliĢtirilmesi EĢleĢtirme Projesi‘nin bir bileĢenini oluĢturmuĢtır. Su Çerçeve Direktifi; Kentsel Atık Su Arıtma Direktifi, Tehlikeli Maddeler Direktifi ve diğer kardeĢ direktifler, Yüzme Suları Direktifi, Nitrat Direktifi, Habitat ve KuĢ Direktifleri gibi ekolojik ve kimyasal açıdan iyi su durumuna ulaĢmayı hedefleyen su ile ilgili direktifleri bütünleĢtiren bir çerçeve oluĢturmakta ve entegre nehir havzası yönetiminin genel ilkelerini sunmaktadır.(ÇOB, 2010) Bu nedenle SÇD, daha önce yayımlanmıĢ olan ― Kentsel atıksuların Arıtılmasına ĠliĢkin Direktif 91/271EEC(1991); Nitrat Direktifi(1991), Ġçme Suyu direktifi(1998), BütünleĢik Kirlenme Önleme ve Kontrolü(IPPC) Direktifi(1996), Yüzme Suyu Kalitesi Direktifi(1991) gibi suyla ilgili tüm mevzuatı da kapsamaktadır. Bu amaçla Avrupa Komisyonu (EC) tarafından ortak bir uygulama stratejisi oluĢturulmuĢtur. Bu ortak uygulama stratejisi, direktifin uygulanması aĢamasında izlenmesi gereken yönteme iliĢkin bilimsel ve teknik esasları ortaya koymaktadır. Ayrıca SÇD, üye ülkelerin, direktifle ilgili uygulama planlarını 2009 yılına kadar oluĢturmalarını zorunlu kılmakta idi. SÇD'nin TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 81 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 önemli özelliklerinden biri de uygulamada ulaĢılması gereken aĢamalar için kesin tarihleri tanımlamıĢ olmasıdır. Direktifin tanımladığı en önemli kilometre taĢları aĢağıda verilmektedir. • Direktifin yürürlüğe girmesi, 2000. • Ulusal mevzuata uyum, 2003. • Nehir havzalarının ve ilgili otoritelerin tanımlanması 2003. • Nehir havzalarının karakterizasyonu: Kirletici kaynaklar ve ekonomik analiz,2004. • Ġzleme ağlarının kurulması, 2006. • Kamu ile iĢbirliği, 2006. • Taslak nehir havza yönetim planlarının sunulması, 2008. • Nehir havza yönetim planlarının tamamlanması (ölçüm programları dahil), 2009. • Fiyatlandırma politikalarının oluĢturulması, 2010. • ĠĢlevsel ölçüm programlarının gerçekleĢtirilmesi, 2012. • Çevresel hedeflere eriĢim, 2015. • Ġlk yönetim döngüsünün sonu, 2021. • Ġkinci yönetim döngüsünün sonu, hedeflere ulaĢmak için nihai tarih, 2027. SÇD'deki en önemli kavram ―Nehir Havzası Yönetimi‖ dir ve her bir nehir havzası için Nehir Havzası Yönetim Planı (NHYP) oluĢturulması istenmektedir. Aday ülkelerin katılım sürecinde SÇD gerekliliklerini yerine getirmeleri gerekmektedir. Nehir havzasının özellikleri, insan aktivitelerinin etkileri ve su kullanımının ekonomik analizi gibi çalıĢmaların yapılması, bu direktiflerin öngördüğü hedeflerin yerine getirilmesi açısından önemlidir. Nehir havzası yönetimi, aslında nehrin alt havzaları bazında uygulanması gereken çevresel önlemleri içeren bir yaklaĢım metodudur. Önlemleri sıralayabilmek de havzaya iliĢkin tüm geri plan bilgilerini detaylıca incelemekten ve irdelemekten geçer. BütünleĢik havza yönetiminde, nehir havza yönetim planlarının (NHYP) yapılması esastır. Bu planların yapımına dair herhangi bir reçete, yol veya yaklaĢım önermek günümüzün en çok tartıĢılan konularından biridir. Su Çerçeve Direktifi‘ne (SÇD) göre, NHYP unsurları aĢağıda sıralanmaktadır; TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 82 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Nehir havzasının karakterizasyonu, Ġnsan aktivitelerinin önemli baskı ve etkilerinin özeti, Koruma alanlarının belirlenmesi ve haritalandırılması, Ġzleme ağlarının haritası, Çevresel hedefler listesi, Ekonomik analiz, Önlemler programı, Detaylı önlemlerin listelenmesi ve özetlenmesi, Kamuoyunun bilgilendirilmesi ve konu ile ilgili danıĢılması, karĢılıklı fikir alıĢveriĢinin ve bilgi paylaĢımının sonuçları da içerecek Ģekilde özetlenmesi, Yetkili otoritelerin listesi, Kamuoyundan arka plan bilgisi ve yorum edinmek için irtibat noktalarının ve izlenecek prosedürlerin belirlenmesi (Tanık, 2007). Kentsel Atıksuların Arıtılmasına ĠliĢkin Direktif, (1991); (Türkiye‘de 2006), Nitrat Direktifi (1991); (Türkiye‘de 2004), Ġçme Suyu Direktifi, (1998); (Türkiye‘de 2005- TS 266–2005) BütünleĢik Kirlenme Önleme ve Kontrolü (IPPC) Direktifi (1996); Yüzme Suyu Kalitesi Direktifi (1991); (Türkiye‘de 2006). 21 Aralık 2009‘da, Brüksel‘de gerçekleĢtirilen ―Hükümetler arası Katılım Konferansı‖nda ―Çevre Faslı‖ müzakereleri resmen açılmıĢtır. Ġlgili sektörler arasında en önemli ve maliyeti en fazla olan ―Su Kalitesi Sektörü‖ dür. AB‘ye giriĢ sürecinde ülkemizde özellikle son yıllarda kurumsal altyapı kuvvetlendirilmiĢ ve yasal mevzuat geliĢtirilmiĢ olmakla birlikte, henüz Ģemsiye niteliğinde görev yapabilecek bir ulusal ―Su Çerçeve Yönetmeliği‖ geliĢtirilmemiĢtir. Bu kapsamda Türkiye için en önemli kapanıĢ kriterleri, SÇD yi kapsayacak Ģekilde bir mevzuat düzenlemesidir. Diğeride Havza Koruma Eylem Planlarının Nehir Havza Yönetim Planlarına dönüĢtürülmesidir. Bakanlığa bağlı Çevre yönetimi Genel Müdürlüğü Su kalitesi Sektörü açısından genel koordinasyon ve uygulamalardan sorumludur. Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, kapanıĢ kriterleri doğrultusunda Çevre Kanunu ve SKKY kapsamında revizyon çalıĢmalarını devam ettirmekte olup, ayrıca SÇD yi kapsayacak Ģekilde Havza Koruma Yönetmeliği çalıĢmalarını devam ettirmektedir.(ÇOB, 2010). Bununla birlikte, bu konudaki çalıĢmalara esas olacak ―Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, Havzalarda Özel Hüküm Belirleme ÇalıĢmalarına ĠliĢkin Usul ve Esaslar Tebliği‖ 2009 yılının Haziran ayında TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 83 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 yayınlanmıĢtır. Akabinde içme suyu amaçlı kullanılan su kaynaklarının sürdürülebilir yönetimi için özel hüküm belirleme çalıĢmaları baĢlatılmıĢtır (Gürel vd, 2010). Bunun dıĢında yine Bakanlığın koordinasyonunda son yıllarda ülkemizde su kaynaklarının havza bazlı yönetimine yönelik 25 Havzada çalıĢmalar hızlanmaktadır (ġekil 1.). Bu bağlamda 11 havzada ―Havza Koruma Eylem Planları‖ TÜBĠTAK MAM tarafından yapılmıĢtır. Söz konusu ―Havza Koruma Eylem Planları‖, Su Çerçeve Direktifi (SÇD)‘nin gereği olarak hazırlanmıĢtır. Bu planların hazırlanması önemli bir baĢlangıç noktası olup, AB Çevre Faslı açılıĢ sürecinde önem kazanmıĢtır (Sarıkaya ve Çiçek, 2010). ġekil 1. Türkiye Su Havzaları Haritası Türkiye‘deki duruma bakıldığında Avrupa Birliği adaylık sürecindeki ivme, bu kavramların daha doğru ve hızlı bir Ģekilde gündeme alınmasına katkı sağlamıĢtır. Özellikle Çevre ve Orman Bakanlığı bu süreçte etkin rolünü almıĢ olup, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü (ÇYGM) Su Kalitesi Sektöründe kendisine verilen görevler çerçevesinde Avrupa Birliği standartlarını da dikkate alarak planlarını geliĢtirmektedir. Hazırlanan Havza Koruma Eylem Planları, Nehir Havzası Yönetim Planları yaklaĢımıyla paralel ruhta olup, Türkiye‘nin bu süreçte elini güçlendiren dokümanlar olmuĢtur. Bu planların AB normlarına çevrilmesi güç olmayacaktır. Türkiye uyumlaĢtırma sürecinde gösterdiği baĢarıyı uygulamaya da bu planlar vasıtasıyla taĢıma olanağı yakalamıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 84 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 1.2. Coğrafi Bilgi Sistemi ÇalıĢmaları Tüm dünyada olduğu gibi Ülkemizde de kullanımı gittikçe yaygınlaĢan Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS), mekânsal anlamda projelerin daha hızlı yürütülmesi ve planlama aktivitelerinin daha doğru ve hızlı Ģekilde yapılması için önemli bir katkı ve avantaj sağlamaktadır. Özellikle çok geniĢ alanlar için verilerin toplanması, toplanan verilerin değerlendirilmesi, analiz edilmesi ve sunulmasında CBS'nin etkin bir Ģekilde kullanılması hemen hemen bir gereklilik haline gelmiĢtir. Nitekim "Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması" projesinde, öngörülen çalıĢmaların zamanında ve doğru bir Ģekilde tamamlanması için CBS teknolojileri etkin bir Ģekilde kullanılmıĢ olup proje kapsamında üretilen tüm veriler CBS ortamında Bakanlık sistemi ile entegre edilecek Ģekilde hazırlanmıĢtır. Bütüncül bir yaklaĢımla 11 havza için yapılan çalıĢmaların tamamlanması sonucunda sağlanacak faydalar aĢağıda özetlenmiĢtir. 1. Mevcut veriler bazında 11 havza için her türlü hesaplama ve sorgulamaların yapılması, planlama vb faaliyetlere altlık teĢkil edebilecek bilgilerin üretilmesi ve haritalanması daha kolay ve hızlı olacaktır. 2. Havzalar bazında toplanmıĢ tüm veriler CBS ortamına aktarıldığı için gelecekte sisteme yapılacak ilave ve güncellemeler daha kolay ve ucuz olacaktır. 3. OluĢturulan CBS, havzalar genelinde meydana gelebilecek sorunların nedenlerinin belirlenmesi ve çözümlenmesinde önemli bir altlık olacaktır. 4. OluĢturulan CBS‘nin yapısı, gelecekte karĢılaĢılacak ve zamanla giderek artacak veri/bilgi yoğunluğunu sorunsuzca iĢleyebilecek, hızlı ve doğru bir Ģekilde analiz edebilecek Ģekilde tasarlanmıĢtır. 5. Projede her bir havza için ayrı ayrı veri katmanı oluĢturmak yerine 11 havza için tek bir veri katmanı oluĢturulmuĢtur. Böylelikle veri katmanı kalabalığı önlenerek, sorgu, analiz ve haritalama iĢlemlerinin tek seferde 11 havza için yapılabilmesi sağlanacaktır. 6. Havzalar bazında oluĢturulan CBS altlığının zaman içerisinde güncellenmesiyle özellikle arazide yapılan çalıĢmaların sağladığı katkıları havzalar genelinde takip etmek mümkün olacaktır. Yukarıda sayılan faydaları daha da arttırmak mümkündür. Burada unutulmaması gereken nokta, klasik yöntemlerle yaklaĢık bir yıllık bir sürede Türkiye‘nin yarısından fazla bir TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 85 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 alanının belirlenen amaçları sağlayacak Ģekilde havza koruma eylem planlarının hazırlanmasının güç olacağıdır. Bu nedenle CBS bu projenin en önemli ve vazgeçilemeyen bir teknolojik aracı olmuĢtur. CBS'nin etkin olarak kullanıldığı proje kapsamında yapılan çalıĢmalar ġekil 2‘de verilen süreçlere uygun olarak 5 ana baĢlık altında yürütülmüĢtür. ġekil 2. CBS ÇalıĢmalarında Takip Edilen Ana Süreçler Projede gereken verilerin temin edilmesi çalıĢmanın ilk adımını oluĢturmuĢtur. Havza sınırları bazında sayısal olarak temin edilen veriler daha sonra amaca uygun olarak yeniden derlenmiĢ ve düzenlenmiĢtir. Üçüncü aĢamada arazi çalıĢmaları kapsamında toplanan verilere uygun olarak bir veri modeli tasarlanmıĢ ve bilgiler modeldeki veritabanı uygun Ģekilde entegre edilmiĢtir. Arazi çalıĢmaları kapsamında toplanan veriler derlenmiĢ olan diğer veriler ile birlikte analiz edilerek yeni kurulacak AAT'lerin planlanması dördüncü aĢamayı oluĢturmaktadır. Son aĢamada ise, proje kapsamında üretilen tüm verilerin TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 86 / 446 Bakanlık CBS genelgesine uygun olarak düzenlenmesi çalıĢmaları tamamlanmıĢtır. Yukarıda özetlenen tüm çalıĢmaların detayları aĢağıda verilmiĢtir. 1.1.1. Veri Temini CBS ortamında yapılacak çalıĢmalarda kullanılmak üzere projenin baĢlangıcından taslak rapor teslim sürecine kadar geçen sürede Tablo 1’de özetlenen veriler sayısal olarak Çevre ve Orman Bakanlığı‘ndan (ÇOB) her bir havza için ayrı ayrı temin edilmiĢtir. Tablo 1. CBS'de Kullanılmak Üzere ÇOB’dan Temin Edilen Veriler NO DOSYA ADI FORMATI 1 arazi_kullanımı.shp SHAPE 2 3 4 baraj_golet.shp gol.shp Havza_siniri.shp SHAPE SHAPE SHAPE 5 hidroelektrik_santral.shp SHAPE 6 7 8 9 il_merkez.shp il_sinir.shp ilce.shp ilce_merk.shp SHAPE SHAPE SHAPE SHAPE 10 ozelcevrekoruma_alan.shp SHAPE 11 sulanan_alan.shp SHAPE 12 yagis.shp SHAPE 13 Yerlesim_merkezi.shp SHAPE 14 akarsu.shp SHAPE 15 yukpaf E00,DGN 16 Korunan Alanlar SHAPE 17 pafta_25 SID 18 Pafta_100 SID 19 TURKIYE_100BIN MDB AÇIKLAMA Tüm havzaları içeren 2000 ve 2006 yıllarına ait CORINE arazi sınıflarını içermektedir. Tüm havzalar için ayrı ayrı baraj ve göletleri içermektedir. Tüm havzalar için ayrı ayrı gölleri içermektedir. Tüm havzalar için ayrı ayrı havza sınırlarını içermektedir. Büyük Menderes, Ceyhan, Kızılırmak, Seyhan, Susurluk ve YeĢilırmak havzaları için hidroelektrik santralleri içermektedir. Tüm havzalar için ayrı ayrı il merkezlerini içermektedir. Tüm havzalar için ayrı ayrı il sınırlarını içermektedir. Tüm havzalar için ayrı ayrı ilçe sınırlarını içermektedir. Tüm havzalar için ayrı ayrı ilçe merkezlerini içermektedir. Büyük Menderes, Konya Kapalı ve Kuzey Ege havzası için ÖÇK alanlarını içermektedir. Tüm havzalar için ayrı ayrı sulanan alanlara ait bilgileri içermektedir. Tüm havzalar için ayrı ayrı ortalama yağıĢ ile ilgili bilgileri içermektedir. Her havza için ayrı ayrı yerleĢim merkezlerini içermektedir. Büyük Menderes havzası hariç olmak üzere akarsulara ait bilgileri içermektedir. Her havza için ayrı ayrı 1:25.000 ölçekli sayısal yükseklik paftalarını içermektedir. Her havza için ayrı ayrı korunan alanlara ait bilgileri içermektedir. Her havza içi ayrı ayrı 1:25.000 ölçekli raster paftaları içermektedir. Her havza için ayrı ayrı 1:100.000 ölçekli raster paftaları içermektedir. Tüm Türkiye için 1/100.000 ölçekli haritalardan sayısallaĢtırılmıĢ detayları içeren veri setidir. ÇOB‘dan alınan Tablo 1‘deki verilerin haricinde Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü‘nden resimler halinde (JPG formatında); buharlaĢma, güneĢ radyasyonu, günlük maksimum yağıĢ, kapalılık, karla kaplı gün, ortalama sıcaklık ve toplam yağıĢ haritaları daha sonra sayısallaĢtırılmak üzere temin edilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 87 / 446 1.1.2. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Veri Derleme ve Düzenleme ÇalıĢmaları Toplamda 11 havzada yapılacak olan çalıĢmanın en önemli aĢaması temin edilen verilerin amaca uygun olarak yeniden derlenmesi ve düzenlenmesidir. Özellikle her havza için ayrı ayrı olan veri setlerine aynı iĢlemi 11 kere tekrarlamak yerine tüm havzaları içerecek Ģekilde tek veri setinin hazırlanması hem gereksiz tekrarlama hem de veri katmanı sayısının artıĢına engel olacaktır. Diğer taraftan temin edilen verilerde topolojik hataların giderilmesi ve yerleĢim merkezleri gibi önemli veri katmanlarının güncellenmesi, özellikle planlamalar açısından daha doğru kararların alınmasında etkili olacaktır. AĢağıda veri derleme ve düzenlemeye yönelik olarak yapılan çalıĢmalar detaylandırılmıĢtır. Havzaların oluĢmasında önemli olan akarsu verisinde, hem topolojik hem de veritabanı anlamında tespit edilen eksikliklerin giderilmesine yönelik bir çalıĢma yapılmıĢ ve her bir havza için önemli olan akarsuları içeren yeni bir akarsu veri katmanı oluĢturulmuĢtur (ġekil 3-ġekil 4). Kuru dereleri de içeren yoğun akarsu verisinden yeni akarsu katmanı oluĢturulurken akarsuyun büyüklüğünün yanında DSĠ'nin yaptığı su kalitesi ölçümleri en önemli kıstaslardan birisi olmuĢtur. ġekil 3. Akarsu Verisindeki Topolojik Hataların Giderilmesi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 88 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 4. Önemli Akarsulardan OluĢan Yeni Akarsu Verisinin OluĢturulması Belediyelerin il, ilçe ve belde statülerinin yıllar içerisinde değiĢmesi nedeniyle güncelliğini yitirmiĢ olan yerleĢim merkezleri verisi Türkiye Ġstatistik Kurumu‘ndan alınan 2009 yılı adrese dayalı nüfus bilgileri kullanılarak güncellenmiĢtir. Daha sonra yerleĢim birimlerinin haritadaki konumları belirlenerek güncel veri katmanı oluĢturulmuĢtur (ġekil 5). TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 89 / 446 ġekil 5. Proje Kapsamında Ġncelenen YerleĢim Yerleri GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 90 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Yeni yerleĢim merkezlerinin oluĢturulmasından sonra il ve ilçe sınırları bazında yapılacak mekânsal sorgulama ve analizlerde doğru sonuçlara ulaĢmak için, yerleĢim merkezinin ait olduğu ilçe bilgisine göre il ve ilçe sınırları yeniden düzenlenmiĢtir (ġekil 6). ġekil 6. Ġl ve Ġlçe Sınırlarının YerleĢim Merkezlerine Uygun Olarak Düzenlenmesi Veri derleme ve düzenleme çalıĢmaları kapsamında yapılan en önemli çalıĢmalardan biri de 11 havza için ayrı ayrı 1:25.000 ölçekli sayısal yükseklik veri katmanlarının oluĢturulmasıdır. Toplamda 2458 adet DGN ve E00 formatlarında bakanlıktan temin edilen sayısal eĢyükseklik eğrileri ve kot noktaları her havza için ayrı ayrı birleĢtirilmiĢtir. Özellikle Marmara ve Susurluk havzalarında bazı paftalarda ortaya çıkan kenar uyuĢmazlıkları ve hatalı girilmiĢ yükseklik değerleri düzeltildikten sonra tüm havzalar için 10 m. çözünürlüklü sayısal yükseklik modeli raster veri seti halinde hazırlanmıĢtır. OluĢturulan sayısal yükseklik modelleri küçültülmüĢ resimler halinde ġekil 7’ de verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 91 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 7. 11 Havzaya Ait KüçültülmüĢ Sayısal Yükseklik Modelleri 11 havza için temin edilen 196 adet 1:100.000 ve 2.458 adet 1:25.000 ölçekli taranmıĢ raster paftalar birleĢtirilerek raster katalog halinde veritabanına aktarılmıĢtır. Bu iĢlem sırasında karĢılaĢılan en önemli sorun ġekil 8’ de görüldüğü gibi yan yana açılan paftaların siyah kenar dolgularının birbirleri üzerine gelmesi ve veri kaybına neden olmasıdır. ġekil 8. 1:25.000 Ölçekli Raster TaranmıĢ Paftalardaki Siyah Dolgular TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 92 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Bu amaçla pafta kenar çizgileri kullanılarak raster paftalar teker teker kırpılmıĢ ve siyah dolgulardan arındırılmıĢ raster veri setleri oluĢturulmuĢtur. Daha sonra oluĢturulan tüm raster veri setleri kullanılarak raster katalog üretilmiĢtir. Örnek olarak 1/100.000'lik raster paftalardan oluĢan katalog ġekil 9’ da verilmiĢtir. ġekil 9. 1/100.000 Ölçekli Raster Paftalardan OluĢan Raster Katalog Su kaynakları kalite sınıflandırması çalıĢmaları kapsamında, DSĠ Su Kalite Gözlem Ġstasyonları ölçüm sonuçları CBS ortamına aktarılmıĢ, Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (SKKY) Tablo 1‘de verilen Kıta Ġçi Su Kaynakları Sınıfları‘nda yer alan kalite kriterleri esas alınarak yüzeysel su kaynaklarının kalite sınıflandırması yapılmıĢtır. ÇalıĢmada öncelikle gözlem istasyonlarına ait konumsal hatalar düzeltilmiĢ, daha sonra belirlenen sınıflara göre yüzeysel su kalitesi haritaları oluĢturulmuĢtur. Yapılan çalıĢmalar neticesinde elde edilen sonuçlar ve CBS ortamında oluĢturulan haritalar Bölüm 6.1. de verilmektedir. 1.1.3. Arazi ÇalıĢmaları Bir önceki baĢlıkta anlatılan çalıĢmalar mevcut verilerin CBS ortamında yeniden derlenmesi ve güncellenmesine yönelikti. Bu baĢlık altında yapılan çalıĢmalar, araziden veri toplama, yeni veri katmanlarının üretilmesi ve CBS ortamına entegrasyonunu içermektedir. Her havza için oluĢturulan ekipler belirlenen yerleĢim yerlerini ziyaret ederek GPS desteği ile atıksu arıtma tesisleri, katı atık bertaraf tesisleri ve deĢarj noktalarına iliĢkin bilgileri toplamıĢlardır. Toplanan verilerin CBS ortamına entegrasyonu için öncelikle toplanan verilere uygun olarak TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 93 / 446 ArcGIS CBS yazılımı için ġekil 10‘ da verilen bir veri modeli tasarlanmıĢtır (EK I). OluĢturulacak veri katmanlarını ve bu veri katmanlarının birbirleri ile olan iliĢkilerini gösteren söz konusu veri modeline uygun olarak CBS ortamında Ģablon Geodatabase oluĢturulmuĢ ve arazi çalıĢmasında toplanan veriler sisteme entegre edilmiĢtir. Bu kapsamda oluĢturulan ana veri katmanları aĢağıda listelenmiĢtir. 1. YerleĢim Merkezleri 2. Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri 3. Endüstriyel Atıksu Arıtma Tesisleri 4. Katı Atık Bertaraf Tesisleri 5. DeĢarj Noktaları 1.1.4. Planlama ÇalıĢmaları Temin edilen verilerin derlenmesi sonucunda oluĢturulan veri katmanları ile arazi çalıĢmaları kapsamında üretilen veri katmanları birlikte değerlendirilerek üç farklı senaryoya uygun olacak Ģekilde yeni kurulacak AAT'ler ile kolektörlerin yerleri belirlenmiĢ ve üç ayrı veri seti halinde üretilerek CBS ortamına entegre edilmiĢtir. Her bir veri seti içerisinde bulunan veri katmanları Tablo 2’de verilmiĢtir. Havza bazında yapılan AAT planlama çalıĢmaları sonucunda ortaya çıkan en düĢük maliyetli senaryo için hazırlanmıĢ olan harita Ek–IX 'da verilmiĢtir. Tablo 2. Planlama ÇalıĢmaları Kapsamında OluĢturulan Veri Katmanları NO 1 2 VERĠ SETĠ Senaryo1 3 4 5 Senaryo2 7 9 DOSYA ADI AAT_bolge_1 Maksimum AAT AAT_guzergah_1 Minimum Kolektör AAT_yer_1 AAT_bolge_2 6 8 SENARYO ADI Maksimum 5km AAT_guzergah_2 Kolektör ve AAT AAT_yer_2 AAT_bolge_3 Senaryo2 Maksimum Kolektör AAT_guzergah_3 Minimum AAT AAT_yer_3 AÇIKLAMA Maksimum AAT Minimum Kolektör için AAT Alanları Maksimum AAT Minimum Kolektör için Boru Güzergâhları Maksimum AAT Minimum Kolektör için AAT Noktaları Maksimum 5km Kolektör için AAT Alanları Maksimum 5km Kolektör için AAT Boru Güzergâhları Maksimum 5km Kolektör için AAT Noktaları Maksimum Kolektör Minimum AAT için AAT Alanları Maksimum Kolektör Minimum AAT için Boru Güzergâhları Maksimum Kolektör Minimum AAT için AAT Noktaları TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 94 / 446 ġekil 10. ArcGIS Veri Modeli GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 95 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 2. PROJENĠN AMAÇ ve KAPSAMI Projenin amacı, havzadaki yüzey ve yeraltı sularının özelliklerinin ve kirlilik durumu ile kentsel, endüstriyel, tarımsal, ekonomik vb. faaliyetlere bağlı olarak oluĢan baskı ve etkilerin tespit edilmesi, havza bazında tespit edilen kirlilik kaynaklarının ve yüklerinin ayrıntılı olarak incelenmesi, havzanın çevresel altyapı durumunun tespit edilmesi, havzada meydana gelen kirliliğin önlenmesi, havzanın korunması ve iyileĢtirilmesi için havzadaki tüm paydaĢların katılımı ile kısa, orta ve uzun vadede alınacak tedbirlere yönelik çalıĢmaların ve planlamaların yapılması amacıyla aĢağıdaki 11 havza için Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Madde 5 hükümleri doğrultusunda Havza Koruma Eylem Planları‘nın hazırlanmasıdır. Susurluk Havzası Marmara Havzası Kuzey Ege Havzası Küçükmenderes Havzası Büyükmenderes Havzası Burdur Havzası YeĢilırmak Havzası Kızılırmak Havzası Konya Kapalı Havzası Seyhan Havzası Ceyhan Havzası Su Çerçeve Direktifi‘nin gereği olarak hazırlanan Havza Koruma Eylem Planları, Nehir Havzası Yönetim Planları yaklaĢımıyla benzer niteliklere sahiptir. AB ile üyelik müzakereleri sürecinde Türkiye‘nin elini güçlendirecek nitelikte olan bu dokümanların AB normlarına çevrilmesi güç olmayacaktır. Ülkemizin AB mevzuatı ile uyumlaĢtırma sürecinde gösterdiği baĢarı, bu planlar vasıtasıyla uygulamaya taĢınmıĢ olacaktır. Proje kapsamında, Susurluk Havzası‘nda su kalitesini iyileĢtirmek için su kaynakları potansiyeli, noktasal ve yayılı kirletici kaynakları ile mevcut su kalitesi dikkate alınarak TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 96 / 446 öncelikle mevcut durum tespiti ve daha sonra kısa, orta ve uzun vadede öncelikli ve teknolojik olarak daha ekonomik ve uygun, sürdürülebilir planlamaların hazırlanması iĢleri, havzadaki tüm paydaĢların katılımı ile gerçekleĢtirilmeye çalıĢılmıĢtır. Susurluk Havzası Koruma Eylem Planı Taslak Raporu‘ndaki eksiklikler ve gerekli görülen düzenlemeler, havzada yer alan tüm paydaĢ kurumların görüĢleri neticesinde belirlenmiĢ, değiĢiklikler yapıldıktan sonra Havza Koruma Eylem Planı Nihai Raporu hazırlanmıĢtır. Türkiye Ġstatistik Kurumu (TÜĠK) 2009 yılı Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) sayım sonuçlarına göre, proje kapsamında yer alan 11 havzadaki yerleĢim yerlerinin ilçeler bazında toplam nüfusu 37.448.584 kiĢidir. Bu değer Türkiye nüfusunun % 52‘sine karĢılık gelmektedir. (ġekil 11) 34.068.516; 48% 37.448.584; 52% PROJE BÖLGESİ TOPLAM NÜFUS PROJE BÖLGESİ DIŞI TOPLAM NÜFUS ġekil 11. 11 Adet Havzanın Türkiye Nüfusuna Oranı Proje kapsamında koruma eylem planı hazırlanacak havzalardan biri olan Susurluk Havzası‘nın Türkiye alanına oranı %3.11‘dir. Türkiye Ġstatistik Kurumu (TÜĠK) tarafından gerçekleĢtirilen 2009 yılı adrese dayalı nüfus sayımı sonuçlarına göre Susurluk Havzası‘nın sınırları içerisinde yer alan tüm belediyeler ile nüfusu 2000 üzerindeki köylerin toplam nüfusu 2.561.021 kiĢi olup; nüfus yoğunluğu 95 kiĢi/km2‘dir. Havzanın genel nufusün Türkiye nüfusuna oranı % 4.13‘tür. Proje kapsamındaki havzaların nüfus dağılımları ġekil 12‘de görülmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 97 / 446 21% MARMARA KIZILIRMAK KÜÇÜK MENDERES SUSURLUK KONYA 5% 48% YEŞİLIRMAK BÜYÜK MENDERES 5% SEYHAN CEYHAN 4% 4% 4% 3% 0% ġekil 12. Havzaların Nüfus Dağılımları 1% 2% 3% KUZEY EGE BURDUR PROJE BÖLGESİ DIŞI TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 98 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 99 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 3. HAVZA GENEL DURUMU Anadolu yarımadasınının kuzey batısında yer alan Susurluk Havzası genel olarak bir dikdörtgene benzemektedir. Doğusunda Murat, GümeĢ, Yirce ve Uludağlar; güneyde ġaphane ve Simav dağları; batıda Madra ve Deliçal Dağları su bölüm çizgisi; kuzeyde ise Karadağ ve Mudanya Tepeleri ile Marmara Denizi tarafından sınırlanmıĢtır. Havzanın önemli akarsuları Nilüfer Çayı, MustafakemalpaĢa Çayı, Simav Çayı ve Kocaçay‘dır. Yıllık su potansiyeli, 6.08 x 109 m3 olarak belirtilmiĢ havzanın sınırları içerisinde Ülkemiz için önemi büyük olan Uluabat ve Manyas Gölleri yer almaktadır. Toplam yağıĢ alanı 22.399 km2 olan Susurluk Havzası‘nın ortalama yıllık akıĢı 5,43 km3‘tür. Yıllık ortalama verimi 7,2 L/s/km3 olan havzadaki potansiyel iĢtirak oranı % 2,9‘dur. (URL-1) Devlet Su ĠĢleri (DSĠ)‘nde alınan veriler ıĢığında TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri ekibi tarafından hazırlanan Susurluk Havzanın genel durumunu gösteren harita ġekil 13‘te verilmiĢtir. 3.1. YerleĢim Yerleri Marmara Bölgesi‘nin güneyinde yer alan Susurluk Havzası; Bursa, Balıkesir, Kütahya, Bilecik, Çanakkale, Manisa ve Ġzmir illerinin bir kısmını içine almaktadır. Bu illerin havza sınırları içerisinde kalan alanlarının dağılımı ġekil 14‘te verilmektedir. Havzayı 3 büyük il paylaĢmaktadır. Ġzmir, Çanakkale, Bilecik ve Manisa illerinin havzaya katkısı %1‘in altındadır. Dolayısıyla raporda havzayı temsil eden 3 il bazında bilgiler sunulmaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 100 / 446 ġekil 13. Susurluk Havzası Siyasi Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 101 / 446 1,17% 0,18% Manisa 24,18% 44,38% İzmir Kütahya Bursa 29,67% Çanakkale Bilecik 0,18% Balıkesir 0,25% ġekil 14. Havzada Yer Alan Ġllerin Alansal Dağılımı Çevre ve Orman Bakanlığı‘ndan gelen veriler ile TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri ekibinin çalıĢmaları sonucu elde ettiği havza içerisine giren iller ile ilgili alansal istatistikler Tablo 3‘te verilmiĢtir. Tablo 3. Havzada Yer Alan Ġller ve Havza Ġçindeki Alanları ĠLLER TOPLAM ALAN (ha) ĠLĠN HAVZA ĠÇĠNDEKĠ ALANI (ha) ĠL ALANININ HAVZAYA GĠREN KISMI(%) HAVZANIN ĠLLERE GÖRE DAĞILIMI(%) BURSA 1.089.100 722.316 66,32 29,7 BALIKESĠR 1.429.900 1.080.500 75,56 44,4 KÜTAHYA 1.197.700 588.839 49,16 24,2 MANĠSA 1.381.000 28.565 2,07 1,2 ÇANAKKALE 988.700 6.005 0,61 0,2 BĠLECĠK 430.700 4.286 0,99 0,2 ĠZMĠR 1.197.300 4.394 0,37 0,2 (*) : ÇOB, 2009. TUBĠTAK MAM CBS Bursa Bursa ili Marmara Bölgesi‘nin güneydoğusunda yer alır. Doğusunda Bilecik, kuzeydoğusunda Sakarya, kuzeyinde Ġzmit ve Yalova, güney ve güneybatısında Balıkesir, güneydoğusunda Kütahya bulunmaktadır. Yüzölçümü 10.891 km2 olan Bursa ilinin, 2009 yılı nüfus sayımına göre havza sınırları içerisinde yer alan belediye ve nufusu 2000‘den fazla olan köylerin toplam nüfusu 1.867.811 kiĢidir. Son düzenlemelere göre, il 17 ilçeden oluĢmaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 102 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Bunlardan Nilüfer, Osmangazi, Yıldırım, Büyükorhan, Gürsu, Harmancık, Karacabey, Keles, Kestel, MustafakemalpaĢa ve Orhaneli Ġlçeleri Susurluk Havzası sınırları içinde kalmaktadır. Balıkesir Balıkesir Ġli‘nin önemli bir bölümü Marmara Bölgesi‘nin Güney Marmara kesiminde, diğer küçük bir bölümü ise Ege Bölgesi‘nin Kuzey Ege kesiminde yer alır. Ege Denizi‘ndeki kıyılarının uzunluğu 115,5 km, Marmara Denizi‘ndeki kıyı uzunluğu ise 175,25 km‘dir. Ġlin yüzölçümü 14.299 km2, 2009 yılı nüfus sayımına göre havza sınırları içerisinde yer alan belediye ve nufusu 2000‘den fazla olan köylerin toplam nüfusu 524.912‘dir. Ġlde toplam 19 ilçe ve 53 belediye bulunmaktadır. Susurluk Havzası sınırlarında kalan ilçeler Merkez Ġlçe, Balya, Bandırma, Bigadiç, Dursunbey, Erdek, Ġvrindi, Kepsut, Manyas, Sındırgı ve Susurluk Ġlçeleridir. Ġlin doğusu Manyas ilçesi, kuzeydoğusu Bandırma ilçesi, batısı Biga ve Yenice ilçeleri, kuzeyi Marmara Denizi ve Erdek Körfezi, güneyi Balya ilçesi ile çevrilidir. Kütahya Kütahya Ġli, Ege Bölgesi‘nin Ġç Batı Anadolu Bölümü‘nde yer almakta olup; Ġç Anadolu Bölgesi ile Ege Bölgesi arasında geçiĢ alanıdır. Ġl 11.875 km²‘lik yüzölçümüyle Türkiye topraklarının yaklaĢık %1,5‘ini kaplamaktadır. 2009 yılı nüfus sayımına göre havza sınırları içerisinde yer alan belediye ve nufusu 2000‘den fazla olan köylerin toplam nüfusu 167.054 kiĢidir. Kütahya, kuzeyinde Bursa, kuzeydoğusunda Bilecik, doğusunda EskiĢehir ve Afyon, güneyinde UĢak, batısında Manisa ve Balıkesir illerimizle çevrilidir. Ġlde toplam 13 ilçe bulunmaktadır. Susurluk Havzası içinde kalan ilçeler Çavdarhisar, Domaniç, Emet, Hisarcık, Simav ve TavĢanlı ile Gediz‘in bir kısmıdır. Manisa Manisa ili Türkiye‘nin batısında, Ege Bölgesinde yer almaktadır. Ġl topraklarının büyük bir bölümü Gediz Havzası içinde, kuzeybatı tarafındaki küçük bir bölümü ise Kuzey Ege Havzası‘nın alt havzası olan Bakırçay Havzası içerisinde bulunmaktadır. Ġlin yüzölçümü 13.810 km2 olup; merkez ilçenin deniz seviyesinden yüksekliği 71 m‘dir. Ġlin 2009 yılı ADNKS nüfus sayım sonuçlarına göre havza sınırları içerisinde yer alan belediye ve nufusu 2000‘den fazla olan köylerin toplam nüfusu 1.244‘tür. Ġlçede merkez ilçe ile beraber 16 ilçe, 74 belediye, 779 köy bulunmaktadır. Susurluk Havzası sınırları içinde kalan tek yerleĢim Gördes ilçesinin Çiçekli belediyesidir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 103 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Ġzmir Ġzmir ili Anadolu Yarımadası‘nın batısında ve kıyı Ģeridinde, Ege Denizi‘nin doğusunda 38-39 kuzey enlemi, 27-28 doğu boylamı arasında bulunmaktadır. Batıda Ege Denizi ile çevrili olan Ġzmir Ġli, kuzeyde Balıkesir, doğuda Manisa, güneyde Aydın illeri ile komĢudur. Kent merkezinin rakımı 30 m olan ilin yüzölçümü 11.973 km2‘dir. Ġzmir Ġlinin toplam nüfusu 2009 yılı genel nüfus sayımına göre 3.868.308‘dir. Ġlin 28 ilçesi vardır. Ġlin Susurluk Havzası sınırları içinde kalan bir yerleĢim alanı yoktur. Çanakkale Çanakkale ili topraklarının büyük kısmı Marmara Bölgesi‘nin Güney Marmara Bölümü‘ne, Edremit Körfezi kıyısındaki küçük bir alan ise Ege Bölgesi‘ne girer. 25 37‘- 27 45‘doğu meridyenleri ile 39 40‘- 40 45‘kuzey paralelleri arasında yer alan il 9.737 km2‘lik bir alanı kaplamaktadır. Anadolu Yarımadasının en batı noktası Bababurnu ile Türkiye‘nin en batı noktası olan Gökçeada‘daki Ġnci Burnu Ġl sınırları içinde kalmaktadır. Ege Denizi'nde Türkiye‘ye ait en büyük adalar, Bozcaada ve Gökçeada, Çanakkale iline bağlıdır. Çanakkale ilinin 2009 yılı nüfus sayımlarına göre toplam nüfusu 477.735 kiĢidir. Kent merkezinin rakımı 2 m olan Çanakkale ilinin toplam 12 ilçesi, 22 beldesi ve 568 köyü bulunmaktadır. Ġlin Susurluk Havzası sınırları içinde kalan bir yerleĢim alanı yoktur. Bilecik Bilecik ili Marmara bölgesinin güneydoğusunda, Marmara, Karadeniz, Ġç Anadolu ve Ege bölgelerinin kesim noktaları üzerinde yer alır. Ġl 39o 39‘ve 40o 31‘derece kuzey enlemleri ile 29o 43‘ve 30o 41‘doğu boylamları arasında bulunmaktadır. Yüz ölçümü 4.307 km2 olan ilin doğusunda Bolu ve EskiĢehir, güneyinde Kütahya, batısında Bursa ve kuzeyinde Sakarya illeriyle çevrilidir. Ġl merkezinin deniz seviyesinden yüksekliği 500 m‘dir. Bilecik ilinin 2009 yılı nüfus sayımlarına göre toplam nüfusu 202.061 kiĢidir. Ġlin Susurluk Havzası sınırları içinde kalan bir yerleĢim alanı yoktur. Susurluk Havza sınırları içerisinde kalan ve belediye teĢkilatı olan yerleĢim yerlerinin 2009 yılı ADNKS sayım sonuçlarına göre Ģehir merkezi nüfusları EK-II de; TÜBĠTAK MAM CBS ekibi tarafından üretilen havza sınırları içerisinde yer alan yerleĢim yerlerinin haritası ise ġekil 15‗te verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 104 / 446 ġekil 15. Susurluk Havzası YerleĢim Yerleri Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 105 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 3.2. Coğrafi Durum Susurluk Havzasının coğrafi durumu illere ait 2008 Ġl Çevre ve Durum Raporları ile Çevre ve Orman Bakanlığının verilerinden faydalanılarak hazırlanmıĢtır. Susurluk havzası Türkiye‘nin batısında, 39° - 40° kuzey enlemleri ile 27° - 30° doğu boylamları arasında yer almaktadır. Türkiye‘nin alan olarak yaklaĢık %3,11‘ini kapsayan havzanın toplam alanı yaklaĢık 2.434.909 ha‘dır. Daha çok doğu-batı yönünde uzanan dağ sisteminin görüldüğü havzada Marmara Bölgesi‘ne ait en yüksek dağ olan Uludağ bulunmaktadır. Susurluk Havzası Akdeniz ile Karadeniz iklimi arasında kalmaktadır. Batı kesimin genelinde yazlar kurak ve sıcak, kıĢlar ise yağıĢlı ve ılık olur. Ġç taraflara doğru gidildikçe karasal iklim kendini gösterir. Özellikle kıĢları bu bölgeler soğuk geçer. Kıyılarda ise genelde Karadeniz iklimi etkili olmasından dolayı yazları ılımandır. Dağlar Havzanın en büyük öneme sahip dağı kuĢkusuz Uludağ‘dır. 2.543 m yüksekliğindeki Uludağ, Marmara Bölgesi‘nin en yüksek dağı konumundadır. Bursa Ovası‘nın güneyini bir duvar gibi saran dağın Bursa tarafında yükseliĢleri kademeler halinde olduğu halde, güneyde Orhaneli‘ne bakan yamaçları dik ve kayalıklar halindedir. Gemlik ile Bandırma arasında yer alan ve eteklerinde neojen alüvyonları bulunan Karadağ (767 m), Manyas‘ın güneyinde yer alan 1.336 m ve 1.306 m yüksekliklerinde iki zirveli bir masif olan Çataldağ (Kepezdağı), Balıkesir‘in güneyinde yer alan Alaçam Dağları (1.615 m), Simav Ovası‘nın kuzeybatısında yer alan Akdağ (1.300 m), Simav Ovası ile Emet Ovası‘nı birbirinden ayıran Eğrigöz Dağı (2.181 m), Simav Ovası‘nı güneyden sınırlayan ve Sındırgı‘ya kadar uzanmakta olan Simav Dağı (800 m) havza sınırları içerisinde yer alan belli baĢlı yükseltilerdir. Ovalar Balıkesir ilinin havza sınırları içerisinde yer alan ovaları Manyas ve Balıkesir ovalarıdır. Manyas Ovası alanı adını alığı Manyas Gölünün güney taraflarında bulunmaktadır. YaklaĢık 110 km2 olan ovanın kuzeye doğru eğimi % 0,04 kadardır. Balıkesir Ovası‘nın ise alanı yaklaĢık 140 km2 kadardır. Batı Anadolu‘da Marmara Bölgesi‘nin güney bölümünde bulunan TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 106 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Balıkesir Ģehri, kendi adı ile anılan verimli ovayı batıdan sınırlayan düz sırtlı tepelerin yamacında, eteklerinde ve düzlükte kurulmuĢtur. Ovanın denizden yüksekliği 130 m‘dir. Bursa ilinin havza sınırları içersinde yer alan ovaları Bursa, Karacabey ve MustafakemalpaĢa ovalarıdır. GeniĢliği 392 km² olan Bursa Ovası Uludağ‘ın kuzey yönünü kaplar ve Katırlı Dağları‘na kadar uzanır. Alüvyonlu, humuslu topraklarla örtülü olması nedeniyle çok verimlidir. Ova son yıllarda yerleĢim alanı ve sanayi kuruluĢları nedeniyle büyük ölçüde ekim alanını kaybetmektedir. Karacabey Ovası ise adını aldığı Karacabey Ġlçesinin etrafında bulunan 180km²‘lik bir alana sahiptir. Ovada sebzecilik hâkimdir. Ülkemizde soğan üretiminin en fazla yapıldığı yer olan Karacabey ovası sulu tarımın baskın olduğu bir alandır. 180 km²‘lik bir alana sahip MustafakemalpaĢa Ovası Karacabey Ovası‘nın güney kesimi ile Bursa Ġli‘nin batısına uzanan düzlüklerde yer alır. Genellikle sebzecilik hâkimdir. Kütahya ilinin havza sınırları içersinde yer alan ovaları TavĢanlı Ovası, Örencik Ovası ve Simav Ovası‘dır. Kütahya‘nın kuzeyindeki TavĢanlı Ovası‘nın denizden yüksekliği 840 m‘dir. Akarsu ağının sıklığı, TavĢanlı Ovası‘nın doğu kesiminin fazla girintili çıkıntılı olmasına yol açmıĢtır. Kütahya ilinin orta kesimindeki bir çöküntü alanına yayılan Örencik Ovası ise Kocasu kaynaklıdır. Kütahya‘nın güneybatısında yer alan Simav Ovası, kuzeyden Akdağ, doğudan Eğrigöz, güneyden ise Simav dağları ile çevrilidir. Uzunluğu 90 km ve Çaysimav Kalkan belediyeleri arasındaki uzunluğu 15,5 km olan ovanın yükseltisi yaklaĢık 800 m‘dir. Ġllerin havza sınırları içerisinde yer alan yükseltilerini içeren TÜBĠTAK MAM CBS ekibi tarafından hazırlanmıĢ fiziki harita ġekil 16‘da verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 107 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 16. Susurluk Havzası Fiziki Haritası Akarsular 2 milyon hektarı geçkin bir alanı kapsayan Susurluk Havzası‘nın aldığı yağıĢları, küçüklü büyüklü pek çok akarsu Marmara Denizi ile Uluabat ve Manyas göllerine boĢaltmaktadır. Havzada devamlı veya kısa süreli akan, büyük ve küçük pek çok akarsu bulunmaktadır. Havzadaki yer alan baĢlıca akarsular Ģunlardır: Simav Çayı: Susurluk havzasının en önemli akarsuyu olan Simav Çayı Kütahya‘dan doğar. Ġle Sındırgı ilçesinden giren ve Marmara Denizi‘ne dökülen Simav Çayı‘nın uzunluğu 175 km‘dir. Ayrıca havzadaki birçok çay tarafından da beslenmektedir. Dursunbey Çayı(Balat Çayı): Alaçam Dağları‘ndan doğan ve Simav Çayı ile birleĢerek Marmara Denizi dökülen Dursunbey Çayı‘nın uzunluğu 65 km‘dir. Kille Çayı: Ġlin Dursunbey ilçesinden doğan ve Simav çayı ile birleĢerek Marmara Denizi‘ne dökülen çayın uzunluğu 97 km‘dir. Yağcılar Deresi: Ġlin Bigadiç ilçesinden doğarak Kepsut‗ta Simav Çayı ile birleĢir ve Marmara Denizi‘ne dökülür. Derenin uzunluğu 30 km‘dir. Atnos Çayı: Kütahya‘da doğan çay Sındırgı da Simav Çayı ile birleĢerek Marmara Denizi‘ne dökülür. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 108 / 446 Üzümcü Çayı: Ġlin Ġvrindi ilçesinden doğan çay Simav Çayı ile birleĢerek Marmara Denizi‘ne dökülür. Üzümcü Çayı yaklaĢık 56 km uzunluğundadır. Dombay Deresi: Ġlin Bigadiç ilçesinden doğan dere Simav Çayı‘na karıĢarak Marmara Denizi‘ne dökülmektedir. Kocaçay: Havzanın önemli akarsularından biri olan Kocaçay, Madra dağının eteklerinden doğar ve güneyden kuzeye 140 km akarak Manyas Gölü‘ne dökülür. Gölü besleyen en önemli akarsu kaynağıdır. Nilüfer Çayı: Bursa ilinin en önemli akarsuyu ve Bursa kentinin karakteristiklerinden biridir. Keles civarında doğan çay, Uluabat Gölü‘nü drene eden derenin de katıldığı Susurluk Çayı ile birleĢerek Karacabey Boğazı civarında Marmara Denizi‘ne dökülür. Deliçay: Uludağ‘ın kuzey yamaçlarından doğar ve eğimin çok dik olması nedeniyle bahar aylarında karların erimesi sonucu çok fazla sediment getirir. Deliçay, Nilüfer Çayı‘na karıĢarak Marmara Denizi‘ne dökülür. Aksu Deresi: Uludağ‘ın kuzey yamaçlarından inen bir deredir. GölbaĢı Göleti‘ne dökülmektedir. Kaplıkaya Deresi: Uludağ‘ın kuzey yamaçlarından doğar, Bursa Ovası‘na girdikten sonra Deliçay ile birleĢerek Nilüfer Çayı‘na katılır. Ayvalı Deresi: Çayırköy Ovası‘ndan geçerek Nilüfer Çayı‘na katılır. Hasanağa Deresi: Ayvalı Deresi‘nden yaklaĢık 7 km batıda Nilüfer Çayı ile birleĢmektedir. Orhaneli Çayı(Kocasu Çayı): Ġl sınırları içersinde 104 km uzunluğunda olan Orhaneli Çayı, Kütahya Ġli‘nin Gediz ilçesinde doğar ve MustafakemalpaĢa ilçesine 20 km kala Çamandar Köyü‘nde MustafakemalpaĢa Çayı‘nın batıdan gelen kolu olan Emet Çayı ile birleĢerek MustafakemalpaĢa Çayı adını alır ve Uluabat Gölü‘ne dökülür. Emet Çayı: Gediz yöresinde Ģaphane dağında 1.100 metrelerde doğar, kuzeye Orhaneli Çayı ile birleĢerek MustafakemalpaĢa Çayı‘nı oluĢturur. Ġl sınırları içersindeki uzunluğu 44 km‘dir. Mustafakemalpaşa Çayı: Ġl sınırları içersindeki uzunluğu 134 km olan, Orhaneli ve Emet Çaylarının Çamandar Köyü‘nde birleĢmeleri ile meydana gelen MustafakemalpaĢa Çayı, buradan 40 km sonra Uluabat Gölü‘ne dökülmektedir. Sultaniye: Nilüfer çayının bir kolu olan derenin il sınırları içersindeki uzunluğu 11 km‘dir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 109 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Kurtkaya dere: Nilüfer çayının bir kolu olan derenin il sınırları içersindeki uzunluğu 20 km‘dir. Değirmendere: Nilüfer çayının bir kolu olan derenin il sınırları içersindeki uzunluğu 16 km‘dir. Yaylacıkdere: Nilüfer çayının bir kolu olan derenin il sınırları içersindeki uzunluğu 22 km‘dir. Emet Çayı: Uzunluğu 90 km olan çay Saruhanlar ve AĢıkpaĢa köyleri yakınındaki kaynaklardan oluĢup önce Kocadere ardından Doğanyakası Deresi ile Kayaköy altında birleĢip Emet Çayı adını alır. Bedir Deresi: Güneybatı-kuzeydoğu yönünde akan dere Çavdarhisar‘dan geçerek Barağı Deresi, Ġmam Deresi ve Çat Deresi ile birleĢir. Ortalama debisi 0.178 m3/sn‘dir. Tavşanlı Çayı: Ġl sınırları içindeki uzunluğu 65 km olan çay Esatlar Köyünden doğar. Bedir Deresi ile birleĢir, buradan kuzeye doğru akarak TavĢanlı Ovası‘na ulaĢır. Simav Çayı: Kalkan Çayının bittiği yerden baĢlayan ve Beciler Köyünden sonra il sınırlarını terk eden çayın il sınırları içindeki uzunluğu 40 km‘dir. Hamzabey Çayı (Kocaçay): NaĢa kasabasından doğan ve daha sonra Emet Çayı‘na dökülen çayın uzunluğu 45 km‘dir. TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri ekibinin ÇOB‘tan gelen veriler ıĢığında hazırladığı ve havza sınırları içerisinde yer alan akarsuları gösteren harita ġekil 17‘de verilmiĢtir. Göller Ülkenin batısında yer alan ve nüfus yoğunluğunun km2 baĢına 100 kiĢiden fazla olduğu Susurluk Havzası‘nda üç adet doğal göl bulunmaktadır. Havza sınırları içerisindeki üç adet doğal göl Ģunlardır: Manyas Gölü: Suları tatlı ve sığ bir göl olan ve her yıl değiĢik türden 3 milyona yakın kuĢa ev sahipliği yapan göl akarsular ve yağıĢlar ile beslenmektedir. Gölü besleyen dereler güneyden göle giren Kocaçay ve KocaavĢar ve Mürvetler dereleridir. Manyas Gölü çıkıĢ sularını Karadere taĢımaktadır. Ayrıca göle kuzeyden giren en önemli dere ise Sığırcı deresidir. Gölün alanı yaklaĢık hektardır ve maksimum su seviyesinde 5,15 m derinliğe sahiptir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 110 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Uluabat Gölü: Maksimum derinliği 6 m olan göl sığ, bulanık, ötrofik bir tatlısu gölüdür. Marmara Denizi‘nin güneyinde yer alır. Kabaca üçgen biçimli olan gölün doğu-batı yönünde uzunluğu 23–24 km, geniĢliği ise 12 km kadardır. Gölü besleyen en önemli su kaynağı MustafakemalpaĢa Çayı‘dır. Ayrıca gölün güneybatısındaki tarım alanlarının drenaj suları da göle verilmektedir. Göle giren su miktarı mevsimlere ve yıllara göre büyük değiĢiklikler göstermektedir. Gölün fazla suları, gölün batısındaki Uluabat Deresi ile Susurluk Çayına ve bu çay vasıtasıyla da Marmara Denizi‘ne boĢalmaktadır. Ancak göl su seviyesi Uluabat Deresinin altına düĢtüğünde, dere göle doğru akıĢa geçerek gölü beslemektedir. Gölden pompalarla su çekilmekte ve göl çevresindeki 6.350 ha arazi sulanmaktadır. Simav Gölü: Ġldeki tek doğal göl olan Simav Gölü DSĠ ‘ince 1967 yılında sahada açılan drenaj kanalları ile kurutulmuĢ olup, göl alanındaki 5 km2‘lik araziler Toprak Reform Müdürlüğünce çevredeki köy halkına tarımsal amaçlı kullanılmak üzere kiraya verilmiĢtir. TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri ekibinin ÇOB‘tan gelen veriler ıĢığında hazırladığı ve havza sınırları içerisinde yer alan gölleri gösteren harita ġekil 17‘de verilmiĢtir. ġekil 17. Susurluk Havzası Göller ve Akarsular Haritası TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 111 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Toprak Yapısı Havza sınırları içerisinde en büyük alana sahip olan Balıkesir ilinde dağılıĢ gösteren zonal topraklar, 4 ayrı grup olarak kendini göstermektedir. Bunlardan kireçsiz kahverengi orman toprakları, en geniĢ yayılıma sahip topraklardır. Kırmızımsı kahverengi Akdeniz toprakları, Akdeniz iklim koĢullarının meydana getirdiği peyzaj özelliklerini karakterize eden maki-garig ve kızılçam vejetasyonunun yayılma alanı içerisinde genellikle, kalker ve kalkerli ana kayalar üzerinde geliĢmiĢtir. Bununla birlikte Balıkesir ilinde iki grup halinde bulunan introzonal topraklar ile azonal topraklar yer almaktadır. Belli baĢlı toprak tiplerinin dıĢında Balıkesir ilinde dar alanlarda taĢlık, kayalık ve kumluk alanlar ile taban suyu seviyesinin yüzeye çok yakın olduğu yerlerde hidromorfik alüvyal topraklar ve lagüner karakterli ortamlarda da sahil bataklıkları geliĢmiĢ durumdadır. Balıkesir Ġli toprakları saturasyon yüzdesine göre yapılan sınıflandırmada tarım topraklarının %2,4'ü kum, %45,9'u tın, %46,3 killi-tin ve %5,4'ü ise kil bünyeye sahiptir. Bu dağılım ilde tarım için uygun toprak bünyesi varlığını göstermektedir. %18,0'i pH 6,5'den düĢük, %55,8'i pH 6,6-7,5, %26,2'si pH 7,5'den büyük reaksiyona sahiptir. ĠĢlemeli tarım uygulanan toprakların %98,7'si tuzsuz, %1,2 'si hafif tuzlu, %0,1'i ise orta tuzlu ve tuzludur. Ġlin topraklarının %64,8'i az kireçli, %11,3'ü orta kireçli, %16,0'ı kireçli, %4,7'si fazla kireçli ve %3,2'si ise çok fazla kireçlidir. Tarım topraklarının büyük bir kısmı organik madde yönünden fakir durumdadır. Toprakların %42,3'ün de fosfor, %19,6'sında orta, %11,3'ünde yüksek, %26,8'in de ise çok yüksek fosfor ile %5'inde az, %8,7'inde orta, %13,2'sinde yeter, %73,1 inde ise fazla miktarda potasyum tespit edilmiĢtir. Bursa ili Ģehir merkezi alanı içerisinde Rendzina Toprakları 9.476 ha alanla en geniĢ yeri kaplamaktadır. Bütün özelliklerini yüksek derecede kirece sahip ana maddeden alır. Organik madde zengin kalker sebebiyle mineral madde ile iyice karıĢmıĢtır. ġehir merkezi içerisinde Vertisol Topraklar 7.412 ha alan kaplamaktadır. Vertisoller genellikle kurak mevsimde büzülen, yağıĢlı mevsimde geniĢleyen ve dönme hareketi gösteren koyu renkli kil topraklarıdır. Vertisoller çoğunlukla çok kireçli olduğundan, bütün A horizonu boyunca kireç konkresyonları görülür. Yüksek su tutma kapasitelerine rağmen, bitkilere yarayıĢlı su miktarı düĢüktür. Arazi drenajı hemen hemen olanaksızdır. Ġlin Ģehir merkezi içerisinde Kahverengi Topraklar 5.706 hektarlık alan kaplamaktadır. Ana maddelerden kalsifikasyon sonucu oluĢtuklarından, profillerinde çok miktarda kalsiyum bulunur. Doğal drenajları iyi olması rağmen ilkbahar ve sonbahardaki kısa dönemler hariç kimyasal ve biyolojik etkinlikler yavaĢ, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 112 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 verimleri düĢüktür. Metropoliten alan içerisinde Kireçsiz Kahverengi Topraklar 4.658 hektarlık alan kaplamaktadır. A horizonu kahverengi, kırmızımsı kahverengi, grimsi kahverengi, sarımsı kahverengi veya kırmızıdır ve yumuĢak kıvamda yahut birazcık sıkıdır. B horizonu ise daha ağır bünyeli, daha sert, kahverengi veya kırmızımsı kahverengidir. Burada kırmızılık daha fazladır. Doğal drenajları iyidir. Ġlde görülen diğer toprak çeĢitleri Kireçsiz kahverengi orman toprakları, alüvyal topraklar, hidromorfik alüvyal topraklar, alüvyal sahil bataklıkları, kırmızı kahverengi Akdeniz topraklarıdır. Bursa ili toprakları saturasyon yüzdesine göre yapılan sınıflandırmada tarım topraklarının % 41‘i tınlı, % 53,5‘i killi-tınlı, % 5‘i killi ve % 0,5‘i kumlu bünyeye sahiptir. Tarım topraklarının % 5,5‘inin pH ı 6,5‘ten düĢük, % 42,1‘sinin pH ı 6.6-7.5, % 52,4‘ünün pH ı ise 7,5‘den büyük ve % 7,7‘sinde organik madde çok az, % 46,1‘inde az, % 32,6‘sında orta, % 10,7‘sinde iyi ve % 2,9‘unda ise yeter düzeydedir. Toprakların % 99,3‘ü tuzsuz ve % 0,7‘si ise hafif tuzludur. Ġlde orta ve çok tuzlu topraklar çok gözlenmemektedir. % 41,6‘sı az kireçli, % 22,4‘ü orta kireçli, % 24,2‘si kireçli, % 6,9‘u fazla kireçli ve % 4,9‘u çok fazla kireçlidir. Ġl topraklarının % 39,9‘unda az, % 20‘sinde orta, % 12,2‘sinde yüksek ve % 27,9‘unda ise çok yüksek fosfor ile % 7,5‘inde az, % 6,2‘sinde orta, % 7,7‘sinde yeter ve % 78,6‘sında ise fazla miktarda potasyum tespit edilmiĢtir. Kütahya ilinde iklim topoğrafya ve ana madde farklılıkları nedeniyle çeĢitli büyük toprak gurupları oluĢmuĢtur. Alüvyal toprakların kapladığı alan toplam 70.641 ha‘dır. Akarsular tarafından taĢınıp depolanan materyaller üzerinde oluĢan genç topraklardır. Kütahya ilinde Kolüvyal toprakların kapladığı alan toplam 27.018 ha‘dır. Genellikle dik eğimlerin eteklerinde ve vadi ağızlarında yer alırlar. Ġlde Kahverengi Orman Toprakları kapladıkları 649.604 ha alanla ildeki en büyük toprak grubunu oluĢtururlar. Kireççe zengin ana madde üzerinde oluĢan toprakların tarım uygulamalarında verimleri yüksektir. Bunların yanı sıra Kireçsiz Kahverengi Orman Toprakların yüzölçümü 304.870 ha‘dır. Büyük kısmı orman ve fundalıkla kaplı arazilerde bulunsa da iĢlemeli tarımda da kullanılmaktadır. Kestane Renkli Topraklar ise ilde 8.647 ha alan kaplarlar. Profilde kalsiyum zengin olup baz saterasyonu yüksektir. % 87‘si kuru tarım alanı (nadassız) olarak kullanılır. Ayrıca Kırmızımsı Kestane Renkli Toprakların yüzölçümü 17.525 ha‘dır. Isının ve yağıĢın fazla olduğu yerlerde oluĢan bu topraklar organik maddece zengin değildir. Ġlde Kireçsiz Kahverengi Toprakların kapladığı alan ise 6.767 ha‘dır. Ġklim, semiarid ve sabhümid, ana madde çakıllı, kumlu, killi depozitlerle, kalkerli, kumlu, kil ve kumlu kil taĢlarıdır. Kahverengi Toprakların yüzölçümü de 55.370 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 113 / 446 ha‘dır. Bu topraklar yılın büyük bir kısmında kurudurlar. Nadir durumlarda nemlilik gösterirler. Ana madde marn, killi Ģist kalker veya Ģist orta tabakalı killerden ibarettir. Tarım uygulamaları ve mera alanları için uygun bir yapıya sahiptir. Ġlde Rendzina Toprakları 11.765 ha alana sahiptirler. Bütün özelliklerini yüksek derecede kirece sahip ana maddeden alır. Organik topraklar yüksek derecede organik madde içeriğine sahiptirler. Koyu gri mavi veya yeĢil olan rengi hava ile teması sonucu kahverengiye dönüĢür. TavĢanlı Ovasının güneydoğusundan itibaren baĢlayan kahverengi orman toprakları Köprüören ve Kütahya Ovalarının güneyinde kalan sahanın hemen tamamını kesintisiz geniĢ bir kuĢak halinde kaplar. Bu topraklar orta derecede organik madde ihtiva ederler. Toprağa rengini veren humus ve demir bileĢikleridir. Tuz derecesi düĢüktür. Dağların eteklerinde kaba bünyeli, yaylalar üzerinde orta bünyeli olan bu toprakların bulundukları yerler çoğunlukla ormanlarla kaplıdır. Kireçsiz kahverengi toprakları bölgenin kuzeybatı kesiminde yer alır. TavĢanlı Ovasının kuzeyinden itibaren baĢlayan bu topraklar geniĢ bir saha dahilinde kuzeydoğuda Sırören-Gökçe hattına kadar uzanırlar. Bu sahaların hâkim bitki örtüsü kurak ormanlardır. Kahverengi topraklar bölgenin, Köprüören ve Kütahya Ovalarının kuzeyindeki alçak yaylalarda yer alırlar. Orta derecede organik madde ihtiva ederler, kalsiyum karbonatça zengindirler. Bu toprak sahasının kuzeyinde yer alan kestane renkli topraklar, devamlı Ģerit halinde olmayıp parçalı bir dağılıĢa sahiptirler. Kalsiyum karbonat miktarı azdır, çakıl ve kumlardan müteĢekkil kaba bir bünye gösterirler. Daha çok iklime bağlı olarak teĢekkül etmiĢ yukarıda bahsedilen toprak tipleri dıĢında, bölgenin sahra tabiatına bağlılık gösteren yegâne toprak tipi olan rendzinalar, Kütahya‘nın güneybatısında merkez Kozluca-Esatlar hattının doğusundaki kalkerler üzerinde küçük bir sahada görülürler. Kaba bünyeli kalsiyum karbonatça zengin ve bol organik madde ihtiva ederler. Bu sahalar karaçam ormanları ile kaplıdır. Kütahya ve çevresindeki toprak tipleri içinde kaydedilmeye değer son toprak tipi alüviyal topraklardır. Jeolojik Durum Kütahya ili I.Jeolojik zaman ve III. Jeolojik devirlerde çökmelere, yer yer volkanizmaya ve kıvrılmalara uğramıĢtır. oluĢturmuĢtur. Kıvrılmaya dayanamayan tabakalar kırılarak fay hatlarını Kütahya merkezin batısında yer alan ilçeler I.derece deprem kuĢağı içerisinde yer almaktadır. Bu fay hatlarının sonucu olarak, ilde yeraltı sıcak suları bakımından güçlü bir potansiyele sahiptir. Ġlin arazi yapısında kireç taĢı, kil, kum taĢı tabakaları oldukça TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 114 / 446 yaygın olmakla birlikte; jeolojik yapısını oluĢturan yer katmanları daha çok yatay ve yataya yakın Ģekilde sıralanmıĢtır. Bursa ilinin yeryüzü Ģekillerinin %48‘e yakını platolardan %35‘ini dağlar ve %17‘sini ovalar kaplamaktadır. Çöküntü alanlarının baĢlıcalarını, Uluabat Gölü ile Karacabey ve Mustafa KemalpaĢa Ovaları oluĢturmaktadır. Balıkesir ilinin genel jeolojik özellikleri incelendiğinde topoğrafyasının %23‘ünü eski ve yeni alüvyonlar; %29‘unu konglomeralar, kumtaĢları, marn ile kireçtaĢları; %34,6‘sını lavlar, tüfler, silislenmiĢ tüfler, aglomeralar ve laharlar ile %13,4‘ünü ise Tersiyer‘den yaĢlı olan birimler oluĢturmaktadır. 3.3. Meteorolojik Bilgiler Susurluk Havzası‘nda, Akdeniz iklimi ile Karadeniz iklimi arasında bir geçiĢ iklimi tipine sahiptir. KıĢların çok sert geçmediği havzada yaz dönemlerinde de kuraklıklar görülebilmektedir. Yıllık toplam yağıĢın çoğunluğu kıĢın düĢer. Marmara Denizine kıyı bölgelerde kar yağıĢı ve don olayları nadir olarak görülse de Uludağ gibi yüksek rakımlı yerlerde kıĢlar, karlı ve soğuk geçer. Havza sınırları içerisinde değiĢik özelliklerde çok sayıda meteoroloji istasyonundan veriler değerlendirmeye alınmıĢtır. Tablo 4 havza içerisine giren istasyonlar ile ilgili bilgiler verilmiĢtir. Tablo 4. Susurluk Havzasında Yer Alan Meteorolojik Ġstasyonlar Ġstasyon Adı Bandırma Bursa Balıkesir Meydan Balıkesir Dursunbey Tavsanlı Simav Ġstasyon No 17114 17116 17150 17152 17700 17704 17748 Rakım 58 100 102 102 639 834 809 Enlem 40.21 40.11 39.37 39.38 39.35 39.33 39.05 Boylam 27.58 29.04 27.55 27.53 28.38 29.3 28.59 Kaynak: DMĠ Sıcaklık Sıcaklık, iklim elemanlarının en önemlisidir. Susurluk Havzası‘nda yer alan istasyonlarından alınan verilere göre hazırlanan tabloda yıllık ortalama sıcaklık değerleri incelendiğinde; yıllık ortalama sıcaklık değerlerinin 13,2 °C civarındadır. Ortalama sıcaklıklar bakımından hiçbir ayın ortalamasının 0 °C altına düĢmediği görülür. Soğuk devreyi karakterize eden sürede ortalama sıcaklıklar 1°C üzerindedir. Sıcak devreyi karakterize eden yaz aylarında ise ortalama sıcaklık 18°C üzerindedir. En sıcak ay temmuz ve en soğuk ayda ocaktır. Havza TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 115 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 içersinde yer alan tüm istasyonların yer aldığı ve aylara göre ortalama sıcaklık değerlerini gösteren sayısal veriler ve ilgili grafik ġekil 18 ‘de, Devlet Meteoroloji Ġstasyonlarından alınan veriler doğrultusunda TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri tarafından hazırlanan havzanın ortalama sıcaklık haritası ġekil 19‗da verilmiĢtir. Havza içersinde yer alan tüm istasyonların yer aldığı ve aylara göre maksimum sıcaklık değerlerini gösteren sayısal veriler ġekil 20‘ de minimum sıcaklık değerlerini gösteren sayısal veriler ise ġekil 21‗de verilmiĢtir. ġekil 18. Susurluk Havzasındaki Aylara Göre Ortalama Sıcaklık DeğiĢimleri TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 116 / 446 ġekil 19. Susurluk Havzası Ortalama Sıcaklık Haritası ġekil 20. Susurluk Havzasındaki Aylara Göre Maksimum Sıcaklık DeğiĢimleri GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 117 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 21. Susurluk Havzasındaki Aylara Göre Minumum Sıcaklık DeğiĢimleri YağıĢ Havzada yağıĢ özellikleri incelendiğinde ise yıllık yağıĢların 40 mm ile 65 mm aralığında olduğu ve yağıĢların kıĢ aylarında arttığı buna karĢılık yaz aylarında ise yağıĢ miktarı yok denecek kadar azaldığı saptanmıĢtır. Aralık, ocak, Ģubat, aylarında önemli miktarda yağıĢ alan havzadaki yağıĢ miktarı, haziran, temmuz, ağustos aylarında düĢer. En yoğun yağıĢ alan yer Simav bölgesidir. Susurluk Havzasında yer alan meteorolojik istasyonlardan elde edilen ve aylara göre ortalama toplam yağıĢ değerlerini gösteren grafik ve ilgili sayısal veriler ġekil 22‘de ve aylara göre maksimum yağıĢ ortalamaları değerlerini gösteren grafik ve ilgili sayısal veriler ġekil 23‘te verilmektedir. Ayrıca, Devlet Meteoroloji Ġstasyonlarından alınan veriler doğrultusunda TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri tarafından hazırlanan havzanın ortalama toplam yağıĢ haritası ġekil 24‘te, havzanın günlük maksimum yağıĢ haritası ise ġekil 25‘te verilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 118 / 446 ġekil 22. Susurluk Havzasındaki Aylara Göre YağıĢ DeğiĢimleri ġekil 23.Susurluk Havzasındaki Aylara Göre Maksimum YağıĢ DeğiĢimleri GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 119 / 446 ġekil 24. Susurluk Havzası Ortalama Toplam YağıĢ Haritası ġekil 25. Susurluk Havzası Günlük Maksimum YağıĢ Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 120 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Bulutluluk - GüneĢlilik - BuharlaĢma Havza sınırları içerisinde istasyonlara ait aylık güneĢlilik, bulutluluk ve buharlaĢma miktarı verilerinin ortalaması alınarak yıllık değerler hesaplanmıĢtır. Bu hesaplama sonucu en çok güneĢ alan ve en az bulutluluğu olan bölge Balıkesir Meydan olduğu bulunmuĢtur. Ayrıca TavĢanlı bölgesi buharlaĢma miktarının en yüksek olduğu istasyondur. Havza içersinde yer alan tüm istasyonların yer aldığı ve yıllık ortalama bulutluluk, güneĢlilik ve buharlaĢma ilgili sayısal veriler ile hazırlanan grafikler ġekil 26‘da verilmiĢtir. Devlet Meteoroloji Ġstasyonlarından alınan veriler doğrultusunda TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri tarafından hazırlanan havzanın güneĢ radyasyonu haritası ġekil 27‗de, havzanın karla kaplı gün haritası ġekil 28‘de, havza buharlaĢma haritası ġekil 29‘da, havza bulutluluk haritası ġekil 30‘da yer almaktadır. ġekil 26. Susurluk Havzası’nda Yıllık Ortalama Bulutluluk, GüneĢlilik ve BuharlaĢma Değerleri TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 121 / 446 ġekil 27. Susurluk Havzası GüneĢ Radyasyonu Haritası ġekil 28. Susurluk Havzası Karlı Kaplı Gün Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 122 / 446 ġekil 29. Susurluk Havzası BuharlaĢma Haritası ġekil 30. Susurluk Havzası Bulutluluk (Kapalılık) Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 123 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Rüzgâr Susurluk Havzası‘nda hâkim rüzgâr esiĢ yönleri incelendiğinde, rüzgâr yönlerinin farklılığında rölyefin ve denizin etkisi hissedilir. Bandırma istasyonunda NNE yönlü, Bursa‘da ENE yönlü, Balıkesir Meydanda N yönlü, Balıkesir‘de NNE yönlü, Dursunbey‘de N yönlü, TavĢanlı‘da E yönlü, Simav‘da WNW yönlü rüzgârların yıllık esme sayıları yüksek çıkmıĢtır. Havza genelinde kuzey sektörlü rüzgârlar hâkimdir. Ölçülen en yüksek rüzgâr hızı, Balıkesir de 5,2 m/sn‘dir. Kuzeyden esen rüzgârlar yazın havanın sıcaklığını düzenlemekte olup bu rüzgârlar hazirandan sonra esmeye baĢladığından havanın nemini almaktadır. Güney rüzgârları ise ilkbahar ve sonbaharda ve özellikle kıĢ mevsiminde yağmur ihtiyacını sağlar. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 124 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 3.4. Arazi Kullanımı Susurluk Havzası büyük kesiminin dalgalı, tepelik, hatta dağlık ve toprakça yetersiz olmasına karĢın, iklim kuĢağı yönünden tarımsal değeri yüksek bölgelerimizden biridir. Havzadaki en büyük alanı % 54,4 ile orman ve yarı doğal alanlar kaplamaktadır. %41,78 ile tarım alanları havzada yer kaplayan en büyük ikinci alandır. CORINE sınıflandırmasına göre orman ve yarı doğal alanlar içerisinde; geniĢ ve ince yapraklı ile karıĢık ormanlar, maki ve otsu bitkilerin kapladığı alanlar ile bitki örtüsü az olan ya da hiç olmayan kumsallar, kayalıklar ve yanmıĢ alanlar gibi bölgelerin tamamı yer almaktadır. Arazi kullanımına ait sayısal haritalar, Çevre ve Orman Bakanlığından elde edilen CORINE Arazi Sınıflandırma Sistemi baz alınarak hazırlanmıĢtır. CORINE Sınıflandırma Sistemi, Coordination of Information on the Environment (Çevresel Bilginin Koordinasyonu) Projesi kapsamında oluĢturulmuĢtur ve 1990 yılından beri tüm AB Üye ülkelerinde kullanılan ortak sınıflandırma sistemidir. Ülkemizde ise projenin uygulanmasına 1998 yılında Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından baĢlanmıĢ, 2006 yılı Landsat uydu görüntüleri kullanılarak yapılan ilk çalıĢma 2008 yılı ortalarında tamamlanmıĢtır. CORINE Sistemi dört temel amaca hizmet etmektedir: 1. Avrupa Birliği'nin bütün üye devletleri için belirlenmiĢ öncelikli konulara göre çevrenin durumu ile ilgili bilgilerin toplanması, 2. Üye devletler içinde ya da uluslararası düzeyde, verilerin toplanması ve bilgilerin uyumlu hale getirilmesi, 3. Bilgilerin tutarlılığının ve verilerin uyumluluğunun sağlanması, 4. Avrupa Çevre Ajansı kriterlerine göre ―Arazi Kullanım‖ haritalarının oluĢturulması. Ayrıca Corine Sistemi ile farklı düzeylerde (Uluslararası, Birlik, Ulusal ve Bölgesel) yapılan çok sayıdaki çalıĢma ile toplanan çevresel bilgilerin yıllar itibarıyla değiĢiminin izlenmesi sağlanmaktadır. CORINE Arazi Örtüsü Sınıflandırma Sistemi, Avrupa Çevre Ajansı tarafından belirlenen üç hiyerarĢik seviyeden oluĢmaktadır. Birinci seviyede ; Yapay Bölgeler, Tarım Alanları, Orman ve Yarı Doğal Alanlar, Sulak Alanlar ve Su Kütleleri olmak üzere 5 ana grup, ikinci seviyede 15 ve üçüncü seviyede kullanılması zorunlu olan 44 alt sınıf mevcuttur. Üçüncü hiyerarĢik seviyede ilave ulusal sınıflar kullanılabileceği ancak TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 125 / 446 bunun Avrupa veri standardının bütünlüğü açısından üçüncü seviyeye ilave edilmesi gerektiği Corine Teknik Kılavuzunda belirtilmektedir. Bu kapsamda Ülkemizdeki arazi yapısının çeĢitliliğine bağlı olarak 44 sınıfa ilave olarak 12 sınıf daha eklenmiĢtir. Corine Arazi Örtüsü Sınıflandırması Tablo 5‘te, bu sınıfa ilave olarak Ülkemiz için hazırlanan ek sınıflandırma Tablo 6‘da gösterilmiĢtir. Tablo 5. CORINE Arazi Örtüsü Sınıfları Sınıf Kodu Arazi Kullanımı Sınıf Kodu Arazi Kullanımı 1 Yapay Bölgeler 3 Orman ve Yarı Doğal Alanlar 11 ġehir Yapısı 31 Orman 111 Sürekli ġehir Yapısı 311 GeniĢ Yapraklı Ormanlar 112 Kesikli ġehir Yapısı 312 Ġğne Yapraklı Ormanlar 12 End.Tic.ve UlaĢım Birimleri 313 KarıĢık Ormanlar 121 Endüstriyel veya Ticari Alanlar 32 Maki veya Otsu Bitkiler 122 Karayolları, Demiryolları ve ilg.al. 321 Doğal Çayırlıklar 123 Limanlar 322 Fundalıklar 124 Havalanları 323 Sklerofil Bitki Örtüsü 13 Maden,BoĢaltım, ĠnĢaat Sahaları 324 Bitki DeğiĢim Alanları 131 Maden Çıkarım Sahaları 33 Bitki Örtüsü az ya da Olmayan Alanlar 132 BoĢaltım Sahaları 331 Sahil,Kumsal,Kumluk 133 ĠnĢaat Sahaları 332 Çıplak Kayalıklar 14 Yapay Tarımsal Olmayan YeĢil Alan 333 Seyrek Bitki Alanları 141 YeĢil ġehir Alanları 334 YanmıĢ Alanlar 142 Spor ve Eğlence Alan 4 Sulak Alanlar 2 Tarımsal Alanlar 41 Karasal Bataklık 21 Ekilebilir Alanlar 411 Bataklıklar 211 Sulanmayan Ekileb.Al 412 Turbalıklar 212 Süreki Sulanan Alanlar 42 Denize Yakın Islak Alanlar 213 Pirinç Tarlaları 421 Tuz Bataklığı 22 Süreki Ürünler 422 Tuzlalar 221 Üzüm Bağları 423 Gel-git ile OluĢan Düzlükler 222 Meyve Bahçeleri 5 Su Yapıları 223 Zeytinlikler 51 Karasal Sular 23 Meralar 511 Su Yolları 231 Meralar 512 Su Kütleleri 24 KarıĢık Tarım Alanları 52 Deniz Suları 242 KarıĢık Tarım Alanları 521 Kıyı Lagünleri 243 Doğal Bitki Örtüsü .ile Bulunan Tarım Alanl. 522 Nehir Ağızları 523 Nehir ve Okyanus Kaynak: ÇOB TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 126 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 6. CORINE Türkiye Ek Sınıflandırma Ülkemize Ait Ek Sınıflar Kod Sınıf Adı 1121 Kesikli ġehir Yapısı 1122 Kesikli Kırsal Yapı 2111 Sulanmayan Ekilebilir Alan 2112 Sulanmayan Sera 2121 Sulanan Alan 2122 Sürekli Sulanan Ekilebilir Alan, sera 2221 Sulanmayan Meyve Bahçesi 2222 Sürekli Sulanan Meyve Bahçesi 2421 Sulanmayan KarıĢık Tarım 2422 Sürekli Sulanan KarıĢık tarım 3321 Çıplak Kaya 3322 Çok Yukarılarda Çıplak Kaya Kaynak: ÇOB TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri ekibinin Corine 2. düzey sınıflandırmadan faydalanarak hazırladıkları havzanın genel arazi kullanım haritası ġekil 31‘de verilmiĢtir. Havza arazi kullanım değerleri CORINE 1. düzey sınıflandırmasına göre Tablo 7‘de, 2. düzey sınıflandırmasına göre ise Tablo 8‘de ve grafik olarak gösterimi de ġekil 32‘de verilmiĢtir. ġekil 31‘de yer alan Arazi Kullanım Durumu Haritası daha büyük ölçekli olarak EK III ‗te verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 127 / 446 ġekil 31. Susurluk Havzası Arazi Kullanım Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 128 / 446 Tablo 7. Havza Birinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri CORINE KODU ALAN (ha) ALAN (%) Yapay Alanlar Tarımsal Alanlar Orman ve Yarı Doğal Alanlar Islak Alanlar Su Yüzeyleri 52.321 1.015.060 1.321.502 7.982 32.473 2,15% 41,78% 54,40% 0,33% 1,34% Tablo 8. Havza Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri CORINE KODU Yapay Alanlar Tarımsal Alanlar Orman ve Yarı Doğal Alanlar Islak Alanlar Su Yüzeyleri ARAZĠ KULLANIMI ġehir Yapısı Endüstriyel, Ticari ve UlaĢım Alanları Maden, BoĢaltım ve ĠnĢaat Sahaları Yapay Tarımsal Olmayan YeĢil Alan Ekilebilir Alanlar Sürekli Ürünler Meralar KarıĢık Tarım Alanları Orman Alanları Maki veya Otsu Bitki Alanları Çıplak veya Bitki Örtüsü Az Olan Alanlar Karasal Sulak Alanlar Kıyısal Sulak Alanlar Karasal Sular Deniz Suları ġekil 32. Havza Ġkinci Düzey Arazi Kullanım Değerleri ALAN (ha) 32.323 6.902 11.156 1.940 473.923 26.436 32.875 481.826 716.585 566.412 38.505 6.664 1.318 31.129 1.343.928 ALAN (%) 1,33 0,28 0,46 0,08 19,51 1,09 1,35 19,83 29,50 23,32 1,58 0,27 0,05 1,28 0,06 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 129 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Havzada Yer Alan Ġllerin Arazi Sınıfları Susurluk Havzası içersinde yer alan Kütahya, Balıkesir ve Bursa illerinin 2008 yılı Ġl Çevre ve Durum Raporları ile illerin Ġl Tarım Master Planları‘ndan yararlanılarak hazırlanan arazi kabiliyet sınıflarının dağılımı ġekil 33‘te verilmiĢtir. ġekil 33. Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Ġllere Ait Arazi Sınıflarının Dağılımı I. Sınıf Araziler: Her türlü tarım için elveriĢli olan toprak türünün tarım yapıldığı alanlar genellikle düzdür ve kolaylıkla sulanabilir. II. Sınıf Araziler: I. Sınıf tarım topraklarına göre daha verimsiz olan arazilerde toprak ve suyu korumak için özel önlemler alınmalıdır. III. Sınıf Araziler: Bu sınıf arazi topraklarında, yüzey gerilimi ve topoğrafya gibi çok önemli engellerle karĢılaĢılır. Ürünlerin çeĢitliliği ve verim, ilk iki toprak çeĢidinden daha düĢüktür. Toprak için gerekli organik madde ve gübreler verilebilinir, drenaj tedbirleri alınarak toprak kalitesi artırılabilinir. IV. Sınıf Araziler: Toprağın derinliğine, kayalık durumuna, nemine ve eğimine göre tarım açısından önemli kısıtlayıcılar bulunur. Bu topraklarda ileri derecede önleler alınmalıdır. V. Sınıf Araziler: Genellikle çayır ve mera olarak kullanılan araziler düz ve kayalık topraklardan oluĢur. Üzerine tarım yapmaya müsait değildir. VI. ve VI Üstü Tarım Toprakları: Bu topraklar genelde çok eğimlilik, erozyon, taĢlılık, kayalık ve aĢırı drenaj bozuklukları baĢlıca kısıtlayıcılarıdır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 130 / 446 3.5. Tarım ve Hayvancılık Bilgileri 3.5.1. Tarım Balıkesir Ekolojisiyle Ülkemizde önemli bir yeri olan ilin iklimi ve toprak karakteri birçok bitkisel ürünün yetiĢmesine uygundur. Ġlin havza sınırları içerisinde kalan Manyas, Balıkesir ve Sındırgı ovaları tarımsal üretim bakımından büyük bir öneme sahiptirler. Ġlde zeytin, buğday, arpa, mısır, ayçiçeği, Ģekerpancarı, yem bitkileri, kavun, karpuz, narenciye, bakla, sarımsak, domates ile diğer sebze ve meyvelerin birçoğu yetiĢtirilmektedir. Ġlin havza sınırları içerisinde kalan ilçelerine ait tarım arazi kullanımları TÜĠK‘in 2008 Bitkisel Üretim Ġstatistiklerinden alınmıĢtır. Bu verilerin dağılımı grafik olarak ġekil 34‘te ve ilçelere ait rakamlar Tablo 9‗da verilmiĢtir. ġekil 34. Balıkesir Ġlinin Havza Sınırları Ġçersindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı Tablo 9. Balıkesir Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelere Ait Tarım Arazisi Kullanım Alanları Ġlçe Adı Merkez Balya Bigadiç Ġvrindi Kepsut Manyas Sındırgı Susurluk Dursunbey Bandırma Bigadiç Toplam Toplam Alan(ha) 45.486,7 15.901,6 24.719,6 23.448,5 16.435,2 29.197,2 25.486,5 25.621,8 25.314,7 37.575,9 24.719,6 293.907,3 Kaynak: TÜĠK 2008 Ekilen tarla alanı(ha) 38.807,6 15.015,2 21.323 21.081,1 14.245,6 25.468,7 21.018,4 24.285,8 22.977,2 33.882,2 21.323 259.427,8 Nadas alanı(ha) 450 100 300 300 200 50 220 40 550 0 300 2510 Sebze bahçeleri alanı(ha) 5.218,8 252,6 2.630 1.631,1 1.227,4 3.328,1 3.779,8 961,6 912,3 1.719,6 2.630 24.291,3 Meyve alanı(ha) 1.010,3 533,8 466,6 436,3 762,2 350,4 468,3 334,4 875,2 1.974,1 466,6 7.678,2 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 131 / 446 Ġlin havza sınırları içerinde yer alan ilçelerinde toplam sulanan tarım arazisi 49.026 ha‘dır. Bunların %65‘i devlet sulamaları ile %35‘i ise halk sulamaları ile gerçekleĢtirilmektedir. Bursa Ġlde özellikle büyük tüketim merkezlerine yakınlığından dolayı pazarlama imkânlarının uygun olması, dıĢ ülke pazarlarına yönelik yoğun bir ürün ihracının bulunması sonucu olarak meyve, sebze ve tarla bitkileri üretimleri yoğun olarak yapılmaktadır. Özellikle ilin havza sınırları içerisinde yer alan Karacabey ovasında domates ve soğan üretimi yüksek miktardır. Ayrıca Bursa Ģeftali yetiĢtiriciliği konusunda Ülkemizde ilk sıralarda yer almaktadır. Ġlin havza sınırları içerisinde kalan ilçelerine ait tarım arazi kullanımları TÜĠK‘in 2008 Bitkisel Üretim Ġstatistiklerinden alınmıĢtır. Bu verilerin dağılımı grafik olarak ġekil 35‘te ve ilçelere ait rakamlar Tablo 10‗da verilmiĢtir. ġekil 35. Bursa Ġlinin Havza Sınırları Ġçersindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı Tablo 10. Bursa Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelere Ait Tarım Arazisi Kullanım Alanları Ġlçe Adı Merkez Nilüfer Osmangazi Yıldırım Büyükorhan Gürsu Harmancık Karacabey Keles Kestel M.KemalpaĢa Orhaneli Toplam Kaynak: TÜĠK 2008 Toplam Alan(ha) Ekilen tarla alanı(ha) Nadas alanı(ha) 0 2.200 36.862,9 0 12.110 4.217,2 9.455,9 62.621,1 8.501,7 10.829,3 51.179,1 15.948,8 213.926 0 2.200 18.672,2 0 11.172,7 484,2 6.415,6 44.057,8 5.876,3 5.132,5 36.531,8 11.155,2 141.698,3 0 0 1.000 0 273,1 120 2.842,7 0 460 0 5.500 3.000 13.195,8 Sebze bahçeleri alanı(ha) 0 0 5.903,8 0 58,2 300 70,1 16.097,1 266,6 1.474,3 7.556 621,6 32.347,7 Meyve alanı(ha) 0 0 11.286,9 0 606 3.313 127,5 2.466,2 1.898,8 4.222,5 1.591,3 1.172 26.684,2 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 132 / 446 Toplam sulanabilir tarım alanlarının %55,82 si sulanabilir durumda olup, bu sulanabilir tarım alanlarının % 29,56‘sı sulanmaktadır. Bunun %54,6‘sı DSĠ tarafından %13,8‘i Köy Hizmetleri tarafından %31,6‘sı halk tarafından sulanmaktadır. Kütahya Ġlin havza sınırları içersinde kalan bölgelerinde genellikle tahıl ürünleri ekimi hâkimdir. Bunların yanı sıra Yem bitkileri ve baklagiller üretimi de yaygındır. Özellikle Simav‘da fasulye yetiĢtiriciliği yoğun olarak yapılmaktadır. Ayrıca, Simav ilde en çok bağ bahçe arazisinin bulunduğu ilçedir. Ġlin havza sınırları içerisinde kalan ilçelerine ait tarım arazi kullanımları TÜĠK‘in 2008 Bitkisel Üretim Ġstatistiklerinden alınmıĢtır. Bu verilerin dağılımı grafik olarak ġekil 36‗da ve ilçelere ait rakamlar Tablo 11‘de verilmiĢtir. ġekil 36. Kütahya Ġlinin Havza Sınırları Ġçersindeki Tarım Arazilerinin Dağılımı Tablo 11. Kütahya Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelere Ait Tarım Arazisi Kullanım Alanları Ġlçe Adı Toplam Alan(ha) Ekilen tarla alanı(ha) Nadas alanı(ha) Çavdarhisar Domaniç Emet Hisarcık Simav TavĢanlı Toplam 20.293,2 9.150,8 23.351,5 15.747,1 53.602,7 39.730,2 161.875,5 14.793 6.912,5 17.960,6 14.559,1 47.263,9 30.160,7 131.649,8 5.468,9 2.000 4.800 800 3.760 8.454 25.282,9 Sebze bahçeleri alanı(ha) 20,7 89,2 456,4 196,4 760,2 683,5 2.206,4 Meyve alanı(ha) 10,6 149,1 134,5 191,6 1.818,6 432 2.736,4 Kaynak: TÜĠK 2008 Ġlin havza sınırları içerinde yer alan ilçelerinde toplam sulanabilir tarım arazisi 107440 hektardır. Ancak sadece 31.417 ha sulanabilmektedir. Bunların %45‘i devlet sulamaları ile %55‘i ise halk sulamaları ile gerçekleĢtirilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 133 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 3.5.2. Gübre ve Zirai Ġlaç Kullanımı Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı‘ndan alınan veriler doğrultusunda havza sınırları içersinde yer alan illerin 2008 yılındaki gübre tüketimini gösteren sayısal veriler ve grafik ġekil 37‘de yer almaktadır. Balıkesir‘in özellikle merkezinde yer alan Balıkesir Ovası‘nda gübre tüketim rakamlarının diğer bölgelere göre nazaran daha yüksek olduğu gözlenmiĢtir. Bursa‘da ise havza sınırları içersinde büyük bir alanı kaplayan Karacabey ve MustafakemalpaĢa Ovaları‘nda gübre tüketim rakamları diğer bölgelere oranla yüksektir. Kütahya ilinin havza sınırları içersinde kalan Simav ve TavĢanlı Ovaları‘nda ise gübre tüketim rakamları diğer bölgelere oranla yüksektir. ġekil 37. Havzada Yer Alan Ġllere Ait Gübre Tüketim Rakamları Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı‘ndan alınan veriler doğrultusunda havza sınırları içersinde yer alan illere ait 2009 yılındaki il geneline ait pestisit tüketimini gösteren sayısal veriler ve grafik ġekil 38‗de verilmektedir. Bursa‘nın tüketim rakamları diğer illerinkine oranla çok yüksek olduğu gözlenmiĢtir. ġekil 38. Havzada Yer Alan Ġllere Ait Pestisit Tüketim Rakamları TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 134 / 446 3.5.3. Hayvancılık Balıkesir Ġlde hayvancılık önemli bir yere sahip olup, küçükbaĢ ve büyükbaĢ hayvancılık, tavukçuluk, balıkçılık ile arıcılık baĢlıca mesleklerdendir. Bunlara bağlı olarak et, süt ve ürünleri, yumurta üretebilmek, iĢleyebilmek için kesimhane, mandıra ve kümesler gibi sektörler ilin havza sınırları içerisinde yoğun olarak bulunmaktadır. Ġlin havza sınırları içerisinde kalan ilçelerine ait hayvancılık rakamları TÜĠK‘in 2008 Ġstatistiklerinden alınmıĢ ve Tablo 12‘de verilmiĢtir. Tablo 12. Balıkesir Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelerine Ait Hayvancılık Ġstatistikleri Ġlçe Adı BüyükbaĢ Merkez 94.071 Balya 24.857 Bandırma 35.181 Bigadiç 46.564 Dursunbey 26.328 Erdek 3.674 Ġvrindi 33.885 Kepsut 32.032 Manyas 22.014 Sındırgı 20.030 Susurluk 36.180 Toplam 374.816 Kaynak: TÜĠK 2008 KüçükbaĢ 180.000 40.343 23.139 51.203 85.560 3.230 61.335 45.198 29.245 74.720 40.040 634.013 Kümes 3.321.840 57.000 7.672.491 2.266.110 369.490 2.330.360 1.261.594 55.000 1.031.840 478.500 1.298.750 20.142.975 Bursa Hayvancılığın önemli bir iĢ kolu olduğu ilde, küçükbaĢ ve büyükbaĢ hayvancılık, tavukçuluk, balıkçılık ve ipek böcekçiliği baĢlıca uğraĢ alanlarıdır. Özellikle Karacabey ve MustafakemalpaĢa ilçesinde kümes hayvancılığı yoğun olarak yapılmaktadır. Ġlin havza sınırları içerisinde kalan ilçelerine ait hayvancılık rakamları TÜĠK‘in 2008 Ġstatistiklerinden alınmıĢtır. Bu verilerin ilçelere ait rakamlarla Tablo 13‗te verilmiĢtir. Tablo 13. Bursa Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelerine Ait Hayvancılık Ġstatistikleri Ġlçe Adı BüyükbaĢ Nilüfer 15.957 Osmangazi 9.075 Yıldırım 3.344 Büyükorhan 4.657 Gürsu 698 Harmancık 1.692 Karacabey 19.487 Keles 6.080 Kestel 2.375 M.KemalpaĢa 31.037 Orhaneli 5.266 Toplam 99.668 Kaynak: TÜĠK 2008 KüçükbaĢ 16.376 19.908 1.540 17.103 9.500 3.600 38.920 30.910 10.253 48.700 7.990 204.800 Kümes 868.000 1.813 11.900 1.140.725 18.980 73.250 2.089.300 5.390 4.209.358 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 135 / 446 Bursa‘da ayrıca önemi olan hayvancılık türlerinden biride ipek böcekçiliğidir. Ġlin havza sınırlarında yer alan 17 köy (73 hane) de yapılmaktadır. Kütahya Hayvancılığın genelde köy yerlerinde tek geçim kaynağı olabildiği ilde, küçükbaĢ ve büyükbaĢ hayvancılık, tavukçuluk baĢlıca uğraĢ alanlarıdır. Özellikle Simav ve TavĢanlı ilçelerinde hayvancılık önemli bir iĢ koludur. Ġlin havza sınırları içerisinde kalan ilçelerine ait hayvancılık rakamları TÜĠK‘in 2008 Ġstatistiklerinden alınmıĢtır. Bu verilerin ilçelere ait rakamlarla Tablo 14‗te verilmiĢtir. Tablo 14. Kütahya Ġlinin Havza Sınırları Ġçerisinde Kalan Ġlçelerine Ait Hayvancılık Ġstatistikleri Ġlçe Adı Çavdarhisar Domaniç Emet Hisarcık Simav TavĢanlı Toplam BüyükbaĢ 4.581 5.493 9.854 4.350 25.250 24.515 74.043 KüçükbaĢ 12.270 17.000 17.413 10.350 78.750 34.920 170.703 Kümes 8.190 8.720 0 6.665 144.500 425.745 593.820 Kaynak: TÜĠK 2008 3.6. Sanayi Durumu Susurluk Havzası‘nın önemli bir kısmını oluĢturan Bursa ve Balıkesir Ülkemizde sanayinin en fazla geliĢtiği iller arasındadır. Zengin hammadde kaynakları ve yoğun nüfusun birlikte getirdiği nitelikli iĢ gücü, ulaĢım olanaklarındaki kolaylığın iç ve dıĢ piyasalara yakınlık sağlaması sanayinin geliĢmesinde önemli bir itici güç olmuĢtur. Havza sınırları içersinde 11 adet Organize Sanayi Bölgesi ve 29 adet Küçük Sanayi Sitesi yer almaktadır. OSB ve KSS‘lere ait bilgiler Sanayi ve Ticaret Ġl Müdürlüğü‘nce kayıt altına alınmakta ve güncel verilere ulaĢılabilesi mümkün olabilmektedir. Ancak Bayındır ve Ġskân Müdürlüğü ve Belediyeler tarafından planlanan alanlar ve bu alanlarda faaliyet gösteren tesisler hakkında ihtiyaç duyulan bilgilerin temininde sıkıntılar yaĢanmaktadır. Bu alanlara ait sağlıklı bir veri tabanı bulunmamaktadır. Verileri tek bir merkezde toplamak, güncel verilere ulaĢmak ve gerektiğinde istenilen amaca yönelik olarak kamuoyuna sunmak üzere, her türlü ölçekte sanayi ile getirilecek plan kararlarında Sanayi ve Ticaret Bakanlığı ve taĢra teĢkilatının yetkili kılınması önem taĢımaktadır.Sanayi ve Ticaret Bakanlığı‘ndan alınan 2008 yılı illere ait Sanayi ve Ticaret Durum Raporları‘ndaki verilerden faydalanılarak hazırlanan illere ait sanayi envanteri Tablo 15‘te verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 136 / 446 Tablo 15. Havza Ġçerisindeki Ġllere Ait Sanayi Envanteri Ġçki Tütün Ürünleri Tekstil Giyim ve Kürk Ürünleri Deri ve Deri Ürünleri Diğer Firma Adeti 32 312 - - 90 14 5 28 - Ġstihdam (KiĢi) 452 7102 - - - 29 16 226 - Firma Adeti 208 585 0 1 282 8 37 4 221 Ġstihdam (KiĢi) 578 3002 0 6 10774 15 61 0 534 Firma Ġstihdam Adeti (KiĢi) 26 943 11 549 ĠMALAT SANAYĠ KOLLARI Balıkesir Bursa Kütahya Ambalaj Sanayi Gıda Gıda ve Ġçecek Ürünleri TÜKETĠM MALI ÜRETEN SANAYĠLER 128 2225 0 0 0 27 62 Kütahya 44 484 6 219 Diğer 2139 Adeti (KiĢi) Demir DıĢı Metaller (KiĢi) Firma Ġstihdam 23 8 2 14 44 42 3 - 17 8 16 44 8 3 172 10 174 37 146 25 19 16 17 714 309 743 0 100 349 400 450 279 9 154 1 169 22 352 5 1064 4 131 76 7731 36 7041 1 8 Demir Çelik Ġstihdam 43 162 20 Ana Metal Bursa - Seramik, Kil,TaĢ ve Çimentodan Gereçler 189 1 Çimento 2 25 24 Cam 7 5 5 Lastik ve Plastik Ürünler 1 462 123 Gübre 78 (KiĢi) Adeti Kimya Adeti Balıkesir Kimyasal Ürünler Kağıt ve Kağıt Ürünleri Firma Ġstihdam Firma ĠMALAT SANAYĠ KOLLARI Kok ve Petrol Ürünleri Ağaç ve Mantar Ürünleri Basım ve Yayım ARA MALI ÜRETEN SANAYĠLER Elektrikli Makineler Elektronik Motorlu Kara TaĢıtları Gemi ĠnĢa Demir yolu TaĢıt Havayolu TaĢıtları Bisiklet, Motosiklet ve Diğerleri 27 92 - 37 62 - 3 34 - - - 23 45 Bursa Firma Adeti 20 136 2 0 5 7 6 0 0 0 0 Ġstihdam Firma Ġstihdam (KiĢi) Adeti (KiĢi) 0 9 117 756 16 240 9 4 34 0 6 2 33 0 0 4 525 0 0 0 0 Kütahya Kaynak: Ġl Sanayi ve Ticaret Durum Raporları 2008 Diğer Bilgi ĠĢlem Makineleri 33 91 Mobilya Tarım Makineleri 54 75 Tıbbi,Hassas,Optik Aletler ve Saatler Makine Ġmalatı Adeti (KiĢi) Makine ve Teçhizat Firma Ġstihdam ĠMALAT SANAYĠ KOLLARI Balıkesir Metal EĢya Ġmalat Sanayi YATIRIM MALI ÜRETEN SANAYĠLER 3 8 13 136 - 0 318 0 0 7444 4 75 0 5 1112 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 137 / 446 3.6.1. Tekil Sanayi Tesisleri Balıkesir Ġldeki temel sanayi un, yem, zeytin, zeytinyağı ve pirina, beyaz et üretimi ile ilgili sanayi, gübre, konserve üreten üniteler, orman ve orman ürünleri sanayisi, kimya, çimento, Ģeker, deri, kösele, tekstil, süt ve süt ürünleri, çeltik, sentetik çuval, tuğla ve kiremit, makine ve tarım makineleri, trafo, jeneratördür. Ayrıca ilde bor, kömür, demir baĢta olmak üzere krom, mermer, kurĢun, çinko, antimuan, kaolen gibi maden yatakları bakımından zengin ve sayıca kabarıktır. Mermer ve bor cevherlerinde ülke rezervinin büyük bir kısmı Balıkesir‘de bulunmaktadır. Ġlin 2008 yılı Sanayi ve Ticaret Durum Raporu‘ndan alınan veriler doğrultusunda hazırlanan ilin havza sınırları içerisindeki küçük sanayi siteleri ve bilgileri Tablo 16‗da verilmiĢtir. Tablo 16. Balıkesir Ġlinin Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Küçük Sanayi Siteleri Adı Merkez K.S.S. Atatepe K.S.S. Bigadiç K.S.S. Dursunbey K.S.S. Ġvrindi K.S.S. Sındırgı Erdek K.S.S. Susurluk K.S.S. Faaliyete BaĢladığı yıl 1970 1992 2005 1995 1986 1976 1993 1994 Toplam Alanı (hektar) 1.323.490 1.540 98.000 143.000 17.268 3.239 40.000 44.000 Toplam ĠĢyeri Sayısı 1.039 1.200 333 99 65 226 90 120 Mevcut Ġstihdam 3.117 40 347 216 170 390 105 180 Kaynak: Balıkesir Sanayi ve Ticaret Durum Raporu 2008 Bursa Bursa‘nın bugünkü ekonomik yapısı içerisinde, ülke ekonomisini temsil eder mahiyetteki temel sektörlerin baĢında tekstil gelmektedir. Bursa‘da diğer önemli sanayi dalları, otomobil ve muhtelif yedek parça üretimini içine alan otomotiv endüstrisidir. Yine Bursa sanayisi açısından özel önem taĢıyan bir baĢka sektör, gıda endüstrisidir. Bursa‘da gıda endüstrisine iliĢkin olarak hemen her dalda faaliyet gösteren firmalar mevcuttur. Özellikle meyve suyu, alkolsüz içki, konserve ve konsantre salça üretiminde Bursa Türkiye genelinde önemli paya sahiptir. Bursa‘nın imalat sanayisi içerisinde, ülke ekonomisi açısından önem teĢkil eden daha pek çok sektör, belirli ağırlıklara sahip bulunmaktadır. Bunlar içerisinde, gübre, kimya, deri hazır giyim, demir çelik, metal ana sanayi, çimento, madeni eĢya, mobilya, inĢaat taahhüt sektörleri en önemlilerindendir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 138 / 446 Ġlin 2008 yılı Sanayi ve Ticaret Durum Raporu‘ndan alınan veriler doğrultusunda hazırlanan ilin havza sınırları içerisindeki küçük sanayi siteleri ve bilgileri Tablo 17‗de verilmiĢtir. Tablo 17. Bursa Ġlinin Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Küçük Sanayi Siteleri Adı Bursa K.S.S. Çakıcı Test. K.S.S. Dökümcüler K.S.S. Demir-Mad. ĠĢler K.S.S. Karacabey K.S.S. K.Bey Sanatk. K.S.S. M.K.PaĢa K.S.S. Otosansit K.S.S. S.S. Özlüce Top. ĠĢyer. Yapı Koop. K.S.S. Yıldırım Dokum. K.S.S. Otom. Yan San. K.S.S. Metal Döküm. K.S.S. Gürsu K.S.S. Kestel K.S.S. Faaliyete BaĢladığı yıl 1990 1997 2004 2007 1978 2001 1982 1998 Toplam Alan(ha) 124 9 26 38 212 40 105 840 Toplam ĠĢyeri Sayısı 1.139 59 130 149 535 124 387 2.024 - - - - 2003 2005 2006 2007 2004 Arsası yok Arsası yok Arsası yok Arsası yok Arsası yok 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Mevcut Ġst. 8.000 27 700 1.150 1.102 127 700 4.050 Kaynak: Bursa Sanayi Ve Ticaret Durum Raporu 2008 Kütahya Kütahya yeraltı kaynakları yönünden çok zengin bir ildir. Sanayi de buna paralel olarak geliĢmiĢtir. Porselen ve karo fabrikaları ile çinicilik ilin simgesi durumundadır. Ayrıca madencilik ve tekstile dayalı sanayi geliĢmiĢtir. Orman ürünlerinden tomruk iĢleyerek değiĢik nitelikli inĢaat ve yapı kerestesi ile mobilya malzemesi üreten birçok iĢletme mevcuttur. Ġlde cam sanayi yatırımı da özel sektörce kurulmuĢtur. Ġlin 2008 yılı sanayi ve ticaret durum raporundan alınan veriler doğrultusunda hazırlanan ilin havza sınırları içerisindeki küçük sanayi siteleri ve bilgileri Tablo 18‘de verilmiĢtir. Tablo 18. Kütahya Ġlinin Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Küçük Sanayi Siteleri Adı TavĢanlı 1. Küçük Sanayi Sitesi TavĢanlı 2. Küçük Sanayi Sitesi Simav Küçük Sanayi Sitesi Emet Küçük Sanayi Sitesi Domaniç Küçük Sanayi Sitesi TavĢanlı Leblebi ve KuruyemiĢ Ġmal. K.S.S. TavĢanlı Marangozlar Mobilyacılar Keresteciler KSS Faaliyete BaĢladığı yıl Toplam Toplam Alanı (ha) ĠĢyeri Sayısı Mevcut Ġstihdam 1979 1995 1993 1996 2004 3188 47000 60000 32240 0 186 176 310 42 0 280 325 598 82 0 1991 0 0 0 1997 11382 0 0 Kaynak: Kütahya Sanayi Ve Ticaret Durum Raporu 2008 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 139 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 3.6.2. Organize Sanayi Bölgeleri Balıkesir Balıkesir ilinin havza sınırları içerisinde kalan iki adet organize sanayi bölgesi bulunmaktadır. Yoğunluğun ağaç, gıda, kimya ve inĢaat sektöründe bulunan 55 firmayı bünyesinde bulunduran Balıkesir Sanayi Organize Bölgesi‘nin arıtma tesisi yapım aĢamasındadır. Diğer organize sanayi bölgesi olan Balıkesir II (2) Organize Sanayi Bölgesi demir çelik tesislerinin genelinde yer aldığı haddeciler için kurulmuĢ ve bünyesinde 24 tesis barındırmaktadır. Organize sanayi bölgesine ait AAT proje aĢamasındadır. Tablo 19. Balıkesir Ġlinin Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Organize Sanayi Bölgeleri BALIKESĠR ĠLĠ ORGANĠZE SANAYĠ BÖLGELERĠ Organize Sanayi Bölgeleri OSB Ġlgili Bilgiler Balıkesir Organize 2.Organize San. Faaliyete BaĢladığı Yıl 1996 1997 Alanı (Hektar) 562 80 Parsel Sayısı 157 66 Parsel Sayısı 85 18 Üretime Geçen Tesis Sayısı 62 ĠnĢaat Parsel Sayısı 19 5 Safhasında Tesis Sayısı 15 − Proje Parsel Sayısı 37 30 Safhasında Tesis Sayısı 24 − Parsel Sayısı 141 53 TOPLAM Tesis Sayısı 101 Tahsis ed.Parsel Sayısı 141 53 Mevcut 1900 2000 Ġstihdam Kapasitesi Toplam 10000 2000 Kaynak: Balıkesir Ġl Sanayi Ticaret Müdürlüğü Bursa Ülkemizin önemli sanayi Ģehirlerinden birisi olan Bursa‘nın havza sınırları içerisinde kalan 9 adet organize sanayi bölgesi bulunmaktadır. Bu bölgelerden altısının AAT bulunmaktadır. BTSO, DemirtaĢ OSB, NOSAB ve Deri OSB‘nin kendileri ait artıma sistemleri mevcuttur. Gürsu ve Kestel‘deki organize sanayi bölgeleri ise atıksularını bölgenin evsel yüküyle birlikte S.S. YeĢil Çevre AAT‘ye vermektedirler. Yapılan saha çalıĢmaları ve Bursa Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü personeliyle yapılan bilgi alıĢveriĢleri doğrultusunda hazırlanan ilin havza sınırları içersinde kalan organize sanayi bölgeleri envanteri Tablo 20‘de verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 140 / 446 Tablo 20. Bursa Ġlinin Havza Sınırları Ġçersinde Yer Alan Organize Sanayi Bölgeleri Sektörler OSB Adı BTSO DemirtaĢ Gıda Tekstil Ambalaj – Sünger Kağıt Ambalaj Lastik sanayii Kauçuk ve Plastik Sanayii Petrol ürünleri Cam Elektrikli Alet Üret. TaĢıt Ġmali Elektrik Üretim Mobilya Mermer Metal, Mak. Oto. Yan San. Deri ĠnĢaat Kimya San. Diğer Toplam 5 85 4 214 Sektörlere Göre ĠĢletme Sayısı Deri NOSAB Gürsu Kestel OSB 2 5 3 46 52 57 Hasanağa MKP MKP Mermer. 1 14 2 1 - 5 4 7 2 34 - 2 2 7 1 1 - 3 2 1 3 2 4 3 1 7 59 48 135 6 11 21 79 2 2 8 3 8 15 186 18 310 34 276 3 4 70 9 83 79 11 46 10 10 8 16 Kütahya Kütahya 2008 Ġl Çevre Durum Raporu‘ndan alınan bilgiye göre ilin havza sınırları içerisinde iki adet kurulma aĢamasında olan organize sanayi bölgesi bulunmaktadır. Biri, Kütahya TavĢanlı karayolu üzeri Doğaaslan Karakolu mevkiinde olan TavĢanlı Organize Sanayi Bölgesi‘dir. Toplam alanı 1.410.000 m2 olacak OSB‘nin yer seçimi yapılmıĢ olup, alan Belediye Mücavir alanı içerisine alınmıĢtır. OSB alanı ile ilgili mülkiyet durumu çıkarılmıĢ olup, kamulaĢtırmaya esas olmak üzere Sanayi ve Ticaret Bakanlığından Ģahıs mülkiyetindeki araziler için kamu yararı kararı alınmıĢtır. Ayrıca gözlemsel Jeolojik etüt ve jeoteknik etüt raporu hazırlanmıĢ Bakanlıkça onaylanmıĢtır. ġu anda 1/5.000‘lik imar planı ve 1/1.000‘lik Uygulama Ġmar Planı çalıĢmaları bitirilmiĢ olup, planlar Bakanlıkça onaylanmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 141 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 2008 yılı içerisinde bölgede arsa tahsisi çalıĢmalarına baĢlanması öngörülmektedir. Diğeri ise Simav Ġlçesi Güney Beldesi Bozbelen Mevkiinde yer alan Simav Organize Sanayi Bölgesi‘dir. Toplam alanı 1.300.000 m2 olacak olan OSB‘nin yer seçimi yapılmıĢ olup, alan Belediye Mücavir alanı içerisine alınmıĢ ve hâlihazır haritaları yaptırılmıĢtır. En son olarak OSB alanı ile ilgili mülkiyet durumu çıkarılmıĢ olup, kamulaĢtırmaya esas olmak üzere Sanayi ve Ticaret Bakanlığından Ģahıs mülkiyetindeki araziler için 25.08.2005 tarihinde kamu yararı kararı alınmıĢtır. Ayrıca gözlemsel jeolojik etüt ve jeoteknik etüt raporu hazırlanmıĢ onay aĢamasındadır. (Kütahya ĠÇDR 2008) 3.7. Korunan Alanlar Susurluk Havzası ekolojik açıdan Ülkemizde önemli bir yere sahiptir. Birçok kuĢ türüne ev sahipliği yapan Manyas Gölü ile yine birçok canlı türünün yaĢamını sürdürdüğü Uludağ Milli Parkı ile Uluabat Gölü havza sınırları içerisinde yer almaktadır. Bunların yanı sıra bölgede tabiatı koruma alanları ile yaban hayatı geliĢtirme sahaları da mevcuttur. TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri ekibi tarafından oluĢturulan havza sınırları içerisinde yer alan koruma alanlarını gösteren harita ġekil 39‗da verilmiĢtir. ġekil 39. Susurluk Havzası Korunana Alanlar Haritası TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 142 / 446 Balıkesir Balıkesir ilinin havza sınırları içerisinde yer alan korunan alanlar: Ġkizcetepeler Barajı: Balıkesir‘in içme suyu kaynağı olan barajın yüzey alanı 960 ha‘dır. YaklaĢık 250.000 kiĢiye içme ve kullanma suyu sağlayan baraj Balıkesir Belediyesi‘nin idaresindedir. Manyas KuĢ Gölü: Gölü besleyen en önemli kollardan biri olan Sığırcı Deresi‘nin göl çevresinde olusturduğu 64 hektarlık delta 27.07.1959 tarihinde Milli Park ilan edilmistir. Manyas Gölü‘nü de içine alan 25.0000 hektarlık bölge ise 1996 yılındaYaban Hayatı Koruma Sahası olarak ilan edilmistir (WWF-Türkiye 2008). 1981 yılında I. Derece Doğal Sit Alanı statüsüne kavuĢturulan göl ve yakın çevresinde. 239‘dan fazla kuĢ türü ile 20 den fazla da balık türü yaĢamlarını sürdürmektedirler. Bursa Bursa ilinin havza sınırları içerisinde yer alan korunan alanlar: Uluabat Gölü (Ramsar Sahası): 2001 yılında Ramsar Statüsü kazanan göl 2001 yılında ‗Yasayan Göller Ağı‘na (Living Lakes Network) dahil edilmistir. Kaba üçgen Ģekline sahip gölün uzunluğu 23-24 km geniĢliği ise 12 km yi bulmaktadır. Yıllara ve mevsimlere göre farklılık gösteren göl alanın Ģuana kadar ki ulaĢtığı en yüksek değer 24000 ha, en alçak değer ise 13500 ha‘dır. Gölün fazla suları Susurluk Çayı vasıtasıyla Marmara Denizi‘ne boĢalırken, göldeki su seviyesinin düĢmesi durumlarında dere göle doğru akıĢa gecerek gölü besler. (WWF-Türkiye 2008) Doğancı barajı: Yüzey alanı 155 ha olan baraj Nilüfer çayı üzerine Bursa ilinin içme suyu temini için kurulmuĢtur. Barajın koruma havzasına alınarak havzada Büyük ġehir Belediye BaĢkanlığının öncülüğünde organik tarım projesi baĢlatılmıĢtır. Uludağ Milli Parkı: Toplam alanı 12.762 ha olan parkın en yüksek yeri 2.542 m olan Uludağ tepesidir. 1961 yılında ulusal park olarak ilan edilmiĢtir. Uludağ çok sayıda dereye kaynak oluĢturur. Uludağ‘ın güneyinden doğan Nilüfer Çayı çok sayıda dereyi alarak kuzeybatıya doğru akar. Dağın kuzey yamacından doğan küçük dereler Deliçay adı ile Bursa Ovası‘nda Nilüfer Çayı ile birleĢirler. Uludağ‘ın bu dereleri devamlı su bulundururlar ve dik yamaçlarda küçük çağlayanlar oluĢtururlar. Karacabey ‗de Karadağı-Ovakorusu Yaban Hayatı GeliĢtirme Sahası Orhaneli ‗nde Özel Avlak Alanlar TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 143 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Nilüfer Barajı Kocaçay Deltası Çınarcık Barajı Kütahya Kütahya ilinin havza sınırları içerisinde yer alan korunan alanlar: TavĢanlı‘da Vakıf Çamlığı Tabiatı Koruma Alanı Domaniç‘da Mızık Çamı Tabiat Anıtı Domaniç‘da KaĢalıç Tabiatı Koruma Alanı Simav‘da Gölcük Orman Ġçi Dinlenme Yeri TavĢanlı‘da Çatak Yaban Hayatı GeliĢtirme Sahası Simav ‗da Akdağ Yaban Hayatı GeliĢtirme Sahası Yaylacık ‗da Özel Avlak Alanlar TavĢanlı‘da Sulama, taĢkın koruma, içme ve sanayi suyu temini amaçlı kullanılan Kayaboğazı Barajı 3.8. Su Kaynakları Susurluk Havzası‘nın su kaynakları durumu illere ait 2008 Ġl Çevre ve Durum Raporları ile Çevre ve Orman Bakanlığının verilerinden faydalanılarak hazırlanmıĢtır. Havza sınırları içerisinde yer alan içme suyu kaynakları Tablo 21 ve devam eden DSI projeleri ise Tablo 22‘ de verilmiĢtir. 3.8.1. Barajlar Balıkesir Ġlin havza sınırları içerisinde yer alan en değerli barajı Ġkizcetepeler Barajı‘dır. Sulama ve Balıkesir iline 2020 yılına kadar içme, kullanma ve endüstri suyu temini amacıyla Kille Çayı üzerinde yapılmıĢtır. Gövde hacmi 1.100.000 m3 olan barajın toplam göl hacmi 164,5 hm3‘tür. Ayrıca Balıkesir-Sındırgı ve Gölcük ovalarındaki 3.454 ha‘lık arazilerin sulanması için Simav Çayı üzerinde sulama ve taĢkın koruma amaçlı olarak bölgeye Çaygören Barajı inĢa edilmiĢtir. Ġlin diğer barajları Ardıçtepe Ġvrindi Barajı, Manyas Barajı, Köteyli Barajı, Susurluk Barajı, Adalı Barajı, Dursunbey Barajı, Düvertepe Barajı‘dır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 144 / 446 Bursa Bursa ilinin havza sınırları içersinde yer alan Doğancı Barajı kaya ve toprak dolguludur. 65 m yüksekliğindeki baraj Bursa ili için önemli bir içme suyu ve kullanma suyu kaynağıdır. Büyükkıdan ve arkadaĢları tarafından yapılan çalıĢmada Doğancı Barajı suları kimyasal ve fiziksel yönüyle degerlendirilmiĢ ve standartlarla karĢılaĢtırılmıĢtır. Dogancı baraj gölünün kirlilik parametrelerinin içme ve kullanma suyu kriterlerine uygun olduğu tespit etmiĢlerdir. Konumu itibari ile açık bir sistem olan ve bu yüzden çevresi ile direk etkilesim içinde olmasına rağmen kriterlere uygun olmasının en büyük nedenlerinden biri olarak endüstri kuruluslarınından ve kentsel yasamdan uzak olması olarak açıklamıĢlardır. Kaya dolgusuna sahip olan Nilüfer Barajı ise 72,5 m yüksekliğinde olup ilin içme ve kullanma suyu ihtiyaçlarını karĢılamaktadır. Bunların yanı sıra 123 m yüksekliğindeki kaya dolgulu Çınarcık Barajı ile 27,5 metre yüksekliğindeki toprak dolgulu GölbaĢı Barajı içme ve kullanma suyu kaynağı olarak tasarlansa da henüz kullanılmamaktadır. Ġlin diğer önemli barajları YeĢildere Barajı, Gölecik Barajı, Devecikonağı Barajı, Kızkayası Barajı, Karyağmaz Barajı, B.Orhan Cuma Barajı, DemirtaĢ Barajı‘dır. Kütahya Kütahya ilinin havza sınırları içersinde bulunan Çavdarhisar Barajı içme ve sulama amaçlı kullanılmaktadır. Ġlin diğer önemli barajları Kalkan Barajı ile TavĢanlı‘da sulama, taĢkın koruma, içme ve sanayi suyu temini amaçlı kullanılan Kayaboğazı Barajı‘dır. 3.8.2. Göletler Balıkesir Balıkesir ilinin havza sınırları içersinde toplam 29 adet tamamlanmıĢ ve inĢaatı devam eden gölet bulunmaktadır. Bunlardan en büyük olanları Ġbirler Göleti, Bigadiç Değirmenli Göleti, ġamlı Göleti, Dursunbey AkbaĢlar Göleti, Çinge Göleti ve Sındırgı Yaylabayır Göleti‘dir. Ayrıca ilin havza sınırları içerisinde Köy Hizmetleri tarafından yaptırılan 7 adet gölet daha bulunmaktadır. Bunların en büyükleri Ġvrindi Ç.Patlak ve Bigadiç Salmanlı Göletleridir. Bursa Bursa ilinin havza sınırları içersinde kalan göletlerin çoğunluğu sulama amaçlı kullanılmaktadır. Bu göletler Çalı Göleti, Kayapa Göleti, Dağyenice Göleti, Dağkadı Göleti, Ericek Göleti, Alpagut Göleti, KeĢlik Göleti, YalıntaĢ Göleti, Ġnkaya Göleti, Merkez Göleti, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 145 / 446 Erdoğan Göleti, Karaca Göleti, Baraklı Göleti, Dedeler Göleti, Doğla Göleti ve Okçular Göleti. Ayrıca Keles bölgesinde yer alan Yağcılar Göleti ile Gököz Göleti ise hayvan içme suyu kaynağı olarak kullanılınır. Kütahya Sulama amaçlı kullanılan ilin havza sınırları içerisinde kalan göletlerinden baĢlıcaları Çukurköy Göleti, Çetre Göleti, Doğanlar Göleti, Gökçeler Göleti, Çelte Göleti, ġenlik Göleti, ġapçıdede Göleti, Kozluca Göleti, Güldüren Göleti ile Kuruçay Göletidir. Tablo 21. Susurluk Havzası Sınırları Ġçerisinde Yer Alan Ġçme Suyu Kaynakları Hangi YerleĢim Yerine Ġçmesuyu Sağladığı Ġçme ve Kullanma Suyu Sağlanan Nüfus 346.750 Karapürçek 2.189 315.360 Göbel 2.440 18.250.000 Merkez 247.072 Bandırma Bld. 7.884.000 Bandırma 111.494 Göl Erdek Bld. 1.115.440 Erdek 21.660 Erdek Akarsu Ocaklar Bld. 14.400 Ocaklar 2.365 Turluk Dere Erdek Akarsu Ocaklar Bld. 21.600 Ocaklar 2.365 Kale Dere Erdek Akarsu Ocaklar Bld. 25.550 Ocaklar 2.365 Doğrancı Barajı Bursa Baraj Gölü Bursa B. Bld. 73.580.715 B.B.B.'ye bağlı ilçeler 2.204.874 Büyükorhan Gölet Büyükorhan Bld. 109.500 Büyükorhan 3.423 Orhaneli Göl Orhaneli Bld. 78.840 Orhaneli 7.888 Su Kaynağının Adı Su Kaynağının Yeri Kaynak Türü Suyu Kullanan Ġdare Susurluk Akarsu Karapürçek Bld. Göbel Gölet Göbel Bld. Balıkesir Baraj Gölü Balıkesir Bld. Bandırma Baraj Gölü Eğridere Gölü Erdek Dumanlı Tepe Dokuz Dereler Söve Göleti Ġkizcetepeler Barajı Kumköy Regülatörü Yapraklı Gürlek Su Kaynağından Alınan Su Miktarı (m³/yıl) Nilüfer Barajı Bursa Baraj Gölü Bursa B. Bld. ĠnĢa Çınarcık Barajı Bursa Baraj Gölü Bursa B. Bld. ĠnĢa TavĢanlı Baraj Gölü TavĢanlı Bld. Su Bağı Emet Akarsu Emet Bld. Basmacı Deresi Simav Akarsu Simav Bld. TavĢanlı Barajı TavĢanlı Baraj Gölü TavĢanlı Bld. Kayaboğazı Barajı B.B.B.'ye bağlı ilçeler B.B.B.'ye bağlı ilçeler TavĢanlı-Tunçbilek 62.040 693.500 Emet 10.502 315.360 Simav 25.149 TavĢanlı 62.040 11.668.320 TÜBĠTAK MAM Coğrafi Bilgi Sistemleri ekibinin ÇOB‘tan gelen veriler ıĢığında hazırladığı ve havza sınırları içerisinde yer alan baraj ve göletleri gösteren harita ġekil 40‘da verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 146 / 446 ġekil 40. Susurluk Havzası Baraj ve Göletler Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 147 / 446 Tablo 22. Susurluk Havzası Sınırları Ġçerisinde Yer Alan DSI Projeleri NO 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 ADI Adalı Barajı AkbaĢlar Göleti Alidemirci Göleti Antimon Göleti Ardıçtepe Barajı Armutalan Göleti Büyükyenice Göleti Çamköy Barajı Çataldağ Göleti Çaygören Barajı Çinge Göleti Değirmenli Göleti DeliktaĢ Göleti Demirkapı Göleti Dursunbey Barajı Düvertepe Barajı Düzoba Göleti Gökköy Göleti Hacıhüseyin Göleti Halkapınar Göleti Ġbirler Göleti Ġkizcetepeler Barajı Ilıca Göleti Karacaören Göleti Karakol Göleti Karapürçek Göleti Kavacık Göleti Kavaklı Göleti Kayalar Göleti Kepsut Barajı KocaavĢar Göleti Kocabey Göleti Koçoğlu Göleti Korucu Göleti Köteyli Barajı Manyas Barajı Merinos Çiftliği Göleti Ortaca Göleti Ovacık Göleti Soğuksu Göleti Söve Göleti Susurluk Barajı Süleler Göleti ġahinburgaz Göleti ġamlı Göleti Tatlıpınar-Alatepe Göleti Üzümcü Barajı Yağcılar Göleti Yaylabayır Göleti Yusufçamı Göleti IL Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir Balıkesir ĠLÇE Bigadiç Dursunbey Balya Susurluk ivrindi Merkez ivrindi Bigadiç Susurluk Sındırgı Merkez Bigadiç Merkez Susurluk Dursunbey Sındırgı Merkez Merkez Balya Merkez Merkez Merkez Balya Merkez Merkez Susurluk Dursunbey Merkez Balya Kepsut Merkez Sındırgı Manyas ivrindi Merkez Manyas Bandirma Merkez Merkez Manyas Susurluk Susurluk Dursunbey Erdek Merkez Merkez Merkez Merkez Sındırgı Sındırgı AKARSU Kocadere Gecelli Deresi Akçalar Deresi Karadere Madra Çayı (Kocaçay) Muslu Deresi Kozdere Ayıtlıdere Bıçkı Deresi Simav Çayı DöĢeme Deresi Bağdere Kanlıdere Ayıtlı Deresi Kocadere Simav Çayı GümüĢlübogaz Deresi Arıkayası Deresi Kavaklar Dere Arka Dere Gelindere Kille Çayı Barut Deresi Korudere Değirmen Dere Kapan Deresi Ġsa Dere Kiraz Dere Kızılcaağaç Değirmencik Deresi Kasırga Dere Eski Değirmen Dere Göçgiden Deresi Patlak Dere Köteyli Deresi Kocaçay Gökdere Sazlıdere SudüĢtü Dere Kanlıdere Yağlıdere Susurluk Çayı Eğridere ġahin Dere Köydere Isırgan Dere Üzümcü Çayı Kavacık Deresi Almalı Kuru Dere AġAMASI AMACI Planlama S ĠĢletme S ĠĢletme S ĠĢletme T Proje S ĠĢletme S Proje S ĠĢletme T+ATIK ĠĢletme Ġ ĠĢletme S+E Ġhale S ĠĢletme S Proje S Ġhale S Proje Proje Ġ+E Planlama S Planlama S ĠĢletme S ĠĢletme S ĠĢletme S ĠĢletme S+Ġ ĠĢletme S ĠĢletme S ĠĢletme S Ġhale S Proje S ĠĢletme S Planlama S Planlama S ĠĢletme S ĠĢletme S Proje S ĠĢletme S Proje S Ġhale S+E+T ĠĢletme S Ġhale S ĠĢletme S ĠĢletme S ĠĢletme S Proje S+E+T Ġhale S ĠĢletme S ĠĢletme S Planlama S Proje S+E+T Ġhale S Ġhale S Planlama S TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 148 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 3.8.3. Yeraltı Su Kaynakları Balıkesir Yeraltı suyu potansiyelinin büyük kısmı kullanılmakta olan ilde en önemli yeraltı suyu kayanğı olan Balıkesir yeraltı su havzası ile Manyas-Bandırma-Susurluk yeraltı su havzası içme, sulama ve kullanma amaçlıdırlar. Pamukçu ve Kepsut bölgelerinde de yeraltı su kaynakları içme suyu amaçlı kullanılabilinmektedir. Bunların yanı sıra ilde içme ve sulama amaçlı kullanılan diğer yeraltı su havzaları Dursunbey Su Çıktı Kaynağı, Gökçeyazı, Erdek ile Bigadiç-Sındırgı-Gölcük‘tür. Bursa Bursa Ovası, Çayırköy Ovası ve AĢağı Susurluk Ovası ise Bursa‘nın havza sınırları içerisindeki yeraltı suyu potansiyelleridir. Bursa Ovası‘nda yapılan baĢlıca yeraltı suyu tahsisleri çeĢitli sanayi kuruluĢları, Bursa Belediyesi ile DemirtaĢ Belediyesi‘nin iĢlettiği içme suyu ve sanayi suyu kullanım amaçlı olanlarıdır. Çayırköy Ovasondaki rezervin çok büyük bir bölümü ise sulama ve içme suyu amaçlı kullanılmaktadır. Kütahya Ġlin havza sınırları içersindeki yeraltı suyu emniyetli rezervi 189,5 hm3/yıl‘dır. Bu rezervin Köprüören Ovasında kuzeyden ve güneyden Felent Çayına doğru olduğu belirlenmiĢtir. Havzanın çıkıĢında Yoncalı Kaplıcasında yeraltı suyunun toplam boĢalımı Enne Barajına olmaktadır. Ovada yeraltı suyunun ortalama yıllık seviye değiĢimleri 1 m civarındadır. Ayrıca ildeki yeraltı suyu kaynaklarında sülfat ve klörür miktarlarının yer yer yüksek değerlere ulaĢması suyun sertliğinin artmasına neden olmaktadır. Bu yüzden Ġlde yeraltı suyu kaynakları içme suyu kaynağı olarak kullanılmaz. 3.9. Deniz DeĢarjı GerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları ile Balıkesir Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü personeliyle yapılan bilgi alıĢ veriĢleri sonucunda havza sınıları içerisinde iki yerleĢime ait adet derin deniz deĢarjı bulunmaktadır. Bandırma ve Erdek ilçeleri evsel kaynaklı atıksularını ızgara ve kum tutuculardan geçirerek Marmara Denizine deĢarj etmektedir. Her iki belediyeninde derin deniz deĢarjı izni bulunmamaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 149 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Erdek ilçesine bağlı olan Ocaklar Belediyesi AATnden çıkan atıksuyunu Marmara Denizi‘ne vermektedir. Aynı ilçenin bağlı KarĢıyaka Belediyesi ise AAT‘ye sahip olmadığı için evsel atıksularını 4 farklı noktadan kanalizasyonla Marmara Denizine vermektedir. Marmara Denizinin kıyısında yer alan Bandırma ve Erdek ilçelerine ait bazı tekil sanayilerde sularını doğrudan Marmara Denizi‘ne bırakmaktadır. Bandırma Bor ve Asit Fabrikaları atıksuyunu arıtma tesisinden geçirdikten sonra denize deĢarj etmektedir. Erdek yolu üzerinde yer alan BAGFAġ vakum ve soğutma amaçlı denizden su alıp kullanmakta ve Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Tablo 20.1‘de belirtilen standartlarda Marmara Denizi‘ne deĢarj etmektedir. Edincik Belediyesi‘nde yer alan ancak Ģirketin yönetim kararıyla iĢletmesinin bir süreliğine durdurulduğu Çevresel Kimya‘nın atıksuları da AAT çıkıĢından sonra denize deĢarj edilmek üzere planlandığı gözlenmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 150 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 151 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 4. SU KAYNAKLARININ MEVCUT ve PLANLANAN DURUMU 4.1. Türkiye Geneli 4.1.1. Türkiye’nin Su Potansiyeli Türkiye‘nin 1951-2000 dönemi hidrometeorolojik verileri ile ortalama yağıĢ yüksekliği 643 mm/yıl olup yılda ortalama 501x109 m3 suya tekabül etmektedir. DüĢen yağıĢın ~%55‘i (274x 109 m3) buharlaĢma ve terleme yoluyla atmosfere geri dönmekte, 69x109 m3‘lük kısmı (~%14‘ü) yüzeyaltı ve yeraltı sularını beslemekte, 158x109 m3 (%31) ‗lik kısmı ise akıĢa geçerek akarsular vasıtası ile denizlere ve kapalı havzalardaki göllere boĢalmaktadır (ÇOB, 2008). Yüzeyaltı ve yeraltı sularını besleyen 69x109 m3‘lük suyun 28x 109 m3‘lük kısmı (~%41) pınarlar vasıtası ile tekrar yerüstü suyuna katılmaktadır. Böylece yıllık toplam akıĢ (158+28) x109 m3 = 186x109 m3 olmaktadır. Ayrıca komĢu ülkelerden gelen ~ 7x109 m3/ yıl su bulunmaktadır. Böylece Ülkemizin brüt yerüstü suyu potansiyeli 193x109 m3‘e ulaĢmaktadır. Yeraltı suyunu besleyen 41x109 m3 de dikkate alınmakla ülkenin toplam yenilenebilir su potansiyel, 243x109 m3/ yıl olarak hesaplanmaktadır (ġekil 41). ġekil 41. Ülkemiz Su Potansiyeli Teknik ve ekonomik Ģartlar çerçevesinde çeĢitli maksatlar için tüketilebilecek yerüstü suyu potansiyeli, yurt içindeki akarsulardan 95x109 m3 ve komĢu ülkelerden gelen akarsulardaki TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 152 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 3x109 m3 su ile birlikte yıllık ortalama olarak 98x109 m3‘tür. Teknik ve ekonomik olarak çekilebilir yeraltı suyu potansiyeli de 14x109 m3 (toplamın ~%34‘ü) olarak hesaplanmıĢtır. Dolayısıyla Ülkemizde mevcut durumda kullanılabilir yerüstü ve yeraltı suyu potansiyeli 112x109 m3 (toplamın ~%58‘i) alınabilir. Hâlihazırda toplam kullanılabilir su potansiyelinin 40x109 m3‘ü (toplamın ~%36‘sı) kullanılmaktadır. Önemli kurak dönemleri kapsayan 1989-2006 dönemi verileri dikkate alındığında, yıllık brüt akıĢ 1950-2000 dönemi ortalaması olan 186x109 m3/yıl yerine ~170x109 m3/yıl (~%9 daha düĢük) gibi değerlere düĢebilmektedir. Aynı Ģekilde aĢırı kuraklıkların yaĢandığı bazı dönemlerde yıllık brüt akıĢlar (örneğin 2001 yılı) uzun dönem ortalamalarının ~%40 altında değerler alabilmektedir (ġekil 42) (Yıldız ve diğ, 2007). Ġklim değiĢikliği modellerine göre yüzey suyu kaynakları, kar depolaması ve yeraltı suyu potansiyelinde uzun dönemde ~%20‘ lere varan azalmalar olabileceği öngörülmektedir (ÇOB, 2008). Yüzeysel su potansiyelindeki söz konusu azalmanın özellikle Ġç Anadolu Bölgesi‘nde hissedileceği tahmin edilmektedir. ġekil 42. Ortalama Nehir Akımlarının Mekansal Dağılımı EĠEĠ ve ĠTÜ tarafından Türkiye‘deki 26 havzada EĠEĠ‘nin AGĠ istasyonlarında ölçülen 19702006 dönemi akıĢları esas alınarak yürütülen bir çalıĢmada yıllık ortalama akıĢ miktarı ~184x109 m3/yıl olarak bulunmuĢtur (Yıldız ve diğ, 2007). Aynı çalıĢmada yıllık ortalama akıĢların 26 havzadaki dağılımı da güncel olarak verilmiĢtir (Tablo 23). TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 153 / 446 Tablo 23.Türkiye’de Nehir Havzası Karakteristikleri HAVZA NO HAVZA ADI Toplam YağıĢ Alanı (km²) Yıllık Yıllık Yıllık Yıllık Yıllık Ortalama Ortalama Ortalama Ortalama Ortalama YağıĢ AkıĢ AkıĢ AkıĢ Verim Yüksekliği Yüksekliği (mm) (m³/s) (Milyar m³) (mm) AkıĢ YağıĢ Oranı (L/s/km²) ĠĢtirak Oranı (%) 1 Meriç 49.482 604 203,06 0,06 129,42 4,10 0,21 3,49 2 Müt.Marmara Suları (Marmara Havzası) 24.100 729 161,19 5,08 210,93 6,69 0,29 2,77 3 Susurluk 23.765 712 131,26 4,14 174,18 5,52 0,24 2,25 4 Müt.Ege Suları (Kuzey Ege Havzası) 9.032 624 43,93 1,39 153 4,86 0,25 0,75 5 Gediz 17.118 603 34,44 1,09 63,45 2,01 0,11 0,59 6 Küçük Menderes 7.165 727 17,16 0,54 75,54 2,40 0,10 0,29 7 Büyük Menderes 24.903 664 63,28 2,00 80,13 2,54 0,12 1,09 8 Müt.Batı Akdeniz 22.615 876 225,47 7,11 314,41 9,97 0,36 3,87 9 Müt.Orta Akdeniz 14.518 1.000 405,96 13,0 881,83 27,96 0,88 6,97 8.764 446 7,94 0,25 28,58 0,91 0,06 0,14 8.377 456 8,09 0,26 30,44 0,97 0,07 0,14 10 11 Burdur Gölü Kapalı Havzası Afyon Suları Kapalı Havzası 12 Sakarya 56.504 525 159,29 5,02 88,9 2,82 0,17 2,73 13 Müt.Batı Karadeniz 29.682 811 296,65 9,36 315,18 9,99 0,39 5,09 14 YeĢilırmak 36.129 497 167,43 5,28 146,14 4,63 0,29 2,87 15 Kızılırmak 78.646 446 164,15 5,18 65,82 2,09 0,15 2,82 16 Orta Anadolu Kapalı Havzası (Konya Kapalı Havzası) 56.554 417 191,53 6,04 107 3,39 0,26 3,29 17 Müt.Doğu Akdeniz 22.484 745 299,94 9,46 421 13,34 0,56 5,15 18 Seyhan 20.731 624 211,07 6,66 321,08 10,18 0,51 3,62 19 Hatay Suları 25.241 816 65,65 2,07 82,03 3,00 0,10 1,13 20 Ceyhan 21.222 732 206,29 6,51 306,55 9,72 0,42 3,54 21 Fırat - Dicle Havzası Fırat K. 120.917 540 1.002 31,61 261,43 8,29 0,48 17,21 22 Müt. Doğu Karadeniz 24.022 1.198 566,23 17,86 743,35 23,57 0,62 9,72 23 Çoruh 19.894 629 201,81 6,36 319,92 10,14 0,51 3,47 24 Aras 27.548 432 151,06 4,76 172,92 5,48 000 2,59 15.254 474 95,32 3,01 197,07 6,25 0,42 1,64 51.489 807 744 23,45 456 14,44 0,56 12,77 5.824,31 183,68 236,37 008 0,36 25 26 Van Gölü Kapalı Havzası Fırat - Dicle Havzası Dicle K. TOPLAM ORTALAMA 816.156,7 659,02 DSĠ Genel Müdürlüğü Bölge bazında (toplam 26 bölge) örgütlendiği için Su Bütçeleri de genelde Bölge esaslı olarak oluĢturulmaktadır. Ancak son yıllarda özellikle AB Su Çerçeve Direktifi uyarınca su yönetiminin havza bazlı yürütülmesi gereği dikkate alınarak, DSĠ Bölge TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 154 / 446 Müdürlükleri‘nce Su Bütçesinin 26 ana havza için güncel verilerle hesabı çalıĢmaları baĢlatılmıĢtır. DSĠ Etüt ve Plan Dairesi BaĢkanlığı koordinasyonunda yürütülmekte olan Havza Esaslı Su Bütçesi hesabı çalıĢmalarının 2010 yılı sonuna kadar tamamlanması öngörülmüĢtür. TUBĠTAK tarafından Koruma Eylem Planı hazırlanan 11 havza için bu aĢamada mevcut DSĠ Su Bütçesi sonuçları kullanılacaktır. On bir havzanın her biri için su bütçesi değerlendirmesi raporların ilgili bölümlerinde sunulmuĢtur. 4.1.2. Sektörel Su Kullanımları Ülkemizde kullanılabilir su potansiyelinin (112 milyar m³) 40 milyar m³‘ü (toplamın %36‘sı) kullanılmaktadır. Sektörel olarak mevcut su tüketimi; sulamada 29,5 milyar m³ (%74), içme ve kullanma suyunda 6,2 milyar m³ (%15), sanayide ise 4,3 milyar m³ (%11) tür (Tablo 24). Tablo 24. Türkiye’de Su Kullanımı Planlaması Toplam Su Kullanımı Yılar Milyon m 1990 30.600 3 Sektörler Sulama Kentsel Endüstriyel % (*) % % % 28 72 17 11 2005 40.100 36 74 15 11 2030 112.000 100 65 23 12 3 * 112 milyar m kullanılabilir su potansiyeli üzerinden Ülkemizde yeraltı suları ile ilgili faaliyetler DSĠ tarafından 167 sayılı ―Yeraltısuları Hakkında Kanun‖ esaslarına göre sürdürülmektedir. Yeraltı suyu potansiyelinin tamamının tahsis edildiği ovalarda sulamalar için yeni yeraltı suyu tahsisi yapılmamaktadır. Ülkemizde teknik ve ekonomik olarak kullanılabilir tatlı su potansiyeli olan 112 milyar m3 suyun baĢta DSĠ olmak üzere diğer kamu kurum ve kuruluĢları ile özel sektör tarafından geliĢtirilecek projeler ile tamamlanarak 2030 yılında kullanıma sunulabileceği tahmin edilmektedir. Gelecekte (2030 yılı ve sonrası) su potansiyelinin tümünün kullanılması halinde sektörlere ayrılan su oranlarının ġekil 43 gibi olacağı tahmin edilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 155 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 43. Sektörel Su Kullanım Durumu Sektörel bazda yapılan su tüketim tahminlerinde, Ülkemizin teknik ve ekonomik olarak sulanabilir toprak kaynağı olan brüt 8,5 milyon ha alanın tamamının 2030 yılında sulamaya açılması ve sulama suyu tüketiminin 72 milyar m3‘e ulaĢması öngörülmektedir. Böylece 2000 yılı baĢında toplam su tüketimindeki payı %75 olan sulamanın 2030 yılındaki payının % 65 seviyesine düĢürülmesi hedeflenmektedir (Tablo 24). DSĠ, kuruluĢ kanunu gereği, nüfusu 100.000‘den fazla Ģehirlerin kentsel ve endüstriyel su ihtiyacını karĢılamakla görevlidir. Kurum, Bakanlar Kurulu kararı ile 48 ile su temin etmek üzere yetkilendirilmiĢtir. DSĠ, 2010 yılı itibarı ile 40 Ģehirden 20‘sine 2,6 x 10 9 m3/yıl içmekullanma suyu temin etmektedir. Gelecek için içme - kullanma suyu tüketimi tahmininde, Ülkemizin bugün için yaklaĢık olarak yılda % 2 civarında olan nüfus artıĢ hızının azalarak devam edeceği göz önünde bulundurularak nüfusun 2030 yılında 100 milyona ulaĢması beklenmektedir. Bu durumda 2030 yılı için kiĢi baĢına düĢen kullanılabilir su miktarının 1.100 m3/yıl civarında olacağı söylenebilir. Ayrıca 2000 yılı itibariyle takriben yıllık 5 milyar m3 olan içme-kullanma suyu ihtiyacının 2030 yılında 18 milyar m3‘e ulaĢacağı tahmin edilmektedir. Ülkemizde geliĢen diğer bir sektör olan sanayinin ise 2030 yılına kadar yılda ortalama % 4 oranında bir büyüme göstereceği kabul edilerek 2000 yılı baĢında 4,2 milyar m3 olan sanayi suyu tüketiminin 2030 yılında 22,0 milyar m3‘e ulaĢması beklenmektedir. Böylece Türkiye‘de sektörel bazda 2030 yılında toplam 112 milyar m3 suyun tamamının kullanılabileceği tahmin edilmektedir. Sektörel Su Kullanımı‘nın 11 havza bazında durumunu ortaya koymak üzere, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 156 / 446 DSĠ Etüt Plan Daire BaĢkanlığı‘ndan temin edilen mevcut yerüstü ve yeraltı su potansiyeli durumu ile geçerli tahsisler çerçevesinde yapılan değerlendirmeler Bölüm 4.2.‘de sunulmuĢtur. 4.1.3. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli ArıtılmıĢ atıksuların tarımsal sulama, sanayi, akifer besleme ve evlerde tuvalet sifon suyu, yeĢil alan sulaması vb. amaçlı yeniden kullanımı Dünya genelinde giderek yaygınlaĢmaktadır. Bazı ülkelerde arıtılmıĢ atıksuların yeniden kullanım oranı % 80‘lere ulaĢmıĢ bulunmaktadır. Bu itibarla konu Ülkemiz bakımından da büyük önem taĢımaktadır. TUĠK ADNKS verilerine göre Türkiye‘nin 2009 yılı sonu itibarıyla nüfus dağılımı aĢağıdaki gibidir; Belde, köy nüfusu (kırsal nüfus) = 17.754.093 (%24) Ġl/Ġlçe nüfusu (kentsel nüfus) = 54.807.219 (%76) Toplam = 72.561.312 Sızma dahil, kiĢi baĢına atıksu oluĢumu ~200 L/N.gün alınmak ve Atıksu Arıtma Tesislerinde ~%5‘lik su kaybı esas alınmakla, kentsel yerleĢim AAT‘lerinden geri kazanılabilecek atıksu potansiyeli, 2010 yılı itibarı ile; QGKAS ≈0,76 x 72.561.000 x 0,2 x 365 x 0,95 ≈ 3,8x109 m3/yıl mertebesindedir. Bu miktar suyun 2/3‘ünün teknik ve ekonomik olarak yeniden kullanımının mümkün olduğu kabulü ile pratikte gerikazanılabilecek arıtılmıĢ atıksu miktarı ~2,5x109 m3/yıl‘dır. Bu değer Ülkemiz‘in tatlı su potansiyelinin %2,2‘sine ve sulamaya tahsis edilen su miktarının ise ~%3‘üne karĢı gelmektedir. Dolayısıyla arıtılmıĢ atıksuların öncelikli olarak sulamada kullanımı sonucu, 2010 yılı itibarıyla ~2,5x109 m3/yıl miktarında sulama suyunun evsel ve endüstriyel kullanıma tahsisi mümkün olabilecektir. ArıtılmıĢ atıksuların yeniden kullanımında, kullanım amacının gerektirdiği su kalitesi kriterlerinin (SKKY Teknik Usuller Tebliği) sağlanması önem taĢımaktadır. ArıtılmıĢ atıksuların 11 havza itibarı ile yeniden kullanım potansiyeli, Fizibilite çalıĢması sonuçları doğrultusunda belirlenmiĢtir. ArıtılmıĢ suların 2010 - 2040 dönemi için mevcut ve gelecekteki yeniden kullanım potansiyeli, Fizibilite Raporu‘nda belirlenen arıtılmıĢ atıksu debileri esas alınarak, 11 havza için ayrıntılı olarak Bölüm 4.2.‘de sunulmaktadır. Özellikle TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 157 / 446 tarımsal/endüstriyel ihtiyaçlar için yoğun yeraltı suyu çekimi yapılan Küçük/Büyük Menderes, Gediz, Ergene ve Konya Kapalı Havzaları‘nda arıtılmıĢ atıksuların yeniden kullanımı yeraltı suları üzerindeki söz konusu yoğun baskının azaltılması bakımından büyük önem taĢımaktadır. 4.1.4. Akarsularda Çevresel (Ekolojik) Ġhtiyaç Debisi Analizi Konunun Anlam ve Önemi Dünya genelinde mevcut ve planlanan su talebindeki artıĢ, akarsuların su ve enerji temini maksadıyla düzenlenmesi ile biyoçeĢitlilik bozmadan entegre ekosistemler olarak korunması arasındaki karmaĢık uyuĢmazlığı arttırmaktadır. ÇeĢitli su talepleri karĢılandıktan sonra akarsuyu ekosisteminin sürdürülebilirliği için gerekli ekolojik ihtiyaç debisi veya çevresel debinin belirlenmesi çok yönlü ve detaylı bir araĢtırma alanıdır. Bu Bölüm‘de akarsularda ekolojik ihtiyaç debisi tahmini ile ilgili olarak dünya ölçeğinde yaygın biçimde kullanılan baĢlıca yöntem ve yaklaĢımlar özetlenerek Türkiye için uygulanabilir yöntemler önerilmektedir. Akarsu Düzenlemeleri Dünya genelindeki ulaĢılabilir su kaynaklarının %50‘den fazlası insan kullanımına tahsis edilmiĢ durumda olup 2025 yılı itibarı ile bu oranın %70‘e ulaĢması beklenmektedir (Postel, 1998). Su kaynakları geliĢtirme planlaması kapsamında gerçekleĢtirilen biriktirme yapıları (baraj, rezervuar ve göletler), regülatörler, havzalar arası su transferleri, taĢkın kontrol ve akifre besleme sistemleri ile akarsu havzasının hidrolik rejiminin değiĢtirilmesi dolayısıyla nehir ekosisteminde öngörülemeyen etkiler ortaya çıkabilmektedir. Kuzey Amerika, Avrupa ve Eski Sovyetler Birliği sınırları içindeki 139 en büyük akarsuyun %77‘sinde kuvvetli veya orta derecede debi (akarsu) düzenlemesi uygulaması yapılmıĢ durumdadır (Dynesius ve Nilsson, 1994). Dünya‘daki akarsuların %60‘ında nehir havzası hidrolojik rejimi değiĢtirilmiĢ olup, önemli havzaların %46‘sında asgari 1 baraj yer almaktadır (Revenga vd., 2000). AB üyesi ülkelerdeki akarsuların %60-65‘i ve Asya ülkelerindeki nehirlerin ise ~ %50‘sinde akarsu havzalarına müdahale edilmiĢ bulunmaktadır (WCD, 2000). ABD‘de iç suların %85‘i 6575 baraj/rezervuar ile yapay olarak kontrol edilmekte olup, akarsu havzalarının sadece %2‘sinde doğal akım Ģartları mevcuttur (WCD, 2000). Akarsu havzası düzenlemelerinde biriktirme yapıları çok büyük bir ağırlık teĢkil etmekte olup 140 ülkede ~45.000 büyük baraj bulunmaktadır. Dünya‘nın en fazla barajına sahip ilk 5 ülkesi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 158 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 (Çin (% 46,2), ABD (% 13.8), Hindistan (% 9), Japonya (% 5,6), Ġspanya (% 2,5)) Dünya genelindeki barajların ~ %80‘ini barındırmaktadır. Baraj sayısı sıralamasında 625 baraj (% 1,3) ile Türkiye 8. sırada yer almaktadır (WCD, 2000). Çevresel (Ekolojik) Ġhtiyaç Debisi Analizinin GeliĢim Süreci Bir akarsu için Çevresel Ġhtiyaç Debisi (ÇĠD) analizi, öngörülen bir ekolojik statüyü sürdürebilmek üzere akarsuyun orijinal (düzenlenmemiĢ) akım rejiminin belli bir su yapısı mansabında akarsuyun kendisi ve taĢkın yatağında ne oranda muhafaza edileceğinin ortaya konması olarak ifade edilebilir. ÇĠD analizi bir akarsuda önceden belirlenmiĢ ekolojik statü durumu için bir veya birden fazla tadil edilmiĢ akım rejimi ve çevresel ihtiyaç debisi önerisini içerebilir. Akarsu ekosisteminin bir bütün olarak korunması ve geliĢtirilmesine yönelik olarak belirlenen ekolojik hedefler, kaynaktan denize kadar sucul ortam ve akarsu enkesitindeki geçiĢ bölgesindeki biyolojik hayat, ticari balıkçılığın en üst seviyeye çıkarılması, tehlike altındaki türlerin ve/veya bilimsel, kültürel ve rekreasyon değerlerinin korunmasını gerektirebilir. ÇĠD analizi, tipik olarak mevcut düzenlenmiĢ veya su kaynakları geliĢtirilmesi planlanan akarsu sistemleri ile debiyle ilintili akarsu restorasyonu faaliyetlerine dönük karar verme sürecini desteklemek üzere yürütülmektedir. Bu tür çalıĢmalar sonucu önerilen ÇĠD ile tek bir yıllık akıĢ hacmi ve/veya yılın değiĢik mevsimleri için öngörülen farklı debilerle akarsuyun hedeflenen ekolojik statüsünün korunmasına çalıĢılır. ÇĠD‘nin akarsuyun düzenlenmiĢ ve düzenlenmemiĢ kolları veya tamamını (özellikle akarsu restorasyon projelerinde) kapsamak üzere belirlenmesi gerekebilir. Çevresel Ġhtiyaç Debisi analizi ile ilgili ilk yöntemler 1940‘lı yıllarda ABD‘nin batı eyaletlerinde geliĢtirilmiĢtir. ÇĠD analizi çalıĢmaları, yeni çevre ve su mevzuatının uygulanmaya baĢlandığı, ayrıca büyük su yapısı (barajlar, regülatörler…) planlama ve uygulamalarının yoğun olarak gerçekleĢtirildiği 1970‘li yıllarda sayıca en yüksek değerlere ulaĢmıĢtır. ABD dıĢındaki ülkelerdeki ÇĠD analizi çalıĢmaları özellikle 1980 sonrasında belirgin bir geliĢme göstermiĢtir. Doğu Avrupa, çoğu Latin Amerika, Afrika ve Asya ülkelerinde ÇĠD analizi henüz yeterince geliĢmiĢ bir alan değildir ve konu ile ilgili olarak ancak sınırlı sayıda yayın bulunmaktadır (Tharme, 2003). TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 159 / 446 BaĢlıca ÇĠD Hesap Yöntemleri Dünya genelinde çevresel ihtiyaç debisi analizinde baĢlıca aĢağıdaki yöntemler kullanılmaktadır: Hidrolojik yöntemler Habitat benzeĢimini esas alan yöntemler Hidrolik yöntemler BirleĢik (Kombine) yöntemler BütünleĢik yöntemler Diğer yöntemler Yukarıda sıralanan yöntemlerin Dünya ölçeğindeki sayı ve yüzdeleri ġekil 44‘te verilmiĢtir. ġekil 44. ÇĠD Hesap Yöntemlerinin Dünya Genelindeki Dağılımı Bu Bölüm‘de anılan yöntemlerden ilk üçünün tanıtımı aĢağıda kısaca verilmiĢ olup diğer yöntemlere iliĢkin detaylı bilgi için Tharme (2003)‘e baĢvurulabilir. Hidrolojik Yöntemler Çevresel Ġhtiyaç Debisi analizinde en yaygın olarak kullanılan Hidrolojik Yöntem Tennant veya Montana Yöntemi‘dir. Tennant Yöntemi, Tennant (1975) tarafından Montana Bölgesi‘ndeki nehirlerin akım ve ekolojik verileri esas alınarak geliĢtirilen ve ―Montana Yöntemi‖ olarak da anılan bir ekolojik ihtiyaç debisi hesap tekniğidir. Tennant ; Montana, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 160 / 446 Nebraska ve Wyoming‘deki 11 akarsu üzerinde seçilen 58 istasyonda (enkesit) elde edilen akım ve sucul ekosistem gözlem sonuçlarını kullanmıĢtır. Söz konusu akarsu enkesitlerinden derlenen detaylı verilerle özellikle balık yaĢamının özellikleri karakterize edilmiĢtir. Bu kapsamda akarsu yatak geniĢliği, su derinliği, hızı ve sıcaklığı, yatak örtüsü, balık göçleri, balıkçılık, botla avlanma/gezinme, estetik ve doğal güzellikler vb. hususlar incelenmiĢtir. Tennant bu gözlem ve incelemeleri sonunda akarsudaki akım (debi) ile balık, yaban hayatı ve mesire/dinlenme bileĢenleri arasında bir iliĢki tespit etmiĢtir (Mann, 2005). Tennant (1975) tarafından bulunan bu iliĢki oldukça sınırlı sayıda veri ile akarsulardaki sucul ekosistemin durumunu anlamaya ve test etmeye imkân veren standart bir yöntem halini almıĢtır. Bu yöntemde sadece akarsuyun ortalama debisi esas alınır ve ortalama debinin yüzdesi cinsinden ifade edilen debilere bağlı olarak ocak- mart ve nisan-eylül dönemlerinde akarsuyun doğal ekosistem kalitesi durumu tanımlanır (Tablo 25). Bu suretle atıksu deĢarjları ile kirletilmemiĢ temiz bir akarsuda kalite denetimi yapan merciler, sadece mevcut debinin yıllık ortalama %‘si olarak miktarı ve içinde bulunulan ayı dikkate alarak sucul ekosistem kalitesi ile ilgili hızlı, kolay ve isabetli bir değerlendirme yapabilmektedir. Tablo 25. Sucul ekosistem ve mesire maksatlı kulanım için gerekli akarsu debileri (Tennant, 1975) Nehir Ekosistemi Ġçin Kalite Sınıfı Mükemmel Çok iyi Ġyi Orta Kötü veya asgari Çok kötü Yıllık Ortalama Akımın % si olarak akarsu debisi Ekim-Mart Nisan-Eylül 40 60 30 50 20 40 10 30 10 10 0-10 0-10 *Bu yöntemin eğimi %1’den büyük akarsularda (vahşi dereler) revize edilmeden kullanımı önerilmemektedir. (Mann,2006) Tennant Yöntemi akarsudaki ekosistem kalitesini sabit bir debiye (ekolojik ihtiyaç debisi) bağlı olarak izleyip garanti etmeyi hedefleyen standart bir metot olarak bilinmektedir. Böylece büyük emek, zaman ve mali harcama yapılmaksızın mevcut akarsu akım kayıtları kullanılmak suretiyle nehir ekosistemi kalite sınıfı hedeflerinin izlemesi ve kontrolü sağlanabilmektedir. Herhangi bir akarsuda Tennant Yöntemi‘nin uygulanabilmesi için gerekli Ģartların ne olduğu konusunda tam anlamıyla kesin ve net bir kriter mevcut değildir. Bu yüzden, kullanımı çok basit olmakla birlikte Tennant Yöntemi‘nin yerel Ģartlara göre revize edilmeden doğrudan uygulanması düĢünülmemelidir. Bu kapsamda özellikle Tennant tarafından önerilen iki TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 161 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 dönem, akarsu havzasının yer aldığı iklim ve coğrafi Ģartlara göre farklılık gösterebilmektedir. Örneğin Oklahama Nehri Havzası‘nda araĢtırmalar yapan Orth ve Maughan (1981), Tennant Yöntemi‘nde ki dönemlerin temmuz-aralık ve ocak-haziran olarak ayrılmasının sucul ekosistem kalitesinin izlenmesi bakımından daha anlamlı olduğunu tespit etmiĢlerdir. Ayrıca akarsu ekosistem kalite izlemesi ve kontrolü amacıyla üzerinde yorum ve değerlendirmeye imkan tanımayan tek bir ekolojik ihtiyaç debisi tanımlayan Tennant Yöntemi‘nin uygulanmasının çok da kolay ve yerinde olmadığı (Mosley, 1983) ve özellikle eğimi %1‘den büyük akarsular içinde ancak koruma maksatlı olarak ve ihtiyatla kullanılabileceği (Mann, 2006) belirtilmektedir. Ancak bütün bu eleĢtirilere rağmen Tennant Yöntemi, diğer alternatif yöntemlere (su yüzeyi profili modelleri, R2 enkesit yöntemi, ıslak çevre yöntemi vb.) göre daha yaygın olarak kabul görmektedir (Parker vd., 2004). Tennat Yöntemi‘nin mevsimlik akımları (debi) çok geniĢ bir aralıkta değiĢen (genelde Türkiye‘deki akarsularda olduğu gibi) ve ortalama eğimi %1‘den büyük olan düzenlenmemiĢ (vahĢi) akarsular için, koruma maksatlı olarak dahi olsa, akarsuyun yer aldığı (coğrafi bölge, iklim, doğal ekosistem vb.) faktörler ıĢığında tadil edilmeksizin bire bir uygulanmasının doğru olmadığı bilinmektedir. Tennant Yöntemi‘nden hareketle ÇĠD analizinde Ġspanya yıllık ortalama akımın %10‘u, Portekiz‘de ise %2,5-5‘i ilk yaklaĢımda çevresel ihtiyaç debisi olarak alınmaktadır. ÇĠD analizinde kullanılan diğer bir yaklaĢım ise günlük akımların debi süreklilik çizgisine bağlı olarak belli bir aĢılma ihtimaline karĢı gelen günlük akım değerinin ÇĠD olarak esas alınmasıdır. Aralarında Ġngiltere, Bulgaristan, Tayvan ve Avustralya‘nın da bulunduğu bazı ülkelerde aĢılma ihtimali % 5 olan veya zamanın % 95‘inde akarsuda mevcut olan debi (Q95); Brezilya (bazı eyaletler), Kanada ve Ġngiltere (bazı havzalar) zamanın %90‘ında akarsuda mevcut günlük debi (Q90) ve çoğu Avrupa ülkesinde ise zamanın %99‘unda akarsuda mevcut günlük debi (akım) (Q99) ÇĠD olarak esas alınmaktadır. AĢılma ihtimali %10 olan 7 Günlük minimum debi de (7 Q10) yine bazı ülkelerde (özellikle Brezilya‘nın çoğu eyaletinde) ÇĠD olarak kullanılmaktadır. Türkiye‘de de bilhassa küçük Hidroelektrik Santral (HES) projelerinde, son 10 yılın günlük akımları üzerinden hesaplanan yıllık ortalama akımın en az %10‘unun (Tennant Yöntemi) ÇĠD olarak mansaba bırakılması öngörülmektedir (DSĠ, 2009). Ġlgili DSĠ Yönetmeliği öncesinde özellikle HES tesisleri için ÇĠD hesaplarında akarsulardaki 3 kurak dönem akımlarının istatistiki analizini esas alan yaklaĢımlar da kullanılmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 162 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Habitat BenzeĢim Yöntemi Bu yöntem hidrolojik yöntemlerden sonra en yaygın ölçüde kullanılan bir ÇĠD analiz yöntemi olup hidrolik ve habitat simülasyonu yöntemlerinin birlikte kullanımı yoluyla akarsuda ıslak kesiti ve yan Ģevlerdeki sucul ekosistemin debi (akım) değiĢimlerine olan etkileĢiminin ortaya konarak korunması gerekli kritik biotanın varlığının sürdürülmesini esas alır. Bu suretle kritik habitatın varlığını sürdürebilmesi için akarsu yapıları mansabında oluĢturulması gerekli hidrolojik akım rejimi tanımlanmıĢ olmaktadır (Waddle, 1998 a,b). Bu tür modellerde korunması hedeflenen canlı türü çoğu kere balıktır. Ancak son yıllarda akarsu ıslak kesiti ve yan Ģevlerinde yaĢayan diğer ekosistem bileĢenlerinin korunması ve sediment yıkanmasının temininin hedeflendiği ÇĠD analizi çalıĢmalarına da rastlanmaktadır (Tharme, 2000). Son dönemde hidrolik ve habitat benzeĢimi modellerinin uygulanması ile ilgili genel eğilim, iki veya üç boyutlu habitat mekansal dağılım matrisleri ve coğrafi bilgi sistemlerini esas alan görsel unsurları güçlü platformların kullanılması yönündedir (Waddle, 1998 b). Hidrolik Yöntemler Dünya genelinde en yaygın biçimde uygulanan hidrolik ÇĠD analizi yöntemi ıslak çevre yöntemi olarak bilinen hesap tekniğidir (Reiser vd., 1989). Bu yöntemde akarsu bütünlüğünün öncelikle ıslak çevre büyüklüğü ile doğrudan iliĢkili olduğu akarsu Ģevleri ve yatağındaki kritik biotanın korunması esas alınır. Çevresel Ġhtiyaç Debisi, kritik kesit için üretilen boyutsuz Islak Çevre (IC/ICmaks) ve debi (Q/Qmaks) grafiğindeki doğrusallıktan sapma noktasına karĢı gelen kritik debi olarak tanımlanır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 163 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Islak çevre yönteminin Avustralya, Avrupa ve ABD‘nin bazı bölgelerindeki akarsulara uygulandığı bilinmektedir (Gippel ve Stewerdson, 1998). Bu yöntem Karakaya ve Gönenç (2006) tarafından Büyük Melen Çayı‘na da uygulanmıĢtır. Türkiye’deki Mevcut Durum Yasal Mevzuat Türkiye‘de akarsu yapıları ve restorasyon projelerinde mansaba bırakılması gereken su miktarı (ÇĠD) ile ilgili yasal çerçeve DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından 18 Ağustos 2009 tarih ve 27323 sayılı Resmi Gazete‘de yayınlatılarak yürürlüğe konan ―Elektrik Piyasasında Üretim Faaliyetinde Bulunmak Üzere Su Kullanım Hakkı Anlaşması İmzalanmasına İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik‖ ile belirlenmiĢtir. Bu yönetmeliğin 7. Maddesi‘nde akarsular üzerinde yapımı planlanan nehir tipi santraller (küçük HES) ile diğer su yapılarından (baraj, regülatör, su alma yapı ve sistemleri) mansaba bırakılacak su miktarı aĢağıdaki gibi tanımlanmaktadır: “Doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacak su miktarı projeye esas alınan son on yıllık ortalama akımın en az %10 u olacaktır. ÇED sürecinde ekolojik ihtiyaçlar göz önüne alındığında bu miktarın yeterli olmayacağının belirlenmesi durumunda miktar artırılabilecektir. Belirlenen bu miktara mansaptaki diğer teessüs etmiş su hakları ayrıca ilave edilecek ve kesin proje çalışmaları belirlenen toplam bu miktar dikkate alınarak yapılacaktır. Nehirde son on yıllık ortalama akımın %10 undan daha az akım olması halinde suyun tamamı doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacaktır.” Dolayısıyla Ülkemizdeki mevcut mevzuata göre Çevresel Ġhtiyaç Debisinin (mansapta daha önce tesis edilmiĢ su hakları hariç olmak üzere) asgari, akarsu üzerindeki su yapısının yer aldığı kesitteki son 10 yıllık günlük akımlar ortalamasının %10‘undan daha az olamayacağı (Tennant Yöntemi-asgari ekolojik statü durumu) hükmü getirilmektedir. HES Tesisleri Özelinde ÇĠD Analizi Önerisi Daha önce de değinildiği üzere, Tennat Yöntemi‘nin mevsimlik akımları (debi) çok geniĢ bir aralıkta değiĢen (genelde Türkiye‘deki akarsularda olduğu gibi) ve ortalama eğimi %1‘den büyük olan düzenlenmemiĢ (vahĢi) akarsular için, koruma maksatlı olarak dahi olsa, akarsuyun yer aldığı coğrafi bölge, iklim, doğal eko sistem vb. faktörler ıĢığında tadil edilmeksizin, bire bir uygulanmasının doğru olmadığı bilinmektedir. Bu yüzden özellikle Doğu Karadeniz Bölgesi akarsuları için, akım karakteristikleri bakımından temmuz – ekim (yaz / TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 164 / 446 kurak ) ile kasım – haziran (kıĢ/bahar) olmak üzere iki farklı dönem dikkate alınarak, akarsuda orta-iyi (iyiye yakın) bir ekosistem statüsü hedeflenmek üzere koruma-kullanma dengesi de gözetilerek ve HES Tesisleri ile yenilenebilir enerji üretimini de fizibil kılmak üzere nehir tipi HES‘ler de Regülatör‘den mevcut akarsu yatağına yıl boyu bırakılması gereken ağırlıklı ortalama çevresel ihtiyaç debisi; QEk 0,15 8 0,20 4 Qort 12 0,17Qort Ġfadesine göre hesaplanabilir (Tablo 26). Bu ifadede, 0,15 : Kasım – Haziran dönemi için yıllık ortalama akıma göre debi oranını (Q/Q Ort) 0,20 : Temmuz – Ekim dönemi için yıllık ortalama akıma göre debi oranını (Q/QOrt) 8 : Yılın Kasım – Haziran dönemindeki ay sayısını 4 : Yılın Temmuz – Ekim dönemindeki ay sayısını göstermektedir. DSĠ tarafından öngörülen ÇĠD, akarsuyun ekolojik statüsü izlenerek kontrollü olarak uygulanmalı, öngörülen ekolojik statüden daha kötü bir duruma doğru gidildiğini gösterir somut bilimsel bulgular elde edildiği taktirde çevresel ihtiyaç debisinin ilk yaklaĢımdaTablo 26‘te önerilen değerlere yükseltilmesi yoluna gidilmelidir. Ayrıca HES su alma/çevirme yapılarında yukarı (menba) yönlü balık göçünün sürekliliğini sağlayan balık geçitleri/merdivenleri de bulunmalıdır. Tablo 26. Türkiye Akarsuları Ġçin Revize EdilmiĢ Tennant yöntemine göre Sucul Ekosistem Kalitesi Tablosu Önerisi Nehir Ekosistemi Ġçin Kalite Sınıfı Orta – Ġyi (~iyi) Yıllık Ortalama Akımın % si Olarak Akarsu Debisi Kasım-Haziran Temmuz-Ekim 15 20 Dik eğimli yamaç ve vadilerden akan Doğu Karadeniz Bölgesi dereleri ve benzeri akarsularda özellikle 500 metreden yüksek kotlarda birkaç yüz metre aralıklarla ana akarsuya sağlı sollu pek çok yan kol katılımı söz konusu olduğundan, Regülatör mansabındaki mevcut akarsu yatağındaki akım (debi) ilk yan kol katılımından itibaren (Regülatörden birkaç yüz metre aĢağıda) hızlı bir Ģekilde artarak deredeki sucul hayat için TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 165 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 gerekli kritik değerin yıl boyu daima üzerinde kalacak seviyeye ulaĢmaktadır. Regülatör kesiti ile HES türbin deĢarjı arasındaki kesimde QEI debisine ek olarak akarsu yatağına katılacak ilave debi (QĠK) aĢağıdaki Ģekilde belirtildiği üzere QİK QR AİK AR olarak hesaplanabilir. Burada; AR : Regülatör kesiti menbasındaki akarsu drenaj alanını AĠK : HES deĢarj noktası ile Regülatör arasındaki dere drenaj alanını QR : Regülatör kesitindeki akım/debi değerini göstermektedir. Bu durumda ilk yan katılımdan itibaren Regülatör – HES arasındaki debi hızla artarak HES deĢarj membaında mevcut doğal akım değeri olan QEI + QĠK seviyesine ulaĢılacaktır. Dolayısıyla Regülatör mansabındaki sucul ekosistem için en kritik kısım ilk yan kol katılımına kadarki birkaç yüz metrelik bölümdür. Bu bölümdeki akım (QEI), Regülatör kesitindeki yıllık ortalama debinin %17‘sinden veya zamanın %99‘unda akarsuda mevcut olan günlük akımdan (Q99) (hangisi büyükse o esas alınarak) daha az tutulmamalıdır. Q99, Regülatör kesitindeki günlük akımların debi süreklilik eğrisinde aĢılma ihtimali %1 olan günlük akıma karĢı gelir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 166 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Yukarıda kısaca açıklanan ÇĠD analizi yaklaĢımı sadece HES tesisleri değil, akarsular üzerindeki mevcut ve planlanan her türlü su yapısının (bilhassa sulama ve içme suyu temini ile ilgili su yapıları) iĢletimde mutlaka uygulanmalıdır. BiyoçeĢitliliğin çok zengin olduğu kritik havza ve akarsulardan baĢlanarak, Çevresel Ġhtiyaç Debisi ile ilgili mevcut mevzuat ve metedolojinin hidrolik durum ve habitat benzeĢimine dayalı olarak geliĢtirilmesi önem taĢımaktadır. Bu kapsamda kıtaiçi sularımızda, AB Su Çerçeve Direktifi uyarınca, su kalitesi yanında biyolojik parametreleri de içeren etkin bir izleme ve kontrol sistemi ile sucul ortamların ekolojik statüsünün belirlenmesine imkan veren yeterli bilimsel, teknik ve kurumsal kapasitenin acilen oluĢturulması gerekmektedir. Su kalitesi izleme ve denetiminin AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu hale getirilmesi faaliyetleri ile eĢ zamanlı olarak Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği alıcı ortama deĢarj limitlerinin de, alıcı ortamlarda öngörülen su kalitesi ve ekolojik statüye ulaĢılmasına imkan verecek tarzda (uygun modelleme çalıĢmaları ile desteklenerek) yeniden gözden geçirilmesi gerekmektedir. 4.2. Susurluk Havzası 4.2.1. Havza Su Potansiyeli Yüzeysel Su Potansiyeli Tablo 27‘da 3 No‘lu Havza olan Susurluk Havzası için verilen yıllık ortalama akıĢ, 4,14 x 10 9 m3 (5,52 L/s.km2) olup, Türkiye‘nin yüzeysel su potansiyelinin ~%2,25‘ini teĢkil etmektedir. Bunun kullanılabilir kısmı ise, ortalama kullanılabilir yüzeysel su oranı ~% 50 alınarak (Tablo 27 ve ġekil 41) ~2,07 x 109 m3/yıl olarak tahmin edilmiĢtir. Yeraltı Suyu Potansiyeli DSĠ Genel Müdürlüğü Etüt Plan Dairesi BaĢkanlığı ile Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltı Suları Daire BaĢkanlığı‘ndan alınan verilere göre 11 Havza‘nın yeraltı suyu potansiyeli, tahsis durumu ve sulanan alanların durumu Tablo 27‘da topluca özetlenmiĢtir. Susurluk Havzası‘nın yeraltı suyu iĢletme rezervi ~503 x 106 m3/yıl olup yeraltı suyu potansiyelinin (iĢletme rezervinin yeraltı suyu potansiyelinin ~%70-80 (75)‘i olduğu kabulü ile) ~ 671 x 106 m3/yıl olacağı tahmin edilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 167 / 446 Tablo 27. Havza Yeraltı Suyu Potansiyeli Kullanımı Durumu Havza Adı Havza No Yeraltısuy u ĠĢletme Rezervi (hm3/yıl) Marmara Susurluk Kuzey Ege K. Menderes B. Menderes Burdur YeĢilırmak Kızılırmak Konya Seyhan Ceyhan 2 3 4 6 7 10 14 15 16 18 20 296,96 503,29 186,66 185 700,24 43 456,62 1.023,30 1.972,00 223,50 558,90 KiĢilere içmekullanma, sulama, sanayi vb. amaçlı verilen Kullanma Belgesi Tahsisleri (hm3/yıl) Yeraltısuyu Sulama Projelerine Tahsis Edilen Rezerv (hm3/yıl) Yeraltısuyu Sulama Projeleri ile Planlanan Sulama Alanı (Dekar) Yeraltısuyu Sulama Projeleri ile Planlanan Kuyu Adedi (adet) Yeraltısuyu Sulama Projeleri ĠnĢa Edilip Devir Edilen Kuyu (Ad) Yeraltısuyu Sulama Projeleri ĠnĢa Edilip Devir Edilen Sulama Alanı (De) 273,73 284,80 119,01 112,61 137,00 25,86 167,81 354,58 285,74 254,93 449,93 23,98 71,621 56,48 68,235 169,44 129,048 146,34 1.052,09 1.559,911 15,52 155,08 31.000,00 113.832,00 63.590,00 81.199,00 260.025,00 193.627,00 207.400,00 478.716,00 2.256.364,00 25.658,00 212.470,00 86 280 198 315 623 561 528 1.125 4.634 77 420 56 141 175 220 400 435 355 693 3.794 50 180 19.610,00 53.105,00 77.800,00 77.815,00 156.845,00 151.475,00 140.680,00 287.135,00 1.773.650,00 15.360,00 74.310,00 Toplam Su Potansiyeli Havzadaki 4,14 x 109 m3/yıl yüzeysel ve ~671 x 106 m3/yıl yeraltı suyu potansiyeli dikkate alındığında toplam su potansiyeli: 4,811 x 109 m3/yıl olarak hesaplanır. Havzanın kullanılabilir su potansiyeli de 2,07 x 109 m3/yıl kullanılabilir yüzeysel su ve ~503 x 106 m3/yıl yeraltı suyu iĢletme rezervleri göz önünde tutulmakla 2,573 x 109 m3/yıl olarak bulunur. 4.2.2. Su Kaynaklarının Mevcut Kullanım Durumu Sulama Suyu Tahsisleri Susurluk Havzası‘nda kiĢilere, içme, kullanma ve sanayi suyu olarak ve sulama kooperatiflerine (yeraltı suları ile yürütülen sulama faaliyetleri) tahsis edilen yeraltı suyu miktarı (284,78 + 71,621) x 106 = 356,401 x 106 m3/yıl olup mevcut yeraltı suyu iĢletme rezervinin (503,29 x 106 m3/yıl) ~ % 70‘ine karĢı gelmektedir (Tablo 27). Havzada yüzeysel su kaynaklarına dayalı (baraj ve göletlerden alınarak, sulama birliklerince iĢletilen sulama Ģebekesine verilen) sulama suyu tahsislerinin, DSĠ Genel Müdürlüğü verileri ile 2000-2009 dönemindeki durumu ġekil 45‘te verilmiĢtir. ġekilden de görüldüğü üzere Susurluk Havzası‘nda, sulama birliklerince iĢletilen sulama Ģebekelerine 2000-2009 döneminde tahsis edilen ortalama su miktarı ~297,8 ± 49 milyon m3/yıl‘dır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 168 / 446 Susurluk Havzası "Şebekeye Alınan Su (hm3)" 339 312,2 243,7 328,6 341,5 374,4 289,9 273,8 ORT:297,8 235,8 238,8 STDSAPMA:48,9 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 ġekil 45. Susurluk Havzası Yüzeysel Su Kaynaklarından Alınan Sulama Suyu Durumu Ġçme, Kullanma ve Sanayi Suyu Tahsisleri Havza‘da sulama ve sulama dıĢı faaliyetlere tahsis edilen toplam su miktarları sırası ile ~370 x 106 m3/yıl (297,8+71,621) ve (2.573-370) 2,176 x 109 m3/yıl olarak hesaplanmıĢtır. Dolayısı ile Susurluk Havzası toplam su potansiyelinin ~ %14‘ü sulamada kullanılmakta, %86‘sı ise sulama dıĢı (içme, kullanma, sanayi vb.) faaliyetler için tahsis edilecek durumda bulunmaktadır. 4.2.3. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanım Potansiyeli Havzadaki mevcut ve planlanan kentsel atıksu arıtma tesislerinin 2010-2040 dönemi kapasiteleri Tablo 28‘ de verilmiĢtir. Tablo 28. 2010-2040 Dönemi Dentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Toplam Kapasitesi Yıl Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Toplam Kapasitesi, 3 milyon m /yıl 2010 2020 2030 2040 164,26 199,57 225,26 236,81 Tablodan da görüldüğü üzere havzada sulama, endüstriyel ve ticari maksatlı olarak yeniden kullanılabilecek arıtılmıĢ atıksu potansiyellerinin aĢağıdaki gibi olması beklenmektedir (Tablo 29). TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 169 / 446 Tablo 29. 2010-2040 Dönemi Yeniden Kullanılabilecek Atıksu Potansiyelleri Yıl Ġleri Derecede ArıtılmıĢ Atıksu 3 Kapasitesi, m /yıl Yeniden Kullanılabilecek 3 Atıksu Potansiyeli, m /yıl 2010 2020 2030 2040 113,01 141,12 160,95 170,07 (%65) 73,45 (%70) 98,78 (%75) 120,71 (%80) 136,06 4.2.4. Havzadaki KirlenmiĢ Ortamlar Susurluk Havzası genelinde, kirlenmiĢ durumdaki ve kirlenme riski taĢıyan yüzeysel su kaynaklarının detaylı değerlendirmeleri Su Kalitesi ve Kirlilik Yüklerinin Hesaplanması Bölümü’nde (Bölüm 6) sunulmuĢtur. 4.2.5. 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerileri Susurluk Havzası‘ndaki mevcut toplam su potansiyeli ile kullanılabilir su rezervinin 20102040 dönemi itibarı ile durumu Tablo 30‘ da verilmiĢtir. Söz konusu su rezervinin sulama ve sulama dıĢı sektörler itibarı ile kullanımı için de Tablo 30‘ un 5. ve 6. satırlarında verilen planlama önerisi sunulmuĢtur. Tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yoğun olduğu Susurluk Havzası‘nda, sulama suyu tahsisinin toplam rezervin %50‘sini geçemeyeceği kabul edilmiĢtir. Bu durumda su rezervinin %50‘sinin havzadaki yerleĢim birimleri ve sanayi tesislerinin içmekullanma suyuna tahsisi öngörülmüĢtür. Sulamaya tahsis edilen gerçek su miktarının DSĠ ve diğer kiĢi/kurumlarca planlanan sulama projeleri ıĢığında daha detaylı olarak tahmini gerekmektedir. Bu yüzden bu raporda önerilen değerler ilk yaklaĢımda bir ön tahmin (kılavuz değer) olarak dikkate alınmalıdır. Havzadaki yüksek kalitede belediye AAT çıkıĢlarının özellikle sulama, binaların tuvalet sifon suyu, endüstriyel proses suyu vb. maksatlarla kullanımı mümkündür. Ancak arıtılmıĢ atıksuların özellikle sulama maksatlı kullanımında, soğuk ve yağıĢlı dönemlerde 3~6 aylık bir depolamaya ihtiyacı olacağı için, ortalama 3 aylık bir depolama kabulü ile ancak %75‘inin sürekli kullanıma hazır tutulabileceği, bunun da %65~80‘inin fiilen kullanılabileceği öngörülmektedir. Havzadaki yeniden kullanılabilir arıtılmıĢ atıksu rezervi Tablo 30‘ un 7. satırında verilmiĢtir. Bu durumda havzanın revize edilmiĢ toplam su rezervi Tablo 30‘ un 8. satırındaki gibi olacaktır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 170 / 446 Ġklim değiĢikliği ve kuraklıklar dolayısıyla Türkiye‘nin yıllık yağıĢ miktarı ve su potansiyelinde %20‘lere varan bir azalma yaĢanabileceği öngörülmektedir (Yıldız v.d., 2007 ve ÇOB, 2008). Bu itibarla 2010 sonrası dönemlerde yaĢanabilecek muhtemel su potansiyeli azalması dolayısıyla ortaya çıkacak su arzı açığının öncelikle sulamada modern teknolojilerin kullanılması sonucu kazanılacak ek rezervden karĢılanması öngörülmektedir. Ġklim değiĢikliği senaryolarına göre öngörülen bu değerler üzerinde henüz yeterli mutabakat sağlanmadığı için bu aĢamada Tablo 30‘daki Su Kaynakları Planlaması‘na yansıtılmasının uygun olmayacağı düĢünülmektedir. Tablo 30. Susurluk Havzası 2010-2040 Dönemi Su Kaynakları Planlama Önerisi Su Kaynakları 2010 1 2 3 4 Toplam Su Potansiyeli Toplam Kullanılabilir Su Rezervi Havza dıĢından transfer edilebilir rezerv Toplam Su Rezervi (2+3) 4811 2573 2573 5 Sulama Suyu Rezervi ~370 Ġçme, kullanma, sanayii suyu (sulama dıĢı kullanım) rezervi Belediye atıksu arıtma tesisi çıkıĢlarının yeniden kullanımı yoluyla kazanılabilecek su rezervi Revize edilmiĢ toplam su rezervi (5+6+7) 2203 (%86) 6 7 8 2020 2030 3 milyon m / yıl 4811 4811 2573 2573 2573 2573 1029 772 (%30) (%40) 1544 1801 (%70) (%60) 2040 4811 2573 2573 1287 (%50) 1287 (%50) 73,45 98,78 120,71 136,06 2646,45 2671,78 2693,71 2710,06 2010-2040 döneminde, revize edilmiĢ toplam su rezervinin; sulama suyu, içme/kullanma ve sanayi suyu ile AAT çıkıĢlarının yeniden kullanımı yoluyla kazanılabilecek su rezervince paylaĢımı aĢağıdaki Ģekillerde (ġekil 46, ġekil 47, ġekil 48, ġekil 49) gösterilmiĢtir. ġekil 46. 2010 yılı toplam su rezervi dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 171 / 446 ġekil 47. 2020 yılı toplam su rezervi dağılımı ġekil 48. 2030 yılı toplam su rezervi dağılımı GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 172 / 446 ġekil 49. 2040 Yılı Toplam Su Rezervi Dağılımı Su Ġhtiyacı Tahmini Su ihtiyacı tahmini hesaplarında kullanılan birim net su ihtiyaçları, eĢdeğer nüfusa bağlı olarak değiĢmektedir. Havzada bulunan ilçe ve beldeler için, eĢdeğer nüfusları ve eĢdeğer nüfusları oranında değiĢkenlik gösteren birim su ihtiyacı çarpımı ile yerleĢimin insani kullanım amaçlı ihtiyaç duyacağı su miktarları hesaplanmıĢtır. Belli eĢdeğer nüfus aralıkları için öngörülen birim net su ihtiyaçları aĢağıdaki gibidir (Tablo 31). Tablo 31. Nüfusa Göre Birim Net sSu Ġhtiyaçları EĢdeğer Nüfus(kiĢi) 5.000 7.500 10.000 15.000 25.000 35.000 50.000 75.000 100.000 150.000 200.000 250.000 400.000 500.000 750.000 1.000.000 1.500.000 2.000.000 Birim Net Su Ġhtiyacı (l/kiĢi.gün) 80 80 90 90 90 100 100 100 100 125 125 125 140 140 140 160 160 160 Ġsale hattı kayıpları insani kullanım amaçlı olarak hesaplanan su debisinin, Ģebekede karĢılaĢılacak kaçak ve kayıplar ise isale kayıpları ve insani kullanım amaçlı olarak TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 173 / 446 hesaplanan su debisi toplamının belli bir yüzdesi olarak kabul edilmiĢtir (Tablo 32). Su boruları ve bağlantı ekipmanlarının sızdırmazlığı yıllara göre azalacağından isale ve Ģebeke kayıplarındaki azalma da hesaplamalara yansıltılmıĢtır: Tablo 32. Ġsaledeki ve ġebekedeki Kayıp/Kaçak Yüzdeleri Yıllar 2010 2020 2030 2040 Ġsaledeki kayıplar(%) 3 2,8 2,5 2 ġebeke kayıp/kaçakları(%) 45 35 30 25 Son olarak isale ve Ģebeke kayıpları ile rezervlerden çekilebilecek içme ve kullanma suyu miktarlarına endüstriyel amaçlı (sanayi/ticaret ve OSB) kullanılan su miktarı eklenmiĢtir. Endüstriyel amaçlı kullanılan su miktarı, insani kullanım amaçlı olarak hesaplanan su miktarı, isale ve Ģebeke kayıp/kaçakları toplamının bir yüzdesi olarak kabul edilmiĢtir (Tablo 33) ve yıllara göre değiĢimi hesaplamalara yansıtılmıĢtır. Tablo 33. Endüstriyel Amaçlı Kullanılan Su Miktarı Yüzdeleri Yıllar 2010 2020 2030 2040 Endüstriyel Amaçlı Kullanılan Su Miktarı (%) 30 33 35 37 Özet olarak su ihtiyacı tahmini hesabı aĢağıdaki gibi yapılmıĢtır; Qsu q net xN xQisalexQEND (1 ) Qsu = Rezervlerden çekilecek içme/kullanma suyu (m3) qnet = Birim net su ihtiyacı (m3/N.yıl) N = EĢdeğer Nüfus = ġebeke kayıp/kaçak yüzdesi Qisale = Ġsaledeki su kaybı yüzdesi QEND = Endüstriyel amaçlı kullanım için gerekli su yüzdesi Havzadaki kırsal ve kentsel yerleĢimlerin eĢdeğer nüfus ve su ihtiyaçları Tablo 30‘ da verilmiĢtir. Su kaynaklarının içme suyu amaçlı kullanımının planlanmasında Tablo 28‘ de verilen miktarlar rehber değer olarak kullanılabilir. Su ihtiyacı; isaledeki kayıplar (%3-%2), TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 174 / 446 Ģebekedeki kayıp/kaçaklar (%45-%25) ile endüstriyel alanda su kullanımı ve bu değerlerin yıllara göre değiĢimi göz önüne alınarak hesaplanmıĢtır. (Tablo 34) Tablo 34. Havzadaki Kırsal ve Kentsel Nüfusun Su Ġhtiyacı Tahmini Yıllar 2010 2020 2030 2040 Kentsel Alan Su Ġhtiyacı EĢdeğer Nüfus 3 (milyon m ) 2.496.212 224,2 3.038.643 260,5 3.398.938 301,4 3.531.007 307,9 Kırsal Alan EĢdeğer Su Ġhtiyacı 3 Nüfus (milyon m ) 123.107 7,0 126.516 6,8 128.581 6,8 129.491 6,6 Havza Genel EĢdeğer Su Ġhtiyacı 3 Nüfus (milyon m ) 2.619.319 231,2 3.165.159 267,3 3.527.519 308,1 3.660.498 314,5 Havzada yeralan sanayi tesislerinde, tesis içi önlemler ve iyi arıtma uygulamaları yoluyla %50‘lere varan oranlarda su tasarrufuna gidilebileceği düĢünülmektedir. Bu yüzden sanayi için tahsisi düĢünülen su miktarlarında 2010-2040 döneminde mevcut su rezervlerini zorlayacak mertebede bir artıĢ beklenmemektedir. Susurluk Havzası‘nın su arzı (revize edilmiĢ toplam su rezervi) ile havzadaki yerleĢimlerin içme kullanma suyu ihtiyacının 2010-2040 dönemindeki beklenen seyri ġekil 50‘de verilmiĢtir. ġekilden de görüldüğü üzere havzanın mevcut su kaynakları, olağanüstü derecede Ģiddetli ve uzun süreli kurak dönemler hariç, su talebini karĢılayacak düzeydedir. Revize edilmiĢ su rezervi (Tablo 30, satır 8) Sulama ve sanayi kullanımına ayrılabilecek rezerv Ġçme ve kullanma suyu ihtiyacı (Tablo 34‘den) ġekil 50. Susurluk Havzası Ġçin Su Rezervi (Arzı) ve Talebi Grafiği Havzadaki su kaynaklarının entegre yönetimi ve planlaması ile ilgili olarak kısa ve orta dönemde aĢağıdaki hususlara riayet edilmesi önerilebilir: TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 175 / 446 Kısa Vadeli Öneriler (2010-2015 Dönemi): Suyun etkin ve verimli kullanımın temini; ġebekeye kayıp ve kaçaklarının mevcut %45-55‘lik değerlerden ilk etapta <%30‘a çekilmesi ġebekelerde SCADA sistemi kurularak etkin basınç yönetimi sağlanması (sadece gece saatlerinde etkin basınç yönetimi ile ~%30‘luk kayıp/kaçak azaltımı sağlanabilir.) Bütün kullanıcıların su tüketiminin ölçülmesi ve faturalı tahsilat oranının azami düzeye getirilmesi Binalarda ( özellikle otel, büyük siteler, hastaneler vb. olmak üzere ) banyo sularının uygun ön arıtma sonrası tuvalet sifon suyu olarak kullanımını sağlayacak eğitim, bilinçlendirme, mevzuat geliĢtirme ve pilot uygulama faaliyetlerinin gerçekleĢtirilerek ~%30 düzeyinde su tasarrufu imkanı kazanılması Binalarda çatı yağmursularının ayrı toplanarak bir depo/sarnıç sistemi ile sulama/temizlik maksatlı kullanımıyla ilgili eğitim, bilinçlendirme ve pilot uygulamalar gerçekleĢtirilmesi Büyük su tüketicisi konumundaki sanayi kollarının iyi iĢletme/arıtma uygulamaları ile suyu verimli kullanmalarının teĢviki ve pilot uygulamalar yaptırılması Ġleri derecede arıtılmıĢ kentsel atıksuların, B kalite su olarak uygun tarife yapısı ile (normal A Sınıfı içme suyuna göre %50 daha ucuz) kullandırılması (sulama, araç yıkama, sanayi suyu vb.) ile ilgili eğitim, bilinçlendirme ve mevzuat geliĢtirme çalıĢmalarının yürütülmesi Yeraltı su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi çalıĢmaları Havzadaki bütün akiferlerde, yeraltı suyu kuyularının kayıt altına alınıp, YASS izlemesi ile Yeraltı suyu rezervlerinin durumunun ortaya konması ve aĢırı YAS çekimi yapılan bölgelere müdahale edilmesi AĢırı su çekimi yapılarak tuzlanmıĢ akiferlerin belirlenerek rehabilitasyon planları hazırlanması (bu kapsamda, yağmursuyu, yüzeysel su ve ileri düzeyde arıtılmıĢ atıksu ile suni besleme düĢünülebilir.) Yağmur sularının daha yüksek oranda yeraltı suyu kaynaklarını beslemesini sağlamak ve aynı zamanda taĢkın kontrolüne destek vermek üzere, kent içi geçirimli TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 176 / 446 kaldırım, yapay göletler ve sızdırma alanlarının oluĢturulması ile ilgili pilot uygulamalar baĢlatılması Yüzeysel su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi; Yüzeysel su kaynaklarının kalite sınıfının korunup geliĢtirilmesi ile ilgili izleme, denetim ve kontrol faaliyetlerinin etkin biçimde sürdürülmesi Havzadaki yerleĢimlerin iklim değiĢikliği ve kuraklık etkilerine karĢı direncini arttırmak üzere baraj rezervuar kapasitelerinin arttırılması ve gerektiğinde havzalar arası su transferleri ile acı ve tuzlu sulardan (deniz suyu) tatlı su üretimi de içeren alternatif çözümler geliĢtirilmesi Eğitim ve Bilinçlendirme Okul öncesi eğitimden baĢlayarak suyla ilgili bütün paydaĢların, suyun etkin ve verimli kullanımı ile su kaynaklarının korunması alanında gerekli her türlü araçları kullanarak eğitilip bilinçlendirilmesi faaliyetlerinin sürdürülmesi Orta Vadeli Öneriler (2015-2020 Dönemi): Suyun etkin ve verimli kullanımı; ġebeke kayıp ve kaçaklarının < %15‘e çekilmesi Binalarda gri suyun tuvalet sifon suyu olarak kullanımının yaygınlaĢtırılması Binalarda çatı yağmur sularının ayrı toplanarak depo/sarnıç sistemi ile sulama/temizlik için kullanımının yaygınlaĢtırılması Suyun sanayide bilinçli ve etkin kullanımı yoluyla su/enerji tasarrufu uygulamalarının sanayi tesislerinde yaygınlaĢtırılması Ġleri derecede arıtılarak uygun akiferlere beslenen veya rezervuarlarda depolanan atıksuların, ikinci Ģebekeden B kalite su olarak dağıtımı ile ilgili yaygınlaĢtırma faaliyetlerinin planlanması Yeraltı su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi çalıĢmaları Havzadaki YAS kaynaklarının CBS ortamında model destekli olarak izlenerek beslenme miktarı üzerinde aĢırı kullanımının önlenmesi Akifer rehabilitasyonu uygulamalarının yaygınlaĢtırılması ve bazı akiferlerde B kalite su rezervleri oluĢturulması Kent içinde yağmur suyu hasat/tutulması uygulamalarının yaygınlaĢtırılması TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 177 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Yüzeysel su kaynaklarının korunması ve geliĢtirilmesi; AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu olarak havzadaki yüzeysel su kaynaklarının kalite statüsünün yükseltilmesi Ekolojik denge ve sürdürülebilirlik ilkeleri gözetilerek, uygun/fizibil havzalar arası su transferi projelerinin uygulanması Eğitim ve Bilinçlendirme Suyun etkin ve verimli kullanımı ile enerji verimliliği alanlarındaki eğitim ve bilinçlendirme faaliyetlerinin sürdürülmesi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 178 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 179 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 5. ÇEVRESEL ALTYAPI TESĠSLERĠ Proje kapsamında çevresel alt yapı tesislerine yönelik sahada gerçekleĢtirilen çalıĢmalar genel olarak; Kentsel Atıksu Altyapı Durum Tespiti: Endüstriyel Atıksu Altyapı Durumu Tespiti: Tekil Endüstriler, Tatil Siteleri ve Oteller ve Katı Atık Yönetimi Durum Tespitine yönelik olmuĢtur. Bu kapsamda sahada kentsel ve endüstriyel (organize sanayiler ve tekil endüstriler, otel ve tatil siteleri ) AAT deĢarj noktaları, doğrudan deĢarj noktaları, derin deniz deĢarj noktaları ile düzenli ve düzensiz katı atık sahalarının koordinatları alınmıĢ ve durum tespiti ile ilgili teknik cetveller doldurulmuĢtur. Alınan koordinatlar ġekil 51‘de, saha çalıĢmalarını içeren teknik cetveller ise EK IV te verilmiĢtir. Ayrıca ġekil 51‘deki harita, daha büyük ölçekli olarak EK V te verilmiĢtir. Bu bölümde yer alan veriler/bilgiler Eylül-Aralık 2009 tarihlerini kapsamaktadır. Bu tarihten sonra yapılan çeĢitli toplantılarda elde edilen yeni ve güncel bilgilerde teknik cetvellere iĢlenmiĢtir. Saha çalıĢmalarında gerçekleĢtirilen temel iĢ adımları aĢağıda sıralanmıĢtır: 1. Kentsel Atıksu Altyapı Durumunun Tespiti: a. YerleĢim birimlerinin kanalizasyon ve yağmur suyu Ģebeke durumunun incelenmesi, b. Atıksu arıtma tesisi olmayan yerleĢim birimlerinin kanalizasyon Ģebekesinin alıcı ortama deĢarj edildiği noktanın koordinatlarının alınması, c. YerleĢim birimlerinin evsel atıksu arıtma tesislerinin yerinde incelenmesi, d. Arıtma tesisi mevcut durumunun değerlendirilmesi, e. Arıtma tesisi yeterlilik durumlarının tespiti, f. Arıtma tesisinde revizyon gerekip gerekmediğinin belirlenmesi, g. Arıtma tesisi çıkıĢ noktası koordinatlarının alınması, h. Arıtma tesisinin her biriminin fotoğraflanması, i. Atıksu arıtma tesisi olan ve olmayan yerleĢim birimleri için hazırlanmıĢ olan teknik cetvellerin doldurulması. 2. Endüstriyel Atıksu Altyapı Durumu Tespiti: Organize Sanayi Bölgeleri: a. OSB‘nin kanalizasyon ve yağmur suyu Ģebeke durumunun incelenmesi, b. Atıksu arıtma tesisi olmayan OSB‘lerin kanalizasyon Ģebekesinin alıcı ortama deĢarj edildiği noktanın koordinatlarının alınması, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 180 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 c. OSB atıksu arıtma tesislerinin yerinde incelenmesi, d. Arıtma tesisi mevcut durumunun değerlendirilmesi, e. Arıtma tesisi yeterlilik durumlarının tespiti, f. Arıtma tesisinde revizyon gerekip gerekmediğinin belirlenmesi, g. Arıtma tesisi çıkıĢ noktası koordinatlarının alınması, h. Arıtma tesisinin her biriminin fotoğraflanması, i. Atıksu arıtma tesisi olan ve olmayan OSB‘ler için hazırlanmıĢ olan teknik cetvellerin doldurulması. Tekil Endüstriler, Tatil Siteleri ve Oteller: a. Mevcut durumun değerlendirilmesi, b. Yeterlilik durumlarının tespiti, c. Revizyon gerekip gerekmediğinin belirlenmesi, d. Koordinatlarının alınması, e. Tesisin her biriminin fotoğraflanması, f. Atıksu arıtma tesisi olan ve olmayan tekil endüstriler, tatil siteleri ve yerleĢim birimleri için hazırlanmıĢ olan teknik cetvellerin doldurulması. 3.Katı Atık Yönetimi Durumu Tespiti: a. Aktif veya terk edilmiĢ katı atık bertaraf tesisleri ve düzensiz katı atık depolama sahaları, b. Depolama alanı sızıntı suyu deĢarj yerlerinin tespiti, c. Tesisin koordinatlarının alınması d. Katı atık düzenli depolama sahası belediye birliklerine ait bilgiler e. TÜBĠTAK MAM tarafından verilecek katı atık tesisleri tablosunun doldurulması ve tesisin her biriminin fotoğraflanması TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 181 / 446 ġekil 51. Susurluk Havzası Çevresel Altyapı Mevcut Durum Haritası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 182 / 446 5.1. Kentsel Atıksu Altyapısı 5.1.1. Atıksu Kanalizasyon ve Yağmur Suyu ġebekesi Durumu Proje kapsamında gerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları esnasında belediyelerden elde edilen bilgilerden ve Ġller Bankası Genel Müdürlüğü ile Türkiye Ġstatistik Kurumu‘ndan alınan verilere dayanılarak her bir havzanın 2009 yılı atıksu altyapı durumu tespit edilmiĢtir. Buna göre Susurluk Havzası‘nın bütünü için kanalizasyona bağlı olan nüfus 2.528.348 ile havza nüfusunun %99 una karĢılık gelmektedir. (ġekil 52) 2009 Yılı Kanalizasyon Durumu 35.141; 1% Kanalizasyona Bağlı Olan Nüfus Kanalizasyona Bağlı Olmayan Nüfus 2.528.348; 99% ġekil 52. Susurluk Havzası 2009 Yılı Kanalizasyon Durumu Susurluk Havzası sınırları içerisinde yer alan 93 yerleĢim yerinin 6‘sında (Balıkesir-ManyasKızıksa, Balıkesir-Manyas-Salur, MustafakemalpaĢa (MKP)-Çeltikçi, MKP- Tatkavaklı, MKPTepecik, MKP-YeĢilova) atıksu kanalizasyon sistemi mevcut değildir. Ayrı bir yağmur suyu toplama sistemi mevcut olmayıp, tüm yerleĢim yerlerinde atıksu kanalizasyon sistemi ile yağmursuyu sistemi birleĢik durumdadır (birleĢik sistem). Havza içerisinde yer alan ve belediye teĢkilatı olan yerleĢim yerlerine ait atıksu altyapı tesisleri durumu EK II’de verilmiĢtir. 5.1.2. Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu Mevcut durumda havza sınırları içerisinde yer alan ve proje kapsamında incelenen 99 yerleĢim yerinin 9 unda atıksu arıtma hizmeti verilmektedir. Bunun yanı sıra Bursa‘nın Hasanağa ve Kayapa ile Balıkesir‘in Manyas belediyesindeki TOKI konutlarına ait evsel AAT mevcuttur. Bu yerleĢimler sayıca az olmasına karĢın, havzadaki nüfusun önemli bir kısmını TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 183 / 446 kapsamaktadır. Havza bütününde atıksuları arıtılan nüfus 2.021.054 ile havza nüfusunun %79 una karĢılık gelmektedir. (ġekil 53) 2009 Yılı Atıksu Arıtma Durumu 542.436; 21% AATye Bağlı Olan Nüfus AATye Bağlı Olmayan Nüfus 2.021.054; 79% ġekil 53. Susurluk Havzası 2009 Yılı Atıksu Arıtma Durumu Susurluk Havzası sınırları içerisinde yer alan yerleĢimlerin evsel atıksularının arıtıldığı 12 adet AAT bulunmakta olup; bu tesislerin 7 tanesi Bursa, 3 tanesi ise Balıkesir, 2 tanesi ise Kütahya Ġli‘ndedir. Bursa Ġlinde, Bursa Su ve Kanalizasyon Ġdaresi‘ne (BUSKĠ) bağlı 5 adet AAT bulunmaktadır. Bu AAT‘ler Doğu ve Batı AAT ile Çalı, Kayapa ve Hasanağadaki arıtma tesisleridir. Bursa‘da bulunan Doğu ve Batı AAT‘lerinde Bursa BüyükĢehir Belediyesi mücavir alan sınırları içinde kalan nüfusun %95‘inin atıksuları arıtılmaktadır. Doğu AAT‘nde Osmangazi ve Yıldırım ilçelerinin kentsel atıksuları, Batı AAT‘nde Nilüfer ilçesinin kentsel atıksuları arıtılmaktadır. Bursa Ġli‘nin Gürsu ve Kestel Belediyeleri‘nin evsel atıksuları, Gürsu, Kestel OSB‘nin evsel ve endüstriyel atıksuları ile Kestel ve Barakfakih Sanayi Bölgesi‘nde faaliyet gösteren isletmelerin evsel ve endüstriyel atıksularının arıtılması amacıyla Valilik koordinasyonu ile ilgili belediyeler ve bölgede faaliyet gösteren sanayiciler tarafından kurulan S.S. YeĢil Çevre ĠĢletme Kooperatifi‘ne ait maksimum 55.000 m³/gün kapasiteli bir AAT mevcuttur. Söz konusu tesiste Ġsabey Mahallesi çevresinde bulunan sanayi tesislerinden kaynaklanan endüstriyel atıksular da arıtılmaktadır. Bunların yanı sıra, Bursa Ġli‘nin Karacabey Ġlçesi‘nde 9.600 m³/gün kapasiteli, Nilüfer Ġlçesi‘nin Çalı Bölgesinde ise 1000 m³/gün kapasiteli AAT‘lerde bulunmaktadır. Çalı AAT, evsel ve endüstriyel atıksuların birlikte arıtılması amacıyla kurulmuĢtur. BUSKI tarafından Yaylacık, Yolçatı ve ÇağrıĢan köyleri ile Çalı ve Kayapa yerleĢimlerinin atıksuları birlikte BUSKI Batı AAT‘ne ulaĢtırılacak Ģekilde planlama yapılmıĢtır. Kollektörlerin inĢasının ardından Çalı AAT de devre dıĢı bırakılacağı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 184 / 446 bildirilmiĢtir. Bursa BüyükĢehir Belediyesi sınırları dahilinde nüfusu 2000 kiĢiden fazla olan yerleĢimlerden Akçalar, Gölyazı ve Badırga‘ya BUSKĠ tarafından AAT yapılması planlanmaktadır. Susurluk Havzası‘nda yer alan bir diğer önemli il olan Balıkesir‘in Ovaköy Mevkisinde kurulmuĢ olan 67.000 m3/gün kapasiteli AAT‘de nüfusun tamamının atıksuları arıtılmaktadır. Ayrıca Balıkesir Erdek ilçesi Ocaklar belediyesinin atıksularının arıtıldığı biyolojik AAT mevcuttur. Susurluk Havzası içerisinde mevcut tesislerin yanında yapımı planlanan evsel atıksu arıtma tesisleri de bulunmaktadır. Bursa BüyükĢehir Belediyesi mücavir alan sınırlarının geniĢlemesinden sonra BüyükĢehir Belediyesi tarafından ―master plan‖ çalıĢması yapılmıĢ ve kapsamdaki tesisler için hazırlanan iĢ termin planları T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı‘na sunulmuĢtur. Bu planlar doğrultusunda Uluabat Gölü‘nün kirlenmesinin azaltılması amacıyla Akçalar ve Gölyazı Bölgelerinde AAT‘ler yapılacaktır. Bunların yanında, Bursa‘nın Orhaneli ile MustafakemalpaĢa ve beldelerinin arıtma tesisleri ile ilgili projeler ihale aĢamasındadır. Simav Belediyeler Birliği‘ne bağlı belediyelerin (Simav Ġlçe Belediyesi, Beyce, Çitgöl, Demirci, Kalkan, NaĢa, Öreyler, YeĢilköy Belde Belediyeleri) kanalizasyon sistemleri mevcut olup; arıtma tesisinin proje onayı T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı‘ndan alınmıĢtır. TavĢanlı Ġlçesi‘nde yapılacak olan tesis için T.C. Çevre ve Orman Bakanlığını IPA Koordinasyon Ve Uygulama Merkezinin yürüttüğü ―Entegre Su Projelerinin Hazırlanması Ġçin Teknik Yardım Projesi‖ kapsamına alınmıĢ olup, proje baĢlangıç tarihi Nisan 2010, bitiĢ tarihi Ekim 2012‘dir. Proje kapsamında yapılacak temel faaliyetler aĢağıda belirtilmektedir. Finansal ve Operasyonel Ġhtiyaç Analizinin yapılması Her bir proje alanı için 30 yıllık su master planlarının hazırlanması Zemin Etüdü, Jeoteknik Etütler AB Fayda-Maliyet Analizi rehberine göre hazırlanmıĢ Fizibilite Raporu AB ve Türk mevzuatına uygun ÇED Raporu AB normlarında Ġhale dokümanları ve detaylı çizimler IPA BaĢvuru Formlarının hazırlanması Belediye temsilcilerinin teknik ve idari kapasitelerinin arttırılması. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 185 / 446 Kütahya Ġli‘nin havza sınırları içinde kalan 6 ilçe ve 33 belde belediyesin sadece Hasanlar ve Tepecik beldelerinde AAT bulunmasıyla birlikte, ilçe ve beldelerde AAT yapılmasına yönelik planlar mevcuttur. GerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları ile Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü personeliyle yapılan bilgi alıĢveriĢleri sonucunda elde edilen bilgilerden yararlanılarak hazırlanan havzadaki mevcut ve inĢaat aĢamasında olan evsel AAT‘lerinin durumu Tablo 35‘ de verilmiĢtir. Tablo 35. Susurluk Havzası’nda Mevcut Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri AAT BULUNDUĞU YER DURUMU ĠġLETMEYE ALINMA YILI Bursa BUSKĠ Doğu AAT Bursa BUSKĠ Batı AAT Bursa – Osmangazi Bursa – Nilüfer Faal Faal 2006 2006 S.S. YeĢil Çevre AAT Bursa – Kestel & Gürsu Faal 2006 Bursa/Nilüfer/Çalı AAT Bursa – Çalı Faal 2002 Bursa/Nilüfer/Kayapa AAT Bursa – Kayapa (TOKI) Faal 2006 Bursa/Nilüfer/Hasanağa AAT Bursa/Karacabey AAT Bursa – Hasanağa (TOKI) Bursa – Karacabey Faal Faal 2006 Balıkesir Merkez AAT Balıkesir Faal 2006 Balıkesir/Erdek/Ocaklar AAT Balıkesir – Ocaklar Faal 2005 Balıkesir/Manyas AAT Balıkesir - Manyas (TOKI) Faal Kütahya/Hisarcık/Hasanlar AAT Kütahya – Hasanlar Faal 2010 Kütahya/TavĢanlı/Tepecik AAT Kütahya - Tepecik Revizyon 2010 Bursa Su ve Kanalizasyon Ġdaresi Doğu AAT BUSKĠ Doğu AAT, kentin doğu bölümündeki evsel atıksuların arıtılması amacıyla Küçük Balıklı mevkiinde 250.000 m2‘lik bir alanda kurulmuĢtur. YaklaĢık 1.550.000 kiĢilik nüfusa hizmet edebilecek Ģekilde tasarlanan tesis, 2017 yılı için 240.000 m3/gün ve 2030 yılı için 320.000 m3/gün kapasiteli olacak Ģekilde kademeli olarak projelendirilmiĢtir. Ġleri biyolojik arıtma sisteminin uygulandığı tesiste, azot ve fosfor giderimi de gerçekleĢtirilmektedir. Tesis, Nisan 2006‘da tamamlanarak iĢletmeye alınmıĢtır. BUSKĠ Doğu AAT karbon ile birlikte azot ve fosfor giderimini de kapsayan ve stabil çamur üreten uzun havalandırmalı aktif çamur prosesine sahiptir. Arıtma çamuru mekanik olarak susuzlaĢtırıldıktan sonra kireçlenerek depolanmaktadır. TaĢkın savağı ve ızgarasından geçerek giriĢ yapısına gelen atıksu, ön arıtma tesislerinde fiziksel olarak arıtıldıktan sonra selektör tankına girer ve biyolojik arıtım süreci baĢlar. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 186 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 AĢırı yağıĢlar nedeniyle, Nilüfer Çayı‘nda taĢkın olması ve dolayısıyla tesise atıksuyun fazla gelmesi ve/veya tesiste bakım, onarım durumunda, atıksuyun tesise alınmadan deĢarj/bypass edilmesinin gerektiği durumlarda; (1) Atıksu, taĢkın savağı ve ızgarasından savaklanarak, yaklaĢık 600 m uzunluğundaki iki adet 2500 x 1750 mm iç ölçülü kutu kesitli taĢkın pompa istasyonuna ulaĢır ve buradan dere kotuna bağlı olarak cazibeli olarak veya pompalar vasıtasıyla deĢarj edilir, (2) Atıksu, taĢkın savağı ve ızgarasından geçerek giriĢ yapısına gelir, 1. Kademe burgulu pompalar ile terfi edilir ve bu kademeden Ø 2000 mm çelik boru ile (arıtım sürecine baĢlanmadan) dereye cazibeli akıĢla deĢarj edilir. Ön arıtma sistemi 2 kademeli çalıĢan burgulu pompalar, ızgara, kum tutucu, ve debi ölçüm ünitelerinden oluĢmaktadır. Selektör tankında, ön arıtma ünitelerinden gelen atıksuyun çok kısa bir süre, havasız ortamda, geri devir çamuru ile karıĢtırılması ve mikroorganizmaların prosese uygun Ģartlara getirilmesi sağlanmaktadır. Tankta karıĢım dalgıç tip karıĢtırıcı ile sağlanmaktadır. Selektör tankının ardından atıksular anaerobik biyofosfor havuzlarına gelir. Bu ünitede, selektör tankından alınan atıksu içerisindeki fosforun biyolojik olarak giderimi gerçekleĢtirilir. Her bir havuzda düĢük hızlı dalgıç tip karıĢtırıcı bulunmakta ve oksijen redüksiyon potansiyeli (ORP) ölçme cihazı yerleĢtirilerek anaerobik Ģartlar izlenmektedir. Tesiste bulunan havalandırma havuzlarında, anaerobik havuzlardan alınan atıksuyun istenilen kriterlere uygun arıtımı gerçekleĢtirilmektedir. Bu ünitelerde, her biri 4 havuzdan oluĢan 4 hat mevcuttur. Kapaklar ve kanallar yolu ile atıksu yönlendirilerek, istenilen herhangi bir havuz, bakım için devre dıĢına alınabilmektedir. Her bir hattaki havuzların birisinde havalandırmasız, diğer üçünde havalandırmalı ortam sağlanarak azot ve karbon giderimini içeren proses gerçekleĢmektedir. Havalandırma havuzunda aerobik ortam koĢullarının sağlanması için gerekli hava, üfleyiciler ile temin edilmekte ve havuz tabanına yerleĢtirilen membran difüzörler vasıtasıyla homojen olarak atıksuya verilmektedir. Her bir havuzda düĢük hızlı dalgıç tip karıĢtırıcı, oksijen redüksiyon potansiyeli (ORP) ölçme cihazı ve havuzlardaki oksijen miktarını ölçmek ve buna bağlı olarak havalandırma ekipmanının verimini kontrol etmek amacıyla çözünmüĢ oksijen metre bulunmaktadır. Aerobik bölümden anoksik bölümün baĢına sirkülasyon sağlamak için sirkülasyon pompaları kullanılmaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 187 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Atıksu aerobik bölümden sonra son çökeltim havuzlarına alınmakta olup; havuz tabanına çöken mikroorganizma kütlesi geri devir pompaları ile tesisin baĢına geri devir ettirilmektedir. Fazla çamur ise, pompalar vasıtasıyla çamur susuzlaĢtırma ünitelerine iletilir. Çamur önce ızgaradan geçirilerek çamur dengeleme tankına alınır. Burada, çamurun havasız ortama geçiĢini önlemek için hava üfleyiciler ve difüzörlerle havalandırılması yapılır. Dengeleme tankından bant filtre besleme pompaları vasıtasıyla alınan çamur, yoğunlaĢtırılması ve suyunun alınması için bant tipi yoğunlaĢtırıcı ve ardından bant filtreye iletilir. Fazla çamur yoğunlaĢtırıcıya girmeden önce polimer madde ile karıĢtırılır. Bant filtreden çıkan çamur keki en az % 20 katı madde içeriğine sahip olup; konveyörler ile çamur stabilizasyon ünitesine iletilir. Çamur stabilizasyon ünitesinde, çamur katı madde içeriğinin % 35‘e çıkarılabilmesi için çamur kireç ile karıĢtırılır. Ünitede, kireç depolama siloları, borulu burgulu konveyörden oluĢan kireç besleme sistemi ve çamur ile kirecin karıĢtırılacağı tank bulunmaktadır. KarıĢtırma iĢlemi bina içinde kapalı ortamda gerçekleĢtirilir. Ortamdan alınan hava gaz yıkayıcısından geçirilerek koku probleminin önlenmesi sağlanır. Stabilize olan çamur, yükseltici bir konveyör vasıtasıyla treyler veya kamyona yüklenip depolama alanına iletilmek üzere tesisten uzaklaĢtırılır. Tesiste arıtılan su, son çökeltim havuzlarının üst kenarında teĢkil edilen savaklarla toplanıp; debi ölçüm yapısında debisi ölçülerek Deliçay‘a deĢarj edilmektedir. Verimli bir Ģekilde çalıĢtığı gözlenen tesisin proses akım Ģeması ġekil 54‘te verilmektedir. ġekil 54. Bursa Doğu Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 188 / 446 Bursa Doğu AAT Genel Görünümü Bursa Doğu AAT Ön Arıtma Üniteleri Bursa Doğu AAT Havalandırma Havuzları Bursa Doğu AAT Son Çökeltim Havuzu Bursa Doğu AAT Çamur SusuzlaĢtırma Ünitesi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 189 / 446 Bursa Su ve Kanalizasyon Ġdaresi Batı AAT BUSKĠ Batı AAT, kentin batı bölümündeki evsel atıksuların arıtılması amacıyla Özlüce mevkiinde 100.000 m2‘lik bir alanda kurulmuĢtur. YaklaĢık 650.000 kiĢilik nüfusa hitap edecek Ģekilde tasarlanan tesis, 2017 yılı için 87.500 m3/gün ve 2030 yılı için 175.000 m3/gün kapasiteli evsel atıksuyun arıtılmasına hizmet edecek kapasitede iki aĢamalı olarak projelendirilmiĢtir. Ġleri biyolojik arıtma proseslerinin uygulandığı tesislerde, azot ve fosfor giderimi de gerçekleĢtirilmektedir. Tesis, Nisan 2006‘da tamamlanarak iĢletmeye alınmıĢtır. Batı AAT karbon ile birlikte azot ve fosfor giderimini de içeren ve stabil çamur üreten uzun havalandırmalı aktif çamur prosesine sahiptir. Arıtma çamuru mekanik olarak susuzlaĢtırıldıktan sonra kireçlenerek depolanmaktadır. Bursa Batı AAT‘de yer alan üniteler ve bunların çalıĢma prensipleri Bursa Doğu AAT ile aynıdır. ArıtılmıĢ su, havuz üst kenarında teĢkil edilen savaklarla toplanıp, debi ölçüm yapısında debisi ölçülerek Ayvalı Deresi‘ne deĢarj edilmektedir. Tesisin proses akım Ģeması ġekil 55‘te verilmektedir. Tesisin verimli bir Ģekilde çalıĢtığı gözlenmiĢtir. ġekil 55. Bursa Batı Atıksu Arıtma Tesisi Proses Akım ġeması TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 190 / 446 Bursa Batı AAT Genel Görünümü Bursa Batı AAT Ön Arıtma Üniteleri Bursa Batı AAT Havalandırma Havuzları Bursa Batı AAT Son Çökeltim Havuzu Bursa Batı AAT Çamur SusuzlaĢtırma Ünitesi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 191 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 S.S. YeĢil Çevre AAT Kestel ve Gürsu ilçe belediyelerinin kentsel atıksuları ile bu bölgedeki Gürsu OSB, Kestel OSB ve Kestel Sanayi Bölgesi, Barakfaki Sanayi Bölgesi ve Ġsabey Mahallesi çevresinde bulunan sanayi tesislerinden kaynaklanan endüstriyel atıksuların kolektör hatları ile toplanarak arıtıldığı 55.000 m3/gün kapasiteli tesiste fiziksel, kimyasal ve biyolojik olarak arıtılan atıksu 1,5 km uzaklıktaki Cenup Drenaj kanalı vasıtası ile nihai olarak Deliçay‘a deĢarj edilmektedir. Tesis 23 Haziran 2006 tarihinde geçici kabulü yapılarak iĢletmeye alınmıĢtır. Yapılan saha çalıĢmalarında arıtma tesisinin tam kapasite ile çalıĢtığı; ileriye yönelik kapasite arttırımı yapılması gerektiği gözlenmiĢtir. Kolektör hattı ile toplanan atıksular arıtma tesisi içindeki bir bacadan AAT‘ye girmektedir. Bu bacadan savaklama yoluyla oluĢturulan bir by-pass hattı ile tesis kapasitesinin üzerinde gelen atıksu, Cenup Kanalına deĢarj edilmektedir. Arıtma tesisine alınan atıksu, giriĢte, elle temizlemeli 1 adet kaba ızgaradan geçirildikten sonra terfi havuzuna verilmektedir. Pompalar ile ızgara ünitesi giriĢine terfi ettirilen atıksu, mekanik temizlemeli ince ızgaralardan geçirilir. 2 adet mekanik ince ızgara beton kanallara yerleĢtirilmiĢtir. Havalandırmalı kum tutucu kanallarla taĢınabilecek kum vb. malzemelerin sudan ayrılmasını sağlamaktadır. 2 asıl 1 yedek olmak üzere toplam 3 adet hava üfleyiciden temin edilen hava ile havuzda organik maddelerin çökmemesi için gerekli hız sağlanmakta ve yüzücü maddeler yağ bölmesine iletilmektedir. Her 2 bölme üzerinde ortak hareket eden köprüye asılı dalgıç pompalar ile havuz tabanına çöken kum emilerek kum kanalı vasıtasıyla kum ayırıcıya verilmektedir. Endüstriyel atıksularda bulunan yağ ve gresi uzaklaĢtırmak için, her bir kum tutucuda birer adet yağ bölmesi tasarlanmıĢtır. Kum tutucu perdeleri üzerinde ileri-geri hareket edebilen köprüye monte edilmiĢ sıyırma düzeneği ile yüzeyden sıyrılan yağ, bir yağ çukurunda toplanarak uzaklaĢtırılmaktadır. Atıksu parĢal savağı sonrası dengeleme havuzuna geçmektedir. Dengeleme havuzu, bakım amaçlı 2 bölme olarak yapılmıĢtır. Çökelme ve koku olmaması için her bölme 1 adet dubalı yüzeysel havalandırıcı ile karıĢtırılmakta ve havalandırılmaktadır. Dengeleme havuzundaki atıksuyu ön çökeltme havuzu dağıtım yapısına aktarmak üzere 1‘i yedek olmak üzere 3 adet dalgıç pompa kullanılmaktadır. Terfi pompaları; 1. aĢamadaki her bir modül için 1‘er adet olmak üzere toplam 2 asıl ve 1 yedek olarak tasarlanmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 192 / 446 Ara terfi pompalarından gelen atıksu, 2 adet ön çökeltme havuzu ile birleĢik kap prensibi ile çalıĢan giriĢ yapısına alınmaktadır. Buradan atıksu bir boru ile ön çökeltme havuzuna geçmekte ve çökebilen maddeler havuz tabanında birikmektedir. Dairesel akıĢlı olarak tasarlanan çökeltme havuzu tabanında çöken çamur döner yarım köprü ile sıyrılmaktadır. Dip sıyırıcı ile havuz ortasındaki çamur çukuruna itilen çamur buradan pompalarla çekilerek çamur yoğunlaĢtırma havuzuna basılmaktadır. Ön çökeltme çıkıĢında atıksu, taĢma savakları ile yüzeyden alınır ve bir ara rögar ve boru vasıtası ile havalandırma havuzları dağıtım yapısına verilmektedir. Havalandırma havuzları dağıtım yapısında atıksu kapaklar vasıtasıyla 3 ayrı bölmeye alınarak havalandırma havuzlarına dağıtılır. Havalandırma havuzlarında atıksuyun içinde askıda tutulan mikroorganizmalar yardımı ile organik maddelerin ayrıĢması, karbondioksit ve suya dönüĢmesi sağlanır. Bu prosesler için gereken oksijen, üfleyiciler vasıtasıyla temin edilir. Havalandırma havuzlarından ayarlı savaklar ile alınan atıksu biyolojik çökeltme havuzları dağıtım yapısına verilir. Buradan bir boru ile biyolojik çökeltme havuzlarına ortadan giren atıksu, dağıtım haznesinden çökeltme havuzuna geçer ve içindeki katı maddeler havuz tabanına çöker. Dairesel, radyal akıĢlı olarak tasarlanan biyolojik çökeltme havuzu tabanı döner yarım köprü ile sıyrılmaktadır. Dip sıyırıcı ile havuz ortasındaki çamur çukuruna itilen aktif çamur, buradan geri devir pompalarıyla çekilerek havalandırma havuzlarındaki aktif çamur konsantrasyonunu sabit tutmak üzere havalandırma havuzlarına geri devir ettirilir. Fazla çamur ise ayrı pompalarla çekilerek, susuzlaĢtırılmak üzere gravimetrik çamur yoğunlaĢtırıcıya basılmaktadır. Ön çökeltme çamuru ve fazla aktif çamur ile yüzücü maddeler çamur yoğunlaĢtırma havuzuna alınmaktadır. Gravimetrik çamur yoğunlaĢtırıcıda paletli bir karıĢtırıcı ile yoğunluğu bir miktar arttırılan çamur buradan bant yoğunlaĢtırıcıya basılmaktadır. Çamur suyunun azaltılması amacıyla 2 adet bant filtre kullanılmaktadır. Bant filtre öncesi, çıkıĢ keki kuru madde oranını sağlayabilmek üzere 2 adet mekanik yoğunlaĢtırıcı ile çamurun kuru madde oranı yaklaĢık % 4-5 mertebesine getirilecektir. Bant filtrede susuzlaĢtırılan çamurun kuru madde miktarı % 20±2 mertebesine yükseltilmekte ve çıkıĢta istenen % 35 katı madde oranına ulaĢmak üzere kireç ile karıĢtırılmaktadır. Tesisin proses akım Ģeması ġekil 56‘da gösterilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 193 / 446 ġekil 56. S.S. YeĢil Çevre AAT Proses Akım ġeması S.S. YeĢil Çevre AAT Genel Görünümü TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 194 / 446 S.S. YeĢil Çevre AAT Dengeleme Havuzu GüncelleĢtirme Sayısı: 01 S.S. YeĢil Çevre AAT Havalandırma Havuzları S.S. YeĢil Çevre AAT Çökeltim Havuzları S.S. YeĢil Çevre AAT Mekanik Ġnce Izgara Çalı AAT Nilüfer Ġlçesi Çalı Bölgesi için yapılan Çalı AAT, evsel ve endüstriyel atıksuların (özellikle mezbaha atıksuları) birlikte arıtılması amacıyla kurulmuĢ olup; tesis kapasitesi 1000 m³/gün‘dür. Atıksu elle temizlemeli kaba ızgara ile ince ızgaradan geçirilerek kum tutucu ünitesine alınmakta ve daha sonra dengeleme havuzuna iletilmektedir. Kum ve ızgara atıkları sistemden ayrılarak katı atık depolama sahasına gönderilir. Terfi pompası ile dengeleme havuzundan yağ alma havuzuna iletilen atıksuyun yağı alındıktan sonra, havalandırma havuzunda biyolojik arıtmadan geçirilir. Biyolojik arıtma sonrasında çökeltme havuzlarına alınan atıksu, çamur ve duru su fazına ayrılmaktadır. ArıtılmıĢ su Çalı Dere‘sine deĢarj edilmektedir. OluĢan çamurun bir kısmı proses gereği biyolojik arıtmanın baĢına geri devir ettirilir, fazla çamur ise, yoğunlaĢtırma tankına alındıktan sonra üst su fazı tekrar TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 195 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 havalandırma havuzlarına gönderilir. Tabanda biriken çamur, yaz aylarında kurutma yataklarına diğer zamanlarda ise vidanjörle Batı AAT‘ne iletilir. Çalı AAT Havalandırma Havuzu Çalı AAT Izgara Kayapa AAT Nilüfer Ġlçesi Kayapa TOKĠ konutları için yapılan Kayapa AAT‘nin kapasitesi 400 m³/gün‘dür. Tesise gelen atıksu, terfi bacasına alınmakta ve dengeleme havuzuna basılmadan evvel sepet tip ince ızgaradan geçirilmektedir. Dengeleme havuzundan terfi ile metal havalandırma havuzlarına alınan atıksu burada biyolojik arıtmaya tabi tutulmaktadır. Havalandırma iĢleminden sonra çöktürme havuzlarına alınan atıksu burada çamur ve su fazına ayrılmaktadır. ArıtılmıĢ su yakındaki dereye deĢarj edilmektedir. OluĢan çamurun bir kısmı proses gereği havalandırma havuzlarına geri devrettirilirken, bir kısmı da çamur deposuna alınmaktadır. Fazla çamur vidanjör ile Batı AAT‘ne iletilmektedir. Hasanağa AAT Nilüfer Ġlçesi Hasanağa TOKĠ toplu konutları için yapılan Hasanağa AAT, tesise gelecek atıksuyun tamamının evsel nitelikte olacağı kabulüne göre tasarlanmıĢ olup; 1200 m³/gün kapasitelidir. Tesiste atıksu, sepet tip kaba ızgaradan geçerek içerisindeki katı atık ve kaba partiküllerden ayrıldıktan sonra dengeleme havuzuna iletilmektedir. Buradan seviye kontrollü dalgıç pompalar yardımı ile ―biyohücre reaktörleri‖ ‗ne gönderilir. Biyohücre reaktörü içerisinde, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 196 / 446 atıksuyun Kimyasal Oksijen Ġhtiyacı (KOĠ) ve Biyokimyasal Oksijen Ġhtiyacı (BOĠ) değerleri deĢarj standartlarının altına düĢürülür. Atıksu, biyohücre sisteminde arıtıldıktan sonra, deĢarj edilmeden önce, ―Lamella‖ tipi separatörlerinden geçirilerek içerisindeki ince askıda katı maddeler ayrıĢtırılır. Sistemin pH‘sı, biyolojik arıtma prosesi içerisinde nötralize edilir. Biyohücre Paket Atıksu Arıtma Sisteminde çöktürme bölümü, modüler olarak arıtma tesisinin çıkıĢına eklenmiĢtir. Çöktürme bölümünden geçen arıtılmıĢ sular, otomatik klorlama sistemi ile dezenfeksiyon iĢlemine tabi tutulduktan sonra arıtılmıĢ su tankına alınmaktadır. ArıtılmıĢ su, tesis yakınındaki Hasanağa Deresi‘ne deĢarj edilmektedir. Balıkesir Evsel AAT Balıkesir Belediyesi AAT 1997 yılında Ovaköy Mevkiinde kurulmuĢtur. ġehrin kanalizasyon Ģebekesinin doğu ve güney ana toplayıcı kolektörleri ile toplanan atıksu, tesise cazibeli akımla iletilmektedir. Fiziksel ve biyolojik arıtma aĢamalarını içeren tesis 2 kademeli olarak planlanmıĢtır. Birinci kademe 2010 yılı için 67.000 m3/gün, 2. kademe ise 2030 yılı için 115.000 m3/gün kapasiteye göre tasarlanmıĢtır. Tesisin fiziksel arıtma biriminde giriĢ yapısı ve kaba ızgara, burgulu pompalı terfi istasyonu, ince ızgara ve kum tutucu yer almaktadır. Daha sonra ön çökeltim havuzuna alınan atıksu buradan da biyolojik arıtma ünitelerine iletilmektedir. Tesiste biyolojik arıtma teknolojisi olarak damlatmalı filtre kullanılmaktadır. Biyolojik arıtma çıkıĢında son çökeltim havuzuna alınan atıksu arıtıldıktan sonra Üzümcü Deresi‘ne deĢarj edilmektedir. Tesisin proses akım Ģeması ġekil 57‘de gösterilmektedir. Balıkesir Belediyesi AAT Genel Görünümü TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 197 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 57. S.S. Balıkesir(Merkez) AAT Proses Akım ġeması 5.2. Endüstriyel Atıksu Altyapısı Susurluk Havzası sınırları içerisinde kirlilik oluĢturan temel endüstriyel faaliyetler aĢağıdaki Ģekilde özetlenebilir: Bursa ilinde kurulu olan tekstil, otomotiv, gıda, deri, vb. iĢ kollarında faaliyet gösteren sanayi tesisleri; Balıkesir ilinde faaliyet gösteren Ģeker ve gübre fabrikaları ile gıda iĢ kolunda faaliyet gösteren tesisler; Havza içinde elektrik üretimi yapan termik santraller. Bursa Ġli‘nin havza sınırları içerisinde kalan bölgesinde iĢletmede olan 9 adet Organize Sanayi Bölgesi bulunmakta olup; bu tesislerde toplam 1004 adet iĢletme ambalaj, elektrikelektronik, gıda, kimya, boya, mobilya, makine, metal, otomotiv, tekstil ve deri iĢ kollarında faaliyet göstermektedir. Bunlardan DemirtaĢ OSB, Nilüfer OSB, BTSO OSB, Kestel OSB, Gürsu OSB ve Bursa Deri OSB‘de AAT bulunmaktadır. Ayrıca Bursa Ġli‘nde OSB‘ler dıĢında endüstriyel faaliyette bulunan iĢletmelerin 27‘sinde AAT bulunmaktadır. Arıtma tesislerinin kapasiteleri 40 m3/gün ila 22,500 m3/gün arasında değiĢmektedir. Balıkesir Ġli‘nde bulunan Balıkesir OSB bünyesinde 55 adet iĢletme makine, tekstil, gıda, vb. iĢ kollarında faaliyet göstermektedir. Balıkesir OSB‘ye hizmet verecek olan AAT 1650 m3/gün kapasiteli olup inĢaatı tamamlanmıĢ ve iĢletmeye alınmıĢtır. Balıkesir II (Haddeciler) OSB‘de TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 198 / 446 ise 24 iĢletme mevcuttur ve OSB‘nin AAT proje aĢamasındadır. OSB‘ler dıĢında, Balıkesir merkezinde ve ilçelerinde AAT‘ye sahip 44 iĢletme faaliyet göstermektedir. Yapılan saha çalıĢmaları ve elde edilen bilgiler ıĢığında oluĢturulan Susurluk Havzası‘nda bulunan OSB‘lere ait bilgiler Tablo 36‘ te özetlenmiĢtir. Tablo 36. Susurluk Havzası’nda bulunan OSB’lerin Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu AAT Durumu Yapım/Ġhale Mevcut /Proje (Tipi) AĢamasında F, K, B F, K, B - Sıra No OSB Adı ĠĢletme Sayısı 1 2 BTSO DemirtaĢ (DOSAB) 230 318 3 Nilüfer (NOSAB) 195 F, K 4 Gürsu 68 Atıksuları S.S. YeĢil Çevre AAT‘nde arıtılmaktadır. - Atıksu Durumu DĠB Durumu DeĢarj Ortamı Kapasitesi (m3/gün) Arıtılan (m3/gün) 96000 70000 50000 35000 VAR VAR 792 720 VAR 55000 55000 YOK 4000 2500 YOK Nilüfer Çayı Ayvalı Dere Nilüfer Çayı Ayvalı Dere DSI Cenup Kanalı vasıtası ile Deliçay 5 Kestel 78 6 Bursa Deri 79 F, K, B 7 Hasanağa Mustafakemal paĢa (MKP) MKP (Mermerciler) Balıkesir 57 - ĠnĢaat a. - - - - 10 F,B - 2000 - YOK Susurluk Çayı 6 55 F,B Ġhale a. - 1650 - - Simav Çayı 24 - Proje a. - - - - 8 9 10 11 Balıkesir (Haddeciler) II F: Fiziksel; K: Kimyasal; B: Biyolojik Susurluk Havzası‘nda çevresel kirlilik açısından önem arz eden bir diğer endüstriyel faaliyet kolu da maden iĢletmeciliğidir. Balıkesir‘in Bigadiç ve Susurluk Ġlçelerinde, Kütahya‘nın Emet Ġlçesinde, Bursa‘nın MustafakemalpaĢa Ġlçelerinde bor yatakları ile Balıkesir‘in Merkez, Bigadiç, Erdek, Susurluk, SavaĢtepe, Ġvrindi ve Dursunbey Ġlçelerinde mermer yatakları bulunmaktadır. Maden iĢletmeciliğinden kaynaklanan atıksular havza içerisine deĢarj edilmemekte, lagünlerde veya depolarda biriktirilerek tekrar kullanılmaktadır. Arazi çalıĢması sırasında ziyaret edilen iĢletmeler arasında sadece Kestelek Bor ĠĢletmesinin atıksularını Orhaneli Çayı‘na deĢarj ettiği gözlenmiĢtir. ĠĢletmenin 27.07.2005 tarihinde alınmıĢ deĢarj izni bulunmaktadır. Kütahya‘nın Emet Ġlçesinde bulunan Eti Maden ĠĢletmesinde ise, oluĢan atıksular iĢletme içerisinde lagünlerde biriktirildikten sonra tekrar iĢletmede kullanılmaktadır. Susurluk Havzası‘nda 2 adet termik santral bulunmaktadır. Bunlardan Bursa‘nın Orhaneli ilçesinde Elektrik Üretim Anonim ġirketi‘ne (EÜAġ) bağlı olarak faaliyet gösteren santralden dıĢarıya atıksu deĢarjı yapılmamaktadır. Atıksular arıtma tesisinde arıtıldıktan sonra proses suyu olarak kullanılmaktadır. TavĢanlı‘da kurulu olan Tunçbilek Termik Santrali‘nde ise TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 199 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 oluĢan 700 m3/gün endüstriyel atıksu Adranos Çayı‘na deĢarj edilmektedir. AAT ihale aĢamasındadır. Endüstriyel AAT‘lerin yanında S.S. YeĢil Çevre AAT‘sinde Gürsu OSB, Kestel OSB ve Ġsabey Mahallesi çevresinde bulunan sanayi tesislerinden kaynaklanan endüstriyel nitelikli atıksuları da arıtılmaktadır. ĠĢletme Kooperatifi‘nin 267 üyesi bulunmaktadır ve üyelerin çoğunluğu tekstil alanında faaliyet gösteren iĢletmelerdir. 5.2.1. Organize Sanayi Bölgeleri Atıksu Altyapısı Durumu Bursa Ġli önemli sanayi kentlerinden birisi olarak tekstil, otomotiv, gıda ve deri iĢ kollarında faaliyet gösteren sanayi kuruluĢları ile Türk ekonomisine katkıda bulunmaktadır. Bursa Ġli‘nin Susurluk Havzası sınırları içerisinde kalan bölümünde 9 adet OSB faaliyet göstermektedir. Bunlar; Bursa Ticaret ve Sanayi Odası OSB, Nilüfer OSB, Bursa Deri OSB, DemirtaĢ OSB, Kestel OSB, Gürsu OSB, MustafakemalpaĢa OSB, MustafakemalpaĢa Mermerciler OSB ve Hasanağa OSB‘dir. Nilüfer ilçesinde kurulmuĢ olan BTSO OSB‘de toplam 190 iĢletmenin evsel ve endüstriyel atıksularının arıtıldığı 96.000 m³/gün kapasiteli AAT mevcuttur. Nilüfer ilçesinde kurulmuĢ olan Nilüfer OSB‘de 195 iĢletmenin endüstriyel atıksularının arıtıldığı 792 m3/gün kapasiteli bir endüstriyel AAT mevcuttur. Bölgenin evsel nitelikli atıksuları, BUSKĠ Batı AAT‘nde arıtılmaktadır. Nilüfer ilçesinde bulunan Bursa Deri Organize Sanayi Bölgesinde ise 80 iĢletmenin endüstriyel atıksularının arıtıldığı ilk kademesi 4000 m 3/gün kapasiteli bir AAT bulunmaktadır. Osmangazi ilçesindeki DemirtaĢ OSB‘de bulunan 318 iĢletmenin evsel ve endüstriyel atıksularının arıtıldığı 70.000 m3/gün kapasiteli bir AAT mevcuttur. Gürsu ve Kestel OSB‘lerinin atıksuları ile Kestel ve Barakfakih Sanayi Bölgesi‘nde faaliyet gösteren iĢletmelerin atıksuları ise S.S. YeĢil Çevre Arıtma Tesis ĠĢletme Kooperatifi‘nin iĢlettiği AAT‘sinde arıtılmaktadır. Hasanağa OSB AAT ise ihale aĢamasını tamalamıĢ ve inĢaata baĢlamıĢtır. MustafakemalpaĢa Mermerciler OSB‘nin kamulaĢtırma davaları sürdüğünden dolayı davalar sonuçlandıktan sonra AAT ĠĢ Termin Planı süresi baĢlayacaktır. MustafakemalpaĢa OSB‘nin AAT‘ si tamamlanmıĢ olup, iĢletmeye alınmıĢtır. 2000 m3/gün kapasiteli tesis deĢarjını Susurluk Çayına yapmaktadır. Balıkesir Ġli‘nde 2 adet organize sanayi bölgesi bulunmaktadır. Balıkesir OSB AAT tamamlanmıĢ ve iĢletmeye alınmıĢtır. Balıkesir II OSB‘nin AAT ise proje aĢamasındadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 200 / 446 Bursa Ticaret ve Sanayi Odası OSB AAT Bursa TSO OSB AAT‘si, 1998 yılında iĢletmeye alınmıĢtır. Maksimum 48.000 m 3/gün kapasiteli olup, baĢlangıçta 160 firmaya hizmet vermektedir. Artan firma sayısı ve kapasiteleri nedeniyle, 2005 yılının Ağustos ayında maksimum 48.000 m3/gün kapasiteli ikinci bir AAT iĢletmeye alınmıĢtır. Ġki tesis toplamda 230 firmaya hizmet vermektedir. Otomatik kontrol sistemleri ile donatılan ve bilgisayar aracılığı ile kontrol edilen 1. ve 2. AAT‘ler aĢağıdaki temel ünitelerden oluĢmaktadır: Fiziksel Arıtma: Kaba Izgara, Ġnce Izgara, Kum ve Yağ Tutucu, Dengeleme Havuzu, Terfi Merkezi, Kimyasal Arıtma: Hızlı KarıĢtırma (Koagülasyon), YavaĢ KarıĢtırma (Flokülasyon), Ön Çökeltme, Biyolojik Arıtma: Havalandırma Havuzu, Son Çökeltim Tankı Çamur UzaklaĢtırma: Çamur Homojenizasyonu, Çamur YoğunlaĢtırma, Mekanik SusuzlaĢtırma, Çamur Kurutma. Mekanik ızgara ve kum tutucu ünitelerinden geçen atıksu, debi ve kalitedeki kısa süreli dalgalanmaları ortadan kaldırarak arıtma ünitelerinin daha verimli çalıĢmasını sağlayan dengeleme havuzuna gelir. Dengeleme havuzundan sonra kimyasal arıtma ve uzun havalandırmalı aktif çamur sistemi ile çalıĢan biyolojik arıtma aĢamalarından geçen atıksudaki AKM ve KOĠ giderimi sağlanır. Havalandırma, paralel çalıĢan 2 adet oksidasyon hendeğinde gerçekleĢtirilmektedir. Tabanı kısmen küçük kabarcıklı difüzörlerle kaplı, dalgıç karıĢtırıcılarla geri devrettirilen, yüksek su derinlikli bu hendeklerin kullanılması ile oldukça yüksek bir havalandırma verimi elde edilmektedir. Havalandırma havuzlarının tasarımı atıksudaki azotun giderimine de imkân vermektedir. Havalandırma havuzlarından son çökeltim havuzlarına alınan atıksular, buradan da Ayvalı Deresi‘ne deĢarj edilmektedir. AAT‘de, çamur arıtımı için de gerekli önlemler alınmıĢtır. Ön çökeltim kimyasal çamuru ve son çökeltme biyolojik çamuru, çamur arıtma sisteminin ilk yapısı olan çamur homojenizasyon ünitesinde toplanır. Burada homojenleĢtirilen çamur, yoğunlaĢtırma havuzlarına alınır. YoğunlaĢtırma havuzlarında çamurun fazla suyunu bırakması sağlanır ve buradan çıkan daha yoğun çamur, çamur susuzlaĢtırma ünitelerine gönderilir. Çamur susuzlaĢtırma iĢlemi için dekantör kullanılmaktadır. Kek haline gelen çamur konveyörler TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 201 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 vasıtasıyla çamur kurutma ünitesine götürülür ve buradan da bertarafı sağlanır. Tesisin 31.01.2007 tarihli deĢarj izni mevcut olup, kapasitesinin altında arıtma gerçekleĢtirmektedir. Tesisin verimli çalıĢtığı gözlenmiĢtir. Nilüfer OSB AAT Nilüfer OSB‘de faaliyet gösteren firmalardan kaynaklanan konsantre asit/alkali atıksular, konsantre yağlı atıksular ve sürekli yıkama suları terfi ünitelerine gelmektedir. Sürekli yıkama suları ve konsantre asit/alkali suları belli oranlarda karıĢarak hızlı karıĢtırma (koagülasyon) tankına gelmektedir. Ağır metallerin giderimi tanka eklenen sodyum hidroksit (NaOH) ile metal iyonlarının metal hidroksite dönüĢtürülerek çöktürülmesi esasına dayanmaktadır. Metal hidroksitler tanka eklenen demir klorür (FeCl3) ile koagülasyon iĢlemine tabi tutulmaktadır. Koagülasyon tankından sonra sular nötralizasyon tanklarına gelerek pH'ı yükseltilmektedir. YavaĢ karıĢtırma (flokülasyon) tankında iĢlemin gerçekleĢmesi için anyonik polielektrolit dozlaması yapılmaktadır. Flokülasyon tankını terk eden ve eĢit olarak ikiye bölünen atıksu iki paralel ön çöktürme havuzuna alınır. Çamurun büyük bir kısmı ön çöktürmelerde birikir ve düzgün aralıklarla sistemde mevcut bulunan ön çöktürme çamur terfi pompaları ile çamur yoğunlaĢtırma havuzuna gönderilir. Ön çöktürme iĢlemi tamamlanan atıksular lamelli çöktürme havuzuna geçerler. Lamelli tip çöktürmeden sonra arıtılan suyun pH kontrolü yapılır ve kum filtresi ile aktif karbon ünitesinden geçirilir. ArıtılmıĢ su Ayvalı Deresi‘ne deĢarj edilmektedir. Terfi havuzlarında depolanan konsantre yağlı atıksular ile terfi pompaları ve konsantre yağlı atıksular, ön dengeleme havuzunun ilk bölümüne alınır. Bant filtreden geçirilerek ön dengeleme havuzunun ikinci bölümüne ve sonrasında da yağ ayırma tankına alınır. Yağ ayırma tankından geçen atıksu, konsantre yağlı atıksular ön dengeleme havuzunun 3. üncü bölümüne alınır. Terfi pompası ile emülsiyon parçalama tankına gönderilen atıksu içerisindeki çözünmüĢ yağların, emülsiyon parçalama iĢlemi ile atıksudan ayrılması sağlanır. Bunun yapılabilmesi için uygun sıcaklık, pH ve karıĢtırma sağlanmaktadır. Uygun sıcaklık, pH ve tam karıĢım sağlandıktan sonra atıksuya FeCl3 dozlaması yapılır. Reaksiyon süresii tamamlandığında atıksu yüzeyinde bulunan yağ atıksudan ayrılmak için hazır hale gelir. Ayrılan yağ lisanlı firmalara verilmek üzere depolanmakta, su ise konsantre asit/alkali atıksu ön dengeleme havuzuna gönderilmektedir. Arıtma tesisine taĢıma yolu ile gelen konsantre kesme sıvıları ise depolama havuzunda biriktirilerek, besleme pompası ile bant filtreye gönderilir. Bant filtreden geçen atıksu buharlaĢtırma ünitesine alınır. Bu ünitede atıksu TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 202 / 446 içindeki su buharlaĢtırılıp yoğunlaĢtırılarak yağdan ayrılır. Yağdan ayrılan su drenaj havuzuna, daha sonra da konsantre asit/alkali ön dengeleme havuzuna gönderilmektedir. Sürekli arıtmadan oluĢan çamurun büyük bir kısmı ön çöktürücülerde biriktirilir ve düzgün aralıklarla sistemdeki terfi pompaları ile çamur yoğunlaĢtırma havuzuna gönderilir. Çamur yoğunlaĢtırma havuzu tabanında yoğunlaĢtırılan çamur, dekantör terfi pompaları ile dekantöre gönderilmekte ve katyonik polielektrolit ilavesiyle susuzlaĢtırılmaktadır. Dekantörden çıkan %25-30 katı madde içeren çamur keki, Hamitler Düzenli Katı Atık Depolama Tesisi'ne gönderilmek üzere tesis içerisindeki katı atık depolama sahasında depolanmaktadır. Tesisin proses akım Ģeması ġekil 58‘de gösterilmektedir. ġekil 58. NOSAB AAT Proses Akım ġeması Bursa Deri OSB AAT Bursa Deri OSB AAT 12.000 m3/gün kapasiteye göre projelendirilmiĢ ve 4000 m3/gün‘lük ilk aĢaması tamamlanmıĢtır. Atıksular deri imalatındaki kaynaklarına göre genel, sülfürlü ve kromlu olmak üzere 3 ayrı sınıfta arıtılmaktadır. Bu atıksuların debileri sırasıyla 3000, 800 ve 200 m3/gün‘dür. Tesise giren atıksular aĢağıdaki ünitelerde sırasıyla iĢleme tabi tutularak arıtılmaktadır: Genel Atıksu Hattı: GiriĢ Yapısı, Ortak Dengeleme, Kimyasal Arıtma, Biyolojik Arıtma, Çamur Arıtma. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 203 / 446 Sülfürlü Atıksu Hattı: GiriĢ Yapısı, Sülfür Oksidasyon Havuzu, Ortak Dengeleme, Kimyasal Arıtma, Biyolojik Arıtma, Çamur Arıtma. Kromlu Atıksu Hattı: GiriĢ Yapısı, Krom Dengeleme ve Çöktürme Havuzu: Ortak Dengeleme, Kimyasal Arıtma, Biyolojik Arıtma, Çamur Arıtma. GiriĢ Yapısı Tesise ayrı ayrı giren genel, sülfürlü ve kromlu atıksular, öncelikle kaba ızgaralardan geçmektedir. 20 mm‘lik ızgara açıklığına sahip bu ızgaraları 1 mm‘lik ince ızgaralar takip etmektedir. Hatlarda tutulan atıklar ayrı toplanmakta ve vinç yardımıyla römorka boĢaltılarak atık kurutma alanına gönderilmektedir. Atıksular, ızgaraları takiben havalandırmalı kum ve yağ tutucuya gönderilmekte ve yüzen yağlar savaklanarak pompayla yağ konteynırına alınmaktadır. Havuz dibinde çöken kum, sıyırıcı vasıtasıyla kum pompalarına taĢınmakta ve kum ayırıcısına basılarak sistemden ayrılmaktadır. Kum ve yağ tutucudan savaklanan atıksular terfi merkezine gelmektedir. Genel atıksu ortak dengeleme havuzuna, sülfürlü atıksu sülfür oksidasyon havuzuna, kromlu atıksu ise krom dengeleme ve çöktürme havuzuna basılmaktadır. Sülfür Oksidasyon Havuzu Bu havuzlarda MnSO4 katalizörü varlığında havalandırma yapılarak sülfürün sudan uzaklaĢması sağlanmaktadır. Sülfürden arındırılan atıksular, ortak dengelemeye terfi ettirilerek genel atıksularla birlikte arıtılmaktadır. Krom Dengeleme ve Çöktürme Havuzu GiriĢ yapısından terfi edilen kromlu atıksular bu havuzlarda önce dengelenmekte ve sodyum hidroksit (NaOH) dozajı yapılarak pH‘ı yükseltilmek suretiyle çökeltme iĢlemine tabi tutulmaktadır. Çöken krom çamuru, çamur susuzlaĢtırma ünitesine iletilir. Kromdan arındırılan atıksu, bu noktadan sonra ortak dengeleme havuzuna verilerek diğer atıksular ile birlikte arıtma iĢlemine tâbi tutulmaktadır. Ortak Dengeleme 3 hattan tesise ulaĢan atıksular, ortak dengeleme havuzlarında birleĢerek debi ve atıksu karakteri açısından dengeleme iĢlemine tabi tutulmaktadır. Havuzlarda anaerobik Ģartlar oluĢmaması için gerçekleĢtirilmektedir. jet havalandırıcılarla havalandırma ve karıĢtırma iĢlemii TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 204 / 446 Kimyasal Arıtma Ortak dengeleme havuzundan terfi edilen atıksular hızlı ve yavaĢ karıĢtırma ünitesine ulaĢmaktadır. Burada pH‘ı dengelemek amacıyla kireç, çökeltmenin sağlanması için FeSO4 ve polielektrolit dozlanmaktadır. OluĢan yumaklar dairesel kimyasal çökeltme havuzlarında sudan ayrılarak çamur yoğunlaĢtırıcılara gönderilmektedir. Kimyasal arıtmadan savaklanan atıksu havalandırma havuzlarına cazibeyle iletilmektedir. Biyolojik Arıtma Havalandırma ve son çökeltme havuzlarından oluĢan bu ünitede atıksu biyolojik prosesler yardımıyla arıtılmaktadır. Havalandırma havuzlarında oluĢacak bakteriler hava üfleyicilerle sağlanan oksijeni kullanarak sudaki kirlilik yaratan organik maddeleri tüketmektedir. Bu iĢlem sonucunda oluĢacak çamur son çökeltme havuzlarında çöktürülerek çamur yoğunlaĢtırma havuzlarına terfi ettirilmektedir. Arıtılan su sistemden ayrılarak deĢarj hattı vasıtasıyla alıcı ortama verilmektedir. Çamur Arıtma Çamur yoğunlaĢtırma havuzları ve çamur susuzlaĢtırma binasından oluĢan bu ünitede çamurlar Ģartlandırıldıktan sonra bant filtrelerden geçirilerek susuzlaĢtırılır. Dairesel tipte olan çamur yoğunlaĢtırma havuzlarında çamur bekletilerek yoğunlaĢtırılmakta ve sonrasında polielektrolit dozlanarak bant filtrelerde susuzlaĢtırılmaktadır. Elde edilen çamur susuzlaĢtırma sahasına gönderilmektedir. 5.2.2. Tekil Endüstrilerin Atıksu Altyapısı Durumu Tekil endüstrilerin atıksu altyapıları incelendiğinde, Bursa Ġli‘nde OSB‘ler dıĢında endüstriyel faaliyette bulunan iĢletmelerin 27‘sinde AAT bulunmaktadır. Balıkesir iline bakıldığında ise il merkezinde ve ilçelerinde AAT‘ye sahip 44 iĢletmenin faaliyet gösterdiği arazi çalıĢmalarında belirlenmiĢtir. Söz konusu arıtma tesislerinin kapasiteleri 40 m3/gün ila 22,500 m3/gün arasında değiĢmektedir. Susurluk Havzası içerisinde yer alan ve havza için önemli kirletici kaynak özelliğine sahip baĢlıca endüstriyel tesisler aĢağıda sıralanmıĢ olup; devamında bu tesislerden bazılarının AAT‘leri incelenmiĢtir. Söz konusu tesislerin atıksu altyapı durumları Tablo 37‘ da özetlenmektedir. SÜTAġ Gıda Sanayi Tat Konserve San. A.ġ. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 205 / 446 YeĢim Tekstil Penguen Gıda Sanayi TOFAġ Türk Otomotiv TARTAġ Gıda Tarım ve Hay. Ürün. San. Tic. A.ġ. BANVĠT ġeker Piliç Eti Maden Bandırma Bor ve Asit Fabrikaları ĠĢletme Müdürlüğü TUKAġ Deneks Gıda Assan Gıda Susurluk ġeker Fabrikası Tablo 37. Susurluk Havzası’nda bulunan Tekil Endüstrilerin Atıksu Arıtma Tesisleri Durumu Sıra No 1 2 Tesis Adı Tat Konserve San. A.ġ. + Sek Süt (Bursa MKP) Tat Konserve San. A.ġ. (Bursa Karacabey) 3 Susurluk ġeker Fabrikası 4 YeĢim Tekstil 5 Penguen Gıda Sanayi 6 Oraklar Gıda 7 8 BANVĠT Tamek Gıda 9 Deneks Gıda 10 11 12 14 Assan Gıda TofaĢ Türk Oto. Fab. A.ġ. Mauri Maya TARTAġ Gıda Tarım ve Hay. Ürün. San. Tic. A.ġ. ġeker Piliç 15 TUKAġ 16 Olca Gıda Ltd. ġti. 17 Kestelek Bor ĠĢletme 18 BAGFAġ 13 DeĢarj Noktası DSI Drenaj F, B 18000 5.3 + 5.9 YOK Kanalı Hanife F, B 15000 5.9 YOK Drenaj Kanalı AAT Mevcut Değil. Atıksular (9600 m3/gün) lagünlerde biriktiriliyor. Simav çayına deĢarj ediliyor. Mandıras F, K, B 9000 10.2 YOK Deresi Hasanağa F, B 5510 5.9 29.11.2006 Deresi Üzümlü B 3140 5.9 01.02.2010 Deresi B 3000 5.8 28.06.2010 Manyas Gölü B 3000 5.9 05.10.2012 Karadere Üzümlü F, B 3000 5.9 04.10.2010 Deresi F, B 3000 5.9 08.10.2010 Karadere F, K, B 2500 21 + 18.2 YOK Nilüfer Çayı B 2400 5.2 11.06.2010 Karadere DSI Drenaj F, B 2005 5.9 31.10.2007 Kanalı B 1800-2000 5.8 02.09.2011 Bey Deresi Mürvetler B 1000-2000 5.9 03.01.2011 Deresi DSI Drenaj F, B 1646 5.9 YOK Kanalı Orhaneli Paket 1072 7.3 27.07.2005 Çayı Marmara Yok 30000 20.1 Denizi AAT Türü Atıksu Miktarı (m3/gün) SKKY Sektör Adı DĠB Durumu TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 206 / 446 SÜTAġ Gıda Sanayi AAT SÜTAġ A.ġ. Fabrikası üretim prosesinden kaynaklanan atıksuların, alıcı ortam deĢarj standartlarına uygun Ģekilde arıtılması amacıyla kurulmuĢ olan AAT, fiziksel ön arıtma, anaerobik arıtma, aerobik arıtma, çamur stabilizasyonu ve çamur susuzlaĢtırma proseslerinden oluĢmaktadır. Atıksular, tesis giriĢinde ilk önce 1,5 mm elek aralıklı, elle temizlemeli çubuklu ızgaradan geçirilmektedir. Ġri tanecikli katı maddeler bu ünitede tutulduktan sonra, atıksular dengeleme havuzuna alınmaktadır. Terfi ve dengeleme amaçlı havuzun kapasitesi, farklı üretim periyotlarında, farklı debi ve kirlilik yükünde gelen atıksuların etkin bir Ģekilde dengelenmesi amacıyla 2000 m3 olarak tasarlanmıĢtır. Böylelikle yaklaĢık 12 saatlik bekleme süresi sonucu, anaerobik arıtma tesisine eĢit yük ve debide atıksu besleyerek yüksek verim ile çalıĢtırılması mümkün olmaktadır. Dengeleme havuzunda homojen kirlilik konsantrasyonu elde etmek ve askıda katı maddelerin çökelmesini önlemek amacı ile havuza dalgıç karıĢtırıcı yerleĢtirilmiĢtir. Atıksular dengeleme havuzundan nötralizasyon havuzuna beslenerek uygun pH değerine getirilmektedir. Nötralizasyon havuzunda atıksuya FeCl3 ilave edilerek, hem anaerobik arıtma öncesi bakterilere mikro besi maddesi olarak demir sağlanmıĢ olmakta; hem de anaerobik ve aerobik arıtma ünitelerinde oluĢacak çamurun çökelebilme özelliği arttırılmıĢ olmaktadır. Nötralizasyon havuzunda etkili ve hızlı bir biçimde reaksiyon olması için havuza karıĢtırıcı yerleĢtirilmiĢtir. Anaerobik reaktöre beslenen atıksuyun reaktöre girmeden önce, anaerobik arıtma için gerekli Ģartların sağlanması gerekmektedir. Bu sebeple besleme hattı üzerine ısı değiĢtirici konulmuĢtur. Isı değiĢtiricide atıksu sıcaklığı mezofilik tip anaerobik arıtma için gerekli olan 35–37ºC aralığına ayarlanmaktadır. Sıcaklığı ve pH değeri ayarlanmıĢ olan atıksu, tam karıĢımlı (CSTR) tip anaerobik reaktöre beslenmektedir. Anaerobik reaktöre proses için gerekli karıĢımı sağlayacak ve askıda katı maddelerin çökelmesini önleyecek özel bir karıĢtırıcı monte edilmiĢtir. Anaerobik biyolojik arıtma sürecinde atıksudaki organik kirleticiler anaerobik mikroorganizmalar tarafından parçalanarak biyogaza (CH4 ve CO2) dönüĢtürülmekte ve organik madde düĢürülmektedir. ile askıda OluĢan katı madde konsantrasyonları biyogaz, reaktör üzerinden hedeflenen toplanarak yakma seviyelere ünitesine gönderilmektedir. Reaktör yaklaĢık 30 mbar rölatif basınçta çalıĢacak Ģekilde tasarlanmıĢtır. OluĢan biyogaz kendi basıncı ile reaktörü terk etmektedir. Basınç değeri biyogaz hattı üzerine monte edilen ayar ventili ile sağlanmaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 207 / 446 Reaktörün çıkıĢ savağından alınan atıksu, cazibe ile anaerobik çökeltme havuzuna alınmakta; bu havuzda askıdaki anaerobik bakterilerin çökelmesi sağlanmakta ve çökelen çamur reaktöre geri devir ile beslenmektedir. Böylelikle, reaktör içerisindeki bakterilerin arıtılmıĢ su ile kaybedilmesi önlenmektedir. Çökeltme havuzunun dibinde toplanan çamurun bir kısmı çamur yoğunlaĢtırma havuzuna gönderilmekte ve susuzlaĢtırıldıktan sonra uzaklaĢtırılmaktadır. ArıtılmıĢ su anaerobik çökeltme havuzu savağından cazibe ile havalandırma havuzuna alınmaktadır. Havalandırma havuzuna gelen atıksuya burada disk havalandırıcılar vasıtası ile oksijen verilmektedir. Bu sayede havuz içerisindeki havalı ortamda faaliyet gösteren bakterilerin atıksu içerisinde bulunan organik maddeleri parçalaması sağlanmaktadır. Atıksu daha sonra cazibeli akıĢ ile son çökeltme havuzuna alınmaktadır. Son çökeltme havuzunda besleme merkezden yapılır. GiriĢ suyunun eĢit dağılımını sağlamak için, merkez deflektör yapısı kullanılmıĢtır. Atıksu, merkezden dıĢ duvarlara doğru hareket eder ve dıĢ çevre boyunca uzanan kanaldan savaklanarak deĢarj edilir. Arıtma tesisinin anaerobik ve aerobik arıtma ünitelerinde oluĢan çamurlar yoğunlaĢtırma tankında toplanmaktadır. Burada durağan hidrolik koĢullarda havuz tabanına çökerek yoğunluğu arttırılan çamurlar, sıyırıcı yardımı ile merkezde toplanmakta daha sonra pompa ile çürütme ünitesine gönderilmektedir. Stabilize olan çamurlar pompa ile bant filtre susuzlaĢtırma ünitesine beslenmektedir. Besleme öncesinde, katı madde içeriğini arttırmak ve çamurun yumaklaĢmasını sağlamak amacı ile polielektrolit hazırlama ünitesinde hazırlanan polimer, çamur besleme hattına dozlanmaktadır. Bant filtreler ile çamur sıkıĢtırılarak kek haline getirildikten sonra uzaklaĢtırılır. YoğunlaĢtırıcıdan ve bant filtre ünitesinden alınan süzüntü suyu ise arıtmanın giriĢindeki dengeleme havuzuna gönderilmektedir. Tesisin proses akım Ģeması ġekil 59‘da verilmiĢtir. SÜTAġ Gıda A.ġ. AAT Genel Görünümü TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 208 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 59. SÜTAġ Gıda A.ġ. AAT Proses Akım ġeması TOFAġ Türk Otomotiv AAT Türkiye‘nin otomotiv sektöründe faaliyet gösteren en önemli fabrikalarından birisi olan Türk Otomobil Fabrikaları A.ġ.‘nin Bursa‘da bulunan fabrikasında 3 tür atıksu oluĢmaktadır. Yağlı ve evsel nitelikli atıksular kuzey kolektörü ile terfi merkezine iletilmekte iken; boyalı ve fosfatlı atıksular güney kolektörü ile arıtma tesisine iletilmektedir. Fabrikanın çeĢitli bölümlerinde oluĢan farklı konsantrasyonlardaki endüstriyel atıksular debilerinin ayarlanabilmesi, olası ve yüksek miktardaki ani deĢarjları stoklayabilmek ve endüstriyel AATne sürekli olarak iletilmelerini sağlamak üzere ön dengeleme havuzlarına alınmaktadır. Boyalı sular dengeleme havuzunun hacmi 600 m3, sürekli boyalı durulama atıksuları dengeleme havuzunun hacmi 600 m3, yağlı atıksular dengeleme havuzunun hacmi ise 300 m3‘tür. Terfi merkezine aktarılan evsel atıksular ise pompalar yardımı ile havalandırma havuzlarına verilmeden önce, atıksular içerisindeki katı maddeleri tutmak için otomatik çalıĢan kaba ızgaradan geçirilmektedir. 90 m3/saat debideki boyalı ve fosfatlı durulama atıksuları için sürekli olarak öncelikle düĢük pH değerinde hızlı karıĢtırma (koagülasyon), 9,5-11 pH aralığında nötralizasyon, yavaĢ karıĢtırma (flokülasyon) ve çamur çökeltme iĢlemleri TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 209 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 yürütülmektedir. ArıtılmıĢ atıksular son pH düzenlenmesi ve nötralizasyon iĢleminden sonra havalandırma havuzuna alınır ve son olarak deĢarj iĢlemi gerçekleĢtirilir. Terfi merkezinden pompalar yardımı ile alınan 40 m3/saat debideki yağlı atıksular dengeleme havuzuna alındıktan sonra ilk iĢlem olarak yüzen yağlar bir yağ ayırıcı ile uzaklaĢtırılır. Daha sonra atıksuda homojen olarak bulunan ve konsantrasyonu yüksek olan emülsiyonların kırılması ve yağın atıksulardan uzaklaĢtırılması iĢlemi yapılmaktadır. DüĢük pH değerlerinde FeCl3 yardımıyla yapılan çift kademeli emülsiyon kırma iĢlemini, çift kademeli nötralizasyon ve tek kademeli flokülasyon iĢlemleri takip etmektedir. Bu iĢlemlerden sonra faz teĢkil etmiĢ olan yağların atıksulardan kolayca uzaklaĢtırabilmesi için çözünmüĢ hava yüzdürmesi (DAF) iĢlemi uygulanmaktadır. DAF ünitesinde oluĢan çökelemeyen çamurlar, köpük havuzunda toplanıp buradan çamur yoğunlaĢtırmaya aktarılır. Çökelen çamurlar ise doğrudan yoğunlaĢtırmaya aktarılır. Yağlardan arındırılmıĢ olan atıksular kirlilik durumuna göre boyalı atıksular çamur çökeltme havuzuna, biyolojik arıtma tesisine, ya da yağlı sular flokülasyon havuzuna alınmaktadır. DeĢarj için uygun olan arıtılmıĢ atıksular ise deĢarj edilmektedir. Arıtma iĢleminden gelen su son pH düzenlemesi ve nötralizasyon iĢleminden sonra biyolojik arıtma hattına verilmektedir. Endüstriyel atıksular gerekli arıtma iĢlemlerine tabi tutulduktan sonra ağır metal hidroksitlerinin daha iyi çökelmesini sağlamak üzere çamur çökeltme havuzuna alınır. Bu havuz 600 m3 hacminde olup, çöken metal hidroksit çamurlarını dipten sıyırarak pompa emiĢ bölümüne toplayan bir sıyırıcı sistem ile donatılmıĢtır. Duru sular son pH düzenlemesi ve nötralizasyon iĢleminden biyolojik arıtma hattına verilir. Çamur çökelme havuzunda biriken çamurlar ise pres filtreye verilmek üzere çamur yoğunlaĢtırma havuzuna alınır. Evsel nitelikli atıksular ve diğer atıksulardaki organik kirleticiler için ise biyolojik arıtma yöntemi uygulanmaktadır. Bu kirleticiler havalandırma havuzunda bakteriler tarafından atıksulardan ayrıĢtırılarak aktif flok çamurlarının oluĢumunu sağlamaktadır. Burada seçilen biyolojik proses tipi uzun havalandırmalı biyolojik arıtma sistemi olup; havalandırma havuzu hacmi 900 m3‘tür. Havuzdaki oksijen miktarı oksijen problarıyla kontrol altına alınmıĢtır. Biyolojik havalandırma havuzunda oluĢan çamur floklarının ortamdan uzaklaĢtırılması için atıksular son çökeltme havuzuna verilmektedir. Havuzun dibine çöken çamurun bir kısmı dairesel sıyırıcı yardımıyla havuzun ortasına toplanmakta ve pompalar yardımıyla çekilerek biyolojik havalandırma havuzu baĢına geri verilmektedir. Fazla çamur ise ayrı bir pompayla ortamdan alınarak biyolojik Ģartlandırma ünitesine verilmektedir. Bu çamurların kolayca TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 210 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 filtrelenebilmesi için ortama FeCl3 ve kireç katılarak Ģartlandırılması gerekmektedir. Bu iĢlemden sonra çamur, çamur yoğunlaĢtırma daha sonra ise pres filtreye verilerek susuzlaĢtırma iĢlemi gerçekleĢtirilir. Endüstriyel atıksu arıtma bölümünde oluĢan ağır metal çamurları ve bozulmuĢ yağ floklarından oluĢan çamurlar, çamur yoğunlaĢtırma havuzuna verilir. Çamur yoğunlaĢtırma havuzu üzerinde duru su oluĢması halinde ortamdan alınarak boyalı sular dengeleme havuzuna verilir. Havuzun alt kısımlarında biriken çamur ise pres filtreye verilerek %35-40 katı madde içerinceye dek susuzlaĢtırılır. Pres filtre süzüntü suyu tekrar boyalı su dengeleme tankına geri verilmekte, oluĢan çamur kekleri ise pres filtre altında bulunan çamur vagonuna boĢaltılarak ortamdan uzaklaĢtırılmaktadır. Pres filtrenin çalıĢma düzeni otomatik olup; bezlerinin tıkanması halinde yıkama iĢlemi kapalı devre asit yıkama sistemi ile yapılmakta ve oluĢan atık asit ise kimyasal tasarruf için yağlı atıksular arıtma hattında emülsiyon kırma iĢleminde kullanılmaktadır. Tesiste 2500 m3/gün atıksu arıtımı gerçekleĢmekte ve arıtılan atıksular Nilüfer Çayı‘na deĢarj edilmektedir. Tesisin boyalı sular arıtma hattı akım Ģeması ġekil 60‘da, yağlı atıksular arıtma hattı ġekil 61‘de, evsel atıksu arıtma hattı ise ġekil 62‘de verilmektedir. ġekil 60. TOFAġ Türk Otomotiv Boyalı Atıksu Arıtma Hattı Akım ġeması TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 211 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 61. TOFAġ Türk Otomotiv Yağlı Atıksu Arıtma Hattı Akım ġeması ġekil 62. TOFAġ Türk Otomotiv Evsel Atıksu Arıtma Hattı Akım ġeması YeĢim Tekstil AAT Fabrika içerisinde bulunan tesiste fabrikadan kaynaklanan evsel ve endüstriyel nitelikli tüm atıksular arıtılmaktadır. Tesisin kuruluĢ kapasitesi ortalama 11.000 m3/gün olup; mevcut durumda tesiste ortalama 9.000 m3/gün atıksu arıtılmaktadır. Tesis ince ızgara, dengeleme havuzu, hızlı karıĢtırma havuzu, yavaĢ karıĢtırma havuzu, kimyasal çöktürme havuzu, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 212 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 havalandırma havuzu, biyolojik çöktürme havuzu, çamur yoğunlaĢtırma havuzu ve çamur susuzlaĢtırma ünitelerinden oluĢmaktadır. Fabrikada oluĢan evsel ve endüstriyel nitelikli atıksular toplanarak ince ızgaradan geçirilmekte ve sonrasında dengeleme havuzuna alınmaktadır. Atıksular dengeleme havuzundan kimyasal arıtmanın ilk adımı olan hızlı karıĢtırma havuzuna gönderilmektedir. Burada hızlı karıĢtırma ünitesinde kimyasal madde ve renk giderici ilave edildikten sonra yavaĢ karıĢtırma ünitelerinde polielektrolit ilave edilerek kimyasal çökeltme havuzunda çökeltilmektedir. Kimyasal çökeltme havuzundan çıkan renksiz ve berrak su, nötralizasyon ünitesinde pH‘ı kontrol edildikten sonra ilave terfi havuzundan biyolojik havalandırma havuzuna gönderilmektedir. Havalandırma havuzundan çökeltme havuzuna alınan su burada deĢarj standartlarını sağladıktan sonra deĢarj edilmektedir. Arıtma tesisinin akım Ģeması ġekil 63‘te verilmiĢtir. ġekil 63. YeĢim Tekstil AAT Akım ġeması 5.3. Katı Atık Yönetimi Altyapısı 5.3.1. Evsel Katı Atık Bertaraf Durumu Susurluk Havzası‘nda faal durumda olan tek düzenli depolama tesisi Bursa Ġli Geçit Mevkiindeki Hamitler Düzenli Depolama Alanı‘dır. Kentin yerleĢim alanları ile iĢletmelerinde oluĢan günlük yaklaĢık 1.895 ton katı atık Bursa BüyükĢehir Belediyesi sınırları içerisinde TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 213 / 446 kalan belediyeler tarafından toplanmakta ve toplam kapasitesi 20.000.000 m3 olan düzenli depolama alanına getirilmektedir. Depolama tesisinin toplam alanı 156,18 ha araziden oluĢmakta olup; bu alanın 83,09 ha ‘lık kısmı katı atık döküm alanıdır. Alan 4 yan vadi ve 1 ana vadiden oluĢmakta olup; ihtiyaca göre etaplar halinde inĢa edilen alanın 40 ha‘lık kısmını oluĢturan 1., 2. ve 3. aĢama inĢaatları tamamlanmıĢtır. Atık depolama iĢlemi 1. aĢamada tamamlanmıĢ olup, 2. ve 3. aĢamada Ekim 2000 tarihinden beri devam etmektedir. Tesiste 2008 yılı sonuna kadar 6.078.162 ton evsel katı atık depolanmıĢtır. Tesisin 2025 yılına kadar kullanılması planlanmaktadır. Depolama alanına getirilen evsel, tıbbi ve tehlikeli olmayan sanayi atıklarının kabulü, kontrollü bir Ģekilde yapılmakta ve atıklar tartılarak alınmaktadır. Hamitler Düzenli Depolama Alanı Hamitler Düzenli Depolama Tesisi‘ne atık getiren belediyeler dıĢında, havzada yer alan belediyelerin tamamı katı atıklarını düzensiz depolamaktadırlar. Genellikle orman vasfını yitirmiĢ arazilere, dere ve çay kenarlarına, maden hafriyat sahalarına ve açık araziye kontrolsüz bir Ģekilde dökülmekte olan atıklar, sızıntı suları ile toprak, akarsu ve yeraltı suyunu kirletmektedir. Havza içerisinde yer alan tüm yerleĢim yerlerine ait katı atık bertaraf durumu özeti EK II’de verilmiĢtir. Hamitler Sızıntı Suyu Arıtma Tesisi Bursa Ġli‘nde yer alan Hamitler Katı Atık Depolama Tesisi‘nden kaynaklanan katı atık sızıntı sularının toprağı, yeraltı suyunu ve yüzeysel suları kirletmesini önlemek amacıyla inĢa TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 214 / 446 edilmiĢ olan Sızıntı Suyu Arıtma Tesisi, 2020 yılı için 500 m3/gün katı atık sızıntı suyu arıtacak Ģekilde projelendirilmiĢtir. Tesisin ilk aĢaması 2004 yılında tamamlanmıĢtır. Azot ve fosfor giderimi de gerçekleĢtirilen tesiste 3 kademeli biyolojik arıtma ve çamur susuzlaĢtırma üniteleri yer almaktadır. Tesise alınan sızıntı suyu, giriĢ hattında asitle yıkanmakta ve sonrasında nötralizasyon tankına alınıp burada nötralize edildikten sonra giriĢ pompa istasyonuna verilmektedir. Yıkama sistemi pompajla gerçekleĢtirilmektedir. GiriĢ pompa istasyonunda katı atık sızıntı suyu dalgıç pompalar ile tesise verilmektedir. Daha sonrasında havalandırma havuzlarına alınan atıksu, burada yüzeysel havalandırıcılar ile havalandırılarak içerisindeki organik kirliliğin büyük bir bölümünün arıtılması iĢlemi gerçekleĢtirilmektedir. Sızıntı suyu daha sonra derinliği 6 m olan fakültatif havuzlara alınmaktadır. Fakültatif havuzların üstteki 3 m‘lik bölümünde aerobik reaksiyonlar; alttaki 3 m‘lik bölümünde ise havasız ortamda çamur çürütme iĢlemi gerçekleĢtirilmektedir. Üst bölümdeki havalandırma, yüzeysel havalandırıcılar ile sağlanmaktadır. Tabanda belirli sürede ve miktarda oluĢan çürümüĢ çamur, havuz üzerinde dubalı bir sisteme bağlı yüzen çamur pompaları ile çamur susuzlaĢtırma ünitelerine gönderilir. Daha sonra gelen ardıĢık kesikli reaktörler (AKR) sistemin son ünitesidir. Burada suyun istenilen çıkıĢ suyu kriterlerine uygun hale getirilmesi sağlanmaktadır. AKR‘lerde havalandırma ve çökelme iĢlemleri ardıĢık olarak aynı havuz içinde gerçekleĢtirilmektedir. Reaktörlere hava, üfleyiciler vasıtasıyla sağlanmaktadır. ArıtılmıĢ su buradan alınıp, debisi ölçülerek, deĢarj hattı ile Geçit pompa istasyonuna, oradan da Batı Evsel AAT‘ye iletilmekte ve burada tekrar arıtmaya tâbi tutulmaktadır. Sızıntı suyu arıtma iĢlemi sonucu oluĢan çamurların bertarafı için de gerekli önlemler alınmıĢtır. Çamur depolama tankında ―venturi‖ tip karıĢtırıcı ile homojen hale getirilmesi ve karıĢım sırasında kazandığı oksijen ile daha stabil olması sağlanır. Çamur, bant filtre besleme pompaları vasıtasıyla dengeleme tankından alınıp polimer ile karıĢtırılarak bant filtreye iletilir. Bant filtreden çıkan % 20 oranında katı madde içeren çamur keki, çamur susuzlaĢtırma yapısından konveyör sistemi ile alınarak katı atık depolama sahasına gönderilir. Tüm tesise ait proses akım Ģeması ġekil 64‘te verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 215 / 446 ġekil 64. Hamitler Sızıntı Suyu AAT Proses Akım ġeması Hamitler Sızıntı Suyu AAT Genel Görünümü Hamitler Sızıntı Suyu AAT GiriĢ Yapısı Hamitler Sızıntı Suyu AAT Havalandırma Havuzları TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 216 / 446 Hamitler Sızıntı Suyu AAT Fakültatif Havuzlar GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Hamitler Sızıntı Suyu AAT ArdıĢık Kesikli Reaktörler Havzada yer alan diğer belediyeler de katı atık bertarafında düzensiz depolama yöntemi kullanılmaktadır. Ayrıca döküm sahalarında depolanan katı atık miktarları ile ilgili kesin kayıtların tutulmadığı görülmüĢtür. Döküm alanlarında atıklardan kaynaklanan sızıntı sularının çoğunlukla yeraltı sularına karıĢmakta olduğu, bazı beldelerde ise dere yataklarına doğru aktığı görülmüĢtür. Susurluk Havzası içerisindeki yerleĢim yerlerinde mevcut düzensiz depolama sahaları yerine düzenli depolama alanlarının yapılması maksadıyla kurulan 4 adet belediye birliği mevcuttur. Bu birlikler ve birliklere bağlı olan belediyelerin bilgileri Tablo 38‘ de verilmiĢtir. ġekil 65‘te havzadaki mevcut düzenli ve düzensiz depolama sahaları birlik yapılanması ile birlikte harita üzerinde gösterilmektedir.ġekil 66‘da ise havzadaki katı atık birliklerinin düzenli depolama sahaları ile ilgili durum ve hangi aĢamada oldukları (mevcut, inĢaat, planlama) haritalandırılmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 217 / 446 Tablo 38. Susurluk Havzası Belediye Katı Atık Birlikleri Birlik Adı Balıkesir Ġli Sürdürülebilir Çevre Yönetim Birliği Güney Marmara Belediyeler Birliği Bursa BüyükĢehir Belediye BaĢkanlığı *Kütahya Ġli Yerel Yönetimler Katı Atık Bertaraf Tesisleri Yapma ve ĠĢletme Birliği Birlik Nüfus Atık Miktarı ton/yıl Balıkesir Belediyesi ile Susurluk, Ġvrindi, Kepsut, SavaĢtepe, Bigadiç ilçe belediyeleri 463.950 196.500 Bandırma, Erdek, Edincik, Ocaklar, KarĢıyaka 143.173 Üye Belediyeler Bursa BüyükĢehir Belediyesi sınırları içerisinde kalan belediyelerden 10 adet ilk kademe ve 6 adet ilçe belediyesine Kütahya, AltıntaĢ, Aslanapa, Emet, TavĢanlı, Domaniç, Çavdarhisar, Hisarcık Belediyeleri. 2.174.260 377.649 52.258 Son Durum Belediye Atıkları Tıbbi Atıklar 2006 Yılı Katılım Öncesi Mali Yardımı kapsamında Proje Hazırlama Olanakları programı çerçevesinde Balıkesir Katı Atık Yönetimi Projesi‘nin ÇED Raporu nihai edilmiĢ olup Uygulama Projesi ÇOB tarafından uygun bulunmuĢtur. Proje kapsamında Tıbbi Atık Sterilizasyon Ünitesi kurulacaktır. Güney Marmara Belediyeler Birliği 14/06/2010 Tarih ve 2010/590 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile kurulmuĢtur. 984.07 Hamitler Katı Atık Düzenli Depolama Sahası, 1995 yılında iĢletmeye açılmıĢ olup, 30 yıl süreyle kullanılması planlanmaktadır. Tıbbi Atık Sterilizasyon Tesisi kurulmuĢtur. 14.11.2008 tarihinde ise lisans verilmiĢtir. 159.896 2006 Yılı Katılım Öncesi Mali Yardımı Kapsamında "Proje Hazırlama Olanakları" programı çerçevesinde 2010 itibari ile tüm inĢaatın tamamlanması planlanmaktadır. Katı Atık Bertaraf Tesisi 1. Lot inĢaatı tamamlanmıĢtır. Tesisin resmi açılıĢı ÇOB tarafından 04/06/2010 tarihinde yapılmıĢtır. Tesis ―Çevre Kanununca Alınması Gereken Ġzin ve Lisanslar Hakkında Yönetmelik‖ hükümleri çerçevesinde belgelerin tamamlanarak ÇOB‘a baĢvuruda bulunulması ve değerlendirilmesi sonucunda lisanslandırılacaktır. Sterilizasyon tesisi için ÇED Gerekli Değildir Kararı alınmıĢtır. Kaynak: ÇOB Eylem Planı (2008), Bakanlık verileri (Mart 2009), Belediye görüĢmeleri TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 218 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 65.Susurluk Havzası Mevcut Katı Atık Düzenli/Düzensiz Depolama Sahaları ve Birlikler TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 219 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 66. Susurluk Havzası Katı Atık Birlikleri Düzenli Depolama Sahası “Durum” Haritası TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 220 / 446 Balıkesir Ġli Sürdürülebilir Çevre Yönetimi Belediyeler Birliği kapsamında Balıkesir Merkez, Kepsut, SavaĢtepe, Bigadiç, Susurluk, Ġvrindi ve Pamukçu Belediyeleri‘nde toplanan katı atıkların tek bir noktada depolanmasını ve bertaraf edilmesini amaçlamaktadır. Bu birlik Avrupa Birliği Katılım Öncesi Mali Yardımları 2006 yılı programlaması yönetim projesi kapsamındaki hibelerden faydalanabilmek amacıyla kurulmuĢtur. T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından IPA fonlarına hibe baĢvurusu yapılan ilk proje olma özelliğine sahip bu projeyle SavaĢtepe yolunda bulunan Balıkesir Belediyesi katı atık düzensiz depolama dahasının yanına 14 milyon Euro‘luk bir yatırım yapılması planlanmaktadır. Proje, Düzenli Depolama Tesisi, Depolama Alanı Yardımcı Üniteleri, Kompost (Gübre) Tesisi, Mevcut Katı atık Sahaların kapatılması, Tıbbi Atık Sterilizasyonu, Ambalaj Atıklarının Ayrılması gibi bileĢenlerden oluĢmaktadır. Kütahya Belediye BaĢkanlığı‘nda kurulan Kütahya Ġli Yerel Yönetimler Katı Atık Bertaraf Tesisleri Yapma ve ĠĢletme Birliği (KÜKAB) kapsamında Kütahya, AltıntaĢ, Aslanapa, Emet, TavĢanlı, Domaniç, Çavdarhisar ve Hisarcık Belediyeleri katı atıklarının tek bir noktada toplanarak bertaraf edilmesi amaçlanmaktadır. 2006 Yılı Katılım Öncesi Mali Yardımı Kapsamında "Proje Hazırlama Olanakları" programı çerçevesinde 2010 itibari ile tüm inĢaatın tamamlanması planlanmaktadır. Katı Atık Bertaraf Tesisi 1. Lot inĢaatı tamamlanmıĢtır. Tesisin resmi açılıĢı 04/06/2010 tarihinde gerçekleĢtirilmiĢtir. Tesis ―Çevre Kanununca Alınması Gereken Ġzin ve Lisanslar Hakkında Yönetmelik‖ hükümleri çerçevesinde belgelerin tamamlanarak Çevre ve Orman Bakanlığına lisanlandırılmak amacıyla baĢvuru aĢamasındadır. 5.3.2. Tıbbi Atık Bertaraf Durumu Havza sınırları içerisindeki yerleĢimlerdeki hastane, sağlık ocağı ve polikliniklerde oluĢan tıbbi atıkların bertarafı için yapılmıĢ herhangi bir tesis yoktur. Bu tür atıklar mevcut durumda kireçle muamele edildikten sonra döküm sahalarında gömülmek suretiyle uzaklaĢtırılmaktadır. Havza içerisinde oluĢan bu tür atıkların mevzuata uygun Ģekilde bertaraf edilmesini mümkün kılmak amacıyla; kurulmuĢ ve kurulacak olan katı atık birlikleri tarafından yaptırılacak olan katı atık bertaraf tesislerinde; tıbbi atık bertarafı için de uygun çözümlerin uygulanması Ģartı sağlanmalıdır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 221 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Hamitler Katı Atık Depolama Sahası içerisinde kurulmuĢ Tıbbi Atık Sterilizasyon Ünitesi mevcuttur. Bursa BüyükĢehir Belediyesi sınırları içerisinde oluĢan tıbbi atıklar, sterilizasyon tesisinde steril edildikten sonra evsel atıklarla birlikte lotlara gömülerek bertaraf edilmektedir. Bandırma Belediyesi Katı Atık Düzensiz DepolamaSahası (Ayyıldız Tepe Mevkii) Balıkesir Belediyesi Katı Atık Düzensiz DepolamaSahası (SavaĢtepe Yolu Üzeri) MustafakemalpaĢa Belediyesi Katı Atık Düzensiz DepolamaSahası (Kirmaslı Deresi Kenarı) Karacabey Belediyesi Katı Atık Düzensiz DepolamaSahası (Açık Arazi) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 222 / 446 TavĢanlı Belediyesi Katı Atık Düzensiz DepolamaSahası (Açık Arazi) GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Simav Belediyesi Katı Atık Düzensiz DepolamaSahası (Leylük Kürü Mevkii) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 223 / 446 6. SU KALĠTESĠ SINIFLAMALARI VE KĠRLĠLĠK YÜKLERĠNĠN HESAPLANMASI Su kalitesinin korunması amacıyla kaliteyi olumsuz etkileyen faaliyetler havza ölçeğinde belirlenmeli, gerekli önlemlerin alınması için havza bütününde çalıĢmalar yapılmalı ve planlar oluĢturulmalıdır. Avrupa Birliği Su Çerçeve Direktifi de su kaynaklarının korunması için çalıĢmaların havza ölçeğinde gerçekleĢtirilmesini hedeflemektedir. Su kalitesini etkileyen ve çeĢitli faaliyetlerle ortaya çıkan kirletici kaynaklar noktasal veya yayılı karaktere sahiptirler. Noktasal kirleticiler oluĢumlarının ardından arıtılarak havza için bir tehdit oluĢturmaları önlenebilmektedir. Buna karĢın yayılı kirleticilerin oluĢtuktan sonra kontrol edilmesi zordur. Bu nedenle yayılı kirleticiler için kaynağında kirlilik azaltmaya yönelik önlemlerin alınması gereklidir. Bu amaçla havzalarda su kaynaklarının sürdürülebilir kullanımı için yayılı kirletici kaynakların ve yüklerin belirlenmesi, gelecekte kirlilik yüklerinde azalmaların gerçekleĢmesi için önerilerin getirilmesi gereklidir. 6.1. Su Kalitesi Sınıflamaları 6.1.1. Yöntem Su kalitesi sınıflamaları için DSĠ‘den temin edilen 2003-2009 yılları arasındaki su kalitesi ölçüm verileri kullanılarak ve Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği (SKKY) Tablo 1‘de verilen Kıta içi Su Kaynaklarının Sınıflarına göre verilen kalite kriterleri esas alınarak yüzeysel su kalite sınıfları belirlenmiĢtir. Verilerin mevcut ve yeterli olduğu durumlarda her DSĠ istasyonu için organik karbon ve azot kirliliğini gösteren önemli parametreler olan KOĠ, BOĠ, NH4-N, NO2-N ve NO3-N cinsinden su kalitesi sınıfları (I,II,III,IV) tespit edilmiĢ ve CBS yardımı ile oluĢturulan haritalara iĢlenmiĢtir. Ayrıca, SKKY Tablo 1‘de verilen ana parametre gruplarına (A,B,C,D) göre de su kalite sınıfları (I,II,III,IV) belirlenmiĢ ve CBS ile oluĢturulan haritalara iĢlenmiĢtir. Su kalite sınıfları SKKY‘de Ģu Ģekilde tanımlanmıĢtır: • Sınıf I : Yüksek kaliteli su • Sınıf II : Az kirlenmiĢ su • Sınıf III : Kirli su TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 224 / 446 • Sınıf IV : Çok kirlenmiĢ su Bir su kaynağının bu sınıflardan herhangi birine dahil edilebilmesi için bütün parametre değerleri, o sınıf için verilen parametre değerleriyle uyum halinde bulunmalıdır. Yukarıda belirtilen kalite sınıflarına karĢılık gelen suların, aĢağıdaki su kullanım alanları için uygun olduğu kabul edilir. a) Sınıf I - Yüksek kaliteli su; 1) Ġçme suyu olma potansiyeli yüksek olan yüzeysel sular, 2) Rekreasyonel amaçlar (yüzme gibi vücut teması gerektirenler dahil), 3) Alabalık üretimi, 4) Hayvan üretimi ve çiftlik ihtiyacı, 5) Diğer amaçlar. b) Sınıf II - Az kirlenmiş su; 1) Ġçme suyu olma potansiyeli olan yüzeysel sular, 2) Rekreasyonel amaçlar, 3) Alabalık dıĢında balık üretimi, 4) Teknik Usuller Tebliği‘nde verilmiĢ olan sulama suyu kalite kriterlerini sağlamak Ģartıyla sulama suyu olarak, 5) Sınıf I dıĢındaki diğer bütün kullanımlar. c) Sınıf III - Kirlenmiş su; gıda, tekstil gibi kaliteli su gerektiren endüstriler hariç olmak üzere uygun bir arıtmadan sonra endüstriyel su temininde kullanılabilir. d) Sınıf IV - Çok kirlenmiş su; Sınıf III için verilen kalite parametrelerinden daha düşük kalitede olan ve üst kalite sınıfına iyileştirilerek kullanılabilecek yüzeysel sulardır. Su potansiyelini korumak amacıyla, Sınıf I suların su toplama havzalarında, halen söz konusu su kaynağından herhangi bir biçimde içme suyu temin edilip edilmediğine bakılmaksızın, su toplama havzasının sınırına kadar olan alandaki faaliyetlerden kaynaklanan atıksuların deĢarj standartlarını sağlayarak havza dıĢına çıkarılması veya geri dönüĢümlü olarak kullanılması zorunludur. Ancak, 4/9/1988 tarihinden veya kaynağın içme ve kullanma suyu kapsamına alındığı tarihten önce bu alanda mevcut olup, uzun mesafeli TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 225 / 446 koruma alanında kalan tesislerden sıvı, gaz ve katı atıklarını ilgili idare tarafından uygun görülen ekonomik uygulanabilirliği ispatlanmıĢ ileri teknoloji seviyesinde arıtma ve bertaraf teknikleri ile uzaklaĢtırılmasını sağlayanlarda bu esaslar aranmaz. Bu alanda katı atık depolama ve bertaraf alanları Bakanlığın uygun görüĢü alınarak yapılabilir. Sınıf II sulardan içme ve kullanma suyu olarak yararlanma imkanı bulunanların, su alma noktası membaına atık veya atıksu boĢaltımı yapılmaması esastır. Bunun dıĢında kalan amaçlarla, Sınıf II sularda mevcut kaliteyi korumak esastır. Teknik ve ekonomik açıdan tutarlı ise, Sınıf III sularda kaliteyi iyileĢtirmeye çalıĢmak esastır. Sınıf IV sularda ise amaç, uzun vadeli bir havza koruma planı çerçevesinde mevcut kaliteyi iyileĢtirmektir. Bir gruba (A,B,C,D) ait parametrelerin en düĢük kalite sınıfı o grubun sınıfını göstermektedir. Bu çalıĢmada ana parametre gruplarına göre tespit edilen su kalite sınıfları, sadece ölçümü yapılmıĢ parametreler üzerinden hesaplanmıĢtır. Ölçümü yapılmamıĢ parametreler değerlendirmeye esas alınmamıĢ; çoğu istasyonda hiçbir parametrenin ölçülmediği D (bakteriyolojik) parametre grubunda kalite sınıfı belirlenmemiĢtir. Ortam kalitesini belirlemek üzere alınan su numunelerinde herhangi bir parametre için yapılan ölçümlere ait % 90 persentil (yüzdelik) değerini gösteren karakteristik değerler hesaplanmıĢtır. Uygun olasılık dağılım tablosunda 0.90 olasılık değerine karĢı gelen değiĢken değerine eĢit standardize değiĢken veren parametre değeri karakteristik değeri ifade etmektedir. Bir baĢka deyiĢle %90 olasılıkla aĢılmayacak değeri göstermektedir. Karakteristik değerin belirlenmesinde kaza sonucu oluĢan durumları yansıtan ve bariz analiz hataları sonucu ortaya çıkan sonuçlar dikkate alınmamaktadır. Herhangi bir su kütlesinin bir noktasında ölçülen kıyaslama parametresinin belirlenecek karakteristik değeri, SKKY Tablo 1‘de verilen üst sınırlara göre (Tablo 39), hangi su kalite sınıfının üst değerinden daha küçük ise, numune alma noktası o sınıfa ait olmaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 226 / 446 Tablo 39. Kıtaiçi Su Kaynaklarının Sınıflarına Göre Kalite Kriterleri SU KALĠTE SINIFLARI SU KALĠTE PARAMETRELERĠ A) Fiziksel ve inorganik- kimyasal parametreler o 1) Sıcaklık ( C) 2) pH 3) ÇözünmüĢ Oksijen (mg O2/L) 4) Oksijen doygunluğu (%) 5) Klorür Ġyonu (mg Cl‾/L) = 6) Sülfat Ġyonu (mg SO4 /L) + 7) Amonyum Azotu (mg NH4 -N/L) 8) Nitrit Azotu (mg NO2‾-N/L) 9) Nitrat Azotu (mg NO3‾-N/L) 10) Toplam Fosfor (mg P/L) 11) Toplam ÇözünmüĢ Madde (mg/L) 12) Renk (Pt-Co birimi) + 13) Sodyum (mg Na /L) B) Organik parametreler 1) Kimyasal Oksijen Ġhtiyacı (KOĠ) (mg/L) 2) Biyolojik Oksijen Ġhtiyacı (BOĠ) (mg/L) 3) Toplam Organik Karbon (mg/L) 4) Toplam Kjeldahl-Azotu (mg/L) 5) Yağ ve Gres (mg/L) 6) Metilen Mavisi ile Reaksiyon Veren Yüzey Aktif Maddeleri (MBAS) (mg/L) 7) Fenolik Maddeler (uçucu) (mg/L) 8) Mineral Yağlar ve Türevleri (mg/L) 9) Toplam pestisid (mg/L) C) Ġnorganik kirlenme parametreleri 1) Civa (μg Hg/L) 2) Kadmiyum (μg Cd/L) 3) KurĢun (μg Pb/L) 4) Arsenik (μg As/L) 5) Bakır (μg Cu/L) 6) Krom (toplam) (μg Cr/L) +6 7) Krom (μg Cr /L) 8) Kobalt (μg Co/L) 9) Nikel (μg Ni/L) 10) Çinko (μg Zn/L) 11) Siyanür (toplam) (μg CN/L) 12) Florür (μg F‾/L) 13) Serbest Klor (μg Cl2/L) = 14) Sülfür (μg S /L) 15) Demir (μg Fe/L) 16) Mangan (μg Mn/L) 17) Bor (μg B/L) 18) Selenyum (μg Se/L) 19) Baryum (μg Ba/L) 20) Alüminyum (mg Al/L) 21) Radyoaktivite (Bq/L) Alfa-aktivitesi Beta-aktivitesi D) Bakteriyolojik parametreler 1) Fekal koliform(EMS/100 mL) 2) Toplam Koliform (EMS/100 mL) Kaynak: SKKY TABLO 1 I 25 6.5-8.5 8 90 25 200 0.2 0.002 5 0.02 500 5 125 II 25 6.5-8.5 6 70 200 200 1 0.01 10 0.16 1500 50 125 III IV 30 6.0-9.0 3 40 400 400 2 0.05 20 0.65 5000 300 250 > 30 6.0-9.0 dıĢında <3 < 40 > 400 > 400 >2 > 0.05 > 20 > 0.65 > 5000 > 300 > 250 25 4 5 0.5 0.02 0.05 50 8 8 1.5 0.3 0.2 70 20 12 5 0.5 1 > 70 > 20 > 12 >5 > 0.5 > 1.5 0.002 0.02 0.001 0.01 0.1 0.01 0.1 0.5 0.1 > 0.1 > 0.5 > 0.1 0.1 3 10 20 20 20 Ölçülmeyecek kadar az 10 20 200 10 1000 10 2 300 100 1000 10 1000 0.3 0.5 5 20 50 50 50 2 10 50 100 200 200 >2 > 10 > 50 > 100 > 200 > 200 20 50 > 50 20 50 500 50 1500 10 2 1000 500 1000 10 2000 0.3 200 200 2000 100 2000 50 10 5000 3000 1000 20 2000 1 > 200 > 200 > 2000 > 100 > 2000 > 50 > 10 > 5000 > 3000 > 1000 > 20 > 2000 >1 0.5 1 5 10 5 10 >5 > 10 10 200 2000 > 2000 100 20000 100000 > 100000 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 227 / 446 Karakteristik değerler, yüzdelik hesaplarında kullanılan istatistiksel hesaplama yöntemleriyle hesaplanmaktadır. Yüzdelik değer hesaplarında tek bir standart yöntem olmayıp, literatürde kabul edilen çeĢitli yöntemler vardır (Hyndmann ve Fan, 1996; Langford, 2006). Karakteristik değerler, değiĢik istatistiksel dağılımlar göz önünde bulunularak birden çok yöntem ile hesaplanabilmektedir. Karakteristik değerler Gumbel metodu (Gumbel, 1939) ile (Excel) tespit edilmiĢ olup, su kalitesi sınıfını belirleyen sınır değerlere yakın olduğu tartıĢmalı durumlarda Hazen metoduyla da (Hazen, 1914) değerlendirme yapılmıĢ ve hesaplanan en yüksek karakteristik değer esas alınmıĢtır. 5'in altındaki örnek sayılarında kalite sınıfı hesabı yapılmamıĢtır. Gumbel ve Hazen metodlarında takip edilen matematiksel yöntemler Tablo 40‗ da verilmektedir. Tablo 40. Su Kalite Sınıfı Belirleme Matematiksel Yöntemleri METOD Gumbel Hazen P DEĞERĠ = (k - 1) / (n - 1) = (k - 1/2) / n ĠLK YÜZDELĠK 0 50/n SON YÜZDELĠK 100 100-50/n P: Yüzdelik değer (Su kalitesi hesaplarında P değeri 0,9 alınmıĢtır. Ancak çözünmüĢ oksijen hesaplarında minimum değerler arandığı için 0,1, pH hesaplarında ise aralık hesaplandığı için hem 0,1 hem de 0,9 üzerinden hesaplamalar yapılmıĢtı). n: Örnekleme sayısı k: küçükten büyüğe sıra (p ve n değerlerinden hesaplanır) Küçükten büyüğe sıralamada k sırasında bulunan örnekleme değeri karakteristik değeri göstermektedir. Eğer hesaplanan k değeri tam sayı değilse küçükten büyüğe sıralamada k‘nın kesirsiz değerine ve onun bir fazlasına tekabül eden X(k) ve X(k+1) değerleri arasında doğrusal interpolasyon yapılarak karakteristik değer tespit edilmektedir. 6.1.2. Su Kalitesi Değerlendirme Sonuçları Susurluk Havzasında, Marmara Denizine veya Ulubat ve Manyas göllerine dökülen ve havzanın akarsu yapısının iskeletini teĢkil eden çaylar Susurluk, Simav, Kocaçay, Emet, Orhaneli ve Nilüfer Çaylarıdır. Nilüfer Çayı, su kirliliği açısından en çok önem arz eden çay olarak görülmektedir. Nilüfer Çayının Doğancı-S.Saygın Barajı membaına dahil olan bölümünde, ötrofikasyon açısından önem arzeden parametreler olan NH4-N‘in I-II, NO3-N‘in I, Toplam P‘un III, NO2-N‘in ise IIIIV‘üncü sınıflara girdiği tespit edilmiĢtir (ġekil 67). Fiziksel ve inorganik kimyasal kirleticileri TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 228 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 gösteren A grubu parametrelere göre su kalitesinin III ve IV‘ncü sınıflara girdiği görülmektedir (ġekil 68). A grubu parametrelerinin sınıfının NO2-N parametresi tarafından belirlendiğini söyleyebiliriz. Organik madde kirliliğini gösteren B grubu (organik) parametreler ise genellikle II-III‘üncü sınıflara girmiĢtir (ġekil 69). Organik kirliliği gösteren BOĠ parametresi genellikle 2‘nci sınıf olup, TKN değerleri bazı yerlerde B grubunu III‘üncü sınıfa çıkarmıĢtır. Ġnorganik kirliliği gösteren C grubu bu bölümde I-III‘üncü sınıflar arasında yer almıĢtır (ġekil 70). Bakteriyolojik kirliliği gösteren D grubu ise II-III‘üncü sınıflarda tespit edilmiĢtir. Bu bölümde su kalitesini azaltacak ölçüde evsel atıksuyun etkili olduğu söylenebilir. ġekil 67-ġekil 70 de yer alan haritalar daha büyük ölçekli olarak Ek VI‘te verilmiĢtir. Nilüfer Çayında yoğun kirlilik, nüfus yoğunluğu ve endüstriyel aktivitelerin arttığı Bursa sonrasında görülmektedir. Nilüfer Çayının Bursa BUSKĠ Doğu AAT deĢarjı mansabında kalan ve Susurluk ana çayıyla birleĢip Marmara‘ya döküldüğü bölgeye kadar olan bölümde çayın su kalitesi önemli ölçüde azalmaktadır. Bu bölümün tamamında A ve B parametre gruplarına göre kalite sınıfı IV, C grubuna göre III olmuĢtur, D grubunda ise ölçüm yoktur. KOĠ, BOĠ, NH4-N, NO2-N ve toplam P parametreleri bu bölümde IV‘üncü sınıf olmuĢtur. Bu bölümde yoğun evsel ve endüstriyel kirlilik yükünün su kalitesini çoğu parametre için çok kirli yüzeysel suları temsil eden IV‘üncü sınıfa getirmektedir. Nilüfer Çayında, Panayırderesi karıĢımı öncesinde KOĠ için karakteristik değer 565, NH4-N için 25, toplam P için 16 mg/L‘ye kadar çıkmakta, ayrıca tuzluluk parametreleri ve çözünmüĢ oksijen açısından da IV. sınıfa düĢmektedir. Nilüfer Çayıyla Bursa civarında birleĢen Deliçayın membaında ve GölbaĢı Gölüne dökülen Aksu deresi KOĠ ve B grubu parametrelere göre III. Sınıf, A grubu parametrelere göre IV. sınıf, NH4-N‘e göre I.sınıf, NO3-N‘e göre I.sınıf, Toplam P‘a göre IV. sınıf, C grubu parametreler göre ise sırasıyla III ve II. sınıf olarak tespit edilmiĢtir. Deliçayın membaında kalan endüstriyel tesislerin ve OSB‘lerin kirlenmeye etkisi olduğu söylenebilir. Bunlara ek olarak, Deliçayın mansabında Nilüfer Çayıyla karıĢmadan önce Bursa ilinin en büyük kapasiteli kentsel arıtma tesisi olan Doğu AAT deĢarjını Deliçaya yapmaktadır. Deliçayın mansabında KOĠ için karakteristik değer 319, NH4-N için 16, toplam P için 7 mg/L‘ye kadar çıkmakta, ayrıca tuzluluk parametreleri ve çözünmüĢ oksijen açısından da IV. sınıfa düĢmekte ve açık kanal iĢlevi görmektedir Nilüfer Çayını güneyden besleyen Soğanlıdere, Ayvalı Dere ve diğer derelere çok sayıda atıksu deĢarjı yapılmasına rağmen deĢarjlardan sonra su kalitesi izlemesi yapılmaması bu TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 229 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 derelerin durumunu ortaya koymaya imkân vermemektedir. Örneğin Hasanağa Barajı çıkıĢında nispeten temiz ya da az kirlenmiĢ (KOĠ ve organik parametreler açısından II.sınıf, NH4-N ve NO3-N‘e göre I.sınıf, Toplam P‘a göre II.sınıf, C ve D grubu parametrelere göre II. Sınıf) olan suyun deĢarjlar sonrasında ne kadar kirlendiği belli değildir. Ayvalıdere‘den de Nilüfer Çayına cok ciddi kirlilik yükü geldiği bilinmektedir. Zira, Ġlin ikinci büyük kentsel AAT olan Batı Arıtma Tesisi, Hamitler Katı Atık Depolama Alanının sızıntı sularını arıtan Hamitler Sızıntı Suyu Arıtma Tesisinden gelen atıksuları da toplayarak Ayvalı dereye deĢarj eder. Ayrıca Nilüfer Çayının bu koluna BTSO Organize Sanayi Bölgesinin ve Nilüfer Organize Sanayi Bölgesinin arıtılmıĢ atıksuları da verilmektedir. Bunların dıĢında, Nilüfer Çayının Doğancı Barajı ile Bursa arasında kalan bölümünde DSĠ istasyonu olmadığı için kalite sınıfı belirlenememiĢtir. Orhaneli ve Emet Çayları Havzanın güneydoğusundan doğup tüm havzayı boylu boyunca kat ettikten sonra kuzeyde Ulubat Gölüne dökülmeden önce birleĢerek MustafakemalpaĢa Çayını (Kocasu) oluĢturmaktadırlar. Orhaneli Çayının yukarı kısmında KOĠ ve B grubu 3-4. sınıf NH4-N II-III. sınıf iken, çayın aĢağı bölümlerinde KOĠ II-III. sınıfa, NH4-N I. sınıfa yükselmektedir. Emet Çayında KOĠ ve B grubu II.sınıf, NH4-N I.sınıftır. MustafakemalpaĢa Çayında Ulubat Gölüne dökülmeden önce NH4-N II.sınıf olmaktadır. Orhaneli, Emet ve MustafakemalpaĢa Çayları boyunca NO2-N IV.sınıf, NO3-N ise I. sınıftır. Özellikle NO2-N nedeniyle A grubu IV.sınıf olmaktadır. Orhaneli Çayında C grubu inorganik kirlenme parametreleri bazı kesimlerde II-III.sınıfken, Orhaneli Kestelek mansabı ve Orhaneli ilçesi sonrasında da özellikle bor madenlerinden kaynaklanan bor kirlenmesi nedeniyle IV.sınıfa düĢmektedir (ġekil 70). Emet Çayında ise bor konsantrasyonları Hisarcık Bor ĠĢletmeleri sonrasında (karakteristik değer 8.9 mg/L) ve Orhaneli Çayıyla birleĢmeden önce (karakteristik değer 13.28 mg/L) çok yüksek değerler çıkmıĢ, ve MustafakemalpaĢa çayının Ulubat Gölüne karıĢımına kadar IV.sınıf olarak devam etmiĢtir. Simav Gölünden doğan Simav Çayı Balıkesir yönünden gelen akarsularla birleĢtikten sonra Susurluk ilçesi ve sonrasında Susurluk Çayı olarak da adlandırılmaktadır Karacabey ilçesinde Hanife dere adını alana kadar devam etmekte ve Simav ve Susurluk Çaylarında KOĠ genelde I-II.sınıf; NH4-N Balıkesir sonrası IV.sınıf, öncesinde Simav Çayında II.sınıf; NO2-N III-IV.sınıf; NO3-N Bigadiç sonrası III.sınıf, öncesinde I.sınıf olarak tespit edilmiĢlerdir (ġekil 67). Bu bölgede özellikle Atnos Çayı-Balıklıdere istasyonunda çok kirli sınıfına sokacak TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 230 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 kadar önemli ölçüde organik madde ve azot kirlenmesi olup, çözünmüĢ oksijen açısından da çok kirli sular kategorisine girmektedir. Simav ve susurluk çaylarında, A grubu (fiziksel-inorganik) parametreler Bigadiç sonrası IV.sınıf, öncesinde genelde III.sınıftır (ġekil 68). B grubu (organik) parametreler Balıkesir karıĢımı sonrası III-IV.sınıf, öncesinde Simav Çayında II.sınıftır (ġekil 69). C (Ġnorganik kirlenme) parametreler Bigadiç öncesinde I.sınıf iken sonrasında Bor iĢletmelerinden kaynaklanan yüksek bor (karakteristik değer 7.3 mg/L) nedeniyle IV.sınıf olmuĢ ve seyrelmesine rağmen Susurluk civarındaki bor yataklarının da etkisiyle Ulubat gölüne kadar bu Ģekilde devam etmektedir. (ġekil 70). Simav Çayıyla birleĢmeden önce Balıkesir civarındaki akarsular Balıkesir ilinden kaynaklanan evsel ve endüstriyel deĢarjlardan etkilenmektedir. Üzümcü Çayı, Ovaköy deresi ve Killidere‘de bulunan DSĠ istasyonlarında KOĠ I-II. sınıf, BOĠ III-IV.sınıf, NH4-N II-IV. sınıf, NO2-N IV. sınıf; NO3-N III. sınıftır. Bu derelerde A grubu 4.sınıf, B grubu 3-4.sınıf olarak hesaplanmıĢtır. Balıkesir öncesinde ise Ġ.Tepeler Barajını besleyen derelerde KOĠ I.sınıf, BOĠ I-II.sınıf, NH4-N II.sınıf, NO2-N III-IV. Sınıf, NO3-N I-III.sınıf, C grubu I-II.sınıf olup, baraj sonrasında arıtma tesisi giriĢinde NO2-N dıĢında tüm parametreler temiz su kategorisine, yani I.sınıfa girmektedir. Manyas Gölüne dökülen Kocaçay‘da KOĠ bazı istasyonlarda I.sınıf olmasına rağmen, BOĠ nedeniyle B grubu II-III.sınıfa düĢmektedir. Azot parametrelerinden NH4-N II.sınıf, NO2-N III.sınıf, NO3-N ise I.sınıftır. A grubu parametreler III-IV.sınıf olup Manyas‘a döküldüğü bölümde toplam P nedeniyle IV. Sınıf olmaktadır. C grubu ise Kocaçay‘da genelde I-II.sınıf olmasına rağmen Manyas‘a döküldüğü yerde arsenik nedeniyle IV.sınıf olmaktadır. Manyas gölüne kuzeyden dökülen Sığırcı Deresi ve onun kolu olan Eğridere‘de KOĠ, BOĠ, NH4-N, toplam P parametreleriyle birlikte, A,B,C grupları da IV. Sınıf çok kirli su sınıfına girmektedir. KOĠ ve NH4-N için sırasıyla 264 ve 45 mg/L gibi çok yüksek karakteristik değerlerle Manyas Gölüne dökülmektedir. Ayrıca tuzluluk ve oksijen seviyeleri de çok kirli su sınıfındadır. AĢırı yüksek bor konsantrasyonları da (yaklaĢık 14 mg/L) Sığırcı deresini ve Eğridereyi (yaklaĢık 20 mg/L) C grubu açısından çok kirli su yapmaktadır. Manyas Gölünü güneyden boĢaltan Karadere ise Manyas göl çıkıĢında çoğu parametre açısından II.sınıf, yani az kirlenmiĢ su durumundadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 231 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Susurluk Havzasında su kalitesi açısından en hassas akarsuların baĢında yoğun evsel ve endüstriyel baskı altında kalan ve organik madde, azot ve fosfor gibi parametreler açısından aĢırı kirli olan Nilüfer Çayı ve Deliçay gelir. Bir diğer hassas akarsu da Manyas Gölüne dökülen Sığırcı deresidir. Bu derede organik madde, azot ve bor yönünden aĢırı kirlenmiĢ durumdadır. Ayrıca Emet, Orhaneli, MustafakemalpaĢa, Simav ve Susurluk Çaylarında bor rezervleri ve iĢletmeleri nedeniyle çok fazla bor kirlenmesi mevcuttur. DSĠ tarafından yapılan su kalitesi gözlemlerinde organik parametreler arasında çoğunlukla KOĠ ve BOĠ ölçümleri yapılmıĢ, TKN (Toplam Kjeldahl Azotu) ve diğer organik parametrelerin ölçümü genelde yapılmadığı için gerçek su kalitesi tespit edilenden daha kötü olabilir. Ayrıca, 21 adet olan C grubu parametreleri içinde genellikle sadece 3-4 parametre ölçüldüğü için gerçek su kalitesi tespit edilenlerden daha kötü olabilir. Özellikle sanayinin yoğun olduğu Bursa civarındaki akarsularda ağır metal parametrelerinin daha sıklıkla izlenmesinde fayda vardır. Havzada ölçüm istasyonu bulunmayan fakat su kalitesi açısından önemli olabilecek akarsular ġekil 68, ġekil 69 ve ġekil 70‘de siyah renkle belirtilmiĢtir. Havzadaki su kalitesi istasyonlarının sayısının, önemli derelerin tamamını içermek üzere artırılması ve SKKY‘deki parametrelerin tamamının ölçülebileceği Ģekilde yeniden organize edilmesine ihtiyaç duyulmaktadır. Ayrıca AB sürecinde Su Çerçeve Direktifine uyum sağlamak için kimyasal kirlenmenin yanı sıra ekolojik kirlenmenin de belirlenmesine ihtiyaç duyulacaktır. Ülkemizdeki akarsularda halihazırda akarsuların ekolojik vaziyetini izleyecek bir organizasyon mevcut değildir. Bu konuda altyapı çalıĢmalarının baĢlatılmasına ihtiyaç vardır. Proje kapsamında gerçekleĢtirilen yüzeysel sulara ait su kalitesi sınıflarının belirlenmesi çalıĢmalarında DSĠ Su Kalite Gözlem Ġstasyonları (SKGĠ)‘den temin edilen 2003-2009 yılları arasındaki ölçüm sonuçları kullanılmıĢtır. Bu ölçümlerde çoğunlukla KOĠ, BOĠ ve NH4-N parametreleri açısından değerlendirme yapılmıĢ, diğer organik parametrelere bakılmamıĢ, 21 adet olan C grubu parametrelerinden de genellikle 3-4‘ü açısından ölçüm yapılmıĢtır. Ayrıca bakteriyolojik parametreler açısından bazı havzalar dıĢında hiç ölçüm yapılmamıĢtır. Bunun yanında SKGĠ‘lerin yerleri de kalite açısından önem arz eden bir konudur. Bilindiği üzere, ülkemizdeki bütün su kaynaklarının plânlanması, yönetimi, geliĢtirilmesi ve iĢletilmesinden sorumlu olan DSĠ, kendi görev ve amaçları doğrultusunda ölçümler yapmaktadır. Ancak ölçüm noktaları ve incelenen parametreler, havzanın genel karakteristiğini ortaya koymakta yetersiz kalmaktadır. Bunun en bariz örneği Türkiye`de Su Sektörü Ġçin Kapasite GeliĢtirme Projesi kapsamında yürütülen Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetimi Planı hazırlanması TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 232 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 çalıĢmalarında görülmüĢtür. Havzanın karakterizasyonunu ortaya koymak için birçok ölçüm noktasında izleme yapılmıĢken bu noktalardan sadece 10 tane ölçüm noktası DSĠ‘nin SKGĠ‘leri ile örtüĢmüĢtür. Bu sebeple ÇOB Çevre Referans Laboratuarı tarafından, Büyük Menderes Nehir Havzası‘nda su kalitesinin izlenmesi maksadıyla ilgili mevzuatta yer alan parametrelerin tamamının izlenmesine baĢlanmıĢtır. Su kalitesini iyileĢtirmek maksadıyla alınması gereken önlemlerin belirlenmesi amacıyla, böyle kapsamlı bir su kalitesi izleme sisteminin diğer tüm havzalarda kurulması ve bu kapsamda yürütülecek çalıĢmaların en kısa sürede baĢlatılması gerekmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 233 / 446 ġekil 67. Susurluk Havzası’nda Önemli Parametrelere Göre Su Kalitesi GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 234 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 68. Susurluk Havzası’nda A grubu (Fiziksel ve Ġnorganik) Parametrelere Göre Su Kalitesi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 235 / 446 ġekil 69. Susurluk Havzası’nda B Grubu (Organik) Parametrelere Göre Su Kalitesi GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 236 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 70. Susurluk Havzası’nda C grubu (Ġnorganik Kirlenme) Parametrelere Göre Su Kalitesi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 237 / 446 Su Kaynaklarının Sıcaklıkları DSĠ‘den temin edilmiĢ olan su kalitesi verileri kullanılarak DSĠ istasyonlarında 2003-2009 yılları arasında ölçülmüĢ olan minimum ve maksimum sıcaklıklar Tablo 41‘ da verilmektedir. Bu süre zarfında 10‘un altında ölçüm yapılmıĢ olan DSĠ istasyonları dikkate alınmamıĢtır. Yazın ölçülen maksimum sıcaklıkların bazı istasyonlarda su kalitesini ve ekolojik yaĢamı tehdit edecek derecede 30°C‘nin (çok kirli su) üzerine çıktığı görülmektedir. Tablo 41. Susurluk Havzası DSĠ Ġstasyonlarında Ölçülen Minimum ve Maksimum Su Sıcaklıkları ĠSTASYON NO 3-25-02-187 3-25-00-149 3-25-00-150 3-25-00-151 3-25-00-152 3-25-00-153 3-25-00-003 3-25-00-13 3-25-00-090 3-25-00-022 3-25-00-049 3-25-00-054 3-25-00-052 3-25-00-021 3-25-02-198 3-25-00-171 3-25-00-172 3-25-02-179 3-25-00-019 3-25-00-050 3-25-00-174 3-25-00-175 3-25-00-096 3-25-00-55 3-25-00-176 3-25-00-094 3-25-00-092 3-25-00-024 3-25-00-020 3-25-00-164 3-25-00-165 3-25-00-166 3-25-00-167 03-01-00-001 03-01-00-002 03-01-00-004 03-01-00-005 03-01-00-006 03-01-00-007 ĠSTASYON ADI VE YERi SUSURLUK ÇAYI - SÖVE GÖLETĠ ÇIKIġI KOCAÇAY -MANYAS GÖL GĠRĠġĠ KARADERE -MANYAS GÖL ÇIKIġI SUSURLUK,BANDIRMA K.DEM.YOLU KÖPRÜSÜ MAURĠ MAYA F.NIN KARADEREYE DEġ. SON. SIĞIRCI DERESĠ - MANYAS GÖL GĠRĠġĠ MÜRVETLER DERESĠ - MANYAS GÖL GĠRĠġĠ BIÇKI DERE - ÇATALDAĞ BARAJ AKS YERĠ SĠMAV Ç-SUSURLUK ġEKER FAB. MEMBA SĠMAV ÇAYI - YAHYAKÖY REGÜLATÖRÜ SĠMAV ÇAYI - KALETEPE REGÜLATÖRÜ ATNOS ÇAYI - BALIKLIDERE SĠMAV ÇAYI - HOTAġLAR SEKA ART. SONRASI SĠMAV ÇAYI - BEKTAġLAR Simav Çayı - Düvertepe Barajı Aksı SĠMAV ÇAYI - SINDIRGI MENBA SĠMAV ÇAYI - SINDIRGI YAPAĞI TES.DEġ.SON SĠMAV ÇAYI - ÇAYGÖREN BRJ ÇIKIġI SĠMAV ÇAYI-BĠGADĠÇ KÖPRÜSÜ SĠMAV ÇAYI-BĠGADĠÇ SÜT FAB.SONRASI KĠLLEDERE TAT SALÇA FAB. ÖNCESĠ KĠLLEDERE TAT SALÇA FAB. SONRASI OVAKÖY DERESĠ - SALÇA F.MEMBA (DENEKS) OVAKÖY DERESĠ - SALÇA F.MANSABI (DENEKS) ÜZÜMCÜ Ç.K.BOSTANCI AGĠ ÜZÜMCÜ Ç-ġAYAKÇI MERMER TES.MANS. MADRA Ç-GÜNGÖRMEZ KÖPRÜSÜ KOCAÇAY-BALYA MANSABI (MADEN D.) ĠKĠZCETEPELER BRJ SONRASI (ARITIM TES GĠRĠġĠ ) TAġKÖY -Ġ. TEPELER BRJ GÖL GĠRġĠ KOCADERE-Ġ. TEPELER BRJ GĠRĠġĠ BAĞARSAK-Ġ. TEPELER BRJ GĠRĠġĠ KOCADERE-(ĠNKAYA) Ġ. TEP. BRJ GĠR. NILÜFER ÇAYI-DOGANCI BARAJI MEMBA (N21) NILÜFER ÇAYI-DEREÇAVUS (N17) NILÜFER ÇAYI-GÖBELYE (N19) ORHANELI ÇAYI-TUNÇBILEK MEMBA (A4) ORHANELI ÇAYI-TUNÇBILEK MANSAP (A5) ORHANELI ÇAYI-KESTELEK MANSAP (A14) MĠĠNĠMUM SICAKLIK (°C) 9 4 4 4 4 4 6 4 7 7 9 7 7 7 11 11 10 11 7 7 7 7 6 6 6 7 7 10 6 3 6 3 6 6 7 8 4 3 6 MAKSĠMUM SICAKLIK (°C) 23 28 28 29 29 29 29 29 27 27 26 27 27 27 26 26 30 24 28 28 35 28 28 29 29 26 26 24 27 23 28 25 25 27 29 29 21 21 28 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 238 / 446 Tablo 41 devam ediyor ĠSTASYON NO 03-01-00-008 03-01-00-009 03-01-00-010 03-01-00-011 03-01-00-012 03-01-00-018 03-01-00-023 03-01-00-028 03-01-00-029 03-01-00-030 03-01-00-031 03-01-00-032 03-01-00-040 03-01-00-042 03-01-00-046 03-01-00-048 03-01-00-083 03-01-00-084 03-01-00-087 03-01-00-088 03-01-00-100 03-01-00-101 03-01-00-102 03-01-00-103 03-01-00-104 03-01-00-105 03-01-00-106 03-01-00-107 03-01-00-108 03-01-00-111 03-01-00-112 03-01-00-117 03-01-00-120 03-01-00-129 03-01-00-130 03-01-00-194 03-01-00-196 03-01-10-074 03-01-10-075 03-01-10-076 03-01-10-124 03-01-10-125 03-01-10-127 03-01-10-128 03-01-10-133 ĠSTASYON ADI VE YERi EMET ÇAYI-HISARCIK BOR ISL.MEMBA (E2) EMET ÇAYI-HISARCIK BOR ISL. MANSAP (E3) EMET ÇAYI-DEVECIKONAGI (E9) M.KEMALPASA ÇAYI-DÖLLÜK (M1) M.KEMALPASA ÇAYI-AYAZKÖY (M2 ) ULUABAT GÖLÜ-GÖLAYAGI (U10) SUSURLUK ÇAYI MANSAP-EKMEKÇI (U12) ORHANELI ÇAYI-HAYDARKÖY (A6) ORHANELI ÇAYI-DELIBALLILAR (A7) ORHANELI ÇAYI-KARINCALI (A11) ORHANELI ÇAYI-ÇINARCIK (A12) ORHANELI ÇAYI-KESTELEK MEMBA (A13) PANAYIR DERE MANSAP (N12) NILÜFER ÇAYI-KAPIKAYA DERESI MANSAP (N22) NILÜFER ÇAYI-PANAYIRDERE SONRASI (N16) NILÜFER ÇAYI MANSAP (N20) AKSUDERE MANSAP-GÖLBASI (N1) DELIÇAY MEMBA-KARAYOLU KÖPRÜSÜ (N6) ORHANELI ÇAYI-KAYIKÖY (A3) EMET DURSUNBEY ÇAYI-SINDERLER (E7) EMET ÇAYI-GÖKÇEDAG (E5) EMET KINIKDERE-MANSAP (E4) NILÜFER ÇAYI-GAVURÖLDÜDERE MANSAP (N22.1) NILÜFER ÇAYI-ÖRENDERE MANSAP (N24) NILÜFER ÇAYI-MADENDERE MANSAP (N25) NILÜFER ÇAYI-KARANDERE SONRASI (N26) NILÜFER ÇAYI-SEYTANKÖYDERE (ULUÇAM) MANSAP (N27) NILÜFER ÇAYI-KÖYDERE MANSAP (N28) EMET ÇAYI-YESILÇAY (E1) ORHANELI ÇAYI-CUMADERE ÖNCESI (A8) ORHANELI CUMADERE-MANSAP (A9) MANYAS KARADERE-MANSAP (S9) SUSURLUK ÇAYI GÖLAYAGI (HANIFEDERE MANSAP) (S13) SUSURLUK ÇAYI-HAYIRLAR (U11) NILÜFER ÇAYI-PANAYIRDERE ÖNCESI (N 11.1) NILÜFER ÇAYI-MADENDERE SONRASI (N-21.1) GÖLECIK ÇAYI SAMANLI-BAGDAS (YS6) KUMLUKALAN-GÜRSU (YS7) SERME (YS8) TAMEK (YS18) AROMA (YS19) VALEO (YS16) KAFKAS (YS15) KARAPINAR (YS20) MĠĠNĠMUM SICAKLIK (°C) 12 11 5 5 4 5 6 7 7 6 3 6 6 3 8 8 2 4 2 3 5 3 3 5 6 5 8 6 8 5 7 5 6 5 4 6 5 9 10 7 6 12 17 9 12 MAKSĠMUM SICAKLIK (°C) 26 24 28 26 27 28 28 22 24 24 25 24 28 26 28 28 24 23 21 28 24 24 16 22 26 22 20 19 27 26 25 26 26 27 28 28 25 26 27 22 18 19 27 30 13 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 239 / 446 6.2. Kirlilik Yüklerinin Hesaplanması Bu bölümde Susurluk Havzası‘ndaki baĢlıca kirletici kaynaklar tanımlanmaktadır. Bu kapsamda, havzadaki noktasal ve yayılı kaynaklar ile bunların toplamından oluĢan besi maddesi (nütrient) yüklerinin (azot ve fosfor) yıllara göre dağılımı verilmektedir. Yük dağılımı Ġl bazında sunulmaktadır. Temel prensip mevcut veriler doğrultusunda kirletici kaynakların geçmiĢten bugüne nasıl değiĢtiğinin tespiti ve geleceğe uyarlanmasıdır. Bu kapsamda noktasal veya yayılı kirletici kaynaklar için literatürde tanımlanmıĢ ve benzer projelerde kullanılmıĢ olan birim kirlilik yüklerinden faydalanılmıĢtır. ġekil 71‘de havza için kirlilik oluĢturabilecek kaynaklar noktasal ve yayılı olarak gösterilmeketdir. Kirlilik Kaynakları Noktasal Kaynaklar Yayılı Kaynaklar Kentsel atıksu deşarjları Tarımsal faaliyetler Gübre kullanımı Pestisit kullanımı Endüstriyel atıksu deşarjları Hayvancılık faaliyetleri Katı atık düzenli depolama sızıntı suları Rehabilite edilen düzensiz depolama sızıntı suları Katı atık düzensiz depolama sızıntı suları Foseptik çıkış suları Arazi kullanımı Atmosferik taşınım ġekil 71. Kirlilik kaynakları TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 240 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 6.2.1. Nüfus Tahminleri YerleĢim yerlerinden kaynaklanan kentsel kirlilik yüklerinin hesaplanması için öncelikle bu yerleĢim yerlerinin, proje süresini kapsayan zaman dilimi içerisindeki nüfus tahminlerinin yapılması gerekmektedir. Nüfus tahminleri yapılırken amaç, yerleĢimlerin gelecek yıllardaki nüfus değiĢimini, olabildiğince gerçekçi Ģekilde tahmin etmektir. Proje kapsamında havza sınırları içinde yer alan yerleĢimler için, 30 yıllık (2040 yılına kadar), kentsel/kırsal, yazlık/kıĢlık ve eĢdeğer bazlı nüfus tahmin senaryoları oluĢturulmuĢtur. Bu senaryolar içinden havza yapısının en iyi yansıtan nüfus tahmini seçilmiĢtir. Nüfus tahminleri yapılırken aĢağıdaki temel prensipler dikkate alınmıĢtır: GeçmiĢe yönelik nüfus sayım sonuçları detaylı çalıĢılmıĢ, nüfusun geçmiĢteki değiĢim eğilimlerinden yararlanılarak ileriye yönelik projeksiyonlar yapılmıĢtır. Nüfus projeksiyonları 2040 yılına kadar yapılmıĢtır, Nüfus tahminlerini ilçe bazlı yapılmıĢtır, Her bir ilçenin kentsel/kırsal nüfusları ayrı ayrı hesaplanmıĢtır (nüfus sayımları kentsel ve kırsal olarak ayrılmaktadır), Nüfuslardaki yaz ve kıĢ farklılıklarının göz önünde bulundurulmuĢtur (nüfus sayımları kıĢ nüfusuna karĢılık gelmektedir, yaz değeri nüfusuyla ilgili olarak sahalardan toplanan veriler kullanılmıĢtır veya kıĢ nüfusunun %120, %80 gibi sabit bir katı olarak alınmıĢtır), Yaz ve kıĢ nüfuslarını birlikte ifade eden ―eĢdeğer nüfus‖ her bir ilçe için hesaplanmıĢtır. EĢdeğer nüfus kıĢ ve yaz nüfuslarının aylara göre ağırlıklı ortalamasıdır. Yaz dönemi 4 ay (mayıs-eylül), kıĢ dönemi 8 ay (ekim-nisan) kabul edilmiĢtir, GeçmiĢe yönelik nüfus sayımları çalıĢılırken 1975, 1980, 1985, 1990, 2000, 2007, 2008 ve 2009 nüfusları kullanılmıĢtır. Bu nüfus sayımları arasından 2007, 2008 ve 2009 sayımlarında, öncekilerden farklı olarak Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemine (ADNKS) geçilerek yeni bir metodoloji uygulanmıĢtır. Bu durum eski ve yeni nüfus sayımları arasında belirgin fark oluĢturmuĢtur. Tüm bu durumlar farklı senaryolar için tekrarlanmıĢtır. Tahmin ve senaryo sonuçları farklı grafiklere iĢlenmiĢtir, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 241 / 446 Seçilen uygun senaryoya göre hesaplamalar belde bazında belirli katsayılar kullanılarak uygulanmıĢtır. Hesaplamalarda yöntem olarak, ―azalan hızlı geometrik artıĢ yöntemi‖ kullanılmıĢtır. Bu yönteme göre, Nt = N0 (1+p) t N0 : Son nüfus sayım değeri (kiĢi) Nt : Gelecekteki nüfus (kiĢi) p : Nüfus artıĢ/azalma hızı (%) t : Son nüfus sayımından itibaren geçen süre (yıl) ġekil 72. Azalan Hızlı Geometrik Nüfus ArtıĢı Eğrisi Bu hesaplama yöntemine göre, zamana karĢı nüfusun artıĢ hızının azalacağı ve grafik üzerinde bir ―s‖ eğrisi oluĢturacağı varsayılmaktadır. Nüfus ArtıĢ Hızı Tahminlerinde, aĢağıdaki senaryolar kullanılmıĢtır: UNDP (BirleĢmiĢ Milletler Kalkınma Programı): Türkiye genelinde 2000-2030 yılları için kentsel ve kırsal ayrımlı nüfus artıĢ hızı (p katsayısı) belirlenmiĢtir. Bu değerler 5‘er yıllık olarak tanımlanmıĢ, ilçe bazında kullanılarak 2000-2040 yılları için nüfus projeksiyonu oluĢturulmuĢtur. UNDP %80: UNDP metodunda kullanılan artıĢ hızının %80‘i alınarak ilçeler için kentsel ve kırsal ayrımlı, 2000-2040 yılları arası nüfus projeksiyonu oluĢturulmuĢtur. UNDP %120: UNDP metodunda kullanılan artıĢ hızının %120 arttırılarak ilçeler için kentsel ve kırsal ayrımlı, 2000-2040 yılları arası nüfus projeksiyonu oluĢturulmuĢtur. TÜBĠTAK-MAM: 11 havzadaki her bir ilçe için geçmiĢe yönelik nüfus eğilimleri dikkate alınarak, 2000 yılından itibaren, grafik üzerinde bir ―s‖ eğrisi oluĢturacak Ģekilde p TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 242 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 değerleri bulunmuĢ ve bu değerler üzerinden 2040 yılına kadar projeksiyon yapılmıĢtır. TÜBĠTAK-MAM Nüfus Tahmini Tahminler her bir ilçe için geçmiĢe yönelik nüfus eğilimleri dikkate alınarak, 2000 yılından itibaren, grafik üzerinde bir ―s‖ eğrisi oluĢturacak Ģekilde p değerleri bulunmuĢtur. p değerleri hesaplanmadan, grafik eğimi üzerinden tahmini olarak bulunmuĢtur, Değerler her 5 yılda bir değiĢtirilerek, 2040 yılına kadar projeksiyon yapılmıĢtır. Grafikteki eğimin 2007, 2008 ve 2009 ADNKS değerleri ile kesiĢmesine dikkat edilmiĢtir, Nüfuslar kentsel ve kırsal için ayrı ayrı hesaplanmıĢtır, Kırsal ve kentsel nüfuslarda eğime bağlı olarak azalmalar olsa bile, düĢme eğilimi göstermeyeceği kabulü yapılmıĢtır, Proje kapsamında, havza sınırları içine birkaç il girmekte, bu illerin ise tamamı değil ancak bir kısmı havzada yer almaktadır. Bu durumda hesaplamalar il değil, havzaya giren ilçeler bazında yapılmıĢtır. Eğer bir ilçe 2 farklı havzaya da giriyorsa, hesaplamalar ilçe merkezinin bulunduğu havza için yapılmıĢtır. Hesaplamalar yapılırken zamanla illerin idari yapılanmasında farklılıklar olduğu görülmüĢtür, yıllara bağlı olarak bazı ilçelerin il olabildiği, ilçelere bağlı beldelerin ise ilçe olabildiği tespit edilmiĢtir. Bu durumda idari teĢkilatlanmaların ilk hali dikkate alınarak, yerleĢkelerin toplam nüfusları üzerinde çalıĢılmıĢ, sonra her bir ilçe için uyarlanmıĢtır. Nüfus Tahmin Senaryosu Seçilirken: Uygulanan yöntemlerden hangisinin seçileceğine karar verilirken, tüm tahmin ve senaryo sonuçları toplam havza nüfusları için grafiklere iĢlenerek, gerçek resim görülmüĢtür. Bu grafiklerden mümkün olduğunca gerçekçi, S-eğrisini en iyi temsil eden, havzanın durumunu (tarım, sanayi, turizm, vb) en uygun Ģekilde yansıtan (genelde en düĢük artıĢ olmayan) senaryo seçilmiĢtir. 2007, 2008 ve 2009 ADNKS sayım sonuçlarındaki yöntem farklılığı son yıllarda havzaların toplam nüfuslarında değiĢiklik göstermesine neden olmuĢtur. Bu durum Büyük Menderes, Konya, Kızılırmak, Ceyhan, YeĢilırmak ve Burdur Havzalarının toplam nüfusları için belirgindir. Nüfus tahminlerini diğer senaryolar ile sağlıklı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 243 / 446 karĢılaĢtırmak için, söz konusu havzaların MAM ve UNDP tahminleri 2009 yılı nüfus sayımları baz alınarak hesaplanmıĢtır. Marmara Havzası‘nın değiĢken idari teĢkilatlanmasını doğru yansıtabilmek için hesaplama yöntemlerinin tamamı 2008 yılı baz alınarak hesaplanmıĢtır. Küçük Menderes, Susurluk, Seyhan ve Kuzey Ege Havzaları için hesaplama yöntemlerinin tamamı 2000 yılı baz alınarak yapılmıĢtır. Elde Edilen Sonuçlar: Yapılan hesaplamalar neticesinde elde edilen nüfuslara bağlı olarak çizilen grafikte (ġekil 73) yer alan eğrilere göre, azalan hızlı geometrik artıĢ yöntemine en uygun olan tahmin yöntemi MAM Tahmin Senaryosu‘dur. Bu sebeple Susurluk Havzası için MAM Tahmin Yöntemi ile elde edilen nüfus değerlerinin kullanılmasına karar verilmiĢtir. Seçilen tahmin yöntemine göre 2009 yılından 2040 yılına kadar havza geneli için hesaplanmıĢ olan nüfuslar Tablo 42‗de verilmektedir. SUSURLUK HAVZASI NÜFUS TAHMİN SONUÇLARI 4.500.000 4.000.000 3.500.000 3.000.000 TÜİK Sayım Sonuçları Nüfuslar (Kişi) MAM Tahmin UNDP Tahmin 2.500.000 UNDP %80 Tahmin UNDP % 120 Tahmin 2.000.000 ADNKS Sayım Sonuçları MAM Tahmin (ED Nüfüs) 1.500.000 UNDP Tahmin (ED Nüfus) UNDP %80 Tahmin(ED Nüfus) UNDP %120 Tahmin (ED Nüfus) 1.000.000 500.000 0 1970 1980 1990 2000 2010 Yıllar ġekil 73. Susurluk Havzası Nüfus Tahmin Sonuçları 2020 2030 2040 2050 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 244 / 446 Tablo 42. Susurluk Havzası Nüfus Tahminleri (2010-2040) YILLAR 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2039 2040 Kırsal Kentsel KıĢ Yaz EĢdeğer 2.436.066 2.491.393 2.546.270 2.602.418 2.659.867 2.718.650 2.778.797 2.827.800 2.877.714 2.928.558 2.980.349 3.033.106 3.073.716 3.114.897 3.156.657 3.199.004 3.241.947 3.271.563 3.301.461 3.331.645 3.362.117 3.392.881 3.409.779 3.426.767 3.443.844 3.461.012 3.478.271 3.487.495 3.496.747 3.506.027 3.515.336 3.524.673 2.471.418 2.527.320 2.582.680 2.639.319 2.697.266 2.756.553 2.817.211 2.866.655 2.917.016 2.968.311 3.020.560 3.073.778 3.114.765 3.156.326 3.198.470 3.241.204 3.284.539 3.314.466 3.344.678 3.375.179 3.405.971 3.437.056 3.454.193 3.471.420 3.488.738 3.506.148 3.523.651 3.533.017 3.542.412 3.551.835 3.561.287 3.570.768 2.450.796 2.506.363 2.561.441 2.617.793 2.675.450 2.734.443 2.794.803 2.843.989 2.894.090 2.945.122 2.997.103 3.050.053 3.090.820 3.132.159 3.174.079 3.216.588 3.259.694 3.289.439 3.319.468 3.349.784 3.380.389 3.411.288 3.428.285 3.445.372 3.462.550 3.479.819 3.497.180 3.506.463 3.515.774 3.525.114 3.534.482 3.543.879 564.265 564.873 565.486 566.103 566.725 567.351 567.982 568.578 569.177 569.780 570.388 570.999 571.423 571.849 572.277 572.707 573.139 573.377 573.616 573.855 574.095 574.336 574.457 574.577 574.699 574.820 574.941 575.041 575.140 575.240 575.340 575.440 Toplam KıĢ Yaz EĢdeğer 3.000.331 3.056.266 3.111.756 3.168.521 3.226.593 3.286.001 3.346.779 3.396.377 3.446.891 3.498.339 3.550.737 3.604.105 3.645.139 3.686.746 3.728.934 3.771.711 3.815.086 3.844.939 3.875.076 3.905.500 3.936.212 3.967.217 3.984.236 4.001.344 4.018.543 4.035.832 4.053.212 4.062.536 4.071.887 4.081.267 4.090.676 4.100.113 3.035.683 3.092.193 3.148.167 3.205.422 3.263.991 3.323.904 3.385.193 3.435.232 3.486.193 3.538.092 3.590.947 3.644.778 3.686.188 3.728.175 3.770.747 3.813.911 3.857.677 3.887.842 3.918.294 3.949.034 3.980.066 4.011.392 4.028.649 4.045.997 4.063.437 4.080.968 4.098.592 4.108.058 4.117.552 4.127.075 4.136.627 4.146.208 3.015.061 3.071.236 3.126.927 3.183.897 3.242.175 3.301.794 3.362.785 3.412.567 3.463.267 3.514.902 3.567.491 3.621.052 3.662.243 3.704.008 3.746.356 3.789.294 3.832.832 3.862.816 3.893.083 3.923.639 3.954.485 3.985.623 4.002.741 4.019.950 4.037.249 4.054.639 4.072.121 4.081.503 4.090.914 4.100.354 4.109.822 4.119.319 6.2.2. Noktasal Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri Noktasal kaynaklardan gelen kirlilik yükü hesapları, Susurluk Havzası‘nı paylaĢan iller bazında yapılmıĢtır. Bir havzadaki noktasal kirleticiler; arıtıldıktan sonra ve/veya arıtılmadan alıcı ortamlara deĢarj edilen kentsel atıksu, endüstriyel atıksular, düzenli depolama sahalarından kaynaklanan sızıntı sularıdır. Bu kaynaklardan gelen toplam kirlilik yükü genel olarak kentsel ve endüstriyel yüklerin toplamından oluĢmaktadır. Bu yüklerin hesaplama yöntemine ait yaklaĢımlar aĢağıda açıklanmaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 245 / 446 6.2.2.1. Kentsel Kirlilik Yükleri Proje kapsamında belediye teĢkilatına sahip olan yerleĢim yerleri ile nüfusu 2.000‘in üzerinde olan köylerden kaynaklanan kentsel kirlilik yükleri ve atıksu debileri hesaplanmıĢtır. Hesaplamalarda 20.03.2010 tarihli Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Teknik Usuller Tebliği‘nde yer alan hususlar dikkate alınmıĢtır. Tebliğ‘de yer alan ―Nüfusa Bağlı Olarak Atıksu OluĢumu ve Kirlilik Yüklerinin DeğiĢimi‖ tablosunda, nüfusu 2.000 ve 100.000 arasında olan yerleĢim yerleri için güncel kiĢi baĢı atıksu oluĢumu değerleri verilmiĢtir. 2010 yılı için verilen kiĢi baĢı atıksu oluĢumu değerleri, 2040 yılına kadar 10 yıllık zaman dilimleri için tedrici olarak artırılmıĢtır. Bu değerlere yeraltı suyundan atıksu toplama sistemine giren sızma debisi de ilave edilmiĢtir. Sızma debisi, yeraltı su seviyesinin yüksekliğine, yerleĢim yerinin deniz kenarında olup olmamasına, zemin yapısına, içme suyu Ģebekesinde kaçak oranına ve kanalizasyon Ģebekesinin yaĢına vb. bağlı olarak değiĢmektedir. Atıksu altyapı sisteminin zamanla iyileĢeceği kabulü ile sızma debisinin kiĢi baĢı atıksu debisine oranı tedrici olarak azaltılmıĢtır. Buna göre; kiĢi baĢı atıksu debisi 2010 yılında %50, 2020 yılında %40, Gelecekte halkın bilinçlendirilmesiyle su tüketiminin azalacağı; ancak geliĢen teknolojik Ģartlarla su ihtiyaçlarından artabileceği göz önüne alınarak toplam atıksu debisi 2030 yılında %35 ve 2040 yılında %30 oranında artırılarak hesaplanmıĢtır. Bu değerler danıĢman tahminlerine dayanılarak belirlenmiĢtir. Hesaplamalarda kullanılan kiĢi baĢı atıksu debi değerleri Tablo 43‗de verilmektedir. Tablo 43. KiĢi BaĢı Atıksu Debi Değerleri NÜFUS 2010 Yılı Ġçin Birim Atıksu OluĢumu 2020 Yılı Ġçin Birim Atıksu OluĢumu (Kaynak: DanıĢman tahminleri) 2030 Yılı Ġçin Birim Atıksu OluĢumu (Kaynak: DanıĢman tahminleri) 2040 Yılı Ġçin Birim Atıksu OluĢumu (Kaynak: DanıĢman tahminleri) kiĢi 2.000 10.000 50.000 100.000 2.000 10.000 50.000 100.000 2.000 10.000 50.000 100.000 2.000 10.000 50.000 100.000 ATIKSU OLUġUMU L/kiĢi-gün 70 80 90 100 85 97 108 120 100 116 125 142 121 140 150 169 SIZMA DEBĠSĠ L/kiĢi-gün 35 40 45 50 33 39 43 48 35 40 46 48 36 42 47 50 TOPLAM ATIKSU DEBĠSĠ L/kiĢi-gün 105 120 135 150 118 136 151 168 135 156 171 190 157 182 197 219 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 246 / 446 Kirlilik yükleri hesaplamalarında Tebliğ‘de yer alan ―Nüfusa Bağlı Olarak Atıksu OluĢumu ve Kirlilik Yüklerinin DeğiĢimi‖ tablosundaki, nüfusu 2.000 ve 100.000 arasında olan yerleĢim yerleri için güncel kiĢi baĢı kirlilik yükleri değerleri kullanılmıĢtır. 2010 yılı için verilmiĢ olan kiĢi baĢı kirlilik yükü değerleri, 2040 yılına kadar 10 yıllık zaman dilimlerinde tedrici olarak artırılmıĢtır. Ayrıca Tebliğ‘de yer almayan, nüfusu 2.000‘in altında olan yerleĢim yerleri için kullanılacak olan kirlilik yükleri değerleri, nüfusu 2.000 ile 10.000‘in arasında olan yerler için verilmiĢ değerlerden yola çıkılarak tahmin edilmiĢtir. Buna göre hesaplamalarda kullanılan kiĢi baĢı kirlilik yükleri oluĢumu değerleri Tablo 44‘te verilmektedir. Tablo 44. KiĢi BaĢı Kirlilik Yükleri Değerleri 2010 Yılı Ġçin Birim Yükler 2020 Yılı Ġçin Birim Yükler (Kaynak: DanıĢman tahminleri) 2030 Yılı Ġçin Birim Yükler (Kaynak: DanıĢman tahminleri) 2040 Yılı Ġçin Birim Yükler (Kaynak: DanıĢman tahminleri) NÜFUS KOĠ BOĠ AKM TN TP kiĢi g/kiĢi-gün g/kiĢi-gün g/kiĢi-gün g/kiĢi-gün g/kiĢi-gün 2.000 10.000 50.000 100.000 2.000 10.000 50.000 100.000 2.000 10.000 50.000 100.000 2.000 10.000 50.000 100.000 50 55 75 90 53 60 80 95 56 65 85 103 60 70 90 110 35 40 45 50 38 43 48 53 41 46 52 56 45 50 55 60 30 35 45 50 31 37 48 53 33 39 51 56 35 42 54 60 4 5 6 7 4 5 6 8 5 6 7 9 6 7 8 10 0,8 0,9 1,0 1,1 0,9 1 1,1 1,2 1 1,1 1,2 1,3 1,1 1,2 1,3 1,5 Kaynak: SKKY Teknik Usuller Tebliği ve DanıĢman Tahminleri Ġncelenen yerleĢim yerlerinden kaynaklanan kirlilik yükü, kanalizasyon Ģebekesi olan yerlerde noktasal, olmayan yerlerde yayılı kaynak olarak değerlendirilmiĢtir. Noktasal kentsel kirlilik yükü, AAT olup olmamasına bağlı olarak doğrudan ya da arıtma tesisinde bir miktar giderildikten sonra havzaya deĢarj edilmektedir. Yayılı kirlilik yüklerinin ise foseptiklerde bir miktar giderildikten sonra yüzeysel veya yeraltı sularına karıĢarak havzaya ulaĢmakta olduğu kabul edilmiĢtir. Hesaplamalarda yerleĢim yerlerindeki kanalizasyon Ģebekesine bağlı nüfus oranı dikkate alınmıĢtır. Kirlilik yükleri hesaplamalarında, kentsel alan içerisinde yaĢayan nüfustan kaynaklanan yüklerin yanında, yerleĢim yeri sınırları içerisinde bulunan küçük sanayi sitesi, imalathane, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 247 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 vb. endüstriyel atıksu deĢarjı yapan çeĢitli iĢyerleri de dikkate alınmıĢtır. Bu tesislerden kaynaklanan yükün hesaplanması için, nüfusa bağlı olarak hesaplanmıĢ olan yük değerleri belli bir yüzdeyle artırılmıĢtır. YerleĢim yerlerinde üretilen kentsel kirlilik yüklerinin havzaya ulaĢma sürecinde izlediği yol ġekil 74‘deki verilmektedir. ġekil 74. Kentsel Kirlilik Yüklerinin Ġzlediği Yol Yapılan Kabuller: Kentsel kirlilik yüklerinin hesaplanmasında yapılan kabuller Ģu Ģekildedir: 1. Nüfusu 2.000 in altında olan yerleĢim yerlerinin nüfusları, emniyetli tarafta kalmak amacıyla 2040 yılına kadar sabit alınmıĢtır. 2. Mevcut evsel atıksu arıtma tesislerinden yalnızca ön arıtma (fiziksel arıtım) yapanlarda KOĠ giderme veriminin %10 olduğu, Toplam Azot ve Toplam Fosforda herhangi bir gidermenin olmadığı kabulü yapılmıĢtır. Biyolojik arıtım yapılan mevcut evsel atıksu arıtma tesislerindeki kirlilik giderme verimleri ise KOĠ için %80, Toplam Azot için %25, Toplam Fosfor için %10 olarak alınmıĢtır. 3. Azot ve fosfor giderimi olan mevcut evsel atıksu arıtma tesislerindeki kirlilik giderme verimleri KOĠ için %80, Toplam Azot için %70, Toplam Fosfor için %70 olarak alınmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 248 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 4. Foseptiklerdeki kirlilik giderimi KOĠ için %50, Toplam Azot için %20, Toplam Fosfor için %30 olarak alınmıĢtır. 5. 2020 yılından itibaren (2020 dahil) tüm yerleĢim yerlerinde kanalizasyon Ģebekesinin ve kentsel atıksu arıtma tesislerinin iĢletmeye alınmıĢ olacağı tahmini yapılmıĢtır. 6. 2040 yılı nüfusu 100.000 in üzerinde olan yerleĢim yerlerinde azot ve fosfor giderimi yapılan arıtma tesislerinin kurulacağı tahmini yapılmıĢtır. 7. Susurluk Havzası‘nda kentsel alan içerisindeki sanayi tesislerinden kaynaklanan yüklerin hesaplanması için, nüfustan kaynaklanan kirlilik yükleri % 10 oranında artırılmıĢtır. Elde Edilen Sonuçlar: Kentsel kirlilik yükleri hesaplamalarında ―Üretilen Yük‖, ―Giderilen Yük‖, ―Toplam DeĢarj Edilen Yük‖ ve ―Havza içine DeĢarj Edilen Yük‖ kavramları geliĢtirilmiĢtir. Üretilen yük, havza içerisinde yaĢayanlardan kaynaklanan evsel yüklerin, kentsel alan içerisindeki sanayi tesislerinden kaynaklanan endüstriyel yükleri de kapsayacak Ģekilde artırılması neticesinde elde edilen toplam yüktür. Giderilen yük ise, atıksu arıtma tesislerinde arıtma yoluyla, foseptiklerde ise toprakta tutunma ve biyolojik bozunma neticesinde atıksudan uzaklaĢtırılan yükleri kapsamaktadır. Toplam deĢarj edilen yük, havza içerisindeki su kaynakları ile havza dıĢında kalan deniz ortamına yapılan deĢarjların tümünü içermektedir. Havza içine deĢarj edilen yük ise havza sınırları içerisinde alıcı su ortamlarına gelen yük toplamını kapsamaktadır. Susurluk Havzası‘nda 2009 yılında üretilen 105.279 ton/yıl KOĠ yükünün yaklaĢık %66 sı arıtılmakta (69.390 ton/yıl), % 34 ü ise (35.889 ton/yıl) akarsu ve denize deĢarj edilmektedir. Toplam deĢarjın yaklaĢık %84 si (30.112) havza içerisine yapılmaktadır. Havzada üretilen 8.244 ton/yıl değerindeki Toplam N yükünün ise yaklaĢık %50 si (4.111 ton/yıl) giderilmektedir. Geri kalan 4.133 ton yükün ise 3.675 ton/yıl lık kısmı havzaya ulaĢmaktadır. Toplam P yükünde ise yaklaĢık %47 lik bir giderim söz konusudur. Buna göre 1.311 ton/yıl olan Toplam P yükünün 621 tonu havzaya kirlilik olarak verilmektedir. Özet olarak 2009 yılında üretilen toplam kentsel kirlilik yükünün havzaya ulaĢan kısımları, KOĠ parametresi bazında yaklaĢık %29, Toplam N parametresi bazında %45 ve Toplam P parametresi bazında ise %47 tir. KOĠ, Toplam N ve Toplam P parametreleri bazında 2009 yılı kentsel kirlilik yükleri dengesi miktar ve yüzde olarak ġekil 75‘te; havza içine ve dıĢına deĢarj edilen yüzdeleri ise ġekil 76‘da gösterilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 249 / 446 Havza İçine Deşarj Edilen Toplam Deşarj Edilen Giderilen Üretilen 105.279 69.390 8.244 1.311 35.889 4.111 30.112 617 4.133 3.675 KOİ 694 621 Toplam N Toplam P 2009 Yılı Evsel Kirlilik Yükleri Dengesi Toplam P Toplam N KOİ 0% 20% 40% 60% 80% 100% KOİ Toplam N Toplam P Giderilen 69.390 4.111 617 Havza İçine Deşarj Edilen 30.112 3.675 621 ġekil 75. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Dengesi 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% KOİ Toplam N Havza Dışı 5.776 458 73 Havza İçi 30.112 3.675 621 ġekil 76. 2009 Yılı Kentsel Kirlilik Yükleri Havza Ġçi ve DıĢı DeĢarj Yüzdeleri Toplam P TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 250 / 446 Kentsel atıksu arıtma tesisleri planlamalarına bağlı olarak, 2020 yılından sonra tüm yerleĢim yerlerinde tesislerin iĢletmeye alınacağı öngörüsü yapılmıĢtır. Buna göre deĢarj edilen ve havzaya ulaĢan kirlilik yüklerinde 2020 yılından itibaren bir düĢüĢ olacaktır. 2009 yılında üretilen KOĠ yükünün %34 ü havza içine ve havza dıĢı olarak kabul edilen Marmara Denizi‘ne deĢarj edilmektedir. Havza içine deĢarj edilen KOĠ yükünün toplam yüke oranı ise %29 dur. Bu değer 2020 yılından itibaren %19 a inmektedir. Benzer Ģekilde havzaya ulaĢan Toplam N yükü oranı %45 ten %36 ya, Toplam P yükü oranı ise %47 den %39 a inmektedir. Tablo 45 ve ġekil 77‘de atıksu debileri ve KOĠ, Toplam N ve Toplam P parametreleri için kirlilik yüklerinde zamana göre değiĢimi verilmektedir. Tablo 45. Susurluk Havzası Atıksu Debileri ve Kentsel Kirlilik Yükleri Yıllar Kentsel Kirlilik Yükleri 2009 2020 2030 2040 Üretilen (ton/yıl) Giderilen (ton/yıl) Toplam DeĢarj Edilen (ton/yıl) Havza Ġçine DeĢarj Edilen (ton/yıl) Havza Ġçine DeĢarj Edilen / Üretilen (%) KOĠ 105.279 69.390 35.889 30.112 29 Toplam N 8.244 4.111 4.133 3.675 45 Toplam P 1.311 617 694 621 47 KOĠ 138.026 110.421 27.605 26.151 19 Toplam N 11.541 7.184 4.357 4.141 36 Toplam P 1.773 1.037 736 699 39 KOĠ 167.410 133.928 33.482 31.766 19 Toplam N 14.618 9.085 5.532 5.265 36 Toplam P 2.148 1.261 887 844 39 KOĠ 185.555 148.444 37.111 35.199 19 Toplam N 16.909 10.500 6.410 6.097 36 Toplam P 2.559 1.510 1.049 998 39 Atıksu Debisi 3 (m /gün) 440175 546763 617156 648800 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 251 / 446 KOİ Yükü Değişimi Havza İçine Deşarj Edilen 2040 Toplam Deşarj Edilen Giderilen Üretilen 35.199 37.111 148.444 185.555 2030 31.766 33.482 133.928 167.410 2020 26.151 27.605 110.421 138.026 2009 30.112 35.889 69.390 105.279 Toplam N Yükü Değişimi Havza İçine Deşarj Edilen Toplam Deşarj Edilen Giderilen Üretilen 6.097 6.410 2040 10.500 16.909 5.265 5.532 2030 9.085 14.618 2020 4.141 4.357 7.184 11.541 2009 3.675 4.133 4.111 8.244 Toplam P Yükü Değişimi Havza İçine Deşarj Edilen Toplam Deşarj Edilen Giderilen Üretilen 998 1.049 2040 1.510 2.559 844 887 2030 1.261 2.148 2020 699 736 1.037 1.773 2009 621 694 617 1.311 ġekil 77. Susurluk Havzası’nda KOĠ, Toplam N ve Toplam P Yüklerinin Yıllara Göre DeğiĢimi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 252 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 6.2.2.2. Endüstriyel Kirlilik Yükleri Susurluk Havzası‘nın önemli bir kısmını oluĢturan Bursa ve Balıkesir Ülkemizde sanayinin en fazla geliĢtiği iller arasında yer almaktadırlar. Zengin hammadde kaynakları ve yoğun nüfusun getirdiği iĢ gücü, ulaĢım olanaklarındaki kolaylığın iç ve dıĢ piyasalara yakınlık sağlaması sanayinin önemli ölçüde geliĢmesini sağlamıĢtır. Tekstil, otomotiv, gıda, deri, boya ve kimyasal madde, süt ve süt ürünleri ile kırmızı ve beyaz et üretimi havza sınırları içerisinde yer alan baĢlıca sektörlerdir. Ayrıca madencilik, mermercilik ile kum çakıl iĢletmeleri de bölgede yer alan önemli iĢ kolları arasındadır. Havza sınırları içersinde 11 adet Organize Sanayi Bölgesi ve 30 adet Küçük Sanayi Sitesi bulunmaktadır. AĢağıdaki bölümde tekil endüstriler ve OSB‘lerden kaynaklanan kirlilik yükleri hesaplama metodolojisi ve hesaplama sonuçları verilmektedir. Havzada endüstrilerden kaynaklanan kirlilik yükü hesaplamaları yapılırken, havzada yer alan endüstriyel tesisler dört ana grup baĢlığı altında ele alınmıĢtır: 1. DeĢarj izni olan endüstriyel tesisler; 2. DeĢarj izni olmayan endüstriyel tesisler; 3. Atıksu arıtma tesisleri olan OSB‘ler. 4. OSB içerisinde yer alan ve atıksularını beraberce ve direkt olarak alıcı ortamlara deĢarj eden endüstriyel tesisler; Tüm endüstriyel tesislerin deĢarj izin belgeleri olup olmaması durumuna bağlı olarak iki Ģekilde hesap yapılmıĢtır. • Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri‘nden alınan ve deĢarj izin durumlarını gösteren listelere dayanılarak bu tesisler gruplandırıldıktan sonra deĢarj izni olanlar için, Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği (SKKY)Tabloları‘nda ilgili sektörün deĢarj standartlarında belirlenmiĢ olan limit değerler belli bir emniyet katsayısı ile çarpılarak bulunan konsantrasyonlar dikkate alınmıĢtır Tesislerin atıksu debilerinin belirlenmesi için yine Ġl Müdürlükleri‘nin listeleri ve/veya literatürde (ÇOB, Büyük Ġstanbul Ġçmesuyu Projesi II. Merhale Melen Sistemi Büyük Melen Havzası Entegre Koruma Ve Su Yönetimi Master Planı, Havza Koruma Eylem Planı, ĠTÜ, 2008) benzer üretim yapan tesislerden oluĢan birim atıksu kirlilik değerleri kullanılmıĢtır. • DeĢarj izin belgesi olmayan tesisler için ise yine SKKY‘deki ilgili sektör tablosu dikkate alınarak; burada verilmiĢ olan limit değerlerin KOĠ, BOĠ ve AKM için % 80, T-N TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 253 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 için %35 ve T-P için %15 arıtım sağlanması durumunda elde edileceği öngörüsünden hareketle yapılmıĢtır. Bursa ilinde özellikle Karacabey Bölgesi‘nde yer alan bazı tesisler arıtma tesisi çıkıĢ sularını DSĠ Drenaj Kanalına verdikleri için deĢarj izin belgesi alamamaktadırlar. Ancak Bursa Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü çalıĢanlarıyla yapılan görüĢmeler ile saha çalıĢmaları sırasında yapılan gözlemler sonucu bu tesislerin arıtma tesislerinin standartlara uygun çalıĢtırıldığı tespit edilmiĢtir. DeĢarj izin belgesi alamamalarının tek nedeni çıkıĢ sularını alıcı ortama verememeleri olmasından dolayı kirlilik yükü hesaplamalarında deĢarj izin belgesi olan tesisler gibi kabul edilmiĢ; 5 katlık bir artırım uygulanmamıĢtır. OSB‘ler içinde aĢağıdaki Ģekilde hesap yapılmıĢtır. • DeĢarj izni olan (OSB‘nin tek AAT ve/veya OSB‘de yer alan tüm tesislerin ayrı ayrı AAT mevcut olması durumu) OSB‘ler için SKKY de yer alan ―Tablo 19:KarıĢık Endüstriyel Atıksuların Alıcı Ortama DeĢarj Standartları Küçük ve Büyük Organize Sanayi Bölgeleri ve Sektör Belirlemesi Yapılamayan Diğer Sanayiler‖ limit değerleri dikkate alınarak yük hesabı yapılmıĢtır. • DeĢarj izni olmayan (atıksu arıtımı olmaması durumu) OSB‘ler için SKKY deki ilgili sektör tablosu dikkate alınarak; burada verilmiĢ olan deĢarj standardı değerlerinin KOĠ, BOĠ ve AKM için % 80, T-N için %35 ve T-P için %15 arıtım sağlanması durumunda elde edileceği öngörüsünden hareketle yapılmıĢtır. Kirlilik yükü hesaplamaları yapılırken bazı kabuller esas alınmıĢtır. Yapılan kabuller aĢağıda sıralanmaktadır: Veri toplama Proje kapsamında yapılan saha çalıĢmalarında endüstriyel tesisler ziyaret edilmiĢ, tesislere ait bilgiler yerinde temin edilmiĢtir (Bu veriler 2009 Eylül-Aralık arası durumu yansıtmaktadır). Saha çalıĢmalarında ziyaret edilmeyen (küçük kapasitede çalıĢan veya önemli ölçüde kirletici yük oluĢturmayan tesisler) diğer endüstrilere ait veriler (isim, debi ve deĢarj izin durumları gibi) Ġl Çevre ve Orman Müdürlüklerinden alınmıĢtır. Endüstriyel tesisler, deĢarj izni olup olmamasına göre iki gruba ayrılmıĢtır. o Havza içinde bir alıcı ortama deĢarj eden tesisler (havza içi), o Denize deĢarj eden tesisler (havza dıĢı) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 254 / 446 Önemli kirletici kaynaklar tanımı gereği, havza içinde yer alan ve alıcı ortama deĢarj yapan tüm endüstriyel tesisler hesaplamaya dahil edilmiĢ; benzin istasyonu, küçük sanayi siteleri gibi tesisler hesaplamalara dahil edilmemiĢtir. Bu tür tesisler; alıcı ortama deĢarj yapmayıp atıksularını lagünlerde biriktiren madencilik, mermercilik, kum-çakıl ve zeytincilik tesisleri ile verisine ulaĢılmayan tesislerden kaynaklanacak debi ve kirlilik yükü değerlerinin hesabı için, her bir havza özelinde belirlenen bir emniyet faktörü ile çarpılmıĢtır. Bu faktör Susurluk Havzası için %10 olarak belirlenmiĢtir. Sadece evsel atıksuyu olan (SKKY Tablo 21) endüstriyel tesisler, evsel kirlilik yükü hesaplamalarında ele alındığından, endüstriyel yük hesaplamalarına dahil edilmemiĢlerdir. Ancak havza sınırları içerisinde yer alan dinlenme tesisleri ile otellerden gelen atıksular SKKY‘e göre Tablo 21‘e tabi olmalarına rağmen endüstriyel kirlilik yükü olarak kabul edilmiĢ ve hesaplamalara katılmıĢtır. Havza içinde, Belediye kanalizasyonuna arıtma yaparak veya yapmadan atıksuyunu deĢarj eden tesislerden gelecek kirlilik yükünü hesaba katabilmek üzere, kentsel kaynaklı kirlilik yüklerinin hesaplanması kısmında havza özelinde belirlenen bir oran endüstriyel tesislerden kanalizasyona verilen kirlilik yükü olarak ilave edilmiĢtir. Kirletici Konsantrasyonlarının Belirlenmesi Sektörel ve alt sektörler bazında SKKY kirlilik konsantrasyonları belirlenirken aĢağıdaki kabuller yapılmıĢtır; Sektörel ve alt sektörler bazda KOĠ, BOĠ, AKM, TKN, TP kirleticileri üzerinden hesaplamalar yapılmıĢtır. DeĢarj izin belgesi olan tesisler için SKKY Sektörel Tablolarda yer alan 2 saatlik kompozit numune limitleri esas alınmıĢtır. DeĢarj izin belgesi olmayan tesisler için SKKY deki ilgili sektör tablosu dikkate alınarak; burada verilmiĢ olan limit değerlerin KOĠ, BOĠ ve AKM için % 80, T-N için %35 ve T-P için %15 arıtım sağlanması durumunda elde edileceği öngörüsünden hareketle, arıtılmamıĢ atıksu için yaklaĢık konsantrasyon değeri tahmini yapılmıĢtır. SKKY‘de ilgili alt sektör için bahsi geçen kirleticilerden bir veya birkaçına ait konsantrasyon değeri olmadığı durumlar için literatür verilerine dayanarak yapılan TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 255 / 446 oranlar kullanılmıĢtır (Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, 2004; ÇOB)Her bir endüstri için kabul edilen konsantrasyon değerleri Tablo 46‘ te verilmiĢtir. Tablo 46. Sektörlere Göre Kirletici Konsantrasyon Değerleri SEKTÖR Grup Adı GIDA 1. Kad 5 ĠÇKĠ 6 MADEN 7 CAM 8 KÖMÜR ve ENERJĠ 9 TEKSTĠL 10 PETROL 11 DERĠ 12 2. Kad 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8 5.9 5.10 5.11 5.11 5.12 5.13 5.14 5.15 6.1 6.2 6.3 6.4 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5 9.6 9.7 9.8 10.1 10.2 10.3 10.4 10.5 10.6 10.7 11.1 11.2 11.3 3. Kad 5.11.a 5.11.b KOĠ (mg/L) 250 1200 170 200 250 250 140 200 150 200 500 60 0 50 300 500 160 300 120 400 80 200 100 80 0 0 200 200 150 60 0 60 0 40 0 350 400 250 400 300 300 400 400 400 300 300 BOĠ (mg/L) 125 600 85 100 125 125 70 100 75 100 250 30 0 20 150 250 80 150 60 200 39 97 48 39 0 0 100 97 72 29 0 29 0 19 0 42 48 30 48 36 36 48 206 206 154 60 Konsantrasyon AKM T-N (mg/L) (mg/L) 120 30 200 30 43 30 50 30 63 30 63 30 35 25 100 30 200 26 50 30 100 30 15 11 200 0 20 2 75 30 200 30 14 0 25 1 10 0 34 1 70 8 150 21 62 10 100 8 100 0 0 0 67 10 150 21 93 16 150 6 0 0 37 6 150 0 100 4 0 0 32 11 140 12 160 8 400 12 27 9 160 9 36 12 120 40 60 30 200 20 125 21 T-P (mg/L) 5 5 4 5 5 5 4 5 4 5 5 2 0 5 5 5 0 1 0 1 1 3 2 1 0 0 1 3 3 1 0 1 0 1 0 5 5 5 5 5 5 5 5 5 5 1 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 256 / 446 SEKTÖR Grup Adı SELÜLOZ KĠMYA KĠMYA 1. Kad 13 2. Kad 13.1 13.2 13.3 13.4 13.5 13.6 13.7 13.8 13.9 13.10 13.11 14.1 14.2 14.3 14.4 14.5 14.6 14.7 14 14 METAL 15 AĞAÇ MAKĠNE 16 17 OTOMOTĠV 18 14.8 14.9 14.10 14.11 14.12 14.13 14.14 14.15 14.16 14.17 15.1 15.2 15.3 15.4 15.5 15.6 15.7 15.8 15.9 15.10 15.11 15.12 15.13 15.14 15.15 15.16 15.17 18.1 18.2 18.3 3. Kad 14.7.a 14.7.b 14.7.c 15.1.a 15.1.b KOĠ (mg/L) 800 870 1000 1500 100 100 120 75 100 120 100 80 100 200 200 200 150 200 150 200 250 150 200 200 300 0 0 100 0 1500 100 200 200 600 100 100 200 200 1000 2500 250 100 800 1500 800 100 200 200 100 250 400 400 400 BOĠ (mg/L) 364 395 455 682 45 45 55 34 45 55 45 41 51 103 103 103 77 103 77 103 129 77 103 103 154 0 0 51 0 771 46 92 92 276 46 46 92 92 460 1150 115 46 368 690 368 46 92 92 36 113 180 180 180 Konsantrasyon AKM T-N (mg/L) (mg/L) 50 30 80 30 50 30 50 30 61 9 61 9 73 11 45 7 61 9 73 11 61 9 46 8 57 10 114 21 60 21 114 21 86 15 100 100 100 100 100 21 65 26 86 15 150 21 65 21 200 20 1500 30 100 0 57 10 0 30 200 15 60 10 120 20 120 110 125 100 125 10 125 10 125 20 125 400 125 5 125 100 125 150 125 25 125 310 125 30 125 30 125 10 125 20 150 20 35 14 145 150 240 100 80 105 240 30 T-P (mg/L) 5 5 5 5 3 3 4 2 3 4 3 1 2 3 3 3 3 35 3 35 3 3 2 3 5 5 0 2 5 2 1 2 2 5 1 1 2 2 2 2 3 1 5 5 5 1 2 2 1 5 4 4 4 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 257 / 446 SEKTÖR Grup Adı KARIġIK DĠĞER 1. Kad 19 20 2. Kad 3. Kad 20.1 20.2 20.3 20.4 20.5 20.6 20.7 KOĠ (mg/L) 400 200 250 200 140 100 700 400 BOĠ (mg/L) 200 100 125 100 70 50 350 200 Konsantrasyon AKM T-N (mg/L) (mg/L) 200 20 67 10 150 13 67 10 47 7 150 5 200 20 133 20 T-P (mg/L) 2 1 1 1 0,5 0,3 2 1 Yük Hesaplamaları - Hesaplamalar 2010, 2020, 2030 ve 2040 yılları için yapılmıĢtır. - Hesaplamalar yapılırken, havzada endüstrilerin 2010 yılı debi değerleri kullanılmıĢtır. Bu değerlerin 2020, 2030 ve 2040 yıllarında aynı olacağı kabul edilmiĢtir. - Debinin havza içi ve Marmara Denizine olan dağılımının da 2020, 2030 ve 2040 yıllarında 2010 yılıyla aynı olacağı varsayılmıĢtır. - Kirletici yük hesaplamaları yapılırken, yıllar bazında arıtma verimleri üzerinde farklar olacağı varsayılmıĢtır. Bu sebeple SKKY deĢarj limitleri yıllara göre değiĢen katsayılarla çarpılmıĢtır. Bu katsayılar Tablo 47‘ da verilmektedir. Tablo 47. Yıllar Bazında Kullanılan Arıtma Performansı Katsayıları YIL 2010 KATSAYI SKKY deĢarj limitlerinin %20 fazlası (x1,2) 2020 SKKY deĢarj limitleri ile aynı (x1,0) 2030 SKKY deĢarj limitinin %90‘ı (x0,9) 2040 SKKY deĢarj limitinin %80‘i (x0,8) - AÇIKLAMA Emniyetli tarafta kalmak için Arıtma tesisi performansının iyileĢeceği düĢünülerek Arıtma tesisi performansının iyileĢeceği düĢünülerek Arıtma tesisi performansının iyileĢeceği düĢünülerek ġeker, zeytinyağı ve salça fabrikalarında sezona bağlı üretim yapıldığı ve sezonun 120 gün olduğu kabulü yapılarak yıllık debi ve kirlilik yükleri hesaplanmıĢtır. - 2020, 2030 ve 2040 yılları için havza sınırları içerisinde kalan illerde endüstriyel tesislerin sayı ve kapasitelerinde farklılıklar olabileceği bilinmekle birlikte ilgili yıllar için hesaplamalar 2010 yılındaki mevcut durum üzerinden yapılmıĢtır. YapılmıĢ olan kabullere dayanılarak bulunan sonuçlar havza içi, havza dıĢı (denize giden), il toplamı ve havza toplamı olarak gruplandırılarak kolay anlaĢılabilir olması amacıyla grafik ve tablolar Ģeklinde de aĢağıdaki bölümde özetlenmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 258 / 446 Elde Edilen Sonuçlar: Susurluk Havzasında endüstriyel tesislerden kaynaklanan kirleticiler; arıtıldıktan sonra ve/veya arıtılmadan alıcı ortamlara deĢarj edilen atıksulardır. Alıcı ortama deĢarj edilen atıksulardan çok büyük bir kısmı havza içinde kalmakta, çok küçük bir kısmı ise denize deĢarj edilerek havza dıĢına taĢınmaktadır. Yapılan hesaplamalar sonucunda havza içinde kalan ve Marmara Denizine deĢarj edilen debi ve kirletici yükleri Tablo 48‘ de verilmektedir. Tablo 48. Susurluk Havzası 2010 Yılı Havza Ġçi Endüstriyel Debiler ve Kirletici Yükleri Atıksu Miktarı 3 Denize DeĢarj Toplam (Yıllık) Havza Ġçi Toplam (Yıllık) HAVZA GENEL TOPLAM (Yıllık) KĠRLĠLĠK YÜKLERĠ (ton/yıl) (2010) m /yıl KOĠ BOĠ AKM TKN TP 260.975 26,98 12,71 49,14 2,41 0,36 88.535.260 44.815,95 21.020,51 24.074,08 2.312,27 259,31 88.796.235 44.842,93 21.033,22 24.123,22 2.314,68 259,67 Tablo 48‘ den de görüldüğü gibi Susurluk Havzasında alıcı ortama deĢarj edilen atıksuların %99.71‘i havza içerisinde kalmaktadır. Endüstriyel tesislerden gelen debinin havza içinde kalan ve Marmara Denizine deĢarj edilen olmak üzere 2010 yılındaki % dağılımı ġekil 78‘de verilmiĢtir. ġekildeki endüstriyel debi dağılımı 2010 yılına göre verilmiĢtir, bu durumun 2020, 2030 ve 2040 yıllarında da değiĢmeyeceği, debi dağılımının aynı kalacağı varsayılmaktadır. ġekil 78. Susurluk Havzası Ġçin 2010 Yılındaki Endüstriyel Debinin % Dağılımı ġekil 79‗da 2010 yılı için havza içinde kalan ve Marmara Denizine deĢarj edilen kirletici yükler verilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 259 / 446 ġekil 79. Havzada Endüstriyel Kaynaklı Kirleticilerin Kirlilik Yükü Değerleri (ton/yıl) Havza içinde kalan ve denize deĢarj olan olmak üzere yıllara bağlı olarak kirletici yük dağılımı 2020, 2030 ve 2040 yılları için toplu Ģekilde Tablo 49‘ de özetlenmekte ve ġekil 80‘ de gösterilmektedir. Tablo 49. Susurluk Havzası Endüstriyel Kirlilik Yüklerinin Yıllara Bağlı Olarak DeğiĢimi Kirletici Yük (ton/yıl) KOĠ BOĠ AKM T-N T-P 2010 Marmara Havza Denizine Ġçinde DeĢarj Kalan Edilen 44.866,54 26,98 21.081,38 12,72 24.486,11 49,14 3.299,38 2,76 405,52 0,40 2020 Marmara Havza Denizine Ġçinde DeĢarj Kalan Edilen 30.512,44 22,48 14.442,61 10,59 16.431,39 40,95 1.956,52 2,10 232,64 0,33 2030 Marmara Havza Denizine Ġçinde DeĢarj Kalan Edilen 27.461,19 20,24 12.998,35 9,53 14.788,25 36,86 1.760,87 1,89 209,37 0,30 ġekil 80. Havza Ġçinde Kalan Kirletici Yüklerin Yıllara Bağlı Olarak DeğiĢimi 2040 Marmara Havza Denizine Ġçinde DeĢarj Kalan Edilen 24.409,95 17,99 11.554,09 8,47 13.145,12 32,76 1.565,22 1,68 186,11 0,26 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 260 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 80‘de görüldüğü üzere kirletici yük değerleri yıllara göre azalmaktadır. Bu azalma havza içinde kalan yük için daha belirgin olarak görülmektedir.ġekil 81‘de 2010 yılı diğer bir ifadeyle mevcut durum için havza toplamında (havza içinde kalan ve denize deĢarj edilen) arıtılan ve arıtılmayan kirlilik yükleri gösterilmektedir. ġekle göre organik madde giderimi yaklaĢık olarak %70 oranlarında, AKM %70, T-N ve T-P ise sırasıyla %21 ve %7 oranlarında arıtılmaktadır. 2020, 2030 ve 2040 yılları için Tablo 47‘ya göre endüstrilerin arıtma verimlerini iyileĢtireceği varsayılarak yapılan arıtma durumu hesaplamaları ġekil 82‘de özetlenmiĢtir. ġekil 81. Susurluk Havzası Kirlilik Yüklerinin Arıtılma Durumu (2010 Yılı) ġekil 82. Endüstriyel Kirleticilerden Kaynaklanan Kirletici Yüklerin Yıllara Göre Arıtılma Durumları 2020, 2030 ve 2040 yılları için iller bazında endüstrilerden kaynaklanan debilerin değiĢmediği kabul edilmektedir. Kirletici yük değerleri ise Tablo 47‘da yer alan endüstrilerin arıtma verimlerine göre farklılık göstermektedir. Önümüzdeki yıllar boyunca havza sınırları içerisinde kalan illerde endüstriyel tesislerin sayı ve kapasitelerinde farklılıklar olabileceği bilinmekle birlikte hesaplamalar mevcut durum üzerinden yapılmıĢtır. Tablo 50’da 2010 yılına göre TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 261 / 446 Susurluk Havzasının illere göre yıllık debi ve kirletici yükleri verilmektedir. ġekil 83’te debi ve kirletici yüklerinin iller bazında % olarak dağılımları verilmiĢtir. Tablo 50. Susurluk Havzası Havza Ġçi Endüstriyel Debi ve Kirletici Yüklerinin Ġllere Göre Dağılımı Atıksu Miktarı 3 (m /yıl) 9.378.639 78.382.128 1.035.469 88.796.235 ĠL Balıkesir Bursa Kütahya TOPLAM (Havza Ġçi) Debi (m3/yıl) Kütahya 1% Kirlilik Yükleri(ton/yıl) BOĠ AKM TKN 3.840 2.755 293 16.921 19.417 2.001 272 1.952 21 21.033 24.123 2.315 KOĠ (ton/yıl) Bursa 79% BOĠ (ton/yıl) AKM(ton/yıl) Balıkesir 11% Kütahya 1% TN(ton/yıl) Bursa 86% Balıkesir 18% Bursa 81% Bursa 81% Kütahya 1% Balıkesir 17% Kütahya 4% Balıkesir 11% Bursa 88% Kütahya 8% KOĠ 7.772 35.241 1.830 44.843 TP(ton/yıl) Balıkesir 13% Kütahya 2% Balıkesir 15% Bursa 83% ġekil 83.Susurluk Havzası Endüstriyel Tesislerden Kaynaklanan Debi ve Kirleticilerin Dağılımı TP 39 216 5 260 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 262 / 446 ġekil 83’ te görüldüğü gibi, en yüksek debi ve kirletici miktarları Bursa ilinden kaynaklanmaktadır. Bu durumun nedeni ilin bir sanayi Ģehri olması ve birçok organize sanayi bölgesini bünyesinde barınmasıdır. Havzada illere göre endüstriyel tesislerden kaynaklanan 2020, 2030 ve 2040 yılları için debi ve kirletici yük değerleri Tablo 51, Tablo 52 ve Tablo 53’de verilmektedir. Tablo 51. Susurluk Havzası 2020 Yılı Havza Ġçi Endüstriyel Debi ve Kirletici Yükleri ĠL Balıkesir Bursa Kütahya TOPLAM (Havza Ġçi) Atıksu Miktarı 3 (m /yıl) 9.378.639 78.382.128 1.035.469 88.796.235 KOĠ 2.739 27.487 309 30.535 Kirlilik Yükleri(ton/yıl) BOĠ AKM TKN 1.349 1.213 227 13.056 14.932 1.719 47 327 12 14.453 16.472 1.959 TP 34 195 4 233 Tablo 52. Susurluk Havzası 2030 Yılı Havza Ġçi Endüstriyel Debi ve Kirletici Yükleri ĠL Balıkesir Bursa Kütahya TOPLAM (Havza Ġçi) Atıksu Miktarı 3 (m /yıl) 9.378.639 78.382.128 1.035.469 88.796.235 KOĠ 2.465 24.738 278 27.481 Kirlilik Yükleri(ton/yıl) BOĠ AKM TKN 1.215 1.092 205 11.751 13.439 1.547 43 294 11 13.008 14.825 1.763 TP 30 176 4 210 Tablo 53. Susurluk Havzası 2040 Yılı Havza Ġçi Endüstriyel Debi ve Kirletici Yükleri ĠL Balıkesir Bursa Kütahya TOPLAM (Havza Ġçi) Atıksu Miktarı 3 (m /yıl) 9.378.639 78.382.128 1.035.469 88.796.235 KOĠ 2.191 21.989 247 24.428 Kirlilik Yükleri(ton/yıl) BOĠ AKM TKN 1.080 971 182 10.445 11.946 1.375 38 261 10 11.563 13.178 1.567 TP 27 156 3 186 Havzada illere ait endüstriyel tesislerden kaynaklanan 2020, 2030 ve 2040 yılları kirletici yük değerleri ġekil 84, ġekil 85 ve ġekil 86’ da verilmektedir. ġekil 84. Balıkesir Ġli Ġçin Yıllara Göre Kirletici Yük Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 263 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 85. Bursa Ġli Ġçin Yıllara Göre Kirletici Yük Dağılımı ġekil 86. Kütahya Ġli Ġçin Yıllara Göre Kirletici Yük Dağılımı 6.2.2.3. Katı Atıklardan Kaynaklanan Noktasal Kirilik Yükleri Türkiye geneli için durum değerlendirmeleri 2040 yılına kadar yapılacağından bu zaman dilimi içerisinde, tüm Belediyelerin tercihen önerilen veya yeni kuracakları atık birliklerine dahil olması; mevcut düzensiz depolama alanlarının kapatılması ve rehabilite edilmesi; yeni bölgesel düzenli depolama tesislerinin ve diğer atık yönetim tesislerinin kurulması; rehabilite edilmiĢ düzensiz depolama sahalarından kısmi olarak toplanabilen (%50) ile düzenli depolama alanlarından gelen sızıntı sularının yerinde ön arıtmaya tabii tutulması ve akabinde Ģehir kanalizasyon Ģebekesine bağlanarak veya vidanjörlerle taĢınarak kentsel AAT‘lere aktarılması hedeflenmektedir. Bu süreçler neticesinde katı atıklardan kaynaklanan noktasal kirlilik yükü hesaplamaları mevcut durum gelecekteki durum olarak aĢağıda özetlenmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 264 / 446 Susurluk Havzası katı atık durumunun değerlendirilmesi Susurluk Havzası‘nda, faal durumdaki tek düzenli depolama tesisi Bursa ili Geçit Mevkii‘ndeki Hamitler Düzenli Depolama Tesisi‘dir. Havza sınırları dâhilinde, atıklarını Hamitler Düzenli Depolama Tesisi‘ne getiren belediyeler dıĢındaki yerleĢimlerin tamamında, atıklar düzensiz olarak depolanmaktadır. Genellikle orman vasfını yitirmiĢ arazilere, dere ve çay kenarlarına, maden hafriyat sahalarına ve açık araziye kontrolsüz bir Ģekilde dökülmekte olan atıklar, oluĢan sızıntı suyu sebebi ile toprak, akarsu ve yeraltı suyunu kirletmektedir. Sızıntı Suyu Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Birlik Yapısı Mevcut Birlik Yapısı Susurluk Havzası için sızıntı suyu hesaplamalarına esas teĢkil eden Katı Atık Yönetim Birlikleri Tablo 54‘ te özetlenmiĢtir. Gelecekteki ideal idari yapılanmayı temsil eden söz konusu birlik yapısının kullanılmasının gerekçesi, tüm belediye nüfusunu bir düzenli depolama tesisine bağlı kabul etmesi, dolayısıyla nüfusun tümünü sızıntı suyu hesaplamalarında dikkate almasıdır. Bu kapsamda yapılan kabul ve hesaplamalar detaylı olarak aĢağıda açıklanmıĢtır. Tablo 54. Susurluk Havzası için Sızıntı Suyu Hesaplamalarına Esas TeĢkil Eden Atık Yönetim Birlikleri Ġl Önerilen Birlik Adı Balıkesir Doğu Balıkesir Balıkesir Kuzey Bursa Bursa Orta Kütahya Kütahya Batı Üye Belediyeler (Ġlçeler) Balıkesir Merkez, Balya, Bigadiç, Dursunbey, Ġvrindi, Kepsut, SavaĢtepe, Sındırgı, Susurluk Erdek, Bandırma, Gönen, Manyas (A), Marmara Adası, Karacabey, M.KemalpaĢa (Bursa) Büyükorhan, Gemlik, Gürsu, Keles, Kestel, Mudanya, Nilüfer, Orhaneli, Osmangazi, Yıldırım Gediz, Simav, Pazarlar, ġaphane, Hisarcık Birlik Nüfusu (2009) Model Bölge Tip Proje 531.416 1c Tip Proje 3 511.349 1c Tip Proje 3 2.101.767 1b Tip Proje 16 197.919 1c Tip Proje 1 Kaynak: Katı Atık Ana Planı II. AĢama Projesi (2009), (A): Aktarma nerkezi (transfer istasyonu) Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından, katı atık bertarafı için Türkiye genelinde Belediyeler Arası Bölgesel Yönetim Birlikleri‘nin oluĢturulması, ekonomik olarak sürdürülebilir kapasitede Bölgesel Katı Atık Tesisi Projeleri‘nin geliĢtirilmesi ve projelerin bir plan dahilinde uygulanması amacıyla ―Katı Atık Ana Planı‖ hazırlanmıĢtır. Katı Atık Yönetim Birlikleri, hizmetin sunulacağı alt bölgeyi ve nüfusunu tanımlamaktadır. Katı atık hizmetleri baĢlıca atık toplama, taĢıma, geri kazanma, arıtma ve bertaraf faaliyetlerini içermektedir. Atık birliklerinin oluĢturulmasında dikkate alınan baĢlıca parametreler; idari yapı, coğrafi konum, topografya, yol durumu, ekonomik taĢıma mesafesi ve nüfustur. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 265 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Havza genelinde, mevcut katı atık düzenli depolama tesislerinin ve kurulmuĢ birliklerin değerlendirmesi, ortak olarak tek bir amaca hizmet eder; esas hedef bugünkü durum baz alınarak gelecekteki katı atık düzenli/düzensiz depolama alanları sızıntı suları kaynaklı kirlilik yüklerinin mümkün olduğunca gerçekçi bir Ģekilde tespiti ve konuya iliĢkin gerekli önlemlerin alınmasıdır. Ancak buradaki temel sorun, Türkiye genelinde mevcut düzenli depolama tesisi sayısının ihtiyacı karĢılar sayıya eriĢmiĢ olmaması, dolayısıyla mevzuata uygun katı atık bertaraf hizmetlerinin henüz nüfusun tümünü kapsayamıyor olması ve bununla birlikte atık birlikleri ile ilgili durumun güçlü bir idari yapıya kavuĢmamasıdır. TC ĠçiĢleri Bakanlığı ve AB tarafından vurgulanan ‗Yerel Yönetimler Özerklik ġartı‘ sebebiyle, bölgesel atık birliklerinin kurulmasında birliğe katılım konusunda bir zorunluluk söz konusu olamamakla birlikte; Çevre ve Orman Bakanlığı‘nın, belediyelerin yasal mevzuata uyumunu teknik ve maddi açılardan yadsınamaz ölçüde kolaylaĢtıran belirli teĢvik uygulamaları bulunmaktadır. Bu doğrultuda, Bakanlık tarafından hazırlatılmıĢ olan Katı Atık Ana Planı (KAAP, 2006/2009) ve Atık Yönetimi Eylem Planı (2008-2012) Türkiye‘nin gelecekteki birlik yapısının ortaya konmasında bir rehber niteliği taĢımaktadır. Yerel yönetimler ile bir araya gelinerek hazırlanmıĢ olan söz konusu plan, yerel nitelik ve sorunları da özellikle dikkate alarak geleceğe dönük olarak planlanmıĢ en güncel ve güvenilir veri niteliği taĢımaktadır. Havzadaki katı atık kaynaklı kirlilik yüklerinin zaman içerisinde atık karakterizasyonu ve atık akıĢı neticesinde nasıl değiĢtiğinin belirlenmesinde, Katı Atık Ana Planı (KAAP, 2006/2009) kapsamında hazırlanmıĢ tip projelerin kullanılmasına bu amaçla karar verilmiĢtir. Tip projeler, katı atık yönetimi alanında Türkiye genelinin bilgisayar destekli bir model yardımıyla modellenmesi suretiyle geliĢtirilmiĢtir. Tip Projeler Bakanlık tarafından onaylı en güvenilir verileri içermesinin yanı sıra, 11 (öncelikli) Havzada Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması Projesi kapsamında yer almayan atık yönetim sistemlerinin planlanması basamağının da yerine geçmektedir. Bilindiği üzere sadece nüfus tahmini ve birim katı atık oluĢumlarının belirlenmesi ile düzenli depolanan atık miktarının ve dolayısıyla sızıntı suyu oluĢumlarına geçilememektedir. Atık akıĢı içerisinde, oluĢumdan bertarafına kadar geçen süreçte, atık ayırma, iĢleme, arıtma v.b. amaçlarla kullanılması gereken pek çok atık yönetim tesisi bulunmaktadır. Bu tesisler ve iĢletmeye alınma tarihleri, farklı nüfus grupları ve bölgelerin farklı yapısal özellikleri sebebiyle oldukça çeĢitlilik gösterirler. Atık yönetim tesislerinin planlanması bu proje kapsamında yer almadığından, söz konusu tesislerin etkilerini en iyi Ģekilde yansıtan tip projelerin kullanılması, ilgili bölge ve nüfus değerlerine uygun tip projenin seçilmesi suretiyle düzenli TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 266 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 depolanan atık miktarlarına geçilmesi projenin katı atıklara iliĢkin yük hesabının kritik bileĢeni niteliğini taĢımaktadır. Önemli diğer bir husus, tip projelerin hem Türk hem de AB mevzuatına uygun bir sistem geliĢtirilmesi amacıyla hazırlanmıĢ olmasıdır. Bu durum, netice itibariyle tüm belediyeleri ilgilendiren ve tümünün sağlaması gereken yasal bir gereklilik halini almaktadır. Burada Türkiye‘nin sosyo-ekonomik farklıklarının da dikkate alınmasıyla, hem yasal kotaların sağlanmasını, hem de ekonomik iĢletilebilirliği test ettiği için tip projelerin kullanılması oldukça uygun düĢmektedir. Uygulamada ortaya çıkan önemli bir konu, mevcut birlik yapıları ile sızıntı suyu hesaplamalarına esas teĢkil eden birlik yapılarının bazı farklılıklar gösterebilmesidir. Ancak birlikler açısından henüz yeni yapılanma aĢamasında olan Ülkemizde, zaman içerisinde belediyelerin kapasite geliĢtirilmesi ve kadroların iyileĢtirilmesi sağlandıkça; teknik, idari, mali ve çevresel parametreler açısından bilimsel olarak en uygun yapılanma olarak tespit edilmiĢ olan atık birliklerine uyumun çok büyük ölçüde sağlanacağı ve uzun vadede mutlaka bir optimuma ulaĢılacağı düĢünülmektedir. Daha iyi ve güncel verilere ulaĢılana kadar, bir baĢka deyiĢle her bölgede yerel bazda planlama çalıĢmaları yapılıncaya dek, tip projeler belediyeler ve belediye birlikleri için bir yol haritası niteliği taĢımaya devam edecektir. Son olarak belirtilmelidir ki, önemli olan havza genelindeki toplam sızıntı suyu kirlilik yüklerinin belirlenmesidir. Çoğunlukla gelecekte kurulması gereken düzenli depolama tesislerinin konumları henüz kesin olarak belirli olmadığı için, havza nüfusunun atık birlikleri arasında nasıl dağıtılacağı, projenin esas amacı doğrultusunda hesaplamaların bütünü için bir değiĢiklik yaratmayacaktır. Mümkün olan en doğru veri ile çalıĢılacaktır; ancak netice itibariyle önemli olan havza nüfusunun tümünün toplam sızıntı suyu kirlilik yükü hesabı içerisine dahil edilmiĢ olmasıdır. Katı Atık Sızıntı Suyu Hesaplamaları Havza dâhilinde oluĢan katı atık sızıntı suları aĢağıdaki Ģekilde hesaplanmıĢtır. Sızıntı sularının debi ve yük hesapları 4 ayrı grup için yapılmıĢtır: 1. Düzensiz depolama alanları için; i) Mevcut düzensiz depolama alanları ii) Kapatılan (rehabilite edilen) düzensiz depolama alanları TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 267 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 2. Düzenli depolama alanları için; iii) Mevcut düzenli depolama alanları iv) ĠnĢası planlanan düzenli depolama alanları Noktasal kaynak kirlilik yükü hesabına, düzenli depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı sularının tümü ile kapatılan (rehabilite edilen) düzensiz depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı sularının toplanabilen kısmı dahil edilmiĢtir. Mevcut (aktif) düzensiz depolama sahalarından kaynaklanan sızıntı suları ile kapatılan düzensiz depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı sularının toplanamayan kısmı ise yayılı kaynak kirlilik yüküne eklenmiĢtir. Düzensiz Depolama Alanları Ġçin Sızıntı Suyu Hesapları Mevcut Düzensiz Depolama Alanları: Mevcut düzensiz depolama alanları için sızıntı suyu debilerinin hesaplanmasında, yıllık ortalama yağıĢ yüksekliklerinden faydalanılmıĢtır. Bu amaçla Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü‘nden alınan 1975-2009 yılları arasındaki yöreye özgü meteorolojik bülten verileri kullanılmıĢtır. GeçmiĢ yıllarda halihazırda düzensiz depolanmıĢ olan atık içerisindeki su muhtevası, yağıĢa oranla kayda değer miktarlarda olmaması sebebiyle sızıntı suyu hesaplarına dahil edilmemiĢtir. Sızıntı Suyu Debisi (m3/yıl) = Düzensiz Depolama Alanı (m2)* Yıllık Ortalama YağıĢ Yüksekliği(m/yıl) Depolama alanlarının büyüklükleri saha çalıĢmaları ile tespit edilmiĢ olup gerektiğinde uydu görüntüleri üzerinden düzeltmeler yapılmıĢtır. Saha çalıĢmaları sırasında belirlenemeyen depolama alanları için ise bölge nüfusundan yola çıkılarak, oluĢması muhtemel atık miktarı için gerekli alanlar hesaplanmıĢtır. Hesaplanan bu değerler düzensiz depolama alanı olarak kabul edilmiĢtir. ÇalıĢma iller bazında yapılmıĢtır. Tüm ilçeler için düzensiz depolama alanlarının toplamı, ile ait varsayımsal tek bir düzensiz depolama alanı olarak kabul edilmiĢtir. Yapılan Kabuller: 1. Mevcut Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra sızıntı suyu debisinin %65 azalacağı kabul edilmiĢtir (Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonra Sızıntı Suyu OluĢma Faktörü: 0,35). Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonra OluĢan Sızıntı Suyu (m3/yıl) = Depolama Alanı Kapatılmadan Önce OluĢan Sızıntı Suyu (m3/yıl)* 0,35 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 268 / 446 2. Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra 30 yıl boyunca, sızıntı suyu toplanmaya devam edilecektir. 3. Mevcut Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra oluĢan sızıntı suyunun en fazla yarısının toplanabileceği kabul edilmiĢtir. Sızıntı suyunun toplanamayan kısmı yayılı kirletici kaynağıdır (%50 noktasal kaynak, %50 yayılı kaynak). Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonra Toplanabilen Sızıntı Suyu (m3/yıl) = Depolama Alanı Kapatılmadan Önce OluĢan Sızıntı Suyu (m3/yıl) * 0,35 * 0,50 4. Düzensiz Depolama Alanı kapatıldıktan sonra sızıntı suyundaki her bir kirletici parametre konsantrasyonunun ilk 20 yıl için %50‘sine, ikinci 20 yıl için ise %5‘ine ineceği kabul edilmiĢtir. Depolama Alanı Kapatıldıktan Sonraki 20 yıl Boyunca KarĢılaĢılacak KOĠ yükü (kg/yıl) = Depolama Alanı Kapatılmadan Önce KarĢılaĢılan KOĠ Yükü (kg/yıl) * 0,50 Takibeden 20 yıl Boyunca KarĢılaĢılacak KOĠ yükü (kg/yıl) = Depolama Alanı Kapatılmadan Önce KarĢılaĢılan KOĠ Yükü (kg/yıl) * 0,05 5. Düzensiz depolama alanı kapanma tarihleri, Katı Atık Ana Planı tarafından belirlenmiĢ olan Birliklerin Tip Projelerine bağlı olarak alınmıĢtır. Ayrı ayrı noktasal ve yayılı kaynak kirliliğine dâhil olan sızıntı suyu miktarlarının yüzdelik dağılımları, düzensiz depolama alanı kapatılmadan önceki ve sonraki dönemler için ġekil 87‗ deki gibidir; Kapatılamadan Önce (2011/2016‘ya kadar) Kapatıldıktan Sonra (2011/2016-2040) OluĢan Sızıntı Suyu (%100) OluĢan Sızıntı Suyu (%35) Toplanan Sızıntı Suyu (%0) Yayılı Kaynak (%100) Toplanan Sızıntı Suyu (%17,5) Yayılı Kaynak (%17,5) ġekil 87. OluĢan ve Toplanan Sızıntı Suyu Yüzdelik Dağılımları Yapılan kabullerce kirletici parametre konsantrasyonları hesaplanan sızıntı suyunun, KOĠ, BOĠ, Toplam-N ve Toplam-P konsantrasyonları Tablo 55‘ te verilmiĢtir; TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 269 / 446 Tablo 55. Düzensiz Depolama Sahaları Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları Konsantrasyon (mg/L) 2010'a kadar 2010-2030 2030-2040 KOĠ BOĠ Toplam-N Toplam-P 5000 1500 400 10 2500 750 200 5 250 75 20 0,5 Kaynak: ÇOB, Katı Atık Ana Planı II. AĢama Projesi (2006) Kapatılan Düzensiz Depolama Alanları: Artık kullanılmayan, kapatılmıĢ düzensiz depolama sahalarının bugüne kadar doğal yollarla ıslah olduğu kabul edilmiĢtir. Söz konusu alanlardan gelecek olan kirlilik yükünün hesaplarda dikkate alınması maksadıyla, mevcut düzensiz depolama alanları kirlilik yükü 1,1‘lik emniyet katsayısı ile çarpılarak hesaplanmıĢ yük %10 oranında arttırılmıĢtır. Düzenli Depolama Alanları Ġçin Sızıntı Suyu Hesapları Düzenli depolamalardan kaynaklanan sızıntı suyu hesabında, ilçelerin 2010 yılı eĢdeğer nüfusları kullanılmıĢ olup, Katı Atık Ana Planı‘nı esas alan birlikler ve tip proje atık akıĢlarından faydalanılmıĢtır. Ġlgili tip proje kapsamında planlanan atık iĢleme ve bertaraf tesisleri iĢletmeye alınma tarihleri büyükĢehir belediyeleri için Tablo 56’ te, diğer belediyeler için Tablo 57‘ da özetlenmektedir. Tablo 56. BüyükĢehir Belediyeleri Ġçin KKA Yönetimi Stratejik Planı Bölge 1a 1b 2a 2b 2c 3a 3b Tanım Ġstanbul, Ġzmir (BüyükĢehirler) Marmara/Ege Diğer BüyükĢehir Belediyeleri Ankara (BüyükĢehir) Antalya/Ġçel (Turistik Ģehirler) Karadeniz/Akdeniz /Ġç Anadolu Diğer BüyükĢehir Belediyeleri Gaziantep (BüyükĢehir) Doğu /Güney Doğu An. Diğer BüyükĢehir Belediyeleri Ayrı toplama / Kompostla Ģtırma (Kentsel) ATM/ /Atık Kumbaraları MGT 2010 (20%) 2010 2008 / 2010 2010 / 2015 2015 (30%) 2015 2010 / 2015 2015 / 2020 2012 (20%) 2012 2012 (30%) 2012 2008 / 2010 2008 / 2010 2010 / 2015 2010 / 2015 2015 (20%) 2015 2010 / 2015 2013 (20%) 2013 2014 (100%) 2014 Düzenli Depolama Ġ&Y Geri DönüĢümü/ Biyometaniz asyon 2008 / 2009 2008 / 2011 2022 2011 / 2016 2011 / 2016 2018 2008 / 2009 2008 / 2011 2019 2011 2009 / 2011 2015 / 2020 2022 2023 2011 / 2016 2012 / 2016 2008 / 2010 2015 / 2020 2019 2012 2008 / 2011 2010 / 2015 2015 / 2020 - 2011 / 2016 2012 / 2016 Kentsel Kaynak: Katı Atık Ana Planı II. AĢama Projesi (2006) Termal DönüĢüm (Yakma/ Gazifikasy on) 2013 2017 Kırsal TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 270 / 446 Tablo 57. BüyükĢehir Belediyeleri Harici KKA Yönetimi Stratejik Planı Bölge 1c 2d 2e 3c 3c Tanım Marmara/Ege (BüyükĢehirler hariç) Karadeniz (BüyükĢehirler hariç) Akdeniz/Ġç Anadolu (BüyükĢehirler hariç) Doğu /Güney Doğu An.* - ikili toplamalı (BüyükĢehirler hariç) Doğu /Güney Doğu An.- ikili toplamasız (BüyükĢehirler hariç) ATM/Atık Kumbaraları Kentsel Kırsal Ayrı toplama / KompostlaĢtırma (Kentsel) MGT Düzenli Depolama Ġ&Y Geri DönüĢümü/ Biyometanizasyon 2015 (100%) 2015 2010 / 2015 - 2016 2014 / 2020 2015 (100%) 2015 2010 / 2015 - 2016 2016 / 2020 2015 (50%) 2015 2010 / 2015 2015 / 2020 2011 2012 / 2016 2020 (100%) 2020 2015 / 2020 - 2016 2017 / 2020 - - 2015 / 2020 - 2016 2017 / 2020 * Elazığ, Iğdır, Malatya, Van Kaynak: Katı Atık Ana Planı II. AĢama Projesi (2006) Düzenli depolanan atık miktarları, bir tarafta her bir bölge için farklı tarihlerde ve farklı kapasitelerde devreye giren atık iĢleme tesisleri neticesinde azalmakta olup, öte yandan nüfus artıĢı ve ekonomik geliĢmeye paralel olarak artmaktadır. Dolayısıyla düzenli depolanan yıllık atık miktarları doğrusal bir fonksiyon olmayıp farklılık arz etmektedir. Yapılan Kabuller: 1. Düzenli Depolama Alanı için depolanan atığın su muhtevası ağırlıkça %30 olarak kabul edilmiĢtir. Depolanan atığın su oranı = 0,30 kg su/kg atık 2. Düzenli Depolama Alanı için depolanan atık için bozunma sonucu tüketilen su oranı ağırlıkça %24 olarak kabul edilmiĢtir. Bozunma sonucu tüketilen su oranı = 0,24 kg su/kg atık 3. Kapatılan hücreler için yağıĢ sızma oranı %20 olarak kabul edilmiĢtir. 4. Düzenli Depolama Alanı kapatıldıktan sonra 10 yıl boyunca, sızıntı suyu toplanmaya devam edilecektir (örn. 20+ 10 yıl). TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 271 / 446 5. Düzenli Depolama Alanı kapatıldıktan sonraki sızıntı suyundaki kirletici parametre konsantrasyonları (KOĠ, TK), ilk 5 yıl için %50‘sine, ikinci 5 yıl %5‘ine ineceği kabul edilmiĢtir. Sadece fosfor (TP) konsantrasyonu sabit alınmıĢtır. 6. Düzenli Depolama Alanı kapanma tarihleri, Katı Atık Ana Planı tarafından belirlenmiĢ olan Birliklerin Tip Projelerine bağlı olarak alınmıĢtır. Yapılan kabullerce kirletici parametre yükü hesaplanan sızıntı suyunun, KOĠ, Toplam-N ve Toplam-P konsantrasyonları Tablo 58‘ de verilmiĢtir. Tablo 58. Düzenli Depolama Sahaları Sızıntı Suyu Ortalama Kirletici Konsantrasyonları Konsantrasyon (mg/l) KOĠ Toplam-N Toplam-P 2010'a kadar 4000 1000 10 2010-2030 2000 500 10 2030-2040 500 100 1 Kaynak: ÇOB, Katı Atık Ana Planı, 2006 ĠnĢası Planlanan Düzenli Depolama Alanları: Tip Proje 7, 8 ve 9‘un hedef aldığı birlikler için; 1. Düzenli Depolama Alanları‘nın 2011-2030 yılları arasında iĢletimi söz konusudur. 2. 20 yıllık iĢletimi planlanan depolama alanları 2‘Ģer hücreden oluĢmaktadır. Toplam Depolama Alanı 100000 m2 dir. Söz konusu depolama alanları için hücre alan ve ömürleri Tablo 59‘ de verilmiĢtir. Tablo 59. Hücre Alanları ve Ömürleri (1) Hücreler 1. Hücre 2. Hücre Toplam 2 Alan (m ) 50.000 50.000 100.000 Ömür (yıl) 10 10 20 Tip proje 1, 2, 3, 4, 5, 6, 10, 11, 12, 13, 14, 15 ve 16‘nın hedef aldığı birlikler için; 1. Düzenli Depolama Alanları‘nın 2016-2030 yılları arasında iĢletimi söz konusudur. 2. ĠĢletim süresi 20 yıl‘dır. Toplam Depolama Alanı 100000 m2 dir. 3. Düzenli Depolama Alanlarının, büyük Ģehirleri kapsayan birlikler için 5, diğerleri için 2‘Ģer hücreden oluĢtuğu kabul edilmiĢtir. Söz konusu depolama alanları için hücre alan ve ömürleri Tablo 60‘ da verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 272 / 446 Tablo 60. Hücre Alanları ve Ömürleri (2) 2 Hücreler 1. Hücre 2. Hücre Alan (m ) 50.000 50.000 Ömür (yıl) 7 8 Toplam 100.000 15 Hücreler 1. Hücre 2. Hücre 3. Hücre 4. Hücre 5. Hücre Toplam 2 Alan (m ) 20.000 20.000 20.000 20.000 20.000 100.000 Ömür (yıl) 3 3 3 3 3 15 Sızıntı suyu debileri hesaplanırken Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü‘nden alınan, Ġle ait 1975-2009 yılları arasındaki istasyon verileri kullanılmıĢtır. Sızıntı suyuna ait kirletici parametre yüklerinin ise alan kapatıldıktan sonra sabit bir değerde (2030 yılı değeri) kalacağı kabulü yapılmıĢtır. Mevcut Düzenli Depolama Alanları: Mevcut düzenli depolama alanları ile ilgili bilgiler (toplam alanı, hücre ömürleri, sayısı ve alanları, mevcut atık miktarı) saha çalıĢmalarından temin edilmiĢtir. Sızıntı suyu hesapları ilçenin dâhil olduğu birliğe ait tip projedeki baĢlangıç tarihine kadar (2011 ya da 2016) saha çalıĢmalarında edinilen bilgilerle yapılmıĢtır. Daha sonraki yıllar için ise Tip Proje verileri kullanılmıĢtır. Sızıntı suyuna ait kirletici parametre yüklerinin alan kapatıldıktan sonra sabit bir değerde (2030 yılı değeri) kalacağı kabulü yapılmıĢtır. Özel Durumlar: Birlik içerisinde farklı havzalara ait ilçeler bulunmaktadır. Bu durumda Merkez ilçe (veya en fazla nüfusa sahip ilçe) hangi havzaya giriyorsa, birlik o havzaya dâhil edilmiĢtir. Katı Atık Ana Planı‘nca belirlenen birliklerde yer alan bazı bölgelerin hâlihazırda bir Düzenli Depolama Alanı bulunmaktadır. Bu durumda, söz konusu bölgeler için tip proje baĢlangıç yıllarına kadar mevcut durum üzerine hesaplamalar yapılmıĢ, tip proje baĢlangıç tarihlerinden sonra ise birliğe dâhil olduğu kabul edilmiĢtir. Susurluk Havzası için hesaplamalar yapılırken, Balıkesir Doğu Katı Atık Yönetim Birliği DD Tesisi‘nin 2016 yılında Tip Proje 3 kapsamında faaliyetine devam edeceği öngörülerek hesap yapılmıĢtır. Balıkesir Kuzey Katı Atık Yönetim Birliği DD Tesisi‘nin 2016 yılında Tip Proje 3 kapsamında iĢletime alınacağı öngörülerek hesap yapılmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 273 / 446 Bursa Orta Katı Atık Yönetim Birliği DD Tesisi‘nin 1995 yılı itibarı ile iĢletimde olduğu ve 2016 yılında Tip Proje 16 kapsamında faaliyetine devam edeceği öngörülerek hesap yapılmıĢtır. Kütahya Batı Katı Atık Yönetim Birliği DD Tesisi‘nin 2016 yılında Tip Proje 1 kapsamında iĢletime alınacağı öngörülerek hesap yapılmıĢtır. Sızıntı Suyu Kaynaklı Kirletici Yükler Katı atık düzenli depolama alanlarından ve rehabilite edilmiĢ düzensiz depolama alanlarından kaynaklanan noktasal sızıntı suyu debisi ve yükleri yıllara göre Tablo 61‘da özetlenmiĢtir. Tablo 61. Susurluk Havzası için Katı Atık Sızıntı Suyundan Kaynaklanan Noktasal Kirletici Yükleri Yıllar 2010 2020 2030 2040 Ortalama sızıntı suyu debisi 3 (m /yıl) 174.504 291.362 344.114 344.114 KOĠ TN TP (ton/yıl) 698 1.062 1.273 1.118 (ton/yıl) 175 236 289 277 (ton/yıl) 1,8 2,6 3 2,8 Susurluk Havzası‘nda 2010 yıl için katı atıklardan kaynaklanan noktasal sızıntı suyu yükleri, KOĠ için 698, Toplam N için 175, Toplam P için ise 1,8 ton/yıl mertebesindedir. Yüklerin Katı Atık Ana Planı‘na bağlı olarak 2016 yılında düzenli depolama tesislerinin iĢletmeye alınmalarının ardından ani artıĢ göstermesi beklenmektedir. Buna göre 2020 yılındaki yük değeri KOĠ için 1062, Toplam N için 236, Toplam P için ise 2,6 ton/yıl olacaktır. Bu tarihten itibaren 2030 yılına kadar bir artıĢ ardında 2040 yılına doğru yavaĢ bir azalma olması beklenmektedir. 6.2.2.4. Noktasal Kirlilik Yüklerinin Değerlendirilmesi Bu bölümde kentsel alanlardan ve endüstriyel tesislerden kaynaklanan noktasal kirlilik yükleri değerlendirilmiĢtir. Mevcut durumda Havza içerisinde noktasal kirlilik kaynağı olan bir katı atık bertaraf tesisi bulunmamaktadır. Gelecekte kurulacak olan düzenli depolama tesislerinden ve rehabilite edilecek düzensiz depolama sahalarından kaynaklanacak noktasal yüklerin kentsel AAT‘lerde giderileceği öngörüsü yapılbağlandığı ve burada arıtıldığı için değerlendirmeye alınmamıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 274 / 446 Noktasal Toplam Azot Yükleri Tablo 62‘de Susurluk Havzası‘nda yer alan illerin Havza içersinde kalan bölümlerinden kaynaklanan noktasal Toplam Azot yüklerinin yıllara göre değiĢimi verilmektedir. ġekil 88 ve ġekil 89‘ da ise havza ölçeğinde dağılımlar verilmiĢtir. ġekil 88‘de verilen 2010 yılı dağılımı incelendiğinde en fazla noktasal azot yükü kentsel atıksulardan kaynaklanmaktadır (%61). Endüstriyel atıksulardan kaynaklanan azot yükleri (%39)‘i oluĢturmaktadır. Susurluk Havzası endüstri yoğun bir bölge olmasından dolayı endüstriyel kirlilik yükünün kentsel kaynaklı azot yüküne yakın olması beklenen bir sonuçtur. Tablo 62. Susurluk Havzası Noktasal Toplam Azot Yükleri 2010 2020 2030 2040 Kentsel ve Endüstriyel noktasal T-N yükleri (ton/yıl) Kentsel Endüstriyel Toplam Kentsel Endüstriyel Toplam Kentsel Endüstriyel Toplam Kentsel Endüstriyel Toplam Kütahya Bursa Balıkesir Manisa Toplam 457 21 478 425 12 437 531 11 542 624 10 634 2246 2001 4247 3103 1719 4822 3984 1547 5531 4596 1375 5971 970 290 1260 611 225 836 747 203 950 874 180 1054 2 0 2 2 0 2 2 0 2 3 0 3 3675 2312 5988 4141 1956 6097 5265 1761 7026 6097 1565 7662 ġekil 88. Susurluk Havzası 2010 Yılı Noktasal Toplam Azot Yükü Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 275 / 446 ġekil 89. Susurluk Havzası Yıllara Göre Noktasal Toplam Azot Yükü DeğiĢimi ġekil 89‘a göre kentsel Toplam Azot yükündeki 2020 yılındaki düĢüĢ 2020 yılında AAT‘lerin tamamlanacağı kabulüdür. 2030 ve 2040 yılları için nüfus artıĢına paralel olarak bir artıĢ gözlenmektedir. Endüstriyel kaynaklı noktasal azot yükünde yine yıllara bağlı AAT‘lerde iyileĢmeler olacağından dolayı düĢüĢ gözlenmektedir. Noktasal Toplam Fosfor Yükleri Noktasal Toplam Fosfor Yükleri Tablo 63‘de Susurluk Havzası yıllara göre noktasal Toplam Fosfor yükleri verilmektedir.ġekil 90 ve ġekil 91‘de havza ölçeğindeki dağılımlar gösterilmektedir. ġekil 90‘da verilen 2010 yılı dağılımı incelendiğinde azot yüklerinde olduğu gibi bir sonuç çıkmaktadır. En fazla noktasal fosfor yükü kentsel atıksulardan kaynaklanmaktadır (%71). Endüstriyel atıksulardan kaynaklanan fosfor yükleri (%29) gelmektedir. ġekil 91‘e göre kentsel Toplam Fosfor yükündeki 2020 yılındaki düĢüĢ 2020 yılında AAT‘lerin tamamlanacağı kabulüdür. 2030 ve 2040 yılları için nüfus artıĢına paralel olarak bir artıĢ gözlenmektedir. Endüstriyel kaynaklı noktasal yüklerde yine yıllara bağlı AAT‘lerde iyileĢmeler olacağından dolayı düĢüĢ gözlenmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 276 / 446 Tablo 63. Susurluk Havzası Noktasal Toplam Fosfor Yükleri Kentsel ve Endüstriyel noktasal T-P yükleri (ton/yıl) Kentsel 2010 2020 2030 2040 Kütahya Bursa Balıkesir Manisa Toplam 77 366 178 0 621 Endüstriyel 5 216 38 0 259 Toplam 82 582 216 0 881 Kentsel 89 497 113 0 699 Endüstriyel 4 195 33 0 233 Toplam 93 692 147 0 932 Kentsel 104 608 131 1 844 Endüstriyel 4 176 30 0 209 Toplam 108 784 161 1 1053 Kentsel 120 726 151 1 998 3 156 27 0 186 123 882 178 1 1184 Endüstriyel Toplam ġekil 90. Susurluk Havzası 2010 Yılı Noktasal Toplam Fosfor Yükü Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 277 / 446 ġekil 91. Susurluk Havzası Yıllara Göre Noktasal Toplam Fosfor Yükü DeğiĢimi Noktasal KOĠ Yükleri Tablo 64‘te Susurluk Havzası yıllara göre noktasal KOĠ yükleri verilmektedir. ġekil 92 ve ġekil 93‘te havza ölçeğindeki dağılımlar gösterilmektedir. ġekil 92‘de verilen 2010 yılı dağılımı incelendiğinde en fazla noktasal KOĠ yükü kentsel atıksulardan kaynaklanmaktadır (%60). Endüstriyel atıksulardan kaynaklanan KOĠ yükleri (%40) gelmektedir. ġekil 93‘e göre kentsel toplam KOĠ yükündeki 2020 yılındaki düĢüĢ 2020 yılında kentsel AAT‘lerin tamamlanacağı kabulüdür. 2030 ve 2040 yılları için nüfus artıĢına paralel olarak bir artıĢ gözlenmektedir. Endüstriyel kaynaklı noktasal yüklerde yine yıllara bağlı AAT‘lerde iyileĢmeler olacağından dolayı düĢüĢ gözlenmektedir. Azot ve fosfor yükleri ile kıyaslandığında kentsel ve endüstriyel yüklerdeki azalma KOĠ‘de daha berlirgindir. Bunun sebebi azot ve fosfor giderimleri için ileri arıtma gerekirken KOĠ‘nin konvansiyonel arıtma sistemlerinde daha yüksek yüzdelerle arıtılabilmesidir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 278 / 446 Tablo 64. Susurluk Havzası Noktasal Toplam KOĠ Yükleri Kentsel ve Endüstriyel noktasal KOĠ yükleri (ton/yıl) 2010 2020 2030 2040 Kütahya Bursa Balıkesir Manisa Toplam Kentsel 5631 18400 6051 30 30112 Endüstriyel 1830 35241 7745 0 44816 Toplam 7461 53641 13797 30 74928 Kentsel 1400 21120 3625 6 26151 Endüstriyel 309 27487 2717 0 30512 Toplam 1709 48607 6341 6 56663 Kentsel 1623 25959 4177 7 31766 Endüstriyel 278 24738 2445 0 27461 Toplam 1902 50697 6622 7 59228 Kentsel 1792 28765 4634 7 35199 Endüstriyel 247 21989 2173 0 24410 2040 50755 6807 7 59608 Toplam ġekil 92. Susurluk Havzası 2010 Yılı Noktasal KOI Yükü Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 279 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 93. Susurluk Havzası Yıllara Göre Noktasal KOI Yükü DeğiĢimi Noktasal kirleticiler, yerleĢim yerlerinde yaĢayan kiĢilerden kaynaklanan evsel atıksular, havza sınırları içerisinde kalan alanda faaliyet gösteren, kanalizasyona veya doğrudan alıcı ortama deĢarj yapan endüstriyel tesis atıksularını kapsamaktadır. ġekillerden de görüleceği üzere, noktasal kirlilik yükleri içerisinde mevcut durumda ve gelecekte en büyük paya kentsel yük sahiptir. Susurluk Havzası‘nda yoğun bir sanayileĢmenin mevcut olması endüstriyel atıksu yüklerinin kentsel yüklerden daha fazla olması sebep olmaktadır. Noktasal kirlilik kaynaklarından gelen tüm parametrelerde 2020 yılında büyük bir değiĢme görülmektedir. Bunun sebebi ise 2020 yılından itibaren tüm yerleĢim yerlerinde kentsel atıksu arıtma tesislerinin iĢletmeye alınacağı tahminleridir. Kentsel kirliliğin arıtımı konusundaki bu ani değiĢim sebebiyle 2020 yılında tüm parametrelerde 2010 yılına göre ani bir düĢüĢ ve sonrasında nüfus artıĢına bağlı olarak zaman içerisinde yavaĢ bir artıĢ öngörülmektedir. Endüstriyel tesislerden gelen kirletici yükündeki azalma, endüstri tesislerinde AAT kurulmasıyla ve mevcut AAT tesislerinin revize edilmesiyle ilgilidir. Katı atık düzenli depolama tesislerindeki kirlilik yükü artıĢının ise atık miktarının nüfusa bağlı olarak artmasına ancak bu arĢtın kurulacak düzenli depolama tesisleriyle azalmasıyla açıklanabilir. Kirletici yüklerdeki yıllara göre artıĢ ve azalıĢ TN ve TP yüklerinde benzer olmakla birlikte KOĠ yükündeki değiĢim diğer parametrelerden farklı olmaktadır. Bu durumun temel nedeni kentsel ve endüstriyel atıksuların içeriğindeki KOĠ yükünün AAT‘de TN ve TP‘a göre çok daha kolay giderilebilmesiyle ilgilidir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 280 / 446 6.2.3. Yayılı Kirletici Kaynaklar ve Kirlilik Yükleri Su kaynaklarındaki kalitenin iyileĢtirilmesi ve korunması için noktasal kirleticilerin yanı sıra, su ve havza kirlenmesi üzerinde büyük etkisi olan yayılı kirleticilerin belirlenmesi ve kontrolü de son derece önemlidir. Ülkemizde tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yaygın olması bu kirleticilerin dikkate alınmasının gerekliliğini bir kat daha arttırmaktadır. Yayılı kirletici kaynaklardan oluĢan en önemli kirlilik parametreleri azot ve fosfor gibi besi maddeleridir. Besi maddesi yükleri, gerek havza gerekse su kalitesi modelleri ve bu modellerin farklı kirlilik kontrol senaryolarına göre çalıĢtırılmasında temel kirlilik girdilerini teĢkil etmektedir. Ayrıca su kalitesinin izlenmesinde, suyun ötrofik seviyesinin en önemli göstergeleri besi maddeleridir. Yayılı kirlilik, kentsel ve kırsal alanlardaki arazi kullanım faaliyetleri ve atmosferdeki kirletici emisyonlarından (ısınma ve endüstriyel üretim gibi etkenler sonucunda) kaynaklanan, alıcı ortama iklimsel ve meteorolojik koĢullar (yağmur ve karların erimesi) ile coğrafi ve jeolojik koĢullara bağlı olarak kesikli Ģekilde oluĢan, çeĢitli ortamlar (hava su, toprak) boyunca karmaĢık taĢınım ve dönüĢüm reaksiyonları sayesinde havza veya alt havzalara ulaĢmaktadır (Özalp, 2009). Bu çalıĢmada, havzadaki baĢlıca yayılı kirletici kaynaklar; Arazi kullanımı (orman alanları, çayır-mera alanları, kentsel-kırsal yerleĢim alanları, kıta içi su alanları), Tarımsal faaliyetler (gübre kullanımı), Hayvancılık faaliyetleri, Atmosferik taĢınım (trafik emisyonları ve evsel ve endüstriyel baca emisyonlarından kaynaklanan kirlenme), Katı atık depolama faaliyetleri (düzensiz depolama alanı sızıntı suları), Foseptik (sızdırmalı) çıkıĢ suları, Tarım koruma ilaçları kullanımı (Pestisit kullanımı) olarak sınıflandırılmıĢtır. ÇalıĢmada yukarıdaki baĢlıklar dikkate alınarak kirletici yükler hesaplanmıĢtır. Hesaplamalarda literatür verileri ile birlikte çeĢitli kurumlar tarafından (TÜĠK, Çevre ve Orman Bakanlığı, Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı, ĠçiĢleri Bakanlığı) oluĢturulan resmi veriler TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 281 / 446 kullanılmıĢtır. Kirlilik yükü hesaplamaları, ilin havzada kalan kısmında ve ilçeler bazında yapılmıĢtır. 2010 yükleri hesaplanarak alansal dağılımları verilmiĢtir, sonrasında 2020, 2030, 2040 yılları için tahminler yapılmıĢtır. 6.2.3.1. Arazi Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Kirlilik Yükleri Arazi kullanımından kaynaklanan yayılı yükler; Çevre ve Orman Bakanlığı‘ndan temin edilen CORINE veritabanı yardımı ile elde edilen her bir arazi kullanımına ait alansal verinin, literatürde yer alan birim yük değerleri ile çarpılmasıyla hesaplanmıĢtır. Kullanılan literatür verisi (Dahl ve Kurtar, 1993, ÖEJV, 1993) Tablo 65‘te verilmiĢtir. Tablo 65. Arazi kullanımından kaynaklanan birim yükler Yayılı Kaynak Orman Alanları Çayır ve Meralar Kentsel Alan Kırsal Alan Birim Yükler (kg/ha.yıl) Toplam N Toplam P 2 5 3 9,5 0,05 0,10 0,50 0,90 Tarım alanları için CORINE sınıfları olarak; 21 (Ekilebilir Alanlar), 22 (Sürekli ürünler) ve 24 (KarıĢık Tarım Alanları) sınıfları, alt sınıfları ile birlikte hesaplamada kullanılmıĢtır. Orman alanları için CORINE sınıfı 31 (Ormanlar), tüm alt sınıfları ile birlikte dikkate alınmıĢtır. Çayır ve mera alanları için, CORINE sınıfı 22 (Meralar) ve 32 (Maki veya otsu bitkiler), alt sınıfları ile birlikte kullanılmıĢtır. Kentsel ve kırsal alan yüzeysel akıĢ sularından kaynaklanan yükler için ise CORINE sınıfları 1 (Yapay bölgeler) ana sınıfı, tüm alt sınıfları ile birlikte dikkate alınmıĢtır. Arazi kullanımından kaynaklanan yayılı yüklerin hesabında; - Kullanılan CORINE verileri 2006 yılına ait olduğundan arazi kullanımının, bu tarihten itibaren değiĢmediği/değiĢtirilmediği (Örneğin çayır/mera alanlarında tarım yapılmadığı) kabul edilmiĢtir. Susurluk havzası için arazi kullanımından (orman, çayır-mera, kentsel ve kırsa alan yüzeysel akıĢ suları) kaynaklanan yayılı yüklere ait sayısal TN ve TP haritaları, ġekil 94 ve ġekil 95‘te gösterilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 282 / 446 ġekil 94. Susurluk Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan TN yükü ġekil 95. Susurluk Havzası Arazi Kullanımından Kaynaklanan TP Yükü GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 283 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 94 ve ġekil 95 birlikte değerlendirildiğinde, havzanın doğal arazi örtüsünün bozulmadığı güney bölümünde (Simav, Orhaneli ve Bigadiç civarları ), arazi kullanımından kaynaklanan azot ve fosfor yükünün sırası ile 150-250 ton N/yıl ve 4-10 ton P/yıl mertebesindedir. Havzada yoğun nüfusun ve sanayinin olduğu kuzey kesimde ise (Bursa ve Bandırma), Toplam Azot yükü 50 ton N/yıl, Toplam Fosfor yükü ise 1 ton P/yıl değerinin çok altındadır. 6.2.3.2. Tarımsal Gübre Kullanımından Kaynaklanan Yayılı Yükler Ülkemizde tarım alanlarındaki ticari (sentetik) gübre kullanımları gerek miktar gerekse tür olarak ekilen ürüne, iklime, toprak özelliklerine bağlı olarak değiĢiklik göstermektedir. Her bir havza özelinde, tarımsal alanlarda kullanılan gübrelerden bitkinin bünyesine çekim sonrası arda kalan kısmının belli bir miktarının alıcı ortama yüzeysel akıĢ ve yeraltı suyuna karıĢma ile geçeçeği varsayımıyla hesaplama yapılmıĢtır. Susurluk Havzası‘nda, gübre kullanımından kaynaklanan yayılı yüklerin hesabı için, ĠçiĢleri Bakanlığı tarafından yürütülen ĠLEMOD (Ġl Envanterlerinin Modernizasyonu Projesi) yıllık gübre kullanım verileri ile CORINE arazi kullanımına bağlı alansal veriler birlikte kullanılmıĢtır. ĠLEMOD verileri ilçe bazlı olduğundan, CORINE veritabanından ilgili ilçenin havzada kalan kısmının alansal değeri hesaplanmıĢ; 2005-2007 yıllarına ait ĠLEMOD verisinden elde edilen havzada gübrelenen arazi değeri, ilçenin havzada kalan kısmı ile çarpılarak havzada gübrelenen alansal değeri hesaplanmıĢtır. ĠLEMOD verisi saf N ve saf P2O5 bazında olduğundan, yıllık satılan toplam gübre miktarı, öncelikle aktif N ve P değerlerine dönüĢtürülmüĢtür. Bu dönüĢümün sonucu olarak, tarım arazilerine uygulanan toplam N ve P miktarı belirlenmiĢtir. Besi maddelerinin ürün bünyesine alınma oranları belirli aralıklar içinde değiĢmektedir ve uygulanan tüm besi maddelerinin ürün tarafından alınması ancak ideal Ģartlarda mümkündür. Ürün bünyesine alınma oranları iklim koĢullarına, toprak özelliklerine, üretilen ürünlere, uygulanan gübrenin yapısına ve uygulama yöntemi ile sıklığına bağlıdır. Gerçekte bünyeye alma oranları uygulanan azotun %40-80‘i fosforun ise %5-20‘i arasında değiĢmektedir. Daha fazla gübre uygulandığında, ürün bünyesine alma daha verimsiz hale gelmektedir. Sızma ve yüzeysel akıĢ sebebiyle oluĢan kayıplar, uygulanan fosforun %0,5–5‘i, azotun ise %5-30‘u arasındadır (Oenema ve Roest, 1998; Bottcher ve Rhue, 2000). Bu çalıĢmada, bitki bünyesine alma değerleri, ilerideki çalıĢmalarda eĢgüdümün sağlanması amacıyla, ĠTÜ tarafından 2008 yılında tamamlanan ―Büyük Melen Havzası Entegre Koruma ve Su Yönetimi Master Planı‖ çalıĢmasında olduğu gibi, N için %50, P için ise %20 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 284 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 seçilmiĢtir. Azotun %35‘inin ve fosforun %75‘inin buharlaĢma, nitrifikasyon- denitrifikasyon prosesi ve toprakta P adsorpsiyonu gibi taĢınım süreçleri yolu ile kaybolduğu kabul edilmiĢtir. Böylece, toprakta oluĢan toplam kayıplar neticesinde, uygulanan azotun %15‘i, fosforun ise %5‘inin olarak alıcı ortama ulaĢtığı kabul edilerek ilgili (su ortamına gelen) gübre kaynaklı yayılı yükler hesaplanmıĢtır. Gübre kullanımından kaynaklanan yayılı yükleri hesaplanmasında, - Satılan gübrenin, havzadaki tarım alanlarında eĢit kullanıldığı kabul edilmiĢtir. - Yıllık olarak verilen satılan gübre miktarının, ilgili yıl içinde çiftçiler tarafından kullanıldığı kabul edilmiĢtir. - Satılan gübrenin, satıldığı ilçede kullanıldığı kabul edilmiĢtir. Susurluk Havzası için oluĢturulmuĢ gübre kullanımından alıcı ortama gelen yayılı yük haritaları, N ve P için sırasıyla ġekil 96 ve ġekil 97‘de gösterilmiĢtir. ġekil 96. Susurluk Havzası Gübre Kullanımdan Kaynaklanan Yayılı N yükü Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 285 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 97. Susurluk Havzası gübre kullanımdan kaynaklanan yayılı P yükü dağılımı ġekil 96 ve ġekil 97 birlikte değerlendirildiğinde; özellikle Bursa ve Balıkesir‘in bazı ilçelerinde, gerek ĢehirleĢme ve sanayileĢmenin etkisi gerekse tarım yapılan alanın azlığı sebebi ile gübre kullanımından kaynaklanan yayılı yüklerin düĢük miktarlarda olduğu görülmektedir. Havza‘daki en fazla gübre kaynaklı yayılı yük Karacabey, MustafakemalpaĢa ve Balıkesir ovalarından kaynaklanmaktadır. 6.2.3.3. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı Yükler Ülkemizde hayvancılık halen yaygın bir tarım sektörü durumundadır. Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan atıkların bir bölümü, tarımda doğal gübre olarak kullanılmakta; geri kalan kısmı ise sağlıksız Ģartlarda açık depolarda biriktirilmekte ve/veya en yakın araziye dökülmektedir. Dolayısıyla, hayvan atıklarından kaynaklanan yayılı N ve P yükleri de havzaya gelen önemli kirletici kaynaklardandır. Hayvan dıĢkıları doğal gübre olarak kullanıldıklarında, ortama yayılan azot ve fosfor birim yükleri, hayvan kategorisi, türü, beslenme alıĢkanlıkları, ağırlıkları ve gübreleme özelliklerine bağlı olarak yüksek oranda değiĢkenlik göstermektedir. Bu yüzden, birim yüklerin belirlenmeleri oldukça güçtür. Susurluk Havzası için hayvancılıktan kaynaklanan yayılı yükler; TÜĠK tarafından yıllık olarak üç kategoride (büyükbaĢ, küçükbaĢ, kümes hayvanı) yayınlanan ilçelere göre hayvan sayılarının; literatürden elde edilen birim hayvan yükleri ile çarpılması ile hesaplanmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 286 / 446 Hesaplamada, TÜĠK 2007, 2008 ve 2009 yıllarına ait verinin ortalaması alınarak güncel yükler hesaplanmıĢtır. Hesaplanan yük, ilçenin havzada kalan alanı kadar azaltılmıĢ ve gübre hesabında olduğu gibi, hesaplanan yayılı yükün N için %15; P için %‘inin alıcı ortama ulaĢabileceği kabul edilerek hesaplar yapılmıĢtır. Yayılı yüklerin hesabında kullanılan katsayılar Tablo 66‘te gösterilmiĢtir (Agricultural Statistics, 2001; Andreadakis ve diğ, 2007; Öztürk 2008). Tablo 66. Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yük katsayıları Hayvan Kategorisi BüyükbaĢ (Ġnek,Sığır) KüçükbaĢ (Koyun,Keçi) Kümes Hayvanı (Tavuk) Azot (kg/ton hayvan ağırlığı/gün) 0,30 0,42 0,52 Fosfor (kg/ton hayvan ağırlığı/gün) 0,10 0,06 0,22 N Kaybı (kg/hayvan/yıl) P Kaybı (kg/hayvan/yıl) 8,2 1,0 0,06 0,91 0,05 0,008 Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yüklerin hesabında; - BüyükbaĢ hayvan 500 kg, küçükbaĢ hayvan 45 kg ve kümes hayvanı 2 kg kabul edilerek birim yükler (kg/gün) elde edilmiĢtir. - Hayvanların havzada kalan ilçelerde eĢit olarak dağıldığı kabul edilmiĢtir. Susurluk Havzası için oluĢturulmuĢ hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yük haritaları, N ve P için sırasıyla ġekil 98 ve ġekil 99‘da gösterilmiĢtir. ġekil 98. Susurluk Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı N Yükü TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 287 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 99. Susurluk Havzası Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Yayılı P yükü ġekil 98 ve ġekil 99 birlikte değerlendirildiğinde, Susurluk Havzası‘nda Bursa Ģehir merkezinden kaynaklanan yayılı hayvancılık yükünün yüksek olmadığı; havzada en fazla yayılı yükün tavukçuluğun yoğun olduğu Bandrıma ile büyük ve küçükbaĢ hayvancılığı geliĢtiği Balıkesir Merkez ile Bigadiç‘ten kaynaklandığı görülmektedir. 6.2.3.4. Hava Kirliliği ile Atmosferik TaĢınımdan Kaynaklanan Yayılı Yükler Endüstriyel faaliyetler, konutlarda ısınma amaçlı olarak kullanılan fosil kökenli yakıtlar, motorlu taĢıtlardan çıkan egzoz gazları hava kirliliğine sebep olan baĢlıca kaynaklardır. Bu kirleticiler, hava kirliliğine sebep olmasının yanı sıra yağmur ile yıkanarak havzadaki su kaynaklarını da kirletmektedir. Bu projede, havzadaki su kaynaklarında ötrofikasyona sebep olan azot ve fosfor kirliliği incelenmiĢtir. Gerek ısınma ve endüstri kaynaklı, gerekse trafik kaynaklı emisyonların genelinde atmosferik birikiminden fosfor yükü oluĢmamaktadır. Bu nedenle, atmosferik birikim açısından kirletici olarak NOx ve NH3 parametreleri değerlendirilmiĢtir. Atmosferik taĢınımdan kaynaklanan yayılı N yükünün hesabında; - Sanayi ve evsel kaynaklı kirleticiler hesaba katılmıĢtır, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 288 / 446 - ĠTÜ tarafından yapılan Melen Havzası Koruma Eylem Planında, Melen Havzası için, 836 mm/m2 yıllık ortalama yağıĢ için NO3 ve NH3‘ün Toplam Azot cinsine çevrilmesi sonucu bulunan 10,3 kg N/ha.yıl birim yük esas alınmıĢtır, - Melen Havzasındaki yıllık ortalama yağıĢ bilindiğinden diğer havzalarda da ortalama yağıĢla orantılı olarak değiĢecek birim yükler bulunarak hesaplamalar yapılmaktadır. Susurluk Havzası‘nda kalan ilçelere ait yıllık ortalama yağıĢ değerleri, Melen Havzası yağıĢ değeri referans alınarak, ve bulunan katsayıya göre oranlanarak havzadaki atmosferik taĢınımdan kaynaklanan yayılı N yükü hesaplanmıĢtır, - Havzada yer alan ilçelerden aynı ile bağlı bulunan tüm ilçelerin eĢit yağıĢ aldığı kabul edilmiĢtir. - Bulunan birim yük, toplam havza alanının %5‘ine uygulanmıĢtır. Her bir ilçe ve havzayı paylaĢan diğer iller için bu oran sabit kabul edilmiĢtir. Bu çalıĢmada, trafikten kaynaklı emisyonlar ile hava kirliliği ile oluĢan karbon esaslı kirlenme hesaba katılmamıĢtır. Ancak, özellikle karayollarının ve Ģehir içi trafiğin yoğun olduğu bölgelerde trafikten kaynaklı egzoz gazları ve karayolunda oluĢan tozların su havzaları açısından önemli bir kirlilik kaynağı olduğu öngörülmektedir. Havzaya atmosferden taĢınan kirliliğin sadece TN için değil hidrokarbonlar, ağır metaller, toz gibi hava kirliliğinin tüm yönleriyle incelenmesi envanter, ölçüm ve modelleme çalıĢmalarını gerektiren uzun ve karmaĢık bir süreç olduğundan bu proje kapsamında dahil edilmemiĢtir. Nehir havzaları yönetim planı hazırlanırken atmosferik taĢınımın detaylı olarak incelenmesinin gerekli olduğu düĢünülmektedir. Susurluk Havzası için, atmosferik taĢınım ile oluĢan Toplam TN yükü dağılımı ġekil 100‘de verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 289 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 100. Susurluk Havzası Atmosferik TaĢınım ile OluĢan Toplam N yükü 6.2.3.5. Foseptik ÇıkıĢ Sularından Kaynaklanan Yayılı Yükler Havzadaki yerleĢimlerin bir kısmı kanalizasyon sistemine bağlı değildir. Bundan dolayı, kırsal yerleĢimlerde sızdırmalı veya sızdırmasız foseptikler yaygın olarak kullanılmaktadır. Foseptik çıkıĢ suları yayılı kirletici kaynak olarak kabul edilmektedir. Bu çalıĢmada, foseptiklerden kaynaklanan yayılı yükleri; foseptik kullanan yerleĢim yerlerinin 2010 yılı eĢdeğer nüfusları ve 20 Mart 2010 tarihli Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği‘nde verilen kiĢi baĢı günlük kirlilik yükleri değerleri kullanılarak hesaplanmıĢtır. Tebliğ‘de yer almayan, nüfusu 2.000‘in altında olan yerleĢim yerleri için kullanılacak olan kirlilik yükleri değerleri ise, nüfusu 2.000 ile 10.000‘in arasında olan yerler için verilmiĢ değerlerden yola çıkılarak tahmin edilmiĢtir. Buna göre Kentsel AAT Tebliği ve Tchobanoglous ve Burton (1991)‘de verilen tipik konsantrasyonlar dikkate alınarak belirlenen ve yük hesaplamalarında kullanılan kiĢi baĢı günlük kirlilik yükleri değerleri Bölüm 6.2.2.1‘ de verilmektedir. Foseptik çıkıĢ sularından kaynaklanan kirletici yüklerin hesabında; TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 290 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 OluĢan yük sadece 2010 yılı için hesaplanmıĢ; Kentsel AAT Tebliği ve Atıksu Arıtımı Eylem Planı gereğince 2017‘ye kadar AAT olmayan yerleĢim yeri kalmayacağı kabulü ile 2020, 2030 ve 2040 yükleri noktasal yük olarak dikkate alınmıĢtır. Foseptik bilgileri, saha çalıĢmalarında elde edilen bilgiler doğrultusunda oluĢturulmuĢtur. Kanalizasyonu mevcut olmayan ve/veya inĢaat halinde olan tüm yerleĢim birimlerinde foseptik olduğu kabul edilmiĢtir. Foseptiklerdeki kirlilik giderimi KOĠ için %50, Toplam Azot için %20, Toplam Fosfor için %30 olarak alınmıĢtır. Susurluk Havzası için foseptik çıkıĢ sularından kaynaklanan yayılı yükler ġekil 101 ve ġekil 102‘de gösterilmiĢtir. ġekil 101. Susurluk Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan Yayılı N Yükleri Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 291 / 446 ġekil 102. Susurluk Havzası Foseptiklerden Kaynaklanan Yayılı P Yükleri Dağılımı ġekillerde görüldüğü üzere havzada yer alan merkez ilçelerde kanalizasyon tamamlanmıĢtır ve toplanan atıksular AAT‘de artılarak uzaklaĢtırılmaktadır, dolayısıyla foseptikten kaynaklanan mevcut yayılı kirletici yük bulunmamaktadır. Haritada en yüksek kirletici yüke sahip olduğu (TN 20-50 ton/yıl; TP 4-8 ton/yıl olmak üzere) görülen MustafakemalpaĢa ilçesine ait beldelerin kanalizasyon sistemlerin olmamasından dolayı atıksular foseptiklerde toplanmaktadır. Foseptiklerde toplananan atıksu bölgenin nüfusuna bağlı olarak (havzadaki diğer yerleĢim yerlerine göre daha az olduğu için), gelen kirletici yük nispeten daha azdır. 6.2.3.6. Katı Atık Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı Yükler Susurluk havzasında yer alan düzensiz depolama alanlarından yağıĢ ve arazi drenajı sonucu ile kaynaklanan yayılı yükler, ġekil 103 ve ġekil 104‘te gösterilmiĢtir. Düzenli depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı sularının yerinde ve/veya en yakın AAT‘ne taĢındığı düĢünülerek yayılı yük hesaplamalarına dahil edilmemiĢtir. Sızıntı suyu hesabına iliĢkin detaylı açıklamalar Bölüm 6.2.2.3‘te anlatılmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 292 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 103. Susurluk Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı N Yükleri Dağılımı ġekil 104. Susurluk Havzası Sızıntı Sularından Kaynaklanan Yayılı P Yükleri Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 293 / 446 Yukarıdaki haritalar oluĢturulurken, pembe ile gösterilen yerlerde mevcut durumda yer alan düzenli depolama tesislerinin bulunduğu ilçeler ve bu tesislere atıklarını topladıkları ilçeler gösterilmiĢtir. Düzenli depolama tesisleri kurulmadan önce kullanılan düzensiz depolamalardan gelen sızıntı suyu kaynaklı kirletici yükler toplam yayılı yük hesaplarına dahil edilmiĢ, ancak bu haritalarda gösterilmemiĢtir. ġekillerden görüldüğü üzere havzanın sadece bursa kent merkezinde atıklar düzenli depolama tesislerinde toplanmaktadır. Dolayısıyla pembe ile ifade edilmiĢ alanlardan mevcut halde sızıntı suyu kaynaklı kirlilik yükü gelmediği kabul edilmektedir. Havzada yer alan Hamitler Düzenli Depolama Tesisi ilçelerdeki atıkları toplamakta, atıklardan kaynaklanan sızıntı suyu Hamitler Sızıntı Suyu AAT‘de arıtılmaktadır. Bursa‘nın Keles ilçesindeki atıklar ise Keles TKĠ Kömür ĠĢletmeleri‘nin hafriyat alanına dökülüp; hafriyat atıkları ile kapatılmaktadır. 6.2.3.7. Toplam Yayılı Kirlilik Yükleri Yapılan hesaplamalar sonucunda bulunan tüm havzadan gelen yayılı yüklerin dağılımı sırası ile hem TN hem TP için ġekil 105 ve ġekil 106‘da sayısal haritalar olarak; ġekil 107 ve ġekil 108‘de ise pasta diyagramları Ģeklinde verilmiĢtir. ġekil 105. Susurluk Havzası Toplam Yayılı N Yükleri Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 294 / 446 ġekil 106. Susurluk Havzası Toplam Yayılı P Yükleri Dağılımı ġekil 107. Susurluk Havzası Toplam Yayılı Azot Yükü Dağılımları GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 295 / 446 ġekil 108. Susurluk Havzası Toplam Yayılı Fosfor Yükü Dağılımları Yayılı azot kirliliği, baskın olarak tarımsal faaliyetlerden ve hayvan yetiĢtiriciliğinden kaynaklanmaktadır. Toplam mevcut yayılı kirleticilerin sunulduğu Ģekillere göre, N yükü açısından %63 ile baĢı çeken tarımsal gübre yükünü, %20 ile hayvansal atıkların geldiği hayvan yetiĢtiriciliği ve %14 ile arazi kullanımından kaynaklanan N yükü takip etmektedir. Atmosferik taĢınım ve sızıntı suyu yükleri, toplam N yayılı yükleri açısından sadece yaklaĢık %3‘lük bir paya sahiptir. Susurluk havzasının özellikle nüfus ve sanayi açısından geliĢmiĢ bir havza konumunda olması sebebiyle, gerek ulaĢım gerekse sanayiden kaynaklı konvansiyonel kirleticilerden kaynaklanan yayılı yüklerin atmosferik taĢınımla havzaya olan etkisi detaylı olarak araĢtırılmalıdır. Fosfor yükleri ile ilgili olarak, yüklerin çoğunluğunun tarımsal gübre kullanımını (%73) takiben hayvancılıktan (%23) kaynaklandığı görülmektedir. Tarımsal alanlar, çayır ve meralar ile ormanların P yükleri de % 4 mertebelerindedir. ġekil 109 ve ġekil 110‘da Balıkesir ilinin havza sınırları içerisinde kalan yerleĢim yerlerinden kaynaklanan yayılı kirlilik yüklerinin TN ve TP bazında dağılımları verilmektedir. Yayılı yük haritaları EK VII‗de verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 296 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 109. Balıkesir Ġli Yayılı Azot Yükü Dağılımı ġekil 110. Balıkesir Ġli Yayılı Fosfor Yükü Dağılımı ġekil 111 ve ġekil 112‘de Bursa ilinin havza sınırları içerisinde kalan yerleĢim yerlerinden kaynaklanan yayılı kirlilik yüklerinin TN ve TP bazında dağılımları verilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 297 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 111. Bursa Ġli Yayılı Azot Yükü Dağılımı ġekil 112. Bursa Ġli Yayılı Fosfor Yükü Dağılımı ġekil 113 ve ġekil 114‘de Kütahya ilinin havza sınırları içerisinde kalan yerleĢim yerlerinden kaynaklanan yayılı kirlilik yüklerinin TN ve TP bazında dağılımları verilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 298 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 113. Kütahya Ġli Yayılı Azot Yükü Dağılımı ġekil 114. Kütahya Ġli Yayılı Fosfor Yükü Dağılımı ġekil 115 ve ġekil 116‘da Manisa ilinin havza sınırları içerisinde kalan yerleĢim yerlerinden kaynaklanan yayılı kirlilik yüklerinin TN ve TP bazında dağılımları verilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 299 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 115. Manisa Ġli Yayılı Azot Yükü Dağılımı ġekil 116. Manisa Ġli Yayılı Fosfor Yükü Dağılımı Gelecekteki Yayılı Yüklerin Tahmini Bu çalıĢma kapsamında, havzada gelecekteki (2020, 2030 ve 2040 yılları için) yayılı yük hesaplamaları, AB Adayı olan Ülkemizde, Su Çerçeve Direktifi gereğince havzanın doğal yapısının daha fazla bozulmasına karĢı koruyucu faaliyetler gerçekleĢtirileceği esasına göre yapılmıĢtır. Koruyucu faaliyetler açısından, noktasal kirletici kaynakları izlemek ve kontrol etmek, yayılı kirletici kaynaklara göre daha kolaydır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 300 / 446 Havzada, 2010 yılı için arazi kullanımınının 2040 yılına kadar önemli oranda değiĢmeyeceği kabulü ile 2010 yılı için hesaplanan arazi kullanımından kaynaklanan yayılı yükler, 2040 yılına kadar sabit kabul edilmiĢtir. Benzer Ģekilde, gelecekteki yükler açısından alt havza bazında detaylı çalıĢmalar yapılması gerektiğinden, atmosferik taĢınımla oluĢan yayılı kirlilik yükleri de 2040 yılına kadar sabit kabul edilmiĢtir. Bunun yanı sıra, mevcut durumda yayılı kirletici kaynak olarak görünen sızıntı suyunun, Çevre ve Orman Bakanlığı Katı Atık Ana Planı gereğince son yıllarda hızla yapımına baĢlanan düzenli katı atık depolama alanları ile hem miktarı azalacak, hem de kirletici konsantrasyonu önemli ölçüde azalacaktır. Bölüm 5.5‘te sızıntı suyu hesap yönteminde de açıklandığı üzere, düzenli depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı suları, toplanıp arıtılmaları nedeni ile noktasal kaynak gibi davranacak ve gelecekte sızıntı suyu yalnız eski depolama alanlarından açığa çıkacaktır. Bu sebeple, sızıntı suyundan gelecekte kaynaklanacak yayılı kirlilik yüklerinin hesabında; 2020 yılında, 2010 yılında hesaplanan yüklerin %25 oranında azalacağı kabul edilmiĢtir. 2030 yılındaki yükler, 2010 yılındaki mevcut yükün % 50‘si olarak; 2040 yılındaki yükler ise 2010 yılındaki yüklerin % 95 azalacağı Kabul edilerek hesaplanmıĢtır. 2017 yılına kadar, Belediye teĢkilatına sahip tüm yerleĢim yerlerinin AAT‘ye sahip olacağı kabulü ile sadece kırsal alanlarda (köylerde) foseptik kullanıyor olacaktır. Bu nedenle kırsal alanlardan kaynaklanan foseptik yükleri ihmal edilerek, foseptiklerden kaynaklanan yayılı yükler, 2020 yılına kadar hesaplanmıĢtır. Gelecekte, iyi tarım uygulamalarının artması ve organik tarıma geçiĢin hızlanması sonucu, daha az ve bilinçli gübre kullanılacaktır. Hayvancılık faaliyetleri, artan milli gelire paralel olarak bir miktar artacak; daha çok modern çiftliklerde besi hayvanı yetiĢtiriciliği olarak devam edecektir. Tarım (gübre) ve hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yük hesaplamalarda 2020 yılında tarımsal faaliyetler ve hayvan yetiĢtiriciliğinden gelen besi maddesi yüklerinde 2010 için hesaplanan değerlere göre % 20‘lik, 2030 yılı için % 30‘luk ve benzer Ģekilde 2040 yılında da % 40‘lık bir azalma olacağı literatür bilgilerine dayanarak kabul edilmiĢtir (Stolze vd., 2000 - FAO,2002). Yayılı yükleri gelecekte azaltmaya yönelik alınacak daha gerçekçi çözümleri araĢtırmak için tüm havzada daha detaylı araĢtırmalar yürütülmelidir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 301 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 6.2.4. Toplam Kirlilik Yükü Değerlendirmesi Yukarıdaki Bölüm 6.2.2 ve 6.2.3‘de noktasal ve yayılı kirletici kaynaklar ile bu kaynakların proje alanında sebep olduğu kirlilik yükleri değerlendirilmiĢ ve geleceğe dönük kirlilik yükü tahminleri yapılmıĢtır. Kirlilik yükü hesaplamalarında, gelecekte havzada gerçekleĢtirilecek olan koruyucu faaliyetler sebebiyle doğal yapının daha fazla bozulmasının önleneceği, bu sebeple gelecek yıllarda kirlilik oluĢumunda bir iyileĢme olacağı öngörüsü yapılmıĢtır. Buna bağlı olarak su kaynakları üzerindeki baskıların azalması ve neticede su kalitesinde artıĢ gerçekleĢmesi beklenmektedir. Noktasal ve yayılı kirletici yüklerin gelecekteki durumu ile ilgili öngörüler aĢağıda özetlendiği gibidir. 2017 yılına kadar, Belediye teĢkilatına sahip tüm yerleĢim yerlerinin AAT‘ye sahip olacağı kabulü ile sadece kırsal alanlarda (köylerde) foseptik kullanıyor olacaktır. Bu nedenle kırsal alanlardan kaynaklanan foseptik yükleri ihmal edilerek, foseptiklerden kaynaklanan yayılı yükler, 2020 yılına kadar hesaplanmıĢtır. Gelecekte, iyi tarım uygulamalarının artması ve organik tarıma geçiĢin hızlanması sonucu, daha az ve bilinçli gübre kullanılacaktır. Hayvancılık faaliyetleri, artan milli gelire paralel olarak bir miktar artacak; daha çok modern çiftliklerde besi hayvanı yetiĢtiriciliği olarak devam edecektir. Tarım (gübre) ve hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı yük hesaplamalarda 2020 yılında tarımsal faaliyetler ve hayvan yetiĢtiriciliğinden gelen besi maddesi yüklerinde 2010 için hesaplanan değerlere göre % 20‘lik, 2030 yılı için % 30‘luk ve benzer Ģekilde 2040 yılında da % 40‘lık bir azalma olacağı literatür bilgilerine dayanarak kabul edilmiĢtir (Stolze vd., 2000 - FAO,2002). Endüstriyel tesislerden gelen kirletici yükündeki azalma endüstri tesislerinde AAT kurulmasıyla ve mevcut AAT‘lerinin revize edilmesiyle sağlanacaktır. Mevcut durumda yayılı kirletici kaynak olarak görünen sızıntı suyunun, Çevre ve Orman Bakanlığı Katı Atık Ana Planı gereğince son yıllarda hızla yapımına baĢlanan düzenli katı atık depolama alanları ile hem miktarı azalacak hem de kirletici konsantrasyonu önemli ölçüde azalacaktır. Sızıntı suyu hesap yönteminde de açıklandığı üzere, düzenli depolama alanlarından kaynaklanan sızıntı suları, toplanıp arıtılmaları nedeni ile noktasal kaynak gibi davranacak ve gelecekte sızıntı suyu yalnız eski depolama alanlarından açığa çıkacaktır. Bu sebeple, sızıntı suyundan gelecekte kaynaklanacak yayılı kirlilik yüklerinin hesabında; 2020 yılında, 2010 yılında hesaplanan yüklerin %25 oranında azalacağı kabul edilmiĢtir. 2030 yılındaki yükler, 2010 yılındaki mevcut yükün % 50‘si olarak; 2040 yılındaki yükler ise 2010 yılındaki yüklerin % 95 azalacağı kabul edilerek hesaplanmıĢtır. Havzada, 2010 yılı için arazi kullanımının 2040 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 302 / 446 yılına kadar önemli oranda değiĢmeyeceği kabulü ile 2010 yılı için hesaplanan arazi kullanımından kaynaklanan yayılı yükler, 2040 yılına kadar sabit kabul edilmiĢtir. Benzer Ģekilde, gelecekteki yükler açısından alt havza bazında detaylı çalıĢmalar yapılması gerektiğinden, atmosferik taĢınımla oluĢan yayılı kirlilik yükleri de 2040 yılına kadar sabit kabul edilmiĢtir. Susurluk Havzası‘nda yer alan Kütahya, Bursa, Balıkesir ve Manisa illerinden havzaya verilen noktasal ve yayılı yüklerin yıllara bağlı değiĢimleri Tablo 67‘da, havza genelinde oluĢan Toplam Azot ve Toplam Fosfor yüklerinin dağılımı ġekil 117 ve ġekil 118’de, yüklerin yıllara bağlı değiĢimleri ise ġekil 119 ve ġekil 120‘de verilmektedir. Noktasal yüklerde 2020 yılında yapılması planlanan ileri kentsel AAT‘ler nedeniyle önemli bir azalma olsa da sonraki 10 yıllık bölümlerde artıĢ beklenmektedir. Ancak toplam yüke en fazla etki eden yayılı yüklerin her 10 yıllık dilimde yukarıda belirtilen oranlarda azalacağı tahmin edildiği için TN ve TP yükünün de zamanla azalacağı hesaplanmıĢtır. Tablo 67. Havza sınırları içerisinde yer alan illerden kaynaklanan yüklerin yıllara bağlı değiĢimleri YÜKLER (ton/yıl) Yıllar 2010 2020 2030 2040 Ġller KÜTAHYA BURSA BALIKESĠR MANĠSA TOPLAM KÜTAHYA BURSA BALIKESĠR MANĠSA TOPLAM KÜTAHYA BURSA BALIKESĠR MANĠSA TOPLAM KÜTAHYA BURSA BALIKESĠR MANĠSA TOPLAM Toplam Azot (TN) Noktasal Yayılı 478 2.809 4.247 11.883 1.260 17.015 2 59 5.988 31.765 437 2.497 4.822 9.774 836 14.075 2 50 6.097 26.397 542 2.336 5.531 8.728 950 12.603 2 46 7.026 23.713 634 2.164 5.971 7.677 1.054 11.118 3 42 7.662 21.002 Toplam 3.286 16.130 18.275 61 37.753 2.934 14.596 14.912 52 32.494 2.878 14.258 13.554 48 30.738 2.799 13.648 12.172 45 28.663 Toplam Fosfor (TP) Noktasal Yayılı Toplam 82 221 304 582 1.448 2.030 216 1.318 1.534 0 5 5 881 2.992 3.873 93 182 275 692 1.162 1.854 147 1.063 1.209 0 4 4 932 2.410 3.342 108 162 270 784 1.020 1.804 161 936 1.097 1 3 4 1.053 2.122 3.175 123 143 266 882 879 1.761 178 809 987 1 3 4 1.184 1.833 3.017 Havzadaki kentsel alanlardan, endüstriyel tesislerden ve katı atıklardan kaynaklanan noktasal kirlilik yükleri ile yayılı kirlilik yükleri kıyaslandığında, beklendiği üzere noktasal kirliliğin toplam içerisinde daha küçük bir paya sahip olduğu görülmektedir. 2010 yılı için TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 303 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 noktasal yüklerin oranı Toplam N parametresi bazında %16, Toplam P parametresi bazında %23 dir. Noktasal Toplam N yükleri 2010 yılında 5.988 ton/yıl iken, 2040 yılında 7.662 ton/yıl değerine artmaktadır. Toplam P yükleri 30 yıllık bu zaman diliminde önemli bir artıĢla 881 ton/yıl dan 1184 ton/yıl değerine ulaĢmaktadır. Noktasal yüklerdeki bu küçük değiĢimlere rağmen, yayılı yüklerde çok daha yüksek mertebelerde bir değiĢim söz konusudur. 2010 yılında 31.765 ton/yıl olan yayılı toplam N yükü, 2040 yılında 21.002 ton/yıl seviyesine inmekte olup; %34 oranında bir azalma söz konusudur. Yayılı toplam P yükleri değeri de benzer Ģekilde 2.992 ton/yıl dan 1.833 ton/yıl değerine inmektedir. ġekil 117. Susurluk Havzası 2010 Yılı Noktasal ve Yayılı TN Yükü Dağılımı ġekil 118. Susurluk Havzası 2010 Yılı Noktasal ve Yayılı TP Yükü Dağılımı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 304 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 119. Susurluk Havzası Noktasal ve Yayılı TN Yükleri Yıllara Bağlı DeğiĢimi ġekil 120. Susurluk Havzası Noktasal ve Yayılı TP Yükleri Yıllara Bağlı DeğiĢimi Noktasal ve yayılı kirletici kaynakları azaltmak mümkün olsa bile, tamamen önlemek mümkün değildir. Fakat koruyucu önlemler ile yükler belirli bir oranda düĢürülebilmektedir. Hesaplamalar yapılırken yıllara göre yayılı yüklerdeki değiĢim, yukarıda bahsedildiği gibi uluslararası deneyimlere dayanarak göz önüne alınmıĢtır. Yayılı yükleri gelecekte azaltmaya yönelik alınacak daha gerçekçi çözümleri araĢtırmak için tüm havzada daha detaylı araĢtırmalar yürütülmelidir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 305 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 7. HAVZADA ÖNE ÇIKAN ÇEVRESEL SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ 7.1. Baskı ve Etkiler Baskı ve etki analizi, insani faaliyetlerin yüzey suları ve yeraltı suları üzerindeki etkilerini inceler. Bu analiz insani faaliyetleri nedeniyle, Su Kirliliği Kontrolü Direktifinde yer alan çevresel hedeflere ulaĢamama riski altında bulunan yüzey ve yeraltı suyu kitlelerini tanımlamak için pek çok disiplin yaklaĢımını ve farklı kaynaklardan alınan verileri bir araya getiren bütüncül bir değerlendirmedir. Sanayi, tarım, turizm ve kentleĢme gibi faaliyetler ―baskı‖ olarak, bu faaliyetlerin çevre üzerindeki sonuçları ise ―etki‖ olarak adlandırılmaktadır. Noktasal kirlilik kaynaklarına sanayiler, kanalizasyon sistemleri, madenler, katı atık depolama alanları ve hayvansal gübre depolama gibi kaynakları önemli örnekler olarak verilebilir. Susurluk Havzası‘nda yer alan baĢlıca noktasal kaynaklı baskılar genel olarak Ģu Ģekilde listelenebilir: YerleĢimlerden kaynaklanan evsel atıksular, Endüstrilerden kaynaklanan atıksular, BüyükbaĢ hayvan besi alanlarından kaynaklanan atıksular ve katı atıklar, Katı atık depolama tesislerinden gelen sızıntı suları, Kırsal alanlardan gelen septik tank deĢarj suları. Yayılı kirlenmenin ana kaynakları tarım, ormancılık, balıkçılık ve balık çiftlikleri, madencilik faaliyetleridir. Bunlar arasında tarımın büyük etkiye sahip olması beklenmektedir. Kanalizasyon bağlantısı olmayan daha küçük kentsel alanların da büyük bir kirlenme kaynağı olduğu düĢünülmektedir. Yayılı kaynaklı baskılar özellikle suyun kimyasal kalitesini etkilemektedir. Özellikle tarımsal faaliyetler nedeniyle meydana gelen fosfor ve azot zenginleĢmesi yüzeysel sularda ötrofikasyona sebep olabilir. Bu yapay zenginleĢme süreci su kaynağında yer alan biyolojik çeĢitlilik ile su kalitesi üzerinde olumsuz etkiler yaratmaktadır. Ayrıca bu durum rekreasyon ve su temini için kullanılan su kütlelerinin değerini düĢürebilir. Atmosferden gelen kuru ve yaĢ birikimler, noktasal kaynaklar ile arazi kullanımı faaliyetleri yoluyla nütrientler su kaynaklarına karıĢırlar. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 306 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Havza içerisinde yer alan Bursa Ġli Ülkemizin önemli sanayi kentlerinden birisi olarak tekstil, otomotiv, gıda ve deri iĢ kollarında faaliyet gösteren sanayi kuruluĢları ile Türkiye ekonomisine katkıda bulunmaktadır. Bursa Ġli‘nin Susurluk Havzası sınırları içerisinde kalan bölümünde 9 adet Organize Sanayi Bölgesi (OSB) faaliyet göstermektedir. Bu OSB‘ler DemirtaĢ OSB, Nilüfer OSB, Bursa Ticaret ve Sanayi Odası (BTSO) OSB, Kestel OSB, Gürsu OSB, Bursa Deri OSB, MustafakemalpaĢa OSB, MustafakemalpaĢa Mermerciler OSB ve Hasanağa OSB (HOSAB)‘dir. Osmangazi Ġlçesinde kurulmuĢ olan DemirtaĢ Organize Sanayi Bölgesi‘nde bulunan 318 iĢletmenin evsel ve endüstriyel atıksularının arıtıldığı 70.000 m3/gün kapasiteli AAT mevcuttur. Nilüfer Ġlçesinde kurulmuĢ olan BTSO Organize Sanayi Bölgesi bünyesinde toplam 230 iĢletmenin evsel ve endüstriyel atıksularının arıtıldığı 96.000 m³/gün kapasiteli AAT mevcuttur. Yine Nilüfer Ġlçesinde kurulmuĢ olan Nilüfer Organize Sanayi Bölgesi‘nde bulunan 195 iĢletmenin endüstriyel atıksularının arıtıldığı 720 m 3/gün kapasiteli endüstriyel AAT mevcuttur. Bölgenin evsel nitelikli atıksuları, BUSKĠ Batı AAT‘nde arıtılmaktadır. Nilüfer Ġlçesinde bulunan Bursa Deri Organize Sanayi Bölgesi‘nde ise 79 iĢletmenin endüstriyel atıksularının arıtıldığı ilk kademesi 4.000 m3/gün kapasiteli bir AAT mevcuttur. MustafakemalpaĢa OSB AAT‘sini tamamlamıĢ ve tesis 2010 yılı itibariyle devreye almıĢtır. MustafakemalpaĢa Mermerciler OSB‘nin AAT yeri ile ilgili kamulaĢtırma davalarının sürmesi nedeniyle ĠĢ Termin Planı (ĠTP) süresi uzatılmıĢtır. Hasanağa OSB (HOSAB) Nilüfer Ġlçesi sınırları içerisinde, aynı zamanda BüyükĢehir Belediyesi mücavir alan sınırları içerisinde yer almaktatır. AAT inĢaat aĢamasında olan Hasanağa OSB‘nin bünyesinde 54 iĢletme bulunmaktadır. Ayrıca Bursa Ġli‘nde OSB‘ler dıĢında endüstriyel faaliyette bulunan iĢletmelerin 27‘sinde AAT bulunmaktadır. Arıtma tesislerinin kapasiteleri 40 m3/gün ila 22.500 m3/gün arasında değiĢmektedir. Havza sınırları içerisinde yer alan bir baĢka il olan Balıkesir‘de ise iki adet organize sanayi bölgesi bulunmaktadır. Bunlardan ilki olan Balıkesir OSB‘de AAT inĢaat aĢamasındadır. Balıkesir II (Haddeciler) OSB‘nin AAT‘si ise proje aĢamasındadır. Ayrıca ilde tekil AAT‘ne sahip 43 adet iĢletme mevcuttur. Susurluk Havzası içerisinde yürütülmekte olan madencilik faaliyetlerinden kaynaklanan atıksular da mevcuttur. Balıkesir‘in Bigadiç ve Susurluk Ġlçelerinde, Kütahya‘nın Emet Ġlçesinde, Bursa‘nın MustafakemalpaĢa Ġlçelerinde bor yatakları bulunmaktadır. Bor mineralleri yüksek çözünürlükleri nedeniyle zor çökelirler ve bundan dolayı doğada geniĢ bir yayılım gösterebilmektedirler. Bor elementi yeraltı sularında son derece yüksek hareketliliğe sahip borat anyonun formunda bulunur. Borat; deterjanlarda bulunan sodyum perborat bileĢenin suda yüksek oranda çözünmesi ve buna bağlı olarak buharlaĢma sürecinde son TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 307 / 446 derece geç çökelmesi nedeniyle buharlaĢan suyun artık çözeltilerinde zenginleĢmesinden, volkanik gazlar veya termal sulardan, petrol alanlarından ve tarımsal gübrelerden kaynaklanabilir (Doğdu, 2008). Arazi çalıĢması kapsamında ziyaret edilen iĢletmeler arasında sadece Kestelek Bor ĠĢletmesinin atıksularını Orhaneli Çayı‘na deĢarj ettiği gözlenmiĢtir. ĠĢletmenin 27.07.2005 tarihinde alınmıĢ deĢarj izni mevcuttur. Kütahya‘nın Emet Ġlçesinde bulunan Eti Maden ĠĢletmesi‘nde oluĢan atıksular, iĢletme içerisinde lagünlerde biriktirilerek yeniden kullanılmaktadır. Ayrıca, Balıkesir‘in Merkez, Bigadiç, Erdek, Susurluk, SavaĢtepe, Ġvrindi ve Dursunbey Ġlçeleri de mermer yataklarına sahiptir. Maden iĢletmeciliğinden kaynaklanan atıksular havza içerisine deĢarj edilmemekte, lagünlerde veya depolarda biriktirilerek tekrar iĢletmede kullanılmaktadır. Susurluk Havzası‘nda sadece Hamitler Düzenli Depolama Alanı‘ndan oluĢan sızıntı suları toplanmakta ve arıtılmaktadır. Katı atık düzensiz depolama alanlarından meydana gelen sızıntı suları havza için ciddi bir kirletici kaynaktır. Bunların yanı sıra Balıkesir‘in içme suyu kaynağı olan Ġkizcetepeler Barajı üzerinden geçen Ġzmir-Bursa karayolu havzayı tehdit eden ciddi yayılı kaynaklı baskılardan biridir. TaĢıtların neden olduğu gaz ve toz emisyonları kuru ve yaĢ birikimle alıcı ortama karıĢabileceği öngörülmektedir. Kalaycı ve diğ. (1998) tarafından gerçekleĢtirilen Susurluk Havzası nehirlerindeki su kalitesinin belirlenmesi çalıĢmasında, gözlemlere uygulanan parametrik olmayan test sonucunda debi değerinde ve sediment konsantrasyonunda azalan bir gidiĢat görülürken su sıcaklığı, elektriksel iletkenlik, sodyum, potasyum, kalsiyum+magnezyum, bikarbonat ve klorid değerlerinde artıĢ olduğu tespit edilmiĢtir. Karbonat, pH, sülfat, organik madde ile bor konsantrasyonlarında ise herhangi bir eğilim gözlenmemiĢtir. Debi değerlerindeki düĢüĢün, havzaya düĢen yağıĢ miktarındaki azalma, akarsu sisteminden sulama veya baĢka amaçlar için çekilen su miktarındaki artıĢ ile nehir kolları üzerinde yer alan barakların bu duruma sebep olabileceğini belirtmiĢlerdir. Su sıcaklığındaki artıĢın nedeni ise debinin azalmasına bağlı olduğu gibi yoğun bir sanayiye sahip olan havzada yer alan endüstriyel tesislerden bırakılabilecek sıcak sularla da iliĢkilendirmiĢlerdir. Sediment konsantrasyonunda azalmaları, debideki düĢüĢ ile yağmurların sürüklemesiyle gelebilecek olan sedimentlerin ağaçlandırma ve yeĢillendirme ile engellenmesine de bağlı olabileceği kanısına varmıĢlardır. Kalsiyum+magnezyum konsantrasyonundaki artıĢı ise elektriksel iletkenlik değerindeki sürekli artıĢa bağlamıĢlardır. Kartal (2009) ―Susurluk Havzası Su Yönetimine Doğru Model ArayıĢları‖ baĢlıklı çalıĢmasında havzadaki temel sorunları, idari yapıdan kaynaklanan sorunları, sulak alanların TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 308 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 kuruması ve kirlenmesini, biyoçeĢitlilik kaybını, sektörel su kullanım sorunları ve buna bağlı aĢırı yeraltı suyu kullanımını ve kirliliğini, koruma-kullanma dengesi olmadan yapılan arazi kullanım planlarını, güncel ve sağlıklı veri eksikliği ile toplumsal bilinç ve eğitim yetersizliğini tespit etmiĢtir. Tarım, sanayi ve evsel kullanım üçgeni içinde bölgede su kullanımına bağlı temel sorunların olduğu özellikle de tarımda kullanılan ―salma‖ tip vahĢi sulama yöntemleri sayesinde ihtiyacın çok üzerinde su tüketildiği belirlenmiĢtir. Havzada yer alan baskı ve unsurları Kirmastı Çayı üzerinde yer alan kum ve çakıl ocakları ile maden iĢletmelerinden gelen mil ve kirlilik, Balya‘daki madenden kirlenerek gelen Kocaçay‘ın hem Manyas Gölü‘nü kirletmesi hemde havzanın su bütçesine olumsuz yük taĢıması 1970‘li yılların baĢında kurulan Boraks tesislerinin 1990‘lı yılların sonuna dek atıklarını Sığırcı Deresi aracılığı ile göle boĢaltması, Uluabat Gölü Kirmastı Çayı‘nın kirliliği dıĢında Orhaneli ve Emet Çayları‘ndan gelen yükleri de taĢıyarak kirlenmesi olarak tanımlamıĢtır. Ayrıca yoğun sanayinin bulunmasının yanı sıra bu iĢletmelerinin çoğunun yeraltı suyu tüketmekte olduğunu ve bu suları kullandıktan sonra yeniden aynı rezervuara gönderdiğini tespit etmiĢtir. Bunların yanı sıra sadece Bursa Ovası‘nda Nilüfer Çayı alanında sayısı 1000‘lerle ifade edilen yeraltı kuyularına karĢın, ruhsatlı kuyu sayısı 100‘leri aĢmamaktadır. Nilüfer Çayı‘nın çıkıĢ noktasında içilebilmesine rağmen Bursa Kenti içinde Abdal Köprüsü mevkiinde temiz olduğu DSĠ verilerinden gözlenmekte, yaklaĢık 38 km‘lik menderesi sırasında 50.000 kat kirlenmek ve Marmara Denizi‘ne döküldüğünü ifade etmektedir. Kalaycı ve diğ. (2007) TÜBĠTAK tarafından desteklenmiĢ olan ve 2004-2007 yılları arasında yürütülen Marmara Havzası Nehirleri‘ndeki bazı yüzey suyu kalitesi verilerinin aynı ve farklı gözlem periyotları için trend analizleri çalıĢmasında, Susurluk Havzası‘nı Güney Marmara Bölgesi‘nin tüm evsel, endüstriyel ve tarımsal atıksularını toplayıp uzaklaĢtıran bir su ağı olarak tanımlamıĢlardır. Ayrıca, Orhaneli Çayı‘na ait kirliliğin TavĢanlı, Tunçbilek, Orhaneli ve Keles Ġlçelerine ait evsel ve endüstriyel nitelikli atıksulardan kaynaklandığını belirtmiĢlerdir. Kocadere‘nin ise kurĢun ve antimon tesislerinden gelen atıksularla rafineri tesislerinin kurĢun ve çinko içeren atıksularıyla kirlendiği ifade etmiĢlerdir. Susurluk Havzasını Etkiyen baskı ve unsurları gruplandırılarak ġekil 121‘ de verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 309 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 121. Susurluk Havzasını Etkiyen Baskı ve Unsurları 7.1.1. Uluabat Gölü Alt Havzası Havza sınırları içerisinde yer alan ve Ülkemiz ekosisteminde önemli bir yere sahip Uluabat gölü MustafakemalpaĢa Çayı ile beslenmektedir. Karacabey‘de Susurluk Çayı ve Manyas Gölü çıkıĢ ayağı olan Karadere ile birleĢerek Marmara Denizi‘ne dökülmektedir. Göldeki su seviyesinin düĢük olduğu dönemlerde göle Simav Çayı‘ndan besleme olabilmektedir (DSĠ,2000). Uluabat Göl ekosistemini etkileyebilecek baskı unsuru kaynaklar tarım, evsel ve endüstriyel kirlenme, erozyon ve avlanmadır. Tarımsal faaliyetler hem gölün su seviyesini azaltacak etkiye hemde kullanılacak gübreler v.b. gölün sediment yükünün ve kirlilik miktarının artmasına sebeb olur. Evsel ve endüstriyel kirlenme göllerde su kalitesinde bozulmalara, balık ölümleri ile ötrifikasyon problemlerine neden olabilmektedir. Erozyon gölün dolmasına ve krom, bor gibi kimyasal maddelerin göle taĢınımına katkı koymaktadır. Avlanma faaliyetleri de göl ekosistemini etkileyen ciddi baskı unsurlarından biridir. Ayrıca, MustafakemalpaĢa Çayı akıĢında oluĢan salınımlar AKM miktarının yükseliĢine ve aynı oranda gölün bulanıklığının artıĢına yol açar (Salihoğlu ve Karaer, 2005). Göldeki su seviyesinin dönemsel değiĢimleri ekosistemi etkiyen önemli faktörlerden biridir. Su seviyesindeki yükselmeler ile turna, sazan gibi balık türlerinin yumurtalarını bıraktıkları taĢkın düzlüklerindeki yeĢil bölgeler su altında kalmaktadır (Çelik, 2000). TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 310 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Kütahya‘da doğan Çavdarhisar ve TavĢanlı‘dan geçerek Emet Çayı ile birleĢen Orhaneli Çayı; geçtiği yerleĢimlerden aldığı evsel nitelikli atıksular ve düzensiz depolama alanlarından oluĢan sızıntı sularıyla kirlenir. Bu bölgede yer alan TavĢanlı belediyesinin içme suyu kaynağı olan Kayaboğazı Barajı, beslendiği kol üzerinde bir alabalık çiftliğinin bulunmasından dolayı tehdit altındadır. Yapılan saha çalıĢmaları sırasında, dere üzerinde yer alan Premier Alabalık Çiftliği‘nin günlük debisinin 2500 m3/saat olduğu belirtilmiĢ ve tesisin kapasite arttırım çalıĢmaları yaptığı gözlenmiĢtir. Bu durum bölge halkının içme suyu kaynağı üzerinde ciddi bir baskıdır. Ayrıca, çaya Tunçbilek Termik Santrali‘nin ve Kestelek Bor ĠĢletmeleri‘ninde endüstriyel atıksuları deĢarj edilmektedir. Kömür yıkamadan kaynaklı atıksuların göle geldiği ve bir alt katman oluĢturduğu tespit edilmiĢtir. Orhaneli Çayı‘nın birleĢtiği Emet Çayı Harmancık Bölgesi‘nden geçerek MustafakemalpaĢa Çayı ile birleĢir. Çaya yerleĢimlerden gelen kirliliğin yanı sıra krom ve bor maden yatakları da baskı oluĢturmaktadır. Susurluk Havzası‘ndaki, MustafakemalpaĢa Çayı üzerinde bulunan akım gözlem istasyonunda ölçülmüĢ bulunan aylık ortalama akımların stokastik modellemesi sonucu Susurluk Havzası‘ndaki yüzeysel akıĢta yeraltı suyu katkısının oldukça belirleyici olduğu tespit edilmiĢtir (Can, 2005). Bu nedenle, çaydaki bor konsantrasyondaki artıĢta yeraltı suyundan gelen beslemelerin payı olabileceği düĢünülmektedir. MustafakemalpaĢa Çayı‘da 40 km akarak Uluabat Gölü‘ne dökülmektedir. Ayrıca, göle Akçalar Belediyesi‘nin evsel nitelikli atıksuyu deĢarj edilmektedir. Bu bölgede yer alan bazı sanayi tesisleri de sularını belediyenin kanalizasyonu vasıtasıyla göle vermektedir. Bulut ve diğ. (2005)‘te yaptıkları çalıĢmada, Uluabat Gölü‘ne yüzeysel akıĢla taĢınan çözünebilir fosforun yaklaĢık %74‘ü ile sedimentla taĢınan mineral fosforunun ise yaklaĢık %86‘lık kısmının sulu tarım yapılan alanlardan kaynaklandığı ve göle taĢınan fosfor yükünün 2.8 g P/m2/yıl olduğu bulunmuĢtur. Özsoy ve diğ. (2009)‘daki çalıĢmalarında MustafakemalpaĢa Çayı ve bu çayın boĢaldığı Uluabat Gölü‘nde oluĢan sediment birikiminin, bölgedeki doğal erozyon süreçlerinden önemli miktarda etkilenmesi sonucu ortaya çıktığını saptamıĢlardır. Uluabat Gölü‘nü etkileyen doğal erozyon süreçlerinin yanında göle insanların da direkt etkisi vardır. Bu etkilere MustafakemalpaĢa Çayı ile bu çayla birleĢen Emet ve Orhaneli Çayları‘na maden yataklarından çıkan yoğun kazı malzemelerinin bırakılması sonucu meydana gelen sedimentlerin de göle taĢınıp birikmesiyle, toprak erozyonu ve dolayısıyla göl alanının küçülmesini örnek vermiĢlerdir. Emet alt havzasının tarım ile madencilik faaliyetlerinin yapıldığı bölgelerinde ve Orhaneli Havzası‘nın doğal bitki örtüsünün tahrip edildiği TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 311 / 446 kısımlarında toprak kaybı potansiyeli oldukça yüksek olduğu ve bu alanlarda gerçekleĢtirilecek erozyonu önleme çalıĢmaları göle taĢınan sediment miktarının da azalmasını sağlayacağını belirtmiĢlerdir. Gölün Ramsar Alanı statüsünü 1998 yılında kazanmasının ardından bu doğrultuda Doğal Hayatı Koruma Vakfı ile Çevre ve Orman Bakanlığı‘nın iĢbirliği içinde gölü korumak için Uluabat Gölü Entegre Yönetim Planı Projesi gerçekleĢtirilmiĢtir. Göldeki kirliliğin önlenmesi, balıkçılığın sürdürülebilirliğinin sağlanması, gölün doğal kaynaklarının akılcı kullanımının sağlanması, gölün yaban hayatının zenginleĢtirilmesi proje kapsamında belirlenmiĢ ana hedeflerdir. Projeden sonra gölde halkın bilinçlendirilmesi ile avcılıkta ciddi bir düĢüĢ yaĢanmıĢ, balık populasyonunda artıĢlar gözlenmiĢ, bölgedeki bazı kırsal yerleĢimlerde göle verilen evsel atıksu miktarının azaltılması için doğal arıtma sistemleri kurulmuĢtur. Doğal Hayatı Koruma Vakfı‘nın 2008 yılında Türkiye‘deki Ramsar Alanları Değerlendirme Raporu kapsamında Uluabat Gölü de incelenmiĢ ve alandaki baĢlıca sorunlar endüstriyel kirlilik, su seviyesine yapılan müdaheleler, yasa dıĢı ve aĢırı balıkçılık, yabancı tür balık salımı, kuĢ avcılığı, avcılığa bağlı kurĢun birikmesi ile plansız turizm olarak sıralanmıĢtır. GünĢen ve diğ. (2000) çalıĢmasında Uludağ‘da mevcut bulunan 28 adet su kaynağının çıkıĢ noktalarından su kalitelerinin tespiti amacıyla örnekler toplamıĢlar ve renk, bulanıklık, koku, tortu, pH, toplam demir ve mangan, klorür, sülfat, nitrat, amonyak, arsenik ve siyanür açısından incelenmiĢtir. Bu kaynakların % 21,42‘sinin kimyasal, % 7,69‗unun mikrobiyolojik yönden uygun olmadığı ve dezenfeksiyon iĢlemi uygulanmadan tüketilmesinin yanlıĢ olduğu tespit edilmiĢtir. Bu kirliliğe çevresel faktörlerden, atmosferik taĢınımdan, hayvansal faaliyetlerden ve su nakil hatlarından kaynaklanabileceği ifade edilmiĢtir. 7.1.2. Nilüfer Çayı Alt Havzası Bursa‘nın Keles Ġlçesi‘nden doğan ve Uludağ‘ın etekleri boyunca uzanan vadi içinde akan çaya Aksu, Kestel, Deliçay ve Gökdere ile Nazlıdere, Sarpdere ve Kelesen derelerinin sularını tahliye eden kolu ile Ayvalı Dere karıĢtıktan sonra Simav Çayı ile birleĢerek Marmara Denizi‘ne dökülmektedir. Aksu ve Deliçay sel getiren dereler olmasına rağmen yaz aylarında suları çok azdır. Derelerin suları özellikle yaz aylarında tarımsal sulamada kullanılır. Erozyon faktörü bölge için baskı etmenlerinden biridir. Özellikle Aksu havzası Deliçay‘a oranla daha heyelana açık bir yapıya sahiptir. (DSĠ, 2000) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 312 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Yoğun bir nüfusa sahip olan Bursa‘nın sınırları içersinde doğan ve Marmara Denizi‘ne dökülen Nilüfer Çayı evsel ve endüstriyel atıksular nedeniyle yoğun olarak kirlenmekte ve özellikle yaz aylarındaki koku nedeni ile çevredekiler üzerinde estetik açıdan olumsuz etkiler bırakmaktadır. Çayın kirlenmesi sonucunda oluĢan ciddi problemlerden biri de kirliliğin taĢındığı Marmara Denizi‘nin fiziksel, kimyasal ve biyolojik dengesinin bozulması ve rekreasyon ile ticari amaçlarla kullanılmasının kısıtlanmasıdır (Kaynak, 2002). Boya, deri, tekstil, otomotiv, gıda gibi farklı karakteristiklere sahip birçok endüstriyel atıksu deĢarjına maruz kalan çaydaki ciddi baskılardan biri de; hava kirliliği açısından 1. Sınıf kirli iller arasında yer alması, hava kirleticilerin yağmur, kar gibi iklimsel etmenler ile alıcı ortamlara ulaĢmasıdır. Nilüfer Çayı ile birleĢerek Marmara Denizi‘ne dökülen Deliçay‘da akarsuya önemli derecede bir kirlilik yükü getirmektedir. Özellikle yaz aylarında 1 m 3/s ‗nin altında bir debiye sahiptir. Çayın mansap kısmındaki uzun yıllık verilerin ortalaması 110.592 m3/gün‘dür (AGĠ 2009). Bursa Ġli‘nin 240.000 m3/gün ile en büyük kapasiteli kentsel AAT‘si olan Doğu AAT deĢarjını bu çaya yapmaktadır. Deliçay‘ın doğduğu bölgede yer alan ve genelde tekstil sektörün yoğun olduğu Gürsu ve Kestel Organize Sanayi Bölgeleri mevcuttur. Bu OSB‘lerin endüstriyel ve civardaki yerleĢimlerden gelen evsel atıksular 55.000 m3/gün atıksu debisi olan S.S. YeĢil Çevre AAT‘sinde arıtılmaktadır. Fakat tesisin deĢarj izni yoktur. Ayrıca burada faaliyet gösteren büyük firmalardan biri de AAT‘si olmasına rağmen deĢarj izin belgesi olmayan YeĢim Tekstil‘dir. Bunların yanı sıra bu bölgede özellikle Ģeftali yetiĢtiriciliğinin yoğun olduğu tarım alanları bulunmaktadır. Kestel‘de yer alan çimento fabrikası çaya evsel atıksuyunu arıttıktan sonra deĢarj etmektedir. Bunların yanı sıra civarda kaynakları Uludağ‘ın eteklerinde olan içme suyu iĢleme tesisleri mevcuttur. Deliçay‘ın bu deĢarj noktalarından sonra yer alan Panayır Köyü Gözlem Ġstasyonu‘ndan alınan bilgilere göre uzun yıllık verilerin ortalaması 881.280 m3/gün dür (AGĠ 2009). Debideki artıĢ çaya olan atıksu deĢarjlarıyla doğru orantıda olduğu söylenebilir. Özellikle yaz dönemlerindeki kuraklığın çayın özümleme kapasitesini çok düĢürmektedir. Bursa BüyükĢehir Belediyesi‘nin hazırladığı ―BURSA 2020 Yılı 1/100.000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı Kararları ve Uygulama Hükümleri “ ne göre Gürsu ve Kestel‘de bulunan sanayi alanlarının mevcut durumu dıĢında geniĢletilmemesi planlamaktadır. Dolayısıyla, ova alanı ile bitiĢik durumda olan Gürsu‘da sanayi geliĢmesi istenmeyen bir geliĢme olduğundan mevcut sanayinin iyileĢtirilmesi planlanmaktadır. Doğusundan Deliçay ile birleĢen Nilüfer Çayı‘nda çoğunluğunu tekstil ve otomotiv firmalarının oluĢturduğu DemirtaĢ Organize Sanayi Bölgesi yer almaktadır. AAT‘si mevcut olan OSB‘nin çaya deĢarj izni vardır. Bu bölgede çaya soğutma suları ile evsel atıksuyunu veren Bursa TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 313 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Doğalgaz Çevrim Santrali yer almaktadır. Nilüfer Çayı için ciddi baskılardan biri de Ayvalı Dere‘den gelen kirlilik yüküdür. Ġlin 87.500 m3/gün kapasitesiyle ikinci büyük kentsel AAT‘si olan Batı AAT, Hamitler Katı Atık Depolama Alanının sızıntı sularını arıtan Hamitler Sızıntı Suyu AAT‘sinden gelen atıksuları da toplayarak dereye deĢarj eder. Ayrıca Nilüfer Çayı‘nın bu koluna BTSO Bölgesi‘nin ve Nilüfer Organize Sanayi Bölgesi‘nin arıtılmıĢ suları verilmektedir. Nilüfer OSB‘nin Aralık 2010 yılında alınmıĢ deĢarj izin belgesi bulunmaktadır. Bölgede yer alan önemli baskı unsurlarında biri olan ve Karacabey Ġlçesi‘nde yer alan Bursa Deri OSB‘de arıtılmıĢ atıksularını çay vermektedir. Bunun yanı sıra, Karacabey Evsel AAT‘de sularını Nilüfer Çayı‘na bırakmaktadır. Bu tesisin ilçenin ihtiyaçlarını karĢılayabilecek yeterlilikte olmadığı gözlenmiĢtir. Ayrıca ilçe hasas alanlar arasında yer aldığından dolayı mevcut sistemini revize ederek ileri arıtmaya geçmelidir. Bölgenin düzenli depolama alanı olmadığından oluĢan sızıntı suları da yüzeysel ve yeraltı suları için bir baskı unsurudur. Ġlçe verimli bir ova üzerine kurulduğundan tarımcılık yoğundur. Özellikle sebze üretiminin daha fazla olduğu bölge azot ve fosforlu gübre tüketimiyle il içerisinde ilk sırada yer alır. Bu açıdan çaya etkiyen yayılı kirlilik kaynaklı baskılardan biri de tarımsal faaliyetlerdir. Bursa Ovası‘nın önemli bir su kaynağı olan Nilüfer Çayı, ağır metal ve organik maddeler ile kirlenmekte ve bu kirleticiler büyük oranda ovada yerleĢmiĢ sanayi bölgeleri ile evlerden gelen atıkların arıtılmadan çaya aktarılmasından kaynaklanmaktadır. Sucul organizmalar bu kirleticileri bünyelerinde dolaylı veya doğrudan biriktirmektedir. Bu durum, sucul ürünleri tüketen canlılarda da ciddi yan etkilere yol açmaktadır (Summak,2009). Nilüfer Çayı‘na deĢarj edilen endüstriyel ve evsel nitelikli atıksuların arıtmadan geçirilmeden deĢarjının önlenmesi ile düĢük debili çayda endüstriyel nitelikli suların evsel nitelikli atıksularla seyrelmesi kimyasal kirlilik oranının aĢağı düzeylere çekebilmesine imkan verebilmektedir. Üstün ve diğ. (2009) Nilüfer Çayı‘nın sulama suyu olarak kullanılması için yürüttükleri çalıĢma sonucunda, Temmuz 2004-Nisan 2005 dönemlerinde çayın su kalitesinde; fizikokimyasal parametrelerin dönemsel olarak belirgin bir Ģekilde farklılıklar göstediği kanısına varmıĢlardır. Bu değiĢkenliklerin nedeni olarak Nilüfer Çayı‘nın kollarından dönemsel olarak gelen yağıĢ suları ile endüstriyel ve evsel atıksulardan kaynaklanabileceği özellikle su kalitesinin kurak mevsimlerde çok daha fazla bozulduğunu tespit etmiĢlerdir. Tarımsal sulama suyu ve ulusal tarımsal sulama standartları açısından incelendiğinde AKM, ESP parametreleri açısından dönemsel olarak kullanımın zararlı olabileceği öngörülmüĢ ve özellikle de boyahane atıksularından kaynaklanabilecek bakır miktarı açısından çay suyunun uzun vadeli kullanımında sınır değerinin her dönem aĢıldığı ve kullanımının uygun TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 314 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 olmayacağı belirtilmiĢtir. Yapılan analizler ıĢığında çayın C3-S2 sınıfında (orta derece sodyum-yüksek derece tuzluluk tehlikesi) olduğunu ve bu yüzden tarımsal amaçlı kullanımını çok kısıtlandığını vurgulamıĢlardır. Nilüfer Çayı ve onu besleyen kollardaki mevcut hidrolojik yapı ve yağıĢ oranları, hızlı değiĢen su arzlarına neden olmaktadır. YağıĢlı dönemlerde havzadaki akıĢ artmakta ve suyun kullanıcılar düzeyindeki değeri düĢerken; kurak zamanlarda akıĢ aĢamalı olarak azalmakta ve suyun değeri artmaktadır. OluĢan bu durumda sudaki arz ve talep dengesi üzerinde olumsuzluklar oluĢmasına neden olur. Bu nedenle iklim değiĢikliklerinin de göz önüne alınarak yeni su rezervuarları oluĢturulurken, mevcut rezervuarların verimli kullanılması sağlanarak arz talep dengesi ayarlanmalı ve bölgede etkin bir su yönetimi sağlanmalıdır (Gürlük,2009). 7.1.3. Simav Çayı Alt Havzası Susurluk Havzası‘nı oluĢturan ana nehir kolu Kütahya ili Simav Ġlçesi‘nden doğup, Sındırgı, Kepsut, Susurluk ve Karacabey ovalarından geçerek Marmara Denizi‘ne ulaĢan Simav Çayı‘dır. Çay büyük yerleĢim alanları, mezbahalar, yoğun endüstriyel ve tarımsal faaliyetler sonucu oluĢan ve çaya deĢarj edilen arıtılmıĢ ve/veya arıtılmamıĢ atıksuların etkisi altındadır. Çayın doğduğu yer olan Simav‘da yün yıkama sektörü yoğundur. Bu bölgede yer alan tüm firmaların AAT‘leri mevcut olmasına rağmen deĢarj izin belgeleri yoktur. Sındırgı Bölgesi‘nden Balıkesir Ġli‘ne giren Simav Çayı bu bölgelerde genelde evsel kirliliğe maruz kalmaktadır. Bölge halkı genelde geçimini tarım ve hayvancılıktan sağlamaktadır. BüyükbaĢ hayvancılığın daha yoğun yapıldığı bölgede belediyelere ait olan mezbahalar da çay için büyük bir baskı yaratmaktadır. Mezbahalarda arıtma tesisleri mevcut olmasına rağmen, arıtılması zor atıksu karakteristiğine sahip kesimhane atıksuları için yeterli olmadıkları gözlenmiĢtir. Sındırgı – Bigadiç hattında önemli miktarda maden yatağı da bulunmaktadır. Özellikle Bigadiç‘ de bulunan bor yatakları Ülkemizin en önemli rezervlerinden biridir. Bölgede bulunan madencilik faaliyetlerinden çaya deĢarj olmamakta; sular atıksu barajlarında biriktirilip, prosese geri döndürülmektedir. Ancak depolama alanları için iyi önlemler alınmadığı yağmurların etkisiyle minerallerin suda çözünüp, çaya karıĢabileceği görülmüĢtür. Balıkesir Ovası‘nda yoğun olarak yapılan tarımcılık için çok değerli bir kaynak olan çay bu faaliyetler sırasında kullanılan yüksek miktardaki gübre nedeniyle fosfor ve azot kirliliğine maruz kalmaktadır. Simav Çayı önemli baskılarından biri de merkezde yer alan Balıkesir Organize Sanayi Bölgesi‘nin AAT inĢaatı devam etmesidir. 55 firmanın yer alığı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 315 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 OSB‘nin endüstriyel atıksuları halen çaya deĢarj edilmektedir. Bunun yanı sıra 260.000 nüfuslu Balıkesir merkezinin katı atıklarının atıldığı depolama alanında koruma önlemleri alınmadığından sızıntı suları toplanamamaktadır. Bu suların yüzeyden çaya karıĢtığı gözlenmiĢtir. Ayrıca, bölgede toprak yapısının elveriĢli olmasından dolayı sızıntı sularının yeraltı su kaynaklarına karıĢabileceği düĢünülmektedir. Simav Çayı için en ciddi baskıların olduğu bölge Susurluk Ġlçesi‘dir. Ġlçede yerleĢimin yoğun olması, Ġzmir-Bursa karayolunun çayın üzerinden geçmesi ve bu yüzden ciddi bir trafik emisyonun olması, birçok dinlenme tesisinin yer alması ve farklı sanayi sektörlerinin bulunması çay için büyük bir tehdit oluĢturmaktadır. Bölgede dinlenme tesislerinde yılın belli dönemlerinde çok yoğun olmakta ve bu da evsel atıksularından kaynaklanan ciddi bir kirlilik yükü meydana getirmektedir. Ġlçede deri, et entegre, dondurulmuĢ gıda, yağ, Ģeker ile süt ve süt ürünleri sektörlerinde yer alan sanayiler bulunmaktadır. Bu sanayi tesislerinden Susurluk ġeker Fabrikası haricinde hepsi arıtma tesislerine sahip ve deĢarj izinleri mevcuttur. Susurluk ġeker Fabrikası atıksuyu 5 adet çökeltim havuzundan geçirildikten sonra çaya deĢarj edilmektedir. Simav Çayı için önemli bir noktasal kaynaklı baskı olan Ģeker fabrikasının AAT için ĠĢ Termin Planı bulunmaktadır. Bölgede yer alan ve bölge için büyük önem taĢıyan fabrikalardan biri olan Yörsan A.ġ. AAT‘sinden çıkan arıtılmıĢ su Susurluk Belediyesi Kanalizasyonu‘na vermektedir. Susurluk ilçesinden geçtikten sonra Susurluk Çayı adını alan akarsuya MustafakemalpaĢa OSB nin 2010 yılında tamamlanmıĢ AAT çıkıĢ sularıda bırakılmaktadır. AAT‘ne sahip olmayan belediyelerde yapacakları tesisler için bu durumu da göz önünde bulundurmalıdırlar. 7.1.4. Manyas Gölü Alt Havzası Havza sınırları içerisinde yer alan ve Ülkemizin doğal koruma alanları arasında yer alan göllerden biri olan Manyas Gölü‘nü besleyen Kocaçay ve Sığırcı Deresi ile Karadere‘ye birçok noktadan evsel ve endüstriyel atıksu deĢarjları olmaktadır. Madra Dağı‘nın eteklerinden doğan Kocaçay Manyas Gölü‘ne dökülene kadar Balıkesir Ġlinin Ġvrindi, Balya ve Manyas ilçelerinden geçer ve bu yerleĢimlerde kentsel AAT ve katı atık düzenli depolama alanı olmamasından dolayı gelen kirliliğe maruz kalmaktadır. Özellikle bu bölgedeki tavuk yetiĢtiriciliği ve kesimhanelerin göl üzerinde ciddi bir baskısı oluĢturduğu söylenebilir. Özellikle bölgede yer alan bazı tavuk firmalarının kapasitelerinin üstünde çalıĢtıkları ve bundan dolayı AAT‘lerinin yeterli olmadığı gözlenmiĢtir. Ayrıca göle Sığırcı Deresi vasıtasıyla atıksuyunu deĢarj eden Bandırma M Tipi Cezaevi AAT‘si için kapasite arttırımı yapacaktır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 316 / 446 Civarda yer alan ve arıtılmıĢ sularını bu dereye veren Kocaman Balıkçılık ve AB Gıda Pastorize Yumurta‘nın deĢarj izin belgeleri mevcuttur. Doğal Hayatı Koruma Vakfı‘nın 2008 yılında Türkiye‘deki Ramsar Alanları Değerlendirme Raporu kapsamında Manyas Gölünü de incelemiĢ ve alandaki baĢlıca sorunları endüstri atıksularından kaynaklanan su kirliliği, tarım alanı açmak için çıkartılan sazlık alan yangınları, dıĢarıdan yabancı balık türlerinin getirilmesi, DSĠ‘ye bağlı bir su planı ile su seviyesinin belirlenmesi olarak sıralamıĢlardır (WWF, 2008)). Antik dönemlerden beri iĢletildiği bilinen; fakat 1839‘dan sonra yabancı sermayeli Ģirketlerce ve günün yöntemleri kullanılarak iĢletilen Balya kurĢun madeni 1939 yılında; maden ve atıklarla ilgili yeniden iĢletmeye yönelik çalıĢmalar da 1997 yılına kadar sürmüĢtür. O günden sonra bu madende çalıĢma olmamıĢtır. Ancak, Fransız kökenli Ģirketin geride bıraktığı yüzbinler, milyonlarca ton atığın çevreye saçtığı zehir etkisini görülebilmektedir. Bölgede madencilik faaliyetleri sonucu gelen istihdam olanaklarının birden ortadan kalkması dıĢa göçün artmasına; çevre kirliliğinin tarım ve hayvancılığı olumsuz etkilemesine, sağlık sorunların yükselmesine neden olmuĢtur. Çevre felaketine dönüĢen bu kirlilik 70 km kuzeyindeki Manyas Gölü‘nü de kapsayacak kadar yayılmıĢ ve bölge üzerinde ciddi bir baskı unsuru oluĢturmuĢtur (Öngür, 2003). Saha ÇalıĢmaları sırasında bölgede çekilen resimler aĢağıda verilmiĢtir. Balya Kurşun Madeninden kalan atıklar Göl suyu kalitesini etkileyen faktörler gölün en önemli çevresel sorununu oluĢturmaktadır. Bölgedeki tarımsal sulama ve enerji amaçlı baraj faaliyetleri, tarım için gölü besleyen TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 317 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 akarsulardan su çekimleri, sanayi tesislerinin açmıĢ olduğu kuyulardan çekilen sular, gölün su seviyesinin doğallığını olumsuz yönde etkilemektedir. Göl sularının seviyesindeki değiĢimler ile verimli tarım toprakları elde eden çiftçiler, suyun kontrol altında tutulmasıyla bu durumdan faydalanamamakta, ancak çiftçilerin aynı gelir düzeylerini elde etmek istemeleri sulama, gübreleme ve kimyasal tüketimini arttırmaktadır. Bu durum göldeki su seviyesinin doğal seyrinin bozulması, söğütlüklerin çürümesi ile kuluçkalama bölgelerinin ciddi Ģekilde etkilenmesine yol açmaktadır. Gölü etkileyen en önemli etken ise sanayi kirliliği ve evsel atıksulardır. Özellikle gölün Bandırma Ġlçesi‘ne yakın kuzey bölgelerinde yoğunlaĢan tarıma dayalı sanayi iĢletmeleri ile tavukhaneler gölü besleyen akarsular üzerinde önemli baskı unsurlarındandır (Gürlük, 2006). 7.1.5. Kapıdağ Yarımadası Alt Havzası Havza sınırları içerisinde yer alan ve Marmara Denizi‘ne kıyısı bulunan yerleĢim bölgeleri de ciddi bir baskı unsurudur. Denize kıyısı bulunan Bandırma ile Erdek ilçeleri atıksularını fiziksel arıtmadan geçirdikten sonra derin deniz deĢarjı yapmaktadır. Bölgede yer alan Ocaklar Belediyesi AAT‘ye sahiptir. Ancak beldenin yazlık bölge oluĢu ve yaz aylarında nüfusunun çok artması kapasitenin yetersiz kalmasına neden olmaktadır. Ayrıca bu ilçelerin düzenli katı atık depolama alanlarının olmaması da bölge için ayrı bir kirlilik yükü getirmektedir. Bölgede yer alan ve arıtma tesisleri bulunmayan Edincik Belediye Mezbahası ile Bandırma Limanı da önemli noktasal kaynaklı baskılardandır. Ancak Kapıdağ Yarımadası‘nın en ciddi baskı unsurları BAGFAġ ve Sülfürik Asit Tesisi‘dir. Özellikle tesislerden kaynaklanması olası kirletici emisyonların meydana getirdiği hava kirliliği bölge için çok önem taĢımaktadır. Bunun yanı sıra yapılan saha çalıĢmaları sırasında BAGFAġ‘ın kükürt atığı (cips–Ģlam) depolayarak katı atık dağları oluĢturduğu gözlemlenmiĢ ve çekilen fotoğraflar aĢağıda verilmiĢtir. Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü çalıĢanlarıyla yapılan görüĢmeler sonucunda tesiste kimyevi gübre (diamonyum fosfat, kompoze gübre, amonyum sülfat) ile asit (sülfürik asit ve fosforik asit) üretimi yapıldığı, DAP/NPK (diamonyum fosfat, kompoze gübre) tesislerinde 1993 yılından beri ileri yıkama sistemi olarak kabul edilen kapalı devre yıkama sistemi kullanılması sonucu, iĢletmeden proses kaynaklı sıvı atık deĢarjı bulunmadığı ve atıksu olarak yalnızca sülfürik asit tesisi soğutma suyu ile fosforik asit tesisi vakum suyunun olduğu, bu suyun da denizden alınarak sistemde kullanıldığı ve tekrar denize deĢarj edildiği bildirilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 318 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 BAGFAŞ’a ait kükürt atıkların depolandığı katı atık dağı 7.2. Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri Havzadaki sıcak noktaların belirlenmesinde saha incelemeleri, ÇOB Ġl Müdürlüklerinden elde edilen bilgiler, paydaĢ toplantılarında alınan görüĢler ve havza özelinde yapılmıĢ olan ulaĢılabilinen diğer çalıĢmalardan yararlanılmıĢtır. 7.2.1. Uluabat Gölü Bursa Ġli‘ne bağlı Karacabey ve MustafakemalpaĢa ilçeleri sınırları içerisinde yer alan göl ile yakın çevresini oluĢturan yaklaĢık 18.000 ha‘lık alan 1998 yılı itibariyle Ramsar SözleĢmesi Listesi‘ne dahil edilmiĢtir. Ülkemizdeki doğal koruma alanlarından biri olan Uluabat Gölü Susurluk Havzası‘nda yer alan en hassas bölgelerden biridir. Endüstriyel, evsel, tarımsal ve mekanik kirliliğin tehdit ettiği gölün havzada yer alan sıcak noktalardan biri olmasına neden olan baskı unsularına Bölüm 7.1. Baskı ve Etkiler baĢlığı altında yer alan Uluabat Gölü Alt Havzası bölümünde yer verilmiĢtir. Bu etkiler sonucunda gölde artarak devam eden kirliliğin öncelikle durdurulması ve ardından giderilmesi için çözüm önerileri hazırlanmıĢtır. Tarımsal Kirlilik Yönetimi Göl civarında yer alan yerleĢim yerleri ile gölü besleyen MustafakemalpaĢa Çayı kıyısında gerçekleĢtirilen tarımsal faaliyetler hem gölün su seviyesini azaltmakta, hemde kullanılan gübre ve pestisitler ile gölün sediment yükünün yanı sıra kirlilik miktarına da katkı yaparak TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 319 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ötrifikasyona sebep olmaktadır. MustafakemalpaĢa Çayı‘nı oluĢturan Emet ve Orhaneli Çayları‘nın da göle ciddi boyutta tarımsal kirlilik getirdiği görülmektedir. Gölde oluĢan bu baskının etkilerini en aza indirmek için öncelikle göl civarında yer alan köylerde, ardından gölü besleyen çayların etkilendiği yerleĢim yerlerinde Tarımsal Kirlilik Yönetimi çalıĢmaları gerçekleĢtirilmesi önerilmektedir. Bölgede öncelikle dar çerçevede ardından tüm alt havzayı kapsayacak boyutta bir envanter çalıĢma gerçekleĢtirilmelidir. Bu çalıĢmalar sonucunda tarım alanlarının büyüklüğü ile kullanılan gübre türü ve miktarları konusunda daha gerçekci rakamlara ulaĢılabilinir. Ayrıca, envanter çalıĢmalarında olduğu gibi yine öncelikle gölün kıyısında yer alan köylerden baĢlamak üzere tarımda suyun ve gübrenin bilinçli kullanılması konusunda eğitimler verilmeli; bölge halkı organik tarım, damlatmalı sulama gibi iyi tarım uygulamaları hakkında bilinçlendirilmeli ve kullanmaları yönünde teĢvik edilmelidirler. Bursa Tarım Ġl Müdürlüğünce baĢlatılan çalıĢmalar sonucunda tarımsal kirlilik için erken uyarı sistemi oluĢturulmuĢtur. Pestisit kullanımı konusunda sınırlamalar getirilmiĢtir. Öncelikle pestisit kullanmak isteyen üretici Tarım Ġl Müdürlüğüne baĢvuruda bulunması gerekmektedir. Ardından Tarım Ġl Müdürlüğü çalıĢanları pestisit kullanılacak alanı kontrol ederek durumun gereksinimi belirlemektedir. Ayrıca baĢlatılan çalıĢma ile bölgede sadece pestisit kullanımı konusunda eğitim almıĢ ve sertifikalandırılmıĢ ziraat mühendislerinin pestisit reçetesi yazma yetkisi bulunmaktadır. Bursa Ġlinde reçetesiz pestisit satıĢı yasaklanmıĢtır. Bunun yanı sıra 5000 m2‘den büyük tarım alanlarında öncelikle toprak analizleri yapılmakta; gübre kullanımının ihtiyaç olduğu tespit edilmesi durumunda izin verilmektedir. Bursa Tarım Ġl Müdürlüğüne ait Toprak-Bitki Analizi Laboratuarında 2010 yılında 340 üretici için 857 adet toprak örneği analiz edilerek, verimlilik analizleri gerçekleĢtirilmiĢtir. Böylece üreticilerin, toprağın ve bitkinin ihtiyacı olan miktarda gübreyi, doğru yöntemlerle kullanmaları sağlanmıĢtır. Ayrıca Tarım Ġl Müdürlüğü düzenlediği eğitim programları ve hazırladığı broĢürler ile üreticiyi bilinçlendirme çalıĢmalarını da sürdürmektedir. Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü ÇalıĢmaları Erozyonun gölün dolmasına ve krom, bor gibi kimyasal maddelerin göle taĢınımına göldeki kirliliğin artmasına neden olmaktadır. Bu baskı unsurundan oluĢan etkinin en aza indirilmesi için tüm havza içerisinde erozyon, sel ve çığ kontrolu çalıĢmaları gerçekleĢtirilmedir. Ağaçlandırma ve rehabilitasyon ile mera ıslahı çalıĢmalarına önem verilmelidir. Ancak ağaçlandırma çalıĢmaları geliĢi güzel uygulanmamalı, uzmanların görüĢleri alınarak bölgeye uygun ağaç türleri seçilmelidir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 320 / 446 Mevcut Düzensiz Depolama Sahalarının Rehabilitasyonu GeçmiĢte yapılan çalıĢmalarda gölün kıyısında yer alan köylere ait katı atıkların göle ulaĢtığı tespit edilmiĢtir. Köylerin bu konuda bilinçlendirilme ve katı atıklarının toplanıp, uzaklaĢtırılması konusundaki çalıĢmaları büyük önem arz etmektedir. Katı atık biriliklerine Ġl Özel Ġdarelerininde dahil olması ve Bursa Ġl Özel Ġdaresi tarafından Uluabat Gölü etrafındaki köylerin katı atıklarının toplanarak düzenli depolama alanlarına gönderilmesi önerilmektedir. Gölü besleyen MustafakemalpaĢa, Emet ve Orhaneli çaylarını etkileyen belediyelere ait düzensiz depolama sahalarının da rehabilitasyonu Bursa BüyükĢehir Belediye BaĢkanlığı ile Kütahya ili Yerel Yönetimler Katı Atık Bertaraf Tesisleri Yapma ve ĠĢletme Birliği tarafından gerçekleĢtirilmelidir. Bu konuda öncelik nüfusların büyüklüğünden dolayı MustafakemalpaĢa ve TavĢanlı Belediyelerine verilmelidir. TaĢocakları ve Maden Sahalarının Rehabilitasyonu MustafakemalpaĢa Çayı ile bu çayı oluĢturan Emet ve Orhaneli Çaylarına bölgede yer alan maden yataklarından kaynaklanan yoğun kazı malzemelerinin bırakılması sonucu oluĢan sedimentlerin de göle taĢınıp birikmesiyle toprak erozyonuna ve göl alanının küçülmesine neden olmaktadır. Bölgede yer alan kum ve çakıl ocakları ile maden sahalarının rehabilitasyonu faaliyetleri 2015 yılına kadar planlanmalı ve uygulanmalıdır. Madencilik Atıklarının Yönetimi Göle etki eden baskı unsurlarından biri de bölgede yer alan krom ve bor maden yataklarından gelen kirliliğin birikimidir. Havza sınırları içerisinde yer alan madencilik tesislerinin alıcı ortama doğrudan deĢarjı olmasa da maden sahalarından, depolama alanları ile nakliyeleri sırasında yeterli önlemlerin alınmaması sonucu yıkanarak göle ulaĢmaktadır. Bu etkinin önlenmesinde ilgili mevzuatın geliĢtirilmesi önerilebilinir. Ayrıca madencilik türüne göre tesislere özel eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmaları uygulanmalı, daha çevreci teknolojilerin ve önlemlerin alınması teĢvik edilmelidir. Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi Göle etki eden en büyük kirlilik kaynaklarından biri de kentsel atıksu deĢarjlarıdır. Göl civarında yer alan yerleĢim yerlerinden göle doğrudan deĢarj yapılmaktadır. Akçalar Mahallesi atıksularını iki noktadan deĢarj ettiği saha çalıĢmalarında tespit edilmiĢtir. Ayrıca gölü besleyen çayların da geçtiği yerleĢimlerden kirliliğe maruz kaldığı belirlenmiĢtir. Öncelikle yoğun nüfusundan dolayı MustafakemalpaĢa Belediyesi ve belde belediyeleri ile TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 321 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 civar yerleĢimler ve köylerden kaynaklanan evsel atıksuların arıtılmadan göle verilmesi önlenmelidir. Endüstriyel Atıksu Altyapı Yönetimi (OSB-Tekil Endüstriler) Ülkemizin doğal alanlarından biri olan ve birçok bitki ve hayvan türüne yaĢam alanı oluĢturan Uluabat Gölü‘ne ciddi boyutta kirlilik yükü getiren baskı unsurlarından biri de endüstriyel tesislerden kaynaklanan atıksulardır. Göle doğrudan veya dolaylı olarak birçok atıksu deĢarjı olmaktadır. Akçalar Mahallesi‘nde yer alan tesislerin bir kısmı atıksularını yerleĢimdeki kanalizasyon sistemi kanalıyla göle vermektedir. Bölgede tesislerin bir kısmı atıksularını doğrudan göle deĢarj ederken; tesislerin birçoğu ile OSB‘ ler deĢarjlarını göle MustafakemalpaĢa, Emet ve Orhaneli Çayı vasıtasıyla dolaylı yoldan yapmaktadırlar. Atıksuları belediye kanalizasyonuna vasıtasıyla yapan tesislerin sularını ön arıtmadan geçirmesi önerilmektedir. MustafakemalpaĢa‘da 23 süthane mevcuttur ve bu tesislerin AAT‘si bulunmamaktadır. Süthaneler gelen endüstriyel atıksuların arıtılması zor ve pahalı bir süreç gerektirmektedir. Bu kapsamda süthanelerden gelen peynir altı suyunun arıtılması yerine peynir altı suyu tozu üretimi gerçekleĢtirilerek çikolata, bisküvi, dondurma, hazır çorba ve et mamulleri endüstrisine temel hammadde kaynağı oluĢturulabilinir. Ancak küçük tesislerin bu alt yapıyı oluĢturmasının mümkün olmamasından dolayı peynir altı sularını belli merkezlerde toplayarak; bu tesislere ulaĢmasını sağlamalıdırlar. Balıkesir Ġli içerisinde çok sayıda yer alan süthaneler için Balıkesir OSB içerisinde bir toplama merkezi kurulmuĢ ve burada toplanan peynir altı suları ASTOSAN firmasına gönderilmektedir. Bu tesiste iĢlenen sulardan peynir altı suyu tozu elde edilmektedir. Atıksularını kanalizasyona oradan da MustafakemalpaĢa çayına ve dolaylı olarak Uluabat Gölü‘ne ulaĢan tesisler bölge için önemli bir baskı unsurudur. Jeotermal Suların Yönetimi Havza sınırları içerisinde yer alan Kütahya‘nın TavĢanlı ve Emet belediyeleri jeotermal kaynaklara sahip yerleĢimlerdir. Bu bölgelerde yer alan jeotermal tesislerinden kaynaklanan atıksular ile yeraltı kaynaklarından oluĢan kirlilik göldeki bor konsantrasyonunu arttırıcı unsurlar arasındadır. Bu baskının azaltılması için ilgili mevzuatta revizyon çalıĢmaları yapılmalı ve jeotermal sularının arıtılmadan deĢarjı önlenmelidir. Ayrıca, Emet ve Orhaneli Çayı ile Uluabat Gölü‘nde bor kirliliği düzenli olarak izlenmelidir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 322 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Atmosferik TaĢınımın Su Kaynağına Olan Etkisinin Değerlendirilmesi Izmir – Bursa Karayolu‘nun güneyinde yer alan Uluabat Gölü için trafik emisyonları önemli bir kirletici kaynağıdır. TaĢıtlardan kaynaklanan gaz ve tozlar kuru ve yaĢ çökelme vasıtasıyla göle ulaĢmaktadır. Ayrıca civarda yer alan köylerde düĢük kalitedeki kömürlerin ile yanlıĢ yakma türlerinin Ģeçilmesi de gölü tehdit eden unsurlardandır. Göldeki atmosferik taĢınımın etkisinin belirlenmesi için geniĢ ölçekli bir modelleme çalıĢması yapılmalı ve hava kalitesi izlenmelidir. 7.2.2. Nilüfer Çayı Bursa Ġli‘nin Keles Ġlçesi‘nden doğarak ve Uludağ‘ın etekleri boyunca uzanan Nilüfer Çayı Aksu, Kestel, Deliçay ve Gökdere ile Nazlıdere, Sarpdere ve Kelesen derelerinin sularını tahliye eden kolu ile Ayvalı Dere‘nin birleĢimiyle Simav Çayı‘na katılarak Marmara Denizi‘ne dökülmektedir. Susurluk Havzası‘nda yer alan hassas bölgelerden biri olan bu çayı endüstriyel, evsel, tarımsal ve mekanik kirliliğin tehdit ettiği tespit edilmiĢtir. Nilüfer Çayı‘nın havzada yer alan sıcak noktalarından biri olmasına neden olan baskı unsularına Bölüm 7.1. Baskı ve Etkiler baĢlığı altında yer alan Nilüfer Çayı Alt Havzası bölümünde yer verilmiĢtir. Bu etkiler sonucunda gölde artarak devam eden kirliliğin öncelikle durdurulması ve ardından giderilmesi için çözüm önerileri hazırlanmıĢtır. Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi Nilüfer Çayı‘na etki eden en büyük kirlilik kaynaklarından biri kentsel atıksu deĢarjlarıdır. Bursa BüyükĢehir Belediyesi sınırları içerisinde yer alan yerleĢim bölgelerinin büyük bir çoğunluğu Doğu ve Batı AAT‘ler S.S. YeĢil Çevre AAT‘de arıtıldıktan sonra Nilüfer Çayı ve kollarına deĢarj edilir. Ayrıca, çayın topraklarından geçtiği Karacabey Belediyesi‘nin AAT‘si bulunmakta ve revizyon ihtiyacının giderilmesi için çalıĢmalar gerçekleĢtirilmektedir. Ortalama akıĢ debisi düĢük olan çaya yapılan kentsel atıksu deĢarjlarının getirdiği en büyük sorun, bölgedeki kentsel AAT‘lerden yüksek debilerde salınımlar olmasıdır. Bu baskı unsurunda çayda oluĢan etkinin en aza indirilmesi için Bölüm 7.3.‘de evsel atıksuların ayrıĢtırılması, arıtılması ve arıtılan suların yeniden kullanımı alt baĢlığında açıklanmıĢtır. Endüstriyel Atıksu Altyapı Yönetimi (OSB-Tekil Endüstriler) Çaya doğrudan veya dolaylı olarak birçok endüstriyel atıksu deĢarjı olmaktadır. Yedi (7) adet OSB atıksularını Nilüfer Çayı‘na bırakmaktadır. Bu OSB‘lerden sadece üçünün desarj izin TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 323 / 446 belgesi mevcuttur. Gürsu ve Kestel OSB‘lerinin atıksuları S.S.YeĢil Çevre AAT‘nde arıtılarak çaya deĢarj edilir. Hasanağa OSB‘nin ise AAT yapım aĢamasındadır. GerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları sırasında tesisin kapasitesinin 55.000 m3/gün olduğu ve tesisin bazı dönemlerde kapasitesinin üstünde çalıĢtığı görülmüĢtür. Bunların yanı sıra çaya deĢarj edilen atıksu debilerinin çayın kendi debisinden zaman zaman fazla olması da ciddi tehlikelerden biridir. Bu baskının ortadan kaldırılması için OSB‘ler içerisinde atık minimizasyonu çalıĢmaları veya su kullanımı optimizasyonu çalıĢmaları yapmaları önerilmektedir. BaĢta YeĢim Tekstil olmak üzere bu bölgede yer alan tekstil firmaları da havza için önemli baskılardan biridir. Özellikle sularının arıtılarak çaya verilmesine rağmen renk ve tuzluluk parametreleri konusunda sıkıntılarının olduğu gözlenmiĢtir. Atıksularını belediye kanalizasyonu vasıtasıyla deĢarj eden tesislerin sularını ön arıtmadan geçirmesi önerilmektedir. Mevcut Düzensiz Depolama Sahalarının Rehabilitasyonu Nilüfer Çayı‘na sadece Karacabey Belediyesi‘ne ait düzensiz depolama sahasının etkisi bulunmaktadır. Bu konuda uygulamalarını sürdüren belediye yetkilileri, katı atıklarını Bursa BüyükĢehir Belediyesi‘ne ait Hamitler Katı Atık Depolama Tesisi‘ne göndermek amacıyla araç alımı gerçekleĢtirmiĢlerdir. Bu taĢıma baĢladıktan sonra düzensiz depolama sahasının rehabilitasyonu için çalıĢmalara baĢlayacaklardır. Bunun yanı sıra belediyenin MustafakemalpaĢa Belediyesi ile birlikte bir katı atık birliği oluĢturma hedefi de bulunmaktadır. Tarımsal Kirlilik Yönetimi Verimli topraklara sahip olan Karacabey Ovası‘nda gerçekleĢtirilen tarımsal faaliyetlerle hem çayın su seviyesi azalmakta hemde kullanılan gübre ve pestisitler ile çayın sediment yükü ve dolayısıyla artan kirlilik miktarı su kalitesinin düĢmesine neden olmaktadır. Ayrıca tarımsal kirlilik açısından Bursa sulaması, DemirtaĢ sulaması, Bursa yeraltı sulaması ve Hasanağa sulama Ģebekesinin Nilüfer Çayına etki eden önemli baskı unsurlarıdır. Çayda oluĢan bu baskının etkilerini en aza indirmek için bölgede Tarımsal Kirlilik Yönetimi çalıĢmaları gerçekleĢtirilmelidir. Öncelikle dar çerçevede ardından tüm alt havzayı kapsayacak boyutta bir envanter çalıĢma gerçekleĢtirilmelidir. Bu çalıĢmalar sonucunda, tarım alanlarının büyüklüğü ile kullanılan gübre türü ve miktarları konusunda daha gerçekci rakamlara ulaĢılabilinir. Ayrıca envanter çalıĢmalarında olduğu gibi yine öncelikle köylerden baĢlamak üzere tarımda suyun ve gübrenin olumlu kullanılması konusunda eğitimler verilmelidir. Bölge TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 324 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 halkı organik tarım, damlatmalı sulama gibi iyi tarım uygulamaları hakkında bilinçlendirilmeli ve kullanmaları konusunda teĢvik edilmelidir. Bursa Tarım Ġl Müdürlüğünce baĢlatılan çalıĢmalar sonucunda tarımsal kirlilik için erken uyarı sistemi oluĢturulmuĢtur. Pestisit kullanımı konusunda sınırlamalar getirilmiĢtir. Öncelikle pestisit kullanmak isteyen üretici Tarım Ġl Müdürlüğüne baĢvuruda bulunması gerekmektedir. Ardından Tarım Ġl Müdürlüğü çalıĢanları pestisit kullanılacak alanı kontrol ederek durumun gereksinimi belirlemektedir. Ayrıca baĢlatılan çalıĢma ile bölgede sadece pestisit kullanımı konusunda eğitim almıĢ ve sertifikalandırılmıĢ ziraat mühendislerinin pestisit reçetesi yazma yetkisi bulunmaktadır. Bursa Ġlinde reçetesiz pestisit satıĢı yasaklanmıĢtır. Bunun yanı sıra 5000 m2‘den büyük tarım alanlarında öncelikle toprak analizleri yapılmakta; gübre kullanımının ihtiyaç olduğu tespit edilmesi durumunda izin verilmektedir. Bursa Tarım Ġl Müdürlüğüne ait Toprak-Bitki Analizi Laboratuarında 2010 yılında 340 üretici için 857 adet toprak örneği analiz edilerek, verimlilik analizleri gerçekleĢtirilmiĢtir. Böylece üreticilerin, toprağın ve bitkinin ihtiyacı olan miktarda gübreyi, doğru yöntemlerle kullanmaları sağlanmıĢtır. Ayrıca Tarım Ġl Müdürlüğü düzenlediği eğitim programları ve hazırladığı broĢürler ile üreticiyi bilinçlendirme çalıĢmalarını da sürdürmektedir. Atmosferik TaĢınımın Su Kaynağına Olan Etkisinin Değerlendirilmesi Sanayi açısından en geliĢmiĢ ülkeler arasında yer alan Bursa ili hava kalitesi bakımında da kirletici iller arasında yer almaktadır. TaĢıtlar, endüstriyel ve evsel ısınmadan kaynaklanan gaz ve tozlar kuru ve yaĢ çökelme vasıtasıyla çaya ulaĢmaktadır. Nilüfer Çayı‘ndaki atmosferik taĢınımın etkisinin belirlenmesi için geniĢ ölçekli bir modelleme çalıĢması yapılmalı ve hava kalitesi izlenmelidir. Alt Havzaya Özgü DeĢarj Kriterlerinin Belirlenmesi Susurluk Havzası için alınabilecek en önemli tedbirlerin baĢında deĢarj standartlarının alıcı ortam statüsünde geliĢtirilmesine imkân verecek Ģekilde yeniden gözden geçirilmesi ve havzaya özgü deĢarj standartlarının belirlenmesi gelmektedir. Özellikle Nilüfer Çayı için bu durumun acilen gerekliliği; çaya deĢarj eden tesislerin izin belgesi olmasına rağmen Nilüfer Çayı‘nda kirlenmenin devam etmesiyle açıklanabilinir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 325 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 7.2.3. Manyas Gölü Balıkesir Ġli‘ne bağlı Manyas Ġlçesi sınırları içerisinde yer alan göl ile yakın çevresini oluĢturan yaklaĢık 25.000 ha‘lık alan 1996 yılı itibariyle Ramsar SözleĢmesi Listesi‘ne dahil edilmiĢtir. Ülkemizdeki doğal koruma alanlarından biri olan Manyas Gölü Susurluk Havzası‘ndan yer alan en hassas bölgelerden biridir. Endüstriyel, evsel, tarımsal ve mekanik kirliliğin tehdit ettiği gölün havzada yer alan sıcak noktalardan biri olmasına neden olan baskı unsularına Bölüm 7.1. Baskı ve Etkiler baĢlığı altında yer alan Manyas Gölü Alt Havzası bölümünde yer verilmiĢtir. Bu etkiler sonucunda gölde artarak devam eden kirliliğin öncelikle durdurulması ve ardından giderilmesi için çözüm önerileri hazırlanmıĢtır. Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi Göle etki eden en büyük kirlilik kaynaklarından biri kentsel atıksu deĢarjlarıdır. Göl civarında yer alan yerleĢim yerlerinden göle ve gölü besleyen çaylara doğrudan evsel atıksu deĢarjları yapılmaktadır. Öncelikle nüfusundan dolayı Manyas Belediyesi ile ardından belde belediyeleri ve civar köylerden kaynaklanan evsel atıksuların arıtılmadan göle verilmesi önlenmelidir. Endüstriyel Atıksu Altyapı Yönetimi (Tekil Endüstriler) Gölü besleyen önemli kollardan biri olan Sığırcı Deresi önemli ölçüde endüstriyel atıksu deĢarjına maruz kalmaktadır. Özellikle bu bölge de en geliĢmiĢ sektör olan tavukçuluk tesislerindeki en büyük sorun arıtma tesislerinin olması rağmen bazı dönemlerde kapasite fazlası üretim yapmaları ve bu nedenle arıtma tesisine alamadıkları atıksuları dereye doğrudan deĢarj etmeleridir. Atıksularını belediye kanalizasyonu vasıtasıyla deĢarj eden tesislerin sularını ön arıtmadan geçirmesi önerilmektedir. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi Özellikle kümes hayvancılığının yoğun olmasından dolayı önemli çevresel sorunlar yaĢanan bölgede bunun yanı sıra büyük ve küçükbaĢ hayvancılık da yapılmaktadır. Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve iĢbirliği kurularak öncelikle küçük iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alması teĢvik edilerek büyük ölçekli iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. Büyük ölçekli tekil iĢletmeler ve Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan küçük/orta ölçekli iĢletmelerde hayvansal atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme (biyometan) tesislerinde stabilize edilerek organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji teĢviki ve organik gübre TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 326 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 eldesinden önemli ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir. Hayvancılık OSB ve büyük tekil iĢletmelerine ait merkezi/büyük kapasiteli biyometan tesislerine, baĢka sektörlerden biyobozunur atık kabulü durumunda atık bertaraf ücreti alınması ve tarımsal atıklardan da ekstra biyometan üretimi yoluyla bu tür iĢletmelerin daha fazla gelir elde etmeleri sağlanabilir. Tarımsal Kirlilik Yönetimi Göl civarında yer alan yerleĢim yerleri ile gölü besleyen Kocaçay‘ın kıyısında gerçekleĢtirilen tarımsal faaliyetler ile hem gölün su seviyesi azaltmakta hemde kullanılan gübre ve pestisitler ile gölün sediment yükü artarak ötrifikasyona sebeb olmaktadır. Gölde oluĢan bu baskının etkilerini en aza indirmek için öncelikle göl civarında yer alan köylerde, ardından gölü besleyen çayların etkilendiği yerleĢim yerlerinde Tarımsal Kirlilik Yönetimi çalıĢmaları gerçekleĢtirilmelidir. Bölgede öncelikle dar çerçevede ardından tüm alt havzayı kapsayacak boyutta bir envanter çalıĢma gerçekleĢtirilmelidir. Bu çalıĢmalar sonucunda tarım alanlarının büyüklüğü ile kullanılan gübre türü ve miktarları konusunda daha gerçekci rakamlara ulaĢılabilinir. Ayrıca envanter çalıĢmalarında olduğu gibi yine öncelikle gölün kıyısında yer alan köylerden baĢlamak üzere tarımda suyun ve gübrenin bilinçli kullanılması konusunda eğitimler verilmelidir. Bölge halkı organik tarım, damlatmalı sulama gibi iyi tarım uygulamaları hakkında bilinçlendirilmeli ve kullanmaları yönünde teĢvik edilmelidir. Bölgede yapılacak bu yönetim çalıĢmalarına Bursa Tarım Ġl Müdürlüğü tarafından yürütülen faaliyetler örnek verilebilinir. Bursa Tarım Ġl Müdürlüğünce yapılan faaliyetler Bursa Tarım Ġl Müdürlüğünce baĢlatılan çalıĢmalar sonucunda tarımsal kirlilik için erken uyarı sistemi oluĢturulmuĢtur. Pestisit kullanımı konusunda sınırlamalar getirilmiĢtir. Öncelikle pestisit kullanmak isteyen üretici Tarım Ġl Müdürlüğüne baĢvuruda bulunması gerekmektedir. Ardından Tarım Ġl Müdürlüğü çalıĢanları pestisit kullanılacak alanı kontrol ederek durumun gereksinimi belirlemektedir. Ayrıca baĢlatılan çalıĢma ile bölgede sadece pestisit kullanımı konusunda eğitim almıĢ ve sertifikalandırılmıĢ ziraat mühendislerinin pestisit reçetesi yazma yetkisi bulunmaktadır. Bursa Ġlinde reçetesiz pestisit satıĢı yasaklanmıĢtır. Bunun yanı sıra 5000 m2‘den büyük tarım alanlarında öncelikle toprak analizleri yapılmakta; gübre kullanımının ihtiyaç olduğu tespit edilmesi durumunda izin verilmektedir. Bursa Tarım Ġl Müdürlüğüne ait Toprak-Bitki Analizi Laboratuarında 2010 yılında 340 üretici için 857 adet toprak örneği analiz edilerek, verimlilik analizleri gerçekleĢtirilmiĢtir. Böylece üreticilerin, toprağın ve bitkinin ihtiyacı olan miktarda gübreyi, doğru yöntemlerle kullanmaları TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 327 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 sağlanmıĢtır. Ayrıca Tarım Ġl Müdürlüğü düzenlediği eğitim programları ve hazırladığı broĢürler ile üreticiyi bilinçlendirme çalıĢmalarını da sürdürmektedir. Mevcut Düzensiz Depolama Sahalarının Rehabilitasyonu Gölün kıyısında yer alan köylere ait katı atıkların göle ulaĢtığı tespit edilmiĢtir. Köylerin bu konuda bilinçlendirilme ve katı atıklarının toplanıp, uzaklaĢtırılması konusundaki çalıĢmaları büyük önem arz etmektedir. Gölü besleyen Kocaçay ile Sığırcı deresini etkileyen belediyelere ait düzensiz depolama sahalarının da rehabilitasyonu Balıkesir Ġli Sürdürülebilir Çevre Yönetim Birliği tarafından gerçekleĢtirilmelidir. Bunun yanı sıra, Ģu an herhangi bir katı atık birliğe dahil olmayan Manyas ve beldelerinin de Güney Marmara Belediyeler Birliği‘ne katılması ve bu birlik tarafından düzensiz depolama alanının rehabilite edilmesi önerilmektedir. 7.2.4. Simav Çayı Susurluk Havzası‘nı oluĢturan ana nehir kolu olan, Kütahya Ġli Simav Ġlçesinden doğup, Sındırgı, Kepsut, Susurluk ve Karacabey Ovaları‘ndan geçerek Marmara Denizi‘ne ulaĢan Simav Çayı büyük yerleĢim alanları, mezbahalar, yoğun endüstriyel ve tarımsal faaliyetler sonucu oluĢan ve çaya deĢarj edilen arıtılmıĢ ve/veya arıtılmamıĢ atıksuların etkisi altındadır. Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi Simav Çayı‘na etki eden en büyük kirlilik kaynaklarından biri kentsel atıksu deĢarjlarıdır. Balıkesir Belediyesi sınırları içerisinde yer alan merkez yerleĢimin atıksuları arıtıldıktan sonra çaya deĢarj edilir. Balıkesir‘in yıllar boyunca nüfusunun artıĢ göstermesi Merkez AAT‘nin revizyon gerekliliğini ön plana çıkarmaktadır. Tesisin öncelikle besi maddesi giderimi üzerine yeni teknolojilere geçmesi ve tesiste revizyonlar gerçekleĢtirmesi tavsiye edilmektedir. Simav Çayı civarında yer alan yerleĢim yerlerinden çaya doğrudan evsel atıksu deĢarjları yapılmaktadır. Öncelikle nüfusundan dolayı Susurluk, Simav, Sındırgı ve Bigadiç Belediyeleri ile ardından belde belediyeleri ve civar köylerden kaynaklanan evsel atıksuların arıtılmadan göle verilmesi önlenmelidir. Bu baskı unsurunun çaya olan etkisinin en aza indirilmesi için yapılabilecek ilave çalıĢmalar Bölüm 7.3. ‗de evsel atıksuların ayrıĢtırılması, arıtılması ve arıtılan suların yeniden kullanımı alt baĢlığında açıklanmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 328 / 446 Endüstriyel Atıksu Altyapı Yönetimi (Tekil Endüstriler) Çayın adını aldığı doğuĢ yeri olan Simav Bölgesi‘nde yün yıkama sektörü geliĢmiĢtir. Bu bölgede yer alan tüm firmaların AAT‘leri mevcut olmasına rağmen deĢarj izin belgeleri yoktur. Bu alt havza sınırları içerisinde belediye mezbahaları da yoğun miktarda yer almaktadır. Arıtma tesisleri mevcut olmasına rağmen, arıtılması zor olan bir atıksu karakteristiğine sahip kesimhane atıksuları için yeterli olmadıkları gözlenmiĢ ve bu tesislerin ivedilikle revizyondan geçirilmesi önerilmektedir. Bunun yanı sıra 55 firmanın yer aldığı Balıkesir OSB‘nin AAT inĢaatı devam etmektedir. Havzaya adını veren ilçe olan Susurluk ilçesi deri, et entegre, dondurulmuĢ gıda, yağ, Ģeker ile süt ve süt ürünleri sektörlerinde geliĢmiĢ bir bölgedir. Burada yer alan sanayi tesislerinden sadece Susurluk ġeker Fabrikası AAT‘ye sahip değildir ve deĢarj izni yoktur. Susurluk ġeker Fabrikası‘nın atıksuyu 5 adet çökeltim havuzundan geçirildikten sonra çaya deĢarj edilmektedir. Simav çayı için önemli bir noktasal kaynaklı baskı olan ġeker Fabrikası‘nın AAT‘si için ĠĢ Termin Planı bulunmaktadır. Bölgede yer alan ve bölge için büyük önem taĢıyan fabrikalardan biri olan Yörsan A.ġ. AAT‘sinden çıkan suyunu Susurluk Belediyesi Kanalizasyonu‘na vermektedir. AAT‘ne sahip olmayan belediye yapacağı tesis için bu durumu da göz önünde bulundurması gerekmektedir. AAT 2010 yılınada faaliyete geçen MustafakemalpaĢa OSB‘nin de DĠB mevcut değildir. Atıksularını belediye kanalizasyonu vasıtasıyla deĢarj eden tesislerin sularını ön arıtmadan geçirmesi önerilmektedir. Mevcut Düzensiz Depolama Sahalarının Rehabilitasyonu GeçmiĢte yapılan çalıĢmalarda çayın kıyısında yer alan köylere ait katı atıkların çaya ulaĢtığı tespit edilmiĢtir. Köylerin bu konuda bilinçlendirilme ve katı atıklarının toplanıp, uzaklaĢtırılması konusundaki çalıĢmalar büyük önem arz etmektedir. Simav Çayı‘ nı etkileyen belediyelere ait düzensiz depolama sahalarının da rehabilitasyonu Balıkesir Ġli Sürdürülebilir Çevre Yönetimi Birliği ile Kütahya ili Yerel Yönetimler Katı Atık Bertaraf Tesisleri Yapma ve ĠĢletme Birliği tarafından gerçekleĢtirilmelidir. Bu konuda öncelik nüfusların büyüklüğünden dolayı Balıkesir Merkez, Susurluk ve Simav Belediye‘lerine verilmelidir. TaĢocakları ve Maden Sahalarının Rehabilitasyonu SĠmav Çayı‘na bölgede yer alan maden yataklarından kaynaklanan yoğun kazı malzemelerinin bırakılması sonucu meydana gelen sedimentlerin çaya taĢınıp birikmesi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 329 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 çayın su kalitesini düĢürmektedir. Bölgede yer alan kum ve çakıl ocakları ile maden sahalarının rehabilitasyonu faaliyetleri 2015 yılına kadar planlanmalı ve uygulanmalıdır. Madencilik Atıklarının Yönetimi Çaya etki eden baskı unsurlarından biri de bölgede yer alan bor maden yataklarından gelen kirliliğin birikimidir. Havza sınırları içerisinde yer alan Emet Etibor ile Bigadiç Etibor Madencilik Tesisleri‘nin alıcı ortama doğrudan deĢarjı olmasa da maden sahalarından, depolama alanları ile nakliyeleri sırasında yeterli önlemlerin alınmaması sonucu yıkanarak çaya ulaĢtığı ve organik kirliliğe neden olduğu görülmektedir. Bu etkinin önlenmesinde ilgili mevzuatın revizyonu önerilmektedir. Ayrıca madencilik türüne göre tesislere özel eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmaları uygulanmalı, daha çevreci teknolojilerin ve önemlerin alınması teĢvik edilmelidir. Jeotermal Suların Yönetimi Havza sınırları içerisinde yer alan Kütahya‘nın Simav ile Balıkesir‘in Merkez, Sındırgı ve Bigadiç Ġlçeleri jeotermal kaynaklara sahip yerleĢimlerdir. Bu bölgelerde yer alan jeotermal tesislerinden kaynaklanan atıksular ile yeraltı kaynaklarından oluĢan kirlilik göldeki bor konstrasyonu arttırıcı unsurlar arasındadır. Bu baskının azaltılması için ilgili mevzuatta geliĢtirme çalıĢmaları yapılmalı ve jeotermal suların arıtılmadan deĢarjı önlenmelidir. Ayrıca Simav Çayı‘nda bor kirliliği düzenli olarak izlenmelidir. Tarımsal Kirlilik Yönetimi Verimli topraklara sahip olan Balıkesir ve Simav Ovaları‘nda gerçekleĢtirilen tarımsal faaliyetlerle hem çayın su seviyesi azaltmakta, hemde kullanılan gübre ve pestisitler ile çayın sediment yüküne ve dolayısıyla kirlilik miktarına katkı yapmaktadır. Çayda oluĢan bu baskının etkilerini en aza indirmek için bölgede Tarımsal Kirlilik Yönetimi çalıĢmaları gerçekleĢtirilmelidir. Öncelikle dar bir çerçevede, ardından da tüm alt havzayı kapsayacak boyutta bir envanter çalıĢma gerçekleĢtirilmelidir. Bu çalıĢmalar sonucunda tarım alanlarının büyüklüğü ile kullanılan gübre türü ve miktarları konusunda daha gerçekci rakamlara ulaĢılabilinir. Ayrıca envanter çalıĢmalarında olduğu gibi, yine öncelikle köylerden baĢlamak üzere tarımda suyun ve gübrenin bilinçli kullanılması konusunda eğitimler verilmelidir. Bölge halkı organik tarım, damlatmalı sulama gibi iyi tarım uygulamaları hakkında bilinçlendirilmeli ve kullanmaları yönünde teĢvik edilmelidirler. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 330 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Bölgede yapılacak bu yönetim çalıĢmalarına Bursa Tarım Ġl Müdürlüğü tarafından yürütülen faaliyetler örnek verilebilinir. Bursa Tarım Ġl Müdürlüğünce yapılan faaliyetler Bursa Tarım Ġl Müdürlüğünce baĢlatılan çalıĢmalar sonucunda tarımsal kirlilik için erken uyarı sistemi oluĢturulmuĢtur. Pestisit kullanımı konusunda sınırlamalar getirilmiĢtir. Öncelikle pestisit kullanmak isteyen üretici Tarım Ġl Müdürlüğüne baĢvuruda bulunması gerekmektedir. Ardından Tarım Ġl Müdürlüğü çalıĢanları pestisit kullanılacak alanı kontrol ederek durumun gereksinimi belirlemektedir. Ayrıca baĢlatılan çalıĢma ile bölgede sadece pestisit kullanımı konusunda eğitim almıĢ ve sertifikalandırılmıĢ ziraat mühendislerinin pestisit reçetesi yazma yetkisi bulunmaktadır. Bursa Ġlinde reçetesiz pestisit satıĢı yasaklanmıĢtır. Bunun yanı sıra 5000 m2‘den büyük tarım alanlarında öncelikle toprak analizleri yapılmakta; gübre kullanımının ihtiyaç olduğu tespit edilmesi durumunda izin verilmektedir. Bursa Tarım Ġl Müdürlüğüne ait Toprak-Bitki Analizi Laboratuarında 2010 yılında 340 üretici için 857 adet toprak örneği analiz edilerek, verimlilik analizleri gerçekleĢtirilmiĢtir. Böylece üreticilerin, toprağın ve bitkinin ihtiyacı olan miktarda gübreyi, doğru yöntemlerle kullanmaları sağlanmıĢtır. Ayrıca Tarım Ġl Müdürlüğü düzenlediği eğitim programları ve hazırladığı broĢürler ile üreticiyi bilinçlendirme çalıĢmalarını da sürdürmektedir. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi BüyükbaĢ, küçükbaĢ ve kümes hayvancılığı faaliyetleri dolayısıyla önemli çevresel sorunlar yaĢanan bölgede Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve iĢbirliği kurularak öncelikle küçük iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alması teĢvik edilerek büyük ölçekli iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. Büyük ölçekli tekil iĢletmeler ve Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan küçük/orta ölçekli iĢletmelerde hayvansal atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme (biyometan) tesislerinde stabilize edilerek organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji teĢviki ve organik gübre eldesinden önemli ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir. Hayvancılık OSB ve büyük tekil iĢletmeleri ait merkezi/büyük kapasiteli biyometan tesislerine, baĢka sektörlerden biyobozunur atık kabulü durumunda atık bertaraf ücreti alınması ve tarımsal atıklardan da ekstra biyometan üretimi yoluyla bu tür iĢletmelerinin daha fazla gelir elde etmeleri sağlanabilir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 331 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 7.2.5. Karacabey Ovası Tarımsal üretimiyle Ülkemizin önde gelen bölgesi olan Karacabey Ovası'nda, 66.366 ha‘lık arazide çoğunlukla tarla bitkileri yetiĢtiriciliği yapılmaktadır. Türkiye'nin soğan ambarı olarak bilinen Karacabey Ovası‘nda kaliteli domates üretimi ile birlikte lezzetli salça üretimininde de büyük geliĢmeler sağlamıĢtır. Tarımdaki bu köklü değiĢiklilik bölgede salça ve konserve üreten birçok fabrikanın ovada kurulmasına neden olmuĢtur. Tarımsal Kirlilik Yönetimi GerçekleĢtirilen yoğun tarımsal faaliyetler su ile gübre ve pestisit tüketimlerinin artmasına sebeb olan Karacabey Ovası‘nda Tarımsal Kirlilik Yönetimi çalıĢmalarının gerekliliği gün geçtikçe önemini artırmaktadır. Öncelikle dar çerçevede ardından tüm ovayı kapsayacak boyutta bir envanter çalıĢması gerçekleĢtirilmelidir. Bu çalıĢmalar sonucunda tarım alanlarının büyüklüğü, kullanılan gübre türü ve miktarları ile su tüketimi istatistikleri konusunda daha gerçekçi rakamlara ulaĢılabilinir. Ayrıca envanter çalıĢmalarında olduğu gibi yine öncelikle köylerden baĢlamak üzere tarımda suyun ve gübrenin bilinçli kullanılması konusunda eğitimler verilmelidir. Bölgede yapılacak bu yönetim çalıĢmalarına Bursa Tarım Ġl Müdürlüğü tarafından yürütülen faaliyetler örnek verilebilinir. Bursa Tarım Ġl Müdürlüğünce yapılan faaliyetler Bursa Tarım Ġl Müdürlüğünce baĢlatılan çalıĢmalar sonucunda tarımsal kirlilik için erken uyarı sistemi oluĢturulmuĢtur. Pestisit kullanımı konusunda sınırlamalar getirilmiĢtir. Öncelikle pestisit kullanmak isteyen üretici Tarım Ġl Müdürlüğüne baĢvuruda bulunması gerekmektedir. Ardından Tarım Ġl Müdürlüğü çalıĢanları pestisit kullanılacak alanı kontrol ederek durumun gereksinimi belirlemektedir. Ayrıca baĢlatılan çalıĢma ile bölgede sadece pestisit kullanımı konusunda eğitim almıĢ ve sertifikalandırılmıĢ ziraat mühendislerinin pestisit reçetesi yazma yetkisi bulunmaktadır. Bursa Ġlinde reçetesiz pestisit satıĢı yasaklanmıĢtır. Bunun yanı sıra 5000 m2‘den büyük tarım alanlarında öncelikle toprak analizleri yapılmakta; gübre kullanımının ihtiyaç olduğu tespit edilmesi durumunda izin verilmektedir. Bursa Tarım Ġl Müdürlüğüne ait Toprak-Bitki Analizi Laboratuarında 2010 yılında 340 üretici için 857 adet toprak örneği analiz edilerek, verimlilik analizleri gerçekleĢtirilmiĢtir. Böylece üreticilerin, toprağın ve bitkinin ihtiyacı olan miktarda gübreyi, doğru yöntemlerle kullanmaları sağlanmıĢtır. Ayrıca Tarım Ġl Müdürlüğü düzenlediği eğitim programları ve hazırladığı broĢürler ile üreticiyi bilinçlendirme çalıĢmalarını da sürdürmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 332 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Yeraltı Suyu Kaynakları Yönetimi Yeraltı su seviyelerinin günden güne düĢtüğü Karacabey Ovası‘nda Yeraltı suyu Kaynakları Yönetimi çalıĢmalarının en kısa zamanda gerçekleĢtirilmesinin gerektiği öngörülmüĢtür. Havzanın genelinde var olan bu probleme ait genel önerilere Bölüm 7.3.6. Yeraltı Suyu Yönetimine ĠliĢkin Öneriler baĢlığı altında yer verilmiĢtir. Bölgede öncelikle dar ölçekli ardından tüm ovayı kapsayacak boyutta bir envanter çalıĢması gerçekleĢtirilmelidir. Bölge halkı organik tarım, damlatmalı sulama gibi uygun sulama uygulamaları hakkında bilinçlendirilmeli ve kullanmaları konusunda teĢvik edilmeleri önerilmektedir. 7.2.6. Simav Gölü Kütahya Ġli sınırları içerisinde yer alan Simav Ġlçesinin yer alan Simav Gölü‘nün 1967 yılında DSĠ tarafından 2.065 hektarlık alanı drenaj kanallarıyla kurutulmuĢtur. Kurutulması 1982'de tamamlanan göl arazisinde Ģu an tarım yapılmaktadır. Gölün Rehabilitasyonu Simav Ġlçesinin kuzeybatısında bulunan Simav Ovası'nda Ģu anda 5 km2'lik bir alana sahip olan göl sazlık ve bataklıktır. 18 bin 500 dönümlük göl arazisinden sırasıyla en çok NaĢa, Güney, Akdağ, Çitgöl, Kelemyenice, Demirciköy, Çaysimav, Öreğler ve Beyce beldeleriyle Gölköy'den yaklaĢık 5 bin dolayında çiftçi ailesi kiralama yöntemiyle yararlanmaktadır. Simav Çayının baĢlangıç noktası olan göle, bölgede yer alan tüm yerleĢimlerden kaynaklanan evsel ve endüstriyel atıksu deĢarjları da yapılmaktadır. Kiralama yöntemi ile tarım yapılan arazide kullanıcının her sene değiĢmesinden dolayı sahaya bakım yapılmamaktadır. Ayrıca gerçekleĢtirilen vahĢi sualama yöntemleriyle göl toprağı çoraklaĢmaya yüz tutmuĢtur. Simav Gölünün rehabilitasyon çalıĢmalarının baĢlatılması, bölge halkının bu çalıĢmalar konusunda bilinçlendirilmesi önerilmektedir. Bunların yanı sıra gölün etrafında yer alan ve toplam nüfusu yaklaĢık 50.000 olan yerleĢimlerin yapmayı planladıkları ortak AATnin en kısa zamanda tamamlanması ve arıtılan bu atıksuların uygun deĢarj standartlarını sağladıktan sonra göle verilmelidir. 7.2.7. Balıkesir/Balya Belediyesi Yabancı sermayeli Ģirketlerce ve 19. Yüzyılın teknolojileri kullanılarak iĢletilen Balya kurĢun madeni 1997 yılına kadar faal olarak iĢletilmiĢtir. O tarihten sonra bir çalıĢma olmayan TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 333 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 madende Fransız kökenli Ģirketin geride bıraktığı milyonlarca ton atığın çevreye saçtığı zehir etkisi görülebilmektedir. Beldede madencilik faaliyetleri sonucu oluĢan yaĢam koĢullarının kaybedilmesinin ardından dıĢa göçler baĢlamıĢ, çevre kirliliği tarım ve hayvancılığı olumsuz etkilemiĢ, sağlık sorunlarının artmasına neden olmuĢtur. Maden Sahalarının Rehabilitasyonu Balya KurĢun Madeni belde ve civar köylerde tarım ve hayvancılığa büyük darbe vurmuĢ, bölgedeki tüm su kaynaklarının kirlenmesine yol açmıĢtır. Bölgede oluĢan bu kirliliğin giderilmesi ve sosyal hayatın tekrar canlandırılması için maden sahasının rehabilite çalıĢmalarına en kısa vadede baĢlanması önerilmektedir. Madencilik Atıklarının Yönetimi 70 km uzağındaki Manyas Gölü‘nü de kapsayacak Ģekilde yayılmıĢ olan Balya KurĢun Madeni‘ne ait atıkların giderilmesi için bir acil yönetim planı oluĢturulmalıdır. 7.2.8. Havzadaki Baraj Gölleri ve Yapılması Planlanan HESler Havzada tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yoğun olması ve su kaynaklarına arıtılmamıĢ evsel ve endüstriyel atıksuların deĢarj edilmesi nedeniyle besledikleri baraj göllerine önemli miktarda besi maddesi girdisi olmaktadır. Bu da baraj göllerinde ötrofikasyon riskini oluĢturmaktadır. O yüzden kısa vadede baraj göllerinde ötrofik seviyesinin belirlenip, buna bağlı olarak uygun önlemlerin alınması gerekmektedir. Susurluk Havzası genelinde önemli bir sorun olan erozyon, baraj göllerinde de söz konusudur. Kısa vadede ağaçlandırma ve erozyon kontrolü çalıĢmaları tamamlanmalıdır. Baraj göllerine sediment akıĢı azaltılmalıdır. Etkili bir erozyon kontrolü ile baraj göllerinin kısa sürede dolmasına mani olunacak ve havzadaki tarım alanlarının daha fazla zarar görmesi engellenebilecektir. Baraj göllerinin su toplama havzalarındaki yayılı kirliliğin azaltılması için Bölüm 7.3.2‘de getirilen öneriler kısa vadede uygulanmalıdır. BüyükbaĢ, küçükbaĢ ve kümes hayvancılığı faaliyetlerinin yoğun olduğu, dolayısıyla bundan kaynaklanan çevresel sorunların yaĢandığı bölgede Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve iĢbirliği kurularak öncelikle küçük iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alması teĢvik edilerek büyük ölçekli iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. Büyük ölçekli tekil iĢletmeler ve Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan küçük/orta ölçekli iĢletmelerde hayvansal TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 334 / 446 atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme (biyometan) tesislerinde stabilize edilerek organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü projelerine yönlendirebilir. Hayvancılık OSB ve büyük tekil iĢletmelere ait büyük kapasiteli biyometan tesislerine, baĢka sektörlerden de biyobozunur atık kabulü durumunda atık bertaraf ücreti alınması ve tarımsal atıklardan da ekstra biyometan üretimi yoluyla bu tür tesis iĢletmelerinin ekonomik girdi elde etmeleri önemli bir teĢvik unsuru olacaktır. Evsel atıksulardan kaynaklanan özellikle organik madde ve azot kirliliği de sıcak noktalarda baskı unsuru oluĢturmaktadır. Kentsel atıksu altyapısının tüm yerleĢim yerleri için 2017 yılı ortasına kadar tamamlanmasıyla baraj göllerinin kirlenmesinde önemli payı olan evsel atıksuların etkisi azaltılacaktır. Baraj göllerinin etrafındaki düzensiz depolama alanlarının rehabilitasyonu da Eylem Planı Takvimi‘ne uygun olarak yapılmalıdır. Baraj göllerinde rastlanan önemli bir sorun da, özellikle sulama amaçlı kullanılanlarda kurak yaz aylarında su seviyesinde azalmalar olmasıdır. Bu nedenle su kullanımının etkin yönetilmesi sağlanmalıdır. Ayrıca içme suyu temini amacıyla da kullanılan Ġkizcetepeler, Doğancı, Kayaboğazı, Nilüfer Barajları ile önümüzdeki yıllarda içme suyu kaynağı olarak düĢünülen Çınarcık ve GölbaĢı Baraj göllerinde özel hüküm belirleme ihtiyacının kısa vadede tespit edilmesi gerekmektedir. TavĢanlı belediyesi ile Tunçbilek beldesine ait içme suyu kaynağı olan Kayaboğazı Barajı, beslendiği kol üzerinde bir alabalık çiftliğinin bulunmasından dolayı tehdit altındadır. Yapılan saha çalıĢmaları sırasında dere üzerinde yer alan Premier Alabalık Çiftliği‘nin günlük debisinin 2500 m3/saat olduğu belirtilmiĢ ve tesisin kapasitesini iki katına çıkarmak için çalıĢmalar yaptıkları gözlenmiĢtir. Bu durum bölge halkının içme suyu kaynağı üzerinde ciddi bir baskı oluĢturmaktadır. Tesis denetim altında tutularak, çalıĢmaları düzenli olarak izlenmelidir. Ayrıca barajdaki su kalitesi ölçüm sistemleri geliĢtirilmeli, tesisin baraj olası etkisi belirlenmelidir. Yapılan paydaĢ toplantılarına katılan Sivil toplum örgütlerinden içme suyu kaynağı olarak kullanılması planan Çınarçık Barajı‘nın bulunduğu bölgede yer alan krom madeni yataklarından dolayı kirlendiği belirtilmiĢtir. Yapılan saha çalıĢmaları ve literatür araĢtırmalarında bu konuya ait bir bilgiye rastlanmamıĢ olmasına rağmen, konunun incelenmesi göldeki krom miktarının düzenli olarak izlenmesinin gerekli olduğu düĢünülmektedir. Izmir – Bursa Karayolu‘nun üzerinden geçtiği Ġkizcetepeler Barajı için trafik emisyonları önemli bir kirletici kaynağıdır. TaĢıtlardan kaynaklanan gaz ve tozlar kuru ve yaĢ çökelme TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 335 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 vasıtasıyla içme suyu kaynağına ulaĢmaktadır. Ayrıca civarda yer alan köylerde düĢük kalitedeki kömürlerin ile yanlıĢ yakma türlerinin Ģeçilmesi de gölü tehdit eden unsurlardandır. Barajdaki atmosferik taĢınımın etkisinin belirlenmesi için geniĢ ölçekli bir modelleme çalıĢması yapılmalı ve hava kalitesi izlenmelidir. Havza sınırları içerisinde EĠEĠ tarafından mühendislik hizmetleri yürütülen 14 adet hidroelektrik santral projesi mevcuttur. Bu HES‘lerden sadece Kütahya‘da yer alan Kayaköy Regülatörü iĢletmededir. Diğer tüm HES‘ler son yıllarda hidroelektrik santralleri (HES) ve baraj göllerinin yapımının artması ve yenilerinin planlanıyor olması, barajların kaplayacağı alandaki ve barajın mansabındaki ekolojik yapı için baskı unsurudur. HES‘ler planlanırken balık popülâsyonları ve tarım alanları gibi konular ÇED raporlarında göz ardı edilmemelidir. Akarsular üzerindeki baraj ve regülatör tesislerinin envanterinin kısa vadede çıkarılması gerekmektedir. Akarsularda ekolojik debi (çevresel akıĢ) ihtiyacı da ivedilikle belirlenmelidir. HES‘lerin projelerinde olması gereken balık geçitlerinin, HES projesinin geliĢtirildiği su kaynağındaki balık türüne göre projelendirilmesi gerekmektedir. ÇED raporlarında kazıdan çıkan malzemelerin depolanacağı depo alanlarına yönelik hususların özellikle ele alınması uygun olacaktır. Zira kanal güzergâhı kazılarından çıkan malzemeler akarsu yataklarına yuvarlanmaktadır. Bu durum akarsu mansabındaki baraj göllerinin zamanından önce dolmasına sebep olmaktadır. Özellikle dere ve nehir yatağından içmesuyu temin eden yerleĢim yerlerinin su temin miktarlarında ve kirlilik sonucu su kalitesinde oluĢacak azalma ve bozulmalara meydan verilmemesi gerekmektedir. Su kaynaklarının yakınında yer alan yerleĢim yerlerinin birçoğunun düzenli katı atık depolama sahalarının ve tesislerinin bulunmayıĢı sebebiyle yatağa daha az su bırakılması sonucu çevre kirliliğinin ve salgın hastalık riskinin baĢlayacak oluĢundan gerekli önlemlerin alınması gereklidir. 7.3. Kısa, Orta ve Uzun Vadede Yapılması Önerilenler Havzada öne çıkan çevresel sorunlar baĢlığı altında, öncelikli olarak havzadaki ―baskı ve etkiler‖ den bahsedilmiĢ, daha sonra bu baskı ve etkilerin etkisiyle hassasiyet kazanan ―sıcak noktalara ve bu noktalara ait çözüm önerileri‖ne değinilmiĢtir. Bu bölümde yapılması önerilenler kısa, orta ve uzun vadede olmak üzere zaman dilimlerine bölünecektir. Susurluk Havzası için önerilen eylem planı kısa, orta ve uzun vadede yapılması gerekenler Ģeklinde gruplandırılmıĢtır. Buna göre, otuz yıllık planlamayı kapsayan bu süreçte ilk 5 yıl (2010-2015) kısa vade, ikinci 5 yıl (2015-2020) orta vade ve sonraki 20 yıl (2020-2040) ise TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 336 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 uzun vade olarak belirlenmiĢtir. Bu zaman aralıkları, tespit edilen planlamaların öncelik ve uygulanabilirlik sırasına göre değerlendirilmiĢtir. 7.3.1. Kısa Vadede Yapılması Gerekenler (2010-2015 Dönemi) Susurluk Havzası‘nda 2010-2015 yılları arasındaki dönemi kapsayan ilk 5 yıllık sürede yapılması gerekenler Ģu Ģekilde belirlenmiĢtir: Nüfusu 100.000 ve üzeri yerleĢim yerlerininin 2010 (2012), 50.000-100.000 arası yerleĢim yerleri 2012 ve 50.000-10.000 olan tüm yerleĢim yerlerinde mevzuata uygun olarak 2014 yılının 6. ayına kadar kentsel AAT lerin yapılması gerekmektedir. YerleĢimlerin içme suyu havzalarında bulunmalarına veya hassas alan statüsü kazanmalarına göre veya mevcut arıtma sistemlerinin nüfusa bağlı olarak revizyon gerektirmesi durumunda gerekli revizyonları mevzuatta verilen sürelerde yapmalıdır.. Tüm tekil endüstrilerin ve OSB‘lerin 2012 yılı sonuna kadar mevzuatta belirtilen deĢarj standartlarına uymaları için gerekli düzenlemeleri (AAT inĢaatı, çevre izin belgelerinin alınması vb.) yapmaları gerekmektedir. Zeytinyağı üretimi yapan iĢletmelerde, zeytin karasuyundan kaynaklanan kirliliğin önlenmesi için sektörel iĢbirliği toplantıları yapılmalı ve neticede belirlenecek olan çözüm yöntemlerinin 2015 yılı sonuna kadar uygulamaya geçirilmesi gerekmektedir. Bunun yanında bu tür tesislerden kanalizasyona ve alıcı ortama yapılan tüm kontrolsüz deĢarjların acilen önlenmesi için gerekli tedbirlerin alınması Ģarttır. Jeotermal sulardan kaynaklanan kirliliğin yönetimi için 2011 yılı sonunda kadar ilgili mevzuatın geliĢtirilmesi gerekmektedir. GeliĢtirilmiĢ mevzuat ıĢığında, iĢletmelerle iĢbirliği içerisine girilerek 2014 yılı baĢına kadar jeotermal deĢarjların önlenmesi ve kirliliğin etki edebileceği su kaynaklarında bor istasyonları kurularak düzenli olarak izlenmesi öngörülmüĢtür. 2011 yılından itibaren özellikle büyükĢehir belediyelerinde ve diğer tüm belediyelerde kanalizasyona deĢarj standartlarının oluĢturulması baĢlanmalı ve 2014 yılına kadar tamamlanmıĢ olmalıdır. DeĢarj standartları uygulandığı takdirde söz konusu su ortamının su kalitesi ve ekolojik statüsünün hala değiĢmediği durumlarda, sıcak nokta alanına özgü olarak yürütülecek model destekli detaylı bilimsel çalıĢma bulguları ıĢığında, en uygun üretim (BAT) ve arıtma teknolojileri de dikkate alınarak gerektiğinde noktasal TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 337 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 kaynakların deĢarj parametre ve limitleri ile deĢarj yükleri yeniden değerlendirilmeli ve alıcı ortam deĢarj standartları oluĢturulması 2015 yılı sonuna kadar kısa vadede tamamlanmalıdır. Havzada yer alan tüm yerleĢim yerlerinde, bağlı oldukları katı atık birliklerinin nüfusuna bağlı olarak, 100.000 ve üzeri yerleĢim yerlerininin 2010 (2012), 50.000100.000 arası yerleĢim yerleri 2012 ve 50.000-10.000 olan tüm yerleĢim yerlerinde mevzuata uygun olarak 2014 yılının 6. ayına kadar katı atık bertarafında düzenli depolamaya geçilmesi gerekmektedir. Bağlı olduğu katı atık birliğinin nüfusu 50.000 in üzerinde olan tüm yerleĢim yerlerinde 2015 yılı baĢlangıcına kadar katı atık düzensiz depolama alanlarının rehabilitasyonu tamamlanmalıdır. Tehlikeli ve özel atıkların bertarafı ile ilgili olarak, atık üreticileri ile sorumlu kurum ve kuruluĢların bilinçlendirilmesi için yürütülecek faaliyetlerin 2011 yılı sonuna kadar tamamlanması öngörülmüĢtür. Madencilik atıklarından kaynakalanan kirliliğin yönetimi için 2011 yılı sonunda kadar ilgili mevzuatın geliĢtirmesi planlanmıĢtır. GeliĢtirilmiĢ mevzuat ıĢığında, iĢletmelerle iĢbirliği içerisine girilerek 2014 yılı baĢına kadar eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının gerçekleĢtirilmesi düĢünülmektedir. 2015 yılı sonuna kadar ise sektörel bazda yönetim planlarının hazırlanması gerekmektedir. Havza genelinde faaliyet gösteren ve çevresel açıdan baskı unsuru olan taĢocakları ve maden sahaları en geç 2015 yılı sonunda kadar rehabilite edilmelidir. Havza sınırları içerisinde belirlenen sıcak noktalara özel sunulan çözüm önerileri uygulanmalı ve bu noktalardaki baskıların neden olduğu etkiler izlenmelidir. Havzada içme ve kullanma suyu temini amacıyla kullanılan Ġkizcetepeler, Doğancı, Kayaboğazı, Nilüfer Barajları ile önümüzdeki yıllarda içme suyu kaynağı olarak düĢünülen Çınarcık ve GölbaĢı Baraj göllerinde özel hüküm belirleme ihtiyacının 2012 yılı sonuna kadar belirlenmesi gerekmektedir. Ağaçlandırma ve erozyon kontrolü çalıĢmaları kapsamında gerçekleĢtirilecek olan etüt ve projelendirme çalıĢmalarının 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması gerekmektedir. Havzadaki tüm su kaynaklarının potansiyelinin belirlenmesi için yapılacak envanter çalıĢmalarının 2013 yılı sonuna kadar, su kaynaklarının en iyi Ģartlarda yönetimi için gerekli yapılanmanın ise 2015 yılı sonuna kadar gerçekleĢtirilmiĢ olması gerektiği düĢünülmektedir. Su kaynakları yönetiminin önemli bir parçası olan akım ve su TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 338 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 kalitesi izleme sisteminin 2013 yılı sonunda kurulması, akarsu ıslah çalıĢmalarının ise 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması planlanmıĢtır. Havzada oluĢan tarımsal baskının etkilerini en aza indirmek için öncelikle nehir civarında yer alan köylerde ardından çayı besleyen derelerin etkilendiği yerleĢim yerlerinde Tarımsal Kirlilik Yönetimi çalıĢmaları gerçekleĢtirilmelidir. Bölgede öncelikle küçük çercevede ardından tüm alt havzayı kapsayacak boyutta envanter oluĢturma, eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının 2011 yılında baĢlayıp 2012 yılı sonuna kadar yapılması gerektiği düĢünülmektedir. Bu çalıĢmalar sonucunda tarım alanlarının büyüklüğü ile kullanılan gübre türü ve miktarları konusunda daha gerçekci rakamlara ulaĢılabilinir. Ayrıca envanter çalıĢmalarında olduğu gibi yine öncelikle çayın kıyısında yer alan köylerden baĢlamak üzere tarımda suyun ve gübrenin olumlu kullanılması konusunda eğitimler verilmelidir. 2012 yılı sonuna kadar gübre ve pestisit satıĢları kontrol altına alınmalıdır. Yine en kısa dönemde 2011 yılından baĢlayarak ve/veya halihazırda sürdürülen çalıĢmalar devam ettirilerek bölge halkı organik tarım, damlatmalı sulama gibi iyi tarım uygulamaları hakkında bilinçlendirilmeli ve kullanması konusunda teĢvik edilmelidir. 2012 yılından itibaren hayvansal atık yönetim stratejilerinin belirlenmesine geçilmesi önerilmektedir. Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve iĢbirliği kurularak öncelikle küçük iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alması teĢvik edilerek büyük ölçekli iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. Büyük ölçekli tekil iĢletmeler ve Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan küçük/orta ölçekli iĢletmelerde hayvansal atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme (biyometan) tesislerinde stabilize edilerek organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji teĢviki ve organik gübre eldesinden önemli ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir. Kıyı Kanununa istinaden deniz, doğal ve suni göller ve akarsu kıyıları ile deniz ve göllerin kıyılarını çevreleyen sahil Ģeritlerine ait düzenlemeleri ve bu yerlerden yararlanma imkan ve Ģartları 2015 yılı sonuna kadar kısa vadede değerlendirilmelidir. ArıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanımında, kullanım amacının gerektirdiği su kalitesi kriterlerinin (SKKY Teknik Usuller Tebliği) sağlanması önem taĢımaktadır. Havzada tarımsal/endüstriyel amaçlı yeraltı suyu çekiminin çok olmasına göre, yağıĢ durumuna göre, akarsuyun debisine göre, arıtılmıĢ atıksuyun depolanabilmesine göre kullanım TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 339 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 amacı belirlenmeli ve su tüketicileri buna göre yönlendirilmelidir. Bu çalıĢmalar 2011 yılı itibariyle baĢlamalı ve kısa vadede 2015 yılı sonuna kadar tamamlanmalıdır. Tarımsal amaçlı su kullanımının azaltılması için su dağıtım sistemlerinin yapısal yönden iyileĢtirilmesi, basınçlı sulama sistemlerinin uygulanması, Su dağıtım programlarının hazırlanması 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması gereken uygulamalardır. Havzada yer alan, Sulak Alan Koruma Alanları, yönetim planları hizmetleri tamamlanmalı, uluslararası standartlara uygun su ürünleri üretimi Ģartlarının 2015 yılı sonuna kadar kısa vadede sağlanması gerekmektedir. 7.3.2. Orta Vadede Yapılması Gerekenler (2015-2020 Dönemi) Susurluk Havzası‘nda 2015-2020 yılları arasındaki dönemi kapsayan ikinci 5 yıllık sürede yapılması gerekenler Ģu Ģekilde belirlenmiĢtir: Nüfusu 10.000 in altında olan belediyeler ile nüfusu 2.000 in üzerinde olan kırsal köylerde mevzuata uygun olarak 2017 yılının 6. ayına kadar AAT‘lerinin yapılması gerekmektedir. YerleĢimlerin içme suyu havzalarında bulunmalarına veya hassas alan statüsü kazanmalarına göre veya mevcut arıtma sistemlerinin nüfusa bağlı olarak revizyon gerektirmesi durumunda gerekli revizyonları mevzuatta verilen sürelerde yapmalıdır. Tarım ve hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yayılı ve noktasal yüklerin önlenmesi amacıyla yapılacak çalıĢmalar kısa vadede baĢlayıp orta ve uzun vadede sürekliliği sağlanmalıdır. Tehlikeli ve özel atıkların ve tıbbi atıkların denetimi hususunda ilgili mevzuatın uygulanması çalıĢmalarının orta vadede devam etmesi gerekmektedir. Erozyonla mücadele konusunda sistematik ve sürekli olarak yapılan çalıĢmalar orta vadede devam edip 2040 yılına kadar sürecektir. Yeraltı ve yüzeysel sularının akım ve kalitesinin izlenmesi, arıtılmıĢ atıksuların yeniden kullanımı, tarımsal amaçlı su kullanımı azaltma çalıĢmaları izleme ve denetimleri orta vadede devam etmesi gereken çalıĢmalardır. 2020 yılına kadar su üzerindeki baskıların önlenebilmesi için gerekli taĢkın önleme yatırımlarının yapılması gerekmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 340 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 7.3.3. Uzun Vadede Yapılması Gerekenler (2020-2040 Dönemi) Susurluk Havzası‘nda 2020-2040 yılları arasındaki dönemi kapsayan 10 yıllık sürede yapılması gerekenler Ģu Ģekilde belirlenmiĢtir: Eylem planı kapsamında gerçekleĢtirilecek tüm faaliyetler HSA/ÇĠB tarafından devamlı surette izlenecek ve mevzuata uygunluğu denetlenecektir. 7.4. Genel Çözüm Önerileri Evsel ve endüstriyel atıksular, hayvancılık ve tarımdan gelen yayılı kirleticiler ile atmosferik taĢınım Susurluk Havzası için en önemli baskı unsurlarıdır. Havza sınırları içerisinde iki adet Ramsar Alanı olan göl bulunması, havzanın Marmara Denizi‘ni kirletici kaynaklardan birisi olması, Nilüfer ve Simav Çayı gibi iki önemli akarsuyun havzadan geçmesinden dolayı havzadaki baskı unsurlarına özel öneriler üretilmiĢtir. Havza içerisinde önemli baskılardan biri de madencilik faaliyetleridir. Bölgedeki tüm madenlerde temiz üretim ve stoklama ve taĢınım teknolojilerinin uygulanması, kullanımı tamamlanan maden yataklarının ise zaman kaybetmeden doğaya kazandırılmalıdır. Havzada yer alan endüstri türlerinden dolayı atıksulardaki renk ve tuzluluk parametresi önlem alınması gerektiren sorunlardandır. Havza sınırları içerisinden yer alan BAGFAġ fabrikasına ait katı atık dağının rehabilite çalıĢmalarının en kısa zamanda baĢlanması önerilmektedir. 7.4.1. IV. Sınıf Su Kalitesine Sahip Akarsulara ait Stratejik Önlemler Su kalitesinin birçok parametre açısından IV. Sınıf olduğu ve sıcak nokta olarak belirlenmiĢ akarsularda aĢağıdaki stratejik önlemler uygulanacaktır. (1) Öncelikle sıcak nokta alanındaki noktasal kirletici kaynaklarda (evsel, endüstriyel, OSB vb…) iyi üretim ve arıtma teknolojileri ile, kapasite ve arıtma performansları yönünden detaylı bir incelemeye tabi tutularak mümkün olan iyileĢtirmeler belli bir zaman sürecinde yaptırılmalıdır. (2) Sıcak noktanın yer aldığı akarsu ortamı, Ekolojik Debi (Çevresel AkıĢ) yönünden de irdelenerek, gerekli çevresel debinin sürekli olarak mevcut olup olmadığı DSĠ Genel Müdürlüğü tarafından yayınlanan ―Elektrik Piyasasında Üretim Faaliyetinde Bulunmak Üzere Su Kullanım Hakkı AnlaĢması Ġmzalanmasına ĠliĢkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelikte DeğiĢiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik‖ esasları çerçevesinde TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 341 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 belirlenmelidir. Bu yönetmelik göz önünde bulundurularak doğal hayatın devamı için mansaba bırakılacak çevresel ihtiyaç debisi(mansapta daha önce tesis edilmiĢ su hakları hariç olmak üzere) asgari, akarsu üzerindeki su yapısının yer aldığı kesitteki son 10 yıllık günlük akımlar ortalamasının %10‘undan daha az olmalıdır. Ayrıca baraj ve akarsu yatağına bırakılması gerekli çevresel ihtiyaç debisi (can suyu), akarsuyun ilgili kesitinde zamanın %99‘undavar olan debiden (Q99) daha az olmamalıdır. (3) Yukarıdaki 1. ve 2. maddelerde belirtilen hususlara tam olarak uyulduğu halde, söz konusu su ortamının su kalitesi ve ekolojik statüsünün hala değiĢmediği durumlarda, sıcak nokta alanına özgü olarak yürütülecek model destekli detaylı bilimsel çalıĢma bulguları ıĢığında, en uygun üretim (BAT) ve arıtma teknolojileri de dikkate alınarak gerektiğinde noktasal kaynakların deĢarj parametre ve limitleri ile deĢarj yükleri yeniden değerlendirilmelidir. Sıcak nokta olan akarsular (su kütleleri) için mevcut mevzuat yeterli olmadığı durumlarda deĢarj standartlarında kısıtlamaya gidilmelidir( ÇOB SKKY 37. Maddeyi baz alarak, daha bilimsel çalıĢmalar yapılana kadar, kademeli olarak deĢarj standartlarında kısıtlamaya gidebilir). Ayrıca Endüstriler için PAH, renk, toplam fenoller ve pestisitler gibi Suda Tehlikeli Maddeler Tebliğinde yar alan bazı temel parametreler için deĢarj standartları SKKY‘ne eklenmelidir. Bu kapsamda öncelikle alıcı ortamda ölçülen su kalitesi parametrelerinin sayısı artırılmalı, Nehir Havzası Yönetim Planlarında belirtilen su çerçeve direktifi doğrultusunda ölçüm noktaları belirlenmeli ve gerekli tüm ölçümler yapılmalıdır. 2015‘den sonra SKKY‘deki teknoloji bazlı deĢarj standartlarından suda tehlikeli maddeler yönetmeliğindeki alıcı ortam bazlı deĢarj standartlarına geçileceğinden BAT (Best Available Technology) ler bu noktada değerlendirilmelidir. Proje kapsamında gerçekleĢtirilen yüzeysel sulara ait su kalitesi sınıflarının belirlenmesi çalıĢmalarında DSĠ Su Kalite Gözlem Ġstasyonları (SKGĠ)‘den temin edilen 2003-2009 yılları arasındaki ölçüm sonuçları kullanılmıĢtır. Ancak ölçüm noktaları ve incelenen parametreler, havzanın genel karakteristiğini ortaya koymakta yetersiz kalmaktadır. Bunun en bariz örneği Türkiye`de Su Sektörü Ġçin Kapasite GeliĢtirme Projesi kapsamında yürütülen Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetimi Planı hazırlanması çalıĢmalarında görülmüĢtür. Havzanın karakterizasyonunu ortaya koymak için birçok ölçüm noktasında izleme yapılmıĢken bu noktalardan sadece 10 tane ölçüm noktası DSĠ‘nin SKGĠ‘leri ile örtüĢmüĢtür. Bu sebeple ÇOB Çevre Referans Laboratuarı tarafından, Büyük Menderes Nehir Havzası‘nda su TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 342 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 kalitesinin izlenmesi maksadıyla ilgili mevzuatta yer alan parametrelerin tamamının izlenmesine baĢlanmıĢtır. Su kalitesini iyileĢtirmek maksadıyla alınması gereken önlemlerin belirlenmesi amacıyla, böyle kapsamlı bir su kalitesi izleme sisteminin diğer tüm havzalarda kurulması ve bu kapsamda yürütülecek çalıĢmaların en kısa sürede baĢlatılması gerekmektedir. 7.4.2. Evsel Atıksuların AyrıĢtırılması, Arıtılması ve Arıtılan Suların Yeniden Kullanımı Kuraklık, nüfus artıĢı ve kiĢi baĢı kullanılan su ihtiyacının yükselmesi sebebiyle artan su ihtiyacı özellikle Akdeniz ülkeleri için önemli bir su kıtlığı problemine sebep olmaktadır (Regelsberger ve diğ., 2007). Türkiye‘de, kiĢi baĢına kullanılabilir su miktarı yaklaĢık 1500 m3/yıl‘dır. Bu değere göre Ülkemiz su azlığı yaĢayan bir ülke konumundadır. Devlet Su ĠĢleri (DSĠ)‘nin verilerine göre 2030 yılında 100 milyona ulaĢacağı tahmin edilen nüfusumuzun 2030 yılı için kiĢi baĢına düĢen kullanılabilir su miktarı 1000 m3/yıl‘dır. Yapılan sınıflamaya göre bu değer bizi su fakiri bir ülke konumuna koyacaktır. Türkiye‘nin gelecek nesillerine sağlıklı ve yeterli su bırakabilmesi için kaynakların çok iyi korunup, akılcı kullanılması gerekmektedir. Mevcut konvansiyonel atıksu yönetimi ―boru ucu sonu‖ yaklaĢımında tüm atıksu kaynakları, arıtma tesisi ile sonlanan bir kanalizasyon hattında toplanmakta ve arıtılan su çoğunlukla denize deĢarj edilmektedir. Atıksuları birleĢtirip taĢımanın neticesinde endüstriyel deĢarjların ağır metal içerikleri dolayısıyla arıtılmıĢ suyun sulamada kullanımı ve besi maddesi içeriğinin değerlendirilmesi kısıtlı olmaktadır. Bunun yanında mevcut yaklaĢımın bir diğer olumsuz yönü de içme suyu kalitesinde suyun tuvalet sifon suyu olarak kullanılmasıdır (Murat, 2010). Sürdürülebilir su yönetimi çerçevesinde atıksuyla ilgili olarak da sürdürülebilir bir yaklaĢım veya baĢka bir deyiĢle ECOSAN (ekolojik sanitasyon) yaklaĢımı uygun görülmektedir (Regelsberger, 2005, Regelsberger ve diğ. 2007). Bu yaklaĢım, evsel sanitasyon sistemleri tasarlanırken daha esnek ve sürdürülebilir çözümler yaratabilmek ve daha az atık oluĢturabilmek için su kaynakları ve oluĢan atıksuların bir arada düĢünüldüğü daha bütünleĢik uygulamaları içermektedir. Ekolojik sanitasyon sistemlerini aĢağıdaki Ģekilde özetlenebilir: TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 343 / 446 Özel bir teknoloji değil, ekolojik sistemlere dayanan yeni bir yaklaĢımdır- bertaraf edilecek atık ve atıksuyu değerli bir madde olarak ele almaktadır Ġnsan dıĢkısı ve atıksuyu, atık olarak değil doğal bir kaynak olarak düĢünülmektedir Modern ve güvenilir kanalizasyon sistemleri ve atıksu geri kazanım teknolojilerini kullanarak doğal kapalı-döngü sistem prensiplerini uygulanmaktadır Günümüzde kullanılmakta olan çok geniĢ aralıktaki kanalizasyon sistemi seçeneklerini kullanıma sunmaktadır Atık ve su kelimesi bir arada düĢünülmemelidir çünkü atılacak veya boĢa harcanacak su yoktur. Atıksu, oluĢturduğu arıtım probleminden değerli bir meta olduğu sitemlere dönüĢtürülmelidir. Sürdürülebilir su yönetimi veya ekolojik sanitasyon uygulamaları eğer avantajları fazla ise yerel, küçük ölçekli ve merkezden uzak (desantralize) yerleĢim yerlerinden büyük ölçekli merkezi sistemlere kadar uygulanabilmektedir (Regelsberger ve diğ, 2007). Bu bağlamda, merkezi sistemlere bağlı olmayan yerleĢim yerleri (yeni yapılacak siteler, uydu kentler, alıĢ-veriĢ merkezleri, tatil köyleri vb.) veya turistik bölgeler için su kıtlığı problemine çözüm bulmak ve sürdürülebilir su yönetimi tekniklerini uygulayabilmek amacıyla 2004-2008 yılları arasında Avrupa Birliği MEDA Programı çerçevesinde desteklenen TÜBĠTAK MAM Çevre Enstitüsünün de içinde yer aldığı Zer0-M (Sustainable Concepts Towards Zero Outflow Municipality-ME8/AIDCO/2001/0515/59768) baĢlıklı bir proje yapılmıĢtır. Projenin ana amaçları; - Su kaynağını, kullanıldıktan sonra oluĢan atıksu arıtımını ve atıksuyun yeniden kullanımını bütünleĢik olarak düĢünmek, - Atıksuyu, arıtımı ve deĢarjı problem olan bir noktadan değerli bir metaya dönüĢtürmek, - Yeni ve ilerici yaklaĢımları, paydaĢlara ve tüm fayda sağlayacak birimlere anlatmak olmuĢtur. Suyun verimli kullanımını arttırmak kesinlikle sürdürülebilir su kullanımında ilk adımdır. Suyun verimli kullanılması, yeni kullanıcı davranıĢlarının oluĢturulmasından daha tasarruflu ekipmanların kullanımına kadar farklı yöntemlerle sağlanabilir. Farklı vergilerin uygulanması da insanları tasarrufa yöneltebilecek baĢka yöntem olabilir. (Wach 2005, Bouselmi ve diğ., 2008). Birçok ülkede uygulanan bir yöntem haline gelen katı atıkların ayrıĢtırılarak TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 344 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 toplanması atıksu içinde uygulanabilir. Bu uygulama daha verimli bir arıtım ve suyun, suyun içerisindeki besi maddesi ve diğer bileĢenlerin yeniden kullanımını sağlamaktadır (Regelsberger, 2005). Uygulanabilecek temel iĢlemler, gri su, siyah su ve sarı su ayrımı ve bu ayrılmıĢ suların yeniden kullanımıdır. Böylece atıksu yeterli miktarda arıtıldıktan sonra değerli bir ürüne dönüĢecektir. Yağmur suyunun toplanması ve yeniden kullanımı da alternatif su kaynağı olarak düĢünülmektedir. Yağmur suyu tuvalet rezervuarlarında ve çamaĢır makinelerinde kullanılabilir. ArıtılmıĢ suyun yeniden kullanım alanları yeĢil alan sulaması, tuvalet rezervuarlarında ve besi maddesi açısından zengin sarı suyun içeriğindeki besi maddelerinin gübre olarak kullanımı ve atıksu arıtma çamurunun kompost olarak kullanılması olabilir. Anaerobik arıtım genelde siyah suya uygulanır ve oluĢan biyogaz ısıtma amaçlı kullanılabilir. Arıtım için hem basit teknolojiler hem de karmaĢık ve ileri teknoloji gerektiren yöntemler kullanılabilir (Baban ve diğ., 2008). ġekil 122‘de atıksu arıtımı ve yeniden kullanımı için uygulanabilecek yöntemler bir Ģekilde gösterilmiĢtir. ġekil 122. Atıksu Arıtımı ve yeniden kullanımı için uygulanabilecek yöntemler YerleĢim alanlarından veya herhangi bir binadan kaynaklanan atıksular; gri, siyah sarı su olarak ayrılabilir. Bu ayrıĢtırılan sular içinde gri su hem miktarının daha fazla olması, arıtımının nispeten daha kolay olması ve yeniden kullanım alanlarının da daha geniĢ olması sebebiyle daha çok ilgi çekmektedir (Nolde, 2008). Siyah su sadece tuvaletlerden kaynaklanan suları içermekle birlikte kirletici parametreler açısından oldukça yoğundur (Atasoy ve diğ., 2007). Sarı su TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 345 / 446 olarak adlandırılan kısım ise tuvalet sularından idrarın ayrıĢtırılmasıyla oluĢur. Bu amaçla farklı tiplerde tuvaletler ve pisuarlar kullanılmaktadır. Tablo 68‘de ham gri su ve siyah su karakterizasyonu verilmektedir (Baban ve diğ., 2007, Atasoy ve diğ., 2007). Tablo 68. Ham Gri Su ve Siyah Su Karakterizasyonu Parametre pH AKM, mg/l BOĠ5, mg/l KOĠ, mg/l TKN, mg/l NO3-N, mg/l T- P, mg/l Yağ&Gres, mg/l Ġletkenlik, ms/cm Renk, Pt-Co Tolam Koliform /100 ml Fekal koliform /100ml Deterjan, mg/l Gri su 6,9-7,7 48 90 245 9 0 7,3 <2 401 12,2 13634 3565 0,6 Siyah su 7,36-8,14 560 406 1218 188 0 21,26 26 1767 468 >106 >106 - AyrılmıĢ Atıksuların Arıtım Yöntemleri AyrılmıĢ atıksuların arıtılabilmesi için yeniden kullanım amacına bağlı olarak çok farklı teknolojilerin uygulanması mümkündür. Siyah su için kullanılabilecek yöntemler doğal arıtma, membran bioreaktör (MBR) (Atasoy ve diğ., 2007, Murat 2010) veya iki basamaklı yukarı akıĢlı anaerobik reaktör (Baban ve diğ., 2007) olabilir. Bu yöntemler daha basit ve az maliyetli sistemlerden daha ileri teknoloji ve maliyet getiren sistemlere kadar veya aerobik sistemlerden anaerobik sistemlere kadar çeĢitlilik gösterebilir. Siyah su arıtımında uygulanan teknolojilerde öncelikli olarak düĢünülen enerji üretimi ve organik madde içeriği yüksek siyah sudan biyolojik proses sonucunda oluĢan aĢırı çamurun yeniden geri kazanılabilmesidir. Kompost yoluyla değerli ürünler elde edilebileceği gibi anaerobik proses ile yüksek metan içerikli biyogaz elde edilebilir ve oluĢan gaz ısıtma veya elektrik üretme amacıyla kullanılabilir. ArıtılmıĢ siyah su sadece saha sulaması için kullanılabilmektedir (Baban ve diğ., 2008). Gri su nispeten daha az kirlenmiĢ, organik madde ve besi maddeleri içeriği oldukça düĢük ve arıtımı daha kolay sulardır. Gri su arıtımı için yine doğal arıtma yöntemleri (Masi, 2010), kum filtresi, ardıĢık kesikli reaktör (SBR) (Nolde, 2005), döner biyolojik disk (RBC) (Baban ve diğ., 2010), membran biyoreaktör (MBR) (Murat 2008, Scheuman 2008, Kraume 2010) gibi teknolojiler kullanılabilir. Membran uygulaması dıĢındaki tüm diğer uygulamalar için arıtım TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 346 / 446 sonunda mutlaka dezenfeksiyon uygulaması gerekmektedir. Arıtılan gri su, tuvalet rezervuarlarında, sulama, araç vb. yıkama için kullanılabilmektedir (Baban ve diğ., 2008). Sarı suyun ayrılması idrar ayıran tuvaletler veya susuz pisuarlar ile yapılmaktadır. Toplanan sarı su tanklarda depolanıp, gübre olarak kullanılmak üzere belirli bir süre saklanmaktadır. Sarı suyun karakterizasyonu ve zamana bağlı olarak bileĢimindeki değiĢim izlenmelidir. Geri kazanılmıĢ sarı suyun bitkilerde gübre olarak kullanılmasını sağlayacak daha verimli ve uygun yollar bulmak üzere zeolitlerin kullanılması ve seyreltme ile ilgili çalıĢmalar yapılmaktadır (Baban ve diğ., 2008). Bunların dıĢında, yağmur suyu da geri kullanılabilme potansiyeli olan önemli bir kaynaktır. Yağmur suyu çatılardan veya toprağa düĢerek akıĢa geçen kısımdan toplanabilir. Yağmur suyundan kirliliğin uzaklaĢtırılması için vorteks tipi filtreler veya sadece basit bir çöktürme iĢlemi yeterli olabilmektedir. Yağmur suyunun mevsimsel karakterizasyonu yapılmalıdır ve hem konvansiyonel parametreler hem de ağır metal ve mikrobiyolojik parametreler açısından karakterize edilip, rezervuarlarında, karakterizasyonu çamaĢır izlenmelidir. makinelerinde veya Toplanan kuru yağmur sezonda saha suyu tuvalet sulaması için kullanılabilmektedir. Bazı ülkelerde filtre edilen yağmur suyu duĢ almakta kullanılmaktadır (Baban ve diğ., 2008). 7.4.3. Mevcut ve Planlanacak Atıksu DeĢarjlarının Ġncelenerek En Uygun Alıcı Ortama DeĢarj Alternatiflerinin AraĢtırılması ve Uygulanması Su kalitesinin korunması ve geliĢtirilmesinde; özellikle içme suyu amaçlı baraj rezervuarlarının, su kalitesinin ve içme suyu amaçlı yeraltı suyu kaynaklarının su kalitesinin güvence altına alınması için arıtılmıĢ veya arıtılmamıĢ atıksuların teknik-ekonomik-çevreselsosyal yapılabilir en uygun alıcı ortama deĢarj alternatiflerinin belirlenmesi ve bu amaçla gerekli alt yapı projelerinin öngörülmesi, planlanması, projelendirilmesi, inĢaatı büyük önem taĢımaktadır. Ġçme suyu amaçlı baraj havzalarında veya içme suyu amaçlı yeraltı suyu kaynakları ve beslenme alanlarının korunmasında bu çalıĢmanın önemi daha da büyüktür. Atıksu deĢarjlarında en uygun alıcı ortama deĢarj koĢullarının göz ardı edildiği alıcı ortam uygulamaları özellikle yer altı ve yer üstü su kaynaklarının daha çok kirlenmesi anlamını taĢımaktadır. Ayrıca alternatif atıksu deĢarj olanakları varken, tarımsal drenaj amaçlı derin drenaj kanallarına atıksu deĢarjı uygulamaları tarım sektöründe yer alan çiftçilerin sosyo- TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 347 / 446 ekonomik olarak olumsuz etkilenmesi, doğal kaynakların çoraklaĢarak kaybı, ulusal düzeyde tarımsal üretimin düĢmesi tehlikelerine yol açmaktadır. DSĠ Genel Müdürlüğü sulama ve drenaj Ģebekelerinin iĢletmelerini sulama birliklerine devretmiĢtir. Sulama Birlikleri sulama hizmet alanındaki drenaj kanalı hizmetinden yararlanan her parsel sahibinden söz konusu kanalların temizlenmesi, iĢletme ve bakımı için genel olarak birim parsel büyüklüğünü esas alarak sulama ücreti almaktadır. Dolayısıyla söz konusu drenaj kanallarına, drenaj sistemleri proje kriterlerine göre ve teknik olarak izin verilmesi uygun olmaması yanında drenaj kanallarına deĢarj edilen atıksular için ilgili saymanlığa iĢletme ve bakım ücreti ödenmesi gerekir. Ayrıca, drenaj kanalları yıl içindeki yağıĢtan ve sulamadan dönen suların minimum olduğu dönemlerde özümseme kapasitesi açısından uygun olmayan alıcı ortamlardır. Tarımsal drenaj kanalları iĢletme ve bakım hizmetlerinin aksadığı dönemlerde, siltasyona ve otlanmaya maruz olduğu koĢullarda tarımsal drenaj açısından ve alıcı ortam olarak oldukça kötü Ģartlara haiz olur. Sonuç olarak en uygun alıcı ortama deĢarj hususunda planlama, proje, inĢaat, alt yapı yatırım bedeli hizmetlerine gerekli hassasiyet gösterilmelidir. 7.4.4. Zeytinyağı Üretim Tesislerinden Kaynaklanan Kirliliğin Kontrolü Konunun Önemi ve Boyutları Akdeniz Ülkeleri, baĢta Ġspanya, Ġtalya, Yunanistan, Türkiye, Suriye ve Tunus baĢta olmak üzere dünya zeytinyağı üretimimin %75‘inden fazlasını üretmektedir. Türkiye‘nin zeytinyağı üretimi 65.000-200.000 ton/yıl aralığında değiĢmekte ve ortalama olarak ~120.000 ton/yıl olarak gerçekleĢmektedir. Zeytinyağı üretimi sonucu açığa çıkan kuvvetli atıksu karakterindeki karasu ile kuvvetli prina ve sulu prina gibi organik atıkların sürdürülebilir bir biçimde yönetimi, endüstriyel kirlenme kontrolü çerçevesinde hava yönetimi sürecinde büyük önem taĢımaktadır. Bu bölüm‘de Ülkemizin Marmara, Ege, Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yürütülen zeytinyağı üretimi faaliyetleri sonucu yaĢanan endüstriyel kirlenme sorununun kontrolü ile ilgili çözüm seçenekleri sunulmaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 348 / 446 Zeytinyağı Üretimi Atıklarının Miktar ve Özellikleri ile ilgili Genel Yönetim Seçenekleri Üretim Prosesi ve Atıksu/Atık Miktarları Zeytinyağı üretimi mevsimlik bir endüstriyel faaliyet olup ekim~Ģubat döneminde yürütülmektedir. Zeytin bitkisi de genellikle 2 yılda bir meyve verdiğinden üretim miktarları zeytin olan (var yılı) ve olmayan (yok yılı) yıllar arasında önemli farklılıklar gösterebilmektedir. Zeytinyağı üretimi baĢlıca üç tip prosesle (besleme (kesikli üretim), üç ve iki fazlı sürekli üretim) yapılmaktadır (ġekil 123): ġekil 123. Zeytinyağı Üretim Prosesleri Geleneksel pres tesislerinde toplanan zeytinler yıkanıp değirmende ezildikten sonra elde edilen zeytin hamuru keten çuvallar içine doldurulur, sıcak su eklenerek preslenip yağ/karasu karıĢımı özel bir tankta dinlendirilerek üstten yağ alındıktan sonra geriye kalan karasu uzaklaĢtırılmaktadır. Bu yöntemle iĢlenen 1000 kg zeytin baĢına ~200 kg. yağ ile ~400 kg. prina (%75 KM ve %6 yağ) oluĢmaktadır. Üç fazlı (üçlü) ayırma (seperasyon) prosesinde, zeytinyağı hamurundan, zeytinyağı, karasu ve katı kısım (prina)ayrımı üç yollu bir santrifüj ile gerçekleĢtirilmektedir. Bu proseste iĢlenen 1000 kg. zeytin baĢına ~210 kg. yağ, 1-1,2 m3 karasu (%6 KM, %1 yağ), ~550 kg (%50-60 su + %4 yağ)kek (prina) açığa çıkmaktadır (A. Roig vd., 2006). Ġki fazlı (ikili) ayırma (seperasyon) prosesinde ise hamurdan zeytinyağı ve daha sulu kek (prina) iki yollu bir santrifüjle ayrılmaktadır. Bu proseste iĢlenen 1000 kg zeytin baĢına ~200 kg yağ, ~0,2 m3 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 349 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 atıksu ve ~800 kg. (~%35-40 KM. +%3 yağ) kek (sulu prina) açığa çıkmaktadır (Roig ve diğ., 2006). Yukarıda kısaca açıklanan proseslerin AB üyesi Akdeniz Ülkeleri arasında dağılımı ġekil 124‘te verilmiĢtir (Roig ve diğ., 2006). ġekil 124. AB Üyesi Akdeniz Ülkeleri’nde Zeytinyağı Üretim Teknolojilerinin Durumu ġekil‘den de görüldüğü üzere, iki fazlı proses özellikle Ġspanya‘da yaygın olup Hırvatistan, Güney Kıbrıs, Portekiz ve Ġtalya‘da da kullanılmaktadır. Bu yöntem, üç fazlı teknolojiye kıyasla %80 oranında daha az su kullanımını mümkün kılmakta, ayrıca ~%20 daha az enerji ve ~%25 daha az yatırım gerektirmektedir. Ġki fazlı teknoloji sonrası açığa çıkan atık (sulu prina) ~%40 KM ve %3 yağ içermektedir. Ġki fazlı üretim Ġspanya‘da bir devlet politikası olarak teĢvik edilerek çok yüksek oranında (> %95) dönüĢüm sağlanmıĢ ve özellikle 3 fazlı teknoloji sonrası açığa çıkan kuvvetli atıksu karakterindeki karasuyun (KOĠ= 40-220 gr/L, BOĠ=23-100 gr/L, TKN= 0,3-1,2 gr/L, pH=3-5.9) yol açtığı arıtma ve çevre kirlenmesi sorunlarının önüne geçilmiĢtir. Türkiye‘de zeytinyağı üretimi endüstrisindeki teknoloji dağılımının Yunanistan‘a benzer bir özellik gösterdiği (%75~80 üçlü ayırma, %20~25 klasik presleme) tahmin edilmekte olup, bu konuda elde mevcut yeterli envanter bulunmamaktadır. Bu itibarla sektörde faaliyet gösteren ~850 civarındaki tesisle ilgili düzgün ve sistematik bir kayıt/envanter sistemi kurularak atıksu/atık yönetimi sistemi etkinleĢtirilmelidir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 350 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Atıksu/Atık Yönetim Seçenekleri Atıksu ve atık (prina/sulu prina) yönetiminde uygulanan arıtma/kontrol teknolojileri üretim prosesleri de dikkate alınarak iki alt gruba ayrılabilmektedir: klasik presleme ve üç fazlı ayırma teknolojisi ile iki fazlı ayırma teknolojisi atıkları. Bu iki alt kategori proses atıksu/atıkları ile ilgili olarak kullanılan baĢlıca arıtma teknolojileri aĢağıda özetle verilmiĢtir. Klasik Besleme ve Üç Fazlı Ayırma Proses Atık/Atıksuları için Yönetim Seçenekleri Bu kapsamda dünya genelinde uygulanan baĢlıca teknolojiler; açıkta buharlaĢtırma, doğrudan araziye uygulama ve biyolojik arıtma (kompostlaĢtırma, anaerobik arıtma)‘ dır. Lagünlerde Biriktirip Açıkta BuharlaĢtırma Bu yöntem, zeytinyağı üretimi atıksuları için pratikte en yaygın biçimde kullanılan arıtma/yönetim seçeneği olup, tekil endüstriler ve/veya belli bir alanda yer alan çok sayıda zeytinyağı fabrikasının proses atıklarının (karasu) 3~4 ay bekletme süreli nispeten sığ lagünlerde biriktirilerek bir sonraki döneme kadar açıkta buharlaĢma yoluyla bertarafını esas almaktadır. BuharlaĢma sonrası lagünlerde biriken katı faz (çamur) sıyrıldıktan sonra araziye uygulama, diğer organik atıklarla birlikte kompostlaĢtırma ve katı atık depolama alanlarında depolama gibi yöntemlerle uzaklaĢtırılmaktadır. Doğrudan Araziye Uygulama Karasuyun kontrollü Ģartlarda doğrudan araziye uygulanarak yem bitkileri ve buğday üretiminde kullanımının mümkün olduğuna dair bazı çalıĢmalar mevcut olmakla birlikte yüksek mineral tuz içeriği, düĢük pH ve polifenollerin fitotoksik etkisi gibi olumsuz etkenler dolayısı ile önerilmemektedir. Biyolojik Arıtma Anaerobik biyolojik arıtma ile ilgili olarak tek baĢına baĢarısı kanıtlanmıĢ ve gerçek ölçekte uygulanmıĢ bir teknoloji bulunmamaktadır. Anaerobik arıtma yoluyla karasudan biyometan geri kazanımı ve çıkıĢ suyunun sulamada kullanımı ile ilgili araĢtırmalarda da polifenollü bileĢiklerin metan arkeleri üzerinde inhibisyona yol açtığı görülmüĢtür. Ancak ön arıtma (ön çöktürme ve yağ ayırma) sonrası anaerobik arıtma ile karasudan biyometan geri kazanımının mümkün olduğunu gösterir çalıĢmalar da bulunmaktadır (Azbar vd., 2004). Karasu ile yaĢanan söz konusu sorunları gidermek üzere, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 351 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 bu atıksuyun diğer kuvvetli atıksular (katı atık sızıntı suyu, mezbaha ve et ürünleri, vb.) ile birlikte anaerobik arıtımının da diğer bir seçenek olarak incelenmesi önerilmektedir. KompostlaĢtırma KompostlaĢtırma tercihen zeytinyağı üretimi posası (prina)‘na uygulanabilecek bir biyolojik arıtma yöntemidir. Prina uygun oranlarda diğer organik atık ve boĢluk arttırıcı maddelerle (ağaç dalları, yonga, vb.) karıĢtırıldıktan sonra tercihen aktarmalı yığın yöntemiyle kompostlaĢtırılarak organik gübre/toprak Ģartlandırıcısı kalitesinde ürün (kompost) elde edilebilmektedir. Karasuyun organik polimerle fizikokimyasal ön arıtımı sonrası ayrılan katı faz (çamur) diğer organik atıklarla birlikte kompostlaĢtırılmakta, üst (sıvı) faz ise kontrollü olarak sulamada kullanılabilmektedir (Negro ve Solano, 1996, Garcia-Gomez vd., 2003). Ġki Fazlı Ayırma Prosesi Atıkları için Yönetim Seçenekleri Fizikokimyasal Arıtma Teknolojileri Kurutma sonrası yağ geri kazanımı Ġkili ayırma prosesi sonrası oluĢan sulu prinanın prina iĢleme tesislerinde kurutulduktan sonra içerisindeki yoğun geri kazanımı mümkündür. Ancak %60-65‘lere varan su muhtevası bu tür prinanın kurutma maliyetini arttırmakta ve kurutma sisteminin modifiye edilmesini gerekli kılmaktadır. Bu yüzden ıslak prinadan yağ geri kazanımı uygulamaları içerisinde benzopren tespit edilen yağa olan talepteki azalmanın da etkisiyle giderek azalmaktadır. Prinadan enerji geri kazanımı KurutulmuĢ prina ~400 kkal/kg ısıl değere sahip olup düĢük kalorili bir yakıt özelliği taĢımaktadır. Ancak prina tesislerinde kullanılan enerjinin çok büyük kısmı ıslak prinanın kurutulmasında tüketildiği için, kurutulmuĢ prinanın yakılması ile geri kazanılacak enerjinin toplam enerji ihtiyacı içindeki payı fazla anlamlı değildir. Prinadan gazlaĢtırma yoluyla sentetik gaz ve enerji üretimi çalıĢmaları da henüz gerçek ölçekte uygulama aĢamasına getirilememiĢtir. Doğrudan Araziye Uygulama C/N oranı ayarlandıktan sonra ıslak prinanın araziye uygulanması mümkün olmakla birlikte pratikte pek tercih edilmemektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 352 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Biyolojik Arıtma Teknolojileri Anaerobik arıtma Islak prinanın anaerobik arıtımının mümkün olduğu laboratuar ölçekli arıtılabilirlik çalıĢmaları ile gösterilmiĢ olmakla birlikte henüz gerçek ölçekte uygulama bulunmamaktadır. KompostlaĢtırma Islak prinanın uygun oranlarda boĢluk arttırıcı katkı malzemesi ve diğer organik atıklar katılarak birlikte kompostlaĢtırılabilirliğine dair yeter derecede bilgi ve tecrübe birikimi bulunmamaktadır. Özellikle Ġspanya‘daki Ar-Ge ve uygulama faaliyetleri ıslak prina, boĢluk arttırıcı maddeler ve diğer organik gübre/toprak Ģartlandırıcısı kalitesinde ürün (kompost) üretilebileceğini göstermektedir (Baeta- Hall, 2005). Türkiye için Uygun Yönetim Seçenekleri Özellikle Marmara, Ege ve Akdeniz‘e komĢu su havzaları için önemli bir kirletici kaynak durumundaki zeytinyağı üretimi endüstrisi atıksu ve atıklarının sürdürülebilir yönetimi ile ilgili olarak baĢlıca aĢağıdaki seçeneklerin uygulanabileceği düĢünülmektedir. Üretim Prosesinde Ġki Fazlı Ayırma Teknolojisine GeçiĢ Yapılması Özellikle Ġspanya‘da büyük bir baĢarı ile uygulanmıĢ bulunan ve diğer ülkelerde de yaygınlık kazanmakta olan Ġki Fazlı Ayırma Prosesine geçilerek, karasu sorunu ortadan kaldırılabilir. Yeni prosesin atık ürünü olan sulu prina (~ 40 KM + %3 yağ) diğer organik atıklar (saman, bahçe atıkları, mısır, vb.) ile birlikte kompostlaĢtırılarak ekokompost veya organik gübre kalitesinde kompost elde edilip organik tarımda kullanılabilir. Ġki fazlı teknolojiye geçiĢte bir kredi destek programı uygulanmalı ve Ġspanya ile hükümetler arası iĢbirliğine gidilmelidir. Karasuyun arıtımı/kontrolü Üçlü ayırma ve klasik presleme teknolojisi ile üretim yapan tesislerde açığa çıkan karasu, yağ ayırma sonrası geçici depolama tanklarından tankerlerle alınarak öncelikle bölgedeki en yakın merkezi AAT‘sine atıksu getiren kanal Ģebekeleri ile bağlantılı bir biriktirme lagününe boĢaltılabilir. Tabanı uygun kil veya geomembran malzeme ile geçirimsiz hale getirilen 3~4 ay bekletme süreli lagündeki karasu, kontrollü olarak (özellikle turizm dönemi dıĢındaki devrede) kanal Ģebekesine beslenerek merkezi AAT‘de kentsel atıksularla birlikte arıtma sağlanabilir. Böyle büyük bir AAT‘nin bulunmadığı durumlarda, yıl boyu lagünde tutulan karasuyun açık havada buharlaĢması sağlanır. Yaz sonu lagün tarlalarında biriken çamur TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 353 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 sıyrılıp diğer organik atıklarla birlikte kompostlaĢtırılabilir, kontrollü olarak araziye uygulanabilir veya atık düzenli depolama tesislerine sevk edilebilir. Bu yöntem bugün itibarı ile baĢarısı kanıtlanmıĢ en yaygın teknoloji konumundadır. Zeytinyağı üretimi mevsimlik bir proses olduğundan, zeytinyağı üreten iĢletmeleri özelinde münferit biyolojik arıtma tesislerinin kurulup iĢletilmesi sürdürülebilir değildir. 7.4.5. Akarsu Yataklarından Kum ve Çakıl Çekilmesinden Kaynaklanan Sorunlar ve Bu Sorunların Giderimine Yönelik Öneriler Ülkemizdeki sayıları, rezervleri ve üretimleri konusunda net bilgilerin elde edilemediği, özel sektör ve kamu kurumları tarafından iĢletilen kum çakıl ocaklarının büyük bir kısmı nehir kenarlarında (Sakarya, Gediz, YeĢilırmak, Kızılırmak, Aksu, Ceyhan ve kollarında) yoğunlaĢmaktadır. Akarsulardan kum çıkarılmak için akarsu kenarındaki kum ve çakıl kepçelerle kazılarak alınır, ya da akarsu yatağındaki doğal zemin kazılarak yeraltı suyu seviyesine inilmekte, sallama kepçelerle su içerisinde 10m derinliğe inilerek malzeme alınmaktadır. Ayrıca, akarsu yakınında ancak yatağının dıĢında olan ve kum rezervi olan arazilerden de kum çıkarılabilmektedir. Kum ve çakıl ocakçılığında malzemenin ortaya çıkarılması için yapılan hafriyat iĢlemleri peyzaj estetiğini bozmakta, kıvrımları ortadan kaldırmakta ve topografyayı tamamen değiĢtirmektedir. Özellikle kapasitenin üzerinde yapılan hafriyatlar sonucu nehirlerin akıĢ rejimi bozulmakta, su içi ve su kıyısındaki habitatlar tahrip olmaktadır. Ayrıca, kum- çakıl yıkama iĢlemleri sırasında kullanılan nehir suları kirlenmiĢ olarak tekrar nehre geri verilmektedir (Uğur ve Akpınar, 2003). Sediment bütçesinin bozulmasından dolayı nehirlerin denize taĢıdığı kum miktarlarında azalma olmakta ve bundan dolayı nehir ağzı ve etrafındaki kıyı Ģeridinde erozyon görülebilmektedir (KabdaĢlı, 2010). Özetlemek gerekirse, barajların yanı sıra kum ve çakıl ocakları da nehirlerin membaından mansabına doğru sürekli olarak sediment taĢımasını engellemekte, nehir yataklarından kum ve çakılın bilinçsizce çekilmesi sonucu nehir yatağı ve kıyılar aĢınmaya açık hale gelmekte; ayrıca balıkların yumurtlama alanı olan çakılların azalması ve zarar görmesi, nehirlerdeki ekolojik yaĢamı da olumsuz etkilemektedir. Ayrıca kum-çakıl ocaklarının faaliyetleri sonucu yeraltı suyunu taĢıyan alüvyon rezervlerinin büyük bir bölümü çekilmekte, bu yüzden yeraltı suyu seviyelerinde azalmalar görülmekte, kazılar sonucu açığa çıkan ve gölcükler oluĢturan yeraltı suları dıĢ etmenlerden kirlenmeye açık hale gelmektedir (Apaydın ve diğ., 1997) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 354 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Kum ve çakıl çekilmesinden kaynaklanan sorunların giderilmesine yönelik literatürde bazı çalıĢmalar ve alınması gereken önlemlere rastlanmaktadır. Dere içerisinde akıĢ rejimini bozacak faaliyetler yapılmamalı, büyük çukur ve oluklar meydana getirilmemelidir (Apaydın ve diğ., 1997). Ayrıca döküm sahası olarak çok geniĢ yüzeyler seçilmemeli, oluĢturulacak eğimler erozyonu hızlandırmayacak Ģekilde olmalı, jeoteknik darağanlık ve drenaj yapısı dikkate alınmalıdır (Uğur ve Akpınar, 2003). Kum ve çakıl ocaklarının yol açtığı çevre sorunlarının en aza indirilebilmesi için ÇED ve doğa onarım çalıĢmaları faaliyet baĢlamadan önce birlikte ele alınmalıdır. Doğa onarım çalıĢmaları desteklenmeli ve teĢvik edilmelidir (Uğur ve Akpınar, 2003). Kondolf (1997)ye göre balıkların yumurtlama alanı olan çakılların azalması neticesinde balıkların zarar görmesini engellemek için Ren Nehri‘ne yapay olarak çakıl eklenmiĢtir. Nehirdeki kum ve çakılın bölgesel bazlı yönetilmesi sağlanmalı ve Nehir boyunca sediment akıĢının sürekliliğinin sağlanması gerektiği ifade edilmektedir. Ayrıca, nehirden sağlanan kum ve çakılın alternatiflerinin kullanımının teĢviki de önerilmektedir. Birçok geliĢmiĢ ülkede nehir içi madenciliği yasaklanmıĢ (Ingiltere, Almanya, Fransa, Hollanda, Isviçre) veya sınırlanmıĢtır. Sınırlandırma için literatürde çeĢitli alternatifler verilmiĢtir (Kondolf, 1997). Örneğin, nehir yatağından belli bir seviyede aĢağıya kadar ya da talvege (akarsu yatağının en düĢük noktasından geçen çizgisel hat) kadar inilebilmesi, bu kırmızı çizginin altında kum ve çakıl çıkarılmaması önerilmektedir. Çevre ve Orman Bakanlığı‘nın ―Kum, Çakıl ve Benzeri Maddelerin Alınması, IĢletilmesi ve Kontrolü Yönetmeliği‖ (Resmi Gazete, 8.12. 2007, Sayı:26724) içme ve kullanma suyu temin edilen kıta içi yüzeysel su kaynakları ile bunları besleyen akarsular ve koruma alanları haricindeki nehir ve sulak alanlarda kum ve çakıl madenciliğine izin vermektedir. Dere yatağının doğal yapısını ve su kalitesini bozmama Ģartı koĢulmakta ve belirlenecek talveg kotundan daha derine inilmesine izin verilmemektedir. BaĢka bir yaklaĢım da nehrin getirebileceği sediment miktarının hesaplanıp, sadece bu miktarın belli bir emniyet katsayısıyla (örneğin ABD‘nin Washington eyaletinde bu oran % 50‘dir) azaltılmıĢ oranına kadar madenciliğe izin verilmesidir (Kondolf, 1997). Kum ve çakıl madenciliğinin etkilerinin tam olarak anlaĢılabilmesi, kontrolü ve alınacak önlemlerin sağlıklı olabilmesi için nehrin sediment bütçesinin geliĢtirilmesi faydalı olacaktır. Yeni barajların yapımında, sulama projelerinde ve kum-çakıl madenciliğinde bu sediment bütçesi hesaba TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 355 / 446 katılmalı, bunlarla ilgili projelere ve maliyet hesaplarına sedimentin sürekliliğini sağlayacak önlemler de eklenmelidir. Nehirlerin kum potansiyelleri araĢtırılarak azalma miktarları belirlenmeli ve bu konular ile ilgili idari önlemler de ortaya konmalıdır. Nehirlerin döküldükleri kıyı bölgelerinde erozyona ve morfolojik yapı değiĢikliklerine neden oldukları literatürde yer almaktadır (Irtem ve KabdaĢlı, 2001). Kıyılarda görülen bazı sorunların nehir havzaları yönetiminden kaynaklandığı açıktır. Bu nedenle sediment bütçesi açısından kıyı alanları yönetimi ile nehir havzaları yönetiminin entegre bir yaklaĢımla ele alınması önerilmektedir. ―Madencilik Faaliyetleri ile Bozulan Arazilerin Doğaya Yeniden Kazandırılması Yönetmeliği‖ (Resmi Gazete, 23.1.2010, Sayı:27471) ile de her türlü madencilik faaliyetinin baĢladığı andan faaliyetin bitirilmesi yani maden sahasının kapanıĢına kadar doğaya kalıcı bir zarar vermeden yürütülmesi Ģart koĢulmaktadır. Yönetmeliğe göre Madencilik faaliyetleri esnasında ve sonucunda ortaya çıkan atıkların depolandığı alanlarda duraylılık (bir malzeme kütlesinin veya bir yapının maruz kaldığı gerilmenin kalkmasıyla, dönüĢümsüz önemli bir deformasyona veya harekete maruz kalmaksızın, uygulanan gerilmeye uzun süre dayanabilmesi koĢulu) sağlanmalıdır. Jeolojik etütler kapsamında jeomorfolojik öğeler, hidrolojik ve hidrojeolojik özellikler belirlenmeli ve bu veriler doğrultusunda faaliyet alanı çevresi yüzeyden akan veya yağıĢlar sonrasında akması olası su akıĢı açısından güvenli hâle getirmelidir. Suyolları, çevre doğal drenaj sistemi yeterli olacak Ģekilde planlanmalı ve alanın su baskınına uğraması olasılığına karĢı yeterli önlemler alınmalıdır. Kum ve çakıl ocakları nedeniyle bozulan alanların ekolojik ve estetik değerlerinin geri kazanımı için dünyanın çeĢitli yerlerinde baĢarı ile uygulanmıĢ çalıĢmalar vardır. Bu kullanımlar; tarım, orman, rekreasyon, balıkçılık ve sulama amaçlı gölet ve doğa koruma alanı olarak sıralanabilir. IĢletme sonrası kullanılabilecek bu yöntemlerin seçilmesinde topografya, toprak ve su özellikleri, vejetasyon, bölgesel arazi kullanım planları, fiziksel, çevresel ve iklimsel veriler dikkate alınmalıdır (Uğur ve Akpınar, 2003). 7.4.6. Katı Atıkların Düzensiz Depolama Alanları Rehabilitasyonundan Sonra Yapılması Önerilen ÇalıĢmalar Bir düzensiz depolama alanının uygun bir tarzda Ģekillendirilmesi, kapatılması, üzerinin örtülmesi veya peyzajı öncesinde sahadaki atığın miktarı ve özellikleri hakkında olabildiğince detaylı bilgi sahibi olunması gerekir. Böylece, ıslah esnasında ve sonrasında karĢılaĢılabilecek muhtemel risk ve tehlikenin derecesinin tahmini mümkün olur. Islah ve TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 356 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 kapatma sonrası peyzaj projesi hazırlanırken, kamu kurumları, sanayi tesisleri, halk ve gönüllü kuruluĢların sürece katılım ve katkıları sağlanmalıdır. Islah ve peyzaj projesi, gerekli finansman ihtiyacı ve temini alternatiflerini de içermelidir. Bazen, düzensiz depolama alanının, düzenli depolama alanına dönüĢtürülmesi, kapatılıp yeni bir saha aranmasına göre daha uygun olabilir. Düzensiz depolama alanlarının ıslahı ve/veya kapatma sonrası peyzajında baĢlıca aĢağıdaki adımlar izlenmelidir; Düzensiz depolama alanı ve civarındaki mevcut durumun tespiti. Bu maksatla Tablo 69‘taki kontrol listesinden yararlanılarak, sahanın içerdiği ―tehlike potansiyeli‖ belirlenmelidir. Düzeltilerek (Ģekil verme) kapatılacak düzensiz depolama alanı ve gelecekte farklı maksatlarla kullanılması düĢünülen alanlarla ilgili peyzaj veya çevre düzenlemesi planlarının hazırlanması. Düzensiz depolama alanını çevreleyen alanda yeraltı suyu kalitesi izleme planı hazırlanması. Kapatılacak veya ıslah edilecek düzensiz depolama alanı ile ilgili mühendislik tasarımı (atık yığınına ıslah sonrası verilecek Ģekil, üst örtü, topuk seddesi, gaz ve sızıntı suyu toplama/kontrol sistemleri, gaz yakma ve/veya gazdan enerji tesisi projeleri). Islah ve kapatma çalıĢmaları ile gelecekteki izleme faaliyetleri için gerekli makine ve iĢgücü ihtiyaçlarının belirlenmesi. Islah/kapatma için gerekli finansman ihtiyacı ve temin seçenekleri. Hazırlanan ıslah ve kapatma sonrası peyzaj projesinin uygulanması TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 357 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 69. Düzensiz depolama alanlarının tehlike potansiyelinin değerlendirilmesi için kontrol listesi 1. Çevrenin Hassasiyeti a) içme suyu kaynağı olup olmadığı b) Yakın çevredeki geliĢmiĢ ve nüfusun yoğunlaĢtığı alan c) Tarımsal faaliyetler ve bahçecilik d) Alttaki toprağın yüksek geçirgenlik durumu 2. Somut Kirlilik Riski a) Sızıntı suyunun etkisi b) Bitki örtüsünün tahrip olması c) Toprağın renginin değiĢmesi d) Koku emisyonları e) Suda yaĢayan canlı türlerinin zarar görmesi 3. Tehlikeli Maddelerin Bulunma Olasılığı a) Tehlikeli madde içeren sızıntı suyunun oluĢması b) Gaz emisyonlarının oluĢması c) Toprak kirliliğine neden olması 4. Yüksek Seviyede Kontaminasyon Olasılığı a) Kontamine olmuĢ geniĢ bir alan (>1 ha) b) Kirlenmenin çok yoğun olduğu noktalar c) Önceden yapılan araĢtırmalarla kirliliğin belirlenmesi 5. Diğer Riskler a) Mevcut potansiyel tehlikeler b) Bilinmeyen tehlikeli atıkların miktar ve özellikleri c) Bilinmeyen yersel durumlar Değerlendirme 1. Öncelik: hemen müdahale edilmeli 2. Öncelik: son durum değerlendirmesi için araĢtırma yapılmalı 3. Öncelik: potansiyel tehlike az; hemen müdahale edilmesi gerekmemektedir Evet Hayır Düzensiz depolama alanlarının ıslah ve peyzaj projelerinde ikinci adım, izleme ekipman ve tesisleri ile ıslah ve peyzaj için gerekli ekipmanların tür ve miktarının belirlenmesidir. Islah ve peyzaj için gerekli iĢgücü de belirlenmelidir. Islah planı, acil ve sonraki dönem tedbirleri (üst örtü yapımı, izleme sistemi ve ıslah sonrası kullanımı) ile üst örtüde kullanılacak az geçirimli toprak ihtiyacını ve nereden temin edileceğini de ihtiva etmelidir. Islah sonrasında, belli bir zaman çizelgesine göre sahanın hangi maksatlarla kullanılacağı ve bu konuda gereken peyzaj (çevre düzenlemesi) planları da hazırlanmalıdır. Projenin metraj ve keĢfi ile finansman ihtiyacı, inĢaat iĢleri ve ekipman bedellerinin ne Ģekilde karĢılanacağı belirlenmelidir. Sahanın düzenlemesi ve ıslahı için gerekli ekipman ihtiyacının mümkün mertebe eldeki mevcut ekipmanlardan veya yakın çevreden temini tercih edilmelidir. Yol ve baraj inĢaatlarında kullanılan klasik inĢaat, makine ve ekipmanlarının ıslah, peyzaj maksatlı olarak kullanımı, genellikle en çok tercih edilmesi gereken yoldur. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 358 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Günümüzde yeni düzenli depolama sahaları için yer bulmak zordur. Bu yüzden, mevcut düzensiz depolama alanlarının olabildiğince uzun süre kullanımı genellikle daha uygundur. Ancak düzensiz depolama alanının ıslah edilmek suretiyle, ―tehlike potansiyeli‖ asgari düzeye indirilerek kullanımı gerekir. Bu yüzden, öncelikle sahanın yakın çevresinde (etki alanında) gerekli çevresel izleme sistemi kurulmak suretiyle, mevcut kirliliğin tür ve derecesi hakkında bilgi edinilmelidir. Daha sonra, düzensiz depolama alanının kullanılmayacak kısmı düzenlenip üzeri nihai örtüyle kapatılarak bitkilendirilmelidir. Atık yığınının geoteknik (Ģev) stabilitesinin sağlanabilmesi için Ģevler Ģekildeki gibi yatırılmalıdır (asgari Ģev eğimi; 1 düĢey/3-4 yatay). Daha sonra atık yığınının topuk kısmı kazılarak, tabi zemin kotuna kadar inilmelidir. Bu Ģekilde atık yığını alt (dıĢ) eteğinde açılan hendek, iri kaya ve taĢ parçalarıyla doldurularak bir topuk seddesi teĢkil edilmelidir. Sedde üst kotu, yandaki atık yığını üst kotunun 3-4 m üzerine kadar yükseltilir. Toprak seddesi iç (atık) tarafında birikecek sızıntı suları, tabana yakın bir yerden, sedde içinden geçirilen bir boru ile, dıĢarıya tahliye edilerek bir sızıntı suyu toplama havuzuna verilmelidir. Topuk/etek seddesi iç kısmı, altta yaklaĢık 0,5 m kalınlıklı toprak üzerinde ise yaklaĢık 0,3 m sıkıĢtırılmıĢ kil (veya benzeri) ile kaplanarak geçirimsiz hale getirilmeli ve sızıntı suyunun topuk seddesinden dıĢarı kontrolsüz olarak çıkması önlenmelidir. Atık yığını Ģevlerinden kontrolsüz olarak yüzeye çıkıĢını önlemek üzere de gerektiğinde ġekil 182‘de verilen detay uygulanmalıdır. Kil tabakası, topuk seddesi iç kısmında kazılan atık tabakası üzerinde de olabildiğince geriye gidilerek devam ettirilmelidir. Kil tabakası üzeri, yaklaĢık 0,5 m kalınlığında (Ø20-50 mm) çakıl drenaj tabakası ile örtülmelidir. Drenaj tabakası, sızıntı suyunun depo tabanında toplanarak, topuk seddesi dıĢına iletilmesini sağlar. Atık depo sahası çevresine, dıĢarıdan gelen yağmur sularının saha içine girmesini önlemek üzere, çevre (kafa) hendekleri ve gerektiğinde hendek ile atık depo sahası sınırı arasına 1-1,5 m yükseklikli bir toprak sedde teĢkil edilmelidir. Kapatılan düzensiz depolama alanının üzeri olabildiğince geçirimsiz bir nihai (son) örtü tabakası ile kaplanmalıdır. Düzensiz depolama alanlarının ıslah sonrası üst örtü ile kapatılmasının gayesi, atığı çevresinden izole ederek sızıntı suyu ve depo gazı emisyonlarının kontrolünü sağlamaktır. Nihai örtü tabakası, en az bakım gerektirecek Ģekilde, uygun yağmur suyu drenajını sağlayacak, erozyonu en aza indirecek, farklı oturmalara izin TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 359 / 446 verecek tarzda ve olabildiğince düĢük geçirgenlikte inĢa edilmelidir. Nihai örtü tabakası inĢaat kalitesi, uygulanan üst örtü detayına bağlıdır (ġekil 125). Üst örtü tabakasının en üstünde gevĢek bitkisel toprak tabakası (> 50 cm) yer alır. Bitkisel toprak tabakasının esas rolü, alt tabakaları mekanik etkilerden korumak ve üzerindeki bitkilerle erozyonu azaltmaktır. Bu tabakanın ve uygulanacak inĢaat tekniğinin detayı, uygun malzemenin kolay temin edilebilirliği ile planlanan kullanım (kapatma sonrası) amacına (yeĢil alan, spor sahası sera vb.) göre değiĢir. Her halükarda 50-60 cm‘den az olmamalıdır. Atık depolama sahasının üzeri bitkisel toprakla kapatılmadan önce, depo gazına dirençli uygun bitki türlerinin tespiti için yerinde bitki denemeleri gerekebilir. Bitkisel toprak tabakası teĢkili ve tohum hazırlama, süreklilik arz edecek Ģekilde yürütülmelidir. Ġlk ekim (bitkilendirme) döneminde erozyondan korunmak için, dayanıklı ve hızlı büyüyen çim türleri kullanılmalıdır. Çim ekimi, Ģiddetli rüzgar ve yağıĢ altında yapılmamalı, uygun hava Ģartları beklenmelidir. Hızlı büyüyen çim tabakası geliĢtikten sonra, diğer sığ köklü bitkilerin (ağaç türleri) ekimine geçilmelidir. Düzensiz depolama alanlarında oluĢan depo gazının kontrollü olarak toplanıp tahliye edilerek, çevre ve insan sağlığı üzerine olabilecek olumsuz etkilerin önlenmesi gerekmektedir. Önemli oranda depo gazı üretimi devam eden düzensiz depolama alanlarında, aktif gaz toplama ve kullanım sistemi ile gaz yakma bacalarının (flare), nihai örtü teĢkili ve bitkilendirme (peyzaj) çalıĢmaları ile birlikte kurulması gerekir. Nihai örtü tabakasındaki geçirimsiz kil tabakası altında gaz toplama/tahliye tabakası (≥ 30 cm çakıl) teĢkil edilmelidir. Bu tabaka sayesinde depo gövdesinden yükselen gazlar, gaz tahliye kuyularına yönlendirilmelidir. Gaz toplama bacalarından çıkan gaz, basit bir meĢalede yakılabilir ya da esnek HDPE (yüksek yoğunluklu polietilen) boru sistemi ile toplanarak merkezi bir yakma bacası ya da gazdan enerji üretim tesisine iletilebilir. Gaz toplama bacaları, yeterli eğimde döĢenmeli, düĢük kotlarda biriken kondens gaz bacaları veya üst örtü tabakası içine tahliye edilmelidir. Tecrübeler, depo gazı üretiminin kapanma sonrası 10-15 yıllık dönemde yüksek değerlerde, sonrasında ise düĢük değerlerde olmak üzere uzun yıllar (>30 yıl) devam ettiğini göstermektedir. Depo gazı kullanımı ile ilgili planlamada, gaz üretimindeki bu değiĢkenlik dikkate alınmalıdır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 360 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 125. Islah sonrası atık depolama tesisi üst örtü detayı 7.4.7. Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü Tarımsal sulama geri dönüĢ sularında bulunabilecek ticari gübre ve tarım ilacı (pestisit) artıkları ile hayvan yetiĢtiriciliğinden kaynaklanan doğal hayvansal gübrenin bilinçsiz ve kontrolsüz kullanımları sonucu yüzeysel akıĢ ve/veya sızma yolu ile bu kirleticilerin alıcı ortama ulaĢması Ülkemiz havzalarındaki en önemli yayılı kirletici kaynaklardır. Her iki kirletici yayılı kaynak için besi maddesi içeren (N ve P gibi) kirleticilerin olumsuz çevresel etkilerinin azaltılmasında izlenebilecek en uygun ve pratik yol, kaynağında önlemler almaktır. Aksi takdirde, yayılı kirleticilerin kontrolü için, noktasal kirleticilerin aksine, kirliliğin oluĢmasından sonra tedbir alınması oldukça zor, hatta mümkün değildir. Bu bağlamda, yayılı kirleticiler için havza-içi kontrol konularında pratik uygulanabilirliği yüksek olan ve halen birçok ülkede kullanımı olan yöntemlere bu bölümde değinilecektir. Diğer bir yayılı kirletici kaynak olan düzensiz katı atık depo alanlarından gelen sızıntı suları, katı atıklar ile ilgili kısımlarda söz edildiği gibi, alınacak bir seri iyileĢtirme çalıĢmaları ve yeni kurulacak olan düzenli depolama alanları ile büyük ölçüde kontrol altına alınarak, sızıntı suyu miktarları kademeli olarak azaltılacaktır. Fosseptikler ise kısmen kullanılmaya devam edecek, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 361 / 446 ancak yıllar boyunca kırsal nüfustaki azalmalara paralel olarak fosseptik kullanım miktarlarında azalmalar beklenecektir. Orman alanlarından kaynaklanacak besi maddesi yükleri ise, akarsu kenarlarında yapılacak düzenlemeler ve erozyon kontrolü ile azaltılmaya çalıĢılacaktır. 7.4.7.1. Tarımsal Kirlilik Yönetimi Önerilen düzende; Tarım Ġl Müdürlüğü‘nün (TĠM) bu konu ile ilgili yapması gereken faaliyetler aĢağıda yer almaktadır. Havzayı oluĢturan iller ve ilçeler bazında tüm tarım alanlarının güncellenmiĢ envanterinin hazırlanması, toprak sahipleri ve iĢlenen ürünler tespit ederek veritabanında toplanması ve bu verileri sürekli olarak güncellemek, Ġlçeler bazında her bir ürün baĢına kullanılan pestisit ve gübre miktarlarını tespit etmek ve veritabanında sistematik olarak depolamak ve güncellemek, Tarım Ġl Müdürlüğü tarafından ‗Yönetimli Çiftçi Mücadelesi‘ çalıĢmaları kapsamında çiftçilerin ürünlerine uygun olarak kullanacakları gübre ve pestisit konularında bilgi akıĢında bulunmak ve yıllık kullanım planları hazırlamak, Önerilen planlamanın uygulamasını takip etmek ve gerçekleĢen uygulamaları kayıt altına almak (ürün bazında kullanımlar aylık bazda gerçekçi rakamlarla hesaplanabilir), Uygulamalarda yanlıĢ zamanda, yanlıĢ sıklıkta ve bilinçsiz kullanımların çevrede yaratacağı olumsuzluklar konusunda çiftçinin eğitimi ve rehberlik hizmetlerini daha sık ve belirli aralıklarla yapmak, Özellikle pestisit kullanımlarında tarihi geçmiĢ, kullanımı yasaklanmıĢ ilaçların uygulanıp uygulanmadığının kontrol etmek ve kullanılmıĢ pestisit ambalajlarının uygun Ģekilde uzaklaĢtırılmalarını sağlamak, Çevresel açıdan en az sakıncası olan ilaç ve gübrelerin kullanımını özendirmek, Sulama gereken durumlarda, uygun sulama tekniklerinin kullanılmasının teĢvik ederek miktarını, uyulama süresini ve zamanını belirlemek ve izlemek, Topraklarının iĢlenmesi, sürülmesi, hasat gibi tarımsal faaliyetlerde uygun tarımsal teknolojilerini çiftçilere tanıtmak ve bu konuda eğitim çalıĢmalarını hızlandırmak, TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 362 / 446 Diğer paylaĢımcı illerin havza içerisinde kalan kısımları için de benzer çalıĢmaların yapılmasını sağlamak amacıyla bu illerin il/ilçe tarım müdürlükleri ile temasa geçmek, bilgi akıĢını ve verilerin TKĠB tarafından toplanmasını ve birleĢtirilmesini sağlamak ve önerilen düzende kurulması öngörülen HSA/ÇĠB bünyesinde de aynı verilere ulaĢılabilme imkânı sağlanmalıdır. Bu düzende; Tarım Ġl Müdürlükleri il bazındaki tüm uygulamalardan bilgi sahibi olabilecek, dolayısıyla gerektiğinde çiftçilerin uyarılmasında etkin rol oynayacaktır. Havza-içi kontrollerde, kirletici kaynağın oluĢmadan önlenmesinde büyük yarar bulunmaktadır. Özellikle gübre ve ilaç kullanımları bu Ģekilde kontrol altına alınabilir ve yanlıĢ uygulamalar azaltılabilir. Organik Tarıma GeçiĢ Ekosistem açısından değerlendirildiğinde organik tarım, bir ürünün, üretim ve iĢleme aĢamalarında çevreyi koruyan yöntemler kullanılarak üretilmesi iĢlemidir. Ülkemizde organik tarım faaliyetlerine baĢlanmıĢtır. Ülkemizdeki tarımsal alanların büyüklüğü de göz önüne alındığında, organik tarıma geçebilmek için planlama çalıĢmaları hızlandırılmalıdır. BirleĢmiĢ Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) organik tarım üretimini, çevrenin korunması ve kirlenmenin azaltılması; toprak erozyonu ve tahribatının azaltılması; biyolojik çevrimin dengelenmesi ve insan sağlığının korunması; toprak içerisindeki biyolojik faaliyetler için gerekli Ģartların sağlanması suretiyle toprak üretkenliğinin yeniden kazandırılması ve bu üretkenliğin sürekliliğinin sağlanması; doğal bitkilerin korunması ve geliĢtirilmesi; organik üretim yapılan yerdeki kaynakların mümkün olduğunca yeniden kullanılması prensipleri kapsamında tanımlamaktadır. Bu prensiplerden de anlaĢılacağı üzere, organik tarım ilkelerinin çoğu doğrudan çevrenin korunması ve sürdürülebilirliğinin sağlanması esaslarına dayanmaktadır. Organik tarımın en önemli hedefi, ürünlerin yetiĢtiği ortamın doğallığının ve çeĢitliliğinin korunmasıdır. AĢağıda, çevresel açıdan organik tarımın faydalarından kısaca söz edilmektedir. Organik tarım yapan çiftçiler, toprağın kalitesini arttırmak için herhangi bir sentetik gübre kullanamamaktadır. Dolayısıyla, toprak verimliliğinin korunması birinci önceliktir. Toprağın gübrelenmesi çiftlik atıkları, kompost, bitki atıkları ve organik azotlu gübrelerin kullanılması esasına dayanmaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 363 / 446 Toprak mikroorganizmaları, organik tarım yapılan topraklarda, klasik tarım yapılan topraklara oranla % 30–100 daha fazladır. Organik gübreleme aynı zamanda toprak erozyonunu azaltmaktadır. Organik tarım yapılan topraklarda daha seyrek ve daha az sulama ihtiyacı vardır. Toprağın çölleĢmesi azalmaktadır. Organik tarımın az azot girdisi ile yapılması prensiptir. Dolayısıyla, nitrat kirliliği klasik tarım alanlarına oranla organik tarımda %50 azaltılabilir (Stolze vd., 2000). Organik tarım alanlarında fosfor ve potasyum fazlalığına daha az rastlanmaktadır (FAO, 2002). Organik tarımda, bitkilere besi maddesi temini genelde artan biyolojik aktivite ile desteklenmektedir. Organik tarım yapan iĢletmeler, klasik tarım yapan iĢletmelere göre %60 oranında daha az enerji kullanmaktadır (FAO, 2002). Organik tarım alanlarında yapılması istenen biyolojik mücadele, bu amaçla kullanılan asalak (parazit) ve avcı (predatör) böcek popülasyonunu belirli bir seviyenin üzerinde tutulmasını gerektirmektedir. Dolayısıyla, biyolojik çeĢitliliğin zenginleĢtirilmesi ve korunması üretimin sürekliliği açısından önemlidir. Organik tarım sistemlerinde CO2 emisyonları klasik sistemlere oranla %48–66 oranında daha düĢüktür (FAO, 2002). Organik tarım uygulamalarından daha düĢük azot oksit emisyonları kaynaklanmaktadır. Organik tarım uygulamalarının klasik tarım uygulamalarına kıyasla çevre üzerindeki etkileri Tablo 70‘de gösterilmektedir. (Yazgan, 2006) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 364 / 446 Tablo 70. Organik Tarımın Klasik Tarıma Kıyasla Çevre Üzerindeki Etkileri Organik Tarımın Etkisi Biyolojik çeĢitlilik ve arazi görünümü Bitkisel çeĢitlilik Hayvansal çeĢitlilik Arazi görüntüsü Toprak Toprağın organik madde içeriği Biyolojik faaliyetler Toprak yapısı Toprak erozyonu Yeraltı ve yüzey suları Nitrat yıkanması Pestisitler Ġklim ve Hava CO2 N2O CH4 NH3 Pestisitler Tarımsal Girdiler Besi maddesi kullanımı Su kullanımı Enerji kullanımı Çok Ġyi Daha Ġyi X X X Aynı X X X X X X X X X X X X X X X X X X X Organik tarım ile ilgili Ülkemizdeki yönetmelik birkaç kez revize edilerek en son Ekim 2006‘da yürürlükteki halini almıĢtır (TKB, 2006). Organik Tarımın Esasları ve Uygulanmasına ĠliĢkin Yönetmelik ile AB kriterleri ile uyumlu ve tarım reformunun sağlanabileceği düzene kavuĢmuĢtur. Yönetmelikte, organik tarımın yapılması düĢünülen alanlarda kontrol, denetim ve izinleri yetkili sertifikasyon kuruluĢlarına verilmektedir. Sorumlu Bakanlık ise Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı‘dır. Yönetmelik eski hali ile (11 Temmuz 2002 tarih ve 24812 sayılı Resmi Gazete) ana yolların her iki tarafında 1 km‘lik alanlarda organik tarıma izin verilmemesi Ģartı yürürlükten kaldırılmıĢ, onun yerine uygun alanlarda çevre kirliliğinin olmamasının incelenmesi veya çevre kirliliği yaratan unsurların yakın civarda olmaması gereği getirilmiĢ, bütün ön inceleme ve uygunluk oluru yetkin organik tarım sertifikasyon kuruluĢlarına bırakılmıĢtır. Bu bilgiler ıĢığında, havzalarda en kısa sürede organik tarım yapılabilecek alanlar saptanmalı, bu olası alanların toprak özellikleri ve meteorolojik Ģartları da göz önünde TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 365 / 446 bulundurularak uygun ürün/ürünlerin seçimleri yapılarak organik tarıma en azından kısmen geçilebilmelidir. Organik tarım uygulamaları sürekliliği olması gereken bir aĢamadır. Ülkemizde organik tarım konusunda çalıĢmalar bulunmaktadır. Ancak yeterince hızlanmamıĢtır. Özellikle dıĢ pazarlarda ihraç edilme potansiyeli yüksek olan fındık, çeltik, yer fıstığı, domates, fasulye ve yem bitkilerinin organik üretimleri teĢvik edilerek yaygınlaĢtırılabilir. 7.4.7.2. AAT Çamurlarının Toprakta Kullanılması Yürütülen proje bulgularından anlaĢılacağı üzere, Ülkemizde evsel ve endüstriyel atıksuların arıtılması amacıyla kurulan AAT‘lerin mevcut durumda yetersiz olduğu anlaĢılmaktadır. Yakın gelecekte bu ihtiyaca cevap verebilecek sayıda AAT‘lerin planlanması projenin ana hedeflerinden biridir. Önerilen AAT‘lerin yakın gelecekte kurulması ve iĢletilmesine paralel olarak bir yandan atıksular arıtılırken, diğer bir yandan da tesislerden son ürün olarak çamur çıkacaktır. Dolayısıyla AAT‘lerin devreye girmesi ile AAT çamuru miktarında ciddi bir artıĢ söz konusu olacaktır. Bu oluĢan çamurun çeĢitli Ģekilde uzaklaĢtırılması mümkün olabilmektedir; ancak tarımda kullanımları halen büyük miktarlarda tarım toprağına sahip Ülkemiz açısından büyük önem taĢımakta ve kullanılacak gübre miktarının azaltılması yönünde bir fayda sağlayacaktır. Geçerli yönetmelikler çerçevesinde oluĢan AAT çamurlarının meteorolojik Ģartlar, topografya, toprak tipi, yeraltı suyu yüksekliği, toprağın kimyasal bünyesi gibi özellikler dikkate alınarak tarımda hangi tip ürünlerde kullanılabileceğine de bakılarak özendirilmelidir. Örneğin, ÇOB tarafından 03.08.2010 tarih ve 27661 sayılı ―Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelik‖ uyarınca AAT çamurlarının stabilize edildikten sonra belirli koĢullar altında kullanımına izin verilmektedir. AB ile uyum sürecinde yürürlüğe konulan bu yönetmelik gereği AAT çamurlarının toprakta uygulanması için temel Ģartlar, arıtma çamuru ve uygulanacak toprağın metal içeriğinin sağlanması, toprağın organik madde miktarının %5‘den az olması, arıtma çamurunun organik madde içeriğinin %40‘tan fazla olması, arıtma çamuru uygulanacak toprakta yeraltı su seviyesinin 1 m‘den daha derinde olmasıdır. Bu Ģartlara göre, havzalarda arıtma çamurlarının kaynaklandığı yerlerdeki verimsiz topraklarda Ģartlandırıcı olarak kullanılması değerlendirilmesi gereken önemli bir konudur. Ulusal ölçekte güncel ve yeni bir konu olan arıtma çamurların yönetimi ile ilgili olarak ulusal mevzuat ve AB müktesebatı çerçevesinde Bölüm 7.3.7. de detaylı olarak verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 366 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 7.4.7.3. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi Ülkemizdeki havzaların birçoğunda hayvan yetiĢtiriciliği yaygındır. BüyükbaĢ ve küçükbaĢ hayvan yetiĢtiriciliğinin yanı sıra tavukçulukta önemli faaliyetler arasındadır. Hayvancılık faaliyetleri ile elde edilen yan ürün hayvansal atıklardır. Genelde Ülkemizde hayvansal atıklar yetiĢtiriciler tarafından bir müddet dinlendirildikten sonra doğal gübre olarak tarım alanlarında kullanılmaktadır. Ancak, bu iĢlemin kontrolsüz ve bilinçsizce yapıldığı da bilinmektedir. Bu konudaki kontrol önlemleri bu bölümde sıralanmaktadır. Mevcut durumda ilçeler ve köyler bazında yıllık hayvan sayıları kategorilere göre ĠLEMOD veritabanında verilmektedir. Bu hayvanların sayıları ile birlikte kayda girmesi önerilen bilgiler ve diğer dikkat edilmesi gereken hususlar aĢağıda sıralanmıĢtır: Barınak ebatları ve barındırma koĢulları, Barınaklardaki hayvan sayısı, Hayvan cinslerine göre büyüme ve barındırma süreçleri, Hayvan beslenmesinde kullanılan yemlerin ve kullanılan ilaçların incelenmesi ve uygunluklarının irdelenmesi, Herhangi bir yanlıĢ uygulamada, çiftçi veya yetiĢtiricilerin uyarılması, Hayvan dıĢkılarının toplanarak uygun koĢullarda bekletildikten sonra kontrollü olarak tarım alanlarında doğal gübre olarak kullanılması, Hayvanların hareket kabiliyetlerinin (mobilitelerinin) kontrol altına alınması dolayısıyla dıĢkılarının rahatlıkla toplanabilmesi, Hayvanların otlatılması esnasında özellikle sulak alan ve akarsu kıyılarından tamamen uzak tutulmalarının sağlanması, Mümkün olduğunca çiftliklerin etrafının hendek kazılarak, yakın civar ile temasın sınırlandırılması, özellikle yüzeysel akıĢla hayvan atıklarının yakın civara ve nihayetinde alıcı ortama ulaĢabilirliğinin azaltılması, Tavukçuluğun yönetmeliklerle sınırlandırıldığı Ģekilde kapalı ortamlarda yapılması, Barınaklardaki koĢulların düzenli olması, Hayvan beslenmesinde sınırlandırılmalara dikkat edilmesi, vs. Hayvansal Atık Yönetim Stratejilerinin Belirlenmesi Günümüz teknolojisinde bilinen en iyi hayvancılık yönetim stratejisi genel olarak ‗Organik Hayvansal Üretim‘e geçiĢtir. Geleneksel hayvansal üretim sisteminde, birim alandan yüksek TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 367 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 miktarda ve ekonomik ürün alınması öncelikli olduğundan, ekolojik denge ve ürün kalitesinde sağlık kriterleri ve çevre kirliliği ikinci plana atılmıĢtır. Dolayısıyla, son yıllarda organik hayvansal üretim teĢvik edilmektedir. Bu konuda birçok detayın yer aldığı yönetmelik yine 17 Ekim 2006 tarih ve 26322 sayılı Resmi Gazete‘de yayınlanmıĢ olan Organik Tarımın Esasları ve Uygulanmasına ĠliĢkin Yönetmelik‘tir. Bu yönetmelikte organik sürü oluĢturabilmek için klasik iĢletmelerden getirilecek hayvanların yaĢı, hayvan türü ve verimlerine göre geçiĢ süreçleri, barınakların durumu, her bir hayvan türü için ayrılacak barınak alanı, hayvanların bakımı ve beslenmesi, su ve yem kullanımları, yemlere ilave edilebilecek katkı maddeleri anlatılmaktadır. Ayrıca, yine yönetmelikte hayvan dıĢkılarının nasıl ve ne Ģekilde toplanacağı, bekletilme Ģartları ve gübre olarak uygulanabilirliği konularında da kılavuz niteliğinde bilgi verilmektedir. Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan kirliliğin azaltılması hususunda baĢvurulacak bir diğer yöntem, Yatırım-Destek-TeĢvik Programlarının geliĢtirilmesidir. Bu kapsamda, uygun stratejilerin uygulanmasına yönelik faaliyetlerin yürütülmesi esnasında, yetiĢtirici ve çiftçilerin bu konudaki çabalarının hızlandırılması, desteklenmesi ve teĢvik edilmesi gerekmektedir. Kurumsal ilgililerin bu konuda araĢtırma yaparak yetiĢtirici ve çiftçilere yol göstermeleri ve finansman kaynağı sağlayarak destek vermeleri beklenmektedir. Hayvan Atıkları ile Ġlgili Sorunların YaĢandığı Sıcak Noktalara ĠliĢkin Öneriler BüyükbaĢ, küçükbaĢ ve kümes hayvancılığı faaliyetleri dolayısıyla önemli çevresel sorunlar yaĢanan alanlarda aĢağıdaki önlemlerin uygulanması önerilmektedir. (1) Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve iĢbirliği kurularak, hayvancılığın yoğun olduğu bölgelerde öncelikle küçük iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alması teĢvik edilerek büyük ölçekli iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. (2) Büyük ölçekli tekil iĢletmeler ve Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan küçük/orta ölçekli iĢletmelerde hayvansal atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme (biyometan) tesislerinde stabilize edilerek organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji teĢviki ve organik gübre eldesinden önemli ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir. (3) Hayvancılık OSB ve büyük tekil iĢletmeleri ait merkezi/büyük kapasiteli biyometan tesislerine, baĢka sektörlerden biyobozunur atık kabulü durumunda atık bertaraf ücreti TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 368 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 alınması ve tarımsal atıklardan da ekstra biyometan üretimi yoluyla bu tür tesis iĢletmelerinin daha fazla gelir elde etmelerinin sağlanabilir. 7.4.8. Yeraltı Suyu Yönetimine ĠliĢkin Öneriler Havzanın yeraltı suyu potansiyelinin etkin kullanımı nitelik ve nicelik açısından izlenmesine ve denetlenmesine bağlıdır. Bu konuda yerel ölçekte yeraltı su çekimi envanterinin güncellenmesi, iyileĢtirilmesi ve sürekli takibinin sağlanması esastır. YanlıĢ kullanımlar ve bilinçsiz çekimlerin engellenmesi için eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarına önem verilmesi beklenmektedir. 7.4.9. Arıtma Çamurları Yönetimi ile Ġlgili Öneriler Ġlgili Yasal Çerçeve Bu bölümde, arıtma çamurların yönetimi ile ilgili olarak Ulusal mevzuat ve AB müktesebatı incelenmiĢtir. Ulusal Mevzuat Türkiye‘de arıtma çamurlarının yönetimi ile ilgili baĢlıca yasal çerçeve aĢağıdaki gibidir: Atık Yönetiminin Genel Esaslarına İlişkin Yönetmelik (5 Temmuz 2010 tarih ve 26927 no ile Resmi Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2008)) Bu yönetmeliğin amacı, atıkların çevre ve insan sağlığına zarar vermeden yönetilmesine iliĢkin genel esasların belirlenmesidir. Bu kapsamda, atık yönetiminin kontrollü bir Ģekilde yapılabilmesi için atık sınıflandırılması getirilmiĢtir olup, atıkların tehlikelilik özelliklerinin belirlenmesi amacıyla 20 ana grup altında detaylı atık listesi ile bir sistematik oluĢturulmuĢtur. Burada atıksu çamurları, Yönetmelik Ek IV‘de verilen atık listesi içerisinde 19. madde olan, ―Atık yönetim tesislerinden, tesis dıĢı atıksu arıtma tesislerinden ve insan tüketimi ve endüstriyel kullanım için su hazırlama tesislerinden kaynaklanan atıklar‖ bölümüne tekabül etmektedir (Madde 19.08). Bu bölüm su, atıksu ve atık yönetimi tesislerinden kaynaklanan tüm atıklara iĢaret etmektedir. Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelik (3 Ağustos 2010 tarih ve 27661 no ile Resmi Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2010)) Bu yönetmeliğe göre, ham çamurun toprakta kullanılması yasaktır; stabilize arıtma çamurunun kullanılmasında ise bazı sınırlamalara uyulması gerekmektedir. Öncelikle TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 369 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 stabilize çamurun, doğal orman alanları ile meyve ağaçları hariç olmak üzere toprakla temas eden ve çiğ yenen meyve ve sebze ürünlerinin yetiĢtirildiği topraklarda kullanımı yasaktır. Arıtma çamurunun toprakta kullanılması, tüm koruma alanları ile içme ve kullanma suyu temin edilen yüzeysel su ve yeraltı suyu besleme havzalarında tamamen yasak olup, bu amaçlara hizmet etmeyen diğer yüzey sularını çevreleyen 300 m‘lik alanın dıĢında uygulama yapılmasına izin verilmektedir. Hayvan otlatma veya hayvan yemlerinin hasadı yapılacak alanlarda ise, söz konusu faaliyetler ile arıtma çamurunun uygulanması arasında geçen süre en az 4 hafta olmalıdır. Bunlara ilaveten arıtma çamurlarının, pH değeri 6‘dan küçük olan, organik madde içeriği %5‘den fazla olan topraklarda ve taban suyu seviyesi 1 m‘den sığ derinlikte olan veya eğimi %12‘yi geçen alanlar ile kumlu tekstürlü topraklarda kullanımı yasaktır. Organik madde içeriği %40‘dan daha az olan stabilize arıtma çamurlarının da toprağa uygulanması yasaktır. Kapasitesi 1.000.000 eĢdeğer nüfusun üzerinde olan atıksu arıtma tesislerinde oluĢan çamurların en az %90 kuru madde değerine kadar kurutulması esastır, ancak teknik ve ekonomik acıdan uygunluğunun belgelenmesi durumunda %90 kuru madde Ģartı aranmaz. Atıkların Düzenli Depolanmasına Dair Yönetmelik (26 Mart 2010 tarih ve 27533 no ile Resmi Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2010)) Yönetmelikte, Geçici Madde 4‘de bahsi geçen kriterler ve/veya Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Ek 11-A‘da belirtilen Atıkların Düzenli Depolama Tesislerinde Depolanabilme Kriterleri sağlandığı takdirde arıtma çamurlarının düzenli depolama tesislerinde bertarafı mümkündür. Bu Yönetmeliğin arıtma çamurlarının düzenli depolanmasını düzenleyen (Geçici Madde 4) maddesine göre, Atık Yönetimi Genel Esaslarına ĠliĢkin Yönetmelik (ÇOB, 2008) Ek IV uyarınca, tehlikesiz atık olarak sınıflandırılan arıtma çamurlarının ağırlıkça en az %50 kuru madde (KM) ihtiva etmesi, ön iĢleme tabii tutularak kötü kokunun giderilmesi ve atığın kararlı hale getirilmesi kaydıyla, ÇOK limitine bakılmaksızın II. Sınıf Düzenli Depolama Tesislerinde 01/01/2015 tarihine kadar depolanabileceği belirtilmektedir. Ancak mevcut susuzlaĢtırma teknolojileri ile söz konusu %50‘lik KM oranına ulaĢılması, özellikle kentsel atıksu arıtma çamurları için, termal kurutma olmaksızın, pratik olarak mümkün değildir. Termal kurutma için de %50‘lik KM oranı çok düĢük kalmaktadır. Bu sebeple minimum KM oranının %30-35 düzeylerine çekilmesi uygun olacaktır. Zira depolanan kentsel katı atıkların özellikle yaz dönemindeki su muhtevası da %65-70 düzeylerine ulaĢabilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 370 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği (8 Ocak 2006 tarih ve 26047 no ile Resmi Gazete’de yayımlanan (ÇOB, 2006)) Bu Yönetmeliğe göre, kentsel atıksu arıtma tesislerinden çıkan arıtma çamuru uygun Ģartlarda yeniden kullanılabilir. Arıtma çamurlarının iĢlenmesi, geri kazanımı ve bertarafı ile ilgili olarak Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği Madde 17‘de belirtilen hususlar gözetilmelidir (20 Mart 2010 tarih ve 27527 no ile Resmi Gazetede yayımlanan). Arıtma çamurlarının toprakta kullanımı ve/veya bertarafının, Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmeliği‘nde belirlenen standartlara ve yöntemlere uygun olarak yapılması esastır. Ġlgili AB Mevzuatı AB müktesebatında arıtma çamurlarının yönetimine iliĢkin temel direktif AB Çamur Direktifi‘dir. AB Çamur Direktifi (1986) Council Directive 86/278/EEC of 12 June 1986 on the protection of the environment, and in particular of the soil, when sewage sludge is used in agriculture. AB bünyesinde, atıksu çamurlarına iliĢkin tüm yönetim stratejileri Çamur Direktifi‘nde tanımlanmıĢtır. Buna göre, çamurun bilimsel tarım açısından çok önemli nitelikleri olduğu kaydedilmektedir. Direktif ayrıca, toprak ve çamur içerisindeki ağır metal konsantrasyonları ile toprağa yıllık olarak uygulanabilecek en yüksek ağır metal miktarlarına iliĢkin kısıtlar getirmektedir. Araziye arıtma çamurunun uygulanması ile hayvan otlatma ve/veya hasat süreleri arasında geçen süre en az 3 hafta olmalıdır. Meyve ağaçları hariç olmak üzere, diğer meyve ve sebze ekinlerinin büyüme döneminde araziye uygulama yapılamaz. Konuya ĠliĢkin Olarak Daha Önce Yapılan Planlama ÇalıĢmaları Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımları Planlaması için Teknik Yardım (EHCIP) Projesi, Arıtma Çamurunun Tarımda Kullanılması Halinde Çevrenin ve Özellikle Toprağın Korunmasına İlişkin Konsey Direktifi’ne Özgü Yatırım Planı (ENVEST, 2005) Bugün Türkiye‘de arıtma çamurlarının tarımda kullanım oranı yaklaĢık %5-10 düzeyinde olup, bu Ģekilde bertaraf edilen çamur miktarı 50.000-100.000 ton/yıl civarındadır. AB Komisyonu‘un Kentsel Atıksu Arıtma Direktifi‘nin uygulanmasına iliĢkin 1999 tarihli raporunda yer alan verilere göre bu değer AB üyelerine kıyasla düĢüktür. Rapora göre, 1998‘de tarımda arıtma çamuru kullanım oranı %5 (Yunanistan) ile %65 (Fransa) arasında değiĢirken, AB ortalaması yaklaĢık %50 mertebesinde kalmaktadır. Aynı raporda 2005 yılı için AB TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 371 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ortalamasının yaklaĢık %55 mertebesine yükseleceği tahmin edilmektedir. Türkiye için ise Yatırım Planı‘na göre, tarımda kullanılan arıtma çamuru miktarının bugünkü %5-10 seviyesinden gelecekte %30-40 seviyesine çıkacağı tahmin edilmektedir. Bu değer 2022‘de yıllık yaklaĢık 2 milyon ton çamura karĢılık gelmektedir. Arıtma çamurunun tarımda kullanılmasının Ģu Ģekilde gerçekleĢmesi beklenmektedir: o Stabilizasyon ve susuzlaĢtırma sonrası, stabilize edilmiĢ çamur, atıksu arıtma tesislerinde depolanacaktır. Depolama maliyetleri ÇOB Kentsel Atıksuların Arıtılması Yönetmeliği uyarınca planlanan AAT‘lerin kurulum ve iĢletme maliyetlerine dahildir. o Çiftçiler ve diğer kullanıcılar, tarlalara yaymak üzere tesisten (çamur depolama) çamuru alacaklardır. Bu sebeple tesis sahiplerine çamur uzaklaĢtırma için yeni bir maliyet gelmemektedir. ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı (2008-2012) Atıksu Arıtımı Eylem Planı‘nda, arıtma çamurlarının yönetimine dair somut hedefler belirlenmemiĢtir (ÇOB, 2008). Bu kapsamda geçmiĢ yıllara ait, Organize Sanayi Bölgeleri‘nden (OSB) açığa çıkan arıtma çamuru miktarlarına yer verilmiĢ ve farklı yöntemlerle bertarafları (düzenli ve düzensiz depolama (~ %85), arazide bertaraf (~ %15)) değerlendirilmiĢtir. Marmara Çevre Master Planı ve Yatırım Stratejisi Nihai Raporu (MEMPIS Projesi, 2007) Arıtma çamurunun düzenli depolanması olasılığı, sadece kısa vadeli bir seçenek olarak düĢünülmektedir. Bunun temel sebebi, AB düzenli Depolama Direktifi‘nde belirtildiği üzere organik maddelerin düzenli depolanan atık içerisinde ayrılması konusundaki ihtiyaç ve kısıtlardır. Bu seçeneğin uygulanabileceği sure içerisinde alternatif arıtma metotları geliĢtirilmelidir. Düzenli depolamaya alternatif teĢkil edecek teknolojiler Ģunlardır: o Çamurun arazi uygulamalarında kullanılması o Arazi uygulamalarında veya kati atik formuna dönüĢtürmek üzere çamurun kurutulması o Çamurun yakılması‘ dır. Araziye uygulamada dikkate alınması gereken iki önemli parametre; patojen organizmalar ve ağır metallerin giderimi yönünden stabilize çamurun kalitesi ile çamurun gübre değeri ve toprak yapısını iyileĢtirmesi yönünden çiftçiler tarafından kabul görmesidir. Çamurun TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 372 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 kurutulması veya yakılması uygulamalarında ise, atıksu çamurunun yüksek miktarlarda oluĢtuğu BüyükĢehirlerde atıksu arıtımına dair Master Planlarda söz konusu stratejiler ortaya konmaktadır. Önerilen Yönetim YaklaĢımı Bu proje kapsamında önerilen Çamur Yönetimi YaklaĢımı aĢağıdaki gibi özetlenebilir. Doğrudan Araziye Uygulama Türkiye‘nin coğrafi, iklimsel ve arazi kullanım durumu dikkate alınarak, özellikle <100.000 nüfuslu yerleĢimlerin stabilize olmuĢ arıtma çamurlarının, ilgili mevzuata uygun olarak, doğrudan araziye uygulanması düĢünülebilir. Bu yolla bertaraf edilebilecek çamur miktarının toplam çamur üretiminin %14‘ü düzeyine ulaĢması beklenmektedir. AB Düzenli Depolama Direktifi‘nde (1999/31/EC) organik maddelerin düzenli depolanan atıklardan ayrılması zorunluluğu getirilmiĢtir. Bu sebeple arıtma çamurlarının depolanması haricinde de alternatif bertaraf metotları geliĢtirilmelidir. Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelikte de arıtma çamurlarının stabilize edildikten sonra belirli koĢullar altında toprakta kullanımına izin verilmektedir. Evsel ve Kentsel Arıtma Çamurlarının Toprakta Kullanılmasına Dair Yönetmelikte evsel nitelikli endüstriyel çamurların da toprakta uygulamalarına izin verilmektedir. Ancak mevcut durumda Türkiye‘de üretilen evsel ve kentsel atıksu çamurunun içeriği hakkında çok az bilgi bulunmaktadır. ÇOB Atıksu Arıtım Eylem Planı ―Organize Sanayi Bölgesi Atık Temel Gösterge Sonuçları‖na göre 2004 yılında, OSB‘lerden çıkan arıtma çamurunun miktarının, % 56‘sı düzenli depolanarak, % 29‘u belediye düzensiz depolama sahasında, % 15'i ise araziye atılarak, bertaraf edilmiĢtir. Bu konuda daha iyi değerlendirmeler yapılabilmesi için, Çevre ve Orman Bakanlığının desteklediği, endüstrinin de katılım sağlayacağı ilave araĢtırmalar yapılmalıdır. BüyükĢehirlerde (N> 500.000), doğrudan veya organik katı atıklarla birlikte anaerobik çürütme sonrası mekanik susuzlaĢtırma ve kurutma yoluyla hijyenizasyon sağlandıktan sonra, arıtma çamurları düzenli depolama alanlarında günlük örtü veya ilgili yönetmelikler çerçevesinde toprak Ģartlandırıcısı olarak kullanılabilir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 373 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Diğer Yöntemlerle Bertaraf Stabilize olmamıĢ kentsel AAT çamurları, mekanik susuzlaĢtırma sonrası atık yakma lisanslı çimento fabrikalarında yakılabilir, bölgesel atık yakma tesislerinde tek baĢına veya diğer atıklarla birlikte yakılıp enerji geri kazanılabilir. Yakma uygulanacaksa çamur stabilizasyonu yapılmaması esastır. Stabilize olmamıĢ arıtma çamuru keklerinin (KM≥ %35) organik katı atıklarla birlikte veya ayrı olarak kompostlaĢtırılarak stabilize edildikten sonra toprak Ģartlandırıcısı ya da düzenli depolama alanlarında günlük örtü olarak kullanımı da diğer bir seçenektir. EĢdeğer Nüfusu 100.000‘den az olan AAT‘ler için kurutma yatakları veya çamur lagünlerinde depolama sonrası araziye uygulama da ilgili yönetmeliğe uymak koĢuluyla duruma göre baĢvurulabilecek sürdürülebilir yönetim seçeneğidir. Özellikle BüyükĢehirdeki çamur yönetimi, BB Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nce hazırlatılacak Atıksu Yönetimi Master Planı‘nın bir unsuru olarak yerel Ģartlar da dikkate alınarak bir Fizibilite çalıĢmasına dayalı biçimde planlanıp uygulanmalıdır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 374 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 375 / 446 8. HAVZA KORUMA EYLEM PLANI 8.1. Havza Yönetimi 8.1.1. Türkiye’de Su ve Atıksu Yönetimi Yapısının Mevcut Durumu Sorunlar Türkiye‘de su ve atıksu yönetimi pek çok devlet kurumu arasında paylaĢtırılmıĢtır (Tablo 71) Bu kurumların her biri su kirliliğinin yönetimi ve kontrolü ile ilgili plan, izleme sistemleri ve düzenleyici önlemler geliĢtirmiĢtir. Kurumların çakıĢan faaliyetleri yanı sıra özellikle su kalitesi izlemenin kapsamı bakımından önemli boĢluklar bulunmaktadır. 2007 yılında DSĠ‘nin ÇOB bünyesine alınması ile birlikte Havza esaslı entegre su kaynakları yönetimi hedefi doğrultusunda önemli bir adım atılmıĢtır. Bu sayede AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu daha etkin bir izleme ve entegre su havzaları yönetim planlarının hazırlanması, ayrıca su altyapısı ve atıksu arıtma yatırım projelerinin tasarımı, finansmanı, yapımı ve iĢletimine iliĢkin güçlü bir zemin oluĢturulmuĢtur (OECD, 2008). Tablo 71. Su Yönetimi Ġle Ġlgili Devlet Kurumları ANA GÖREVLER ve SORUMLULUKLAR KURUM Devlet Planlama TeĢkilatı • Su kaynakları yatırımlarının planlanması (örnek: barajlar, rezervler, su arzı ve kirlilik kontrolü (örnek: lağım ve kanalizasyon arıtımı) Çevre ve Orman Bakanlığı • Çevre düzeni planlarının geliĢtirilmesi ve onaylanması ile uygulanmalarının temin edilmesi Su kirliliğinin önlenmesi Su kalitesi laboratuarlarının oluĢturulması Ulusal ÇED düzenlemesinin uygulanması Belirlenen RAMSAR sahaları Türk su mevzuatının AB müktesebatı ile uyumlu hale getirilmesinin koor. Su kaynakları kalitesi sınıflandırmasının belirlenmesi Yüzme suyu kalitesi standartları da dahil olmak üzere su kaynaklarına iliĢkin kalite kriterlerinin belirlenmesi Sanayi tesislerinin atıksu arıtma tesislerine iliĢkin projelerinin onaylanması Nehir havzası koruma planlarının ve nehir havzası eylem planlarının hazırlanması Su kaynaklarının korunması için müdahale planlarının hazırlanması Su yataklarının rehabilitasyonu Su boĢaltım izinlerinin düzenlenmesi, sanayi ve atıksu arıtma tesislerinden boĢaltımların izlenmesi • • • • • • • • • • • • Devlet Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü (2007 yılından itibaren ÇOB bünyesinde) • • • • • • • • Su kaynağı değerlendirmeleri ve analizi Nehir havzasının geliĢtirilmesi Su ve atıksu arıtma tesislerinin planlanması, inĢası ve finansmanı 25 Bölge Müdürlüğü ile su yönetimi Yerüstü ve yeraltı sularının korunması Yeraltı suyunun tahsisi ve kayıt altında tutulması Sel kontrolü Sulama, evsel su arzı, hidroelektrik enerjisi ve çevre ile ilgili tetkik, planlama, tasarım, inĢa ve iĢletme TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 376 / 446 ANA GÖREVLER ve SORUMLULUKLAR KURUM Sağlık Bakanlığı • • • Yüzme suyu kalite standartlarının belirlenmesi, bu standartların uygulanması ve izlenmesi Kentsel atık toplama ve arıtma kalitesinin izlenmesi Ġçme suyu mevzuatı, içme suyu standartları, bu standartların uygulanması ve izlenmesi Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı • • • • • Balıkçılık ve balık yetiĢtiriciliği mevzuatı Tarımda su kaynağı kullanımının korunması Balık üretim alanlarında atıksu boĢaltımlarının kontrolü Tatlı su ve yeraltı suyu için nitrat parametrelerinin izlenmesi Tarım ilacı kontrolü ve izlenmesi Kültür ve Turizm Bakanlığı • Turizm alanlarında atıksu altyapısının planlanması ve inĢası Ġller Bankası • Ġçme suyu arzı ve iĢlenmesi, atık sistemleri ve kentsel atıksu arıtma ve belediyeler için katı atık imhası ile ilgili bayındırlık iĢlerinin tasarlanması ve finansmanı Ülkemizdeki mevcut su temini ve atıksu arıtma/uzaklaĢtırma hizmetleri yönetimi (kısaca su ve atıksu yönetimi) yapılanması AB Su Çerçeve Direktifi‘nde öngörüldüğü gibi Su Havzalarını esas alan bir yapıda olmayıp Ġl ve Belediyeler ölçeğinde oluĢturulmuĢ bulunmaktadır. Türkiye‘nin AB‘ye üyelik süreci ve özellikle Çevre Faslı‘nın da açılması dolayısıyla mevcut su yönetiminin AB Su Çerçeve Direktifi gereklerini karĢılayacak biçimde yapılandırılması çalıĢmaları hız kazanmıĢ bulunmaktadır. Bu bölümde mevcut su ve atıksu yapılanması durumu özetlenmiĢ olup yeni sistem önerisi ileride Bölüm 8.1.3. te verilmiĢtir. Türkiye‘de su temini, kanalizasyon (atıksu/yağmursuyu) ve atıksu arıtma /uzaklaĢtırma hizmetleri Belediyelerin sorumluluğundadır. Belediyeler söz konusu hizmetleri aĢağıdaki gibi yürütmektedirler: BELEDĠYELER/YERLEġĠMLER GÖREVLĠ KURUM BüyükĢehir Belediyeleri (BB) Hizmet Alanlarındaki YerleĢimler (Ġlçe/Belde Belediyeleri ve Köyler) BB Su Kanalizasyon Ġdareleri (SKĠ‘ler) DSĠ (Ülke ölçeğinde büyük su temini projelerinde) BB Hizmet Alanı DıĢındaki Belediyeler (BB hizmet alanı Ġl sınırını kapsamayan Bel.) Diğer Ġl/Ġlçe /Belde Belediyeleri Ġlçe, Belde Belediyeleri‘nin Fen ĠĢleri Müdürlükleri Kırsal YerleĢimler Ġl Özel Ġdaresi Müdürlükleri (Köylere Hizmet Götürme Birlikleri Modeli ile) Nüfusu 3.000~100.000 arasında değiĢen belediyeler, su temini, kanalizasyon ve atıksu arıtma yatırımları ile ilgili olarak Ġller Bankası fonlarından proje, kontrollük/müĢavirlik ve inĢaat iĢlerini karĢılamak üzere uzun vadeli borçlanma yoluyla yararlanabilmektedir. Nüfusu tek baĢına veya bir grup belediye ile birlikte 100.000‘i aĢan belediyeler de, öncelik sırası dikkate alınarak, su temini projelerinin finansmanında DSĠ kaynaklarından yararlandırılmaktadır. Ġller Bankası ve DSĠ kaynakları yanında, ÇOB ve belediyeler tarafından oluĢturulan öz kaynaklar ile AB hibeleri ve kredileri, Dünya Bankası, Avrupa Yatırım Bankası, Ġslam Kalkınma TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 377 / 446 Bankası, Alman Altyapı Yatırımları Bankası (KfW) vb. finans kaynakları da proje bazlı olarak kullanılabilmektedir. Mevcut su ve atıksu yönetimi yapılanması ile ulaĢılan bazı temel performans göstergeleri aĢağıda özetlenmiĢtir: 2008 yılı itibarı ile belediye nüfusunun %99‘una içme suyu Ģebekesi yoluyla su temin edilmektedir (TUĠK, 2010). ġebekelerden servis edilen suyun kalitesi, genelde örneklerin %95‘inde, Dünya Sağlık TeĢkilatı (WHO) Ġçme Suyu Standartlarını sağlamaktadır (OECD, 2008). Atıksu kanalizasyon Ģebekesine bağlı nüfus 2008 yılında belediye nüfusunun %88‘idir (TUĠK, 2010). Ancak bu oran büyük kentlerde %100‘e yaklaĢırken <10.000 nüfuslu yerleĢimlerde %60-70 düzeyindedir. Atıksu arıtma tesislerine bağlı belediye nüfusu oranı 2008‘de %56‘ya yükselmiĢtir. Bu oran >100.000 nüfuslu Ģehirlerde %70-80 iken küçük kasabalarda ~%10‘lar düzeyindedir. ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı (2008-2012)‘nda 2012 yılına kadar AAT‘ne bağlı nüfusun toplam belediye nüfusuna oranının ~ %81‘e ulaĢtırılması (ülke nüfusunun %60‘ı) hedeflenmiĢtir (ÇOB, 2006.a). Mevcut veri tabanı ve istatistikler dikkate alındığında alıcı ortamların (kıtaiçi ve sahil suları) statülerine iliĢkin AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu sistematik değerlendirmeler yetersiz olup halen oluĢturulma aĢamasındadır. Ancak Su Çerçeve Direktifi ile ilgili uygulama takvimi (Tablo 72) ÇOB tarafından sıkı bir biçimde takip edilmekte ve konuyla ilgili gerekli adımlar atılmaktadır. Tablo 72. AB Su Çerçeve Direktifi’nin Uygulanması AB ÜLKELERĠ TÜRKĠYE REFERANS 2000 Direktifin yürürlüğü girmesi Mad. 25 2003 2006 Ulusal mevzuatta değiĢiklik, nehir havzası bölgelerinin ve yetkililerinin belirlenmesi Mad. 23 ve 3 2004 2007 Nehir havzası özelliklerinin sınıflandırılması: baskılar, etkiler ve ekonomik analiz Mad. 5 2006 2009 Ġzleme ağının kurulması, kamu istiĢaresinin baĢlaması Mad. 8 ve 14 2008 2011 Taslak nehir havzası yönetim planının sunulması Mad. 13 2009 2012 Nehir havzası yönetim planının ve önlemler programının tamamlanması Mad. 11 ve 13 2010 2013 Fiyatlandırma politikalarının getirilmesi Mad. 9 2012 2015 Önlenmelere iliĢkin programların operasyonel hale getirilmesi Mad. 11 2015 2025 Çevre amaçlarının karĢılanması Mad. 4 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 378 / 446 Mevcut Su ve Atıksu Yönetimi sisteminin öncelikli temel sorunları aĢağıdaki gibi sıralanabilir: Su yönetimi havza esaslı değildir. Çok fazla kurum rol almakta ve eĢgüdüm sorunu yaĢanmaktadır. Yönetim aĢırı derecede merkeziyetçi olup yerinden yönetime ve denetime imkan tanımamaktadır. Karar alma süreçlerinde tarafların demokratik katılımı çok yetersizdir. Kurumsal kapasite (teknik, personel, altyapı) yetersizdir. Mali/finansal kapasite yetersiz (kirleten öder prensibine uygun bir tarife yapısı oluĢturulmamıĢtır.) Mevcut kaynakların etkin ve verimli kullanımında sorunlar yaĢanmaktadır. AB üyelik süreci gereği yürürlüğe giren mevzuatın uygulanmasında sorunlar vardır. DeĢarj ve alıcı ortamlarla ilgili izleme ve denetim çok yetersizdir. Veri tabanı, Raporlama ve Sorgulama Altyapısı yeterli değildir. Mevcut izleme ve kontrol sistemine iliĢkin kurumlar arası görev paylaĢımı aĢağıdaki gibidir: Atıksu DeĢarjlarının Ġzlenmesi: BüyükĢehir içinde: Belediyeleri Hizmet Alanı Atıksu kanal Ģebekesine bağlı endüstriyel deĢarjların izlemesi BB Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nce Atıklarını doğrudan alıcı ortama deĢarj eden endüstriyel tesislerin izlenmesi Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri‘nce Belediye Kentsel AAT deĢarjlarının izlenmesi Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri‘nce yürütülmektedir. BB Hizmet Alanı DıĢındaki ve Diğer Belediyelerde: Evsel ve endüstriyel AAT deĢarjları Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri‘nce izlenmektedir. Alıcı Ortam Su Kalitesinin Ġzlenmesi: Kıtaiçi su kaynakları (akarsu, göl, baraj, sulak alan ve yeraltı suları) akım, içme/kullanma ve sulama suyu kalitesi izlemesi DSĠ Bölge Müdürlükleri Elektrik ĠĢleri Etüt Ġdaresi Bölge Müdürlükleri (EĠEĠ) (akım, hidrolojik rasatlar) Bazı pilot nehir havzaları/göllerde Çevre ve Orman Bakanlığı Bazı BB Su ve Kanalizasyon Ġdareleri (Barajlarda) Kıyı (plaj), haliç ve denizlerde su kalitesi izlemesi ÇOB Kıyı ve Deniz Yönetimi Daire BaĢkanlığı Bazı BüyükĢehir Belediyesi SK Ġdareleri (ĠSKĠ, ĠSU,..) Ġl Sağlık Müdürlükleri/Ġl Hıfzısıhha Laboratuarları TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 379 / 446 Su Ürünleri Üretimi yapılan sularda kalite izlemesi Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı Su Ürünleri Bölge Müdürlüğü Ġçme suyu izlemesi kalitesi Ġl Sağlık Müdürlükleri Ġl Hıfzısıhha Müdürlükleri BB SK Ġdareleri sonucu Ġl Tarım ve KöyiĢleri Müdürlükleri Ģebekelerinde su Tarım/hayvancılık faaliyetleri oluĢan nitrat kirliliğinin izlenmesi DeĢarj Ġzni/Cezai Yaptırımları Uygulama: DeĢarj standartlarının aĢılması durumunda gerekli yaptırım, deĢarj iznini veren kurumların üst düzey yöneticilerinin (Vali veya BB BaĢkanı) onayı ile uygulanmaktadır. BB Görev Alanı Dahilinde: BB Görev Alanı Belediyelerde: DıĢında BB SKĠ – Ruhsat Denetim ve Kontrol Daire BaĢkanlığı BB Atıksu Arıtma Tesislerine Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri (Valilik onayı ile) ve Diğer Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri/ Çevre ve Orman Bakanlığı (Valilik/Kaymakamlık onayı ile) Mevcut izleme sistemiyle ilgili olarak öne çıkan bazı hususlar aĢağıdaki gibi sıralanabilir: DeĢarj standartları alıcı ortamın statüsü ile yeterince iliĢkili değildir (özellikle sudaki tehlikeli maddeler, renk ve biyolojik statü ile ilgili sorunlar yaĢanmakta) AB Kentsel Atıksuların Arıtılması Direktifi‘nin uygulanmaya baĢlanması (ÇOB Kentsel Atıksuların Arıtılması Yönetmeliği) özelikle kentsel AAT deĢarjlarından gelen noktasal yüklerin kontrolü ve Hassas Bölgelerin Korunması bakımından çok önemli bir adım olmuĢtur. ÇOB Atıksu Arıtımı Eylem Planı‘nda (2008-2012) Türkiye‘de kentsel atıksuların arıtımı ile ilgili iddialı ve umut verici hedefler öngörülmektedir. Mevcut Su ve Atıksu Yönetimi Mevzuatı (öncelikle Su Kirliliği Yönetmeliği) ile Kurumsal ve Teknik altyapısının AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu biçimde Entegre Havza Yönetim Konseptine göre yeniden yapılandırılması gerekmektedir. 8.1.2. AB Ülkelerinde Havza Esaslı Su Yönetimi Bu kapsamda havza esaslı entegre su yönetimi alanında Ülkemiz için de örnek teĢkil edebilecek baĢarılı uygulamaları olan Fransa, Ġngiltere ve Ġspanya‘daki idari yapılanmalar ve uygulamalar incelenmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 380 / 446 8.1.2.1. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Fransa’da Havza Yönetimi Fransa‘nın idari yapılanması Türkiye ile büyük benzerlik göstermektedir. Bu yüzden Fransa‘daki Havza Su Yönetimi daha detaylı olarak ele alınmıĢtır (ÇOB, 2004). Ġdari Yapı Fransa‘da 95 vilayet (il) ve 22 bölge bulunmaktadır. Her bölgede ortalama 3-4 vilayet yer almaktadır. 1964 yılında il, bölge ve havza sınırları belirlenmiĢtir. Ġl sınırları daha önce belirlendiği için bölge ve havza sınırları ile çakıĢmaktadır. Fransa toprakları 1964 yılında 6 havzaya bölünmüĢtür. Havzada bulunan bölge valilerinden biri, aynı zamanda Havza Valisi olarak da görev yapmaktadır. Nüfusu 50 kiĢinin üzerindeki yerleĢimler belediye statüsüne sahip olabilmektedir. Fransa‘da 36.000 belediye bulunmaktadır. Ayrıca belediye meclisi, il meclisi ve bölge meclisleri mevcuttur. Valileri hükümet atamakta, meclis üyelerini ise halk seçmektedir. Ġl ve bölge meclisleri vergi toplama yetkisine sahipler. Toplanan vergilerin % 70‘i merkezi idareye, % 30‘u ise yatırım amaçlı kullanılmak üzere illere ayrılmaktadır. Yerel meclislerin denetimi ilgili Devlet kurumlarınca yapılmaktadır. Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢim Bakanlığının (Türkiye‘deki Çevre ve Orman Bakanlığı muadili) bölge müdürlükleri bulunmaktadır. Ġllerde çevreyle ilgili iĢler il tarım müdürlükleri tarafından yürütülmektedir. Akarsuların debileri ile ilgili olarak ulusal veri tabanı sistemi kurulmuĢ olup, su kaynaklarının kalitesi ile ilgili ulusal veri tabanı henüz bulunmamaktadır. Su Mevzuatı Ülkede su kaynaklarının korunması, kullanılması ve kirliliğinin önlenmesi ile ilgili hukuki ve teknik esasları belirleyen mevzuatın çıkarılmasının sorumluluğu merkezi idareye (Bakanlık) aittir. Su politikası da hükümet ve parlamento tarafından oluĢturulmaktadır. Su Yönetiminden Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢim Bakanlığı, kıyı ve limanlardan ise Bayındırlık Bakanlığı sorumludur. Su kaynaklarının kullanılması (tahsisi) ve atıksuların arıtılması ile ilgili su mevzuatı 1964 yılında düzenlenmiĢtir. 1964 yılında çıkarılan su mevzuatına göre özel Ģahısların ve kuruluĢların su kaynaklarının kullanımı konusunda çok önemli hakları bulunmakta idi. Ancak 03 Ocak 1992 yılında çıkarılan Su Yasasına göre özel mülkiyetin bir takım haklarına sınırlamalar getirilmiĢtir. 1992 yasasına göre suyun ulusal bir miras ve zenginlik olduğu, su yönetiminin ekonominin genel kurallarına göre yürütülmesi gerektiği ve kullanıcıların suyun bedelini ödemelerinin esas olduğu öngörülmüĢtür. Bu kanuna dayanılarak su kaynaklarının her türlü kullanımı belirli kriterlere ve izinlere bağlanmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 381 / 446 Nüfusu 2000 üzerindeki yerleĢimlerde atıksuların toplanması ve arıtılmasında 21 Mayıs 1991 tarihli AB Su Çerçeve Direktifine uyum, nüfusu 2000 altındaki yerleĢimlerde ise Fransız mevzuatı esas alınmaktadır. Havza Yönetimlerince hazırlanan uzun vadeli yönetim planlarına uygun olarak deĢarj izinleri Valiliklerce verilmektedir. Yeraltı sularında her türlü kullanım (evsel kullanımlar hariç) aĢağıdaki esaslara göre yürütülmektedir; 1. Normal (YağıĢlı) Durumlarda; - 8 m3/saat‘den küçük su kullanımları için beyan ve izin istenmemektedir. - 8-80 m3/saat arası su kullanımları için sadece beyan yeterli olmaktadır. - 80 m3/saat‘den büyük su kullanımları için hem beyan, hem de izin gereklidir. 2. Olağan DıĢı (Kurak) Durumlarda; Kuraklık gibi olağan dıĢı durumlarda havza yönetiminin vereceği uyarı ve önerileri doğrultusunda Valiler su kullanımlarında kısıtlamaya gidebilmektedir. 3. Kronik Kuraklık Durumunda; Sulu tarımın yapıldığı yerlerde Bakanlık kararı ile sulama suyu miktarında kısıtlama yapılabilmektedir. Yüzeysel suların her türlü kullanımı (evsel kullanımlar hariç) da aĢağıdaki esaslara göre yürütülmektedir ; 4. Normal Durumlarda; - 8 - 400 m3/saat‘den küçük su kullanımları için beyan ve izin istenmemektedir. - 400 - 1.000 m3/saat arası su kullanımları için sadece beyan yeterli olmaktadır. - 1.000 m3/saat‘den büyük su kullanımları için ise hem beyan hem izin gereklidir. - Su rejimlerinin düzensiz olduğu bölgelerde yukarıdaki kullanım limitlerinde azaltma yapılabilmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 382 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Havza Su Yönetimi Havza Su Kurulu (Komitesi): Fransa‘da 1964 yılında havza sınırları belirlenmiĢ, 1967 yılında ise havza yönetimleri oluĢturulmuĢtur. Havza su kurulu; havzaların hidrojeolojik yapısına göre yönetimi, suyun ücretlendirilmesi, havzadaki bütün kullanıcıların yönetim sürecine katılımı esas alınarak oluĢturulmuĢtur (ġekil 126). Havza Su Kurulu‘nun esas görevleri; su ajansları tarafından hazırlanan 5 yıllık havza planlarını ve belirlenen su tarifelerinin onaylanmasıdır. Havza planları; kalite hedeflerini, risklerin yönetim ve önlenmesini, su kaynaklarının miktarının yönetimini ve çevrenin korunması ile ilgili tedbirleri kapsar. Alt havza planlarının, ana havza planlarına uygun olması gerekmektedir. Havza Su Kurulları genelde ~100 üyeden oluĢmaktadır ve bu üyelerin 1/3‘ünü sanayiciler, çiftçiler, içme suyu dağıtım Ģirketleri, balıkçı birlikleri, doğa koruma dernekleri ve doğa sporu ile uğraĢanlar gibi su kullanıcıları, 1/3‘ünü il meclis üyeleri, bölge meclis üyeleri, belediye baĢkanları, havzadaki vilayet temsilcileri, bölge temsilcileri gibi bölge halkının seçtiği kiĢiler, 1/3‘ünü ise Çevre, Sağlık, Sanayi, ĠçiĢleri, Maliye, Tarım bakanlığı gibi merkezi idarenin temsilcileri oluĢturmaktadırlar. Havza Yönetimleri özerk olup Havza Su Kurulu BaĢkanı‘nın sivil (kamu görevlisi olmayan) bir yönetici olması esastır. Havza Su Kurulu Seçimleri 6 yılda bir yapılır ve kurul yılda iki kez toplanır. Toplantı gündemiyle ilgili bilgiler, toplantı öncesi alt komisyonlar tarafından toplanır ve yönetime sunulur. Su Ajansı: Fransa‘da 1967 yılında her havzada bir adet olmak üzere 6 adet su ajansı kurulmuĢtur. Su ajanslarının amacı su kirliliğine karĢı mücadele etmektir. Su ajansları Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢme Bakanlığı‘na bağlıdır ve baĢkanı BaĢbakan tarafından atanır. Su ajansı yönetim kurulu; 11‘i seçilenler (Belediye Meclisi üyeleri), 11‘i su kullanıcıları, 11‘i devlet tarafından atanan (Bürokratlardan teĢkil edilen) 33 üyeden oluĢur. Su ajansı yönetim kurulları ajans bütçesini onaylar, su tarifelerini tespit eder ve havza yönetim kurulunun onayına sunar. Su ajanslarınca uygulanan 4 ana kriter; suyu kirleten öder, suyu kullanan öder, atıksuyunu arıtan teĢvik alır ve kaynağı koruyan teĢvik alır Ģeklinde ifade edilmektedir. Su ajansı, su kullanıcılarından (Belediyeler ve diğer su kullanıcıları) aldığı paraları atıksu arıtma tesisleri ve baraj gibi su yatırımlarının sübvansiyonu ve iyileĢtirilmesi için kullanmaktadır. Su yapılarının planlamasını ve projelendirmesi de Ajanslarca yapılmaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 383 / 446 Su ajansları kullanılan suların ücretlendirilmesinden, atıksu bedelinden ve kirlilik kontrolünden elde ettikleri gelirlerinin (Havza Koruma Vergisi) % 7 sini kendi masraflarında, %93 nü arıtma tesisleri, kanalizasyon sistemleri, geri kazanım tesisleri ve yeni teknolojilerin finansmanında kullanmaktadırlar. Ajansların kirlilik kontrolü için bugüne kadar düzenli olarak verdiği teĢvik; 1970 yılında evsel kirlilik kontrolü için % 15-25 , sanayi kirlilik kontrolü için % 33-50 arasında değiĢirken son yıllarda evsel kirlilik kontrolü için % 35-50, endüstriyel kirlenme kontrolü için ise % 35-70 arasında değiĢmektedir. Belediyeler Ġçme ve kullanma suyu ve atıksu bedelleri belediyeler tarafından faturalandırılmaktadır. atıksuyun miktarı tüketilen su miktarı üzerinden belirlenmektedir. Belediyeler tarafından tüketicilerden toplanan su ve atıksu fatura bedellerinin belli bir kısmı (~ % 20-25‘i) Havza Koruma Vergisi olarak Su Ajansı bütçesine aktarılmaktadır. Her belediyenin bir su yönetim birimi bulunmaktadır. Bu birimlerin denetimleri Valiliklerce yapılmaktadır. Merkezi idare su yatırımı yapmamaktadır. Arıtma tesisi yatırımları da belediyeler tarafından yapılmaktadır. Ġmtiyazlı Su ġirketleri Su Ģirketleri barajların ve sulama kanallarının yönetimini yapmaktadır. Su ajansları tarafından baraj inĢaatı ve su kaynaklarının yönetimi belirli süreler için bu Ģirketlere verilmektedir. Sulama suyu kullanım bedelleri Ģirket tarafından faturalandırılmaktadır. ġirketlerin sahibi il ve bölge meclisleridir. ġirketler su kaynaklarının kullanımını bir program ve plan çerçevesinde kullanıcıların hizmetine sunmaktadır. Kullanıcılarla Ģirket arasında sözleĢme yapılıp belli bir kota belirlenmektedir. Kullanıcıların bu kotayı aĢıp aĢmadığı Ģirket görevlileri tarafından düzenli olarak kontrol edilmektedir. Kullanıcılar belirlenen yıllık kota miktarı kadar su bedelini kullanmasalar da ödemek zorundadırlar. ġirketler nehirlere ekolojik debiden az olmamak üzere optimum su miktarını bırakmak durumundadır. Optimum debiler nehirlere yapılan atıksu deĢarjları da dikkate alınarak Havza Yönetimleri tarafından belirlenmektedir. Su Polisi Su polisi idari bir organizasyondur. Her ilde 5-6 kiĢilik su polisi grupları bulunmaktadır. Su polisleri genellikle il tarım müdürlüğüne bağlı olarak, kendi amirinin ve Valinin emrinde görev yapmaktadır. Beyana ve izne tabi faaliyetlerin denetimleri su polisi tarafından yapılıp cezai TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 384 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 yaptırım uygulanabilmektedir. Ceza ancak valilik onayı ile geçerlilik kazanmaktadır. Su polisinin çalıĢmaları sırasındaki koordinasyon, su ile ilgili il müdürlüklerinden kurulu bir komisyon tarafından yapılmaktadır. Bu komisyon; Ekoloji ve Sürdürülebilir GeliĢim Bakanlığı tarafından tespit edilen ulusal yönetmelikler ve AB direktiflerinin uygulanması, kirletici etkileri olan büyük endüstrilerin denetimi ve ildeki çevresel önceliklerin tespiti gibi konularda gerekli su politikasını tespit etmektedir. Uluslararası Su Ofisi (IWO) 1949 yılında kurulan bir kuruluĢtur. Toplam çalıĢan sayısı 5-6 kiĢidir. 40 tanesi yurtdıĢında olmak üzere 150 ofis ile iĢbirliği içinde bulunmaktadır. Uluslararası Su Ofisi su sektöründe çalıĢan her seviyede insana staj ve hizmet içi eğitim vermektedir. Eğitimlerde; yönetim, organizasyon, finansman, proje, halk ve kullanıcılarla iliĢkiler konular ele alınmaktadır. Kurumsal iĢbirliği kapsamında ise; entegre havza yönetimi, balıkçılık, sanayi, belediyenin su dağıtım sistemi konularında eğitim verebilmektedir. Su konusunda AB direktiflerinin uyumlaĢtırılması için diğer ülkelere destek sağlamaktadırlar. Veri bankası ve bilgi sistemleri adı altında bir dokümantasyon merkezleri bulunmaktadır. Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Uygulamaları Fransa‘da özel sektörle iĢbirliği, yerel yönetimlerin teknik ve finansal açıdan su sektörünü AB standartlarına taĢıyamadıkları bir dönemde gerçekleĢtirilmiĢtir. Fransa‘da, özel sektör katılımı, özelleĢtirme dıĢında kalan modellerle gerçekleĢtirilmiĢtir. Yasal çerçevesi ise 1964 yılında çıkarılan ve 1992‘de yenilenen ―Ulusal Su Kanunu‖ ile çizilmiĢtir. Sektörün çevre ve sağlık mevzuatı, altı bölgede faaliyet gösteren mali ve idari özerkliğe sahip düzenleyici otoriteler (Havza Yönetimi Komiteleri) eliyle yürütülmektedir. Öte yandan bölgesel nehir havzaları komiteleri havza geliĢtirme projeleri için finansal teĢvik sağlamak, vergi ve ceza gibi araçlar ile kirliliğin azaltılmasını temin etmekle yükümlü kılınmıĢtır. Ancak, hizmetlerin iktisadi düzenlenmesi ile görevlendirilmiĢ bir otorite bulunmamakta, bu iĢlev sözleĢmeler ile gerçekleĢtirilmektedir (TÜSĠAD, 2008.b). Hizmetin düzenlenmesi noktasında ortaya çıkan temel sorunlardan biri de komiteler ile çevre ve sağlık mevzuatını yürüten otoriteler arasında eĢgüdüm eksikliği ve yetki çatıĢması yaĢanmasıdır. Diğer bir sorun ise yerel yönetimler ile özel teĢebbüs arasında akdedilen sözleĢmelere iliĢkin olarak yerel yönetimlere teknik ve ekonomik destek sağlayacak ve sözleĢmelerin uygulamasını denetleyecek bir idari birimin bulunmamasıdır (Dore v.d, 2004). TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 385 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Fransa‘da özel sektör katılımı 1990‘lı yıllarda hızlı bir artıĢ göstermiĢtir. Ancak sözleĢmelerin akdinde rekabetçi ihale yönetiminin tercih edilmesine karĢın maliyetlerin yeterince düĢmediği görülmektedir. Bununla birlikte bazı özel kurumlar, yerel yönetimler ile yakın iliĢkiler kurarak uzun vadeli sözleĢmeleri rekabet etmeksizin elde etmiĢlerdir. Nitekim bu tür yolsuzlukların önüne geçmek amacıyla iki kanun yürürlüğe konmuĢtur. Genel olarak tüketicilerin özel sektör katılımından olumsuz yönde etkilendiği ifade edilmektedir. Bu durumun büyük ölçüde kamu müdahalelerinden kaynaklandığı ileri sürülmektedir. Ayrıca, yoğun sübvansiyonlar piyasa mekanizmasını tıkamaktadır (EU, 2004). Özel sektör katılımı sonrasında Fransız kökenli üç teĢebbüsün sektördeki payı %95 seviyesine ulaĢmıĢtır. Bu tablonun korumacılığın bir göstergesi olduğu ve AB anlayıĢıyla çeliĢtiği ileri sürülmektedir. Anılan özel teĢebbüsler yüksek fiyat ve kar oranları ve sermaye yardımları eĢliğinde iç pazarda ekonomik gücünü arttırmıĢ, böylece çok uluslu Ģirket konumuna ulaĢmıĢtır. Özel sektör katılımı sonrasında fiyat artıĢları incelendiğinde özel kesim tarafından hizmet verilen yerlerde fiyatların çok daha yüksek oranda arttığı görülmektedir (Gökdemir, 2007). TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 386 / 446 Bir havza örneği: Seine Normandie Havzası (Fradin, 2007) ġekil 126. Fransa’da Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması 8.1.2.2. Ġngiltere’de Havza Yönetimi Ġngiltere‘deki Su Temini Endüstrisi (Su Sektörü) son 30 yılda 1974‘deki devletleĢtirme döneminden bugünkü kamu özel sektör iĢbirliği modeline uzanan radikal bir değiĢim süreci geçirmiĢtir. DevletleĢtirme Dönemi (1974-1988) ĠĢçi Partisi‘nin iktidarda olduğu 1970‘in ilk döneminde, suyun bir kamu malı olduğu görüĢünden hareketle Ġngiltere‘deki Su Temini Endüstrisi (Su Sektörü) devletleĢtirilmiĢtir. Bu dönemde merkezi ve yerel yönetimlerin öncelikli görevinin halka temiz içme suyu temin etmek olduğu ve herkesin eĢit (tek) bir su tarifesi ile suya eriĢim hakkı bulunduğu temel politikası esas alınmıĢtır. 1973 yılında yürürlüğe giren Su Kanunu‘nda su temini tesisleri alt yapısı mülkiyetinin devlete ait olduğu açıkça vurgulanmaktadır. Ġlgili kanun uyarınca 1974-88 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 387 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 döneminde su temini ve atıksu arıtma/uzaklaĢtırma hizmetleri Bölgesel Su Otoriteleri‘nce (Su Kanalizasyon Ġdareleri) devlet eliyle yürütülmüĢtür. Tam ÖzelleĢtirme Dönemi (1989- ) Ġngiltere‘de 1979 yılında M. Thatcher liderliğinde Muhafazakâr Parti‘nin iktidara gelmesi sonrası, ekonomik durgunluk ve çok yüksek kamu borcu sorununa da çözüm getirmek düĢüncesi ile Su Endüstrisi‘nin özelleĢtirilmesi gündeme gelmiĢtir. Böylece özelleĢtirme yoluyla Su Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma hizmetlerini yürüten Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nin iyi yönetilen, etkin ve verimli biçimde kaliteli hizmet veren karlı ticari Ģirketlere dönüĢtürülmesi hedeflenmiĢtir. Bu tür bir yaklaĢım ile suyun ekonomik bir değer olduğu ve özelleĢtirmenin su tüketicilerine de fayda sağlayacağı görüĢü esas alınmıĢtır. Ġngiltere 1989 yılında su yönetiminde kamu-özel sektör iĢbirliğini (public-private partnership, PPP) esas alan yeni bir Su Kanunu‘nu yürürlüğe koyarak özelleĢtirmenin önünü açmıĢtır. Ġngiltere ve Galler‘deki PPP tecrübesi kendine özgüdür. Fransa ve Almanya‘da kamu Su Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma sisteminin mülkiyetini devretmeksizin sadece iĢletme ve bakım hizmetlerini özelleĢtirirken, Ġngiltere ve Galler‘de Su Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma hizmetleri bütün varlıkları ile birlikte özelleĢtirilmiĢtir. Ġngiltere ve Galler‘deki mevcut Su Temini ve Atıksu Arıtma/UzaklaĢtırma sistemi yönetimi yapısı ġekil 127’da özetlenmiĢtir (Wong, 2009). Merkezi Hükümet (siyaset kurumu) kamu - özel sektör iĢbirliği modelinin mimarıdır. Su sektörü özelleĢtirmesinin gerçekleĢtirildiği 1989 tarihli Su Kanunu ve Mevzuatı Merkezi Hükümet‘e, ―halk sağlığı ve emniyeti ile çevrenin korunmasından taviz vermeden su sektörünün rekabete açılması‖ olarak ifade edilen ikili düzenleyici rol vermektedir. Merkezi Hükümet, üç farklı düzenleyici kamu kurumu vasıtası ile, su yönetimi hizmetlerini izleyerek su Ģirketlerinin eylem ve politikalarının Ģekillendirilmesi gücünü elinde tutmaya devam etmektedir. Ġngiltere ve Galler‘de Yargı Kurumları politik ve piyasa kurumları ile koordineli biçimde çalıĢmaktadır. Su Kanunu, PPP‘de rol alan su Ģirketlerine kendi havzalarındaki su yönetimi faaliyetlerini serbest piyasa ve ticaret kurallarına göre yürütme hakkı vermektedir. Ancak söz konusu yönetim plan ve stratejilerinin yerel ve uluslararası (AB Su Çerçeve Direktifi) mevzuata uygunluğu yargı kurumlarınca izlenip denetlenmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 388 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ġekil 127. Ġngiltere’de Su Yönetimi Sistemi Organizasyon ġeması Üç düzenleyici kurum; su Ģirketleri, tüketiciler ve çevre koruma faaliyetleri arasındaki çalıĢmaları dengeleyici olarak görev yapmaktadır. Su Hizmetleri Ofisi (OFWAT) tüketiciler yararına suyun etkin kullanımı ile ilgili ekonomik düzenleyici rolünü üstlenmiĢtir. Su Ģirketleri Havza Su Yönetimi planlarını OFWAT‘a sunup onaylatmak zorundadır. OFWAT ayrıca su tarifelerini de izlemektedir. Çevre Ajansları su Ģirketlerinin çevresel performanslarının denetimi ve uzun vadeli su kaynakları planlaması faaliyetleri ile ilgili düzenleyici kuruluĢtur. Ġçmesuyu MüfettiĢliği de içme suyu kalitesini izlemekle görevli düzenleyici kurumdur. Stratejik Planlama ve Mahalli Ġdareler (SPLA) birimi ve Su Tüketicileri Konseyi (CC Water) Su Yönetimi‘nde rol alan bürokratik kurumlardır. SPLA arazi kullanımı planlaması çerçevesinin belirlenmesi ve ilgili plan kararlarını almakla görevlidir. Su Tüketicileri Konseyi ise suyla ilgili tüketici/müĢteri görüĢ ve Ģikâyetlerini araĢtırma ve izlemekle görevlidir. Medya kuruluĢları da Su Yönetimi Sistemi çerçevesinde tali derecede ve bazen de ikili rol oynayabilmektedir. Medya genelde tüketici Ģikayetlerini yansıtıcı rolü yanında, su Ģirketlerinin TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 389 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 reklam ve tanıtım faaliyetlerinde görev almak gibi birbiriyle çeliĢebilen durumlar içinde de yer alabilmektedir. Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Uygulamaları Ġngiltere‘de su temini ve atıksu yönetimi hizmetleri 1989 yılında havza temelli olarak özelleĢtirilmiĢtir. ÖzelleĢtirme iĢlemi kapsamında 10 bölgede su ve atıksu hizmet lisansı bir arada, 14 bölgede ise sadece su hizmet lisansı verilmiĢtir. Söz konusu lisanslar, içme suyu hizmetinin taĢıdığı önem dikkate alınarak, yetersiz hizmet durumunda geri alınabilmektedir. ÖzelleĢtirmenin temel amaçları, rekabetin ve etkinliğin arttırılması, finansman ihtiyacının giderilmesi ve 26 milyar Ġngiliz Poundu olarak hesaplanan AB çevre ve kalite standartlarının yakalanması hedeflerinin gerçekleĢtirilmesi olarak sıralanmaktadır (Green, 2003), (TÜSĠAD, 2008.b). ÖzelleĢtirme sonucunda bölgesel ölçekte faaliyet gösteren 10 adet kamu teĢebbüsü (Su Kanalizasyon Ġdaresi) özel kesimin kontrolüne geçmiĢtir. Buna ek olarak nüfusun %25‘ine sadece su hizmeti sağlayan 14 teĢebbüs pazara giriĢ yapmıĢtır. Özel sektörün katılımı sırasında teĢebbüslerin dikey bütünleĢik yapıda faaliyet göstermesine izin verilmiĢtir. Bir diğer ifade ile özel kesim, suyun çıkarılması, dağıtımı, atıksuyun toplanması ve iĢlenmesi aĢamalarının tümünü gerçekleĢtirmektedir. ÖzelleĢtirme sonrasında on yıl içinde fiyatlar ortalama olarak %46 oranında artmıĢtır. Söz konusu artıĢ AB kalite standartlarına uyum için yapılan yatırımlar ile açıklanmaktadır (Dore ve diğ., 2004). Diğer yandan, yüksek fiyat artıĢ oranlarına karĢı, su fiyatlarının yüksek verimlilik sayesinde beklenenden daha az bir oranla arttığını ileri süren görüĢler de mevcuttur. Nitekim özelleĢtirmeden önceki on yıllık dönemde AB‘ye uyum ve hizmet kalitesi konularında önemli ilerleme kaydedildiği ifade edilmektedir (Green, 2003). Ġngiltere deneyimi, özel teĢebbüslerin elde ettikleri kar oranlarındaki artıĢ konusunda çarpıcı veriler sunmaktadır. TeĢebbüslerin elde ettikleri kar oranları dikkate alındığında, yine Ġngiltere‘de çarpıcı bir tablo ile karĢılaĢılmaktadır. ÖzelleĢtirmenin hemen sonrasındaki on yıllık dönemde teĢebbüslerin kar artıĢ oranı ortalama %142 oranında artıĢ göstermiĢtir. TeĢebbüs bazında incelendiğinde bireysel kar artıĢ oranı, % 898 gibi anormal rakamlara karĢılık gelmektedir (Dore ve diğ., 2004). ÖzelleĢtirme sonrasında çevre standartları ve içme suyu kalitesine iliĢkin çok önemli geliĢmeler sağlanmıĢtır. ÖzelleĢtirme iĢlemi sonrasında beĢ yıl içinde AB kalite standartlarını TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 390 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 karĢılama oranı %87‘den %96‘ya yükselmiĢtir. Öte yandan, 1990 yılında nehir ve kanalların ancak %48‘i iyi ve çok iyi olarak sınıflandırılmakta iken, bu oran 1995 yılında %60‘a, 2002 yılında ise %92‘ye yükselmiĢtir. Çevre standartlarına iliĢkin bir baĢka olumlu geliĢme su kirlenme vakalarında gözlenen azalmadır. Ġçme suyu kalitesinde de on yıl içinde kalite standartlarının üzerinde kalan içme suyu örneği oranı neredeyse %99 seviyesini yakalamıĢtır (Dore ve diğ., 2004) (TÜSĠAD, 2008.b). 8.1.2.3. Ġspanya’da Havza Yönetimi Genel Ġdari Yapı Ġspanyada yönetim ademi merkeziyetçi (merkeziyetçilikten uzak) bir Ģekilde ĢekillenmiĢtir. Bu nedenle Otonom Yapılar ve ġehirler kendilerine verilmiĢ çevresel sorumluluğu da üstlenmekte ve böylece çevre politikasının oluĢturulması ve uygulanmasında Merkezi Ġdare ile yakın bir iĢbirliği içerisinde etkin rol oynamaktadırlar. Otonom Bölgelerin her biri çevresel meseleler hakkında yetkili bir birime sahip olup kendi Çevre Ajanslarını veya benzeri bir yapıyı oluĢturma hakkına/yetkisine de sahiptirler (ÇOB, 2009). Ġspanyanın yeni idari modeline göre, politik güç, merkezi idare ve 7. yy‘ın sonları ile 8. yy‘ın baĢlarında oluĢmuĢ olan 17 otonom bölge, 50 il ve 8.000 civarında belediye arasında paylaĢtırılmıĢtır. Mevcut 8.000 belediyenin 5.000‘den fazlası 1.000 kiĢiden daha az nüfusludur. Çevre Bakanlığı’nın Yapılanması Çevre, Kırsal Kesim ve Denizcilik ĠĢleri Bakanlığı bugünkü yapısına 4 Temmuz 2008 tarihli Kraliyet Kararı ile kavuĢturulmuĢtur. Bu kararla daha önce Çevre, Balıkçılık ve Gıda Bakanlığı ile 1996 yılında kurulan Çevre Bakanlığı tarafından yürütülen görevler yeni Bakanlığa verilmiĢtir. Ġspanyol idari sisteminde çevresel politika geliĢtirme konusundaki en üst kurumlar, Ġklim DeğiĢikliği Sekreterliği, Kırsal ĠĢler ve Su Sekreterliği ile Denizcilik Genel Sekreterliğidir. Çevresel Kalite ve Etli Değerlendirme Genel Müdürlüğü Ġklim DeğiĢikliği Sekreterliği‘ne bağlı olup Avrupa Çevre Ajansının Ulusal Odak Noktası durumundadır (ġekil 128). Çevre, Kırsal ve Denizcilik ĠĢleri Bakanlığı, iklim değiĢikliğiyle mücadele ve sürdürülebilir kırsal kalkınma ile ilgili hükümet politikalarını uygulamakta ve doğal mirasın, biyolojik çeĢitliliğin, denizciliğin, su, tarım, hayvancılık, ormanlar, balıkçılık ve gıda kaynaklarının TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 391 / 446 korunması ile ilgili planlar hazırlamaktadır. Bakanlığın stratejik amacı iklim değiĢikliğiyle mücadele ve biyolojik çeĢitliliğin korunması ile tarım, hayvancılık, ormancılık ve balıkçılık faaliyetlerinin geliĢtirilmesini içeren iki boyutlu bir sürdürülebilir geliĢme modelinin entegre bir yaklaĢımla teĢvik edilmesidir. Havza Su Yönetimi Yapılanması Ġspanyanın 9 adet nehri ve 10 adet nehir havzası bulunmaktadır. Her bir nehir havzası için bir nehir havzası konfederasyonu (Havza Yönetimi Komitesi) oluĢturulmuĢtur. Ġspanya 17 otonom bölgeden oluĢmakta ve bir nehir havzası birden fazla otonom bölgeyi sınırları içinde bulundurabilmektedir. Bu durum nehir havzası yönetiminde bazı sorunlar yaĢanmasına yol açabilmektedir. Ġspanya‘da havza yönetimi yaklaĢımı 1926 yılından beri mevcuttur. ġu anda Su Çerçeve Direktifinin uygulanması kapsamında gerekli ―önlemler programı‖nın geliĢtirilmesi aĢamasında bulunulmaktadır. Alıcı ortam kalite standartlarının belirlenmesi konusunda sorunlar yaĢanmaktadır. Suyun maliyetinin kullanan öder prensibi uyarınca karĢılanması konusu uzun yıllardır bilinmektedir. Ġspanya‘da Nehir Havzalarının hidrolojik olarak yapılandırılması iĢleri tamamlanmıĢ olup halen AB Su Çerçeve Direktifi‘nde öngörülen ―iyi su kalitesi‖ne ulaĢmak için bütün kıyı ve yüzeysel suları içeren yönetim planlarını hazırlama faaliyetleri devam etmektedir. Çevre koruma alanında; belediyeler atık yönetimi, toplanması ve su temininden sorumludur. Nüfusu 50.000‘in üzerindeki Ġl Belediyeleri ise ayrıca çevre politikaları ile ilgili yerel düzeydeki yasal düzenlemelerden de sorumludur. Uygulamada il belediyeleri ve diğer belediyeler arasındaki iliĢki genelde yapıcı bir iĢbirliğine imkân verecek Ģekilde devam etmekte ve atıksu arıtımı ve su temini sorunlarını birlikte çözmek üzere belediyeler arasında bölgesel birlik yapıları oluĢturulmaktadır. Ġspanya‘da su/atıksu tarifeleri, Su Kanalizasyon Ġdaresi veya imtiyazlı Özel Firma‘nın teklifi ve Belediye Meclisi onayı ile belirlenmekte olup ayrıca Bağımsız Ġhtisas (Hakem) Komisyonu görüĢü alınmaktadır. Sulama Suyu Yönetimi Ġspanya‘daki sulama suyu yönetimi, baĢlangıcı Endülüs Emevi Devleti dönemine uzanan oldukça köklü bir geleneğe dayanmakta olup Sulama Birlikleri modelini esas almaktadır. Ġspanya‘daki tipik Sulama Birlikleri yönetim Ģeması ġekil 129’de verilmiĢtir (Mateos ve diğ., 2005). TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 392 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Birlik Genel Kurulu, birliğe üye bütün çiftçilerin katılımı ile oluĢan sulama konusundaki en yüksek yetkili otoritedir. Esas görevi; yönetim kurulunu seçmek, yönetim planlarını karara bağlamak ve önemli konularda oylama ile karar almaktır. Genel kurulun bir baĢkan, baĢkan yardımcısı ve sekreteri bulunmaktadır. Yönetim Kurulu Genel Kurulca onaylanmıĢ iĢleri takip eder, yıllık yönetim planları, bütçe ve faaliyet raporlarını hazırlar, suyun birlik üyeleri arasında adil ve verimli kullanımını denetler, yöneticileri seçer ve politikalar oluĢturur. Yönetim Kurulu üye sayısı birliğin büyüklüğüne göre, 3 ile 15 kiĢidir. Yönetim Kurulu‘nda bir baĢkan, baĢkan yardımcısı, sekreter ve muhasip bulunmakta olup genelde Yönetim Kurulu baĢkan ı ve baĢkan yardımcısı Genel Kurul‘da da aynı görevleri yürütür. Yönetim Kurulu BaĢkanı sulama birliğini temsil eder. Müdür, Yönetim Kurulu‘nca öngörülen günlük iĢlerin takibi, yıllık plan ve bütçenin yönetimi, personelin idaresi, birliğin performansının izlenmesi, sorunların teĢhisi ve diğer birliklerle de istiĢarede bulunarak Yönetim Kuruluna gerekli alternatif politikalara yönelik öneriler hazırlanması ile görevlidir. Müdürlükteki 3 ana birimde, personel sayısı birlik yapısının durumuna göre değiĢmektedir. Yönetim Kurulu gerekli hallerde geçici süre ile görev yapan uzmanlardan danıĢmanlık hizmeti alabilmektedir. Su Jürisi doğrudan Genel Kurulca veya Yönetim Kurulu üyeleri arasından seçilmekte ve anlaĢmazlıkların çözümünde Hakem Heyeti olarak görev yapmaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 393 / 446 Çevre, Kırsal Alanlar ve Denizcilik Bakanlığı Kırsal YerleĢimler ve Su MüsteĢarlığı (Sekreterliği) Ġklim DeğiĢikliği Sekreterliği Deniz ĠĢleri Genel Sekreterliği (MüsteĢarlığı) (bağlı 4 Müdürlük) özerk özerk Milli Parklar Genel Müdürlüğü Ġdaresi Kırsal Çevre Genel Sekreterliği Hidrografik Konfederasyon Kurumu Doğal Çev. ve Or. Genel Müd. (bağlı 3 Müdürlük) Devlet Meteoroloji Ajansı Çevresel Kalite ve Etki Değerlendirme Genel Müdürlüğü (Avrupa Çevre Ajansı Ulusal Odak Noktası) (bağlı 3 Müdürlük) Kırsal Çevre için Sür. Kalk. Genel Müd. (bağlı 4 Müd.) Su ĠĢleri Genel Müdürlüğü (bağlı 5 Müdürlük) ġekil 128. Ġspanya Çevre, Kırsal Alanlar ve Denizcilik Bakanlığı Organizasyon ġeması Ġklim DeğiĢikliği Ofisi (bağlı 3 Müdürlük) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 394 / 446 Genel Kurul AnlaĢmazlıkları çözer (Genel kurulca 3~15 kiĢi (BaĢkan, BaĢkan Yard., Su Jürisi (Hakem Heyeti) Sekreter, Muhasip) seçilir.) Yönetim Kurulu TeftiĢ Kurulu DanıĢmanlar, avukatlar, denetçiler vb. Genel Müdür ĠĢletme Müdürlüğü Bakım Müdürlüğü Ġdari ve Mali ĠĢler Müdürlüğü ġekil 129. Ġspanya’da Sulama Birlikleri ve Sulama Suyu Yönetimi Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Uygulamaları: Ġspanya, AB içinde Ġngiltere ve Fransa‘dan sonra su yönetiminde özel sektör katılımının en yoğun olduğu üçüncü ülke konumundadır. Ġspanya‘da su politikasına yön veren temel değiĢken doğu ve güney kesimlerinde yıl boyunca yaĢanan su sıkıntısı sorunudur. Yüzey sularının yıl boyunca kullanılabilirlik oranı AB‘de ortalama %40 iken, Ġspanya‘da %8 seviyesindedir. Bu nedenle uzak bölgelere su iletimi ve baraj yapımı konuları öncelikli hedefler olarak görülmektedir (EU, 2004). Su yönetiminde özel sektör katılımı AB‘ye üyelik sonrasında kalite standartlarına uyum için gereken finansman ihtiyacının karĢılanması amacıyla gündeme gelmiĢtir. Bu çerçevede 1985 tarihli Su Yasasının, 1995 yılında yeniden düzenlenmesi sonucunda ortaya çıkan su ticaretinin mümkün kılınması, su bankası, su piyasasının teĢekkülü gibi uygulamalar özel sektör katılımının yaygınlaĢması için zemin hazırlamıĢtır (DHA, 2003). Piyasada faaliyet gösteren baĢlıca teĢebbüsler; toplam nüfusun %25‘ine hizmet götüren Agbar, FCC (%18) ve Saur (%7) olarak sıralanmaktadır. Özel sektör katılımı modelleri içinde en çok imtiyaz sözleĢmesi kullanılmaktadır. Bununla birlikte kamu-özel ortak giriĢim modeli de dikkati çeken yöntemlerden biridir. Hükümet 1998 yılında çıkardığı bir yasa ile imtiyaz TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 395 / 446 sözleĢmelerinde yer alması gereken temel hükümlere iliĢkin bir çerçeve çizmiĢ, bunların dıĢlında kalan konuları belediyelerin takdirine bırakmıĢtır (EU, 2004). Su tarifeleri belirleme yetkisi hizmet veren kamu (Su Kanalizasyon Ġdaresi) ya da özel (firma) kesimin önerisi üzerine belediyelere verilmiĢtir. Ayrıca belediyenin belirlediği fiyat artıĢını onaylayan bağımsız bir komisyon bulunmaktadır. Söz konusu komisyonun iĢlevi belediyelerin önerdiği artıĢ oranının, enflasyon oranını aĢmamasını sağlamaktır (EU, 2004). Ġspanya yüksek iletim maliyetleri dolayısıyla toplam maliyetlerin AB‘de en yüksek düzeyde gerçekleĢtiği ülkedir. Ancak su tarifeleri birçok AB ülkesinin gerisinde bulunmaktadır. Nitekim AB‘ye göre 2002 yılı itibariyle içme suyu metreküp fiyatları 17 AB ülkesinin 7‘sinden daha düĢük bir seviyededir (EU, 2003). Söz konusu fark, kamu sübvansiyonları ile kapatılmaktadır. Nitekim Ġspanya, gerek vergi indirimi, gerekse gelir desteği ile AB‘de en fazla sübvansiyon veren ülkelerden biri konumundadır (EU, 2003). Yoğun sübvansiyonlar iki olumsuz sonuca neden olabilecektir. Bunlardan ilki su kıtlığı ile mücadele noktasında en etkili araçlardan biri olan fiyat politikası (tarife) sınırlandırılmakta, böylece tasarruf eğiliminde artıĢın gerçekleĢmesi güçleĢmektedir. Ġkincisi ise özel kesime yönelik doğru bir fayda analizi yapılması imkânı bulunmamaktadır (TÜSĠAD, 2008.b). 8.1.3. Türkiye için Entegre Su Havzası Yönetimi Önerisi Ülkemizin AB‘ye üyelik sürecinde, Çevre Faslı‘nın da açılması dolayısıyla Su Yönetimi‘nin AB Su Çerçeve Direktifi ile uyumlu biçimde sürdürülebilmesi için, ÇOB bünyesinde Entegre Su Havzası Yönetimi Kavramını esas alan yeni bir yapılanmaya gidilmesi gerekmektedir. Yukarıda iĢaret edildiği üzere mevcut su yönetimi sistemimiz baĢlıca aĢağıdaki temel unsurları bakımından AB ülkelerinden farklılık göstermektedir: Su Yönetim Sistemi su havzaları yerine idari birimleri (il/ilçe) esas almak üzere yapılandırılmıĢtır. Su Yönetimi çok fazla kurumun rol aldığı, oldukça parçalı bir yapı arzetmektedir. Yönetim aĢırı derecede merkeziyetçi olup yerinden yönetim ve denetime çok az imkan tanımaktadır. Karar alma süreçlerine etkilenen tarafların (yerel meclisler, tüketiciler, sivil toplum, akademik camia vb.) demokratik katılımı (AB sürecinde sınırlı da olsa bazı ilerlemeler alınmasına rağmen) sağlanamamaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 396 / 446 Merkezi Ġdare ve Yerel Ġdareler (Belediyeler) de, kurumsal kapasite (teknik personel, altyapı vb.) çok yetersiz olup deĢarjlar ve alıcı ortamlar da gerekli etkin izleme ve denetime imkan vermemektedir. Kirleten/kullanan öder prensibinin gerektirdiği tam maliyet esaslı etkin bir su/atıksu tarifesi uygulanmamaktadır. AB üyelik sürecinde yürürlüğe giren mevzuatın uygulanmasında (özellikle Su Çerçeve Direktifi) denetim sorunları yaĢanmaktadır. Çevresel izleme amaçlı veri tabanı, Raporlama ve sorgulama altyapısı yeterli değildir (kuruluĢ aĢamasındadır.) Türkiye‘de yukarıda iĢaret edilen temel sorunların hızla aĢılarak AB Su Çerçeve Direktifi‘nin uygulanabilmesi için, AB üyesi ülkelerdeki var olan deneyimler de dikkate alınarak, ÇOB ve Belediyelerle ilgili mevcut idari yapılanmanın aĢağıdaki gibi revize edilmesinin uygun olacağı düĢünülmektedir. Çevre ve Orman Bakanlığı Havza Esaslı Su Yönetimi Yapılanması Çevre ve Orman Bakanlığı‘nın mevcut organizasyon Ģeması ana hatları ile ġekil 130‘daki gibidir. ġekilden de görüldüğü üzere Havza Su Yönetimi ile ilgili olarak baĢlıca aĢağıdaki kurumların çok iyi bir eĢgüdüm ile çalıĢarak elde ettikleri verileri uygun bir veri tabanı sistemi üzerinden çok hızlı biçimde paylaĢmaları gerekmektedir. Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Su Toprak Yönetimi Daire BaĢkanlığı Kıyı ve Deniz Yönetimi Daire BaĢkanlığı Nehir, Göl ve Sulak Alan su kalitesi izleme verileri (Pilot Projelerde) Kıyı/Deniz suyu kalitesi izleme verileri Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri Atıksu deĢarjları izleme verileri ĠSKĠ Genel Müdürlüğü Marmara ve Ġstanbul Boğazı‘nda su kalitesi izleme verileri Baraj hazneleri ve su Ģebekesinde su kalitesi izleme verileri DSĠ Genel Müdürlüğü DSĠ Bölge Müdürlükleri Akarsularda akım (debi) ölçümleri Akarsu, göl ve barajlarda su kalitesi izleme verileri Yeraltı suyu kalitesi izleme verileri Sulama suyu kalitesi izleme verileri Yüzeysel su, yeraltı suyu ve sulama suyu tahsisleri ile ilgili veriler, su kalitesi izleme verileri Deniz Kuvvet Komutanlığı Seyir, Hidrografi ve OĢinografi Dairesi BaĢ. Denizlerde akıntı verileri ve batimetrik veriler TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 397 / 446 Çevre ve Orman Bakanlığı Merkez TeĢkilatı MüsteĢar Bağlı Kurumlar MüsteĢar Yardımcıları DSĠ Genel Müdürlüğü (Su tahsisleri, su kalitesi izleme) DMĠ Genel Müdürlüğü Doğa Kor. ve Milli Parklar Genel Müd. (Ġklim değiĢikliği) Orman Genel Müdürlüğü Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü (AB Su Çerçeve Direktifi Odak Noktası) ÇED ve Planlama Genel Müdürlüğü ġekil 130. ÇOB Mevcut Organizasyon ġeması (Su ile ilgili diğer kurumlarla birlikte) Ülkemizde yukarıda belirtilen kurum ve kuruluĢlarca üretilen Su Veri Tabanı, Entegre Su Havzası yönetimi anlayıĢı ile AB Su Çerçeve Direktifi gerekliliklerini karĢılamak üzere tasarlanan bir sistematiğe dayanmamakta ve süreklilik arz etmemektedir. Bu yüzden gerek alıcı su ortamları ve gerekse atıksu deĢarjlarında yürütülen su kalitesi izleme faaliyetlerinin TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 398 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 bütünüyle gözden geçirilerek, AB Su Çerçeve Direktifi ve ilgili kardeĢ direktiflerinde öngörülen hususları eksiksiz olarak karĢılayacak biçimde yeniden yapılandırılıp, gerekli asgari sıklıkta alınacak örneklerle ve standart yöntemleri esas almak üzere, uygun bir izleme sistemi altyapısı oluĢturulmalıdır. Havza Su Kalitesi Ġzleme Sistemi altyapısındaki söz konusu düzenleme Havza Su Yönetimi Ġdari Yapılanması‘nın da AB ülkelerindeki mevcut Havza Yönetimi deneyimleri çerçevesinde yeniden oluĢturulmasını gerekli kılmaktadır. Türkiye için Havza Su Yönetimi yapılanmasında, Ülkemiz ile oldukça benzer bir idari yönetim sistemine sahip Fransa‘da baĢarı ile uygulanmakta olan sistemin esas alınabileceği düĢünülmektedir. Daha önce açıklandığı üzere, Fransa‘daki Havza Su Yönetimi, Su Meclisi (Havza Su Kurulu) ve HSA/ÇĠB‘i esas almakta ve su yönetimi ile ilgili cezai yaptırımları ise Ġl Valisi‘ne bağlı Su Polisliği‘nce uygulanmaktadır. Su Temini ve Atıksu UzaklaĢtırma ücretlerinin toplanması ve gerekli yatırımların yapılması hizmetleri Belediyelerin Su/Kanal Birimlerince yürütülmektedir (ġekil 131). TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 399 / 446 Havza Su Meclisi, Havza Su Kurulu 1 Başkan (sivil) 100 üye: 1/3 Tüketici, STK temsilcileri 1/3 Seçilmiş Belediye Meclisi Üyeleri 1/3 İlgili Bakanlık Bürokratları İl Valisi Su Polisi İl Çevre ve Orman Müdürlükleri bünyesinde Her ilde 5-6 adet; Su kalitesi için izleme Su Ajansları Yönetim Kurulu 1 Başkan: Başbakan tarafından atanır. 33 Üye: 11 Tüketici, STK’lar 11 İl/Belediye Meclisleri 11 ilgili Bakanlıklar tarafından atanmış üyeler Ceza Vali Ceza Vali onayı ile uygulanabiliyor. İl/İlçe Belediyeleri Havza Koruma Vergisi (Su Ajansına transfer edilir.) Büyükşehir/ İl SK İdareleri Su/atıksu ücretlerini toplamak Su/atıksu yatırımlarını yapmak/tesisleri işletmek Su Kalitesi/Deşarj İzinleri Denetimi Tamamen özerk yapıda (mali ve idari bakımdan) 6 yılda bir seçimle oluşturulur. Yılda 2 kez: -Havza ile ilgili su politikası belirlenir. -Su ajanslarınca hazırlanan yıllık havza planlaması, bütçe ve su tarifelerini onaylar. -Su Ajansı Yönetim Kurulu’nu tayin eder. Su Ajanslarınca Teşvik (SKİ İdareleri, Endüstri) Su Polisi (İl Çevre ve Orman Müdürlüğü bünyesinde) DSİ Havza Müdürlükleri Sulama Suyu Yönetimi (tahsisler ve kalite izlemesi) Ulusal boyutta su temini/sulama ve enerji projeleri İller Bankası Genel Müdürlüğü SKİ idarelerine uygun şartlarda kredi/finansman temini Çevre ve Orman Bakanlığı’na bağlıdır. Planlama (Havza Su Yönetimi Planı) Yapım/İşletim: SKİ İdareleri veya İmtiyazlı Su Şirketleri aracılığı ile ġekil 131. Türkiye Ġçin Önerilen Havza Esaslı Su Yönetimi Sistemi Sistemi Organizasyon ġeması Ülkemiz için Entegre Havza Yönetimi konseptine uygun bir Havza Su Yönetimi yapılanmasının, aĢağıdaki ana birimleri içermek üzere oluĢturulabileceği düĢünülmektedir: Havza Su Kurulu TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 400 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı benzeri bir yapılanma (HSA/ÇĠB) Su Polisliği Belediye Su ve Kanalizasyon Ġdareleri Diğer Destekleyici Kurumlar Söz konusu kurumların temel görevleri ve idari yapılanmaları da aĢağıdaki gibi tanımlanabilir: Havza Su Kurulu (HSK) Havza Su Kurulları, Türkiye‘deki mevcut havza sınırları esas alınarak oluĢturulmalıdır. Ancak mevcut 26 Havza içinden bazıları birleĢtirilerek toplam havza sayısı 10-12‘ye düĢürülmelidir. HSK‘nın temel amacı havzaları hidrolojik/hidrojeolojik havza yapısına göre yönetmek, suyu ücretlendirmek (tarifeleri onaylamak) ve havzadaki bütün su kullanıcıları ile paydaĢların yönetim sürecine etkin katılımını sağlamaktır. Havza Su Kurulları‘nın esas görevleri Havza Su Ajansları tarafından hazırlanacak Entegre Havza Su Yönetimi Planlarını ve belirlenen (önerilen) tarifeleri onaylamaktır. Havza Su Kurulları ~100 üyeden oluĢturulabilir. Bu üyelerin 1/3‘ü su kullanıcıları, 1/3‘ü Havzada yer alan Belediyelerin Belediye Meclisi Üyeleri, 1/3‘ü de ilgili kamu kurumları (çevre, sağlık, tarım, ulaĢtırma, içiĢleri, maliye) arasından seçilecek kiĢilerden teĢkil edilebilir. Havza Su Kurulları‘nın özerk bir yapıda olması ve Kurul BaĢkanı‘nın kurul üyeleri arasından seçilecek fiili kamu görevlisi olmayan bir kiĢi olarak tayini esas olmalıdır. Ancak baĢlangıçta (sistem oturuncaya kadar) bu görevin Havzadaki en büyük Ġlin Valisi tarafından da yürütülebileceği düĢünülmektedir. Havza Su Kurulu seçimlerinin 5~6 yılda bir yapılması ve kurulun yılda en az iki kez toplanması esas alınmalıdır. Havza Su Kurulu toplantıları ile ilgili bilgiler toplantı öncesi alt komisyonlarca hazırlanıp yönetimin bilgisine sunulmalıdır. Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı (HSA/ÇĠB) Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı‘nın amacı su havzalarını kirliliğe karĢı korumak ve alıcı ortamların su kalite statülerini geliĢtirerek daha iyiye götürmektir. HSA/ÇĠB Çevre ve Orman Bakanlığı‘na bağlı olarak kurulmalı, baĢkanı ilgili Bakanın teklifi ile BaĢbakan tarafından atanmalıdır. Çevre Ġdaresi Yönetim Kurulu, toplam 33 üyeden oluĢturulabilir. Bu üyelerin 1/3‘ü su kullanıcıları, 1/3‘ü Belediye Meclis Üyeleri ve 1/3‘ü ilgili Bakanlık mensupları arasından seçilir. HSA/ÇĠB yönetim kurulları bütçeyi onaylar, su tarifelerini belirler ve Havza Kurulu onayına sunar. HSA/ÇĠB‘nın bütçesi, Belediye TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 401 / 446 Su/Kanalizasyon Ġdare veya Birimleri‘nce toplanan su/atıksu faturalarının belli bir yüzdesi (%15~20) üzerinden aktarılan kaynak (Havza Koruma Vergisi) ile oluĢturulur. HSA/ÇĠB, su kullanıcılarından (Belediyeler ve diğer kullanıcılar) sağlanan bu bütçeyi, Havza Yönetim Planı‘nda yer alan öncelikli projelerin finansmanı ile iyi arıtma uygulamalarını teĢvik/sübvanse etmek üzere kullanır. Ajansın kendi personel ve diğer harcamaları için gerekli tutar bütçenin %10‘unu geçmemek üzere sınırlandırılabilir. HSA/ÇĠB, ilgili Su Havzaları‘ndaki deĢarj ve alıcı ortam kalitesi izleme çalıĢmalarının tek sorumlusu olmalıdır. Sulama Suyu Tahsisleri ve Sulama Suyu Kalitesi izlemesi mevcut durumdaki gibi DSĠ‘ye bırakılabilir. Ancak kıta içi su kaynakları ile kıyı ve denizlerle ilgili kalite izlemesi ise HSA/ÇĠB tarafından yürütülmelidir. Belediyeler Havza‘da yer alan BüyükĢehir Belediyeleri‘nin görev/hizmet alanı il sınırlarına geniĢletilmeli, diğer belediyelerde ise su temini ve atıksu yönetimi hizmetleri ―Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri‖ çatısı altında yürütülmek üzere yeni bir yapılanmaya gidilmelidir. Böylece her ilde Merkez Ġlçe bünyesinde oluĢturulacak Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri, il genelinde su/atıksu ücretlerinin toplanması ve gerekli su/atıksu yatırımlarının yapılıp iĢletilmesi ile görevli kılınmalıdır (ġekil 132). ġekil 132. BüyükĢehir/Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri Yapılanması TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 402 / 446 Bu Ģekilde BüyükĢehir Belediyeleri ve Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri üzerinden gerekli su temini/atıksu yönetimi hizmetleri yürütülebilir. Su Ajansları, Havza Yönetim Planları‘ndaki öncelikleri esas alarak Su Kanalizasyon Ġdareleri‘ne yatırım finansmanı ve teĢvikler yoluyla kaynak aktarabilir. Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nin Genel Kurulu, Ġl‘deki Belediye Meclisi Üyeleri‘nden teĢkil edilecek Ġl Belediye Meclisi olacaktır. Diğer usul ve esaslarla ilgili olarak BüyükĢehir Belediyeleri Su/Kanalizasyon Ġdareleri Kanunu‘ndan hareketle mevzuat oluĢturulabilir. Su Polisi Çevre ile ilgili cezai yaptırımların uygulaması Su Polisleri‘nce yapılmalıdır. Her ilde istihdam edilecek yeter sayıda su polisi, Vali onayı ile kesinleĢmiĢ yaptırımları uygulamakla görevli olmalıdır. Kamu Özel Sektör ĠĢbirliği Havzalardaki Ģebeke ve arıtma tesislerinin yapımı ve/veya iĢletiminde kamu-özel sektör iĢbirliği teĢvik edilmelidir. Öncelikle atıksu kanal Ģebekesi ve arıtma tesislerinin iĢletiminin 6 yıldan daha kısa olmayan (tercihen 8-10 yıl) süreli hizmet ihaleleri yoluyla özel sektör eliyle yürütülmesi sağlanmalıdır. Gerekli idari/mali kapasitenin mevcut olduğu durumlarda yap iĢlet modeli ile imtiyaz devri uygulamaları da düĢünülmelidir. Ayrıca hizmet kalitesi ve mali performansı yetersiz BüyükĢehir Su Kanalizasyon Ġdareleri‘nin özelleĢtirilmesi de değerlendirilmelidir. Ġller Bankası Genel Müdürlüğü Su Temini ve Atıksu Yönetimi Projelerinin finansmanı için Su Kanalizasyon Ġdareleri‘ne uzun vadeli ve uygun Ģartlarda kredi sağlayan bir yatırım bankasına dönüĢtürülerek, proje ve inĢaat iĢlerini fiili olarak yürütmesi önlenmelidir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 403 / 446 8.2. Su Temini, Atıksu Toplama ve Arıtma ile Katı Atık Yönetimi ve Tarifeler Mevcut Durum Ülkemizde su temini, atıksu uzaklaĢtırma (toplama, arıtma ve deĢarj) ve katı atık yönetimi (toplama, geri dönüĢüm / geri kazanım, arıtma ve düzenli depolama) giderleri abonelerin su tüketimi esas alınarak düzenlenen faturalarla tahsil edilmektedir. Bu bedele ek olarak su faturası bedelinin belli bir yüzdesi oranında (%3~5) bakım bedeli alınmaktadır. ÇOB Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü‘nden temin edilen sınırlı veriler esas alınarak su temini ve atıksu uzaklaĢtırma tarifelerinin ülke genelindeki durumu Tablo 73‘de özetlenmiĢtir. Tablo 73. Türkiye’de Su ve Atıksu Ücretlerinin Durumu YerleĢim Birimi Nüfusu 84 - 2000 2.000 – 10.00 10.000 – 100.000 100.000 Ağırlıklı Ortalama Değerler Belediye Sayısı Ortalama Su Temini 3 Ücreti (TL)m ) 16 25 32 13 1,34 1,83 1,43 1,04 Ortalama Atıksu UzaklaĢtırma Ücreti 3 (TL/m ) 0,9 0,55 0,54 0,32 1,47±0,33 cv=0,22 0,58±0,24 cv=0,36 Toplam TL/m 3 ($/m )* 3 2,24 (1,49) 2,38 (1,59) 1,97 (1,31) 1,36 (0,91) 2,05 (1,37) 1 $ =1,5 TL Tablodan da görüldüğü üzere ağırlıklı ortalama su temini ve atıksu uzaklaĢtırma bedelleri sırası ile 1,47 ve 0,58 TL/m3 olup değiĢim katsayıları (cv = x/Sx) da 0,22 ve 0, 36‘dır. Atıksu tarifeleri daha büyük değiĢkenlik arz etmektedir. Mevcut durumda söz konusu tarifelerin su temini ve atıksu uzaklaĢtırma hizmeti yatırım ve iĢletme giderlerini %100 karĢılayacak biçimde belirlendiğini ifade etmek doğru değildir. Bazı belediyeler tarifeleri gerçekte olması gereken değerin altında, diğer bazı belediyeler ise maliyetleri karĢılayacak bedelin çok üzerinde uygulayabilmektedirler. Bu iki durumdan ilkinde baĢka Belediye kaynaklarından sübvansiyon, ikincisinde ise Belediye‘nin baĢka altyapı (özellikle ulaĢım, atık yönetimi) harcamalarına su/atıksu gelirlerinden kaynak aktarması durumu söz konusu olabilmektedir. Tablodaki veriler dikkate alındığında toplam su temini ve atıksu uzaklaĢtırma hizmeti birim ücretinin 0,91-1,49 $/m3 seviyelerine çıktığı bilinmektedir. Atık yönetimi hizmeti karĢılığı olarak Belediyelerimizce atık üreticilerinden su faturaları üzerinden tahsil edilen ücret Çevre Temizlik Vergisi (ÇTV) dir. ÇTV 2010 yılı itibarı ile 0, 18 TL/m3 olup atık yönetimi hizmetleri için gerekli masrafları tam karĢılayacak bedelin çok TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 404 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 altındadır. Örneğin günde ~ 100 L/kiĢi su tüketen 4 kiĢilik bir haneden tahsil edilecek ÇTV tutarı, 0,100 x 4 x 30 x 0,18 TL /m3 = 2,16 TL /hane-ay (26 TL/hane-yıl) olup çok düĢük düzeylerdedir. Zira EHCIP (Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımları Planlaması) Projesi‘nde AB standartlarındaki bir atık yönetimi hizmeti için harcanabilir hane halkı gelirinin ortalama % 0,7‘si civarında bir bedel toplanması gerekmektedir (ENVEST, 2005). KiĢi baĢına gelir 4000 $/yıl alınarak, gerekli atık yönetim bedeli, 4000 $/yıl x 4 kiĢi/hane x 0,6 x 0,007 = 67,2 $ (~100 TL)/hane-yıl olacaktır. Burada ortalama hane halkı büyüklüğü 4 kiĢi ve harcanabilir hane halkı geliri toplam gelirin %60‘ı olarak kabul edilmiĢtir. Dolayısı ile ÇTV, olması gereken değerin 26/100*100 (= %26‘sı) ya da ~1/4‘ü mertebesindedir. Bu yüzden Belediyelerimiz atık yönetimi hizmetlerini ÇTV yanında büyük oranda baĢka kaynaklarından transfer yoluyla sürdürmektedirler. ÇTV‘nin atık yönetimi giderlerini tam olarak karĢılayabilmesi için 0,18 TL/m3‘den ~0,70-75 TL/m3 düzeylerine yükseltilmesi gerektiği düĢünülmektedir. Ülkemizdeki su temini, atıksu uzaklaĢtırma ve katı atık tarifeleri toplamı birlikte değerlendirildiğinde ortalama 2,05 x 1,05 + 0,18 =2,42 TL/m3 (1,61 $/m3) ‗lük bir değer gözlenmektedir. Bu bedele ~ %5‘lik Ģebeke bakım bedeli de dâhildir. Söz konusu üçlü tarife paketinde su temini ücretleri genelde olması gerekenin üstünde, atık yönetim ücretleri (ÇTV) ise gerçek maliyetin çok altındadır. Dolayısı ile söz konusu üç tarife bileĢeni tek bir havuza alınarak her bir bileĢenin gerçek değerlerini esas alan daha adil ve gerçekçi bir tarife yapısı oluĢturulabilir. ÇOB Tarifeler Yönetmeliği Çevre Orman Bakanlığı‘nca, özellikle atıksu altyapı ve katı atık bertarafı ile ilgili mevcut tarife yapısındaki yetersizlikleri ortadan kaldırmak üzere ―Atıksu Altyapı ve Evsel Katı Atık Bertaraf Tesisleri Tarifeleri‘nin Belirlenmesinde Uyulacak Usul ve Esaslara ĠliĢkin Yönetmelik 27.10.2010 tarihinde yayımlanarak yürürlüğe girmiĢtir (ÇOB, 2010). Bu Yönetmeliğin amacı 26.04.2006 tarih ve 5491 sayılı Çevre Kanununda değiĢiklik yapılmasına dair Kanunla değiĢik 09.08.1983 tarih ve 2872 sayılı Çevre Kanunu‘na uygun olarak; atıksu altyapı tesisleri ile evsel katı atık bertaraf tesislerinin kurulması, bakımı, onarımı, iĢletilmesi, kapatılması ve izlenmesi, bu tesislerle ilgili olarak verilen tüm hizmetleri karĢılayabilecek tam maliyet esaslı tarifelerin; atıksu altyapı yönetimleri, BüyükĢehir TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 405 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Belediyeleri ve belediyeler tarafından belirlenmesi, ayarlanması ve uygulanmasını sağlamak yoluyla çevresel altyapı hizmetlerinin sürdürülebilirliğinin sağlanmasıdır. Ġlgili Yönetmelik, • kentsel veya endüstriyel atıksuların toplanması, arıtılması ve deĢarjı ve ıslahına iliĢkin yatırımlara, • atıksu sistemlerinin iĢletmesi, bakım ve onarımına, • arıtma çamuru bertarafına, • evsel katı atıklar için toplama, taĢıma, aktarma, geri kazanım(kompost, yakma vb) ve bertaraf tesisleri kurulması, iĢletilmesi, kapatılması ve kapatma sonrası izlenmesi ve bakımına, ait tam maliyet esaslı tarifelerin belirlenmesine; iliĢkin usul ve esasları kapsamaktadır. Henüz taslak aĢamasında olan bu yönetmelik yürürlüğe girdiğinde, atıksu ve atık yönetimi hizmetlerinin gerçek maliyetlerinin karĢılanmasına imkan veren, atıksu ve evsel katı atık hizmetlerine ait ücretlendirmenin düzenli aralıklarla su faturaları üzerinden yapılmasını öngören bir tarife sistemine kavuĢmaktadır. Bu yönetmelikte, kirleten öder prensibine göre hizmet maliyetlerinin tamamının tüketicilerden karĢılanması esaslı hesaplamaların nasıl yapılacağına dair bir kılavuz kitap hazırlanması da öngörülmektedir. Tarifeler Yönetmeliği‘nde, tarifeler belirlenirken göz önünde tutulması gereken önemli bir husus, su temini, atıksu ve atık yönetimi tarife paketinin harcanabilir hane halkı gelirinin %23‘ünün aĢılmaması olarak yaygın kabul gören OECD kriteri ile uyumdur. Dolayısı ile Tarifeler Yönetmeliği‘nin yürürlüğe girmesi ile birlikte özellikle gerçek maliyetlerin oldukça üzerinde uygulanan mevcut su temini ücretlerinin de tam maliyet esaslı olarak yeniden gözden geçirilmesi gerekecektir. Bilindiği üzere BüyükĢehir Belediyeleri‘nde atık yönetimi hizmetleri Ġlçe/Belde Belediyeleri ile birlikte yürütülmekte (Tablo 74) olup uygulamada bazı sorunlar yaĢanmaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 406 / 446 Tablo 74. Atık Yönetimi Ġle Ġlgili Mevcut Kurumsal Yapılanma BüyükĢehir Belediyeleri Hizmet Alanı: Ġl sınırı (Ġstanbul/Ġzmit) ili merkeze alan 50 km yarıçaplı bir daire içindeki Belediyeler B.B. Çevre Koruma Daire BaĢkanlığı: Atık Yönetim Planı Hazırlamak Aktarma Merkezleri Yapım/ĠĢletimi Atık ĠĢleme ve Bertaraf Tesisleri Yapımı /ĠĢletimi Ġlçe/Belde Belediyeleri: Ġlçe Belediyeleri Hizmet Alanı: Belediye sınırları içi Diğer Belediyeler (BüyükĢehir Belediyeleri görev alanı dıĢındakiler dahil): Atık Yönetimi Birlikleri (AYB): (KAAP, 2006/2009) Hizmet alanı: Genelde il sınırlarını esas alarak oluĢturulan, Atık Toplama Havzaları içindeki Belediyeler Birlik Üyesi Belediyeler: Hizmet alanı: Belediye sınırları içi Çevre ve Orman Bakanlığı: Atık Yönetim Planlarını Ġlçe Ölçeğinde Hazırlamak (toplama, geri kazanım/geri dönüĢüm, yerel kompost) Atık Toplama ve Aktarma/ (yakınsa) Depolama Tesislerine TaĢıma AYB Yönetimi: Birlik Hizmet Alanı için AYP hazırlayıp uygulamak Aktarma Merkezleri Yapım/ĠĢletimi Aktarma Merkezleri ile Nihai Bertaraf (Düzenli Depolama) ve Arıtma (Kompost/Biyometan/Termal dönüĢüm) Tesisleri arasında taĢıma Düzenli Depolama ve Atık Arıtma Tesislerinin Yapımı/ĠĢletimi Maddesel Geri kazanım Tesisleri (ambalaj atıkları) için yer belirleme (Yatırım ve ĠĢletim ambalajlı ürünleri piyasaya sürenlere ait) Birlik Üyesi Belediyeler: Atık Yönetim Planlarını Ġlçe Ölçeğinde Uygulamak Atık Toplama ve Aktarma Merkezleri veya (yakınsa) Düzenli Depolama Tesislerine TaĢıma Ambalaj Atıkları Geri dönüĢümü (ikili toplama ve/veya kumbara + geri dönüĢüm merkezleri) ve Yerel Kompost Faaliyetleri Yürütme AB ile uyumlu Katı Atık Ana Planı (KAAP) ve AYEP, Ġklim DeğiĢikliği Ulusal Eylem Planı hazırlamak, uygulamaları izlemek Atık Yönetim Planlarını Onaylamak ve Uygulamaları izlemek Atık Bertaraf/Arıtma Tesisleri ile ilgili ÇED ve ĠĢletme Ġzin Sürecini Yönetmek Buradaki en temel sorun, atık transfer, arıtma ve düzenli depolama hizmetleri ile ilgili olarak BüyükĢehir Belediyeleri‘nce yapılan harcamalara Ġlçe/Belde Belediyeleri‘nin tam maliyet esaslı olarak katılımının sağlanamayıĢı (gerekli para transferinin yapılamayıĢı) dır. Söz TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 407 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 konusu kaynağın, Ġlçe/Belde Belediyesi su faturaları esas alınarak BüyükĢehir (veya Bölgesel Atık Yönetimi Birliği) bütçesine aktarılması sağlanmalıdır. Su, Atıksu ve Katı Atık Yönetimi Tarifeleri ile ilgili Öneriler Su Temini ve Atıksu Yönetimi Tarifesi Ülkemiz‘de ağırlıklı olarak yüzeysel ve yeraltı sularından sağlanan içme/kullanma sularının maliyeti nispeten düĢük düzeylerdedir. Örneğin Ġstanbul‘a ~ 180 km mesafedeki Büyük Melen Akarsuyu‘ndan su temin eden Büyük Melen Ġçme Suyu Sistemi‘nin maliyeti bile ~0, 35 $/m3 (~0, 50 TL/m3) düzeyindedir. Çoğu durumda sadece hızlı filtrasyon ve klorlama gibi temel arıtma iĢlemleri uygulanan su arıtımı maliyetleri oldukça düĢük (< 0, 15 $/m 3) düzeylerdedir. Dolayısı ile su temini maliyetinin Ģebeke bakım/onarım/yenileme yatırımlarının ek maliyetleri de dahil genelde ≤0,50$/m3 düzeyinde gerçekleĢmesi beklenmektedir. Zessner v.d. (2010) tarafından Tuna Havzası Ülkeleri ve Türkiye‘yi de içine alan bir çalıĢmada ≥ 100.000 EN (eĢdeğer nüfus) lu Ģehirlerde ileri biyolojik (CNP gideren) arıtma tesislerinin yıllık toplam maliyetinin (yıllık yatırım+iĢletme/bakım) 20-25 Avro/EN. yıl aralığında değiĢtiği belirlenmiĢtir.Dolayısıyla 25 Avro/EN. yıl maliyet ve 200 L/EN. gün atıksu oluĢumu için m3 baĢına arıtma maliyeti, 25/(0,2 x 365) ≈ 0,34 Avro/m3 (0,43 $/m3 = 0,68 TL/m3) olacaktır. Bu durumda, Su+atıksu arıtma maliyeti = 0,40 + 0,43 = 0,83 $/m3 alınabilir. Bu bedele yönetim (servis, iĢletme/bakım, yenileme) giderleri karĢılığı ~%30‘luk bir ilave yapılırsa toplam su+atıksu bedeli ~ 1,08 $/m3 alınabilir. Bu tarifenin nüfus büyüklüğü ve yersel özel durumlar dolayısı ile ± 0,30‘luk sapma gösterebileceği esas alındığında su+atıksu tarifelerinin çok büyük oranda, 1,08 ± 0,32 $/m3 (1,62± 0,48 TL/m3) aralığında kalması beklenir. Bu değeri destekleyen bir büyüklük olarak, ĠSKĠ (1999) Su Temini ve Atıksu Yönetimi Master Planı‘nda önerilen tüm maliyet esaslı su+atıksu tarifesi olan 0,9~1,1 $/m3 örnek gösterilebilir. Atık Yönetimi Tarifesi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 408 / 446 EHCIP (2005) Projesi‘nde detaylı olarak incelendiği üzere, Türkiye‘de kiĢi baĢına milli gelir 5000 $/yıl, ortalama hane halkı büyüklüğü 4 kiĢi/hane ve atık yönetimi hizmetlerinin harcanabilir hane halkı gelirinin %0,7‘sini (binde 7) aĢmaması hali için, tam maliyet esaslı olarak atık üreticilerinden tahsili gereken atık yönetimi bedeli, 5000 x 4 x 0,6 x 0,007 = 84 $/hane.yıl (= 7 $/hane.ay) bulunur. Bu değerin gelir düzeyi ve nüfusun yüksek olduğu (Milli Gelir: 10.000 $/kiĢi.yıl) BüyükĢehirlerde 120$/hane.yıl ile düĢük gelir düzeyli (2.500 $/kiĢi.yıl) ve hane halkı büyüklüğü daha fazla (5~6 kiĢi/hane) olan yerleĢimlerde ~ 65 $/hane.yıl aralığında değiĢmesi beklenmektedir. Dolayısı ile atık yönetimi tarifeleri, 100 L/N.gün ortalama su tüketimi (12 m3/hane.ay) esas alınarak su tüketimi cinsinden ifade edilirse, Ortalama bedel = 7/12 ≈ 0,58 $/m3 olup; 0,83 ~ 0,45 $/m3 aralığında değiĢecektir. Bu durumda Türkiye ortalaması itibarı ile harcanabilir hane halkı gelirinin çevre harcamalarına (su, atıksu, atık yönetimi) ayrılan kısmı, olup; OECD kriterlerine uygundur. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 409 / 446 8.3. Kentsel AAT Planlamaları Atıksu Arıtma Tesisi Planlama ve Fizibilite ÇalıĢmaları, Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması Projesi‘nin en önemli adımlarından birisidir. Bu iĢ adımı, proje kapsamındaki tüm yerleĢim birimleri için kentsel atıksu arıtma tesislerinin alternatifli planlanması, planlanan tesisler için fizibilite çalıĢmalarının yapılması, atıksu arıtma tesislerine atıksu taĢıyacak kolektör hatlarının güzergâhlarının belirlenmesi ve bunların maliyet analizlerinin yapılması faaliyetlerini kapsamaktadır. Mevcut Atıksu Arıtma Tesislerinin Değerlendirilmesi Havzalarda gerçekleĢtirilen saha çalıĢmaları kapsamında mevcut kentsel AAT‘leri yerinde incelenmiĢ ve yenileme veya kapasite artıĢı ihtiyaçları tespit edilmiĢtir. Bu tespitler planlama çalıĢmalarına da yansıtılmıĢtır. Ayrıca planlama çalıĢmalarında oluĢturulan arıtma senaryolarında öngörülen esaslara göre, çevresindeki yerleĢim birimlerinin atıksularını arıtması planlanan mevcut AAT‘leri için gerekli kapasite artıĢları ve buna bağlı maliyet değerlendirmeleri de planlama çalıĢmalarında yer almaktadır. Mevcut tesislerin yanında diğer kurumlarca (Belediyeler, Ġller Bankası, Çevre ve Orman Bakanlığı) atıksu arıtma tesisleri için yapılmıĢ olan fizibilite ve kesin projeleri mevcut ise, bunlar da ilgili kurumlarla beraber değerlendirilmiĢ ve planlama çalıĢmalarında yer almıĢtır. Atıksu Arıtma Tesisi Planlama Senaryoları Ekonomik ve topografik Ģartlar göz önünde bulundurularak 3 farklı senaryo için AAT planlamaları alternatifleri üretilmiĢtir: 1. Alternatif: Maksimum atıksu arıtma tesisi ve minimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak zaruri görülenler hariç olmak üzere tüm yerleĢim birimleri için tekil atıksu arıtma tesisleri planlanmıĢtır. 2. Alternatif: Minimum atıksu arıtma tesisi ve maksimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama senaryosu hazırlanmıĢtır. Ortak arıtma yapmaları teknik olarak mümkün olmayanlar hariç olmak üzere havza içindeki yerleĢim birimlerinin atıksularının mümkün olan en az sayıda atıksu arıtma tesisinde arıtılması planlanmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 410 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 3. Alternatif: Optimum sayıda atıksu arıtma tesisi ve optimum uzunlukta kolektör hatlarının oluĢacağı planlama senaryosu hazırlanmıĢtır. Teknik olarak birleĢmeleri mümkün olmayanlar hariç olmak üzere atıksu arıtma tesisleri, tek ya da gerekli görülmesi halinde daha fazla sayıda ilçe sınırları içerisinde ortak olarak planlanmıĢtır. Arıtma senaryolarında öngörülen tesisler, herhangi bir AAT‘den faydalanmayan yerleĢim birimleri için planlanmıĢtır. Ayrıca, AAT‘ye bağlı olan ancak AAT‘de yenileme yapılması gereken yerleĢim birimleri ile bağlı olduğu tesiste kapasite artıĢı yapılması geren yerleĢim birimleri de çalıĢmalara dâhil edilmiĢtir. Herhangi bir AAT‘ye bağlı olan, atıksuları %90‘ın üzerinde bir oranla arıtılan ve tesisinde herhangi bir yenileme ihtiyacı bulunmayan yerleĢim birimleri, maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmalarına dâhil edilmemiĢtir. Proses Tipi Seçimi için Kriterler Planlanan AAT‘leri için proses seçimi gerçekleĢtirilirken öncelikli olarak mevcut mevzuat göz önünde bulundurulmuĢtur. Buna göre, Kentsel Atıksu Artıma Yönetmeliği, Kentsel Atıksu Arıtma Yönetmeliği Hassas ve Az Hassas Alanlar Tebliği ve Su Kirliliği Kontrolü Yönetmelikleri‘nde belirlenen hususlar ıĢığında, söz konusu tesislerden faydalanacak nüfus değerleri esas alınarak proses seçimi kriterleri belirlenmiĢtir. Bu bağlamda tesise bağlı nüfus değerine göre proses seçimi TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 411 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tablo 75‘de verildiği gibi yapılacaktır. Tablodan da görüleceği gibi yerleĢim birimlerinin mevzuata göre sahip olduğu durum proses seçimini doğrudan etkilemektedir. YerleĢim biriminin içme suyu havzasında veya hassas alan olarak belirlenmiĢ alanlar içinde yer alması durumunda daha güvenilir prosesler tercih edilmiĢtir. Nüfusu 10.000‘in üzerinde olan ve hassas alan veya içme suyu havzasında yer alan yerleĢim birimleri için ve durumuna bakılmaksızın nüfusu 100.000‘in üzerinde olan tüm yerleĢim birimleri için nutrient giderimi yapılabilen aktif çamur sistemleri(BNR) seçilmiĢtir. Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında yer alan yerleĢim birimleri ise içme suyu havzası içerisinde yer alanlar ve içme suyu havzası dıĢında yer alanlar olarak ayırt edilmiĢtir. Söz konusu yönetmeliklere göre hassas olan içinde yer alsın veya almasın nüfusu 10.000‘in altında yer alan yerleĢim birimlerinin ileri arıtma yapma yükümlülüğü bulunmamaktadır. Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında kalan ve içme suyu havzasında yer alan yerleĢim birimleri için ileri arıtma da yapılabilen aktif çamur sistemleri seçilmiĢtir. Bu yerleĢim birimlerinden inĢaatına baĢlamıĢ ya da tesisini iĢletmeye almıĢ olanlar tesislerini ikincil arıtma olarak projelendirmiĢse, planlamalarda da buna paralel olarak proses seçimi yapılmıĢtır. Ancak henüz atıksu arıtma tesisi planlanmamıĢ yerleĢim birimleri için ileri arıtma öngörülmüĢtür. Ġçme suyu havzasında yer almayan yerleĢim birimleri için ise ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemleri öngörülmüĢtür. Ancak yer sıkıntısı olmayan, doğal arıtma için ihtiyaç duyulan tesis arazisini tahsis edebilen yerleĢim birimlerinin doğal arıtma sistemleri için hazırladıkları projelere planlamalarda da yer verilmiĢtir. Nüfusu 2000 ile 10.000 arasında kalan yerleĢim birimleri içme suyu havzasında yer almıyorsa doğal arıtma sistemi kurmalarında mevcut mevzuata göre bir engel bulunmamaktadır. Ancak doğal arıtma sistemleri aktif çamur sistemlerine göre çok daha büyük alan ihtiyacına sahip olduğu için nüfusu 2.000‘in üzerinde yer alan yerleĢim birimleri gerekli araziyi tahsis etmekte zorlanmaktadır. Bu nedenle ilgili yerleĢim biriminden talep olmamıĢsa bu gruba giren yerleĢim birimleri için ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemleri planlanmıĢtır. Nüfusu 2.000‘in altında yer alan yerleĢim birimlerinde ise içme suyu havzasında yer alanlar için paket arıtma sistemleri ön görülmüĢtür. Ġçme suyu havzasında yer almayan yerleĢim birimleri için ise doğal arıtma sistemleri planlanmıĢtır. Ancak doğal arıtma sistemi için gerekli araziyi tahsis edemeyenler için paket arıtma seçeneği de göz önünde bulundurulmuĢtur. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 412 / 446 Tablo 75. Planlama çalıĢmaları Atıksu Arıtma Tesisleri Proses Seçimleri Arıtma Nüfus Aralığı N<2000 2000<N<10000 YerleĢim Durumu Proses Tipi* Ġçme Suyu Havzası Paket Arıtma Hassas Alan 100000<N<250000 N>250000 * KI:Kaba Izgara Ġkincil Çamur Arıtma KI Kurutma Yatakları Doğal/Paket Arıtma Ġkincil KI/Foseptik Kurutma Yatakları Diğer Doğal/Paket Arıtma Ġkincil KI+Foseptik Kurutma Yatakları Ġçme Suyu Havzası U.H. Aktif Çamur Ġkincil/ileri KI+ĠI+YAKT Graviteli Yoğ. + Hassas Alan** Sistemi U.H. Aktif Çamur Ġkincil KI+ĠI+YAKT Mekanik/Kurutma Diğer** SistemiAktif Çamur Ġkincil U.H. KI+ĠI+YAKT Yatakları Sistemi ĠçmeSuyu Havzası*** BNR Ġleri Hassas Alan*** BNR Ġleri Diğer U.H. Aktif Çamur Ġkincil Ġçme Suyu Havzası Sistemi BNR Ġleri Hassas Alan BNR Ġleri Diğer U.H. Aktif Çamur Ġkincil Ġçme Suyu Havzası Sistemi BNR Ġleri Hassas Alan BNR Ġleri Diğer BNR Ġleri Ġçme Suyu Havzası BNR Ġleri Hassas Alan BNR Ġleri Diğer BNR Ġleri 10000<N<50000 50000<N<10000 Mertebesi Ön Arıtma* ĠI:Ġnce Izgara UH: Uzun Havalandırmalı YAKT: Yatay AkıĢlı Kum Tutucu Mekanik KI+ĠI+YAKT Mekanik Grav.Yoğ.+ Mekanik KI+ĠI+HKT Mekanik KI+ĠI+HKT Mekanik KI+ĠI+HKT Çamur Çürütme + Mekanik HKT:Havalandırmalı Kum Tutucu BNR: Biological Nutrient Removal (Karbon+besi maddesi giderimi) ** Nüfusu 2.000 ile 10.000 arasında olan ve içme suyu havzası içerinde yer almayan yerleĢim birimleri için aktif çamur sistemi öngörülmüĢtür. Ancak doğal arıtma sistemi olarak planlama ve projelendirme safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak doğal arıtma sistemi planlanmıĢtır. *** Nüfusu 10.000 ile 50.000 arasında olan ve içme suyu havzasında ve hasas alan içerisinde kalan yerleĢim birimleri için ileri arıtma yapabilen aktif çamur sistemleri ön görülmüĢtür. Ancak ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemi olarak planlama ve projelendirme safhalarını tamamlamıĢ/ inĢaata baĢlamıĢ veya tesisi iĢletmeye almıĢ yerleĢimler için ön görülen kriterlerin dıĢına çıkılarak ikincil arıtma mertebesinde aktif çamur sistemi planlanmıĢtır TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 413 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Maliyet Analizi ve Fizibilite ÇalıĢmaları Maliyet analizi ve fizibilite çalıĢmaları yukarıda açıklanmıĢ olan üç arıtma senaryosunun her biri için tekrarlanmıĢtır. Maliyet analiz çalıĢmalarında üç alternatif senaryo arasında ekonomik olarak en uygun olan alternatifin belirlenmesi amaçlanmıĢtır. Fizibilite çalıĢmaları öngörülen 3 farklı senaryoda belirlenen tüm kentsel atıksu arıtma tesislerinin her biri için ilk yatırım maliyetleri, inĢaat, mekanik ekipman, elektrik ve otomasyon maliyetlerini içerecek biçimde yıllık bazda hesaplanmıĢtır. Ayrıca AAT‘lerin ilk yatırım maliyetleri ve 30 yıllık toplam iĢletme maliyetlerinin Ģimdiki zaman değerlerini kapsayan toplam atıksu arıtma maliyetleri, arıtılan atıksuyun m3 ü baĢına toplam iĢletme maliyetleri ile toplam atıksu arıtma maliyetleri de hesaplanmıĢtır. Bunun yanında kolektör hatlarının her biri için inĢaat maliyetleri ile terfi merkezlerine ihtiyaç duyulması halinde bunların ilk yatırım ve iĢletme maliyetleri de dikkate alınmıĢtır. Toplam maliyetler üzerinden alternatiflerin birbiriyle mukayeseleri sonucu bir rölatif maliyet analizi çalıĢması yapılmıĢtır. Yapılan mukayesenin sağlıklı olabilmesi için, üç alternatif için aynı metot ve kabullerin kullanılması gerekliliği göz önünde bulundurulmuĢtur. Planlama ve fizibilite çalıĢmalarında kullanılan hesap yöntemleri, çalıĢma sonuçları ve planlanan kentsel atıksu arıtma tesislerine ait bilgiler ve çalıĢma kapsamında yürütülen diğer tüm faaliyetlerin sonuçları EK VIII’ de, mevcut ve planlanan kentsel AAT‘leri haritası EK IX’ da verilmektedir. Fizibilite çalıĢması yapılan 3 farklı arıtma senaryosu içinde maliyet açısından en uygun olan Alternatif 1 olarak belirlenmiĢtir. Her üç alternatif için elde edilen toplam maliyetler Tablo 76‘te verilmiĢtir. Diğer arıtma senaryolarına göre toplam maliyetler açısından en düĢük olan arıtma senaryosu Alternatif 1‘dir. Bu senaryoya göre planlanan AAT‘lerin tamamlanma zamanı, Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği‘nde verilmiĢ olan süreler göz önüne alınarak, 2010 yılı ile 2017 yılları arasında olacaktır. Buna göre planlanan AAT‘lerin tamamlanma yılları eĢdeğer proje nüfusu; 100.000 ve üzerinde olan AAT‘ler için 2010 (2012); 50.000100.000 arasındaki AAT‘ler için 2012; 10.000-50.000 arasındaki AAT‘ler için 2014, 10.0002.000 arasındaki AAT‘ler için 2017 ve 2.000 altındaki AAT‘ler için de 2017‘dir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 414 / 446 Tablo 76. Susurluk Havzası AAT Toplam Maliyetleri Atıksu Arıtma Maliyetleri (€) AAT Ġlk Yatırım Maliyeti Senaryo Aktif Çamur ĠĢletme Maliyeti (€) Doğal Arıtma Toplam ĠYM Kolektör Maliyeti (€) Toplam Yatırım Maliyeti (€) Toplam Maliyet (€) I. Alternatif 28.127.018 3.617.550 31.744.568 43.112.266 1.241.944 32.986.511 76.098.778 II. Alternatif 27.804.919 2.915.553 30.720.472 43.386.327 4.881.643 35.602.115 78.988.442 III. Alternatif 27.797.014 2.396.750 30.193.764 43.339.948 7.494.865 37.688.630 81.028.578 Taslak raporda fizibilitesi yapılarak en uygun arıtma senaryosu olarak seçilen I. Alternatif, havzada yapılan proje 2.paydaĢ toplantısında proje paydaĢı olan belediyeler ve ilgili diğer kurum ve kuruluĢların görüĢüne sunulmuĢtur. Toplantı sonucunda istenen değiĢiklikler bu arıtma senaryosu üzerinde yapılarak AAT planlamaları son halini almıĢtır. Nihai atıksu arıtma senaryosuna ait toplam maliyetler Tablo 77‘ te verilmiĢtir. Tablo 77. Susurluk Havzası Nihai Atıksu Arıtma Senaryosu için Hesaplanan Maliyetleri Atıksu Arıtma Maliyetleri (€) AAT Ġlk Yatırım Maliyeti Aktif Çamur Yenileme 28.281.000 1.132.122 ĠĢletme Doğal Arıtma Toplam ĠYM Maliyeti (€) 2.287.440 31.700.562 48.845.907 Kolektör Maliyeti (€) 4.923.823 Toplam Yatırım Maliyeti (€) Toplam Maliyet (€) 36.624.385 85.470.292 Susurluk Havzası‘nda seçilen arıtma senaryosunda planlaması yapılmıĢ ve iĢletmeye alınması için; 2010 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ilk yatırım maliyeti (ĠYM) 4.265.117 €, 2012 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 6.110.996 €, 2014 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 7.963.009 €; 2017 yılına kadar süresi olan AAT‘lerin ĠYM 13.361.440 €‘dur. Planlaması yapılan kentsel AAT‘lerin 2010-2017 yılları arasındaki kümülatif ilk yatırım maliyetlerine ait grafik ġekil 133‘te verilmektedir. AAT planlamarı haritası ġekil 134 ‗te verilmiĢtir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 415 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 *Nüfusu 100.000'den fazla olan yerleĢim yerlerinde, Çevre Kanunu Geçici Madde 4'e göre belirlenmiĢ olan AAT'ni iĢletmeye almak için aĢılmaması gereken süredir. Ancak bu süre dolduğundan iĢ takviminde 2012 yılı olarak öngörülmüĢtür. ġekil 133. Susurluk Havzası Planlanan Kentsel AAT Ġlk Yatırım Maliyetleri TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 416 / 446 ġekil 134. Susurluk Havzası AAT Planlamaları GüncelleĢtirme Sayısı: 01 TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 417 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 8.4. Susurluk Havzası Koruma Eylem Planı Susurluk Havzası için önerilen eylem planı kısa, orta ve uzun vadede yapılması gerekenler Ģeklinde gruplandırılmıĢtır. Buna göre, otuz yıllık planlamayı kapsayan bu süreçte ilk 5 yıl (2010-2015) kısa vade, ikinci 5 yıl (2015-2020) orta vade ve sonraki 20 yıl (2020-2040) ise uzun vade olarak belirlenmiĢtir. Bu zaman aralıkları, tespit edilen planlamaların öncelik ve uygulanabilirlik sırasına göre değerlendirilmiĢtir. Susurluk Havzası Koruma Eylem Planı ĠĢ Takvimi EK X‘ te verilmiĢtir. Önerilen planlamalar aĢağıda verilmiĢ, ardından bu planlamarın nasıl ve hangi kurumlar tarafından gerçekleĢtirileceği detaylı olarak anlatılmıĢtır. 8.4.1. Havza Koruma Eylem Planı Stratejisinin OluĢturulması HazırlanmıĢ olan koruma eylem planı stratejisinin altyapısı bu çalıĢma kapsamında oluĢturulmuĢtur. Söz konusu çalıĢma makro ölçekte bir plan niteliğinde olup, yerel bazlı stratejilerin yerinde ve detaylı olarak çalıĢılması gerekmektedir. 8.4.2. Kurum ve KuruluĢlar Arası Koordinasyonun Sağlanması Eylem planı takviminde yer alan faaliyetlerin gerçekleĢtirilmesi için ilgili kurum ve kuruluĢlar arasında gerekli iĢbirliğinin oluĢturulması ve bu iĢbirliğinin sürekliliğinin sağlanması gerekmektedir. Bu koordinasyonun etkin bir Ģekilde yürütülebilmesi için kurum ve kuruluĢlar arası iĢ tanımı ve iĢ dağılımlarının netleĢtirilmesi esastır. 8.4.3. Atıksu Yönetimi Atıksu Yönetimi kapsamında yer alan faaliyetler; havzada yer alan tüm yerleĢim yerleri için mevcut atıksu altyapı durumunun iyileĢtirilmesi amacıyla kentsel AAT‘lerinin kurulması, kolektör hatlarının inĢası, OSB‘lerde, tüm tekil endüstri tesisleri ve atıksu oluĢturan her türlü kirlilik kaynağında AAT‘lerinin kurulması ile havza üzerinde baskı oluĢturan atıksu kaynaklı kirliliğin azaltılması çalıĢmalarını kapsamaktadır. 8.4.3.1. Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi Kentsel Atıksu Altyapı Yönetimi, kentsel yerleĢimlere ait AAT‘ler ile ilgili yer seçimi, fizibilite ve ÇED raporlarının hazırlanması, uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının hazırlanması ve inĢaatların yapılarak tesislerin iĢletmeye alınmaları dahil tüm faaliyetler ile bu tesislere TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 418 / 446 atıksu iletecek kolektör hatlarının inĢası iĢlerini kapsamaktadır. Mevcut durumda Çevre ve Orman Bakanlığı (ÇOB), Ġl Çevre ve Orman Müdürlükleri (ĠÇOM), BüyükĢehir Belediyeleri Su Kanalizasyon Ġdareleri (BB SKĠ) ve Belediyeler atıksu yönetimi ile ilgili sorumlu olan kuruluĢlar durumunda iken; önerilen havza yönetim sisteminde büyükĢehirlerde BB SKĠ, büyükĢehir haricindeki diğer tüm illerde ise Ġl Su Kanalizasyon Ġdareleri (Ġl SKĠ) sorumlu kılınmıĢtır. Tüm faaliyetlerinin kontrolü ve kurulacak olan tesislerin izleme ve denetim faaliyetlerinden ise HSA/ÇĠB sorumlu olacaktır. Atıksu altyapı yönetimi iĢ programı hazırlanırken, ÇOB tarafından yayımlanan 2006/15 sayılı AAT ĠĢ Temin Planları ile ilgili Genelgede ve 08.01.2006 tarih ve 26.047 sayılı Resmi Gazete‘de yayımlanan Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği‘nde verilmiĢ olan tarihler dikkate alınmıĢtır. Mevzuatta yer alan, nüfusu 100.000 ve üzerindeki yerleĢim yerlerinin 2010 yılında AAT‘lerini iĢletmeye alması Ģartının mevcut durumda sağlanamadığı göz önünde bulundurularak, sadece bu nüfus grubunda yer alan yerleĢim yerlerinin termin tarihleri 2 yıl ötelenerek 2012 olarak öngörülmüĢtür. Buna göre kentsel yerleĢimlerde AAT‘lerinin iĢletmeye alma tarihleri Tablo 78’da verilmektedir. Tablo 78. Kentsel YerleĢimler AAT ĠĢletmeye Alma Tarihleri NÜFUS ARALIĞI >100.000 50.000-100.000 10.000-50.000 2.000-10.000 <2.000 AAT ĠġLETMEYE ALINMA TARĠHĠ 2010 2012 2014 2017 2017 Ana kolektör hatları yapımı 2011 yılından itibaren 3 yıllık bir süre içerisinde tamamlanmalıdır. Uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının hazırlanması ile ihale-inĢaat iĢlerinden BB SKĠ‘ler ve Ġl SKĠ‘ler sorumlu olacaktır. 8.4.3.2. Kırsal YerleĢimlerin Atıksu Altyapı Yönetimi Hazırlanan uygulama programına göre, nüfusu 2.000 den büyük olan kırsal yerleĢimlerde atıksu altyapı çalıĢmaları 2017 tarihinde tamamlanmalıdır. 8.4.3.3. Endüstriyel Atıksu Altyapı ve Arıtma Durumu OSB ve alıcı ortama deĢarj yapan tekil endüstrilerin atıksu altyapı sistemlerinde yapılacak tüm iyileĢtirme çalıĢmaları en kısa sürede (2011 yılı) baĢlamalıdır. Sanayicilerin sorumluluğunda olan bu iĢ kapsamında; AAT inĢaat öncesi faaliyetleri ile inĢaat ve iĢletmeye alma faaliyetleri yer almaktadır. Önerilen sistemde, kontrolsüz deĢarjların tespiti ve TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 419 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 önlenmesi görevi mevcut durum değiĢtirilmeksizin ĠÇOM‘a verilirken, izleme ve denetim faaliyetleri sorumluluğu, diğer pek çok alt bileĢen de olduğu gibi, Havza Su Ajansı veya Çevre Ġdaresi BaĢkanlığı benzeri bir yapılanma (HSA/ÇĠB)‘e devredilmektedir. Zeytinyağı üretiminden kaynaklanan karasu ve prina yönetimi için uygulanacak çözüm yöntemlerinin belirlenmesi ve uygulanması aĢamasında üreticilere, üretici birliklerine ve sanayi temsilcisi kuruluĢlara görev düĢecektir. Faaliyetlerin takibi ve koordinasyonundan HSA/ÇĠB sorumlu olacaktır. Madencilik faaliyetlerinden kaynaklanan ve çevresel açıdan risk oluĢturan atıkların yönetimi için, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı‘na (ETKB), ÇOB ve sanayicilere mesuliyet düĢmekte olup, faaliyetlerin takibi ve koordinasyonundan HSA/ÇĠB sorumlu olacaktır. 8.4.3.4. Yağmur Suyu Altyapı Durumu 2011 yılından itibaren yağmur suyu toplama sisteminin kurulumu faaliyetlerine baĢlanmalı ve illerin büyüklüğüne bağlı ol arak en geç 2020 yılına kadar nüfusu 50.000 ve üzerinde olan tüm yerleĢim yerlerinde yağmur suyu altyapısı tamamlanmalıdır. Altyapı hizmetleri mevcut durumda BB SKĠ‘ler ile diğer yerleĢimlerde Belediyeler tarafından yürütülmekte olup, önerilen yapıda sorumluluk BB SKĠ‘lerin yanında yeni kurulacak Ġl SKĠ‘lere düĢmektedir. 8.4.3.5. Kanalizasyona DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi 2011 yılından itibaren özellikle büyükĢehir belediyelerinde ve diğer tüm belediyelerde kanalizasyona deĢarj standartlarının oluĢturulması baĢlanmalı ve 2015 yılı sonuna kadar tamamlanmıĢ olmalıdır. Yine 2011 yılından itibaren öncelikle halihazırda bu deĢarj standartlarını koymuĢ büyükĢehir belediyelerinde olmak üzere denetim ve izlemeler gerçekleĢtirilmelidir. Kanalizasyon deĢarj standartlarının oluĢturulması, denetlenmesi ve izlenmesi mevcut durumda BB SKĠ‘ler ile diğer yerleĢimlerde Belediyeler tarafından yürütülmekte olup, önerilen yapıda sorumluluk BB SKĠ‘lerin yanında yeni kurulacak Ġl SKĠ‘lere düĢmektedir. 8.4.3.6. Alıcı Ortama DeĢarj Edilen Atıksuların Yönetimi Kentsel ve endüstriyel atıksular arıtıldıktan sonra veya arıtılmadan akarsu, sulama kanalı, tarım alanı, göl vb. alıcı ortamlara deĢarj edilebilmektedir. Havzanın Ģartları dikkate alınarak behsedilen deĢarjlar için en uygun alıcı ortamın 2014 yılı baĢına kadar belirlenmesi gerekmektedir. Bu amaçla alıcı ortama atıksu deĢarjları için gerekli alt yapı rehabilitasyon TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 420 / 446 projeleri DSĠ, ĠÇOM, TĠM ve HSA/ÇĠB‘in katkısıyla oluĢturulmalıdır. Bu alıcı ortamlar içerisinde özellikle yüzeysel ve yeraltı sularına yapılan deĢarjlarda alıcı ortamın su kalitesi dikkate alınarak alıcı ortama özgü deĢarj standartları getirilmesi önerilmektedir. DeĢarj standartları uygulandığı takdirde söz konusu su ortamının su kalitesi ve ekolojik statüsünün hala değiĢmediği durumlarda, sıcak nokta alanına özgü olarak yürütülecek model destekli detaylı bilimsel çalıĢma bulguları ıĢığında, en uygun üretim (BAT) ve arıtma teknolojileri de dikkate alınarak gerektiğinde noktasal kaynakların deĢarj parametre ve limitleri ile deĢarj yükleri yeniden değerlendirilmelidir. Sıcak nokta olan akarsular (su kütleleri) için mevcut mevzuat yeterli olmadığı durumlarda deĢarj standartlarında kısıtlamaya gidilmelidir (ÇOB SKKY 37. Maddeyi baz alarak, daha bilimsel çalıĢmalar yapılana kadar, kademeli olarak deĢarj standartlarında kısıtlamaya gidebilir). Bu kapsamda öncelikle alıcı ortamda ölçülen su kalitesi parametrelerinin sayısı artırılmalı, Nehir Havzası Yönetim Planlarında belirtilen su çerçeve direktifi doğrultusunda ölçüm noktaları belirlenmeli ve gerekli tüm ölçümler yapılmalıdır. 2015‘den sonra SKKY‘deki teknoloji bazlı deĢarj standartlarından suda tehlikeli maddeler yönetmeliğindeki alıcı ortam bazlı deĢarj standartlarına geçileceğinden BAT (Best Available Technology) ler bu noktada değerlendirilmelidir. 2011 yılından itibaren alıcı ortam deĢarj standartlarının oluĢturulması çalıĢmalarına baĢlanmalıdır. Alıcı ortam deĢarj satandartlarının oluĢturulması, denetlenmesi ve izlenmesi mevcut durumda ÇOB, ĠÇOM tarafından yürütülmekte olup, önerilen yapıda sorumluluk ÇOB, ĠÇOM yanında yeni kurulacak HSA/ÇĠB‘e düĢmektedir. 8.4.4. Katı ve Tehlikeli Atık Yönetimi Katı ve tehlikeli atık yönetim sistemin planlanması proje kapsamı dıĢında olmakla beraber, proje dahilinde önerilen atık birlikleri yer almakta olup üye belediyeler için öncü niteliğinde atık yönetim tesisleri önerilmektedir. Bu kapsamda, havza koruma eylem planı çerçevesinde; atık azaltımı, kaynağında ayırma ve geri dönüĢüm sisteminin yerleĢtirilmesi, katı atık iĢleme ve bertaraf tesislerinin kurulması, mevcut düzensiz depolama sahalarının rehabilitasyonu ile tehlikeli ve özel atıkların yönetimi hususları ile ilgili bir iĢ termin planı hazırlanmıĢtır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 421 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 8.4.4.1. Atık Azaltımı, Kaynağında Ayırma ve Geri DönüĢüm Uygulamaları Atık azaltımı, kaynağında ayırma ve yüksek kapasiteli ikili (ayrı) toplama ile geri dönüĢüm sisteminin yerleĢtirilmesi/yaygınlaĢtırılmasına iliĢkin uygulamaları, mevcut durumda küçük ölçekte devam etmekte olup 2015 yılı sonuna kadar tamamlanmalıdır. Söz konusu faaliyetler için mevcut yapıda uygulayıcı kurumlar ÇOB, ĠÇOM, BB, Belediyeler ve Atık Üretici Birlikleri olup, önerilen idari yapıya göre söz konusu kurumlar faaliyetlerini sürdürecek ancak tercihen Belediyeler yerine tamamen Atık Birlikleri devreye girecektir. 8.4.4.2. Katı Atık ĠĢleme, Geri Kazanım ve Bertaraf Tesisleri Havza genelinde yerleĢimlerin düzenli depolama tesislerini iĢletmeye almaları için takvimlendirmeler 2872 sayılı Çevre Kanunu'nun Çevre Kanununda DeğiĢiklik Yapılmasına Dair 5491 sayılı Kanunun Geçici 4. Maddesi gereğince düzenlenmiĢtir. Buna göre eĢdeğer birlik nüfusu; 100.000 ve üzerinde olan birlikler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki birlikler için 2012; 50.000-10.000-arasındaki birlikler için 2014; 10.000-.2000 arasındaki birlikler için 2017 ve 2.000 altındaki birlikler için de 2017‘dir. Mevcut durumda, söz konusu tesislerin uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının hazırlanması ile ihale ve inĢaat iĢleri safhasında uygulayıcı kurumlar BB, Belediyeler ve Atık Birlikleri iken, tesislerin izleme ve denetimi ĠÇOM tarafından yapılmaktadır. Önerilen durumda, Belediyeler yerini tamamıyla Atık Birliklerine bırakmakta, tesislerin izleme ve denetimi ise HSA/ÇĠB ve ĠÇOM tarafından (cezai yaptırımlar) paylaĢılmaktadır. 8.4.4.3. Mevcut Düzensiz Depolama Sahalarının Rehabilitasyonu Havza genelinde yerleĢimlerin düzenli depolama tesislerini iĢletmeye almaları için takvimlendirmeler 2872 sayılı Çevre Kanunu'nun Çevre Kanununda DeğiĢiklik Yapılmasına Dair 5491 sayılı Kanunun Geçici 4. Maddesi gereğince düzenlenmiĢtir. Buna göre eĢdeğer birlik nüfusu; 100.000 ve üzerinde olan birlikler için 2010; 50.000-100.000 arasındaki birlikler için 2012; 50.000-10.000-arasındaki birlikler için 2014; 10.000-.2000 arasındaki birlikler için 2017 ve 2.000 altındaki birlikler için de 2017‘dir. Mevcut düzensiz depolama sahalarının kapatılması çalıĢmalarının, bölge için düzenli depolamaya geçiĢin en son tarihi olarak kabul gören yıl baz alınarak, en geç 2 yıl içinde tamamlanacağı öngörülmüĢtür. Rehabilitasyon çalıĢmalarının en erken 2011 yılı sonu itibari TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 422 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ile baĢlayabileceği kabulü ile, 2012-2020 yılları arasında, mevcut düzensiz depolama alanlarının tamamının ıslah edileceği düĢünülmektedir. Mevcut durumda, söz konusu tesislerin uygulama projeleri ve ihale dokümanlarının hazırlanması ile ihale ve inĢaat iĢleri safhasında uygulayıcı kurumlar BB, Belediyeler ve Atık Birlikleri iken, tesislerin izleme ve denetimi ĠÇOM tarafından yapılmaktadır. Önerilen durumda, Belediyeler Atık Birlikleri ile koordineli çalıĢmakta ve tesislerin izleme ve denetimi ise HSA/ÇĠB ve ĠÇOM‘ca (cezai yaptırımlar) paylaĢılmaktadır. Türkiye genelindeki ~2000 civarındaki Düzensiz Atık Depolama Tesisinin, ÇOB Katı Atık Ana Planı (2006/2009) ve Atık Yönetimi Eylem Planı (2008-2012)‘de öngörülen takvime göre, Bölgesel Atık Yönetim Tesislerinin devreye giriĢ (açılıĢ) tarihleri ile uyumlu biçimde rahabilite edilerek kapatılması gerekmektedir. Bu husus atık sektörü sera gazı azaltımı hedeflerinin sağlanması bakımından da kritik önem taĢımaktadır. 8.4.4.4. Tehlikeli ve Özel Atıkların Yönetimi Uygulamaları Tehlikeli ve özel atıkların denetimi hususunda, eğitim/bilinçlendirme ve ilgili mevzuatın uygulanması çalıĢmalarının en erken 2012 yılı baĢı itibariyle baĢlayacağı öngörülmektedir. Söz konusu faaliyetler için mevcut durumda uygulayıcı kurumlar, ĠÇOM ve Atık Üreticileri‘dir. Havza Koruma Eylem Planı çerçevesinde önerilen idari yapı; hâlihazırda faaliyetlerini sürdürmekte olan söz konusu kurumlara ilave olarak izleme ve denetimle yükümlü HSA/ÇĠB‘den oluĢmaktadır. 8.4.4.5. Tıbbi Atıkların Yönetimi Uygulamaları Tıbbi atıkların denetimi hususunda, eğitim/bilinçlendirme ve ilgili mevzuatın uygulanması çalıĢmalarının en erken 2012 yılı baĢı itibariyle baĢlayacağı öngörülmektedir. Söz konusu faaliyetler için mevcut durumda uygulayıcı kurumlar, ĠÇOM ve Atık Üreticileri‘dir. Havza Koruma Eylem Planı çerçevesinde önerilen idari yapı; hâlihazırda faaliyetlerini sürdürmekte olan söz konusu kurumlara ilave olarak izleme ve denetimle yükümlü HSA/ÇĠB‘den oluĢmaktadır. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 423 / 446 8.4.5. GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Yayılı Kaynak Kirliliği Yönetimi ve Kontrolü 8.4.5.1. Tarımsal Kirlilik Yönetimi Hâlihazır durumu yansıtan yayılı yüklerden tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan kirlilik yüklerinde, önerilen tedbirlerle 2020 yılında %20, 2030 yılında %30 ve 2040 yılı için %40‘lık bir azalma beklenmektedir. Tarımsal kirlilik yönetimi 2040 yılına kadarki zaman süresince üzerinde dikkatle durulması gereken kesintisiz bir yönetimi gerektirmektedir. Mevcut düzende tarımsal faaliyetlerden sorumlu olan ana kurum Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı (TKĠB) ve bu Bakanlığın il temsilcilikleri olan Tarım Ġl Müdürlükleridir (TĠM). Tarımsal uygulamalardan kaynaklanan kirlilik konusu ise ÇOB‘un ilgi alanına girmektedir. Mevcut durumu yansıtır nitelikte tarım ile ilgili ana kullanıcılardan (çiftçiler) daha sağlıklı ve sürekli veri temini konusunda Bölüm 7.4.7.1‘de önerilen düzene geçilmesi gerekmektedir. Sağlıklı verim temini, kurumlar arası iĢbirliği, veritabanlarının oluĢturulması ve bilinçlendirme çalıĢmalarının baĢlatılması ile çözülebilecektir. Önerilen düzende, bu iĢbirliğinin yanı sıra HSA/ÇĠB izleme, kontrol ve denetimden sorumlu olacaktır. Envanter, Eğitim ve Bilinçlendirme ÇalıĢmaları Bölüm 7.4.7.1‘de açıklanan düzende envanter çıkarılma, verilerin kayıt altına alınması, eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının 2019 yılına kadar tamamlanması beklenmektedir. Bu tarihten itibaren oluĢturulmuĢ olan veritabanına yıllık verilerin iĢlenmesi rutin bir iĢlem olarak sürdürülmelidir. Gübre ve Pestisit SatıĢlarını Kontrol Altına Alınması Gübre ve pestisit satıĢlarının kontrol altına alınmasının 2012 yılı sonuna kadar tamamlanması ve devam eden bir süreç olarak uygulanması öngörülmektedir. Gübre ve pestisit satıĢlarının kontrolü ile ilgili olarak pestisit kullanımında reçeteli ilaçların kullanımı zorunlu tutulmalıdır. Organik fosforlu pestisitlerde kısıtlamaya gidilmelidir. Organik olarak ayrıĢtırılabilir pestisitlerin kullanımına önem verilmelidir. Öncelikle pestisit kullanmak isteyen üreticinin Tarım Ġl Müdürlüğüne baĢvuruda bulunması gerekmektedir. Ardından Tarım Ġl Müdürlüğü çalıĢanları pestisit kullanılacak alanı kontrol ederek durumun gereksinimi belirleyecektir. Ayrıca sadece pestisit kullanımı konusunda eğitim almıĢ ve sertifikalandırılmıĢ ziraat mühendislerinin pestisit reçetesi yazma yetkisi bulunmalıdır. Reçetesiz pestisit satıĢı yasaklanmalıdır. Bunun yanı sıra 5000 m2‘den büyük tarım alanlarında öncelikle toprak TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 424 / 446 analizleri yapılmalı; verimlilik analizleri gerçekleĢtirilmeli ve gübre kullanımına ihtiyaç olduğunun tespit edilmesi durumunda izin verilmelidir. Böylece üreticilerin, toprağın ve bitkinin ihtiyacı olan miktarda gübreyi, doğru yöntemlerle kullanmaları sağlanmalıdır. Organik Tarım-Ġyi Tarım Uygulamaları Organik tarıma geçiĢin önemi ve adımları konusunda Bölüm 7.4.7.1‘de detay bilgi verilmiĢtir. Organik tarım konusunda havzalarda etkin rol oynayabilecek kurum TKĠB ve TĠM‘lerdir. Özellikle planlama ve uygulama aĢamalarında TKĠB ve TĠM‘lerin, ÇOB ve ÇOB Ġl Müdürlükleri ile iletiĢim içerisinde olmasında büyük fayda vardır. ÇalıĢmalar 2013 yılı baĢında hız kazanarak 2040 yılına gelindiğinde havzalarda organik tarım uygulamasına elveriĢli tarım topraklarının %80‘inde organik tarıma geçilmiĢ olması beklenmektedir. AAT Çamurunun Tarımda Kullanımına Yönelik ÇalıĢmalar Bu konu Bölüm 7.4.7.2‘de detaylandırılmıĢtır. Her bir havzada bu özelliklere sahip toprakların seçimi yine benzer Ģekilde TKĠB, TĠM ve ÇOB ve il teĢkilatları tarafından koordineli olarak yapılmalıdır. Uygulama çalıĢmalarının ise 2013 yılı itibariyle baĢlatılması önerilmektedir. Tüm bu çalıĢmaların ve uygulamaların havzalarda kurulması önerilen HSA/ÇĠB denetim ve kontrolünde yürütülmesi önerilmektedir. Mevcut durumda Ülkemizde AAT çamurlarının özellikleri hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. Bu konuda ÇOB koordinasyonu ve yönlendirmesi ile bu konudaki envanterin çıkarılması konusundaki çalıĢmalar desteklenmeli ve hızlandırılmalıdır. 8.4.5.2. Hayvancılık Faaliyetlerinden Kaynaklanan Kirlilik Yönetimi Hâlihazır durumu yansıtan yayılı yüklerden hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan kirlilik yüklerinde, önerilen tedbirlerle 2020 yılında %20, 2030 yılında %30 ve 2040 yılı için %40‘lık bir azalma beklenmektedir. Tarımsal kirlilik yönetimi gibi hayvancılık kaynaklı kirlilik yönetimi de 2040 yılına kadarki zaman süresince üzerinde dikkatle durulması gereken kesintisiz bir yönetimi gerektirmektedir. Envanter, Eğitim ve Bilinçlendirme ÇalıĢmaları Bölüm 7.4.7.3‘te sıralanan hususlarla ilgili olarak özellikle elde edilecek bilgi ve verilerin oluĢturulacak bir veritabanında depolanması ve sistematik olarak güncellenmesi önemli bir aĢamadır. Bu tip bir veri bankası Ülkemizde henüz sağlıklı bir Ģekilde oluĢturulmamıĢtır. Bu TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 425 / 446 konudaki sorumlu kurum TKĠB ve TĠM ile birlikte ÇOB ve ĠÇOM‘dur. Her 2 ana kurum ve ilgili il müdürlüklerinde envanterlerin eĢ zamanlı olarak izlenebilmesi sağlanmalıdır. Yine benzer Ģekilde hayvancılık faaliyetleri konusundaki izleme ve denetimin havzadaki HSA/ÇĠB tarafından yürütülmesi önerilmektedir. OluĢturulacak envanterin yanı sıra, özellikle hayvancılık konusunda faaliyet gösteren yetiĢtirici ve çiftçilerin eğitimi ve bilinçlendirme çalıĢmalarına ayrıca yer verilmelidir. Bu konuda yine her 2 kurum önderliğinde Ġl Müdürlüklerine sorumluluk düĢmektedir. Bu öncü çalıĢmaların 2019 yılına kadar tamamlanması ve bu yıldan sonra da verilerin yıllara göre güncellenmesi iĢlemine ağırlık verilmelidir. Hayvansal Atık Yönetim Stratejilerinin Belirlenmesi Hayvansal atık envanterinin çıkarılması ile eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının yürütülmesine paralel olarak, 2013 yılından itibaren hayvansal atık yönetim stratejilerinin belirlenmesine geçilmesi önerilmektedir. Her bir havzanın hayvancılık faaliyetlerinin iĢleyiĢine göre, oluĢturulacak envanterin de incelenmesi ile en iyi ve en uygun hayvansal atık yönetim stratejisi belirlenmelidir. Benzer Ģekilde bu konudaki ilgili iki kurum TKĠB ile ÇOB‘tur. Havza özelinde ise bu iki kurumun il/ilçe teĢkilatlarına büyük iĢ düĢmektedir. Seçilecek yönetim stratejilerinin HSA/ÇĠB tarafından onayı ve uygulamaya geçilmesi aĢamalarında ise izleme, denetim ve kontrolünü üstlenmesi önerilmektedir. Hayvansal Atıkların katı ve sıvı kısımlarını ayrı toplanması, katı kısımlarını kompostlaĢtırılması ve sıvı kısımlarının sürüm safhasında toprağa enjeksiyonu ile ilgili çalıĢmalar yapılması Hayvansal atıkların katı ve sıvı kısımlarının ayrı toplanması, katı kısımlarının kompostlaĢtırılması ve sıvı kısımlarının sürüm safhasında toprağa enjeksiyonu ile ilgili çalıĢmalar 2013 yılı itibariyle baĢlatılmalıdır. Hayvancılık iĢletmelerinin kuruluĢ ve ruhsatlandırılması sırasında kapasite raporu düzenlenirken iĢletmenin kurulu bulunduğu veya kurulacağı yerin yerleĢim yerlerine, su kaynaklarına belirli bir mesafede olup olmadığı dikkate alınmalıdır. Hayvancılık ĠĢletmelerinde gübrenin katı ve sıvı kısımlarının ayrılması, sıvı kısımlarının ekilebilir araziye enjeksiyonun sağlanması amacıyla gübre çukurunun yapımı, seperatör, sıyırgaç, pompa, römork v.b. ekipmanların kurulması ve temininde belli bir oranda hibe desteği uygulanabilir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 426 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Hayvansal Atıkların Alıcı Ortama DeĢarjının Denetlenmesi BüyükbaĢ, küçükbaĢ ve kümes hayvancılığı faaliyetleri dolayısıyla önemli çevresel sorunlar yaĢanan bölgelerde Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı mahalli birimleri ile etkin koordinasyon ve iĢbirliği kurularak öncelikle küçük iĢletmelerin Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alması teĢvik edilerek büyük ölçekli iĢletmelere geçiĢ hedeflenebilir. Büyük ölçekli tekil iĢletmeler ve Hayvancılık OSB yapılanması içinde yer alan küçük/orta ölçekli iĢletmelerde hayvansal atıklar, kompost ve/veya anaerobik çürütme (biyometan) tesislerinde stabilize edilerek organik madde ve/veya biyoenerji geri dönüĢümü projelerine yönlendirilip, yenilenebilir enerji teĢviki ve organik gübre eldesinden önemli ekonomik girdi elde etmeleri sağlanabilir. Böylece hayvansal atıkların alıcı ortama noktasal veya yayılı deĢarjları engellenmiĢ olacaktır. Su ürünleri YetiĢtiriciliği ile Ġlgili ÇalıĢmalar Yapılması ve Ġlgili Mevzuatın Hazırlanması Su ürünleri üretiminin geliĢtirilmesi, sulak alanlarda tarla balıkçılığı hizmetlerinin planlanması su ürünleri üretiminin artırılması hizmetleri proje ve rehabilitasyon projelerinin geliĢtirilmesi bu hususta Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ve Özel Çevre Koruma Kurumu BaĢkanlığı ile bu hizmetleri icra edecek yatırımcı kuruluĢ belirlenerek gerekli iĢbirliğinin tesis edilmesi sağlanmalıdır. Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığı tarafından bu çalıĢmalar dikkate alınarak ilgili mevzuatın hazırlanması 2015 yılına kadar hazırlanması gerekmeketdir. Yatırım-Destek-TeĢvik Programlarının GeliĢtirilmesi Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan kirliliğin azaltılması ile ilgili uygun stratejilerin uygulanmasına yönelik faaliyetlerin yürütülmesi esnasında yetiĢtirici ve çiftçilerin bu konudaki çabalarını hızlandırmak, desteklemek ve teĢvik etmek üzere bir finansman kaynağına ihtiyaç bulunacaktır. Finansman sağlanma aĢaması da uygun yönetim stratejilerinin belirlenmesi paralel olarak 2013 yılı itibari ile baĢlanması önerilmektedir. Bu aĢamada yine aynı 2 kurumun desteği ve koordinasyonuna ihtiyaç bulunacaktır. Özellikle, Organik Tarım ve Hayvancılık ile Eko Tarım/Turizm konularındaki eğitim, bilinçlendirme ve pilot uygulama projelerinde AB, UNDP, Dünya Bankası vb. fonlar da kullanılmalıdır. Kurumsal ilgililerin bu konuda araĢtırma yaparak yetiĢtirici ve çiftçilere yol göstermeleri ve destek vermeleri beklenmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 427 / 446 8.4.6. Ağaçlandırma, Erozyon Kontrolü ve Mera Islahı ÇalıĢmaları Havzalarda tarımsal ve hayvancılık kaynaklı kirletici yüklerin yanı sıra diğer önemli bir yayılı kirletici kaynak tipi ise çeĢitli arazi kullanımlarındaki yanlıĢ ve bilinçsiz uygulamalardan kaynaklanan ve yüzeysel sularla alıcı ortama taĢınan sediment ağırlıklı yüklerdir. Bu arazi kullanımları arasında orman, çayır-mera ve otlak alanları ile taĢocakları ve maden sahaları sayılabilir. Ülkemizde her ne kadar ağaçlandırma ve erozyon önleme konularında özellikle son yıllarda önemli çalıĢmalar gerçekleĢtirilse; bu konulardaki çalıĢmaların hızlandırılması ve gerçekleĢtirilmesi ile yayılı kirletici yüklerin alıcı ortama ulaĢması önemli ölçüde engellenecektir. Arazi kullanımının kirlilik azaltma yönünde yapılanması süreklilik arz eden bir iĢ kalemi olması dolayısıyla 2040 yılına kadar sistematik olarak yürütülmelidir. 8.4.6.1. Etüt ve Projelendirme ÇalıĢmaları ÇOB‘e bağlı bir kurum olan Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Genel Müdürlüğü (AEKGM) ile havzalarda oluĢturulacak Havza Su Ajansları iĢbirliği ile konu ile ilgili etüt ve projelendirme çalıĢmaların her bir havzada yürütülmesi iĢlerinin 2015 yılı sonuna kadar tamamlanabilmesi önerilmektedir. Bu çalıĢmaların havzaların özelinde yapılması esnasında havzaların fiziksel ve tüm çevresel özellikleri göz önüne alınarak yürütülmesinde yarar vardır. 8.4.6.2. Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü ÇalıĢmaları Ağaçlandırma ve Rehabilitasyon Ağaçlandırmanın ve rehabilitasyonun erozyonu önleyici etkisinin yanı sıra diğer olumlu etkilerinin de göz ardı edilmemesi gerektiğinden, söz konusu iĢ kalemi 2040 yılına kadar sürekliliğinin olması gereken bir bileĢendir. Bu konuda AEKGM‘ye büyük iĢ düĢmektedir. Bu kurumun ĠÇOM ile birlikte koordineli çalıĢması önerilmektedir. HSA/ÇĠB‘ nin ise bu konudaki denetim ve izlemeden sorumlu olması beklenmektedir. Erozyon, Sel ve Çığ Kontrolü ÇalıĢmaları Ülkemizin coğrafi konumu nedeni ile erozyona açık alanları bulunmakta ayrıca yağıĢlı mevsimlerde bazı havzalarda sel tehdidi ve çığ düĢmesi gibi doğal felaketlerde meydana gelebilmektedir. AEKGM her bir havzadaki doğal felaketlere maruz kalabilecek hassas alanları tespit edip bu alanlarda gerekli önlemleri zaman içerisinde alabilmesi beklenmektedir. Sistematik ve sürekli olarak bu konudaki çalıĢmalara 2040 yılına kadar TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 428 / 446 ihtiyaç olacaktır. AEKGM çalıĢmalarının yürütülmesini ĠÇOM bilgisi ve onayı dâhilinde sağlamalı ve HSA/ÇĠB tarafından izlenip denetlenmelidir. Mera Islah ÇalıĢmaları Ülkemizde mera-çayır ve otlak alanları önemli arazi kullanım tiplerinden biridir. Özellikle mevcut durumda hayvancılık faaliyetleri açısından önem arz eden bu kullanımlarda rehabilitasyon çalıĢmalarının yürütülmesinde kirlilik önleme açısından büyük yarar bulunmaktadır. Bu konudaki sorumluluk yine AEKGM‘de olup ĠÇOM ile iĢbirliğinde bulunmalıdır. Ġzleme ve denetimde ise HSA/ÇĠB‘ nin yetkili olması önerilmektedir. 8.4.6.3. TaĢocakları ve Maden Sahalarının Rehabilitasyonu Planlama ve Uygulama Havzalarımızda halen çalıĢır konumda veya terk edilmiĢ taĢocakları ve maden sahaları bulunmaktadır. Bunların zaman içerisinde planlanması, denetimi ve kontrollerinin yapılması gerekir. Gerektiğinde rehabilitasyona gidilmeli, uygun Ģartlarda üretim yapmayanlar ve yanlıĢ yerlerde konuĢlanmıĢ olanlar ise kapatılmalıdırlar. Önerilen planlama ve plana uygun uygulama iĢlerinin 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması önerilmektedir. Ġzleme ve Denetim Faaliyetini sürdürenlerin izlenmesi ve denetlenmesi iĢi ÇOB‘undur. Ancak bu konuda faaliyet sahibi konumunda olan iĢverenlerin konuya gereken hassasiyeti göstermeleri iĢbirliği içerisinde sağlanmalıdır. Özellikle rehabilitasyonu aĢamalarında iĢverenlerin gerekli planlama ve uygulama çalıĢmalarını yürütmeleri beklenmektedir. Terk edilmiĢ taĢocaklarının ve maden sahalarının çevreye zarar vermesini sağlayacak Ģekilde kapatılmaları ve/veya ıslah edilmeleri de yürürlükte olan yönetmelikler çerçevesinde iĢveren/ÇOB iĢbirliği ve HSA/ÇĠB denetimi ve kontrolünde yapılmalıdır. 8.4.7. Su Kaynakları Yönetimi Sürdürülebilir havza yönetim anlayıĢında doğal kaynakların (su ve toprak) koruma-kullanma dengesi prensibi çerçevesinde çeĢitli arazi kullanımları (orman, tarım alanı, endüstri, OSB, yerleĢim alanları, çayır-mera-otlak, vs.) tarafından kullanılması, korunması, geliĢtirilmesi önemli bir yer tutmaktadır. Bu bölümde su kaynaklarının yönetimi üzerine geliĢtirilmiĢ öneriler ile birlikte izleme, kontrol ve denetimden sorumlu olacak kurumlar verilecektir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 429 / 446 Günümüze dek, havzalarda su kaynakları yönetimi baĢta DSĠ olmak üzere, Ġller Bankası (ĠB) ve Ġl Özel Ġdareleri (ĠÖĠ) tarafından yürütülmekte idi. Önerilen idari yapılanmada ise, DSĠ koordinatörlüğünde bu kez sadece yerel idarecilerden (ĠB ve ĠÖB) destek alınması düĢünülmektedir. Havzayı oluĢturan illerin su ve kanalizasyon iĢlerinden sorumlu olan teĢkilatların konuya olan hâkimiyetleri de göz önüne alınarak daha sağlıklı ve iĢleyen bir yönetimin oluĢacağı beklenmektedir. Bu yeni yapılanmanın 2015 yılı sonuna kadar oluĢturularak iĢlerlik kazanması ve bu yıldan sonra da yönetim sisteminin sürekliliği sağlanmalıdır. 8.4.7.1. Su Kaynakları Potansiyeli Envanter ÇalıĢmaları Ülkemizde su kaynakları potansiyelinin belirlenmesi amacıyla DSĠ Genel Müdürlüğü ve Bölge Müdürlüklerinde çalıĢmalar yürütülmektedir. DSĠ Etüt ve Plan Dairesi BaĢkanlığı koordinasyonunda yürütülmekte olan Havza Esaslı Su Bütçesi hesabı çalıĢmalarının 2010 yılı sonuna kadar tamamlanması öngörülmüĢtür. Benzer düzende DSĠ‘nin koordinatörlüğünde her bir havza için su kaynakları potansiyeli (yüzeysel ve yeraltı su kaynakları) envanterinin hazırlanması ve elde edilen verilerin bir veritabanında depolanması önerilmektedir. Sağlıklı ve doğru verilerle donatılmıĢ su kaynakları potansiyeli altyapı sistemi havzanın su kaynaklarının yönetiminde önemli bir adımı oluĢturacaktır. Bu envanter çalıĢmalarının 2013 yılı sonuna kadar DSĠ tarafından tamamlanması beklenmektedir. Ancak altyapı oluĢturulduktan sonra sistematik ve sürekli olarak güncelleme çalıĢmalarının sürdürülmesi gereklidir. 8.4.7.2. Ġçme Suyu Havzaları Özel Hüküm Belirleme ÇalıĢmaları Kısıtlı eriĢilebilirliğe sahip olduğumuz içme ve kullanma suyu potansiyelinin verimli ve sürdürülebilir olarak kullanılabilmesi amacıyla hassas konumda olan içme suyu temin edilen alt havzalarda özel hüküm belirleme çalıĢmalarının ileride hızlandırılarak yaygınlaĢtırılması gerekmektedir. Henüz birkaç öncelikli içme suyu alt havzasında baĢlatılan bu çalıĢmalar ÇOB koordinatörlüğünde BB SKĠ ile birlikte yürütülmektedir. Önerilen düzende bu çalıĢmaların kısa vadede gerçekleĢtirilmesi için ilgili havza sınırları içerisinde kalan yerel yönetimlerin (BB SKĠ ve Ġl SKĠ) iĢbirliği ile yürütülmesi ve bu konudaki uygulamaların izlenme ve denetimlerinin ise HSA/ÇĠB tarafından yapılması önerilmektedir. Hüküm çalıĢmaları sonrasında da planlara uygun tarzda yönetimin sürekliliğinin sağlanması da HSA/ÇĠB tarafından sağlanmalıdır. Ġçme suyu havzalarında özel hüküm belirleme ihtiyacının tespiti TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 430 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 önümüzdeki 2 yıl içerisinde yapılması, öncelikli havzalardan baĢlanarak önümüzdeki 10 yıllık zaman diliminde tüm gerekli havzalarda çalıĢmaların tamamlanması önerilmektedir. 8.4.7.3. Akarsularda TaĢkın Risk Alanlarının Belirlenmesi Günümüze dek akarsularda taĢkın risk alanlarının belirlenmesi görevi DSĠ baĢta olmak üzere, yerel idarecilerin katkısı ile yürütülmekte idi. Önerilen yapılanmada, her bir havza özelinde yine DSĠ koordinatörlüğünde havzayı oluĢturan illerin BB SKĠ ve Ġl SKĠ‘leri tarafından 2015 yılı sonuna kadar akarsularda taĢkın risk alanlarının belirlenmesi, 2020 yılına kadar su üzerindeki baskıların önlenebilmesi için gerekli yatırımların yapılması ve uzun vadede izleme ve denetimin yapılması gerekmektedir. Sürekli izleme ve kontrol hizmeti ise DSĠ tarafından verilmelidir. Havzada akarsular üzerinde yer alan baraj, regülatör tesisleri envanteri yapılarak mansaplarına bırakılması gerekecek can sularının hesaplanması ve gerekli ekolojik suyun yatağa bırakılmasının yönetimi tesis edilmelidir. Seyhan Havzası iĢletme çalıĢması kapsamında özel sektöre ve DSĠ‘ne ait baraj ve regülatörlerde mansaba bırakılacak cansuyu mevzuata uygun olarak su bütçesindeki yerini almalıdır. Cansuyu miktarını ölçecek elektronik limniğraflar koruma planı kapsamında öngörülmelidir. 8.4.7.4. Su Kullanımı ile Ġlgili Havzanın Korunmasına ĠliĢkin Eğitim ve Bilinçlendirme ÇalıĢmaları Havzalarda kullanılabilir su potansiyelinin % 70-75 gibi çok önemli bir kısmı sulamada, kalan kısmı ise kentsel ve endüstriyel amaçlı kullanılmaktadır. Gelecekte su sıkıntısı çekmemek üzere su kullanımında tasarrufa gidilmesi, bunun için de suyu kullanan paydaĢların bilinçlendirilmesi gerekmektedir. Mevcut durumda eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmaları DSĠ ve TĠM tarafından yapılmaktadır. Bu amaçla eğitim ve bilinçlendirme çalıĢmalarının sürekli olarak aynı kurumlar tarafından yürütülmesi, bu konudaki izleme ve denetmin ise HSA/ÇĠB tarafından yapılması önerilmektedir. 8.4.7.5. Havza ġartlarına Bağlı Olarak Baraj ve Gölet Projelerinin Ġrdelenmesi Havzalarda yer alan akarsuların kolları üzerinde suyun toplanmasına ve yağıĢ rejimine bağlı olarak özellikle içme ve sulama kaynaklarının geliĢtirilmesi için baraj ve gölet projelerinin irdelenmesi gereklidir. Plananan bu su kaynakalarının verimleri su tutma potansiyelini, baraj hacmini ve net rezervuar kapasitesi dikkate alarak değerlendirilmelidir. Bu projelerin TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 431 / 446 uygulamaya konulması büyük miktarda yatırım gerektirmektedir. Uygulama önceliği, ekonomik yapılabilirliği, yararlanıcıların sayısı, hane baĢına düĢen yıllık gelir, ulaĢılabilirlik ve çevreye etkisi göz önüne alınmalıdır. Mevcut durumda DSĠ tarafından bu projelerin Master Planı hazırlama çalıĢmaları yürütülmektedir. Önerilen yapılanmada yine DSĠ koordinatörlüğünde, sürekli olacak Ģekilde verimlilik araĢtırmasını HSA/ÇĠB yapacağı bir sistem önerilmektedir. 8.4.7.6. Yukarı Havza ġartlarının ĠyileĢtirilmesi Havzada kirlilik kavramı sadece belirli bir lokasayondan kaynaklanmayıp, çok daha geniĢ bir çevrenin etkisi olarak ortaya çıkmaktadır. Havzanın kendi baĢına çevresel alt yapısını geliĢtirmiĢ olması, kirletici kaynakları kontrol altına almıĢ olması ve su kullanımını optimize etmiĢ olması havza Ģartlarının iyileĢmesi için yeterli değildir. Yukarı havzada bu önlemlerin alınmamıĢ olması mevcut kirliliğin taĢınmasına neden olmaktadır. Bu durumda sürekli olarak yukarı havzanın Ģartlarını iyileĢtirmesine yönelik çalıĢmarına devam etmesi gerekmektedir. Mevcut yapılanmada ÇOB ve DSĠ koordinatörlüğü altında olan bu konudaki çalıĢmalarda, önerilen yapılanmada aynı kurumların yanı sıra izleme ve denetim çalıĢmalarını yapmak üzere HSA/ÇĠB‘in katılması önerilmektedir. 8.4.7.7. Nehir Havzası Su Kalitesi Ġzleme Sisteminin Kurulması Proje kapsamında gerçekleĢtirilen yüzeysel sulara ait su kalitesi sınıflarının belirlenmesi çalıĢmalarında DSĠ Su Kalite Gözlem Ġstasyonları (SKGĠ)‘den temin edilen 2003-2009 yılları arasındaki ölçüm sonuçları kullanılmıĢtır. Bu ölçümlerde çoğunlukla KOĠ, BOĠ ve NH4-N parametreleri açısından değerlendirme yapılmıĢ, diğer organik parametrelere bakılmamıĢ, 21 adet olan C grubu parametrelerinden de genellikle 3-4‘ü açısından ölçüm yapılmıĢtır. Ayrıca bakteriyolojik parametreler açısından bazı havzalar dıĢında hiç ölçüm yapılmamıĢtır. Bunun yanında SKGĠ‘lerin yerleri de kalite açısından önem arz eden bir konudur. Bilindiği üzere, ülkemizdeki bütün su kaynaklarının plânlanması, yönetimi, geliĢtirilmesi ve iĢletilmesinden sorumlu olan DSĠ, kendi görev ve amaçları doğrultusunda ölçümler yapmaktadır. Ancak ölçüm noktaları ve incelenen parametreler, havzanın genel karakteristiğini ortaya koymakta yetersiz kalmaktadır. Bunun en bariz örneği Türkiye`de Su Sektörü Ġçin Kapasite GeliĢtirme Projesi kapsamında yürütülen Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetimi Planı hazırlanması çalıĢmalarında görülmüĢtür. Havzanın karakterizasyonunu ortaya koymak için birçok ölçüm noktasında izleme yapılmıĢken bu noktalardan sadece 10 tane ölçüm noktası DSĠ‘nin TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 432 / 446 SKGĠ‘leri ile örtüĢmüĢtür. Bu sebeple ÇOB Çevre Referans Laboratuarı tarafından, Büyük Menderes Nehir Havzası‘nda su kalitesinin izlenmesi maksadıyla ilgili mevzuatta yer alan parametrelerin tamamının izlenmesine baĢlanmıĢtır. Su kalitesini iyileĢtirmek maksadıyla alınması gereken önlemlerin belirlenmesi amacıyla, böyle kapsamlı bir su kalitesi izleme sisteminin diğer tüm havzalarda kurulması ve bu kapsamda yürütülecek çalıĢmaların en kısa sürede baĢlatılması gerekmektedir. Nehir havzasında su kalitesi izleme çalıĢmaları hem yüzeysel sularda, hem yeraltı sularında gerekli izleme ağlarının kurulmasını veya geniĢletilmesini, sürekli olarak izlenmesini kapsamaktadır. Ayrıca yeraltı suları ile ilgili olarak, kirlenme tehlikesinin yanı sıra aĢırı kullanma nedeniyle taban suyu düĢmektedir. Bu amaçla birçok havza için önemli bir sorun olan ruhsatsız yeraltı suyu çekimlerinin önüne geçmek üzere yeraltı suyu kuyularının izlenmesi ve denetlenmesi gerekmektedir. Ülkemizdeki akarsu ve kolları boyunca akım ve su kalitesi izleme sistemi baĢta DSĠ olmak üzere birçok paydaĢ kurum tarafından suyun kullanım maksatları çerçevesinde izlenmektedir. Bu kurumlar Çevre ve Orman Bakanlığı (ÇOB) Elektrik ĠĢleri Etüt Ġdaresi Genel Müdürlüğü (EĠEĠ), BB SKĠ, Sağlık Bakanlığı (SB), Tarım Ġl Müdürlükleri (TĠM), Devlet Meteoroloji ĠĢleri Genel Müdürlüğü (DMĠ)‘dir. Her bir kurum kendi amaçları doğrultusunda izleme yaptığından dolayı kurumların kendi bünyelerinde toplanan verilerin bir çatı altında toplanması son derece önemli bir konudur. Bu bilgilerin oluĢturulması gereken Akım ve Su Kalitesi Ġzleme Sistemi ile birleĢtirilmesi önerilmektedir. Bir ağ sistemi çerçevesinde oluĢturulacak veritabanının içerdiği bilgilere ilgili paydaĢlar tarafından eriĢilebilirliği de sağlanmalıdır. Bu sistemin kurulması ve mevcut verilerin sisteme iĢlenmesi 2014 yılı baĢına kadar tamamlanması önerilmektedir. Sistemin altyapısı oluĢtuktan sonra istasyon ve parametreler konusunda DSĠ ve DMĠ‘nin çalıĢma yürütmesine ve eksiklikleri tamamlanması ve yeni verilerin elde edilmeye baĢlanmasına ivedilikle ihtiyaç bulunmaktadır. Ġzleme ve denetim iĢlerinden yine HSA/ÇĠB görevlendirilmesi önerilmektedir. 8.4.7.8. Havza Su Kalitesi Modelleme Sistemi YağıĢ, akıĢ, kalite gibi fiziksel bileĢenler bir bütün olarak, sosyal, ekonomik ve çevresel karakteristikleri de içerecek Ģekilde su kalitesi modelleri oluĢturmak gerekmektedir. Farklı kirlilik kontrol senaryoları uygulanarak tüm nehir, baraj gölü ve yeraltı suyu sistemleri için su kalite yönetim stratejileri geliĢtirilmelidir. Belirlenen senaryolar önemli noktasal ve yayılı TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 433 / 446 kirletici kaynaklerı ve bu kirleticiler için önlem ve kontrol mekanizmalarını kapsamalıdır. Önerilen yönetim senaryo seçenekleri için su kalite karakteristiklerindeki olası iyileĢmelerin tahmininde matematiksel modeller kullanılarak, kısa, orta ve uzun vadede havza koruma planları değerlendirilmelidir. Havza su kalitesi modelleme sistemi için uzun süre izleme ve detaylı analizler yapılarak istatiksel verilerin oluĢturulması gerekmektedir. Henüz hiçbir havza için bu verilerin oluĢturulmuĢ olduğunu söylemek doğru değildir. Ancak ―Nehir su kalitesi izleme sistemi kurulmasının‖ ikinci adımı olarak ―su kalitesi modelleme sistemi‖ oluĢturulabilir. Önerilen yapılanmada sürekli olarak, ÇOB ve DSĠ‘nin su kalitesi modelleme sistemi çalıĢmalarını yürütmesi, izleme ve denetim iĢlerinde ise HSA/ÇĠB görevlendirilmesi önerilmektedir. Yapılan modelleme çalıĢmaları sonucunda belirlenen en uygun alıcı ortamlar için 2016 yılından baĢlamak üzere alıcı ortama özgü deĢarj standartları uygulanmaya baĢlanacaktır. 8.4.7.9. ArıtılmıĢ Atıksuların Yeniden Kullanımı Uygulamaları ArıtılmıĢ atıksuların tarımsal sulama, sanayi, akifer besleme, evlerde tuvalet sifon suyu ve yeĢil alan sulaması vb. amaçlarla yeniden kullanımı dünya genelinde giderek yaygınlaĢmaktadır. Bazı ülkelerde arıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanım oranı %80‘lere ulaĢmıĢ bulunmaktadır. Dolayısıyla ülkemiz için de bu durum önem taĢımaktadır. ArıtılmıĢ atıksuyun yeniden kullanımında, kullanım amacının gerektirdiği su kalitesi kriterlerinin (SKKY Teknik Usuller Tebliği) sağlanması önem taĢımaktadır. ArıtılmıĢ atıksuların havzalarda yeniden kullanımı, havzanın fizibilite çalıĢmalarına göre tespit edilmiĢ, ihtiyaç özelliğine göre belirlenmelidir. Havzada tarımsal/endüstriyel amaçlı yeraltı suyu çekiminin çok olmasına göre, yağıĢ durumuna göre, akarsuyun debisine göre, arıtılmıĢ atıksuyun depolanabilmesine göre kullanım amacı belirlenmeli ve su tüketicileri buna göre yönlendirilmelidir. Bu anlamda mevcut uygulamalar ÇOB, BB/Belediyeler ve TKĠB tarafından yapılmakta, önerilen yapılanmada ise aynı kuruluĢların yanı sıra izleme ve denetim maksadıyla HSA/ÇĠB‘nın da yer alması önerilmektedir. 8.4.7.10.Tarımsal Amaçlı Su Kullanımının Azaltılması Genel olarak su tüketiminin önemli kısmını oluĢturan etken tarımsal amaçlı su kullanımıdır. Yeraltı suyu kullanımı baĢta olmak üzere, baraj ve göletlerden alınan suyun yaklaĢık %7075‘i tarımsal amaçlı kullanılmaktadır. Özellikle yeraltından sulama kooperatifleri veya Ģahsi olarak çekilen sular havzalar için hem kirlilik, hem taban seviyesinin düĢmesi gibi tehditler TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 434 / 446 oluĢturmaktadır. Bu durumda su dağıtım sistemlerinin yapısal yönden iyileĢtirilmesi, basınçlı sulama sistemlerinin uygulanması, Su dağıtım programlarının hazırlanması 2015 yılı sonuna kadar tamamlanması gereken uygulamalardır. Uzun vadede suyun ölçülü ve kontrollü dağıtımı ve izlenmesi için telemetrik yöntemlerin kullanımına gidilmelidir. Mevcut uygulamalar ÇOB ve TKĠB tarafından yapılmakta, önerilen yapılanmada ise aynı kuruluĢların yanı sıra izleme ve denetim maksadıyla HSA/ÇĠB‘nın da yer alması önerilmektedir. 8.4.7.11.Sulak Alan Yönetimi Havzada yer alan, Sulak Alan Koruma Alanları, yönetim planları hizmetleri tamamlanmalı, uluslararası standartlara uygun su ürünleri üretimi Ģartlarının sağlanması gerekmektedir. Lagünlerde su bütçesi, aylık tatlısu ihtiyacı hesabı, lagün deniz ve iç kanal projelerinin ve denize çıkıĢ yapılarının geliĢtirilmesi, akılcı kullanım esas alınarak, su ürünleri üretiminin geliĢtirilmesi, sulak alanlarda tarla balıkçılığı hizmetlerinin planlanması su ürünleri üretiminin artırılması hizmetleri proje ve rehabilitasyon projelerinin geliĢtirilmesi bu hususta Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü ve Özel Çevre Koruma Kurumu BaĢkanlığı ile bu hizmetleri icra edecek yatırımcı kuruluĢ belirlenerek gerekli iĢbirliğinin tesis edilmesi sağlanmalıdır. 8.4.7.12.Kıyı Kanununa Ġstinaden Deniz, Göl, Akarsu, Baraj Kıyı Kenar Çizgilerinin ve Koruma Haritalarının Belirlenmesi Kıyı Kanununa istinaden deniz, doğal ve suni göller ve akarsu kıyıları ile deniz ve göllerin kıyılarını çevreleyen sahil Ģeritlerine ait düzenlemeleri ve bu yerlerden yararlanma imkan ve Ģartları değerlendirilmelidir. Bu alanların doğal ve kültürel özellikleri dikkate alınarak koruma ve toplum yararlanmasına açık hale gelmelidir. Bu amaçla 2015 yılına kadar, Ġl Bayındırlık ve Ġskan Müdürlükleri tarafından kıyı kenar çizgileri ve koruma haritaları belirlenmeli, HSA/ÇĠB tarafından izleme ve denetim çalıĢmaları yapılmalıdır. 8.4.7.13.Atmosferik TaĢınımın Su Kaynaklarına Olan Etkisinin Değerlendirilmesi Yayılı kirleticiler arasında geçen atmosferik taĢınım yolu ile havzadaki su kaynakları üzerinde ilave bir yük gelebildiği bilinmektedir. Bu tip yüklerin kaynakta azaltılması konusunda önlemler alınması ve havza içi kontrollerin yapılması sorumluluğu ÇOB‘dedir. Kimi havzada yoğun atmosferik taĢınım söz konusu olduğunda model çalıĢmalarına gidilmesi kaçınılmazdır. Önerilen düzende sorumluluk yine ÇOB‘te olduğu düĢünülmekte ancak izleme TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 435 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ve denetimin HSA/ÇĠB tarafından üstlenilmesi beklenmektedir. Havzalarda bu konu ile ilgili çalıĢmaların tamamlanması için 2015 yılı sonu önerilmektedir. Bu tarihten sonra rutin izleme ve denetimlerin sürekliliği sağlanmalıdır. 8.4.8. Sıcak Noktalar ve Çözüm Önerileri Havza sınırları içerisinde yer alan sıcak noktalara ait Bölüm 7.2‘ de verilen çözüm önerilerinin, hazırlanan Susurluk Havzası Eylem Planı takvimine uygun olarak ilgili kurum ve kuruluĢlar tarafından gerçekleĢtirilmesi önerilmektedir. 8.4.9. Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Kurulması Havzaların tüm çevresel özellikleri belirlerken birçok veri toplanmıĢ olmaktadır. Bu verilerin bir bilgi sistemi altyapısı bütününde birleĢtirilmesi ile havzaların kimlikleri ve durumları ortaya rahatlıkla konabilecektir. Günümüz teknolojisi bu sistemin altyapısının ve veritabanının oluĢturulmasına imkân vermektedir. Ayrıca, çeĢitli kurumlarda kurulmaya baĢlayan veritabanlarının da Çevresel Bilgi Sistemine dâhil edilmesi yönetimin sağlıklı Ģekilde yürümesine yardımcı olabilecektir. Bu bölümde, modern teknolojik araçlar arasında önemli yer tutan Uzaktan Algılama (UA) ve Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) teknolojisinin kullanımı ile de bu sistemin kurulmasına değinilecektir. Mevcut düzende, ÇOB bünyesinde bu denli havza bazında bütünleĢik anlamda bir çalıĢma henüz baĢlatılmamıĢtır. 8.4.9.1. Havza Çevresel Bilgi Sistemi Altyapısının OluĢturulması Bir yerde havzaların kimliği veya künyesi diye adlandırılabilecek ve tüm çevresel özelliklerine ait mevcut verilerin bir arada yer aldığı bir bilgi altyapı sisteminin 2012 yılının sonuna kadar tüm havzalar için ortak bir sistem olarak oluĢturulması önerilmektedir. Bu konuda sorumluluğun ÇOB‘da olması önerilmektedir. Ġzleme, kontrol ve denetimin ise yine HSA/ÇĠB‘in görevleri arasında olması düĢünülmektedir. 8.4.9.2. Havza Çevresel Bilgi Sistemi Veritabanının OluĢturulması Havzalar özelindeki verilerden oluĢacak olan altyapı çerçevesinde her bir havzanın Çevresel Bilgi Sistemi Veritabanının oluĢturulmasına ise 2012 yılında baĢlanması ve 1,5 yıllık bir dönemde (2013 yılının ilk yarısında) tamamlanması önerilmektedir. CBS teknolojisinin kullanılacağı bu veritabanının mevcut veriler bazında havzalar için her türlü hesaplama ve sorgulamaların yapılması, planlama, vb. faaliyetlere altlık teĢkil edebilecek bilgilerin TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 436 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 üretilmesi ve haritalanması klasik sistemlere göre daha kolay ve hızlı olabilmektedir. Veritabanı sisteminin oluĢturulmasında ÇOB sorumlu olacak ve izleme, kontrol ve denetimde her bir havzanın HSA/ÇĠB görevlendirilecektir. 8.4.9.3. Mevcut Veritabanlarının Havza Çevresel Bilgi Sistemine Entegrasyonu OluĢturulacak olan Havza Çevresel Bilgi Sistemine ilgili havza üzerinde çeĢitli kurumlarda bulunabilecek mevcut verilerin/veritabanlarının entegrasyonu ile tüm havza bilgilerinin tek bir sistem içerisinde depolanması havza yönetiminde büyük kolaylık sağlayacaktır. Böylece, kurumlar arası çeliĢkili verilerin mevcudiyeti, kurumlar arası karmaĢıklıklar ve sorumluluk paylaĢımındaki güçlükler ortadan kalkmıĢ olacaktır. Tüm bilgi entegrasyonunun havzalarda gerçekleĢtirilmesi için 1 yıllık bir sürenin (2013 yılı) yeterli olacağı önerilmektedir. Sorumlu kurum olarak ÇOB ve izleme denetim görevi ise HSA/ÇĠB tarafından üstlenilmesi düĢünülmektedir. 8.4.9.4. Havza Çevresel Bilgi Sisteminin Sürdürülebilirliğinin Sağlanması Kurulan çevresel bilgi sisteminin sistematik ve sürekli olarak güncellenmesi ve iyileĢtirilmesi gerekmektedir. Sistemin sürdürülebilirliğinin sağlanması süreci, 1 yıllık bir sürenin (2013 yılı) sonunda baĢlatılacak ve devam ettirilecektir. Sorumlu kurum olarak ÇOB ve izleme denetim görevi ise HSA/ÇĠB tarafından üstlenilmesi düĢünülmektedir. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 437 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 KAYNAKLAR Akçaalan R. (1999) Manyas Gölü Su Sazı Toplulukları Üzerinde YaĢayan Diyatomelerin Mevsimsel DeğiĢimleri. Akın M. , Akın G. (2007) Suyun Önemi, Türkiye‘de Su Potansiyeli, Su Havzaları ve Su Kirliliği. Akyüz S. (1995) Manyas-Susurluk-Kepsut Civarının Jeolojisi. Alper A. (2004) Uluabat Gölü Cladocera ve Copepoda Türlerinin Tespiti ve Mevsimsel Dağılımlarının Belirlenmesi. Altınsaçlı S. , Griffiths H. (2001) Ostracoda of Lake Uluabat. Apaydın, A., Taner, O., Kavaklı, T., Güner, B. (1997) Kum-çakıl Ocaklarının Doğal Çevreye; özellikle Yeraltı suyuna Olumsuz Etkilerine Çarpıcı bir Örnek: Mürted Ovası (Ankara), Jeoloji Mühendisliği, Sayı 50. Arslan Ġ. , Eremektar G. , Ongan P. , Gürel M. , Övez S. , Tanık A. ve Orhon D. (2005) Türkiye‘nin Havza Bazında Su-atıksu Kaynakları ve Kentsel Atıksu Arıtma Potansiyeli. Atasoy, E., Murat, S., Baban, A., Tiris, M. (2007) Membrane Bioreactor (MBR) Treatment of Segregated Household Wastewater for Reuse, Clean, 35 (5), P. 465-472. Azbar, N., Bayram, A., Filibeli, A., Muezzinoglu, A., Sengul, F., Ozer, A. (2004) A Review of Wastes Management Options in Olive Oil Production, Critical Reviews on Environmental Science and Technology, 34 (3): 209–247. Baban, A., Atasoy, E., Murat, S., Gunes, K., and Ayaz, S. (2007) SWM Training and Demonstration Center (TDC) at TUBITAK Marmara Research Center (MRC), Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 23-25. Baban, A., Bouselmi, L., El Hamouri, B., and Abdel Shafy, H. (2008) An Overview for the Technical and Demonstration Centres of the Zer0-M Project, Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 31-35. Baeta-Hall, L., Sa`A´Gua, M.C., Bartolomeu, M.L., Anselmo, A.M., Rosa, M.F. (2005) Biodegradation of Olive Oil Husks in Composting Aerated Piles, Bioresource Technology, 96 (1): 69–78. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 438 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Balıkesir Ġl Çevre Durum Raporu 2008, Balıkesir Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü. Balıkesir Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü,2009. Balıkesir Ġli Sanayi veTicaret Durumu Raporu 2008. Balıkesir Ġli Tarım Master Planı 2006. Bilecik Ġli Tarım Master Planı 2005. Bouselmi, L., Lamine, M., Ghrabi, A. (2008) Integrated Approach to Water Saving, Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 16-19. Bulut E. ve Aksoy A. (2005) Uluabat Gölü Ġçin Tarımsal Kirletici Yüklerinin Modellenmesi. Bursa Ġl Çevre Durum Raporu 2008, Ġzmir Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü. Bursa Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2009. Bursa Ġli Sanayi veTicaret Durumu Raporu 2008. Bursa Ġli Tarım Master Planı. Büyükkıdan B., Büyükkıdan N., Özer S., GöktaĢ H., Kander S. (2008) Bursa Ġlinin Ġçme Suyunu KarĢılayan Doğancı Baraj Suyunun Fizilsel ve Kimyasal Özellikleri. Can Ġ. , Yerdelen C. (2005) Susurluk Havzası‘nda M.KemalpaĢa Çayı‘nın Aylık Akımlarının Otoregresif Hareketli Ortalama Modeli. Çanakkale Ġl Çevre Durum Raporu 2007, Çanakkale Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü. Çelik G. (2000) Çevre Yönetiminde Ekolojik Risk Değerlendirmesi ve Uluabat Ramsar Alanı Ġçin Problem Formülasyonu. Çiçek N. (2010) Su Çerçeve Direktifi ve Büyük Menderes Nehir Havzası Yönetim Palnı Örneğinde AB ve Türkiye YaklaĢımı. ÇOB (2004) Türkiye- Fransa ĠĢbirliği Projeleri Çerçevesinde ―Su Havzaları Yönetimi‖ Konusunda Fransa‘nın Paris, Pautarbes ve Orleans Kentlerine Yapılan ÇalıĢma Ziyareti Raporu, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı. ÇOB (2006.a) Atıksuların Arıtımı Eylem Planı, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, Türkiye. ÇOB (2006.b) Kentsel Atıksuların Arıtımı Yönetmeliği, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 439 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 ÇOB (2006.c) Katı Atık Ana Planı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı. ÇOB (2007) Kum, Çakıl ve Benzeri Maddelerin Alınması, ĠĢletilmesi ve Kontrolü Yönetmeliği, Çevre ve Orman Bakanlığı, Resmi Gazete, 8 Aralık 2007, Sayı:26724. ÇOB (2008) Ġklim DeğiĢikliği ve Yapılan ÇalıĢmalar, T. C. Çevre ve Orman Bakanlığı. ÇOB (2008) Türkiye‘de Su Sektörü için Kapasite GeliĢtirilmesi Projesi‖, EĢleĢtirme Projesi, Ġspanya ÇalıĢma Ziyareti Türk Heyeti Görev Raporu, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı. ÇOB (2008-2012) Atıksu Arıtımı Eylem Planı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı. ÇOB (2010) Madencilik Faaliyetleri ile Bozulan Arazilerin Doğaya Yeniden Kazandırılması Yönetmeliği, Çevre ve Orman Bakanlığı, Resmi Gazete, 23 Ocak 2010, Sayı:27471. ÇOB (2010) Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü resmi internet sitesi, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, www.cygm.gov.tr. Dawei, H. and Jingsheng, C. (2001) Issues, Perspectives and Need for Integrated Water shed Management in China, Environmental Conservation, 28(4), p. 368-377. Değirmenci H. (2009) Bursa Bölgesi Sulama ġebekelerinin Sulama Oranı ve Su temin Oranı Göstergeleri ile Değerlendirilmesi DHA (2003) Drinking Water and Wastewater Treatment Sysem in Spain, Disenos Hidrolicos Ambientales. Doğal Hayatı Koruma Vakfı ( 2008) Türkiye‘deki Ramsar Alanları Değerlendirme Raporu. Doğdu M., Yiğiter O., Görkmen A. (2008) Gediz Havzası Yeraltısularında Bor (B) Kirliliği. Dore, M., Kushner, J., Zumer, K. (2004) Privatition of Water in the UK and France, Utility Policy. Dynesius M, Nilsson C. 1994. Fragmentation and flow regulation of river systems in the northern third of the world. Science 266: 753–762. ENVEST Planners Konsorsiyumu (2005) Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımlarının Planlanması için Teknik Yardım Projesi (EHCIP) Düzenli Depolama Direktifi‘ne Özgü Yatırım Planı, T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı, Ankara. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 440 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Eroğlu, V. (2007) Water Resources Management in Turkey, Republic of Turkey Ministry of Energy and Natural Resources General Directorate of State Hydraulic Works, International Congress River Basin Managment Vol I., p. 321-333, 22-24 Haziran 2007, Antalya. EU (2003) Analysis of the EU Water Supply and Sanitation Markets and Its Possible Evolution, Water Liberalization Scenarios, EC Community Research, Final Report for Work Packagel, Euromarket. EU (2004) Gren Paper on Public Private Partnerships and Community Law on Public Contracts and Concessions, European Commission. Fradin G. (2007) Integrated Water Resource Managment at River Basin Level in France a Participatory Way to Finance and Monitor Water Investments in a Sustainable Manner in the proceedings of International Congress on River Basin Managment, Vol 1., p. 88-98, organized by State Hydraulic Works of Turkey (DSĠ), Antalya, Turkey, 22-22 March. Garcı´a-Go´mez, A., Roig, A., Bernal, M.P. (2003) Composting of the Solid Fraction of Olive Mill Wastewater with Olive Leaves: Organic Matter Degradation and Biological Activity, Bioresource Technology, 86: 59–64. Gippel CJ, Stewardson MJ. 1998. Use of Wetted Perimeter in Defining Minimum Environmental Flows. Regulated Rivers: Research and Management 14: 53–67. Gökdemir B. (2007) ġebeke Suyunda SertleĢme ve Rekabet, Rekabet Kurumu Lisansüstü Tez Serisi. Gönenç, Ġ.E. (2006) Sürdürülebilir Havza Yönetimi, Havzalarda Doğal ve Sosyoekonomik Sistemin Özellikleri, ĠGEM AraĢtırma ve DanıĢmanlık, Cilt I, ISBN: 9944-5621-1-4. Gönenç, Ġ.E., Baykal, B.B., Tanık, A., Ġnce, O. (1997) Türkiye‘de Su Kaynakları Yönetimine Yeni bir YaklaĢım, Türkiye‘de Çevre Kirlenmesi Öncelikleri Sempozyumu II, 22–23 Mayıs 1997, Gebze Ġleri Teknoloji Enstitüsü, TÜBĠTAK Marmara AraĢtırma Merkezi, Gebze-Kocaeli, Cilt II, s. 727–741. Green J. (2003) Regulations and the Balancing of Competing Interests in England and Wales, Water Aid and Tearfund. Grontmij Advies & Techniek bv vestiging Utrecht Houten (2003). Su Çerçeve Direktifi Türkiye Uygulamaları El Kitabı-Final, Aralık 2003. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 441 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Gumbel, E. J. (1939) La Probabilité des Hypothèses, Comptes Rendus de l‘Académie des Sciences, Paris, 209 p. 645 - 647. Gündoğdu V. Turhan D., Bakırçay Havzası Kirlilik Etüdü ÇalıĢması, DEÜ Mühendislik Fakültesi Fen ve Mühendislik Dergisi, C:6, S:3, 65-83, 2004. GünĢen U., Anar ġ., Gündüz H. (1997) Uludağ‘daki Su Kaynaklarının Fiziksel, Kimyasal ve Mikrobiyolojik Özellikleri. Gürel, M., Ekdal, A., Ertürk, A., Tanık, A. (2010) BütünleĢik Su Kaynakları Yönetimi, 2. Bursa Su Sempozyumu, 22–24 Mart 2010, Bursa, s. 367–375. Gürlük S. (2006) Manyas Gölü ve KuĢ Cenneti‘nin Çevresel Değerlendirilmesi Üzerine Bir AraĢtırma. Gürlük S. (2009) Su Kaynakları Yönetiminde Hidro-ekonomik Modelleme YaklaĢımı: Nilüfer Çayı Örneği. Hazen, A. (1914) Storage to be Provided in Impounding Reservoirs for Municipal Water Supply, Transactions of the American Society of Civil Engineers, 77, p. 1539-1669. Hyndman, R. J. and Fan, Y. (1996) Sample quantiles in statistical packages, The American Statistician, 50(4), p. 361 - 365. Ġklim DeğiĢikliği ve Yapılan ÇalıĢmalar. (2008). Türkiye Cumhuriyeti Çevre ve Orman Bakanlığı. Ġl Envanteri Modernizasyonu 2007-2008. Ġrtem, E., KabdaĢlı, S. (2001). Kıyı alanları yönetimi ile akarsu havzalarının yönetimi arasındaki entegrasyon. Türkiye‘nin Kıyı ve Deniz Alanları III. Ulusal Konferansı 26-29 Haziran 2001, Bildiriler Kitabı, 21-30. Ġzmir Ġl Çevre Durum Raporu 2007, Ġzmir Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü. KabdaĢlı, S. (2010). Karasu Sahili Erozyon Probleminin Ġncelenmesi- Ön Değerlendirme Raporu, Ġ.T.Ü. ĠnĢaat Fakültesi, Su ve Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Uygulama ve AraĢtırma Merkezi. Kalaycı S. ve Kahya E. (1998) Susurluk Havzası Nehirlerinde Su Kalitesi Trendlerinin Belirlenmesi. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 442 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Kalaycı S., Büyükyıldız M., Kahya E., Alp M. (2007) Marmara Havzası Nehirlerinde Yüzey Suyu Kalitesi Verilerinin Farklı Gözlem Yıllarındaki DeğiĢimleri. Karakaya, N., Gönenç Ġ. E. 2006. Türkiye‘de Havzalar Arası Su Transferi Ġçin Bir Karar Destek Sistemi. Ġtü dergisi/e: Cilt 16: 79-90. Kartal M. (2009) Susurluk Havzası Entegre Su Yönetimine Doğru Model ArayıĢları. Kaynak A. (2002) Bursa ġehir Merkezinden Kaynaklanan Atıksular, Arıtılmaları ve Nilüfer Çayı‘na Etkileri. Kondolf, G.M. (1997) Hungry water:Effects of Dams and Gravel Mining on River Channels, Environ. Manag. 21 (4):533-551. Kraume, M., Scheumann, R., Baban, A., El Hamouri, B. (2010) Performance of a Compact Submerged Membrane Sequencing Batch Reactor (SM-SBR) for greywater treatment, Desalination, 250, p. 1011–1013. Kütahya Ġl Çevre Durum Raporu 2008, Ġzmir Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü. Kütahya Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2009. Kütahya Ġli Sanayi veTicaret Durumu Raporu 2008. Kütahya Ġli Tarım Master Planı 2004. Langford, E. (2006) Quartiles in Elementary Statistics, Journal of Statistics Education, 14 (3), www.amstat.org/publications/jse/v14n3/langford.html. Manisa Ġl Çevre Durum Raporu 2007, Manisa Ġl Çevre ve Orman Müdürlüğü. Mann J. I., (2006). Instream Flow Methodologies: An evaluation of the Tennant Method for Higher Gradient Streams in the National Forest System Lands in the Western US, MSc Thesis, Colorado State University, USA. Masi, F., El Hamouri, B., Abdel Shafi, H., Baban, A., Ghrabi, A. and Regelsberger, M. (2010) Treatment of segregated black/grey domestic wastewater using constructed wetlands in the Mediterranean basin: the Zer0-m Experience, Water Science & Technology, 61(1), p. 97105. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 443 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Mateos, L., Lorite, I., Lozano, D. and Fereres, E. (2005) Water Govarnance and Managment in The Water Users‘ Association of Spain, OPTIONS méditerranéennes, Serial B., No 48., p. 233-241. MosleyMP. 1983. Flow requirements for recreation and wildlife in New Zealand rivers—a review. Journal of Hydrology (N.Z.) 22(2): 152–174. Murat, S. (2010) Mechanisms and Modelling of Segregated Household wastewater treatment by Membrane Bioreactor, PhD Thesis, Ġstanbul Technical University. Murat, S., Atasoy, E., Baban, A. (2008) Use of Membrane Bioreactor Technology within the Sustainable Water Management Concept, Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 25-29. Negro, M.J., Solano, M.L. (1996) Laboratory composting assays of the solid residue resulting from the flocculation of oil mill wastewater with different lignocellulosic residues, Compost Science and Utilization, 62–71. Nolde, E. (2008) Establishing Grey Water recycling, Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue 3, p. 25-29. OECD (2008) Çevresel Performans Ġncelemeleri, Organisation for Economic Co-operation and Development, Türkiye. Orhan Ġ. (2004) Ergama Ovası ile Manyas Ovası Arasında Kalan Kocçay Vadisinin Jeomorfolojisi. Orth DJ, Maughan OE. 1981. Evaluation of the ‗Montana method‘ for recommending instream flows in Oklahoma streams. Proceedings of the Oklahoma Academy of Science 61: 62–66. Özsoy G. (2009) M. Kemal PaĢa Çayı Havzasında Potansiyel Toprak Erozyonu ve Uluabat Gölü. Parker G. W., Armstrong, D. S., and Richards, T. A., (2004). Comparison of Methods for Determining Streamflow Requirements for Aquatic Habitat Protection at Selected Sites on the Assabet and Charles Rivers, Eastern Massachusets 2000-02. US Geological Survey Scientific Investigaiton Report 2004-5092. 72p. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Sayfa/Toplam Sayfa: 444 / 446 Postel SL. 1998. Water for food production: will there be enough in 2025? BioScience 48: 629–637. Regelsberger, M. (2005) Zer0-M: Shifting Wastewater from a Disposal problem to an Asset, Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 3-5. Regelsberger, M., Baban, A., Bouselmi, L., Abdel Shafy, H., El Hamouri, B. (2007) Zer0-M, Sustainable Concepts Towards a Zero Outflow Municipality, Desalination 215, p. 64–72. Reiser DW, Wesche TA, Estes C. 1989a. Status of Instream Flow Legislation and Practise in North America. Fisheries 14(2): 22–29. Revenga C, Brunner J, Henninger N, Kassem K, Payne R. 2000. Pilot Analysis of Global Ecosystems: Freshwater Ecosystems World Resources Institute: Washington, DC. Roig, A., Cayuela, M.L., Sa´nchez-Monedero, M.A. (2005) An Overview on Olive Mill Wastes and their Valorisation Methods, Waste Management, 960-969. Salihoğlu G. ve Karaer F. (2004) Ecological Risk Assessment and Problem Formulation for Lake Uluabat, a Ramsar State in Turkey. Salihoğlu G. ve Karaer F. (2005) Uluabat Gölü Ġçin Ekolojik Risk Değerlendirmesi. Sarıkaya, H.Z., Çiçek, N. (2010) Su Kaynaklarının Yönetimi, AB Süreci ve Çevre ve Orman Bakanlığı Uygulamaları, TÜBA Günce Dergisi, Mart Sayısı, 40, s. 5-13. Scheumann, R., Masi, F., El Hamouri, B., Kraume, M. (2008) Greywater Treatment as an Option for Effective Wastewater Treatment, Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue 2, p. 11-15. SÇD (2000) Su Çerçeve Direktifi (Water Framework Directive-WFD) (2000/60/EC), Official Journal (OJ L 327), Yürürlüğe giriĢ tarihi: 22 Aralık 2000, http://ec.europa.eu/environment/water/water-framework/index_en.html. Tanık, A. (2007) Integrated Watershed Management, Ders Notları, ĠTÜ Çevre Mühendisliği. Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı 2008-2009. Tennant D. I. 1975. Instream Flow Regimes for Fish, Wildlife, Recreation and Related Environmenal Resources, US Fish and Wildlife Service, Billings, Mont. TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 445 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 Tharme RE. 2000. An Overview of Environmental Flow Methodologies, with Particular Reference to South Africa. In Environmental Flow Assessments for Rivers: Manual for the Building Block Methodology, King JM, Tharme RE, De Villiers MS (eds). Water Research Commission Technology Transfer Report No. TT131/00. Water Research Commission: Pretoria, South Africa; 15–40. Tharme RE. 2003. A Global Perspective on Environmental Flow Assesment: Emerging Trends in The Development and Application of Environmental Methodologies for Rivers. River Research and Applications 19: 397-441. TKB, 2006. Organik Tarımın Esasları ve Uygulanmasına ĠliĢkin Yönetmelik. Resmi Gazete, Tarih: 17.10.2006, No: 26322. TÜĠK (2008) Tarım ve Hayvancılık Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu. TÜĠK (2009) Nüfus Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu. TÜĠK (2010) Çevre Ġstatistikleri, Türkiye Ġstatistik Kurumu, www.tuik.gov.tr. TÜSĠAD (2008.a) Türkiye‘de Su Yönetimi: Sorunlar ve Öneriler, Türk Sanayicileri ve ĠĢadamları Derneği (TÜSĠAD) Yayını, No: T/2008–09/469. TÜSĠAD (2008.b) Küresel Su Krizine Çözüm ArayıĢları: ġebeke Suyu Hizmetlerine Özel Sektör Katılımı-Dünya Örnekleri IĢığında Türkiye için Örnekler, Türk Sanayicileri ve ĠĢadamları Derneği. Uğur, H., Akpınar, N. (2003). Yenikent Zir Vadisinde yer alan kum ocaklarının neden olduğu çevre sorunları ve bu alanların geri kazanım olanakları. Tarım Bilimleri Dergisi, 9(1), 35-39. UN (1997) Guidelines and Manual Land-Use Planning and Practices in Watershed Manegement and Disaster Reduction, Economic and Social Commission for Asia and the Pacific United Nations. UN (2009) World Water Development Report 3, United Nations, UNESCO ISBN: 978923104095-5. URL 1: www.dpt.gov.tr. URL 2: Genel Uygulama Stratejisi‖ (CIS-Common Implementation Strategy), Mayıs 2011, www.europa.eu.int. URL 3: http://www.dsi.gov.tr/topraksu.htm.(12.04.2010) TÜBİTAK MAM ÇEVRE ENSTİTÜSÜ (ÇE) Proje Adı: Havza Koruma Eylem Planlarının Hazırlanması-Susurluk Havzası Sayfa/Toplam Sayfa: 446 / 446 GüncelleĢtirme Sayısı: 01 URL 4: http://www.osbuk.org (10.04.2010). Üstün G.E. (2009) Nilüfer Çayının sulama suyu olarak kullanılabilirliğinin değerlendirilmesi. Wach, G. (2005) Sanitary Facilities, Zer0-M Journal Sustainable Water Management, Issue 1, p. 36-39. Waddle T. 1998a. Integrating microhabitat and macrohabitat. In Hydroecological Modelling. Research, Practice, Legislation and Decisionmaking, Blazˇkova´ S ˇ , Stalnaker C, Novicky´ O (eds). Report by US Geological Survey, Biological Research Division and Water Research Institute, Fort Collins, and Water Research Institute, Praha, Czech Republic. VUV: Praha; 12–14. Waddle T. 1998b. Development of 2-dimensional habitat models. In Hydroecological Modelling. Research, Practice, Legislation and Decisionmaking, Blazˇkova´ S ˇ , Stalnaker C, Novicky´ O (eds). Report by US Geological Survey, Biological Research Division and Water Research Institute, Fort Collins, and Water Research Institute, Praha, Czech Republic. VUV: Praha; 19–22. Wong, S. (2009) Instituonalizing Water Governance in England and Wales: Potential and Limitations, Journal of Natural Resources Policy Research, Vol 1., No. 4., p. 307-320, UK. World Commission on Dams (WCD). 2000. Dams and Development. A New Framework for Decision-making. The report of the World Commission on Dams. Earthscan Publications: London. Yazgan, M. S. (2006). Organik Tarım ve Çevre ile ĠliĢkisi, Bölüm 1, Sürdürülebilir Rekabet Avantajı Elde Etmede Organik Tarım Sektörü- Sektörel Stratejiler ve Uygulamalar, Uluslararası Rekabet AraĢtırmaları Kurumu Derneği, Editörler: Eraslan, H.Ġ. ve ġelli, F. Ġstanbul. Yenilmez F. (2007) Modeling The Water Quality in Uluabat Lake. Yıldız, M., Özkaya, M., Gürbüz, A., Uçar, Ġ. (2007) Turkey Surface Water Potential and Its Change in Time, Republic of Turkey Ministry of Energy and Natural Resources General Directorate of State Hydraulic Works, International Congress on River Basin Managment, Vol I., s. 127-139, 22-24 Haziran 2007, Antalya. Yılmaz, C. (2005). Kızılırmak Deltasında Meydana gelen Erozyonun Coğrafi Analizi. Türkiye Kuvaterner Sempozyumu, 2–5 Haziran 2005, Bildiriler Kitabı, 227–234. Zessner, M., Lampert, C. , Kroiss, H. and Lindtner, S. (2010) Cost Comparison of Wastewater Treatment, Water Science and Technology, 62 (2), p. 223-230.