Tam Metin - Gumushane Universitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi
Transkript
Tam Metin - Gumushane Universitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi
İLAHİYAT FAKÜLTESİ ÖĞRENCİLERİNİN BAZI HASSAS KONULAR HAKKINDAKİ GÖRÜŞ VE TERCİHLERİ ÜZERİNDE BİR ANKET UYGULAMASI VE ANKETİN DEĞERLENDİRİLMESİ Hidayet AYDAR Özet Bu çalışmada bir İlahiyat Fakültemizde bir gurup öğrenciye uygulanmış anket çalışması ve anketin sonuçları değerlendirilmektedir. Ankette sorulan sorularla ilgili olarak öğrencilere derste gerekli bilgiler verilmiş, ardından da dönem sonunda final sınavından önce uygulanan anketle bu konular hakkındaki görüşleri sorulmuştur. Burada nesih, recim, tarihsellik ve benzeri hassas konularda soruların sorulduğu anketin sonuçları ele alınıp işlenmektedir. Anahtar Kelimeler: anket, İlahiyat Fakültesi öğrencileri, nesih, recim, değerlendirme CARRYING OUT A SURVEY ABOUT OPINIONS AND PREFERENCES OF THE STUDENTS OF THEOLOGY FACULTY ON SOME CONTROVERSIAL SUBJECTS AND EVALUATION OF THE SURVEY Abstract In this work the survey that has been carried out on a group of students in a theology faculty and the results of this survey are analysed. The students had been informed about the questions that were asked in the survey in their classes and then they were questionnared at the end of the period, before the final exams. In this work, the results of the survey which includes questions about naskh, rajm, historicity, and the other critical issues are analysed. Key words: survey, students of Theology Faculty, naskh, rajim, evaluation Giriş Aşağıdaki anket bir İlahiyat Fakültemizde derslerine girdiğim I. ve II. öğretim öğrencilerinden bazılarına uygulanmış bir ankettir. Anketin uygulandığı dönemde 5. yarıyıl öğrencilerine Kur’an Tercümesi Teknikleri dersini vermiş, bunun yanında ayrıca 3. ve 4. yarıyıl öğrencilerine Tefsir Tarihi ve Usulü dersleri ile 7. yarıyıl öğrencilerine de Ahkam Ayetleri dersini okutmuştum. Ankette dönem boyunca okuttuğum bu derslerin kapsamında işlediğimiz konulardan bazıları hakkında söz konusu öğrencilerin Prof. Dr., İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi, hidayetaydar@yahoo.com Prof. Dr. Hidayet Aydar kanaat ve fikirlerini tespit etmeye yönelik bir takım sorular yöneltilmiş ve öğrencilerin verdikleri cevaplar çerçevesinde değerlendirmeler yapılmıştır. Bu anketle aynı zamanda öğrencilerimin derste işlediğimiz konuları ne derecede öğrendikleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Ankette sorulmak üzere tercih edilen sorular bilhassa hassasiyet arz eden hususlardan seçilmiştir. Böylece öğrencilerin bu mühim konular karşısındaki hassasiyetlerini de ölçme imkanı olmuştur. 2003 yılından beri zaman zaman sınavlarda muhtelif konularda öğrencilerimin fikri ve kanaatlerini öğrenmek üzere bir takım anketler yapmaktayım. İlk zamanlar daha çok kendi şahsımla ilgili kanaatlerini soruyor, beni tenkit etmelerini talep ediyordum. Daha sonraları ise kendimle ilgili hususların yanında ayrıca derste işlediğimiz konularla ilgili de bazı sorular yöneltmeye başladım. Bunları da bilhassa tartışmaya açık, hassas ve büyük önem arz eden hususlardan çıkararak tevcih ettim. Bu ankette de böyle yapılmıştır. Anketin başında onlardan bu anketi tarafsız ve objektif olarak doldurmalarını talep ettim. Onların da böyle davrandıklarına inanıyorum. Nitekim anketin analizinde bu husus açık bir şekilde görülecektir. Şunu açık yüreklilikle ve bütün samimiyetimle belirteyim ki, öğrencilerimin yazdıklarına hiçbir müdahale yapmadan, nasılsa o şekilde verdim. Dolayısıyla öğrencilerimin bu konulardaki fikirleri neyse, bütün bunlar ankette nasıl yazılmış ve yapılmış ise o şekilde buraya yansıtılmıştır. I – Anketle İlgili Ön Bilgiler A – Bu Anketi Uygulamamızın Maksadı ve Anketin Önemi Anket uygulamaları modern dönemde son derece büyük önem arz etmektedir. Öyle ki, ticari, siyasi, sosyal pek çok kurum, hatta eğitim kurumları, sık aralıklarla, hitap ettikleri kitlelere anket uygulamakta ve pozisyonlarını buna göre belirlemeye çalışmaktadırlar. Başka bir ifadeyle, artık anket uygulamalarının sonucunda elde edilen bilgiler, kurum ve kuruluşları yönlendirmeye başlamıştır. Zira artık modern zamanda anlaşıldı ki, kitlelerin görüş ve düşünceleri çok önemlidir. Şayet onlara hitap ediyor, onlarla iş yapıyorsanız, kanaatlerine başvurmak ve durumunuzu buna göre ayarlamak zorundasınız. Modern dünyada anket uygulamalarına önem veren ticari kuruluşlar, siyasi partiler, eğitim kurumları vs. gibi kurumlar daha büyük başarılar elde etmekte, hayatiyetlerini sürdürebilmekte ve ileriye umutla bakabilmektedirler. Buna karşılık, bir şekilde hitap ettiği kitlenin görüş ve kanaatlerini öğrenip buna göre tavır belirlemeyen, onları ve fikirlerini kale almayan kurum ve kuruluşlar ise, giderek zayıflamakta ve sonuçta ortadan kalkıp yok olmakla karşı karşıya kalmaktadırlar. Anketler bu şekilde siyasi ve sosyal kurum ve kuruluşlar bazında büyük ehemmiyet arz ettiği gibi, eğitim ve sağlık alanında da çok mühim bir fonksiyon icra etmektedir. Pek çok sağlık kuruluşunda hastalara bir takım anketler uygulandığı gibi, eğitim kurumlarında da öğrenci ve velilere, hatta öğretim kadrosuna dahi anketler uygulanmaktadır. Bütün bunlar, anket hangi maksatla yapılıyorsa, onu daha iyi öğrenmek, ona göre de pozisyon almak için yapılmaktadır. Birçok eğitim kurumu, bilhassa prestijli olanlar, öğrencilere uyguladıkları anketlerle öğretim kadrolarının başarı seviyelerini ve performanslarını tespit etmeye çalışmaktadır. Hatta bu anketleri esas alarak onlarla çalışıp çalışmamayı kararlaştırmaktadır. Bazı sosyologlar ve pedagogların işlenen ders ve öğretilen konularla ilgili zaman zaman öğrencilerin görüşlerine başvurduğu da olmaktadır. Bunlar da bir takım anketler uygulayarak öğrencilerin konuyla ilgili fikirlerini öğrenmektedirler. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 62 İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Bazı Hassas Konular Hakkındaki Görüş ve Tercihleri Üzerinde Bir Anket Uygulaması ve Anketin Değerlendirilmesi Anketin önemine, öğrencinin objektif değerlendirmelerine, onların fikir ve kanaatlerini öğrenmenin ehemmiyetine inanan biri olarak ben de derslerimde işlemiş olduğum bazı hassas konularla ilgili olarak bu anket uygulamasını yapmayı uygun gördüm. Bu ankette öğrencilerimin söz konusu hususlarla ilgili fikirlerini öğrenecektim. Derste üzerinde durduğumuz bazı hassas konular hakkında öğrencilerim ne düşünüyorlar, bu düşünceleri ne derecede isabetlidir..? gibi hususları öğrenmek istedim. Böylece hem derslerde öğrettiğim konuların öğrencilerimde nasıl bir yansıma bulduğunu tespit etmiş olacak, hem de onların genel eğilimleri hakkında fikir sahibi olmuş olacaktım. İşte bunun için bu anket uygulamasını yaptım. İnanıyorum ki anket uygulamaları yoluyla bizler, öğrencilerimize verdiklerimizin etkinliği ve müessiriyeti konusunda net bilgiler elde edecek; bu konularda afakî konuşmak yerine bir takım verilere dayanarak söz söyleme ve dolayısıyla daha doğru tespitler yapma imkânı yakalamış olacağız. Ancak üzülerek belirteyim ki, bilhassa bizim İlahiyat alanında anket uygulamaları pek yaygınlık kazanmış değildir. Zaman zaman bazı konularda yapan arkadaşlar olsa da bunun son derece az ve yetersiz bir uygulama olduğunu belirtmeliyiz. Bu hususu da belirttikten sonra öğrencilerime uyguladığım ankete geçebilirim. B - İlahiyat Fakültesi Öğrencilerine Uyguladığımız Anketin İçeriği Bu anket ağırlıklı olarak öğrencilerin bazı mühim ve hassas konulardaki fikir ve düşüncelerini öğrenmeye yönelik sorular ihtiva etmektedir. Burada derste işlediğimiz konulara paralel olarak onlara, Kur’an ayetleri arasında neshin olup olmadığı, eş-şeyhu ve’şşeyhetu… diye bilinen ifadenin Kur’an’dan ayet olup olmadığı, recim cezasının bugün de uygulanması gerektiğine inanıp inanmadıkları hususu ve benzeri konulardaki fikir ve kanaatlerini öğrenmeye yönelik sorular sorulmuştur. Ayrıca “yazıklar olsun namaz kılanlara” ifadesinde kimlerin kast edildiği yönünde derste uzun tartışmalar yapıldı. Bu tartışmaların ardından çoğunluk, ayette kast edilenlerin müşrikler olabileceği kanaatine vardır. Burada bu ifadenin müşriklere yönelik olduğunu öğrenmelerinin ibadet konusundaki hassasiyetlerine etkisine yönelik bir soru da tevcih edilmiştir. Bu çalışmada öğrencilerimin belirtilen sorulara verdikleri cevaplara göre bazı değerlendirmeler yapılacaktır. Ankette öğrencilerimize 7 soru yöneltilmiştir ki bu soruların tamamı çoktan seçmelidir. Buralarda soruların altında, tarafımızdan sorunun cevabına uygun muhtelif şıklar verilmiş, öğrencilerden, bu şıklar arasında kendilerine en uygun olanı işaretlemeleri istenmiştir. C - Anketin Ön Hazırlıkları Öğrencilerimize uyguladığımız anket profesyonelce hazırlanmış bir anket olmasa de, merak ettiğimiz hususları öğrenmemiz konusunda bize yardım edecek nitelikte bir anket olmuştur. Son derslerde öğrencilere bir anket uygulaması yapılacağı tarafımdan bildirilmiştir. Bu bildirim, anketin öğrencilerle bir alakasının olmadığı, dolayısıyla gönül rahatlığı içerisinde objektif olarak doldurabilecekleri konusunda bilgi vermek ve böylece ankette daha doğru ve güvenilir sonuçlar elde etmek için yapılmıştır. Ayrıca anketin başına konulan yazıda da buna işaret edilmiştir. Nitekim yukarıda da belirttiğimiz gibi burada “Sevgili gençler, sizden aşağıdaki anketi samimi bir şekilde, tarafsız ve objektif olarak doldurmanızı bekliyorum. Lütfen herhangi bir endişeye kapılmadan gönül rahatlığı içerisinde ve dikkatli bir şekilde okuyarak size göre doğru olan şıkları tercih ediniz. Katkınız için şimdiden teşekkürler” diyerek bunun altı çizilmiştir. Bunun yanında ayrıca “doğru bir sonuç elde etmek için sizin bu anketi Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 63 Prof. Dr. Hidayet Aydar kesinlikle tarafsız doldurmanız lazım. Lütfen ize göre doğru neyse onu yazmaya gayret edin; bana olan kızgınlığınız veya sevginiz, sizi anketi taraflı doldurmaya sevk etmesin. ‘Ben doğrusunu yazarsam hoca bana kızar’ gibi bir şey aklınızın ucundan bile geçmesin. Zaten kâğıda kimliğinizle ilgili hiçbir şey yazmayacaksınız. Sadece bay veya bayan olduğunuzu işaretleyin, yeter. Onu da bazı hususlarda kız öğrencilerimiz ile erkek öğrencilerimizin tavrını ayrı ayrı öğrenebilmek için istiyorum. O yüzden lütfen aklınıza bir şey gelmesin, rahat bir şekilde ama doğru olarak anketi doldurunuz” diyerek, onlara anket konusunda herhangi bir kaygı taşımamaları ve tarafsız bir şekilde doldurmaları konusunda güven vermeye çalışmıştım. Zira öğrencilerin anketten korkmaları, onun “kendilerinin aleyhine kullanılacağı” gibi bir endişe taşımaları, anketin güvenirliliğine büyük darbe vuracaktır. Eğer öğrenci böyle bir endişe taşıyor, anketten korkuyorsa, ya soruları cevapsız bırakacak, ya da yanlış cevaplar verecektir. Bir anket, bu tür endişeler taşıyan birilerine uygulanıyorsa, o anketin doğruluğu ve güvenirliliği ortadan kalkar. Bu tür endişeleri tamamen ortadan kaldırmamız gerekiyordu. Bunun için yukarıda da belirttiğim gibi gerek anket uygulamasından bir süre önce, gerekse uygulamanın hemen öncesinde, öğrencilere, anketin amacı ve hedefi konusunda bilgi verilmiş; bununla kimsenin hiçbir şekilde kimliğini tespit gibi bir işlemin ve verdiği cevaplardan dolayı sorguya çekme gibi bir uygulamanın asla ve asla söz konusu olmayacağı yönünde açıklamalar yapılmış; bu konuda öğrenciler ikna edilmişlerdir. Yine dönem sonunda böyle bir anket uygulaması yapmayı planladığım için, öğrencilerin kanaatleri üzerinde etkili ve belirleyici olmayayım diye derslerde ankette soracağım hususlarla ilgili konuları işlerken mümkün olduğunca tarafsız durmaya ve kendi kanaatimi vermemeye özen gösterdim. Bir konuda iki ayrı görüş varsa, farklı yaklaşımlar, bakış açıları bulunuyorsa, onları anlattım, fakat –öğrencilerin ısrarlı taleplerine rağmen- kendi fikrimi belirtmedim. Zira kendi görüşümü belirttiğim takdirde öğrencinin benim etkimde kalabileceğinden endişe ettim. Şu bir gerçektir ki, öğretmenin bir konudaki kanaati, hepsini değilse de önemli bir gurup öğrenci üzerinde etki yapar ve onların kanaatlerinde belirleyici olur. İşte böyle bir şey olmasın, öğrencinin gönlüne, aklına hangi kanaat daha uygun düşüyorsa onu tercih etsin diye kendi fikrimi vermekten imtina ettim. Dolayısıyla ortaya çıkan sonuçlar, ağırlıklı olarak öğrencilerimin konu hakkında bilgilenmiş olarak, ama herhangi bir etki altında kalmadan kendi hür tercihine görme yapmış olduğu tercihlerden çıkan sonuçlardır. Anket sorularının mümkün olduğunca açık, net ve anlaşılır olmasına da özen gösterdik. Biz istedik ki, anketi uygulayacağımız öğrenci, ne sorduğumuzu iyi anlasın. Zira bunu anlamadığı takdirde, ya cevap veremeyecek, ya da vereceği cevap, soruyla elde edilmesi arzu edilen sonucun ortaya çıkmasına katkı sağlamayacaktır. Başka bir ifadeyle anketin o sorusu anlamsız kalacaktır. Bu çok önemli bir problemdi; onu bu şekilde aşmaya çalıştık. Yine bu yazıda yardımlarından dolayı kendilerine teker teker teşekkür edilmiş, anketin kendileriyle paylaşacağı bildirilmiştir. Böylece anket konusundaki güvenleri arttırılmaya çalışılmıştır. D - Anketin Uygulanması Bu anket derslerine girdiğim bir İlahiyat Fakültesindeki bazı öğrencilerime uyguladığım bir ankettir. Bu öğrenciler benden muhtelif dersler almışlar idi. Bunlar II. öğretim I. yarıyıl (1. sınıf) öğrencileriyle işlediğim Tefsir Usulü ve Tarihi dersi, I. öğretim V. Yarıyıl (3. sınıf) öğrencileriyle işlediğim Kur’an Tercümesi Teknikleri dersi ve I. öğretim VII, yarıyıl, yani 4. sınıf öğrencileriyle işlediğim Ahkam Ayetleri dersiydi. Bunlar güz dönemi Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 64 İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Bazı Hassas Konular Hakkındaki Görüş ve Tercihleri Üzerinde Bir Anket Uygulaması ve Anketin Değerlendirilmesi dersleriydi. Anketimiz ayrıca Bahar döneminde, Tefsir Usulü dersine girdiğim IV. yarıyıl I. ve II. öğretim öğrencilerine de uygulanmıştır. Anketimizi girdiğimiz derslerin final sınavının akabinde uyguladık. Anketi, sınavda öğrencilerin başında duran asistan arkadaşlarla uyguladık. Burada hem ankete samimi bir şekilde cevap veren öğrencilerime, hem de uygulamada yardımcı olan asistan arkadaşlara teşekkür ederim. E - Anketin Tasnifi Ankette sorulan sorular, tarafımdan teker teker hassas bir şekilde incelenerek değerlendirilmiştir. Sonuçlar önce Excel programında grafikler halinde tespit edilmiş, ayrıca SPSS 16,0 programına da birer birer işlenmiş ve oradan elde edilen sonuçlar göz önünde bulundurularak yorumlanmıştır. Sonuçlar gerek duyulduğunda hem tablo, hem de grafik halinde sunulmuştur. II – Anketin Analizi ve Değerlendirilmesi Burada anketimizi, öğrencilerimizle ilgili genel bilgiler ile bazı hassas konulardaki kanaatleri olmak üzere iki ana başlık altında inceleyip değerlendireceğiz. A – Öğrencilerimizle İlgili Genel Bilgiler Burada anketlere katılan öğrencilerimizle ilgili bazı sayısal bilgiler verilecektir. 1 - Anketlere Katılan Öğrenci Mevcudu (I. ve II. Öğretime Göre) Anketi uyguladığımızda Fakültemizde lisans düzeyinde toplam 770 öğrenci vardı. Ben bunlardan sadece bir gurubunun dersine giriyordum ve anketi de sadece dersine girdiğim öğrencilere uyguladım. Birinci anketimizi Güz dönemi Final sınavından sonra uygulamıştık. Bu anketi uyguladığım öğrencilerim üç ayrı sınıfta okuyorlardı; bunların bir kısmı (24 kişi) II. öğretim I. yarıyıl (1. sınıf) öğrencileriydi; ikinci kısmı (135 öğrenci) I. öğretim V. Yarıyıl (3. sınıf) öğrencileriydi; üçüncü ve son gurup öğrencilerim ise (37 kişi) yine I. öğretim öğrencileri olup VII, yarıyıl, yani 4. sınıf öğrencileriydi. İkinci anketimize gelince onu da Bahar dönemi Final sınavının ardından 130 öğrenci üzerinde uygulamıştık. Anketi uyguladığım öğrenciler IV. yarıyıl (2. sınıf) öğrencileriydi. Bunların 70’i I. öğretim, 60’ı ise II. öğretimde okuyorlardı. Şimdi bunlarla ilgili bilgileri tablo ve grafik halinde görelim: Sınıflar Birinci sınıf I. Yarıyıl II. öğretim (1-A) Üçüncü sınıf V. Yarıyıl I. öğretim (3-A,B,C,D) Dördüncü sınıf VII. I. öğretim yarıyıl (Seçmeli) İkinci sınıf IV. Yarıyıl I. ve II. öğretim (4-C,D) Toplam I. öğretim Sayı % %56 135 %15 37 %29 70 %100 242 II. öğretim Sayı % %29 24 %71 60 %100 84 Toplam % Sayı %7 24 %42 135 %11 37 %40 130 %100 326 Anketleri Uyguladığımız Öğrencilerin Sınıflara ve Öğretim Durumuna Göre Dağılımı (Tablo 1) Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 65 Prof. Dr. Hidayet Aydar Anketleri Uyguladığımız Öğrencilerin Sınıflara ve Öğretim Durumuna Göre Dağılımı (Grafik 1) Görüldüğü gibi anketlerimizi toplam 326 öğrenciye uygulamış bulunmaktayız. Bunların büyük kısmı kendileriyle Tefsir Usulü ve Tarihi derslerini okuttuğum öğrencilerdir ki bunların toplamı (24+130) 154’tür ve toplam içerisinde %47’ye tekabül etmektedir. İkinci olarak Kur’an Tercümesi Teknikleri dersini okuduğumuz 3. sınıf, 5. yarıyıl öğrencileri geliyor. Bunların sayısı 135 olup toplam içerisinde %42’ye tekabül etmektedir. Diğer öğrenciler ise son sınıf öğrencileridir, bunlarla seçimlik ders olan Ahkam Ayetleri I dersini okumuştuk. Bunların oranı da %11’e tekabül etmektedir. Öğrencilerimizi I. ve II. öğretimde okumalarına göre dağıtacak olursak görüyoruz ki, 242 öğrenci, yani öğrencilerin %74’i I. öğretim, %26’e tekabül eden 84 öğrenci ise II. öğretim öğrencisidir. Dönem bazında bakacak olursak, ilk anketi uyguladığım Güz döneminde sınava katılıp anketi dolduran öğrencilerin sayısı 196 olup toplam içerisinde %60‘lık bir oran oluşturmaktaydılar. Bahar dönemindeki ankete 130 öğrenci katılmış idi ki bunların oranı %40’tır. Anketin bazı soruları bu öğrencilerin tamamına sorulmuş iken, bazı sorular sadece ilgili sınıflarda okuyan öğrencilere yöneltilmiştir ki, anket analiz edilirken bunlara işaret edilecektir. Dolayısıyla aşağıda yapacağımız değerlendirme ve analizler ankete iştirak eden bu öğrenci guruplarının tercihlerine göre yapılacaktır. 2 – Ankete Katılan Öğrencilerin Kız-Erkek Ayrımına Göre Mevcutları Bundan yıllar önce İlahiyat Fakültelerimizde kız öğrencilerin sayısı “yok” denecek kadar azdı. 1980’li yıllarda (1980-1984 yılları arasında) Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde öğrenciyken, 450-500 civarındaki öğrenci gurubu arasında kızların sayısı 8-10 civarındaydı. Ondan sonraki yıllarda kız öğrencilerin sayısında ciddi artışlar meydana geldi ve bugün Türkiye’deki İlahiyat Fakültelerinin hepsinde kız öğrencilerin sayısı erkek öğrencilerinkinden fazladır, hatta bazılarında kız öğrencilerin oranı %80 civarına kadar çıkmıştır. İlginçtir, buna paralel bir durum gezip görme imkânı bulduğum diğer bazı Müslüman ülkelerdeki dini eğitim kurumlarında da mevcuttur. Mesela 2001-2002 eğitim-öğretim yılında bulunduğum Ürdün Üniversitesi Şeriat Fakültesinde kız öğrencilerin oranı %89-90 civarındaydı. Bazı Tefsir hocalarıyla birlikte girdiğim ve 50 civarında öğrencinin bulunduğu birkaç sınıfta, erkek öğrencilerin sayısı 3-5’i Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 66 İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Bazı Hassas Konular Hakkındaki Görüş ve Tercihleri Üzerinde Bir Anket Uygulaması ve Anketin Değerlendirilmesi geçmiyordu. 2006 Haziranında Bosna-Hersek’in başkenti Sarayevo’daki İlahiyat Fakültesinin mezuniyet programına şahit olmuştum. Orada da kız öğrencilerin fazlalığı dikkatimi çekmişti. Şubat 2013’te ziyaret ettiğimiz Tahran Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde de kız öğrencilerin oranının %65 civarında olduğu bize söylenmiş idi. Halen diğer İlahiyat Fakültelerinde olduğu gibi bizim Fakültemizde de kız öğrenci mevcudumuz erkek öğrenci mevcudumuzdan fazladır. Ankete katılan öğrencilerin %63’ü kız, yüzde 37’si ise erkektir. Aşağıda ankete katılan öğrencilerin kız-erkek ayrımına göre sayısal ve oransal olarak dağılımı yapılmıştır. Sınıflar Birinci sınıf I. Yarıyıl II. öğretim (1-A) Üçüncü sınıf V. Yarıyıl I. öğretim (3-A,B,C,D) Dördüncü sınıf VII. I. öğretim yarıyıl İkinci sınıf IV. Yarıyıl I. ve II. öğretim (4-C,D) Toplam Kızlar Sayı 13 81 25 87 206 % %54 %60 %68 %67 %63 Erkekler Sayı % %46 11 %40 54 %32 12 %33 43 %37 120 Toplam 24 135 37 130 326 Anketin Uygulandığı Öğrencilerin Sınıf Bazında Cinsiyetlerine Göre Dağılımı (Tablo 2) Buna göre her sınıfta kızların sayısı ve oranı erkeklerinkinden fazla olduğu gibi toplamda da bu sayı ve oran daha fazladır. 326 öğrenciden 206’sı yani %63’ü kız, 120’si, yani %37’si de erkektir. Nitekim bu husus aşağıdaki grafikte açık bir şekilde görülmektedir. Ankete katılan tüm öğrenciler açısından baktığımızda da şunu görüyoruz: Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre Dağılımları (Toplam 326) 67 63% 250 37% 200 150 Seri 1 100 50 0 Kızlar 206 Erkekler 120 Anketi Uyguladığım Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre Dağılımı (Grafik 2) Öğrencilerimizle ilgili verdiğimiz bu bilgilerden sonra onların derste işlediğimiz bazı hassas konular hakkındaki görüş ve tercihlerine geçebiliriz. B – Öğrencilerin Hassas Bazı Konular Hakkındaki Görüşleri Öğrencilerime şahsımı ilgilendiren sorular yanında ayrıca aşağıda vereceğim sorularla birlikte Havva’nın nereden yaratıldığı, kadınların peygamberliği, nüşuzun manası, Nisa 34’te geçen darb etmenin manası ve bunlarla ilgili görüşlerini de sormuştum. Yine anketlerde öğrencilerin severek ve beğenerek okudukları mealler, başkasına rahatlıkla önerebilecekleri mealin hangisi olduğu gibi hususlar da sorulmuş idi. Burada sadece nesih, bazı cezaların bugün uygulanması, maun suresindeki “fe Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 Prof. Dr. Hidayet Aydar veylun li’l-musallin” ayetinin anlamı gibi hususlarla ilgili sorular ve bunlara verilen cevaplar üzerinde duracak, buna göre tahliller yapacağız. 1 – Kur’an’da Neshin Var Olup Olmadığı Meselesi Nesih konusu Tefsir usulü ilminin en önemli ve en tartışmalı konularından biridir.1 Konu daha önce gündeme gelmiş ise de asıl hicri 3-4. asırlarda tartışılmış,2 daha sonraları ise Kur’an’da neshin vaki olduğu fikri genel ve yaygın bir kabul görmüştür.3 Hatta Amidi’nin (v. 631/1233), Ebu Müslim el-Isfahânî (v. 322/934), Ebu Ali Muhammed b. Ahmed b. Cüneyd (v. 381/994)4 gibi bir-iki alim dışındaki bütün Müslüman âlimlerin neshi kabul ettiğini söylediği nakledilmektedir.5 Erken dönemlerden itibaren Kur’an’da neshin var olduğunu savunan müstakil kitaplar dahi yazılmıştır.6 Miladi 20. yüzyılda Muhammed Abduh’la (v. 1905) birlikte konu yeniden gündeme gelmiş,7 hem Mısır’dan, hem de Türkiye’den bazı âlimler, genel ve yaygın 1 2 3 4 5 6 7 Bkz. İdris Şengül, “Ulumu’l-Kur’an Konusu Olarak Nasih ve Mensuh”, Diyanet İlmi Dergi, cilt 38, sayı 3 (Ankara: Temmuz-Ağustos-Eylül 2002), 91; Hikmet Akdemir, “Seyf Ayetiyle Mensuh Olduğu İddia Edilen Ayetler Üzerine Bir İnceleme”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, yıl 13, sayı 20 (Temmuz-Aralık 2008), 5. Nitekim hicri 322 tarihinde vefat eden Ebu Müslim el-Isfahânî, bu konuyu uzun uzadıya işlemiş ve birçok delil ileri sürerek neshin olmadığını ispatlamaya çalışmıştır. Bkz. Ebu Muhammed b. Bahr Müslim el-Isfahani, Tefsiru Ebi Müslim Muhammed b. Bahr el-Isfahani (Câmiu’t-Te’vîl li Muhkemi’t-Tenzîl), (Cem’: Hıdır Muhammed Nebha), (Mevsuatu Tefasiri’l-Mu’tezile) (y.y, ts.), 45-46. Ayrıca bkz. Ali Galip Gezgin, “Kur’an’da ‘Nesh Problemi’ne Eleştirel Bir Yaklaşım”, İslami Araştırmalar Dergisi, cilt 14, sayı 1 (2001), 49-62. Bkz. Mücahid b. Cebr, Tefsîru’l-İmam Mücahid b. Cebr, (Tahk. Muhammed Abdusselam Ebu’nNeyl), Medinetu Nasr, Daru’l-Fikri’l-İslami el-Hadise, 1410/1989, 210-211; Bedruddin Muhammed b. Abdillah ez-Zerkeşi, el-Burhan fî Ulûmi’l-Kur’ân, (Tahk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim), (3. baskı), (el-Kahire: Mektebetu Dari’t-Turas, 1404/1984), II/28-44; Celaluddin esSuyuti, el-İtkan fi Ulûmi’l-Kur’ân, (Takd: Mustafa Dib el-Buğa), (Dimaşk-Beyrut: Daru İbn Kesir, 1422/2002), II/700-723; Muhammed Abdulazim ez-Zerkânî, Menahilu’l-İrfan fi Ulumi’lKurân, (Tahk. Fevvaz Ahmed Zemerli), (Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-Arabi, 1415/1995), II/136-141; Ali Galip Gezgin, “Kur’an’da ‘Nesh Problemi’ne Eleştirel Bir Yaklaşım”, 49; Özge Ergin, Muhammed İzzet Derveze’nin Tefsirinde Nesih, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Ankara: 2010), 14. Veysel Güllüce, “Kur’an’da Nesh Edilmiş Ayet Var mıdır?”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl 10, sayı 26 (Kış 2006), 74. Bkz. Talat Koçyiğit, “Kitap ve Sünnette Nesh Meselesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt XI, (Ankara: 1963), 93-108; Remzi Kaya, “Kur’an-ı Kerim’de Mensuh Ayetler”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 6, sayı 6 (1994), 217; Remzi Kaya, “Kur’an-ı Kerim’de Neshi İddia Edilen Ayetler”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 7, sayı 7 (1998), 355; Ömer Faruk Atan, Usul-i Fıkıhta Nesih, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Şanlıurfa: 2005), 3. Ayrıca bkz. Abdullah Aydemir, “Mensuh Ayetler”, Diyanet Dergisi Dini-İlmi-Edebi Üç Aylık Dergi, cilt 24, sayı 4 (Ekim-Kasım-Aralık 1988), 54-55. Bkz. Katâde b. Diâme, Kitâbu’n-Nâsih ve’l-Mensûh fi Kitâbillahi Teâlâ, (Tahk. Hatim Salih edDamin), (Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1406/1985); Ebu Ubeyd Kasım b. Selâm, en-Nâsih ve’lMensûh fi’l-Kur’ani’l-Aziz ve ma fihi mine’l-Ferâidi ve’s-Sünen, (Dirase ve tahkik: Muhammed b. Salih el-Mudeyfer), (er-Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, ts.); Ebu’l-Kasım Hibetullah b. Selâme, enNâsih ve’l-Mensûh, (Şeriketu Mektebeti ve metbaati Mustafa elbabi ve şurekauh, 1387/1967); İbn Hazm el-Endelûsî, en-Nâsih ve’l-Mensûh fi’l-Kur’ani’l-Kerim, (Tahk. Abdulğaffar Süleyman el-Bendari), (Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1406/1986). Bkz. Muhammed Reşid Rızâ (Muhammed Abduh), Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm (Tefsîru’l-Menâr), (6. baskı), (el-Kâhirer: Dâru’l-Menâr, 1366/1947), I/414-415. Ayrıca bzk. İdris Şengül, “Ulumu’l-Kur’an Konusu Olarak Nasih ve Mensuh”, Diyanet İlmi Dergi, cilt 38, sayı 3 (Ankara: Temmuz-Ağustos-Eylül 2002), 104. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 68 İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Bazı Hassas Konular Hakkındaki Görüş ve Tercihleri Üzerinde Bir Anket Uygulaması ve Anketin Değerlendirilmesi anlayıştan farklı düşündüklerini belirtmiş ve Kur’an’ın kendi ayetleri arasında neshin varlığını kabul etmemişlerdir.8 Günümüzde bazı Arap ülkelerinde böyle bir tartışma yok ise de, Mısır ve Türkiye başta olmak üzere bazı ülkelerde âlimler arasında konu, tarihte olduğundan çok daha fazla işlenir olmuştur.9 Bugün bilhassa Türkiye’de konuyla ilgili ciddi bir literatür oluşmuş; azımsanmayacak kadar çok alim (bilhassa Tefsir anabilim dalı öğretim üyeleri), yazdıkları konuyla ilgili ilmi eserlerinde nesih olayını akademik düzeyde tartışmış ve bunların önemli bir kısmı, tarih boyunca gelen anlayıştan farklı olarak Kur’an’ın ayetleri arasında neshin vaki olmadığı kanaatine vardıklarını söylemişlerdir.10 Tefsir Usulü dersinde okuttuğumuz Usul kitaplarımızda da konuya genişçe yer verilmiş; her iki tarafın da kanaatleri serdedilmiştir. Ben derslerimde konuyla ilgili çalışmalar yapmış hocalarımızın eserlerini11 önermekle birlikte Muhsin Demirci Hocamızın Tefsir Usulü kitabını kaynak olarak almış ve dersleri oradan takip etmiştim. Muhsin Hoca da konuyu etraflı bir şekilde işledikten sonra, neshin olmadığı yönündeki kanaati paylaştığını belirtmiştir.12 Derste konuyu işlerken dönem sonunda böyle bir anketle öğrencilerin fikirlerini almayı düşündüğüm için mümkün olduğunca iki tarafın da görüşlerini detaylı ve anlaşılır bir şekilde anlatmış, kendi kanaatimi ise belirtmemeye gayret göstermiştim. Hatta –tercihleri üzerinde etkili olmayayım diye- öğrencilerimin bu yöndeki sorularına net cevap vermekten kaçınmıştım. Dolayısıyla diyebilirim ki, öğrencilerimin tercihleri büyük ölçüde objektiftir ve bilinçlidir. Çünkü onlar her iki tarafın da görüşlerini bilerek hareket etmişler ve ona göre kendi tercihlerini izhar etmişlerdir. 8 9 10 11 12 Bkz. Muhsin Demirci, Tefsir Usulü, (İstanbul: İfav yayınları, 2009), 245. Bkz. Hasan Ahmed, “Nesh Teorisi”, (Çev. Mehmet Paçacı), İslami Araştırmalar Dergisi, cilt 1, sayı 3 (1987), 109; Muhammed el-Hudari Bek, Usulu’l-Fıkh, (el-Kahire: el-Mektebetu’tTicariyye el-Kubra, 1389/1969), 263 (özellikle lafzı mensuh hükmü baki nesh çeşidine eleştiri yapıyor.). Bkz. Ömer Rıza Doğrul, Kur’an-ı Kerim’in Tercüme ve Tefsir-i Şerifi Tanrı Buyruğu, (İstanbuıl: Ahmet Halil Kitabevi, 1947), I/1; Süleyman Ateş, Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri, (İstanbul: Yeni Ufuklar neşriyat, 1988), I/215; Hayreddin Karaman-Mustafa Çağrıcı-İbrahim Kafi Dönmez-Sadrettin Gümüş, Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir, (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2006), I/34-35; I/178-179; M. Zeki Duman, “Kur’an’da Neshe Delil Gösterilen ve Mensuh Addedilen Ayetlerin Mana Yönünden Yeniden Değerlendirilmeleri”, Tarihten Günümüze Kur’an İlimleri ve Tefsir Usulü, (Edit. B. Gökkır ve diğerleri), (İstanbul: İlim Yayma Vakfı, 2009), 79-105; M. Zeki Duman, “Kur’an-ı Kerim’de Neshe Delil Gösterilen ve Mensuh Addedilen Ayetlerin Mana Yönünden Yeniden Gözden Geçirilip Değerlendirilmeleri”, Bilimname, XVII, sayı 2 (2009), 9-50; Yaşar Nuri Öztürk, Kur’an’daki İslam, İstanbul: yeni Boyut Yayınları, 1997, 396-398; Mustafa İslamoğlu, Hayat Kitabı Kur’an Gerekçeli MealTefsir, (İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2008), 41; Süleyman Ateş, Kur’an’da Nesh Meselesi, (İstanbul: Yeni Ufuklar neşriyat, 1996); M. Sait Şimşek, Kur’an’ın Anlaşılmasında İki Mesele, (İstanbul: Ekin yayınları, 2004); 79, 90; M. Sait Şimşek, Günümüz Tefsir Problemleri, (Konya: Kitap Dünyası, ts.); M. Sait Şimşek, “Kur’an’da Nesh Meselesi”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 2 (1986), 246; M. Sait Şimşek, “Kur’an’da Nesh Problemi”, 1. Kur’an Haftası Kur’an Sempozyumu 03-05 Şubat 1995 Kur’an’ın Aydınlığına Doğru, (Ankara: Fecr Yayınları 1995), 118-126; Ali Bakkal, “Kur’an’da Mensuh Ayetlerin Sayısı”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt II (Şanlıurfa: 1996), Ali Galip Gezgin, “Kur’an’da ‘Nesh Problemi’ne Eleştirel Bir Yaklaşım”, 59-61. Bkz. Süleyman Ateş, Kur’an’da Nesh Meselesi, (İstanbul: Yeni Ufuklar neşriyat, 1996 M. Sait Şimşek, Kur’an’ın Anlaşılmasında İki Mesele, (İstanbul: Yöneliş yayınları, 1997); M. Sait Şimşek, Günümüz Tefsir Problemleri, (Konya: Kitap Dünyası, ts.). Bkz. Muhsin Demirci, Tefsir Usulü, 244-262. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 69 Prof. Dr. Hidayet Aydar Bir dönem boyunca Tefsir Usulü dersini işlediğim ikinci öğretim birinci sınıf birinci yarıyıl (1-A) şubesinde okuyan 24 öğrenci ile birinci öğretim dördüncü yarıyıl ile ikinci öğretim dördüncü yarıyıldan 130 öğrenciye “Sizce Kur’an ayetleri arasında nesih var mıdır?” diye sormuş ve şu ana kadar öğrendiğiniz bilgiler çerçevesinde bu soruya cevap vermelerini istemiştim. İşte öğrencilerimin tercihleri: Şıklar Evet, nesih vardır Hayır nesih yoktur Yorum yok Toplam Güz Dönemi % Sayı % 50 12 % 17 4 % 33 8 % 100 24 Bahar Dönemi Sayı % %28 37 %48 62 %24 31 %100 130 Toplam % Sayı %32 49 %43 66 %25 39 154 %100 Kur’an ayetleri arasında neshin olup olmaması konusundaki görüşlerine göre dağılım (Tablo 3) Kur'an'da Neshin Olup Olmadığına Göre Dağılım (Toplam 154) 43% 70 32% 60 25% 50 40 Seri 1 30 20 10 0 Evet vardır 49 Hayır yoktur 66 70 Yorum yok 39 Kur’an ayetleri arasında neshin olup olmaması konusundaki görüşlerine göre dağılım (Grafik 3) Gerek yukarıdaki tablo, gerekse grafik bize gösteriyor ki, öğrencilerin %32’si (49 kişi) Kur’an ayetleri arasında neshin vaki olduğuna inanmaktadır. Kur’an ayetleri arasında nesih yoktur diyenlerin oranı %43’tür (66 kişi). %25’lik bir öğrenci gurubu (39 kişi) da bu konuda tercih yapmaktan çekinmiş ve yorum yapmamıştır. Buna göre sınıfta işlenen konuda Kur’an ayetleri arasında neshin olmadığı anlayışı daha hâkim olmuş ve daha çok taraftar bulmuştur. Bana öyle geliyor ki, bu hususta tercih yapmayan %25’lik gurupta da neshin olmadığı yönündeki görüş ağır basmaktadır, fakat henüz bazı tereddütleri olduğu ve üstelik öteden beri hep böyle öğrendikleri için bu şıkkı açıkça tercih etmemişlerdir. Buna göre onları da kattığımızda neshin varlığını kabul etmeyenlerin oranı da %70’e yaklaşmaktadır. Ama tabii ki bunun kesin böyle olduğunu iddia edemeyiz. Kız-erkek ayrımı açısından baktığımızda neshin varlığını kabul eden erkek ve kızların sayısı birbirine oldukça yakındır (24/25). Oransal olarak baktığımızda kızların %24’ü, erkeklerin ise %46’sı Kur’an ayetleri arasında neshin olduğunu belirtmiştir. Nesih yoktur şıkkına göre bakarsak kızların %50’si (50 kişi), erkeklerin ise %30’u (16 kişi) Kur’an ayetleri arasında neshin olmadığını söylemişlerdir. Diğer şıklar konusunda da –aşağıdaki grafikte de görüldüğü gibi- yakın bir sonuç vardır. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Bazı Hassas Konular Hakkındaki Görüş ve Tercihleri Üzerinde Bir Anket Uygulaması ve Anketin Değerlendirilmesi 50 50 45 40 35 30 25 24 26 25 Kızlar Erkekler 20 16 13 15 10 5 0 Evet vardır 49 Hayır yoktur 66 Yorum yok 39 Kur’an ayetleri arasında neshin olup olmaması konusunda kız-erkek ayrımına göre dağılım (Grafik 4) Buna göre kızlar daha ziyade Kur’an ayetleri arasında neshin vaki olmadığına inanırken, erkekler ağırlıklı olarak Kur’an ayetleri arasında neshin olduğuna inanmaktadırlar. 2 – eş-Şeyhu… Kur’an’dan bir ayet midir? Nesih konusuyla bağlantılı olarak derste işlediğimiz ve üzerinde münakaşalar yaptığımız konulardan biri de pek çok muteber kaynağımızda, önceleri Kur’an’dan bir ayet iken, sonradan lafzı neshedildiği için Kur’an’da yer almadığı belirtilen “eş-şeyhu ve’ş-şeyhetu…” rivayeti oldu. Erbabının bildiği gibi pek çok hadis ve tefsir kaynağımızda hatta fıkıh kitaplarımızda böyle bir ayetin varlığı dile getirilmektedir. Buna göre Hz. Peygamber zamanında ( الشيخ والشيخة إذا زنيا فارجموهما ألبتة مكاال من هللا وهللا عزيز )حكيم13 (yaşlı bir erkek veya kadın –yahut evli bir erkekle kadın- zina ederlerse onları Allah’tan bir ceza olarak kesinlikle recmedin, şüphesiz ki Allah azizdir, hakimdir) diye bir ayet var idi ve Hz. Peygamber zina konusunda buna göre hüküm veriyordu. 14 Nitekim zina yapanların cezasını düzenleyen Nur suresi 2. ayetin ifade ettiği 100 sopa hükmünün,15 bu sözünü ettiğimiz ayetle –evliler hakkında- neshedildiği ve sadece bekârlarla ilgili olduğu;16 evli olup da zina edenlerin ise, yukarıda geçen “eş-şeyhu ve’şşeyhetu…” ayetinin hükmü gereği recmedilmeleri gerektiği belirtilmiştir.17 Hatta Hz. 13 14 15 16 17 Ahmed ibn Hanbel, Müsnedu Ahmed b. Hanbel, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981, V/132. Bkz. Abdullah Aydemir, “Mensuh Ayetler”, Diyanet Dergisi Dini-İlmi-Edebi Üç Aylık Dergi, cilt 24, sayı 4 (Ekim-Kasım-Aralık 1988), 67-68. Bu konuda bazı psikolojik değerlendirmeler için bkz. Şeyhulsilam Ebu’l-Abbas Takiyyuddin Ahmed b. Abdulhalim İbn Teymiyye el-Harrani, Tefsiru Sureti’n-Nur, (Raciu nususihi: Dr. Abdulali Abdulhamid Hamid), (Bombay: ed-Dar es-Selefiyye, 1408/1978), 31-39. Bkz. Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed Ebubekir el-Kurtubi, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân ve’l-Mubeyyin li ma Tedammenehu mine’s-Sunneti ve’l-Âyi’l-Furkan, (Tah. Dr. Abdullah Abdulmuhsin et-Turki), (Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1427/2006), XV/102. Bkz. eş-Şafii, El-İmam Muhammed b. İdris, Tefsîru’l-İmâm eş-Şâfiî li Ebî Abdillah Muhammed b. İdrîs el-Mutallabi el-Kureşî, (Cem-Tahk-Dirase: Ahmed b. Mustafa el-Ferrân), (er-Riyâd: Dâru’t-Tedmuriyye, 1427/2006), 546-556, 1102-1106; Ebubekir Ahmed b. Ali er-Razi elCassas, Ahkâmu’l-Kur’ân, (Tahk. Muhammed Sadık Kumhâvî), (Beyrut: Daru İhyai’t-Turasi’lArabi-Müessestu’t-Tarihi’l-Arabi, 1412/1992), V/94-95; Ebubekir Muhammed İbnu’l-Arabi, Ahkâmu’l-Kur’ân, (Talik: Muhammed Abdulkadir Ata), (Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.), I/458-462, III/333-334; Ebu Muhammed Abdulhak İbn Atiyye el-Endulusî, el-Muharrereu’lVeciz fi Tefsiri’l-Kitabi’l-Aziz, (Tahk Abdusselam Abduşşafi Muhammed), (Beyrut: Daru’lKutubi’l-İlmiyye, 1422/2001), IV/161; İmâduddîn Muhammed el-Kiyâ el-Herrâsî, Ahkâmu’l- Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 71 Prof. Dr. Hidayet Aydar Ömer’e atfedilen ve Buhari ve diğer bazı hadis kitaplarımızda da geçen bir rivayete göre, o bir gün minbere çıkmış ve kendisini dinlemekte olan cemaate, “Şüphesiz ki Allah, Muhammed’i hak peygamber olarak gönderdi, ona kitap indirdi. Allah’ın indirdiği şeyler içerisinde ‘yaşlı bir erkekle yaşlı bir kadın –veya evli bir erkekle evli bir kadın- zina ettikleri zaman onları Allah’tan bir ceza olmak üzere recmedin…’ şeklinde bir ayet vardı. Bizler o ayeti okuduk, anladık ve ezberledik. Bunun içindir ki Rasulullah bu ayete göre amel edip zina yapanları recmetti; Ebubekir bu ayete göre amel edip zina yapanları recmetti. Ama insanların üzerinden uzun zaman geçerse korkarım ki birisi çıkıp ‘biz Allah’ın kitabında recmi göremiyoruz’ der de, Allah’ın indirdiği farizayı terk ederek sapkınlığa düşer. Gerçekten de erkek ve kadınlardan zina eden kimse üzerine – muhsan olmak, beyyine veya gebelik yahut itirafta bulunmak şartıyla- recim Allah’ın kitabında sabit bir haktır.18 Vallahi eğer insanların ‘Ömer Kur’an’a ilave yapıyor’ demelerinden çekinmeseydim, o ayeti Kur’an’a yazdıracaktım” demiştir.19 Dersimizde bu konuyu da öğrencilerime kendi görüşümü katmadan uzun uzadıya anlattım. Konuyu hem Tefsir Usulü dersi işlediğimiz ikinci öğretim birinci sınıf (1-A) öğrencileri (24 kişi), hem I. ve II. öğretim 2. sınıf öğrencileri (130 kişi), hem de Seçmeli Ahkâm Ayetleri dersini işlediğimiz birinci öğretim dördüncü sınıf öğrencileriyle (37 kişi) işledik. Dönem sonunda kendilerine “eş-şeyhu ve’ş-şeyhatu…” diye başlayan ve zina yapan evli insanların recmedilmesi gerektiğini belirten ifadenin daha önce Kur’an’dan bir ayet olduğuna dair Buhari’de bir rivayetin geçtiğini ve bu rivayet çerçevesinde yapılan tartışmaları öğrendiniz. Buna göre bu ifadenin Kur’an’dan bir ayet olup olmadığı konusundaki görüşünüz nedir?” diye sordum. İşte öğrencilerimin verdiği cevaplar: Tercihler Evet Kur’an’dan bir ayettir Hayır Kur’an’dan bir ayet değildir Yorum yok Toplam Öğrenci adedi 36 64 91 191 % % 19 % 34 % 47 % 100 Eş-şeyhu ve’ş-şeyhetu… rivayetinin Kur’an’dan bir ayet olup olmadığı konusundaki tercihlerine göre dağılım (Tablo 4) 18 19 Kur’ân, (Tash. Komisyın), (Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1403/1983), I/374-378, III/290; Muhammed Fahruddin er-Razi, Tefsiru’l-Fahr er-Razi (et-Tefsir el-Kebir-Mefatihu’l-Ğayb), (Beyrut: Daru’l-Fikr, 1401/1981), III/249, XXIII/136; el-Kurtubi, VI/139, 144-149; Abdulkadir Şiybe el-Hamd, Tefsîru Âyâti’l-Ahkâm, (er-Riyâd: Mektebetu Ubeykan, 1427/2006), 217-221; İmaduddin Ebu’-Fida İsmail İbn Kesir, Tefsiru’l-Kur’âni’l-Azim, (Tahk. Heyet), (el-Kahire: Mektebetu Kurtuba-Mektebu Evladi’ş-Şeyh li’t-Turas, 1421/2000), X/159-162; Şemsuddin esSerahsî, Kitâbu’l-Mebsût, (Beyrut: Daru’l-Ma’rife, ts.), IX/36-37; Ebu Zekeriya Muhyuddin bin Şeref en-Nevevî, Kitabu’l-Mecmû’ Şerhu’l-Muhezzeb li’ş-Şirâzî, (Tahk. Muhammed Necip elMutii), (Cidde: Mektebetu’l-İrşad, ts.), XXII/34-35; Muhammed b. Ahmed, İbn Rüşd el-Kurtubî, Bidâyetu’l-Müçtehid ve Nihâyetu’l-Muktesid, (Beyrut: Daru’l-Ma’rife: 1402/1982), II/435; Muvaffikuddin Ebu Muhammed Abdullah İbn Kudâme, el-Muğnî, (Tahk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turki-Abdulfettah Muhammed el-Hulv), (er-Riyad: Daru Alemi’l-Kutub, ts.), XII/309-312. Bkz. Muhammed b. İsmail el-Buhari, Sahihu’l-Buhari, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981, Hudud, 31; Ebu İsa Muhammed b. İsa et-Tirmizi, Sünenu’t-Tirmizi, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981, Hudud, 7; Ebu Davud Süleyman b. El-Eşas es-Sicistani, Sünenu Ebi Davud, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981, Hudud, 23; Ebu Abdillah Muhammed İbn Mace, Sünenu İbn Mace, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981, Hudud, 9; Darimi, Hudud, 16; Malik b. Enes, el-Muvatta, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981, Hudud, 10; Ahmed ibn Hanbel, Müsned, I/23. Bkz. Ebu Davud, Hudud, 23; Malik, Muvatta, Hudud, 1; Ahmed ibn Hanbel, Müsned, V/183. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 72 İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Bazı Hassas Konular Hakkındaki Görüş ve Tercihleri Üzerinde Bir Anket Uygulaması ve Anketin Değerlendirilmesi eş-Şeyhu ve'ş-şeyhetu İbaresinin Kur'an'dan Ayet Olup Olmadığına Göre Dağılım (Toplam 191) 47% 100 34% 80 60 19% Kur'an'dan bir ayet olduğuna inanıyorum 36 Kur'an'dan bir ayet olduğuna inanmıyorum 64 40 Yorum yok 91 20 0 1 Eş-şeyhu ve’ş-şeyhetu… rivayetinin Kur’an’dan bir ayet olup olmadığı konusundaki tercihlerine göre dağılım (Grafik 5) Tablo ve grafikten de anlaşıldığı üzere öğrencilerin %19’u bu ifadenin Kur’an’dan bir ayet olduğuna inandığını belirtmiş; %34’ü ise bu ifadenin ayet olmadığı kanaatinde olduğunu yazmıştır. Görülüyor ki bu ifadenin Kur’an’dan olmadığına inanan ve bunu açıkça belirten öğrencilerin oranı, bu ifadenin Kur’an’dan bir ayet olduğuna söylediğini belirtenlerden daha fazladır ve neredeyse onların iki katıdır. 191 öğrencinin %47’si, yani yarıya yakını bu konuda bir tercih yapmaktan kaçınmıştır. Öyle anlaşılıyor ki, öğrencilerin kafası bu konuda karışıktır, bir tercih yapmaktan çekiniyorlar. Zira konu hassas, konu önemli. “Değildir” derlerse, belki de ayet olan bir ifadeyi Kur’an’dan nefyetmiş olacaklar; “Kur’an’dan ayettir” derslerse, belki de Kur’an’dan olmayan bir ifadeyi ona ilave etmiş olacaklar… Bu hassasiyet, onları da “hassas” davranmaya itmiş ve büyük bir kısmı yorumdan kaçınmıştır. Tercih yapmayan bu öğrencilerin büyük bir kısmının zihninde bu ifadenin Kur’an’dan bir ayet olmadığı yönündeki fikir daha etkindir. Zira bunun Kur’an’dan bir ayet olduğuna inansalardı, bunu açıkça belirtirlerdi. Belirtmediklerine göre, demek ki olmadığı şeklindeki kanaat daha ağırdır. Ancak içlerinde bazı tereddütler vardır ve bu fikir henüz zihinlerinde olgunlaşmamıştır. Hem bundan dolayı, hem de yukarıda sözünü ettiğimiz hassasiyetin de etkisiyle bu öğrenciler tercih yapmaktan kaçınmışlardır. Buna göre onları da kattığımızda bu ifadenin Kur’an’dan olmadığına inananların oranı %80’lere varmaktadır. Ne var ki bunun böyle olduğu yönünde elimizde net veriler yoktur. Kız erkek ayrımına göre baktığımızda ise, aşağıdaki grafikte de görüldüğü gibi, bu ifadenin Kur’an’dan bir ayet olduğuna inanan kızların oranı %18, erkek öğrencilerin oranı ise %21’dir. Kızların %44’ü bu ifadenin ayet olduğuna inanmadığını söylerken, bunu söyleyen erkeklerin oranı %14’tür. Yorum yapmayan kızların oranı %38, erkeklerin ise %65’tir. Buna göre kızların çoğunluğu bu ifadenin Kur’an’dan bir ayet olduğuna inanmadığını söylerken, erkelerin çoğunluğu bu konuda tercih yapmaktan kaçınmakla beraber, bu ifadenin Kur’an’dan olduğuna inananların oranı, inanmadığını söyleyenlerden daha fazladır. Yani kızlara göre ayet değil, erkeklere göre ayettir. Bu sonuç kızların bu konuda daha serbest düşündüklerini, erkeklerin ise daha mutaassıp olduklarını göstermektedir. Esasen nesih konusunda da buna benzer bir sonuç ortaya çıkmış idi. Bu arada belirtelim ki bu ifadenin Kur’an’dan olup olmadığı konusunda yorum yapmayan kızların oranı da oldukça yüksektir. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 73 Prof. Dr. Hidayet Aydar 60 55 48 50 43 40 Kızlar 30 Erkekler 22 20 14 9 10 0 Kur'an'dan bir ayettir 36 Kur'an'dan bir ayet değildir 64 Yorum yok 91 Eş-şeyhu ve’ş-şeyhetu… rivayetinin Kur’an’dan bir ayet olup olmadığı konusunda kız-erkek ayrımına göre dağılım (Grafik 6) 3 – Recim Hususu Bu bağlamında sorduğumuz diğer bir soru da “Sizce bugün de recim cezası aynen uygulanmalı mıdır?” şeklindeki sorudur. Burada sorudan kastımız şer’i kuralların uygulanmakta olduğu bir ortamda bu cezanın uygulanması hususudur. Öğrencilerimiz de cevaplarını bu çerçevede vermişlerdir. Ülkemizde işlenen zina suçuna recim gibi bir cezanın verilmesi hususu söz konusu edilmemiştir. Bunu bilhassa belirtmek isteriz. Bu soruyu sadece Ahkâm ayetleri dersini işlediğimiz 37 son sınıf öğrencisine sordum. Çünkü zina konusunu ve zinanın hükmünü, terettüp eden cezaları ve bu arada recim cezasını20 onlarla birlikte detaylı bir şekilde işledik. Kur’an’da recim kelimesi mevcut olmakla birlikte21 “zina yapan evli erkek veya kadını taşlayarak öldürmek” manasında bu kelimenin Kur’an’da geçmediği ve böyle bir hükmün Kur’an’da bulunmadığı, 22 zina yapan evli erkek (muhsan) ve kadının (muhsana) recm edileceğini belirten ifadenin, yukarıda geçtiği gibi bazı âlimlerimiz tarafından metni mensuh hükmü baki, yani metni Kur’an’da mevcut olmamakla birlikte hükmünün cari bir ayet olduğu şeklinde değerlendirildiği,23 bir kısmına göre ise bu hükmün Hz. Peygamber’in uygulaması ile sünnet haline geldiği24 hususlarını işlemiştik. Bu arada zaman zaman bazı Müslüman 20 21 22 23 24 Bkz. İbrahim Canan, “İslam Hukukunda Zina Suçunun Mahiyeti ve Cezası”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt XXXIII, 61-100. Bkz. er-Rağıb el-Isfehani, el-Müfredat fi Ğaribi’l-Kur’an, (Tahk. Safvan Adnan ed-Davudi), (Beyrut-Dimaşk: Daru’l-Kalem-Daru’ş-Şamiyye, 1412), 190. Bkz. Y.N. Öztürk, Kur’an’daki İslam, 624; Yaşar Nuri Öztürk, Kur’an’ın Temel Kavramları, (İstanbul: Yeni Boyut yayınları, 1991), 715; Hüseyin Tekin Gömenoğlu, “Kur’an-ı Kerim’de Olmayan ve Onunla Çelişen Ceza: Recm”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sayı 2 (2003), 118. Bkz. Ebu Muhammed İsmail b. Abdurrahman es-Süddî el-Kebîr, Tefsiru’s-Suddî el-Kebîr, (Cem’: Muhammed Ata Yusuf), (el-Mensure: Daru’l-Vefa, 1414/1993), 198; el-İmam Ebubekir Muhammed b. İbrahim el-Münzir en-Neysâbûrî, Kitabu Tefsiri’l-Kur’an, (Tahk. Sa’d. B. Muhammed es-Sa’d), (el-Medine el-Munevvere; Daru’l-Meâsir, 1423/2002), 600-602; Muhsin Demirci, “Nesih Bağlamında Recim Ayeti Sorunu”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 18 (2000), 113-114; Hamza Aktan, “Recim Cezası Örneğinde Sosyal Değişim Olgusu ve Kur’an”, Çağımızda Sosyal Değişme ve İslam, (2002 Yılı Kutlu Doğum Sempozyumu Tebliğ ve Müzakereleri), (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007), 418-419; Ömer Faruk Atan, Usul-i Fıkıhta Nesih, 88. Bkz. es-Serahsî, Kitâbu’l-Mebsût, IX/36-37; en-Nevevî, Kitabu’l-Mecmû’ XXII/34-35; İbn Rüşd, Bidâyetu’l-Müçtehid, II/435; İbn Kudâme, el-Muğnî, XII//309-312; el-Kurtubi, el-Câmi’ li Ahkâmi’l-Kur’ân, VI/114, el-Kiyâ el-Herrâsî, Ahkâmu’l-Kur’ân, I-II/374-375; Ebu’l-Ferec Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 74 İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Bazı Hassas Konular Hakkındaki Görüş ve Tercihleri Üzerinde Bir Anket Uygulaması ve Anketin Değerlendirilmesi ülkelerinde infaz edilen recim cezalarıyla ilgili basına yansıyan haberleri ve bu haberlerin veriliş tarzını; genel olarak dünya kamuoyunun ve özel olarak da Türkiye kamuoyunun bunu değerlendirişi ile ilgili hususları da tartıştık.25 Onlara “evet recim cezası uygulanmalıdır”; “hayır, başka bir ceza uygulanmalıdır” ve “yorum yok” şeklinde üç şık sundum. Buna göre öğrencilerimin soruya verdiği cevaplar şöyledir: Tercihler Recim uygulanmalıdır Başka bir ceza uygulanmalıdır Yorum yok Toplam Öğrenci adedi 17 9 11 37 % oranı % 46 % 24 % 30 % 100 Recim cezasının bugün de uygulanması gerekip gerekmediği konusundaki görüşlerine göre dağılım (Tablo 5) Bugün de Recim Cezasaının Uygulnması Gerekip Gerekmediğine Göre Dağılım (Toplam 37) 20 46% 15 24% 30% 10 Seri 1 5 0 Recim uygulanmalıdır 17 Başka bir ceza uygulanmalıdır 9 Yorum yok 11 Recim cezasının bugün de uygulanması gerekip gerekmediği konusundaki görüşlerine göre dağılım (Grafik 7) Yukarıdaki tablo ve grafikten de anlaşıldığı gibi, öğrencilerin %46’sı, yani ekseriyeti bugün de şeriatla yönetilen ülkelerde recim cezasının uygulanması gerektiğine inandığını söylemiştir. %24’ü recim yerine başka bir cezanın uygulanması gerektiği anlayışındadır. Öğrencilerin %30’u ise bu konuda yorum yapmamıştır. Biz burada da yorum yapmayan %30 civarındaki öğrenci gurubunun, aslında recim değil, başka bir cezanın uygulanması gerektiği fikrinde olduğunu zannediyoruz. Zira “recim cezası uygulanmalıdır” diyenler, zaten bu tercihlerini açıkça yapmışlardır. Tercih yapmayanlar, “recimden farklı bir cezanın uygulanmasından yana olmakla birlikte, henüz bu konuda ikna olmamışlardır, hala kafalarında bazı soru işaretleri vardır, bundan dolayı açık bir şekilde tercih yapmaktan çekinmişlerdir” diye düşünüyoruz. Bunları da “recimden başka bir ceza uygulanmalıdır” diyenlere eklersek, o zaman recimden başka bir cezanın uygulanmasını tercih eden öğrencilerin oranı %50’yi geçer. Bu hususa kız ve erkek öğrenci ayrımına göre bakarsak, aşağıdaki grafikten de anlaşıldığı üzere 11 kız, yani kızların %44’ü, erkeklerin ise %50’si bugün de şeriatla yönetilen ülkelerde recim cezasının aynen uygulanması gerektiğini söylemiştir ki, oranlar birbirine yakındır. Farklı bir ceza uygulanmalı diyen 9 öğrencinin 8’i kızdır ki, 25 Abdurrahman İbnu’l-Cevzi, Zâdu’l-Mesîr fi İlmi’t-Tefsir, (Beytur: el-Mektebetu’l-İslami, 1404/1984), II/35; el-Fahr er-Razi, Tefsiru el-Fahr er-Razi IX/240. Bu konuda ayrıca bkz. Aktan, “Recim Cezası Örneğinde Sosyal Değişim Olgusu ve Kur’an”, 414; Gömenoğlu, “Kur’an-ı Kerim’de Olmayan ve Onunla Çelişen Ceza: Recm”, 117. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 75 Prof. Dr. Hidayet Aydar bu, kız öğrenci toplamı içinde %32’ye tekabül etmektedir ve önemli bir oran sayılır. Sadece 1 erkek bu şıkkı tercih etmiştir ki bu da erkekler arasında %8’e denk gelmektedir. Yorum yok diyen kızlar ve erkekler arasında da sayısal olarak bir yakınlık vardır. Oransal olarak ise bu şıkkı tercih eden kızların oranı %24, erkelerin ise %42’dir. Buna göre recimden farklı bir ceza uygulanmalıdır diyenler arasında kızların oranı daha yüksektir. Bu konuda kafası karışık olduğu için net bir tercih yapmayanlar arasında ise erkeklerin oranı yüksektir. Ama her iki guruptan da “recim uygulanmalıdır” diyenlerin oranı daha yüksektir. 12 11 10 8 8 6 6 6 5 Kızlar Erkekler 4 2 1 0 Recim uygulanmalıdır 17 Başka bir ceza uygulanmalıdır 9 Yorum yok 11 Recim cezasının bugün de uygulanması gerekip gerekmediği konusunda kız-erkek ayrımına göre dağılım (Grafik 8) 4 – Cezaların Tarihselliği Derslerimizde konu gereği Kur’an’da ve Sünnette/şeriatta sözü geçen hadleri işlerken, bu hadlerin “tarihsel” olup olmadığı hususunu da işliyorduk. Bu çerçevede önce öğrencilerle Kur’an hükümlerinin tarihselliği konusunu işlemiş, tarihsellik hakkında bilgi vermiş,26 sonra da onlara ankette “Biri size el kesme, sopayla dövme gibi Kur'an'da geçen cezaların "tarihsel" olduğunu, onların yerine bugün farklı cezaların verilebileceğini söylüyor. Siz onun bu görüşünü nasıl değerlendiriyorsunuz?” diye bir soru yöneltmiştik. İşte öğrencilerimizin tercihleri: Tercihler Bu hükümlerin hiçbir şekilde değişmemesi, aynen uygulanması gerektiğine inanıyorum 26 Öğrenci adedi 58 % oranı % 45 Bunun için bkz. Şevket Kotan, “Kur’an’ı Anlama ve Yorumlamada Tarihselci Yaklaşımlar ve Sorunları”, Dini Hükümlerin Kaynağı ve Dini Metinlerin Anlaşılması Konusundaki Çağdaş Yaklaşımlar Çalıştayı (18-19 Aralık 2009), (Edit. Cengiz Kallek), (İstanbul: İsam Yayınları 2010), 405-456; M.usa K. Yılmaz “Tarihsellik Bağlamında Tefsir Geleneğinde Değişim”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl 8, sayı 21 (Güz 2004), 13-24; Zekeriya Pak, “Kur’an’ın Tarihselliği ve İbadetlerde Tarihsellik”, Dini Araştırmalar, cit 8, sayı 22, 105-122; Mehmet Paçacı, “Kur’an ve Tarihsellik Tartışması”, Kur’an’ı Anlamada Tarihsellik Sorunu (Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri), 8-10 Kasım 1996 Bursa (Edit. Abdülhamit Birışık), (Bursa: Kurav Yayınları, 2005), 21-33; Mehmet Paçacı, “Kur’an ve Tarihselci Yorum”, Kur’an ve Dil Dilbilim ve Hermenötik Sempozyumu 17-18 Mayıs 2001 Van, (Erzurum, ts.), 75-80; Mustafa Öztürk, “Kur’an’ın Tarihsel Bir Hitap Oluş Keyfiyeti”, İslami İlimler Dergisi, Yıl 1, sayı 2 (Güz 2006), 59-77; Ferhat Koca, “Kur’an-ı Kerim’deki Fıkhi Hükümlerin Evrensellik ve Tarihselliğini Tesbit Konusunda Bir Ölçüt Denemesi”, Kur’an Mesajı İlmi Araştırmalar Dergisi, Sayı 10-11-12 (Ağustos-Eylül-Ekim), 71-103; Salih Akdemir, “Kur’an’ı Anlamada Tarihsellik ve Bütünsellik Sorunu”, ”, Kur’an’ı Anlamada Tarihsellik Sorunu (Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri), 8-10 Kasım 1996 Bursa (Edit. Abdülhamit Birışık), (Bursa: Kurav Yayınları, 2005), 113-121; Fatih Kesler, “Kur’an-ı Kerim’in Evrenselliği ve Tarihselliği”, İslami Araştırmalar Dergisi, cilt 14, sayı 1 (2001), 23-32. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 76 İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Bazı Hassas Konular Hakkındaki Görüş ve Tercihleri Üzerinde Bir Anket Uygulaması ve Anketin Değerlendirilmesi Ben de öyle düşünüyorum, bugün farklı cezalar verilebilir Yorum yok Toplam 45 27 130 % 35 % 20 % 100 Cezaların tarihsel olup olmadığı konusundaki görüşlerine göre dağılım (Tablo 6) Grafik bize öğrencilerin yarsına yakın kısmının (%45) şeriatta cari olan cezaların değişmeden aynen bugün de şeriatla yönetilen ülkelerde uygulanmasından yana olduğunu göstermektedir. Bu sonuç, yukarıda recim cezasının bugün de aynen olduğu gibi uygulanıp uygulanmaması yönündeki kanaatleriyle örtüşmektedir. Orada da öğrencilerin %46’sı bu cezanın aynen uygulanmasından yana tavır koymuştu. Bunlara göre zina yapıp suçu sabit olan bir erkekle bir kadın şeriatla yönetilen ülkelerde merkezi bir yerde taşlanarak öldürülmelidir; bekar iseler bunlara aynı yerde 100’er sopa vurulmalıdır. Hırsızlık yapanların eli bilekten kesilmelidir… Bu resmi nasıl okumalıyız, nasıl değerlendirmeliyiz? Öncelikle şunu bilmek lazım ki Fakültemiz dini eğitim veren bir kurumdur. Öğrencilerimiz öyle veya böyle bir takım dini hassasiyetler taşıyorlar. Bunların bir kısmı ailelerinden ve toplumdan edindikleri hassasiyetler olurken, bir kısmı da İmam-Hatip Lisesi ile Fakültemizde edindikleri hassasiyetlerdir. Bir şey eğer dini bir hüküm içeriyorsa o konuda farklı düşünmek adeta imkansızdır. Dini hassasiyet bunu gerektiriyor. Öğrenci veya mütedeyyin insan onu içten tasvip etmese de orada din ne diyorsa ona uyar, kendi şahsi tercihini terk eder. Burada da benzer bir durum söz konusudur. Öğrencilerimiz bu hususları dinle ilişkilendirdikleri için doğal olarak dini hassasiyetleri gereği tercihlerini bu şekilde ortaya koymuşlardır. Bir de işin ahlaki boyutu vardır ki, genelde bizim toplumumuz, özellikle de mütedeyyin kesimler ve bu arada bizim öğrencilerimiz, fuhuş, zina gibi ahlaksızlık içeren konularda daha fazla hassas olmaktadırlar. Bu suçları işleyenlere karşı daha acımasız, daha katı olabilmektedirler. Aslında onların bu tavrı Kur’an’daki uygulamaya ٰ ْ اّٰللِ َو ْاليَ ْو ِم اّٰللِ ا ِْن ُك ْنت ُ ْم تُؤْ ِمنُونَ ِب ه ين ه da uygundur. Kur’an da (اال ِخ ِر ِ ۪( ) َو َال تَا ْ ُخذْ ُك ْم ِب ِه َما َراْفَةٌ ف۪ ي دEğer Allah'a ve ahiret gününe iman ediyorsanız, onlara Allah'ın öngördüğü cezaları uygulama konusunda sizi bir acıma tutmasın)27 diyerek suçu sabit olan zani ve zaniyeye ceza uygulanırken, onlara acınmamasını, cezayı hafifletmek veya düşürmek gibi bir yola tevessül edilmemesini istemektedir.28 Diğer bazı anketlerimde de buna benze sonuçlar gördüm. Mesela kadının dövülüp dövülmemesi konusunda öğrencilerimiz oldukça hassas davranırken iş zina/fuhuş olunca bundan dolayı erkek gibi kadının da dövülebileceği, kız-erkek öğrencilerin çoğunluğu tarafından belirtilmiştir. Bu anlayış toplumumuzun büyük bir kısmına da hakim olan bir anlayıştır. Türk insanı büyük çoğunluğu itibariyle, -bir gurup televizyon dizileri ile sinema filmlerinde ve yine bazı gazeteler, ile sosyal medyada onca teşvik edici ve özendirici program ve propagandaya rağmen- fuhuş yapan bir kadını kolay kolay benimsemez. Öyle sanıyorum ki halkımızın 27 28 Bkz. en-Nur, 24/2. Ebubekir Ahmed b. Ali er-Razi el-Cessas, Ahkâmu’l-Kur’an, (Tahk. Muhammed Sadık Kamhavi), (Beyrut: Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabi-Müessestu’t-Tarihi’l-Arabi, 1412/1992), V/100101; İmaduddin b. Muhammed et-Taberi el-Kiya el-Herrasi, Ahkamu’l-Kur’an, (Dabt ve tash. Cemaatun mine’l-ulema), (Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1403/1983), III-IV/294-295; Ebubekir Muhammed b. Abdillah İbnu’l-Arabi, Ahkamu’l-Kur’an, (Müracaa: Muhammed Abdulkadir Ata), (Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.), III/334-335; Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Kurtubi, el-Cami’ li Ahkami’l-Kur’an ve’l-Mubeyyin lima Tedammenehu mine’sSünneti ve Ayi’l-Furkan, (Tahk. A. Abdulmuhsin et-Türki), (Beyrut: Müessestu’r-Risale, 1427/2006), XV/112-113. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 77 Prof. Dr. Hidayet Aydar büyük bir kısmı da böyle bir kadına uygulanacak ceza konusunda buradaki anlayışa paralel bir anlayışa sahiptir.29 Esasen ülkemizde sıkça uygulanan namus cinayetleri bunu bir ölçüde yansıtmaktadır. Böyle bir şeyi tasvip etmesek de –maalesef- bu, Türkiye’nin bir gerçeğidir. Öğrencilerimizle ilgili hususa gelince, bu toplumun birer ferdi olan ve aynı dini hassasiyetleri taşıyan, hatta dini konularda daha çok hassas olabilen öğrencilerimizin çoğunluğunun böyle bir tercihte bulunmuş olmaları çok da şaşırtıcı olmasa gerektir. Çünkü konu tamamen dinle özdeşleştirilmiştir, böyle bir hükme karşı çıkmak, bunu değiştirmek doğrudan doğruya dine yapılmış bir müdahale gibi düşünülmektedir. O yüzden de öğrenci bu konuda hassasiyet gösterebilmektedir. Gerçi biz derslerimizde bilhassa tarihsellik konusunu işlerken bu konularda farklı düşünmenin dine müdahaleyle, imani hususlarla ilişkilendirilmemesi gerektiğini söylüyorduk, ama yine de böyle bir anlayışın –bilhassa namus ile ilgili konulardaağırlıklı olarak hakim olduğu ortaya çıkmaktadır. Tarihsel anlayış konusunda işlenen derslerden etkilenerek bir ölçüde bu konudaki kanaatini değiştiren öğrencilerimizin olduğu da görülmektedir. Öğrencilerin çoğunluğu hükümlerin tarihsel bakış açısıyla değiştirilmesini tasvip etmiyorsa da değişimden yana olanların sayısı da az değildir. Nitekim grafikte bunu daha rahat görebiliyoruz: 78 Cezaların tarihsel olup olmadığı konusundaki görüşlerine göre dağılım (Grafik 9) Buna göre öğrencilerimizin 1/3’ü değişimden yana bir tavır sergilemiştir. Yani bunlara göre Kur’an’dakiler de dahil İslam Fıkhında yer almış olan ve tarih boyunca uygulana gelmiş olan Fıkhi hadler, işlenmiş suçlara terettüp ettirilmiş olan cezalar bugün değişmeli, değişebilmelidir; bugün biz aynı maksadı gerçekleştirmek kaydıyla ve maslahat ilkesine uygun olması şartıyla öngörülmüş olan cezadan farklı bir ceza, günümüzün şartlarına uygun bir ceza verebilmeliyiz diyorlar. Mesela zina yapanlara Taksim meydanında yüz sopa atmak değil, bugünün şartlarına uygun olan bir ceza vermeliyiz. 29 Bu arada toplumumuzun bu konuda erkeğe daha fazla toleranslı yaklaşmak gibi bir çifte standart içinde olduğunu da belirtelim. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Bazı Hassas Konular Hakkındaki Görüş ve Tercihleri Üzerinde Bir Anket Uygulaması ve Anketin Değerlendirilmesi Peki bu konuda kız ve erkek öğrencilerin yaklaşımı arasında belirgin bir fark var mıdır, yoksa aynı paralelde mi düşünüyorlar? Bunu öğrenmek için öğrencileri kız ve erkek ayrımına göre değerlendirdik. Buna göre Kızlar Sayı Bu hükümlerin hiçbir şekilde değişmemesi, aynen 34 uygulanması gerektiğine inanıyorum Ben de öyle düşünüyorum, bugün farklı cezalar verilebilir 35 Yorum yok 18 Toplam 87 Tercihler % %39 %40 %21 %100 Erkekler Toplam Sayı % %56 24 58 10 9 43 %23 %21 %100 45 27 130 Cezaların tarihsel olup olmadığı konusunda kız-erkek ayrımına göre dağılım (Tablo 7) 35 35 34 30 25 24 20 18 Kızlar 15 10 10 9 Erkekler 5 0 Hükümler değişmesin Hükümler değişsin Yorum yok 79 Cezaların tarihsel olup olmadığı konusunda kız-erkek ayrımına göre dağılım (Grafik 10) Bundan anlaşılıyor ki kız öğrenciler bu konuda daha çok değişimden yanalar. Nitekim kız öğrencilerin %40’ı bugün yeni cezaların uygulanması gerektiğini söylemiştir ve bu oran kızlar arasında en yüksek orandır. Buna karşılık erkeklerin %56’sı cezaların eskiden neyse yine aynen uygulanması gerektiğinden yana tavır koymuştur. Erkeklerden değişimden yana olanların oranı %23’tür. 4 – “Namaz Kılanlara Yazıklar Olsun” Hususu Kur’an’da en çok dikkatimi çeken ayetlerden biri de “namaz kılanlara yazıklar olsun” şeklinde tercüme edilen Maun suresinin ( َص ۪لين َ )فَ َو ْي ٌل ِل ْل ُمşeklindeki dördüncü ayetidir. Ben yıllarca hep bu ayeti “namaz kılan müminlere yapılan bir uyarı, bir eleştiri olduğunu” düşündüm. Çünkü öyle öğrenmiştim. Camilerde Cuma namazlarında namaz konusunu işleyen vaizlerden, hatiplerden, İmam-Hatip ve İlahiyat eğitim döneminde hocalarımızdan, özel bazı sohbetlerden hep böyle öğrendik. Ben de zaman zaman vazettiğimde, hutbe okuduğumda, özel bazı sohbetlerimde ve bazı derslerimde ayeti “biz müminlere yapılmış bir hitap” olarak değerlendirdim ve beni dinleyenleri, namazları konusunda dikkatli olmaları gerektiği konusunda bu ayetle uyardım, korkuttum… Semantik bakış açısıyla değerlendirmeyi anlatan, öğreten yayınlar okuduktan sonra Kur’an’ın bazı ayetlerini daha farklı düşünmeye başladım. İşte bu ayet de bunlardan biridir. Kur’an’ı, nüzul ortamını, muhataplarını, kelimelerin tahlilini, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 Prof. Dr. Hidayet Aydar ayetlerin kendi aralarındaki münasebetini, surenin bağlamını, Kur’an’ın bütünlüğünü göz önünde bulundurarak okuyunca, ayette kast edilenin şimdiye kadar bildiklerimden farklı olabileceğini gördüm. Esasen bir çalışmada da bu bakış açısından hareketle Maun suresinin işlendiğini ve bildiğimden farklı bir yöne çekildiğini fark ettim. Orada Maun suresinin Mekke’de erken dönemlerde inen surelerden biri olduğu, o zamanlar Müslümanların sayısının az olduğu, namazın henüz beş vakit kılınan bir ibadet olmadığı vs. belirtiliyor ve dolayısıyla buradaki “namaz kılanlara yazıklar olsun” ifadesinin müminlere yönelik bir hitap olmadığı belirtiliyordu.30 Peki, o zaman bu hitap kime yönelikti? Yazıda hitabın müşriklere yönelik olduğu yazılıyor ve “onların Kâbe yanındaki namazı sadece el çırpıp ıslak çalmaktan ibarettir” anlamına gelen Enfal suresi 35. ayeti buna delil olarak getiriliyordu. Gerçekten böyle miydi? Yoksa ayeti yine benim öteden beri bildiğim gibi mi anlamak gerekiyordu? Bunun için kendim de konuyu inceledim. En eski tefsirlerden itibaren ayetin nasıl değerlendirildiğini ve hitabın kime olduğunun söylendiğini araştırdım, salat kelimesinin semantik tahlilini31 yapmaya çalıştım. Daha önceki dinlerde32 ve cahiliye döneminde salat ve buna mukabil kullanılan kelimeleri inceledim.33 Gördüm ki, tefsirlerin ve Kur’an tercümelerinin neredeyse tümünde hitabın Müslümanlara olduğu belirtilmiştir. Bunlara göre bu ayet34 ve ardından gelen “o kimseler ki, onlar namazlarında yanılanlardır; onlar ki gösteriş yaparlar”35 anlamındaki ayetler, bütün bunlarda namaz 30 31 32 33 34 35 Bkz. Dücane Cündioğlu, “Kur’an’ı Anlamanın Anlamı”, I. Kur’an Haftası Kur’an Sempozyumu 03-05 Şubat 1995, (Ankara: Fecr Yayınları, 1995), 206-210. Bu konuda bkz. Mehmet Soysaldı, “Kur’an Semantiği Açısından Salat Kavramı”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 1 (Elazığ 1996), 1-18; ayn. müel. “İslam Öncesi Mekke Toplumlarında Namaz, Zekat, Oruç ve Hac Uygulamaları”, Kur’an’ın Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur’an Öncesi Mekke Toplumu, 8. Türkiye Tefsir Akademisyenleri Buluşması Sempozyum, 1-3 Temmuz 2011, (İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı, 2011) 149-151; Esra Gözeler, Samî Dini Geleneğinde Salât, Savm ve Zekât Kavramlarının Semantik İncelemesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, (Danışman M.Paçacı), Ankara Üniv. S.B.E., 2005. Bkz. Hakan Uğur, “Eski Ahid’teki Dua Kavramının Kur’an’daki Salat Kavramıyla İlişkisi”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 8, sayı 2 (Adana , 2008), 139-171. Bkz. Toshihiku Izutsu, Kur’an’da Allah ve İnsan, (Çev. Süleyman Ateş), (Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1975), 139-141. El-Maun, 107/4. El-Maun, 107/5-6. Bu yönde yapılmış Türkçe çeviriler için bkz. Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili Yeni Mealli Türkçe Tefsir, (3. baskı), (İstanbul: Eser Neşriyat, 1971), IX/6168; Hasan Basri Çantay, Kur’an-ı Hakîm ve Meal-i Kerim, (İstanbul: 1410/1990), III/1224; Ali Rıza Sağman, Lafzen ve Mealen Kur’an-ı Hakim’in Tercemesi, (İstanbul: Üçdal neşriyat, 1980), 844; Ali Fikri Yavuz, Kur’an-ı Kerim ve İzahlı Meal-i Alisi, (İstanbul: Sönmez neşriyat, ts.), 604; Hasan Karakaya ve arkadaşları, Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Meali, (İstanbul: Çağ Yayınları, 1981), 604; Celal Yıldırım, Kur’an-ı Kerim ve Meali, (İstanbul: Tercüman Gazetecilik, 1982), 604; Abdulvehhap Öztürk, Kur’an-ı Kerim ve Meali, (İstanbul: Emek Ofset Matbaacılık, ts.), 602; Ömer Dumlu-Hüseyin Elmalı, Ayet Ayet Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı (Meal), (İstanbul: Zirve Basım yayın, ts.), Muhammed Hamidullah, Aziz Kur’an Çeviri ve Açıklama, (Türkçeye çev.: A.Hatip-M.Kanık), (İstanbul: Beyan Yayınları, 2003), 750; 652; Halil AltuntaşMuzaffer Şahin, Kur’an-ı Kerim Meali, (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009), 602; Ali Bulaç, Kur’an- Kerim’in Meal Tercümesi, (İstanbul: 1982), 602; Yaşar Nuri Öztürk, Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Meali, (İstanbul: Yeni Boyut: 2000), 604; Hayrettin Karaman ve diğerleri, Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009), 602; Abdullah Aydın, Kur’an-ı Kerim ve Meal-i Celilesi, (İstanbul: Aydın Yayınevi, ts.), 604; Yusuf Işıcık, Kur’an Meali, (Konya: Konya İlahiyat Derneği Yayınları, 2008), 444-445; Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 80 İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Bazı Hassas Konular Hakkındaki Görüş ve Tercihleri Üzerinde Bir Anket Uygulaması ve Anketin Değerlendirilmesi kılarken kendilerini tam olarak namaza vermeyenler, namazında hata yapanlar, namazlarını başkalarına gösteriş olsun diye kılanlar kast edilmiştir.36 Hatta bazı tefsirlerde bu ayetlerin Mekke dönemindeki vaziyete uymaması, yani o zamanlar Müslümanların sayısının az olması, bunların namazlarını gösteriş için kılmış olmalarının mümkün olmaması vs. göz önünde bulundurulmuş ve surenin dini (hesap gününü) yalanlayan ve yetime yoksula sahip çıkmayan bir kişiden bahseden 37 ilk üç ayetinin Mekke’de müşrikler hakkında; namazını gaflet içinde ve gösteriş için kıldıkları için eleştirilenlerin söz konusu edildiği son üç ayetin ise daha sonra Medine’de münafıklarla ilgili olarak nazil olduğu belirtilmiştir.38 Daha da ötesi aralarında İmam Şafii’nin de bulunduğu bazı âlimlerimiz bu surede geçen “ve yemnaûne’l-mâûn” ayetinden kastın, “farz zekât” dahi olduğunu söylemişlerdir.39 Taberi’nin naklettiğine göre Sa’d b. Ebi Vakkas, Hz. Peygamber’e, “onlar ki namazlarından gafildirler” ayetini, bu ayette kimlerin kast edildiğini sormuş, Hz. Peygamber de “namazlarını vakitlerinde kılmayıp geciktirenlerin kast edildiğini söylemiştir.40 Taberi, sahabe ve tabiun alimlerinden bu manayı teyit eden daha başka rivayetler de nakletmektedir.41 İlk tefsirlerimizden biri olan ve Ebu Mansur Maturidi tarafından yazılmış olan Te’vilâtu’l-Kur’ân adlı eserde de önce yukarıda verdiğimiz bilgiler verilmiş, yani ayetler müslümanlarla (münafıklarla) ilgili olarak yorumlanmış, 36 37 38 39 40 41 Süleyman Ateş, Kur’an-ı Kerim ve Yüce Meali, (Ankara: Kılıç Kitabevi, 1977), 604, Suat Yıldırım, Kur’an-ı Kerim ve Yüce Meali, (İstanbul: Işık yayınları, 1996). 602. Bkz. Tefsîru’l-İmam Mücahid b. Cebr, 753-754; Dahhâk b. Müzahim, Tefsiru’d-Dahhâk, (Cem’: Muhammed Şükri Ahmed ez-Zâvitî), (el-Kahire: Daru’s-Selam, 1419/1999), 989; Ebu İshak İbrahim ez-Zeccâc, Meâni’l-Kur’ân ve İ’râbuhu, (Tahk. Abdulcelil Abduh Şelebi), (Beyrut: Alemu’l-Kutub, 1408/1988), 367; Ebu Zekeriya Yahya b. Ziyad el-Ferra, Maâni’l-Kur’ân, (Beyrut: Alemu’l-Kutub, 1403/1983), III/295; Abdurrezzak b. Hemmam es-San’ânî, Tefsiru’lKur’an, (Tahk. Mustafa Müslim Muhammed), (er-Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 1401/1989), II/399400; Ebu Ca’fer Muhammed İbn Cerir et-Taberi, Tefsiru’t-Taberi Câmiu’l-Beyân an Te’vili Âyi’l-Kur’ân, (Tahk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turki), (el-Kahire: Daru Hecer, 1422/2001), XXIV/659-665; Ebû Abdillah Mustafa el-Adevî, Tefsîru’r-Rabbâniyyîn li Umûmi’l-Mu’minîn Tefsîeu Cüz’i Amme, (el-Nabsura: Daru’l-Hulefa, 1420/1999), 286-288, Aişe Abdurrahman Bintu’ş-Şati’, et-Tefsiru’l-Beyani li’l-Kur’ani’l-Kerim, (el-Kahire: Daru’l-Maarif, 1388/1968), II/188-192; Konyalı Mehmet Vehbi Efendi, Hülasatu’l-Beyan fi Tefsiri’l-Kur’an, (İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1969), XV/6581; Ömer Nasuhi Bilmen, Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meali Alisi ve Tefsiri, (İstanbul: Bilmen Yayınları, ts.), VIII /4102; Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, (İstanbul: İşaret Yayınları, 2001, XXI/382. Süddi, bu kişinin Velid b. Muğire olduğunu söylemektedir. (Bkz. Tefsiru’s-Suddî el-Kebîr, 480). Ed-Dahhâk bu kişinin Amr b. Âiz el-Mahzûmî hakkında nazil olduğunu söylemektedir (Tefsiru’d-Dahhâk, 989). Ayrıca As b. Vail veya Ebu Sufyan hakkında indiği de belirtilmiştir. (Bkz. Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed el-Vahıdi en-Neysaburi, Esbabu’n-Nüzul, (en-Nasıh ve’lMensuh ile beraber), (Beyrut: Alemu’l-Kutub), 342). Bkz. es-Suyuti, el-İtkan, I/52; Çantay, Kur’an-ı Hakîm ve Meal-i Kerim, III/1224. Bkz. Tefsîru’l-İmâm eş-Şâfiî, 1464. Ayrıca bkz. Tefsîru’l-İmam Mücahid b. Cebr, 754; Tefsiru’sSuddî el-Kebîr 480; Tefsiru’d-Dahhâk, 989; Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim İbn Kuteybe, Tefsiru Ğaribi’l-Kur’an, (Tahk. Es-Seyyid Ahmed Sakr), (Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1398/1978), 540;. Et-Taberi, XXIV/663. Ayrıca bkz. Celâluddin es-Suyûtî, ed-Durru’l-Mensûr fi’t-Tefsîr bi’lMe’sûr, (Tahk. Abdullah b. Abdi’l-Muhsin et-Turki), (el-Kâhire, Daru Hecer, 1424/2003), XIV/687. Ancak bu hadisin zayıf olduğu belirtilmiştir. Bkz. Ebu’l-Fadl Celaluddin Abdurrahman es-Suyuti, el-İtkan fi Ulumi’l-Kur’an, (Tahk. Merkezu’d-Dirasat el-Kur’aniyye), (elMemleketu’l-Arabiyye es-Suudiyye Vizaretu’ş-Şuun el-İslamiyye ve’l-Evkaf ve’d-Da’ve ve’lİrşad Mucammau’l-Melik Fehd li Tibaati’l-Mushafi’ş-Şerif el-Emane el-Amme eş-Şuun elİlmiyye), VI/2448. Bkz. et-Taberi, XXIV/659-664. Ayrıca bkz. es-Suyuti, ed-Durru’l-Mensur, XIV/686-689. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 81 Prof. Dr. Hidayet Aydar ardından bunların kafirlerle ilgili olabileceği de belirtilmiştir. Bunun, Enfal suresi 35. ayette (onların Beytullah yanındaki namazları (tapınmaları) ıslık çalmak ve el çırpmaktan başka bir şey değildir) şeklinde geçen müşriklerin namazıyla ilişkisi kurulmuş, “Cenab-ı Hak bu beyanıyla müşriklere ait namazın gerçekte namaz niteliği taşımadığını haber vermiştir” denmiştir. Böylece buradaki hitabın Mekke müşriklerine olabileceği belirtilmiştir.42 Kur’an Tercümesi Teknikleri dersinde ben de örnek tercümeler bağlamında Maun suresi üzerinde de durdum. Bu tercümelerin çoğunda bağlamın, nüzul ortamının, muhatap kitlesinin, hitabın maksadının, hitaptaki kelimelerin tahlilinin, ayetler arasındaki münasebetin, müşriklerin ibadet anlayışlarının vs. göz önünde bulundurulmadığından ayetin Müslüman/münafıklara yönelikmiş gibi tercüme edildiğini, böyle bir yorumun ise surenin indiği ortama uygun olmaması açısından yanlış olabileceğini anlattım. Derste neredeyse tüm tefsir kitaplarımızda surenin bisetin ikinci yılında inen onyedinci sure olduğunun belirtildiğini43 hatırlatmıştım. Bu dönemde henüz Müslümanların sayısının bir elin beş parmağını geçmeyecek kadar az olduğunu; yine bu zamanda günde sadece ikişer rekât olmak üzere sabah ve akşam namaz kılındığını, bu namazların da gizli ve bilhassa müşriklerin göremeyeceği, duyamayacağı yerlerde kılındığını söylemiştim. Buna göre bu ayette Müslümanların kıldığı namaz söz konusu değildir.44 Namazlarında yanılgıya düşenlerin, hata yapanların kınanması mevzu bahis değildir. Esasen sure bir bütündür ve ayetleri bu bütünlük içerisinde değerlendirmek gerekir. Buna göre burada “namaz”ı eleştirilen kişiler (musallin) ile surenin başında hesap gününü inkâr edip, fakire-fukaraya destek çıkmadığı belirtilen kişiler aynıdır; bunlar da Mekkeli müşriklerdir. Ayette “fe veylun li’l-musallin ellezinehum fi salatihim sahun” denmeyip de “an salatihim” denmesi de, burada namazdaki bir yanılgının, gafletin, hatanın söz konusu olmadığını göstermektedir. Buna göre surede söz konusu olan, Enfal suresi 35. ayette belirtildiği gibi Kâbe etrafında el çırpıp ıslık çalarak tapınma yapan ve bunu da bir ibadet (salât)45 olarak değerlendiren; ancak bu şekilde ifa ettikleri “ibadet”in anlamından, ruhundan bihaber olan; bu tapınmayı da etrafındakilere dindar kimseler olduklarını göstermek için alenen ve gösteriş yaparak ifa eden müşriklerdir.46 42 43 44 45 46 Bkz. Ebu Mansur el-Maturidi, Te’vilatü’l-Kur’an’dan Tercümeler, (Terc. Bekir Topaloğlu), (İstanbul: Acar Matbaacılık, 2003), 64-65. Bkz. es-Suyuti, el-İtkan, I/81; M. Zeki Duman, Beyanu’l-Hak (Kur’an-ı Kerim’in Nüzul Sırasına Göre Tefsiri), (Ankara: Fecr Yayınları, 2006), I/117; Yaşar Nuri Öztürk, Surelerin İniş Sırasına Göre Kur’an-ı Kerim Meali (Türkçe Çeviri), (İstanbul: Yeni Boyut Yayınları, 2009), 35; Mustafa İslamoğlu, Hayat Kitabı Kur’an Gerekçeli Meal-Tefsir, (İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2008), 1308. Muhterem hocamız Süleyman Ateş de 8. Tefsir Koordinasyon Toplantısında bu hususla ilgili gayet kapsamlı bir sunum yapmıştı. (Bkz. Süleyman Ateş, “Kur’an Öncesi Arap Toplumunda Dini Düşünce ve İbadet”, Kur’an’ın Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur’an Öncesi Mekke Toplumu, 8. Türkiye Tefsir Akademisyenleri Buluşması Sempozyum, 1-3 Temmuz 2011, (İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı, 2011) 19-26. Salat kelimesinin Kur’an’daki kullanımları ve anlamları için bkz. Hüseyin Güllüce, “Salat Kavramı: Etimolojisi ve Bazı Mülahazalar”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 23 (yıl 2005), 172-184; Ayrıca bkz. Duman, Beyanu’l-Hak, I/118-119; İslamoğlu, Hayat Kitabı Kur’an, 1309-1310; Şaban Piriş, Kur’an Yolu İniş Sırasına Göre Anlam ve Tefsiri, (Arz yayıncılık, ts.), I/116; Mustafa Öztürk, Kur’an-ı Kerim Meali Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri, Düşün Yayıncılık, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 82 İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Bazı Hassas Konular Hakkındaki Görüş ve Tercihleri Üzerinde Bir Anket Uygulaması ve Anketin Değerlendirilmesi Bunları öğrenmek buradaki hitabı Müslümanlara yapılmış bir uyarı olarak bilenlerde bir şaşkınlık yaratabilir. Doğru bildiğiniz (bildiğinizi zannettiğiniz) ve bu doğrultuda hem kendinizi, hem de başkalarını uyardığınız; “aman ha! Namazlarınızı kılarken aklınızdan her şeyi çıkarın, yoksa sizler de Rabbimizin ‘vay o namaz kılanların haline!’ diyerek sert bir şekilde eleştirdiği kimselerden olursunuz” diyerek korkuttuğunuz bir husus meğer yanlışmış. Pek çok kez konuşmalarınızda bu durumu dile getirerek, huşu içerisinde namaz kılmayanlara demek ki boşuna kızmış, haksız yere onları eleştirmişsiniz! Hitabın Müslümanlara yönelik olduğu kanaatinde olanlar böyle düşünebilirler. Doğal olarak bu bilgi, ister-istemez bu konudaki hassasiyet üzerinde etkili olmuş olabilir… İşte bu hususu öğrencilerle işledikten sonra acaba “onlarda herhangi bir etki meydana getirdi mi, hassasiyetlerini etkiledi mi” diye düşündüm ve bunu öğrenmek için onlara “Maun suresindeki ‘yazıklar olsun o namaz kılanlara’ hitabının Müslümanlara değil, müşriklere yönelik olduğunu öğrenmenin, namazı huşu ile kılma konusundaki hassasiyetinize etkisi nasıl oldu?” diye bir soru sordum. İşte öğrencilerimin verdiği cevaplar: Öğrenci adedi 4 53 72 6 135 Tercihler Hassasiyetim azaldı Hassasiyetim arttı Değişen bir şey olmadı Cevap yok Toplam % oranı % 2,9 % 39,2 % 53,3 % 4,4 % 100 Fe veylun li’l-musallin ifadesinin müşriklere yönelik olmasının bilinmesinin namazı huşu ile kılma konusundaki hassasiyetlerine etki edip etmediğine göre dağılımları (Tablo 8). 83 Fe Veylun li'l-Musallin İfadesinin Müşriklere Yönelik Olmasını Öğrenmenin Üzerlerindeki Etkiye Göre Dağılım (Toplam 135) 72 80 53 60 40 20 Seri 1 6 4 0 Hassasiyetim azaldı 4 Hassasiyetim arttı 53 Değişen bir şey olmadı 72 Cevap yok 6 Fe veylun li’l-musallin ifadesinin müşriklere yönelik olmasının bilinmesinin namazı huşu ile kılma konusundaki hassasiyetlerine etki edip etmediğine göre dağılımları (Grafik 11). Gerek yukarıdaki tabloya, gerekse grafiğe baktığımız zaman, görüyoruz ki bunu öğrenmek, öğrencilerimin büyük bir kısmının hassasiyetleri üzerinde herhangi bir etki yapmamıştır. Nitekim “değişen bir şey olmadı” diyen öğrencilerin oranı %53’tür (72 kişi) ve yarıdan fazladır. Namaz konusundaki hassasiyetim arttı diyenlerin sayısı 53 olup tüm öğrenciler içinde %39’luk bir oran oluşturmaktadır. Bu bilginin namaz konusundaki hassasiyetini azalttığını söyleyen öğrenci sayısı sadece 4’tür ve bu, %3’lük bir orana tekabül etmektedir. Buna göre Maun suresindeki “fe veylun li’l-musallîn” ifadesinin Müslümanlara yönelik olmayıp müşriklere yapılmış bir azarlama olduğunu öğrenmek, öğrencilerimiz 2011, 866; Mustafa Yıldız, Son Mesaj Kur’an-ı Kerim ve Gerekçeli Türkçe Meali, Ankara: Çıra Yayınları, 2014, 663. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 Prof. Dr. Hidayet Aydar üzerinde ağırlıklı bir şekilde müspet bir etki yaratmıştır. Sadece çok az bir öğrenci gurubunun olumsuz bir şekilde etkilendiği görülmektedir. Peki, kız-erkek ayrımına göre baktığımızda nasıl bir manzara görüyoruz? Acaba bir gurubun diğerinden fazla etkilenmesi gibi bir durum söz konusu mudur? Bunu öğrenmek için aşağıdaki grafiğe bakmamız gerekecektir. 45 45 40 35 31 30 27 25 22 20 Kızlar 15 Erkekler 10 5 2 2 2 4 0 Hassasiyetim azaldı Hassasiyetim Değişen bir şey arttı olmadı Cevap yok Fe veylun li’l-musallin ifadesinin müşriklere yönelik olmasının bilinmesinin namazı huşu ile kılma konusundaki hassasiyetlerine etki edip etmediğine göre dağılımları (Grafik 12). Grafik bize gösteriyor ki, olumsuz yönde etkilenip hassasiyetinin azaldığını söyleyen erkek ve kızların sayısı aynıdır. Oransal olarak ise baktığımızda bu oran kızlarda %3, erkeklerde ise %4 civarındadır. Olumlu yönde etkilendiğini ve hassasiyetinin arttığını belirtenlere gelince, 31 kız, yani kızların %39’u bunu işaret etmiştir. Erkeklerde ise bu oran %40’tir. Oranlar birbirine oldukça yakındır. “Değişen bir şey olmadı” diyen kızların oranı %56, erkeklerin oranı ise %49’tur. Burada da arada büyük bir fark yoktur. Cevap vermeyenler arasında ise erkeklerin oranı (%7) kızların oranından (%3) daha fazladır. Sonuç Buraya kadar bir İlahiyat Fakültesinde işlediğim derslerimde öteden beri uygulamakta olduğum, ama bilhassa son yıllarda daha kapsayıcı ve amatör ruhla uyguladığım iki anketin sonuçları değerlendirilmiştir. Ankette Fıkıh, Hadis gibi Tefsir Usulünün de en önemli konularından olan nesih, recim, hükümlerin tarihselliği gibi hassasiyet taşıyan konularda öğrencilere bazı sorular tevcih edilmiş ve onların yaptıkları tercihler yorumlanmıştır. Anket o zaman Fakültemizde okuyup dersine girdiğim 326 öğrenci üzerinde uygulanmıştır. Soruların bir kısmı bunların tümüne, bazıları ise yalnızca ilgili konuyu işlediklerimize yöneltilmiştir. Sorulara verilen cevaplara göre bir değerlendirme yapacak olursak anketi uyguladığım öğrencilerin çoğunluğu (%43) Kur’an ayetleri arasında neshin vaki olduğuna inanmamaktadır. “eş-şeyhu ve’ş-şeyhetu..” ifadesinin ayet olup olmadığıyla ilgili soruya öğrencilerin büyük kısmı (%47) cevap vermemiştir. Cevap verenler arasında ise bu ifadenin ayet olmadığını söyleyenler çoğunluktadır (%34). Recim cezasının bugün de aynen şeriatla yönetilen ülkelerde uygulanıp uygulanmaması gerektiği hakkındaki kanaatleriyle ilgili soruya öğrencilerin büyük kısmı (%46) bugün de bu ülkelerde recim cezasının uygulanması gerektiği şeklinde cevap vermiştir. Ankete katılan öğrencilerimizin %45’i yani neredeyse recmi tasvip edenlerle aynı oranda Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 84 İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Bazı Hassas Konular Hakkındaki Görüş ve Tercihleri Üzerinde Bir Anket Uygulaması ve Anketin Değerlendirilmesi öğrenci, Kur’an’dakiler de dahil İslam Fıkhında yer almış olan ve tarih boyunca uygulana gelmiş olan cezaların bugün de aynen uygulanması gerektiği yönünde kanaat sergilemişlerdir. Bunun dikkat çeken bir husus olduğu ortadadır. Maun suresindeki “namaz kılanlara yazıklar olsun” şeklindeki hitabın müminlere değil de müşriklere yapılmış bir hitap olduğunun anlaşılması öğrencilerimizin büyük bir kısmının namaz konusundaki hassasiyetleri üzerinde herhangi bir etki yapmamıştır. Bunların büyük bir kısmı (%53), bunu öğrenmiş olmanın namaz konusundaki hassasiyetleri üzerinde herhangi bir etki yapmadığını söylemiştir. Kız-erkek ayrımı açısından bu sorulara verilen cevaplara baktığımızda bilhassa bazı hususlarda kızların erkeklere göre daha değişimden yana bir tavır sergiledikleri görülmektedir. Nitekim kızların çoğu (%50) Kur’an ayetleri arasında neshin varlığı konusunda öteden beri var olagelen ve alimlerin çok büyük bir kısmınca –aynı şekilde sınıftaki erkeklerin de çoğunluğunca- kabul edilen anlayışa aykırı olarak Kur’an’da neshin olmadığını söylemişlerdir. eş-Şeyhu ve’ş-şeyhetu ifadesinin ayet olması konusunda da kızların %44 gibi önemli bir kısmı, bu ifadenin ayet olduğuna inanmadığını söylemiştir. Bugün recimden farklı bir ceza uygulanmalıdır diyen kızların oranı kısmen düşükse de (%32) bu şıkkı tercih eden öğrencilerin %90’ı kızdır. “Bugün tarihte uygulananlardan farklı cezalar uygulanabilmelidir” diyen kız öğrencilerin oranı %40’tır ve bu şıkkı tercih eden erkeklerin neredeyse iki katıdır. Maun suresindeki ifadeden etkilenme konusunda ise erkek ve kızların oranları birbirine oldukça yakındır. Aslında bu sonuçlar bize öğrencilerimizin ciddi bir zihinsel değişim ve dönüşüm yaşadığını göstermektedir. Çoğunluk durumuna gelmemiş olsalar bile azımsanmayacak oralarda öğrencimiz, tarih boyunca kabul edile gelen bazı hususları farklı düşünebilmekte ve değerlendirebilmektedir. Toplumdaki genel anlayışa ve eğilime rağmen farklı düşünebilmektedir. Bunları asla azımsamamak gerekir. Muhtemelen bundan elli yıl önce böyle bir anket yapılsaydı bugünkü sonuçlardan daha yüksek oranlarda geleneğin ağırlığı görülecekti. Hele Osmanlı döneminde bu oranların çok daha fazla yüksek olarak çıkacağı rahatlıkla söylenebilir. Dolayısıyla bu oranları önemsemek gerekir diye düşünüyoruz. Kaynakça el-Adevî, Ebû Abdillah Mustafa, Tefsîru’r-Rabbâniyyîn li Umûmi’l-Mu’minîn Tefsîeu Cüz’i Amme, (el-Nabsura: Daru’l-Hulefa, 1420/1999). Ahmed ibn Hanbel, Müsnedu Ahmed b. Hanbel, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981. Akdemir, Hikmet, “Seyf Ayetiyle Mensuh Olduğu İddia Edilen Ayetler Üzerine Bir İnceleme”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, yıl 13, sayı 20 (TemmuzAralık 2008). Akdemir, Salih, “Kur’an’ı Anlamada Tarihsellik ve Bütünsellik Sorunu”, ”, Kur’an’ı Anlamada Tarihsellik Sorunu (Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri), 8-10 Kasım 1996 Bursa (Edit. Abdülhamit Birışık), (Bursa: Kurav Yayınları, 2005), 113-121. Aktan, Hamza, “Recim Cezası Örneğinde Sosyal Değişim Olgusu ve Kur’an”, Çağımızda Sosyal Değişme ve İslam, (2002 Yılı Kutlu Doğum Sempozyumu Tebliğ ve Müzakereleri), (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007). Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 85 Prof. Dr. Hidayet Aydar Altuntaş, Halil - Şahin, Muzaffer, Kur’an-ı Kerim Meali, (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009). Atan, Ömer Faruk, Usul-i Fıkıhta Nesih, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Şanlıurfa: 2005). Ateş, Süleyman, “Kur’an Öncesi Arap Toplumunda Dini Düşünce ve İbadet”, Kur’an’ın Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur’an Öncesi Mekke Toplumu, 8. Türkiye Tefsir Akademisyenleri Buluşması Sempozyum, 1-3 Temmuz 2011, (İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı, 2011) 19-26. Ateş, Süleyman, Kur’an’da Nesh Meselesi, (İstanbul: Yeni Ufuklar neşriyat, 1996). Ateş, Süleyman, Kur’an-ı Kerim ve Yüce Meali, (Ankara: Kılıç Kitabevi, 1977). Ateş, Süleyman, Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri, (İstanbul: Yeni Ufuklar neşriyat, 1988). Aydemir, Abdullah, “Mensuh Ayetler”, Diyanet Dergisi Dini-İlmi-Edebi Üç Aylık Dergi, cilt 24, sayı 4 (Ekim-Kasım-Aralık 1988). Aydın, Abdullah, Kur’an-ı Kerim ve Meal-i Celilesi, (İstanbul: Aydın Yayınevi, ts.). Bakkal, Ali, “Kur’an’da Mensuh Ayetlerin Sayısı”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt II (Şanlıurfa: 1996). Bayraklı, Bayraktar, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’an Tefsiri, (İstanbul: İşaret Yayınları, 2001. Bek, Muhammed el-Hudari, Usulu’l-Fıkh, (el-Kahire: el-Mektebetu’t-Ticariyye el-Kubra, 1389/1969). Ömer Nasuhi Bilmen, Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meali Alisi ve Tefsiri, (İstanbul: Bilmen Yayınları, ts.). Bintu’ş-Şati’,Aişe Abdurrahman, et-Tefsiru’l-Beyani li’l-Kur’ani’l-Kerim, (elKahire: Daru’l-Maarif, 1388/1968). el-Buhari, Muhammed b. İsmail, Sahihu’l-Buhari, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981. Bulaç, Ali, Kur’an- Kerim’in Meal Tercümesi, (İstanbul: 1982). Canan, İbrahim, “İslam Hukukunda Zina Suçunun Mahiyeti ve Cezası”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt XXXIII, 61-100. el-Cassas, Ebubekir Ahmed b. Ali er-Razi, Ahkâmu’l-Kur’ân, (Tahk. Muhammed Sadık Kumhâvî), (Beyrut: Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabi-Müessestu’t-Tarihi’l-Arabi, 1412/1992). Cündioğlu, Dücane, “Kur’an’ı Anlamanın Anlamı”, I. Kur’an Haftası Kur’an Sempozyumu 03-05 Şubat 1995, (Ankara: Fecr Yayınları, 1995), 206-210. Çantay, Hasan Basri, Kur’an-ı Hakîm ve Meal-i Kerim, (İstanbul: 1410/1990). Dahhâk b. Müzahim, Tefsiru’d-Dahhâk, (Cem’: Muhammed Şükri Ahmed ezZâvitî), (el-Kahire: Daru’s-Selam, 1419/1999). Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 86 İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Bazı Hassas Konular Hakkındaki Görüş ve Tercihleri Üzerinde Bir Anket Uygulaması ve Anketin Değerlendirilmesi Demirci, Muhsin, “Nesih Bağlamında Recim Ayeti Sorunu”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 18 (2000). Demirci, Muhsin, Tefsir Usulü, (İstanbul: İfav yayınları, 2009). Doğrul, Ömer Rıza, Kur’an-ı Kerim’in Tercüme ve Tefsir-i Şerifi Tanrı Buyruğu, (İstanbuıl: Ahmet Halil Kitabevi, 1947). Duman, M. Zeki, Beyanu’l-Hak (Kur’an-ı Kerim’in Nüzul Sırasına Göre Tefsiri), (Ankara: Fecr Yayınları, 2006). Duman, M. Zeki, “Kur’an’da Neshe Delil Gösterilen ve Mensuh Addedilen Ayetlerin Mana Yönünden Yeniden Değerlendirilmeleri”, Tarihten Günümüze Kur’an İlimleri ve Tefsir Usulü, (Edit. B. Gökkır ve diğerleri), (İstanbul: İlim Yayma Vakfı, 2009), 79-105. Duman, M. Zeki, “Kur’an-ı Kerim’de Neshe Delil Gösterilen ve Mensuh Addedilen Ayetlerin Mana Yönünden Yeniden Gözden Geçirilip Değerlendirilmeleri”, Bilimname, XVII, sayı 2 (2009), 9-50. Dumlu, Ömer - Elmalı, Hüseyin, Ayet Ayet Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı (Meal), (İstanbul: Zirve Basım yayın, ts.). Ebu Davud Süleyman b. El-Eşas es-Sicistani, Sünenu Ebi Davud, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981. Ebu Ubeyd Kasım b. Selâm, en-Nâsih ve’l-Mensûh fi’l-Kur’ani’l-Aziz ve ma fihi mine’l-Ferâidi ve’s-Sünen, (Dirase ve tahkik: Muhammed b. Salih el-Mudeyfer), (erRiyad: Mektebetu’r-Rüşd, ts.). Ergin, Özge, Muhammed İzzet Derveze’nin Tefsirinde Nesih, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Ankara: 2010). el-Ferra, Ebu Zekeriya Yahya b. Ziyad, Maâni’l-Kur’ân, (Beyrut: Alemu’l-Kutub, 1403/1983). Gezgin, Ali Galip, “Kur’an’da ‘Nesh Problemi’ne Eleştirel Bir Yaklaşım”, İslami Araştırmalar Dergisi, cilt 14, sayı 1 (2001), 49-62. Gömenoğlu, Hüseyin Tekin, “Kur’an-ı Kerim’de Olmayan ve Onunla Çelişen Ceza: Recm”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sayı 2 (2003). Gözeler, Esra, Samî Dini Geleneğinde Salât, Savm ve Zekât Kavramlarının Semantik İncelemesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, (Danışman M.Paçacı), Ankara Üniv. S.B.E., 2005. Güllüce, Veysel, “Kur’an’da Nesh Edilmiş Ayet Var mıdır?”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl 10, sayı 26 (Kış 2006). Güllüce, Hüseyin, “Salat Kavramı: Etimolojisi ve Bazı Mülahazalar”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 23 (yıl 2005), 172-184. el-Hamd, Abdulkadir Şiybe, Tefsîru Âyâti’l-Ahkâm, (er-Riyâd: Mektebetu Ubeykan, 1427/2006). Hamidullah, Muhammed, Aziz Kur’an Çeviri ve Açıklama, (Türkçeye çev.: A.Hatip-M.Kanık), (İstanbul: Beyan Yayınları, 2003). Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 87 Prof. Dr. Hidayet Aydar Hasan Ahmed, “Nesh Teorisi”, (Çev. Mehmet Paçacı), İslami Araştırmalar Dergisi, cilt 1, sayı 3 (1987). el-Herrâsî, İmâduddîn Muhammed el-Kiyâ, Ahkâmu’l-Kur’ân, (Tash. Komisyın), (Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1403/1983). Hibetullah b. Selâme, Ebu’l-Kasım, en-Nâsih ve’l-Mensûh, (Şeriketu Mektebeti ve metbaati Mustafa elbabi ve şurekauh, 1387/1967). el-Isfahani, Ebu Muhammed b. Bahr Müslim, Tefsiru Ebi Müslim Muhammed b. Bahr el-Isfahani (Câmiu’t-Te’vîl li Muhkemi’t-Tenzîl), (Cem’: Hıdır Muhammed Nebha), (Mevsuatu Tefasiri’l-Mu’tezile) (y.y, ts.). el-Isfehani, er-Rağıb, el-Müfredat fi Ğaribi’l-Kur’an, (Tahk. Safvan Adnan edDavudi), (Beyrut-Dimaşk: Daru’l-Kalem-Daru’ş-Şamiyye, 1412). Işıcık, Yusuf, Kur’an Meali, (Konya: Konya İlahiyat Derneği Yayınları, 2008). Izutsu, Toshihiku, Kur’an’da Allah ve İnsan, (Çev. Süleyman Ateş), (Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1975). İbn Atiyye, Ebu Muhammed Abdulhak el-Endulusî, el-Muharrereu’l-Veciz fi Tefsiri’l-Kitabi’l-Aziz, (Tahk Abdusselam Abduşşafi Muhammed), (Beyrut: Daru’lKutubi’l-İlmiyye, 1422/2001). İbn Hazm el-Endelûsî, en-Nâsih ve’l-Mensûh fi’l-Kur’ani’l-Kerim, (Tahk. Abdulğaffar Süleyman el-Bendari), (Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1406/1986). İbn Kesir, İmaduddin Ebu’-Fida İsmail, Tefsiru’l-Kur’âni’l-Azim, (Tahk. Heyet), (el-Kahire: Mektebetu Kurtuba-Mektebu Evladi’ş-Şeyh li’t-Turas, 1421/2000). İbn Kudâme, Muvaffikuddin Ebu Muhammed Abdullah, el-Muğnî, (Tahk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turki-Abdulfettah Muhammed el-Hulv), (er-Riyad: Daru Alemi’l-Kutub, ts.). İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim, Tefsiru Ğaribi’l-Kur’an, (Tahk. Es-Seyyid Ahmed Sakr), (Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1398/1978). İbn Mace, Ebu Abdillah Muhammed, Sünenu İbn Mace, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981. İbn Rüşd, Muhammed b. Ahmed, el-Kurtubî, Bidâyetu’l-Müçtehid ve Nihâyetu’lMuktesid, (Beyrut: Daru’l-Ma’rife: 1402/1982). İbn Teymiyye, Şeyhulsilam Ebu’l-Abbas Takiyyuddin Ahmed b. Abdulhalim elHarrani, Tefsiru Sureti’n-Nur, (Raciu nususihi: Dr. Abdulali Abdulhamid Hamid), (Bombay: ed-Dar es-Selefiyye, 1408/1978). İbnu’l-Arabi, Ebubekir Muhammed, Ahkâmu’l-Kur’ân, (Talik: Muhammed Abdulkadir Ata), (Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.). İbnu’l-Cevzi, Ebu’l-Ferec Abdurrahman, Zâdu’l-Mesîr fi İlmi’t-Tefsir, (Beytur: el-Mektebetu’l-İslami, 1404/1984). İslamoğlu, Mustafa, Hayat Kitabı Kur’an Gerekçeli Meal-Tefsir, (İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2008). Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 88 İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Bazı Hassas Konular Hakkındaki Görüş ve Tercihleri Üzerinde Bir Anket Uygulaması ve Anketin Değerlendirilmesi Karakaya, Hasan ve arkadaşları, Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Meali, (İstanbul: Çağ Yayınları, 1981). Karaman, Hayrettin ve diğerleri, Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009). Karaman, Hayrettin -Mustafa Çağrıcı-İbrahim Kafi Dönmez-Sadrettin Gümüş, Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir, (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2006). Katâde b. Diâme, Kitâbu’n-Nâsih ve’l-Mensûh fi Kitâbillahi Teâlâ, (Tahk. Hatim Salih ed-Damin), (Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1406/1985). Kaya, Remzi, “Kur’an-ı Kerim’de Mensuh Ayetler”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 6, sayı 6 (1994). Kaya, Remzi, “Kur’an-ı Kerim’de Neshi İddia Edilen Ayetler”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 7, sayı 7 (1998). Kesler, Fatih, “Kur’an-ı Kerim’in Evrenselliği ve Tarihselliği”, İslami Araştırmalar Dergisi, cilt 14, sayı 1 (2001), 23-32. Koca, Ferhat, “Kur’an-ı Kerim’deki Fıkhi Hükümlerin Evrensellik ve Tarihselliğini Tesbit Konusunda Bir Ölçüt Denemesi”, Kur’an Mesajı İlmi Araştırmalar Dergisi, Sayı 10-11-12 (Ağustos-Eylül-Ekim), 71-103. Koçyiğit, Talat, “Kitap ve Sünnette Nesh Meselesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt XI, (Ankara: 1963), 93-108. Kotan, Şevket, “Kur’an’ı Anlama ve Yorumlamada Tarihselci Yaklaşımlar ve Sorunları”, Dini Hükümlerin Kaynağı ve Dini Metinlerin Anlaşılması Konusundaki Çağdaş Yaklaşımlar Çalıştayı (18-19 Aralık 2009), (Edit. Cengiz Kallek), (İstanbul: İsam Yayınları 2010), 405-456. el-Kurtubi, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed Ebubekir, el-Câmi’ li Ahkâmi’lKur’ân ve’l-Mubeyyin li ma Tedammenehu mine’s-Sunneti ve’l-Âyi’l-Furkan, (Tah. Dr. Abdullah Abdulmuhsin et-Turki), (Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1427/2006). Malik b. Enes, el-Muvatta, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981. el-Maturidi, Ebu Mansur, Te’vilatü’l-Kur’an’dan Tercümeler, (Terc. Bekir Topaloğlu), (İstanbul: Acar Matbaacılık, 2003). Mücahid b. Cebr, Tefsîru’l-İmam Mücahid b. Cebr, (Tahk. Muhammed Abdusselam Ebu’n-Neyl), Medinetu Nasr, Daru’l-Fikri’l-İslami el-Hadise, 1410/1989. en-Nevevî, Ebu Zekeriya Muhyuddin bin Şeref, Kitabu’l-Mecmû’ Şerhu’lMuhezzeb li’ş-Şirâzî, (Tahk. Muhammed Necip el-Mutii), (Cidde: Mektebetu’l-İrşad, ts.). en-Neysâbûrî, el-İmam Ebubekir Muhammed b. İbrahim el-Münzir, Kitabu Tefsiri’l-Kur’an, (Tahk. Sa’d. B. Muhammed es-Sa’d), (el-Medine el-Munevvere; Daru’l-Meâsir, 1423/2002). Öztürk, Abdulvehhap, Kur’an-ı Kerim ve Meali, (İstanbul: Emek Ofset Matbaacılık, ts.). Öztürk, Mustafa, Kur’an-ı Kerim Meali Anlam ve Yorum Merkezli Çeviri, Düşün Yayıncılık, 2011. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 89 Prof. Dr. Hidayet Aydar Öztürk, Mustafa, “Kur’an’ın Tarihsel Bir Hitap Oluş Keyfiyeti”, İslami İlimler Dergisi, Yıl 1, sayı 2 (Güz 2006), 59-77. Öztürk, Yaşar Nuri, Kur’an’daki İslam, İstanbul: yeni Boyut Yayınları, 1997. Öztürk, Yaşar Nuri, Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Meali, (İstanbul: Yeni Boyut: 2000). Öztürk, Yaşar Nuri, Kur’an’ın Temel Kavramları, (İstanbul: Yeni Boyut yayınları, 1991). Öztürk, Yaşar Nuri, Surelerin İniş Sırasına Göre Kur’an-ı Kerim Meali (Türkçe Çeviri), (İstanbul: Yeni Boyut Yayınları, 2009). Paçacı, Mehmet, “Kur’an ve Tarihselci Yorum”, Kur’an ve Dil Dilbilim ve Hermenötik Sempozyumu 17-18 Mayıs 2001 Van, (Erzurum, ts.), 75-80. Paçacı, Mehmet, “Kur’an ve Tarihsellik Tartışması”, Kur’an’ı Anlamada Tarihsellik Sorunu (Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri), 8-10 Kasım 1996 Bursa (Edit. Abdülhamit Birışık), (Bursa: Kurav Yayınları, 2005), 21-33. Pak, Zekeriya, “Kur’an’ın Tarihselliği ve İbadetlerde Tarihsellik”, Dini Araştırmalar, cit 8, sayı 22, 105-122. Piriş, Şaban, Kur’an Yolu İniş Sırasına Göre Anlam ve Tefsiri, (Arz yayıncılık, ts.). er-Razi, Muhammed Fahruddin, Tefsiru’l-Fahr er-Razi (et-Tefsir el-KebirMefatihu’l-Ğayb), (Beyrut: Daru’l-Fikr, 1401/1981). Rızâ, Muhammed Reşid (Muhammed Abduh), Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm (Tefsîru’l-Menâr), (6. baskı), (el-Kâhirer: Dâru’l-Menâr, 1366/1947). Sağman, Ali Rıza, Lafzen ve Mealen Kur’an-ı Hakim’in Tercemesi, (İstanbul: Üçdal neşriyat, 1980). es-San’ânî, Abdurrezzak b. Hemmam, Tefsiru’l-Kur’an, (Tahk. Mustafa Müslim Muhammed), (er-Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 1401/1989). es-Serahsî, Şemsuddin, Kitâbu’l-Mebsût, (Beyrut: Daru’l-Ma’rife, ts.). Soysaldı, Mehmet, “İslam Öncesi Mekke Toplumlarında Namaz, Zekat, Oruç ve Hac Uygulamaları”, Kur’an’ın Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur’an Öncesi Mekke Toplumu, 8. Türkiye Tefsir Akademisyenleri Buluşması Sempozyum, 1-3 Temmuz 2011, (İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı, 2011) 149-151. Soysaldı, Mehmet, “Kur’an Semantiği Açısından Salat Kavramı”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 1 (Elazığ 1996), 1-18. es-Suyûtî, Celâluddin, ed-Durru’l-Mensûr fi’t-Tefsîr bi’l-Me’sûr, (Tahk. Abdullah b. Abdi’l-Muhsin et-Turki), (el-Kâhire, Daru Hecer, 1424/2003). es-Suyuti, Celaluddin, el-İtkan fi Ulûmi’l-Kur’ân, (Takd: Mustafa Dib el-Buğa), (Dimaşk-Beyrut: Daru İbn Kesir, 1422/2002). (Ayrıca es-Suyuti, Ebu’l-Fadl Celaluddin Abdurrahman, el-İtkan fi Ulumi’l-Kur’an, (Tahk. Merkezu’d-Dirasat el-Kur’aniyye), (el-Memleketu’l-Arabiyye es-Suudiyye Vizaretu’ş-Şuun el-İslamiyye ve’l-Evkaf ve’d- Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 90 İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Bazı Hassas Konular Hakkındaki Görüş ve Tercihleri Üzerinde Bir Anket Uygulaması ve Anketin Değerlendirilmesi Da’ve ve’l-İrşad Mucammau’l-Melik Fehd li Tibaati’l-Mushafi’ş-Şerif el-Emane elAmme eş-Şuun el-İlmiyye). es-Süddî el-Kebîr, Ebu Muhammed İsmail b. Abdurrahman, Tefsiru’s-Suddî elKebîr, (Cem’: Muhammed Ata Yusuf), (el-Mensure: Daru’l-Vefa, 1414/1993). eş-Şafii, El-İmam Muhammed b. İdris, Tefsîru’l-İmâm eş-Şâfiî li Ebî Abdillah Muhammed b. İdrîs el-Mutallabi el-Kureşî, (Cem-Tahk-Dirase: Ahmed b. Mustafa elFerrân), (er-Riyâd: Dâru’t-Tedmuriyye, 1427/2006). Şengül, İdris, “Ulumu’l-Kur’an Konusu Olarak Nasih ve Mensuh”, Diyanet İlmi Dergi, cilt 38, sayı 3 (Ankara: Temmuz-Ağustos-Eylül 2002). Şimşek, M. Sait, Günümüz Tefsir Problemleri, (Konya: Kitap Dünyası, ts.). Şimşek, M. Sait, “Kur’an’da Nesh Problemi”, 1. Kur’an Haftası Kur’an Sempozyumu 03-05 Şubat 1995 Kur’an’ın Aydınlığına Doğru, (Ankara: Fecr Yayınları 1995). Şimşek, M. Sait, “Kur’an’da Nesh Meselesi”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı 2 (1986). Şimşek, M. Sait, Kur’an’ın Anlaşılmasında İki Mesele, (İstanbul: Ekin yayınları, 2004). et-Taberi, Ebu Ca’fer Muhammed İbn Cerir, Tefsiru’t-Taberi Câmiu’l-Beyân an Te’vili Âyi’l-Kur’ân, (Tahk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turki), (el-Kahire: Daru Hecer, 1422/2001). et-Tirmizi, Ebu İsa Muhammed b. İsa, Sünenu’t-Tirmizi, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1401/1981. Uğur, Hakan, “Eski Ahid’teki Dua Kavramının Kur’an’daki Salat Kavramıyla İlişkisi”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt 8, sayı 2 (Adana , 2008), 139-171. el-Vahidi, Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed en-Neysaburi, Esbabu’n-Nüzul, (en-Nasıh ve’l-Mensuh ile beraber), (Beyrut: Alemu’l-Kutub), 342). Vehbi Efendi, Konyalı Mehmet, Hülasatu’l-Beyan fi Tefsiri’l-Kur’an, (İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1969). Yavuz, Ali Fikri, Kur’an-ı Kerim ve İzahlı Meal-i Alisi, (İstanbul: Sönmez neşriyat, ts.). Yazır, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili Yeni Mealli Türkçe Tefsir, (3. baskı), (İstanbul: Eser Neşriyat, 1971). Yıldırım, Celal, Kur’an-ı Kerim ve Meali, (İstanbul: Tercüman Gazetecilik, 1982). Yıldırım, Suat, Kur’an-ı Kerim ve Yüce Meali, (İstanbul: Işık yayınları, 1996). Yıldız, Mustafa, Son Mesaj Kur’an-ı Kerim ve Gerekçeli Türkçe Meali, Ankara: Çıra Yayınları, 2014. Yılmaz, Musa K. “Tarihsellik Bağlamında Tefsir Geleneğinde Değişim”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl 8, sayı 21 (Güz 2004), 13-24. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8 91 Prof. Dr. Hidayet Aydar ez-Zeccâc, Ebu İshak İbrahim, Meâni’l-Kur’ân ve İ’râbuhu, (Tahk. Abdulcelil Abduh Şelebi), (Beyrut: Alemu’l-Kutub, 1408/1988). ez-Zerkânî, Muhammed Abdulazim, Menahilu’l-İrfan fi Ulumi’l-Kurân, (Tahk. Fevvaz Ahmed Zemerli), (Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-Arabi, 1415/1995). ez-Zerkeşi, Bedruddin Muhammed b. Abdillah, el-Burhan fî Ulûmi’l-Kur’ân, (Tahk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim), (3. baskı), (el-Kahire: Mektebetu Dari’t-Turas, 1404/1984). 92 Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2015/4, c. 4, sayı: 8