The Citadel of Aleppo
Transkript
The Citadel of Aleppo
Publication Data: Unat, Yavuz, ‘Mustafa İbn Ali el-Muvakkît ve İ’lâm el-’İbâd fî A’lâm el-Bilâd (Şehirler Aleminde Mesafelerin Bildirimi) Adlı Risâlesi’, EJOS, VII (2004), No. 10, 1-47. ISSN 0928-6802 © Copyright 2004 Yavuz Unat. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, translated, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior written permission of the author. Mustafa İbn Ali el-Muvakkît ve İ’lâm el-’İbâd fî A’lâm el-Bilâd (Şehirler Aleminde Mesafelerin Bildirimi) Adlı Risâlesi Yavuz Unat1 Mustafa İbn Ali el-Muvakkît Mustafa İbn Ali el-Muvakkît el-Konstantînî el-Hanefî el-Rumî (ölümü 1571/979) on altıncı yüzyılda Osmanlıların yetiştirdiği önemli coğrafyacı ve astronomlardandır. Tesyîr el-Kevâkib el-Semâ’iyye li-Sa’d el-Devlet el-Şerifet el-Süleymâniyye (Kutlu Devlet, Şerefli Süleymaniyye İçin Gökyüzündeki Yıldızların Hareketi) adlı eserinin sonunda lakabının Müslihüddin olduğu kayıtlıdır. Mustafa İbn Ali‘nin hayatı hakkında fazla bir bilgiye sahip değiliz. Muhtemelen Mirîm Çelebi’nin öğrencisidir. On altıncı yüzyılın başlarında İstanbul’da doğmuş ve muhtemelen 1560’tan sonra Müneccimbaşı Yusuf ibn Ömer yerine müneccimbaşı tayin edilmiştir. Uzun zaman İstanbul’da Yavuz Sultan Selim Câmii’nde muvakkitlik yapmış ve mîkât ilminin yanı sıra coğrafyayla da ilgilenmiştir. Bu görevinden ötürü Sultan Selim Muvakkiti ya da Selimî lakaplarıyla tanınır. Müslihiddin ya da “Koca Saatçi” lakabıyla da bilinir. Daha sonra başmüneccim olmuş ve Müneccimbaşı Mustafa Çelebi adıyla meşhur olmuştur. 1571’de ölünce başmüneccimliğe ünlü astronom Takîyüddîn (1526-1585) atanmıştır. Mustafa ibn Ali, yapıtlarının çoğunu Türkçe kaleme almış ve Türkçe’nin bilim dili olması için gayret göstermiştir. 1 Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Felsefe Bölümü, Bilim Tarihi Anabilim Dalı Doçenti. Makalede yer alan küresel astronomiye ilişkin matematiksel formülleri inceleyen ve değerlendiren Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Coğrafya Bölümü öğretim üyelerinden Prof. Dr. Mesut Elibüyük’e ayrıca teşekkür ediyorum. YAVUZ UNAT Daha çok muvakkitlerin gereksinim duydukları bilgileri derlemiştir. Yazdığı eserlerin bir kısmı da medreselerde okutulmuştur.2 Osmanlılarda Coğrafya ve Mustafa İbn Ali el-Muvakkît Osmanlılarda coğrafya çalışmaları, on dokuzuncu yüzyıla kadar iki ekol çerçevesinde yürütülmüştür:3 1. Medresede yetişen bilginlerin temsil ettiği Doğu tarzı coğrafya ekolü; 2. Denizcilerin ve medrese çevresi dışında kişilerin temsil ettiği Batı Avrupa’daki kartografyaya ve keşiflere dayanan coğrafya ekolü. Medreselilerin coğrafyaya ilişkin eserleri de iki ana grupta ele alınabilir:4 1. İslâm coğrafya geleneğine dayanan eserler. 2. Geniş bir kitleye hitap eden eğlendirici ve edebî türdeki eserler. Bunlar Kazvînî’nin (1203-1238) ‘Acâib el-Mahlûkât ve Garâ’ib elMevcûdât (Acayip Yaratıklar ve Garip Varlıklar) ve İbn el-Verdî’nin (ölümü 1349) Harîdat el-’Acâib ve Ceridât el-Garâ’ib’ adlı eserlerinin serbest çevirilerine, diğer coğrafya kitaplarından alınan pasajların ilavesiyle yazılmış olan Türkçe çevirilerdir. Helenistik bilim mirasından etkilenen İslâm coğrafya geleneğinin en önemli örneği Fatih’in emriyle Trabzonlu Amirutsez (ölümü 1475) tarafından yapılmış olan Batlamyus’un (M.S. 150 yılları) Coğrafya’sının çevirisidir.5 2 Aydüz, Salim, ‘Mustafa b. Ali Muvakkit’, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, YKY, Cilt 2, İstanbul 1999, s. 289-290; İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen, Cevat İzgi, Cemil Akpınar, İhsan Fazlıoğlu, Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, OALT, 2 Cilt, İstanbul 1997, 161-179; İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen, M. Serdar Bekar, Gülcan Gündüz, A. Hamdi Furat, Osmanlı Coğrafya Literatürü Tarihi, OCLT, 2 Cilt, İstanbul 2000, s. 49-52. 3 OCLT, Cilt I, s. XXXV-XXXVI. 4 OCLT, Cilt I, s. XXXVI. 5 Rumca adı Amirukis olan ve 15. yüzyıl başlarında Trabzon’da doğan Georgius Amirutzes’in (ölümü 1475) hayatına ilişkin en derli toplu bilgi Yunan Ansiklopedisi’nde (Enkylopedikon Lexicon) bulunmaktadır. Buradaki bilgiyi özetleyerek veren Deismann, Amirutzes’in Fatih’in teyze oğlu olduğunu söylemekle birlikte buna ilişkin hiçbir kaynak göstermez. Amirutzes filoloji, felsefe ve özellikle de ilahiyatta ün kazanmıştır. Aristotelesçidir. 1461’de Trabzon imparatoruyla birlikte Mehmet II.’ye esir düşerek, bir rivayete göre padişahla Hıristiyanlık inançlarına dair bir tartışmadan sonra Müslüman olmuş ve 1475 yılında İstanbul’da ölmüştür. 1465 yıllarında Fatih, Bizans’tan kalan kitaplar arasında Batlamyus’un Coğrafya’sını bulmuş ve bu eserin Arapça’ya çevrilmesini Amirutzes’e emretmiştir. 1465 yılının yazını bu eser üzerinde çalışarak geçiren Amirutzes ve oğlu Mehmed, hem kitabı Tercüme-i Kitâb-ı Batlamyûs bi’l-Arabiyyeti fî Tafsîl el-Âklîm el-Ma’rifet-i bi’l-Coğrafyâ adıyla Arapça’ya çevirmişler hem de muhtemelen Rumca ve Arapça isimlerle yazılmış olan dünya haritasını Fatih’e takdim etmişlerdir. Ancak bu harita mevcut değildir. Batlamyus’un Coğrafya’sının Arapça çevirisi, Ayasofya Kütüphanesi’nde iki nüsha olarak 2610 ve 2596 numaralarda kayıtlıdır. Ayasofya 2610’da kayıtlı nüsha, Fatih döneminde istinsah edilmiş orijinal nüshadır. Eserin başında bir Dünya haritası bulunmaktadır. Giriş kısmında harita çıkarma yöntemine ilişkin kısa bir bilgi yer alır. Metinde 54 harita ve şehirlere ilişkin enlem ve boylam tabloları yer 2 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD Fatih ayrıca Ebû Zeyd el-Belhî (ölümü 934), İbn Havkal (977’de sağ) ve elİstahrî (951’de sağ) gibi klasik İslâm coğrafyacılarının eserlerini de istinsah ettirmiştir.6 \[ Osmanlılarda bilimlerin tasnifi ile ilgili eserlerde coğrafya yer almamış ve tasnif dışı bırakılmıştır. Bu tür eserlerden Taşköprülüzâde’nin (1552-1621) Miftah el-Sa’âde’si ve Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın (1703-1780) Tertîb-i ‘Ulûm’u (Bilimlerin Düzeni) dışında coğrafyaya yer veren eser görülmemektedir.7 Miftahu’s-Sa’âde’de ise coğrafya, astronominin bir dalı olarak, Tertîb-i ‘Ulûm’da da cüz’iyât içinde verilmiştir.8 Bunun bir nedeni, Osmanlı bilim geleneği içerisinde coğrafya konularının astronomi ve tarihle paralellik göstermesidir. Diğer taraftan, coğrafya kitapları bazen de edebî eserler içerisinde bile değerlendirilmektedir. Bu nedenle, coğrafya kitapları, geleneklere bağlı kalınarak daha çok pratik sorunların çözümünü kolaylaştırmak amacıyla yazılmıştır.9 Osmanlılarda medreselerdeki coğrafya çalışmaları yanında Batı etkisinde kalan bilginlerin temsil ettiği coğrafyacılık da ilk zamanlardan beri varolmuştur. Bunlar arasında, Tunuslu İbrahîm el-Kâtibî (1413’te sağ) ve İbrahîm el-Mürsî (1461’de sağ) yer alır. Osmanlılarda Batı tarzı coğrafyacılığın öncüsü ise Pirî Reis’tir (ölümü 1553 civarı). Hacı Ahmed Tûnusî (1559’da sağ) ve Seydî Ali Reis’in (ölümü 1563) eserleri ve Ali Macar Reis’in (1567’de sağ) Atlas’ı bu ekolün örnekleri arasında bulunur.10 16. yüzyıl İslâm ve Batı coğrafya geleneklerinin yan yana bulunduğu bir dönemdir ve 1645-1669 yıllarındaki Girit savaşları sırasında Batı tarzı coğrafya anlayışı ağırlık kazanmıştır. 17. yüzyılda Katip Çelebi (ölümü 1657) Doğu’da coğrafya konusunda yazılanların yetersiz olduğunu görmüş ve Batı haritacılık ve coğrafya kaynaklarını incelemiştir. Avrupalıların coğrafî bilgileri sayesinde dünya denizlerine hakim olduklarını fark ederek Mercator’un (ölümü 1594) Atlas Minor’unu Mehmed İhlâsî’nin yardımlarıyla Türkçe’ye çevirmiş almaktadır. Batı’da ise Batlamyus’un Coğrafya’sının Yunanca’dan Latince’ye tercümesi, 1409’da Giacomo d’Angelo (Jacobus Angelus) tarafından yapılmış, ilk basılı nüshası 1475 yılında Hermann Liechtenstein tarafından çıkarılmıştır. Haritalı ilk Coğrafya ise Lapis tarafından Bologna’da 1477 yılında yayımlanmıştır; (bkz. Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, Geliştirilmiş IV. Basımı Hazırlayanlar: Aykut Kazancıgil, Sevim Tekeli, İstanbul 1982,s. 34-35; OCLT, Cilt I, s. 12-13). 6 İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, Cilt II, Tabî’î İlimler, İstanbul 1997, s. 231-232. 7 İzgi, 1997, s. 239. 8 İzgi, 1997, s. 239. 9 Parmaksız, Mehmet, Hüseyin Rıfkı Tâmânî’nin “El-Medhâl fi’l-Coğrafya” Adlı Eseri Üzerine Bir Araştırma, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2002, s. 3. 10 OCLT, Cilt I, s. XXXIX. 3 YAVUZ UNAT (Levâmî’ el-Nûr) ve Doğu ve Batı kaynaklarından yararlanarak Cihannüma’yı yazmıştır.11 Mustafa İbn Ali el-Muvakkît 16. yüzyılda yaşamıştır. Coğrafya eserlerine baktığımızda geleneksel İslâm coğrafyasına bağlı kaldığını görmekteyiz. Bilindiği gibi İslâm Dünyası’nda yazılan coğrafya kitapları birkaç türdür: 1. Sûret el-Arz tarzı coğrafya eserleri; Çok sayıda harita içerirler; fizikî ve siyasî coğrafya konularının yanı sıra devrin sosyal ve iktisâdî hayatından, ziraatından, ticaretinden, etnolojisinden, şehir arasındaki mesafesinden ve yollarından bahsederler. Harezmî (yaklaşık 780-850), Ebû Zeyd el-Belhî, el-İstahrî, İbn Havkal ve el-Makdisî’nin eserleri bu tarzdadır. 2. Kitâb el-Buldân tarzı coğrafya eserleri; sadece ülkeler ve şehirlerden bahsederler. Edebî coğrafya da denilir. Bu tarz coğrafya kitaplarında harita bulunmaz ve fizikî coğrafya bakımından zayıftırlar. Hişâm İbn el-Kelbî (ölümü 819) ve el-Câhiz (ölümü 869) ile başlamış, el-Yakûbî (ölümü 905) ile devam etmiş ve İbn el-Fakîh (ölümü 903’ten sonra) ile zirveye ulaşmıştır. 3. el-Mesâlik ve ‘l-Memâlik tarzı coğrafya eserleri; Sûret el-Arz ve Kitâb el-Buldân tarzı coğrafya eserleri arasında yer alırlar. Daha çok yollardan, ülkelerden ve mesafelerden bahseden bu tarz eserlerin bazılarında haritalar da bulunur. 4. ‘Acâib el-Mahlûkât tarzı coğrafya eserleri; kozmoğrafya, zooloji ve coğrafya karışımı eserlerdir. En önemlileri, Zekeriyyâ Kazvinî’nin (ölümü 1283) ‘Acâib el-Mahlûkât’ı ve İbn el-Verdî’nin (ölümü 1349) Harîdat el-’Acâib ve Farîdat el-Garâib’idir. 5. Yer adlarından bahseden alfabetik eserler; en meşhurları Ebû ‘Ubeyd el-Bekrî’nin (ölümü 1064) Mu’cemu mâ İsti’cam ve Yâkût elHemevî’nin (ölümü 1229) Mu’cem el-Buldân adlı eserlerdir. 6. Seyahatnâmeler; en önemlileri arasında, Süleyman Tâcir (851’de sağ), İbn Fazlân (921’de sağ), İbn Cübeyr (ölümü 1217) ve İbn Battûta (ölümü 1368) sayılabilir. Mustafa İbn Ali el-Muvakkît’in eserleri harita içermeyen ve coğrafî hesaplara yönelik eserlerdir ve el-Mesâlik ve’l-Memâlik ve ‘Acâib el-Mahlûkât tarzında kaleme alınmışlardır. İ’lâm el-’İbâd fî A’lâm el-Bilâd, el-Mesâlik ve’lMemâlik tarzındadır ve 100 şehrin İstanbul’a uzaklığını ve çeşitli coğrafî değerlerini verir. Tuhfe el-Zamân ve Harîde el-Avân ise ‘Acâib el-Mahlûkât tarzındadır. 11 OCLT, Cilt I, s. XL. 4 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD Mustafa İbn Ali el-Muvakkît’in Coğrafya Eserleri 1. Hallu Dâ’irati Mu’addil el-Nehâr (Meridyen Dairesinin Durumu) (T): 27 Aralık 1531 tarihinde Yavuz Sultan Selim Camii muvakkidi iken tamamlanmış ve Sadrazam Ayas Paşa’ya ithaf edilmiştir. Meridyen dairesinin çıkartılması ve bu daire ile yapılan işlemleri içerir. 2. İ’lâm el-’İbâd fî A’lâm el-Bilâd (Şehirler Aleminde Mesafelerin Bildirimi) (T): 1525 yılında yazılmış ve Kânûnî’ye sunulmuştur. Çin ile Fas arasındaki yüz şehrin İstanbul’a kuş uçumu uzaklığı, en uzun ve en kısa günü gibi astronomi ve coğrafya ile ilgili konulardan bahseder. 3. Kifâyet el-Vakt lî-Ma’rifet el-Dâ’ir ve Fazlihî ve el-Semt, Kifâyet elVakt bî-Ma’rifet el-Dâ’ir ve Fazlihî ve Semevât (Semt ve Fazlihî Daireleriyle Zamanın Kifâyeti) (T): Eser eski bir astronomi aleti olan Rubu’ Tahtası’nın üstüne gökyüzünün izdüşümünün çizildiği bir yüzü olan Rub’u Mukantara adı verilen astronomi aletinin özelliklerinden ve kullanılmasından bahseden bir risâledir. 1529 yılında kaleme alınmıştır. Risâle-i Mukantarâ Selimî Risâle-i Mukantarât ya da Risâle-i fî Mukantarât adları ile de tanınmaktadır.12 Bu risâlenin sonunda bazı şehirlerin boylam ve enlemleri verilmiştir (Tablo 1).13 TABLO 1 Şehirler İstanbul Edirne Sofya Semendire Bursa Manisa Konya Amasya Şam Mekke Mustafa İbn Ali el-Muvakkît’in Değerleri14 ϕ λ Derece Dakika Derece Dakika 4115 60 42 58 43 56 45 54 40 60 30 38 30 58 30 38 66 40 70 33 30 7016 21 30 77 12 Günümüz Değerleri Derece 41 41 42 44 40 38 37 40 33 21 ϕ Dakika 01 40 41 40 11 37 52 39 30 27 λ Derece 29 26 23 20 29 27 32 35 36 39 Dakika 59 34 19 56 04 26 30 51 18 49 OALT, Cilt I, s. 164-167. Mustafa İbn Ali el-Muvakkît, Kifâyet el-Vakt lî-Marifet el-Dâîr ve Fazlihi ve el-Semt, Süleymaniye, Tırnovalı, 1229; Kifâyet el-Vakt bî-Ma’rifet el-Dâ’ir ve Fazlihî ve Semevât, Süleymaniye, Hüsrev Paşa 259, varak 76-85; Risâle-i Mukantarâ Selimî, Hüsrev Paşa 259, varak 76-85. 14 ϕ enlem ve λ boylam olmak üzere. 15 İ’lâm el-’İbâd’da İstanbul’un enlemi 41 derece 15 dakika olarak verilmiş (Süleymaniye, Kılıç Ali Paşa, 682/8, varak 55a). 16 İ’lâm el-’İbâd ‘da Şam’ın boylamı 70 derece 33 dakika olarak verilmiş (Kılıç Ali Paşa, 682, varak 55a). 13 5 YAVUZ UNAT 4. Tuhfe el-Zamân ve Harîde el-Avân (Zamanın Armağanı ve Çağın İncisi) (T): 1525 tarihinde tamamlanmıştır. Astronomi, coğrafya ve kozmoloji ile ilgili konuları içerir. Gökküre ve yıldızlar, denizler, dağlar, nehirler, yedi iklim ve meşhur şehirlerden bahseder. Gök kürelerinin ve yıldızların niteliklerini bildirdikten sonra, denizleri dağları, nehirleri, su kaynaklarını ve şehirleri tanıtır. Mustafa İbn Ali, bu eseri yazarken Çağminî’nin (ölm. 1221) Mulahhas fî’l-Hey’e’sinden (Kısa Astronomi), Demirî’nin (1349-1405) Hayât el-Hayavân’ından (Hayvanların Hayatı) ve Kazvînî’nin (1203-1283) ‘Acâ’ib elMahlûkât’ından yararlanmıştır. Eserin giriş kısmında yer alan kozmolojiye ilişkin kısımlarında Müslümanların geleneksel ve dinsel kozmolojisine ağırlık verilmiştir. 5. Risâle fî Ma’rifat el-Sâ’ât (Saat Tayini) (A): Saat tayini üzerinedir. 6. Tertîbu Teshîl el-Mikât (Mikâtın Kolaylaştırılma Tertibi) (T): Güneş, Ay ve yıldızlar aracılığı ile zamanın, özellikle de namaz vakitlerinin belirlenmesi bilimi olan İlm-i Mikât’a (Zaman Ölçümü Bilimi) dairdir. Tarihi belli değildir. Osmanlılarda Astronomi ve Mustafa İbn Ali el-Muvakkît Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan (1299) Fatih Sultan Mehmet’in (1451-1481) tahta çıkmasına (1451) kadar geçen sürede pozitif bilimler Osmanlılarda pek ilgi görmemiştir. Matematik ve astronomi alanlarında Osmanlı Devleti’nin en önemli dönemi, Fatih zamanında Türkistan’dan İstanbul’a davet edilen Ali Kuşçu (ölümü 1474) ile başlamış ve Fatih Sultan Mehmed’in ölümünden sonra bir süre daha pozitif bilimlere gösterilen ilgi sürmüştür. Ne var ki, Osmanlılar İstanbul’u fethettikten sonra Batı ile teması sonucu Batı’da başlayan Rönesans hareketlerinden etkilenmesi beklenirken, tam tersine, astronomi alanında önemli bir gelişme olmamış, eskiye bağlı kalınmakta ısrar edilmiştir. Osmanlı astronomi çalışmalarında, Uluğ Bey‘in Semerkand’da kurduğu Semerkand Gözlemevi‘nde yetişen bilim adamlarının büyük rolü bulunmaktadır. Gözlemevi’nin bir süre müdürlüğünü yapan Kadızâde’nin (1337-1412) Türkistan’da yetiştirdiği iki öğrencisi sonradan Osmanlı Devleti’ne gelerek matematik ve astronomi bilimini yaymışlardır. Bunlardan biri Fethullah Şirvanî (ölümü 1486) diğeri de Ali Kuşçu‘dur. Şirvanlı olan Fethullâh Şirvânî ise Semerkand’da tahsiline başlamış ve daha sonra Kastamonu’ya gitmiştir. Candaroğlu İsmail Bey’in ilgisini çekmiş ve burada kelam, mantık, astronomi ve matematik okutmuştur. Kastamonu’yu 1462’de Osmanlı hakimiyetine alan Fatih’ten de saygı ve iltifat gören Fethullah Şirvanî, Anadolu’da matematik, geometri ve astronomi bilimleri öğretimini başlatmış olan Osmanlı bilginlerindendir. Onun en önemli eseri, hocası Kâdîzâde Musa Paşa’nın Şerh el-Mulahhas fî ‘l-Hey’e (Astronomi 6 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD Seçkisine Şerh) adlı eserine yazdığı Hâşiye ‘Alâ Şerh el-Mulahhas lî Kâdîzâde (Kâdîzâde’nin Astronomi Seçkisine Şerhi’ne Hâşiye) adındaki Arapça haşiyedir. 1473 yılında tamamlanmış ve Fatih’e ithaf edilmiş olan bu eser Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuştur. Osmanlı bilimini ve astronomisini en fazla etkileyen kişi Ali Kuşçu’dur. Hangi ilde ve tarihte doğduğu kesin olarak bilinmemekle birlikte, 15. yüzyılın ilk çeyreğinde Maverâünnehir bölgesindeki Semerkand’da doğduğu kabul edilmektedir. Semerkand’da Uluğ Bey de dahil olmak üzere, Kadızâde-i Rûmî ve Gıyâsüddin Cemşid el-Kâşî (?-1429) gibi dönemin önemli bilim adamlarından matematik ve astronomi dersleri alan Ali Kuşçu Semerkand Gözlemevi‘nin müdürü olan Kadızâde-i Rûmî‘nin ölümü üzerine Gözlemevi’nin başına geçmiş ve Zîc-i Uluğ Bey’in (Uluğ Bey Zîci) tamamlanmasına yardımcı olmuştur. Ancak, Uluğ Bey’in ölümü üzerine Ali Kuşçu Semerkand’dan ayrılmış ve Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan‘ın yanına gitmiştir. Daha sonra Uzun Hasan tarafından, Osmanlılar ile Akkoyunlular arasında barışı sağlamak amacı ile Fatih’e elçi olarak gönderilmiştir. Fatih, Ali Kuşçu‘ya İstanbul’da kalmasını ve medresede ders vermesini önermiş ve Ali Kuşçu elçilik görevini tamamladıktan sonra İstanbul’a dönerek Ayasofya’ya müderris olarak atanmıştır. Ali Kuşçu, burada Fatih Külliyesi’nin programlarını hazırlamış, astronomi ve matematik dersleri vermiştir. Ayrıca İstanbul’un enlem ve boylamını ölçmüş ve çeşitli Güneş saatleri de yapmıştır. Ali Kuşçu’nun medreselerde matematik derslerinin okutulmasında önemli rolü olmuştur. Verdiği dersler olağanüstü rağbet görmüş ve önemli bilim adamları tarafından da izlenmiştir. Ali Kuşçu‘nun astronomi ve matematik alanında yazmış olduğu iki önemli eseri vardır. Bunlardan birisi, Otlukbeli Savaşı sırasında bitirilip zaferden sonra Fatih’e sunulduğu için Fethiyye adı verilen astronomi kitabıdır (1473). Diğeri ise bir matematik kitabı olan Muhammediyye’dir.17 16. yüzyılda Osmanlılar en büyük astronomi bilgini hiç kuşkusuz Takîyüddîn’dir (1526-1585). Takîyüddîn’in matematik ve astronomi başta olmak üzere birçok alanda araştırmaları vardır. Özellikle trigonometri alanındaki çalışmaları oldukça önemlidir. Takîyüddîn, Şam’da doğmuş, Mısır’a gitmiş, daha sonra İstanbul’a gelmiş ve Müneccimbaşılığa (baş astrolog) atanmıştır. Kaynakların bildirdiğine göre III. Murat İstanbul’da bir gözlemevi kurdurmak isteyince, Takîyüddîn bu işle görevlendirilmiş ve Tophane’de bu yüzyılın Dünya çapında, en önemli gözlemevlerinden birini kurmuştur (1575). Bu gözlemevinde 16. yüzyılın en mükemmel gözlem araçları inşa edilmiştir. Yapılan araştırmalar bu gözlemevinde inşa edilen gözlem araçları ile Tycho Brahe‘nin (1546-1601) Danimarka kralı Frederic II’nin himayesinde 17 Bu eserler için bkz. Demir, Remzi ve Yavuz Unat, ‘Ali Kuşçu ve el-Muhammediyye, elFethiyye ve Risâle Fî Hall Eşkâl el-Mu’addil li’l-Mesîr Adlı Eserlerinin Türk Bilim Tarihindeki Yeri’, Düşünen Siyaset, Sayı 16, Ankara 2002, s. 231-255. 7 YAVUZ UNAT Hven’de 1576 yılında inşasına başlanan gözlemevindeki (Uranienborg Gözlemevi) gözlem araçları arasında tam bir paralelizm olduğunu göstermiştir. Örneğin, her iki gözlemevinde de duvar kadranı, sextant gibi gözlem araçları inşa edilmiştir. Bu gözlemevinde oldukça başarılı çalışmalar yapılmış ancak Osmanlılarda bir çığır açamamıştır. Çünkü, gözlemevinin kurulmasına hizmeti geçmiş olan hükümdarın hocası Saadettin Efendi’nin Padişah’ın yanında öneminin artmasını çekemeyenler Gözlemevi’ni ona karşı kullanmak istemişler, 1577 yılında görülen kuyruklu yıldızı ve 1578’de ortaya çıkan veba salgınını fırsat bilenler, bir gözlemevinin kurulduğu her yerde felâketlerin birbirini kovaladığını, Uluğ Bey‘in ölümünü de örnek göstererek kanıtlamaya çalışmışlardır. Padişah da bu baskılar sonucunda gözlemevinin yıkılmasını emretmiş ve Kaptan-ı Derya Kılıç Ali Paşa 1580 yılında bütün gözlem araçlarıyla birlikte bir gecede gözlemevini yerle bir etmiştir. Mustafa İbn Ali el-Muvakkît, on altıncı yüzyılda İstanbul’da Yavuz Sultan Selim Câmii’nde muvakkitlik18 yapmış ve ilm-i mikât üzerinde çalışmıştır. Başmüneccim olmuş ve 1571’de ölünce başmüneccimliğe Takîyüddîn atanmıştır. Astronomiye ilişkin çalışmaları daha çok muvakkitlerin gereksinim duydukları bilgilere ilişkindir. Eserlerinde daha çok çeşitli astronomik aletlerin yapılışı kullanılışı hakkında bilgiler vermiştir. Bu aletler şunlardır; Rub-i Âfâkî, Rub’ el-Maktû, Rub-i Müceyyeb, Müceyyeb-i Âfâkî, Rub-ı Mukantarât, Usturlap, Zât el-Kürsî ve Küre. Bunların dışında yazmış olduğu Tesyîr el-Kevâkib el-Semâ’iyye li-Sa’d el-Devlet el-Şerifet elSüleymâniyye takvim konusuna, Risâle fî İstihrâci Ru’yet el-Hilâl Hilâl’in görünüşü konusuna ilişkindir. Kuramsal olarak yazdığı eserler ise daha önce coğrafya eserleri arasında söz konusu ettiğimiz Tuhfe el-Zamân ve Harîde elAvân ve Risâle fî ‘İlm el-Felek adlarını taşır. Ancak bunlar üzerinde henüz araştırma yapılmamıştır. Diğer taraftan Tuhfe el-Zamân ve Harîde el-Avân’ın giriş kısmındaki bilgiler incelendiğinde Müslümanların geleneksel ve dinsel kozmolojisine ağırlıklı olarak işlediği anlaşılmaktadır. 18 İslâm astronomisinin amaçlarından birisi, ibadet vakitlerinin tam olarak belirlenmesi ve namazın tam vaktinde ve Kıble yönünde kılınabilmesine olanak sağlamaktır. 6. yüzyıldan itibaren bu konuda uyulması gereken bilimsel esaslar ortaya konulmuş ve bazı küçük değişikliklerle günümüze kadar geçerliliğini korumuştur. 9. yüzyılda, her boylam derecesi veya yılın her bir günü için bu amaçla çeşitli tablolar hazırlanmıştır. İbadet vakitlerinin belirlenmesi amacı ile Emeviler döneminde (661-750) Muvakkithaneler açılmış ve bu işi yapan kişiye muvakkit adı verilmiştir. Bu yapılarda bu iş için çeşitli astronomik araçlar da yer alıyordu. Muvakkithanelerde kullanılan başlıca araçlar, kadran, usturlap, sekstant, kum saati, güneş saati ve mekanik saatlerdir. Muvakkithaneler, hem astronomi eğitimi veren hem de basit bir gözlemevi vazifesini gören kurumlardı. Muvakkitlerin atamaları müneccimbaşı tarafından yapılırdı. Bu kurumlar Cumhuriyet’in ilanı ile başmuvakkitlik adı altında yeni bir kuruma devredildi ve 1952 yılında da kapatıldı. Osmanlılarda ve İstanbul’daki muvakkithaneler için bkz., Aydüz, Salim, ‘İstanbul’da Zamanın Nabzını Tutan Mekânlar Muvakkithaneler’, İstanbul, Ekim 2004, Sayı 51, İstanbul 2004, s. 92-97. 8 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD Mustafa İbn Ali el-Muvakkît’in Astronomi Eserleri 1. Ferah-Fezâ (Ferah Arttıran) (T): Kendi icadı olan Rub-i Âfâkî adlı bir aletin kullanılmasıyla ilgilidir. Kanunî’nin sadrazamı Maktul İbrahim Paşa’ya ithaf edilmiştir. 2. Kifâyet el-Kanû’ fî’l-’Amel bi’l-Rub’ el-Maktû’ (Rub’ el-Maktû’’nun Kullanılmasında Yararlı Bilgiler) (A): Sıbt el-Mardinî’nin (1423-1498) İzhâr el-Sırr el-Muvadda’ adlı eserinin özetidir. 3. Risâle fî’l-’Amel bi’l-Rub’ el-Müceyyeb (Rub-ı Müceyyebin Kullanılması) (A): Rub-i Müceyyeb’in kullanılışından ve özelliklerinden bahseder. 4. Risâle-i Ceyb-i Müceyyeb-i Âfâkî (Ceyb-i Müceyyeb-i Âfâkî Risâlesi) (T): Müceyyeb-i Âfâkî adlı astronomik aletin kullanılışına dairdir. 1529’da yazılmıştır. 5. Risâle el-Meserrât fî ‘İlm el-Mîkât (Risâle-i Meserrât fî ‘İlm el-Mîkât, Mikât İlminde Sevinçler) (T): Rub-ı Mukantarât adlı aletin kullanımına ilişkindir. 6. Risâle-i Usturlâbî Selîmî (Usturlab Risalesi) (T): Usturlabın çeşitlerinden ve kullanımından bahseder. 1544 tarihinde yazılmıştır. 7. Risâle fî’l-’Amel bi Zât el-Kürsî (Zât el-Kürsî’nin Kullanılması) (T): Risâle fî’l-Âlât el-Müsemmâ Zât el-Kürsî adıyla da tanınan bu eser 1549 yılında yazılmıştır. 8. Teshîl el-Mikât (Mikâtın Kolaylaştırılması) (T): Risâle-i Rub’-i Müceyyeb, Vâfiyat el-Evkât ve Mir’ât-ı Kâ’inât adlarıyla da tanınır. İlki 1529 yılında olmak üzere beş ayrı redaksiyonu olan bu eser Rub-i Müceyyeb’in kullanılışından, nehirlerin genişliğinin ve kuyuların derinliğinin ölçülmesi gibi konulardan bahseder. Eserin Teshîl elMikât’dan başka diğer redaksiyonları şunlardır; Teshîl el-Mikât, Tertîbu Tashîl el-Mikât, Teshîl el-Mikât ve Ta’yin el-Evkât, Vâfiyat elEvkât. 9. Tesyîr el-Kevâkib el-Semâ’iyye li-Sa’d el-Devlet el-Şerifet elSüleymâniyye (Kutlu Devlet, Şerefli Süleymaniyye İçin Gökyüzündeki Yıldızların Hareketi) (T): 1558/7-1592/3 tarihleri arasında Arabî ve Rumî senelerin ve ayların başlangıç zamanlarını, şemsî ve kamerî seneler ve Güneş’in burçlardaki hareket takvimi cetvellerle verilmektedir. 10. Risâle-i Küre-i Selimî (Risâle-i Küre-i bî-Türkî) (T): Küre aletini tanıtan bir risâledir. 11. Risâle Mukantarât (Mukantarât Risâlesi) (T): 1528’de yazılmıştır. Mukantarât adı verilen astronomi aletinin kullanılması hakkındadır. 12. Risâle-i Rub’-ı Müceyyeb (Rub-ı Müceyyeb Risâlesi) (T): Gökcisimlerinin yüksekliğinin ölçülmesi konularından bahseder. 13. Risâle fî ‘İlm el-Felek (Astronomi Risâlesi) (T) 9 YAVUZ UNAT 14. Risâle fî Ma’rifet el-Sa’a Ba’d Ahz el-İrtifâ’ (Yükseklikle Saat Tayini) (T) 15. Risâle fî İstihrâci Ru’yet el-Hilâl (Hilâlin Görünmesi Risâlesi) (T)19 İ’lâm el-’İbâd fî A’lâm el-Bilâd (Şehirler Aleminde Mesafelerin Bildirimi)20 1525 yılında Türkçe yazılmış ve Kânûnî’ye sunulmuştur. Çin ile Fas arasındaki yüz meşhur şehrin İstanbul’a kuş uçumu uzaklığı, en uzun günü (etval-i nehâr), en kısa günü (aksar-ı nehâr), Kıble sapması (inhirâf-ı Kıble), meridyen (nısf el-nehâr) yüksekliği, Güneş’in doğuş ve batış dereceleri hakkında astronomik ve coğrafi bilgiler verir.21 Eserin çeşitli kütüphanelerde 30 kadar nüshası bulunmaktadır. Bunlardan en eskisi 1569/1570, en yenisi ise on sekizinci yüzyıl tarihlidir. Bu çalışmada, Süleymaniye Kılıç Ali Paşa 682/8, Süleymaniye Halet Efendi 366/1 ve Süleymaniye İzmir 492/5 nüshaları kullanılmıştır. Kılıç Ali Paşa nüshasının yazım tarihi 15 Şevval 1202 (19 Temmuz 1788) olarak kayıtlıdır. Halet Efendi nüshasında yazım tarihi yer almamaktadır. OCLT’de bu nüshanın yazım tarihi Hicri on birinci yüzyıl (Milâdi on yedinci yüzyıl) olarak verilmiştir. İzmir nüshasında da yazım tarihi kayıtlı değildir. OCLT’de bu nüshanın istinsah tarihi olarak ise Hicrî on ikinci (Milâdi on yedinci/on sekizinci yüzyıl olarak verilmiştir.22 Eserin girişinde Mustafa İbn Muvakkît amacını şu şekilde verir: Halk arasında, dünyada var olan şehirlerin İstanbul şehrinden uzaklığı ve ona kaç aylık ve kaç günlük yol olduğu ara sıra bazı toplantılarda söylemek adet olmuştur. Söylenilenin bazısı açıksa da çoğunun açık olup olmadığı bilinmez… Yedi iklimde bulunan memleketlerden yüz şehir seçip ki bazı ülkelerin halkına göre meşhur ve bazısı da meşhur değildir ve her şehir de yedi iklimin kaçıncı ikliminde olduğunu ve İstanbul şehri ile doğru çizgi takdiri ile uzaklığı arası ne miktar mîl olduğunu beyan ettim. 19 Yukarıda bahsedilenler dışında şu eserlerin de Mustafa İbn Ali el-Muvakkît’in olması muhtemeldir; Risâle-i Rub-ı Müceyyeb, Risâle-i Mukantarât, Risâle-i Amel-i Usturlab, Risâle fî Rub el-Mukantarât, Risâle-i Ceyb-i Rub el-Dâire ve Risâle fî el-Amel bi el-Rub el-Müceyyeb; bkz; Aydüz, Salim, 1999, s. 289-290. 20 Kılıç Ali Paşa, 682/8, 54a-71b (metinde Kılıç Ali Paşa olarak geçecektir); İzmir, 492/5, 52a63b (metinde İzmir olarak geçecektir); Süleymaniye Halet Efendi 366/1, 1a-28a (metinde Halet Efendi olarak geçecektir);. 21 OALT, Cilt I, s. 162-163; OCLT, Cilt I, s. 49-52; Bağdatlı İsmail Paşa, İzâh el-Maknûn, Cilt I, İstanbul 1945-1947, s. 103; Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, Cilt III, İstanbul 13331342, s. 300. 22 OCLT, Cilt I, s. 51. 10 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD Boylam Başlangıcı Boylam başlangıcına ilişkin olarak Muvakkît iki görüş olduğundan söz eder. Birinci görüşe göre boylamın başlangıcı, Kanarya Adaları’dır.23 İkinci görüşe göre ise boylamın başlangıcı, Kanarya Adaları’nın 10 derece batı sahilidir.24 Ancak kendisinin hangi değeri benimsediğine ilişkin bir bilgi yoktur. Muvakkît’in Kifâyet el-Vakt lî-Ma’rifet el-Dâ’ir ve Fazlihî ve el-Semt’in sonunda ve İ’lâm el-’İbâd fî A’lâm el-Bilâd’da verdiği şehirlerin boylam ve enlemleri değerleri Tablo 2’de ve boylam değerlerinin günümüzde kabul edilen boylam değerleri arasındaki farkı Tablo 3’te görülmektedir. TABLO 2 λ (MUVAKKÎT) Derece Dakika 60 58 56 54 60 30 58 30 66 70 70 77 ŞEHİRLER İstanbul Edirne Sofya Semendire Bursa Manisa Konya Amasya Şam Mekke λ (GÜNÜMÜZ) Derece Dakika 29 59 26 34 23 19 20 56 29 04 27 26 32 30 35 51 36 18 39 49 FARK Derece 30 31 32 33 31 30 33 34 33 37 Dakika 01 26 41 4 26 04 30 09 42 11 TABLO 3 ŞEHIRLER İstanbul Edirne Sofya Semendire Bursa Manisa Konya Amasya Şam Mekke λ (KANARYA ADALARININ 100 BATI SAHILINE GÖRE)25 Derece Dakika FARK Derece Dakika 34 32 30 28 35 33 40 44 44 51 4 6 6 7 6 5 8 8 8 11 37 02 17 40 02 40 02 45 18 47 36 36 36 36 06 06 36 36 36 36 23 Kanarya Adaları’nın konumu; 280 06ı Kuzey enlemi, 150 24ı Batı boylamı. Sözü edilen yer, yaklaşık 250 24ı Batı boylamına denk gelmektedir. 25 Muvakkît’in verdiği değerden 250 24ı çıkarılarak elde edilmiştir. 24 11 YAVUZ UNAT Tablo 2 ve 3’ten görüldüğü üzere, örneğin İstanbul’un günümüzdeki boylam değerine Kanarya Adaları’nın boylam değerini ekleyelim; sonuç; 290 59ı + 150 24ı = 450 23ı olacaktır. Muvakkît’in boylam değeri ile arasındaki fark ise; 60 - 450 24ı = 140 37ı olur. Bundan Kanarya Adaları’nın 10 derece batı sahilini çıkardığımızda ise sonuç 40 37ı olur. Yani hata payı 40 37ı’dir. Aynı yöntemle Şam’ın boylamının hata payı yaklaşık 80 18ı, Mekke’nin boylamının hata payı ise 110 47ı olacaktır. O halde boylam başlangıcı olarak Kanarya Adaları’nın 10 derece batı sahili alınmış olmalıdır. İki Şehir Arasındaki Mil Miktarının Bulunması Muvakkît, boylam ve enlem bilindikten sonra iki şehir arasındaki mil miktarının 10 60 bilinebileceğini söyler. Bu c b miktarın ise iki şehir arasındaki İstanbul düz çizgi miktarı (kuş uçumu) B Şam (Dımaşk) a olduğunu belirtir. Bunun için C ϕi örnek olarak İstanbul ve ϕi ϕd ϕ d Dımaşk’ı yani Şam’ı alır ve λi Başlangıç diğer şehirlerin de bu örnekle λd Ekvator Meridyeni E ∆L D bulunabileceğini bildirir. Yöntemi küresel astronomi hesaplarına dayanmaktadır ve Şekil 1 Sinüs Teoremi kullanılmıştır. Değerlerin sinüsü ise bizim kullandığımız on tabanlı sisteme göre değil de altmış tabanlı sisteme göre alınmıştır.26 Şekil 1’de, ϕi İstanbul’un enlemi, λi İstanbul’un boylamı, ϕd Şam’ın enlemi, λd Şam’ın boylamı ve ∆L boylam farkı olsun:27 A 0 0 ϕi = 410 15ı; 26 Herhangi bir ondalık sinüs değerini altmışlık sinüse dönüştürmek için şu işlemler uygulanır: Meselâ; sin 100 = 0,173’dür. Bunu Altmışlık sinüse çevirmek için; 1) 60 x 0,173 = 10,38; 2) 10,38 – 10 = 0,38; 3) 60 x 0,38 = 22,8; 4) 22,8 – 22 = 0,8; 5) 60 x 0,8 = 48; öyleyse 100’nin almışlık sinüsü; 100 22ı 48ıı’dir (küsuratlar ihmal edilmiştir). Altmışlık sinüslerde çarpma ve bölme işlemi de onluk sisteme göre farklıdır. Öncelikle altmışlık sinüs derece, dakika ve saniyeler, küsurlu hale getirilerek çarpma ve bölme işlemi yapılır. Çıkan sonuç 60’a bölünür ve tekrar derece, dakika ve saniye biçimine, yukarıda bahsedilen yöntemle getirilir (Altmışlık sistemin esas alındığı bu tür işlemlere ilişkin ayrıntılı bilgi için bkz. King, David, ‘On The Astronomical Tables of The Islamic Middle Ages’, Islamic Mathematical Astronomy, London 1986, II, s. 37-56; Demir, Remzi, Takiyüddîn’de Matematik ve Astronomi, Ankara 2000, s. 728). 27 Bu makalede, yay dönüştürmelerinde Battânî’nin zîci kullanılmıştır (bkz. Al-Battânî, Opus Astronomicum, Latince’ye çeviren: Carolo Alphonso Nallino, Cilt II, Milano 1907, s. 55-56). 12 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD λi = 600; ϕd = 330 30ı; λd = 700; ∆L = λd - λi = 100’dir. Buradan; sin ∆L = 100 25ı 8ıı 90 - ϕd = 90 - 330 30ı = 560 30ı sin (90 - ϕd) = 500 1ı 59ıı sin ∆L x sin (90 - ϕd) = 80 41ı 17ıı yay [sin ∆L x sin (90 - ϕd)] = 80 27ı 54ıı 90 - yay [sin ∆L x sin (90 - ϕd)] = 810 32ı 6ıı sin 810 32ı 6ıı = 590 20ı 46ıı sin ϕd = 330 6ı 58ıı sin ϕ d = 330 28ı 51ı sin{90 - yay[sin ∆L × sin(90 - ϕ d )]} yay sin ϕ d = 330 55ı { } sin 90 - yay[sin ∆L × sin(90 - ϕ d )] ϕi – yay sin ϕ d = 70 20ı sin{90 - yay[sin ∆L × sin(90 - ϕ d )]} 90 - 70 20ı = 810 40ı sin 810 40ı = 590 21ı 59ıı sin ϕ d sin{90 − yay[sin ∆L × sin(90 − ϕ d )]}× sin ϕ i − yay sin{90 − yay[sin ∆L × sin(90 − ϕ d )} = 590 20ı 46ıı x 590 21ı 59ıı = 580 43ı 9ıı 13 YAVUZ UNAT yay 580 43ı 9ıı = 780 15ı 90 - 780 15ı = 110 45ıı 56 1/3 x 110 45ıı = 661,91 mil (düz çizgi ile, Şam – İstanbul arasındaki mesafe)28 Muvakkît’in yöntemini inceleyelim. yay (sin ∆L x cos ϕ) = θ1 olsun. İkinci adım; yay sin ϕ cos θ1 = θ2 olacaktır. Sonra, ϕ i − θ2 = θ3 bulunur. Sonraki adımda formül, yay (cos θ1 x cos θ3) = θ4 şekline dönüşecektir. 90 - θ4 = θ5 olsun. Böylece bir yerin İstanbul’a mil olarak uzaklığı; θ5 x 56 1/3 olacaktır. Ancak günümüzde boylam başlangıcı farklı olduğundan Muvakkît’in boylam değerleri ile uyuşmaz. Aynı işlemi günümüz değerlerini kullanarak yapalım; ϕi = 410 05ı; λi = 290 590; ϕd = 330 30ı; λd = 360 180; ϕm = 210 27ı; λm = 390 49ı’dır. Şam ve İstanbul boylamları arasındaki fark ∆Ldi = λd - λi = 60 9ı ve Şam ve İstanbul boylamları arasındaki fark 28 Muvakkît bu değeri 628 mil olarak verir. 14 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD ∆Lmi = λm - λi = 90 10ı’olur. Bu değerleri kullanarak işlemler sürdürülürse, düz çizgi ile Şamİstanbul arasındaki mesafe 645,016 mil; düz çizgi ile, Mekke-İstanbul arasındaki mesafe 1431,7970 mil olarak bulunur. Bu değerler Muvakkît’in bulmuş olduğu değerlere yakın değerlerdir. Tablo 4’de, Muvakkît’in vermiş olduğu enlem ve boylam değerleri (bkz. Tablo 1) ve yöntemi kullanılarak bazı şehirlerin İstanbul’a mil olarak uzaklığı hesap edilmiştir. Tablo 5 ise, sadece Türkiye’de bulunan şehirlerin İstanbul’a kuş uçuşu uzaklığı Muvakkît’in verdiği değerlerle karşılaştırılmıştır. Metinde Muvakkît mil değeri olarak şunları söylemektedir: Ve mîl tarifinde vaki olan doğru söz ve İslâm şeriatında geçerli olan mil dört bin (4000) zira’adır. 1 zira’a = 50 santimetre olarak alırsak 1 mil = 2 kilometre olur. Metinde Muvakkît 1 derecelik yayı 56 1/3 olarak kabul ettiği anlaşılmaktadır. Bu değer Memûn (813-833) zamanında yapılan 1 derecelik yayın değeridir. Bu değer esas alındığında 1 mil 1973,22 metreye eşit çıkmaktadır.29 Öyleyse Muvakkît bu değeri esas almış olmalıdır. TABLO 4 Şehirler Edirne Sofya Semendire Bursa Manisa Konya Amasya Şam Mekke İstanbul’a Kuş Uçumu Uzaklık Muvakkît’in Bulduğu Değerler (mil) 95 220,5 326,5 61,5 223,5 328,5 460,7 628 1387,5 29 Muvakkît’in Yöntemiyle Elde Edilen Değerler (mil)30 113 198 245 85 183 312 427 661 1301 Bkz. El-Fergânî, The Elements of Astronomy, Textual Analysis, Translation, Critical Edition & Facsimile by Yavuz Unat, Edited by Şinasi and Gönül Alpay Tekin, Harvard University, Harvard 1998, s. 13, 22; Barani, Syed Hasan, ‘Muslim Research in Geodesy’, Al-Bîrûnî Commemoration Volume, Iran Society, Calcuta 1951, s. 1-51. 30 Bu değerler, Muvakkît’in yöntemi ve yine onun verdiği enlem ve boylam değerleri esas alınarak elde edilmiştir. 15 YAVUZ UNAT TABLO 5 Şehirler İstanbul’a Kuş Uçumu Uzaklık Muvakkît’in Değerleri Günümüz Değerleri (km) (mil) (km)31 61,5 114 78 Bursa 134 248 182 Kütahya 328,5 608 480 Konya 365 676 606 Aksaray 400 740 742 Kayseri 226 1/3 419 440 Ankara 287,5 532 295 Bolu 660 530 Kastamonu 360,1 460,7 853 760 Amasya 306,1 566 684 Sinop 419 775 805 Samsun 520,5 963 900 Sivas 461 853 746 Tarsus 350,5 649 410 Antalya 223,5 413 260 Manisa 554,5 1026 1180 Trabzon 617 1142 1165 Erzincan 1277 1270 Diyarbakır 690 95 176 275 Edirne 602 1114 542 İnebolu Kıble Yönü Tayini Kıble Sapmasının Bulunması Namaz kılarken Kâbe’ye yönelmek N Müslümanlarca önem taşımaktadır. Bu nedenle İslâm astronomlarının çoğu P Kâbe’nin ya da Mekke’nin yönü üzerine α M eğilmişler ve küresel astronomiyi ve ϕ trigonometriyi kullanarak Kıble’nin yönünü ϕm belirmek amacıyla çeşitli yöntemler B A geliştirmişlerdir. Matematiksel ifadeyle herhangi bir yerin Kıble’si Mekke ile o yerin enlem ve boylamlarının trigonometrik fonksiyonudur. Şekil 2’de P herhangi bir yeri, M Mekke’yi, N kuzey kutbunu, AB Şekil 2 ekvatoru göstersin. P ve M’den geçen meridyenler sırasıyla NPA ve NMB’dir. P’ye göre Kıble ise P ve M boyunca çizilen çizgi ile tanımlanır ve PM çizgisi ile NPA meridyeni arasındaki α açısı Kıble Sapması (Kıble İnhirafı) olarak adlandırılır. ϕ bulunulan yerin enlemi, 31 Hesaplar 1 Arap mili = 1973,22 metre kabul edilerek yapılmıştır. 16 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD ϕm Mekke’nin enlemi, ∆L boylamlar arasındaki fark olsun. α açısını veren modern formül şöyledir: sin ϕ cos ∆L − cos ϕ tan ϕ m sin ∆L α = arc cot A 600 c b Şam B α ϕ ϕ d d Başlangıç Meridyeni λd D Mekke C a ϕm ϕm λm ∆L Ekvator E İslâm astronomları tarafından verilmiş olan çözümler bu değere çok yakındır.32 Muvakkît’in yöntemi şöyledir: Şekil 3’de, ϕd Şam’ın enlemi, λd Şam’ın boylamı, ϕm Mekke’nin enlemi, λm Mekke’nin boylamı ve ∆L boylam farkı olsun. Bulunmak istenen değer α’dır. Şekil 3 ϕd = 330 30ı; λd = 700; ϕm = 210 30ı; λm = 770 10ı; ∆L = 70 10ı’dir. sin ∆L = 70 0ı 29ıı 90 - ϕm = 680 30ı sin (90 - ϕm)33 = 550 49ı 30ıı sin ∆L x sin (90 - ϕm) = 60 31ı 13ıı 32 Unat, Yavuz, ‘Kıble Tayini’ (‘Kıble’ maddesi içerisinde), İslâm Ansiklopedisi, TDV, Cilt 25, İstanbul 2002, s. 369-370; İslâm astronomlarının bu konudaki yöntemleri için bkz: Gökmen, Fatin, ‘Kıble’, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 6, Eskişehir 1997, s. 666-672; King, David, ‘Mikât’, The Encyclopaedia of Islam, Cilt VII, Leiden 1993, s. 27-32; King, David, ‘Kıbla’, The Encyclopaedia of Islam, Cilt V, Leiden 1979, s. 83-88; King, David, ‘al-Khalîlî’s Qıbla Table’, Journal of Near Eastern Studies, Cilt 34, Sayı 2, 1975, s. 81-122; Dizer, Muammer, ‘İslâm Dininin Astronomi İle İlişkisi’, Diyanet Dergisi, Cilt 18, Sayı 2, Ankara 1979, s. 79-107. 33 sin (90 - ϕm) = cos ϕm. 17 YAVUZ UNAT yay [sin ∆L x sin (90 - ϕm)] = 60 49ı 51ı 90 - yay [sin ∆L x sin (90 - ϕm)] = 830 20ı 9ıı .......... I sin ϕm = 210 59ı 24ıı sin I = {90 - yay [sin ∆L x sin (90 - ϕm)]}= 590 35ı 40ıı sin ϕ m sin ϕ m = = 22 0 8 ı 21ıı sin I sin{90 − yay[sin ∆L × sin(90 − ϕ m )]} yay II + (90 - ϕd) = sin ϕ m = 210 39 ı 2 ıı ……….. II sin I sin ϕ m + (90 − ϕ d ) sin{90 − yay[sin ∆L × sin(90 − ϕ m )]} = 210 39ı 2ıı + 560 30ı = 780 9ı 2ıı ………. III sin III = 580 43ı 17ıı sin I x sin III sin ϕ m = sin{90 - yay [sin ∆L × (90 − ϕ m )]}× sin + (90 − ϕ d ) sin{90 − yay[sin ∆L × sin(90 − ϕ m )]} = 580 19ı 28ıı sin ϕ m yay sin{90 - yay [sin ∆L × (90 − ϕ m )] }× sin + (90 − ϕ d ) { } yay L sin 90 − [sin ∆ × sin( 90 − ϕ )] m = 760 25ı 46ıı ………. IV 90 – IV = 130 34ı 14ıı sin (90 – IV) = 140 4ı 42ıı 90 – I = 60 39ı 51ıı sin (90 – I) = 60 57ı 46ıı sin α = sin(90 − I ) = sin(90 − IV ) 18 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD sin {yay [sin ∆L × sin(90 - ϕ m )]} sin ϕ m sin {90 - yay - 90 - {yay [sin ∆L × sin(90 - ϕ m )]} × sin + (90 − ϕ d ) sin {90 − yay[sin ∆L × sin( 90 − ϕ m )]} sin α = 290 40ı 27ıı α = Kıble sapması = yay 290 40ı 27ıı = 290 10ı Muvakkît’in bu yöntemini kosinüsü de kullanarak kısaltalım. sin (90 - ϕ ) = cos ϕ sin ∆L x sin (90 - ϕ ) = sin ∆L x cos ϕ olur. 90 - yay [sin ∆L x cos ϕ ]. Buna θ1 diyelim. Öyleyse; sin θ1 ................. Ι yay sin ϕ sin θ1 = θ2 ............... II θ2 + (90 − ϕd) = θ3 .................... ΙΙΙ yay (sin θ1 x sin θ3) = θ4 ............... ΙV değerleri elde edilir. Böylece Kıble sapması; sin α = cos θ 1 cos θ 4 olarak bulunur. Bu yöntem Bîrûnî’nin (973-1048) Tahdîd Nihâye el-Emâkin adlı eserinde Kıble sapmasını belirlemek için kullandığı yönteme benzemektedir.34 Şekil 4’de, KMZQ Mekke’nin meridyeni, M Mekke’nin zeniti, ZMK Mekke’nin yükseklik dairesi, GLJ Mekke’nin ufku, MPL Mekke’nin meridyeni 34 David King’e göre Bîrûnî’nin Kıble sapması formülü sin α = sin θ 3 × cos θ 1 biçimindedir sin θ 4 (Şekil 4). Burada θ1 = sin ∆L x cos ϕm; θ2 = ϕ m ; θ = ϕ − θ ; θ = cos θ x cos θ ’dir. 3 2 4 3 1 cosθ1 θ1 gündüz yayı uzunluğu; θ2 Mekke’nin ufkuna göre düzeltilmiş bölgesel enlem; θ3 enlem düzeltimi ve θ4 iki yer arasındaki mesafedir (ayrıntılı bilgi için bkz. King, 1979, s. 86). 19 YAVUZ UNAT olsun. SZPN herhangi bir şehrin meridyeni, Z şehrin zeniti, P ekvatorun kutbu, MHJ kutbu F olan büyük daire olsun. Burada PN = ϕ, PL = ϕm, ∠ MPZ = ∆L, SK = α’dır. Sinüs Teoremi’ni kullanırsak aşağıdaki eşitlikleri elde ederiz;35 cos ϕ m sin MP sin ∠MHP sin 90 0 = ⇒ = ⇒ cos ϕ m × sin ∆L = cos ∠PFL sin MH sin ∠MPH cos ∠PFL sin ∆L 90 − cos ∠PFL = θ1 36 sin ϕ m sin ϕ m cos φ1 sin ∠PFL sin PL = ⇒ = ⇒ = PF = θ 2 37 0 sin PL sin θ 1 sin ∠PLF sin PFG sin 90 (90 - ϕ) + θ2 = (ΖΝ − PN) + PF = ZP + PF = ZF = θ3 38 sin θ 3 sin FZ sin HF sin 90 0 = ⇒ = ⇒ sin θ 3 × sin θ1 = cos ∠G = θ 4 39 cos ∠G sin HJ cos ∠G sin HJ cos θ 4 sin 90 0 cos ∠G sin 90 0 = ⇒ = sin ∠PFL cos GN cos θ1 sin SK K S M H SK = 900 – GN Z olduğundan J P I cos GN = sin SK F L G N olur. Buradan, Q Şekil 4 sin SK = sin α = cos θ1 elde edilir.40 cos θ 4 Bu yöntemle Muvakkît’in vermiş olduğu enlem ve boylam değerlerini kullanarak aşağıdaki değerleri elde ederiz (Tablo 6): TABLO 6 35 36 King, 1979, s. 86. Bîrûnî, θ1 olarak sin ∆L x cos ϕm cos ∠PFL’yi kullanmıştır (King, 1979, s. 86). 37 Bîrûnî, θ2 = ϕ m olarak kabul etmiştir (King, 1979, s. 86). cosθ1 38 ZF + FN = 90’dır. Bîrûnî, FN’yi θ3 olarak kabul etmiştir (θ3 = ϕ - θ2); (King, 1979, s. 86). Bîrûnî’ye göre θ4 = cos θ3 x cos θ1’dir (King, 1979, s. 86). sin θ 3 × cos θ 1 40 ‘dır. Bîrûnî’de sin α = sin θ 4 39 20 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD Şehirler Muvakkît’in Verdiği Kıble Açısı İstanbul Edirne Sofya Bursa Manisa Konya Amasya 42 40 46 43 47 32 19 Muvakkît’in Yöntemiyle Bulunan Kıble Açısı 39 44 45 42 48 34 20 Hesaplar Arası Fark -3 +4 -1 -1 +1 +2 +1 Günümüz Değerlerine Göre Kıble Açısı41 31 35 41 32 37 26 15 Gerçek Değerlerle Farkı - 11 -5 -5 - 11 - 10 -6 -4 En uzun ve En kısa Günler, Doğuş ve Batış İ’lâm el-’İbâd’da yüz şehrin İstanbul’a uzaklığının ve Kıble sapmasının yanı sıra en uzun, en kısa günlerinin miktarları ve doğuş ve batış dereceleri de verilmiştir. Yine Muvakkît’in örneğinden yola çıkarsak bu değerlerin hesapları şöyledir: ϕi = 410 15ı; λi = 600; ϕd = 330 30ı; λd = 700; Ekliptiğin eğimi = ε = 23,50 1 saat = 150’dir. Buradan; tan ϕd = 390 42ı 47ıı sin ε = 230 55ı 29ıı sin (90 – sin ε) = cos ε = 540 50ı 41ıı tan ϕd x sin ε = 150 50ı 7ıı 41 Kıble Açısı, Kabe’nin bulunduğu nokta, bizim bulunduğumuz nokta ve kuzey kutbu arasında oluşan küresel üçgenin trigonometrik çözümünün açı cinsinden ifadesidir. Tablodaki bu değerler http://www.diyanet.gov.tr/turkish/vakithes_kible1.asp adresinden alınmıştır. 21 YAVUZ UNAT tan ϕ d × sin ε = tan ϕ d × tan ε = 17 019 ı 36 ıı cos ε yay{tan ϕ d × tan ε } = 16 0 44 ı (Nısf el-Fadla) 90 + 160 44ı = 1060 44ı = Gün Yayının Yarısı (Nısfu kavs el-Nehâr) 2 x 1060 44ı = 2130 28ıı 2130 28 ıı = 14 s130 52 ı = En Uzun Gün 15 24s – 14s 130 52ı = 9s 460 8ı = En Kısa Gün bulunur. O halde En Uzun Gün; 2 × [ yay{tan ϕ d × tan ε } + 90] 15 En Kısa Gün; 24 s − 2 × [ yay{tan ϕ d × tan ε } + 90] 15 şeklinde hesap edilmiştir. En uzun günde doğuş ve batışa gelince; ϕi = 410 15ı; λi = 600; ϕd = 330 30ı; λd = 700; Ekliptiğin eğimi = ε = 23,50; ∆L = λd − λi = 100; İstanbul’un Meridyen Doğuşu = yay{tan ϕ i × tan ε } + 90 = 112 0 25 ı ‘dır. 22 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD Doğuş; ∆L + [ yay{tan ϕ d × tan ε } + 90] = 116 0 44 ı {∆L + [ yay{tan ϕ d × tan ε } + 90]} − {yay{tan ϕ i × tan ε } + 90} = 1160 44ı – 1120 25ı = 40 19ı Batış; ∆L + [ yay{tan ϕ i × tan ε } + 90] = 122 0 25 ı {∆L + [ yay{tan ϕ i × tan ε } + 90]} − {yay{tan ϕ d × tan ε } + 90} = 1220 15ı - 1060 44ı = 150 41ı ≈ 1 saat olarak bulunur. Göğün Üç Çeşit Hareketi P (Zenit) dolanımın ekseni Ekvator (Ufuk dairesi) Nadir Şekil 5 Yatay Hareket Mustafa ibn Muvakkît göğün (feleğin) üç çeşit hareketinden söz eder. 1) Dikey (dûlâbî, perpendicular) hareket. 2) Yatay (rehûvî, horizontal) hareket. 3) Eğik (hama’ilî, oblique) hareket. Dikey hareket, Dik Küre (Right Sphere) de denilen ekvatorun dikey hareketidir. Hareket kuşağı Atlas Feleği’dir. Ekvatorun kutupları burada bulunanların ufkundan geçer. Yani zenit noktası ekvator üzerindedir (Şekil 5). Dolayısıyla buradaki yerler ekvator üzerindedirler ve buralarda gece ve gündüz 12 saattir. Yatay hareket, ekvatorun yatay hareketidir. 23 YAVUZ UNAT P (ekvatorun kuzey kutbu) Ufuk dairesi Ekvator dairesi ufuk dairesine intibak eder. Yani zenit noktası ekvatorun kuzey kutbudur (Şekil 6). Dolayısıyla bu yerlerde altı ay gündüz, altı ay gece olur. dolanımın ekseni Nadir Zenit Ekvator Şekil 6 Dikey Hareket P Zenit dolanımın ekseni Eğik hareket, dikey ve yatay hareket arasında olan yerlerdeki harekettir. Bu yerlerde ekvator zenitten eğimlidir (Şekil 7) ve gece ve gündüz değerleri de eşit değildir. Ekvator Ufuk dairesi Nadir Şekil 7 Eğik Hareket TABLO 7: ŞEHİRLERE İLİŞKİN BİLGİLER Şehir İstanbul (Kostantiniye) Bursa (Burûsa) İznik (İznîk) Kütahya (Kütâhya) Karahisar (Karahisâr) Konya (Konyâ) Aksaray (Aksarây) Kayseri (Kayserî) Ankara(Ankûrî) Bolu (Bolî) İklimi İstanbul’a En Uzun Uzaklığı Günü (mil) (saat derece) 5 15 5 61,5 14 13 5 52,5 14 13 5 134 14 10,5 5 200,5 14 11 5 328,5 14 9,5 4 365 14 9,5 5 400 14 11 5 226 1/3 15 5 287,5 15 1 42 En Kısa Günü (saat derece) 9 9 1,5 92 9 3,5 94 9 5,5 9 5,5 94 9 8 14 Kıble Sapması (derece)42 G + 42 G + 43 G + 41 G + 40 G + 32,5 G + 32 G + 28 G + 24 G + 28 Şehrin bulunduğu konuma göre, Kıble’nin konumu esas olarak alınarak - Batı, + Doğu yönünde ve G, Güney, K, Kuzey yönünde olmak üzere. 24 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD Kastamonu (Kastamoni) Amasya (Amâsya) Sinop (Sînob) Samsun (Sâmsûn) Sivas (Sîvâs) Tarsus (Tarsûs) Halep (Haleb) Trâblus el-Şâm Şam (Dımaşk) Gazze El-Kudüs-ü Şerîf Cezire-i Kıbrıs Antalya (Antâlya) Manisa (Magnîsâ) Rodos (Rûdûs) Dimyat (Dimyât) Reşîd İskenderiye Mısır (Mısr) Medîne-i Münevver Mekke-i Şerife Seyyâ min el-Yemen (?) Senâ min el-Yemen ‘Aden min el-Yemen Suhar (Suhâru Kasîd-i ‘Ummân) Hazemi Kebbi (Kebbe hat elüstüva) Trabzon (Trabûzûn) Erzincan (Erzincân) Diyarbakır (Diyâr-ı Bekr, Âmid) Şirvan (Şirvân) Hemedan (Hemedân) İsfahan (İsfahân) Musûl Bağdat (Bağdâd) Tebriz (Tebrîz) Şiraz (Şirâz) Hürmüz Buhara (Buhârâ) Semerkand Derbend (Bâb el- 43 44 5 360,1 15 3 8 12 G + 22 5 5 5 5 4 4 4 3 3 3 4 4 5 4 3 3 3 3 3 2 1 1 1 1 460,7 306,1 419 520,5 461 619 597 628 613 602 499 350,5 223,5 390 586 605,5 589,5 673 1185,5 1387,5 1605,5 1731 1889,5 1928,5 14 13 15 3 15 3 14 11 14 8 14 6,5 14 4 14 3,5 14 1,5 14 1,5 14 6 14 6 14 11 14 7 14 1 14 14 13 10 13 8 13 4,5 13,5 1 12 13 12 9,5 12 13 92 8 12 8 12 9 14 9 7,1 9 8,5 9 11 9 11,5 9 13 9 13,5 99 96 94 98 9 14 10 10 10 1 10 7 10 10,5 10 10 11 2 11 5 11 2 G + 19 G + 18 G + 18 G + 16 G + 28 G + 17,5 G + 29 G + 29 G + 43 G + 45 G + 30 G + 36 G + 47 G + 46 G + 53 G + 55 -G + 53 --K - 13 K --43 K-5 K - 42 1 1 1256 1361,5 13 3 12 10 12 12 K + 78 K- 45 5 4 4 554,5 617 690 15 2 14 9,5 14 9,5 8 13 9 9 5,5 G + 10 G + 10 G + 6,5 5 4 3 4 3 4 3 2 5 5 5 1044 1076,5 1302,5 830 991 975 1440 1761,5 1690,5 1682 1600,5 14 14 14 5,5 14 2 14 5 14 3,5 14 9,5 13 13 13 8,5 14 12 14 12 15 2 91 91 9 13 9 10 9 11,5 9 5,5 10 1,5 10 6,5 93 93 8 13 G - 21 G - 21 G - 42 --44 G -14 G - 18 G - 53,5 G - 79 G - 50 G - 53 G - 20 “Gözlemci meridyen üzerindedir.” “Gözlemci meridyen üzerindedir.” 25 YAVUZ UNAT Ebvâb) (?) Tiflis (Tiflîs) Esmender (?) Kufe Bulgâr Armeniya el-Rûs Cezire-i Tûlî (?) Özkend (Uzkend min el-Tâtâr) Hattin Karrakân (Karrâkarm) Mansûra min el-Sind Multân min el-Sind Kandehar (Kandihâr min el-Hind) Kun-chou (Konûh Dâr-ı Melik el-Hind) (?) Seylan (Serendîb, Sikaldîb, Seilan) Kua-chou (Kûfû min elSind) Kuang-chou (Hâncû min el-Sînd, Kuangfu, Kanton) Medîne-i Yecûc Medîne-i Mecûc Çorlu (Çorlû) Edirne Makalkara (Magalgara, Malkara) Gelibolu (Gelîbûlî) Filibe Sofya Semendire (Smederova) Ak-kirmân (Akermann) Sarajevo (Serây) Üsküp (Üskûb) Siroz (Sirûz) Selânik Midilli (Midillü) Sakız Atina (Atînâ) Eğriboz Avlonya (Avlûniye) Bâlya-bâdra (Bâllûbadire) 5 6 6 7 7 -6 968,5 938 464,5 1170 1253,5 -1730,5 15 2 15 8,5 15,5 16 1 16 2 20 15 6 8 13 8 6,5 8,5 7 14 73 4 89 G - 15 G - 11 G + 17 G - 19 G - 17 -G-6 6 6 3 3 3 2098 2228 1210,5 1213 1110,5 15 4,5 15 8,5 13 12,5 13 13,5 14 13,5 8 10,5 8 6,5 10 2,5 10 1,5 12 G - 62 G - 18 G - 84 G - 80 G - 74 2 1704,5 13 10 10 5 G - 89 1 3847,5 12 9 11 6 K - 70 2 3805,5 13 4 10 11 K - 87 1 1754,5 12 11,5 11 3,5 K - 87 6 6 5 5 5 4227,5 4310 46,5 95 88,5 15 4 15 1 15 ½ 15 1,5 11 ½ 8 11 8 14 8 14,5 8 10 8 10 5 5 5 6 7 8 5 5 5 5 4 4 5 5 5 86,5 165 220,5 326,5 427 501,5 368 300,5 351 234 300 653 535 580 230 15 ½ 15 2 15 3 15 7 15 14 15 8,5 15 3 15 14 13 14 11 14 9,5 14 8,5 14 11 14 12 14 11 8½ 8 13 8 12 88 81 8 6,5 8 12 9 92 94 9 5,5 9 6,5 9 11 93 94 --G + 43 G + 40 G + 40 4,5 G + 45 G + 45 G + 46 G + 46,5 G + 27,5 G + 50 G + 50,5 G + 52 G + 58 G + 53 G + 55 G + 68 G + 63 G + 60,5 G + 57 26 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD İnebolî Rûmyûb (?) Venedik (Venedîk) Sirtebiyye (ya da Pirtebiyye) (?) Ceneviz (Cenevîz) Trablusgarb Mehedia (Mehdiyye fî Afrîkiye) Tunûs fî Afrîkiye Kurtuba Dâr-ı Melik-i Endülüs Marrâkeş fi’l-Magrib Toledo (Tulaytula fî Endülüs) Fez (Fâs Dâr-ı Melik-i Magrib) Tandja (Tance) Susa (Savs-ı Aksa fî Barbar) (?) 5 5 6 5 602 617,5 713,5 741,5 14 10 15 1 15 7 15 2 91 84 88 8 13 G + 62 G 6245 G + 60,5 G - 65,5 6 3 3 885,5 858 990,5 15 4 14 1,5 14 2 8 11 9 13,5 9 13 G - 67,5 G + 78 G + 78 4 4 973,5 1155,5 14 7 14 5,5 98 9 9,5 G + 77,5 G + 79 4 5 1519,5 1258 14 10,5 14 10,5 9 4,5 92 G + 85 G + 81 3 1636,5 14 3 9 12 --46 3 2 1960 2370 14 1,5 13 5 9 13,5 10 K + 86 K + 78 İ’lâm el-’İbâd fî A’lâm el-Bilâd (Şehirler Aleminde Mesafelerin Bildirimi) Şehirleriyle birlikte yedi iklimin Allah’ına şükürler olsun. Allah İslâm’a ibadet edenlere, iki Kıble’nin47 sahibi, (göğün) kutupların(ın) ve direklerin(in) sahibi Allah’a ibadet edenlerin imamı Hz. Muhammed’e dua edenlere uzun ömür versin. Bilgi ehli kimselere ve tavâf edenlere giz uzak olamaya ki, halk arasında, dünyada var olan şehirlerin İstanbul şehrinden uzaklığı ve ona kaç aylık ve kaç günlük yol olduğu ara sıra bazı toplantılarda söylemek adet olmuştur. Söylenilenin bazısı açıksa da çoğunun açık olup olmadığı bilinmez. Zira iki mesafe kast edip vaki olan uzaklıktan ziyade zikreder ve bazısı da bu yolu tahmin ve takdir vasıf eder. Ve bu sebepten halkın en zayıf kulu ve Allah’a ve doğru yola muhtaç olan el-Hâkân el-Selimî Câmi’si muvakkidi Mustafa İbn ‘Alî niyetlendim ki, Padişah, alemin koruyucusu, göğün zenginliği, merhametli sultan, adil hakanların en yücesi, emrinde çalışanlara ikram eden, Arapların ve Acemlerin hakanı, kabiliyetli sultan, günahların zulmün karanlıkları üzerinde parlayan Ay ışığının ümmeti, iyilik ve güzelliğin armağanını yaratıklara anlatan, iki alemdeki bilimlere hürmet eden, nimet ihsan eden, ilim sahiplerinin bilimlerine başvuran Sultan ibn Sultan Süleyman Hân ibn Sultan Selim Hân Hazretlerinin devlet sıkıntılarına değersiz bir şekilde armağan ve hediye olması için Yedi iklimde bulunan memleketlerden yüz şehir seçip ki bazı ülkelerin halkına göre meşhur ve bazısı da meşhur değildir ve her 45 Doğu ve Batı yönünde olup olmadığına ilişkin bir kayıt yok. “Gözlemci meridyen üzerindedir.” 47 Beyt-i Muazzam ve Beyt-i Makdis. 46 27 YAVUZ UNAT şehir de yedi iklimin kaçıncı ikliminde olduğunu ve İstanbul şehri ile doğru çizgi takdiri ile uzaklığı arası ne miktar mîl olduğunu beyan ettim. Ve mîl tarifinde vaki olan doğru söz ve İslâm şeriatında geçerli olan mil dört bin (4000) zira’adır. Her zira’anın uzunluğu 24 parmak ancadır. 3 mil de 1 fersahtır. Bir atlı, bir günün gündüzünde ortalama seyir ile tahminen bir günün sonunda ancak 28 mile yakın kat eder. Ve eğer bazı kimseler vehimle bu risâlede yazılanlara muhalif kalırsa adı geçen şehirlerin yolunu, i’vicâcdan (eğri bir biçimde) mülahaza eyleye. Zira bu şehirler İstanbul’dan Kars’a zikrolunan şehirlere düz çizgi gelse, oranları bu risâlede zikrolunan millercedir, yaklaşık olarak verir. Nitekim, daha önce ona işaret edildi. Ve dahi her bir şehrin en uzun günü ki Güneş nihayete çıkıp buna döndüğü mevzide olur, kaç saat kaç derece ve en kısa günü ki Güneş intihasına inip buna döndüğü mevzide olur, kaç saat ve kaç derece olduğu ve dahi biline ki, her on beş derece bir saattir. Ve dahi her şehrin Kıble sapması, meridyen çizgisinden kaç derece olduğu ve doğusal mıdır veya batısal mıdır, güneysel midir veya kuzeysel midir her yönce ile onları bile zikredelim. Ve dahi her bir şehrin öğlesi İstanbul’un öğlesinden kaç saat veya kaç derece yükseklikte veyahut kaç saat veyahut kaç derece sonra olduğu şehrine göre ve dahi her bir şehrin doğuşu ve batışı da meridyeni gibi önce veya sonra olduğunu tafsiliyle beyan eyledim. Ama bu kadar vardır ki bir şehrin meridyeni mütefâvit (çeşitli) değildir. Her gün bir karardır. Ancak doğuş ve batışı farklıdır; her gün bir karar değildir. Bu sebepten hemen her şehrin en uzun ve en kısa günü ve günlerinde ve gece ile gündüz beraber olduğu vakitte doğuş ve batış vakitlerini hesap yaparak beyan eyledim. Ve eğer bazı kimseler kuruntuya düşse ki İstanbul ile anılacak şehirlerin ortasında olan millerin ve diğer işlerin durumları böyle idi ki neden malum olmuştur cevap veririz. Aslen malumdur ki, her şehrin boylam ve enlemi vardır. Boylamının başlangıcını bilginler güney batıdan tutmuşladır şu kadar vardır ki, bazı bilginler Kanarya Adaları’ndan (Cezâîr-i Hâlidât) tutmuşlardır ki eski zamanlarda deniz içinde bayındır adalardandır. Şimdi bayındır değildir; deniz basmıştır. Çoğu bilgin boylamda bununla iş görür. Bazısı Sâhil-i Bahrî (Okyanus Kıyısı?)48 olarak bilinen yerden tutmuşlardır. Şimdi bilinen bu yerin başlangıcı Kanarya Adaları’na on derece yani altı buçuk mil yakınlıktadır. Öyleyse bir şehrin boylamı, şehirlerin boylamlarının başlangıç yerinin meridyen dairesi ile istenen şehrin meridyen dairesinin arasında ekvator dairesinden bir yaydır derler. Enlemin başlangıcı ekvator dedikleri yerden tutmuşlardır ki, ekvator dairesi daima o yerde (ekvatorda) zenitten geçer. Öyleyse enlem o yerin (ekvator) zeniti ile kastedilen şehrin zeniti arasında ekvatordan bir yaydır derler. O halde boylam ile enlem bilindikten sonra her iki şehrin arasında olan mil miktarı ve diğer işleri boylamlarından ve enlemlerinden çıkartılıp belirlenmiştir. Örneğin, İstanbul’un boylamı 60 derece, enlemi 41 derece ve 15 dakikadır. Dımaşk’ın boylamı 70 48 Muhtemelen Atlas Okyanusu’nun en batı kıyıları. 28 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD derece ve enlemi 33 derece 30 dakikadır ki buçuk derecedir.49 İki boylam arasındaki fark 10 derecedir. Sinüsü 10 derece 25 dakika 8 saniyedir. Dımaşk’ın enleminin tamlayanı 56 derece 30 dakikadır ki buçuk derecedir. Sinüsü 50 derece 37 saniyedir. İki boylam arasındaki (farkın) sinüsü(nü) Dımaşk’ın enleminin tamlayanının sinüsüyle çarptık. Boylam düzeltiminin sinüsü 8 derece 49 dakika 54 saniye50 oldu. Yay cinsine dönüştürdük ve boylam düzeltimi 8 derece 27 dakika 54 saniye51 hasıl oldu. Ondan sonra bu düzeltimi 90’dan çıkarttık. Boylam düzeltiminin tamlayanı 81 derece 32 dakika 6 saniye çıktı. Bunun sinüsünü aldık. Boylamın tamlayanının sinüsü 59 derece 2 dakika52 47 saniye53 oldu. Ondan sonra, Dımaşk’ın enleminin sinüsü 33 derece 6 dakika54 53 saniyedir. Boylam düzeltiminin tamlayanın sinüsü(nü) bu değere böldük; bölüm 33 derece 38 dakika 4855 saniye oldu. Yaya dönüştürdük enlem farkı 33 derece 55 dakika çıktı. Ondan sonra enlemi İstanbul’un enleminden çıkardık. Enlem farkı İstanbul’un enleminden küçük olduğundan ötürü şehrin enlem farkı güneysel 7 derece 20 dakika56 çıktı. Bunu 90’dan çıkarttık, enlem farkının tamlayanı 81 derece 40 dakika57 kaldı. Sinüsünü aldık, enlem farkının tamlayanının sinüsü 59 derece 36 dakika58 38 saniye çıktı. Ondan sonra enlem farkının tamlayanının sinüsünü boylam düzeltiminin tamlayanının sinüsü ile çarptık, çarpmanın sonucu 58 derece 4 dakika59 39 saniye60, iki şehrin uzaklığı oldu. Yaya dönüştürdük iki şehrin uzaklığının tamlayanı 78 derece 54 dakika 30 saniye61 çıktı. Bunu 90’dan çıkardık, İstanbul ile Dımaşk arasının uzunluğu 11 derece 5 dakika 20 saniye62 çıktı. Ondan sonra bu uzaklığı 56 1/3 mil ile, ki son zaman bilginleri katında 1 derece bu miktar mildir, çarptık çarpım sonucu 628 derece 23 dakika 22 saniye63 oldu. Ondan sonra çarpımdan çıkan sonucu altmışlık cetvelinin altmışıncı cetvelinde yaya dönüştürdük. İstanbul ile Dımaşk arasında 628 mil 30 dakika yani 628,5 mil çıktı. Mil olarak bilindikten sonra Dımaşk’ın diğer işlemlerinin yöntemini beyan eyleyelim. Örneğin, Dımaşk’ın enlemi 33 derece 30 dakikadır. Tanjantı 39 derece 42 dakika 47 saniyedir.64 Ekliptiğin eğiminin (meyl) sinüsünü ki 23 49 Yani 30 dakika buçuk derecedir. İzmir’de 8 derece 41 dakika 55 saniye; Halet Efendi’de 8 derece 59 dakika 40 saniye. 51 İzmir’de 8 derece 32 dakika 6 saniye. 52 Halet Efendi’de 20 dakika. 53 İzmir’de 59 dakika 27 saniye 54 İzmir’de 20 dakika. 55 İzmir’de 38 derece 38 dakika 4 saniye. 56 İzmir’de 21 dakika; Halet Efendi’de 7 derece 27 dakika 7 saniye. 57 İzmir’de 88 derece 39 dakika. 58 İzmir’de 30 dakika. 59 Halet Efendi’de 2 dakika. 60 İzmir’de 43 derece 32 dakika 11 saniye. 61 İzmir’de 78 derece 57 dakika 20 saniye. 62 İzmir’de 11 derece 43 saniye 63 İzmir’de 628 derece 31 dakika; Halet Efendi’de 628 derece 38 dakika. 64 İzmir’de 39 dakika 42 saniye. 50 29 YAVUZ UNAT derece 55 dakika65 47 saniyedir, Dımaşk’ın enleminin tanjantı ile çarptık; çarpım sonucu 15 derece 20 dakika 43 saniye oldu. Ondan sonra çıkan sonucu ekliptiğin eğiminin sinüsünün tamlayanının sinüsüne, ki 55 derece 1 dakika 25 saniyedir66, böldük. Bölüm 17 derece 46 dakika 25 saniye oldu. Yaya dönüştürdük 16 derece 44 dakika meridyen düzeltimi hasıl oldu. Bu meridyen düzeltimini 90 derece üzerine ekledik. Dımaşk’ın en uzun gün yayının yarısı 106 derece 44 dakika hasıl oldu. İki katını aldık. En uzun günü 213 derece 28 dakika çıktı. Bu parçayı 15 dereceye böldük ki 1 saatin parçasıdır, Dımaşk’ın en uzun günü 14 saat 3,5 derece çıktı. Bu saat ve dereceyi 24 saatten çıkarttık 9 saat ve 11,5 derece (olarak) en kısa gün elde edildi. Kıble sapması için örnek; Örneğin Dımaşk’ın boylamı 70 derece ve enlemi 33 (derece) 30 (dakika) ve Mekke’nin boylamı 77 derece ve 10 dakikadır ve enlemi 21 derece 30 dakikadır. Bunlar bilindikten sonra, iki boylam arasındaki fark sinüs 7 derece 7 dakika 29 saniyedir. Mekke’nin enleminin tamlayanının sinüsü, derece 59 dakika 30 saniyedir, ile çarptık, çarpım sonucu 6 derece 7 dakika 43 saniye67 oldu. Yaya dönüştürdük düzeltilmiş boylam 6 derece 49 dakika 51 saniye68 oldu. 90’dan çıkardık, Mahfûz-ı Evvel 83 derece 20 dakika 9 saniye69 çıktı. Ondan sonra Mekke’nin enleminin sinüsünü ki 21 derece 59 dakika 24 saniyedir, Mahfûz-ı Evvel’in sinüsüne ki 59 derece 35 dakika 40 saniyedir, böldük. Bölüm 22 derece 8 dakika 23 saniye Mahfûz-ı Sânî’nin sinüsü oldu. Yaya dönüştürdük, Mahfûz-ı Sânî 21 derece 39 dakika 2 saniye çıktı.70 Ondan sonra Mahfûz-ı Sânî’yi Dımaşk’ın enleminin tamlayanı üzerine ki 56 derece 30 dakikadır, ekledik. Mahfûz-ı Sâlis 78 derece 9 dakika 2 saniye71 çıktı. Bunun sinüsünü ki 58 derece 49 dakika 29 saniyedir72, Mahfûz-ı Evvel’in sinüsü ile çarptık. Çarpım sonucu 58 derece 49 dakika 30 saniye73 çıktı. Yaya dönüştürdük, Mahfûz-ı Râb’i 76 derece 25 dakika 46 saniye74 çıktı. Mahfûz-ı Râb’i’i 90’dan çıkardık 13 derece 34 dakika 44 saniye75 kaldı. Bunun sinüsü üzerine ki 14 derece 47 dakika 48 saniyedir76 Mahfûz-ı Evvel’in tamlayanının sinüsüne, 6 derece 55 dakika 45 saniye, böldük. Bölüm sonucu 29 derece 17 dakika 1 saniye77 sapmanın sinüsü oldu. Bunu yaya dönüştürdük, Dımaşk’ın güney yönüne olan meridyenden doğu tarafına Kıble sapması 29 derece 10 65 Kılıç Ali Paşa’da 52 dakika. İzmir’de 25 derece 1 dakika 53 saniye. 67 İzmir’de 45 saniye. 68 İzmir’de 6 derece 39 dakika 50 saniye. 69 İzmir’de 38 derece 10 dakika 8 saniye. 70 İzmir’de 21 derece 40 dakika 51 saniye. 71 İzmir’de 78 derece 44 dakika 1 saniye. 72 İzmir’de 48 derece 33 dakika 33 saniye. 73 İzmir’de 48 derece 59 saniye. 74 İzmir’de 76 derece 26 dakika 40 saniye. 75 İzmir’de 13 derece 38dakika 38 saniye. 76 İzmir’de 56 derece 40 saniye. 77 İzmir’de 29 derece 33 dakika 38 saniye. 66 30 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD dakika78 oldu. Bu 29 derece 10 dakika demektir. Doğuşuna gelince; örneğin iki doğuş arasındaki fark 10 derecedir. Dımaşk’ın meridyenden doğuşu üzerine ki 106 derece 44 dakikadır, ekledik. Dımaşk’ın doğuşu İstanbul’un doğuşundan büyük olduğundan yüksekliği 116 derece 44 dakika oldu. Ve dahi bu toplamdan İstanbul’un meridyenden doğuş yayını ki 112 derece 25 dakikadır, çıkardık 4 derece 19 dakika kaldı. Yani Dımaşk’ın en uzun günü vaktinde Güneş’in doğuşu İstanbul’un doğuşundan 4,5 derece yukarıda oldu. Batış örneğine gelince, iki doğuş arasındaki farkı İstanbul’un doğuş yayı üzerine ki 112 derece 25 dakikadır, ekledik. Doğuşta kısa olduğundan yüksekliği 122 derece 25 dakika çıktı. Ve dahi bu toplamdan Dımaşk’ın en uzun gün yayının yarısını çıkarttık 15 derece 41 dakika kaldı. Dımaşk’ın en uzun günü vaktinde Güneş’in batışı İstanbul’un batışından 1 saat ve buçuk derece yukarıda olur. En kısa gün vaktinde doğuş ve batışa gelince; bunun aksi olur. Yani bunda doğuş ne miktarda yükseklikte ise o vakitte batış o miktar yükseklikte olur. Ve batışı ne miktarda yükseklikte ise o vakitte doğuşu o miktar yükseklikte olur. Geriye kalan şehirlerin milleri ve diğer işleri sözü edilen kaide ile çıkartılıp tayin edilmiştir. Ve dahi biline ki, feleklerin hareketi iki türlüdür. Bazısının hareketi doğudan batıyadır. Bazısının batıdan doğuyadır. Görünen harekete gelince ki her birinin doğudan batıya olan hareketidir. Yer’e (göre) harekettir. Felek elEflâk yani Atlas Feleği (Felek el-Âtlâs), En Büyük Felek’tir (Felek el-Â’zim). Doğudan batıya kendi doğal hareketiyle hareketlidir. Diğer felekler de Yer’e (göre) bununla hareketlidir. Bunun hareketi de üç çeşit üzerinedir. Bir çeşit hareket, dikey (dûlâbî) harekettir. Bir çeşit hareket yatay (rehûvî) harekettir. Bir çeşit hareket de eğik (hama’ilî) harekettir. Dikey hareket, ekvatorda olur. Bu yerde gece ve gündüz 12 saattir; ne artar ve ne kısalır; bir karardadır. Ekvator dairesi ki Atlas Feleği kuşağıdır. Bu daire o yerde zenitten çıktığından ötürü. Yatay hareket şu yerden olur ki, ekvator dairesi daima o yerin ufuk dairesi üzerine intibak eder. Gök küresin devri ufka paralel dahi devir gibi devreder. Kuzeysel burçlar ki altıdır, ufuktan yukarıda görünürler. Güneysel burçlar ki bunlarda altıdır, ufuktan aşağıda görünmezdirler. Bundan dolayıdır ki, ne zaman Güneş kuzeysel burçta olsa, daima o yerde gündüz olur. Ta altı aya varıncaya kadar gece olmaz. Güneş ne zaman güneysel burçta olsa, altı ay kadar gece olur, gündüz olmaz. Bir yıl bu yerde bir gün(düz) ve bir gece olur. Eğik hareket gelince; bu ikisinin arasında olan yerlerde olur ki bu yerlerde gece ve gündüz çeşitlidir. Kah artar, kah eksilir; bir karar değildir. Bu yerler gibi ekvator zenitten eğimli olduğundan her bir şehrin hangi iklimde olduğu yerinde beyan olunmuştur. Yedi iklimde bazı şehirler vardır ki, onlarda bazı zamanlarda yatsının (ışâ)79 vakti bulunmaz. Bulgar, Irak, Ermaniya gibi. Ne miktar ettiği birinde beyan olunmuştur. Yedi iklimden aşağı bazı bayındır adalar vardır. Onlardan bazısının kudret yettiği miktarda durumunu burada beyan eyledim. Örneğin kuzey ile batı arasında bir bayındır ada vardır. Cezire-i 78 79 İzmir’de 29 derece 35 dakika. Işâ’: Akşam ezanından yatsı ezanına kadar geçen zaman. 31 YAVUZ UNAT Tûlî derler. 4 ay 10 gün miktarı yatsının vakti bulunmaz; Şafak80 görünmeden tan (fecr)81 doğduğundan ötürü. En uzun günü 20 saat, en kısa günü 4 saattir. Bu adanın halkı 6 ay miktarı soğuğun şiddetinden hamamlarda otururlar. Ondan aşağıda bir ada daha vardır. Onun halkı hayvana benzer; ne iş bilirler ne bir sanat ederler; hayvan gibi gezerler. En uzun günleri 24 saattir. Bu vakitlerde 4-5 gün miktarı gece olmaz. En kısa günleri vaktinde bu miktar (kadar) gündüz olmaz. Ondan aşağıda da bazı yerler vardır ki gündüz vakitlerinde 1 ay miktarı gece olmaz. En kısa vakitlerinde bu miktarda gündüz olmaz. Bazı yerlerde 2 ay, bazı yerlerde 3 ay, bazı yerlerde 4 ay, bazı yerlerde 5 ay miktarı 6 aya varıncaya kadar bu durumlar olur. Ancak bunların pek çoğu bayındır değildir. Çok fazla soğuk olduğundan meskûn olmaya kabiliyet bulunmaz. Ve bundan ötürü Allah için şimdiden sonra şehirlere geçtik. İstanbul (Kostantiniye), beşinci iklimdendir. En uzun günü 15 saat, en kısa günü 9 saattir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyenden doğu tarafına 42 derecedir. Burûsa (Bûrsa), beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 61,5 mildir. En uzun günü 14 saat ve 13,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 1,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 43 derecedir. Meridyen 1,5 derece onurda (yükseklikte) olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuşu ve batışı buçuk derece yükseklikte olur. Ve en kısa günde doğuşu 1 buçuk derece olur. Ve batışı buçuk derece yükseklikte olur. İznîk82, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 52,5 mildir. En uzun günü 14 saat 13 derecedir. En kısa günü 9 saat 2 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyenden doğu tarafına 41 derecedir. Meridyen 1,5 derece yükseklikte olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu beraber olur. Batışı 2 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 2 derece yükseklikte olur. Batışı beraber olur. Kütâhya, beşinci iklimdendir. En uzun günü İstanbul ile arası 134 mildir. En uzun günü 14 saat 10,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 3,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyenden doğu tarafına 40 derecedir. Meridyen 2 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1,5 derece ve batışı 3,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 3,5 derece ve batışı 0,5 derece yüksekliktedir. Karahisâr, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 200,5 mildir. En uzun günü 14 saat 11 derecedir. En kısa günü 9 saat 4 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 32,5 derecedir. Meridyen 4 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2 derece ve batışı 6 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 4 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 6 derece ve batışı 2 derece yüksekliktedir. Konyâ, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 328,5 mildir. En uzun günü 14 saat 9,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 5,5 derecedir. 80 Şafak: Güneş doğmadan önceki alacakaranlık. Fecr: Sabaha karşı, Güneş doğmadan önce, ufkun gün doğusu tarafında görünen aydınlık; tan yerinin ağarması. 82 İzmir’de yok. 81 32 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 32 derecedir. Meridyen 6 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 4 derece ve batışı 9 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 6,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 9 derece ve batışı 4 derece yüksekliktedir. Aksarây83, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 365 mildir. En uzun günü 14 saat 9,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 5,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 28 derecedir. Meridyen 8 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 5 derece ve batışı 10 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 8 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 10,5 derece ve batışı 5 derece yüksekliktedir. Kayserî, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 400 mildir. En uzun günü 14 saat 11 derecedir. En kısa günü 9 saat 4 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 24 derecedir. Meridyen 9 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 7 derece ve batışı 10 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 9 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 10 derece ve batışı 7 derece yüksekliktedir. Ankûrî (Ankire), beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 226 1/3 mildir. En uzun günü 15 saattir. En kısa günü 9 saattir. 5,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan çizgi84 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 5 derece ve batışı 5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 4 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu ve batışı 5 derece yüksekliktedir. Bolî85, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 287,5 mildir. En uzun günü 15 saat 1 derecedir. En kısa günü 8 saat 14 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 28 derecedir. Meridyen 6 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 6,5 derece ve batışı 5,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 6,5 derece yükseklikte olur. Kastamoni, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 360,1 mildir. En uzun günü 15 saat 3 derecedir. En kısa günü 8 saat 12 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 22 derecedir. Meridyen 8 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 6,5 derece ve batışı 8 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 8 derece yükseklikte olur. Ortalama günde doğuşu ve batışı 8 derece yüksekliktedir. En kısa günde doğuşu ve batışı 6,5 derece yüksekliktedir. Amâsya, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 460,7 mildir. En uzun günü 14 saat 13 derecedir. En kısa günü 9 saat 2 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 19 derecedir. Meridyen 10,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 9,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 10,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 11,5 derece ve batışı 9,5 derece 83 İzmir’de yok. Eksik. 85 İzmir’de ve Halet Efendi’de yok. 84 33 YAVUZ UNAT yüksekliktedir. Sînob86, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 306,1 mildir. En uzun günü 15 saat 3 derecedir. En kısa günü 8 saat 12 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 18 derecedir. Sâmsûn, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 419 mildir. En uzun günü 15 saat 3 derecedir. En kısa günü 8 saat 12 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 18 derecedir. Meridyen 9,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 11 derece ve batışı 7 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 9,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 7,5 derece ve batışı 11 derece yüksekliktedir. Sîvâs, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 520,5 mildir. En uzun günü 14 saat 11 derecedir. En kısa günü 9 saat 14 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 16 derecedir. Meridyen 11 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 10 derece ve batışı 13 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 11,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 13,5 derece ve batışı 10 derece yüksekliktedir. Tarsûs, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 461 mildir. En uzun günü 14 saat 8 derecedir. En kısa günü 9 saat 7,1 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 28 derecedir. Meridyen 8,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 8,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 12 derece ve batışı 5 derece yüksekliktedir. Haleb, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 619 mildir. En uzun günü 14 saat 6,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 8,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 17,5 derecedir. Meridyen 12 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 8 derece ve batışı 16 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 12 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 16 derece ve batışı 8 derece yüksekliktedir. Trâblus el-Şâm, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 597 mildir. En uzun günü 14 saat 4 derecedir. En kısa günü 9 saat 11 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 29 derecedir. Meridyen 9,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 4 derece ve batışı 16 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 9,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 16 derece ve batışı 4 derece yüksekliktedir. Dımaşk, üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 628 mildir. En uzun günü 14 saat 3,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 11,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 29 derecedir. Meridyen 14 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 10 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 16,5 derece ve batışı 4,5 derece yüksekliktedir. Gazze, üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 613 mildir. En uzun günü 14 saat 1,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 13 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 43 derecedir. Meridyen 7 derece 86 Metinde Sinop ve Samsun’a ait değerler aynı, ancak şerhte Sinop’un değerleri tablodaki gibi verilmiştir. İzmir 492’de yok. 34 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 0,5 derece ve batışı 13,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 7 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 13 derece yüksekliktedir. ElKudüs-ü Şerîf87, üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 602 mildir. En uzun günü 14 saat 1,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 13,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 45 derecedir. Meridyen 6,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 8 derece ve batışı 13 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 6,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 13 derece ve batışı 1 derece yüksekliktedir. Cezire-i Kıbrıs, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 499 mildir. En uzun günü 14 saat 6 derecedir. En kısa günü 9 saat 9 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 30 derecedir. Meridyen 8,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 4 derece ve batışı 13 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 8,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 13 derece ve batışı 4 derece yüksekliktedir. Antâlya, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 350,5 mildir. En uzun günü 14 saat 6 derecedir. En kısa günü 9 saat 6 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 36 derecedir. Meridyen 5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2 derece ve batışı 8 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 8 derece ve batışı 2 derece yüksekliktedir. Magnîsâ, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 223,5 mildir. En uzun günü 14 saat 11 derecedir. En kısa günü 9 saat 4 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 47 derecedir. Meridyeni 2 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1,5 derece ve batışı 2,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 derece sonra ve en kısa günde doğuşu 2,5 derece sonra olur. Rûdûs, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 390 mildir. En uzun günü 14 saat 7 derecedir. En kısa günü 9 saat 8 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 46 derecedir. Meridyen 2 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2 derece sonra ve batışı 6 derece yükseklikte olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 6 derece yükseklikte ve batışı 2 derece sonra olur. Dimyât, üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 586 mildir. En uzun günü 14 saat 1 derecedir. En kısa günü 9 saat 14 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 53 derecedir. Meridyen 4 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 3 derece sonra olur ve batışı 11 derece yükseklikte olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 4 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 11 derece yükseklikte ve batışı 3 derece sonra olur. Reşîd, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 605,5 mildir. En uzun günü 14 saattir. En kısa günü 10 saattir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden 87 İzmir’de “El-Kuds-ü Şerif”. 35 YAVUZ UNAT doğu tarafına 55 derecedir. Meridyen 3,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 3,5 derece ve batışı 11 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 3,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 11 derece ve batışı 3,5 derece yüksekliktedir. İskenderiye88, üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 589,5 mildir. En uzun günü 14 saattir. En kısa günü 10 saattir. Meridyeni 2,5 derecedir. Mısr89, üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 673 mildir. En uzun günü 13 saat 10 derecedir. En kısa günü 10 saat 1 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 53 derecedir. Meridyen 4,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 3,5 derece sonra olur ve batışı 12,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş 9 ve batış 4,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 12,5 derece yükseklikte ve batışı 3,5 derece sonra olur. Medîne-i Münevver90 (Medine-i Resûl, Sallallahu Tela Aleyhi el-Selâm), üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 1185,5 mildir. En uzun günü 13 saat 8 derecedir. En kısa günü 10 saat 7 derecedir. Meridyen 1,5 saat ve ,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 4,5 derece ve batışı 1 saat 11 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 0,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 11 derece ve batışı 4,5 derece yüksekliktedir. Mekke-i Şerife91 (Kâbe-i MuazzAm, Şerifiha Allahu Teala), ikinci iklimdendir. İstanbul ile arası 1387,5 mildir. En uzun günü 13 saat 4,5 derecedir. En kısa günü 10 saat 10,5 derecedir. Meridyen 1 saat 2 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 4,5 derece ve batışı 1 saat 14 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 2 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 10,5 derece ve batışı 4,5 derece yüksekliktedir. Seyyâ min el-Yemen, birinci iklimdendir. İstanbul ile arası 1605,5 mildir. En uzun günü 13,5 saat 1 derecedir. En kısa günü 10 saat 10 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 13 derecedir. Meridyen 1 saat ve 3 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 3 derece ve batışı 2 saat 2 derece yüksekliktedir. En kısa günde doğuşu 2 saat 2 derece ve batışı 3,5 derece yüksekliktedir. Senâ min el-Yemen, birinci iklimdendir. İstanbul ile arası 1731 mildir. En uzun günü 12 saat 13 derecedir. En kısa günü 11 saat 2 derecedir. Kıble sapması kuzey taraf(tadır) (ve) meridyen çizgisi gözlemci üzerindedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 derece ve batışı 2 saat 3 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 2 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 2 saat 3 derece ve batışı 1 derece yüksekliktedir. ‘Aden min el-Yemen, birinci iklimdendir. İstanbul ile arası 1889,5 mildir. En uzun günü 12 saat 9,5 derecedir. En kısa günü 11 saat 5 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 5 88 Şerhte verilmiş. Şerhte verilmiş. 90 Şerhte verilmiş. 91 İzmir’de “Mekke-i Mükereme”. 89 36 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD derecedir. Meridyen 1 saat ve 1 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 0,5 derece ve batışı 2 saat 3,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 1 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 2 saat 3,5 derece ve batışı 1,5 derece yüksekliktedir. Suhâru Kasîd-i ‘Ummân, birinci iklimdendir. İstanbul ile arası 1928,5 mildir. En uzun günü 12 saat 13 derecedir. En kısa günü 11 saat 2 derecedir. Meridyen 1 saat ve 9 derece yüksekliktedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 42 derecedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 8 derece ve batışı 2 saat 10 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 9 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 2 saat 10 derece ve batışı 8 derece yüksekliktedir. Hazemi92, birinci iklimdendir. İstanbul ile arası 1256 mildir. En uzun günü 13 saat 3 derecedir. En kısa günü 10 saat 12 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 78 derecedir. Meridyen 5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 11 derece sonra ve batışı 1 saat 2 derece yükseklikte olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 5 saat yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 6 derece yükseklikte ve batışı 15 derece sonra olur. Kubbe hat el-üstüva, birinci iklimdendir. İstanbul ile arası 1361,5 mildir. En uzun günü 12 saattir. En kısa günü 12 saattir. Ne artar ne eksilir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 45 derecedir. Meridyen 2 saat ve 10 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat ve 2,5 derece ve batışı 2 saat 2,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 saat 10 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 4 saat 2,5 derece ve batışı 1 saat 2,5 derece yüksekliktedir. Trabûzûn, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 554,5 mildir. En uzun günü 15 saat 2 derecedir. En kısa günü 8 saat 13 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğuya 10 derecedir. Meridyen 11 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 14,5 derece ve batışı 11,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 3 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 11,5 derece ve batışı 14,5 derece yüksekliktedir. Erzincân, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 617 mildir. En uzun günü 14 saat 9,5 derecedir. En kısa günü 9 saattir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden şark tarafına 10 derecedir. Meridyen 1 saat ve 1 derece yüksekliktedir. 93 En uzun94 günde (Güneş’in doğuşu) 9 saat ve batışı 1 saat 7 derece yüksekliktedir. En kısa günde doğuşu 1 saat 9,5 derece ve batışı 1 saat 4,5 derece yüksekliktedir. Diyâr-ı Bekr (Âmid)95, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 690 mildir. En uzun günü 14 saat 9,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 5,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 6,5 derecedir. 92 Kılıç Ali Paşa ve Halet Efendi’de “Cermî dâr melik-i Habeş” (?). Kılıç Ali Paşa’da yok. 94 Kılıç Ali Paşa’da “en kısa günde”. 95 Kılıç Ali Paşa’da şerhte verilmiş. 93 37 YAVUZ UNAT Meridyen 1 saat ve 2 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 12,5 derece ve batışı 1 saat ve 2,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 1 saat ve 2,5 derece ve batışı 12,5 derece yüksekliktedir. Bağdâd96, üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 991 mildir. En uzun günü 14 saat 3,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 11,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 14 derecedir. Meridyen 1 saat ve 5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 14 derece ve batışı 1 saat ve 11 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 1 saat ve 5 derece ve batışı 12,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde doğuşu 11 derece ve batışı 14 derece yüksekliktedir. Tebrîz97, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 975 mildir. En uzun günü 14 saat 9,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 5,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 18 derecedir. Meridyen 1 saat 7 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat ve 4,5 derece ve batışı 1 saat ve 4,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 7 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 1 saat ve 9,5 derece ve batışı 1 saat 4,5 derece yüksekliktedir. Şirvân98, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 1044 mildir. En uzun günü 14 saat 14 derecedir. En kısa günü 9 saat 1 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 21 derecedir. Meridyen 1 saat ve 9,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 10 derece ve batışı 1 saat 10 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 9,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 10 derece ve batışı 1 saat 10 derece yüksekliktedir. Hemedân, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 1076,5 mildir. En uzun günü 14 saat 5,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 1 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 21 derecedir. Meridyen 1 saat ve 9,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 10 derece ve batışı 1 saat 10 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 9,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 10 derece ve batışı 1 saat 10 derece yüksekliktedir. Musûl99, birinci iklimdendir. İstanbul ile arası 830 mildir. En uzun günü 14 saat 5 derecedir. En kısa günü 9 saat 10 derecedir. Meridyen çizgisi gözlemci üzerindedir. En kısa günü 9 saat ve 9,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafına olan meridyende batı tarafına 23 derecedir. Meridyeni 1 saat sekiz derece yükseklikte olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 3,5 derece ve batışı 1 saat 12,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 8 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 12,5 derece ve batışı 1 saat 3,5 derece 96 Şerhte verilmiş. Şerhte verilmiş. 98 İzmir’de “Şemehî”. 99 Kılıç Ali Paşa’da yok. 97 38 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD yüksekliktedir.. İsfahân, üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 1302,5 mildir. En uzun günü 14 saat 2 derecedir. En kısa günü 9 saat 13 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 42 derecedir. Meridyen 1 saat ve 10,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 5 derece ve batışı 2 saat 3 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 3,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 2 saat 3 derece ve batışı 1 saat 5,5 derece yüksekliktedir. Şirâz, üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 1440 mildir. En uzun günü 13 saat 13 derecedir. En kısa günü 10 saat 1,5 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 53,5 derecedir. Meridyen 1 saat ve 3 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 5 derece ve batışı 2 saat 6 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 13 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 2 saat 6 derece ve batışı 1 saat 5 derece yüksekliktedir. Hürmüz, ikinci iklimdendir. İstanbul ile arası 1761,5 mildir. En uzun günü 13 saat 8,5 derecedir. En kısa günü 10 saat 6,5 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 79 derecedir. Meridyen 2 saat ve 2 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 6,5 derece ve batışı 2 saat 12,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 saat 2 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 2 saat 12,5 derece ve batışı 1 saat 6,5 derece yüksekliktedir. Buhârâ, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 1690,5 mildir. En uzun günü 14 saat 12 derecedir. En kısa günü 9 saat 3 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 50 derecedir. Meridyen 2,5 saat yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2 saat 6 derece ve batışı 2 saat 9 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2,5 saat yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 2 saat 9 derece ve batışı 2 saat 6 derece yüksekliktedir. Semerkand, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 1682 mildir. En uzun günü 14 saat 12 derecedir. En kısa günü 9 saat 3 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 53 derecedir. Meridyen 2 saat ve 9,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2 saat 8,5 derece ve batışı 2 saat 10 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 saat 9,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 2 saat 10 derece ve batışı 2 saat 8,5 derece yüksekliktedir. Derbend (Bâb el-Ebvâb) (?), beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 1600,5 mildir. En uzun günü 15 saat 2 derecedir. En kısa günü 8 saat 13 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 20 derecedir. Meridyen 1 saat ve 11 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 11,5 derece ve batışı 1 saat 8,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 10 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 8,5 derece ve batışı 1 saat 10,5 derece yüksekliktedir. Tiflîs, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 968,5 mildir. En uzun günü 15 saat 2 derecedir. En kısa günü 8 saat 3 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 15 derecedir. Meridyen 1 saat ve 8 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in 39 YAVUZ UNAT doğuşu 1 saat 9,5 derece ve batışı 1 saat 6,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 8 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 6,5 derece ve batışı 1 saat 9,5 derece yüksekliktedir. Esmender100 (Semender?), altıncı iklimdendir. İstanbul ile arası 938 mildir. En uzun günü 15 saat 8,5 derecedir. En kısa günü 8 saat 6,5 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 11 derecedir. Meridyen 1 saat ve 7 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 10,5 derece ve batışı 1 saat 2,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 7 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 2,5 derece ve batışı 1 saat 11 derece yüksekliktedir. Kufe, altıncı iklimdendir. İstanbul ile arası 464,5 mildir. En uzun günü 15,5 saattir. En kısa günü 8,5 saattir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 17 derecedir. Meridyen 13 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 13,5 derece ve batışı 6,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 13 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 6,5 derece ve batışı 13,5 derece yüksekliktedir. Bulgâr, yedinci iklimdendir. İstanbul ile arası 1170 mildir. En uzun günü 16 saat 1 derecedir. En kısa günü 7 saat 14 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 19 derecedir. Meridyen 1 saat ve 2 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2 saat 5 derece ve batışı 1 saat 4 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 12 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 4 derece ve batışı 2 saat 5 derece yüksekliktedir. Armeniya el-Rûs, yedinci iklimdendir. En uzun günlerde, 71 gün miktarı akşam ile yatsı zamanları bulunmayan yerdir. İstanbul ile arası 1253,5 mildir. En uzun günü 16 saat 2 derecedir. En kısa günü 7 saat 3 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 17 derecedir. Meridyen 1 saat ve 12,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2 saat 11 derece ve batışı 10 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 12,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 4 derece ve batışı 2 saat 11 derece yüksekliktedir. Cezire-i Tûlî (?), Kuzey ile batı arasıda bir bayındır bir adadır. Şehir 4 ay ve 10 gün kadar akşam ve yatsı zamanları bulunmayan yerdir. En uzun günü 20 saattir. En kısa günü 4 saattir. Soğuğu o kadar çok olur ki halkı kışın 6 ay miktarı sıcak yerlerde otururlar. Özkend (Uzkend min el-Tâtâr), altıncı iklimdendir. İstanbul ile arası 1730,5 mildir. En uzun günü 15 saat 6 derecedir. En kısa günü 8 saat 9 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 6 derecedir. Meridyen 2 saat ve 12 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 3 saat 2,5 derece ve batışı 2 saat 11,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 saat 12 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 2 saat 11,5 derece ve batışı 3 saat 2,5 derece yüksekliktedir. Hattin, altıncı iklimdendir. İstanbul ile arası 2098 mildir. En uzun günü 15 saat 4,5 derecedir. En kısa günü 100 İzmir’de “Semender”. 40 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD 8 saat 10,5 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 62 derecedir. Meridyen 1 saat ve 6 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 3 saat 8,5 derece ve batışı 3 saat 3,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 3 saat 6 derece yükseklikte olur. En kısa günde (doğuşu) 3 saat 3,5 derece ve batışı 3 saat 8,5 derece yüksekliktedir. Karrâkarm (Karâkırım), altıncı iklimdendir. İstanbul ile arası 2228 mildir. En uzun günü 15 saat 8,5 derecedir. En kısa günü 8 saat 6,5 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 18 derecedir. Meridyen 3 saat ve 10 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 3 saat 14,5 derece ve batışı 3 saat 5,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 3 saat 10 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 3 saat 5,5 derece ve batışı 3 saat 14,5 derece yüksekliktedir. Mansûra min el-Sind, üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 1210,5 mildir. En uzun günü 13 saat 12,5 derecedir. En kısa günü 10 saat 2,5 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 84 derecedir. Meridyen 3 saat yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2 saat 6,5 derece ve batışı 3 saat 8,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 3 saat yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 3 saat 8,5 derece ve batışı 2 saat 6,5 derece yüksekliktedir. Multân min el-Sind, üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 1213 mildir. En uzun günü 13 saat 13,5 derecedir. En kısa günü 10 saat 1,5 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 80 derecedir. Meridyen 3 saat ve 1,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2 saat 8,5 derece ve batışı 3 saat 9,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 3 saat 1,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 3 saat 9,5 derece ve batışı 2 saat 8,5 derece yüksekliktedir. Kandihâr min el-Hind, üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 1110,5 mildir. En uzun günü 14 saat 13,5 derecedir. En kısa günü 12 saattir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 74 derecedir. Meridyen 3 saat ve 1,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2 saat 1,5 derece ve batışı 3,5 saat yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 3 saat 1,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 3,5 saat ve batışı 2 saat 10 derece yüksekliktedir. Konûh Dâr-ı Melik el-Hind (?), ikinci iklimdendir. İstanbul ile arası 1704,5 mildir. En uzun günü 13 saat 10 derecedir. En kısa günü 10 saat 5 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 89 derecedir. Meridyen 3 saat ve 10 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 3 saat 1 derece ve batışı 4 saat 5,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 3 saat 14 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 4 saat 5,5 derece ve batışı 3 saat 1 derece yüksekliktedir. Serendîb mîn Hind, birinci iklimdendir. İstanbul ile arası 3847,5 mildir. En uzun günü 12 saat 9 derecedir. En kısa günü 11 saat 6 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 70 derecedir. Meridyen 4 saat ve 10 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 3 saat 7 derece ve batışı 5 saat 10 derece 41 YAVUZ UNAT yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 4 saat 10 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 5 saat 10 derece ve batışı 10 saat 7 derece yüksekliktedir. Kûfû (Konû?) min el-Sind, ikinci iklimdendir. İstanbul ile arası 3805,5 mildir. En uzun günü 13 saat 4 derecedir. En kısa günü 10 saat 11 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 87 derecedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 4 saat 4,5 derece ve batışı 6 saat 0,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 5 saat 2 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 6 saat 4 derece yüksekliktedir. Hâncû min el-Dîn, birinci iklimdendir. İstanbul ile arası 1754,5 mildir. En uzun günü 12 saat 11,5 derecedir. En kısa günü 11 saat 3,5 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 87 derecedir. Meridyen 7 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 6 saat 6 derece ve batışı 8 saat 9 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 7,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 8 saat 9 derece ve batışı 6 saat 6 derece yüksekliktedir. Medîne-i Yecûc, altıncı iklimdendir. İstanbul ile arası 4227,5 mildir. En uzun günü 15 saat 4 derecedir. En kısa günü 8 saat 11 derecedir. En uzun günü 8 sat 11 derecedir. Meridyen 7 saat ve 5,5 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 7,5 saat ve batışı 7 saat 3,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 7 saat 5,5 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 7 saat 3,5 derece ve batışı 7,5 saat yüksekliktedir. Medîne-i Mecûc, birinci iklimdendir. İstanbul ile arası 4310 mildir. En uzun günü 15 saat 1 derecedir. En kısa günü 8 saat 14 derecedir. En uzun günü 8 saat 10 derecedir. Meridyen 7 saat ve 6 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 7 saat 6,5 derece ve batışı 7 saat 5,5 derece yüksekliktedir. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 7 saat 6 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 7 saat 5,5 derece ve batışı 7 saat 6,5 derece yüksekliktedir. Çorlû, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 46,5 mildir. En uzun günü 15 saat 0,5 derecedir. En kısa günü 8 saat 14,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 43 derecedir. Meridyeni 1 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1,5 derece ve batışı 2,5 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 2,5 derece ve batışı 1,5 derece sonra olur. Edirne, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 95 mildir. En uzun günü 15 saat 1,5 derecedir. En kısa günü 8 saat 10 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 40 derecedir. Meridyen 2 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1,5 derece ve batışı 2,5 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 2,5 derece ve batışı 1,5 derece sonra olur. Magalgara, Malkara101, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 88,5 mildir. En uzun günü 11 saat 0,5 derecedir. En kısa günü 8 saat 10 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 40 derecedir. 101 İzmir’de “Malgara”. 42 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD Meridyen 2 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1,5 derece ve batışı 1,5 derece sonra olur. Gelîbûlî, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 86,5 mildir. En uzun günü 15 saat 0,5 derecedir. En kısa günü 8 saat 0,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 45 derecedir. Meridyen 2 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2 derece ve batışı 2 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu ve batışı 2 derece sonra olur. Filibe, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 165 mildir. En uzun günü 15 saat 2 derecedir. En kısa günü 8 saat 13 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 45 derecedir. Meridyen 3 derece sonra olur. Sofya, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 220,5 mildir. En uzun günü 15 saat 3 derecedir. En kısa günü 8 saat 12 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 46 derecedir. Meridyen 4 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2,5 derece ve batışı 5,5 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 4 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 5,5 derece ve batışı 4 derece sonra olur. Semendere, altıncı iklimdendir. İstanbul ile arası 326,5 mildir.102 En uzun günü 15 saat 7 derecedir. En kısa günü 8 saat 8 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 46,5 derecedir. Meridyen 6 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2 derece ve batışı 9,5 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 6 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 9,5 derece sonra olur. Akkirmân, yedinci iklimdendir. İstanbul ile arası 427 mildir. En uzun günü 15 saat 14 derecedir. En kısa günü 8 saat 1 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 27,5 derecedir. Meridyen 3 derece yüksekliktedir. En uzun günde Güneş’in doğuşu 3 derece yükseklikte ve batışı 3 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 3 derece yükseklikte olur. En kısa günde doğuşu 4 derece ve batışı 10 derece yüksekliktedir. Serây, sekizinci iklimdendir. İstanbul ile arası 501,5 mildir. En uzun günü 15 saat 8,5 derecedir. En kısa günü 8 saat 6,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 50 derecedir. Meridyen 10 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 4,5 derece ve batışı 15 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 10 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 15,5 derece ve batışı 4,5 derece sonra olur. Üskûb, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 368 mildir. En uzun günü 15 saat 3 derecedir. En kısa günü 8 saat 12 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 50,5 derecedir. Meridyen 8 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 5,5 derece ve batışı 10,5 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 8 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 10,5 derece ve batışı 5,5 derece sonra olur. Sirûz, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 300,5 mildir. En uzun günü 15 saattir. En kısa günü 9 saattir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu 102 Kılıç Ali Paşa’da şerhte “407 mildir”. 43 YAVUZ UNAT tarafına 52 derecedir. Meridyen 8 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 8 saat 0,5 derece ve batışı 7,5 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 8 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 7,5 derece sonra olur. Selânik, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 351 mildir. En uzun günü 14 saat 13 derecedir. En kısa günü 9 saat 2 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 58 derecedir. Meridyen 4 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 12,5 derece ve batışı 8,5 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 10 derece sonra olur. Midillü, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 234 mildir. En uzun günü 14 saat 11 derecedir. En kısa günü 9 saat 4 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 53 derecedir. Meridyen 4,5 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 6,5 derece ve batışı 2,5 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 4,5 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 2,5 derece ve batışı 6,5 derece sonra olur. Sakız, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 300 mildir. En uzun günü 14 saat 9,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 5,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 55 derecedir. Meridyen 5 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 7,5 derece ve batışı 2,5 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 5 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 5,5 derece ve batışı 7,5 derece sonra olur. Atînâ, bilginler şehridir. birinci iklimdendir. İstanbul ile arası 653 mildir. En uzun günü 14 saat 8,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 6,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 68 derecedir. Meridyen 14 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 2 derece ve batışı 11 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 14,5 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 11 derece ve batışı 11 saat 2 derece sonra (olur). Eğriboz, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 535 mildir. En uzun günü 14 saat 11 derecedir. En kısa günü 9 saat 11 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 63 derecedir. Meridyen 12 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 14 derece ve batışı 10 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 10 derece sonra olur ve batışı 10 derece sonra olur. Avlûniye, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 580 mildir. En uzun günü 14 saat 12 derecedir. En kısa günü 9 saat 3 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 60,5 derecedir. Meridyen 10,5 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat ve batışı 11 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 13 derece, en kısa günde doğuşu 1 derece ve batışı 1 saat sonra olur. Bâllûbadire, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 230 mildir. En uzun günü 14 saat 11 derecedir. En kısa günü 9 saat 4 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 57 derecedir. Meridyen 1 saat sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 2 derece ve batışı 13 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat sonra olur. En kısa günde doğuşu 13 derece ve batışı 1 saat 2 derece 44 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD sonra olur. İnebûlî, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 602 mildir. En uzun günü 14 saat 10 derecedir. En kısa günü 9 saat 1 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 62 derecedir. Meridyen 13 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 13,5 derece ve batışı 12,5 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 2,5 derece ve batışı 10,5 derece sonra olur. Rûmyûb (?), beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 617,5 mildir. En uzun günü 15 saat 1 derecedir. En kısa günü 8 saat 4 derecedir. Kıble sapması güney tarafa 62 derecedir. Meridyen 14,5 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 14 derece ve batışı 1 saat sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 14,5 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 1 saat ve batışı 10 derece sonra olur. Venedîk, altıncı iklimdendir. İstanbul ile arası 713,5 mildir. En uzun günü 15 saat 7 derecedir. En kısa günü 8 saat 8 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 60,5 derecedir. Meridyen 1 saat ve 1,5 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 13 derece ve batışı 1 saat 5 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 1,5 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 5,5 derece ve batışı 3 derece sonra olur. Sirtebiyye (Pirtebiyye, Pirpiniyye ?), beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 741,5 mildir. En uzun günü 15 saat 2 derecedir. En kısa günü 8 saat 13 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden güney tarafına 62,5 derecedir. Meridyen 1 saat 2,5 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 1,5 derece ve batışı 1 saat 3,5 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 2 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 3 derece ve batışı 1 saat 1,5 derece sonra olur. Cenevîz, altıncı iklimdendir. İstanbul ile arası 885,5 mildir. En uzun günü 15 saat 4 derecedir. En kısa günü 8 saat 11 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden batı tarafına 67,5 derecedir. Meridyen 1 saat ve 6 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 4 derece sonra olur ve batışı 1 saat 8 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 6 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 8 derece ve batışı 1 saat 4 derece sonra olur. Trablusgarb, üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 858 mildir. En uzun günü 14 saat 1,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 13,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 78 derecedir. Meridyen 1 saat sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 6,5 derece ve batışı 8,5 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat sonra olur. En kısa günde doğuşu 8,5 derece sonra olur ve batışı 1 saat 6,5 derece sonra olur. Mehdiyye fî Afrîkiye, üçünü iklimdendir. İstanbul ile arası 990,5 mildir. En uzun günü 14 saat 2 derecedir. En kısa günü 9 saat 13 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 78 derecedir. Meridyen 1 saat ve 3 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 9,5 derece ve batışı 10,5 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 3 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 11,5 derece ve batışı 1 saat 9,5 derece sonra olur. Tunûs fî Afrîkiye, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 973,5 mildir. En uzun günü 45 YAVUZ UNAT 14 saat 7 derecedir. En kısa günü 9 saat 8 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 77,5 derecedir. Meridyen 1 saat 6 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 10 derece ve batışı 1 saat 2 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 6 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 2 derece sonra olur ve batışı 1 saat 10 derece sonra olur. Kurtuba Dâr-ı Melik-i Endülüs, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 1155,5 mildir. En uzun günü 14 saat 5,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 9,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 79 derecedir. Meridyen 1 saat 6,5 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 1 saat 11 derece ve batışı 1 saat 2 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 1 saat 6,5 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 2 saat 2,5 derece ve batışı 1 saat 11 derece sonra olur. Marrâkeş fi’l-Magrib, dördüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 1519,5 mildir. En uzun günü 14 saat 10,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 4,5 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 85 derecedir. Meridyen 2 saat ve 5 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2 saat 7 derece ve batışı 2 saat 3 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 saat 5 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 2 saat ve 3 derece ve batışı 2 saat 7 derece sonra olur. Tulaytula fî Endülüs103, beşinci iklimdendir. İstanbul ile arası 1258 mildir. En uzun günü 14 saat 10,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 2 derecedir. Kıble sapması güney tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 81 derecedir. Meridyen 2 saat ve 2 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2 saat 3 derece ve batışı 2 saat 1 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 saat 2 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 2 saat ve 1 derece ve batışı 2 saat 3 derece sonra olur. Fâs Dâr-ı Melik-i Magrib104, üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 1636,5 mildir. En uzun günü 14 saat 3 derecedir. En kısa günü 9 saat 12 derecedir. Kıble sapması, gözlemci doğu çizgisi üzerindedir. Meridyen 2 saat ve 5 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 2 saat 11 derece ve batışı 1 saat ve 14 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 saat 5 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 1 saat 14 derece ve batışı 2 saat 11 derece sonra olur. Tance, üçüncü iklimdendir. İstanbul ile arası 1960 mildir. En uzun günü 14 saat 1,5 derecedir. En kısa günü 9 saat 13,5 derecedir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden doğu tarafına 86 derecedir. Meridyen 2 saat ve 12 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 3 saat 3 derece ve batışı 2 saat 5 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 saat 12 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 2 saat 5,5 derece ve batışı 3 saat 3,5 derece sonra olur. Savs-ı Aksa fî Barbar (?), ikinci iklimdendir. İstanbul ile arası 2370 mildir. En uzun günü 13 saat 5 derecedir. En kısa günü 10 saattir. Kıble sapması kuzey tarafa olan meridyen çizgisinden şark tarafına 78 103 104 İzmir’de yok. İzmir’de yok. 46 MUSTAFA İBN ALİ EL-MUVAKKÎT VE İ‘LÂM EL-‘İBÂD FÎ A‘LÂM EL-BİLÂD derecedir. Meridyen 2 saat ve 14,5 derece sonra olur. En uzun günde Güneş’in doğuşu 3 saat 12 derece ve batışı 2 saat 2 derece sonra olur. Gece ve gündüz beraber olduğunda doğuş ve batış 2 saat 14,5 derece sonra olur. En kısa günde doğuşu 2 saat 2 derece ve batışı 12 derece sonra olur. Ve Allahu a’lem 1202 sene fî 15 Şevvâl (19 Temmuz 1788). 47