PDF - Üsküdar Belediyesi
Transkript
PDF - Üsküdar Belediyesi
YÜZYILLAR BOYUNCA ÜSKÜDAR (Üçüncü Cilt) Yazar› Mehmet Nermi Haskan ..... Proje Koordinatörü Veli Saylam Üsküdar Belediyesi Bilgi ‹fllem Müdürü Yay›na Haz›rl›k ve Yap›m Marmara Reklam ve Pazarlama Ltd. fiti. (212) 612 99 87-501 31 72 Redaksiyon Süleyman Nevzat Özdemir Grafik Erkan Berrak Foto¤raflar ve Tarihî Görsel Malzeme Mehmet Nermi Haskan ve Üsküdar Belediyesi Üsküdar Araflt›rmalar› Merkezi Dialar Tayyar As Katk›da Bulunanlar Gülhan Yaman - Yasemin Ufuk Yayla Hülya Çaredar - Ahmet Zahit Emre Kemal Ak›n - Sabri fiahin - Ömer Karc› Renk Ay›r›m› ve Film Sürat Görsel Sanatlar Merkezi (216) 474 08 16-17 Dijital Montaj ve Bask› As›r Matbaac›l›k Ltd. fiti. (212) 283 84 38 Cilt Sezgin Ciltevi (212) 516 11 63 ISBN Numaralar› Tak›m No: ISBN 975-97606-0-6 3. Cilt No: ISBN 975-97606-3-0 ..... ÜSKÜDAR BELED‹YES‹ Üsküdar Araflt›rmalar› Merkezi Yay›n No: 3 Temmuz 2001 ‹Ç‹NDEK‹LER Üsküdar Çeflmeleri ..................................................... ABBAS A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ABBAS A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ABDÜLAZ‹Z EFEND‹ ÇEfiMES‹ ve NAMAZGÂHI . . . . . . . . . . . . . . ABDÜLGAN‹ A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ABDÜLMEC‹T HAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ABDÜLMEC‹T HAN MEYDAN ÇEfiMES‹ (BEYL‹K ÇEfiMES‹) AHMED‹YE CAM‹‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . AHMET A⁄A ÇEfiMES‹ (P‹R‹NÇÇ‹ ÇEfiMES‹) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . AHMET ÇELEB‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . AHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹ ve NAMAZGÂHI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . AHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹ ve NAMAZGÂHI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . AHMET fiAK‹R EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ARSLAN A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . AT‹KE SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . AYRILIK ÇEfiMES‹ (AHMET A⁄A ÇEfiMES‹) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . AYfiE HATUN ÇEfiMES‹ ve NAMAZGÂHI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . AYfiE SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . AYfiE ve ÜMM‹HAN‹ HATUN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . AZ‹Z MAHMUD HÜDÂYÎ EFEND‹ ÇEfiMELER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . BABÜ’S-SAÂDE A⁄ASI ‹SMA‹L A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . BAHR‹ MEHMET PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BAfiKADIN MEYDAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BENL‹ZÂDE AHMET RAfi‹D EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . BEfi‹R A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BOSTANCIBAfiI ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BOSTANCIBAfiI ‹BRAH‹M A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BULGURLU KÖYÜ ÇEfiMES‹ (TEBERDAR MEHMET A⁄A ÇEfiMES‹) ........................................................................... BURHAN‹YE ÇEfiMES‹ (ABDULLAH A⁄A ÇEfiMES‹) . . . . . . . . . . . . ÇAVUfiBAfiI AHMET A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . CEVHER A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . DAYA KADIN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . DEM‹RC‹ BABA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . DEVEC‹O⁄LU ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . DO⁄ANCI HASAN PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . DUDUO⁄LU ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . DUDULLU KÖYÜ ÇEfiMES‹ (AD‹LE SULTAN ÇEfiMES‹) . . . . . . . . EL-HAC KIZLAR A⁄ASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MEHMET A⁄A ÇEfiMES‹ (KEMERALTI ÇEfiMES‹) . . . . . . . . . . . . . . . EL-HAC KIZLAR A⁄ASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1027 1030 1032 1033 1033 1034 1035 1037 1038 1039 1039 1039 1040 1040 1041 1042 1044 1045 1046 1047 1048 1049 1050 1052 1053 1053 1054 1055 1055 1057 1058 1059 1059 1060 1060 1060 1061 1063 1063 1064 MEHMET A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ESMA SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ESMA SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . FAT‹H SULTAN MEHMET ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . FAT‹H SULTAN MEHMET ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . FATMA NAZ‹RE HANIM ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . FATMA SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . FETH‹ AHMET PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . GENÇ MEHMET PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . GÜLNUfi EMETULLAH VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . HACI HASAN A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HACI MEHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HACI MEHMET NAK‹ (HACI RIZA EFEND‹ ÇEfiMES‹ - 1064 1065 1066 1066 1067 1067 1067 1068 1069 1070 1071 1071 HACILAR ÇEfiMES‹) 1072 1072 1072 1073 1076 1076 1076 1077 1077 1078 1078 1079 1080 1081 1082 1083 1083 1086 1087 1087 1088 1088 1089 1089 1090 1091 1092 1093 ............................................................ HACI SEL‹M A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMELER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HAL‹FE ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HANIM N‹NE SUYU ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HASAN BEY ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HASAN ÇAVUfi ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HASEK‹ ‹SMA‹L A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HAS‹P PAfiA ÇEfiMES‹ (ZEK‹ BEY ÇEfiMES‹) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HAT‹CE SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HAT‹CE SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HAYRULLAH EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HORHOR ÇEfiMES‹ (KEMANKEfi AHMET A⁄A ÇEfiMES‹) . . . . . HÜSAMEDD‹N A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HÜSEY‹N AVN‹ PAfiA ÇEfiMES‹ (PAfiA L‹MANI ÇEfiMES‹) . . ‹BNÜLEM‹N AHMET A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ‹BRAH‹M A⁄A MENZ‹L ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ‹HSAN‹YE ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ‹NAD‹YE MAHALLES‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ‹NAD‹YE TEKKES‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ‹SMA‹L A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ‹SMET BEY ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ‹ZM‹RL‹ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KALE ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KAPIA⁄ASI YAKUP A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KAPTAN MUSTAFA PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1019 ‹Ç‹NDEK‹LER KARA MUSTAFA PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KASIM A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KASSAM ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KÂT‹P MUSTAFA EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KAYMAKAM EM‹N BEY ÇEfiMES‹ (ACI ÇEfiME) . . . . . . . . . . . . . . . . KETHÜDA MEHMET PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KISIKLI ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KIZLAR A⁄ASI HACI BEfi‹R A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . LÂD‹KL‹ AHMET A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . L‹BADE SUYU ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Libade Caddesi Üzerinde Bulunan Sular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Libade Mesiresi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MAHBUB A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MAHPEYKER KÖSEM VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . MATBAH EM‹N‹ HACI HAL‹L EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . MATBAH EM‹N‹ HACI HAL‹L EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . MATBAH EM‹N‹ HACI HAL‹L ÇEfiMES‹ (SOLAK S‹NAN 1095 1096 1097 1098 1098 1099 1101 1102 1103 1105 1106 1106 1107 1108 1109 1111 ÇEfiMES‹) 1111 1112 1112 1114 1114 1114 1115 1116 1117 1118 1119 1119 1121 1122 1124 1124 1125 1126 1128 1129 1129 1130 1131 1132 1134 1134 1135 1136 1136 1137 1137 1138 1139 1140 1141 1141 1141 ........................................................................... MATBAH EM‹N‹ HACI HAL‹L EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . MEHMET KETHÜDA ÇEfiMES‹ (D‹V‹TÇ‹LER ÇEfiMES‹) . . . . . . . MEHMET TAH‹R EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MEHMET TAH‹R EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MENZ‹L ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MERYEM KADIN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . M‹HR‹MAH SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . M‹HR‹MAH SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . M‹HR‹fiAH KADIN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . M‹HR‹fiAH SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . M‹HR‹fiAH VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . M‹HR‹fiAH VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . M‹R-ALEM ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MOLDOVANÎ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MUSAH‹B AL‹ A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MUSTAFA EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MUSTAFA PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MÜLÂZIM HAKKI EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MÜTEVELL‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NAKfi‹D‹L VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NÂL‹ MEHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NURBÂNU VAL‹DE SULTAN ÇEfiMELER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÖMER BEY ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÖZBEKLER TEKKES‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . PÎR‹ZÂDE OSMAN SAH‹B EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . RÜSTEM PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SA’DEDD‹N EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SADRAZAM DAMAT HASAN PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . SADRAZAM HAL‹L PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SADRAZAM S‹NAN PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SARAÇLAR ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1020 SELÂMSIZ MEZARLI⁄I ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SEL‹M‹YE ÇEfiMES‹ (fiAH SULTAN ÇEfiMES‹) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . S‹LÂHfiOR fiAK‹R BEY ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . S‹LÂHTAR BAHÇES‹ SOKA⁄I ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . S‹LÂHTAR SÜLEYMAN A⁄A ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SÎNEPERVER VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SULTAN I. AHMET ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SULTAN I. AHMET ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SULTAN IV. MEHMET ÇEfiMES‹ (BÜYÜK ÇAMLICA ÇEfiMES‹) SULTAN IV. MEHMET ÇEfiMES‹ (KÜÇÜK ÇAMLICA ÇEfiMES‹) SULTAN II. MAHMUT ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SULTAN II. MAHMUT ÇEfiMES‹ (KURU ÇEfiME) . . . . . . . . . . . . . . . SULTAN II. MAHMUT ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SULTAN III. AHMET MEYDAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SULTAN III. MUSTAFA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SULTAN III. OSMAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SULTAN III. SEL‹M ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SURP KARABET ERMEN‹ K‹L‹SES‹ ÇEfiMELER‹ . . . . . . . . . . . . . . . fiEH‹TLER ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiEH‹D SÜLEYMAN PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiEHZADE ABDÜLHAM‹T ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiEHZADE ABDÜLHAM‹T ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiEHZADE BAYEZ‹D ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiEHZADE MEHMET ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiEHZADE MEHMET VAL‹DES‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiEHZADE MUSTAFA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiEHZADE NU’MAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiEHZADE SEYFEDD‹N ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiEHZADE SEYFEDD‹N ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiEHZADE SÜLEYMAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiEHZADE SÜLEYMAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiEVKN‹HAL USTA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiEYH CAM‹‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiEYH SELÂM‹ AL‹ EFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiEYHÜL‹SLAM AR‹F H‹KMET BEYEFEND‹ ÇEfiMES‹ . . . . . . . . fiEYHÜL‹SLAM M‹RZAZÂDE MEHMET SA‹D EFEND‹ ÇEfiMES‹ fiÜCA’ AHMED PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . TAfiLI ÇEfiME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . TAZICILAR OCA⁄I ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . TEKKE KAPISI ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . TEVKIÎ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . TIFLIGÜL HANIM ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . T‹RYAL HANIM ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . TOPHANEL‹O⁄LU ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . TOPHANEL‹O⁄LU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MEYDAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . TUNUSBA⁄I MENZ‹L ÇEfiMES‹ (SÜLEYMAN PAfiA ÇEfiMES‹) . . TÜRK AHMET PAfiA ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . TÜRK KIZ KOLEJ‹ SOKA⁄I ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÜÇÜNCÜ KADIN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÜMMÜGÜLSÜM HANIM ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÜMMÜGÜLSÜM SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÜSKÜDAR ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VAL‹DE KETHÜDASI ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1144 1144 1145 1147 1148 1148 1150 1150 1151 1153 1154 1155 1156 1156 1159 1160 1160 1161 1161 1162 1162 1163 1163 1164 1164 1165 1166 1166 1167 1168 1169 1169 1170 1170 1171 1173 1174 1174 1174 1176 1177 1177 1177 1179 1180 1180 1181 1182 1184 1184 1185 1186 1187 1187 ‹Ç‹NDEK‹LER VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . YEN‹ÇEfiME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KRONOLOJ‹K D‹Z‹NE GÖRE ÜSKÜDAR ÇEfiMELER‹ . . . . . . . Yap›l›fl Tarihi Belli Olmayan Çeflmeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1189 1189 1190 1194 Üsküdar Vak›f Sular› 1195 1197 1197 1197 1198 1198 1198 1199 1201 1201 1201 1201 1202 1202 1202 1203 1203 ................................................. ARSLAN A⁄A SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . AT‹K VAL‹DE SUYU (NURBÂNU SULTAN SUYU) . . . . . . . . . . . . . . . . AYAZMA CAM‹‹ SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BEYL‹K ÇEfiME SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÇINAR SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ç‹N‹L‹ SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . FATMA SULTAN SUYU (‹BRAH‹M PAfiA SUYU) . . . . . . . . . . . . . . . . . GÜLNUfi EMETULLAH VAL‹DE SULTAN SUYU . . . . . . . . . . . . . HÜDAYÎ AZ‹Z MAHMUD EFEND‹ SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MAHPEYKER KÖSEM VAL‹DE SULTAN SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . M‹HR‹MAH SULTAN SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . M‹HR‹fiAH VAL‹DE SULTAN SUYU (III. SEL‹M SUYU) . . . . . . SADRAZAM HAL‹L PAfiA SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SOLAK S‹NAN SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . TOMRUK SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . TOPHANEL‹O⁄LU MUSTAFA EFEND‹ SUYU . . . . . . . . . . . . . . . . . . Üsküdar Sebilleri ........................................................ AHMED‹YE CAM‹‹ SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ARAPZÂDE SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . AR‹F H‹KMET BEYEFEND‹ SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ç‹N‹L‹ CAM‹ SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HACI HÜSEY‹N HAYR‹ PAfiA SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HAS ODALI AHMET A⁄A SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HÜDAYÎ AZ‹Z MAHMUD EFEND‹ SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MEHMET A⁄A SEB‹L‹ (MUSTAFA A⁄A SEB‹L‹) . . . . . . . . . . . . . . . . . . MEHTERBAfiI SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MERYEM HATUN SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MOLLACIK SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MUSTAFA A⁄A SEB‹L‹ (KAPICIBAfiI SEB‹L‹) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SADRAZAM HAL‹L PAfiA SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SA’DEDD‹N EFEND‹ SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiER‹FE HAT‹CE HATUN SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiER‹F PAfiA SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . YEN‹ VAL‹DE SEB‹L‹ (GÜLNUfi EMETULLAH VAL‹DE 1205 1207 1209 1210 1210 1211 1212 1213 1213 1214 1214 1214 1215 1215 1216 1217 1217 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1218 ZEL‹HA HANIM SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1219 Z‹YA BEY SEB‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1220 SULTAN SEB‹L‹) Üsküdar Maksemleri ve Su Terazileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1221 fiEREFÂBÂD KASRI MAKSEM‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1223 VAL‹DE-‹ AT‹K SUYU ve MAKSEM‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1224 ÜSKÜDAR SU TERAZ‹LER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1225 Üsküdar’›n Tarihi Kuyular› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1227 AD‹LE SULTAN KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1229 AHMET EFEND‹ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1230 AHMET PAfiA KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1230 ALEMDA⁄I CADDES‹ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÂfiUB‹CAN KADINEFEND‹ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BA⁄LARBAfiI CADDES‹ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BALCI YOKUfiU KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . B‹’RÜ’fi-fi‹FA (fi‹FA KUYUSU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BULGURLU KÖYÜ KUYULARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BULGURLU MESC‹T KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BURHAN‹YE CAM‹‹ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BÜYÜK ÇAMLICA TEPES‹ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÇAVUfiDERE KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ç‹N‹L‹ CAM‹ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . DO⁄ANCILAR MEYDANI KUYULARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ETHEM PAfiA KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . F‹RÛZ-FELEK KADIN EFEND‹ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HACI FEVZ‹ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HASAN A⁄A KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HURfi‹T BEY KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ‹NAD‹YE KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KARACAAHMET CADDES‹ KUYULARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KOfiUYOLU KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KÜÇÜKÇAMLICA KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KÜÇÜK ‹HSAN‹YE KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MENZ‹LHANE KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MORAVÎ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NAC‹ BEY KUYUSU (MEYMENET HANIM KUYUSU) . . . . . . . . . . . . NUH KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . PERV‹N KALFA KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SARIGAZ‹ KÖYÜ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SELÂM‹ AL‹ EFEND‹ KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SEL‹M‹YE KIfiLASI KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SEL‹M‹YE MEYDANI KUYULARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiER‹F KUYUSU (fiER‹F PAfiA KUYUSU) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . TOPHANEL‹O⁄LU KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . YAKUP A⁄A KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . YEN‹MAHALLE KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ZEL‹HA HANIM KUYUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1230 1230 1230 1231 1231 1231 1231 1231 1231 1232 1232 1232 1232 1233 1233 1233 1233 1233 1233 1233 1233 1234 1234 1234 1234 1234 1235 1235 1235 1235 1235 1235 1235 1236 1236 1236 Üsküdar Medreseleri 1237 1239 1239 1240 1240 1241 1242 1242 1244 1245 .................................................. AHMED‹YE MEDRESES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ç‹N‹L‹ MEDRESES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . GÜLFEM HATUN MEDRESES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HACI KADIN MEDRESES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . M‹HR‹MAH SULTAN MEDRESES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . RUM MEHMET PAfiA MEDRESES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiEMS‹ PAfiA MEDRESES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiEYHÜL‹SLAM M‹NKAR‹ZÂDE YAHYA EFEND‹ MEDRESES‹ VAL‹DE-‹ AT‹K MEDRESES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Üsküdar Hastahaneleri .............................................. HAYDARPAfiA ASKERÎ HASTAHANES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HAYDARPAfiA NÜMUNE HASTAHANES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÜSKÜDAR CÜZZAMHANES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VAL‹DE-‹ AT‹K DARÜ’fi-fi‹FASI (B‹MARHANES‹) . . . . . . . . . . . . . . . VÂL‹DE-‹ AT‹K TABHANES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1247 1249 1251 1251 1251 1254 1021 ‹Ç‹NDEK‹LER ZEYNEP - KÂM‹L HASTAHANES‹ Üsküdar K›fllalar› .................................... 1254 1257 SEL‹M‹YE KIfiLASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1259 Alemdar Mustafa Pafla Vak’as›nda Selimiye K›fllas› . . . . . . . . . . . . . . 1261 Kad› Pafla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1262 ‹lk Yap›lan Selimiye K›fllas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1262 ‹lki Yand›ktan Sonra Yap›lan fiimdiki Selimiye K›fllas› . . . . . . . . 1263 Abdülmecit Devrinde Selimiye K›fllas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1264 K›r›m Harbi S›ras›nda Selimiye K›fllas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1265 Selimiye K›fllas›’n›n Kap›lar› ve Kitabeleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1266 Selimiye K›fllas›’na Ba¤l› Olarak Yapt›r›lan Di¤er Binalar . . . . . 1269 ................... Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri ................... 1310 ........................................................ Üsküdar Karakollar› ................................................... ARAPZÂDE KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . AYAZMA KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ç‹N‹L‹ KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ç‹N‹L‹ KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HAYDARPAfiA KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ‹BRAH‹M A⁄A ÇAYIRI KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ‹CAD‹YE KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NAKKAfi BABA KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NAKKAfiTEPE KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . NUHKUYUSU KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . PAfiAL‹MANI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KARAKOLHANES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SELÂMSIZ KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiEMS‹PAfiA KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÜSKÜDAR MERKEZ KARAKOLU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Üsküdar Mesireleri ..................................................... ÂL-‹ BAHADIR BA⁄LARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BULGURLU HANIM SET‹ MES‹RES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BÜYÜK ÇAMLICA SAFA TEPES‹ MES‹RES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BÜYÜK ÇAMLICA SUBAfiI MES‹RES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . HAYDARPAfiA SAHRASI veya MES‹RES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KARAMAN Ç‹FTL‹⁄‹ MES‹RES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KAYIfiDA⁄I PINARI MES‹RES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KORULUK MES‹RES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KÜÇÜK ÇAMLICA MES‹RES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . L‹BADE MES‹RES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . M‹LLET BAHÇES‹ (ÇAMLICA BAHÇES‹) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SUPH‹ PAfiA KORUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . fiÜCA’ BA⁄LARI MES‹RES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . TAfiDELEN MES‹RES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . TUNUSBA⁄I BAHÇES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Üsküdar Musiki Cemiyeti - Sinema ve Tiyatrolar› .... AZ‹Z‹YE T‹YATROSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BEYLERO⁄LU T‹YATROSU (BA⁄LARBAfiI T‹YATROSU) . . . . . . D‹LKÜfi T‹YATROSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÜSKÜDAR HALE S‹NEMASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÜSKÜDAR MUS‹K‹ CEM‹YET‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1022 Üsküdar’da Yap›lan Savafllar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1305 NASUH PAfiAZÂDE HÜSEY‹N PAfiA OLAYI 1271 1274 1274 1274 1275 1276 1276 1276 1277 1277 1278 1278 1278 1279 1279 1280 1281 1283 1284 1284 1284 1284 1292 1292 1292 1293 1293 1293 1295 1295 1295 1295 1297 1299 1300 1301 1303 1303 1313 ABDÜLKER‹M NAD‹R PAfiA YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1315 AHMET FETH‹ PAfiA YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1316 AHMET RATIP PAfiA KÖfiKÜ (ÇAMLICA KIZ L‹SES‹) . . . . . . . . . 1318 AK MEHMET PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1319 AL‹ PAfiA KONA⁄I (L‹MONLU KONAK - KÖPRÜLÜ KONAK) . . . . 1320 ALTUN‹ZÂDE ‹SMA‹L PAfiA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1321 AM‹RAL VÂSIF PAfiA KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1321 ARSLAN A⁄A SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1322 AfiÇIBAfiI KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1322 AYAZMA SARAY (AT‹K SULTAN SARAYI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1322 AYfiE SIDIKA HANIM KÖfiKLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1326 BABA NAKKAfi SOKA⁄I (YOKUfiU) KÖfiKLER‹ . . . . . . . . . . . . . . 1327 BAHR‹YE NAZIRI AHMET VES‹M PAfiA YALISI . . . . . . . . . . . . . . 1328 BEH‹Ç BEY KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1329 BESTEKÂR HAYDAR BEY KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1329 BRYAS SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1330 BOSTANCIBAfiI DEFTER‹’NE GÖRE ÜSKÜDAR SAH‹LLER‹NDEK‹ YAPILAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1331 Kuzguncuk ‹skelesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1331 Üsküdar Büyük ‹skelesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1332 Salacak ‹skelesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1332 Üsküdar Bahçesi Bostaniyan Oca¤› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1332 CELÂLEDD‹N A⁄A (PAfiA) KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1335 CEMALEDD‹N PAfiA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1336 CEM‹L MOLLA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1336 CENNETÂBÂD KASRI (SULTAN II. MAHMUT KASRI SÜRURÂBÂD KASRI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1337 C‹HAN BA⁄I KASRI (T‹RYAL HANIM KASRI - fiEHZÂDE USUF ‹ZZETT‹N EFEND‹ KÖfiKÜ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1338 C‹NC‹ HOCA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1340 C‹VAN KAPICIBAfiI SADRAZAM MEHMET PAfiA SARAYI . . . 1341 ÇÜRÜKSULU AHMET PAfiA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1342 DAMATR‹S SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1343 DEFTERDAR MUSTAFA PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1343 DO⁄ANCILAR SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1344 DÜRR‹ZÂDELER KONA⁄I ve PAfiAKAPISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1345 Paflakap›s› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1347 EM‹NE SULTAN KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1348 ES‹RC‹ MAHMUT A⁄A KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1349 ESMA SULTAN KASRI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1349 FATMA SULTAN SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1351 FUAT PAfiA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1353 GAZ‹ OSMAN PAfiA KÖfiKLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1355 GÜMRÜKÇÜ OSMAN PAfiA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1356 HACI AHMET PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1357 HACI MEHMET PAfiA YALISI (D‹REKL‹ YALI KAPTAN PAfiA YALISI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1358 HANZÂDE SULTAN SARAYI (BAYRAM PAfiA SARAYI) . . . . . . . . 1359 HAT‹CE SULTAN SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1360 HAYDARPAfiA KASRI ve SAH‹L SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1360 ‹Ç‹NDEK‹LER HEK‹MBAfiI ABDÜLHAK MOLLA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1362 HÜSEY‹N HÂK‹ BEY KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1364 ‹BRAH‹M PAfiA KÖfiKÜ (ÜSKÜDAR ESK‹ BELED‹YES‹ B‹NASI) . . . 1365 ‹BRAH‹M PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1366 KAPTAN-I DERYA MEHMET AL‹ PAfiA YALISI (KÖPRÜLÜ YALI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1366 KÂT‹B‹M AZ‹Z MAHMUT BEY’‹N EV‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1368 KAVAK SARAYI (MEHMET PAfiA SARAYI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1369 KAYA SULTAN SARAYI (P‹YALE PAfiA SARAYI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1377 KEVAK‹BÎZÂDE KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1379 KAZASKER YESARÎZÂDE MUSTAFA ‹ZZET EFEND‹ KÖfiKÜ . 1380 KOCA MEHMET PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1381 KOCA S‹NAN PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1382 KÖÇEO⁄LU KÖfiKÜ (AHMET CELÂLEDD‹N PAfiA KÖfiKÜ) . . . 1383 MABEY‹NC‹ HAFIZ MEHMET BEY KONA⁄I (KÖPRÜLÜ KONAK) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1384 MAHMUT fiEVKET PAfiA KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1386 MARKO PAfiA KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1387 MEHMET PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1387 MELEK MEHMET PAfiAZÂDE SAL‹H BEY KÖfiKÜ . . . . . . . 1388 M‹HR‹MAH SULTAN SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1389 MOLLA BEY YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1389 MOLLA EfiREF KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1390 MUSTAFA FÂZIL PAfiA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1390 MÜTERC‹M ASIM EFEND‹ KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1391 NASUH PAfiA SARAYI (AYfiE SULTAN SARAYI NASUHZÂDE SARAYI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1394 NAZIM PAfiA’NIN EV‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1397 N‹fiANCI MEHMET PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1397 NUR‹ BEY KÖfiKÜ (NAZ‹ME SULTAN KÖfiKÜ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1397 RA‹F ‹SMA‹L PAfiA YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1400 RAUF PAfiA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1401 REF‹A SULTAN SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1401 RÜSTEM PAfiA SARAYI (AYfiE SULTAN SARAYI) . . . . . . . . . . . . . . . . . 1403 SADRAZAM HAFIZ ‹SMA‹L PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1404 SADRAZAM SOKOLLU MEHMET PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . 1404 SADRAZAM SÜLEYMAN PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1406 SAL‹H BEY KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1407 SAM‹ PAfiA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1407 SERASKER HÜSEY‹N AVN‹ PAfiA YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1409 SERASKER MEHMET NAMIK PAfiA KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1412 SERDAR-I EKREM ÖMER LÜTF‹ PAfiA KÖfiKÜ (SUPH‹ PAfiA KÖfiKÜ - SERASKER RIZA PAfiA KÖfiKÜ) . . . . . . . . . . . . . . 1413 SERV‹L‹ SEL‹M PAfiA YALISI ve KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1415 S‹YAVUfi PAfiA SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1416 SULTAN ABDÜLAZ‹Z AV KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1416 SULTAN AZ‹Z KASRI (ALEMDA⁄I KASRI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1417 SULTAN MURAT KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1418 fiA‹R NÂBÎ’N‹N EV‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1419 fiA‹R TALÂT BEY‹N EV‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1421 fiEHZADE ABDÜLMEC‹T EFEND‹ KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1422 fiEHZADE BURHANEDD‹N EFEND‹ KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1425 fiEHZADE ÖMER H‹LM‹ EFEND‹ KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1425 fiEHZADE SEYFEDD‹N EFEND‹ KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1426 fiEHZADE fiEVKET EFEND‹ KÖfiKÜ (fiER‹FLER KÖfiKÜ) . . . . . . . 1427 fiEMS‹ PAfiA KASRI (fiEREFÂBÂD KASRI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1427 fiEYHÜL‹SLÂM ARAPZÂDE ATÂULLAH EFEND‹ YALISI . 1433 fiEYHÜL‹SLÂM FEYZULLAH EFEND‹ YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1435 fiEYHÜL‹SLÂM M‹RZAZÂDE MEHMET SA‹D EFEND‹ KÖfiKÜ . 1435 fiEYHÜL‹SLÂM ZEYNELAB‹D‹N EFEND‹ KONA⁄I . . . . . . . . . . . . 1436 TIRNAKÇI YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1436 TOPHANEL‹O⁄LU VE C‹VARINDAK‹ KÖfiKLER . . . . . . . . . . . . . . 1437 TOSUN PAfiA KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1441 TU⁄RAKEfi RECA‹ EFEND‹ YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1442 TUNUSLU MAHMUT AYAD PAfiA KÖfiKÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1442 ÜSKÜDAR KAYMAKAMLIK B‹NASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1444 ÜSKÜDAR SARAYI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1444 VAL‹DE BA⁄I KASRI (AD‹LE SULTAN KASRI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1450 VEL‹ PAfiA KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1455 YAKUP fiEVK‹ PAfiA (SUBAfiI) KONA⁄I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1456 YAKUP PAfiA YALISI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1456 De¤iflik Konular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1459 ARASTA ÇARfiISI (BAT PAZARI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1461 AT PAZARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1461 BÜLBÜLDERES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1462 Ç‹ÇEKÇ‹ KAHVEHANES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1463 DO⁄ANCILAR MEYDANI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1464 “ERMEN‹ PATIRTISI” SIRASINDA ÜSKÜDAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1469 FAT‹H MAHKEMES‹ (ÜSKÜDAR ESK‹ MAHKEMES‹) . . . . . . . . . . . . . 1470 HAYDARPAfiA GARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1472 ‹NAD‹YE SEMT‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1475 KIZ KULES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1476 N‹fiANTAfiI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1481 SEL‹M‹YE KUMAfi TEZGÂHLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1481 SULTAN III. SEL‹M’‹N HUBUBAT AMBARLARI . . . . . . . . . . . . . . . 1483 ÜSKÜDAR AYAZMALARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1485 Ayia Efimiya Ayazmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1485 Ayios ‹oanis Ayazmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1485 Ayios Yeoryios Ayazmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1485 Harem ‹skelesi Ayazmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1485 ‹lya Profiti Ayazmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1485 Ya¤l›kç› Ayazmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1485 ÜSKÜDAR’DA ‹LK MATBAA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1486 ÜSKÜDAR F‹fiEKHANES‹ ve SAÇMAHANES‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1488 ÜSKÜDAR’IN TAR‹HÎ HANLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1488 ÜSKÜDAR ‹SKELELER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1489 ÜSKÜDAR K‹L‹SELER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1493 Surp Haç Ermeni Kilisesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1493 Surp Karabet Ermeni Kilisesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1494 ‹lya Profiti Rum Ortodoks Kilisesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1495 ÜSKÜDAR YANGINLARI ve TAB‹‹ AFETLER‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1496 Kaynakça . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1499 ‹ndeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1507 1023 KISALTMALAR Ans. Ant. Bkz. Böl. c. DDY Def. Der. Do¤. Ed. Ed. Fak. Ens. Fas. Haz. H. ‹.Ü. Krfl. k.s. Kütüp. M. M. N. H. md. Md. Nefl. Osm. Arfl. öl. : Ansiklopedi(si). : Antoloji(si). : Bak›n›z : Bölüm(ü). : Cilt. : Devlet Demir Yollar›. : Defter(i). : Dergi(si). : Do¤um tarihi. : Edebiyat. : Edebiyat Fakültesi. : Enstitü(sü). : Fasikül. : Haz›rlayan. : Hicrî. : ‹stanbul Üniversitesi. : Karfl›laflt›r›n›z. : Kuddise sirruhû, Kaddesallahu esrarahû. : Kütüphane(si). : Milâdî. : Mehmet Nermi Haskan. : Madde. : Müdürlük. : Neflriyat(›). : Baflbakanl›k Osmanl› Arflivleri. : Ölüm tarihi. r.a. rh.a. s.a.v. Tas. TTK TTOK : Rad›yallahu anh. : Rahmetullahi ‘aleyh. : Sallallahu ‘aleyhi ve sellem. : Tasnif(i). : Türk Tarih Kurumu. : Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu. Üni. Ktp. T. Y. : Üniversite(si) Kütüphanesi Türkçe Yazmalar (Bölümü). vd. : Ve devam›. Yay. : Yay›nevi, yay›n›. Tarih yaz›mlar›nda geçen Hicrî ay adlar› k›saltmalar›: M. veya Mim. S. veya Sad. Ra. R. Ca. veya C. evvel C., C.âhir veya Cim B. fi. veya fi›n. N. veya Nun. L. Za. Z. : Muharrem. : Safer. : Rebiyülevvel. : Rebiyülâhir. : Cemaziyelevvel. : Cemaziyelâhir. : Receb. : fiaban. : Ramazan. : fievval. : Zilka’de. : Zilhicce. 1025 Üsküdar Çeflmeleri Üsküdar Çeflmeleri E ski Türk mimarîsinde çeflmelerin önemli bir yeri vard›. Bunlar bulunduklar› yere göre mahalle çeflmeleri, flad›rvan çeflmeleri, oda çeflmeleri ve çoban çeflmesi gibi isimler al›rd›. olarak akard›. Çeflmeler oyma bezeme ile süslenir ve üstlerinde genifl bir saçak bulunurdu. Her çeflmenin tafltan bir kitâbesi vard›. Buraya çeflmeyi yapt›ran›n ad› ve yap› tarihi yaz›l›rd›. Çeflme sözcü¤ü su kayna¤› manas›na, Türkçede göz kelimesinin Farsça karfl›l›¤› olan çeflm sözünden al›nm›flt›r. Saray ve konaklarda oda içlerinde, yüz y›kamas› için yap›lan çeflmeler ise son derece süslü olurdu. Eskiden bütün evlere flimdiki gibi borularla su getirme olana¤› olmad›¤›ndan ve ancak saraylar, hamamlar, flad›rvanlar, camiler, sebiller ve büyük konaklara künklerle su getirildi¤i için halk, evlerine lâz›m olan suyu mahalle çeflmelerinden al›rlard›. Bu kadar çok çeflme ve sebilin yap›lmas›nda ‹slâmiyet’in büyük bir tesiri vard›. Herhangi bir canl›n›n su ihtiyac›n› karfl›laman›n büyük sevaplarla ödüllendirilece¤ine dair pek çok rivayet nekledilmifltir. Bir hadîs-i flerîfe göre; bir gayri müslime su veren kimse bir sene, bir hayvan› sulayan kimse 20 sene, bir a¤ac› sulayan kimse 40 sene ve bir mü’mine su veren kimse 70 sene oruç tutmufl gibi olur. Çeflmelerden evlere Saka ad› verilen kimseler su tafl›rd›. Bunlar yay›k fleklinde deriden yap›lm›fl k›rbalara su doldurup omuzlar›na asarak tafl›rlard›. Kaç-göç zaman› oldu¤undan ve yabanc› bir adam›n eve al›nmamas› için her evin önünde ‘Saka Deli¤i’ denilen tafltan küçük bir teknecik bulunurdu. Sakalar getirdikleri suyu evin içine girmeksizin bu tekneye boflalt›rlar ve bu su tekneci¤ine ba¤l› bulunan bir borudan avludaki küplere dolard›. Sakalar her çeflmeden su alamay›p kendilerine mahsus olanlardan suyu temin ederlerdi. Bu çeflmelere ‘Gedikli Saka Çeflmesi’ ad› verilirdi. ‹mrahor semtinde ve ayn› isimle an›lan camiin sol taraf›ndaki ‘Bafl Kad›n Çeflmesi’ bir Gedikli Saka Çeflmesi idi. Mahallenin su ihtiyac›n› karfl›layan çeflmelerin arkas›nda kârgir bir su deposu bulunur, su musluksuz veya musluklu (lüle veya burma) Bu ve di¤er rivayetlerle haber verilen mükafatlara nail olmak isteyen padiflahlar, valide sultanlar, han›m sultanlar, vezirler, beyler, efendiler ve a¤alar ya kendilerinin hay›rla an›lmas› veya ölmüfl bir yak›n›n›n ruhunun flad olmas› için bir çeflme yapt›rmay› ilk ifl bilmifllerdi. Suyun çeflmelere kadar gelebilmesi için bentler, ›zgaralar, havuzlar, su terazileri, künkler ve kemerler yap›lm›flt›r. Bu muazzam tesislerin çal›flmas› ve suyun düzenli olarak akmas› için bir teflkilat kurulmufltu. Bu kadro, Su Naz›rl›¤›’na ba¤l› olup emrinde çal›flanlara Su yolcular› denirdi. Su Yolcular› Teflkilat›, Kanunî Sultan Süleyman zaman›nda kurulmufltu. Bunlar›n özel bir 1029 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar oca¤› vard›. Görevleri babadan o¤ula geçerdi. fiehrin her bölgesinde ayr› su yolcular› vard›. Ellerinde genifl su yolu haritas› bulunan bu görevliler, kaçak su al›nmas›na da engel olurlard›. Su yolcular› kendi bölgelerinde bulunan ev ve hamamlardan ayl›k ve onar›m paras› al›rlard›. Su yolcular›n›n çeflitli semtlerde ko¤ufllar› vard›. Bu ko¤ufllarda nöbet tutarlar ve su konusunda kendilerine bafl vuranlar›n dileklerini yerine getirirlerdi. Su yolcular›n›n emrinde Acemi Oca¤›’ndan al›nan yard›mc›lar vard›. Suyolu Naz›r›, bir fen heyetine, o da Hassa Mimarbafl›’na ve bunlar›n hepsi de Belediye Baflkan› anlam›na gelen fiehremini’ne ba¤l› idi. Türklerde bat›ya nazaran ayr› bir güzellik tafl›yan ve fevkalâde geliflmifl olan çesme sanat› ve mimarîsinin çok nefis örnekleri günümüze kadar gelebilmifltir. Üsküdar da bu su medeniyetinden fazlas›yla istifade etmifl ve köyler hariç yaln›z Üsküdar Merkez Kazas› ile K›s›kl› Nahiyesi’nde 174 çeflme infla olunmufltur. Fakat bu rakkam, bize kadar intikal eden ve isimlerini ö¤rendi¤imiz çeflmelerin say›s›d›r. Y›k›l›p yok olan daha bir çok çeflmenin bulundu¤u muhakkakt›r. Bu 174 çeflmenin bir k›sm› harabe halinde olmak üzere 115 tanesi günümüze kadar gelebilmifltir. Üsküdar çeflmelerini yüzy›llara göre ay›racak olursak; XV. Yüzy›lda iki, XVI. Yüzy›lda on befl, XVII. Yüzy›lda yirmi yedi, XVIII. Yüzy›lda altm›fl sekiz, XIX. Yüzy›lda yirmi dokuz, XX. Yüzy›lda dokuz Toptafl› Caddesi’ndeki Abbas A¤a Çeflmesi’nin vaziyet krokisi. 1030 çeflmenin yapt›r›lm›fl oldu¤unu görürüz. Bunlardan ayr› olarak yap›l›fl tarihleri bilinmeyen yirmi dört çeflme daha vard›r. Bu çeflmelere künk ve arklarla birçok vak›f sular› getirilmifltir. Üsküdar vak›f sular› bahsine bak›n›z. fiimdi eldeki bilgilerle Üsküdar’daki çeflme ve sebilleri inceleyelim: ABBAS A⁄A ÇEfiMES‹ T optafl› Caddesi ile Ferah Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sol köflesindedir. Meflhur Dutlu Kahve bu çeflmenin karfl›s›nda idi. ‹smini karfl›s›ndaki ç›kmaz sokak üzerinde bulunan Dutcuzâde Halvetî Tekkesi’nden alm›flt›r. Kahve, Toptafl› Bulvar› aç›l›rken y›k›lm›flt›r. Klâsik Türk çeflme mimarîsi üslûbunda yapt›r›lan çeflme kesme tafltand›r. Çat›s› üzerindeki kiremitler kald›r›larak çimento ile s›vanm›flt›r. Yüzü, haznesinden biraz dard›r. Haznenin her iki köflesinde sütun kabartmas› yap›lm›flt›r. Saça¤›n› flekilli bir bordürün süsledi¤i bu güzel çeflmenin kitâbesinin iki yan›nda, devrinde pek revaçta olan, adeta zaman›n›n bir simgesi durumuna gelen birer rozet kabartmas› bulunmaktad›r. Kemerinin üzerinde on iki m›sral› flu kitâbe vard›r: Didi Darü’s-saade hazret-i Abbas A¤a yâ Rabbî Çok flükür ihsan›na lutf eyledin cûd ü nevâl Hasbeten-lillah içündür hep bu sa’yim rûz u fleb Cümle halim sana ma’lum sen bilürsin lâ-Yezâl Cürm ü isyan›ma bakma ol Habibin hürmeti Yâ ‹lâhî rahmetin izhar idüb göster cemal El açub dergâh›na geldim sanad›r minnetim Eyle hayrat›m› makbul yâ Kerîm-i Zü’l-Celâl Rahmet olsun can›na her kim okursa Fatiha Ruhum› flâd eyleyin hiç olm›ya bir dem melâl Üsküdar Çeflmeleri Söyledim bu tarihi dil-teflneler bulsun hayat Nûfl-i cân olsun içüp bu çeflmeden âb-› zülâl fi. 1080 Çeflme, Ocak 1670 tarihinde tamamlanm›flt›r. 26 fievval 1078 (9 Nisan 1669)’da K›zlar A¤as› olan Abbas A¤a, Hatice Turhan Sultan zaman›nda yetiflmifl olup zenci harem a¤alar›n›n en meflhurlar›ndand›r. Turhan Sultan ile o¤lu IV. Mehmet üzerinde nüfuzu çoktu. Fakat buna ra¤men 9 Rebiülevvel 1082 (27 Temmuz 1671) günü azl olunup M›s›r’a gönderildi. Yerine hazinedar ve musahip Yusuf A¤a getirildi. Abbas A¤a, M›s›r’da vefat ederek ‹mam-› fiâfiî Hazretlerinin civar›na gömüldü. Abbas A¤a, ‹stanbul’da bir çok eser meydana getirmifltir: 1) Befliktafl’ta, 1076 (1665)’te yapt›rm›fl oldu¤u cami ve iki çeflme, 2) Molla Gürani’de, Millet Caddesi’ndeki Selçuk Hatun Camii’nin tamiri, 3) Lâleli Camii karfl›s›nda H. 1080’de yapt›rm›fl oldu¤u Büyük Hamam, 4) Sirkeci’de, Karaki Hüseyin Efendi Camii yan›nda, Karg›l› Soka¤› Hamam›, yan›nda mektebi, hamam›n civar›nda ve Dervifller Soka¤› üzerinde bir sebil. 5) Ca¤alo¤lu civar›nda Molla Fenari Camii karfl›s›nda H. 1080 tarihinde yapt›rm›fl oldu¤u mektep ve bahçesinin alt›ndaki çeflme, 6) Kendisi gibi fiâfiî Mezhebi’ne mensup olanlara mahsus, Hekimo¤lu Ali Pafla Camii civar›nda, ‹sa Kap›s› yak›n›nda bir hamam. Abbas A¤a, 14 çeflme yapt›rm›flt›r. Bunlardan yaln›z befl adedi bilinmektedir. Topkap› Saray› Müzesi 2. avlusunda, revaklar alt›nda düzenlenmifl olan kitâbe koleksiyonu içinde, 1082 (1671-72) tarihli bir çeflmesinin kitâbesi bulunmaktad›r. Toptafl› Caddesi üzerindeki Abbas A¤a Çeflmesi. A¤an›n bunlardan baflka, Çemiflkezek’in ‹neson Köyü’nde bir camii ile M›s›r’da da evkaf› vard›. Meflhur tulûat sanatkâr› ‹smail Dümbüllü, bu çeflme civar›ndaki bir evde dünyaya gelmifltir. Musahipzâde Celâl Bey, bu evi flöyle tarif eder: “Kat›rc›lar Yokuflu’nun (flimdi Ferah Sokak) alt bafl›nda, Dutlu Kahve’nin üst köflesinde Külhan Soka¤›’n›n (flimdi P›rnal Sokak) yan›ndaki evde do¤mufltur.” Bu ev bugün de mevcuttur. Abbas A¤a Çeflmesi kitabesi. Abbas A¤a’n›n Atik Ali Pafla’da, Kad›rga Liman›’nda Demirkap›’da, Üsküdar’da ve Befliktafl’ta bir çok dükkan, bahçe ve ba¤lar› vard›. Bunlar›n ve hamamlar›n›n gelirlerini vak›flar›na ba¤lam›flt›. Vakfiyesi Topkap› Saray› Kütüphanesi’ndedir. Üsküdar’daki tonoz çat›l› dükkanlar› Halil Rüfltü ‹lkokulu’nun önünde ve karfl›s›nda idi. Toptafl› Bulvar› aç›l›rken y›kt›r›lm›flt›r. Bu dükkanlar›n yan›nda ve ‹ttihat Soka¤›’n›n sol taraf›nda, K›zlar A¤as› F›r›n› ad›yla ünlü bir de f›r›n› vard›. 1031 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar ABBAS A⁄A ÇEfiMES‹ Ç eflme, basit krokiden de anlafl›laca¤› üzere Aflç›bafl› Mektebi Soka¤› ile Hünnap Soka¤›’n›n birleflti¤i köfledir. Divitçiler’deki Abbas A¤a Çeflmesi’nin kitabesi. Divitçiler’deki Abbas A¤a Çeflmesi’nin vaziyet krokisi. Divitçiler’deki Abbas A¤a Çeflmesi. Çeflme civar›ndaki Darüssaâde A¤as› Mehmet A¤a taraf›ndan yapt›r›lan ünlü K›zlara¤as› Han› da 1894’te y›k›lm›flt›r. Kaynaklar: (Defterdar Sar› Mehmed Pafla, Zübde-i Vekayiat, Tercüman Yay. I/38) (Hadîkatü’l-Cevâmi, I/152, 2/102) (T. Öz, ‹stanbul Camileri, 2/1) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. I/9-10; 9/4790 Dutlu Kahve) (S. Eyice, Koska’da K›zlar A¤as› Hamam›, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 27, s. 143) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/32) (S. Ünver, ‹stanbul Yeditepe Hamamlar›’na Dair, Vak›flar Der. II/245) (Ayverdi, Fatih Devri III, s. 496) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Topkap› Saray› Hazine K›sm› No: 1565, s. 61/a, 62/a) (Sicill-i Osmânî, 3/292 Abbas A¤a) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 121) (Musahipzâde Celâl, Eski ‹stanbul Yaflay›fl›, s. 63) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 201) (Abdurrahman Abdi Pafla, Vakayiname, Beyaz›t Kütüp. No: 5l54, Varak: 132/b) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/3) (Fehmi Karatay, Abbas A¤a Vakfiyesi, Topkap› Saray› Müzesi Kütüp. Türkçe Yazmalar Katalo¤u, ‹stanbul, c. 1, s. 119) Klâsik Türk çeflme mimarîsinde, tamamen kesme tafltan yap›lm›flt›r. Üç cepheli bu güzel eserin yaln›z bir yüzünde muslu¤u ve yala¤› vard›r. Sol taraf›nda bulunan havagaz› feneri, sanki eski devirleri hat›rlatmaktad›r. Kemeri üzerinde ve alt köflelerinde, sümbül ve lâle kabartmalar› bulunan, sekiz m›sral› kitâbesi fludur: Haliyâ Darü’s-saâde A¤as› Nam-› Abbas sehi nef’i cihân Eyledi bu çeflmenin bünyad›n› Hasbeten-lillah içün reh-› revân Her gören der barek-Allah görmedik Böyle zîba çeflme-i Kevser niflân Hâtif-i gaybi didi tarihini Çeflme-i âb› hayat oldu revân 1080 (1669-70) Abbas A¤a’n›n özgeçmifli için di¤er çeflmesi bahsine bak›n›z. Çeflmenin karfl›s›nda, 944 (1537-38) tarihinde vefat eden, Mehmet A¤a’n›n yapt›rm›fl oldu¤u, Takkeci Camii ismiyle bilinen cami bulunmaktad›r. Çeflme, camiden 140 sene sonra yap›lm›flt›r. Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/276) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 127) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/4) 1032 Üsküdar Çeflmeleri hu için yapt›r›lm›flt›r. Hanya Kalesi, Sultan ‹brahim zaman›nda Venedikliler’den 22 A¤ustos 1645 zaptedildi¤i için, flehrin en büyük mabedi olan San Nikolas Kilisesi camiye çevrilmifl ve Sultan ‹brahim Camii veya Hünkâr Camii ad› verilmiflti. San Frençesko Kilisesi de Hanya Fatihi’nin ismini alarak Yusuf Pafla Camii ad›yla meflhur olmufltur. Kaptan› Derya, Silâhtar Yusuf Pafla, 22 Ocak 1645 (H. 5 Zilhicce 1055)’te idam edilerek Karacaahmet Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Duvardibi’nden Çiçekçi’ye do¤ru 50 ad›m yüründü¤ünde sa¤ kolda ve ilk s›ran›n hemen arkas›nda büyük kavuklu lâhidde medfundur. Kabir tafl›nda: ABDÜLAZ‹Z EFEND‹ ÇEfiMES‹ ve NAMAZGÂHI N amazgâh, fiemsipafla Meydan›’n›n sa¤ taraf›nda ve fiemsi Pafla Bostan› Soka¤› ile Has Bahçe Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Has Bahçe Soka¤›’n›n sol köflesindedir. Ön taraf›nda, Sultan II. Mahmut’un 1229 (1814) tarihli çeflmesi ve Adliye Camii ile karakolu bulunmakta idi. Biraz ileride ise fierefâbâd Kasr› vard›. Fatih-i Hanya el-gazi Silâhdar Yusuf Pafla El-Fatiha Sene 1055 yaz›l›d›r. Kaynaklar: (Daniflmend, Kronoloji, 3) (Eski Eserler, Dosya no: D-9) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 63) ABDÜLGAN‹ A⁄A ÇEfiMES‹ Ç Cezire-i Girit’te Hanya kalesinde Sultan ‹brahim hatibi olan merhum ve ma¤fûrün-leh Abdülaziz Efendi’nin hayrat›d›r. Ruhu için el-Fatiha. Sene 1179 eflme, Nuhkuyusu civar›nda, fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi Sebil ve Çeflmesi’nin arka, Kartal Baba Camii’nin ön taraf›nda, Kartal Baba Caddesi ile Miro¤lu Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesinde ve Limonlu veya Köprülü Konak adlar›yla bilinen meflhur Ali Pafla Kona¤›’n›n alt›nda idi. Ahflap yap› mimarîmizin en güzel örneklerinden biri olan bu üç katl› yap›, daha sonra Mabeyinci Sami Bey’in uhdesine geçmifl ve 1940 tarihlerinde de çeflme ile beraber y›kt›r›lm›fl ve ayn› tarihlerde de arsas›na iki katl› ahflap bir bina yap›lm›flt›r. Evin alt katta bulunan mutfak k›sm›, çeflmenin ön ve sol cephesi içine yap›lm›fl, üst kat odas› ise bu iki duvar üzerine oturtulmufltur. Bu iki duvara bakarak, çeflmenin muntazam kesme tafltan yap›ld›¤› anlafl›l›r. Çeflme ve namazgâh, Hanya kalesinde Sultan ‹brahim Camii hatibi Abdülaziz Efendi’nin ru- Çeflmenin gerisindeki Limonlu Konak Hamam›’n›n ince tu¤la hat›ll› olarak kesme tafltan Namazgâh, 1179 (1765-66) tarihli oldu¤una göre, çeflme de bu tarihte yap›lm›fl veya namazgâh daha evvelki bir çeflmenin yan›na yap›lm›fl demektir. Bugün yaln›z namazgâh tafl›n›n kitâbesi bilinmektedir. Karfl›s›ndaki II. Mahmut Çeflmesi 1229 (1814)’da, belki de eski çeflmenin yerine yap›lm›flt›r. Mezar tafl›n› and›ran namazgâh tafl› üzerinde, befl sat›r halinde flu kitâbe bulunuyordu. Abdülaziz Efendi Çeflme ve Namazgâh›’n›n vaziyet krokisi. 1033 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Teknenin üzerinde dört musluk ve bunun üzerinde ise fiair Faik Efendi’nin befl sat›r halinde haz›rlad›¤› flu kitâbe vard›r: Valide Sultan-› fieh Abdülmecit Hane müdam Ömr-i Nuh ihsan ide necl-i flehinflahe Girdgâr Kim Ser A¤a’y› eser-cûyi an›n Abdülgani S›dk ü ihlâs ile icrâ-y› atâyâ-y› bihâr Cûfl idüb tufan-› rahm ü flefkati cûlar gibi Eyledi bu çeflme-i rânây› binâ ol kâmkâr Nâil-i ecr ü mesubat eyleyüb zât-› Hüdâ Her içen def’-i atefl idüb kala bu yadigâr Harf-› menkûtiyle Faik söyledim tarîh-i tam Cümle dehre Kevser-i Cennet bu mâ-i çeflmesâr 1261 Abdülmecit Han Çeflmesi ön yüzü. yap›lan duvar bakiyelerini Köprülü Faz›l Pafla Soka¤›’n›n köflesinde görmek bugün de mümkündür. Çeflme, Sultan Abdülmecit’in annesi Bezmialem Valide Sultan’›n Bafla¤as› Abdülgani A¤a taraf›ndan 1261 (1815) tarihinde yapt›r›lm›flt›r. A¤a, 1269 (1852-53)’da Hazine Vekili olmufl ve 1276 (1859-60) tarihlerinde de vefat etmifltir. Abdülmecit Han Çeflmesi’nin arka yüzü. Abdülgani A¤a’n›n bu çeflmeden baflka bir de namazgâh› vard›. Namazgâh Nuhkuyusu Askerlik fiubesi olan eski karakol binas›n›n sa¤ taraf›nda ve Seyyid Ahmet Deresi’ne giden yolun sol köflesinde idi. Namazgâh tafl› kaybolmufltur. Burada k›ble tafl›ndan baflka bir kuyu ve önünde 1261 (1845) tarihli bir tekne vard›. Yekpare mermerden, kapakl› olarak yapt›r›lan bu tekne yola ç›k›nt› yapt›¤›ndan Üsküdar’da Hakimiyet-i Milliye Caddesi üzerindeki Kara Davut Pafla Camii avlusuna nakledilmifl ve kuyu da kapat›lm›flt›r. Tekne meflhur Nuh Kuyusu’nun önünde idi. Bu kuyu için fierif Ahmet Bin Galib Türbesi bahsine bak›n›z. Kitâbe yazar› Faik Abdülkerim Efendi, müzehhib (alt›n suyu ile yap›lan yald›zlama sanat›) olup, 1270 (1853-54)’te ‹ran’a gitmifl ve orada vefat etmifltir. Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 3/342 Abdülgani A¤a ve 4/3 Faik Efendi) (E. Yücel, ‹stanbul Namazgâhlar›, Hayat Tarih Mec. 1972, Say›: 1, s. 51) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 95) (E. Koçu, Abdülgani A¤a Çeflmesi, ‹stanbul Ans. 1/81) (fi. Akbatu, ‹stanbul Hamamlar›, Cumhuriyet’in 50. Y›l›nda ‹stanbul 1973 Y›ll›¤›, s. 486) (Mustafa Özdamar, Namazgâhlar, Vak›flar. Der. 20/235) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/5) ABDÜLMEC‹T HAN ÇEfiMES‹ Ç eflme, Kad›köy-Haydarpafla R›ht›m Caddesi üzerinde ve eski Darü’l-eytâm (Yetimler Yurdu), sonra Emraz-› sâriye Hastahanesi (‹ntaniye yani bulafl›c› hastal›klar, Verem Hastahanesi) ve son olarak da Ticaret Lisesi olan binan›n bahçe duvar› önündedir. Haydarpafla Köprüsü’nün Üsküdar taraf›ndaki aya¤›n›n bafllad›¤› yerdedir. Bu köprü yap›l›rken toprak ile örtülmüfl olup, bugün yaln›z üst k›sm› görülmektedir. Köprüden ilk tramvay 28 Nisan 1947 tarihinde geçmifltir. Çeflme, Türk barok mimarîsi üslûbunda olup, mermerden yap›lm›flt›r. Her taraf› kabartma flekillerle süslenmifl olan çeflmenin mermer kemeri üzerinde on m›sral› bir kitâbe ve bunun 1034 Üsküdar Çeflmeleri iki yan›nda müzik aletine benziyen flekiller vard›r. Haznesi arkas›ndaki mektebin bahçesinde ve toprak alt›ndad›r. Okunmaz haldeki kitâbesi fludur: Çeflme-sar-› ma’delet Abdülmecid Han’›n Hudâ Feyz-i zât›n k›ld› bâdî-i hayât-› kâinât Hân Selim-i sâlisin Darü’s-saâde a¤as› Halid A¤a nâm deryâ-mekremet bir pâk zât Yapd›rub bu çeflmeyi sonra harâb olmufl idi Görüb ol flâh-› cihân ihyâya k›ld› iltifât Cûybâr-› flevket u iclâlin ol flâhen-flehin Haflre dek k›lsun Hüdâ reflk-âver-i fiatt u F›rat Cevher-i tarih-i Ziver suyun› bulsa sezâ K›ld› Han Abdülmecid icrâ güzel ayn-› hayat 1255(1839-40) Bir menzil çeflmesi olan bu eser, kitâbesinden de anlafl›laca¤› üzere Sultan III. Selim’in Darü’s-sade A¤as› Halit A¤a taraf›ndan yap›lm›fl ve zamanla harab oldu¤undan Sultan Abdülmecit taraf›ndan yenilenmifltir. ‹lk kitâbesi bulunamad›¤›ndan Halit A¤a’n›n çeflmenin bânisi mi yoksa tamir edeni mi oldu¤u bilinmemektedir. Kitâbe, Ahmet Sad›k Ziver Pafla taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Ziver Pafla, 1208 (1793-94)’te Merkez Efendi Dergâh› karfl›s›ndaki evlerinde do¤mufltur. 1814’te meflhur Halet Efendi’nin kitâbet hizmetine girmifl ve onun 1822’de Konya’ya sürülmesinde birlikte gönderilmiflti. Sonra af edilerek ‹stanbul’a gelmifl ve 1825’te meflhur Rumeli Seraskeri A¤a Hüseyin(Pafla)’ya kâtip olmufltu. O¤lu Selâhattin Bey, Sadrazam Ali Pafla’n›n damad› idi. 21 Zilhicce 1277 (30 Haziran 1861)’de vezaretle Harem-i fierif-i Nebevî meflîhatine memur olmufl ve 14 Zilhicce 1278 (12 Haziran 1862)’de Mekke’de vefat etmifl ve Cennetü’lBâkî’de Hazreti Osman civar›na defnedildi. Eserleri ‘Asar-› Ziver Pafla’ ad›yla bas›lm›flt›r. Sultan Mahmut ve Abdülmecit zamanlar›nda yap›lan hay›r eserlerine ve resmi daire kap›lar›na hak olunan tarih manzumelerinin ekserisi onundur. K›zlar A¤as› Halit A¤a’n›n Kad›köyü’nde, Halit A¤a Soka¤› üzerinde 1209(1794) tarihli güzel bir çeflmesi daha vard›r. Abdülmecit’in ihya etti¤i çeflmenin yerinde Halit A¤a’n›n 1211 (1796) tarihli çeflmesi ve namazgâh› vard›. Bugün Haydar Baba Türbesi’nde olan kitâbesi fludur: Darü’s-saade A¤as› Halit A¤a’n›n muhteflem lâhdi. Sâhibu’l-Hayrat Darü’s-saâdetü’ / fl-fierife A¤as› Halid A¤a. 1211. Halit A¤a, haznedar-› flehriyarî iken 1206 (1791) tarihinde Darü’s-saâde A¤al›¤›’na atanm›fl ve 17 Rebiyülevvel 1213 (29 A¤ustos 1798) günü vefat etmifltir. Kabri, Eyüp Bostaniskelesi’nde Mihriflah Valide Sultan Türbesi bahçesindedir. Haydarpafla Mesiresi bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/392-436) (S. Eyice, ‹stanbul-fiam-Ba¤dad Yolu Üzerindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Der. 13/85) (M. Kemal Özergin, Üsküdar-Bostanc›bafl› Güzergâh› Kitâbeleri, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Der. 13/115) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 34-35) (Sicill-i Osmânî, 2/265) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 2042) (Asar-› Ziver Pafla, 1313 Süleymaniye Kütüp. Hac› Mahmud Efendi Bölümü, s. 104) ABDÜLMEC‹T HAN MEYDAN ÇEfiMES‹ (BEYL‹K ÇEfiMES‹) Ç eflme, Harem ‹skelesi civar›nda, Selimiye K›fllas›’n›n kuzey taraf›nda ve Selimiye ‹skelesi Soka¤›’n›n üzerindedir. Yeri için Mehmet Tahir Efendi Camii bahsine bak›n›z. 1035 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Asker-i flâhânesiyle hem bu semtin halk›n›n ‹tdi ihyas›n murad ol fiah gerr ü bi-s›fat Yapd›rub bu çeflmeyi k›flla civar›nda o fieh Eyledi bu cây› elhak ravza-i Cennet simât Cûybâr-› lutf›n› ol rütbe icrâ k›ld› kim Oldu bu ayn›-› inâyet bâis-i reflk-i F›rat Asker-i flâhânesi ile ahâlî hakk›na fiüphesiz bu çeflmedir bir gûne feyz-i iltifât Hakk ide cari yedi iklime hükmün ol flehin Bu du’âdan Zemzem’e sald›kca dehre flefl cihât Buldu suyun cevher-i târih-i Ziver hâmeden ‹tdi cârî Padiflah bu suda nev aynü’l-hayat 1257(1841) Beylik Çeflmesi’nin arkadan görünüflü. Öndeki tafl binan›n yerinde eskiden, tek katl›, ahflap Harem ‹skelesi Karakolu bulunuyordu. Bu muazzam meydan çeflmesi, kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yap›lm›flt›r. Her yüzünde üçer muslu¤u ve çeflmeyi f›rdolay› çeviren mermer yalaklar› vard›r. Beflik tonoz dam› kiremit örtülü iken son tamirinde bunlar kald›r›larak beton ile s›vanm›fl ve ayr›ca bir de saçak yap›lm›flt›r. Çeflme, Selimiye K›fllas›’ndaki süvari askerleri beylik atlar›n›n sulanmas› için yapt›r›ld›¤›ndan Beylik Çeflme ismiyle de an›l›r. Caddeye bakan cephesinde onalt› m›sral› mermer bir kitâbesi vard›r. Kitâbenin orta k›sm›nda günefl flual› bir madalyon ve bunun iki yan›nda sekizer m›sra bulunmaktad›r. Madalyonun içine Sultan Abdülmecit’in tu¤ras› kaz›nm›flt›r. Çok harap durumda iken 1961-62 tarihlerinde tamir edilmifltir. Kitâbesi fludur: Çeflme-i mâü’l-hayât-› saltanat-› flâh-› cihân Hazret-i Abdülmecid Han âbrûy-› kâ’inât Saye-i adlinde ol yenbu’-› feyz-i flevketin Müstefiz olmakda her dem mü’minîn ve mü’minat Beylik Çeflme kitabesi. 1036 Kitâbe, flair Ziver Pafla taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi için, yukar›da geçen di¤er Abdülmecit Han Çeflmesi bahsine bak›n›z! Çeflmenin bânisi Sultan Abdülmecit, Sultan II. Mahmut’un o¤ludur. 25 Nisan 1823’te do¤mufltur. 1 Temmuz 1839’da ve onalt› yafl›nda oldu¤u halde tahta ç›kt›. Gülhane Hatt› Hümâyunu onun zaman›nda ilân edilmifltir. ‹ngiltere ve Fransa ile beraber Rusya’ya karfl› baflar›l› harpler de onun devrinde yap›lm›flt›r. Kendisinin bir çok hay›r eserleri vard›r: “Mekke-i Mükerreme’nin Alt›n olu¤u ve Harem-i fierif’i tamir ve Hücre-i Aliyye ile Beyt-i Cibril’i tevsi ve Babü’r-Rahme’ye üç flerefeli bir minare infla ve H›rka-i fierife’ye iki minareli bir cami-i flerif ile bir daire bina ve Ortaköy’e iki minareli ve Yahya Efendi yak›n›nda ve Teflvikiye’de birer minareli mükemmel cami-i flerifler infla” ettirmifl ve ayr›ca, “Mekteb-i Harbiye ve Bahriyye ve Dolmabahçe Saray-› Hümâyunlar›yla Mecidiye ad› alt›ndaki bilcümle k›fllalar ve sair hayrat ise mülk teba’lar›na bahfliflleridir.” Sultan Abdülmecit, 25 Haziran 1861 tarihin- Üsküdar Çeflmeleri de vefat etmifl ve Çarflamba’da Yavuz Sultan Selim Camii yan›ndaki hazîrede hususi türbesine gömülmüfltür. Çeflmenin suyu yokuflun bafl›na yak›n bir yerde bulunan bir bahçenin içindeki kuyudan temin edilmifltir. Kuyunun üzeri bir tonoz ile örtülmüfltür. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Sicill-i Osmânî, 1/53-54) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/438) (F. Güneri, Selimiye K›fllas› ve Selimiye Camii, Tez. No: 4016) (Asar-› Ziver Pafla, 1313, Süleymaniye Kütüp. Hac› Mahmud Efendi Bölümü, s. 119) (M. Nirven, Beylik Çeflme Suyu, ‹stanbul Ans. 5/2699) AHMED‹YE CAM‹‹ ÇEfiMES‹ G ündo¤umu Caddesi üzerinde ve bu cadde ile Esvapç› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde bulunan Ahmediye Camii Külliyesi’nin k›ble taraf›ndaki avlu kap›s›n›n sa¤›ndad›r. Kap›n›n sol taraf›nda Ahmediye Sebili, Çeflmenin üstünde ise, bir zamanlar tekke olarak kullan›lan Ahmediye Mektebi bulunmaktad›r. Yeri ve bânisi için Ahmediye Camii bahsine bak›n›z. Kitâbenin tarih beyti, manzumeden ayr› yaz›lm›flt›r. Ahmediye Camii Çeflmesi’nin kitabesi. Çeflmenin ayna tafl› üzerinde 1280 (1863) tarihli, befl sat›rl›k flu tamir kitâbesi bulunmaktad›r: “Ve min el-mâi külle fley’in hayy” Cennet-mekân Gazi Sultan Mahmud Han-› Sani aleyhi Rahmetü’l-Bârî Hazretlerinin harem-i ismet-penahilerinden üçüncü ikbali Çeflme, Türk çeflme mimarîsinin en güzel örneklerindendir. Som mermerden yap›lm›flt›r. Zarif bir mihrab› and›ran ayna tafl›n›n üzerinde tavufl kuflu kuyru¤u biçiminde kabartma bir flekil vard›r. Ayna tafl›ndaki gül kabartmalar› ile setlerden bafllay›p kitâbenin üstünden dolaflan çiçek motifli bezemeleri pek göz al›c›d›r. Yüzünün iki yan›na ince, narin sütun kabartmalar› yap›lm›flt›r. Kemer vazifesi gören, yelpaze biçimindeki flekil üzerinde befl sat›r halinde haz›rlanm›fl olan on m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: Zehi dil-cû-y› zîba çeflmesâr-› rûh-perver kim Atafl-› ümmete mâü’l-hayât› eyledi icrâ Zehî hât›r güfla aynü’l-hayât-› hûb manzar kim Bakup reflk eyler ana çeflme-i mihr-i cihân-ârâ Hilâl-i iyd e¤er zencir-i râh-› kehkeflan birle As›lsa Kefçe-âsâ tâk›na flâyestedir hakkâ Bu dilkefl çeflmesâr›n âb-vefl bânîsinin dâ’im Zülâl-i tab’›n› gerd-i kederden pâk ide Mevlâ Bu m›sra’la didi hâtif ana bir bî-bedel târîh Emînzâde bu ayn-› çeflmesâr› eyledi icrâ 1134(1721-22) Ahmediye Camii Çeflmesi. 1037 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Mir’at-i ‹stanbul adl› eserin sahibi Mehmet Raif Bey, “Camiin bitifli¤inde büyücek bir çeflme üzerinde k›z rüfldiye mektebi bulunmaktad›r.” demektedir. Çeflme, bu mektebin alt›nda idi. Ahmediye Mektebi bahsine bak›n›z. Okul son defa 1289 (1872)’de tamir edilmiflse de bir müddet sonra yanm›fl veya harap oldu¤undan, çeflmenin ön yüzü yerinden al›narak camiin, caddeye yak›n hazîre duvar› üzerine, flimdiki yerine monte edilmifltir. Bu bak›mdan çeflmenin haznesi yoktur. Mektebin yeri hâlâ arsa halindedir. Ahmediye Camii bânisi, Tersane Emini Ahmet A¤a’n›n Kas›mpafla’da, Dörtkuyular mevkiindeki büyük çeflmesi. A¤a’n›n burada bir çeflmesi daha vard›r. Devletlû Tiryal Han›m Hazretleri’nin iflbu mâü’lhayat›n Menba’›ndan bed’ile mecras›n›n mücedded hükmünde tamir ve ihyas›na Himmet ve bu babda na’il-i / muvaffakiyyet olmufllard›r. sene 1280 fî 27 R Çeflme, 11 Ekim 1863 tarihinde Tiryal Kad›n taraf›ndan tamir edilmifltir. Kendisinin Büyük Çaml›ca’da, Veliaht Yusuf ‹zzeddin Efendi Köflkü kap›s›n›n sol taraf›nda, 1871 tarihli bir çeflmesi daha vard›r. Bu çeflme bahsine bak›n›z. 1300 (1882-83)’te vefat eden Tiryal Han›m’›n kabri, ‹stanbul’da Yeni Cami Türbesi’ndedir. ‹kinci Valide Sultan hükmünde kabul edilir ve hürmet görürdü. Tersane Emini Ahmet A¤a’n›n Tophane’de Karabafl Caddesi üzerindeki Çeflmesi. Bu çeflmenin biraz afla¤› taraf›nda mermer bir çeflme daha vard›r. Ahmet A¤a Çeflmesi ile ‹bnülemin Ahmet A¤a Çeflmesi bahislerine bak›n›z. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/306) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1/378) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 107-108) (Sicill-i Osmânî, 1/28 Tiryal Han›m, s. 245 Ahmed A¤a) (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/9) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 203) AHMET A⁄A ÇEfiMES‹ (P‹R‹NÇÇ‹ ÇEfiMES‹) Tophane’deki,Ahmet A¤a Çeflmesi’nin kitabesi. 1038 G ündo¤umu Caddesi ile Kefçedede Mektebi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sol köflesinde idi. Tam karfl›s›nda Ahmediye Camii ve muvakkithanesi vard›r. Sade ve som mermerden yap›lm›fl olan çeflmenin hiç bir yerinde kitâbesi yoktur. Ahmediye Camii yap›l›rken avlu kap›s›n›n sa¤ taraf›na bir çeflme yap›lm›fl oldu¤undan bu ikinci çeflmenin bir Saka Çeflmesi oldu¤u san›lmaktad›r. Halk bu çeflmeye Pirinççi Çeflmesi demektedir. Tophane’de, Bo¤azkesen Caddesi üzerinde, Gül Baba türbedar› Pirinççi Tahir Efendi’nin o¤lu Pirinççi ‹brahim Efendi’nin bugün de mevcut olan 1287 (1870) tarihli bir çeflmesi vard›r. ‹htimal Üsküdar’daki bu çeflmeyi de bu zat tamir ettirmifltir. Kaynak: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 107-108) Üsküdar Çeflmeleri AHMET ÇELEB‹ ÇEfiMES‹ Ç eflme, eski ad› Uzunyol olan, flimdiki Sümbülzâde Soka¤› ile Aç›ktürbe Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Ahet Çelebi Camii’nin avlu kap›s›n›n sol taraf›nda idi. Bugün yerine, Terkos muslu¤u konmufltur. Çeflme, cami ile beraber, 975 (1567-68) tarihinde Ahmet Çelebi taraf›ndan yap›t›r›lm›flt›r. Bu cami bahsine bak›n›z. Çeflme, 1920 tarihinden evvel y›k›lm›flt›r. AHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹ ve NAMAZGÂHI Ç eflme ve namazgâh, Millet Bahçesi mevkiinde ve bu park›n sa¤ taraf›nda ve Ramiz Pafla Ç›kmaz Soka¤›’n›n sol köflesindedir. Pirinççi Çeflmesi. Bu çeflmeden ve önündeki genifl hayvan sulamaya yarayan yala¤›ndan eser kalmam›flt›r. Etraf›n›, alçak kesme tafl bir duvar›n çevirdi¤i Namazgâha 3-4 tafl basamakla ç›k›l›yordu. Sa¤ taraf›nda kitâbesiz ve suyu daima akan bir çeflmesi ve merdivenin karfl›s›na gelen sol köflede ise namazgâh tafl› bulunuyordu. Bu taflta, hiçbir yaz› ve tarih olmay›p yaln›z bir kandil kabartmas› vard›. Az ileride, Sultan II. Abdülhamit’in kahvecibafl›s› Mustafa A¤a’n›n 36 odal›, üç katl›, ahflap köflkü vard›. Birkaç sak›z a¤ac›n›n gölgeledi¤i namazgâhta, yaz aylar›na rastlayan Ramazan gecelerinde, teravih namaz› k›l›nd›¤›n› ve yerlere has›rlar, hal›lar serildi¤ini buran›n yafll›lar› söylüyor. Kaynak: (Gezi Notu) Soka¤a ismini veren Ramiz Pafla, Sultan Abdülhamit ve Sultan Abdülmecit’in ricalinden olup bu namazgâh›n sol taraf›nda ve büyük bahçe içinde cesim bir köflkü bulunuyordu. Köflkün Seyisler dairesi elan durmaktad›r. AHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹ ve NAMAZGÂHI K uzguncuk ile Beylerbeyi aras›nda, Nakkaflbaba Çöpçüler mevkiinde, Kuzguncuk Gazhanesi Soka¤›’n›n sol köflesine yak›n bir yerde ve eski Nakkaflbaba karakol binas›n›n arkas›nda idi. 1956’da hiç gere¤i yokken y›kt›r›ld›. Yeri hâlâ arsad›r. Arkas›nda büyük bir bostan vard›r. Çeflme muntazam kesme tafltan yap›lm›flt›r. Genifl yüzündeki yuvarlak kemerli ayna tafl›n›n iki yan›na dört köfle sütun kabartmalar› yap›lm›flt›r. Aln›na ve bir madalyon içine: “Ve min el-mâi külle fley’in hayy” Ahmet Efendi Çeflmesi ve Namazgâh› vaziyet korikisi. 1039 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar AHMET fiAK‹R EFEND‹ ÇEfiMES‹ ayet-i kerimesi yaz›lm›flt›. Cephesinin sa¤ ve sol taraf›nda birer kemerli kap› vard›. Sa¤daki kap›dan ve bir tafl merdiven yard›m› ile çeflmenin haznesi üzerindeki namazgâha ç›k›l›yordu. Soldaki kap›dan ise, tafl bir odaya giriliyordu. Bu oda bugün de mevcuttur. Odan›n f›rt›nal› havalarda yolcular›n s›¤›nmas› için yap›ld›¤› rivayet edilir. Ç eflme, eski Çit Soka¤› yeni Neyzenbafl› Halil Can Soka¤› üzerindedir. Ayna tafl› kabartma motiflerle süslüdür. Önündeki yalak yok olmufltur. Baflka hiç bir tezyinat› olmayan bu basit çeflmenin arkas›nda y›¤ma tafltan yap›lm›fl bir haznesi vard›r. Kemeri üzerinde flu kitâbe vard›: Kitâbesi aynen fludur: Nâmdâfl-› Fahr-i Âlem zair-i beyt-i haram Âb-› rûy-› hâcegân hayrat ü cûd›n mazhar› Fî-sebîlillâh bu dil-cû çeflmeyi bünyad idüb Sû-besû sirab ü mesrûr itdi teflne dilleri Ayni’yâ atflane bir bir söyledim tarih-i tam Al iç icra eyledi Ahmed Efendi Kevser’i 1239 (1823) “Ve sekahum Rabbuhum flerâben tahûrâ” Vergi müdürlü¤ünden mütekait Ahmet fiakir Efendi’nin Hayrat›d›r. 1325 (1907) ARSLAN A⁄A ÇEfiMES‹ Çeflme, Hoca Ahmet Efendi taraf›ndan yap›lm›flt›r. Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/416) (Mustafa Özdamar, Namazgâhlar, Vak›flar Der. 20/236) (Aynî Divan›, s. 322) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/8) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 189) S ultantepe’de, Servilik Caddesi ile Balç›k Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesindedir. Hemen yan›nda, Mumcubafl› Mescidi ve Mektebi, arkas›nda ve yol afl›r› yerde fieyh Cemaleddin Efendi Tekkesi ve ‹mam Hüsnü Soka¤› üzerinde ise Sultantepe’ye ismini veren Mihrimah Sultan Saray› vard›. Servilik Caddesi ile Balç›k Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde (No: 1) yap›lan bir hafriyat s›ras›nda mermer bir sütun bulunmufltur. Bunun saraya ait oldu¤u san›lmaktad›r. Üsküdarl› ressam Cevat Bey’in de (1870-1939) haremli selâml›kl› büyük köflkü bu çeflmenin biraz ilerisinde idi. Çeflme tamamen muntazam kesme tafltan yap›lm›flt›r. Ayna tafl› küçük olup arkas›nda çok büyük haznesi vard›r. Haznenin üstü çat›s›z oldu¤undan yan›ndaki ev taraf›ndan bahçe olarak kullan›lmaktad›r. Kemeri üzerinde flu ibare vard›r: Sâhibu’l-hayrât Arslan A¤a rûhi çün Fatiha sene 1056 Ahmet fiakir Efendi Çeflmesi. 1040 Bânisi Arslan A¤a, Seydiflehirli Kurt A¤a’n›n o¤ludur. Valide kethüdas› Behram A¤a’n›n hizmetinde iken efendisinin 1056 (1646) tarihindeki vefat› üzerine, Sultan ‹brahim zaman›nda Kösem Valide Sultan’›n kethüdas› olmufltur. 1060 (1650)’de vefat eden Arslan A¤a, fieyh Camii mihrab› önüne gömülmüfltür. Üsküdar Çeflmeleri Çeflmenin kitâbesi 1056 tarihli oldu¤u halde “ruhi çün Fatiha” ibaresi kullan›lm›flt›r. Oysa o tarihte Arslan A¤a sa¤ idi. Evliya Çelebi, Üsküdar’›n saraylar›n› sayarken, “Kösem Sultan misafirhanesi, ayanlar›n ve büyüklerin yatmalar› için tahsis edilmifl mamur bir yüksek sarayd›r. Hâlâ içinde Kethüda Arslan A¤a oturmaktad›r.” demektedir. Çelebi, Arslan A¤a’n›n bir de cami yapt›rd›¤›n› belirtmektedir. Kumru Mescidi, fieyh Camii ve Arslan A¤a Suyu bahislerine bak›n›z. Arslan A¤a’n›n efli Ayfle ve k›z› Ümmihani hatunlar›n kendi adlar› ile an›lan bir çeflmeleri vard›r. fieyh Camii Çeflmesi bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/233) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/268) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/171-174) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 139) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 5/2089) (Nâz›m Bey, ‹stanbul fiehremaneti’ne Evkaftan Devrolunan Sular, s. 42 (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 59) (Evkaf ‹dareleri Katalo¤u I, s. 229, Çeflme, 26 Safer 1320’de tamir edilmifltir) AT‹KE SULTAN ÇEfiMES‹ D o¤anc›lar Meydan› ile Salacak aras›nda uzanan Salacak ‹skelesi Soka¤›’n›n sa¤ taraf›nda ve biraz afla¤›da, Hac› Ahmet Pafla Hamam›’n›n karfl›s›nda idi. Yak›n zamana kadar bu çeflmenin harabesi duruyordu. 1972 senesinde yerine yapt›r›lan bir apartman ile ortadan kalkm›flt›r. Ayvansarayl› Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde bu çeflmenin kitâbesini kaydetmifltir ki o da fludur: Hazret-i Sultan Ahmed Han-› Gazi kim odur Cümle ehl-i hâcetin hep dest-gîr ü hemdemi Üsküdar’› eyledi ihyâ âb-› iltifat Feyz-i ihsâniyle sîr-âb itdi o cây hurremi Nûr-› ayn› revnak-› gülflen-sarây-› devleti Duhter-i pâkîzesi nisvân-› dehrin ekremi Eyledi ihyâ bu zîba çeflmeyi Allah içün Oldu hayr-› câriye k›ld› du’ac› âlemi Su gibi ezberledi Sa’di gören tarihini K›ld› icrâ Atike Sultan mâ-i Zemzem’i 1141(1728-29) Kitâbeyi haz›rlayan fiair Sadi, maliyeden yetiflip Hotin Defterdarl›¤›nda bulunmufl ve 1161 (1748) y›l›nda ölmüfltür. Sultantepe’de Arslan A¤a Çeflmesi. Atike Sultan, III. Ahmet’in k›z›d›r. 20 Safer 1124 (29 Mart 1712) tarihinde do¤mufl, 6 Mart 1724’te Sadrazam Nevflehirli ‹brahim Pafla’n›n o¤lu Genç Mehmet Pafla ile evlendiril- Arslan A¤a Çeflmesi’nin yerini gösterir kroki. 1041 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar mifl ve 1738 tarihinde 25 yafl›nda oldu¤u halde veremden vefat etmifltir. Kabri, ‹stanbul’da Yeni Cami Türbesi hazîresinde, Yenicami Caddesi üzerinde, hâcet penceresi arkas›nda ve Damat ‹brahim Pafla’n›n efli Fatma Sultan’›n ayak ucundad›r. Lâhdi üzerindeki flâhidede on m›sral› bir kitâbesi vard›r. Fakat, dokuz m›sra› okunmaz hale gelip erimifltir. Son m›sra fludur: Atike Sultan’›n ola menzili dâr-› cinân 1150 fî 12 Z. Atike Sultan, 2 Nisan 1738 tarihinde vefat etmifltir. Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi, kitâbenin ikinci m›sra›n›: Eyleyen sebkat-› vücuhiyle malum-› akdemi fleklinde yazm›flt›r. Mir’at-i ‹stanbul yazar› Mehmet Raif Bey’in görerek kaydetti¤i m›sra ise yukar›da yaz›lm›flt›r. Ayvansarayl›, Büyük Çaml›ca Çeflmesi’nin kitâbesini de oldu¤undan baflka kaydetmifltir. Ayr›l›k Çeflmesi ve çevresi. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz›rlayan, F. Derin-V. Çabuk, s. 49) (Sicill-i Osmânî, I/5l) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/344) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 72) (Sicill-i Osmânî, 3/26 Sa’di, Abdülbaki Efendi) (Silâhdar Mehmet A¤a, Nusretname, Sadelefltiren ‹smet Parmaks›z II/282) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 91) AYRILIK ÇEfiMES‹ (AHMET A⁄A ÇEfiMES‹) Ç eflme, ‹brahim A¤a Camii civar›nda ve befl yolun birleflti¤i meydandad›r. Bugün Üsküdar ilçesi hudutlar› d›fl›nda bulunmas›na ra¤men, bu kitaba al›nmas› icap etmifltir. Çünkü Ayr›l›k Çeflmesi’ni Üsküdar tarihinden ayr› düflünme¤e imkân yoktur. Üsküdar’da bafllayan bütün yolculuklar ve merasimler burada tamamlanm›fl ve son u¤urlamalar ile ilk karfl›lamalar bu yerde olmufltur. Osmanl› döneminden evvel, gerek Roma ve gerekse Bizans devirlerinde de buras› önemini muhafaza etmifltir. Bizans ‹mparatorlu¤u zaman›nda pek meflhur bir ‘Ayr›l›klar Merhalesi’ idi. Anadolu içlerine gidecek olan ordular, kervanlar ve yolcular burada yap›lan törenlerden sonra u¤urlan›rd›. Ayr›l›k Çeflmesi, Bizans devrinde ‘Hermagoras Memba›’ ad›yla bilinirdi. Çevresi ç›nar a¤açlar›yla bezenmiflti. Çeflmenin Bizans ve Osmanl› dönemlerinde tafl›d›¤› ad›n ifade etti¤i mana, hemen hemen ayn›d›r. Hermes, ayn› zamanda ticaret kervanlar›n›n koruyucu mabudu idi. Charles Texier (1802-1871), Küçük Asya adl› eserinde; “Kad›köy Burnu’nun teflkil etti¤i küçük koyun solunda güzel bir ç›nar a¤ac› ile gölgelenmifl çeflmesiyle Haydarpafla Bahçesi vard›r. Bu çeflme, eski zamanlarda Hermagoras Memba› ad›yla an›l›rd›.” demektedir. Hadîkatü’l-Cevâmi yazar›, “Bu mahalde, her sene Surre kalkt›kda dua olunur ve azim cemiyet olur. Yolcular dahi ekseri bu mahalden yak›nlar›na ve akrabalar›na veda etmeleriyle Ayr›l›k denmekle flöhret bulmufltur. Ad› geçen mahallin bir çeyrek mesafe ötesinde vaki Sö¤ütlü Çeflme denmekle maruf mahalle dahi Ayr›l›k Çeflmesi denir.” demektedir. 1786 tarihinde Kauffer taraf›ndan yap›lm›fl olan bir haritada Üsküdar’› ‹zmit’e ba¤layan yegâne yol üzerindeki bu yerde 5-6 yap›n›n bulundu¤u, Haydarpafla ad›yla isimlendirildi¤i ve ayr›ca Sö¤ütlü Çeflmesi’ne de Çiçekçi Çeflmesi ve bugünkü Hasanpafla Mahallesi’ne de Çiçekçi Bahçesi denmifl oldu¤u görülmektedir. 1042 Üsküdar Çeflmeleri Hammer, Bo¤aziçi adl› eserinde Ayr›l›k Çeflmesi’nden Gölgeli Çeflme diye bahseder ve çeflmenin etraf›nda bir ç›nar korulu¤unun bulundu¤unu ileri sürer. Ayr›l›k Çeflmesi ve çevresi 1914 y›l›na kadar eski vaziyet ve hususiyetini muhafaza etmiflti. Çeflmenin çevresi ulu ç›narlar, genifl bahçeli kahveler, birkaç bakkal dükkan› ile oldukça flenlikli bir yerdi. Yar›m as›r önce de yan›ndaki ‹brahim A¤a Çay›r› bir mesire yeriydi. 1880-1890 tarihlerinde bahçesinde çalg›lar çal›n›r, tulûatç›lar oyun oynat›rlard›. Biraz afla¤›da ise Haydarpafla-‹zmit demiryolunun ilk tarihî ahflap istasyon binas› vard›. Çeflmenin hemen alt›nda bir ‘Redif Karakolu’ yan›nda bir asker kulübesi ve bu kulübenin içinde de ‘Silâhendaz’ bir nöbetçi bulunurdu. Burada s›k s›k dolaflan Ferahiyeli ‘Kanunlar’ (inzibat çavufllar›) emniyeti sa¤larlard›. Çeflmenin tam karfl›s›nda Ayr›l›k Çeflmesi Namazgâh› ve onun arkas›ndaki tepede de bir kasr-› hümâyun vard›. 1928 y›l›nda iflletmeye aç›lan ve Kas›m 1967 tarihinde de kald›r›lan tramvaylar bu çeflmenin yan›ndan geçerdi. Çeflmenin sol taraf›nda, Araplar Mezarl›¤› ad›yla da bilinen Ayr›l›k Çeflmesi Mezarl›¤› vard›r. Namazgâh›n yan›nda, yol boyunca uzanan kabristandan eser kalmam›flt›r. Ayr›l›k Çeflmesi kitabesi. Çeflmenin ilk bânisi gibi gözüken Gazanfer A¤a, 23 Recep 1011 (6 Ocak 1603) tarihinde vuku bulan Sipahi ‹htilali s›ras›nda kurulan ayak divan›nda, düzenin bafll›ca bozucular›ndan biri olarak suçlanm›fl ve sipahiler ile padiflah›n gözleri önünde, Darü’ssaâde A¤as› Zenci Osman A¤a ile birlikte bafllar› kesilmek suretiyle idam edilmifltir. ‹stanbul’da Bozdo¤an Kemeri’nin hemen yan›ndaki muhteflem medresesinin avlusundaki türbesinde medfundur. Kendisinin bu eserlerden baflka, ‹stanbul’da çeflmeleri, Eyüp Otakç›lar’da sebili, Gediz Kasabas›’nda bir cami ile mektebi vard›r. Ayr›l›k Çeflmesi. Klâsik üslûptaki çeflme, tamamen kesme tafltan yap›lm›flt›r. Küçük, mermer ayna tafl›n›n iki yan›nda maflrapal›k ve bunlar›n üzerinde, dilimli kemerinin alt›nda iki kitâbe vard›r. Üstteki kitâbe sekiz m›sral› olup fludur: Han Mahmud’un cenab-› Kibriya Zat›n itsün menba-› lutf u atâ Çeflme-i pâk-i Gazanfer A¤a’n›n Bul›cak dehrin mürûrile fena Kapu A¤as› kerim-i hayr-i halef Ahd-i lütfunda güzel k›ld› bina Geldi bir hayr ehli tarihin didi Pak ihya eyledi Ahmed A¤a 1154 (1741-42) Kitâbeden, evvelce mevcut olan k›zlara¤as› Gazanfer A¤a Çeflmesi’nin bu kerre Kapua¤as› Ahmet A¤a taraf›ndan tamir edildi¤i anlafl›lmaktad›r. 1043 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Çeflme ve namazgâh bânisi Ayfle Hatun’un flâhidesi. Ayfle Hatun Namazgâh Çeflmesi’nin arka yüzü. 1209 tarihli mihrap ayeti görülmektedir. Yukar›da yaz›l› bulunan birinci kitâbenin alt›nda, bir sat›r halinde flu ikinci kitâbe bulunmaktad›r: Çeflmenin saçak k›sm›na oymal› bir kornifl yerlefltirilmifltir. Ayna tafl›n›n önündeki yala¤›n iki yan›na da birer hayvan yala¤› konmufltur. Dürriye Sultan’›n ruhi çün el-Fatiha 1340 (1921-22) Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 106, 132) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 3/1631- 6/3428, 11/6024) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/159) (‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. S. Eyice ve K. Özergin, Say›:13, s. 90-121) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/346) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 37-38) (Charles Texier, Küçük Asya Tarihi, I-II-III, Ali Suat Tercümesi, Matbaa-yi Âmire 133940) (H. fiehsuvaro¤lu, Haydarpafla’ya Dair, 23 A¤ustos 1952 Cumhuriyet) Bu menzil çeflmesini ikinci defa tamir ettiren Dürriye Sultan, Padiflah Mehmet Reflat’›n büyük o¤lu Mehmet Ziyaeddin Efendi’nin veremden ölen k›z›d›r. 4 Temmuz 1905 tarihinde do¤mufl ve 17 yafl›nda oldu¤u halde 15 Temmuz 1922’de vefat etmifltir. Annesi Ünsiyar Han›m’d›r. AYfiE HATUN ÇEfiMES‹ ve NAMAZGÂHI Ç eflme, Duvardibi mevkiinde, T›bbiye Caddesi ile Nuhkuyusu Caddesi’nin birleflti¤i yerde ve Nuhkuyusu Caddesi’nin sol köflesine yak›n bir yerdedir. Rodosîzâde Ahmet Fethi Pafla ailesi hazîresinin yan›na yap›lm›flt›r. Hazîrenin biraz gerisinde bu ailenin yapt›rd›¤› Karacaahmet Camii, karfl›s›nda Serasker Nam›k Pafla ailesi hazîresi ve bu hazîrenin hemen arkas›nda ise, ‹stiklal Harbi’nde ‹zmir’e ilk giren ve Sar›k›flla’ya ilk Türk Bayra¤›’n› çeken fierafettin Güngör Bey’in aziz kabri vard›r. Yak›n tarihe kadar bu çeflmenin karfl›s›nda, Hatice Han›m Sebili ve yan›nda ise Duvardibi Karakolu vard›. Sebil 1930 tarihlerinde yok olmufltur. Ayfle Hatun Namazgâh Çeflmesi. Namazgâh›n mermer korkuluklar› elan görülmektedir. 1044 Çeflme yekpare mermerden yap›lm›flt›r. Bir çeflmeden çok zarif, güzel kabartma motiflerle süslü bir dikilitafl› and›rmaktad›r. Orta yerinde dört sat›r halinde haz›rlanm›fl bir kitâbesi ve Üsküdar Çeflmeleri ayeti ve tarihi görülmektedir. 7 x 3 ad›m boyutlar›ndaki küçük namazgâh sofas› mermer olup etraf› da mermer korkuluk ile çevrilmifltir. Bunun üzeri sonradan doldurulmufl ön ve yan taraf› fabrika tu¤las› ile yükseltilmifl, sofaya da Cemile Sultan’›n o¤lu Besim Beyefendi için demir parmakl›kl› bir aç›k türbe yap›lm›flt›r. Besim Beyefendi’nin silindir fleklindeki flâhidesi 1279 (1862) tarihlidir. Namazgâh, 70 sene sonra mezarl›k olmufltur. bunun üzerinde bir istiridye kabu¤u kabartmas› ve flekilli bafll›¤›nda ise bir tura vard›r. Kitâbesi fludur: Beray-› fladanî-i ruh-› sâhibetü El-hayrat merhume Âifle Hatun Bint-i Hasanü’r-Rodosî Ruhi çün El-Fatiha. 1209 (1795) Çeflmenin aln›nda Mâflallah yaz›s›, bunun alt›nda ve iki gül kabartmas› aras›nda; “Es-seyyid Mehmed Kâflif-1170(1756)” Kaynaklar: (Gezi Notu) (Ç. Uluçay, Padisahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 154) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/396) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/79) Ayfle Hatun Çeflmesi ve Namazgâh› vaziyet krokisi. AYfiE SULTAN ÇEfiMES‹ D o¤anc›lar Caddesi ile Ö¤dül Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesindedir. Arkas›ndaki iki katl› Ayfle Sultan Celvetî Tekkesi bugün mevcut de¤ildir. Karfl›s›nda, babas› Rüstem Pafla’n›n Mimar Sinan’a yapt›rm›fl oldu¤u mektep, sol ilerisinde ise ‹mrahor Camii ile Baflkad›n Çeflmesi ve ‹mrahor Camii Mezarl›¤› vard›r. Mezarl›k bugün arsa halinde olup içindeki tafllar›n bir k›sm› yok olmufltur. tarihi okunmaktad›r. Bu durumda çeflmenin ilk defa Mehmet Kâflif taraf›ndan yapt›r›ld›¤› akla gelmektedir. Mehmet Kâflif’in, Ayfle Hatun’un o¤lu oldu¤unu sanmaktay›m. Yandaki hazîrede, Ayfle Hatun’un 1174 (1760)’ta vefat eden Mehmet A¤a isimli bir o¤lu medfundur. Ayfle Sultan, Kanunî’nin torunu, Mihrimah Sultan ile Rüstem Pafla’n›n k›z›d›r. Rüstem Pafla Mektebi’nin civar›nda, babas›ndan intikal Ayfle Sultan Çeflmesi. Ayfle Hatun, 3 Receb 1209 (24 Ocak 1795) tarihinde vefat etti. Kabri yandaki hazîrededir. fiâhidesinde; “Merhum Rodosî Mehmet A¤a’n›n annesi, Rodosî Ayfle Hatun bint-i Hasan A¤a” diye yaz›l›d›r. Çeflmenin ayna tafl› ayn› zamanda namazgâh tafl›d›r. Arka taraf› nifl fleklinde olup mihrab› zincire as›l› kandil kabartmal›d›r. Aln›nda: “Külle mâ dehale aleyhâ Zekeriyye’l-mihrab” 6 N.1209 (27 Mart 1795) 1045 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Ayfle Sultan Çeflmesi kitabesi. eden, muhteflem büyük bir saray› vard›. Ayfle Sultan’›n burada büyüdü¤ü ve öldü¤ü san›lmaktad›r. Kendisinin öz geçmifli için Ayfle Sultan Türbesi ile Aziz Mahmud Hüdâyî Camii ve çeflmenin suyu için de Aziz Mahmud Hüdâyî Suyu bahislerine bak›n›z. Bütün yüzü mermer ile kaplanm›fl olan bu klâsik çeflmenin kemeri beyaz ve k›rm›z› mermerdendir. Kemerinin üzerine, kitâbenin alt›na ve iki yana birer rozet yap›lm›fl ve ayna tafl›n›n üstüne de Allah yaz›lm›flt›r. Kemerinin üzerinde iki sat›r halinde haz›rlanm›fl flu kitâbe bulunmaktad›r: Cenab-› Hazret-i Aifle Sultan Çün ihya itdi bu azb-i Furat’› Didim tarihin an›n k›ld› icrâ Zülâl-i çeflme-i aynü’l-hayat 1007 (1598-99) Semtin en eski eseri Rüstem Pafla Saray›’d›r. Burada otururken mektebi yapt›rm›flt›r. 6 Ekim 1553 tarihinde sadaret mevkiinden uzaklaflt›r›ld›ktan sonra Üsküdar’da oturdu¤u bilinmektedir. Mektebi de bu s›ralarda yani 1554 tarihinde yapt›rm›fl olmal›d›r. Semtin ikinci eseri, 1597’de yapt›r›lan ‹mrahor Camii’dir. Üçüncü eser ise, Ayfle Sultan Çeflmesi’dir. Bundan 134 sene sonra da Baflkad›n Çeflmesi yap›lm›flt›r. Mir’at-i ‹stanbul yazar› Mehmet Raif Bey, ‹mrahor Semti’ni anlat›rken; “Camiin mukabilinde Aifle Sultan Darü’l-kurras› vard›r. Aifle Sultan nam›na bina edilmifl bir çeflme mevcut olup bugün (1890) harap ve susuzdur. Karfl›s›nda Mihrimah Sultan’›n kârgir olarak bina buyurmufl olduklar› mektep kaindir. Ad› geçen mahallede Sakalar Çeflmesi denmekle ma’ruf Sultan Ahmed Han Hazretlerinin 1141 (1728-29)’da bina ve inflaa ettirdikleri bir çeflme ile 1299 (1881-82)’de Rüstem Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›fl bir mekteb-i ibtidaî vard›r,” demektedir. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Topkap› Saray›, Kütüp. No: 1565) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 102) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/262) (‹. Tan›fl›k, Ayfle Sultan Çeflmesi, ‹stanbul Ans. 3/1638) AYfiE ve ÜMM‹HAN‹ HATUN ÇEfiMES‹ Ç eflme, fieyh Camii Soka¤› ile Selman A¤a Ç›kmaz› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdedir. Hemen arkas›nda Kumru Mescidi’nin harabesi bulunmaktad›r. Biraz ileride de, fiirketi Hayriye’nin kurucusu ve Sadrazam Yusuf Kâmil Pafla’n›n vekilharc› Hüseyin Hâki Bey’in kona¤› vard›r. Bu konak bahsine bak›n›z. Ayfle ve Ümmihânî Hatun Çeflmesi ve çevresi. 1046 Çeflme, XIX. yüzy›l sonlar›nda flimdiki flekliyle tamir edilerek klâsik hüviyeti kaybolmufltur. Çeflmenin bânileri, Kösem Valide Sultan’›n Üsküdar Çeflmeleri kethüdas›, Arslan A¤a’n›n efli ile k›z›d›r. Tu¤la kemeri üç sat›r halinde flu kitâbe bulunmaktad›r: Sâhibu’l-hayrât Valide kethüdas› Arslan A¤a Merhumun halîlesi sahibetü’l-hayrat Ayfle ve kerîmesi Ümmihânî hatunlar›n ruhi çün el-Fatiha 1060 (1650) Arslan A¤a Çeflmesi bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k, Ayfle Hatun Çeflmesi, ‹stanbul Ans. 3/1635) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/268) AZ‹Z MAHMUD HÜDÂYÎ EFEND‹ ÇEfiMELER‹ Ç eflme, Aziz Mahmut Efendi Soka¤›’nda ve ünlü Hüdâyî Tekkesi’nin bu soka¤a aç›lan avlu kap›s›n›n sol taraf›ndad›r. Genifl haznesinin üzerine camiin meflrutas› oturtulmufltur. Tam karfl›s›nda Fenârî Cennet Efendi’nin türbesi ve avlu kap›s›n›n sa¤›nda ise Kethüda Mehmet Pafla’n›n 1136 (1723-24) tarihli çeflmesi bulunmaktad›r. Aziz Mahmud Hüdâyî Çeflmeleri, yanyana iki çeflmeden ibaret olup tamamen kesme tafltan yap›lm›flt›r. Soldaki çeflmenin üzerinde iki kitâbe vard›r. Kemeri üzerindeki Arapça kitâbe üç s›ra halinde haz›rlanm›fl olup 1033 (162324)tarihlidir. Kemeri alt›nda ve kemer kavsine göre ve dört s›ra halinde yaz›lm›fl olan di¤er kitâbe ise fludur: 1266 (1849-50) tarihinde yanan tekke, 1272 (1855-56)’da Sultan Abdülmecit taraf›ndan yenilenmifl ve bu arada da çeflme tamir edilmifltir. Kitâbe yazar› fiair Ziver Ahmet Pafla, bilgili bir Osmanl› Paflas› olup Medine’de fieyhü’l-harem iken 1278 Zilhiccesinde (Haziran 1862) vefat etti. Ayfle ve Ümmihânî Hatun Çeflmesi. Sa¤daki çeflmenin tak›nda da iki s›ra halinde yaz›lm›fl flu kitâbe vard›r: Deryâ-y› cûd ü rahmet ol-dem ki cûfla geldi Halk-› cihana k›ld› bu çeflmesâr› icrâ Tamir olundu¤unda denildi an tarih Ab-› hayata manend oldu bu çeflme hâlâ Aziz Mahmud Hüdâyî Efendi Çeflmeleri. Kitâbenin alt›nda tarih yaz›l› de¤ildir. Fakat “Ve min el-mâi külle fley’in hayy” Eylemifl Abdülmecid Han’a ezel Rabb-i Mecîd Feyz-i envâr-› Hüdâyî zat›na bahfl u kerem Nezd-i dergâh-› Hüdâyî’de bu zîba çeflmeyi Yapd› evvelkinden âlâ k›ld› icrâ-y› himem Hankâh ile berâber yapd›rub bu çeflmeyi ‹ki hayr› k›ld› îfâ ol Hudâvend-i ni’am Evliyâ ervâh› flâd oldukça bu hayr ile Saltanatla kâmrân olsun o flâh-› muhterem Himmet-i evtad ü aktab ile ziver safhaya Tam ve cevher iki tarihi ç›kub yazsun kalem Kutb-› âlem lutf›d›r bu çeflmeden iç saf su 1272 Çâr-cûy-› feyz ola flâh-› cihâna çâr-yem 1272 1047 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Çeflmenin yüzü tamamen mermer kapl›d›r. Ayna tafl› üzerinde, alt› sat›r halinde haz›rlanm›fl sekiz m›sral› flu kitâbe vard›r: Çeflme ta’mir oldu geldi bu kavme izzet Hazretin yüzü suyu çün diledi âb-› s›hhat Bin yirmi alt› oldu tarihi bu çeflmenin Mü’mininden kim içerse ola can›na rahmet Kethüdas› flehriyari mahrem-i zat Gülnûfl oldu bu hayrata dûfl Teflne-dil tarih-i ta’mirin didi Âb-› saf-› çeflmeden leb-i k›ld› nûfl Rebiyülevvel sene 1118 Kitâbeye göre çeflme, 1026 (1617) tarihinde yapt›r›lm›fl, Haziran 1706’ da da Padiflah Sultan III. Ahmet’in saray kethüdas› Gülnufl Hatun taraf›ndan tamir ettirilmifltir. Aziz Mahmud Hüdayî Efendi Çeflmeleri kitabesi. son m›sra ebced hesab›na vurulunca 1019 (1610-11) tarihi ç›kar ki, çeflme bu tarihte tamir edilmifltir. Bu iki çeflme 1595 tarihlerinde cami ile beraber yapt›r›lm›fl ve 15 sene sonra ilk, 1623’te ikinci defa ve 1855’te de son defa tamir edilmifltir. Hüdâyî Hazretlerinin bu çeflmelerden baflka Aç›ktürbe Soka¤› üzerinde, Ahmet Çelebi Camii ile Halil Pafla Türbesi aras›nda da bir çeflmesi vard›. Harabesi 1950 tarihlerinde duruyordu. Aziz Mahmud Hüdâyî Camii ve Suyu bahislerine bak›n›z. Kaynaklar: (Zeyl-i Asar-› Ziver Pafla, Divan, Süleymaniye Kütüp. Zühdi Bey Bölümü, No: 416, s. 57) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/441) (Sicill-i Osmânî, 2/437) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/262) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 63) (Gezi Notu) BABÜ’S-SAÂDE A⁄ASI ‹SMA‹L A⁄A ÇEfiMES‹ Ç Babü’s-saade A¤as› ‹smail A¤a Çeflmesi. 1048 eflme, A¤a Hamam› semtinde, Dönmedolap Soka¤› ile fiair Naili Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde bulunan A¤a Camii ismiyle maruf Malatyal› ‹smail A¤a Camii’nin Dönmedolap Soka¤›’na bakan cephesi üzerindedir. Karfl›s›nda ‹skender Baba Türbesi ile Kaymakç› Tekkesi’nin arsas› bulunmaktad›r. Çeflmenin kafl kemeri üzerinde, iki yanda birer rozet ve bunlar›n üzerinde de üç sat›rl›k flu ilk kitâbe bulunmaktad›r: Bu çeflme ve bu cem’iyet-hâne r›zaullah içün ve sevâb›n› Hazret-i Resulullah ruh-› flerifleri içün ve cemi ehl-i iman ervah› çün Hazret-i Kur’an tilâvetine bina itdiren merhum Sultan Ahmed Han’›n iç-kilâr›n›n kethüdas› olan Malatyal› Dervifl ‹smail bin Mehemmed’dir radiyallahü aleyhim ve limen kaale âmin. Üsküdar Çeflmeleri Kitâbede tarih yoktur. Buradaki “Kur’an tilâvetine bina itdiren” sözünden çeflmenin üzerinde bir darülkurran›n bulundu¤u anlafl›lmaktad›r. Cami, 1320 (1902)’de Sultan II. Abdülhamit devri ricalinden fievket Pafla taraf›ndan flimdiki flekliyle tamir edilirken kap›n›n yan›nda bulunan çeflme, flimdiki yerine yani camiin cephe duvar› içine nakledilmifltir. Çeflme, camiden bir müddet sonra yapt›r›lm›flt›r. A¤a Camii bahsine bak›n›z. Gülnufl Kethüda, esir olarak getirildi¤i Çemberlitafl Tavukpazar›’ndaki Esirpazar›’nda, sat›lmas›n› bekledi¤i s›rada, esaretten kurtuldu¤u zaman bu civara bir mabet yapt›raca¤›na dair yemin etmiflti. Sonra saraya al›nm›fl ve flehzade dairesine girmifl ve bu s›rada da mescidini yapt›rm›flt›. Bir müddet geçince, Sultan III. Ahmet’e kethüda kad›n olmufl ve k›sa bir zaman sonra da vefat etmifltir. Kabri, ‹stanbul Yeni Cami Türbesi hazîresindedir. Yapt›¤›m aramada tafl›na rasltayamad›m. Kaynaklar: (Hadîkatü’l Cevâmi, 1/37 Esir Pazar› Mescidi ve 2/214) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1/232) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/296) (Gezi Notu) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 63) BAHR‹ MEHMET PAfiA ÇEfiMES‹ G ünümüze kadar gelemeyen bu çeflmenin yeri ve yap›ld›¤› tarih belli de¤ildir. Bahri Mehmet Pafla taraf›ndan yapt›r›lan çeflmeye Musahip Mustafa Pafla’n›n mühürdar› fiair Abdi Çelebi k›rk m›sral› bir kitâbe haz›rlam›flt›r ki fludur: Bârekallah çeflme-i ayn-› serâb Teflne-diller itmesün ümmîd-i âb Nâm›n ihya itdi Kuruçeflme’nin Sâhibu’l-hayrât olan hâne harâb Çeflme sanman t›fl-› sengîn-dile ol Gûflmal ile gözünden gelmez âb Çeflme sanman ol teyemmüm cây›d›r Eylemifller an› lebrîz-i turâb Çeflme sanman yolda durmufl cerr içün Kâse vü zencir ile ol bî-hicâb Sûret-i dîvâr dirsin vechi var Bin perestifl eylesen virmez cevâb Bahr-i mîzâna ç›karsan dü lüle Teknesine damlamaz bir katre âb Fi’l mesel aksa suyu ter itmeye Leblerin safha flümuran kitâb Vezn iderdim k›t’a-i elmas ile Nâzil olsayd› e¤er bir katre âb Bunun içün itseler bârân taleb Âlemin olmaz du’âs› müstecâb Çomças› ünsâ zekerdir lülesi Lîk olmaz birbirinden behre-yâb Hasret-i âb ile çokdan haflr-› leb Teflnelikten yokdur anda nutka tâb San’at-› üstâd›na sad âferîn Çeflme-âsâ virmifl ana âb u tâb Her gören çeflme sanur an› sahîh Mani âciz resmine bî-irtiyâb Hey’etinde çeflme zanneyler gören Teflne-leb kim görse an› fleyh ü flâb Ayn›na girmez ebed Tufan-› Nuh Pür-hevâd›r kalbi mânend-i cenâb Çeflme sanman k›t’a-i elmasd›r Lîk cevherinde yokdur âb u tâb Fikr iderdim ben ana târîh içün Rûh-› ehlullaha idem intisâb Gûfl idenler bunun içün didiler Rûh-› Mevlânâ’dan olsun feyz-yâb Suyu gibi bulmad› târîhini Hâtif-i mu’ciz didi hâz›r cevâb Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› Tevarih adl› k›ymetli eserinden al›nan bu fliirin alt›nda tarih rakkam› yaz›l› de¤ildir. Bahri Pafla, “Seddü’l-bahr’den gelüb Saray-› hümâyun’a duhûl ve hüsn-i hatt münasebetiyle s›r kâtibi ve andan dahi iki tu¤ ile çera¤ baz› menas›b zapt›nda vezaretle dahi bekam olmufl iken tekaüd edüb hâcegân-› divaniyyeden olup tezkireci ve cizye muhasebecisi ve niflanc› dahi olmufltur. Bu hal üzere enfas-› ma’dûdesi reside-i hitâm ve Rebiyülevvelde azm-i darü’s-selâm eyledi¤ini müfl’ir flu’ara-y› asrdan Lutfullah Efendi bu m›sra› demifltir: “Zevrak-› cismini çekdirdi anadan Bahri-1112” Kabri, Miskinler Tekkesi civar›nda olan Bahri Mehmet Pafla, 6 Eylül 1700 tarihinde vefat etmifltir. fiâhidesi mevcut de¤ildir. Bahri Mehmed Pafla, Enderun’dan yetiflmifl ve baz› valiliklerde bulunduktan sonra 1105 1049 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar ‹mrahor’da Bafl Kad›n Çeflmesi kitabesi. (1683)’te Tevkiî-yi Divan (fermanlara niflan koyan) olup sonra do¤um yeri, Seddülbahir muhaf›zl›¤›na getirildi. 1109 (1697)’da ikinci defa Tevkiî oldu. ‹yi bir divan flairi idi. As›l ismi Mehmed olup mahlas› Bahrî’dir. Topkap› Saray› Revan Köflkü kitapl›¤› 1082 No’da kay›tl› Letaif-i Bahri adl› eserin ‘Deryâ-y› Maarif’ olan Bahri Pafla’ya ait oldu¤u san›l›yor. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 78-79) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Derin, s. 58) (Sicill-i Osmânî, 2/8 Bahri Mehmed Pafla) (Müstakimzâde, Tuhfe-i Hattatîn, s. 482-483) (‹smail Beli¤, Nuhbetü’l-âsâr, Haz. A. Abdülkadiro¤lu, s. 34) (Türk Dili ve Edebiyat› Ans. 1/296) (Silâhdar Mehmed A¤a, Nusretname, Haz. ‹. Parmaks›zo¤lu 2/39) BAfiKADIN MEYDAN ÇEfiMES‹ Ç eflme, Do¤anc›lar Caddesi üzerinde ve bu caddenin Ö¤dül Soka¤› ile birleflti¤i Küçük ‹mrahor Meydan›’ndad›r. Tam karfl›s›nda Mimar Sinan yap›s›, Sadrazam Rüstem Pafla Mektebi, sol taraf›nda ‹mrahor Camii ile çeflmenin su terazisi, arkas›nda ulu bir ç›nar a¤ac› ve mezarl›k vard›r. Sa¤ gerisinde ise Ayfle Sultan Çeflmesi bulunmaktad›r. Bütün bu bahislere bak›n›z. Büyük hazneli çeflme kesme tafltan yap›lm›fl yüzü ise mermer ile kaplanm›flt›r. Lâle Devri’nde yapt›r›lan bu güzel görünümlü çeflmenin ayna tafl› üzerinde lâle kabartmalar› görülmektedir. Mermer kemerinin iki yan›nda birer rozet ve onun üzerinde ise alt› sat›r halinde onsekiz m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: 1050 Hazret-i Sultan Ahmed Han-› gerdun-mâye kim Âlemi eltâf ü ihsâniyle ihyâ eyledi Fatih-i ‹ran fleh-i devrân ki cûd-ü re’feti Üsküdar’› âb-› flirin ile igna eyledi Suyu bafl›ndan idüb icrâ o hakan-› kerem Ehl-i devlet ol sudan çok çeflme peyda eyledi Baflkad›n Hazretleri dahi bu zîba çeflmeyi Kendi maliyle yapub bir hayr-› vâlâ eyledi Bu mahalle âb-› sâfîye kat’i muhtâc idi Hakk’a flükr olsun bu mâ atflan› irva eyledi Nûr-vefl cari olub bu âb-› sâf ü dil-pezir Teflnegân›n dillerin eflvake Me’va eyledi Hakk teâlâ ol flehin ikbâlini efzûn ide Kim der-i lutfun cihân halk›na Me’va eyledi Çeflmenin bânisinin dahi k›la ömrün füzûn Kim hulûs-i kalb ile bu hayr› inflâ eyledi Söyledi tarih-i itmâm›n an›n kilk-i Nedim Baflkad›n bu Çeflme-i vâlây› icrâ eyledi 1141 (1728-29) Kitâbe, Nedim Divan›’nda 20 m›sra oldu¤u halde, tafla s›¤d›rmak amac›yla iki m›sra› yaz›lmam›flt›r. Bu manzume Lâle Devri fiairi Meflhur Ahmet Nedim Efendi taraf›ndan kaleme al›nm›flt›r. Nedim’in babas›, Sultan ‹brahim (1640-1648) devrinde kazaskerlik etmifl Muslihiddin Efendi ile kazaskerlerden Çeflmizâde Mehmet Efendi’nin k›z›n›n izdivac›ndan do¤an Mehmet Efendi’dir. Annesi, Karaçelebizâde ailesinden Saliha Hatun’dur. Baba taraf›ndan, Fatih devrinde yaflam›fl Mevlevî tarikat›na mensup bir aileye kadar uzan›r. ‹yi bir medrese tahsili gören Nedim, 15 Recep 1132 (23 May›s 1719)’da tefsir derslerinin bafllad›¤› fiehzadebafl›’ndaki Nevflehirli Damat ‹brahim Pafla Darülhadis ve Kütüphanesi memurlu¤una tayin edilmifltir. Daha sonra 1138 (1725-26)’da Mahmut Pafla Mahkemesi Naibli¤ine, 28 Zilkade 1139 (17 Temmuz 1727)’de Molla K›r›mî Medresesi’ne 24 Ramazan 1140 (4 May›s 1728)’de de Sadi Efendi Medresesi’ne tayin olunmufltur. 14 Safer 1141 (19 Eylül 1728)’de fierbetçizâde Mehmet Efendi’nin vefat› üzerine eski Niflanc› Pafla Medresesi’ne, 1142 Recebinde Sahn-› Seman Medreseleri’nden birine ayn› sene 1143 y›l› bafl›nda da (Temmuz 1730)’da Sekban Ali Medresesi müderrisli¤ine atanm›flt›r. Nedim, Patrona Halil ‹syan› s›ras›nda, bugünkü Befliktafl ‹skelesi’nin oldu¤u yerde veya civa- Üsküdar Çeflmeleri r›nda, Arapiskelesi yak›n›nda oldu¤u için bu isimle an›lan Tekerlek Mustafa Mescidi Mahallesi’nde, Ortaköy’e giden yol üzerindeki evinin dam›ndan komflusunun dam›na atlarken düflmüfl ve vefat etmifltir. Ölüm tarihi kesin de¤ildir. Fakat, ihtilal s›ras›nda, yani 30 Eylül 1730 tarihinden az sonra vefat etti¤i söylenebilir. Çünkü, Nedim’e ait tereke sureti 15 R. ahir 1143 (23 Ekim 1730) tarihlidir. Kabri, Üsküdar’da Çiçekçi semtinde ve bu isimle bilinen otobüs dura¤›n›n karfl›s›ndad›r. Annesi Saliha Han›m’›n mezar› da bu civarda iken 1925’te o¤lunun yan›na nakledilmifltir. Bu tarihte ‹stanbul’da yay›nlamakta olan Millî Mecmua ile Üsküdarl› Talât Bey’in himmetiyle halktan para toplanm›fl ve kabirler tamir ettirilerek etraflar›na demir bir parmakl›k yap›lm›flt›r. Parmakl›¤›n üstüne de Nedim’in flu iki m›sra› bir tafla kazd›r›larak as›lm›flt›r: Ey Nedim, ey bülbül-i fleydâ, niçin hâmûflsun Sende evvel çok nevâlar, güft ü gûlar var idi Nedim’in “toz toprak, yosun ve otlar alt›nda devrilmifl bir halde” Talât Bey merhum taraf›ndan bulunan flâhidesi üzerinde flu kitâbe yaz›l›d›r: Nedim Ahmed Efendi kâr-› tedris idi rûz ü fleb Ulûm içre kemâle ermifldi ol sâfî-meflreb Hitâb-› “‹rc›î” erdikde sem’ine deyüb lebbeyk Koyub cân-› cihân› k›ld› kurb-i Bârî’ye matlab Revâ ola düflerse fevtine iflbu du’a-i târîh Nedim ola Nedim-i flah-› ceyfl-i enbiyâ yâ Rab sene 1143 darl› fiair Talât Bey ile yine Üsküdarl› ve fiair fieyh Sadeddin Nüshet Ergun Bey gömülmüfllerdir. Ayr›ca önünde s›r kâtibi Hattat Osman Bey’in ve onun torunu Lalazâde Nuri Bey’in kabirleri vard›r. 1161 (1748)’de vefat eden Pirîzâde Mehmet Sahib Efendi ile babas› Pirî A¤a’n›n kabirleri de bu civardad›r. Nedim’in büyük babas› Rumeli Kazaskeri Mülekkab Muslihiddin Efendi Recep 1058 (A¤ustos 1648) tarihinde Sultanahmet Camii kap›s› önünde yeniçeriler taraf›ndan parçalanarak öldürülmüfl ve Sultanahmet Meydan› nihayetinde, Terzihane Soka¤›’n›n sol köflesinde, Saka Çeflmesi üzerindeki mezarl›¤a ve Hezârpare Ahmet Pafla’n›n yan›na gömülmüfltür. Çeflmenin bânisi, Sultan III. Ahmet’in baflkad›n› Emetullah Kad›n’d›r. Damat ‹brahim Pafla’n›n efli Fatma Sultan’›n annesidir. 1155 (1703)’te Baflkad›n olmufl, 22 C. evvel 1116 (22 Eylül 1704)’te de Fatma Sultan’› dünyaya getirmifltir. Sultan Ahmet’in en sevdi¤i ve sayd›¤› kad›n› oldu¤u söylenir. 1119 (1707)’de Beyaz›t Meydan›’ndaki ünlü Simkeflhane’yi yapt›rm›flt›r. Bu güzel eserin yüzünde bir çeflme ve sebil, üzerinde bir mektep ve içinde ise iki mescidi vard›. Simkeflhaneyi ve di¤er emlâkini yapt›rd›¤› bu tesislere vakfetti. Hay›r sever, ince ruhlu bir kad›nd›. III. Ahmet’in 18/19 R. evvel 1143 (2 Ekim 1730)’da Patrona ‹htilali s›ras›nda tahttan indirilmesi üzerine Beyaz›t’ta flimdiki Üniversite merkez binas›n›n bulundu- ‹mrahor’da Bafl Kad›n Çeflmesi. Saliha Hatun’un mezar kitâbesi Nedim taraf›ndan yaz›lm›fl olup, tarih beyti fludur: Gelüb iki gözüme yafl didim tarihin Saliha Kad›n’a câ ide Behiflt’i Mevlâ Saliha Hatun 1124 (1712)’de vefat etmifltir. Sonradan tanzim edilen Aile Sofas›’na fiair Bekir S›tk› Erozan ve As›m Sönmez’in hediye ettikleri yeni Türkçe mermer bir kitâbe konulmufltur. Nedim’in mezar tafl› Melâmî-Hamzavî fleklindedir. Bu tip flâhideler bafl, kol ve ayaks›z bir gövde fleklinde olup, Melâmîler’in dünya ve ahireti terk ettiklerine, Hakk’a tamam›yle teslim olup, varl›klar›ndan vazgeçtiklerine iflarettir. Nedim’in kabri civar›na sonradan Üskü1051 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Kayb›, Türk Sanat› Tarihi Araflt›rma II/31) (‹. Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 29) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, II/312) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/269) (F. A. Tansel, Nedim, ‹slâm Ans. 9/169) (Sâlim Tezkiresi, ‹stanbul 1315, s. 664) (S. N. Ergun, Mezar Kitâbeleri, s. 12-13) (R. A. Sevengil, Nedim’in Ölümü, 14, 19, 24 Ekim 1950, Cumhuriyet) (H. fiehsuvaro¤lu, Simkeflhane, Nisan 1951, Cumhuriyet) (Daniflmend, Kronoloji, 4/21) BENL‹ZÂDE AHMET RAfi‹D EFEND‹ ÇEfiMES‹ Ç eflme, Büyük Çaml›ca’n›n bat› eteklerinde ve Subafl› Mesiresi’ndedir. Çeflmenin sa¤ taraf›nda 1071 (1660-61) tarihinde IV. Mehmet’in yapt›rm›fl oldu¤u çeflme ve namazgâh ve Meryem Hatun Çeflmesi sol taraf›nda Veliaht Yusuf ‹zzettin Efendi’nin köflkü ve ön taraf›nda ise 1288 (1871-72) tarihli Tiryal Han›m Çeflmesi bulunmaktad›r. Bütün bu bahislere bak›n›z. Sultan III. Ahmet’in kad›nlar›ndan Emetullah Kad›n’›n flahidesi. Çeflme sahibi olup Bafl Kad›n diye bilinir. Sultan III. Ahmet’in di¤er kad›n› Ayfle Bahri Kad›n’›n flâhidesi. Emetullah Kad›n’›n yan›nda medfundur. ¤u yerde olan Eski Saray’a gönderildi ve bu arada da mücevherlerine kadar bütün mallar›na el kondu. Bu üzüntülü inziva hayat› 1739 tarihinde son buldu. Kabri, Eyüp Camii’nin Bostaniskelesi’ne aç›lan avlu kap›s›n›n sa¤ taraf›ndaki Hace Ayfle Bahri Kad›n aç›k türbesindedir. fiâhidesi, yanlamas›na çatlam›fl ve bu çatlak üç m›sra boyu uzam›flt›r. 1900 tarihlerinde demir kenetlerle tamir edilen tafl› üzerinde flu kitâbe vard›r: “‹rc›î” emri ile flevk-i sarây-› ukba Ol›cak zâika bahfl-› ni’am rûh-› revân Hazret-i Valide-i Fat›ma Sultan oldu Hem-civar olma¤ içün Halid-i Ensar’a revân Kasr-› dünyây› idüb bezl-i Emetullah Hâtûn ‹htiyâr eyledi çün garka-i Firdevsi heman Kabr-i pür-nûrunu Yezdan’dan istirhamd›r Rûh-› pâkîze içün olalar Fatiha-hân Her ziyâret iden ihlâs ile der târîhin Baflkad›n medfenini Hakk eyle gülzâr-› cinân 1152 Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 50-51) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/1819) (Gezi Notu) (Hadîkatü’l-Cevâmi, 1/124-125, 2/94 Arap ‹skelesi Mescidi md.) (A. Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 193) (A. Gölp›narl›, Melâmîlik, s. 138, 180) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 65) (Sicill-i Osmânî, 1/50 ve 4/549) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 102-103) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 79-80) (Behçet Ünsal, ‹stanbul ‹mar› ve Eski Eser 1052 Çeflme yekpâre mermerden yap›lm›fl olup çok basittir. Arkas›nda küçük bir haznesi vard›r. Güzel bir ta’lik yaz› ile yaz›lm›fl dört sat›r halindeki kitâbesi fludur: “Mâflallahü kân” Sâhibu’l-hayrat ve’l-hasenat Sab›ka Mekke-i Mükerreme kad›s› Benlizâde Ahmed Raflid Efendi 1215(1800-I) Harrerehu zâde-i Benlizâde Mustafa fiemsüddin Gufire lehüma Benlizâde’nin bu eserinden baflka, Rumelihisar›’nda sahildeki Hac› Kemalüddin Camii’nin arka avlusunda 1191 (1777) ve Anadoluhisar›’nda Göksu Camii’nin karfl›s›nda 1201 (1786-87) tarihli iki çeflmesi daha vard›r. Ayr›ca Fatih’de halk›n Kovac› Dede Mektebi dedi¤i Ahmet Raflit Efendi’nin s›byan mektebi ve sebili vard›r. Benlizâde, Yeniflehir müderrisi iken 1796’da M›s›r, 1799’da Mekke mollas› olmufl, 1804’te ‹stanbul, 1813’te Anadolu payesi olup 1231 Rebiyülâhirinda (Mart 1816) ve emekli oldu¤u halde vefat etmifltir. Kabri Fatih’te, eski ad› Çarflamba Caddesi olan flimdiki Darüflflafaka Caddesi üzerinde ve bu caddenin, eski ad› Sa- Üsküdar Çeflmeleri k›za¤ac› Caddesi olan flimdiki Darüflflafaka Ön Soka¤› ile birleflti¤i yerde ve ikinci yolun sa¤ köflesinde ve sebilinin yan›ndaki türbededir. Pencereleri, kaba kefeki tafl söveli olan sebilin üç cephesi ve klâsik parmakl›kl› dört penceresi olup beflik çat›l›d›r. Bunun sa¤ taraf›nda üzeri sa¤›r bir kubbe ile örtülü türbede üç flâhide vard›r. Pencere ve kap›lar› tafl ile örüldü¤ünden içeri girip bunlar›n kime ait oldu¤u ö¤renilemedi. Bu harap türbe ve sebilin hiç bir yerinde kitâbe yoktur. Sa¤ taraf›ndaki kemerli kap›dan halk›n yanl›fl olarak Kovac› Dede Mektebi dedi¤i Benlizâde Ahmet Raflit Efendi s›byan mektebinin avlusuna girilirdi. Raflit Efendi’nin Esad, Sabit ve Numan adl› üç o¤lu olup bunlardan musile-i Süleymaniye müderrisân›ndan olan Mehmed Numan Efendi 1235 (1819-20) tarihinde vefat etmifltir. Molla sar›kl› flâhidesi, babas›n›n türbesinden biraz ileride Darüflflafaka Caddesi ile Kovac› Camii Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdeki Kovac› Dede Camii’nin hazîresindedir. Benlizâde Mehmed Sabit Efendi’nin, efli meflhur fieyh Murad Efendi’nin k›z› Esma Han›m idi. Safer 1208 (Eylül 1793)’te vefat etti. Kabri, Eyüp Niflancas›’nda babas› fieyh Murad Tekkesi hazîresindendir. Tafl› vard›r. Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 2/352 Raflid Efendi) (Hadîkatü’l-Cevâmi, I/169 Ko¤ac› Dede Camii) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/122-124, 382, 400) (‹. Hamamio¤lu, Benlizâde Çeflmesi, Mektebi ve Sebili, ‹stanbul Ans. 5/2512) (‹. Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 53) (TTOK Belleteni, Temmuz 1947, Benlizâde Türbesi) (Gezi Notu) (Muallim Cevdet, Tedrisat Mec. 1338 Mektep Listesi) BEfi‹R A⁄A ÇEfiMES‹ me 1141 (1728-29) tarihinde yap›lm›flt›r. ‹htimal bu çeflme de bu s›ralarda infla edilmifltir. Abdülkadir Erdo¤an Bey’in neflretti¤i Üsküdar Su Yolu Haritas› adl› eserde bu çeflmenin ad› yoktur. Çeflme sahibi Benlizâde Ahmet Raflit Efendi’nin türbe ve sebili. Çeflme, 1285 (1868-69)’da tamir edilmiflti. Hac› Beflir A¤a için, di¤er çeflmesi bahsine bak›n›z. Kesme tafltan yapt›r›lm›fl olan çeflme, çimento ile s›vanm›flt›r. Beflik tonoz çat›s› ve ön yüzünde küçük ayna tafl› vard›r. Kitâbesi yok olmufltur. Paflakap›s› Cezaevi ve Üsküdar Adliyesi’nin bulundu¤u yerde, 1935 tarihine kadar mevcut olan, fieyhülislâm Dürrizâde Mehmet Arif Efendi’nin büyük, ahflap kona¤› vard›. Sultan II. Mahmut’un bu kona¤a birçok kereler ve bilhassa Ramazan geceleri gelerek iftara kald›¤›n› biliyoruz. Kaynak: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 99) Ç eflme, Tunusba¤› Caddesi üzerindedir. Hemen arkas›nda Paflakap›s› Cezaevi, sa¤ taraf›nda bugün y›k›lm›fl olan, üst kat› ahflap Paflakap›s› ‹lkokulu ve sol taraf›nda ise, bugün bir duvarla kapanm›fl olan Murat A¤a Soka¤› bulunmaktad›r. Darü’s-saâde A¤as› Hac› Beflir A¤a’n›n Üsküdar’da Atpazar› semtinde bugün mevcut olmayan bir çeflmesi daha vard›. Yeni Cami avlusunda bulunan kitâbesinden anlad›¤›m›za göre çefl- BOSTANCIBAfiI ÇEfiMES‹ N uhkuyusu Caddesi üzerinde idi. Bugün mevcut de¤ildir. Çeflme, Deli lâkab› ile an›lan Abdullah Pafla taraf›ndan Bostanc›bafl› bulundu¤u dönemde ve 1813 tarihinde yapt›r›lm›flt›r. 1053 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Çeflmenin kitâbesi bugün, Topkap› Saray› ikinci avlusundad›r. Avluya girildi¤inde sol tarafta ve Kitâbeler Bölümü’ndedir. On sat›r halinde haz›rlanm›fl olan kitâbe fludur. Gazi Han Mahmud Adlî flan ü âlî himmetin Sâye-i lutf›nda ma’mur oldu sû-y› Üsküdar ‹flte ez cümle bu âb-› sâf› ol fiâh-› güzîn K›ld› Ser-bostânî Hamdullah A¤a’ya ber-güzâr Padiflah-› âleme celb-i du’ây› hayr içün Yapd› bu hayrât› ol zât-› sadakat ifltihâr Ahd-i memdûhunda ol flâh-› inâyet meflrebin Çün bu âsâr oldu ebnâ-y› sebîle yâdigâr K›ld› Vâs›f flu suda târîh-i dil-cûs›n beyân Sû-y› a’lâ câ-y› bâlâ bir mu’allâ çeflme-sâr 1228(1813) Bostanc›bafl› Hamdullah A¤a Çeflmesi’nin kitabesi. Çengelköy’de Hamdullah Pafla’n›n camii yan›ndaki yal›s›. Abdullah Pafla, II. Mahmut devri sadrazamlar›ndan olup, Çengelköy ‹skelesi’nde kay›kç›l›k yaparken güzelli¤inden dolay› Saray-› Hümâyun Hamlac›lar› Oca¤›’na al›nm›fl ve burada kademe kademe yükselerek 15 Rebiyülevvel 1224 (30 Nisan 1809) y›l›nda Bostanc›bafl› olmufltur. Bu görevi baflar› ile yedi sene yürüten Abdullah Pafla, daha sonra 13 Temmuz 1819’da vezirlik rütbesi ile kaptan-› derya, 10 Kas›m 1822 tarihinde de, ihtiras› ile devlet bünyesinde derin yaralar açan, Halet Efendi’nin idam edilmesi flart› ile sadrazam olmufltur. Bu s›ralarda zuhur eden Tophane yang›n› bahane edilerek 10 Mart 1823’te ‹zmit’e sürülmüfl ve bir müddet sonra da orada vefat etmifltir. Çengelköy’de, deniz kenar›nda, ‹stanbul’un en ulu ç›nar a¤ac›n›n hemen arkas›nda, 1234 (1819) tarihinde bir cami yapt›rm›flt›r. Bunun yan›nda bugün de mevcut olan harap yal›, Abdullah Pafla’ya ait idi. Kitâbe, Enderunî Vâs›f Efendi taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Vâs›f Efendi,1240 (1824) tarihinde vefat etti. Kabri Üsküdar’da, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 1. Ada’da, Nuhkuyusu Caddesi’nden ‹brahim A¤a’ya giderken, sol tarafta ve set üzerindedir. Tafl› mevcuttur. Edip ve flair idi. Abdullah Pafla, Hamdullah Pafla diye meflhur idi. 17 Za. 1317 (19. 3. 1900) tarihli bir yaz›ya göre, çeflme ve su yollar› bu tarihten evvel onar›lm›flt›r. Kaynaklar: (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 9/131, 12/73, 93) (Atâ Tarihi, 2/175) (Daniflmend, Kronoloji, 4/494, 589) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. I/50) (Sicill-i Osmânî, 3/394 Abdullah Pafla; 4/600 Vâs›f Osman Efendi) (Enderunî Vâs›f Divan›, s. 265) (S. N. Ergun, Mezar Kitâbeleri, s. 22) (Gezi Notu) (Evkaf ‹dareleri Katalo¤u, I/189) BOSTANCIBAfiI ‹BRAH‹M A⁄A ÇEfiMES‹ B ugün mevcut olmayan bu çeflme ‹mrahor’da Mirahur Mehmet A¤a Camii’nin yak›n›nda idi. Afla¤›daki kitâbe, Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› Tevahir adl› eserinden al›nm›flt›r: fiehriyâr-› Cem menifl Sultan Ahmet Han kim Hami-i ihsân› cûy-i cûduna taksimdir Ol flehinflâh›n Serbostaniyan bafl› kim Hayr-hâh-› din ü devlet lây›k-i ta’zimdir Ana ‹brahim A¤a kim çeflmesâr-› cûduna Maksem-i âb-› hayat menba-› tesnîmdir 1054 Üsküdar Çeflmeleri Su gibi ezber idüb mânâ-y› s›hhat müdâm Teflnegâne lülenin kasd› an› tefhîmdir Halka iflrâb eyleyüb Feyzî didi târîhini Nûfl-› Zemzem ile yek ayn-› ‹brahim’dir 1135 (1722-23) ‹mrahor Camii civar›ndaki bu çeflme, 1930 tarihlerinde y›k›lm›flt›r. Kaynak: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 64) BULGURLU KÖYÜ ÇEfiMES‹ (TEBERDAR MEHMET A⁄A ÇEfiMES‹) Ç eflme, Bulgurlu Caddesi üzerinde ve hangi tarihte yap›ld›¤› kesin olarak bilinmeyen Bulgurlu Camii’nin sa¤ taraf›ndad›r. Bu tamamen kesme tafltan yapt›r›lan çeflmenin sa¤ taraf›nda mermer bir çeflme daha vard›r. Biri halk di¤eri saka çeflmesi olmal›d›r. Çeflmenin ayna tafl› kabartma flekilli olup mermerdir. Bunun iki yan›na bafll›kl› ve yar›m yuvarlak sütun kabartmalar› yap›lm›flt›r. Bunlar›n üzerine korniflli bir al›nl›k yerlefltirilmifltir. Ayna tafl›n›n üzerinde flu Ayet-i Kerîme yaz›l›d›r: Kaal-Allahu teâlâ “Ve sekahum Rabbuhum flerâben tahûrâ” Sene 1292(1875) Arkas›nda kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lm›fl büyük bir haznesi vard›r. Yanyana bulunan bu çeflmelerin suyu, karfl›s›ndaki Küçük Çaml›ca Tepesi’nden ve Çilehane Soka¤›’nda, bir a¤ac›n alt›ndaki p›nardan temin edilmifltir. Yap›ld›¤› tarih bilinmeyen bu çeflmenin önünde bir Bizans lâhdi bulunmaktad›r. Çeflme, flimdiki fleklini 1875 tarihinde alm›flt›r. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 54) Bulgurlu Köyü Çeflmesi BURHAN‹YE ÇEfiMES‹ (ABDULLAH A⁄A ÇEfiMES‹) Ç eflme, Burhaniye semtinde, BurhaniyeAbdullah A¤a Caddesi üzerindedir. Bo¤aziçi Köprüsü yap›l›rken, 1969’da çevre yolu üzerine geldi¤inden flimdiki yerine nakledilmifltir. Bu nakil s›ras›nda, Beylerbeyi Saray› arkas›nda, F›st›kl› Mescit Soka¤› üzerinde ve bu soka¤›n fiehbaz Yi¤it Soka¤› ile birleflti¤i yerde bulunan ve çevre yoluna geldi¤i için y›kt›r›lan Mir-Alem Çeflmesi’nin kitâbesi ile F›st›kl› Mescit avlusunda bulunan 1287 (1870-717) Burhaniye Çeflmesi. Daha genifl bilgi için Bulgurlu Köyü Camii bahsine bak›n›z Çeflme, Bulgurlu Camii ile beraber, Teberdar Mehmet A¤a taraf›ndan yap›lm›flt›r. Semtin Yafll›lar› çeflmeyi hâlâ, Teberdar A¤a Çeflmesi diye yad ederler. Camiin, Fatih Devrinde yap›ld›¤› do¤ru oldu¤u taktirde çeflmenin de o zamandan devrimize intikal etti¤i ortaya ç›kar. 1055 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Burhaniye Çeflmesi’nin yap›mc›s› Abdullah A¤a’n›n flâhidesi. Abdullah A¤a’n›n lâhdi. Yan kapa¤› 1993 yaz›nda baz›kimselerce parçalanm›flt›r. tarihli namazgâh tafl› da getirilerek ilki çeflmenin ayna tafl› üzerine di¤eri ise çeflmenin sol taraf›ndaki küçük bahçeye yerlefltirilmifltir. MirÂlem Çeflmesi bahsine bak›n›z. Set üzerinde bulunan ve soka¤a ismi verilen Abdullah A¤a Çeflmesi’nin karfl›s›nda ve yol afl›r› yerde bir mahalle kuyusu vard›r ki bilezi¤inde: Bi’rü’fl-flifa el-hac Ahmed Süreyya Bey el-Kadirî halile-i / Muhteremesi fierife Hadice Atiyyetullah Han›m el-Kadirî / Hayrat›ndan 25 Nisan 1320 (1904) diye yaz›l›d›r. Tamamen kesme tafltan, tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lan bu meydan çeflmesinin arkas›nda oldukça büyük haznesi vard›r. Kemeri içinde ve mermer ayna tafl› üzerinde yukar›da ad› geçen Mir-Alem Çeflmesi’nin dört m›sral› ve 1242 (1826-27) tarihli kitâbesi; kemeri üzerinde ise alt› m›sral› ve 1253 (1837-38) tarihli çeflmenin kendi kitâbesi vard›r ki fludur: 1056 Zir ü bâlâ ald› kâm Sultan Mahmud-› Adlî’den Kesmesün Mevlâ mübarek flevketin her dideden Siyyema Darü’s-saâd Abdullah A¤a bendesi Mâ icra eylemifldir iç buyur bu çeflmeden Bir mücevher kilkle yazd› Nazif’â tarihin Ayn-› cari k›ld› Darü’s-saâd A¤as› lüleden Sene 1253 Pafla Ç›ra¤› denmekle tan›nan ve saraydan yetiflen Abdullah A¤a, Bafl Musahib, Hazine Vekili ve Hazinedar olduktan sonra Darü’s-saâde A¤al›¤›’na atanm›fl ve 1256 (1840) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Eyüp’te Mihriflah Valide Sultan Türbesi karfl›s›ndaki mezarl›kta ve kap›dan girildi¤ine göre sol taraftaki hazîrededir. Fesli lâhdi üzerindeki kitâbesi yine fiair Nazif A¤a’n›nd›r. Tarih beyti fludur: Hâmem el-has›l Nazif cevher didi tarihini Kabr-i Abdullah A¤a anber manend ola müdam 1256 Cemaziyelâhir (A¤ustos 1840) Kitabelerin yazar› Nazif Mehmet Efendi ‹stanbullu olup ‘Enderun-› Hümâyun’da yetiflti ve H›rka-i Saadet ser-hademesi oldu. 1265 Rebiyülevveli’nde (Ocak 1849) birinci hazine-i hümâyun kethüdas› olup ayn› y›l›n Cemaziye- Üsküdar Çeflmeleri lâhirinin 29’undaki (22 May›s 1849) yang›nda, Alayköflkü önüne geldikte fücceten vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 9. Ada’da ve Gündo¤umu Caddesi’nden ‹nadiye Mescidi Soka¤›’na girildikte sol tarafta, biraz ileride ve fieyhülislâm Mustafa Efendi Sofas›’n›n arkas›ndad›r. Fesli flâhidesinde: Tekyenin alt›nda bir çeflme mevcut olup, üzerindeki kitâbesi fludur: Kurenay› selâtin-i seniyyeden ve eâz›m-› rical-i Enderun-› Hümâyun mülûkânelerinden Hazine-i Hümâyun kethüdas› Mehmed Nazif A¤a 1265 Cemaziyelâhir Hatibzâde Ahmed Danifl A¤a, Galata’da Niflanc› Camii hatibinin o¤ludur. Sadrazam Rag›b Pafla dairesine girip sadaretinde kap›c›lar kethüdas› olmufltur. Sonra kap›c›bafl› ve 1170 Zilkadesinde (Temmuz 1757) Çavuflbafl› oldu. Sonra birtak›m görevlerde bulunduktan sonra 1191(1777)’de Midilli’ye mecburi ikamete gönderildi ve bir sene sonra orada vefat etti. fiairlerimizdendir. Pirî Pafla Mescidi’ne minber koyarak onu cami haline getirdi. Çeflme, vefat›ndan sonra ailesi taraf›ndan ruhu için yapt›r›lm›flt›r. diye yaz›l›d›r. Sicill-i Osmânî yazar›, kendisine Efendi dedi¤i halde kabir tafl›nda A¤a oldu¤u belirtilmifltir. Çeflmenin yan›ndaki namazgâh 7x15 ad›m ebad›nda olup etraf› demir parmakl›k ile çevrilmifltir. Namazgâh tafl›nda: “Kulle mâ dehale aleyhâ Zekeriyye’l-mihrab” 9 Muharrem 1287 (11 Nisan 1870) yaz›s› okunmaktad›r. Bunun yan›nda, Gül Baba’n›n kabri vard›r. Tafl› yoktur. Kemikleri çevre yolunun yap›m› s›ras›nda, Tophanelio¤lu Meydan›’ndaki, etraf› demir parmakl›kl› hazîreden al›narak buraya getirilmifltir. Hazîre, halen mevcut olan dükkanlar›n önünde idi. Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/434-436) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/3180) (Sicill-i Osmânî, 3/397, 4/564) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/26) ÇAVUfiBAfiI AHMET A⁄A ÇEfiMES‹ A ¤a Hamam› karfl›s›nda, Gündo¤umu Caddesi üzerinde ve fiair Naili Soka¤›’n›n bafllang›ç noktas›nda ve sa¤ köflesinde idi. Hemen arkas›nda Feyzullah Efendi Tekkesi, Türbesi ve Mezarl›¤› bulunuyordu. Bu gün yaln›z mezarl›k mevcuttur. Feyzullah Efendi Tekkesi bahsine bak›n›z. Mir’at-i ‹stanbul yazar› diyor ki: “Bu tekyede fieyh Atâ Efendi nam›nda bir zat medfundur. Sâhibu’l-hayrat ve’l-hasenat merhum Çavuflbafl›-i esbak Hatibzâde Ahmed A¤a ruhiçün r›zaen-lillâhi teâlâ 1194(1780)” Hadîkatü’l-Cevâmi yazar›: “Pirî Pafla Mescidi’nin minberini rical-i Devlet-i Aliyye’den ser çavuflan-› esbak Hatibzâde Danifl Ahmed A¤a koymufltur ki, Sultan III. Mustafa Han saltanat›n›n sonlar›nda Ordu-yu Hümâyun’da Sipahiler A¤as› olmufltur. Ve devr-i Hamid Sani’de A¤a-y› Sipahiyan Ahmed A¤a 1191 senesi Bozcaada’ya sürülmüfl; Serü’l-kaza 1192 tarihinde idam edilmifltir” demektedir. fiem’danizâde Tarihi’nde: “1191 Ramazan›n›n dördünde (6 Ekim 1777) sipahiler ulûfesi tamamlanmam›flt›. Sipahiler toplanarak Sipahiler A¤as› olan Hatibzâde Ahmed A¤a’ya hücum ve olay ç›kard›rlar. Ramazan›n alt›nc› gecesi iftardan sonra Midilli’ye sürüldü” demektedir. Çeflme, Feyzullah Efendi Tekkesi Çeflmesi ad› ile ünlü idi. ‹smini tekkenin bânisinden alm›flt›r. 1924 tarihlerinde harap idi. Çeflmenin ayna tafl›na yerlefltirilen 1242 tarihli çeflme kitâbesi için Mir-Alem Çeflmesi bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 108) (Sicill-i Osmânî, I/266 Ahmed Danifl A¤a) (Hadîkatü’l-Cevâmi, I/308) (fiem’danizâde Tarihi, Haz. M. Aktepe, III/49) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, I/59) 1057 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar CEVHER A⁄A ÇEfiMES‹ Ü mraniye’de Cevher A¤a Camii’nin tam karfl›s›ndad›r. Çeflme, oldukça büyük bir haznenin önüne yerlefltirilmifl bir granit sütundan ibarettir. Bu sütun enlemesine delinerek suyu ak›t›lm›flt›r. Sütun üzerinde bir Bizans bafll›¤› bulunmaktad›r. Bu sütunun eflleri Cevher A¤a Camii avlu kap›s›n›n iki yan›nda da vard›r. Ayr›ca bir mermer sütun da Yaln›z Selvi Caddesi üzerinde bulunmaktad›r. Bu sütun ve bafll›klar›n buradaki bir Bizans mabedinden getirildi¤i aç›kt›r. Çeflmenin önünde üç yalak vard›r. 1967’de tamir edilmifl ve ön yüzü tamamen mermer kaplanm›fl ve bu s›rada bir saçakla da muhafaza alt›na al›nm›flt›r. Sütunun sol taraf›ndaki kitâbesi fludur: Ümraniye’de Cevher A¤a Çeflmesi. Ümraniye’de Cevher A¤a Çeflmesi kitabesi. Bâni-i evveli Hakan-› sab›k Cennet-mekân Sultan Abdülhamid Han’›n Ser Müsahibi merhum Cevher A¤a ile 1315 sene-i Hicrî ve Bâni-i sânisi Sultan Mehmet Vahidüddin Han-› sâdis Hazretlerinin cariyelerinden Merhume ve ma¤furetün-leha Cenanyâr Han›m’›n ruhlar› için el-Fatiha 21 Rebiyülevvel 1339 13 Teflrinisâni 1336 Kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere çeflme, 1315 (1897-98) tarihinde Sultan II. Abdülhamit’in (1876-1909) bafl müsahibi Cevher A¤a taraf›ndan yapt›r›lm›fl ve 24 sene sonra Cenan-yar Han›m taraf›ndan tamir edilmifl ve kitâbe bu tamir s›ras›nda konmufltur. Cevher A¤a, 31 Mart Vakas›’nda alakal› oldu¤u gerekçesiyle 28 Nisan 1909 tarihinde tevkif ve Harp Divan›’n›n karar› ile de idam edilmifltir. Kabri, Edirnekap› fiehitli¤i’nde, Çanakkale Abidesi civar›nda, Türkiye’de ilk defa itfaiye teflkilat›n› kuran, Gerçek Davut A¤a sofas›ndad›r. fiâhidesine göre, 1327 Cemaziyelevvelinde (Haziran 1909) siyaseten flehid edilmifltir. Afla¤›daki sat›rlar Ayfle Osmano¤lu’nun Babam Abdülhamid adl› eserinden al›nm›flt›r: “Babam›n flehzadelik zaman›nda Arap Mehmet Pafla’n›n hediyesi olarak babama takdim olunmufl, o zamandan beri babama sad›kane hizmet etmifl ve sarayca namuslu, vicdanl›, saray ananesine vak›f bir a¤a olarak tan›nm›flt›... Kazand›¤› maafliyle Ümraniye’deki camii, mektebi ve vak›flar›n› yapt›rm›fl hay›r sever bir 1058 Üsküdar Çeflmeleri a¤ad›r... Babam›n ikinci Müsahibinin ad› da Cevher A¤a idi. Babamla birlikte Selânik’e gitmifl hastal›¤› sebebiyle s›k›nt›l› hayata katlanamam›fl, Sultanlar’la beraber ‹stanbul’a dönmüfltür.” Çeflme ve cami, 1293 (1876) tarihindeki Osmanl›-Rus Harbi neticesinde, Bulgaristan’dan göç edip, buraya yerlefltirilen Müslüman ahalinin ibadeti ve su ihtiyac›n›n karfl›lanmas› için yapt›r›lm›flt›r. Bundan dolay›, Ümraniye’nin ilk ismi ‘Muhacir Köyü’ idi. Çeflmenin suyu, Büyük Çaml›ca Tepesi’nin eteklerinden getirilmifltir. Cevher A¤a Camii bahsine bak›n›z. Çeflme, yak›n zamanlarda bir ifl han› inflaat› s›ras›nda bulundu¤u yerden sökülerek bilinmeyen bir yere kald›r›lm›flt›r. Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/462) (Ali Cevdet Bey, 31 Mart Hadisesi, fihrist, Cevher A¤a md.) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 221-222) (Ayfle Osmano¤lu, Babam Abdülhamid, s. 83-84) (Sina Akflin, 31 Mart Olay›, fihrist, Cevher A¤a md.) DAYA KADIN ÇEfiMES‹ Ç eflme, Çiçekçi ile Selimiye semtleri aras›nda ve Daya Kad›n Soka¤› üzerinde ve bu soka¤a Harem ‹skelesi Soka¤› bafl›ndaki Namazgâh Meydan›’ndan yüründü¤üne göre, biraz ileride ve sa¤ taraftad›r. Vaziyet krokisi için Daya Kad›n Namazgâh› bahsine bak›n›z. DEM‹RC‹ BABA ÇEfiMES‹ Daya Kad›n Çeflmesi. Ç eflme, Bulgurlu Köyü meydan›nda ve Sar› Gazi Soka¤› üzerindedir. Çeflmenin ön taraf›nda biraz solda Bulgurlu Köyü’nün küçük çarfl›s› bulunmaktad›r. Buradaki ulu ç›narlar›n alt›nda iki k›r kahvesi vard›. Çeflmeye 9 tafl basamakla inilir. Basamaklar›n sa¤ taraf›nda granit ve mermer sütunlar aras›nda demir parmakl›k vard›r. Bu sütunlar›n eski bir eserden getirildi¤i bellidir. Ayazma gibi zemin alt› bir çeflmedir. Zemini tafl döfleli, 3 m. en ve 4.5 m. boyundaki çeflmenin üstündeki ahflap çat›s› yak›n tarihte betona çevrilmifltir. Küçük Mermer ayna tafl›n›n üzerinde ve bir madalyon içinde; Demirci Baba Çeflmesi. “Hâzâ min fadli Rabbî” Kesme tafltan yap›lm›fl büyük haznesi çimento ile s›vanm›flt›r. Mermer ayna tafl› küçük olup bir eyvan kemer içine oturtulmufltur. Kitâbesi bulunmayan bu çeflmenin üstünde, saçakl› ahflap bir çat› bulunmaktad›r. Bâniyesinin, Sultan III. Selim’in süt annesi oldu¤unu semtin yafll› kimseleri söylüyor. Biraz ilerideki meydanda, flimdi bulunmayan namazgâh›n da bu hatuna ait oldu¤u rivayet edilmektedir. Kitâbesi olmad›¤›ndan yap›m tarihi belli de¤ildir. Fakat Selimiye Semti, 1220 (1805-6) tarihlerinde tesis edildi¤ine göre bu tarihlerde veya bir müddet sonra yapt›r›lm›fl olabilir. 1059 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar DEVEC‹O⁄LU ÇEfiMES‹ ayeti ve Sene 1305(1887-88) tarihi yaz›l›d›r. Merdivenin hemen sol dibinde bir kuyu vard›r. Eskiden Zincirli Kuyu diye meflhurdu. Buradaki halk rivayetine göre, çeflme Aziz Mahmud Hüdâyî Hazretlerinin müridlerinden Demirci Baba taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Suyu, arkas›ndaki Han›m Seti Soka¤›’ndan gelmektedir. Meydandaki ulu ç›narlar›n karfl›s›nda kesme kefeki tafl›ndan yap›lm›fl yeni bir çeflme vard›r. fiimdi kuru olan bu çeflmeden, fieftali Suyu da denilen Melek Sima Suyu akard›. 1 925 tarihlerinde harap durumda olan bu çeflme, eski Karacaahmet flimdiki Hakimiyet-i Milliye Caddesi üzerinde idi. ‹skele Meydan›’ndan Ahmediye Meydan›’na kadar olan yol güzergâh›nda sekiz çeflme bulunuyordu ki, bunlardan ikisi hariç di¤erlerinin isimleri belli de¤ildir. Devecio¤lu Çeflmesi’nin on ad›m berisinde, bugün de mevcut olan Devecio¤lu F›r›n› ad›yla bilinen bir f›r›n bulunmaktad›r. F›r›n ismini bu çeflmeden alm›flt›r. Çeflmenin kimin taraf›ndan ve hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤ildir. Kaynak: (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/53) Hadîkatü’l-Cevâmi flu bilgiyi vermektedir: “Bulgurlu Köyü vasat›nda bir miktar meydanc›k ve bir iki ç›nar a¤ac› dahi olup eshab-› hay›rdan bir kimse dahi bir miktar su getirmifltir.” Meydandaki iki ç›nar a¤ac› ile Bulgurlu Camii önündeki iki ç›nar a¤ac›n›n 500-550 senelik oldu¤u söylenmektedir. Mehmed Hafid Efendi 1212 (1797) tarihinde yazd›¤› eserinde, “Bulgurlu Köyü’nde Demirci Suyu flöhretiyle maruf suyun idrar söktürmesi bir derece meflhurdu ki, ‹stanbul etraf›nda de¤il belki alemde misli yoktur.” demektedir. Duduo¤lu Çeflmesi’nin yeri. Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/256) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/3121) (Mehmed Hafid Efendi, Mehahü’l-Miyah 1212, s. 8) DO⁄ANCI HASAN PAfiA ÇEfiMES‹ Ç eflme, bugünkü Üsküdar Kaymakaml›¤› binas›n›n yerinde idi. Çeflmenin üzerinde Hasan Pafla S›byan Mektebi bulunuyordu. Çeflme, mektep ve cami gibi 955 (1548) tarihinde Do¤anc› Hasan Pafla taraf›ndan yap›lm›flt›r. 1925-30 tarihlerinde mevcuttu. Mektep daha evvel y›k›lm›flt›. Kaymakaml›k binas› yap›l›rken kald›r›lm›flt›r. Çak›rc›bafl› Hasan Pafla Camii bahsine bak›n›z. Kaynak: (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/70) DUDUO⁄LU ÇEfiMES‹ Ç eflme, Allame Sokak ile Duduo¤lu Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde idi. Bugün yanl›z kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yap›lan harap haznesi durmaktad›r. Arkas›ndaki sokaktan dolay› Miro¤lu Çeflmesi de denilen çeflme, Balyan Ailesi’nden olup 1866 tarihinde Hassa Mimar› olan Agop Bey 1060 Üsküdar Çeflmeleri taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Kendisinin Üsküdar Surp Haç Kilisesi ile yak›n iliflkisi vard›. Agop Kalfa, 1875’te Paris’te vefat etti¤ine göre, çeflmeyi bu tarihten evvel yapt›rm›fl demektir. Agop Bey’in bundan baflka, Selâms›z ve Yenimahalle’de, Ermeni Kiliseleri civar›nda dört çeflmesi daha vard›r. Kaynaklar: (5.1. Vak›f Defteri, No. 1357. Defter, 1930’da yeni harflere çevrilmifltir.) (Mir’at-i ‹stanbul 1314, s. 131) DUDULLU KÖYÜ ÇEfiMES‹ (AD‹LE SULTAN ÇEfiMES‹) Ç eflme, yukar› Dudullu Köyü’nde ve eski Ankara Yolu üzerindedir. Mermer ayna tafl›n›n üzerine bir servi kabartmas› yap›lm›fl olup, bu tafl›n iki yan›na oluklu mermer sütunlar yerlefltirilmifltir. Aln›na ve bir madalyon içine su ayeti hak edilmifltir. Bunun alt›nda alt› sat›r halinde haz›rlanm›fl flu kitâbe bulunmaktad›r. Aliyye-flân-› ismet menkibet Adile Sultan kim Elinden cârî her suya su gibi ihsân-› bî-pâyân fiehid-i Kerbelâ aflk›ndan dil-cû çeflme yapd›rd› Nezirin görmemifldir böyle yerde dide-i devrân Dahi zîr-i zeminden yeryüzüne eyledi cârî Bu âb-› hofl-güvâr› nûfl ide insân ile hayvân Merâm bu âb içen abdest alan bir Fatiha okusun Revân-› Hazret-i Mahmûd Han’› eylesün flâdân Kalender ç›kd›lar Üçler didiler yaz bu târîhi Revan bir çeflme yapd› Hakk yolunda Adile Sultân 1304(1886) Kitâbenin flaire olan Adile Sultan taraf›ndan kaleme al›nd›¤› san›lmaktad›r. Adile Sultan için Valideba¤› Kasr› bahsine bak›n›z. Dudullu’da Adile Sultan Çeflmesi. Çeflme, ilk önce 1122 (1710) tarihinde ve Sultan III. Ahmet (1703-1730) devrinde yapt›r›lm›flt›r. Bânisi belli de¤ildir. Bunu, flimdiki çeflmenin yap›m› s›ras›nda yerinden al›narak sol tarafa, k›r kahvesinin önüne yerlefltirilen büyük ayna tafll› kitâbeden ö¤reniyoruz. Bu tafl üzerinde üstten alta do¤ru, 1275, 1214, 1122 tarihli kitâbeler bulunmaktad›r. Alttaki tek m›sral› kitâbe fludur: Düfldü yek-fikre de tayi’ ruham-› berrak 1122 Tayi kelimesi baz› kitaplarda tarih fleklinde yaz›lm›flsa da do¤ru de¤ildir. Çeflme ilk yap›m›ndan 94 sene sonra, 1214 (1799) tarihinde Enderunî Haf›z Abdülkerim Dudullu’da Adile Sultan Çeflmesi kitabesi. Çeflme, Sultan II. Mahmut’un ruhu için k›z› Adile Sultan (1826-1899) taraf›ndan flimdiki flekliyle yeniden yapt›r›lm›flt›r. Suyu 500 m. mesafeden gelmektedir. Çeflmeye arkam›z› dönüp bakarsak ileride bir tepe görürüz. Çeflmenin suyu iflte bu tepeden gelmektedir. Burada 7-8 su bacas› vard›r. Tepe ile çeflme aras›ndaki araziden su yolu geçti¤inden, Adile Sultan taraf›ndan sat›n al›narak vakfedilmifltir. Böyle olunca üzerine hiç bir inflaat yap›lamamaktad›r. 1061 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar ihya edilmifltir. Bunu da yukar›da yeri belirtilen kitâbeden ö¤reniyoruz. Üç sat›r halinde haz›rlanm›fl olan alt› m›sral› kitâbe fludur: Gazi Han Mahmud iflbu çeflme-i dîrîneyi Gördü akmaz emr idüb tecdîd-i bünyâd eyledi Kesilüb sonra der-i Dudullu halk teflne-dil iken Genc-i dâr Usta yine anlar› dil-flâd eyledi Söyledi Fevzî kulu cevher gibi târihîni fievknihal Usta nev çeflmesin âbâd eyledi 1275 Bu kitâbe de, 1214 tarihli kitâbenin üzerine hak edilmifltir. II. Mahmut’un Hazinedar Ustas› olan fievknihal Kad›n 24 Rebiyyülevvel 1277(10 Ekim 1860) tarihinde vefat etmifltir. Muhteflem lâhdi, ‹stanbul’da Sultan II. Mahmut Türbesi bahçesinde ve kap›dan bahçeye girerken sa¤ taraftad›r. Kitâbesi çok girift olup Abdülfettâh imzal›d›r. Dudullu’da Adile Sultan Çeflmesi kitabesi. A¤a taraf›ndan ikinci defa yapt›r›lm›flt›r. Bunu da, yukar›da yeri belirtilen kitâbeden ö¤reniyoruz. Bir sat›r halinde haz›rlanm›fl olan iki m›sral› kitâbe fludur: Sâhibu’l-hayrât ve’l-hasenât Enderun-› Hümâyun’dan ç›kma Haf›z Abdülkerim A¤a 1214 Dudullu’da Adile Sultan Çeflmesi Namazgâh›’n›n mihrap âyeti. Bu yaz›, 1122 tarihli kitâbenin üzerine yaz›lm›flt›r. Çeflme bu yenilenmesinden 61 y›l sonra, 1275 (1859) tarihinde, Sultan II. Mahmut’un saray ustalar›ndan fievknihal Usta taraf›ndan tekrar Kitâbe yazar› Fevzi Efendi, Nakflibendiyye tarikinden olup, 28 R. ahir 1318 (25 A¤ustos 1900)’da ‹stanbul’da Karagümrük semtindeki evinde vefat ederek, Fatih Türbesi hazîresine gömüldü. Kanunî Sultan Süleyman’›n (1520-1566) Sultan IV. Murat’›n (1623-1640), Avc› Mehmet’in (1648-1687), Sultan III. Selim’in (1789-1808), Sultan II. Mahmut’un (18081839) ve nihayet Sultan Abdülaziz’in (18611876) Üsküdar’dan hareketle Dudullu üzerinden Alamda¤›’na tenezzühe ve ava gitmeleri çeflmenin daha evvelki bir tarihte yap›lm›fl olabilece¤ini akla getirmektedir. Sultan Murat Köflkü bahsine bak›n›z. Haydarpafla-‹zmit demiryolunun yap›lmas› ile önemini kaybeden eski Ba¤dat Yolu’nun 1875 tarihinden sonraki ihmal üzerine elden ç›kmas›, Üsküdar-Dudullu yolunun önem kazanmas›na sebep olmufltur. Bu yol Üsküdar’› ve dolay›s› ile ‹stanbul’u Anadolu’ya ba¤layan yegâne kara yolu oldu¤undan, çeflme bir menzil çeflmesi haline gelmifltir. Fakat Evliya Çelebi Üsküdar’› Anadolu’ya ba¤layan tek yolun Ba¤dat Caddesi olmad›¤›n›, o yolun yan› s›ra Üsküdar-Dudullu-Sar›gazi-Samand›ra-Molla Fenâri Caddesi’nin de oldukça önemli bir ulafl›m yolu oldu¤unu söylemektedir. Bu yol, Naldöken Caddesi ad› ile meflhur idi. 1062 Üsküdar Çeflmeleri Mehmet A¤a Çeflmesi kitabesi. Çeflmenin ön ve sol taraf›ndaki mermer yalaklar sonradan doldurulmufltur. Çeflmenin sol taraf›nda ve k›r kahvesinin burada bulunan kap›s› önünde, yap›lan kanal kaz›s› s›ras›nda, iki granit sütunun topra¤a dik bir vaziyette gömülü oldu¤u görülmüfltür. Çeflmenin etraf›nda da üç mermer sütun vard›r. Üsküdar’da, bilhassa Ümraniye ve Toptafl› Semtleri’nde görülen granit sütunlar, Alemda¤›’n›n bat›s›ndaki Çavuflbafl› Çiftli¤i civar›nda bulunan granit masifinden elde ediliyordu. Buradan al›nan tafllar manda arabalar› ile Toptafl›’na nakledilir ve orada ifllenerek top güllesi haline getirilirdi. Toptafl› ismi buradan gelmektedir. Bizans devrinde faaliyet gösteren bu ocaklar ‹stanbul’un fethi s›ras›nda da kullan›lm›flt›r. Rahmetli ‹brahim Tan›fl›k Bey’in ‹stanbul Çeflmeleri, adl› eserinde verdi¤i H. 1142 tarihlerinin yanl›fll›kla yaz›ld›¤› san›lmaktad›r. Çeflme “Üsküdar Belediyesi’nce cadde üzerindeki yerinden al›narak 1988 y›l›nda flimdiki yerine nakledilmifl ve onar›lm›flt›r.” Bu s›rada da bahçedeki eski kitâbeli ayna tafl› çeflmenin sa¤ taraf›ndaki yüzüne yerlefltirilmifl ve etraf› da tanzim edilmifltir. EL-HAC KIZLAR A⁄ASI MEHMET A⁄A ÇEfiMES‹ (KEMERALTI ÇEfiMES‹) Ç eflme, Atpazar› ad›yla meflhur semtte ve Toptafl› Caddesi ile Valide-i Atik Çeflme Soka¤›’n›n birleflti¤i köflededir. Tamamen kesme tafltan yap›lm›fl yanyana üç çeflmedir. Üstü çat›s›z oldu¤undan arkas›ndaki evin bahçesi olmufltur. Yol seviyesi yükseldi¤inden yalaklar› toprak seviyesinde kalm›flt›r. Atpazar›’nda bulundu¤undan enlemesine infla olunmufl ve önüne de üç büyük yalak yerlefltirilmifltir. Ortadaki çeflmenin kemeri üzerine güzel celî bir hat ile yaz›lm›fl dört m›sral› flu kitâbe hak edilmifltir: Mehmed A¤a ol kan-› mürüvvet Kemine bende-i sultan-› kiflver Bina-y› çeflmesine dendi tarih Sebil oldu cihanda mâ-i Kevser Kitâbenin alt›nda rakam yaz›l› de¤ildir. Fakat tarih m›sra› ebced hesab›na vurulunca 998 (1589) tarihi ç›kmaktad›r. Çeflme, bu semtin ilk tarihi eseridir. Atpazar›’nda Mehmet A¤a Çeflmesi. Çeflmenin haznesinin üzeri namazgâht›r. Adile Sultan Namazgâh› bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/334-336) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 9/4752) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 112-123, 126, 129-130, 132, 134, 138, 180 Adile Sultan md.) (Ç. Uluçay, Harem’den Mektuplar, 1956, s. 120-123) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 418) (Türk Dili ve Ed. Ans. Dergâh Yay. 3/213) (fi. Kayabo¤az›, ‹stanbul ve Dolay› Co¤rafyas›, 1942, I/29) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 6/92-93) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/7) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 127) 1063 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Mehmet A¤a için A¤a Camii ve Yeniçeflme bahislerine bak›n›z. El-hac Mehmet A¤a Çeflmesi’nin sökülmesiyle ortaya ç›kan haznesi. Mimar Sinan’›n hayat›n› ve eserlerini yazm›fl olan Saî Mustafa A¤a, Mehmed A¤a’n›n vefat›na flu tarihi düflürmüfltür: Mehemmedin ide pür nur kabrin ol Hâdi 999 El-hac K›zlara¤as› Mehmet A¤a Çeflmesi ve çevresi. Mehmet A¤a, bu çeflme ile beraber cami ve mektep de yapt›rm›flt›r. Cami, çeflmenin karfl›s›nda idi. Hadîkatü’l-Cevâmi yazar›, bu mabedi A¤a Camii ad›yla kaydetmifltir. Cami, bir kemer üzerine oturtulmufl oldu¤undan Kemeralt› Camii ad› ile an›l›yordu. Çeflme de bu isimle biliniyordu. Fakat suyu ac› oldu¤undan “Ac› Çeflmeler nam›yla da yad” olunmakta idi. Çeflme, Mart 1993 tarihinde, Üsküdar Belediyesi’nce sökülmüfl ve hemen arkas›ndaki bir apartman›n yan duvar› üzerine yeniden monte ve önü de tanzim edilmifltir. Bu sökme s›ras›nda çeflmenin arkas›nda, bir tonoz galeri ve üç ayr› toprak künk su yolu ortaya ç›km›flt›r. Toprak alt›nda kalm›fl olan yalaklar› da meydana ç›kar›ld›¤›ndan, çeflme yüksek ve ihtiflaml› bir görünüm kazanm›flt›r. Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi 2/218) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/258-260) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 125) (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/68) EL-HAC KIZLAR A⁄ASI MEHMET A⁄A ÇEfiMES‹ Çeflme, Tabaklar Camii Soka¤› ile Balc›lar Yokuflu’nun birleflti¤i yerde ve Tabaklar Camii Soka¤›’n›n sa¤ köflesindedir. Karfl› köflede Nuri Baba’n›n ve az ileride de Balc› Baba’n›n aç›k türbeleri vard›r. Çeflmenin arkas›nda ise, ayn› tarihte yapt›r›lan bir namazgâh bulunuyordu. Hemen gerisindeki bostanlara bir çok apartmanlar yap›lm›flt›r. Çeflme, klâsik Türk çeflme mimarîsine uygun olarak, kesme tafltan yap›lm›flt›r. Kemeri üzerinde flu kitâbe bulunmaktad›r: Sâhibu’l hayrat Darü’s-saâde A¤as› merhum ve ma¤fur Mehmed A¤a’n›n âsâr-› celilesidir. 995 (1587) Bu çeflmeyi yapt›ran Mehmet A¤a’n›n di¤er eserleri için Mehmet A¤a Camii bahsine bak›n›z. Çeflme, Tabaklar Camii ile ayn› senede yap›lm›flt›r. Debba¤lar Camii vaziyet krokisine bak›n›z. 1064 Üsküdar Çeflmeleri Mehmet Raif Bey; “Bedevî Tekkesi mukâbilinde Valide-i Atik vakf›ndan bir çeflme mevcuddur” diyerek bu çeflmenin Toptafl› Camii Vakf›na mülhak oldu¤unu kaydetmifltir. Mehmet A¤a, “Rikab-› Hümâyuna arz sunup” Toptafl› Camii’nin iki taraf›na kubbeler ilâve edilmesine çal›flm›fl ve bunda da baflar›l› olmufltur. Kendisi, ‘Evkaf-› selâtin’ naz›r› idi. Hazret-i Sultan Mahmud ‹bn-i fiah Abdülhamîd Ab-› rûy-i âl-i Osman hasbim nûr-› müstedâm Saltanat-› taht›nda Allahü azimü’fl-flan an› .......................murad› üzre k›lsun fladkâm Bârekallah kasr-› âlâ hem makâm-› dilgüfla Haher-i ümmet penâh›na itâs› ihtirâm Ya’ni Esmâ Sultan aleyhü’fl-flân-› h›divin haheri Ced-be-ced der ensâb der hor ana a’lâ makâm Bâb-› vâlâs›nda yapd› ayn-› âb-› cân feda Cedd-i pâkin rûhun ihyâ ide Hayyü’l-enâm Tab-› lutf›n dâ’imâ flâd ömrün efzûn eylesün Sâhibu’l-hayrât içün budur du’âm›z subh ü flâm Bir güzel târîh didi Yaver Teberdar bendesi Yapd› Esmâ Sultan âb› ayn-› Kevser iç müdâm 1248 (1832) Mehmet A¤a Namazgâh Çeflmesi’nin kitabesi. El-hac K›zlara¤as› Mehmet A¤a Namazgâh Çeflmesi. Esma Sultan Kasr› bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/260) (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 122) (Sicill-i Osmânî, 4/128-129) ESMA SULTAN ÇEfiMES‹ Ç eflme, Esma Sultan’›n K›s›kl›, Sar›kaya mevkiinde bulunan kasr›n›n büyük kap›s› yan›nda idi. 1920-25 tarihlerinde y›k›lm›fl veya y›kt›r›lm›fl ve büyük mermer kitâbesi, Çaml›ca Çakalda¤› Mezarl›¤› kap›s› önüne getirilerek musalla tafl› olarak kullan›lm›flt›r. 1988 tarihinde, bu güzel hatl› kitâbe ortadan ikiye ayr›lm›fl ve kald›r›larak mezarl›k kulübesinin arkas›na at›lm›flt›r. Yedi sat›r halinde haz›rlanm›fl olan kitâbe fludur: Esma Sultan Çeflmesi’ nin k›r›lan kitabesinin bir parças› Esma Sultan Çeflmesi kitabesinin di¤er parças›. 1065 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar na etmifltir” diyor. Fakat gerek Esma Sultan ve gerekse Safiye Sultan Çeflmesi’nden bahsetmiyor. ‹htimal Mektep, mescidin karfl›s›nda ve eski bofl arsan›n yerinde idi. Bu arsaya sonradan Üsküdar Santral binas› yap›lm›flt›r. ESMA SULTAN ÇEfiMES‹ Esma Sultan Çeflmesi ve çevresi. B ugün mevcut olmayan bu çeflmenin Bulgurlu Mescit karfl›s›nda oldu¤unu Abdülkadir Erdo¤an Bey’in yay›nlad›¤› Üsküdar Su Yolu Haritas› adl› risaleden ö¤reniyoruz. Bu eserde çeflme, soldan birinci koldaki çeflmeler aras›nda ve alt›nc› s›rada gösterilmifltir. Bugün, Bulgurlu Mescit karfl›s›nda bir çeflme daha vard›r. Bu, 1142 (1729-30) tarihinde yapt›r›lan Safiye Sultan Çeflmesi’dir. Birbirine bu kadar yak›n yapt›r›lan bu çeflmelerden birinin Saka Çeflmesi olmas› ihtimali vard›r. Hadîkatü’l-Cevâmi, Bulgurlu Mescit’i yazarken: Fatih Sultan Mehmet Han Çeflmesi. “Karibinde olan mektebi, Mehmet A¤a ad›ndaki bir hay›r sahibi 1090 (1679) senesinde bi- Çeflmenin bânisi, Esma Sultan, III. Ahmet’in k›z› olup 14 Mart 1726 tarihinde do¤mufltur. fiubat 1743’te ve 16 yafllar›nda Yakup Pafla ile evlenmifl, bunun 1744’te ölümünden sonra, Haziran 1757 tarihinde Muhsinzâde Mehmet Pafla ile evlendirilmifl ve 13 A¤ustos 1788 tarihinde ve 61 yafl›nda oldu¤u halde vefat etmifltir. Vasiyeti gere¤ince, Eyüp’te kocas› yan›na gömülmüfltür. Kabri, Eyüp Sultan Türbesi’nden flad›rvanl› avluya aç›lan ç›k›fl koridorunun sa¤ taraf›ndaki mezarl›kta olup etraf› demir bir flebeke ile çevrilidir. Sultan I. Abdülhamit’in k›z› Esma Sultan’dan ay›rmak için birincisine büyük, ikincisine de Küçük Esma Sultan denmifltir. Ölümünden sonra, Eyüp’teki yal›s› ile Çaml›ca’da Sar›kaya mevkiindeki muhteflem saray› Küçük Esma Sultan’a intikal etmifltir. Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, I/18-19) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, I/164) (‹stanbul Ans. 10/5307) (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/237) FAT‹H SULTAN MEHMET ÇEfiMES‹ Ü sküdar’›n bu ilk çeflmesi, Salacak ‹skele Soka¤› ile Salacak ‹skelesi Arka Soka¤›’n›n birleflti¤i köflededir. Yeri için Silâhtar Mustafa Pafla Çeflmesi bahsine bak›n›z. Tamamen kesme tafl kapl›, iki metre eninde, iki metre boyunda ve 1.5 metre yüksekli¤indeki bu küçük çeflmenin çat›s› da kesme tafltan, harpufltal›d›r. Yol seviyesi yükseltildi¤inden bugün yar› yar›ya topra¤a gömülmüfltür. Sa¤ taraftaki küçük ayna tafl›n›n üzerinde bir tas gözü vard›r. Önünde, kuyu bilezi¤ini and›r›r bir yalak veya bulgur dö¤me teknesi bulunmaktad›r. Hiçbir yerinde kitâbesi yoktur. Semtin ilk eseri, Salacak Camii ismiyle de an›lan Fatih Camii oldu¤una göre, çeflmenin de 1066 Üsküdar Çeflmeleri cami ile beraber 1458-60 tarihlerinde yap›ld›¤› söylenebilir. Bu semtin yafll›lar› hâlâ çeflmeyi Fatih Çeflmesi diye yad ederler. geleyen ç›nar a¤ac› bugün de mevcuttur. Namazgâh tafl› 1925-30 tarihlerinde duruyordu. Çeflmenin üzerindeki kitâbe fludur: Kaynak: (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/53) “Ve min el-mâi külle fley’in hayy” FAT‹H SULTAN MEHMET ÇEfiMES‹ Ç eflme, Salacak vapur iskelesinin hemen yan›nda ve Salacak ‹skelesi Soka¤›’n›n sol taraf›nda idi. Karfl› köflesinde ise, Hatice Sultan Çeflmesi bulunuyordu. Biraz ileride ve bu soka¤›n, Salacak ‹skelesi Arka Soka¤› ile birleflti¤i köflede, bugün de mevcut olan, Fatih’in bir çeflmesi daha vard›r. ‹lk çeflmeden günümüze tonoz bakiyesi kalm›flt›r. ‹kinci çeflmenin, Salacak Camii’nin yap›l›fl› s›ras›nda 1458-60 tarihlerinde yap›ld›¤› san›lmaktad›r. ayet-i kerimesi, alt›nda: Kurena-y› Hazreti fiehriyari’den merhum Mehmed Besim Bey’in zevcesi / Fat›ma Nazîre Han›m taraf›ndan sevab› ruh-› müflarünileyhe olmak / üzere r›zaen-lillah müceddeden infla etdirilmifldir. 1310 (1892) Besim Bey, Hassa Alay Kâtibi Mehmed Servet Efendi’nin o¤ludur. Yetifltikten sonra “Karin-i Sultanî olarak ulâ s›n›f-› evvele kadar” yükselmifltir. 1308 senesi sonlar›nda (1891) vefat etti. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/460) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 54) (Sicill-i Osmânî, 2/19 Besim Bey) (‹nal, Son Sadrazamlar, fihrist) (Uzunçarfl›l›, Midhat Pafla ve Taif Mahkumlar›, fihrist, Besim Bey md.) Kaynak: (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/54) FATMA NAZ‹RE HANIM ÇEfiMES‹ Bulgurlu Köyü civar›nda, Libade Suyu yak›n›nda, Gaziler otobüs dura¤› yan›nda ve Bulgurlu Caddesi üzerindedir. Cadde köflesinden yüründü¤üne göre, biraz ileride ve sa¤ taraftad›r. Yol seviyesinin yükseltilmesiyle aln›na kadar topra¤a gömülmüfl oldu¤undan karfl›s›na mermer, yeni bir çeflme yapt›r›lm›flt›r. Suyu daima akan bu çeflmenin üzerine; “Toygar, yapt›ran Oflu Muhammed ve efli Memnune Albayrak 1990” diye yaz›lm›flt›r. Halk aras›nda Toygar Çeflme diye an›lmaktad›r. Toygar Hamza Camii ile bir alakas› olmal›d›r. Suyu eski çeflmeden getirilerek ak›t›lm›flt›r. Mahalle muhtar›, eski çeflme kitâbesinin yerinden ç›kar›lm›fl oldu¤unu ve temizlenerek yeni çeflme üzerine yerlefltirilece¤ini söylemifl oldu¤u halde bugüne kadar yerlefltirilmemifltir. Eski çeflme kesme tafltan yap›lm›fl olup arkas›ndaki sette bir namazgâh vard›. Namazgâh› göl- FATMA SULTAN ÇEfiMES‹ Ç eflme, Atpazar› semtinde ve bugün mevcut olmayan meflhur Sulu Han’›n karfl›s›nda idi. K›zlara¤as› Hac› Beflir A¤a Çeflmesi bahsine bak›n›z. Çeflme, 1915-20 tarihlerinde y›k›lm›fl ve yedi sat›r halinde, ondört m›sral› kitâbesi, Üsküdar Yeni Cami avlusuna getirilmifltir. Musalla tafl›n›n arkas›nda ve Yeni Cami su deposunun önünde bulunan bir kitâbenin yan›nda, Sultan III. Ahmet’in Darüssaâde A¤as› Hac› Beflir A¤a’n›n 1141 tarihli çeflmesinin kitâbesi de vard›r. Mahirzâde fiakir Mustafa Efendi’nin yazm›fl oldu¤u kitâbe fludur. Hazret-i Sultan Ahmed Han-› salis kim an›n Âb-› adlidir iden ba¤-› cihan› tâbnâk Hakdan ayr›lmaz o yekta z›ll-› Rabbü’l-âlemîn Sayel sahib sayeden k›lmaz kabul infikak Kurretü’l ayn› cenâb-› Fâtma Sultan ki oldur Ol h›dîv-i evvelîn satr-i kitâb-› nesl-i pâk Ol semiyy Hazret-i Zehra’y› s›ddîka hisâl Ser-i vâlidân saâdetle olunca feyz-nâk 1067 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Bu mu’alla çeflmesâr-› pâki ihyâ eyledi Olmufl iken teflne-lebler k›llet-i mâdan helâk Badi hayrat olan Sultan Zehra hilkat› ‹tmesin ömründe Mevlâ pür-melâl ü gussa-nâk fiakir’â gördükde itmâm›n didim târîhini Fat›ma Sultan yapd› çeflme-i pür nûr pâk 1141 (1728) daima istifade ederdi. Lâle sefalar›n›n, Ç›ra¤an e¤lencelerinin en revnakl›s› Befliktafl’ta Fatma Sultan Saray›’nda yap›l›rd›.” Fakat bu güzel günlerin ard›ndan üzüntülü günler gelmifl ve 28 Eylül 1730 tarihinde patlak veren Patrona Halil ‹syan› neticesinde efli ‹brahim Pafla öldürülmüfl ve mallar› da ya¤ma edilmiflti. Çeflmenin yap›mc›s› olan Fatma Sultan, III. Ahmet’in k›z› ve Nevflehirli ‹brahim Pafla’n›n eflidir. 22 Eylül 1704’te do¤mufltur. Babaannesi, Üsküdar Yeni Camii’nin bânisi Gülnufl Emetullah Valide Sultan’d›r. O tarihten k›sa bir zaman sonra yaz›lan bir halk destan›nda flu k›ta görülmüfltü: Fatma Sultan 14 Nisan 1709 tarihinde ve dört yafl›nda oldu¤u halde, fiehit Ali Pafla ile niflanlanm›fl fakat Pafla’n›n 5 A¤ustos 1716’da Petervaradin Meydan Muharebesi’nde flehit olmas› üzerine 20 fiubat 1717 tarihinde ve onüç yafl›nda oldu¤u halde ‹brahim Pafla ile Eyüp’te Valide Sultan Saray›’nda evlendirilmifltir. Bu tarihte ‹brahim Pafla 60 yafllar›nda olup evli idi. Bir o¤lu, yetiflmifl k›zlar› ve damatlar› vard›. K›zlar›ndan Fatma Han›m, Kaptan Pafla Camii’nin bânisi Kaymak Mustafa Pafla ile Hibetullah Han›m ise Hüdâyî Aziz Mahmud Efendi Camii avlu kap›s›n›n yan›ndaki çeflmeyi yapt›ran Kethüda Mehmet Pafla ile evli idi. Fatma Sultan’›n bu evlilikten Mehmet Bey isimli bir o¤lu dünyaya gelmifltir. Fatma Sultan, 17 Recep 1143 (3 Ocak 1733) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Yeni Cami Türbesi bahçesindedir. Vefat›nda 29 yafl›nda olan Fatma Sultan’›n oyma çiçeklerle süslü mezar tafl› üzerinde flu kitâbe bulunmaktad›r: fiehriyâr-› sab›k Ahmed Han-› âlî hazretin Zübde-i silk ü benat› iffet ü takvâ ile Eyledi zevcinden üç y›l sonra dünyâdan vedâ Cem’ ide Cennetde Mevlâ devlet-i ukbâ ile Ta’miyeyle nâse târîhin k›l imâ Vehbi’yâ Fat›ma Sultan’› Allah haflr ide Zehra ile 1145 1068 Var›n söylen o¤lum giysin karay› Ç›raklar›m gitsin beni aray› Harab olsun Üsküdar’›n saray› Düflmanlara kald›¤›na yanar›m Eski Saray’a gönderilen Fatma Sultan buradaki elemli hayata ancak üç sene tahammül edebilmifl ve kendisinin Befliktafl’taki Ç›ra¤an Saray›’na naklini istemiflti. Ricas›n›n kabulü üzerine Befliktafl’a gelen Sultan, burada k›sa bir zaman sonra vefat etmiflti. Fatma Sultan Saray› bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (A. Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 175) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/1707) (Sicill-i Osmânî, 1/61) (A. Refik, Lâle Devri) (A. Refik, Tarihte Kad›n Simalar, s. 59) (Hadîkatü’l-Cevâmi, 1/156) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 17/b) (A. Erdo¤an, Üsküdar Su Yolu Haritas›) (Lady Montegue, Türkiye Mektuplar›, Tercüman Yay›nlar›, s. 115) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 10/5579-5580, 5582) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/32) FETH‹ AHMET PAfiA ÇEfiMES‹ Ç eflme, Fethi Ahmet Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Pafla, babas› Rodosî Hac› Haf›z Ahmed A¤a’n›n Karacaahmet Türbesi karfl›s›nda ahflap olarak inflaa ettirdi¤i camii, 1272 (1855-56) tarihinde kârgir ve fevkânî olarak bina etmifl ve alt›na da bir çeflme yapt›r›lm›flt›. Fatma Sultan, Üsküdar’a efli ile birlikte bir su getirmifltir. Fatma Sultan-‹brahim Pafla Suyu bahsine bak›n›z. Kendisinin Salacak ‹skelesi üstünde muhteflem bir saray› vard›. Ayr›ca, ‹stanbul Valili¤i’nin karfl›s›nda hâlâ tonoz duvarlar› görülen bir camii bulunuyordu. Kad›köy-K›s›kl› tramvay yolu yap›l›rken yol geniflletilmifl ve bu s›rada yola ç›k›nt› yapm›fl olan çeflme, geriye çektirilen mezarl›k duvar›n›n önüne nakledilmifltir. Bu nakil s›ras›nda Himmet Dede’nin kabri de buradan ihtifal ile kald›r›larak flehitlikteki flimdiki yerine götürülmüfltür. Taflç›lar Camii bahsine bak›n›z. “Fatma Sultan, devrin meflk ve ahenginden Çeflme Nuh Kuyusu Caddesi ile Miskinler Üsküdar Çeflmeleri Tekkesi Soka¤›’n›n (flimdiki Bulvar) birleflti¤i yerde ve bu soka¤›n sol köflesinde idi. Ampir üslûbundaki bu yekpare mermer çeflmenin düz ayna tafl› ayn› zamanda kitâbesini de ihtiva ediyordu. Ayna tafl›n›n iki yan›na dört köfle birer sütun yerlefltirilmifl ve üstten bir lento ile birlefltirilmifltir. Bir k›tadan oluflan dört m›sral› kitâbesi fludur: Zir-i camiden hizaya nakl ile bu çeflmesâr Tarz-› nev üzre binâ oldu nefis ü bî-hemal Aç›lub lüle-i zerrîn geldi bir târîh fievket Hamdü lillah teflne-gâne akd› mânend-i zülâl 1272 Fethi Ahmet Pafla’n›n flahsiyeti için ayn› isimle an›lan camii bahsine bak›n›z. Çeflme, 1970 tarihlerinde yol geniflletilmesi neticesinde ortadan kald›r›lm›flt›r. Kitâbeden, çeflmenin 1855 tarihinden evvel, ahflap camiin alt›nda oldu¤u ve bu tarihte camii ile bir hizada yeniden yap›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Kitâbe yazar› fievket Mehmet Efendi, 1219 (1804)’te ‹stanbul’da do¤du. Divan Kalemi’nde Arabî ve Farisî tahsil etti. 1270 (1853)’te kap› kethüdas› olup sonra vefat etti. fiairdir. Eser-i fievket isminde bir telifi vard›r. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 116) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/446) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/34) (Sicill-i Osmânî, 3/174-175) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/403) GENÇ MEHMET PAfiA ÇEfiMES‹ A tpazar› Mevkii’nde, Toptafl› Caddesi ile Beygirciler Soka¤›’n›n birleflti¤i köflededir. Hemen arkas›nda, Hac› Bedel Mustafa Efendi Camii vard›r ki 1720 tarihinde Atpazar› Osman Efendi taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Karfl›s›nda, yol afl›r› yerde ise, Saçl› Halil Efendi Türbesi vard›r. Bu güzel görünümlü çeflmenin yüzü, tamamen mermer kapl›d›r. Saçakl› çat›s› kiremit örtülü idi. Dilimli kemerinin üzerinde fiair Rahmi Mustafa Efendi’nin, yedi sat›r halinde haz›rlad›¤› ondört m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: Menba-› cûd ü kerem kulzüm-› zehhâr-› himem Mâlik-i hüsn-ü fliyem zîver-› silk-i vüzerâ Sadr-› cem kevkebe hem-nâm-› halilü’r-rahmân Ki odur maide-bahflâ-y› gürûh-› fukara Maksem âb gibi neflr-i keremdir kâr› N’ola devrinde suyun bulsa cihân ser-tâ-pâ Ne-aceb o¤lu dahi mâil-i hayrat olsa Çünki evlâddad›r s›rr-› vücûd-› aba Vâlid-i mâcidine peyrev olub el-hâs›l Yapd› bu çeflme-i dil-cûy› Musahib Pafla ‹steriz Hakk’dan o destûr-› cemîlü’fl-fliyemi Eylesün s›hhat-i câvide muvaffak Mevlâ Didi bu m›sra-› bâlâ ile Rahmî tarih Zemzemi nâsa sebîl itdi Mehemmed Pafla 1141 (1728-29) fiair Rahmi Efendi, Bab-› Ali’den yetiflti, Genç Mehmet Pafla’n›n divan kâtibi ve sonra Tersane Kâtibi oldu. Ahmet Pafla’n›n ‹ran sefaretinde vak’anüvislik göreviyle ‹ran’a gitti. Dönüflünde tersanede Kurflunlu Mahzen’e kâtip oldu. 27 Ramazan 1164 (19 A¤ustos 1751)’de gayet korktu¤u vebadan vefat etti. Edirnekap›s› Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Divan› vard›r. fiehzade Seyfeddin Çeflmesi bahsine bak›n›z. Çeflmenin bânisi Mehmet Pafla, Damat Nevflehirli ‹brahim Pafla’n›n, Fatma Sultan’dan olmayan o¤ludur. Fatma Sultan’›n da ‹brahim Pafla’dan Mehmet Bey isminde bir o¤lu olmuflsa da 1150 (1737) tarihinde vefat etmifl ve 3 Ocak 1733’te ölen annesinin yan›na gömülmüfltür. Genç Mehmet Pafla’n›n Annesi Hanife Hatun olup 1124 (1712) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 4. Ada’da ve Seyyid Ahmet Deresi’nin di¤er kolu üzerindeki büyük Nevflehirli Sofas›’ndad›r. Tavus kuyruklu flâhidesi mevcuttur. Mehmet Pafla babas›n›n zaman›nda ve küçük yaflta vezir oldu¤u için Genç lâkab› ile an›lm›flt›r. 6 Mart 1724’te, III. Ahmet’in henüz onbir yafl›nda bulunan k›z› Atike Sultan ile evlendirilmifltir. Atike Sultan Çeflmesi bahsine bak›n›z. Genç Mehmet Pafla, Atike Sultan ile evlendikten sonra senenin baz› aylar›n› Salacak üstündeki Fatma Sultan Saray›’nda geçiriyordu. 1069 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar K›fll›k kona¤› ise, ‹stanbul’da Büyük Postahane’nin arka taraf›nda ve set üzerinde idi. Babas› ‹brahim Pafla, bu konak civar›ndaki sebil, mektep, çeflme ve hamam› çevreyi imar etmek gayesiyle yapt›rm›flt›. Babas›n›n vefat›ndan sonra, Befliktafl’ta Yahya Efendi Dergâh› önündeki sahilhanesinde oturmufltu. Mehmet Pafla, Selânik ve Bursa valiliklerinde bulunmufl ve 1147 (1734-35)’te hastal›kl› oldu¤u için emekli olmufltur. Sara illetine tutuldu¤undan kimseyle konuflmaya mecali olmay›p inziva köflesinde kendi haliyle meflgul idi. Babas›n›n feci flekilde öldürülüflünü hiç bir zaman unutamayan Pafla, büyük bir korku içinde 2 Muharrem 1182 (1 Haziran 1768)’de vefat etti. Kabri, fiehzadebafl›’nda babas›n›n yapt›rm›fl oldu¤u sebilin hazîresindedir. Genç Mehmet Pafla Çeflmesi, Mart 1993 tarihinde Üsküdar Belediyesi’nce restore edilmifltir. Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 1/61 Fatma Sultan; 1/123 ‹brahim Pafla; 2/376 Rahmi Efendi) (Hadîkatü’l-Cevâmi, 1/41) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 124) (Çeflmizâde Tarihi, Haz. B. Kütüko¤lu, s. 93) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 3/122) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 170) (M. Aktepe, Patrona ‹syan›, s. 48) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/69) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/338) (Abdülkadir Erdo¤an, Üsküdar Su Yolu Haritas›) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 55) (Divan-› Rahmî, ‹stanbul Üni. Kütüp. T.Y. No: 503 ve 2007) GÜLNUfi EMETULLAH VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ Ç eflme, Hakimiyet-i Milliye Caddesi ile Balaban Caddesi’nin birleflti¤i köflede, Gülnufl Emetullah Valide Sultan’›n ayn› tarihte infla ettirdi¤i muhteflem sebilinin sa¤, camiin avluya aç›lan kap›s›n›n sol taraf›ndad›r. Gülnufl Emetullah Valide Sultan Çeflmesi. 1070 1958 tarihine kadar karfl›s›nda Bitpazar›, sol taraf›nda ve yol afl›r› yerde, Karacao¤lan Soka¤›’n›n sa¤ köflesinde, önceden Yeniçeri Kullu¤u olan eski Üsküdar Emniyet Amirli¤i binas› ve bunun sa¤ taraf›nda da Halim Gülüm Tekkesi bulunuyordu. Bu görkemli çeflme, Gülnufl Valide Sultan taraf›ndan 1121 (1709-10) y›l›nda yapt›r›lm›flt›r. Çeflme tamamen mermerden yap›lm›flt›r. Taflç›l›k sanat›n›n yüksek bir örne¤i olan bu çeflme, devrinin en güzel eseridir. Zarif ayna tafl›, kabartma, tas içinde meyve ve vazo içinde çiçek motifleri ile bezenmifltir. Ayna tafl› üzerinde kemer görevi gören yelpaze biçimindeki flekil bu tarihlerde yay›lmaya bafllam›flt›r. Bunun üzerinde ve iki yanda flekilli iki topuz ç›kma ve bunlar›n üzerinde ise, Taib Ahmed Efendi’nin ta’lik yaz›s› ile haz›rlanm›fl ondört m›sral› kitâbesi bulunmaktad›r: Mehd-i ulyâ devha-i gülflen-sarây-› saltanat Mader-i Sultan Ahmed Han fârûk-ihtisâb Yümn ile tarh-efgen-i bünyâd olub bu çeflmeye Eyledi dil-teflnegân-› Üsküdar’› neflve-yâb Oldular gark-› zülâl-i çeflmesâr-› mekremet Can verirken bir içim su hasretinden fleyh ü flebâb Gelsün ‹skender içüb bulsun hayât-› sermedî Gezmesün zulmetde var-iken bu ayn-› müstetâb Âlem-i dünyâda bu ecrin mükâfat› muhâl ‹de Kevser ile Cennet’de telâfi Ebû Türâb Üsküdar Çeflmeleri Derc idüb bir beyte Tâib iki tarih-i latîf Her gelen atflana der H›zr eyleyüb sevk-i savab Vâlide Sultan bünyâd itdi bu nev çeflmeyi 1121 Ruh-i pak-i Mustafa aflk›na gel iç âb-› nâb 1121 Çeflme yüzünün etraf›n›, setlerden bafllay›p kitâbenin üstünden dönerek giden güzel, zarif ve gösteriflli bir kornifl dolaflmaktad›r. Camiin iç avlusundaki flad›rvan›n, sebilin ve türbenin saçaklar›na da bu flekilde kornifller yerlefltirilmifltir. Bu kornifller istalaktitlidir. Çeflmenin aln›ndaki bezeli sorguç fleklindeki taç pek güzeldir. Gülnufl Sultan ile kitabenin flairi Ahmed Taib için Yeni Valide Camii bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/424) (Sicill-i Osmânî, 2/107) (Türk Dili ve Ed. Ans. 4/85) Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Teravih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 68) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/298) (Gezi Notu) (Sicill-i Osmânî, s. 1/242) (Konyal›, ‹stanbul Abideleri, s. 124) Gülnufl Valide Sultan Çeflmesi’nin kitabesi. HACI MEHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹ Ç HACI HASAN A⁄A ÇEfiMES‹ eflme, ‹cadiye Tepesi eteklerinde, Çifte Bakkal semtinde, Çaml›ca Caddesi ile Türkan Hatun Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdedir. Ç Y›¤ma tafltan yap›lm›fl olan çeflmenin her taraf› çimento ile s›vanm›flt›r. Genifl yüzündeki ayna tafl› üzerinde üç sat›r hal›nda flu kitâbe bulunmaktad›r. ‹stanbul Çeflmeleri, adl› k›ymetli eserinde merhum ‹brahim Tan›fl›k Bey; Mekke-i Mükerreme’de vefat eden Bedestanî Çerkes Hac› Mehmed Efendi’nin ruhuna Fatiha 1347 (1928) eflme, Nuhkuyusu Caddesi üzerinde ve Kartal Baba Tekkesi’nin sa¤ taraf›nda idi. Bugün mevcut de¤ildir. Bânisi Hac› Hasan A¤a adl› bir hay›rseverdir. “Üzerinde flu tarih beyti ile biten bir buçuk k›tal›k bir kitâbesi vard›: Lülesinden Hamidâ tarihi oldu reflhadar K›ld› bir pakize su Hac› Hasan A¤a revan 1244 (1828)” demektedir. Kitâbenin yazar› Hamid Ahmet Efendi’dir. Hâcegândan Nazif Efendi’nin o¤ludur. Kethüda Kalemi’nde bulunup hâcegândan olarak yükseldi. Galata Mevlevihanesi fleyhi Galip Dede’nin etkisinde kalarak Mevlevî oldu. Yeniköy’de, evinde otururken 80 yafllar›nda oldu¤u halde, 1248 (1832)’de vefat etti. Toplanm›fl divan› vard›r. Hac› Mehmet Efendi Çeflmesi. 1071 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Çeflmenin suyu, arkas›nda, ‹cadiye Tepesi’ ndeki bir haneden demir boru ile getirilmifltir. Çeflme, Çiftebakkallar ad› ile an›lan semtte idi. Burada küçük bir çarfl› ve dört yol a¤z›nda 500 senelik ulu bir ç›nar a¤ac› vard›. Bu muhteflem an›t a¤aç, Çiftebakkallar ile Kuzguncuk aras›nda uzanan derenin kapat›larak asfalt yol haline getirildi¤i 1976 senesinde hiç gere¤i yokken kesilerek yok edildi. HACI MEHMET NAK‹ (HACI RIZA EFEND‹ ÇEfiMES‹ HACILAR ÇEfiMES‹) Ç eflme, Seyyid Ahmet Deresi’ndeki ‹ranl›lar Camii’nin sa¤ taraf›nda ve yemek tevzi edilen meydan›n önündedir. Ayna tafl› ayn› zamanda kitâbeyi havidir. Bunun etraf›n› bir kesme tafl çerçeve çevirmifltir. Üç k›tal›k kitâbesi Farsça’d›r. Tarih beyti fludur: Hast çü tarih zehi güftemefl Anki ezin ab-› hurd nufl had 1321 (1903) Alt ‹hsaniye’de Haf›z ‹sa A¤a Çeflmesi. Bânileri Hac› Mehmet ve Hac› R›za adl› iki ‹ranl›’d›r. Kaynak: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/466) (Gezi Notu) HACI SEL‹M A⁄A ÇEfiMES‹ Ç eflme, Tembel Hac› Mehmet Efendi Mahallesi’nde, Selâmiali Efendi Caddesi üzerinde ve Hac› Selim A¤a Kütüphanesi yan›nda bugün mevcut olmayan fevkânî Hac› Selim A¤a S›byan Mektebi’nin alt›nda ve kap›s›n›n iki yan›nda idi. Süleymaniye Genel Kitapl›¤› fotokopi arflivinde 20 numara ile kay›tl› bulunan vakfiyesinden ö¤rendi¤imize göre çeflme; “Mekteb-i flerif ve kütüphane-i lâtif binalar›” ile beraber 1196 (1782) tarihinde yapt›r›lm›flt›r. Yine bu vakfiyede: “Kapu ittisalinde kain (olan) çeflme-i mâ-i lezize haf›z-› tas olup beher yevmî mekteb-i merkum kapusunu feth ve i¤lak (aç›p kapama) ve derun ve bî-rununu (içini d›fl›n›) tathir ve tanzif (temizleme) ve çeflme-i merkûma tas›n› ref ve ta’lik (çeflmenin su tas›n›n kald›r›lmas› ve as›lmas›) ve h›fz eyleye yevmi befl akçe vazifeye mutasarr›f ola” denilmektedir. Çeflme, mektep ile beraber y›kt›r›lm›fl ve ayna tafl› ile yar›m daire fleklindeki mermer yala¤› kütüphane bahçesine nakledilmifltir. Selim A¤a kütüphanesi ve mektebi bahislerine bak›n›z. Mektep kap›s›n›n iki taraf›nda bulunan ve bu küçük çeflmeciklerden sol taraf›ndakinin üzerinde “Ve sekahum rabbuhum flerâben tahûrâ”, sa¤ taraf›ndakinin üzerinde ise “aynen yeflrebu bihâ tusemmâ Selsebîlâ” ayet-i kerimeleri yaz›lm›flt›. 1937 senesinde y›k›lm›flt›r. Kaynak: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 137) HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMES‹ K üçük ‹hsaniye semtinde, ‹hsaniye Camii Soka¤› ile ‹hsaniye ‹skelesi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve birinci soka¤›n sa¤ köflesindedir. Hemen arkas›nda, Sultan II. Osman’›n mahalle ile beraber 1169 (1755-56)’da yapt›rd›¤› ‹hsaniye Mescidi bulunuyordu. Bugün yaln›z arsas› mevcuttur. Çeflmenin ön taraf› ise bir yar halindedir. Sahile dar ve dik bir merdivenle inilir. Eski fiirket-i Hayriye vapurlar› gü- 1072 Üsküdar Çeflmeleri nün muayyen saatlerinde buradaki vapur iskelesine u¤rayarak yolcu al›rlard›. Bu yak›n zamana kadar böyle idi. Çeflme yekpare mermerdendir. Kitâbesini de ihtiva eden ayna tafl›n›n iki yan›na sütun kabartmalar› yap›lm›flt›r. Bu tafl›n üzerinde bir kornifl ve en üste de bir madalyon içinde 1238 (1822) tarihi yaz›l›d›r. Madalyonun üzerinde bulunan üçgen al›nl›¤›n kenarlar› yaprak motifleri ile bezenmifltir. Haznesi ise pek harapt›r. Çeflmenin önünden Çiftekayalar Mevkii’ne inen, eski Saray Yolu Kas›m-Aral›k 1991 tarihinde beton merdiven olarak yeniden yapt›r›lm›fl ve bu s›rada ç›k›fl istikametinde ve sa¤ tarafta yolun bafllang›c›nda bulunan 22 ad›ml›k harpufltal› eski korkuluk duvar› y›kt›r›lm›flt›r. Halbuki bunun korunmas› gerekirdi. Çok harap duruma gelen çeflmenin arkas›ndaki mescit yeniden yapt›r›lm›flt›r. Çeflmenin, sekiz sat›r halinde haz›rlanm›fl olan onalt› m›sral› kitâbesi fludur: Hazret-i Sultan Mahmud-i Adli dâdin kemteri Ya’ni ‹sa A¤a ki ol zât-› pâk-i esh›yâ Hâliyâ Darü’s-saâde A¤as› âlicenâb Hazin-i Rabb-› kerîm ma’den-i cûd-u atâ Nef’-i çün bu çeflmeyi yapd› umûma bî-garez Hâl ü flân› merhametdir cümle nâsa da’imâ Kemâl-i sarf-› himmet eyleyüb tekmil-i hayr itdi Ola flâyân-› dergeh-i kabûl Hazret-i Mevlâ Gazanfer A¤a içün idüb bu çeflmeyi infla Vire lûtf-› âmiminden ana ecr-i lâ-yuhsâ Bi-hamdillah vücûd› masdar-› âsâr-› hayr oldu Kime tevfik olur böyle eser bu çeflme-i zîba ‹lâhî devlet ü ikbal ü ömrün ber-devâm eyle Yaz›lsun defter-i hayr› müdâm oldukça bu dünyâ Dall zamle hâtif-i gayb söyledi târîhini Çeflme-i aynü’l-hayâtdan iç suyu eyle du’a 1238 Ra. 10 Çeflme, 25 Kas›m 1822’de K›zlar A¤as› Gazanfer A¤a’n›n ruhu için yapt›r›lm›flt›r. Bânisi Haf›z ‹sa A¤a için di¤er çeflmesi bahsine bak›n›z. Gazanfer A¤a, 1603’te idam edildi¤ine göre çeflme ölümünden 219 sene sonra yap›lm›fl demektir. Gazanfer A¤a için Ayr›l›k Çeflmesi bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 1/319) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 75-76) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/416) (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/53) HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMES‹ Ç eflme, Karacaahmet Türbesi önünden ‹brahim A¤a Mahallesi’ne giden eski ad› Ba¤dat Yolu olan Miskinler Tekkesi Soka¤› (flimdi bulvar) üzerinde ve sol taraftad›r. Yak›n Haf›z ‹sa A¤a Çeflmesi. Kitabesine kadar topra¤a gömülü durumda iken, 1998 senesi sonunda Üsküdar Belediyesi taraf›ndan görüldü¤ü flekilde yenilenmifltir. ‹sa A¤a Çeflmesi (Miskinler Tekkesi Çeflmesi). 1073 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Miskinler Tekkesi’nde (Haf›z ‹sa A¤a) Çeflmesi’nin kitabesi. tarihe kadar yan›nda ve arkas›nda Miskinler Tekkesi ve müfltemilât› vard›. Çeflmenin karfl›s›nda ve yol afl›r› yerde, Tepebafl› Mezarl›¤› yan›nda, Hac› Hüseyin Hayri Pafla’n›n 1282 (1865-66) tarihinde yapt›rm›fl oldu¤u kubbeli sebili ve fierif Kuyusu mahalli bulunmaktad›r. Osmanl›-Ampir üslûbunda yap›lm›fl olan çeflmenin mermer yüzü, çok büyük bir haznenin ortas›ndad›r. Bu yüzün iki yan› kesme taflt›r. fiekilli ayna tafl›n›n iki yan›na dört köfle sütun kabartmalar› yap›lm›flt›r. Bu sütunlar›n üzerine, çeflmenin kemeri ile kitâbesini biribirinden ay›ran bir kornifl yerlefltirilmifltir. Bunun üzerinde ise, her sat›r›nda dört m›sra olmak üzere, 34 m›sral› bir kitâbe bulunmaktad›r. Kitâbenin iki yan›, yine dört köfle sütun kabartmal› olup bunlar üzerine mermer çam kozala¤› flekilleri oturtulmufltur. Bu kozalak flekillerine, Çavufldere’deki Ümmügülsüm Han›m Çeflmesi’nde de raslâmaktay›z. fiekilli al›nl›¤›n›n ortas›nda ve bir madalyon içinde, Sultan II. Mahmut’un tu¤ras› bulunmaktad›r. Çeflmenin ehramvarî dam› tafl kapl›d›r. Bu muhteflem menzil çeflmesinin kitâbesi Enderunî Vâs›f Osman Bey taraf›nda söylenmifl ve meflhur hattat Mustafa Rak›m Efendi hatt›yla da yaz›lm›flt›r. Menba’-› cûy-i inayet maksem-i âb-› kerem Hazret-i Sultan Mahmûd Han-› ‹skender-vakar Âbrû-y› flân-› devlet-der bahr-i saltanat Kulzüm-› zehhâr-› himmet dâver-i gevher-nisâr 1074 Kilk-i lutf› bendegâne lü’le-i ayn-› atâ Cûd-› tab’› kiflver-i ihsâne bahr-i bî-kenâr Âlemi sîrâb-› feyz-i cûy-bâr-› hayr idüb Gülflen-i mülke su verdi ol fleh-i âlî-tebâr Sû-be-sû ma’mûr idüb dünyây› ol flâh-› cihân Yapd› âlemde nice âsâr-› hayr-› bî-flümâr Dâ’imâ böyle cihânda vaz’-› âsâr eyleyüb Old›¤› çün mâ’il-i hayrât o flâh-› kâm-kâr Meslek-i flâhânesine eyleyüb âlem-sülûk Hayra meyl itdi cihân›n meflreb-i bî-ihtiyâr Bak vekîl-i kenz-i flâhî Haf›z ‹sa nâm A¤a K›ld› bu hayrât-› dilcûy› binâya ibtidâr Celb idüb vakf-› Selimiye’den âb-› dil-keflin Eyledi bu çeflmeyi ibn-i sebîle yâd-gâr Hiç söz olmaz tarh›na bu çeflmesâr-› himmetin Nakfli zîba resmi dil-cû âb-› sâf› hofl-güvâr fierbet-i kand ile hem-ta’m old›¤›n gûfl eyleyüb Teflnedir hâlâ bu flîrîn cûya flâh-› Kandehâr Varsa bu da’vâm› inkâr eyliyen gelsün beri ‹flte humas flerbeti iflte bu flîrîn cûy-bâr Bir midir bu mâ-i flîrîn ile hiç âb-› hayât Bunda hem safvet nümâyân hem letâfet âflikâr Hakk bu kim bu hayr ü âsâr ile flâh-› âleme Eyledi celb-i du’â atflandan leyl ü nehâr Tûl-› ömr ile mu’ammer idüb ol flâhenflehi Mazhar-› tevfîk ide zât›n cenâb-› Girdgâr Sâye-i flâhîde Hakk ol sâhibu’l-hayrât› da Eyliye dil-hâh› üzre feyz-yâb ü behre-dâr Oku Vâs›f su gibi târîh-i cevher-mâyesin Gel su iç k›l Hakk’a hamd iflte mu’allâ çeflmesâr 1226 (1811) Ketebe el-abdu’d-daî Mustafa Rak›m gufire zünubehu Kitâbenin hattat› Mustafa Rak›m Efendi, Ünyeli’dir. Afla¤›daki sat›rlar Cevdet Tarihi’nden al›nm›flt›r: “15 fiaban günü de eski sadr-› Anadolu Mustafa Rak›m Efendi yetmifl yafl›nda öldü.....kardefli ‹smail Efendi, Zühdü takma ad›yla meflhur hattat olup Rak›m Efendi ise hatt›n her fenninde ve ressaml›k sanat›nda büyük yetenek kazanm›fl, baflka fenlerde bile söz sahibi olarak büyük ve zengin kimselere hat” ö¤retirdi. “Bu y›l ölümünde (15 fiaban 1241/25 Mart 1826) vasiyeti üzerine Karagümrük taraf›nda Zincirlikuyu çevresindeki arsada defnolundu. Sonra da yan›na medrese yap›ld›.” Kitâbe yazar› Enderunî Vâs›f Osman Bey, 15 Ramazan 1240 (3 May›s 1825) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Üsküdar’da Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 1. Ada’da Karacaahmet Türbesi’nden ‹brahima¤a’ya giden bulvar›n sol tara- Üsküdar Çeflmeleri f›nda ve fiehitlik Kap›s›’ndan, caddeye paralel 70 ad›m ileride ve set üzerindedir. Etraf›na ve kendi kabri üzerine yeni kabirler yap›ld›¤›ndan tafl› ç›kar›larak bir a¤aca dayanm›flt›r. Molla sar›¤› da yok olmufltur. Mezar›n›n tanzim edilmesi lâz›md›r. Kitâbesi fludur: hülislâm oldu. Vefat› 1826’ dan sonrad›r. Hüve’l-Bâkî Mîr-i Vâs›f dem-i fevtinden olunca âgâh Yakd› âsâr›n› da cân-› ahibba gibi âh Azm-i dîvân-› Hudâ eyleyene âsând›r Yani mecmua de¤il eylese dünyây› tebâh Düflmen-i flöhret imifl el-hak o dervifl-nihâd Bu kadar olsa olur mahv-i vücûd eyvallah ‹ki cevherden ay›rd› bizi bir günde felek Diyelim haflre kadar kang› birine eyvâh Baksana gülflen-i efkâr›n› k›ld› sûzân Eylemifl bâ¤-› fenâdan ne kadar istikrâh Enderûn’dan ân› itmifldi çerâ¤-› hâss› Hâcegân zümresine mülhak idüb fiahenflâh fiuarâ mâtem idüb yazd› mücevher târîh Ruhu Osmane ide Vâs›f’› terfik ‹lâh Ruhiyçün el-Fatiha sene 1240 fî 15 Ramazan Topkap› Saray› üçüncü avlusunda ve Darü’ssaâde A¤al›¤› dairesi duvar›nda gördü¤üm bir kitâbede flunlar yaz›l›d›r: Kabrin arkas›nda, biraz ileride “Mekteb-i Harbiye ders naz›rlar›ndan ve Yanya Müdafii ve Çanakkale Muharebeleri’nde kolordu Kumandan›” büyük asker ve eflsiz insan merhum Esad Pafla (1862-1952)’n›n bir top namlusunu and›ran flâhidesi; solunda 23 Ramazan 1184’te vefat eden Halil Pafla’n›n k›z›n›n; 1199’da vefat eden ‹smail A¤a’n›n ve önünde 15 Safer 1249’da vefat eden Salih A¤a’n›n o¤lu Osman Efendi’nin kabirleri vard›r. Mezar tafl›ndaki fliir, hakiki dostu Keçecizâde ‹zzet Molla’n›n eseridir. ‹zzet Molla’n›n bas›lm›fl divan› ve tabii ve aç›k dille yaz›lm›fl güzel flark›lar› vard›r. Mesalâ flu: O gül endam bir al flala bürünsün, yürüsün Ucu gönlüm gibi ard›nca sürünsün, yürüsün en güzel eserlerinden biridir. Çeflmenin bânisi ‹sa A¤a Saray-› hümâyun a¤alar›ndan olup Sultan Mahmut’un cülûsunda (28 Temmuz 1808) hürmet ve sadakatine mebni musahib-i padiflahî ve sonra hazine vekili sonra da hazinedar oldu. 1230 fievvalinin dokuzunda (14 Eylül 1815) Darü’s-saâde A¤as› oldu. 1239 Muharreminde (Eylül 1823)’te azl edildi. 1242 (1826) senesinden sonra fiey- Çeflmenin kitâbesinde bulundu¤u halde, divana bir beyit eksik yaz›lm›flt›r. Bu nefis kitâbenin mutlaka bulundu¤u yerde korunmas› lâz›md›r. “Bais-i tarih budur ki Üsküdar’da Du’a Meydan›’nda (eskiden hacca giden kimseler miskinler tekkesi önünde dua ettiklerinden buraya Dua Meydan› denirdi. M.N.H) ihyas›na muvaffak oldu¤um çeflme-i lâtifin vakf-› flerifi fazilesinden olmak üzere yedi kimseye onbefler gurufldan cem’an senevî yüzbefl gurufl, Darü’s-saâdetü’fl-flerife A¤as›’na mahsus olan odaya yedi adet Yasin-i flerif cüzi hasbeten-lillâhi teâlâ beher liyali cum’ada k›ra’at olunmak içün vaz olunub evvelâ imam, a¤ay› Darü’s-saâdetü’flflerife ve ana mülhak olarak alt› nefer dahi ki cümleten yedi nefer kimesneler feth ü k›ra’at ve üç ihlas-› flerif münciye ve salavatü ba’de’lk›raat akabinde fievketlû Efendimiz Hazretleri’nin ez diyad-› ömr-i flahaneleri ve Haremü’flflerifeyn Oca¤›’n›n devam› çün du’a ve beyn’elhafakin medfun olan mevtalar›n ervah-› tayyibelerine ihdas› ve sene hitam›nda mebla¤-› mezburu mütevelli olan kimesneler eda eylemek flart›yla iflbu hayrat-› müberrat›m vakf-› flerife merbuten hüsn-ü tanzim olunub bu mahalle kayd olundu. Bais-i vaz’ hâzâ li’t-tarih li sâhibu’l-hayrat ve’lhasenat Haf›z ‹sa A¤a’y› Darü’s-saâdetü’fl-flerife” 1231 (1816) Kaynaklar: (Enderunî Vâs›f Osman Bey Divan›, Süleymaniye Kütüp. Hac› Mahmut Efendi Bölümü, No: 5101/258) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 1910) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 92) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/431) (Sicill-i Osmânî, 3/612 ve 4/600) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 36) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 395) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 12/184) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/408, 416) (‹nal, Son Hattatlar, s. 273, 476) (S. Eyice, ‹stanbul-fiam-Ba¤dat Yolu Üzerindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 13, s. 119) (M. Kemal Özergin, Üsküdar-Bostanc›bafl› Güzergâh› Kitâbeleri, s. ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 13, s.111-124) (Gezi Notu) (S. N. Ergun, Mezar Kitâbeleri, 1932, s. 22) (Atâ Tarihi III, ‹stanbul 1292, s. 165-166) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/42) (Tarihîi Osmânî Encümeni Mecmuas›, cüz: 8, sene: 1326, s. 458) 1075 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar HAFIZ ‹SA A⁄A ÇEfiMELER‹ Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k ‹stanbul Çeflmeleri, 2/418) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 74) B u büyük çeflme, eski Çatmac›lar yeni Dr. S›tk› Özferendeci Soka¤› ile eski Çit, yeni Neyzenbafl› Halil Can Soka¤› aras›nda uzanan ve Sultan II. Osman taraf›ndan ‹hsaniye Mahallesi ile beraber 1169 (1755) tarihinde yapt›r›lan Büyük ‹hsaniye Camii’nin sa¤ taraf›nda olup abdest musluklar› mahalli olarak infla edilmifltir. Dört kal›n a¤aç sütunlara oturtulmufl ahflap bir saçak alt›nda bulunan mermer ayna tafll› dokuz çeflmeci¤in arkas›nda büyük bir haznesi vard›r. Üzerinde üç sat›r halinde haz›rlanm›fl flu kitâbe bulunmaktad›r: Hâliyâ Darü’s-saâde A¤as› Nam› Haf›z ‹sa nef’-i cihân Eyledi bu çeflmenin bünyad›n› Hasbeten-lillah içün râh-› revân Her gören der barekallah görmedik Böyle zîba çeflme-i Kevser-niflan 1240(1824) ‹sa A¤a’n›n bundan baflka Üsküdar’da iki ve onun oldu¤u san›lan bir çeflmesi daha vard›r. ‹hsaniye Çeflmesi bahsine bak›n›z. Çeflmeciklerin yan›nda mermer bir abdest teknesi vard›r. 1301 (1883)’te Serasker Nam›k Pafla’n›n o¤lu Cemil Pafla taraf›ndan ‹sa A¤a çeflmecikleri tamir ettirildi¤i ve üzerindeki saçak yapt›r›ld›¤› s›rada infla ettirilmifltir. Nalçac› Halil Tekkesi Camii bahsine bak›n›z. HAL‹FE ÇEfiMES‹ Bu çeflmenin, bugünkü Kap›a¤as› mevkiinden ileride, Ba¤larbafl›’na yak›n bir mahalde oldu¤u bilinmektedir. Kimin taraf›ndan ve hangi tarihte yap›lm›fl oldu¤u belli de¤ildir. Vak›f Sular Müdüriyeti defterinde: “Medine-i mezbûre haricinde Halife Çeflmesi kurbünde ba¤lar derununda” diye ad› geçmektedir. ‹brahim Pafla Suyu, dolay›s›yla ismi zikredildi¤ine göre, çeflme 1725 tarihinden evvel yap›lm›fl olmal›d›r. Bugün mevcut olmad›¤› gibi hangi tarihte y›k›ld›¤› da malum de¤ildir. Kaynak: (N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 223) HANIM N‹NE SUYU ÇEfiMES‹ Ç eflme, Bulgurlu Köyü yak›nlar›nda ve Libadiye Caddesi üzerinde ve fiekerci Masla¤› Soka¤› ile Üçp›nar Soka¤› aras›ndad›r. Suyu daima akan bu çeflme, 1930 tarihinde beton olarak flimdiki flekliyle yeniden yap›lm›flt›r. Sivasl› Yetimo¤lu Ahmet Efendi taraf›ndan gerçeklefltirilen bu onar›m s›ras›nda çeflme eski hüviyetini tamamen kaybetmifltir. Bu çeflmenin yak›n›nda, 1310 (1892) tarihli Fatma Nazîre Han›m Çeflmesi vard›r. Üzerinde dört sat›r halinde bir kitâbesi olan basit bir çeflmedir. Han›m Nine suyu, Çilehane yan›ndan bir s›z›nt› halinde akmakta iken, siyahî yafll› bir kad›n de¤ne¤inin ucu ile iz aça aça flimdiki yerine getirmifl ve daha sonra da çeflme yap›lm›flt›r. Bu yüzden suya Han›m Nine suyu ad› verilmifltir. Haf›z ‹sa A¤a Çeflmeleri. 1076 Kaynaklar: (Gezi Notu) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/3115) Üsküdar Çeflmeleri HASAN BEY ÇEfiMES‹ K örbakkal semtinde, Divitçiler Sokak ile Hac› fievket Sokak aras›nda ve Hasan Bey Sokak üzerinde olup çok harap bir durumdad›r. Tonoz çat›s› çökmüfltür. Kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lan bu çeflmenin ayna tafl› ve kitâbesi mevcut de¤ildir. Kaynak: (Gezi Notu) HASAN ÇAVUfi ÇEfiMES‹ Ç eflme, eski Toptafl› Caddesi üzerinde ve Darü’fl-flifa (eski T›marhane) kap›s›n›n sa¤ taraf›ndad›r. Kitâbesi d›fl etkenlerin zoru ile yer yer okunmaz hale gelmifltir. Yaz›s› çok girifttir. 1940 tarihlerinde ‹stanbul Çeflmeleri adl› eserin yazar› ‹brahim Tan›fl›k Bey, bu kitâbenin tarihini 987(1579) olarak okumufltur ki, yanl›flt›r. Dört s›ra halinde yaz›lm›fl olan kitâbesi fludur: “Ve seka-Allahu flerâben tahûrâ” Valide-i Sultan Murad Han-› ûla Dürretü’t-tâc ana kim hayr’ün-nisâ Cami ve han ve imaret yapd›rup Bu arada eyleyüb âlî bina Çün Çavufl Hasan gelüb oldu emin Yapd›rup bu çeflmeyi ak›td› mâ Teflne-diller geldikçe nûfl idüp Bâis-i hayr içün itsünler du’â Hâtif-i kudsî didi târîhini Ayni ile âb-› Kevserden ola ... yazd› sene ve seb’a ve elf târîhini Seb’a ve elf, 1007 (1598) tarihini göstermektedir. Rakam yaz›l› de¤ildir. Çeflme, cami ve darü’fl-flifa’n›n inflas›ndan 16 sene sonra kesme tafltan yap›lm›flt›r. Yüzü flifahanenin cephesine yerlefltirilmifl olup haznesi içeridedir. Kafl kemeri eyvan fleklindedir. Ayna tafl› küçüktür. Hasan Çavufl, Kanunî Sultan Süleyman’›n 1566 tarihindeki vefat›nda, o¤lu II. Selim’i saltanata davet için, Zigetvar’dan Kütahya’da S›çanlu Sahras›’nda bulunan fiehzade Selim’e gönderilmifl ve bunun için de, Sokollu Mehmed Pafla’n›n bir mektubu kendisine verilmifltir. Hasan Çavufl Çeflmesi. Zigetvar’dan son süratle hareket eden Hasan Çavufl, sekiz günde ‹stanbul’a ve dört günde de S›çanlu Sahras›’na (Afyon bat›s›, Sincanl›) gelmifltir. 14 Rebiyülevvel 974 (29 Eylül 1566)’da Kad›köyü’ne gelen fiehzade Selim, buradan Üsküdar Bahçesi’ne geçerek bahflifller da¤›tm›flt›r. Sonra ayn› gün, Lala Hüseyin Pafla, hocas› olup 979 (1571) tarihinde vefat ederek fieyh Vefa Türbesi önüne defn edilen Atâullah Efendi ve Müsahib Celâl Bey (fiair, öl. 982/1574) ve sair a¤alar, tu¤lar, alay bayraklar›, yedekleri ve solaklar› ile Üsküdar ‹skelesi’ne gelmifllerdir. Burada fiehzade Selim, Bostanc›bafl› Davut A¤a’n›n haz›rlad›¤› saltanat kay›¤› ile ‹stanbul’a geçmifltir. Sultan II. Selim, 1 Ramazan 982 (15 Aral›k 1574) tarihinde vefat etti. Sultan III. Murat’›n tahta davet mektubunu yine Hasan Çavufl, Manisa’ya götürmüfl ve bu sebepten dönüflünde ve 18 Ramazan 982 tarihinde çavuflbafl›l›¤a terfi ettirilmifltir. Kaynaklar: (Tarih-i Selânikî, Haz. M. ‹pflirli, s. 40, 98-99, 104-105, 204, 311) (Daniflmend, Kronoloji, 2/359, 422, 469) (Gezi Notu) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 74) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/258) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/29) 1077 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar HASEK‹ ‹SMA‹L A⁄A ÇEfiMES‹ B u çeflmenin bulundu¤u mevki belli de¤ildir. Ayvansarayl› Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde, bu çeflmenin Rum Mehmet Pafla Camii yak›n›nda bulundu¤unu söylüyor. Halen, fiemsi Pafla Caddesi üzerinde ve fiemsi Pafla Bostan› Soka¤› karfl›s›nda bir çeflme haznesi vard›r. Kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lm›fl olan bu harap haznenin ‹smail A¤a Çeflmesi olmas› ümit edilir. Kitâbesi fludur: Râh-› hakda k›ld› bu mâ-i safa-bahfl› sebîl Sâhibu’l hayrat ‹smail A¤a idüb himem Didi tarihin Zamîrî ol›cak âb-› revân ‹tdi ‹smail’e Mevlâ âb-› Zemzemle kerem 1118 (1706-7) r› bir emirle oraya gelen Çavuflbafl› ‹smail A¤a, getirdi¤i idam ferman›n› flehrin ileri gelenleri önünde okumufl, bunu haber alan Halil Pafla’da k›yafetini hemen de¤ifltirip eline bir m›zrak alarak at›na binmifl ve kale kap›s›ndan ç›k›p can›n› kurtarm›flt›. Haseki A¤alar›, saray›n bir k›s›m mensuplar› hakk›nda kullan›lan bir tabirdir. Hasekiler içinde mabeynciler makam›nda olan oniki nefer tebdil hasekileriyle beraber yüz neferden ziyade idiler. Bunlar›n amir ve zabiti Bostanc›bafl› idi. Hasekiler saltanatla bir tarafa teflrif-i flahane vukuunda çuhadarlar, peykler, solaklar gibi padiflah›n maiyyetinde giderlerdi. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 58) (Nusretname, Haz. ‹smet Parmaks›zo¤lu, Cilt: II, Fasikül: II, s. 201, 365) ‹smail A¤a’n›n H. 1115 tarihli bir çeflmesi daha vard›r. A¤a, 1 Ekim 1703 tarihinde Edirne’de zuhur eden Bostanc›lar Vakas›’ndan sonra, Sadrazam Rami Mehmet Pafla’n›n odabafl›s› iken, haseki a¤al›¤›na atanm›flt›r. Sonra çavuflbafl› olan ‹smail A¤a’n›n bu görevi s›ras›nda, 9 Ramazan 1129 (17 A¤ustos 1717)’de Belgrad Bozgunu meydana gelmiflti. Bu durumun müsebbibi say›lan Sadrazam Hac› Halil Pafla azledilmifl ve Selânik muhaf›zl›¤›na gönderilmiflti. Hasip Pafla Çeflmesi. Paflan›n vücudunu ortadan kald›rmak üzere ay- Haseki ‹smail A¤a Çeflmesi. 1078 HAS‹P PAfiA ÇEfiMES‹ (ZEK‹ BEY ÇEfiMES‹) Ç eflme, T›bbiye Caddesi ile Çeflme-i Kebir Soka¤›’n›n birleflti¤i yere yak›n olup soka¤›n sa¤ taraf›ndad›r. Hemen arkas›na Astsubay Misafirhanesi yap›lm›flt›r. Karfl›s›nda, Taz›c›lar Oca¤› Çeflmesi, sa¤ taraf›nda ve yol afl›r› yerde Üsküdar Çeflmeleri Suyu daima akan bu menzil çeflmesinin önünde hayvan sulamaya yarayan üç yalak vard›. Bugün bir tanesi kalm›flt›r. Bu çeflmeyi Maliye Naz›r› Hasip Pafla yapt›rm›fl o¤lu Zeki Bey ise tamir ettirmifltir. 1286 (1869) tarihinde vefat eden Hasip Pafla için Selimiye Camii hazîresi bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/50) HAT‹CE SULTAN ÇEfiMES‹ ‹ hsaniye Soka¤› üzerindedir. Tam karfl›s›nda XVII. Yüzy›l›n sonlar›nda yap›lm›fl oldu¤u san›lan ahflap, büyük bir konak vard›r. Som mermerden yapt›r›lan bu güzel çeflmenin iki yan› ve haznesi iki s›ra tu¤la ve bir s›ra kesme tafltan yap›lm›flt›r. Dilimli kemerinin üstünde üç sat›r halinde flu kitâbe bulunmaktad›r: Nevnihal Han›m Namazgâh› ve Çeflmesi ve bunun karfl›s›nda ise Baytar Okulu (Veterinerlik Fakültesi) bulunmaktad›r. Kesme tafltan yap›lm›fl olan bu çeflmenin küçük ayna tafl› üzerinde üç sat›r halinde haz›rlanm›fl alt› m›sral› bir kitâbe, bunun üzerinde iki daire ve bir dikdörtgen kartufl içine yaz›lm›fl bir âyet ve bunun üzerinde ise sonradan kaz›nm›fl II. Abdülhamit’in bir tu¤ras› vard›r: Kaal-Allahu teâlâ “Ve sekahum Rabbuhum flerâben tahûrâ” Sadakallahü’l-azîm Kitâbe fludur: Hasip Pafla. Sâhibu’l-hayrat ve’l-hasenat merhume ve ma¤furün-leha Cennet-mekân firdevs-afliyan Hadice Sultan Binti’s-Sultan Mehemmed Han aleyhimü’r-rahmetü ve’l-gufran 1178 (1764-65) Çeflme, Hatice Sultan’›n vefat›ndan 20 sene sonra ye¤eni, Sultan III. Mustafa (1757-1774) taraf›ndan çok hürmet etti¤i halas›n›n ruhu için yapt›r›lm›flt›r. Hatice Sultan için Sadrazam Damat Hasan Pafla Çeflmesi ile Nasuhî Tekkesi Camii bahislerine bak›n›z. Zamanla harap olan çeflme Hazinedar ustas› fievknihal Han›m taraf›ndan tamir edilmifltir. Bunu belirten kitâbe fludur: Hasip Pafla Çeflmesi ve çevresi. Hasbetenlillah idüb necl-i Hasib Pafla bugün Ceyfl-i mansur-› fleh-i devrane bu âb-› revân Bir tarafdan celb idüb hayr-› du’a ibka-y› nâm Bir tarafdan eyledi ruh-› Hasib’i flâd-mân Geldi bir ta’mir içün tarih hayratü’l-Hasib Eylesün Hakk ol Zeki Be¤’i cihanda kâm-rân 15 Rebiyülâhir 1323 (19 Haziran 1905) Düz sat›hl› olmayan ayna tafl›n›n iki yan›nda oluklu dört köfle birer kefeki tafltan sütun ve onun üzerinde ise flekilli bir silme bulunmaktad›r. Bunun üzerinde, y›ld›z flekilli bir kornifl yer almaktad›r. 1079 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Muvaffak oldu tamir-i çeflmeye iffet nihal Hazinedar usta-i devlet pür kerem fievknihal 1258(1842) Ketebehu Mehmed Tahir fievknihal Usta, Sultan Abdülmecit’in Hazinedar› idi. Tamir kitâbesini yazan Mehmet Tahir Bey, fazilet sahibi ediplerden bir zat olup ‹stanbulludur. 1260’ta (1844) vefat ederek Ayvansaray haricinde Tokmaktepe Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Bu kabristan bugün mevcut de¤ildir. Hatice Sultan Çeflmesi semtin ilk eseridir. Semt, çeflmenin yap›m tarihinden pek k›sa bir zaman evvel iskân edilme¤e bafllanm›flt›. Daha evvel bölge, Üsküdar Saray› has bahçesinin bir k›sm› idi. ‹hsaniye Camii ve mahallesi 1169 (1755-56) tarihinde, Sultan III. Osman (1754-1757) taraf›ndan yapt›r›lm›fl ve isteyene ihsan olundu¤undan ‹hsaniye ad›yla meflhur olmufltur. Hadîka yazar› bu cami için; “‹hsaniye denmekle maruf olan daire dahilinde vaki haneler ile beraber bina olunmufltur” demektedir. ‹hsaniye Camii bahsine bak›n›z. Çeflme, camiden 8-9 sene sonra yapt›r›lm›flt›r. Hatice Sultan’›n, ad›na yap›lm›fl bu çeflmeden baflka, F›st›kl› Mektebi alt›nda da bir çeflmesi vard›. Bu mektep bahsine bak›n›z. Hatice Sultan ad›na yap›lm›fl bir çeflme de ‹hsaniye Mescidi yak›n›nda ve “sahil-i bahre karib” bir mahalde idi. Zamanla harap olan “çeflme, 1286’da (1869-70) yeniden tamir olunmufl ve üzerine flu kitâbe konulmufltur: Sultan Hadice ol bünyâd idüb azîzim Bu çeflme-i müzeyyen olmufl idi hayre mîzâb ‹mrâr-› ezmânile kalm›fl idi harâbe Salih Efendi ehli yapd› bi-avn-i Vehhâb Cem’i yaz›lsa lây›kd›r ve cevherle târîh ‹tdi Emine Han›m bu ayn-› sâf› pür-âb 1286 Bu çeflme bugün mevcut de¤ildir. Saray› bahsine bak›n›z. ‹hsaniye’de Hatice Sultan Çeflmesi. 1080 Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi, 1/56, 2/228, 231-232) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 75) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/364) (Sicill-i Osmânî, 1/31) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 179) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/418) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 68) (A. Refik, Kad›nlar Saltanat›, s. 242) HAT‹CE SULTAN ÇEfiMES‹ Ç eflme Bülbüldere’de, Feyziye Camii’nin yan›ndaki Feyziye veya Hafize Han›m Mektebi’nin alt›nda idi. 1925-30 tarihlerinde yola ç›k›nt› yapt›¤› için y›kt›r›lm›fl ve kitâbesi, evvelâ Çinili Köflk Müzesi Kitâbeler Bölümü’ne ve oradan da Topkap› Saray› ikinci avlusuna getirilerek otlar aras›na at›lm›flt›r. Kitâbe bugün de giriflin sol taraf›nda ve Kubbealt› civar›ndad›r. Yan›nda ters vaziyette at›lm›fl baflka kitâbeler de vard›r. Yerinden ç›kar›lmadan evvel sar› yald›z ile yald›zland›¤› flimdiki halinden anlafl›lmaktad›r. Dört s›ra halinde haz›rlanm›fl olan kitâbe fludur: Âsmân-mertebe Sultan Ahmed Heft iklîmde oldur hâkân Üsküdar’› idüb ihyâ lutfa Âb-› flîrîn ile k›ld› reyyân K›rk çeflme gibi bu flehri hele Eyledi çeflmeleri âbâdan Ol fieh’in duhter-i vâlâ-güheri K›ld› bu ayn-› dilârâ-y› revân Eyliye Hazret-i Bârî müzdâd Ol fieh’in flevket ü flân›n her ân Bî-bedel didi bu târîhi Nedim Çeflme-i pâk-i Hadice Sultan 1141 (1728) Çeflme, Sultan III. Ahmet taraf›ndan k›z› Ha- Üsküdar Çeflmeleri tice Sultan ad›na yapt›r›lm›flt›r. Hatice Sultan 20 Kas›m 1719 tarihinde do¤mufl dört yafl›nda ve 1724 y›l›nda Haf›z Ahmet Pafla’ya niflanlanm›fl ve daha sonra evlenmifl, Pafla’n›n Aral›k 1735 tarihindeki vefat› üzerine dul kalm›fl ve 1151 (1738) senesinde, 31 yafl›nda bulundu¤u halde vefat etmifltir. Kabri, ‹stanbul Yeni Cami Türbesi hazîresindedir. Lâhdi, Yeni Cami Caddesi’nden hazîreye bakt›¤›m›zda sa¤daki ikinci çeflme arkas›nda, birinci s›rada ve Atike Sultan’›n ayak ucundad›r. fiâhidesine flu kitâbe yaz›lm›flt›r: Yaz›k ki eyledi r›hlet saray-› âlemden Ve taze duhter-i Han Ahmed-i cihan-ban› Fena-y› dehri gücünden bulub misal-i peder Düfldü dar-› bekaya diyar-› imkân› Du’a idüb didi tarih-i fevtine Ruhi Cinana Hakk ide lay›k Hadice Sultan’› 1151 Kitâbe yazar› Ruhi Efendi, Üsküdarl› flair olup 1168 (1754) tarihinde vefat etmifltir. Hatice Sultan Çeflmesi karfl›s›ndaki tarihî ev. Hayrullah Efendi çeflmeyi babas›n›n ruhu için yapt›rm›flt›r. fiehremini, 1234 zilkadesinde (Eylül 1819) darphane emini, iki sene sonra çavuflbafl›, 1237’de (1821) Surre-i Hümâyun emini, bir sene sonra ruzname-i evvel, 1241’de (1825) ikinci defa flehremini oldu ve ayr›ld›. Son görevi ise, Esma Sultan kethüdal›¤› idi. 1247 Recebinin gurresinde (6. 12. 1831) vefat etti. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/316, 328) (A. Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 211) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 86) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, I/132, 179) (Sicill-i Osmânî, 1/31, 246; 2/421 Ruhi Efendi) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 50) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 91-92) HAYRULLAH EFEND‹ ÇEfiMES‹ Ç eflme, Paflaliman›’nda, Abdurrahman A¤a Camii yan›nda ve flimdiki muhteflem, Serasker Hüseyin Avni Pafla Çeflmesi’nin yerinde idi. fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi çeflmenin yerini “Der piflgâh-› sahilhane-i hud der Öküz Liman›” diye tarif etmekte ve çeflmenin Hayrullah Efendi Sahilhanesi’nin önünde oldu¤unu belirtmektedir. Çeflmenin üzerinde Arif Hikmet Beyefendi’nin söyledi¤i flu kitâbe vard› ki, bugün mevcut de¤ildir: Sâhibu’l-hayrat kim zat-› sevab-› endifledir Validi ruhiçün itdi çeflme-i dil-cu binâ Teflnegâne Hikmet iflrab itdi tarih-i selis Abdan iç eyle Hayrullah Efendi’ye du’â 1228 (1813) Çeflme sahibi Hayrullah Efendi’nin flâhidesi. 1081 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Fesli muhteflem flâhidesi, Eyüp Sultan’da, Hançerli Sultan Türbesi’nin sa¤ taraf›nda ve bir hâcet penceresinin arkas›ndad›r. Üzerindeki kitâbesi fludur: Rical-i devletin el-hac Hayrullah Efendi kim Nüfuz ü itibar refeti var idi ba-irfan Olub Sultan-› ali kethüdas› hem çavuflbafl› Emin-i flehr iken ande gidüb bu zat-› pür izan Demadem hayra salik bir inayetgar olub hakka Nice bikesleri ihsan ile eyledi fladan Nüzul itdi isabet bir sene sahib-i firafl oldu fiehadet ederek tevhid ile Mevlâ’ya verdi can ‹lâhî cürm ü taksirat›n› afv eyle k›l ma¤fur ‹de ruhun ihata rahmet-i deryâ-y› bî-payan Safayab eyle Cennet-i gülfleninde ruhunu yâ Rab Enis ü hemdemi huriler olsun mahremi gilman Lebibâ geldi bir abid didi fevtinde tarihin Cinan› cay Hayrullah Efendi’ye ide Yezdan Ruhiçün el-Fatiha 1247 gurre-i B. Ayak tafl› asma ve üzüm kabartmalar› ile bezenmifltir. Hemen bafl taraf›nda annesinin flâhidesi vard›r ki kitâbesi fludur: Rical-i Devlet-i Aliyye’den fiehremini Hayrullah Efendi’nin valide-i muhteremesi fierife Vahide Han›m. 22 Cemaziyelevvel 1234 (18 Mart 1819). Selman A¤a Camii önündeki Horhor Çeflmesi (Kemankefl Ahmet A¤a Çeflmesi). Kaynaklar: (Gezi Notu) (Arif Hikmet Beyefendi, Divan, ‹stanbul 1283, s. 230) (Sicill-i Osmânî, 2/318-319 Hayrullah Efendi) HORHOR ÇEfiMES‹ (KEMANKEfi AHMET A⁄A ÇEfiMES‹) H akimiyet-i Milliye Caddesi ile Selmanipak Caddesi’nin birleflti¤i yerde ve Selmana¤a Camii’nin önündedir. Hemen arkas›nda Selman A¤a’n›n kabri vard›r. 1924 Tarihli Gayr›menkul Vak›flar Listesi’nde “Horhor Çeflmesi Karacaahmed Caddesi mazbuta yola al›nm›flt›r” diye kay›tl›d›r. Çeflme, büyük bir ihtimalle 1911 tarihinde Üsküdar tramvay hatt›n›n döflenmesi s›ras›nda, yola ç›k›nt› teflkil etti¤inden flimdiki yerine al›nm›fl olmal›d›r. Nâz›m Bey’in 1922 tarihinde bast›r›lan “‹stanbul fiehremaneti’ne Evkaftan Devrolunan Sular” adl› eserinde, Kemankefl Çeflmesi suyu bahsinde, bu suyun Bülbülderesi arkas›ndaki s›rttan Da¤ Hamam› mevkiindeki menbadan ç›k›p Selmana¤a Camii bitifli¤indeki Horhor Çeflmesi’nden akmakta oldu¤u belirtilmifltir. Ayn› eser zeylinin 60. sayfas›nda Selmana¤a Mahallesi çeflmelerini flu s›ra ile zikretmifltir: 1- Tophanelio¤lu Mustafa Efendi Çeflmesi 2- ‹brahim Pafla Çeflmesi 3- ‹brahim Pafla Çeflmesi 4- Kemankefl Ahmed A¤a Çeflmesi 5- Mustafa Pafla Çeflmesi Ad› geçen Kemankefl Ahmet A¤a Çeflmesi acaba meflhur Kemankefl Tozkoparan Ahmet A¤a’n›n eseri midir? Ahmet A¤a’n›n Okmeydan›’nda bir menzil tafl› vard›r. 957 (1550) tarihinde vefat etti. Kabri Cerrahpafla Caddesi üzerinde, Ahmet Kethüda (fiem’i Molla) Camii hazîresinde olup, kâtibî sikkeli flâhidesi vard›r. Çeflme üç yüzlü olup, muntazam kesme tafltand›r. Sivri kemerleri renkli mozaikten olup kemerleri üzerine renkli çini panolar yerlefltirilmifltir. Gerek kemerleri ve panolar ve gerekse ç›kmal› tu¤la saça¤› 1911 tarihinde yap›lm›flt›r. Kitâbesi yoktur. Kaynaklar: (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/56) (Nâz›m Bey, ‹stanbul fiehremaneti’ne Evkaftan Devrolunan Sular 1341, s. 42-60) (Okmeydan› ve Okçuluk Tarihi, s. 83) (Hadîkatü’lCevâmi, 2/20) 1082 Üsküdar Çeflmeleri HÜSAMEDD‹N A⁄A ÇEfiMES‹ B asit krokiden de anlafl›laca¤› üzere çeflme, Çavuflbafl› semtinde Kartalbaba Caddesi ile Boybeyi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, meflhur fieyh Sad›k Efendi’nin Hac›dede Tekkesi ismiyle de an›lan tekkesinin caddeye aç›lan kap›s›n›n sol taraf›nda ve fleyh evinin cumbas› alt›nda idi. Ahflap payandalarla yola tafl›r›lm›fl olan bu fevkânî binan›n alt›nda da çeflmenin haznesi bulunuyordu. Kap›n›n sa¤ taraf›ndaki cami duvar›nda da 1173 (1759-60) tarihli Hac› Dede’nin kabir tafl› vard›r. Barok stilli çeflmenin mermer, küçük ve zarif bir ayna tafl› vard›. ‹ki yan›na kabartma ince sütuncuklar yap›lm›flt›. Motifli bir al›nl›k çeflmeyi süslüyordu. Bunun üzerinde befl sat›r halinde haz›rlanm›fl flu kitâbe vard›: Menba-› ihsan Hüsameddin A¤a Ya’ni ser-flahinci-i âlî-simât Hayre sâî lûtf› cârî pür-kerem Eyledi bu çeflmeyi icrâ o zât Cûy-bâr-i feyzi iska eyleyüb Hânkâh-› Nakflibendî dü-cihât Fikr iderken târîhini Rüfldiyâ Doldu tab’›ma hemân bu vâridât Geldi oniki imam târîh didi Oldu cârî çeflme-i aynü’l-hayât 1206 (1791-92) Kitâbe, Alanyal›o¤lu fiair Rüfldi Ali Efendi taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Kad› mesle¤inden olup Sultan III. Selim devrinde (1789-1807) vefat etmifltir. Küçük kardefli fieyhi Efendi de flair idi. 1965 tarihlerinde mevcut olan fleyh evi ve kitâbe bugün mevcut de¤ildir. Hac› Dede Tekkesi bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 95-135) (Sicill-i Osmânî, 2/382 ve 3/183) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/386) HÜSEY‹N AVN‹ PAfiA ÇEfiMES‹ (PAfiA L‹MANI ÇEfiMES‹) Ç eflme, Pafla Liman› Caddesi üzerindedir. Bu muhteflem mermer çeflmenin sa¤ gerisinde Yar›mca Baba Tekkesi, Abdurrahman A¤a Camii ve hazîresi, sa¤ taraf›nda ise 1213 (1798-99) ve 1217 (1802-3) tarihlerinde yap- Hüsameddin A¤a Çeflmesi. t›r›lan Sultan III. Selim ambarlar› ve sonuncu tarihte yapt›r›lan Nizam-› Cedid Karakolhanesi vard›r. Bu kulluk, 1258 (1842) tarihinde Sultan Abdülmecit taraf›ndan yeni bafltan yapt›r›lm›flt›r. Çeflmenin hemen arkas›ndaki hazîreden eser kalmam›flt›r. Sol taraftaki bir kap›dan Nuri Demira¤’a ait koruya girilmektedir. Bu korunun önünde bugün yeri tütün deposu olarak kullan›lan Sadrazam ve Serasker Hüseyin Avni Pafla’n›n ahflap yal›s› vard›. Buradan bir köprü ile yal›n›n arkas›ndaki koruya geçilirdi. Sahilhane yan›nda bugün de mevcut olan ve semte ismi verilen kay›khane (liman) vard›r. Buras› Hüseyin Pafla’n›n Seraskerlik kay›¤› için yapt›r›lm›flt›. Çeflme, barok mimarî üslûbunda yap›lm›fl bir esas çeflme ve onun iki yan›nda ampir üslûbunda yap›lm›fl befler yüzden oluflmufltur. Esas çeflme di¤er yüzlerden daha yüksek ve ileridedir. Ayna tafl›n›n üzerinde kabartma motifler ve orta k›sm›nda bofl bir madalyon vard›r. ‹ki yan›nda, ince zarif ve sütun bafll›klar› yer almaktad›r. fiekilli kemerinin üzerinde ondört m›sral› bir kitâbe bulunmaktad›r. Kitâbede iki tarih m›sra› bulundu¤undan çift tarih rakam› okun1083 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar maktad›r. Kitâbenin üstüne geniflçe mermer bir saçak yerlefltirilmifltir. Esas çeflme, tatl› bir kavisle iki yandaki yüzlerle birlefltirilmifltir. Bu yüzlerin ayna tafllar› yekpare düz flekilli olmayan mermerden yap›lm›fl ve iki yan›na dört köfle mermer sütunlar yerlefltirilmifltir. Üzerlerinde bir silme ve düz bir al›nl›k ve bunun üzerinde ayn› flekilde tekrar silme bir al›nl›k bulunmaktad›r. Bu yan çeflme yüzlerinin en üstünde ve boydan boya bir kornifl ve bunun üzerinde de mermer babal› demir parmakl›klar bulunmaktad›r. Çeflme bir seddin önüne infla edildi¤inden üstü bahçedir. Yukar›da bahsedilen parmakl›klar bu bahçeye aittir. Yan çeflmelerin en uçlardaki kenarlar› birer kavis ile d›flar›ya tafl›r›lm›fl ve önlerine de birer sütun konmufltur. Bu on yüzde tarih kitâbesi ve musluk yoktur. Yaln›z herbirinin önünde yalaklar› vard›r. Su, birinden di¤erine gizli deliklerden akar. Üsküdar ve ‹stanbul’da bu kadar genifl cepheli baflka bir çeflme yoktur. Ön cephesinin geniflli¤i 32 ad›m olan bu mermer muhteflem çeflmenin neden buraya yapt›r›ld›¤› merak edilebilir: Bu semt, yüzy›llar boyu, Öküz Liman› diye mefl- Paflaliman›’nda Hüseyin Avni Pafla Çeflmesi. 1084 hurdur. ‹stanbul Bo¤az›’n› açt›¤› rivayet olunan efsanevî ‘‹O’ adl› inek ile belki bir alâkas› vard›r. Eski eserlerde, bu ine¤in burada karaya ç›kt›¤› veya denize girdi¤i yaz›l›d›r. Üsküdar’›n Ayazma Camii’nin üzerinde bulundu¤u k›sm› da ‹nek Burnu diye an›l›rd›. Fakat Osmanl› Türkleri’nin bu Pafla Liman›’na, Öküz Liman› ad›n› vermeleri ‹O’dan dolay› de¤ildir. Yazarlar›n io’nun buradan denize girdi¤i rivayeti, Türkler’in bu semte Öküz Liman› demelerindendir. Anadolu’dan getirilen bu çift toynakl› hayvanlar Ba¤larbafl›, Arapzâde, Özbekler Tekkesi ve Susuzba¤ yoluyla bu limana getirilir ve buradan mavnalarla Befliktafl’a geçirilirdi. Befliktafl ‹skelesi’nin hemen arkas›ndaki meydana Deve Meydan› denmesi bofluna de¤ildir. As›rlar boyunca Öküz Liman› ad›yla an›lan bu yer, sonradan Paflaliman› ad›n› alm›flt›r. 1256 (1840) tarihli tekkeler listesinde ve Yar›mca Baba Tekkesi bahsinde ‘Paflayî Liman’ diye kaydedilmifltir. Burada yak›n zamana kadar duran ve oldukça genifl, kapal› bir liman vard›. 1780 tarihlerinde yaz›lan Hadîkatü’l-Cevâmi’de dahi Paflaliman› ad› geçmektedir. Çeflmenin befl sat›r halinde haz›rlanm›fl olan kitâbesi fludur: Üsküdar Çeflmeleri Çok zemân kalm›fld› iflbu çeflme-i pür-âb ü tâb Teflne-leb-i mând-i atflan-› kazâ-y› Kerbelâ Câmi’-i seyf ü kalem müstecmi’-i adl ü kerem Sadr-› a’zam-› nâmdafl-› s›bt-› Fahrü’l-enbiyâ Menba’-› maü’l-hayat-› himmetin cûfl itdirüp Eyledi mecrâs›n› lebriz âb-› cân-fezâ ‹ntizâm-fermâ-y› mi’mâr lutfile dahi Âb ü tâb-› sâb›k› itdi dü-bâlâ i’tilâ Teflnegân içdikce su müminler ald›kca vuzû Eylesünler izdiyâd-› ömr ü iclâlin du’â Nâvdân-› hâmeden mânend-i âb-› hofl-güvâr Akt› Muhtar iki târîh-i selâset intimâ Avni Pafla eyledi ihyâ flu a’lâ çeflmeyi 1291 Gel Hüseyin aflkile iç bu çeflmeden âb-› safâ 1291 (1874) Bânisi Hüseyin Avni Pafla, 1820’de Isparta’da do¤mufl ve 16 yafl›nda ‹stanbul’a gelip Çorlulu Ali Pafla Medresesi’ne yerleflmifltir. Befl alt› y›l sonra, Harbiye’ye yaz›lm›fl ve 1842’de te¤men olarak ç›km›flt›r. K›r›m Harbi s›ras›nda Balkanlarda yararl›klar› görülmüfltür. 1868’de Girit’te vali bulunan Avni Pafla, Nam›k Pafla’n›n yerine Serasker olmufl fakat 1871’de azlonularak memleketine sürülmüfltür. Bunu hazmedemeyen Pafla, Sultan Abdülaziz’den intikam almaya karar vermifl ve tekrar getirildi¤i Seraskerlik görevi s›ras›nda 30 May›s 1876 tarihinde bir tak›m arkadafllar› ile beraber padiflah› taht›ndan indirmifltir. Fakat k›sa bir zaman sonra, Beyaz›t’ta So¤ana¤a semtindeki Mithat Pafla Kona¤›’nda ve 15/16 Haziran 1876 tarihinde Çerkez Hasan taraf›ndan tabanca ile vurularak öldürülmüfltür. Kabri, Süleymaniye Camii hazîresindedir. Bu muhteflem çeflmenin yerinde, Sultan III. Osman’›n yapt›rm›fl oldu¤u klâsik bir çeflme vard›. Bunu, 1815 Tarihli Bostanc›bafl› Defteri’nden ö¤reniyoruz: Paflaliman›’nda Hüseyin Avni Pafla Çeflmesi cephesi. y›’n› y›kt›r›p, Küçük ve Büyük ‹hsaniye Mahalleleri’ni yapt›rd›¤› zaman infla ettirmifl olmal›d›r. Kitâbe yazar› flair Ahmed Muhtar Efendi, 7 Ramazan 1328 (12 Eylül 1910) tarihinde vefat etti. Kabri, Molla Gürani Camii hazîresinde iken bu mabedin, Haziran 1918’de yanmas› üzerine kemikleri Merkez Efendi Mezarl›¤›’na nakledildi. Kaynaklar: (‹slâm Ansiklopedisi c. 5/1, s. 645) (fiafak Can, Yunan Mitolojisi, s. 82) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/2994) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/78) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 986) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/243) Hüseyin Avni Pafla Çeflmesi kitabesi. “Kuzguncuk ‹skelesi -(onbefl yal›dan sonra)Arapzâde Efendi’nin o¤lu Arif Efendi’nin yal›s›- fiehremini Hayrullah Efendi’nin yal›s› Defter Emin-i sab›k› Sadullah Efendi’nin yal›s› - Sultan Osman Mâ-i Leziz Çeflmesi - ve Öküz Liman› - Bektâflî Dergâh›” Hayrullah Efendi Çeflmesi bahsine bak›n›z. Sultan Osman (1754-1757), bu çeflmeyi ihtimal, 1169 (1755-56) y›l›nda, Üsküdar Sara1085 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar ‹BNÜLEM‹N AHMET A⁄A ÇEfiMES‹ Ç eflme, Gündo¤umu Caddesi üzerinde ve bu caddenin ‹nadiye Mektebi Soka¤› ile birleflti¤i yerde bulunan Tavafli Hasan A¤a Camii’nin sol taraf›nda ve cami avlusuna girilen merdivenli yolun solundad›r. Sa¤ taraf›nda, çeflme ile beraber yapt›r›lan namazgâh, tam karfl›s›nda, bugün yaln›z etraf›n›n kesme tafl duvarlar› kalm›fl bir hazîre ve bunun yan›nda da meflhur Rufaî Tekkesi vard›. Klâsik Türk çeflme mimarîsine uygun olarak kesme tafltan yap›lm›fl bu büyük hazneli çeflmenin mermer ayna tafl› üzerinde servi kabartmalar› ve kemerinin üzerinde de, befl sat›r halinde on m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: Menba’-› cûd ü atâ ‹bnü’l-emin Ahmed A¤a ‹tdi bu nev çeflme-i bünyad hem-çün ayn-› nur Oldu gayetde mahalline müsadif bir eser Kim ahaliye susuzluk virmifldi çok fütur ‹ntifa’ etdikce ab-› hoflgüvar›ndan bunun Yad iderler hayr ile cümle inasle zükur Nûfl idüb âb-› Safa bahfl›n› geldi tab’›ma Ta beyan-› sal-› bünyad›n idem zib-i sutur Lülesi gördüm nida-birle didi tarihini Âl-i Hüseyin ile Hasan aflk›na iç mâ-i tahur 1134 (1721-22) Yala¤›n›n sa¤ taraf›nda hayvanlar›n sulanmas› için yap›lm›fl bir yalak daha vard›r. Çeflmenin üstü çat›s›z olup kesme tafl ile kaplanm›flt›r. ‹bnülemin Ahmet A¤a Çeflmesi kitabesi 1086 Bânisi, Üsküdar Ahmediye Külliyesi’ni yapt›ran Eminzâde Ahmed A¤a’d›r. Bu cami bahsine bak›n›z. Çeflmenin suyu, Valide-i Cedid Camii suyundan temin edilirdi. Kitâbenin, fiair Safayî Halil Efendi taraf›ndan yaz›ld›¤› san›lmaktad›r. Bunu: Nufl idüb ab-› Safa bahfl›n› geldi tab’›ma Tâ beyan-› sal-› bünyad›n idem zib-i sutur beytinden anl›yoruz. Halil Efendi haffaf (kavaf, ayakkab›c›) olup 1150 (1738) tarihinde vefat etmifltir. Merhum ‹brahim Hakk› Konyal›, kitâbenin fiair Nâbî taraf›ndan yaz›ld›¤›n› beyan etmifltir ki, do¤ru de¤ildir. Kitâbede ‘Nâbiyâ’ olarak okudu¤u kelime ‘Tâ beyan’d›r. Ahmet A¤a’n›n Kas›mpafla’da, eski “Debba¤lar kurbinde” flimdiki Bahriye Hastahanesi civar›nda, Babada¤l› Yokuflu’nda, ilkokul karfl›s›nda, Yelde¤irmeni Camii’ne ait bir evin alt›nda 1140 (1727) tarihli ve Tophane’de Karabafl Camii civar›nda, Karabafl Caddesi ile Karabafldere Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, 1145 (1732) tarihli iki çeflmesi daha vard›r. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 70-76) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 113) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/51) (Sicill-i Osmânî, 3/228 Safayî Halil Efendi) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/57, 100, 310) Üsküdar Çeflmeleri ‹BRAH‹M A⁄A MENZ‹L ÇEfiMES‹ Ç eflme, bugün Üsküdar ilçe s›n›rlar›n›n d›fl›ndad›r. Fakat bir menzil çeflmesi olan bu eseri, eski Ba¤dat Yolu (Ulu yol) üzerinde bulunmas› ve Üsküdar’a geçen bütün birlik ve Surre alaylar›n›n bu çeflmenin önünden alay göstererek Ayr›l›k Çeflmesi sahras›na ulaflmas› nedeniyle, Üsküdar’dan ay›rma¤a imkân yoktur. Tarihin her devrinde bu semt ve civar› Üsküdar olarak kabul edilmifltir. Çeflme, ‹brahim A¤a Çeflmesi Soka¤› ile ‹brahim A¤a Deresi Soka¤›’n›n birleflti¤i köflede ve ‹brahim A¤a Camii’nin k›ble taraf›ndad›r. Çeflmenin sa¤ taraf›nda eski ‹brahima¤a Karakolu ve sol tarafta ise tek gözlü ‹brahima¤a Köprüsü bulunuyordu. Kesme tafltan yapt›r›lan bu köprü bugün mevcut de¤ildir. Çeflmenin hemen önünden ‹brahima¤a Deresi ak›yordu. Bu dere yan tarafa al›narak yeri asfalt yol olmufltur. ‹nadiye’de ‹bnülemin Ahmet A¤a Çeflmesi. Çeflmenin karfl›s›nda, 1975 tarihinde kestirilen ulu, muhteflem bir ç›nar›n gölgeledi¤i bir saha vard›r ki buran›n bir namazgâh olabilece¤i akla gelmektedir. Mermer ayna tafl›n›n ortas›nda, üzerinde bir istiridye kabu¤u flekli bulunan, oval bir motif vard›r. Bu fleklin üzerinde güzel, celî sülüsle yaz›lm›fl flu ayet bulunmaktad›r: Kesme tafltan yapt›r›lan bu çeflmenin kemeri alt›nda bir kitâbe varsa da okunamayacak hale gelmifltir. Suyu daimi surette bir lüleden akmakta olup, önündeki yalaktan baflka sol taraf›nda hayvan sulamaya yarayan ikinci bir yala¤› daha vard›r. “Ve cealnâ min el-mâi külle fley’in hayy” Çeflmenin kimin taraf›ndan ve hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤ildir. Arkas›ndaki ‹brahima¤a Camii 988 (1580)’de yap›lm›flt›r. ‹htimal çeflmede bu s›ralarda yap›lm›flt›r. Kaynaklar: (S. Eyice, ‹stanbul-fiam-Ba¤dad Yolu Üzerindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›:13/90) ‹HSAN‹YE ÇEfiMES‹ Ç eflme, eski Çit, yeni ad›yla Neyzenbafl› Halil Can Soka¤›’n›n üzerinde ve 1169 (1755) tarihinde Sultan III. Osman’›n yapt›rm›fl oldu¤u ‹hsaniye Camii’nin bu soka¤a aç›lan avlu kap›s›n›n sa¤ taraf›nda ve biraz ileridedir. Ayet-i kerimenin alt›nda 1240 (1824) tarihi yaz›l›d›r. Ayna tafl›n›n iki yan›, çeflmenin haznesi olup tu¤ladand›r. Çeflmenin yüzü, iki yanda birer ince mermer sütunun tafl›d›¤› ve tu¤ladan yap›lm›fl bir kemerle oluflan, bir eyvan içindedir. Kimin taraf›ndan yapt›r›ld›¤› belli de¤ildir. Çeflmenin arkas›nda ve ‹hsaniye Camii avlusunda, büyük hazneli ve dokuz musluklu bir abdest mahalli vard›r. Bu eser, Haf›z ‹sa A¤a taraf›ndan ayn› tarihte, yani 1240’ta yap›lm›flt›r. Sokak üzerindeki çeflmenin suyu, abdest mahalli haznesinden geldi¤ine göre, bunun da ‹sa A¤a taraf›ndan yapt›r›lm›fl olabilece¤i söylenebilir. Haf›z ‹sa A¤a Çeflmesi bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 75) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/418) 1087 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar ‹NAD‹YE MAHALLES‹ ÇEfiMES‹ Ç eflme, Gündo¤umu Caddesi üzerinde, ‹nadiye Tekkesi önündeki küçük mezarl›¤›n yan›ndad›r. Arkas›nda ve yol afl›r› yerde ‹nadiye Tekkesi, hamam›, çeflmesi ve Haflim Baba Türbesi bulunmaktad›r. Yan›ndaki as›rl›k ç›nar a¤ac› ile gönül okflayan bir görünümü vard›r. Çeflme yekpare mermerden yapt›r›lm›flt›r. Barok üslûbu, kabartma flekillerle süslenmifltir. Orta motifi üzerinde ve bir madalyon içinde: “Ve cealnâ min el-mâi külle fley’in hayy” Ayet-i kerimesi, bunun üzerinde ve kabartma kemer flekli üstünde, bir sat›r halinde: “Ve sekahum Rabbuhum flerâben tahûrâ” ibaresi yaz›l›d›r. Önündeki oval yala¤›n iki yan›ndaki hayvan sulamaya yarayan yalaklar› yok olmufltur. ‹hsaniye Çeflmesi. Çeflmenin kimin taraf›ndan ve hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤ildir. Bunu belirten bir kitâbesi yoktur. Yeri için ‹nadiye Tekkesi vaziyet krokisine bak›n›z. Kaynak: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 114) ‹NAD‹YE TEKKES‹ ÇEfiMES‹ Ç eflme, ‹nadiye Tekkesi veya Band›rmal› Tekkesi’nin Gündo¤umu Caddesi’ne aç›lan cümle kap›s›n›n sa¤ taraf›ndad›r. Çeflmenin hemen yan›nda ve solunda Yedi Emirler, sa¤ taraf›nda ise Haflim Baba Türbesi, karfl›s›nda ve Taflç›lar Mezarl›¤›’n›n köflesinde ‹nadiye Çeflmesi, arkas›nda ‹nadiye Tekkesi Mescidi ile hamam› bulunmakta idi. Bugün hiç biri mevcut de¤ildir. Yaln›z çeflme pek harap durumdad›r. ‹nadiye Mahallesi Çeflmesi 1088 Çeflme, kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yap›t›r›lm›fl olup tonoz daml›d›r. Avlu ve cadde taraf›ndaki küçük ayna tafllar› yok olmufltur. Kimin taraf›ndan ve hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤ildir. Kitâbesi yoktur. Üsküdar Çeflmeleri Tâlib-i merzat-› Hakk ana ki ‹smail A¤a Yapd› bu ayn-› safa-bahfl› o pakize-nihâd ‹tdi bu hayr-› sa’id asar› Hakk kabul ana Hayr ile yâd›na bâdî ola ta rûz-› tenâd Teflnegân› eyledi iska bu âb-› saf ile Ecrin ihsan ide lûtfile Hudâ fevka’z-ziyâd Didi tarihini Zamîrî âb-› cûy-› teflnedil Zemzem-i ayn-› musaffa k›ld› ‹sma’il flâd 1115 (1703) Çeflme pek harap durumda iken 1975 y›l›nda, fiekerci Güzeli nam›yla maruf Alptekin Müessesesi taraf›ndan asl›na uygun olarak restore edilmifltir. Haseki ‹smail A¤a’n›n Rum Mehmet Pafla Camii yak›n›nda ve 1118 (1706-7) tarihli bir çeflmesi daha vard›r. ‹smail A¤a Çeflmesi. ‹nadiye Tekkesi, 1145 (1732-33)’te yap›lm›fl ve de¤iflik zamanlarda tamirler görmüfltür. Çeflmenin bu tarihte yapt›r›lm›fl oldu¤u söylenebilir. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, F. DerinV. Çabuk Türkçesi, s. 58) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/54) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/292) ‹SMET BEY ÇEfiMES‹ ‹nadiye Tekkesi ve Yedi Emirler Türbesi bahislerine bak›n›z. Kaynak: (Hadîkatü’l-Cevâmi 2/210) ‹SMA‹L A⁄A ÇEfiMES‹ Ç eflme, fiemsipafla semtinde ve eski Medrese Soka¤›, flimdiki Eflref Saat Soka¤› ile fiemsipafla Caddesi’nin birleflti¤i köflededir. Etraf›nda bir çok tarihi eserler vard›r. Çeflmenin hemen arkas›nda Rum Mehmet Pafla Camii ve medresesi, sa¤ taraf›nda Eski Hamam’›n külhan kap›s›, sol tarafta ise meflhur ittihatç› ve Harbiye Naz›r› Mahmut fievket Pafla’n›n harap kona¤› bulunmaktad›r. Bunlardan medrese y›k›lm›fl yok olmufltur. Ç eflme, Paflaliman› Caddesi üzerinde ve Üsküdar’dan Kuzguncuk’a giden yolun sa¤ taraf›nda ve Nacak Soka¤›’n›n biraz ilerisindedir. Barok mimarî üslûbunda yap›lm›fl olan mermer ayna tafl›, tu¤la bir eyvan kemer içine yerlefltirilmifltir. Kabartma flekillerle bezenmifl bulunan bu tafl›n üzerinde dört m›sral› flu kitâbe bulunuyordu: ‹smet Bey Çeflmesi. Çeflmenin önünde ve ilerisinde Do¤anc›lar Caddesi ile Bak›c› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde de, Nail Mehmet Efendi’nin H. 1086 tarihli çeflmesi vard›r. Tamamen kesme tafltan yapt›r›lan ‹smail A¤a Çeflmesi’nin kemeri üzerinde flu kitâbe bulunmaktad›r: 1089 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar yapt›r›lm›flt›r. ‹smet Bey, 17 Muharrem 1222 (28 Mart 1807) tarihinde vefat ederek Nuhkuyusu Caddesi üzerinde bulunan Arif Hikmet Beyefendi sebili ile çeflmesi aras›ndaki hazîreye gömülmüfltür. Çeflme ‹smet Bey’in vefat›ndan befl sene sonra, yal›s›n›n karfl›s›na yap›lm›flt›r. Bu yal›n›n yeri hakk›nda 1815 tarihli Bostanc›bafl› Defteri’nde flu bilgi verilmifltir. “Kuzguncuk ‹skelesi (onbir yal›dan sonra) ‹smet Beyzâde Arif mollan›n yal›s› Beflincikad›n Hazretleri yal›s› Arapzâde Efendi’nin arsas› mümaileyhin di¤er arsas›-Arapzâde Efendinin o¤lu Arif Efendi’nin yal›s›” Çeflmenin kitâbesi bugün biraz ilerideki Ahmet Fethi Pafla Yal›s›’n›n bahçesindedir. Daha genifl bigi için, Arif Hikmet Beyefendi sebili bahsine bak›n›z. Çeflme sahibi ‹smet Beyefendi’nin flâhidesi. “Mâflallah” Du’a-i hayr›n ebna-y› sebîlin itme¤e iflrab Bu nev-çeflme garik-i har-i rahmet Be¤ için akd› Ola sirab-› Kevser validim Hikmet didim tarih Gel iç ab-› lâtifi ruh-› ‹smet Be¤ içün akd› 1227 (1812) ‹zmirli Ali Pafla Çeflmesi. Kitâbe, ‹smet Bey’in o¤lu fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi taraf›ndan haz›rlanm›fl ve çeflme de onun taraf›ndan babas›n›n ruhu için Küçük Selimiye Tekkesi fieyhi Nimetullah Efendi’den inabet alan ‹smet Beyefendi ailesinden dolay› çok zengin bir kimse idi. Eserleri vard›r. Kendisi, Raif ‹smail Pafla’n›n o¤lu, Kesriyeli Ahmet Pafla’n›n torunudur. 1164 Muharreminin yedisinde (5.12.1750) do¤du. Taib ‹smail Efendi’den ilim tahsil etti. 1202 (1787)’de Halep Mollas› oldu. Sonra bir tak›m ilmiye mesleklerinde bulunduktan sonra 1219 (1804)’te ikinci defa Rumeli Kad›askeri oldu. 1221 Recebi gurresinde (14 Eylül 1806) Nakibü’l-eflraf olup 1222 Muharreminin 17’sinde (27 Mart 1807) vefat etti. Faz›l ve alim bir zat olup edebiyatla da meflgul olmufltur. fiiirleri vard›r. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/410) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/2994) (Arif Hikmet Beyefendi, Divan, s. 233) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/54) (Sicill-i Osmânî, 3/472 ‹smet ‹brahim Bey) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 6/128 ‹smet Bey) ‹ZM‹RL‹ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹ Ç eflme, Do¤anc›lar Meydan›’nda Bulunan Do¤anc›bafl› Hasan Pafla Camii’nin kuzey taraf›nda ve son cemaat yerine aç›lan cümle kap›s›n›n sol ilerisindedir. Önünde, ‹sfendiyar O¤ullar›ndan Hac› Ahmet Pafla Türbesi ve ha- 1090 Üsküdar Çeflmeleri zîresi ve sol gerisinde ise, ‹zmirli Ali Pafla’n›n kabrinin bulundu¤u mezarl›k vard›r. Do¤anc›bafl› Hasan Pafla Camii bahsine bak›n›z. Çeflme klâsiktir. Kesme tafltan yap›lm›flt›r. Büyük haznesinin üzeri tafl kapl›d›r. Mermer ayna tafl›, Mühr-i Süleyman ve servi motifleri ile bezenmifltir. Kemerinin üzerinde sekiz m›sral› flu kitâbe bulunuyordu: Hazret-i ziflan Ali A¤a ki Hakk Zat›n itmifl bezm-i lütfun ziveri Hasbeten-lillâh idüb Zemzem sebîl Ka’be-vefl ma’mur k›ld› bu yeri Seyr iderken oldu tab’-› Haf›z’›n ‹ki tarihi su gibi ezberi Remz ile der lûle-i atflân›na mâ Gel için ayn-› Ali’den Kevseri 1114 (1702) Kitâbe, Altuncu ünvan›yla meflhur olan fiair Haf›z taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Tarih düflürmede usta olan Haf›z, 1157 (1744)’te vefat etmifltir. Çeflme, ‹zmirli Ali Pafla taraf›ndan a¤al›¤› zaman›nda yap›lm›flt›r. Hadîka yazar›, Çak›rc›bafl› Hasan Pafla Camii’nden bahsederken: “Camiin ‹hsaniye taraf›ndaki kap›s› kurbünde ‹zmirli Ali Pafla’n›n kesik bafl› defnedilmifltir. ‹dam tarihi, 1132 (1720)’dir. Bu Ali Pafla’n›n o civarda bir çeflmesi vard›r.” demektedir. (Sicill-i Osmânî, 2/98ve 3/530) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 100-101) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/12) Türk-‹slâm Eserleri Müzesi’nde 3336 No. ile kay›tl› ‹brahim Pafla Suyolu Haritas›’nda Kale Çeflmesi bu flekilde resmedilmifltir. “Kal’a Çeflmesi dedikleri mahaldir”. Bu yaz› çeflmenin üstüne yaz›lm›flt›r. Hemen yan›nda bir namazgâh mevcuttur. K›ble tafl› dahi görülmektedir. 65 Nolu P›nar “Ayazma Bafl› dedikleri mahaldir”. 67 Nolu havuzda ise “vakf›n kâtibi Seyyid Efendi’nin kendi ba¤›nda müceddeden yap›lan katman›n mahallidir. Sene 1174 (1760)” diye yaz›l›d›r. KALE ÇEfiMES‹ A sl›, Türk ve ‹slâm Eserleri Müzesi’nde bulunan ve müzenin eski müdürü, rahmetli Abdulkadir Erdo¤an Bey’in 1940 y›l›nda neflretti¤i “Üsküdar Su Yolu Haritas›” adl› risalede, fierefâbâd Kasr› için Kay›flda¤› eteklerinden getirtilen ‹brahim Pafla Suyu’nun Duvardibi mevkiine geldikten sonra, “Kavak’ta Kale Çeflmesi”ne ulaflt›¤›n› ve sonra üç kola ayr›ld›¤›n› görmekteyiz. Kale Çeflmesi ad› ile an›lan bu çeflmenin Kavak Deresi’nin bafllang›ç noktas› olan bugünkü Duvardibi mevkiinde oldu¤u ve o devirde bu Türk-‹slam Eserleri Müzesi’nde 3336 No. ile kay›tl› ‹brahim Pafla Su Yolu Haritas›’nda Kale Çeflmesi bu flekilde resmedilmifltir. Ali Pafla için türbesi bahsine bak›n›z. Çeflmenin kitâbesi 1955 tarihinde düflmüfl ve alt› parçaya ayr›lm›flt›r. fiimdi, yan›ndaki camiin küçük hazîresinde ‹zmirli Ali Pafla’n›n flâhidesi yan›na yerlefltirilmifltir. Mir’at-i ‹stanbul yazar›; “Camiin yan›nda bir mekteb-i ibtidai ve alt›nda bir çeflme mevcuttur” demektedir. Çeflmenin üstündeki okul bugün mevcut de¤ildir. Ressam Üsküdarl› Hoca Ali R›za (1858-1930), 1915 tarihlerinde bu mektep ve çeflmenin güzel bir resmini yapm›flt›r ki, bugün Ankara Milli Kütüphane’dedir. Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi 2/230) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/290) (Ayvansarayî Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 61) 1091 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar semtin ad› bulunmad›¤› için bu isimle an›ld›¤› san›lmaktad›r. Burada bir kale olmad›¤›na göre, çeflme ismini Kavak Saray›’n›n bu mevkiden geçen kale kadar yüksek duvarlar›ndan alm›fl olmal›d›r. Semte, Duvardibi ismi, bu duvarlardan ötürü verilmifltir. Bu tarihte Selimiye ve ‹hsaniye mahalleleri henüz kurulmam›flt› ve isimleri yoktu. Çeflmenin gerçek ismi ve hangi tarihte kimin taraf›ndan yap›lm›fl oldu¤u bugün için belli de¤ildir. Yakup A¤a Çeflmesi ve mektebi. Klâsik üslûpta yap›lm›fl oldu¤u muhakkak olan bu çeflmenin, fierefâbâd Kasr›’n›n 1141 (172829) tarihindeki tamirinden evvel mevcut oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Çeflmenin hangi tarihte ortadan kalkt›¤› belli de¤ildir. ‹htimal Selimiye K›fllas›’n›n, camiinin ve mahallesinin yapt›r›ld›¤› s›rada, Kavaksaray› müfltemilât›n›n ve saray duvarlar›n›n y›kt›r›ld›¤› esnada ortadan kalkm›flt›r. Kaynaklar: (Abdülkadir Erdo¤an, Üsküdar Su Yolu Haritas›, IV Nolu Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi’nden ayr› bas›m, 1940 ‹stanbul Maarif Bas›mevi) KAPIA⁄ASI YAKUP A⁄A ÇEfiMES‹ Ç eflme, Hasan Bey ve Harmanl›k sokaklar›n›n Toptafl› Caddesi ile birleflti¤i köflededir. Genifl ve büyük haznesinin üzerine Yakub A¤a Kütüphanesi oturtulmufltur. Sol taraf›nda ve Harmanl›k Soka¤›’n›n sol köflesinde Arakiyeci Mehmed A¤a Camii vard›. Bugün arsas›na tek katl› meflruta binas› yap›lm›flt›r. Tam karfl›s›nda ise, Harmanl›k Namazgâh› ve Moravî fieyh Yahya Efendi Kuyusu bulunmakta idi. Bu kuyu elan bakidir. Çeflme, klâsik Türk çeflme mimarîsi üslûbunda, tamamen kesme tafltan yap›lm›flt›r. Mermer ayna tafl›n›n iki taraf›na flu beyit yaz›lm›flt›r: Lisân-› hâl ile bu âb-› cârî Ne hofl tesbih ider Perverdigâr› Bu m›sralar›n ortas›nda ve biraz afla¤›s›nda, kabartma bir rozet üzerine 1089 tarihi hak edilmifltir. Rozetin iki yan›na, yine kabartma çiçek motifleri yap›lm›flt›r. Kemerinin üzerinde kemer kavsine uygun motifler ve bunlar›n üzerinde yine iki rozet ve bu rozetlerin aras›nda da, yedi s›ra halinde haz›rlanm›fl ondört m›sral› kitâbe bulunmaktad›r. Kitâbenin üzerinde, çeflmeye ayr› bir görünüm veren ve iki ahflap eli bö¤ründenin tafl›d›¤› genifl bir saça¤› vard›. Bugün y›k›lm›flt›r. Kap›a¤as› Yakup A¤a Çeflmesi. 1092 Kemerinin üzerindeki kitâbe fludur: Üsküdar Çeflmeleri Saray A¤as› ol Ya’kub A¤a kim sa’y idüb hakka R›zâ-y› Hakk içün bu âb-› sâf› eyledi icrâ Zehi hofl çeflme-i âb-› hayât-› dil-kefl ü cârî Ki ayn-› Selsebîl ü nehr-i Cennet gibi rûh-efzâ Derûni teflnegâne remzle söyler ki nûfl eyleyin Zebân olmufl buna âb-› dehân-› lüle de gûyâ N’ola rûh-› fiehid-i Kerbelâ’y› yâd idüb her-dem Cihâna kendüyi bezl itse an›n aflk›na bu mâ Kabul itsün Hudâ hayr›n›, sa’yin eylesün meflkûr Hemîfle eylesün nâm›n› zikr-i hayr ile ihyâ Nasîb olsun ana nûfl-› flarâb-› Kevser-i Cennet Ceza-y› hayr›n› virsün Cenab-› Hazret-i Mevlâ Bû âb-› sâfdan nûfl eyleyüb Rüfldî didi târîh Zehi âb-› zülâl ü ayn-› çeflme’l-hayât-âsâ 1089 (1678) Kitâbe, Mostarl› flair Rüfldi Ahmet Efendi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. 1637’de do¤mufl ve Enderun’dan yetiflmifl, emekli olduktan sonra müderris ve kad› yap›lm›fl ve 1111 Zilkadesinde (Nisan 1700) vefat ederek Mevlânakap› d›fl›nda, Merkez Efendi civar›na gömülmüfltür. Mezar tafl› mevcut de¤ildir. Hofl sohbet bir zat imifl. Kitâbenin hatt› nefistir. Yakup A¤a için mektebi bahsine bak›n›z. Bulgurlu Köyü civar›nda, Libade Caddesi ile fiekerkaya Soka¤› aras›ndaki Libade Mesiresi’nde bir kuyu ile bir ilân tafl› vard›r. Bu ilân tafl›nda flu bilgi bulunmaktad›r: “Üsküdar’da Valide-i Atik civar›nda Arakiyeci Mahallesinde / Bâbü’s-saâde-i esbak merhûm Cedid Yakup A¤a’n›n çeflme-i / Âb›n›n kadîmî miyâh› ve memerr-i bi’l-külliyye harâb ve âb-› nâyâb / Olma¤›n müceddeden hafr ile.... / Hâlâ Bâbü’ssaâde A¤as› nâz›r-› vakf saâdetlu Mustafa / A¤a ve mütevellisi el-hac Seyyid Mehmed A¤a ve kâtibi el-hac / Mehmed Salih Efendi ve câbîsi Mustafa Efendi ve Ser-bölük / Ahmed A¤a marifetleriyle tecdid ve bu mahalle / Vaz-› hacer k›l›nd›. Sene 1180 (1766-67)” Yakup A¤a Çeflmesi kitabesi. Kuyunun bilezi¤inde de: “Burada nebeân eden ve Üsküdar’da Kap›a¤as› Çeflmesi’ne cereyan eden / Suyun tahvil-i mecras›na baz› tarafdan tasaddi olunduysa da... / Karariyle mecrâ-yi kadîmine icrâ edildi¤i / Buraya tahrîr olundu. Sene 1318 (1900-1)” yaz›l›d›r. Bu kitâbelerden Saray A¤as› Yakup A¤a Çeflmesi suyunun, Küçük Çaml›ca Tepesi’nin do¤u taraf›ndaki Libade Mesiresi’nden geldi¤i anlafl›lmaktad›r. Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/280) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. DerinV. Çabuk, s. 72) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 127) (Sicill-i Osmânî, 2/382 Rüfldi Efendi; 4/649 Yakub A¤a) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/82) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 63-64) KAPTAN MUSTAFA PAfiA ÇEfiMES‹ Ç eflme, Kaptan Pafla Camii’nin sokak afl›r› sa¤ taraf›nda ve Kaptan Pafla Soka¤› ile Kaptan Pafla Camii Soka¤›’n›n birleflti¤i köflededir. Bu muhteflem görünüfllü çeflmenin iki yüzü mermer kapl›d›r. K›rm›z› ve ak mermerden yap›lm›fl olan kemerinin üzerinde ve bir çerçeve Kap›a¤as› Yakup A¤a Çeflmesi ve çevresi. 1093 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar fiehinfleh devletinde ol vezîr-i âsmân-mesned Yapub bu çeflme-i pâki güzel hayr eyledi hakka Hemîfle flehriyâr-› âlem ü sadr-› cihân-bânî Hem ol düstûr-› zî-flân› müeyyed eylesün Mevlâ Nedîmâ böyle tahrîr eyledi târîh-i itmâm›n Bu dil-cû çeflmeyi yapd› Kapudan Mustafa Pafla 1142 (1729-30) fiair Nedim hakk›nda bilgi için Bafl Kad›n Çeflmesi bahsine bak›n›z. Kaptanpafla Çeflmesi. içinde fiair Nedim’in haz›rlad›¤› oniki sat›r halinde, yirmidört m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: fiehinflah-› hümâyûn-pâye Sultan Ahmed Gazi Ki flâmildir cihâna lutfu ebr-i nev-behâr-âsâ Mu’azzam flehr-i-yâr-i ma’delet-perver ki fahreyler Feridun bâb-› iclâlinde olma¤la cebîn-fersâ O hâkan-› cihân›n s›hr-› hass-› mekremet-kâr› Vezîr-i a’zam ‹brahim Pafla-yi Felâtûn-râ fierefâbâd’› k›ld›kda o flehinflâh içün bünyâd Ana bir cûybâri menba’›ndan eyledi icrâ Firâvân olma¤›la âb-› lutf-i flehriyârîden Ricâl-i devlet etdi Üsküdar’› sû-be sû irvâ Bu vâlâ çeflmesâr› dahi ol âb-› musaffâdan Kemâl-i ziyb ile bünyâd k›ld› Mustafa Pafla Kapudan-› mükerrem sadr-› efhem kim semâhatde Kef-i cûdundan alur feyz-i cûfl-› lücce-i deryâ Vezîr-i bî-muâdil sadr-› kâmil kim fazâilde De¤il hem-ser ana ‹bnü’l-Amid ve Bu-Ali Sina Melek-haslet muallâ menzilet düstûr-› pür-himmet Ki zât-› pâkidir kan-› cihanda gevher-i yekta Kaptan Mustafa Pafla Çeflmesi kitabesi. 1094 Çeflmenin sol yan cephesine ve ayr› bir yüz olan dar köfle yüzüne birer, zarif kuzu çeflmeci¤i yap›lm›flt›r. Her ikisinin de ayna tafl›n›n üzerlerine, bu tarihlerde pek revaçta olan tavus kuyru¤u biçiminde flekiller yap›lm›flt›r. Köfledeki çeflmeci¤in küçük yala¤› ve alt deste¤i Üsküdar meydan›ndaki III. Ahmet Meydan Çeflmesi’nin köflelerinde bulunan çeflmeciklerin bir minyatürüdür. Yan cephede bulunan çeflmeci¤in ayna tafl› etraf›nda bezemeli bir çerçeve dolaflmaktad›r. Çeflmenin sa¤ cephesi bir eve bitiflik oldu¤undan yaln›z iki yüzü mermer kaplanm›flt›r. Muazzam haznesi moloz tafl›ndan yap›lm›fl olup üstü çat›s›zd›r. 1941-42 tarihlerinde harab olan çeflme, esasl› bir flekilde tamir edilmifltir. Ayna tafl›n›n üzerine, kemer kavsinin alt›na yap›lan bezemeler de pek güzeldir. Bânisi Kaymak Mustafa Pafla hakk›nda Hadîka yazar› flu malumat› vermektedir: “Niflanc› iken 1133 Zilkadesinde (Eylül 1721) Vezir Süleyman Pafla’n›n vefat›nda Kaptan-› Derya ve Sadrazam ‹brahim Pafla’ya dahi damat olup 1143 Rebiyülevvelinde (Eylül 1730) vuku bulan Patrona ve Muslu vak’as›nda kay- Üsküdar Çeflmeleri natas› ile beraber flehiden vefat eyledikte ceddi Kara Mustafa Pafla’n›n Divanyolu’nda Parmakkap› kurbünde vaki medresesi mezaristan›nda medfundur. “ Kallâvili lâhdi mevcuttur. (Kaptan Pafla Camii bahsine bak›n›z.) Kaynaklar: (Gezi Notu) (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/170-228) (Abdülbaki Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 147) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 56) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/55) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/334) KARA MUSTAFA PAfiA ÇEfiMES‹ Ç eflme bugün mevcut de¤ildir. Eski ismi Karacaahmet Caddesi olan bugünkü Hakimiyet-i Milliye Caddesi üzerinde bulunuyordu. Evliya Çelebi, Üsküdar çeflmelerini anlat›rken: “Kara Mustafa Pafla Çeflmesi, Cuma pazar› içinde Yeniçeri Kullu¤u yan›ndad›r” demekte ve çeflmenin tarih m›sra›n›, Mecmua-y› Tevarih’e göre de¤iflik vermektedir: “Mahallinde yap›ld› çeflme-i âb-› hayât-efzâ” Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’de, Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde çeflmenin, Üsküdar Büyük Kulluk binas›n›n kurbünde oldu¤unu belirtmektedir. Üsküdar Büyük Kulluk Binas›, Yeni Cami’in yan taraf›nda ve Karacao¤lan Soka¤› ile Hakimiyet-i Milliye Caddesi’nin birleflti¤i yerde idi. Çeflme de bu binan›n yan›nda olmal›d›r. Bu çeflme, 1924 tarihli Gayr›menkul Vak›flar Listesi’nde Mustafa Pafla Çeflmesi ad›yla kay›tl›d›r. Burada çeflmenin yola gitti¤i belirtilmifltir. Kemankefl Kara Mustafa Pafla Çeflmesi, 1911 tarihinde tramvay yolunun yap›m› s›ras›nda y›kt›r›lm›flt›r. Mecmua-y› Tevarih, çeflme hakk›nda afla¤›daki kitâbeyi vermektedir: Vezîr-i a’zam-› sâhib-fütüvvet Mustafa Pafla Ne zîba çeflme yapd› eyledi icrâ-y› âb-› tâb Güzel hayr itdi hakka ömrün efzûn eyleye Mevlâ Du’â-y› devletinde müttefikdir cümle fleyh ü flâb Zehî ahd-i kerem devrinde ihsân-dâr-› âlemsin Bi-hamdillâh o dem çeflm-i adûya germ oldu hâb Dilâ lütf-› ehibbaya celâl-i kahr› a’dâya Cihâna virdi el-hak flâne-i câhile âb u tâb Demâdem kâm-yâb u mazhar-› ahter-hirâm olsun An› âfâtdan sadrinde dâ’im Kadir Vehhâb Hemîfle izzet ü ikbâl ile mümted olub câhî Nice hayrâta tevfîk ide an› izzet-i Tevvâb Tamam›nda bu hayr-› dil-pesendin düfldü tarihi Zehî selsal-i dilcû meflreb-i pakize cârî âb 1040 Görüldü¤ü gibi kitabede, çeflme 1040 (163031) tarihinde yap›lm›fl olarak gösterilmektedir. Büyük bir ihtimalle bu tarih yanl›flt›r. Çünkü, kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere, “Vezir-i a’zam sahib-i fütüvvet Mustafa Pafla” taraf›ndan sadrazam bulundu¤u s›rada yapt›r›lm›flt›r. Kara Mustafa Pafla ise, 16 fiaban 1048 (23 Aral›k 1638)’de sadrazam olmufl ve 21 Zilkade 1053 (31 Ocak 1644) tarihinde de idam edilmifltir. Kemankefl lâkab›yla ünlü olan bu de¤erli Osmanl› devlet adam›, bir kadir bilmezlik numunesi olarak, ‹stanbul’da Hoca Pafla Camii yan›ndaki sebilin önünde ve halk›n dehflet dolu bak›fllar› aras›nda öldürülmüfltür. Kabri Çarfl›kap›’da, Merzifonlu Kara Mustafa Pafla Medresesi karfl›s›nda, kendi ad› ile an›lan medresesenin köflesindeki türbede idi. 1958 tarihinde medrese ve türbe y›kt›r›lm›flt›r. Mustafa Pafla, bu medreseyi 1051 (1641-42)’de yapt›rm›fl ve yan›na bir mescit, çeflme ve sebil ilâve etmiflti. Galata’da da bir cami yapt›. Tokat’da Mehmet Pafla Han›’n› tamir ile hamam ve cami infla etti. Beflyüz ahali iskân ile Sivas Yeniflehri’ni meydana getirdi. Edirne’de Köse Mihal Köprüsü’nü restore edip E¤ri’de büyük bir hamam, mektep ve bir çok çeflme yapt›. Çal›flkan, do¤ru, hay›rsever, tok sözlü ve asla rüflvet kabul etmeyen bir kimse idi. Mustafa Pafla’n›n kardefli, Mevlevî flairlerinden Münzevi Osman Dede’dir. Gülflen-i ‹rfan adl› eserini Mustafa Pafla’ya ithaf etmifltir. Üsküdar’daki çeflmenin kitâbesi onun taraf›ndan yaz›lm›flt›r. 1095 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/175) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 57-58) (‹stanbul Ans. 8/730) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 3/1514, 4/1586 vd, 1606) (Sicill-i Osmânî, 4/390) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/56) (Nâz›m Bey, ‹stanbul fiehremaneti’ne Evkaftan Devrolunan Sular 1341, s. 42) KASIM A⁄A ÇEfiMES‹ Ç eflme, Kas›ma¤a Semti’nde, eski ad› Ba¤larbafl›, yeni ismi Kartal Baba Caddesi ile Çinili Hamam Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesindedir. Bir çarfl› muhiti olan bu semtin yegâne çeflmesidir. Tam karfl›s›nda, köflede ve arkas›nda Üsküdar’›n en eski kahvelerinden ikisi ve yan›nda ise ulu bir ç›nar a¤ac› vard›r. Kas›m A¤a Çeflmesi. Ayn› s›rada ve biraz ileride semte ismini veren, Kas›m A¤a’n›n aç›k türbesi bulunmaktad›r. Türbenin arkas› ve iki yan› arsad›r. Burada eski bir tekkenin bulundu¤u söylenmektedir. Türbenin üzerinde yeni yaz› ile yaz›lm›fl bir kitâbe vard›r. Tarih yoktur. Türbe, 1924’te tanzim edilen Gayrimenkul Vak›flar Listesi’nde Sinan Baba Türbesi ad›yla keydedilmifltir. Burada sahibinin meçhul ve türbenin bir k›sm›n›n da ‘ma¤sub’ yani zaptedilmifl oldu¤u belirtilmifltir. Kas›m Baba Türbesi. Valide-i Atik Bimarhanesi (Darü’fl-flifa) bafl doktoru Mazhar Osman Pafla’n›n ahflap, iki katl› kona¤› da bu semtte oldu¤undan biraz ilerideki bir soka¤a onun ismi verilmifltir. Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde bu çeflmenin kitâbesi bulunmaktad›r ki, fludur: Avn-i Hakkile yap›ld› bu eser Oldu ihya çeflme-i Kas›m A¤a Selsebîl-âsâ müferrih gûfledir Barek-Allah aferin medhe senâ Hasbeten-lillah sebebdir eflrefi Ta ki ola mucib-i hayr-› du’a Ç›kd› âb› didi hâtif tarihin Mâ-i câri çeflme-i ayn-› flifa 1115 Kitâbedeki “Oldu ihya çeflme-i Kas›m A¤a” m›sra›ndan çeflmenin bilinmeyen bir tarihte Kas›m A¤a taraf›ndan yap›ld›¤›n› ve zamanla harap olan bu eserin 1115 (1703-4)’te ‘ihya’ edildi¤ini ö¤reniyoruz. Çeflmenin Mimar Koca Kas›m A¤a taraf›ndan yap›lm›fl oldu¤u tahmin edilmektedir. Kendisi, 1640 tarihinde Mimarbafl› olmufl ve 1053 (1643-44)’te de azledilmifltir. 1070 (1659-60) tarihlerinde vefat etti¤i san›lan Kas›m A¤a’n›n gömüldü¤ü yer belli de¤ildir. Kas›m Baba Türbesi’nde medfun olan zat›n 1096 Üsküdar Çeflmeleri Mimar Kas›m A¤a oldu¤u bir ihtimal olarak ileri sürülebilir. Ayn› soka¤›n nihayetinde bulunan Çinili Cami 1640 tarihinde bu Kas›m A¤a taraf›ndan yap›lm›flt›r. Ayr›ca Kas›m A¤a’ n›n Üsküdar’da bir evi oldu¤u da bilinmektedir. Çinili Cami bahsine bak›n›z. Kas›m Baba Türbesi çeflmenin hemen yan›ndad›r. Çeflme tamamen mermerden yap›lm›flt›r. Küçük olup kemeri üzerindeki al›nl›kta flekilli bir kornifli vard›r. Kitâbesi yok olmufltur. Taz›c›lar Oca¤› Çeflmesi bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 3/64) (Sicill-i Osmânî, 4/49) KASSAM ÇEfiMES‹ Çeflme, Evliya Hoca ve Bulgurlu Mescit sokaklar›n›n birleflti¤i köflededir. Haznesi, büyük ahflap bir evin alt›ndad›r. Soka¤a ç›k›nt› yapm›fl olan bu ev ve çeflme geriye al›narak yeniden monte edilmifltir. Kesme tafltan yapt›r›lan bu çeflmenin kavisli kemeri üzerinde güzel bir ta’lik yaz› ile flu mermer kitâbe bulunmaktad›r: Sâhibetü’l-hayrat Hadice Han›m taraf›ndan tamir edilmifltir. 1342 (1923) Kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere çeflme, 1342 tarihinde tamir edilmifltir. Soka¤a ad›n› veren bu çeflmenin hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤ildir. Kitâbenin üzerinde flekilli bir kornifl vard›r. Kassam Çeflmesi. di. 1157 (1744)’te vefat etti. Kabri, Üsküdar’da Miskinler Tekkesi arkas›ndad›r. O¤lu Feyzullah Efendi 1192’de Yeniflehir Mollas› iken vefat etmifltir. Bunun o¤lu, Cemilüddin Mehmet ve Sadrüddin Mehmet Efendiler 1192 (1778)’de vefat ederek ayn› yere gömülmüfllerdir. Bugün hiçbirisinin flâhidesi mevcut de¤ildir. Sadrüddin Efendi ile Feyzullah Efendi’nin flair oldu¤u söylenir. Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 3/223 ve 4/234 Sadrüddin ve Mehmed Efendi Kassam) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/476) Kassam, k›s›m k›s›m ay›ran ve veren kimseye verilen add›r. Mirasç›lar aras›nda miras› ülefltiren ve küçüklerin hakk›n› koruyan, fleriat memurudur. Çeflme, Kassam Mehmet Efendi taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Kendisi, ‹stanbullu ulema, müderris ve sonra ‘Kassam-› Askerî’ olan ve 1135 (1722)’de vefat eden Sadrüddin Efendi’nin o¤ludur. Mehmet Efendi, müderris ve senelerce Kassam-› Askerî olmakla bu namla flöhret buldu. Sonra fiam, 1146 (1733-34)’te Medine Mollas› oldu. Dönüflünde ‹stanbul payesi veril- Kassam Çeflmesi ve çevresi. 1097 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Kâtip Mustafa Efendi Çeflmesi kitabesi. mektebi vard›. Mektep elan durmaktad›r. Tamamen kesme tafltan yapt›r›lan bu klâsik çeflmenin ayna tafl› servi kabartmas› ile süslenmifltir. Kafl kemeri üzerinde iki sat›r halinde flu kitâbe vard›r: Sâhibu’l-hayrat ve’l-hasenat kalyonlar kâtibi Dereli Merhum Mustafa Efendi r›zaen-lillah el-Fatiha 1193 (1779) Kâtip Mustafa Efendi Çeflmesi. KÂT‹P MUSTAFA EFEND‹ ÇEfiMES‹ Ç Kâtip Mustafa Efendi Çeflmesi ve çevresi. eflme, Çavufldere Caddesi ile eski Ba¤larbafl› Caddesi (flimdiki Kartalbaba Caddesi)’nin birleflti¤i yerde ve Ba¤larbafl› Caddesi’nin sol köflesindedir. Yak›n tarihe kadar arkas›nda ve sa¤ taraf›nda harap binas› bulunan, Kavsara Baba Tekkesinin Meflrutas› ve Türbesi mevcuttu. Türbe bugün de mevcut olup meflruta arsa halindedir. Çeflmenin ön taraf›nda ve Valide-i Atik Çeflmesi Soka¤› bafl›nda ise, K›zlar A¤as› Mehmet A¤a’n›n Camii ve Çeflmenin arkas›nda kesme tafl büyük bir haznesi vard›r. Bânisi, kalemden yetiflip kâtip, sonra Saliha Sultan’a kethüda olarak hocal›k rütbesini kazanm›fl 1182 (1768-69)’da matbah emini, 1190 (1776)’da tersane emini ve iki sene sonra sadaret kethüdas› olmufl, 1193 (1773)’te mazul olarak Midilli’ye sürülmüfl ve orada ölmüfltür. Kitâbeden, çeflmenin vefat›ndan sonra yap›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Mustafa Efendi, Okmeydan›’nda yapt›¤› ok at›fllar›nda menzil alma¤a ve tafl dikme¤e hak kaz›nm›fl iyi bir okçu idi. Kaynaklar: (Abdullah Efendi, Kanunname-i Rumat -At›c›lar Kanunnamesi- Yay. Halim Baki Kunter, Tarih Vesikalar›, ‹stanbul 1942, Say›: 10, s. 264) (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/376) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 88) (Sicill-i Osmânî, 4/447) KAYMAKAM EM‹N BEY ÇEfiMES‹ (ACI ÇEfiME) Ç eflme, Toptafl› Caddesi üzerinde eski Tabhane, yeni Sokollu ‹lkö¤retim Okulu binas›n›n sa¤ taraf›ndaki bahçe içindedir. Üsküdar Askeri Rüfldiyesi bahsine bak›n›z. 1098 Üsküdar Çeflmeleri Kesme tafltan yap›lm›fl olan bu çeflmeye iki basamakla inilir. Caddeden bak›ld›¤›nda farkedilmez. Suyu devaml› akar ve ac›d›r. Son tamirinde kesme tafl olan iki yan duvar› çimento ile s›vanm›fl ve yalaklar› da doldurulmufltur. fiair Mihrî Efendi’nin üç sat›r halinde haz›rlad›¤› alt› m›sral› kitâbesi fludur: Kâimmakâm-› asker-i topî Emin Be¤’in Hayr-› celîle zât›n› k›lm›fl Hudâ delîl Tecdîd idüb bu çeflmeyi bezl-i nukûd ile Rûh-u Hüseynî eyledi siyrâb-› Selsebîl Mihrî bu resme eyledim iflrâb-› târîhin Mânend-i Kevser akd› nev-âyet-i bî-adîl 1271 (1854-55) Kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere, Topçu Kaymakam› Emin Bey, mevcut olan eski bir çeflmeyi yenilemifltir. ‹stanbul Çeflmeleri, adl› k›ymetli eserde, kitâbenin alt›ndaki tarih yanl›fll›kla H. 1171 olarak gösterilmifltir. Kitâbe yazar› fiair Mihri Efendi ‹zmirli olup 1255 (1839) tarihinde ‹stanbul’a gelmifl Üsküdar’da Hassa Meclisi kâtibi olmufltur. Mutasavv›f flairlerimizdendir. Mevlevî idi ve iyi ney çalard›. Bir gazeli Fatin Tezkiresi’nde kay›tl›d›r. Abdülmecit devri sonlar›nda vefat etti. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/356) (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/6) (Sicill-i Osmânî, 4/528 Mihri Efendi) (Türk Dili ve Edebiyat› Ans. 6/332) KETHÜDA MEHMET PAfiA ÇEfiMES‹ Ç eflme, Aziz Mahmut Efendi Soka¤› üzerinde ve bu soka¤a aç›lan Hüdâyî Dergâh›’n›n yüksek avlu kap›s›n›n sa¤ taraf›nda ve dergâh›n kap›lar›n› aç›p kapayan Kap›c› Dede evinin alt›ndad›r. Ahflap ev bu çeflmenin büyük haznesi üzerine oturtulmufltur. Karfl›s›nda Cennet Mehmet Fenâyî Efendi Türbesi bulunmaktad›r. Klâsik olmayan bu çeflme kesme tafltan yap›lm›flt›r. Mermer ayna tafl›n›n iki taraf›na oluklu ve köfleli iki sütun yerlefltirilmifltir. Çeflmenin aln›nda ve bir çerçeve içinde yedi sat›r halinde, 14 m›sral› flu kitâbe vard›r: Vekîl-i saltanat Damad ‹brahim Pafla’y› Hudâ dûr itmesün z›ll-i zalîl-i Han Ahmed’den Kef-i cûd› bu flehr-i Üsküdar’› eyleyüb sibâr Ahâlîsini k›ld› behre-yâb ihsân-› bî-hadden Bu mevkide Mehemmed Kethüda Pafla-y› hayr-endîfl Binâ-y› çeflmeye me’mûr olunca sadr-› emcedden Civâr-› hankâh-› Hazret-i Mahmûd Efendi’de Bu dil-cû çeflme oldu yâdigâr ol merd-i irflâddan Hep âsâr-› sadâkatdir ki oldu âkibet Mahmûd Yapup bu çeflmeyi feyz ald› nûr-› izz-i sermedden Hudâ flahenfleh-i zî-flân ve sadr-› sâhibu’l-hayr›n Riyâz-› devletin âsûde k›lsun dîde-i bedden Beka-cûy-› kadîmi fiakir-i dâî didi târîh Gel iç ayn-› hayât› çeflme-i pâk-i Mehemmed’den 1136 (1723) Kitâbenin alt›na 1136 tarihi yaz›lm›flt›r. Tarih m›sra-› ebced hesab›na vuruldu¤unda 1141 tarihi ç›kmaktad›r. fierefâbâd Kasr› için getirtilen Fatma Sultan-‹brahim Pafla Suyu, kasr›n bahçesindeki havuzdan 1141 (1728-29) tarihinde ak›t›lm›flt›r. Bu s›rada yapt›r›lan ve bu sudan istifade eden 24 çeflmenin hemen hepsi 1141 tarihlidir. Bu sular›n tanzimini yapan, Do¤anc›lar maksemi de yine bu tarihte yapt›r›lm›flt›r. Çeflmenin kitâbesi fiair fiakir Hüseyin Bey taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi müderris olup 1156 (1743) tarihinde ölmüfltür. Kethüda Mehmet, Nevflehirli ‹brahim Pafla’n›n damad›d›r. Onu evvelâ hazinedar olarak yan›na alan Nevflehirli, sonradan k›z› Hibetullah Han›m’› vermiflti. 27 Mart 1719 tarihinde sadaret kethüdas› tayin edilmifl, May›s 1725’te Kaymakam Emin Bey Çeflmesi. 1099 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Kethüda Mehmet Pafla Çeflmesi kitabesi. de Rumeli payesi verilmiflti. Kendisinin Ortaköy Camii civâr›nda güzel bir yal›s› ve bahçesi, Ak›nt› Burnu’nda da kasr› vard›. Patrona ‹syan›’nda Kaptan Pafla Camii’nin yap›mc›s› olan Vezir Kaymak Mustafa Pafla ile beraber Bostanc›lar Hapishanesi’ne konulmufltu. Sonradan buradan al›nan bu iki pafla, bugün Topkap› Saray›’n›n orta kap›s›ndan girildi¤ine göre sol tarafta bulunan ve ‘Kap› aras›’ denilen bölüme getirildiler. Nevflehirli ‹brahim Pafla da burada bulunuyordu. Burada yap›lan soruflturma neticesinde ‹brahim Pafla: “Hazinedâr›mda 12 bin kiselik zulta ve iki sand›k alt›n ve yal›da dahi iki sand›k alt›n ve derûn-i hazînemde bulunan tafl odada, bak›rdan mebni 12 sand›k alt›n” var demiflti. Kethüda Mehmet Pafla’n›n 23.390 kese paras› ç›km›flt›. Kaptan-› Derya Mustafa Pafla ise: “500 kise param vard›r, bu da çarfl›ya olan borcumu ödemez” diye cevap vermiflti. Her üç vezir, bundan sonra evvelâ ‹brahim Pafla olmak üzere idam edilmifllerdi. S›ra Mustafa Pafla’ya geldi¤inde büyük bir so¤ukkanl›l›kla namaz›n› k›lm›fl, duas›n› yapm›fl ve sonra kendini cellatlara teslim etmiflti. Mehmet Pafla’ya gelince, baz› eserler büyük bir cesaret gösterdi¤ini, baz›lar› da katlonulaca¤› s›rada kalp sektesinden vefat etti¤ini yazarlar. 1100 30/1 Ekim 1730 sabah› bu üç pafla bu flekilde idam edildikten son asilere teslim edilmifl ve daha sonra Mehmet Pafla’n›n cesedi, Yeniçeri K›fllalar›’n›n bulundu¤u Et Meydan›’na getirilerek k›fllan›n kap›s› yan›na as›lm›flt›r. Hadîka yazar› bundan sonras› için flunlar› yaz›yor: “fiehid oldukta Süleymaniye kurbinde vaki kona¤›n›n bahçesine defn olunmufltu. Badüzaman damad› olan Divitdar Mehmet Pafla, 1163 Muharreminin 24 (3 Ocak 1749) gün Firarîzâde Abdullah Pafla’n›n yerine sadrazam oldukta kay›n pederlerinin merkadini tamir ve yola bir pencere açarak aflikare etmifltir.” Damat, Kethüda Mehmet Pafla’n›n kona¤› Süleymaniye’de, Defterdar fiemsüddin-i Cenderî Türbesi karfl›s›ndad›r. Türbe, Kirazl› Mescit Soka¤›’ndad›r. Aç›lan pencere ve Mehmet Pafla’n›n kabri bugün de mevcuttur. Mehmet Pafla’n›n Fethiye Camii avlu kap›s› üzerinde fevkânî bir mektebi vard› ki, bugün mevcut de¤ildir. Sadrazam Rami Mehmet Pafla’ya ait olan Rami Çiftli¤i de sonradan onun mal› olmufltur. Kethüda Mehmet Pafla’n›n bundan baflka Gelibolu’da da bir çeflmesi vard›r. Bugün de mevcut olup Telli Çeflme ad› ile ünlüdür. Pafla’n›n kardefli, fialvarl› ‹brahim A¤a’n›n da bu yöreye ilk suyu getirtti¤i bilinmektedir. Muhteflem lâhdi, kâtibî sikkeli ve tabak içinde meyve kabartmal›d›r. Bafl flâhidesi üzerinde 1142 (1729) tarihli ve 18 m›sral› bir kitâbesi mevcuttur. Lâhdin, Gelibolu ve Yöresi Tarihi adl› eserde güzel bir resmi vard›r. Üsküdar Çeflmeleri fialvaro¤lu olarak da an›lan, ‹brahim A¤a’n›n bu lâhdi, Gelibolu Yaz›c›zâde Mezarl›¤›’nda iken Alaeddin Kalfa Mezarl›¤›’na nakledilmifltir. Mezarl›k orta kap›s›ndan, ana yola girildi¤inde 200 ad›m ileride, sa¤ tarafta ve tepe üzerindedir. Çeflme 1138 (1725) tarihli olup Gelibolu santralinin oldukça gerisinde ve takriben Yaz›c›zâde Camii’nin arkas›ndad›r. Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi 1/157-183 Fethiye Camii ve Kirazl› Mescid) (Münir Aktepe, Patrona ‹syan›, fihrist) (Ekrem H. Ayverdi, 19 As›r ‹stanbul Haritas›) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 66) (Sicill-i Osmânî, 3/124 fiakir Bey ve 4/224 Mehmed Pafla) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/320) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/59) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 55-56) (Uzunçarfl›l›, Osmanl› Tarihi, Cilt: 4 K›s›m: 2, s. 263) (Fevzi Kurto¤lu, Gelibolu ve Yöresi Tarihi, s. 66) (Nazife Kurtman, Çanakkale Eserlerinden Örnekler, 8. Vak›f Haftas› Kitab› 1990, s. 175-177) “Ve cealnâ min el-mâi külle fley’in hayy” 1333 (1914-15) ketebehû Ömer Vasfî Bu güzel celi sülüs yaz›n›n üstündeki al›nl›kta ikisi yanda, biri ortada üç rozet bulunmaktad›r. Haznesi olmayan bu güzel görünümlü çeflmenin üzeri harpufltal›d›r. Zarif istalaktitli bir kornifl al›nl›k ile harpuflta aras›nda yer alm›flt›r. Bu korniflin efllerini, Üsküdar Yeni Cami türbe, çeflme, sebil ve flad›rvan›nda, ‹skele Meydan›’ndaki III. Ahmet Meydan Çeflmesi’nde, A¤a Hamam› mevkiinde ‹skender Baba Türbesi yan›ndaki Nevflehirli ‹brahim Pafla Çeflmesi’nde ve ayr›ca ‹mrahor semtindeki Bafl Kad›n Çeflmesi’nin silme veya kornifllerinde de görmekteyiz. Çeflmenin suyu Büyük Çaml›ca Tepesi eteklerinden gelmektedir. ‹stanbul Sular› adl› eserinde Nâz›m Nirven Bey flunlar› yazmaktad›r: K›s›kl› Çeflmesi (‹vaz Fakih Çeflmesi). KISIKLI ÇEfiMES‹ Ç eflme, K›s›kl› Meydan›’nda ve bu meydandan Ümraniye’ye giden Alemda¤ Caddesi’nin (eski Kavak Bay›r› Caddesi) sol köflesindedir. Hemen arkas›nda Bostanc›bafl› Abdullah A¤a’n›n 895 (1489-90) tarihinden evvel yapt›rm›fl oldu¤u K›s›kl› Camii vard›r. Mehmed Hafid Efendi’nin 1212 (1797) tarihinde yazd›¤› Mehahü’l-Miyah (güzel sular) adl› eserinde bu çeflmeden flöyle bahsediliyor: “K›s›kl› suyu, idrar söktürme¤e çok uygundur. Da¤›n zirvesinden o yerin hay›r sahibi taraf›ndan K›s›kl›’da yapt›r›lan çeflmeden ak›t›lm›flt›r. K›fl aylar›nda rengi bozulmaktad›r.” Hadîka yazar› da: “K›s›kl› Karyesi’nde vaki çeflmenin suyu gayet leziz oldu¤undan çok mahalle götürülür.” demektedir. Çeflme, tamamen mermerden yap›lm›flt›r. Düz ayna tafl›n›n üzerindeki kafl kemeri renkli mermerdendir. Bunun iki yan›nda top ç›k›nt›lar ve bunlar›n üzerinde flu ayet-i kerime bulunmaktad›r: 1101 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar “Bu çeflmenin Büyük Çaml›ca Tepesi istikametine bahçelerin, evlerin alt›ndan borulu bir galeri ile 63 m. kadar ilerleyince bir su bacas›na var›l›r. Bu bacan›n derinli¤i l0 metredir. Bu bacadan Büyük Çaml›ca istikametine ilerleyen ve yüksekli¤i 1,30 m. geniflli¤i 0,57 m. olan bir galeri...” ile su gelmektedir. K›s›kl› Çeflmesi’nin ilk defa ‹vaz Fakih Efendi taraf›ndan yap›ld›¤› san›lmaktad›r. Osmanl› Padiflah› Çelebi Sultan Mehmet (1413-1421) kendi fleyhi olan bu zata iki Çaml›ca arsas›n› temlik (mülk olarak verme) etmiflti. O da buralar› vakfetmifltir. Yaz›lan vakfiye halen Vak›flar Genel Müdürlü¤ü’ndedir. Bu k›ymetli malumat ilk defa fieyhülislâm Reiszâde Aflir Efendi (1728-1804)’nin o¤lu Kad›asker Mehmed Hafid Efendi (öl. 5 Zilkade 1226/21 Aral›k 1811) taraf›ndan yaz›lan Mehahü’l-miyah (Güzel Sular) adl› eserde verilmifltir. ‹vaz Fakih Türbesi bahsine bak›n›z. K›zlara¤as› Hac› Beflir A¤a Çeflmesi’nin Üsküdar Yenicamii haziresindeki kitabesi. Sonradan harap olan çeflme, 1914 senesinde flimdiki flekliyle tamir edilmifltir. Üzerindeki kitâbe hattat Ömer Vasfi Efendi taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Kendisi 1880’de ‹stanbul’da, Tophane’de dünyaya gelmifltir. Eyüp’te, Sultan Mehmet Reflad Türbesi’nin, Saraçhane Camii’nin ve K›s›kl› Camii’nin kap›lar› üzerindeki kitâbeler onundur. 12 Cemaziyelâhir 1347 (25 Kas›m 1928)’de vefat ederek Eyüp Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Kardefli Emin Efendi de hattat idi. Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/258) (E. H. Ayverdi, Fatih Devri IV, s. 612) (N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 229) (Tarih-i Cevdet, Üçdal Neflriyat, 1966 9/279) (‹nal, Son Hattatlar, s. 80 ve 266) (Mehmed Hafid, Mehahü’l-Miyah, s. 8) KIZLAR A⁄ASI HACI BEfi‹R A⁄A ÇEfiMES‹ Ç eflme bugün mevcut de¤ildir. Kitâbesi, Yeni Cami avlusunda musalla tafl›n›n arkas›nda ve camiin büyük su deposunun önündedir. Abdülkadir Erdo¤an Bey’in neflretmifl oldu¤u Üsküdar Su Yolu Haritas›’nda, fierefâbâd Kasr› için getirtilen suyun kollar› anlat›l›rken; “Do¤anc›lar’daki taksim kubbesinden önce Kavak’ta Kale Çeflmesi vard›r. Ondan sonra yol, üç kola ayr›l›r. Soldan birinci kolda, Atpazar› Kap›s›’nda Hac› Beflir A¤a Çeflmesi; Atpazar› içinde, Sulu Han karfl›s›nda Fatma Sultan Çeflmesi” bulunmaktad›r, demektedir. Bu aç›klamadan da anlafl›laca¤› üzere çeflme, “Atpazar› Kap›s›”ndad›r. Atpazar› Kap›s› ise, Valide-i Atik Çeflmesi Soka¤› üzerinde, 998 (1589-90)’da yapt›r›lan el-hac K›zlara¤as› Mehmet A¤a Çeflmesi (Kemeralt› Çeflmesi)’nin yan ve ayn› isimle bilinen camiin ön taraf›ndad›r. Mir’at-i ‹stanbul yazar›n›n da belirtti¤i gibi çeflme, “Kemeralt› Camii denmekle ma’ruf camiin alt›ndad›r.” Meydanc›k Çeflmesi ismiyle de meflhur olan Hac› Beflir A¤a Çeflmesi, 1930 tarihlerinde y›k›lm›fl ve tafl› getirilerek yukar›da bahsedilen yere konmufltur. Çeflmenin yeri için el-hac K›zlara¤as› Mehmed A¤a Çeflmesi bahsine bak›n›z. Kitâbenin yan›nda H. 1141 tarihli Fatma Sultan Çeflmesi’nin de kitâbesi vard›r. Bu adla bilinen çeflme bahsine bak›n›z. Beflir A¤a Çeflmesi’nin kitâbesi alt›nda bu çeflmeye ait oldu¤u san›lan bir ayna tafl› ve birkaç söve vard›r. Bugün tarih rakamlar› tam olarak okunamayan on iki m›sral› kitâbe fludur: Cenab-› Hazret-i Sultan Ahmed Han-› Gazi kim Odur z›ll-› ilâhî âb-› rûy-› saltanat hakka Muhibb-i hayr el-hac Beflir A¤a-y› zî-flan›n ‹düb darü’s-saâde hidmetiyle kadrini â’lâ Du’a-y› hayr› isticlab içün flah-› cihân-bâne Nice âsâr-› uzmâya muvaffak eyledi Mevlâ 1102 Üsküdar Çeflmeleri Yapub bu çeflme-i pür-nûr-› pâki fî-sebîlillâh Zülal re’fetiyle teflnegân› eyledi irvâ ‹lâhî hayr›n› hüsn-i kabul eyleyüb flayan Ana bâdî-i gufran ola bu hayrat-› bi-hemtâ ‹çüb bir cam›n› fiakir didi atflâne tarihin Bu dilcû çeflme-sâr-› safdan gel Zemzem iç s›hha 1141 (1728-29) Kitâbe yazar› fiakir Hüseyin Bey, Gümrükçü Hüseyin Pafla’n›n o¤lu Mustafa Bey’in mahdumudur. Evvelâ müderris, 1146 (1733)’te vak’anüvis, 1155 (1742)’de Halep mollas› oldu. 1156 (1743)’te vefat etti. fiair, divan sahibi, kâmil bir zat idi. Beflir A¤a hakk›nda Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi, Hadîkatü’l-Cevâmi adl› k›ymetli eserinde flu bilgiyi vermifltir: “A¤a, Yapraks›z Ali A¤a’n›n ç›ra¤› olmak üzere Daire-i Hümâyun’a girmifl, Sultan III. Ahmed’in efendili¤inde, hizmetlerinde bulunup sonra padiflah oldu¤unda musahiblerinden biri olmufl ve 1116 (1704-5)’te Daye Kad›n’› hacca götürme¤e memur ve sonra hazinedarl›k payesine ulaflm›fl ve 1125 (1713)’te Darü’s-saâde A¤as› Süleyman A¤a ile beraber K›br›s’a ve sonra M›s›r’a gönderilip bir müddetten sonra fieyhü’l-harem olup 1129 evahirinde (1717 senesi aral›¤›n›n bafl›) Anber Mehmed A¤a’ya halef olarak Darü’s-saâde A¤as› olup 13 sene Sultan Ahmed’e hizmet etmifl ve Sultan Mahmud’un cülusunda dahi mevkiini korumufl ve 1159 (1746) senesine kadar ikbal ile hemhal olup bu esnada hastalanarak Bahariye nam sahilhanede ayn› senenin Cemaziyelevvelinin 13. günü (3 Haziran 1746) ölmüfltür. ‹kbal müddeti 30 senedir.” Kabri, Eyüp Sultan Camii’nin d›fl flad›rvan avlusunu iç avluya ba¤layan kap›n›n sol taraf›ndaki türbededir. md.) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 53) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 124-125) (Sicill-i Osmânî, 2/20 Beflir A¤a; 3/124 fiakir Hüseyin Bey) (R. Akakufl, Eyüb Sultan, s. 188) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/36) LÂD‹KL‹ AHMET A⁄A ÇEfiMES‹ Çeflme, bugün için Üsküdar ilçe s›n›rlar› d›fl›nda olmas›na ra¤men, Ayr›l›k Çeflmesi’nde oldu¤u gibi, bu eseri de Üsküdar çeflmelerinden ay›rma¤a imkân yoktur. Bu durumun genifl aç›klamas› Ayr›l›k Çeflmesi bahsinde yap›lm›flt›. Lâdikli Ahmet A¤a Çeflmesi, Üsküdar’› Kad›köy’e ba¤layan Haydarpafla Köprüsü’nü geçince bugün Çay›rbafl› dura¤› ismiyle an›lan mevkide ve Kad›köy-Haydarpafla r›ht›m› ile Haydarpafla Çay›r› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesindedir. Ulu bir ç›nar a¤ac›n›n yan›ndaki bu menzil çeflmesi, bugünkü haliyle bir sanat de¤eri tafl›maz. Ancak, tarihi topo¤rafya bak›m›ndan bir hususiyeti olan çeflme, Haydarpafla ‹skelesi’nden gelen ve esas Ba¤dat Caddesi’ne gidecek olan kimselerin bir u¤rak yeri oldu¤u gibi Haydarpafla Sahras›’nda konaklamaya geçmifl olan ordunun bulundu¤u yerdeki çeflmeden istifade etmesi düflüncesiyle yap›ld›¤› muhakkakt›r. Beflir A¤a’n›n ‹stanbul’da, Bab›-âli kap›s›n›n sol taraf›nda, Hükümet Soka¤›’n›n Alayköflkü Caddesi ile birleflti¤i köflede cami, medrese, sebil, iki çeflme, mektep ve bir Nakflibendî Tekkesi’nden oluflan güzel bir külliyesi ve ayr›ca Eyüp, Baba Haydar mahallesinde Darü’l-hadis, mektep ve çeflmesi, Medine’de de baz› hayrat› vard›r. Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi, 1/48) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/332) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 5/2599) (fiemdânîzâde Tarihi, M. Aktepe Türkçesi, 1/215 Beflir A¤a md.) (M. Aktepe, Patrona Halil ‹syan›, s. 196 Beflir A¤a Lâdikli Ahmet A¤a’n›n flâhidesi. 1103 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Çeflme, flimdiki fleklini XIX. yüzy›l sonlar›nda yap›lan bir tamir s›ras›nda alm›fl olmal›d›r. Bu menzil çeflmesinin namazgâh› için Üsküdar namazgâhlar› bahsine bak›n›z. Muhtemelen, 1222 (1807) tarihinde vefat eden flair, Muvakkitzâde Pertev Mehmet Efendi taraf›ndan haz›rlanm›fl olan kitâbesinin metni fludur: Pervitij Paftas›’nda Lâdikli Ahmet A¤a Çeflme ve namazgâh›n›n ilk durumu. fiarl Teskiye, Küçük Asya Tarihi adl› eserinde: “Kad›köyü Burnu’nun teflkil etti¤i küçük boyun nihayetinde güzel bir ç›nar a¤ac›yla gölgelenmifl çeflmesiyle Haydarpafla Bahçesi vard›r. Bu çeflme eski ça¤larda Hermagoras Menba› nam›yla yad edilirdi” diyor. Bu ulu ç›nar a¤ac›, 1990 k›fl›nda özellikle kurutulmufltur. Bugün bir kütük halindedir. Barok üslûbundaki mermer ayna tafl› üzerinde ve kemerinin içinde ondört m›sral› bir kitâbe tafl› bulunmaktad›r. Çeflmenin üstüne, yekpare mermerden, kenar› silmeli bir levha, kapak gibi yerlefltirilmifltir. fiâh-› âlem hazret-i Sultan Selimü’s-sâlisin Tâb-› pâki hayre mâil oldu¤›yçün dâimâ Eyleyüb hulk› sirâyet bendegân-› hâss›na Böyle cây-› dil-güflâlar olmada yer yer binâ Sâhibu’l-hayr› ez an cümle bu zîba çeflmeyi Serv-i dil-cûlarla itmifl Cennet-âsâ cân-fezâ Çukadar A¤a-y› flâhenflâh iken oldu çer⤠Ya’ni Ladikli o zât-› ber-güzîn Ahmet A¤a Old› mâlik bu makâm-› dil-kefle k›ld› nazar Kim havas› râhat-efzâ âb-› pâki gam-zede Suffa yapd› serviler dikildi himem sarf eyledi Kim teferrüc eyleyenler ide bir hayri du’a Geldi bir m›sra ile Pertev cevherin târîh-i sâl Servli bu çeflmenün havz› bu deryâ gûyiyâ sene 1208 Çeflme ve namazgâh, 1208 (1793-94) y›l›nda Ahmet A¤a taraf›ndan yap›lm›flt›r. A¤a, Enderun’dan yetiflmifl, 1200 fievvalinde (A¤ustos 1786) Rikabdâr-› sultanî olmufl ve 1201 Zilkadesinde (A¤ustos-Eylül 1787) Çukadar A¤as› bulundu¤u halde tekaüt edilmifltir. 5 Zilhicce 1211 (1 Haziran 1797)’de vefat eden Ahmet A¤a’n›n kabri, Ayr›l›k Çeflmesi’nin sol taraf›ndaki mezarl›ktad›r. Kabri, Ayr›l›k Çeflmesi yak›n›ndaki mezarl›k duvar›n›n köflesinden, caddeyi takiben 173 ad›m ileride olup ayak tafl› servi motiflidir. Kâtibî sikkeli flâhidesindeki kitâbe fludur: Bir mübarek zat›n / meskeni olmufldur bu mezar Eylemifl nazik tenin / hâki yeksar›n rûzgâr / Merhum ve magfur A¤a-y› / Çukadar-› Hazret-i fiehri / yârî-i esbak Lâdikli Ahmed / A¤a ruhiçün Fatiha. 5 Z. 1211. Lâdikli Ahmet A¤a Çeflmesi ve Namazgâh› vaziyet krokisi. 1104 Biraz ileride, cariyelerinden Mahbube Kad›n’›n 1210 (1795) tarihli flâhidesi vard›r. Yan›nda, Kad›köy’de bir soka¤a ismi verilmifl olan Uzun Haf›z Mehmet Efendi’nin kabri var- Üsküdar Çeflmeleri d›r. Mehmet Efendi hâcegândan olup 11 Rebiyülâhir 1222 (18 Haziran 1807)’de vefat etmifltir. Çok zengin idi. O¤ullar›na Uzun Haf›zzâdeler denir. Kabirleri babas›n›n yan›ndad›r. Kitabe flairi Pertev Efendi, ‹stanbullu olup evvelâ sadrazam mektupçusu ve sonra divan-› hümâyun hulefas›ndan olmufltur. Mahir, divan sahibi bir flair idi. “Ahmed A¤a sahib oldu¤u bu mevkii, manzaras› güzel oldu¤u için serviler diktirmifl suffa (Namazgâh) ve çeflme yapt›rm›fl, bir ‘Teferrücgâh’ haline getirmifltir. Kitâbesinde çeflmeye, Servili Çeflme de dendi¤i iflaret edilmektedir.” Kaynaklar: (Semavi Eyice, ‹stanbul-fiam-Ba¤dad Yolu Üzerindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fk. Tarih Der. Say›: 13/86) (M. Kemal Özergin, Üsküdar-Bostanc›bafl› Güzergâh› Kitâbeleri, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der Say›: 13/117) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 35) (Sicill-i Osmânî, 2/38 Pertev Mehmed Efendi; 1/274 Ahmed A¤a; 4/275 Mehmed Efendi Uzun Haf›z) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/388) (fiarl Teskiye, Küçük Asya tarihi. Haz. Ali Suat, s. 134) bir sütun üzerinde ise: “Darü’s-saâdetü-flerife A¤as› Abdullah A¤a taraf›ndan iki masura su dahi ilâve edilerek suyun mikdar› tezyid edilmifldir.” denilmektedir. Abdullah A¤a 1203 (1787)’de vefat etti. Kabri, Ayazma Camii hazîresindedir. Mesiredeki kuyu yak›n›na dikilen ve bir mezar tafl›n› and›ran tafl üzerine flu kitâbe yaz›lm›flt›r: “Üsküdar’da Valide-i Atik civar›nda Arakiyeci Mahallesinde / Babü’s-saâde-i esbak Merhum Cedid Yakub A¤a’n›n çeflme-i / Âb›n›n kadimi miyah› ve memerri bi’l-külliyye harab ve âb-› nâyâb / Olma¤›n müceddeden hafr ile... / Hâlâ Babü’ssaâde A¤as› naz›r-› vakf saâdetlu Mustafa / A¤a ve mütevellisi el-hac Seyyid Mehmed A¤a ve kâtibi el-hac / Mehmed Salih Efendi ve câbisi Mustafa Efendi ve Ser-bölük Ahmed A¤a marifetleriyle tecdid ve bu mahalle / Vaz’-› hacer k›l›nd›. Sene 1180(1766-67)” Kuyunun bilezi¤ine de flu kitâbe hak edilmifltir: L‹BADE SUYU ÇEfiMES‹ Ç eflme, Bulgurlu Köyü civar›nda ve Libade Caddesi ile meflhur Çilehane’nin aras›ndad›r. Bir mesire yeri çeflmesi olan bu eser, Babü’sSaade A¤as› Yakup A¤a taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Yakup A¤a’n›n Üsküdar’da Toptafl› Camii yak›n›nda, Kap›a¤as› Mevkii’nde ve Toptafl› Caddesi üzerinde bir mektebi, kütüphanesi ve çeflmesi daha vard›r. Bu güzel manzume 1089 (1678) y›l›nda yapt›r›ld›¤›na göre Libade Çeflmesi’nin de bu s›rada yap›lm›fl olmas› icap eder. Çeflme, suyunu Libade Suyu menba›ndan temin ediyordu. “Burada nebeân eden ve Üsküdar’da Kap›a¤as› Çeflmesi’ne cereyan eden / Suyun tahvil-i mecras›na baz› tarafdan tasaddi olunduysa da... / Karariyle mecra-y› kadîmine icra edildi¤i / Buraya tahrir olundu. Sene 1318(1900)” Libade Mesiresi ve suyu Üsküdar ve Kad›köy havalisinin en eski ve meflhur mesire yeri ve suyu olup, ilkbahar ve yaz aylar›nda çok ra¤bet görürdü. Libade isminin hangi tarihte ve niçin verildi¤i belli de¤ilse de 1180 tarihli kitâbede bu ismin geçmesi Libade ad›n›n çok eski tarihlere dayand›¤›n› ortaya koymaktad›r. Libade Suyu Çeflmesi vaziyet krokisi. Zamanla harap olan Libade Çeflmesi 1180 (1766-67) tarihinde mütevellisi taraf›ndan onar›lm›fl ve bu s›rada bir sütun üzerine de: “Üsküdar’da Valide-i Atik civar›nda Arakiyeci mahallesinde / Babü’s-saâde A¤as› esbak merhum Cedid Yakub A¤a’n›n bina ve infla itmifl oldu¤u Libade Suyu-1180” diye yaz›lm›flt›r. Bu sütunun yan›ndaki di¤er 1105 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar K›sa h›rka, ya¤murluk anlam›na gelen ve Lebade de denilen bu sözcük, herhalde havas›n›n daima rüzgârl› olmas›ndan dolay› bir h›rka giyilmesi icap etti¤i için bu mahalle isim olarak verilmifl olmal›d›r. Veya Libade ad›n› tafl›yan h›rkalar›n burada yap›lm›fl olabilece¤i akla gelebilir. Rumeli göçmenleri de da¤ ete¤ine Libade demektedir. r›lm›flt›r. Dört basamakla inilen çeflmenin aln›na ise flöyle yaz›lm›flt›r: XIX. Yüzy›l sonlar›nda çok ra¤bet gören semtte devrin ileri gelenlerinin köflkleri vard›. Bunlar aras›nda ve Libade’nin “üstünde Halis Molla’n›n köflkü ve bu köflkün üst taraf›nda eski 6. Daire Belediye Müdürü Hakk› Bey’in köflkü ve yan›nda koru içinde Divan-› Muhasebat ikinci reisi Tevfik Bey’in müteaddid dairelerden müteflekkil köflkü vard›... Libade yolu üzerinde Seyid Ali Paflazâde Hamdi Pafla’n›n korusu Memduh Pafla’n›n çiftli¤i vard›. Libade Suyu’nun yan›ndaki köflkte meflhur musikiflinaslardan Hac› Faik Bey oturuyordu.” Bu çeflme, 1989’da y›kt›r›lm›flt›r. 1298 (1881) y›l›na kadar süren esnaf teferrücleri (gezintiler), ç›rak ç›karma, ve pefltemal ba¤lama merasimleri Büyük Çaml›ca ve Libade Suyu bafl›nda yap›l›rd›. Bunlardan baflka buralarda Orta Oyunu da oynan›rd›. “Zeyrek Bekçisi denilen orta oyununun kolbafl›s› Hac› Bekçi” ve ondan sonra meflhur Kavuklu Hamdi buralarda temsiller vermifllerdi. Göz hekimi Esad Pafla (Ifl›k)’›n (1865-1943) da Libade mevkiinde bir çiftli¤i vard›. Libade Caddesi Üzerinde Bulunan Sular: Toygar Çeflme: Libade Caddesi ile Bay›r Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, soka¤›n sa¤ köflesinde olup 1989 senesinde, flimdiki Libade Bulvar› tanzim edilirken y›kt›r›lm›flt›r. Suyu, arkas›ndaki setli arsadan gelmekte idi. Buraya konulan bir levhaya flunlar yaz›lm›flt›r: “Vak›f Sular Müdürlü¤ü Toygar 2 nolu yerli suyu menba koruma alan›” Bay›r Soka¤›’n›n sol taraf›ndaki sette yerlefltirilen ikinci bir levhada ise: “Vak›f Sular Müdürlü¤ü Toygar 1 nolu yerli suyu menba koruma alan›” diye yaz›l›d›r. Buradaki eski çeflme daha sonra yeniden yapt›1106 Sivasl› Yetimo¤lu Ahmed Efendi taraf›ndan ihya edilmifltir. 1. 9. 1930 Az ileride “Vak›f Sular Müdürlü¤ü Haminnine yerli suyu menba koruma alan›” diye yaz›l› bir levha daha olup önünde kitâbesiz yeni bir çeflme vard›r. Arkas›nda, etraf› telle çevrilmifl genifl bir arazisi mevcuttur. Çeflme, Haminnine Çeflmesi Soka¤› karfl›s›ndad›r. Buradaki sokaklar son senelerde aç›lm›flt›r. Biraz afla¤›da ise Devlet Su ‹flleri I. Bölge Müdürlü¤ü binalar› ve büyük su deposu bulunmaktad›r. Üsküdar’da, Toygar Hamza Camii mevcuttur. ‹htimal camiin abdest suyu buradan getirtildi¤i için Toygar Suyu ad› verilmifltir. Libade Mesiresi: Bu ünlü mesire, Bulgurlu Köyü ile Uzunçay›r aras›nda ve Libade Suyu Çeflmesi’nin karfl›s›ndad›r. Su ile mesire aras›nda Libade Caddesi uzanmaktad›r. Mesireyi, caddeye dik olan bir yol ikiye ay›r›r. Yolun iki taraf›nda ard›ç a¤açlar› vard›r. Nihayetinde de ‘Karga Deresi’ akmaktad›r. Kenar›ndaki sö¤ütlerden pek az› günümüze kadar gelebilmifltir. Buradaki bir yol hâlâ ‘Sö¤ütlü Çay›r’ ad›n› tafl›maktad›r. Mesireyi gölgeleyen a¤açlar›n büyük bir k›sm› yok olmufltur. Basit krokide de görüldü¤ü gibi, K›zlara¤as› Yakup A¤a, taraf›ndan yap›t›r›lan çeflmenin karfl›s›nda, yol afl›r› yerde bulunan 1180 (1766-67) tarihli kitâbe, Libade’de yeni bir yolun aç›lmas› s›ras›nda k›r›larak bir bahçeye at›lm›flt›r. Kitâbeli kuyu bilezi¤inden eser kalmam›flt›r. Mesiredeki iki vak›f kuyusunun etraf›nda dört ç›nar a¤ac› vard›r. 1089 (1678) tarihinde Yakup A¤a taraf›ndan yapt›r›lan çeflme, 1 Eylül 1930’da “Sivasl› Yetim-O¤lu Ahmet Efendi taraf›ndan ihya edil- Üsküdar Çeflmeleri mifltir.” Halk bu çeflmeye Han›m Nine Çeflmesi demektedir. Rivayete göre, yafll› bir kad›n, elindeki sopayla iz açmak suretiyle bu suyu yolun kenar›na kadar getirmifl ve bu yüzden bu isimle an›lm›fl. Yol seviyesi yükseltildi¤inden çeflme çukurda kalm›flt›r. Lülesi üzerine barok sitili bir ayna tafl› yerlefltirilmifltir. Karfl›s›nda bulundu¤u söylenen namazgâh tafl›ndan ve civar›ndaki Fatma Nazîre Han›m Çeflmesi’nden eser kalmam›flt›r. Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 54) (E. Koçu, Türk Giyim ve Kuflam›, s. 168) (Celâl Esad Arseven, Sanat Ans. 2/1225) (H. fiehsuvaro¤lu, 19 As›rda Çaml›ca’daki Köflkler, Akflam gazetesi 10 Eylül 1947) (Musahibzâde Celâl, Eski ‹stanbul Yaflay›fl›, s. 95) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/282) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 62-63) (Sicill-i Osmânî, 3/386 Abdullah A¤a) MAHBUB A⁄A ÇEfiMES‹ Ç eflme, Nakkafltepe (Frenk Tepesi) yak›nlar›nda ve dört yolun birleflti¤i yerdedir. Arka taraf›nda, bugün Koç Toplulu¤u’nun tasarrufunda olan eski Nakkafltepe Karakolu binas›, ve sa¤ taraf›nda, karfl›s›nda, biraz ileri- de Emine Sultan Saray› bulunmaktad›r. Çeflme üç yüzlü olup tamamen mermerden yap›lm›flt›r. Ön yüzünün iki yan›na ve köflelerine ince mermer sütuncuklar yerlefltirilmifltir. Düz ayna tafl›n›n iki yan›nda ise, yaprak motifleri bulunmaktad›r. Bunlar üzerinde iki sat›r halinde bir kitâbe vard›r. ‹nce sütunlar›n tafl›d›¤› defne yaprakl› kornifl çeflmeyi süslemektedir. Mahbub A¤a Çeflmesi ve eski Nakkafltepe Karakolu. Ön taraf›ndaki el yala¤› k›r›lm›flt›r. ‹ki yan yüzünde, düz ayna tafll› ve küçük yalakl› kuzu çeflmecikleri bulunmaktad›r. Mahbub A¤a Çeflmesi (Onar›lm›flt›r). 1107 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar MAHPEYKER KÖSEM VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ Ç avufldere Caddesi ile Çinili Hamam Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesindedir. Tamamen kesme tafltan ve klâsik Türk çeflme mimarîsine uygun olarak yapt›r›lan çeflmenin hemen arkas›nda, ona bitiflik olmayan Mahpeyker Valide Sultan S›byan Mektebi, sol taraf›nda ve geride Ümmi Ahmed Efendi Tekkesi, karfl›s›nda ise Afganl›lar Tekkesi bulunmaktad›r. Çeflmenin sa¤ taraf›ndaki kesme tafl kemerli kap›dan arkadaki mektebe gidilmektedir. Sol taraf›nda da dairemsi bir bahçe vard›r. Etraf›n› alçak bir duvar ile parmakl›¤›n çevirdi¤i bu yerde bilezikli bir kuyu yak›n zamana kadar duruyordu. Mahbub A¤a Çeflmesi ve çevresi. Ayr›ca, üç yüzünü çeviren bir hayvan sulama yala¤› vard›r. Kitâbesi fludur: fiehzade devletlû necâbetlû Abdülmecid Efendi Hazretleri’nin / Bafla¤as› merhûm Mahbub A¤a hayrat›d›r. Arabî 1331 (1915) Nakkafltepe, Frenk Tepesi ad›ndan baflka, Münir Pafla Tepesi ad› ile de an›l›rd›. Karakol ve çeflme, Milli E¤itim Bakanl›¤›’nca 1988 senesi sonlar›nda tamire al›nm›fl ve 1990 A¤ostosunda tamamlanm›fl ve genifl bir saçak alt›na al›nan çeflme mükemmel bir hâle getirilmifltir. Mahpeyker Kösem Valide Sultan Çeflmesi. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/67) (Erdem Yücel, Kuzguncuk, TTOK Belleteni, Kas›m/Aral›k 1975) Çeflmenin üstü çat›s›z olup yeniden onar›lm›flt›r. Büyük haznesi, fevkânî olan mektebin alt›ndad›r. Bir kanal ile çeflmeye ba¤lanm›flt›r. Kemerinin üzerinde iki sat›r halinde haz›rlanm›fl onalt› m›sral› bir kitâbesi vard›r. fiekilli, sekiz çerçeve içine ikifler m›sra yaz›lm›fl olan kitâbenin baz› yerleri k›r›lm›flt›r. Okunabilen k›s›mlar› flunlard›r: Hazret-i Sultan-› Ekrem Valide Hakk yoluna k›ld› bu âb-› revân K›ld› icrâ bu sebîl-i hayri çün Ola ecri Selsebîl-i câvidân Kabbe’l-Allah zî-sevâb-› âhiret Habbezâ aynü’l-hayât-› râyigân Her gören an› du’a-i hayr ider K›l kabûl sen yâ Mecîd yâ Müste’ân Lüle-i çeflme-i devâ-i dil-teflne Ak›dur kendüye görürse her vâneye ........... ........... andan iç bul tâze cân Es-sebîl ey tâlib-i mâ-i’l-sebîl Âfiyetler ola s›hha nûfl-› cân Feyziyâ çün mazhar-› feyz oldu su Menba’-› feyz oldu târîh ol zemân Rakam yaz›l› de¤ildir. Ebced hesab›na göre 1052 (1642) tarihinde yap›lm›flt›r. Ayvansarayî Hüseyin Efendi 1055 rakam›n› bulmufltur. Kitâbenin flairi için Çinili Cami ve Çinili suyu bahislerine bak›n›z. Kaynaklar: (Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 63) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/266) (Sicill-i Osmânî, 4/28) (Türk Dili ve Edebiyat› Ans. Dergâh Yay. 3/213) (N. Nirven, Çinili Suyu, ‹stanbul Ans. 7/4033) (Gezi Notu) 1108 Üsküdar Çeflmeleri MATBAH EM‹N‹ HACI HAL‹L EFEND‹ ÇEfiMES‹ Ç eflme, Selâms›z Caddesi (flimdiki Selâmi Ali Efendi Caddesi) ile Toygar Hamza Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, Toygar Hamza Camii hazîresinin istinat duvar› üzerindedir. Cami set üzerinde oldu¤undan çeflme bu seddin alt›na yap›lm›flt›r. Tamamen mermerden infla edilen çeflmenin kemeri üzerinde, aln›nda iki sat›r halinde, alt› m›sral› bir kitâbe vard›r. Kartufllar içine ikifler m›sra yerlefltirilmifltir. 1119 (1707) tarihli kitâbe fludur: Habbezâ Hac› Halil ehl-i hayr ‹tdi bu ayn-› hulûs ile binâ fiâd ola rûh-› Hüseyin ile Hasan Nûfl idince teflnegânân-› safâ Fevzi’yâ der lülesi târîhini ‹çer isen âb-› hayvân iflte mâ sene 1119 Mecmua-y› Tevarih ile Mir’at-i ‹stanbul’daki tarihler yanl›flt›r. Kitâbe fiair Fevzi Efendi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Gergerî Ahmet Efendi’nin o¤lu olup müderrislik payesine ulaflm›fl sar›kl› alimlerdendir. 1151 (1738-39)’da vefat etmifltir. Matbah Emini Halil Efendi Çeflmesi kitabeleri. bat 1849) Hazine-i Hümâyun Kethüdas› olmufltur. 1265 Cemaziyelâhirinin 29. günü zuhur eden yang›nda Alayköflkü önüne geldi¤inde kalp sektesinden vefat etmifltir. Kabri, Üskadar’da Eski Menzilhane yan›ndad›r. Çeflmenin bânisi Hac› Halil Efendi, 1067 (1656-57)’de Kayseri’de do¤mufltur. Saraya intisab etmifl, Sadrazam fiehid Ali Pafla’n›n himayesinde süratle yükselerek arpa emini olmufl, 1132 (1719-20)’de de Matbah-› Âmire Emini olmufltur. 27 Temmuz 1720’de fiehzade Süleyman, Mehmed, Mustafa ve Bayezid’in sünnet dü¤ünlerinde Sur Emini olmufl ve Veziriazam ‹brahim Pafla taraf›ndan hilat giydirilmifltir. Zamanla harap olan çeflme 1260 (1844)’te Sultan Abdülmecit’in annesi Bezmiâlem Valide Sultan’›n Çâflnigir Ustas› Nazenin taraf›ndan tamir edilmifltir. Bunu belirten, befl sat›r halinde, on m›sral› olarak haz›rlanm›fl kitâbe, ayna tafl›n›n üzerindedir ki o da fludur: Bânîsi oldu mukaddem çeflmenin Hac› Halil Nice dem nûfl eyledi atflan bu âb-› Zemzemi Bir vakt oldu harâb ol kalmad› sudan eser Hayr ile yâd olmufl iken olmad› çokdan beri Çeflnigir Usta yâd itmek içün ehl-i zemîn Mehd-i ulyâ-y› adâlet eyledi ta’mîrini Gel buyur iç oku bir Fatiha üç ‹hlâs ile K›las›n Firdevs-i ulyâda münasib meskeni Söyledi tamirine tarihini gayet Nazif K›ld› dendan câri Nazenin Usta bu ayn-› Zemzemi 1260 Manzumeyi yazan ‹stanbullu Nazif Mehmed Efendi, Enderun’dan yetiflmifl, H›rka-i Saadet bafl hademesi ve 1265 Rebiyülevvelinde (fiu- Toygar Hamza Camii alt›nda Matbah Emini Halil Efendi Çeflmesi. 1109 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Halil Efendi’nin Üsküdar’da üç çeflmesi daha vard›r. Bu çeflme bahislerine bak›n›z. Kendisinin, Fatih ilçesi s›n›rlar›nda Âfl›k Pafla Camii alt taraf›nda ve Cibali Caddesi ile Ayd›n Bey Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sol köflesinde 1133 (1720-21) tarihli bir çeflmesi daha vard›r. Selâmi Ali Efendi Caddesi’nde Matbah Emini Hac› Halil Efendi Çeflmesi. 1995 y›l›nda Üsküdar Belediyesi’nce onar›lm›flt›r. Toygartepesi’nde Matbah Emini Hac› Halil Efendi Çeflmesi. Osmanl› Devleti’nin gözde devlet adamlar›ndan biri olan Halil Efendi, çok do¤ru, liyakatli, sözüne sad›k, ilim ve irfan sahiplerini himaye eden cömert ve hofl sahbet bir kimse imifl. Cemaziyelevvel 1167 (Mart 1754)’te defter emini bulundu¤u s›rada vefat etmifltir. Kabri, Âfl›kpafla’da evinin karfl›s›nda bulunan Âfl›k Pafla Tekkesi Camii karfl›s›ndaki Seyyid Velâyet Türbesi hazîresindedir. Gayet süslü ve muhteflem lâhdinin üzerindeki bafl flâhidesi, dikdörtgen prizmas› fleklinde olup kafesî serpufl ile müzeyyendir. Ayak tafl›n›n üzerine dilimli, bir takkeyi and›r›r bafll›k yap›lm›flt›r. Bu tip bir tafl, ‹stanbul ve Üsküdar’›n hiç bir mezarl›¤›nda yoktur. Lâhdin etraf› kabartma rozet ve çiçek motifleri ile bezenmifltir. Seyyid Velâyet hazîresinde 968 (1560-61)’de vefat eden fiakayik sahibi Taflköprülüzâde Isameddin Ebu’l-hayr Ahmet Efendi’nin ve 1030 (1621)’de vefat eden o¤lu Kemaleddin Mehmet Efendi’nin de kabirleri vard›r. Halil Efendi, Üsküdar’daki üç çeflmesinin sular›n› Küçük Çaml›ca Caddesi üzerindeki -Yahudi banker Kamondo’ya ait- Camondo Ba¤› karfl›s›ndaki tarla ile Menemenli Ba¤›’ndan ve Celâl Bey Bahçesi’nden ç›kan membalardan temin etmiflti. Ya¤l›kç› Ayazma Namazgâh› civar›ndaki bu membalardan eser kalmam›flt›r. Suyun ak›fl›n› tanzim etmek gayesiyle de Toygartepe’de, Hac› Mutlu Soka¤› ile Torbal› Soka¤›’n›n birleflti¤i yere bir de su terazisi yapt›rm›flt›. Kesme tafltan yap›lan bu su terazisinden eser kalmam›flt›r. H. 1119 tarihli çeflmenin suyu ise, Selâms›z Semti’ndeki 80 rak›ml› s›rt üzerindeki menbadan gelmektedir. Su, Selmas›z Caddesi, ‹tfaiye (Çinili Karakolu) ve Tekke Kuyusu (Tekke Kap›s›) yolunu takip ederek çeflmeye gelirdi. Tekke Kuyusu’nun bilezi¤i bugün de mevcut olup Fatma Hatun Camii kap›s› yan›ndad›r. Üzerinde yaz› yoktur. Çeflme, Ç›nar Çeflme ad›yla ünlü idi. fiimdiki Üsküdar-Ba¤larbafl› yolu aç›lmadan evvel bu yol kullan›l›r ve arabalar atlar›n› bu çeflmede sularlard›. Toygar Hamza Camii’ne de Ç›nar Camii denirdi. O devirde caddeye ismini vermifl bulunan ulu ç›nar›n bu çeflme yan›nda oldu¤u san›lmaktad›r. Halil Efendi, bu çeflmesinden baflka ‹stanbul’da Haydar semtine su getirmifl ve burada bugün de mevcut olan çeflmeyi yapt›rm›flt›r. Ayr›ca memleketi olan Kayseri’de de bir çok çeflme ile Ulu Camii yeni bafltan yapt›rm›fl ve Hunat Medresesi eyvan›n›n önüne de bir kütüphane infla ettirmifltir. Kayseri’de ayr›ca bir s›byan mektebi vard›r. Bunlardan baflka, Mekke ve Medine fukaralar›na da¤›t›lmak üzere her y›l, hac mevsiminde 120 alt›n gönderilmesini vakfiyesinde flart koflmufltur. Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi, 1/154, 2/235) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 62) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 143) (Sicill-i Osmânî, 4/28 Fevzi Ah- 1110 Üsküdar Çeflmeleri Kitâbenin tarihinden çeflmenin, 31 Ocak 1729’da bitirildi¤i anlafl›lmaktad›r. (Halil Efendi’nin di¤er çeflmeleri bahislerine bak›n›z.) Kendisinin vakfetti¤i su, Ç›nar Suyu ismiyle bilinirdi. ‹smini, flimdiki Selâms›z Caddesi’nin eski ismi olan Ç›nar Yokuflu’ndan alm›flt›r. Bu su, Toygar Camii önünde ve 1119 (1707) tarihinde yapt›rd›¤› ilk çeflmesi için getirilmiflti. Bunun içinde Torbal› Soka¤› ile Hac› Mutu Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde bulunan küçük, kesme tafl bir su terazisi yapt›rm›flt›r. Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 144-145) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/318) med Efendi 4/564 Nazif Mehmed Efendi) (Münir Aktepe, Matbah Emini Halil Efendi’ye Dair Baz› Notlar, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›:15/65) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 1/122, 2/298) (N. Nirven, Ç›nar Çeflmesi, ‹stanbul Ans. 7/3913) (N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 226) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/38) (Mehmed Çay›rda¤, Kayseri’de Vak›f Kütüphaneleri, Vak›flar Dergisi, 20/274) (Vak›flar Genel Müdürlü¤ü, Ankara 735 Nolu Defter’in -Haremeyn 2-, 86-97, 102, 124, 193 sahifelerinde kay›tl› H. 1142 ve H. 1165 tarihli vakfiyeler) MATBAH EM‹N‹ HACI HAL‹L EFEND‹ ÇEfiMES‹ MATBAH EM‹N‹ HACI HAL‹L ÇEfiMES‹ Çeflmeler sahibi Matbah Emini Hac› Halil Efendi’nin Seyyid Velâyet Türbesi haziresindeki lâhdi. (SOLAK S‹NAN ÇEfiMES‹) Ç eflme, Selâms›z Caddesi ile Tophaneli O¤lu Soka¤›’n›n birleflti¤i köflededir. Arka taraf›nda Solak Sinan Camii ve Mezarl›¤› bulunmaktad›r. Kesme tafltan sade bir flekilde yap›lm›fl olan bu çeflmenin dilimli kemeri üzerinde ve befl sat›r halinde flu kitâbe bulunmaktad›r: Bu çeflmeyi hâlâ Matbah-› Âmire Emini el-hac Halil Efendi, hâlâ ‹stanbul / A¤as› Hac› Mustafa A¤a’n›n merhum pederi Haf›z Efendi / Ruhiyçün Matbah Emini Hac› Halil Efendi’nin Cibali Caddesi üzerindeki çeflmesi. Kabri biraz ileridedir. Ç eflme, Toygar Tepesi’nde, Kuflo¤lu Yokuflu, Zenciler Soka¤› ve Halil Efendi Soka¤› ile çevrili küçük meydan›n ortas›ndad›r. Bu semt, Üsküdar’›n ilk yerleflme merkezlerinden birisidir. Durbali Camii bahsine bak›n›z. Çeflme, kesme tafltan yap›lm›flt›r. Klâsik üslûptaki bu eserin arkas›nda tonoz daml› ve y›¤ma moloz tafl›ndan yap›lm›fl büyük bir su haznesi vard›r. Kemeri üzerinde üç sat›r halinde flu kitâbe bulunmaktad›r: Bu çeflmeyi hâlâ Matbah-› Âmire Emini el-hac Halil Efendi / ‹hya eyleyub fî-sebîlillâh bir masura su / Vakfidüb du’a niyaz ider / Fî gurre- i B. Sene 1141(1728-29) 1111 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 103-144-145) (Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/326) (Evkaf ‹dareleri Katalo¤u, 1/52) MATBAH EM‹N‹ HACI HAL‹L EFEND‹ ÇEfiMES‹ Çeflme, Çinili Mescit Soka¤› ile Köprülü Fad›l Pafla Soka¤›’n›n birleflti¤i köflededir. Sol taraf›nda ve biraz ileride, köflede Murat Reis Camii bulunmaktad›r. Çeflme, camiden 130 y›l sonra yap›lm›flt›r. Solak Sinan Camii önünde Matbah Emini Hac› Halil Efendi Çeflmesi. ihya eyleyüp müceddeden icra itdi¤i sudan bir masura su / Tayin idüb du’ada müflterek olmak niyaz ider / Fî gurre-i B. 1141 Kitâbeden, Halil Efendi’nin bu çeflmeyi ihya edip su verdi¤ini ve Toygartepe’deki di¤er çeflmesi ile ayn› tarihte yani, 31 Ocak 1729’da bitirildi¤ini ö¤reniyoruz. Çeflme, ihya edildi¤ine göre daha önce vard›. Solak Sinan, 955 (1548) tarihinde yapt›rd›¤› camii için bir su getirterek vakfetmiflti. ‹htimal çeflme de bu tarihte kendisi taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Solak Sinan Camii bahsine bak›n›z. Çeflme, 6 Ramazan 1312 (7 Eylül 1894) tarihli bir yaz›ya göre, Solak Sinan, Durbali ve Toygar Hamza Mahalleleri’ndeki çeflmelerle beraber tamir edilmifltir. Bu esnada bu çeflmelere ait su yollar› da tamir edilmifltir. Tamamen kesme tafltan yapt›r›lan bu eserin kemeri üzerinde dört sat›r halinde flu kitâbe bulunmaktad›r: Bu mâ-i cârî ve çeflme sab›ka Matbah-› Âmire Emini / Ve hâlâ cizye muhasebecisi el-hac Halil Efendi’nin / Fî-sebîlillâh hayrat›d›r intifa / Edenlerden ve sa’ireden du’a rica eder. Fî Zilkade 1 1142 Çeflmenin inflaat›, May›s 1730 tarihinde bitirilmifltir. Çeflmenin, büyük haznesi moloz tafl›ndan yap›lm›fl olup hemen arkas›nda üç kap›l› ve iki katl› ahflap büyük, d›fla taflmal› eski bir bina bulunmakta idi. Bu yap›, 1988 sonlar›nda y›kt›r›ld›. Arsas›na bir apartman yap›l›rken çeflmenin haznesi de yok edildi. Bugün çeflmenin yaln›z ön yüzü kalm›fl olup, yola ç›k›nt› yapm›fl durumdad›r. Halil Efendi’nin di¤er çeflmeleri bahislerine bak›n›z. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 131) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/338) MEHMET KETHÜDA ÇEfiMES‹ (D‹V‹TÇ‹LER ÇEfiMES‹) Z Solak Sinan’da Matbah Emini Halil Efendi Çeflmesi. 1112 7eynep-Kâmil Hastahanesi karfl›s›nda, Divitçiler Caddesi ile Harmanl›k Soka¤›’n›n birleflti¤i köflede olup, bir meydan çeflmesi idi. Bugün yeri yola gitmifl ve hemen arkas›na da Harmanl›k ‹lkö¤retim Okulu yap›lm›flt›r. Yak›n tarihe kadar Divitçiler Caddesi üzerinde ve Üsküdar Çeflmeleri çeflmenin karfl›s›nda, köflede, 1565 tarihlerinde Mimar Sinan taraf›ndan yap›lan Kazasker Camii, tam karfl›s›nda ve bulundu¤u soka¤a ismi verilen Bayramiye’den Sal› Tekkesi bulunuyordu. Bugün hiç biri mevcut de¤ildir. Kazasker Mescidi ile Muhyi Efendi Tekkesi bahislerine bak›n›z. Yüzü tamamen kesme tafltan yap›lan bu klâsik çeflmenin, kesme tafl ve tu¤la hat›ll›, tonoz daml› büyük bir haznesi vard›. Dört taraf› aç›k oldu¤u halde bir yüzünde lüle vard›. Kemeri üzerinde, alt› sat›r halinde, oniki m›sral› flu kitâbe bulunuyordu: Semiy-yi Hazret-i Kübrâ Hadice nâm Sultan’› Hezârân hayr ü ihsâna muvaffak eyledi Mevlâ Hemîfle hayre sâ’i Kethüda A¤a-y› zîflân› Bu zîba çeflmeyi ol dahi mal›yla idüb icrâ Ak›td› âb-› sâf› künk-i kilk himmet ü sa’yi Yübûsetden mürekkeb Kerbelâ-âsâ iken bu câ Zülâl-i ayne almaz ne denlü olsa dil-teflne Gelüb bu çeflme-i pâkîzeden nûfl eyliyenler mâ Nice böyle sevâba ide Hakk tevfik-i s›hhatle Zebân lûlesi s›hhat ile tâkim olur gûyâ Devâtiler Necibâ yazd›lar cevherle târîhin Mehmed Kethüda hakka bu mây› eyledi ihyâ 1142 (1729-30) fiair Necib Efendi’nin haz›rlad›¤› bu kitâbeden Hatice Sultan kethüdas› Mehmet A¤a’n›n, “Kerbelâ âsâ iken bu ca” (Kerbelâ gibi iken bu yer) buradaki “mâi” ihya eyledi¤ini ö¤reniyoruz. Kitabe yazar› Suyolcuzâde Eyyübî Necib Mustafa Efendi, flair ve meflhur hattatlar›m›zdand›r. Bas›lm›fl divan› ve Devhatü’l-Küttab isminde alfabetik s›raya göre haz›rlanm›fl ‘Tezkire-i Hattatîn’i vard›r. 1171 (1757-58)’de vefat etmifltir. Kabri, Eyüp’te, Fatih Hamam›’n›n arkas›nda, Eyüp Mahkeme Soka¤› ile Eyüp Hamam› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve yokuflun bafl›ndad›r. Vecize yerine geçen flu beyti ne kadar güzeldir: Veli A¤a 1164 (1750)’de ve Ruhullah Efendi bin Osman 1182 (1768)’de ve kardefli Süleyman A¤a 1183 (1769)’da vefat edip yan›na gömüldüler. Solak Sinan’da Matbah Emini Hac› Halil Efendi Çeflmesi kitabesi. “Çeflme, 1307 (1889-90)’da pek rana bir surette tamir edilmifl ve üzerine ‘Ve sekahum Rabbuhum flerâben tahûrâ’ ibaresi hak edilmifl” iken 1955’te yol geniflletilmesi bahanesiyle y›kt›r›lm›flt›r. Sultan III. Ahmet’in 1151 (1738) tarihinde, 28 yafl›nda oldu¤u halde vefat eden k›z› Hatice Sultan’›n kethüdas› olan Mehmed A¤a’n›n fiiflhane civar›nda, Yaflmaks›y›ran Caddesi ile Lobut Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde 1145 (1732) tarihli bir çeflmesi ve Eyüp’te Cezerî Kas›m Pafla Camii avlusunda bir de flad›rvan› vard›r. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 73, 104) (Sicill-i Osmânî, 1/31, 4/236, 542) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/81, 316, 328-332) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 126) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/32) (Naci Yüngül, Taksim Suyu Tesisleri ‹stanbul 1957, s. 58) Çinili Mescit Soka¤›’nda Matbah Emini Hac› Halil Efendi Çeflmesi. Olsa ayine-i nümayende rûy-› insan Yüzü insan olur amma özü insan olmaz El-hac Kethüda Mehmet A¤a, 1161 (1748)’de vefat etmifl ve Seyyid Ahmet Deresi Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. O¤lu Zaim Mustafa A¤a ve kardefli Müteferrika Kuflçu Osman A¤a 1167 (1753)’te ve di¤er o¤lu Enderun’dan ayr›lma 1113 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Bunun üzerinde Sultan II. Mahmut’un bir tu¤ras› vard›. Bugün kaz›nm›flt›r. Gerek ayet ve gerekse tu¤ra II. Mahmut’un tu¤rakefli olan camiin bânisi, Mehmet Tahir Efendi taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Çeflmenin suyu, camiin avlusunda ve köflede tu¤la ve kesme tafltan yapt›r›lan kubbeli hazneden temin ediliyordu. Mehmet Tahir Efendi’nin hayat› ve eserleri için ayn› isimle bilinen camii bahsine bak›n›z. Kaynak: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 85) MEHMET TAH‹R EFEND‹ ÇEfiMES‹ Mehmet Tahir Efendi Çeflmeleri ve çevresi. Ç eflme, Harem ‹skelesi’nde, Selimiye ‹skele Caddesi ile Selimiye Ambar› Soka¤› aras›ndaki aday› kaplayan Mehmet Tahir Efendi Camii’nin Selimiye ‹skele Caddesi’ne bakan cephesinde ve fevkânî olan camiin alt›ndad›r. Sa¤ ve sol taraf›nda, camiin üzerlerine oturtuldu¤u tonoz çat›l› dükkanlar bulunmaktad›r. Camiin kuzey taraf›nda ve flimdiki Harem Oteli’nin oldu¤u yerde Sultan III. Selim’in ambarlar› biraz ileride de mektebi vard›. Çeflme, yekpare mermer bir ayna tafl›ndan ibaret olup bu tafl, kabartma motiflerle süslenmifltir. ‹ki yan›nda sütun kabartmalar› vard›r. Üzerinde celi sülüs hatla: MEHMET TAH‹R EFEND‹ ÇEfiMES‹ Ç eflme, Harem ‹skelesi’nde, eski ad› Mektep Sokak olan flimdiki Kavak Bay›r› Soka¤› üzerinde ve soka¤a ismini veren Mehmet Tahir Efendi S›byan Mektebi’nin alt›nda idi. Tam karfl›s›nda Tahir Efendi’nin 1242 (1826) y›l›nda yapt›rd›¤› cami vard›r. Bu çeflmeyi de bu tarihte infla ettirdi¤i san›lmaktad›r. Kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lan bu eserin ön yüzü hiç kalmam›flt›r. Yok edilen ayna tafl› üzerinde ve bir sat›r halinde: “Ve sekahum Rabbuhum flerâben tahûrâ” ibaresi yaz›l›d›r. Menzil Çeflmesi ve çevresi. “Ve min el-mâi külle fley’in hayy” 1242 (1826-27) ayet-i kerimesi yaz›l›d›r. Çeflmenin önüne bir duvar çekildi¤inden ilk nazarda görülmez. Bugün, yan›ndaki ev taraf›ndan ardiye olarak kullan›lmaktad›r. Tahir Efendi’nin di¤er çeflmesi ve camii bahislerine bak›n›z. Kaynak: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 85) MENZ‹L ÇEfiMES‹ Ç eflme, T›bbiye Caddesi’nin ve Nevnihal Hatun Namazgâh›’n›n sa¤ taraf›nda ve namazgâhtan 40-45 m. ileridedir. Çeflmenin sa¤ taraf›nda ve biraz ileride fierif Kuyusu Me- 1114 Üsküdar Çeflmeleri zarl›¤› ve bunun ön taraf›nda ve bugün ‹stanbul Belediyesi Asfalt fiefli¤i tesisleri aras›nda kalm›fl olan Hac› Hüseyin Pafla Sebili ve Sa¤l›k Okulu (s›hhat memurlar› okulu) bulunmaktad›r. Çeflme, sütun biçiminde yap›lm›fl olup Üsküdar’da bir benzeri daha yoktur. Ümraniye, Cevher A¤a Çeflmesi’nin suyu da bir granit sütundan ak›t›lm›flsa da bunun durumu ayr›d›r. Bir benzeri ‹stanbul’da Koca Mustafa Pafla Camii avlusunda olup 1150 (1737) tarihinde yapt›r›lm›flt›r. Sütun çeflmeler içine dahil edece¤imiz di¤er iki çeflmeden biri Eyüp’te, Bostan ‹skelesi yan›ndaki Sadrazam Hüsrev Pafla Çeflmesi di¤eri ise, Tarabya Koyu’nda park içinde, 1247 (1831) tarihli II. Mahmut Çeflmesi’dir. Fakat bu son iki çeflme, yuvarlak olmay›p dört köfle sütun fleklindedir. Nevnihal Hatun Namazgâh›’n›n çeflmesi oldu¤u san›lan bu çeflmenin silindir gövdesinde ve bir kartufl içinde: Çeflmenin Becas› S. fî. 1284 sene H. ‹zzeddin Efendi’nin köflkü ve onun ön taraf›nda 1288 (1871-72) tarihli Tiryal Han›m Çeflmesi bulunmaktad›r. Daha genifl bilgi için Büyük Çaml›ca Namazgâh› bahsine bak›n›z. Meryem Kad›n Çeflmesi kitabesi Çeflme, som mermerden yap›lm›flt›r. Ayna tafl› kabartma motiflerle süslenmifltir. Bunun iki yan›na zarif, derin olmayan mihrabc›klar ve ayna tafl›n›n ve mihrabc›klar›n iki yan›na dört köfle sütun kabartmalar› yap›lm›flt›r. Bu nifllerin ve kamerinin üzerindeki on m›sral› kitâbenin iki yan›na Sultan II. Selim’in tu¤ralar› hak yaz›l›d›r ki, Milâdî takvimde, Haziran 1867 tarihini gösterir. Bânisi belli de¤ildir. Tafl›n üst k›sm›nda, bir friz teflkil eden bir püskül dizisi ve bunun üstünde de bir top bafll›k vard›r. Bu bafll›¤›n da üstünde bir tepeli¤in bulundu¤u, tafl›n fleklinden anlafl›lmaktad›r. Namazgâh Çeflmesi oldu¤una göre, daha eski bir çeflmenin yerine yap›lm›fl olmal›d›r. Namazgâh, 1227 (1812)’de yap›lm›flt›r. Kaynaklar: (S. Eyice ve K. Özergin ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›:13, s. 83-1147) MERYEM KADIN ÇEfiMES‹ Ç eflme, Büyük Çaml›ca Tepesi eteklerinde ve meflhur Subafl› Mesiregâh›’ndad›r. Önünden, K›s›kl›-Büyük Çaml›ca Yolu geçmektedir. Çeflmenin sol taraf›nda 1071 (166061) tarihinde IV. Mehmet’in yapt›rd›¤› çeflme, namazgâh› ve 1215 (1800-1) tarihli Benlizâde Ahmet Raflit Efendi Çeflmesi, Veliaht Yusuf Büyükçaml›ca’da Meryem Kad›n Çeflmesi. 1115 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar edilmifltir. Bunlar›n üzerine motifli bir saçak silmesi yerlefltirilmifltir. Bu güzel görünümlü çeflmenin arkas›nda demir bir kap› ile girilen bir oda vard›r. Haznesi buradad›r. Kitâbesi befl sat›r halinde haz›rlanm›fl olup fludur: Bahr-i gevher-pafl-› ihsan-› Hazret-i Sultan Selim K›ld› icra dehre her suda çeflm-i adl ü dâd›n› Çukadar A¤a-y› vâlâs› Süleyman A¤a kim Su gibi sarf itdi hayre nakd-i bî-adadini Mader-i Meryem nihad› nam›na bu çeflmeyi K›ld› âbâd eyledi ihya cihanda ad›n› Feyz-yâb-› ecr idüb Mevlâ dü âlemde an› Saky-ide havz-› peygamberden eb ü ecdâd›n› M›sra’-› dilcû Münibâ düfldü tarih-i selis Nûfl ola âl-i âb-› ruh-efzây› Meryem Kad›n’› 1208 (1793) El-abdu’d-dâî Mehmed Tahir Kitâbenin sol taraf›ndaki tu¤ra kaz›nm›flt›r. Mihrimah Sultan Camii Çeflmesi. Kitâbe yazar› Münib Mehmet Efendi, Antepli olup müderrislik, saray hocal›¤› yapm›fl, ‹stanbul payesini alm›fl ve 1238 (1823)’te Ayd›n’da vefat etmifltir. Her fende mahir, üç lisanda fliir yazar bir zat idi. Çeflmenin bânisi, III. Selim’in Çukadar› Süleyman A¤a Mabeyn-i Hümâyun’da yetiflmifltir. 1210 Cemaziyelâhirinde (Aral›k 1795) azl edildi ve 1217 (1802) tarihinde de vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda ve 7. Ada’dad›r. Mihrimah Sultan Çeflmesi’nin kitabesi Çeflme eskiden, bu yol üzerinde ve Safatepesi’ne ç›k›lan yokuflun bafl›nda ve köflede idi. Yola ç›k›nt› yapt›¤›ndan Vak›flar idaresince flimdiki yerine nakledilmifltir. Eski yerine de küçük bir çeflme yap›lm›flt›r. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/390) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/70-71) (Sicill-i Osmânî, 3/91 Süleyman A¤a; 4/517 Münib Efendi) M‹HR‹MAH SULTAN ÇEfiMES‹ Ç eflme, Mihrimah Sultan Camii’nin k›ble taraf›nda ve Selman A¤a Soka¤› ile Selman A¤a Çeflme Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde bulunan Mihrimah Sultan Mektebi’nin alt›ndad›r. Selman A¤a Çeflme Soka¤›’na girildi¤inde sol taraftad›r. Büyük bir eyvan içinde bulunan bu muhteflem eser, Mihrimah Sultan Külliyesi gibi, Ocak 1548 y›l›nda tamamlanm›flt›r. Mektep, yüksek kemer ile çeflmenin haznesi üzerine oturtulmufltur. Tamamen kesme tafltan yap›lan çeflmenin kitâbe tafl› yok olmufltur. Zamanla harap olan çeflme, Sultan II. Mahmut taraf›ndan ve 1247 (1831) tarihinde tamir ettirilmifl ve bunu belirten tu¤ral› bir de madalyon as›lm›flsa da çal›nm›flt›r. 1116 Üsküdar Çeflmeleri Eski kitâbenin yerine, Üçüncü Kad›n Çeflmesi’nin 1141 (1728) tarihli kitâbesi konmufltur. Bu çeflme bahsine bak›n›z. Çeflme, yanyana iki ayna tafll› ve yalakl›d›r. Düz ve sade ayna tafllar›n›n iki yan›nda büyük maflrapal›klar bulunmaktad›r. Eyvan kemerinin içine ve iki yan duvarlar›na birer nifl yap›lm›flt›r. 1967 tarihinde vak›flarca kiraya verilmifltir. M‹HR‹MAH SULTAN ÇEfiMES‹ Ç eflme, Mihrimah Sultan Camii’nin, Üsküdar vapur iskelesine ve Bo¤aziçi’ne bakan flad›rvan avlusunun istinat duvar›n›n alt›ndad›r. Camiin yap›m›ndan sonra, vak›f gelirlerince, mütevellileri taraf›ndan yap›t›r›lm›flt›r. Camiin infla tarihi, Zilhicce, 954 (Ocak/fiubat 1548) oldu¤una göre, 133 sene sonra yap›lm›fl demektir. Mihrimah Sultan Camii’nin suyu, ilk önce Bülbüldere’den gelirdi. Bu husus için Mihrimah Sultan Suyu bahsine bak›n›z. Çeflme, Klâsik Türk çeflme mimarîsi üslûbunda yap›lm›fl olup yüzü tamamen mermer kapl›d›r. Ayna tafl› kabartma süslerle bezenmifltir. Kemeri, beyaz ve k›rm›z› mermerden yap›lm›flt›r. Kemerinin üstünde ve kitâbenin alt›nda iki yanda, devrinde çok moda olan iki rozet bulunmaktad›r. Çeflme yüzünün iki yan›na ve köflelere mermer kabartma sütuncuklar yap›lm›flt›r. Kemerinin üzerinde, alt› m›sral›, sülüs yaz› ile yaz›lm›fl güzel bir kitâbe ve onun üzerinde de saçak görevi gören mermer, flekilli bir kornifl bulunmaktad›r. Çeflmeye, iskele taraf›ndan bak›ld›¤›nda, son cemaat yerinin uzatmal› reva¤›n›n, flad›rvan üzerine devam eden k›sm›na simetrik düflmedi¤i görülür. Bu 2,5-3 metrelik sola kaç›fl, çeflme haznesinin flad›rvan alt›na s›¤mamas›ndan ileri gelmifltir. Bu durum böyle oldu¤u için, çeflme, meydan taraf›na do¤ru bir metre d›flar› tafl›r›lm›flt›r. Kemeri üzerindeki kitâbesi fludur: Habbeza menba’-› âb-› hayvan Teflne-diller içe her-dem mâ’s›n Mihrimah Sultan o Belk›z-meflreb Yapm›fld› suyunun mecras›n Virdi Hakk yine bu tarihde ana Çeflme-i âb-› hayvan icras›n 1092 Mihrimah Sultan Camii ve Sultan III. Ahmet Çeflmesi. 1117 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Kitâbenin alt›nda 1092 (1681) tarihi yaz›l› oldu¤u halde, Ayvansarayl› Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde, H. 999 rakam›n› vermektedir. Çeflmenin iki yan›nda ve avlu duvar›n›n alt›nda kemerli, kesme tafltan yap›lm›fl birer çeflme daha vard›r. Kitâbeleri yoktur. Arabac›lar›n hayvanlar›n› sulad›¤› yerlerdir. fiehzâde Sultan Bayezid’in annesi Mihriflah Kad›n Çeflmesi. Çeflmenin yap›m›nda, dolgu malzemesi olarak baz› kabir tafllar›n›n kullan›ld›¤› görülmektedir. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 65) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/284) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/72) (‹stanbul Abideleri, Yedigün Nefl, s. 53) M‹HR‹fiAH KADIN ÇEfiMES‹ Ç eflme, Bulgurlu Mescit karfl›s›nda, Befltafl Soka¤› ile Çavufldere Caddesi’nin birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesindedir. Yeri için, Esma Sultan Çeflmesi bahsine bak›n›z. Yüzü tamamen kesme tafltan yap›lm›fl olup büyük haznesi tu¤la hat›ll›d›r. Üzerine ahflap, ç›kmal› bir ev oturtulmufltur. Klâsik üslûptaki bu çeflmenin kemeri üzerinde, alt› sat›r halinde haz›rlanm›fl oniki m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: Mihriflah Kad›n Çeflmesi’nin kitabesi. Melce-i flâhân Sultan Ahmed âlî-cenâb Kim odur sermâye-i fahr-i selâtîn-i cihân ‹tdi ol flâhenflâh-› deryâ-nevâl ü hayr-hâh Âb-yâr-› inâyetle atafl› kâmrân Kaidatü’l-beyt ikbâli dahi kendi gibi Gûflifl-i bisyâr ile itmekde hayr-› bî-gîran Yapd›rub bu çeflme-i bâlâ-terin dil-kefli ‹tdi icrâ fî-sebîlillâh o bânû-y› zemân Ol safiyye-hasleti itsün hemîfle ber-karâr Sâyesinde Hüsrev-i dehrin Hudâ-y› müste’ân Düfldü yekpâre ana Rahmî bu târîh-i latîf Çeflmesâr-› ümm-i Sultân Bâyezîd oldu revân 1141 Kitâbe, fiair Rahmi Mustafa Efendi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi için, fiehzade Seyfeddin Çeflmesi bahsine bak›n›z. Çeflme, fiehzade Bayezid’in annesi Mihriflah Kad›n taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Mihriflah Kad›n, Sultan III. Ahmet’in (1703-1730) kad›nlar›ndan olup 1710’da fiehzade Süleyman’›, 1717’de fiehzade Mustafa’y›, 1718’de fiehzade Bayezid’i ve 1728’de de fiehzade Seyfeddin’i dünyaya getirmifl ve 1145 (1732)’de vefat etmifltir. Kabri, ‹stanbul’da Yeni Cami hazîresindedir. Mahmut Pafla’ya ç›kan yan yol penceresi önünde ve I. Abdülhamit’in annesi olup ayn› tarihte vefat eden Rabia fiermi Valide Sultan’›n yan›ndad›r. Her iki kabir de devrinin en nefis eserleridir. As›l ismi Mihriflah Emine Kad›n olup flâhidesindeki kitâbesi fludur: Âh kim uçdu bu rihlet-hane-i dünyadan Emine kad›n olub âzim-i gülzâr-› beka Harem-i muhterem-i Padiflah-› sab›kda Ümm-ü flehzade olub bulmuflken izz ü â’lâ De¤iflüb hil’at-i zerri târîhâ-y› kefene fiu lû-fleh kabri makam eyledi ol hâce-i serâ Gelüb üçler didiler rihletinin târîhini Mihriflâh Kad›n’a Mevlâ k›la Adn’i me’vâ 1145. 1118 Üsküdar Çeflmeleri Kabrin önünde ve yol kenar›ndaki pencere 1173 (1759) tarihinde geniflletilmifl ve önüne dökme demir bir flebeke konulmufltur. Pencerenin tavan› alt›n yald›zla bezenmifl ve ayr›ca bir de sark›t yap›lm›flt›r. Bu, benzeri pek az olan nefis ve zarif hâcet penceresinin iki yan›na, iç ve d›flta 1187 (1773)’te de birer kuzu çeflmece¤i yerlefltirilmifltir. On yafl›nda oldu¤u halde ad›na çeflme yapt›r›lan fiehzade Bayezid, Sultan III. Ahmet ile Mihriflah Kad›n’›n o¤ludur. 1130 Zilkadesi’nde (Ekim 1718) do¤du. 8 fievval 1184 (25 Ocak 1771) tarihinde, 54 yafl›nda ve veliaht oldu¤u halde vefat etti. Kabri, ‹stanbul’da Yeni Cami Türbesi’nde ve babas›n›n yak›n›ndad›r. Kaynaklar: (fiem’danizâde Tarihi, Haz. Münir Aktepe, IIB/38) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. DerinV. Çabuk, s. 47) (Sicill-i Osmânî, 1/25-83) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 119-120) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/330) (Hadîkatü’l-Cevâmi 1/21, 2/189) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 205-207) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/24-25) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 81) (Divan-› Rahmî, ‹stanbul Kütüp. T. Y. No. 523, Varak 24 ve No. 2007) M‹HR‹fiAH SULTAN ÇEfiMES‹ fi emsipafla civar›nda idi. Mir’at-i ‹stanbul yazar› Mehmed Raif Bey flöyle anlat›yor: “Deniz sahiline yak›n bir harap çeflmenin üzerinde flu ibare bulunmaktad›r: Sâhibu’l-hayrat ve’l hasenat Mihriflah Sultan veled-i Sultan Mustafa Han” M‹HR‹fiAH VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ ‹ hsaniye’de, fierif Bey Çeflmesi ile Tosun Pafla Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Tosun Pafla Soka¤›’n›n sa¤ köflesindedir. Türk barok mimarîsinde som mermerden yap›lm›fl olan çeflmenin bir çerçeve içindeki ayna tafl›, flekilli olup iki yan›na yuvarlak sütünlar yerlefltirilmifltir. Sütun bafll›klar› ve ayna tafl› üzerinde çeflme yüzünü enlemesine kesen bir kornifl ve bunun üzerinde de, iki yan›nda kabartma yaprak motifleri bulunan, onsekiz m›sral› bir kitâbe vard›r. Bu korniflin bir efli üstte saçak vazifesi görmektedir. Güzel görünüfllü çeflmenin arkas›nda kesmetafl ve tu¤la hat›ll› büyük bir hazne vard›r. 1970 tarihlerinde tamir edilmifltir. fiair Sünbülzâde Vehbî’nin alt› sat›r halinde haz›rlad›¤› kitâbe fludur: Hazret-i Valide Sultan-› himem-meflreb kim Cûflifl re’fetidir menba’-› ayn-› ihsân Yani ol Valide-i Hazret-i Sultan Selîm Teflne-gân-› himeme itmededir lutf› revân ‹flte ez-cümle bu ser-çeflme-i eltâfiyle Sû be-sû itdi ata cû-yi cihân› reyyân Hibetullah’›na k›ld› hibe hem ecrini kim Hayr-› cârîsi ile tâ ola rûh› flâdân Çün o dûflîze-i pâkîzesi bu âlemden T›fl iken olmufld› gonca-i gülzâr-› cinân Gül gibi itme¤e flâdâb-› revân pâkin Kevser flefkatini eyledi böyle cûyân Ravza-i rahmet an›n kendüsi hem Han Selim Duralar devlet ü ikbâl ile durdukça cihân Vehbiyâ ben de ana söyledim iki târîh Lîk bir tamiye var m›sra’-› sânide ›yân Çeflme-i Valide Sultan’da ki cûflifl-i cûd 1206 Mihriflah Valide Sultan Çeflmesi. 1900 tarihlerinde harap olan çeflme günümüze gelememifltir. Ad›na çeflme yapt›r›lan Mihriflah Sultan, III. Mustafa’n›n k›z›d›r. 23 Cemaziyelevvel 1176 (Aral›k 1762) tarihinde do¤du, alt› yafl›nda iken 1182 (1768)’de vefat etti. Sandukas› babas›n›n Lâleli’deki türbesindedir. Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 58) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 101) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 168) 1119 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Oldu flâd-âb-› rûh-› Hibetullah Sultan 1206 Çeflme, 1206 (1791-92)’de, Mihriflah Valide Sultan taraf›ndan k›z› Hibetullah Sultan’›n ruhu için ölümünden 30 sene sonra yapt›r›lm›flt›r. Hibetullah Sultan, III. Mustafa’n›n k›z› olup 15 Recep 1172 (14 Mart 1759)’da dünyaya gelmifl ve 8 Zilhicce 1175 (30 Haziran 1762)’de ve iki yafl›nda bulundu¤u halde vefat etmifltir. Bir yafl›n›n içinde Hamza Pafla ile niflanland›¤› söylenir. fiemdânîzâde Tarihi’nde “14 Mart gecesi dünyâya gelen k›za Hibetullah ismi verilip, gece büyük davullar çal›n›p, devlet ricâline müjdeciler var›p, sabah toplar at›l›p münadîler nidâ etti. Çünkü do¤umun müddeti yaklaflt›kta büyük camilerde do¤um için dua edilmesi istenmifl olunmas› halk›n malûmu olup, 40 günden beri esnâf dükkânlar› ve ricâl-haneleri kap›lar› süsleme¤e haz›rlanm›fl idi, cümlesi tezyin edildi. 40 seneden beri dünyaya padiflah nesli geldi¤i olmad›¤›ndan ziyade ibadullah sevinmifl olup, sevinçlerini belli ettikleri için 7 gün 7 gece flehrâyin olundu.” demektedir. Mihriflah Sultan, Sultan III. Mustafa’n›n kad›n› ve Sultan III. Selim’in annesi olup o¤lunun padiflah olmas›ndan sonra ‘Mehd-i ulya-i Saltanat-› seniyye’ (Valide Sultan) olmufltur. 22 Recep 1220 (16 Ekim 1805)’te vefat ederek Eyüp’te, Bostaniskelesi’ndeki muhteflem türbesine gömüldü. Mihriflah Valide Sultan’›n bu çeflmeden baflka yine Üsküdar’da Kap›a¤as› Mevkii’nde, Eminönü ile Bal›kpazar› aras›nda bugün mevcut olmayan ve Çaflnigir Zeynep Usta ruhu için yapt›rd›¤› 1796 tarihli çeflmesi, Befliktafl’ta Yahya Efendi Camii’ndeki 1806 tarihli sebili, o¤lu Selim için Bostaniskelesi’nde 1795’te yapt›rd›¤› sebîli ve ayr›ca türbesi civar›nda medrese ve kütüphanesi ve türbesinin ön yüzünde 1801 tarihli iki çeflmeci¤i vard›r. Hal›c›o¤lu’ndaki Kumbarahane Camii ile Küçüksu Kasr› yan›ndaki emsâlsiz meydan çeflmesini de yine kendisi yapt›rm›flt›r. Mihriflah Valide Sultan veya Sultan Selim Suyu ad› ile an›lan ve 1805’te Çaml›ca’dan getirtilen su, Üsküdar’daki bu iki çeflmeden ak›t›lm›flt›. Daha evvel, Sultan III. Mustafa’n›n Ayazma Camii için l760’ta getirtti¤i su da baz› çeflmelerden ak›t›lm›flt›. Fakat Selimiye K›fllas› ve Camii için daha fazla suya ihtiyaç duyuldu1120 ¤undan yukar›da ad› yaz›lan su getirilmifltir. Çeflme kitâbesinin yazar› fiair Vehbî için di¤er çeflmesi bahsine bak›n›z. Hibetullah Sultan’›n kendisinden 32 yafl büyük niflanl›s› Hamza Pafla 1769’da Gelibolu’da, o¤lu Ahmet Celâleddin Bey ise 1218 (1803)’te ‹stanbul’da vefat etmifl ve Haydarpafla Mezarl›¤›’nda gömülmüfltür. Çok hay›r sever bir insan olan Mihriflah Valide Sultan, bu eserlerinden baflka Ka¤›thane Köyü Camii karfl›s›ndaki Silâhdar Yusuf Pafla ve Ortaköy Hamam› karfl›s›nda cadde üzerindeki Tekeli Mustafa A¤a çeflmelerini de tamir ettirmifltir. Hal›c›o¤lu’nda Abdüsselâm Camii Mezarl›¤› önündeki, Hal›c›o¤lu-Hasköy yolu üzerindeki, Hal›c›o¤lu K›fllas› duvar›ndaki, Befliktafl’ta K›l›ç Ali Pafla Mahallesi’nde Sinan Pafla Mescidi Soka¤›’ndaki, F›nd›kl›’da Molla Bay›r› Soka¤› üzerindeki, Kas›mpafla’da Hac› Ahmet Camii civar›ndaki, Bo¤aziçi Yeniköy’de Molla Çelebi Camii duvar›ndaki, Kas›mpafla’da Bahriye Caddesi’nde Tahtakad› Camii önündeki çeflmeleri ve 1211 (1796)’da da Ka¤›thane Deresi’nin bir kolu olan Ac›elma Deresi’nin katmalar›ndan Arabac› Mand›ras› Deresi üzerine ‘Valide Bendi’ ismiyle an›lan meflhur bendi ve namazgâh› yapt›rm›flt›r. Merhum ‹brahim Tan›fl›k Bey, Mihriflah Sultan’›n bu çeflmesine yanl›fll›kla Hibetullah Valide Sultan Çeflmesi ad›n› vermifltir. K›l›ç Ali Pafla Mahallesi’ndeki çeflme bugün mevcut de¤ildir. Dört sat›r halinde haz›rlanan H. 1212 tarihli kitâbesi Eski Konak Soka¤› karfl›s›nda, Sinan Pafla Mescidi Soka¤› üzerindeki bir apartman›n duvar› üzerine yerlefltirilmifltir. Kaynaklar: (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 9/120-122) (Sicilli Osmânî, 1/83 Mihriflah Sultan; 1/87 Hibetullah Sultan; 2/254 Hamza Pafla) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi? I/187) (M. Aktepe, fiem’danizâde Tarihi, ‹ndeks, Hibetullah ve Hamza Pafla md.) (N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 225) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 1/194-220-222 ve 2/26, 151, 153, 157, 159, 163, 168, 170, 394 368, 394, 402) (fi. Rado, Sarayda Bir Ölü, Hayat Tarih Mec. 1973, Say›: 7, s. 4) (Akif Mehmed Efendi, Tarih-i Cülus-i Sultan Mustafa, Es’ad Efendi Kütüp. nr.2108) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 76) (A. Giz, Üç Yafl›nda Evlenen Sultanlar, Tarih Dünyas›, 1950 1/105-107) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 99-113-100) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 168) (Gezi Notu) (‹stanbul Be- Üsküdar Çeflmeleri Mihriflah Valide Sultan Çeflmesi kitabesi. lediyesi, Taksim Suyu Tesisleri, 1957, s. 21-22) (Konyal›, Küçüksu Çeflmesi, Tarih Hazinesi, 1951, Say›: 5, s. 211) M‹HR‹fiAH VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ K ap›a¤as› Mevkii’nde, Nuhkuyusu Caddesi ile ‹nadiye Camii Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sol köflesindedir. Çeflmenin sa¤ taraf›nda, Nenesi Dede ile Selim Dede’nin aç›k türbeleri arkas›nda, 15 cm. yüksekli¤inde kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lan muazzam su terazisi, bir kuyu ve flimdi k›r kahvesi olarak kullan›lan namazgâh vard›r. Bu menzil namazgâh›n›n tafl› kaybolmufltur. Kuyudan dolay› semt yak›n zamana kadar “Kuyubafl› nam›yla yad olunmakta” idi. Cenâb-› Valide Sultan hayr-› âsâr-› zîflân kim R›zâ-yi cû-y› Hudâ müsta¤rak-› ihsân›d›r ekvân ‹nâyet-i menba’› Sultan Selim’e mehd-i ulyâd›r Aceb mi cûy-bâr-› lutfi olsa böyle bî-pâyân Füyûzât-› himemdir muktezâ-y› meflreb-i sâfî Hulûs ile ider icrâ-y› flükr-i ni’met-i Yezdan Sebîl-i Hak’da ez-cümle idüb bu çeflmeyi bünyâd Zülâl-i cûdi k›ld› teflnegân-› himmeti reyyân Bu cây-i behçet efzây› k›lub Cennet gibi flâdâb Sanursun Selsebîlin ayn›n itdi sû-be-sû cûyân Sevâb›n Fat›ma Sultan’a ihdâ eyledi tâ kim Kenâr-› âb-› Kevserde ola etrâfa feyz-efflân Türk barok mimarîsi üslûbunda som mermerden yap›lm›fl olan çeflmenin dilimli kemerinin alt›ndaki ayna tafl› kabartma flekillerle bezenmifltir. ‹ki yan›na ince mermer sütunlar yerlefltirilmifltir. Sütunlar›n bafll›klar› üzerindeki mermer kornifl, çeflmenin kitâbesi ile kemerini biribirinden ay›r›r. Bu kornifl fleklini Mihriflah Sultan’›n ‹hsaniye’deki di¤er çeflmesinde ve 1780’de Balaban’da yapt›r›lan Sineperver Valide Sultan Çeflmesi’nde de görmekteyiz. Bu çeflme bahislerine bak›n›z. Kornifl ile saçak aras›nda, büyük Türk flairi Vehbî’nin söyledi¤i, sekiz sat›r halinde haz›rlanm›fl 24 m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: Mihriflah Valide Sultan Çeflmesi. 1121 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar O hûr ›yne hem-dem duhter-i pâkîzesi zîrâ Henüz ma’sûm iken itmifldi azm-i ravzâ-i r›dvân Revân itdi ana flîr ü fleker-vefl iflte âb-› sâf Ki cûfl-i flefkatiyle rûh-› pâkin eyliye flâdân Suyun âb-› hayât-âsâ için ol çeflme-i feyzin Olur böyle du’â-y› hayr› icrâ eyleyüb flükrân O Cennetde safâs›nda bu devletde ola bâkî Hudâ Sultan Selim’e eyliye hem ömr-i H›z›r ihsan ‹ki tarih yazd›m Vehbi’yâ bir beyt-i dil-cûde Safâ ile akar su gibi ezber itme¤e flâyân Revând›r Fat›ma Sultan rûhuna o âb-› sâf 1206 Bu ayn› itdi cârî bahr-i cûd Valide Sultân 1206 Marafliyyü’l-asl Sünbülzâde kim k›lm›fld› Hakk Zât›n› bezm-i mihende ziynet eflk ü fer-dilin fii’r-ü inflâs› müsellem Farisî-dân idi kim Oldu ‹ran elçisi tutdu târîh-i hâcegân Avdet itdikte yine ric’at k›lub kazal›¤a Oldu ser-levha-i Yemin sadr-› Rum’a bâ’d-ezîn Alt› sitte zabt idüb te’bîdde k›ld› karâr Befl sene sahib-i firâfl oldu o pîr-i na-tüvân Gamkâr idi Sürûrî ana her târîhde Cennet olsun ruhuna Vehbî Efendi’nin mekân 15 Ra. 1224 (30 Nisan 1809) Kitâbenin iki yan›na dört köfle mermer sütunlar konulmufltur. Çeflmenin iki yan köflesi 45 derece k›r›larak buralara dinlenmek için nifller yap›lm›flt›r. Çeflme, 1206 (1791-92) tarihinde, Sultan III. Selim’in annesi Mihriflah Valide Sultan taraf›ndan, k›z› Fatma Sultan’›n ruhu için ölümünden 19 sene sonra yapt›r›lm›flt›r. Fatma Sultan, 2 Ramazan 1183 (30 Aral›k 1769)’da do¤mufl ve 23 Safer 1186 (26 May›s 1772) tarihinde ve 1,5 yafl›nda oldu¤u halde vefat etmifltir. Kabri, Lâleli Camii yan›ndaki babas› III. Mustafa’n›n türbesindedir. Kitâbe yazar› Sünbülzâde Vehbi Marafll›’d›r. Sekiz padiflah devrini idrak etmifl flöhretli bir Türk flairidir. Evvelâ kad› olmufl sonra hâcegânl›k rütbesi verilmifl ve 1775’te de, Sultan I. Abdülhamit taraf›ndan ‹ran’a, Ba¤dat Valisi Ömer Pafla’dan flikâyet ile Basra’y› muhasara alt›nda tutan Kerim Han nezdine anlaflmazl›¤› görüflmek üzere gönderilmifltir. Vehbi, Ömer Pafla’y› Kerim Han’›n flikâyet etti¤i hadiselerin müsebbibi olmakla, Ömer Pafla da onu Kerim Han ile dostluk u¤runa devletin menfaatlerini feda etmekle suçlad›. I. Abdülhamit, Ömer Pafla’n›n bu suçlamas› üzerine Vehbi’nin idam›n› emretmiflti. Bir posta tatar› k›yafetinde Ba¤dat’dan kaçarak Üsküdar’da bir dostunun evinde gizlenen Vehbi, hamilerinin telkiniyle yazd›¤› ‘Tanname’ adl› kasidesi ile af edildi. Ömer Pafla’n›n haber verdi¤i iflret ve zina gibi uygunsuz halleri ortaya ç›kan flair, itibar ve mevkiini kaybetmifl fakat Sadrazam Halil Hamit Pafla zaman›nda tekrar kad›l›k görevine getirilmiflti. Nihayet, 14 R. evvel 1224 (29 Nisan 1809)’da vefat etti. Kabri Edirnekap› Mezarl›¤›’nda S›rt Tekke mevkiinde idi. 1974 tarihinde, Haliç Köprüsü çevre yolunun yap›m› s›ras›nda, yeralt› geçidinin hafriyat› esnas›nda toprak alt›ndan ç›kar›lan kabir tafl›, Edirnekap› fiehitli¤i Küçük Camii’nin yan›na nakledilmifltir. Arkadan buradaki hazîreye bak›ld›¤›nda 4. s›rada ve sa¤dan 4. kabirdir. Onbefl dilimli sikkesinin alt›ndaki kitâbe fludur: 1122 Mihriflah Sultan çeflmelerinin kitâbeleri divan›nda yaz›l› de¤ildir. Mihriflah Valide Sultan için di¤er çeflmesi bahsine bak›n›z. Mihriflah Sultan, k›z› Fatma Sultan’›n ruhu için 1212 (1797)’de F›nd›kl›’da Molla Bay›r› Soka¤›’nda som mermerden bir çeflme daha yapt›rm›flt›r. Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 115-116) (Sicill-i Osmânî, 1/61-83) (N. S. Banarl›, Türk Edebiyat› Tarihi, s. 781) (‹slâm Ans. 11/238) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/356) (B. Atalay, Marafl Tarihi, s. 143) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 2/73 ve 9/120-122) (F. R. Unat, Osmanl› Sefirleri ve Sefaretnameleri, s. 134-135-136) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/159-386) M‹R-ALEM ÇEfiMES‹ Ç eflme, Beylerbeyi Saray› arkas›nda ve F›st›kl› Mescit Soka¤› üzerinde ve bu soka¤›n fiehbaz Yi¤it Soka¤› ile birleflti¤i yerde ve meydanda idi. Eskiden bu mevki F›st›kl› Mesiresi diye ünlü idi. Y›¤ma moloz tafl›ndan yap›lm›fl olan çeflmenin arkas›nda büyük bir haznesi vard›. Ayna tafl› üzerinde dört m›sral› flu kitâbe bulunuyordu: Üsküdar Çeflmeleri oldu. 1244 (1828-29)’da 93 yafl›nda vefat etmifltir. 93 evlâd› olup vefat›nda 40 kadar› sa¤ idi. Kabri, Eyüp’te, Bostaniskelesi’ndeki Mihriflah Valide Sultan Türbesi hazîresindedir. “Mir-Alemzâdeler, Topuzluo¤ullar› diye halen mevcut bir aile olup maruf evlâd›ndan biri Ahmet Bey, Miralay (Albay) iken 1225 (1810)’da vefat etmifltir. Biri de Mehmet Emin Bey olup Kap›c›bafl› oldu. Di¤eri Salih Bey dahi Kap›c›bafl› olup Selânik Valisi ‹brahim Pafla’ya kethüda olmufltur. Di¤erleri ricalden Hüsni ve ulemadan R›fat Beyler ile Vâk›f Bey’dir. Mustafa A¤a’n›n di¤er o¤lu ‹slimiye Mutasarr›f› Raif Bey olup bu zat, Prof. Dr. Cemil Topuzlu Pafla’n›n (1868-1958, ‹stanbul) büyükbabas› ve Ziya Pafla’n›n ise babas›d›r. Ziya Pafla fiurâ-y› Devlet Bidayet Mahkemesi Reisi iken 1319 (1901)’da vefat ederek Fatih Camii hazîresine gömülmüfltür. Yapd› bu çeflmeyi Mir-alem-i Han Mahmud Hayra sarf olmada evkat› o bâlâ himemin O¤lu Rif’at didi bir m›sra’-i dilcû tarih Mustafa aflk›na iç âb›n› Mir-i alemin 1242 Kitâbeden anlafl›ld›¤›na göre çeflme, 1242 (1826-27) tarihinde Sultan II. Mahmut’un Bafl Sancakdar› Mustafa A¤a taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Çeflmenin karfl›s›nda ve as›rdîde bir ç›nar a¤ac›n›n gölgesinde bulunan 1287 (1870-71) tarihli namazgâh tafl› daha evvel F›st›kl› Mescid’in avlusuna nakledilmiflken 1969 tarihinde de Bo¤aziçi Köprüsü ve çevre yolunun yap›m› s›ras›nda bütün bu havalinin y›k›lmas› esnas›nda buradan al›narak Burhaniye’deki Abdullah A¤a Çeflmesi’nin sol taraf›ndaki bahçeye ve Mir-alem Çeflmesi’nin kitâbesi de çeflmenin üzerine yerlefltirilmifltir. Burhaniye Çeflmesi bahsine bak›n›z. Topuzlu lâkab›yla ünlü olan Mustafa A¤a, ‹skeçeli Timur A¤azâde Mehmet A¤a’n›n o¤ludur. Eski bir aileden geldi¤i için eskiden beri Kap›c›bafl› olup 1241 (1825-26)’da Mir-Âlem Topuzlu Timur A¤a, Fatih ile ‹stanbul kuflatmas›nda bulunmufl ve Fatih’in topuzuyla alemini tafl›d›¤› için de kendisine Mir-i Alem ünvan› verilmifltir. Bugün ‹stanbul’da, ‹skeçe’de ve M›s›r’da bu sülâleden zengin ve fakir bir çok kimseler vard›r. 1942’de M›s›r’da vefat eden zenginlerden reis-i vükelâ Mehmet Rüfltü Pafla, Topuzluo¤ullar›’ndan biri idi. Miralem Topuzluzâde Mustafa A¤a’n›n flâhidesi. ‹stanbul’un al›nmas› s›ras›nda son Bizans imparatoru Konstantin bir Azep Askeri taraf›ndan öldürülmüfltü. Buna üzülen Fatih, askerin idam›n› Mir-i Alem Timur A¤a’ya emretmifl ve A¤a’da öldürttü¤ü Azep askeri ile ‹mparator’u kona¤›n›n bulundu¤u Vefa’ya gömdürmüfltü. Bu konak 1927 y›l›na kadar mevcuttu. Kabri lâhit fleklinde olup çok büyük fesli flâhidesinin ön, arka ve yan yüzlerinde kitâbeleri vard›r. Bafl tafl›n›n d›fl yüzündeki kitâbe fludur: Dirig kim pederim Hac› Mustafa A¤a Vefat eyledi devletde idi Mir-Alem E¤erce sinni gibi doksan üç olub evlâd Veli yi¤irmi iki kald› rihlet etdi¤i-dem Kimi Kap›c›bafl› kimisi müderrisdir Kimisi lây›k-› fiehinfleh-i Âlem Ne fa’ide yine Hükm-i Kaadir bulub yerini Kilk didi gelir garardan görüldü sitem Gözüm yaflla didim R›f’atle tarihin B›rakd› âlemi gitdi behçete Mir-Âlem 1244 1123 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Arka yüzündeki yaz› ise fludur: Cedd-i a’lâs› Feth-i Celil-i / Kostantiniyye Mücahidîninden / olub doksanüç / evlâda nailiyetle ifltihar / iden ‹skeceli Mir-Alem / Topuzluzâde el-hac Mustafa / A¤a’n›n ruhuna Fatiha. Hadîka yazar›, eserinin 70. sayfas›nda Timurtafl Mescidi ad›yla bir mescit kaydetmifltir. Vak›f tahrir defterinde ise 872 Muharrem evâili (1467 Temmuz bafllar›) tarihli vakfiye sureti yaz›l›d›r. Ayn› kitab›n 94. sayfas›nda ise Hac› Timur Mescidi ismiyle bir mescit daha zikretmifltir. Her ikisinin de bânileri Fatih ile ‹stanbul kuflatmas›nda bulunmufllard›r. Bunlar›n ikisinin de Topuzlu Timur A¤a taraf›ndan yapt›r›ld›¤› san›lmaktad›r. Mabetlerden biri Eminönü civar›nda ve Kantarc›lar Caddesi üzerinde, di¤eri ise, fiehremini Çukurbostan›’n›n hemen güneyinde ve eski ad› Hac› Timur Soka¤›, yeni ad› Emrullah Efendi Soka¤› olan yolun üzerinde idi. 1918’de Sultan Selim yang›n›nda yanm›flt›r. Kaynaklar: (E. H. Ayverdi, ‹stanbul Mahalleleri, s. 23) (E. H. Ayverdi, Fatih Devri III, s. 415-416) (Barkan-Ayverdi, ‹stanbul Vak›flar› Tahrir Defteri, s. 100) (Hadîka, I/70-94) (M. Cezar, Osmanl› Devleti’nde ‹stanbul Yang›nlar›, Türk Sanat T. Araflt›rmalar›, I./379) (R. Ziyao¤lu, ‹stanbul Kad›lar›, fiehreminleri, s. 198) (Sicill-i Osmânî, 4/469 Mustafa A¤a Topuzlu) (M. Larus, 12/228) (O. N. Ergin, ‹stanbul fiehreminleri, 1927) (Operatör Cemil Pafla Hat›ralar›, Canl› Tarihler VIII, s. 23 vd.) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/420) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 130) (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, II/26) MOLDOVANÎ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹ “Ali Pafla sad›k, gayretkefl, fevkalâde sehavetli, dindar ve flecaat sahibi bir insand›.” fiâhidesi Tekirda¤ Hükümet Kona¤› civar›nda, Halkevi arkas›ndaki Musalla Mezarl›¤›’nda iken sonradan Tekirda¤ Müzesi bahçesine nakledilmifltir. Kitabesi fludur: Hazret-i Tevfik Ali Pafla vezir-i azam idi Ald› mührü itdi teslim yine ol ünvanla Gitdi hayfâ bir keremkâr-i vezir-i muhterem Matem itdi cümle ihvan bir olup figanla Dehre misli gelmemifldi her iflinde müstakîm Do¤ru geldi do¤ru gitdi bildi çün iz’anla Hizmet-i flâhide oldu nice y›llar âk›bet Oldu teslim rahmetullah-i aleyh Rahman’la Binde bir düfldü Eminâ böyle tarih-i nazif Gitdi Adn’e ol Ali Pafla göçüb imanla El-Fatiha Sene 1187 (1773) Kaynaklar: (Gezi Notu) (Ahmet Cavid, Hadikatü’l-Vüzera Zeyli, ‹stanbul 1271, s. 19) (Atâ Tarihi, ‹stanbul 1292, 2/67, 166) (‹. H. Uzunçarfl›l›, Osmanl› Tarihi, Ankara 1959, 4/2, s. 409-411) (Hammer, Osmanl› Tarihi, Üçdal Nefl. 16/162) (Münir Aktepe, Moldovanc› Ali Pafla ve Mezar Kitabesi, Tarih Ens. Der., Say›: 12, Sene1981-82, s. 405) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 183) (Sicill-i Osmanî, 3/544-545) (Daniflmend, Kronoloji, 4/484) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Derin - V. Çabuk, ‹stanbul 1978, s. 101) (Hikmet Çevik, Tekirda¤ Tarihi Araflt›rmalar›, ‹stanbul 1949, s. 183-184, 246) MUSAH‹B AL‹ A⁄A ÇEfiMES‹ Ç Ç Bânisi Ali Pafla Kastamonulu olup ‹stanbul’a geldi¤inde Bostanc› olmufltur. Hotin seraskeri iken 9 Rebiyülâhir 1183 (12 A¤ustos 1769)’da sadrazam oldu. Dört ay sonra azl ile Seddülbahir muhaf›z› ve Bo¤az seraskeri oldu. 1187 Ramazan›nda (16 Kas›m-15 Aral›k 1773) Tekir- Görünüflü güzel olan bu çeflme, tamamen kesme tafltan yap›lm›fl olup klâsik Türk çeflme mimarîsinin en nefis örneklerinden birisidir. Genifl haznesi, çeflme yüzünün iki yan›na taflm›flt›r. Çat›s›n›n düz oluflu ve haznesinin iki yana taflm›fl bulunmas›, üzerinde bir namazgâh›n bulundu¤unun iflaretidir. Üzerine ç›kmak için es- eflme, Rum Mehmet Pafla Mahallesi’nde ve Bostan Sokak üzerinde idi. Bu sokak bugün fiemsipafla Bostan› Soka¤› ad›n› tafl›maktad›r. Çeflmenin evvelce burada bulunan Adülaziz Efendi Namazgâh› civar›nda oldu¤u san›lmaktad›r. 1124 da¤›’nda, emekli olarak oturmakta iken vefat etti. Cesur ve dirayetli bir zat idi. Vak’anüvis Ahmet Vâs›f Efendi onu flöyle övmüfltür: eflme, Selimiye K›fllas›’n›n sol taraf›nda ve Duvardibi mevkiinden Harem ‹skelesi’ne do¤ru yüründü¤ünde, Kavak ‹skelesi Caddesi’nin Ankara Asfalt› ile birleflti¤i yerde ve caddenin sa¤ köflesindedir. Üsküdar Çeflmeleri kiden mevcut oldu¤u san›lan merdiven bugün yoktur. Çeflme, Kavak Deresi’nin doldurulmas› ile toprak alt›nda kalm›fl ve kurtar›lmas› gayesi ile biraz daha yukar›da olan, a¤açlarla kapl› eski flirin yerinden al›narak flimdiki mevkiine nakledilmifltir. Bu doldurma s›ras›nda derenin iki yan›nda bulunan çukur bostanlar da ortadan kalkm›flt›r. Harap Mescit bahsine bak›n›z. Çeflmenin kemeri üzerine, aln›na alt› m›sral› flu kitâbe yerlefltirilmifltir: Bârekallah ol Ali A¤a Musahib-i hazinedar Bu makama itdi hayrât ehl-i atflan zevk›ne Selsebîlin ayn›d›r gûya ki yapd›rm›fl heman Çeflme-i âb-› zülâli teflne-diller flevk›ne Kerbelâ cengin anub hâtif didi an’çün tarih Dâ’imâ suyun içen içsün ‹mameyn aflk›na Sene 1064 Kitâbenin alt›nda 1064 (1653-54) tarihi yaz›l›d›r. Kemerinin alt›nda, ayna tafl›n›n üstünde alt› m›sral› bir kitâbe daha vard›r ki, fludur: Melek-siyret flehinflah-› güzîn Abdülmecid Han Hayat-› Lutfu ile k›ld› sirab-› ka’inat Harem-i saray-› pâkinden bu ayn› k›ld› ta’mir ‹baret fiem’-i Nur’un mâ-i Zemzem’den s›fat Nazifâ tarihin gördükde fiat çekdi aya¤›n Yed-i pakiyle buld› fiem’-i Nur mâ-i hayat› 1262 (1846) Bu manzumenin üzerinde, etraf› mermer kabartma, dal ve yaprak motifleri ile bezeli bir madalyonun içinde Sultan Abdülmecit’in tu¤ras› bulunmaktad›r. Kitâbenin yazar› Nazif Mehmet Efendi, Enderun’dan yetiflmifl, H›rka-i Saadet bafl hademesi olmufl ve 1265 (1848-49) tarihinde de Hazine Kethüdal›¤› görevine getirilmiflti. O sene ç›kan bir yang›nda Alayköflkü önüne geldi¤i s›rada kalp sektesinden vefat etmiflti. Kabri, Üsküdar’da Menzilhane civar›ndad›r. Çeflmenin bânisi Musahib, Haznedar, Had›m Ali A¤a, Üsküplü’dür. 1061 (1651) tarihinde anahtar kulu (miftah gulam›) iken Saray A¤a- s›, 1062’de Kilercibafl›, sonra Haznedar ve daha sonra da Musahib oldu ve ‹bflir Pafla’n›n yan›na elçilikle gönderildi. Musahib Ali A¤a Çeflmesi. 1066 (1656 Mart) tarihinde, Babü’s-saâde A¤al›¤›’na atanan Ali A¤a, iki y›l sonra emekli olmufl ve az sonra da vefat etmifltir. Harab olan çeflmeyi tamir ettiren ve fiemsiNur ismiyle de bilinen fiem-i Nur Kad›nefendi, Padiflah Abdülmecit’in kad›nlar›ndan biri idi. Çeflmenin önündeki yala¤›n iki yan›nda ayr›ca birer yalak daha vard›r. Aln›, haznesinden bir adam boyu daha yüksektir. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/270) (Sicill-i Osmânî, 3/514) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 65291) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 5/2147 ve 6/2527) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/11) MUSTAFA EFEND‹ ÇEfiMES‹ T optafl› Camii civar›nda ve evinin kap›s› yan›nda idi. Bugün mevcut de¤ildir. Bânisi, Atik Valide Sultan Camii kâtibi Mustafa Efendi’dir. Çeflmenin tâk›nda flu kitâbe vard›: Atika Valide Sultan vakf› kâtibi merhum ‹düb icra bu hayr› hanesi bâb›nda çün seyl-âb ‹düb r›hlet bu bir m›sra’la iflrab eyledim tarih Gel iç mâ Mustafa’n›n ruh-› Mes’ud’u ola fiâd-âb 1148 (1735) 1125 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Meflhur âlim Müstakimzâde Süleyman Efendi de flu tarihi düflürmüfltür: Oldu câri lüleden m›sra’-› tarih kim ‹ç bu sudan ruh-› pâk-i Mustafa’ya Fatiha 1148 Hudâyâ eyle rahmet cürmünü afv ile ihyâ k›l Gör mekân› cenab-› gerd sanad›r has›l-› maksud Düflüb lafza heman fevtin nümayan itdi tarihi Memat› bel telvin elli dörtde Mustafa Mes’ud El-Fatiha Hamzavî ayak tafl›ndaki kitâbe fludur: Mustafa Efendi, 1154 (1742) tarihinde vefat etmifltir. fiâhidesi, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 9. Ada’dad›r. Musahipzâde Celâl Soka¤› ile Tunusba¤› Caddesi’nin birleflti¤i köfleden, Karacaahmet Türbesi’ne do¤ru, 100 ad›m ilerledikten sonra, mezarl›k duvar›ndan, mezarl›k içine do¤ru 75 ad›m dikine yürürsek evvelâ, etraf› demir parmakl›k ile çevrili Arif Pafla Hazîresi’ne ve sonra da Mustafa Efendi sofas›na geliriz. Mustafa Mes’ud Efendi’nin kafesî destarl› bafl tafl›ndaki kitâbesi fludur: Çeflme sahibi Mes’udzâde Mustafa Efendi’nin bafl ve ayak flâhideleri. fiefi’i Ahmed Muhtar olub himmet-i kâniyle muanven Cemaliyle müflerref eyliye hem flahid-i maksud Ziyade tekazat hazrete varmak müflkil tehi Hudâ’ya olmay› flayeste oldu mürg-i can mevcud Hitab-› “‹rc›î” inkiyad› eyleyüb sür’at Çeküb el bu fenadan kasr-› bâkîsin k›lub meflhud Üsküdar’da vaki merhume / Atik Valide Sultan kâtibi / Mes’udzâde merhum / Mustafa Efendi ruhuna / r›zaen lillâhi teâlâ / el-Fatiha. 22 Za. 1154 (Ocak 1742) Eflinin ve çocuklar›n›n kabirleri de buradad›r. Karacaahmet Mezarl›¤› 9. Ada bahsine bak›n›z. Mustafa Efendi’nin babas› Mes’ud Efendi iyilik sever bir kimse olup Nurbânu Valide Sultan vakf›n›n kâtibi idi. Uzun müddet bu vazifeyi ifa ettikten sonra 1123 (1713) tarihinde vefat etti. Kabri, buradaki sofadad›r. Kendisinden sonra ayn› göreve o¤lu Mustafa Efendi getirilmifltir. Mustafa Efendi ile efli Fatma Han›m’›n o¤lu Seyyid Ahmed Efendi de uzun müddet Valide Sultan vakf› kâtipli¤inde bulundu. Vefat›, 1204 (1789) tarihinde olup flâhidesi buradad›r. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 75, 364-402) (Sicill-i Osmânî, 4/366) MUSTAFA PAfiA ÇEfiMES‹ B asit krokiden de anlafl›laca¤› üzere çeflme, dört soka¤›n birleflti¤i, küçük Salacak Meydan›’ndad›r. Bu muhteflem ve güzel eserin civar›nda bir çok tarihi yap›lar vard›r. Arkas›ndaki fiair Nâbî’nin (öl. 1712) evi veya kütüphanesi olan bina bir müddet Üsküdar Evlendirme Dairesi olarak kullan›lm›flt›r. 1994 y›l›nda Üsküdar Belediyesi taraf›ndan onar›larak yeniden düzenlenen kütüphane, bu tarihten itibaren Üsküdar Belediyesi’nin Üsküdar Folklor ve Turizm Derne¤i’ne (ÜFTUD) tahsis edilmifl olup halen fiair Nâbî Kültür Merkezi ad›yla faaliyet göstermektedir. Ön taraf›nda ve ilerde Fatih veya Salacak Camii, Fatih çeflmeleri, Safiye Sultan Çeflmesi, Teflrifatç› Camii ve Sultan I. 1126 Üsküdar Çeflmeleri Ahmet’in k›z›, Sadrazam Yusuf Pafla’n›n (öl. 1646) efli Fatma Sultan Saray›’n›n arsas› ve bu saray›n kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lan iki su haznesi ve saray›n Salacak ‹skele Soka¤›’na aç›lan kap›s›n›n yan›ndaki Sadaka Tafl› bugün de durmaktad›r. Çeflmenin yan taraf›nda ise, Emekyemez Tekkesi ve Türbesi vard›. Bu semt, Üsküdar’›n ilk yerleflme bölgesidir. Çeflme klâsiktir. Yüzü tamamen mermer kaplanm›fl olup kemeri, beyaz ve k›rm›z› mermerden yap›lm›flt›r. Kemerinin üstünde ve iki yanda iki rozet yer alm›flt›r. Bunlar›n üzerinde iki sat›r halinde ve on m›sral› ve her beytin son m›sra› bir tarih olmak üzere flu kitâbe bulunmaktad›r: Ol silâhdâr-› fieh-i hurflîd-fer Ya’ni kim sâhib- kemâl ü nik-hû - 1094 Kodu flehr-i Üsküdar’a bir eser Eyledi böyle sevâba cüst ü cû - 1094 Ayn-› sâkî remz idüb gûyâ küh dir Âb-› sâf› nûfl ider isen gel beru - 1094 Teflnegân-› Kerbelâ’n›n yâd›na Maleruh-› Hüseyn’in aflk›na su - 1094 Der Zamîrî haliyle tarih içün Çeflmesâr-› Mustafa’dan akd› su - 1094 Çeflme, 1683 tarihinde yapt›r›lm›flt›r. Bu güzel ta’lik kitâbe Üsküdarl› fiair Zamîrî Mustafa Efendi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi Divan Kâtipleri’nden olup 1112 (1700) y›l›nda vefat etmifltir. Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi’nin bildirdi¤ine göre, Mustafa Pafla’n›n, Üsküdar’da Yeni Cami yak›n›nda bir çeflmesi daha vard›r. Bugün mevcut olmayan bu çeflmenin kitâbesi fiair Nâbî (1642-1712) taraf›ndan haz›rlanm›fl olup fludur: Cûfla âb-› musaffâ çeflme-i pâk-› hayat-efzâ Ki eyler nûfl idenler çeflme-i hayvandan isti¤nâ Mizac-› Üsküdar’a çok yubûset galib olmufldu Gelüb bu âb oldu flerbet-âsâ âk›bet-bahflâ Olub dil-teflne evsaf-› tarihin didim Nâbî Bu ayn› eyledi câri Musahib Mustafa Pafla Urfal› olan Nâbî, Sultan IV. Mehmet saltanat›n›n sonlar›nda (1685) ‹stanbul’a gelip Musahib Mustafa Pafla’ya kethüda olmufltur. Onun vefat›nda hacca gidip dönüflünde Halep’te ika- Salacak’ta Silâhtar Mustafa Pafla Çeflmesi. met etti. Baltac› Mehmet Pafla (öl. 1711) Halep Valisi oldukta sohbetinden hofllan›p 1122 (1710)’da ‹stanbul’a geldikte getirip Anadolu Muhasebecisi yapt›. 3 Rebiülevvel 1124 (10 Nisan 1712) günü vefat eden Nâbî’nin kabri, Miskinler Tekkesi’nin arkas›ndad›r. O¤lu Hayri Efendi Mektubî-i Sadr-› Âli ketebelerinden olmufltur. Çeflmelerin bânisi Musahib Mustafa Pafla, Kulo¤lu Süleyman A¤a’n›n o¤ludur. Enderun’dan yetiflmifl 1074 (1663-64)’te Padiflah musahibi olmufltur. 1077 Saferinde (A¤ustos 1666) vezaret verilerek ikinci vezir oldu. 1084 fiaban›nda (Kas›m 1673) rikab-› hümâyun kaimmekam› olup 1086 (1675)’te Hatice Sultan ile evlendirilmifltir. 1095 Muharreminde (Aral›k 1683) musahiblikten ayr›larak Kaptan-› Derya oldu. 30 Zilhicce 1096 (27 Kas›m 1685) tarihinde azl edilen Mustafa Pafla, Mora Seraskeri olmufl, 1097 fievvalinde (A¤ustos 1686)’da Çanakkale Bo¤az› Muhaf›zl›¤›’na getirilmifl ve bu görevde iken 1097 Zilkadesi’nde (Eylül/Ekim 1686) vefat etmifltir. Kabri Seddülbahir’de olup yaln›z pehle tafl› kalm›flt›r. Kallavîli tafl› kireç yap›lm›flt›r. “Kendisi musiki ve fliirden anlar”d›. Ayn› zamanda flair olan Pafla, padiflah›n takdirini kazanarak o s›rada 17 ya1127 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar de, deniz taraf›ndaki harap hamam civar›nda ve yeni cami ile bu hamam aras›ndaki eski camiin önünde idi. fiimdi eski camiin yerinde evler vard›r. Avlusundaki kuyu elan baki olup iki soka¤›n birleflti¤i yerdedir. 1915 tarihli ‹llüstrasyon Mecmuas›’nda bu hazîreyi ve paflan›n kallavîli lâhdini görmek mümkündür. Çok güzel bir görünümü olan Mustafa Pafla Çeflmesi’nin büyük haznesi kesme tafltand›r. Sonradan çimento ile s›vanm›fl olan çat›s› üzerinde mermer bir alem vard›r. Çiçek motifleriyle bezeli ayna tafl› üzerinde “Ve min el-mâi külle fley’in hayy” ayeti yaz›l›d›r. Saçak k›sm›na güzel, desenli bir kornifl yerlefltirilmifltir. Kemeri renkli mermerdendir. Mustafa Pafla Çeflmesi ve çevresi. fl›nda bulunan k›z› Hatice Sultan ile evlendirildi. Evlenme flenli¤i 9 Haziran 1675’ten 27 Haziran 1675 tarihine kadar 18 gün sürmüfltü. fiair Nâbî, bu muhteflem dü¤ünü ‘Surname’ adl› eserinde çok güzel bir üslûp ile dile getirmifltir. Çok çal›flkan olan Mustafa Pafla, Arapça ve Farsça bilirdi. Ayak parmaklar›nda, topuklar›nda ve mafsallar›nda meydana gelen nikris hastal›¤›na müptelâ oldu¤undan çok çekti. Vefat›nda yafl› henüz 40’›n› geçmemiflti. Ölümünden sonra büyük o¤lu Mehmet Bey, Enderun’a al›n›p yal›s› efli Sultan’a verilmifltir. Efli Hatice Sultan için çeflmesi bahsine bak›n›z. Mustafa Pafla’n›n Edirne’de ve Üsküdar’da birer saray› vard›. 6 May›s 1986 tarihinde Seddülbahir’de yapt›¤›m aramada Pafla’n›n flâhidesinden ve etraf›ndaki flâhidelerden eser kalmad›¤›n› gördüm. Buran›n yerli ahalisinden Keçecilerin fiakir Bey’in ifadesine göre tafllar, Yüzbafl› Remzi Bey taraf›ndan k›rd›r›larak kireç yap›lm›flt›r. fiâhidelerin toprak içinde kalan k›s›mlar›n› bana gösterdi. Seddülbahir’deki bu muhteflem hazîre, flimdi yap›m› sürdürülen büyük camiin biraz ilerisin1128 Çeflmenin sa¤ yan cephesine de, mermer ayna tafll›, küçük yalakl›, zarif bir kuzu çeflmeci¤i yap›lm›flt›r. Üzerine ayn› ayet hak edilmifltir. Çeflme, May›s 1992 tarihinde mükemmel bir surette onar›lm›flt›r. Kaynaklar: (Daniflmend, Kronoloji, 3/559-560)(Nusretname, ‹. Parmaks›zo¤lu Türkçesi. 2/353) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/286) (Kömürcüyan, ‹stanbul Tarihi, s. 54) (Ayvansarayî, Vefeyât, s. 59) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 71) (Sicill-i Osmânî, 1/31 ve 4/403, 530) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 179-234) (A. Galland, ‹stanbul’a Ait Günlük An›lar, 1672-73 Fihrist, Musahib Mustafa Pafla md.) (O. Nutku, IV. Mehmed’in Edirne fienli¤i, Fihrist) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/263) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 269) (‹. Hakk›, Merâkid, s. 36) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 6/11) (M. Erdo¤an, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Bahçeleri, Vak›flar Der. Say›: IV, s. 154) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/94) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 72) MÜLÂZIM HAKKI EFEND‹ ÇEfiMES‹ Ç eflme, Selimiye K›flla Caddesi ile Çeflme-i Kebir Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Selimiye Camii avlu duvar›n›n köflesindedir. Tam karfl›s›nda Selimiye K›fllas›’n›n nizamiye kap›s› bulunmaktad›r. Avlu duvar›n›n her iki soka¤a bakan köfleleri oyularak birer ayna tafl› yerlefltirilmifltir. Mermer olan bu tafllar›n ortas›na bir meflale ka- Üsküdar Çeflmeleri bartmas› yap›lm›flt›r. Bunun üzerinde ve bir sat›r halinde flu kitâbe bulunmaktad›r: Çanakkale’de flehid olan Mülâz›m-› evvel Hakk› Efendi hayrat›d›r. 1331 (1915) 16 Eylül. Kitâbenin üzerinde bir madalyon içinde ay-y›ld›z vard›r. Her iki çeflmede biribirinin ayn› olup önlerinde küçük yalaklar bulunmaktad›r. Çeflmenin y›¤ma tafltan yap›lan kubbeli küçük haznesi arkada ve avlu içindedir. Çeflme Çanakkale’de flehid olan Hakk› Bey’in ruhu için yapt›r›lm›flt›r. Hakk› Efendi’nin kabri, çeflme arkas›ndaki hazîrededir. Kitâbesi fludur: 16 Eylül 1331 (1915) Çanakkale’de flehid olan Mülâz›m-› evvel Hakk› Efendi bin ‹smail Efendi. MÜTEVELL‹ ÇEfiMES‹ K oruluk ad› ile ünlü mesiregâhta bulunan namazgâhtan eser kalmam›flt›r. Kitâbesiz çeflme ise bugün de mevcuttur. Namazgâh 1960 tarihlerinde ortadan kalkm›flt›r. Her ikisinin de hangi tarihte ve kimin taraf›ndan yapt›r›ld›¤› belli de¤ildir. Fakat, biraz ileride ve bir s›rt üzerine, 1853 tarihinde yapt›r›lan Adile Sultan Kasr› infla edildi¤i zaman ve daha sonraki dönemlerde, takriben bir as›r kadar bir müddet, bütün bu havalinin meskun olmad›¤› göz önüne getirilirse bu namazgâh ve çeflmenin, Adile Sultan mütevellisi taraf›ndan yapt›r›lm›fl olabilece¤i akla gelmektedir. ¤›’na 100 m. mesafede, ‹bni Sina Caddesi ile Kâtip Salih Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde idi. Çeflme, bir Çoban Çeflmesi fleklinde olup suyu daima akmaktad›r. Seyyid Ahmet Deresi, Mütevelli Çeflme Soka¤›’n›n az ilerisinde, Veysi Pafla Soka¤› ile Kofluyolu aras›ndaki vadiden kaynaklanarak akma¤a bafllar ve Veysi Pafla Köflkü’nün üzerinde bulundu¤u s›rt›n bat› yamaçlar›ndan do¤an di¤er bir p›nar›n suyunu da ald›ktan sonra Koruluk Mesiresi’nden geçerek ‹ranl›lar Camii önünden akarak gelen esas kol ile birleflirdi. Koruluk Mesiresi, Anadolu Yakas›’n›n en güzel bir köflesi oldu¤undan her zaman çok ra¤bet görürdü. Tamamen salk›m sö¤ütlerle bezenmifl olan vadinin çok nefis bir görünümü vard›. Ne yaz›k ki, bu güzel salk›m sö¤ütlerden pek az› bugün mevcuttur. NAKfi‹D‹L VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ Ç eflme Sar›gazi Köyü’nde ve bu isimle bilinen camiin k›blesi yönündedir. Tam karfl›s›nda, y›k›ld›¤› zaman kerpiçten yap›lm›fl oldu¤u görülen, Nurbânu Valide Sultan Camii, arkas›nda ve dört servi a¤ac› aras›nda Sar›kad›zâde fieyh Mustafa Dede Efendi’nin kardefli fieyh ‹sa Dede’nin flâhidesiz kabri vard›. Çeflme ilk önce, Valide-i Atik Nurbânu Sultan (öl. 21 Zilkade 991/6 Aral›k 1583) taraf›n- Nakflidil Valide Sultan Çeflmesi. Koruluk Mesiresi, Haydarpafla Numune Hastahanesi’nin arka taraf›ndan bafllayarak Seyyid Ahmet Deresi boyunca Kofluyolu’na kadar uzunmakta idi. Bugün tamamen ortadan kalkm›fl vaziyetteki bu yerin bir k›sm› üzerine Ankara Asfalt›, Karacaahmet-‹brahim A¤a Bulvar› ve Kofluyolu’nun sol taraf›nda bulunan ‹bni Sina Caddesi ile Kâtip Salih Soka¤› aç›larak etraf›na birçok evler ve apartmanlar yap›lm›flt›r. Namazgâh ve çeflme, Mütevelli Çeflmesi Soka1129 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar NÂL‹ MEHMET EFEND‹ ÇEfiMES‹ dan tahminen Toptafl› Camii’nin yap›m›na baflland›¤›, 1571-1575 tarihleri aras›nda yap›lm›flt›r. Zamanla harab olan çeflme, Sultan II. Mahmut’ un (1808-1839) annesi Nakflidil Valide Sultan taraf›ndan 1224 (1809) tarihinde onar›lm›flt›r. Kesme tafltan yap›lm›fl olan ve fazla yüksek olmayan bu çoban çeflmesinin küçük ayna tafl› üzerinde üç sat›r halinde yaz›lm›fl, alt› m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: Atik Valide Sultan Çeflmesi’dir bu Mürur-› ezmine k›lm›fld› gerçi kim ifnâ Cenab-› Valide-i fiah-› dehr Mahmud Han Yeniden eyledi tamir ile suyun icrâ Muvaffak eyledi ihyâs›na an› çün-kim ‹ki cihanda azîz ide Hazret-i Mevlâ Sene 1224 Kitâbenin alt›ndaki tarih rakam› k›r›lm›flt›r. Yaln›z, sene yaz›s› okunmaktad›r. Atik Valide için bu isimle bilinen camii bahsine bak›n›z. ‹kinci bâni, Nakflidil Valide Sultan, I. Abdülhamit’in kad›nlar›ndan olup 1817 tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Fatih Camii civar›ndaki muhteflem türbesindedir. Nâli Mehmet Efendi Çeflmesi’nin onar›mdan sonraki hali. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/404-406) (Sicill-i Osmânî, 1/85) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/237) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 107-108-40-41-43-44) (Hadîka 1/616 ve 2/183) Ç eflme, Do¤anc›lar Caddesi ile Bak›c› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesindedir. Yerini daha iyi anlayabilmek için, Sadrazam ‹brahim Pafla Çeflmesi bahsine bak›n›z. Yol afl›r› karfl›s›nda Eski Hamam ve onun yan›nda 1141 (1728-29) tarihli ‹brahim Pafla Çeflmesi bulunmaktad›r. Tamamen kesme tafltan yap›lm›fl olan bu klâsik ve sade çeflmenin ayna tafl› ve kemeri üzerindeki kitâbesi yok olmufltur. Yerleri bofltur. Çat›s›n›n üzerinde, yan taraf›ndaki ahflap büyük bir evin bahçesi bulunmaktad›r. Çeflme, yüksek olan bu bahçenin seti alt›na yap›lm›flt›r. ‹lk nazarda bir namazgâh çeflmesini and›rmaktad›r. Bak›c› Soka¤›’na do¤ru olan büyük haznesi kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yap›lm›flt›r. Çeflmenin 1086 (1675-76) tarihinde, Nâli Mehmet Efendi taraf›ndan tamir edilmifl oldu¤unu, Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› Tevarih adl› eserinden ö¤reniyoruz. Kitâbesi fludur: Kasr-› Cennet menzilet Nâli Efendi kim Hudâ Eylemifldi an› âlemde pesendîde-s›fat Hakk Muvaffak eyleyüb bu çeflmenin tamirini Bu mahalde idicek ikdam ile reflk-i F›rat Bir haz›r dem geldi ey Abdi didi tarih içün Çeflme-i Nâli Efendi’ye gel iç âb-› hayat 1086 Bu kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere çeflme, 1675 tarihinden evvel yapt›r›lm›fl ve zamanla harap olan bu eseri, Nâli Mehmet Efendi tamir ettirmifltir. En geç 1600 tarihlerinde yapt›r›lm›fl oldu¤u söylenebilir. Kitâbe, mutasavv›f fiair Himmetzâde Abdi Abdullah Efendi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. 1640-1710 tarihleri aras›nda yaflam›fl bulunan fieyh Abdi Efendi için, Bayramiye’den Sal› Tekkesi bahsine bak›n›z. Çeflmenin bânisi hakk›nda Sicill-i Osmanî’de, Mehmed Na’ilî Efendi ad› alt›nda flu bilgi vard›r: 1130 Üsküdar Çeflmeleri vakf eylemifltir.” denilmekte ve bu çeflme ile namazgâh›n 1141 (1728-29) tarihinde yap›ld›¤› belirtilmektedir. Nevflehirli Halil A¤a’n›n o¤lu olan Tevk›’î (Niflanc›) Ali Pafla, Sadrazam ‹brahim Pafla’n›n ye¤enidir. Halil A¤a da, ‹brahim Pafla’n›n kardeflidir. “Konyal›’d›r. Osman o¤ludur. Müderris, Medine, Kudüs ve Selânik monlas› oldu. 1086’da vefat etti. Arif, flair, dervifl, Farisî-han idi. Heft Âyet-i Kerîme’si (yedi âyet), Türkçe tefsir ile ma’nas›na birer hikâye ve bir münâcât yap›p, Miftah-› heft-gane (yedi türlü anahtar) ismini verdi. Tuhfetü’l-emsal’i (hediyelik hikâyeler) ve divan fliiri vard›r. Ayvansarayî Hüseyin Efendi’ye göre, “Selânik kad›s› iken vefat ve mahkeme civar›nda Seyfullah Efendi Camii’nde medfundur. Sene 1086 cumade’l-ulâ (Temmuz-A¤ustos 1675). ⁄umum (kederler) lafz› tarihdir.” Cami ve hazîresi bugün mevcut de¤ildir. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 58-164) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/26) (Türk Dili ve Ed. Ans. I/10) (Sicill-i Osmânî, 4/182) (Mehmed Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/261) NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA ÇEfiMES‹ Halil A¤a, 1122 (1710)’da vefat ederek, ‹ranl›lar Camii karfl›s›ndan fiehidlik Namazgâh›’na giden yolda ve kabristan aras›ndaki dere gibi gayr› muntazam yolun sonunda büyük ve etraf› duvar ile çevrili bir aile sofas›nda gömülüdür. Buraya, Halil A¤a’dan baflka, ‹brahim Pafla’n›n 1085 (1674)’te vefat eden babas› ‹zdin Voyvodas› nam› ile meflhur Sipahi Ali A¤a, 1114 (1702-3)’te vefat eden annesi Fatma Hatun, ‹brahim o¤lu Genç Mehmet Pafla’n›n annesi olup 1124 (1712)’de vefat eden Hanife Hatun, Niflanc› Ali Pafla’n›n o¤lu olup 10 fiaban 1200 (8 Haziran 1786)’da vefat eden Halil Beyefendi, Kaptan-› Derya Kaymak Mustafa Pafla’n›n kardefli olup 23 Ramazan 1175 (17 Nisan 1762)’de vefat eden ‹smail Beyefendi, 1119 (1707)’da vefat eden Nevflehirli ‹brahim Pafla’n›n o¤lu Ali Bey, yine 1119’da vefat eden ‹brahim Pafla’n›n ikinci o¤lu Mustafa Bey, 21 fievval 1181 (10 Mart 1768)’de vefat eden ulema ve müderris Nevflehirli el-hac Ali Efendi, Ali Efendi’nin o¤lu müderris Mehmet Said Efendi 15 fievval 1199 (21 A¤ustos 1785) tarihinde vefat ederek gömülmüfllerdir. Fakat bir k›sm›n›n flâhideleri bugün mevcut de¤ildir. Ali Pafla, Patrona Halil ‹syan›’ndan sonra Gence Kalesi muhaf›zl›¤›na atanm›flt›. Bu s›rada ‹ran Hükümdar› Nadir fiah, Gence’yi mu- Nâli Mehmet Efendi Çeflmesi’nin onar›mdan önceki harap hali. Nevflehirli ‹brahim Pafla Çeflmesi ve aile sofas› krokisi. A yvansarayl› Hüseyin Efendi’nin Mecmuay› Tevarih adl› eserinde: “Bu güzel, hofl görünümlü ve süslü sofa ile namazgâh, makbul-i Hudâ’d›r. ‹brahim Pafla’n›n Üsküdar’da bina buyurduklar› müteaddit çeflmeler için ak›tt›¤› leziz sudan, bu mahalde medfun peder ve valideleri ve büyük biraderleri ve sair çocuklar› ve akrabalar› ruhlar›na sevab›n› ulaflt›rmak ve cümlesine dua getirmesi için, biraderzâdeleri ve sayg› de¤er vezir ve damad-› flehriyarî Ali Pafla’ya bir çeflme binas›na emr edip ve fî-sebîlillâh-i teâlâ bir masura su 1131 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar hasara etmifl ve kaleyi koruyamayan Genç Ali Pafla da, buray› boflaltmak zorunda kalm›flt›. K›sa bir zaman sonra Ali Pafla, ‹ran ile sulh müzakereleri için, elçi tayin olunmufl ve ‹stanbul’da yap›lan konuflmalardan sonra, Genç Ali Pafla, ‹ran heyetine, Üsküdar’daki muhteflem kona¤›nda bir ziyafet vermiflti. mam bulunmaktad›r. Do¤anc›lar Caddesi ile Kavakl› ‹skele Soka¤› aras›ndaki bu büyük hazneli çeflmenin yüzü mermer kapl›d›r. Yüzün iki taraf› kesme taflt›r. Ahflap çat›l›d›r. Dilimli kemerinin iki yan›nda iki rozet ve bunlar›n üzerinde ise sekiz sat›r halinde, onalt› m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: Fethu’l-‹slâm kalesini iyi müdafaa edemeyen ‹vaz Pafla yerine Serasker olan Ali Pafla da kaleyi Ruslar’a b›rakmak zorunda kalm›flt›. Bu elim olay üzerine, 1154 (1741-42) tarihinde Edirne Saray›’na ça¤r›lan Ali Pafla idam edilmiflti. “Ser-i maktuu Bab-› Hümâyun’a vaz olunup Ba’dehu Dedeler (Üsküdar Miskinler Tekkesi) kurbünde defn olunmufltur.” Vezîr-i-a’zam ü Dâmâd ‹brahim Pafla kim Kef-i cûd› an›n bahflendeterdir kân ü deryâdan Vekil-i saltanat gayretkefl-i nâmûs-› devletdir An› dûr itmeye Hakk sâye-i sultân-› vâlâdan O sadr-› ekremin hayrâta mecbûl old›¤›ndand›r Ki olur her emrde tevfîke masdar savb-i Mevlâ’dan Murâd itdiki ehl-i Üsküdar’› eyleye irvâ Du’âya mazhar ola haflre dek a’lâ vü ednâdan Hudâ Sultan-› devrân› hatâlardan emîn itsün Cihân âsûdedir devrinde mekr ü keyd-i a’dâdan Vezîr-i a’zam› da sadr-› devletde olub bercâ Du’â ald›rsun ol flâh-› cihâna pîr ü bernâdan Bu zîba çeflmeyi bir mevkiinde eyledi bünyâd Ki seyr olmaz nuzzâra tarh-› mergûbun temâflâdan Ak›nca lülesinden âb Es’âd didi tarihin ‹çin su çeflme-i Dâmâd ‹brahim Pafla’dan 1141 (1728-29) ‹brahim Pafla Ailesi Sofas›, bugün pek harap ve periflan durumdad›r. Seyyid Ahmet Deresi’nin bir kolu kenar›na yap›lm›fl olan bu 38x30 ad›m ebad›ndaki hazîrenin etraf›n› çeviren alçak duvarlar 1977 senesinde mezarc›lar taraf›ndan sökülmüfltür. Burada mevcut olan 17 sofadan sadece iki tanesi kalm›flt›r. Oysa bu tarih yadigârlar›n›n korunmas› icab ederdi. Nuhkuyusu Caddesi’ne aç›lan Harmanl›k Kap›s›’ndan girdikten sonra oldukça ileride, Namazgâh Meydan›’na gelinir. Sol taraftaki iki yoldan sa¤dakine saparak 100 ad›m gider ve diklemesine 76 ad›m yürürsek sofaya var›r›z. Nevflehirli Damat ‹brahim Pafla Aile Sofas› bahsine bak›n›z. Ayvansarayl›’n›n belirtti¤i namazgâhtan eser kalmam›flt›r. Tonoz çat›l› çeflmenin, arka ve sa¤ cephesinin bir k›sm› y›k›lm›flt›r. Üzerinden bir a¤ac›n yükseldi¤i çeflme, yar›s›na kadar topra¤a gömülmüfltür. Kitâbesi yoktur. Kaynaklar: (‹slâm Ans. 9/234) (‹. Hakk›, Me’rakid, s. 34) (Ayvansarayî, Vefeyat, s. 65) (S. N. Ergun, Mezar Kitâbeleri, s. 34) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 56) (Gezi Notu) (fiem’danizâde, s. 80-81, 103, 211) NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA ÇEfiMES‹ U ncular Caddesi karfl›s›nda ve befl yolun birleflti¤i küçük meydandad›r. Arkas›nda Hüsrev A¤a Camii, sol taraf›nda ise Eski Ha- 1132 Kitâbeyi haz›rlayan fiair Es’ad Efendi, Yanyal› olup müderris ve Galata Mollas› olmufl, dinî ve müsbet ilimlerde sivrilmifl bir Osmanl› müellifidir. Galata mollal›¤›ndan sonra o tarihlerde yeni kurulan Dârü’t-T›baati’l-Âmire musahhihli¤ine (düzeltmenlik) tayin edilmifltir. Bu ilk Türk matbaas›nda vefat›na kadar çal›flan Es’ad Efendi, Patrona Halil ‹syan›’nda Sadrazam ‹brahim Pafla’n›n vahflice parçalanmas›ndan duydu¤u üzüntü ile 1143 (1730)’da vefat etti. Kabri, Edirnekap› haricinde, Emir Buharî Dergâh› yan›ndaki mezarl›kta idi. Bugün mevcut de¤ildir. Bu âlim insan›n Türkçeden baflka Arapça, Farsça ve Latince ile Rumca bildi¤i söylenir. Divan’›ndan baflka, eserleri de vard›r. O¤lu, ilmiyeden Bedri Efendi 1146 (173334)’te vefat etmifltir. ‹brahim Pafla, ‹zdan Voyvodas› Sipahi Ali A¤a’n›n o¤ludur. Annesi Fatma Han›m’d›r. Her ikisinin de mezar› Üsküdar’da Seyyid Ahmet Deresi civar›ndad›r. III. Ahmet’in k›z› Fatma Sultan evlendirilerek damat ve 9 May›s 1718’de de sadrazam olmufltur. 15 Rebiülevvel 1143 (28 Eylül 1730) günü meydana gelen Patrona olay›nda ise feci flekilde parçalanm›flt›r. Üsküdar’da bir kaç çeflmenin kitâbesini yazm›fl olan flair ve vak’anüvis fiakir Bey, vücu- Üsküdar Çeflmeleri dunun parça parça edilen k›s›mlar›n› gece vakti toplatarak ‹brahim Pafla’n›n fiehzadebafl›’nda yapt›rm›fl oldu¤u kütüphane ve sebilin bahçesine gömdürmüfltür. ‹brahim Pafla’n›n Üsküdar’da dört çeflmesi daha vard›r. Bu çeflme bahislerine bak›n›z. ‹brahim Pafla’n›n Üsküdar’da yapt›rd›¤› çeflmeler için, Üsküdarl› Nuri Mehmet Efendi bir tarih kasidesi kaleme alm›flt›r ki fludur: Hazret-i Han Ahmed Gazi Hudâvend-i verâ Hâmil-i seyf-i muzaffer flâh-› mansuru’l-livâ Kurretu’l-ayn-i cihân flehzâdegân kâmilân Nûr-i ebsâr gürûh-i ehl-i emsâr ü kurrâ Hüsn-i tedbîri nizâm-› mülke virdi zîb ü zer S›hr-i âlî-kadr-i ‹brahim Pafla-y› seyyimâ Akd› cûy-› iltifât› Üsküdar’a meyl idüb Cûy-i bahr-› himmeti deryây› geçdi gûyiyâ Ehl-i Beyt’e çeflmeler yapd› alâ ra¤m-› Yezîd Ola handân rûh-› sultan-› flehîd-i Kerbelâ Zemzem-âsâ bir eserdir âl-i ‹brahim’den Geldi hâk-i Kâbe’ye Mevlâ mübârek ide mâ Arz idüb yem buldu¤un bahre o deryâ-dîl hemân Yapd› bir çeflme leb bahre mukarin evvelâ Mihr ü mâh› tâli garib görelden kâinât Böyle bir ayn’a dûçâr olmad› çeflm-i nüh-semâ Rahmetullahi aleyhâ Valide Sultân çün Eyledi Allah içün bir câmi’-i âlî binâ fiâh-› âlem a¤na ferzend-i kirâm› hilkati Rûhuna merhûmenin ihyâya kasden sâniyâ Hem yemîn ü hem flimâlinde yine ol câmi’in ‹ki çeflme eyledi ihdâs-i hakka cân-fezâ Ne kerâmetdir Aziz Mahmûd Efendi semtine Çeflmehây› seh adedle k›ld› ihyâ sâlisâ Fevk ü taht-› mescid-i Hamza Fakih’e ol kerîm Fî-sebîlillâh iki çeflme getürdi râbiâ Tâzelendi çeflme-i nev resm-i flâhidin yine Bulmufl iken âb ü tâb› Eski Hammâm’›n fenâ Suya gâyet ihtiyâc› var idi Mîrâhur’un Oldu flad›rvan gibi bir çeflmeye lây›k o câ Nehr-i Sâdâbâd’a döndü bunda Bülbülderesi Basd› ol vâdîye çün iflarah benzer çeflme pâ Câmi-i A¤a’ya gelmezdi cemâ’at gibi su ‹’tikâd-i fâside dönmüfldü râh› her yana fieyh Osman Câmi’i fevkinde Çavufl Mescidi Her birine oldu bir çeflme müyesser habbezâ Arz-› hâl idüb didiler ehl-i bâzâr-bu âb Âb-› tâlih içmekde yüz hayvân gibi subh ü mesâ Teflnelik cânibine kâr itmifldi pek Bulgurlu’nun Âb-› hayvân› iki ayniyle gösterdi mâ Çeflmeden oldu du’â-y› hayr ile ratbu’l-lisân Sûfiyân-› rûzedâr-› Câmi-i fieyh Mustafa Tenbelân ile Ç›nar iki mahalle ehlinin Buldu iki çeflmeden sûz-i devrân› intifâ Erdi tâc-› çeflmeye hasretle Sultan Tepesi Gevher-i âbiyle oldu âkibet engüflt-nümâ Bu keremden fiemsipafla semti oldu hisse-mend Âb-› en’âm› Cihânbân ola cârî sermedâ K›ld› si çeflme binâ yekpâre ki âlemde tâ Bir nefes suya zarûret çekmeye bây ü gedâ Böyle himmet itmedi âlemde bir flehden zuhûr Nâz›r ol târîhe gel k›l ref’-i flek ü imtirâ Sâl-i hicret oldu bin yüz k›rkbir oldukda tamâm Çeflmehây-› Hazret-i Sultan Ahmed nûriyâ Rûz ü fleb hem-dem olub gûfl ü lisân pes müstedâm Haflre dek zikr itsün âsâr›n dehân-› çeflmehâ Yâ ‹lâhî âb-› rû-y› Mefhar-› Kevneyn içün Sell-i seyf mülket-i a’dâs› olub harf-i lâ Nutk ider târîhi atflana cihât-› erba’â Çeflmehâ-y› fiah Ahmed’den gel iç su k›l du’â 1141 Uncular Soka¤›’nda Nevflehirli ‹brahim Pafla Çeflmesi’nin kitabesi. Uncular Soka¤›’ndaki Nevflehirli ‹brahim Pafla Çeflmesi. 1998’de Üsküdar Belediyesince onar›lm›flt›r. 1133 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Eyleyüb cârî bu dilcû çeflmeyi sadr-› güzîn Âferin-hân ü senâ oldukta hayli kudsiyân Teflnegân-› âleme Rahmî didim târîh içün Gel iç ‹brahim Pafla Zemzem’i k›ld› revân 1141 (1728-29) Kitâbeden de anlafl›laca¤› gibi çeflme, Hakimiyet-i Milliye Caddesi üzerinde ve Kara Davut Pafla Camii yan›nda idi. Caddenin camiden sonra, Ahmediye Meydan›’na do¤ru olan taraf› 1910 tarihlerinde istimlâk edildi¤inden çeflmenin bu tarafta oldu¤u düflünülebilir. Uncular Caddesi karfl›s›ndaki Nevflehirli ‹brahim Pafla Çeflmesi ve çevresi. fiair Rahmi Efendi için Genç Mehmet Pafla Çeflmesi bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 37-52) (Ayvansarayî, Hadîkatü’l-Cevâmi, 1/183 Kirazl› Mescid) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/340) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/29) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 69) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 86) (Münir Aktepe, Nevflehirli ‹brahim Pafla, ‹slâm Ans. 9/234) (Münir Aktepe, Patrona ‹syan›) (Sicill-i Osmânî, 1/332 Es’ad Efendi) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 1/308) (Türk Dili ve Ed. Ans. 3/88) NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA ÇEfiMES‹ B u çeflme bugün mevcut de¤ildir. ÜsküdarKad›köy tramvay yolu yapt›r›l›rken y›kt›r›lm›fl ve yeri yola gitmifltir. Rahmî Divan›’nda yeri “nezd-i kavukciyan” diye gösterilmifltir. Çeflmenin kitâbesi, Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› Tevarih adl› kitab›ndan al›nm›flt›r: “Çeflme-i ‹brahim Pafla der kurb-i Kara Davut Pafla Camii, Hazreti Sultan Ahmet Hân-› âdil kim odur Âb-› rû-y› saltanat ‹skender-i kiflversitân Cûflifl-i çeflme-i lûtfiyle sirâb-› zülâl Olmam›fl bir Üsküdar idi bu âlemde hemân An› da âbâd idüb hakka vezir-i a’zam› Çeflmeler yapt›rd› ol sadr-› kerîm-i kâmrân Öyle flehinflâh-› zîflân›n riyâz-› flevketin Böyle flâd-âb eyler iflte feyz-i Hallâk-› cihân Ana bir böyle vezîr-i a’zama tevfik idüp Eyler âb-› rû-y› ikbâlin mezîd ü bî-girân Birbirinden haflre dek dûr itmesün anlar› Hak Eylesin hem dest ü hem sâye misâl-i ferkadân 1134 Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 43) (Divan-› Rahmî, ‹stanbul Üni. Kütüp. T. Y. No. 523 Varak 27-28) NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA ÇEfiMES‹ A yvansarayî Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde bu çeflmenin “Kulluk” yak›n›nda bulundu¤unu belirtmifltir. Kulluk yeri, Karakol ise, Hakimiyet-i Milliye Caddesi ile Karacao¤lan Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesinde idi. Karakolun sa¤ taraf›nda Sultantepeli Aktar Ethem Abi’nin dükkân› ve bunun yan›nda ise Halim-Gülüm Efendi Tekkesi ve Türbesi vard›. Ethem Abi’nin dükkan› tek katl› olup iki yan duvar› ve taban› ince tu¤ladan yap›lm›fl ve horasan s›va ile s›vanm›flt›. Kendisi, bu çeflme haznesini sat›n alarak, dükkan haline getirdi¤ini söylerdi. Çeflme, yola ç›k›nt› teflkil etti¤inden 1330 (1914) tarihinde, tramvay hatt›n›n döflenmesi s›ras›nda y›kt›r›lm›flt›r. ‹brahim Pafla Suyolu Haritas›’nda da “Selmana¤a Camii karfl›s›nda Kulluk bafl›nda merhum ‹brahim Pafla Çeflmesi” diye kay›tl›d›r. 1924 tarihli Gayrimenkul Vak›flar Listesi’nde çeflmenin, Selman A¤a Mahallesi hudutlar› içinde “Karacaahmed Caddesi” üzerinde bulundu¤u ve yerinin yola gitti¤i belirtilmifltir. Hakimiyet-i Milliye Caddesi’nin eski ad› Karacaahmet Caddesi idi. Ayvansarayî Haf›z Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde bu çeflmenin kitâbesini Üsküdar Çeflmeleri kaydetmifltir ki, o da fludur: “Çeflme-i ‹brahim Pafla der kurb-i Kulluk: Âb-› rû-y› saltanat Sultan Ahmed Hân kim Dest-i cûdi oldu ayn-› adl ü dâd›n maksemi fiehriyâr-› merhamet-güster ki tab’-› pâkinin Cûd-› re’fet mahremi lûtf-i mürüvvet hemdemi Pâdiflâh-› ma’delet-perver ki eyyâm›nda hep Rûzigâr›n ›yd-i nevrûz olmada her bir demi Ol flehinflâh-› cihânbân-› Ferîdun-haflmetin S›hr-i hâs› sadr-› zîflân› vezîr-i a’zam› Sâhibu’l hayrât ‹brahim Pafla kim odur Tayy iden ser-defteri lûtf-i keremden hâtemi K›llet-i mâdan ahâlî-i diyâr-› Üsküdar Hûn-› dil-nûfl itdi¤in duydukda kalb-i mülhemi ‹flte ez-cümle biri bu çeflme-i pâkîze kim Nûfl iden fehm eyler âb›ndan zülâl-i Zemzemi Safha-i îcâde yümn-i devlet ü ikbâl ile Sebt-i târîh eyledi kilk-i metîn-i muhkemi Hakk te’âlâ devlet-i ikbâlin efzûn eyleyüb Haflredek fermânber-i ahkâm k›lsun âlemi Su gibi târîhi cârîdir zebân-› lüleden ‹brahim Pafla içirdi nâsa ayn-› Zemzemi 1141 Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 42) (Nazif Öztürk, Evkaf-› Hümâyun Nezareti, Vak›flar Der. 19/77) NEVfiEH‹RL‹ ‹BRAH‹M PAfiA ÇEfiMES‹ Mekârim-pîfle ‹brahim Pafla’y› kerem-ver kim Su içmek gibidir yan›nda bezl-i mamelek hakka Aceb mi cûyi flir-i lûtfi cârî olsa dünyâya Der-i dilcûsi halka maksem-i erzâkd›r gûyâ Bu flehrin dahi âba ihtiyac›n eyleyüb idrâk Zülâl-i merhametle eyledi sükkân›n› irvâ Hudâ sa’yinde meflkûr eyleyüb ol sadr-› zîflân› Safâ-y› meflrebin gerd-i kederden h›fz ide Mevlâ Atafl-› dehre iflrâb eyledim tarihin ey Rahmî Bu ayn› Asaf ‹brahim Pafla eyledi icra 1141 (1728-29) Nevflehirli ‹brahim Pafla Çeflmesi’nin bugün görülen haznesi. fiair Rahmi için Genç Mehmet Pafla Çeflmesi bahsine bak›n›z. Kitâbenin üstünde, saçak k›sm›nda, bir efli de Üsküdar Yeni Cami çeflme ve flad›rvan›n›n üzerinde bulunan, güzel, zarif mermer bir kornifl vard›r. Nevflehirli ‹brahim Pafla Çeflmesi’nin Topkap› Saray›’na nakledilen cephesi. B u muhteflem çeflme, Gündo¤umu Caddesi üzerinde idi. Ön taraf›nda ve yol afl›r› yerde Malatyal› ‹smail A¤a Çifte Hamam›, hemen arkas›nda ise ‹skender Baba Türbesi ile Kaymakç› Tekkesi’nin arsas› vard›r. Yüzü tamamen mermer kapl› olan çeflmenin bugün yaln›z büyük haznesi mevcuttur. Ön cephesi 1948 tarihinde, Topkap› Saray› orta kap›s›n›n sa¤ taraf›na nakledilerek monte edilmifltir. Dilimli kemeri üzerinde yedi sat›r halinde haz›rlanm›fl flu kitâbe vard›r: H›div-i bahr ü ber Sultan Ahmed Han-› Gazi’nin Garîk-i lücce-i hayrât›d›r dünya vü mâfihâ O flehinflâh›n âsâr-› kemâl-i baht›d›r kim Hakk Ana bir böyle sadr-› hayr-hâh› eyledi î’tâ 1135 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Kaynaklar: (Gezi Notu) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 51) (Nâz›m Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 209) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/324) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 99) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/52) (Divan-› Rahmî, ‹stanbul Üni. Kütüp. T. Y. No. 523 Varak 29-30 ve No. 2007) NURBÂNU VAL‹DE SULTAN ÇEfiMELER‹ N Nurbânu Valide Sultan Çeflmesi. urbânu Valide Sultan’›n, 991 (1583) tarihinde cami ile beraber yapt›rm›fl oldu¤u üç çeflme vard›r. Kitâbesiz olan bu çeflmeler flunlard›r: 1) Toptafl› Camii’nin sa¤ taraf›nda olup yanyana üç çeflmedir. Ba¤larbafl› Caddesi’ne aç›lan avlu kap›s›n›n sa¤›ndad›r. Kesme tafltan yapt›r›lan ve haznesi avlu duvar›n›n içinde bulunan bu çeflmelerin genifl bir saça¤› vard›r. Halk aras›nda “Üç Çeflmeler” diye ünlüdür. 2) Toptafl› Camii’nin sol taraf›nda ve Tekkeönü Soka¤› üzerindedir. Karfl›s›nda cami ile beraber yapt›r›lan tekke binas› ve sa¤ taraf›nda merdivenli avlu kap›s› vard›r. Bu da kesme tafltan olup haznesi duvar içindedir. Üzerinde genifl bir saça¤› vard›r. Nurbânu Valide Sultan Çeflmeleri. 3) Bu çeflme, medrese dershanesinin üzerine oturdu¤u kemerin alt›ndad›r. Bu kemerden Valide Kâhyas› Soka¤› geçmektedir. Kesme tafltan yap›lm›fl olup haznesi duvar içindedir. Kaynak: (Gezi Notu) ÖMER BEY ÇEfiMES‹ Ç eflme, K›s›kl› nahiyesinde, Tophanelio¤lu semtinde ve Küçük Çaml›ca Caddesi üzerindedir. Küçük Çaml›ca Yolu Namazgâh› ve Ya¤l›kç› Ayazma Namazgâh› bahislerine bak›n›z. Çeflme, 1291 (1874) tarihli namazgâh karfl›s›ndad›r. Granit tafl›ndan yap›lm›fl olan bu çeflmenin ayna tafl›, eyvan fleklinde bir kemer içine oturtulmufltur. Ayna tafl› üzerinde oniki m›sral› bir kitâbesi vard›r ki fludur: ‹de Hakk hazîn-i flâh-› cihân› dâ’im âlemde Nesîm-i bâ¤-› lûtfundan mu’attar her dima¤ olsun Halil Efendi olmufld› bu hayra bânî-i evvel Ana flimdi Ömer Bey oldu sânî yüzü a¤ olsun De¤il bu çeflme yollar› bu tenezzüh-gâh› da yapd› Her kâr›nda Hakk’›n ana tevfîki çera¤ olsun Hudâ günden güne flemflir-i ikbâlin ide keskin Hemîfle cevher-i “nasrun min-Allah” ana za¤ olsun Didim tecdîdine Galib iki târîh-i cevherbâr K›râat iden ebnâ-i sebîl gamdan ›ra¤ olsun Bu Ya¤l›kc› Ayazmas› nas›l rânâ cedîd oldu Ferah-fezâ böyle bir mevkii Ömer Be¤ yapd› sa¤ olsun 1275 (1858-59) Suyu daima akan çeflmenin vaktiyle bir ayazma oldu¤u ve ilk defa Halil Efendi taraf›ndan yapt›r›ld›¤›n› kitâbesinden ö¤reniyoruz. ‹kinci bâni olan Ömer Bey, Padiflah Abdülmecit’in hazinedar› idi. Kendisinin bu çeflmenin arkas›nda büyük köflkü vard›. fiehzade Seyfeddin Efendi Köflkü bahsine bak›n›z. 1136 Üsküdar Çeflmeleri Kas›m 1988’de yapt›¤›m gezi s›ras›nda Küçük Çaml›ca Caddesi ad›n›n Fahrettin Kerim Gökay Caddesi olarak de¤ifltirilmifl oldu¤unu ve çeflme ve namazgâhdan niflâne kalmad›¤›n› gördüm. As›rl›k ç›nar a¤ac› nas›lsa kendini korumufl. Hemen yan›na bir trafo merkezi yap›lm›fl ve çeflmeden sadece 2-3 granit tafl kalm›flt›r. Ya¤l›kç› Ayazma p›nar› ise halen kaynamaktad›r. 1295 (24 A¤ustos 1878)’de Kadir Gecesi, Kabatafl’taki saray›nda vefat etmifltir. Zehirlendi¤i söylenir. Kabri, Sultan Selim Camii avlusundaki Sultan Abdülmecit Türbesi’ndedir. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 141-142) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 139) (Sicill-i Osmânî, 1/28) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 137) Çeflme ve namazgâh, Ya¤l›kç› (Mendilci) esnaf›ndan Halil A¤a taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/76) (Mustafa Özdamar, Namazgâhlar, Vak›flar Der. Say›: 20/234) ÖZBEKLER TEKKES‹ ÇEfiMES‹ S ultantepe’de, Özbekler Tekkesi bahçesinde olup büyük hazneli bir çeflmedir. Muntazam kesme tafltan yap›lm›flt›r. Mermer ayna tafl› küçüktür. Üzerinde iki kitâbe vard›r. Birinci kitâbe fludur: Li’llahi’l-hamd sebeb oldu rahmet ile / an›lma¤a bu çeflme merhum ve ma¤furunleh / efl-fleyh Mehmed Receb Efendi ve sulb-u / kebîrleri efl-fleyh Mehmed Sad›k Efendi / Hazerâtlar›’n›n ruh-› flerifleri-çün Fatiha. 23 fiaban 1265 (14 Temmuz 1849) ‹kinci kitâbe ise befl sat›r halinde haz›rlanm›fl olup flöyledir: Bahr-i lûtf ü ismetin âlem-bahâd›r nev’î Ya’ni Baflkad›nefendi kim odur mihr-iktidâr Zât›n› hayrât içün göndermifl Allah âleme Lûtf›d›r her kâr› cûd endîflesi leyl ü nehâr Mîg-i ihsâniyle hurrem-i gülistân-mekremet Feyz-i eltâf› ile bâ¤-› himem her dem behâr Cûy-› lûtf› k›ld› ihyâ Hankâh-› Özbekî Ömr ü ikbâlin füzûn itsün Cenâb-› Gird-gâr Yollar›n ta’mîr ü tecdîd eyleyüb bu çeflmenin Hasbeten-lillâh icrâ itdi âb-› hofl-güvâr 1289 Ca. (Temmuz 1872) Çeflme, 1265 tarihli çeflmenin yerine yap›lm›flt›r. Hac› Hoca Tekkesi bahsine bak›n›z. fiimdiki çeflmenin bânisi, Sultan Abdülmecit’in Baflkad›n› Servetsezâ Kad›n’d›r. Kendisi uzun müddet Baflkad›n olmufl ve 27 Ramazan PÎR‹ZÂDE OSMAN SAH‹B EFEND‹ ÇEfiMES‹ B ugün mevcut olmayan ve 1955 tarihlerinde y›kt›r›lan çeflme, fiemsipafla Caddesi üzerinde idi. Türk barok mimarîsi üslûbunda yapt›r›lm›flt›r. Kemeri dilimli olup tamamen mermerden infla olunmufltur. Kabartma flekillerle süslü ayna tafl›n›n iki yan›nda 2,5 m. uzunlu¤unda bafll›kl›, yuvarlak birer mermer sütun vard›. Alt› sat›r halinde haz›rlanm›fl olan oniki m›sral› kitâbesi, bu zarif sütunlar üzerinde ve bir çerçeve içinde idi ki fludur: Pîrizâde Hazret-i Osman Efendi hak bu kim Sâhib-i ilm ü hayâd›r sâhib-i Zeyl-i Atâ Teflne-diller âb-› cûdundan olur sîrâb-› feyz ‹tdi mâü’l-hayât-› icrâ bu semtde dâ’imâ Yapd› bu ra’nâ mu’allâ çeflmeyi Allah içün Ecrini mebrûr ü mevfûr eylesün Bâri Hudâ Âb-› lûtfun itdi ebnâ-y› sebîle Selsebîl Rûh-› pâk-› vâlidin flâd eyleyüb subh ü mesâ Dürr-i yektâ gibi bu beyti Emînâ bendesi Kilk-i cevherdâr birle yazd› târîh-i binâ Âb-› cûd›n eyledi icrâ bu dil-cû çeflmeden Pîrizâde menba’-› cûd ü sehâ ayn-› atâ 1181 (1767-68) Kitâbe Kad› Abbaszâde Emin Mehmet Efendi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi “Ebu ‹shakzâdeler’den fieyhî Said Molla’n›n kitapç›s› olup kad› idi. 1181’de vefat ederek Galata’da Kulekap›s›’na yak›n bir camiye defn olunmufltur. Bu camii ahfad›ndan Kisedarzâde Hac› Ali Efendi 1142 (1729-30)’da tamir eyledi. Haydarpafla’ya defn edilen fieyh Kas›m Efendi’nin bu Emin Efendi’nin o¤lu oldu¤u san›lmaktad›r. Çeflme, fieyhülislâm Pîrizâde Osman Sâhib Efendi taraf›ndan babas›, Pîrizâde fieyhülislâm 1137 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar 3/431 Osman Sâhib) (Daniflmend, Kronoloji, 4, fihrist) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 65) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 59) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 68) (F. ‹. Ayano¤lu, Vak›flar ‹daresince Tanzim Ettirilen Tarihî Makbereler, Vak›flar Der. II. 1974, s. 402) (Mehmet Tahir, Osmanl› Müellifleri, s. 296) (M. Aktepe, fiem’danizâde Tarihi, II/A, s. 175, endeks) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 2182, endeks Sâhib Molla md.) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/366, 372) (Feham Ülgen, Abdülhak Hâmid’in ecdad›, Hayat Tarih Mec. 1973 Say›: 5, s. 74-75) (Hadîkatü’l-Cevâmi 1/80-2/154) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/79) RÜSTEM PAfiA ÇEfiMES‹ Pîrîzâde Osman Sahib Efendi Çeflmesi ve çevresi. Mehmet Sâhib Efendi’nin ruhu için vefat›ndan 18 sene sonra yapt›r›lm›flt›r. H Mehmet Sâhib Efendi, 9 Recep 1162 (25 Haziran 1749) tarihinde, yukar›da kitâbesi yaz›lan çeflmenin arkas›nda ve Y›lanl› Yal› ismiyle de an›lan muhteflem sahilhanesinde vefat ederek Karacaahmet Mezarl›¤›’na, babas› yeniçeri a¤alar›ndan Pîri A¤a’n›n yan›na gömülmüfltür. Kabri, Çiçekçi Dura¤›’n›n karfl›s›nda ve Lâle Devri fiairi Nedim’in ve Üsküdarl› Meflhur fiair Talât Bey’in kabirlerinin hemen arkas›ndad›r. Baba ile o¤ul devrinin ünlü birer flairi idiler. “Rüstem Pafla’n›n Taflç›lar Camii civar›nda bir çeflmesi vard›r. Tâk› dergâh›nda yaz›l› tarih budur: Pîrizâde Mehmed Sâhib Efendi, fleyhülislâml›¤› s›ras›nda, 1958 tarihinde y›kt›r›lan Camc› Ali Çelebi Mescidi’ne minber koyarak cami haline getirmifltir. Bu cami, fiehzadebafl› civar›nda ve Kuyucu Murat Pafla Türbesi ve Medresesi’nin karfl›s›nda idi. ve bu camiin mukabilinde Himmet Dede medfundur.” Pîrizâde Osman Sâhib Efendi’nin damad›, vüzeradan Pîr Mustafa Pafla’n›n o¤lu Mehmed Beyefendi idi. ‹lmiye mesle¤inden olan bu zat, Beykoz’daki Sultaniye Mesiresi’ni tanzim ettirmifl, sofalar yapt›rm›fl ve ayr›ca bir de çeflme infla ettirmifltir. Çeflmenin bânisi Osman Sâhib Efendi 5 Zilkade 1183 (2 Mart 1770)’de vefat ederek Aksaray’da, Murat Pafla Camii hazîresinde Kara Davud Pafla’n›n mezar› yan›na gömülmüfltür. Osman Sâhib Efendi’nin k›z›ndan olan ahfad› günümüze kadar gelmifltir. Kaynaklar: (Pervitij Paftalar›) (Sicill-i Osmânî, 1/368-369 ‹smail Pafla; 2/385 M. Rüfldi Pafla; 3/187 Mehmed Sâhib ve 1138 adîka, bu çeflmenin yerini flöyle tan›mlamaktad›r: Sâhibu’l-hayr âsâf-› rûflen-nihâd Hazret-i Rüstem ilm-i hatem-i sühâ Fî-sebîlillâh bunu itdi binâ Selsebîl ide Hudâ âna cezâ Teflnediller didiler târihini Çeflme-i mâ-i hayât-› canfezâ 925 (1545-46) Himmet Dede’nin mezar› bugün ilk yerinde de¤ildir. 1336 (1917-18) tarihinde Kad›köyK›s›kl› Tramvay yolu yap›l›rken mevcut yolu geniflletmek icab etti¤inden kald›r›larak flimdiki yerine gömülmüfltür. Merâk›d’da flu izahat vard›r: “Ba¤dat Caddesi, Karacaahmet’ten nakilleri, ihtifalat ile fiehidlik’te mescid-i flerif önündeki flebekeli türbeye nakli tarihi, sene 1336.” Bundan da anlafl›ld›¤› üzere gerek Taflç›lar Camii ve gerekse Himmet Dede’nin mezar› ve Rüstem Pafla Çeflmesi Karacaahmet Türbesi’nin sa¤ taraf›nda ve meydanda idi. Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n fiehidlik Kap›s›’n›n da bu s›ralarda yani 1336’da aç›ld›¤›n› kap›n›n yan›ndaki kitâbeden anl›yoruz. Bir menzil çeflmesi olan Rüstem Pafla’n›n bu Üsküdar Çeflmeleri eseri Anadolu’yu Üsküdar’a ba¤layan Ba¤dat Yolu üzerinde bulunuyordu. Rüstem Pafla’n›n efli ‹skele Camii ad›yla da ünlü camiin yap›mc›s› Mihrimah Sultan’d›r. Enderun’dan rikab a¤al›¤› ile ç›km›fl, sonra Diyarbak›r valili¤inde bulunup 1543 tarihinde damat olmufl olan Rüstem Pafla, 28 Kas›m 1544’te Had›m Süleyman Pafla’n›n azli üzerine sadaret makam›na getirilmifltir. Kendisi “kehle-i ikbal” lâkab›yla meflhurdur. 10 Temmuz 1561 tarihinde vefat etmifl ve fiehzade Camii hazîresindeki türbesine gömülmüfltür. ‹stanbul’da ismini tafl›yan ve bir çini müzesi halinde bulunan flaheser camii yadigâr b›rakan ve Kanunî’ye onbefl sene sadrazaml›k yapm›fl olan Rüstem Pafla, o¤lu ile beraber medfun bulundu¤u türbesinin içini de nev’inin fevkalâde örneklerini teflkil eden çinilerle döfletmifltir. Kaynaklar: (Hadîka, 2/223) (T. Öz, ‹stanbul Camileri, S. 49) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/256) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 158) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 222) (M. Larus 10/779) (‹slâm Ans. 9/800) (Uzunçarfl›l›, Osmanl› Tarihi, 2 fihrist) (Muhteflem Süleyman, Ankara Dil ve T. C. Fak. fihrist) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 74) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/80) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 53) Sâhibu’l-hayrât Sa’deddin Efendi kim odur Necl-i Feyzullah Efendi nuhbe-i ensâb ü âl Hânedân-zâd-› asâlet kim ulüvv-ü himmeti Cüst-i-cûd›n teflnegân› eyledi âsûde-hâl Hasbeten lillâh bu dilcû çeflmenin bünyâd›na Su yerine s›dk ü ihlâs ile k›ld› bezl-i mâl Mevki’inde k›ld› bir âlî eser kim flübhesiz Tâ-be-mahfler hayr ile mezkûr olur bi-k›yl ü kal Kurretü’l-ayni Zübeyde Han›m’›n flâdâb idüb Rûh-› pâkin ravza-i Cennet’de Hayy-i lâ-Yezâl Ömr-i cedd ü vâlid-i zî-flân›n› memdûd idüb Virmiye dünyâ vü ukbâda Hudâ renc ü melâl fiâkirâ atflân okurlar su gibi tarihini Kevser ile iç Zübeyde rûhuna âb-› zülâl Sene 1154 (1741-42) Sa’deddin Efendi Çeflmesi kitabesi. SA’DEDD‹N EFEND‹ ÇEfiMES‹ K aracaahmet Sultan Türbesi’nin sol taraf›nda ve Gündo¤umu Caddesi üzerindedir. Sa¤ taraf›nda, Sa’deddin Efendi ve ailesinin gömülü bulundu¤u bir hazîre, sol taraf›nda ise yine kendisinin çeflme ile beraber yapt›rm›fl oldu¤u sebil, karfl› taraf›nda ve yanda Ahmet Fethi Pafla Camii, sol ilerisinde halk›n yanl›fl olarak At Mezar› dedi¤i, 1000 (1591-92)’de vefat eden Rum Mehmet Paflazâde Niflanc› Hamza Pafla’n›n aç›k türbesi bulunmaktad›r. Üsküdar’da, Türk barok mimarîsinde infla olunan ilk çeflme budur. Tamamiyle mermerden yap›lm›flt›r. Ayna tafl›n›n iki taraf›ndaki, dört köfle kaidelere oturtulmufl ince, zarif sütun kabartmalar›n›n ve bafll›klar›n›n çok göz al›c› bir görünümü vard›r. Bunlar›n yanlar›na da birer kuzu çeflmeci¤i yap›lm›flt›r. Çeflmeciklerin yalaklar› pek güzeldir. Düz ayna tafl›n›n üzerindeki dilimli kemeri, flekillerle bezenmifl olup, bunun üzerinde 14 m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: Sa’deddin Efendi Çeflmesi. 1139 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Bânisi Sa’deddin Efendi fieyhülislâm Feyzullah Efendi’nin (öl. 1703) torunudur. Müderris ve sonra M›s›r Mollas›, 1160 Muharreminde (Ocak 1747) Mekke kad›s›, 1167 (1735)’te ‹stanbul kad›s› oldu. 1168 (1754-55)’te azledilmifl ve 1173 (1759-60)’ta da ölmüfltür. Sa’deddin Efendi Türbesi bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/81) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 65-66) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 117-118) (Sicill-i Osmânî, 3/19) SADRAZAM DAMAT HASAN PAfiA ÇEfiMES‹ Ç Sebil ve çeflme sahibi Sa’deddin Efendi’nin flâhidesi ve k›z› Zübeyde Han›m’›n da¤›lm›fl lâhdi. Kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere Sa’deddin Efendi, çeflme, sebil ve yan›ndaki aç›k türbeyi, bu tarihte vefat eden k›z› Zübeyde Han›m’›n ruhu için yapt›rm›flt›r. K›z›n›n kabri, yandaki türbede ve sa¤daki duvar›n yan›ndad›r. Kitâbenin yazar› fiair fiâkir Bey için K›zlar A¤as› Hac› Beflir A¤a Çeflmesi bahsine bak›n›z. Sadrazam Damat Hasan Pafla Çeflmesi. Çeflmenin arkas›nda kesme tafltan yap›lm›fl büyük bir hazne, üzerinde ise sebilin saça¤› ile birleflen mermer bir saça¤› vard›r. Üstü çat›s›zd›r. eflme, Tunusba¤› Caddesi üzerindedir. Tam karfl›s›nda Do¤anc›lar Park› sol taraf›nda ise, Nasuhî Efendi Tekkesi hazîresi bulunmaktad›r. Ön yüzü kesme tafl di¤er cepheleri ise moloz tafl›ndan yap›lm›flt›r. Eskiden önünde bulunan genifl yala¤› yolun tanziminde kald›r›lm›fl ve onun yerine mermer ufak bir el tafl› konmufltur. Kemeri üzerinde dört m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: Asaf-› a’zam Hasan Pafla cenab-› zü’l-kerem Yapd› bu ayni olub tevfîk-i Hakk âna refîk Didi tarihin Zamîrî dil döküb âb-› revân Hem-cû Zemzem akd› beyt-i Hakk’a bu âb-› rahîk 1117 (1705) Kitâbenin alt›nda rakam yaz›l› de¤ildir. 1117 tarihi ebced hesab› ile bulunmufltur. Fakat Hasan Pafla 1115-1116 tarihleri aras›nda on ayl›k bir sadareti oldu¤una göre çeflmenin yap›m›na 1116 senesi Haziran-Temmuz aylar›nda bafllanm›fl olmal›d›r. Çeflme, yan›ndaki tekkeden 21 sene sonra infla edilmifltir. Hasan Pafla için Nasuhî Tekkesi bahsine bak›n›z. Hasan Pafla, Antakya flehri ile Bakras ve Belen aras›nda Karamurt denilen yerde bir mükemmel kale, cami, çifte hamam, kervansaray, mektep, imaret, otuz dükkan ve evler ve binalar ve su yollar› yapt›rm›flt›r. Vakfiyesi gurre-i 1140 Üsküdar Çeflmeleri Safer 1116 (25 Mart 1704) tarihlidir. Çeflme, 1997 senesinde Üsküdar Belediyesi’nce onar›lm›flt›r. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 64) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/294) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 100) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/49) (‹brahim Atefl, Vak›f ve Vatan Savunmas›, Vak›flar Der. 20/179) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 132) SADRAZAM HAL‹L PAfiA ÇEfiMES‹ Ç eflme, Aç›ktürbe Soka¤› ile Aziz Mahmud Efendi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve kendi türbesinin alt›ndad›r. Çeflmenin sa¤ taraf›nda Halil Pafla Sebili, karfl›s›nda ise, 1142 (1729) tarihli, fiehzade Bayezid Çeflmesi’nin harabesi bulunmaktad›r. Klâsik üslûptaki bu kitâbesiz çeflme, Halil Pafla taraf›ndan türbesi ile beraber yapt›r›lm›flt›r. Mimar›, Mimarbafl› Mehmed A¤a’d›r. Türbenin vakfiyesine göre 1626 Kas›m›ndan evvel yap›lm›flt›r. Halil Pafla için türbesi, çeflmenin yeri için fiehzade Bayezid Çeflmesi ve Halil Pafla Suyu maddelerine bak›n›z. SADRAZAM S‹NAN PAfiA ÇEfiMES‹ Ç eflme, Üsküdar Kaymakaml›k binas›n›n arka taraflar›nda ve Toprakl› Sokak ile Halk Dershanesi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Toprakl› Soka¤›’n›n sol köflesindedir. Hemen arkas›nda Sinan Pafla Camii ve Hazîresi bulunmaktad›r. Do¤anc›lar’da Sadrazam Hasan Pafla Çeflmesi kitabesi. Sadrazam Yemen Fatihi Sinan Pafla, çeflmeyi, camii ve bu semti kendi paras› ile 990-1000 (1582-1591) tarihleri aras›nda yapt›rm›flt›r. Konyal›’n›n verdi¤i tarih do¤ru de¤ildir. Sinan Pafla Camii bahsine bak›n›z. Halil Pafla, ikinci defa Kaptan-› Derya bulundu¤u s›rada 1023 Recebinde (A¤ustos 1614) Dolmabahçe sahillerini arkas›ndaki da¤› denize ilka suretiyle doldurmufltur. Dolmabahçe Camii ile Dolmabahçe Saray›’n›n bir k›sm› bu doldurulan saha üzerine yapt›r›lm›fl ve bu suretle semt, Dolmabahçe ismini alm›flt›r. Kaynak: (Hadîkatü’l-Cevâmi 2/89) Klâsik üslûpta tamamen kesme tafltan yapt›r›lan çeflmenin kitâbesi yoktur. Meyilli çat›s› tafl kapl›d›r. 1976 y›l› bahar›nda, yeniden yapt›r›lan cami hizas›na nakledilmifltir. Bu nakil s›ras›nda çeflmenin içinde, suyun ak›fl›n› tanzim eden bir su terazisinin bulundu¤u görülmüfltür. Kaynaklar: (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 144) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/87) SARAÇLAR ÇEfiMES‹ Ç eflme, Saraçlar Çeflmesi Soka¤› üzerinde ve bu soka¤›n, Behiç Bey Soka¤› ile olan kavfla¤›na yak›n yerde olup bir menzil çeflmesi idi. (Behiç Bey Soka¤›’na bu ad Ulaflt›rma Bakan› Behiç Erkin Bey an›s›na verilmifltir.) Sadrazam Halil Pafla Çeflmesi ve sebilinin kap›s›. 1141 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Saraçlar Çeflmesi’nin daima akan suyu: “Çeflmesini arayan su” Çeflme sahibi, Saraçlar Kâtibi Abdullah Efendi’nin flâhidesi ve aile sofas›. Bugün mevcut olmayan çeflmenin arka taraf›nda, ulu bir ç›nar a¤ac›n›n alt›nda, namazgâh ve bir de kahve bulunuyor, çeflmenin ön taraf›nda ise Seyyid Ahmet Deresi ak›yordu. Bu dere üzerinde tek gözlü gayet ufak bir köprü vard›. Sol gerisinde ve ileride meflhur Haydar Pafla Mezarl›¤› bulunmaktad›r. Sadrazam Halil Hamit Pafla ile ailesinin ve roman yazar› Nâbizâde Nâz›m Bey’in kabirleri buradad›r. Osmanl› devrinde sefere giden vezirler ve serdarlar bu çeflmenin önünden geçerlerdi. Saraçlar Katibi Abdullah Efehdi’nin flahidesi ve Saraçlar Çeflmesi vaziyet krokisi. Yekpare mermer büyük bir tafl, hem ayna tafl› vazifesi görüyor ve hemde kitâbeyi ihtiva ediyordu. Bunun iki yan›na ise, birer sütun yerlefltirilmiflti. Hiç bir süslemesi olmayan bu çeflmenin haznesinin üstü namâzgâh idi. Bir çok a¤açlar›n gölgeledi¤i çeflmenin güzel ve gönül al›c› bir görünümü vard›. Suyu daima akan çeflmenin önündeki yalaktan baflka, iki yanda hayvanlar›n sulanmas› için ayr›ca yalaklar bulunuyordu. Yeri müsait oldu¤u halde bu flirin köfle, 1956’da buradan geçirilen kara yolunun düzeltilmesi s›ras›nda toprak alt›nda kalm›flt›r. Oysa yol iki taraf›ndan geçirilerek bu mistik görünüfl, bu ecdat yâdigâr› eser orta yerde muhafaza edilebilirdi. Çeflmenin ayna tafl› üzerinde flu kitâbe bulunuyordu: Habbezâ nüzhet-fezâ-y› k›t’a-i huld-i berîn Kim nazîr olmaz ana sahn-› fezâ-y› gülistân Sâhibu’l-hayr itdi icrâ iki mâ-i müstakîl Nufl eden bir kâseden bulur hayât-› câvidân ‹stirâhat itme¤e bî-tâb olan züvvâr içün Do¤rusu muhtâc idi bir böyle tarha bu mekân ‹steyen alsun vuzû’ k›lsun namaz itsün du’â Eylesün tahsîl-i gufrân-› Hudâ-y› müste’ân Sermedâ târîhin iflrâb et atâfl-› ümmete Suffa-i nâdîde “aynan fîhâ tecriyân” 1190 (1776) Kitâbenin güftesi ve hatt› Sermet Feyzullah Efendi’ye aittir. fiekercizâde Hattat Mehmet Efendi’nin o¤ludur. Medrese tahsili gördü, saray hocal›¤› ve Selânik kad›l›¤› yapt›. Divan flairi ve hattat idi. Babas› 1166 (1752)’de, kendisi ise 1202 (1787) tarihinde vefat etti. Kabirleri, Üsküdar’da Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 9. Ada’da ve Hattat fieyh Hamdullah Efendi’nin yan›ndad›r. Bugün yaln›z 1166 tarihli flâhide mevcuttur. Çeflme sahibi Abdullah Efendi, hâcegândan idi. Sonra saraçlar kâtibi oldu. 1211 (1797) ta- 1142 Üsküdar Çeflmeleri rihinde vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 5. Ada’dad›r. Ö Bölümü’ne bak›n›z. Kafesî destarl› flâhidesindeki kitâbe fludur: Sâhibu’l-hayrât ve’l-hâsenât Çeflme sahibi merhûm ve ma¤fûr El-muhtac ilâ rahmet El-ma¤fûr Dîvân-› Hümâyun Hâcelerinden sâb›ka Sarâçlar Kâtibi Abdullah Efendi’nin ruhuna Ve cem’i ehl-i iman Ruhlar›çün r›zaen lillâhi Teâlâ el-Fatiha mea’s-salât Sene 1211 fî L 6 (4 Nisan 1797) Üsküdarl›, büyük ressam Ali R›za Bey, bu çeflmenin hayranlar›ndan oldu¤u için de¤iflik resimlerini yapm›flt›r. Saraçlar Çeflmesi’nin suyu yolu dört kez kapat›ld›¤› halde bir yolunu bulup eski künküne gi- rerek akmaya devam etmektedir. Halk›n “Çeflmesini arayan su” ad›n› verdi¤i bu vefal› su, hâlâ akmakta olup bir k›sm› ‹brahima¤a Caddesi ve bir k›sm› da mezarl›k kap›s› yan›ndaki bir p›nardan ç›kmakta ve ikinci su adeta Abdullah Efendi’ye gider gibi hazîresine kadar ulaflmaktad›r. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/374) (Sicill-i Osmânî, 4/240 fiekerzâde Mehmed Efendi, 3/390 Abdullah Efendi) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 37-38) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 377) (Türk Dili ve Ed. Ans. 7/525 Sermet Efendi) (Müstakimzâde, Tuhfetü’l-Hattatîn, s. 360-419) (fievket Rado, Türk Hattatlar›, s. 151-178) (Semavi Eyice, ‹stanbul-fiam-Ba¤dad Yolu Üzerindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›:13/89-90) (M. Kemal Özergin, Üsküdar-Bostanc›bafl› Güzergâh› Kitâbeleri, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›:13/120-121) (S. Ünver, Kahvehanelerimiz ve Eflyas›, s. 44) (S. Ünver, Türkiye’de Kahve Kahvehaneler, Türk Etnografya Der. Say›: 5/59) (U¤ur Derman, Osmanl› Devri fiehir ve Menzil Yollar›nda ‹stirahat ve ‹badet Yerleri, Atatürk Konferanslar› 1971-1972, s. 284) Leonardo De Mango’nun “Haydarpafla 1897” tablosunda Saraçlar Çeflmesi ve çevresi. (Antik A. fi. 178. Müzayede Katalo¤u) 1143 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar SELÂMSIZ MEZARLI⁄I ÇEfiMES‹ Selâms›z Mezarl›¤› Çeflmesi. Selâms›z Mezarl›¤› Çeflmesi ve çevresi. Ç eflme, Selâms›z Mezarl›¤›’n›n duvar› önünde ve Yeni Ocak Soka¤› üzerinde idi. Buras› Vang’›n Ba¤› ad›yla ünlü idi. Arkas›ndaki Selâms›z Müslüman Mezarl›¤›’ndan bir niflane dahi kalmam›flt›r. Bu büyük mezarl›k Çinili Karakolu’nun arkas›ndan bafllar ve eskiden tramvay ve daha sonra da otobüs garaj›olarak kullan›lan yere kadar uzan›rd›. fiimdi yerine birbirinin ayn› tipte evler yap›lm›flt›r. Bu mezarl›ktaki tafllardan baz›lar› Toptafl› Camii’nin hazîresine nakledilmifltir. Çok harap durumda olan bu çeflme, kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lm›fl olup tonoz çat›l›d›r. Ayna tafl› ve kitâbesi yok olmufltur. Bânisi ve yap›ld›¤› tarih bilinmiyor. Çok büyük bir haznesi ve çok yüksek piramit fleklinde kubbesi vard›r. Selâms›z Mezarl›k Soka¤›’n›n ismi de¤ifltirilerek Yeni Dershane Soka¤› ad› verilmifltir. Mezarl›k, eskiden, Ac›badem Mezarl›¤› ismiyle an›l›yordu. Ac›badem Tekkesi Mescidi bahsine bak›n›z. SEL‹M‹YE ÇEfiMES‹ (fiAH SULTAN ÇEfiMES‹) Ç eflme, Selimiye Camii Soka¤› ile Selimiye Hamam Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Hamam Soka¤›’n›n sol köflesindedir. Karfl›s›nda Selimiye Askerî Hamam› ve sa¤ tarafta ilerde, bugün park olan yerde ise, 1239 (1823-24) tarihinde yapt›r›lan Selimiye Namazgâh› bulunmaktad›r. Çeflme, tamamen mermer kaplanm›flt›r. Ayna tafl›nda kabartma flekiller vard›r. Arkas›nda oldukça büyük bir haznesi bulunmaktad›r. Kitâbesi yoktur. Selimiye Çeflmesi (fiah Sultan Çeflmesi) 1144 Selimiye Camii, 1220(1805-6) tarihinde, çeflme ise, Sultan III. Selim’in ablas›, fiah Sultan taraf›ndan, 1207 (1792) tarihinde yapt›r›lm›flt›r. fiair Aynî (öl. 1837) bu çeflme için bir tarih manzumesi haz›rlam›flt›r ki, fludur: Üsküdar Çeflmeleri O deryâ-cûd ü yenbu kerem Sultan Selim Hân kim Zülâl-i feyz-i lûtf›ndan flâd eder hergâh Harîm-i hâss›d›r olsa sezâ sakas› ‹skender Büyük hemfliresi fiâh-› Cihân’›n yâ’ni fiâh Sultan ‹derler vasf›n› su gibi ezber âftâb ü mâh O âli meflrebin cufl etdi cûy-› lûtf› deryâ-vefl Mahallinde ne dilcû çeflme icrâ eyledi icrâ Lisân-› halle târihin okur lûleler Aynî Bu dilcû çeflmeden nûfl eyle Zemzem fî-sebîlillâh 1207 Çeflmenin bânisi fiah Sultan, III. Mustafa’n›n k›z›d›r. Annesi Mihriflah Sultan’d›r. 1192 (1778) de, amcas› Sultan I. Abdülhamit taraf›ndan Niflanc› Seyyid Mustafa Pafla ile evlendirildi. Saray›, Çarfl›kap›’da, Divanyolu üzerinde, Yemen fatihi Sinan Pafla Türbesi ve hazîresinin karfl›s›nda olup Çifte Saraylar diye ünlü idi. 1802 Mart›nda vefat etti. Kabri, Eyüp Sultan’da, Zal Mahmut Pafla Camii yan›nda ve Feshane Caddesi üzerindeki türbesindedir. Burada devrinin en güzel sebil ve mektebini yapt›rm›flt›r. Vefat›nda 42 yafl›nda idi. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Aynî Divan›, ‹stanbul 1258, s. 308-309) (5.1. Vak›f Defteri No. 1478. Defter 1930’da yeni harflere çevrilmifltir.) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, Ankara 1980, s. 101-102) (Nermi Haskan, Eyüp Sultan Tarihi, ilâveli ikinci bask›, ‹stanbul 1996, s. 218) resi haline getirilmifltir. Çeflme bu pencerenin alt›ndad›r. Hâcet penceresi 1930 tarihinde tafl duvar ile örülmüfltü. 1999 y›l›nda Üsküdar Belediyesi taraf›ndan bu tafl duvar y›k›larak yandaki evde korunmakta olan gayet güzel pirinç dökme flebekesi, eski pencere yerine yerlefltirilmifltir. Do¤anc›lar’da fiakir Ahmet Bey Çeflmesi ve eski bir ev. Çeflme Durak mahallinin hemen arkas›ndad›r. Çeflmenin kabartma motiflerle süslü, ensiz ayna tafl› ve genifl yala¤› mermerdendir. Ayna tafl›n›n iki yan›na birer kuzu çeflmeci¤i yap›lm›flsa da küçük yalaklar› k›r›lm›flt›r. Çeflmenin kitâbesi yoktur. Bu güzel görünümlü eserin mutlaka kurtar›lmas› lâz›md›r. Hazîrenin ve çeflmenin bak›c›lar› için yapt›r›lm›fl olan ahflap iki katl› evde yaklafl›k 30 senedir Bülent Kars ailesi oturmaktad›r. K›zlar› Zeynep Han›m bu evde dünyaya gelmifltir. S‹LÂHfiOR fiAK‹R BEY ÇEfiMES‹ Çeflme, Do¤anc›lar Meydan›’nda ve Tunusba¤› Caddesi üzerindedir. Arka taraf›nda hazîresi, sa¤ gerisinde sonradan Aypark Bahçe Sinemas› olan Dilküfla Tiyatrosu (flimdi Do¤an Lisesi), sol taraf›nda, bugün Sosyal Sigortalar Dispanseri binas›n›n bulundu¤u yerde, Üsküdar Mutasarr›fl›¤› binas› ve sol ilerisinde Hasan Pafla Çeflmesi ve Nasuhî Tekkesi Camii, karfl›s›nda da Do¤anc›lar Park› bulunmaktad›r. Büyük bir bahçe içindeki üç katl› ahflap Mutasarr›fl›k binas› Üsküdar’›n en muhteflem yap›s› idi. Çeflme, hazîre duvar›na yap›lm›flt›r. Y›¤ma tafltan yap›lan bu duvar›n bir k›sm› aç›larak, mermer söveli ve kiriflli bir çerçeve içine flebeke demiri yerlefltirmek suretiyle bir hâcet pence- Silahflor fiakir Bey Çeflmesi ve hâcet penceresi. 1145 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar 1235 (1819). Risalezâde’nin k›z› Mehmed Sad›k Bey’in efli fierife Fatma Han›m. 1237 fiin 27 (May›s 1822). Mehmed Sad›k Bey cariyelerinden Osman Bey’in efli Münevvere Hatun. 1241 (1825). Güzel tafl. Osman Beyefendi’nin duhter-i pakizesi Emine Han›m. 1242 gurre-i B. (29-1-1827). Kâtibî sikkeli yüksek tafl. Sekiz s›ra halinde haz›rlanm›fl olan kitâbesinin alt› sat›r› duad›r. “Silâhfloran-› Hassa’dan Mir Mehmed fiakir Bey” Silahflor fiakir Bey’in kâtibî sikkeli flahidesi. Muhterem eflleri Nimet Han›m’d›r ki, bu aile gerek flebekenin ve gerekse hazîredeki flâhidelerin korunmas› ve bak›m›na büyük özen göstermifllerdir. Çeflmenin çok büyük su haznesinin cephesi üzerine yerlefltirilen selsebil yerinden ç›kar›lm›fl ve yere yat›r›lm›flt›r. ‹ki yan›ndaki ince zarif sütunlar› k›r›lm›flt›r. Yekpare mermerden oyularak yap›lm›fl olan selsebilin befl göz ve yala¤›ndan sular dökülmekte imifl. Alt kaide yala¤› elan mevcuttur. Önünde ulu bir f›st›k çam› vard›r. Hâcet penceresi arkas›ndaki flâhideler flunlard›r: 1233 (1817). Kuzatdan Mustafa Efendi’nin k›z› Mehmed Sad›k Bey’in efli Fatma Han›m. Silahflor Ahmet fiakir Bey’in efli Ayfle Hatun’un 1227 tarihli flahidesi. Silahflor Ahmet fiakir Bey Çeflmesi vaziyet krokisi. 1146 1253 (1837). Eshab-› hayratdan fiakir Beyzâde Enderun-› Hümâyun’dan mahrec hakaniye mütevellisi Mehmed Sad›k Bey. 1254 Ca. 25 (A¤ustos 1838). fiakir Bey’in k›z› Nefise Han›m. 1260 (1844). fiakir Bey’in k›z› Kâmile Han›m. 1263 B. 19 (Temmuz 1847). “Bir acayib derde düfldüm bulamad›m asla deva”. Enderun-› Hümâyun’dan mahrec Osman Bey’in k›z› Fat›matü’z-Zehra Han›m. 1266 Cim. (Nisan 1850). Ahmed Hamdi Bey’in efli fahrü’l-muhaddere (terbiyeli ve iffetli kad›nlar›n övüncü) Sarayl› Fatma Tab’î Han›m. 1287 fiaban 25 (Kas›m 1870). Enderun-› Hümâyun’dan mahrec Osman Beyzâde Üsküdar Çeflmeleri Çeflme en geç 1817 tarihinde yap›lm›flt›r. fiakir Bey’in kona¤›n›n da bu hazîrenin arkas›nda bulundu¤u muhakkakt›r. Selsebil, konak y›k›ld›ktan sonra flimdiki yerine getirilmifl olmal›d›r. Su deposunun büyüklü¤ü de bunu göstermektedir. fiakir Bey’in o¤lu Osman Nuri Bey’in, Nakflî sikke kabartmal› flâhidesi ile torunu Mustafa fievki Bey’in flâhidesi Do¤anc›lar Camii yan›ndaki ‹zmirli Ali Pafla Aç›k Türbesi’ndedir. Bu türbe bahsine bak›n›z. ‹ki yerde tafl› oldu¤una göre biri makamd›r. eflraf-› kuzatdan es-seyyid Ahmed Hamdi Bey. 1317 (1899). Silâhfloran-› Hassa’dan Mehmed fiakir Bey’in hafîdesi, Mustafa Bey’in k›z› Hadice Han›m. fiakir Bey’in o¤lu Osman Nuri Bey, 11 Sad. 1278 (A¤ustos 1861) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda ve 9. Ada’dad›r. Tafl› üzerindeki kitâbesi fludur: Silahtar Bahçesi Soka¤›’ndaki çeflmenin 1995’teki durumu. S‹LÂHTAR BAHÇES‹ SOKA⁄I ÇEfiMES‹ Ç eflme, Yenimahalle civar›nda, Selâmi Ali Efendi Caddesi ile Çavufldere Caddesi aras›nda uzanan, Silâhtar Bahçesi Soka¤› üzerinde ve bu soka¤›n T›knefes Soka¤› ile birleflti¤i yerde ve ikinci soka¤›n sol köflesinde idi. Bugün, yaln›z tonoz duvar bakiyeleri kalm›flt›r. “Üsküdar’da Do¤anc›lar’da Sinan Pafla Mahallesi’nde sakin Silâhfloran-› Hassa’dan fiakir Beyzâde, Enderun-› Hümâyun’dan mütekaid tarikat-i aliyye-i Nakflibendiyye bendegân›ndan Osman Nuri Bey” fiakir Bey’in efli Ayfle Hatun 1227 (1812) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 9. Ada’da olup tepelikli güzel flâhidesi Osman fiems Efendi kabrinin tam arkas›nda ve onun 20 ad›m ilerisindedir. fiâhidesindeki kitâbe fludur: Gençken geldi ecel çare bulmak muhâl Hak ismin tesbîh ile tâ bulas›n cemâl Kabrime gelen ihvan eylesün hakk›n helâl ‹bretle bak mezara bulas›n sende kemâl Ya Rab rahmetinle yarl›¤a biz fakîre verme azâb Cürmümüz aff›nla yâ Rab kimseye verme ›zd›râb Aldanma dünya evine etme âhiretin harâb Hak müyesser eyliye Resul’un Kevser’inden flarâb Do¤anc›lar’da Ser-silâhflor fiakir A¤a’n›n zevcesi merhume ve ma¤fure Aifle Hatun ruhuna el-Fatiha 1227 Eflinin ayr› bir yere gömülmesi çeflmenin henüz 1812 tarihinde yap›lmad›¤›n› göstermektedir. Karfl› köflesinde ise, tonoz çat›l› bir mahzen bulunmaktad›r. Bu semtin yafll›lar›, bunun bir ayazma oldu¤unu söylerlerdi. Çeflme, 1920 tarihlerinde mamurdu. 1870 tarihlerinde Hassa Mimarlar›’ndan Agop Kalfa tarafndan yapt›r›lm›flt›r. Çeflmenin yan›ndaki T›knefes Soka¤›’ndan biraz yüründü¤ünde üzeri genifl bir meydan olan bir tepeye gelinir. Buras› halk dilinde, Silâhtar Bahçesi Tepesi diye ünlüdür. Ayazman›n ve arkas›ndaki tek katl› evin ve bahçenin sahibi, 1940 tarihlerinde yafl› 80’i aflk›n, beyaz sakall›, nur yüzlü, ihtiyar A¤a Baba’n›n anlatt›¤›na göre, çok eskiden beri buras›, Silâhtar Bahçesi diye biliniyormufl. Bugün meskun olmayan bu tepenin, Çavufldere Vadisi’ne, ‹stanbul’a ve Toptafl› taraflar›na do¤ru bakan, çok güzel manzaras› vard›r. Çeflmenin mermer istalaktitli al›nl›¤›, hemen arkas›ndaki büyük, ahflap evin bahçe kap›s› önüne basamak tafl› olarak konmufltur. Kaynak: Vak›f Defteri No: 1507. 1147 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar S‹LÂHTAR SÜLEYMAN A⁄A ÇEfiMES‹ Ç eflme, Seyyid Ahmet Deresi’nin yan›nda ve ‹ranl›lar Mescidi’nin sa¤ taraf›ndaki, zemini beton kapl› meydan›n alt›nda ve ulu bir ç›nar a¤ac›n›n yan›nda idi. Meydan, 1965 tarihlerinde flimdiki flekliyle geniflletildi¤inden dereye ve bostana inen merdiven ile beraber toprak alt›nda kalm›flt›r. Kesme tafltan yap›lan bu klâsik çeflmenin kemeri alt›nda dört sat›r halinde alt› m›sral› bir kitâbesi vard› ki tarih beyti fludur: Âb›n› içdi Sezaî didi mu’cem tarih Ayn-i pakize-i zîba-yi Süleyman A¤a 15 Rebiyülevvel 1165 Çeflme, 1 fiubat 1752 tarihinde yapt›r›lm›flt›r. Kitâbe, Sultan III. Osman (1754-1757) ve Sultan III. Mustafa (1757-1774) devrinin flairlerinden Manast›rl› Sezai Efendi taraf›ndan söylenmifltir. Teflrifatî ve tarihçi ‹zzî Efendi’nin enifltesi idi. Suyu daima akan bu çeflmenin iki yan kenar›na ince uzun servi motifleri yap›lm›flt›. Çeflmenin bânisi Süleyman A¤a, 1162 (1749) tarihinde silâhdar olmufl ve 1169 (1755) tarihinden sonra da vefat etmifltir. Süleyman A¤a, Bulgurlu Köyü Camii yan›nda 1169 tarihinde, bugün mevcut olmayan bir de mektep yapt›rm›flt›. Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/352) (Cevdet Çulpan, Serviler, s. 121) (Sicill-i Osmânî, 3/15 Sezai Efendi, 3/81 Süleyman A¤a, 3/467 ‹zzî Süleyman Efendi) Fatih’te Tezgahç›lar Soka¤› ile Ferah Sokak aras›nda Sineperver Valide Sultan Mektebi’nin harabe hali. (Aral›k 1997) 1148 SÎNEPERVER VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ G ülnufl Emetullah Valide Sultan’›n 1122 (1710) tarihinde yapt›rd›¤› Yeni Cami’in Balaban ‹skelesi’ne aç›lan, Balaban veya Mektep Kap›s› denilen avlu kap›s›n›n karfl›s›nda ve ayn› cami imaretinin sol taraf›nda ve köflededir. Türk barok mimarîsi üslûbunda tamamen mermerden yapt›r›lan bu üç yüzlü çeflmenin kemerli ayna tafllar›n›n iki yan›na ince mermer sütunlar yerlefltirilmifltir. Çeflmenin esas yüzü ortada olup ayna tafl›, di¤er yüzlerde oldu¤u gibi düz mermerdendir. Dilimli kemerinin iki yan›na pembe mermer pladiyenler yap›lm›flt›r. Kemerinin üzerinde iki yan› kabartma flekilli alt› m›sral› bir kitâbe ve bunun üzerinde de “Mâflallah” yaz›s› ile “ve sekahum Rabbuhum flerâben tahurâ” ayeti yer alm›flt›r. Orta yüzün iki yan›nda bulunan çeflmelerin saça¤› alt›nda Sultan I. Abdülhamit’in bir çerçeve içinde tu¤ralar› ve bu tu¤ralar›n alt›nda da, dörder m›sral› kitâbeler vard›r. Dilimli, mermer bir saçak üç çeflmeyi de örtmektedir. Saçak üstünde dört yüzlü kubbe kasna¤› bulunmaktad›r. Alttaki poligonal sütunlar burada da devam ederek kasnak yüzlerinin kenarlar›n› oluflturur. Bu kasna¤›n üzerinde ortadaki di¤erlerine göre biraz daha yüksekçe olmak üzere kurflun kapl› üç kubbecik vard›r. Ortadaki kubbenin üzerine mermer bir alem yerlefltirilmifltir. Üç yalakl› çeflmenin haznesi sa¤daki birinci çeflmenin yan›nda olup çimento ile s›vanm›flt›r. Sa¤daki ve soldaki çeflmeler üzerinde dörder, ortadaki çeflme üzerinde ise alt› m›sra olarak devam eden kitâbe fludur: Üsküdar Çeflmeleri Sineperver Valide Sultan Çeflmesi. fiâhenflâh-i âlem-penâh Sultan Hamid dâd-hâh fiehzâdesinden biri âh dünyadan itdi irtihâl Allah o necl-i emcedin nuviyyin minû mesnedin fiehzade Sultan Ahmed’in kabrin ide Cennet misâl * * * Rûhu içün gör himmeti kim mâder-i pür-flefkati ‹kinci Kad›n Hazreti üç çeflme yapd› bî-misâl Kim birine olmaz nazîr ser-çeflme-i mihr-i münîr Bu tarz tarh-› dil-pezîr görmüfl de¤il çeflm-i hayâl Hakk Sîneperver Kad›n’› flâh-› fleref unvân›n› fiehzade ve Sultân›’n› s›hhatde k›lsun pür-kemâl * * * Olsun o flâh-› mülk-ü din oldukça taht›nda mekîn fiehzadegâniyle hemîn mahfûz-› Hayy-i Lâ-yezâl Atflâna iflrâb eyledin târîh-i itmâm›n Sabîh Merhûm Sultan Ahmed’in nev çeflmesinden mâ-i zülâl 1194 (1780) Çeflmenin bânisi Ayfle Sineperver Valide Sultan, I. Abdülhamit’in kad›n› ve Sultan IV. Mustafa’n›n annesidir. Bir sene kadar valide sultanl›k yapabilmifltir. II. Mahmut’un 28 Temmuz 1808’de tahta ç›kmas› ve o¤lu Mustafa’n›n 15/16 Kas›m 1808’de, yirmidokuz yafl›nda bulundu¤u halde bo¤ularak idam edilmesi üzerine Eski Saray’a gönderilmifl ve vefat›na kadar burada hasta ve alîl olarak oturmufltur. O¤lu Mustafa’n›n bir kuflakla bo¤ularak öldürülmesi onu çok üzmüfl ve a¤lamaktan gözlerini kaybetmiflti. Sîneperver Valide Sultan’›n ‹stanbul Fatih’te Tezgâhç›lar soka¤› ile Ferah Sokak aras›nda elan harabe durumunda bulunan bir mektebi vard›. H›z›r ‹lyas A¤a tarihinde: “Sultan Mustafa’n›n annesi ismetlu Valide Sultan padiflah›n (II. Mahmut) k›z kardefli Esma Sultan’›n da annesi oldu¤undan sayg› gösterilmekte idi. Bu bak›mdan dinlenmeleri için ‹stanbul’un bütün semtlerindeki saraylar emrinde bulunuyordu. Bir kaç aydan beri Eyüp’teki sarayda kalmakta ise de orada da iyileflemedi¤inden 1244 Recebinin 13. günü (19 Ocak 1829) vefat etti.” demektedir. Kabri, Eyüp Sultan Camii’nin flad›rvan avlusunda ve ulu ç›nar a¤ac›n›n arkas›ndad›r. fiâhidesindeki kitâbe fludur: Hudâvendigâr-› sâb›k Cennet-mekân firdevs-afliyân Sultan Mustafa Han ibn-i Sultan Abdülhamid Han Tâbe serâhumâ Hazretleri’nin vâlide-i muhteremeleri merhûm ve ma¤furetü’fl-flân Âifle Sîneperver Vâlide Sultan Hazretleri’nin rûh-› flerifleri-çün R›zaen-lillâhi teâlâ Fatiha. 1244 fî 3 Cemaziyelâhir (11 Aral›k 1828) ‹lyas A¤a’n›n vermifl oldu¤u tarihin do¤ru olmad›¤› görülmektedir. Vazo içinde çiçek ka1149 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar 67-68) (Sicill-i Osmânî, 1/17 fiehzade Ahmed; 1/21 Sîneperver; 3/223 Sabih Ahmed Efendi) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/128-134) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/380) (Türk Dili ve Ed. Ans. 1/75) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 105-106) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/107) (H›z›r ‹lyas, Enderun Tarihi, Cahit Kayra tercümesi, s. 322) SULTAN I. AHMET ÇEfiMES‹ Ç eflme, Ayvansarayî Haf›z Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde belirtti¤ine göre, “Kavak Saray› ve Taz›c›lar Oca¤›” yak›n›ndad›r. Yine ayn› yazara göre, Sultan I. Ahmet’in “kurb-i Haydarpafla’da lebi deryada” da H. 1023 tarihli bir çeflmesi daha vard›r. Kavak Saray› yak›n›ndaki çeflme, Kavakderesi Vadisi’ni ikiye ay›ran Taflköprü’nün yan›nda idi. 1935 tarihlerinde mevcut olan bu çeflmenin kitâbesi fludur: Sineperver Valide Sultan’›n eflsiz bafl flahidesi ve nefis ayak tafl›. bartmal› flâhidesi, tafl iflçili¤inin en güzel örne¤idir. Hatt› nefistir. Sineperver Valide Sultan ile I. Abdülhamit’in o¤lu olan fiehzade Ahmet 8 Aral›k 1776’da do¤mufl, 29 Ekim 1778’de ve 11 ayl›k oldu¤u halde ölmüfltür. Kabri, ‹stanbul’da 4. Vak›f Han karfl›s›nda, Hamidiye Medresesi (Borsa Han›) yan›ndaki türbededir. Türbe ve medresenin yap›m› için lâz›m olan arsa Osman Pafla’dan al›nm›fl ve bu küçük kabrin üzerine infla olunmufltur. Çeflme, fiehzade Ahmet’in ölümünden 16 sene sonra yap›lm›flt›r. Hazret-i Sultan Ahmed Han ol z›ll-i celîl Eyledi bu çeflmeyi bunda misal-i Selsebîl Hayra mâil lûtf› çok âli himem Gelmemifldir böyle bir flan› cezîl Dilerim Hakk’dan o flâh›n devleti efzûn ola Eyliye çok çok safâlar vire Hakk ömrü tavil Göricek didim bunun tarihini fiah Ahmed Çeflmesi’nden mâ selsebîl 1024 Kitâbenin Sofuzâde Mehmet Dâî taraf›ndan haz›rlanm›fl oldu¤u san›lmaktad›r. Di¤er kitâbesi için, Sultan Ahmet’in H. 1023 tarihli çeflmesine bak›n›z. Kaynak: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 291) Kitâbe yazar› Sabîh Ahmet Efendi Kumkap›l› Mustafa A¤a’n›n o¤ludur. Kardefli Müneccimbafl›’d›r. Tokadî Emin Efendi’ye mürid olmufltu. Galata Gümrü¤ü Baflkâtibi iken 1199 (1784-85)’da vefat etmifltir. Türkçe, Arapça ve Farsça yazabilen bir flair olup divan› vard›r. Çeflme, Haziran 1988 tarihinde, Üsküdar Belediye Baflkan› Say›n Necmettin Öztürk zaman›nda restore edilmifltir. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 261) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 1150 SULTAN I. AHMET ÇEfiMES‹ Ç eflme, Kavak ‹skelesi Caddesi’nin sol taraf›nda ve Selimiye K›fllas›’n›n do¤uya aç›lan kap›s›n›n karfl›s›nda ve “leb-i derya”da idi. Hüseyin Efendi, çeflme yak›n›ndaki Harap Mescit’i kaydettikten sonra: Üsküdar Çeflmeleri “Çeflme, Sultan Ahmet Han-› evvel merhûmun eseridir. Yolun di¤er taraf›nda vaki namazgâh ve alt›ndaki çeflme dahi Ali A¤a nam sâhibu’l-hayr›n eseridir.” demektedir. Vaziyet krokisi için Harap Mescit bahsine bak›n›z. Mecmua-y› Tevarih’ten al›nan kitâbesi fludur: Hazret-i Padiflah-› rûy-› zemîn Ya’ni Han Ahmed-i Mahmud-simât Eyledi bendesi bir çeflme bina Hakk budur suyu hemân âb-› hayât Mürg-i-dili her ne kadar geldi ise ‹çüben suyun an›n buldu hayât Nice merzaya flu’a buldu suyu Her içen s›hhat ile buldu necât Nûfl iden Padiflah’a didi du’â Dü cihânda bula âlî derecât Didi çün Dâî an›n târîhini ‹çene s›hhat ola âb-› hayât 1023 Bugün mevcut olmayan bu çeflme, Sultan I. Ahmet (1603-1617) taraf›ndan 1614 tarihinde yap›lm›flt›r. Sultan Ahmet, bu çeflmenin yap›ld›¤› s›ralarda Kavak Saray›’n›n yan›na da bir cami yapt›rm›flt›r. Kavak Saray› ve Camii bahsine bak›n›z. Çeflme, suyuna ak›nt› verilebilmesi için çukurda yap›lm›flt›r. Buraya 4-5 tafl basamakla inilir. Çeflmenin önündeki avlunun zemini tafl döfleli olup etraf› duvarla çevrilidir. Arkas›nda çok büyük bir su haznesi bulunmaktad›r. Üzeri namazgâht›r. Büyükçaml›ca’da Sultan IV. Mehmet Çeflmesi kitabesi. Büyük ve yüksek ayna tafl›n›n üstünde, yaprak motifleri ile süslü bir madalyon içinde, II. Mahmut’un tu¤ras› vard›r. Bunun alt›nda 22 m›sral› bir kitâbe mevcuttur. Sultan II. Mahmut’un tamirini belirten 1251 (1835-36) tarihli manzume fludur: Kulzüm-i rüfld ü fetânet dâver-i deryâ-nevâl Menba’-› cû-y› inâyet Hazret-i Mahmûd Hân Âb-› rû-y› tâc-dârân-› selâtîn-i izâm Nûr-i çeflm ü rûh-i âlem z›ll-i Rabbu’l-müsteân Gayret-i flâhânesiyle k›ld› tanzîm-i umûr Devlete verdi nizâmiyle hayât-› câvidân Kitâbe yazar› Sofuzâde fiair Edirneli Mehmed Dâî Efendi 1615 tarihinde vefat etti. Tarih düflürme sanat›nda usta idi. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 106) (Ayvansarayî, Hadîkatü’l-Cevâmi 2/226) (Sicill-i Osmânî, 1/14-15) (Türk Dili ve Ed. Ans. 2/185) SULTAN IV. MEHMET ÇEfiMES‹ (BÜYÜK ÇAMLICA ÇEfiMES‹) Ç eflme, K›s›kl›-Büyük Çaml›ca Yolu üzerinde, Veliaht Yusuf ‹zzeddin Efendi köflkünün bahçe kap›s› önünde ve Subafl› Gazinosu’nun yan›ndad›r. Büyük Çaml›ca Subafl› Namazgâh› bahsine bak›n›z. Sultan II. Mahmut Çeflmesi kitabesi. 1151 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Her harâbezâr› cûd-u flefkati mamûr ider Her dil-i mahzûnu eyler iltifât-› kâmrân Teflnegân› kand›r›r âb-› zülâl-i lûtfuna Ak›dub sular gibi ihsân›n ol flâh-› cihân ‹flte ezcümle harâb olmufl görüb bu çeflmeyi Eyledi tecdîdine fermân inayetle hemân ‹tdirüb mecrâs›n› tathîr suyun bulundurub Yapd› bu nev çeflmesâr› ol flehenflâh-› zemân G›ll ü g›flden eyleyüb tathîr dehri ser-te-ser Nusret ü tevfîk-i Hakk olsun refîk ve ma’an Hükm ü fermân› ola cârî cihâna sû-be-sû Eyledikçe hükmün icrâ mihr ü mâh-› âsumân Befl vakit nâs eyler icrâ bu duâ-y› elzemi Tâ-be-mahfler ide Hakk f›rak-› âsâr› sâyebân Bendesi Râsih didi tecdîdine târîh-i tâm Eyledi icrâ bu ayn-i Zemzem’i Mahmûd Han 1251 El-fakir Yesarîzâde Mustafa ‹zzet gufire-lehuma Kitâbe, Kazasker Hac› Mustafa ‹zzet Efendi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi, 1776-23 Haziran 1849 tarihleri aras›nda yaflam›flt›r. Babas›, Hac› Yesarî Es’ad Efendi’dir. Es’ad Efendi, ta’lik hatta, Türk hattatlar›n›n en büyüklerinden say›l›r. 19 Aral›k 1798’de ölmüfl, Fatih’te Gelenbevî Caddesi üzerindeki hazîreye gömülmüfltür. Sol eli ile yazd›¤› için ‘Yesarî’ denmifltir. Babas› Kara Mahmut A¤a’d›r. Mustafa ‹zzet Efendi, Türk bestekâr›, yöneticisi ve nota koleksiyoncusu Yesarîzâde Ferik Ahmet Necip Pafla’n›n babas›d›r. Hamidiye Marfl›’n› bestelemifltir. 28 Nisan 1883 tarihinde vefat ederek, Sultan Mahmut Türbesi hazîresine gömülmüfltür. Nali Mehmet Efendi, Konyal›’d›r. Alim flairlerden olup Selânik hakimi iken 1674’te orada vefat etti. Nali Mehmet Efendi Çeflmesi bahsine bak›n›z. Hadîka yazar›, çeflmenin bu kitâbesini de¤iflik bir tarzda kitab›na kaydetmifltir. Eserinde flu bilgi bulunmaktad›r: “Büyük Çaml›ca denmekle meflhur mesiregâhta IV. Sultan Mehmet Han bir su cereyan ettirmifltir ki, misli görülmüfl de¤ildir. Lâkin çok de¤ildir. Sultan Selim Han zaman›nda fieyhülislâm olan Aflir Mustafa Efendi’nin (17281804) o¤lu Hâtif Efendi’nin tertib etmifl oldu¤u Su Risalesi’nde flunlar› yazmaktad›r: Yesarîzâde Mustafa ‹zzet Efendi’yi flair ve müzisyen, hattat Kazasker Mustafa ‹zzet Efendi ve ‘Yesarîzâde’ olmayan di¤er çok büyük hattat ve bestekâr, hanende ve neyzen Kazasker Mustafa ‹zzet ile kar›flt›rmamak lâz›md›r. “Sular›n padiflah› Çaml›ca’d›r. Halk›n ve Padiflah›n mesiresi olan Büyük Çaml›ca’da 1071 tarihinde IV. Sultan Mehmet’in icra buyurduklar› mâ-i leziz idrar ve haz›mda akranlar›ndan üstündür. Lâkin baflka yere naklinde a¤›rlaflmaktad›r. “ Kabri, babas› Es’ad Efendi’nin yan›nda iken Fatih Camii avlusuna nakledilmifltir. Mir’at-i ‹stanbul adl› eserinde, Mehmet Raif Bey: Çeflme, Sultan IV. Mehmet (1648-1687) taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Bunu belirten 1071 (1660-61) tarihli kitâbe, Sultan Mahmut’un tamiri s›ras›nda ön cepheden al›narak sa¤ taraftaki hazne kap›s› üzerine konmufltur. Befl sat›r halinde ve onsekiz m›sral› kitâbe fludur: “Büyük Çaml›ca’da firdevs-afliyan Ebu’l-feth Gazi Sultan Mehmet Han Hazretleri taraf›ndan 887 (1482) tarihinde bina ve infla edilmifl bir çeflme mevcuttur” diyor. Hazret-i Sultan Gazi Cem flükûh Han-› Mehmed Fatih ü kiflver-güflâ 1152 Padiflah-› kal’a-gîr vasf-› fliken Hüsrev-i Rüstem nekr-i flîr-i vega Gonce-i tab’›n görünce gül gibi Açd› devletle bu cây-› dil-küflâ Oldu cârî emr-i âlî k›ld›lar Bir müferrih havz ü bir çeflme zîba Havz-› Kevser çeflme-i âb-› hayât Gayret-i cûy-i ‹rem ayn-› flifâ fiehriyâre nûfl-i cân olsun müdâm H›fz ide zât›n Cenâb-› Kibriyâ Ola câri tâ k›yâmet âb-vefl Sû-be-sû emri bi-hakk-› enbiyâ Dâ’imâ z›ll-› hümâ-y› devleti Eylesün dehri serâser pür-ziyâ Nali’den tarihini sordum didi Çeflme-i aynu’l-hâyat-› cân-fezâ 1071 Çeflmenin suyu biraz arkas›ndaki p›nardan gelir. Su tavalarda süzüldükten sonra akar. Sa¤ taraf›nda Meryem Hatun, sol taraf›nda Benlizâde ve Tiryal Han›m çeflmeleri bulunmaktad›r. Üsküdar Çeflmeleri Büyük Çaml›ca Çeflmesi’nden ilk defa bahseden, Reiszâde fieyhülislâm Aflir Efendi’nin (1728-1804) o¤lu Kazasker Mehmet Hâfid Efendi’nin 1212 (1797-98) tarihinde tafl basmas› olarak tab edilen Mehah-› Miyah adl› eseridir. Burada çeflmenin 1482 tarihinde Fatih Sultan Mehmet taraf›ndan yapt›r›ld›¤› yaz›l›d›r. Oysa ‹stanbul fatihi 3 May›s 1481 tarihinde vefat etmifltir. Hâfid Efendi, Büyük Çaml›ca Çeflmesi için 1212 (1797) tarihlerinde “Metruk ve hazinesi ma¤ara ve çeflmesi niflan ü emaredir” demektedir. l› Müelllifleri, 2/261) (N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 227) (N. Nirven, Türk Su Medeniyeti, s. 122) (N. Nirven, ‹stanbul Ans. 6/3215) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 50-51) (Sicill-i Osmânî, 3/281) (E. Ayverdi, Fatih Devri IV, s. 612) (Adnan Giz, Çaml›ca, 1969 Hayat Tarih Mec. Say›:10, s. 2631)(Nam›k Kemal, ‹ntibah, Faz›l Yenisey Türkçesi, s. 1011-17) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 375) (M. Hafid, Mehahu’l-Miyah, s. 7-12) (Konyal›, Üsküdar Tarihi 2/95) Mehmed Hafid Efendi, 5 Zilhicce 1226 (21 Aral›k 1811)’de ölmüfl, babas›n›n Sultan Hamam›’nda yapt›rm›fl oldu¤u kütüphanenin avlusuna gömülmüfltür. Sonradan kabri, Topkap› yolu üzerindeki Molla Gürani Mezarl›¤›’na nakledilmifltir. Nam›k Kemal, Büyük Çaml›ca Suyu için “Feyyaz-› kudret, alemde âb-› hayat icad›n› irade etmifl olsayd›, o haysiyeti Çaml›ca Suyu’na verirdi” diyor. Ali Bey’in Sergüzeflti isimli hikâyesi de bu suyun bafl›ndaki bir gezinti ile bafllamaktad›r. Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/259) (Y. Öztuna, Türk Musikisi Ans. II K›s›m: 1, s. 68) (M. Tahir, Osman- SULTAN IV. MEHMET ÇEfiMES‹ Küçükçaml›ca Çeflmesi kitabesi. (KÜÇÜK ÇAMLICA ÇEfiMES‹) A yvansarayî, çeflmeyi Yeni Çaml›ca Çeflmesi ad› ile kaydetmifltir. Çeflme, Küçük Çaml›ca ve Suphi Pafla Korusu’nun güney eteklerindedir. Çeflmenin bulundu¤u yer hâlâ, Küçük Çaml›ca Mesiresi diye ünlüdür. Bu yerin üst taraf›ndan Çilehane Soka¤›, hemen yan›ndan ve altta, Üçp›nar Caddesi geçmektedir. Çeflmenin civar›nda Sultan II. Mahmut’un köflkü, biraz ileride 1226 (1811) tarihinde II. Mahmut taraf›ndan diktirilen Niflan Tafl›, Küçük Çaml›ca Namazgâh›’n›n hemen yak›n›nda caddeye ismini veren kitâbesiz Üçp›nar Çeflmesi bulunmaktad›r. Çeflmenin önünden tepeye do¤ru bakt›¤›m›zda, sol tarafta ileride yaln›z bir çam a¤ac› görürüz. Burada, Sultan IV. Mehmet’in Cennetâbâd Kasr› bulunuyordu. Bir su haznesi bakiyesi ve tonoz kemerler hâlâ görülmektedir. Bu kas›r bahsine bak›n›z. Bu mesiregâha, Üçp›nar Caddesi’nden ayr›lan bir toprak yol ile gidilir. Etrafta pek az a¤aç kalm›flt›r. Pek harap durumda olan bu yerde, sol tarafta duvarlar› y›k›lm›fl bir hazîre vard›r. Hazîredeki flâhidelerin kitâbeleri fludur: Küçükçaml›ca Çeflmesi. 1153 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Bu tarih kitâbenin alt›na yaz›lm›flt›r. Kemerinin iki yan›na, devrinde pek moda olan iki rozet yap›lm›flt›r. Harpufltas›n›n kenarlar›n› motifli bir silme çevirmifltir. Ayna tafl› küçüktür. Kitâbenin yazar› için, Abdülbaki Efendi Camii bahsine bak›n›z. Küçükçaml›ca Çeflmesi ve çevresi. 1100 (1688). Abâni sar›kl›. Tarikat-i aliyye fukaras›ndan merhum Dervifl Mehmet Dede. 1284 Sad. 27 (1 Temmuz 1867). Cennet mekân Mahmud Han efendimiz hazretlerinin kad›nlar›ndan devletlu Üçüncü Âflubican Kad›nefendi Hazretleri’nin a¤alar›ndan merhum Ferhad A¤a. Hazîredeki di¤er iki kabrin flâhideleri yok olmufltur. Kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere, Sultan IV. Mehmet (1648-1687) taraf›ndan bu yerde, “sofa ve çeflme bina” edilmifl ve tarih m›sra›nda ise, Cennetâbâd Kasr›’n›n ismi bilhassa zikredilmifltir. Sofa (namazgâh), Sultan II. Mahmut zaman›nda yenilenmifltir. Bu namazgâh bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Nâz›m Nirven, Cennetâbâd Kasr›, ‹stanbul Ans. 7/3494) (Hadîkatü’l-Cevâmi 2/260) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin - V. Çabuk, s. 374-75) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 52) (Doç. Dr. Hüseyin Ayan, Cevrî, 1981, s. 330) Âflubican Kad›n için Çilehane Mescidi bahsine bak›n›z. Hazîrenin yan›nda, duvarlar› sonradan tamir edilen Küçük Çaml›ca Mesiresi Gazinosu (O A¤ac›n Alt›) vard›r. Bu gazinonun önündeki meydanda ise, Sultan IV. Mehmet’in bir çeflmesi vard›r. Klâsik Türk çeflme mimarîsi üslûbunda, kesme tafltan yap›lm›fl olup çat›s› harpufltal›d›r. Tekne tafl› k›r›lm›fl, yanlar›ndaki kap koymaya veya oturmaya yarayan setlerden biri yok olmufltur. Yüzü mermer kapl›d›r. Kemeri renkli mermerdendir. Kemerinin üzerinde oniki m›sral› bir kitâbesi vard›r. Güzel bir ta’lik yaz› ile yaz›lm›fl olan kitâbe fludur: Hazret-i Sultan Mehemmed Han-› ‹skender-serîr Kim oldur Hurflîd-i evc-i saltanât z›ll-i Hudâ Ol flehenflâh›n bahar-› adli ba¤-› âleme Virdi revnak hât›r› olsun güflâde dâimâ Oldu hâlâ Çaml›ca makbul-i tab’-› hurremi Buldu feyz-i iltifât›n bu fezâ-y› hofl hevâ Lûtf›na lây›k görüb bu bî-muâdil menzili Eyledi ihyâ olundu suffe vü çeflme binâ Yer yüzünde gülflen-i Cennet gibi ziynet bulub Oldu flahane mesîre dilgüflâ cây-i safâ Bu makam-› çeflmenin Cevrî didi târîhini Cennetâbâd-› müferrin ayn-› âb-› can-fezâ 1064 (1654) 1154 SULTAN II. MAHMUT ÇEfiMES‹ Ç eflme, fiemsipafla Meydan›’nda ve Atatürk Heykeli’nin yerinde bulunan Adliye Camii’nin hemen yan›nda idi. 1930-35 tarihlerinde ortadan kalkm›fl olan çeflme kesme tafltan yap›lm›flt›. On m›sral› kitâbesi, Enderunî Vâs›f Osman Bey divan›ndan aynen al›nm›fl olup fludur: fiâh-› ‹skender-sülûk maye-i fahrü’l-mülûk Kutb-› bî-zann ü flükûk âgâh-› hakan cemîl Ya’ni Han Mahmud-› Gâzî kim kemâl-i feyz ile Cümle kâr›nda olub tevfîk-i Yezdânî delîl Nice âsâra muvaffak eyledi zât›n Hudâ ‹flte ez-cümle biri bu çeflmesâr-› bî-adil Resmi dilcû tarh-› rânâs› güzel âb› lezîz Olamaz âlemde bu nev hayra mânend ü mesil Sende tahrîr eyle bir târîh-i a’lâ Vâs›fâ K›ld› âb-› Zemzem’i Mahmud Han nâse sebîl Sene 1231 fiair Vâs›f Bey, Sadrazam Halil Pafla’n›n (öl. 1734) akrabas› olup Enderun’dan yetiflmifltir. Üsküdar Çeflmeleri Osmanl› Müellifleri adl› eserin sahibi Tahir Bey, Vâs›f Bey’in 1240 (1824-25) tarihinde vefat ederek Eyüp’te Zal Pafla Camii karfl›s›ndaki dergâha gömüldü¤ünü yazmaktad›r. Merâk›d-› Mu’tebere-i Üsküdar adl› eserin yazar› ‹. Hakk› Bey ise “fiuara-y› benâmdan Enderunî Mir Vâs›f Efendi’nin 1240” senesinde vefat etti¤ini ve fiair Nâbî’nin civar›na gömüldü¤ünü beyan etmektedir ki, do¤rusu da budur. Mehmet Raif Bey, 1314 (1896-97) tarihinde bas›lan Mir’at-i ‹stanbul adl› eserinde, çeflmenin suyunun akmad›¤›n› ve yan taraf›nda da büyük bir su terazisinin bulundu¤unu yazmaktad›r. Yaln›z yazar, çeflmenin tarihini 1229 (1814) olarak göstermifltir. Do¤rusunun 1231 (1816) oldu¤unu Vâs›f Bey’in divan›ndan ö¤reniyoruz. Kaynaklar: (Enderunî Vâs›f Osman Bey Divan› 1257, s. 263-264) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 57-58) (‹. Hakk›, Merâkid, s. 36) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/431) (M. Larus, 12/542) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, Cüz:X, s. 1910) (Sicill-i Osmânî, 4/600) (Hadîka, 2/191) (S. Eldem, Köflkler ve Kas›rlar, Vaziyet Plân› II./380) SULTAN II. MAHMUT ÇEfiMES‹ kitâbe fludur: Muallâ âb-› rûy-› saltanat flahenfleh-i âlem Cihan müsta¤rak-› bahr-i sehâ vü lûtf›d›r hâlâ Demâdem cûy-bâr cûdi câri oldu devrâne ‹hata itdi deryâ-y› atâs› âlemi hakka O fiah-› mâlik-i bahrin himmet menba’›d›r kim Nice âsâr ve hayratiyle ma’mur oldu bu dünya Nev âsâr›n biri de iflte bu âb-› zülâl ancak Yerinde sû-be-sû hayr› o fiah›n olmada icrâ Bu etraf›n kemal-i ihtiyac› var idi suya Hayat taze geldi bu mahallin halk›na mahzâ K›la ömrün heman Hakk ecrini payanden efsun Muvaffak her zaman âsâra ol fiah’› ide Mevlâ Lebîbâ akd› âb-› sâf› tarihin ider iflrâb Mücedded Han Mahmud eyledi bu çeflmeyi ihyâ 1248 (1832) Ketebe’d-dâî Yesarî / zâde Mustafa ‹zzet gufire-lehumâ Kitâbe yazar› Mehmed Lebib Efendi, Tophane Ruznamçecisi Mustafa Efendi’nin o¤ludur. Tahsilini tamamlad›ktan sonra bir tak›m memuriyetlerde bulundu. Takvimhane-i Âmire Naz›r› iken görevinden ayr›lm›fl ve 20 fiaban 1284 (17 Aral›k 1867) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Eyüp’te, Mihriflah Valide Sultan Türbesi karfl›s›ndaki hazîrededir. fiâhidesi sütun fleklinde olup sokak taraf›ndaki mezarl›k (KURU ÇEfiME) S emte ismini veren bu çeflme, BülbüldereBa¤larbafl› Yolu ile Çaml›ca Caddesi’nin birleflti¤i yerde ve yeni yap›lan Selâmi Ali Efendi Camii karfl›s›ndad›r. Sultan II. Mahmut Çeflmesi (Kuruçeflme) kitabesi. Sultan II. Mahmut, fierefâbâd Kasr›’ndan ç›k›p, Sar›kaya mevkiindeki Esma Sultan Saray›’na giderken bu mevkide çok susad›¤› için, Çaml›ca Mesirelerine gidenlere bir kolayl›k olmak düflüncesiyle yapt›rd›¤› söylenir. Çeflme, y›¤ma tafltan ve tonoz daml› olarak infla olunmufltur. Çok büyük haznesinin ön cephesinde oldukça küçük olan çeflme yüzü, mermer kapl›d›r. Ampir üslûbunda yapt›r›lan bu eserin, düz ayna tafl›n›n iki yan›nda, dört köfle sütun kabartmalar› ve bunlar› birlefltiren bir kornifl ve bunun üzerinde ise on dört m›sral› mermer bir kitâbe vard›r. Bir silme, kitâbenin üst k›sm›n› s›n›rlam›flt›r. Befl sat›r halinde haz›rlanm›fl olan Sultan II. Mahmut Çeflmesi (Kuruçeflme). 1155 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar duvar›ndan sonra ikinci s›radad›r. Kütüphanesi Üsküdar’da Çiçekçi Camii avlusunda, Pertev Pafla Kütüphanesi’nde iken Ali Emiri (Millet) kütüphanesine nakledilmifltir. Çeflme, Nisan 1987 tarihinde Üsküdar Belediyesi’nce onar›lm›flt›r. Nuhkuyusu Caddesi üzerindeki Sultan II. Mahmut Çeflmesi Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/430) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 874) SULTAN II. MAHMUT ÇEfiMES‹ Ç eflme, Nuhkuyusu Caddesi’nde ve M. Ü. ‹lâhiyat Fakültesi’nin yan taraf›ndad›r. Çeflmenin sol taraf›nda ve eski Dilek Sinemas›’n›n oldu¤u yerde, ‹stiklal Harbi kahramanlar›ndan Yakup fievki Pafla’n›n kona¤› bulunuyordu. Fakültenin oldu¤u yerde de meflhur Çiftlik K›r Kahvesi vard›. Üsküdar Kahveleri bahsine bak›n›z. Tonoz çat›l› olarak yapt›r›lan bu çeflmenin çok büyük bir haznesi vard›r. Kesme tafl ve tu¤la hat›ll›d›r. Genifl ön yüzünde çok küçük ayna tafl›ndan baflka bir fley kalmam›flt›r. Ön yüzünün iki yan› pahl›d›r. Mermer ayna tafl›n›n iki yan›na ince sütün kabartmalar› ve motifler yap›lm›flt›r. Topra¤a gömülü olan bu tafl›n üzerinde, flekilli bir çerçeve içinde bir sat›r halinde: “Ed-dâî Yesarîzâde Mustafa ‹zzet Hüdâyî” diye yaz›l›d›r. Bu bir imzad›r. Bunun üzerindeki kitâbe uzun müddet çeflme duvar›na dayal› olarak kald›ktan sonra 1955 tarihinde yok olmufltur. SULTAN III. AHMET MEYDAN ÇEfiMES‹ B iblo kadar zarif ve güzel bu muhteflem eser, Üsküdar ‹skele Meydan›’ndad›r. Deniz taraf›ndan bak›ld›¤›na göre, arkas›nda ve sol taraf›nda Mihrimah Sultan Camii görülmektedir. Cami ile çeflme aras›nda bulunan ve fleklini eski resimlerde izledi¤imiz III. Selim’in bu¤day ambarlar›ndan ve etraf›ndaki bahçeli evlerden eser kalmam›flt›r. Bir meydan çeflmesi oldu¤undan dört yüzlüdür. Köflelerine birer kuzu çeflmeci¤i yap›lm›flt›r. Bu dar yüzler de say›lacak olursa çeflme, sekiz yüzlü olur. Beflik çat›s› kurflun kapl› olup genifl saçakl›d›r. Ahflap saçak hizas›nda mermer, istalaktitli bir kornifl çeflmeyi f›rdolay› çevirmifltir. Bu korniflin efllerini Yeni Cami çeflme, flad›rvan ve türbesi ile A¤a Hamam› karfl›s›ndaki ‹brahim Pafla Çeflmesi’nde de görmekteyiz. Çeflmenin bütün yüzleri mermerden yap›lm›flt›r. Sultan II. Mahmut Çeflmesi’nin Yesarîzâde imzal› ayna tafl›. 1156 Çeflmenin esas yüzü, denize bakan cephesidir. Ayna tafl›n›n iki yan›nda kabartma, vazo içinde çiçek motifleri ve bunlar›n etraf›nda ve kemer kavsinde bezemeler bulunmaktad›r. ‹ki yan›na çeflmenin yaln›z bu yüzünde bulunan ve birer mihrab› and›ran nifller yap›lm›flt›r. Bunlar›n üst k›s›mlar› istalaktitlidir. Nifllerin yanlar›nda ve köflelerde zarif kuzu çeflmecikle- Üsküdar Çeflmeleri ri bulunmaktad›r. Bu güzel görünümlü çeflmeciklerin iki yanlar›na burma sütunlar yap›lm›flt›r. Önünde, mermer tafl iflçili¤inin birer flaheseri olan yalaklar, alt destekleri ve aln›nda, tavus kuyru¤u biçimindeki flekil ve bunun üstündeki istalaktitli ç›kma ve ayna tafl›n› çevreleyen motifler çeflmeci¤e son derece güzel bir görünüm vermektedir. Sultan III. Ahmet Çeflmesi cephesindeki kitabe. Sultan Ahmet hatt› ile yaz›lm›flt›r. Çeflmenin kemeri üzerinde bir sat›r halinde haz›rlanm›fl, iki m›sral› flu beyit bulunmaktad›r: Sultan III. Ahmet Çeflmesi kitabesinin son k›sm›. Didi Han Ahmed ile bile ‹brahim târîhin Suvard› âlemi dest-i Muhammed ile cevâdullah Sadrazam ‹brahim Pafla ile Sultan III. Ahmet’in beraber haz›rlad›klar› bu tarih beytinin alt›nda Sultan Ahmet’in imzas› bulunmaktad›r. Bu imza “Ahmed ibn-i Mehmed Han” diye okunmaktad›r. Bu yaz› Sultan Ahmet’indir. Kendisi ünlü bir hattat ve flairdi. (Habib, Hat ve Hattatîn ‹stanbul 1305, s. 94) (Müstakimzâde Tuhfe-i Hattatîn, s. 76) Çeflmenin sa¤ taraf›nda ve Yeni Cami’ye bakan cephesindeki ayna tafl› da yine bezemelerle süslüdür. Fakat esas cepheye göre daha sadedir. Kemeri üzerinde fiair fiakir’in dokuz sat›r halinde haz›rlad›¤› onsekiz m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: fiehenflah-› Hümâyun-pâye Sultan Ahmed-i Gâzi Kerametdir olan sâd›r o Hâkan-› mü’eyyedden O yektâ z›ll-i Hakk kim bir nefes hakdan udûl itmez ‹der kesb-i safâ icrâ-y› ahkâm-› Muhammed’den Vücûd-› enveri kim matla’-i mihr-i saâdetdir Olur manâ-y› flevket zâhir ol fleh-beyt-i müfredden Vücûda gelmemifldir aflr-i mi’flâr-› fütûhat› Ki âcizdir kalem âsâr-› âliflân›n› adden fierefâbâd’› bünyâd eyledikde izz ü devletle Ana bir su bulundu kim niflând›r ömr-i sermedden Vezîr-i-a’zam ‹brahim Pafla’ya idüb fermân Olunca yümn ile me’mûr o flehenflah-› es’adden Bu flehre çeflme bünyâd eyleyüb cümle ahâlîsi Hayât-› tâze buldu re’fet-i Hâkan-› emcedden Sultan III. Ahmet Çeflmesi. 1157 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar fierefâbâd’› bünyad eyledikden sonra emriyle Bu ayn-› Zemzem’in çün k›ld› icrâs›n ana iflrâb Türâb-› kabrine merhûmenin ikrâm içün yapd› Reh-i Hakk’de diyâr-› Üsküdar’a çeflme-i pür-âb O hâkân-› cihân› dâimâ Hakk eyleyüb te’yîd Ne kâre azm iderse hükm-i takdîr itsün istisvâb Bu m›sra’la Nedîmâ söyledi târîh-i itmâm›n Bu flehri mâ ile Sultan Ahmed eyledi sîr-âb 1141 Sultan III. Ahmet Çeflmesi kitabeleri. Çeflmenin Küçük Hamam taraf›na bakan arka yüzünde ise dokuz sat›r halinde haz›rlanm›fl onsekiz m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: Hemîfle dest-i cûd›n maksem-i erzâk idüb Mevlâ Vücûd-› kâmilîn âsûde k›lsun dîde-i bedden Tamam oldukda atflâne didi târîhini fiâkir Gel iç mâ-i hayât› çeflme-i Sultan Ahmed’den 1141 Esas yüzüne göre çeflmenin sol yan cephesi de, sa¤ ve arka cephelerinin bir benzeri olup kemerinin üzerinde fiair Nedim’in dokuz sat›r halinde haz›rlad›¤› onsekiz m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: Sultan III. Ahmet Çeflmesi kitabesi Semiyy-i fahr-i mevcûdât Sultan Ahmed-i Gâzi fieh-i sâhib-meâsir z›ll-i pâk-i Hazret-i Vehhâb Emîn-i Yesrib ü Batha mu’în-i millet-i beyzâ Ebâ-an-ced fleh-i dânâ h›dîv-i tâhirül-ensâb O hâkan-› keremkâr›n bu arz-› Cennet-âsâda Olub gufrân ile ümm-i Safiyye hasleti der-hâb An›n rûh-› flerîfin hayr ile yâd eylemek kasdin Derûn-› pâkine ilhâm idince Hâliku’l-esbâb Vezir-i a’zam Damad ‹brahim Pafla’n›n Küll-i kâm›n hitâb-› müstetâbiyle idüb flâd-âb Âb-› rûy-› saltanat Han Ahmed-i Gâzi ki ân›n Dâimâ icrâ-y› fier’-i Ahmedî’dir hemdemi Mazhar-› te’yîd idüb Hakk ana âsân eyledi Gayre müflkil-ter olan her emr-i sa’b ü mu’zam› Bu kerâmet kutb-› âfâk oldu¤›n isbât ider Buldu ‹brahim Pafla gibi sadr-› efhemi Râhat ile kesb-i flevk ü ihtiyât itmek içün ‹htirâ itdi fierefâbâd’› flâh-› âlemi Nâm›n alm›fl bir güherdir suyun bulsun deyu Su yerine bezl ü îsâr itdi bî-had dirhemi Çeflme bünyâd itme¤i îmâ vü iflrâb eyleyüb K›ld› me’mûr âsaf-› deryâ-nevâl ekremi Öyle dil-cû çeflmesâr-› bî-bedel yapd›rd› kim Oldu her bir lûlesi âb-› hayât›n maksemi Sa’yini hüsn-i kabûle eyleyüb Mevlâ karîn H›fz ide dâim hatalardan o flâh-› efhemi fiâkirâ Rahmî içüb âb›n didi târîhini Hükm-i Sultan Ahmed icrâ itdi el-hak Zemzemi 1141 Kitâbenin güftesi fiair fiâkir Efendi, tarih m›sra› ise fiair Rahmî Efendi taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Çeflme, 1141 (1728-29) tarihinde, fierefâbâd Kasr›’n›n yap›m›ndan biraz sonra, Sultan III. Ahmet taraf›ndan annesi Gülnufl Sultan’›n ruhu için yapt›r›lm›flt›r. Bânisi için Sultan III. Ahmet Çeflmesi, fiair Nedim için Bafl Kad›n Çeflmesi, Rahmi için Genç Mehmet Pafla Çeflmesi ve fiâkir için de K›zlar A¤as› Hac› Beflir A¤a Çeflmesi bahislerine bak›n›z. Halk›n ‘Yedikardefller’den biri dedi¤i bu meydan çeflmesi Hassa Mimar› Kayserili Mehmet A¤a taraf›ndan yap›lm›flt›r. Çeflmenin inflas› için III. Ahmet, Cizye Muhasebecisi Hac› Halil Efendi’ye emir vermifl ve masraflar›n›n da E- 1158 Üsküdar Çeflmeleri Kaynaklar: (Abdülbaki Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 201) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/322) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin - V. Çabuk, s. 40) (E. Koçu, Ahmet III. Meydan Çeflmesi, ‹stanbul Ans. 1/293) (Muzaffer Erdo¤an, Kayserili Mehmed A¤a, s. 9-34) (‹zzet Kumbarac›lar, Türk Mimarlar›, Arkitekt Mec. 1937 Say›:11) (Sicill-i Osmânî, 4/233) (‹stanbul Belediyesi Sular ‹daresi Md. Yay. Üsküdar III. Ahmet Çeflmesi) (Halil Nihad Boztepe, Nedim Divan›, s. 105-106) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 93) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/89) (Refik Ahmed, ‹stanbul Nas›l E¤leniyordu, ‹stanbul 1927, s. 116) (Müstakimzâde, Tuhfe-i Hattatîn, s. 76) (Osm. Arfl. Evkaf ‹dareleri Katalo¤u 1/219) SULTAN III. MUSTAFA ÇEfiMES‹ R ligüzelo¤lu ‹brahim’in borçlar›ndan karfl›lanmas›n› söylemiflti. Fakat bu para masraflar› karfl›lamad›¤›ndan Üsküdar Kad›s› Ali Efendi ile Mimar Mehmet A¤a, 20 Zilhicce 1141 (7 Temmuz 1729) tarihinde bir keflif yapm›fllar ve hazinenin bir miktar daha para vermesi lâz›m geldi¤ine dair bir rapor tanzim etmifllerdir. essam Ali R›za Bey Soka¤› ile Mehmet Pafla De¤irmeni Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Ayazma Camii avlusunun sol köflesindedir. Bu cami bahsine bak›n›z. Her ikisi de Ayazma Saray›’n›n yerine yap›lm›flt›r. Çeflmenin sol taraf›ndaki evler aras›nda, ince tu¤ladan yap›lm›fl saray›n veya müfltemilât›n›n ocak bak›yesi hâlâ görülmektedir. Üsküdarl› Ressam Ali R›za Bey, bu sokaktaki ahflap bir evde kira ile oturdu¤u için soka¤a onun ismi; Rum Mehmet Pafla Camii’nin suyunu temin eden kuyunun üzerindeki de¤irmenden dolay› da yola Meh- Sultan III. Ahmet ve fiehzade Mahmut. Mehmet A¤a, bu eserinden baflka yaln›z Üsküdar’da Cizye Muhasebecisi Halil Efendi marifetiyle fiehzade Süleyman, Mehmet, Mustafa, Bayezid, Numan, Abdülhamit ve Seyfeddin ile ikinci, üçüncü, dördüncü, beflinci ve alt›nc› Kad›nlar’a ve bir de fiehzade Seyfeddin’in annesi ad›na 13 çeflme yapm›flt›r. Bu çeflmelerin masraflar› M›s›r valileri taraf›ndan flehzadelere verilmesi mutad olan câize akçesi ile Ayasofya mütevellisi Salih A¤a’ca Cidde Valisi Mehmet Pafla mülkünden al›nan paralarla karfl›lanm›flt›. Bu çeflme bahislerine bak›n›z. Lâle Devri baflmimar› Mehmet A¤a’n›n ‹stanbul’da da eserleri vard›r. Kendisi 1155 (1752)’de vefat ederek Edirnekap› Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Tafl› mevcut de¤ildir. Cizye Muhasebecisi Halil Efendi için Matbah Emini Hac› Halil Efendi Çeflmesi bahsine bak›n›z. Sultan III. Mustafa Çeflmesi. 1159 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar m›flt›r. Cami ile beraber ayn› tarihte infla edilmifltir. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 74) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/358) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 61) (Ekrem Hakk› Ayverdi, Ayazma Camii, ‹stanbul Ans. 3/1507) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/14) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 110) (Nâz›m Bey, ‹stanbul fiehremaneti’ne Evkaftan Devrolunan Sular 1341, s. 43) met Pafla De¤irmeni Soka¤› ad› verilmifltir. Sultan III. Mustafa Çeflmesi kitabesi. Som mermerden yap›lan ve kemeri olmayan bu çeflmenin ayna tafl› veya musluk yeri dikdörtgen prizmas› fleklinde olup d›fla tafl›r›lm›flt›r. Üç yüzündeki lûlelerin suyu üç yala¤a dökülür. Üzerinde bir tepelik vard›r. Bunun üzerinde dört sat›r halinde haz›rlanm›fl sekiz m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: Menba’-i cûy ü himem Sultan-› memduhü’fl-fliyem Ayn-i eltâf ü kerem flahenfleh z›ll-i Hudâ fiah-› devran Mustafa Han ibn-i Ahmed Han kim Âb-› cûdin dehre icrâ eyledi ser-tâ-be-pâ ‹tdi ez-cümle bu dilcû çeflmesâr-› hurremi Himmetiyle câmi-i pâki civâr›nda binâ Mâ-i zerrin ile Zihnî sebt-i târîhe sezâ Çeflme-i âb-› revân vakf-› Sultan Mustafâ 1174 Kitâbenin ortas›na 1174 (1760) tarihi ve “Ketebehu es-seyyid Mustafa gaferallahu zünubehu” imzas› yaz›lm›flt›r. Kitâbe yazar› fiair Zihni Mehmet Sait Efendi Keflanl› olup Bahir Mustafa ve Koca Rag›p Pafla’lar›n kitapç›l›¤›n› yapm›flt›r. III. Selim zaman›nda(1789-1807) vefat eden Zihni Efendi divan sahibidir. Sultan III. Mustafa Çeflmesi ve çevresi. SULTAN III. OSMAN ÇEfiMES‹ Ç eflme, Paflaliman› mevkiinde ve 1291 (1874) y›l›nda, Serasker Hüseyin Avni Pafla taraf›ndan yapt›r›lan flimdiki muhteflem çeflmenin yerinde idi. Sultan Osman (1754-1757), bu çeflmeyi, 1169 (1755-56) tarihinde Küçük ve Büyük ‹hsaniye mahallelerini ve camilerini yapt›r›rken infla ettirmifl olmal›d›r. 1815 senesinde tanzim edilen bir Bostanc›bafl› defterinde, bu çeflmenin ad› flu flekilde geçmektedir: “Kuzguncuk ‹skelesi- (18 adet yal› ismi yaz›ld›ktan sonra) - Sultan Osman mâ-i leziz Çeflmesi - Ve Öküz Liman› - Bektâflî Dergâh› Kurbünde Osman’›n kahvesi - Silâhtar Abdurrahman A¤a Camii flerifi - Hamdullah Efendi kay›khanesi - Beylik Zahîre Ambarlar›...” Çeflme, yap›l›fl›ndan 122 y›l sonra y›kt›r›larak yerine flimdiki çeflme yap›lm›flt›r. Kaynak: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/2994) 1941’de belediye taraf›ndan restore edilen çeflmenin üzerindeki ahflap saçak sonradan y›k›l- SULTAN III. SEL‹M ÇEfiMES‹ Ç içekçi Semti’nde, T›bbiye Caddesi ile Harem ‹skelesi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sol köflesindedir. Karfl›s›nda meflhur Çiçekçi Kahvesi ve onun yan›nda Ayfle Hatun Namazgâh›, arka taraf›nda ve yol afl›r› yerde Küçük Selimiye Camii, T›bbiye Caddesi’nin karfl› yakas›nda ise Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n 8. Ada’s› vard›r. Burada, meflhur Lâle Devri fiairi Nedim’in aile kabristan› bulunmaktad›r. 1160 Üsküdar Çeflmeleri Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 80) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/402) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 11/105) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 114) SURP KARABET ERMEN‹ K‹L‹SES‹ ÇEfiMELER‹ B u büyük ve befl kap›s› olan kilise, Yenimahalle semtinde, Vasiyet Soka¤› ile Muradiye Mektebi Soka¤› aras›ndad›r. Çeflmenin haznesine göre küçük olan yüzü som mermerdendir. Ayna tafl›nda oval biçimde kabartma bir flekil ve bunun iki yan›nda oluklu sütun kabartmalar› vard›r. Ayna tafl› ile kitâbe aras›nda bir kornifl ve bunun üzerinde ise on m›sral› bir kitâbe bulunmaktad›r. Saçak silmesi üzerinde 1975 tarihine kadar, bir madalyon içinde III. Selim’in yar›s› k›r›lm›fl bir tu¤ras› vard›. Bu tarihte yap›lan onar›m s›ras›nda kald›r›lm›flt›r. Kitâbenin iki taraf›ndaki sütun kabartmalar›na, Üsküdar çeflmelerinde ilk defa görülen, ay ve y›ld›z flekilleri yap›lm›flt›r. Befl sat›r halinde haz›rlanm›fl bulunan on m›sral› kitâbe fludur: Kilisenin Vasiyet Soka¤›’na aç›lan iki avlu kap›s›n›n aras›nda mermerden yap›lm›fl üç çeflme vard›r. Barok mimarîsi tarz›nda kabartma motiflerle süslenmifl olan bu çeflmelerden baflka, kilisenin Muradiye Mektebi Soka¤›’na aç›lan kap›s› yan›nda da ayn› flekilde mermer bir çeflmesi daha vard›r. Hiç birinin kitâbesi yoktur. Kilise, evvelce mevcut olan ahflap mabedin yerinde 1260 (1844) tarihinde flimdiki flekliyle yap›lm›flt›r. Çeflmelerin de bu tarihlerde yapt›r›ld›¤› söylenebilir. Duduo¤lu Çeflmesi bahsine bak›n›z. fiEH‹TLER ÇEfiMES‹ fiehr-yâr-› Cem-hidem Sultan ‹skender-haflem Tac-dâr-› yemm-himem Hâkan-› Gazi fieh Selîm Yapd› himmetle bu dilcû çeflmesâr-› hurremi Âlemi cûdiyle sîr-âb itdi ol flâh-› kerîm Eyleyüb flûyide âb-› flöhreti bu çeflmenin Levh-i âlemden ider âb-› hayat ismin adîm Yazd› ‹hya böyle bir beyt-i dilâra içre tam ‹ki târîh-i inflad efzay› tab’-› müstakîm Padiflah’a k›l du’a bu çeflmeden âb iç revân 1217 Cûy-bar-› himmet icrâ eyledi Sultan Selîm 1217 S 1802 tarihinde yapt›r›lan çeflmenin çok büyük olan haznesi iki s›ra tu¤la ve bir s›ra kesme tafltan yap›lm›fl olup tonoz çat›l›d›r. Ampir ve barok mimarî özellikler tafl›yan bu çeflme yüzünün iki yan›na dört köfle mermer sütun kabartmalar› yap›lm›flt›r. Bunlar üst taraftan bir silme ile birlefltirilmifltir. Al›nl›¤›nda küçük rozet flekilleri vard›r. Kitâbe, 1228 (1813) tarihinde vefat eden Galata, Arap Camii imam› Seyyid ‹hya Efendi taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Sultan Selim için Selimiye Camii bahsine bak›n›z. Çeflme, Selimiye Camii inflaat›n›n devam etti¤i s›rada yapt›r›lm›flt›r. Sultan III. Selim Çeflmesi elimiye K›fllas›’n›n Kumandanl›k (Nizamiye) kap›s›ndan içeri girildi¤inde, sa¤ ve sol taraflarda iki uzun koridorun, tam karfl›da ise, k›fllan›n ortas›ndaki büyük avluya aç›lan bir kap›n›n bulundu¤u görülür. Sa¤ koridorun biraz ilerisinde fiehitler Çeflmesi bulunmaktad›r. Tamamen mermerden yap›lm›fl olan bu çeflmenin sa¤ taraf›ndaki merdivenden k›fllan›n üst kat›na ç›k›lmaktad›r. Ayna tafl›, dikdörtgen bir çerceve fleklinde olup kenarlar› flekillerle bezenmifltir. Bu tafl›n üstünde, ›fl›nlar› afla¤›ya do¤ru sarkm›fl kabartma bir motif bulunmaktad›r. ‹ki sütunu aras›na büyük bir yalak yap›lm›flt›r. 1161 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Çeflme, 1854-55 K›r›m Harbi’nde flehit düflen Türk askerinin aziz hat›ras›n› anmak için, Sultan Abdülmecit taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Çeflmenin eskiden bir kitâbesinin bulunup bulunmad›¤› belli de¤ildir. K›fllan›n ortas›ndaki büyük talim meydan›nda bir çeflme daha vard›r. Nizamiye kap›s›ndan girip, arka kap›ya do¤ru yüründü¤ünde, yolun sol taraf›ndad›r. Kitâbesi olmayan bu çeflmenin, eski bir çeflme yerine yap›ld›¤› söylenebilir. fiimdiki flekli ile bir konak çeflmesini and›rmaktad›r. mattan, hem saray›n ve hem de çeflmenin bu hazneden su ald›¤› görülmüfltür. Sonradan halk›n yard›m›yla, Süleyman Pafla’n›n kabrinin önüne yal›n kat bir çeflme yap›lm›fl ve terkos suyu ak›t›lm›flt› ve ayna tafl› üzerine de Süleyman Pafla’n›n ölümü için yaz›lan ve iki parçadan oluflan tarih kitâbesi konmufltu. Fakat, cami avlusunun Viransaray Soka¤›’na aç›lan kap›s› sonradan örüldü¤ünden bu çeflmenin suyu da kesildi. Daha genifl bilgi için fiehid Süleyman Pafla Camii bahsine bak›n›z. Kaynak: (Gezi Notu) Sa¤ taraf›nda, mermer bir sütun üzerine yerlefltirilmifl bir Bizans bafll›¤› görülmektedir. fiEH‹D SÜLEYMAN PAfiA ÇEfiMES‹ Ç eflme, Halk Caddesi ile Viransaray Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Viransaray Soka¤›’n›n sol köflesinde idi. Çeflmenin sol gerisinde, Süleyman Pafla Camii vard›r. Bugün mevcut olmayan bu çeflme, Süleyman Pafla Camii ile beraber 1088 (1677) tarihinde yapt›r›lm›flt›. Çeflmenin, Viransaray Soka¤›’n›n sol taraf›nda ve biraz ileride büyük bir haznesi vard›. Kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lan bu tonoz daml› hazne, ayn› zamanda Saray Aç›k Sinemas› yerinde yani haznenin biraz yukar›s›nda bulunan Süleyman Pafla Saray›’na da su verirdi. fiimdi yerinde bir apartman bulunan bu hazne 1974 senelerinde y›kt›r›lm›flt›r. Y›k›m› s›ras›nda içinde görülen taksi- fiehit Süleyman Pafla Çeflmesi ve çevresi 1162 fiEHZADE ABDÜLHAM‹T ÇEfiMES‹ Ç eflme eski Tabaklar Meydan› yan›nda ve Büyük Selim Pafla Caddesi üzerinde idi. Yol afl›r› karfl›s›nda Kurban Nasuh Camii vard›r. 1975 senesine kadar tonoz çat›l› büyük haznesi duruyordu. Önyüzü ve kitâbesi yok olmufltu. Abdülkadir Erdo¤an Bey’in yay›nlad›¤› Üsküdar Su Yolu Haritas›’nda soldan birinci koldaki çeflmeler aras›nda ad› geçmektedir. Yine bu haritaya göre, fiehzade Abdülhamid’in Hamza Fakih (Kaptan Pafla) Mahallesi’nde bir çeflmesi daha vard›r. Fakat zaman›m›za kadar gelememifltir. Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› Tevarih adl› eserinden al›nan kitâbesi fludur: fiehenflâh-› âlî-neseb hâkan-› pür mecd ü haseb Sultan Ahmed Han ki hep âlem derinden müstefîd Olmufldu çokdan Üsküdar leb-teflnelikle bî-karâr Ol fleh bulup bir cûy-bâr yapd› ana râh-› medîd fiehenflâh cûd-i azma ol sudan itdikde atâ Bu çeflmeyi k›ld› binâ flehzadesi Abdülhamîd Ol dâver-i Gazi lâkab evlâd ü erkâniyle hep Dâim sürüb flevk ü tarab ikbâli olsun pür-mezîd Kilk-i Nedim-i pür-hüner târîhini bu resmeder Bu çeflme-i vâlâ-peder fiehzade-i Abdülhamîd 1141 (1728-29) Bânisi, Sultan III. Ahmet olup o¤lu Abdülhamid ad›na yapt›rm›flt›r. fiehzade Abdülhamid, 20 Mart 1725’te do¤mufltur. Annesi Rabia fiermi Kad›n’d›r. 21 Ocak 1774’te ve 48 yafl›nda oldu¤u halde tahta ç›km›fl ve 6/7 Nisan Üsküdar Çeflmeleri 1900 tarihlerinde mevcut olan çeflme sonradan yok olmufltur. fiehzade Abdülhamid için di¤er çeflmesi bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 54-55) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 57) (Sicilli Osmânî, 1/52) (Divan-› Rahmî, ‹stanbul Üni. Kütüp. T. Y. No. 523, Varak 24) fiehzade Abdülhamit Çeflmesi ve Çevresi fiEHZADE BAYEZ‹D ÇEfiMES‹ 1789’da vefat etmifltir. Kabri, Bahçekap›’daki 4. Vak›f Han’›n karfl›s›ndaki türbesindedir. Osmanl› Devleti’nin 19. padiflah› olup çok iyi niyetli bir kimse idi. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 46) (Sicill-i Osmânî, 1/34) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 123) (Gezi Notu) fiEHZADE ABDÜLHAM‹T ÇEfiMES‹ B u çeflmenin yeri belli de¤ildir. Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde: “Çeflme-i Valide-i fiehzade Abdülhamit der kurb-i fiemsi Ahmed Pafla” diyerek çeflmenin fiemsipafla Camii civar›nda oldu¤unu belirtmifltir. Mir’at-i ‹stanbul yazar› da fiemsi Pafla Camii’ni kaydettikten sonra “Bu civarda bulunan bir çeflme üzerinde yaz›l› olan tarih fludur” diyerek çeflmenin cami yak›n›nda bulundu¤una iflaret etmifltir. Çeflmenin eski Tekel binalar›n›n yerinde oldu¤u san›lmaktad›r. Kitâbesi fludur: Çeflme, Aç›k Türbe Soka¤› ile Türbe Kap›s› Soka¤›’n›n birleflti¤i köflede idi. Bugün yaln›z arka ve yan duvar› kalm›flt›r. Kitâbesi mevcut de¤ildir. Karfl›s›nda Sadrazam Halil Pafla ve o¤lu Mahmut Bey’in muhteflem türbeleri ve Halil Pafla Türbesi alt›nda kitâbesiz sebil ve çeflmesi bulunmaktad›r. Bu çeflmenin, Abdülbaki Gölp›narl›’n›n haz›rlad›¤› Nedim Divan›’n›n 208. sayfas›nda bulunan kitâbesi fludur: fiehriyâr-› yemm-himem Sultan Ahmed kim an›n Hidmet-i dergâh›na flâyeste Hârunü’r-Reflîd Üsküdâr-› eyledi i¤nâ sehâb-› re’feti Eyleyüb icrâ an›n her suyuna cûy-› cedîd Hakk-teâlâ cümle evlâdiyle ol flâhenflehin Eyleye günden güne ikbâl ü iclâlin mezîd Böyle tahrîr eyledi târîhini an›n Nedîm Pâk rûflen çeflme-i zîba-yi Sultan Bâyezîd 1141 (1728) Hangi tarihte y›k›ld›¤› bilinmeyen bu çeflmenin bânisi fiehzade Bayezid, III. Ahmet’in o¤ludur. 4 Ekim 1718 tarihinde do¤mufl, 24 Ocak 1771’de veliaht iken, 53 yafl›nda vefat etmifltir. fiehzade Bayezid Çeflmesi’nden günümüze gelen hazne bak›yesi Menbâu’l-hayrât Sultan Ahmed âdil ki odur Maksem-i âb-› zülâl-› merhamet z›ll-i Hudâ Tâc-› bahfl-› Hüsrevân sermâye-i emn ü emân Mefhar-› flehenflâhan-› ‹skender nusret-sezâ Âleme mâü’l-hayât-› lûtfun icrâ eyleyüb ‹tdi irvâ dehri ol fiahenfleh-i kiflver-güflâ Hayrile me’lûfdur ol Hüsrev-i zîflân gibi Ehl-i beyt izz ü ikbâli dahi subh ü mesâ ‹flte seyret bu musaffâ çeflmeyi itdi revân Mâder-i Abdülhamîd fiehzâde-i cûd-i azmâ Sâl-i târîhin gelüb hâtif didi Rahmî an›n Mâder-i Abdülhamîd fiehzade’ye k›ld› mâ 1141 (1728) 1163 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar gi için fierefâbâd Saray› ve Fatma Sultan - ‹brahim Pafla Suyu maddesine bak›n›z. Saray›n, çeflmelerin ve saray bahçesindeki büyük havuzun suyu, Rum Mehmet Pafla Camii karfl›s›nda ve fiemsi Pafla Bostan› Soka¤› ile fiemsi Pafla Caddesi’nin birleflti¤i yerde bulunan ve bugün de mevcut olan, büyük su deposundan temin ediliyordu. fiehzade Mehmet, Sultan III. Ahmet’in o¤lu olup 2 Ocak 1717 tarihinde do¤mufl ve 2 Ocak 1756 tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Yeni Cami Türbesi’ndedir. fiehzade Bayezid Çeflmesi ve çevresi Kabri, Yeni Cami Türbesi’ndedir. Annesi Mihriflah Sultan’d›r. Çeflmenin yeri, Abdülkadir Erdo¤an Bey’in neflretti¤i Üsküdar Su Yolu Haritas›’nda soldan ikinci kol çeflmeleri aras›nda gösterilmifltir. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Abdülbaki Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 208) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 45) (Abdülkadir Erdo¤an, Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Der. Say›:IV 1940) (Osm. Arfl. Evkaf ‹dareleri Katalo¤u, s. 303) fiEHZADE MEHMET ÇEfiMES‹ Ç eflme, fiemsipafla Meydan›’nda ve eski Anadolu Kulübü binas›, yeni Hava Üssü Lokali’nin sol taraf›nda bulunan fierefâbâd Kasr› bahçe duvar›n›n sa¤ taraf›nda ve bu duvara bitiflik olarak yap›lm›flt›. Yan taraf›nda fiehzade Süleyman’›n ayn› tarihte yap›lan çeflmesi vard›. Bu iki çeflme aras›nda ise, fierefâbâd Kasr›’n›n kap›s› mevcuttu. Birbirine pek yak›n yapt›r›lan ve bugün mevcut olmayan bu çeflmelerin resimlerini, Abdülkadir Erdo¤an Bey’in neflretti¤i ve asl› Türk ve ‹slâm Eserleri Müzesi’nde 3711/3336 numarada kay›tl› bulunan, 18 metre uzunlu¤undaki ‹brahim Pafla vakf›ndan olan Üsküdar Su Yolu Haritas›’nda görmekteyiz. Tamamen kesme tafltan yapt›r›lan bu kemerli çeflmeler 1141 (1728-29) tarihinde fierefâbâd Kasr› ile beraber yapt›r›lm›flt›r. Daha genifl bil- 1164 Bu çeflmenin kitâbesi, Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’nin, Mecmua-y› Tevarih adl› kitab›ndan aynen al›nm›flt›r ki, o da fludur: Zehi fiehzade-i âlî-güher Sultan Mehmed kim Firâz-› melce-i ikbâli berter necm-i ferkadden Ki ana necl-i Ahmed Han ki edâma’llahu iclâle Cihân sîr-âb-› feyz olmakda ol hâkan-› emcedden Bu zîba çeflmesâr-› pâki ihyâ itdi kim herkes Ola tâ hisse-mend eltâf-› Sultan-mü’ebbedden Hofl aynü’l-hayât-› cânfezâ kim âb-› flîrînden Dima¤-› teflnegâna lezzet-i kand-› teberzedden Demifl bu Abdi-i Dâî zümre-i atflâna târîhin Gel iç âb-› hayât› çeflme-i Sultan Mehmed’den 1141 (1728) Kitâbe yazar› Abdî Efendi, Bab›ali’den yetiflti. Mühürdarl›k ve reisülküttapl›k yapt›. Damat ‹brahim Pafla ve Koca Rag›b Pafla’dan himaye gördü. 1178 (1764) tarihinde vefat etti. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 45) (Türk Dili ve Ed. Ans. I/10) (Sicill-i Osmânî, 1/71, 3/410 Abdi Efendi) fiEHZADE MEHMET VAL‹DES‹ ÇEfiMES‹ B u çeflme, bugün mevcut de¤ildir. Ayvansarayl› Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde, bu çeflmenin “Tenbeller Mescidi yak›n›nda” oldu¤unu belirtmifltir. Tembel Hac› Mehmet Efendi Mescidi ise, bugünkü Selim A¤a Kütüphanesi’nin yan›ndaki Selim A¤a ‹lkö¤retim Okulu’nun yerinde idi. Çeflme muhtemelen bu mescidin karfl› köflesinde bulunuyordu. Üsküdar Çeflmeleri Yukar›da ad› geçen eserden al›nan kitâbe aynen fludur: Serçeflme-i lutf-i atâ flahenfleh-i dâd-azmâ Z›ll-› Cenâb-› Kibriyâ Han Ahmed kiflver-sitân Bu çeflmeyi dahi zehi pâkîze bünyâd eyledi Sultan Mehmed mâderi ol bânû-y› iffet-niflân Hakkâ ki ayn-› dil-küflâ âb› lâtif ü gamzida Zerkefcesi olsa revâ mihr-i münîr-i âsumân Yârab o bânû-y› güzîn devletle yâr olsun hemîn ‹tsün hatâyâdan emîn her-dem Hudâ-y› müste’an Nûfl eyleyüb âb›n didi Rahmî an›n târîhini Sultan Mehmed Validesi Zemzemi itdi revân 1141 fiehzade Mehmet, Sultan III. Ahmet’in o¤ludur. Fakat, III. Ahmet’in fiehzade Mehmet isimli dört o¤lu olmufltur. ‹lki 1703’te, ikincisi 1706’da, üçüncüsü 1713’te vefat etmifltir. Dördüncü fiehzade Mehmet ise, 1717 tarihinde do¤mufl ve 2 Ocak 1756’da vefat etmifltir. Kabri, Yeni Cami Türbesi’ndedir. Çeflme, bu sonuncu flehzadenin annesi taraf›ndan 1141 (1728-29) tarihinde yapt›r›lm›flt›r. Çeflmenin yap›m› s›ras›nda flehzade 11 yafl›nda bulunuyordu. Annesinin ismi belli de¤ildir. fiehzade Mehmet, herkesle ünsiyet peyda eden, iyi geçinen, uysal çok do¤ru ve dostuna sad›k bir kimse oldu¤u için, 39 yafl›nda vefat etti¤inde nâfl›n›, befl bin kiflinin takip etti¤i rivayet olunur. Çeflme, 1920-22 tarihlerinde istimlak edilerek yeri yola gitmifltir. Bu çeflmenin az ilerisinde, Selâmi Ali Efendi Caddesi ile Kassam Çeflme Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesinde, bir su terazisi vard› ki, Sadrazam ‹brahim Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Fazla yüksek olmayan bu klâsik su terazisi kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak infla edilmifltir. Terazi, 1988 tarihinde belediyece y›kt›r›ld›. menin arkas›nda büyük bir haznesi ve üzerinde, saçakl› ve kiremit örtülü bir çat›s› vard›r. Kemerinin iki yan›nda birer rozet ve bunun üzerinde ise dört sat›r halinde, sekiz m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: Menba’-› cûd u sehâ fiehzade Sultan Mustafa Kim odur necl-i necîb-i hüsrev-i kiflver-sitân Hasbeten lillâh bu dil-cû çeflmeyi bünyâd idüb ‹tdi icrâ âleme âb-› zülâli râygân Ezber itsün su gibi evrâd›n flehzadenin Bu musaffâ çeflmeden nûfl eyleyen dilteflnegân Bir güzel m›sra didim Rahmî ana tarih içün ‹ç bu âb-› nâb› Sultan Mustafa itdi revân 1141 (1728-29) Kitâbe, fiair Rahmî taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Çeflmenin bânisi Sultan III. Ahmet’tir. O¤lu fiehzade Mustafa ad›na yapt›rm›flt›r. Bu tarihte flehzade on yafl›nda idi. Annesi Mihriflah Sultan’d›r. 28 Ocak 1717’de do¤mufl, 30 Ekim 1757’de ve k›rk yafl›nda oldu¤u halde tahta ç›km›flt›r. Osmanl› Devleti’nin 26. padiflah›d›r. 21 Ocak 1774 tarihinde vefat ederek, Lâleli Camii yan›ndaki türbesine gömülmüfltür. Çeflmenin yan› bafl›ndaki “büyük su terazisi”nden eser kalmam›flt›r. Kaynaklar: (Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/135) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 44) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 62-63) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 91) (Divan-› Rahmî. ‹stanbul Üni. Kütüp. T. Y. No. 523 Varak 26 ve No. 2007) fiehzade Mustafa Çeflmesi. Kaynaklar: (Mecmua-y› Tevarih, s. 48-49) (Sicill-i Osmânî, 1/71) (Divan-› Rahmî, Varak 30) fiEHZADE MUSTAFA ÇEfiMES‹ Ç eflme, Aziz Mahmut Efendi Soka¤› üzerindedir. Kesme tafltan yapt›r›lan bu klâsik üslûplu çefl1165 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar fiEHZADE NUMAN ÇEfiMES‹ H ayrettin Çavufl Mahallesi’nde, Beygirciler Soka¤› ile Ferah Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdedir. Sa¤ taraf›nda Hayrettin Çavufl Camii arsas› ve türbesi; sol taraf›nda ahflap, büyük, iki katl› Hac› Bedel K›z Mektebi ve tam karfl›s›nda ve köflede meflhur Tulûat Sanatkâr› ‹smail Dümbüllü’nün do¤du¤u ev bulunuyordu. fiehzade Numan Çeflmesi ve çevresi Kesme tafltan yap›lm›fl olan bu klâsik çeflme, yak›n tarihlerde çimento ile s›vand›¤›ndan fleklini kaybetmifltir. Kafl kemerinin iki yan›nda birer rozet ve bunlar›n üzerinde ise dört sat›r halinde haz›rlanm›fl sekiz m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: Lûtf-i Hakk flevketlu Sultan Ahmed’in efzun ide Âb-› rûy-› devletin iclâl-i baht-› muhkemin Her birin sad gûne asâra muvaffak eyledi Hayra teflvik eyleyüb flehzadegân-› ekremin Yapd›rub bu ayn-› ser-flar ü musaffa-meflrebi ‹dicek flehre revan âb-› halâvet mukdimin Teflnegân-› aleme Rahmî didi tarihini Çeflme-i flehzade Nu’man’›n al iç gel Zemzemin 1141 (1728-29) fiehzade Numan Çeflmesi. fiehzade Numan Çeflmesi kitabesi. Kitâbe fiair Rahmî Efendi taraf›ndan söylenmifltir. Kendisi için fiehzade Seyfeddin Çeflmesi bahsine bak›n›z. fiehzade Numan, 22 fiubat 1723’te do¤mufltur. fiair Nedim bu do¤um dolay›s›yla 15 beyitlik bir kaside yazm›flt›r ki, tarih beyti fludur: Dedi flevk ile Nedima kulu tarihin an›n Geldi izzetle bu dem âleme Sultan Nu’man 1135 29 Aral›k 1764’te ve 41 yafl›nda oldu¤u halde vefat etmifl ve Yeni Cami Türbesi’ne gömülmüfltür. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k ‹stanbul Çeflmeleri, 2, s. 318) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 121) (A. Giz, III. Ahmet’in O¤ullar›, Tarih Dünyas› 2/678 Y›l:1950) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 48) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 101) (Sicill-i Osmânî, 1/85) (Divan-› Rahmî, ‹stanbul Üni. Kütüp. T. Y. No. 523, Varak 27) (Gezi Notu) fiEHZADE SEYFEDD‹N ÇEfiMES‹ Ç eflme, Aziz Mahmut Efendi Soka¤› üzerinde ve Kaptan Pafla Camii’nin bu soka¤a aç›lan avlu kap›s›n›n sol taraf›ndad›r. Klâsik üslûpta ve kesme tafltan yapt›r›lan bu çeflmenin kemeri üzerinde ve iki yanda iki rozet ve bunlar›n üzerinde de fiair Rahmî’nin haz›rlad›¤› iki sat›r halinde, oniki m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: H›div-i bahr u ber Sultan Ahmed Han-Gâzi kim Odur flahenfleh-i Keyhüsrevan-› ma’delet-âyîn Yapub her kûflesinde bir musaffa çeflme-i dilcû Bu flehri itdi sirab ol fleh pür haflmet ü temkîn 1166 Üsküdar Çeflmeleri krokide gösterilen yerde idi. Bu tarihte, Toptafl› Bulvar› aç›l›rken Eski Toptafl› Caddesi üzerindeki dükkânlar›n buraya nakli için yapt›r›lan çarfl› münasebetiyle y›kt›r›lm›fl ve kitâbesi de betondan yap›lan flimdiki çeflme üzerine konulmufltur. O flah›n kaidatü’l-beyt-i ikbali dahi hakka Cihan› itdiler hayrat-› bi-ta’dad ile tezyîn Bu çeflmesar› dahi ümm-i Seyfeddin fiehzade Bina idüb atafl›n sûz u tâb›n eyledi teskîn Hudâ hem an› hem flehzadesin hem hüsrev-i dehri Cihan durdukça mahfuz eylesün afatdan, âmîn Didim bir m›sra’-› dilcû ile Rahmî ana tarih Al iç su k›ld› icra mader-i Sultan Seyfeddîn Sene 1141 (1728-29) Bu kitâbe k›r›lm›fl olup çeflme de yar›s›na kadar topra¤a gömülmüfltür. Çeflmeyi flehzadenin annesi Mihriflah Kad›n, o¤lu ad›na yapt›rm›flt›r. fiehzade Seyfeddin, 3 fiubat 1728 tarihinde do¤mufl ve 1145 (173233)’te vefat etmifltir. Kabri, Yeni Cami Türbesi’ndedir. fiehzade Seyfeddin ad›na babas› III. Ahmet, Çavufldere Caddesi’nde bir çeflme daha yapt›rm›flt›r. Bu çeflme için afla¤›da di¤er çeflmesi bahsine bak›n›z. fiehzade Seyfeddin’in annesi Mihriflah Kad›n’d›r. Mihriflah Kad›n’›n kabri ‹stanbul Yeni Cami Türbesi’ndedir. Mihriflah Kad›n Çeflmesi bahsine bak›n›z. Eski çeflme klâsik olup kesme tafltan yap›lm›flt›. Arkas›nda tonoz daml› büyük bir haznesi vard›. Mermer küçük ayna tafl› üzerinde kafl kemeri ve bunun üzerinde ise befl sat›r halinde haz›rlanm›fl on m›sral› flu kitâbe bulunuyordu: Kaptanpafla Camii alt kap›s› yan›ndaki fiehzade Seyfeddin Çeflmesi. H›div-i bahr ü ber Sultan Ahmed Han-› adil kim Suyun buldu zeman-› devletinde gül-riyaz-› dîn Sürur ü flevke flehr-ayin idüb eyyam-› adlinde Su dibasiyle güya Üsküdar’› eyledi tezyîn Zülâl-i çeflme-i fiehzade Seyfüddin ile hakka Hayat-› taze buld› flimdi bu ma’mure-i dirîn Hem o flehzadenin hem padiflah-› âlemin Mevlâ Safa-y› meflrebin h›fz eylesün ekdardan, âmîn Atafl-› nase iflrab eyledim tarihin ey Rahmî Ne a’lâ çeflme âbâd eyledi fiehzade Seyfüddin 1141 (1728-29) Kitâbe, fiair vak’anüvis Rahmî Mustafa Efendi taraf›ndan yaz›lm›flt›r. 1160 (1747)’de ‹ran’a sefir tayin edilen Ahmet Pafla’n›n yan›nda oldu¤u halde 28 Ocak 1747 günü Üsküdar’dan hareketle ‹ran’a gidip geldi¤i için mükemmel bir Seferetname-i ‹ran kaleme alm›flt›r. 1164 (1750-51)’de vebadan vefat ederek Edirnekap› Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Çeflme, Sultan III. Ahmet taraf›ndan o¤lu Seyfeddin ad›na yapt›r›lm›flt›r. fieyzade Seyfeddin için yukar›da di¤er çeflmesi bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/324) (A. Giz, III. Ahmed’in O¤ullar›, Tarih Dünyas›, 1950. 2/678) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 46-47) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/110) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 90) (Divan-› Rahmî. ‹stanbul Üni. Kütüp. T. Y. No. 523, Varak 85) fiEHZADE SEYFEDD‹N ÇEfiMES‹ Ç avufldere Caddesi ile Evliya Hoca Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesindedir. Sol gerisinde eski ahflap, cumbal› büyük bir ev vard›. Çeflme, 1958 tarihine kadar Çavufldere’de fiehzade Seyfeddin Çeflmesi. 1167 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar ve kitâbesi k›r›lm›flt›r. Yak›n tarihe kadar üzerinde ahflap bir ev vard›. Kemerinin üzerinde fiair Mustafa Rahmî Efendi’nin alt› sat›r halinde haz›rlad›¤› oniki m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: fiehzade Seyfeddin Çeflmesi vaziyet krokisi. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/314) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 3/122) (F. R. Unat, Osmanl› Sefirleri ve Sefaretnameleri, Fihrist, Rahmî md.) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 120) (A. Giz, III. Ahmet’in O¤ullar›, Tarih Dünyas› 1950, 2 /678) (Sicill-i Osmânî, 1/45,82-83 ve 2/376) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 222-269) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/109) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 90) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin - V. Çabuk, s. 47) (Rahmî Divan›, Varak 85) fiEHZADE SÜLEYMAN ÇEfiMES‹ S elâmi Ali Efendi Caddesi ile Küçük Sarmafl›k Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesindedir. Klâsik üslûpta, kesme tafltan yapt›r›lan çeflme çok harapt›r. Yar›s›na kadar topra¤a gömülmüfl Fahr-i selâtin-i cihan âb-› rûy-› Osmaniyan fiehinflah kiflver-sitan Han Ahmed-i vâlâ cenâb Ol hüsrev-i ruflen-güher-i dünyaya virdi zib ü fer ‹tdi cihan› serteser hayrat ile pür âb-› nâb Evlad ü ensabiyle hep sa’y-i müberrat eyleyüb Olmakda cari su gibi devrinde her-kâr sevâb Sultan Süleyman’›n dahi ümm-i mekârim-perveri Âbâd idüb bu çeflmeyi k›ld› atafl› kâm-yâb Ya Rab bu dilcû çeflmesar oldukça böyle hofl-güvar Devletle olsun ber-karar ol banu-yi iffet-me’âb Bu m›sra’-i bâlâ ile Rahmîya didi tarihin Sultan Süleyman Validesi itdi icra âb-› nâb 1141 (1728-29) fiair Rahmî Efendi için fiehzade Seyfeddin Çeflmesi bahsine bak›n›z. fiehzade Süleyman, 29 Cemaziyelâhir 1122 (25 A¤ustos 1710)’da do¤mufl ve 23 Cemaziyelâhir 1145 (11 Ekim 1732)’de, 21 yafl›nda bulundu¤u halde vefat etmifltir. Kabri, ‹stanbul’da Yeni Cami Türbesi’ndedir. Çok çal›flkan ve ak›ll› oldu¤u söylenir. Ana baba bir kardefli Sultan III. Mustafa, Ayazma Camii’ni fiehzade Süleyman Çeflmesi kitabesi. ayn› senede vefat eden annesi Mihriflah Sultan ile bu kardeflinin ruhlar› için yapt›rm›flt›r. Babas› Sultan III. Ahmet’tir. 1132 fievvalinde (A¤ustos 1720) kardeflleri fiehzade Mehmet, Mustafa ve Bayezid ile birlikte sünnet edildiler. Üsküdar’da fiehzade Süleyman ad›na yap›lm›fl bir çeflme daha vard›r. Bu çeflme bahsine bak›n›z. fiehzade Süleyman Çeflmesi. 1168 Çeflme, 1987 tarihinde Üsküdar Belediyesi’nce Üsküdar Çeflmeleri tamir ettirilerek yükseltilmifltir. fiEVKN‹HAL USTA ÇEfiMES‹ Kaynaklar: (M. Erdo¤an, Üsküdar Su Yolu Haritas›) (Sicill-i Osmânî, 1/44, 83 fiehzade Süleyman ve Mihriflah Kad›n) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 53-54) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 137) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 222-272) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/326) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 81) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 102) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/121) (Divan-› Rahmî, Varak 30) Ç fiEHZADE SÜLEYMAN ÇEfiMES‹ Çeflme-i pak-i Hazinedar Usta kim an› Böyle hayrata muvaffak k›ld› Rabb-i zü’l-Celâl Ol r›za-› Hakk içün ruh-› ‹mameyn aflk›na Saye-i fiahanede itdi bu yolda sarf-› mal Sar›gazi Karyesi’n ihya vü hoflnud eyledi K›ld› icra böyle bir âb-› hayat-› bî-misal Âlemin dilteflnesin bi’l-cümle sirab itdi kim Tâ be-mahfler hayrile yad eylemekde ehl-i hal fiehr-i yar-› âlemin Hakk eyliye ömrün mezîd fiems-i ikbaline hiç göstermiye rûy-› zevâl Teflnegâne Fevziya tarih-i cevher söyle kim Çeflme-i fievk-Nihal Usta’dan içsün bir zülâl 1275 (1858) Ç eflme, fiemsipafla Meydan›’ndaki fierefâbâd Kasr›’n›n sa¤ taraf›ndaki bahçe duvar›n›n dibinde ve bahçe kap›s›n›n yan›nda idi. Yaklafl›k olarak bugünkü Atatürk Heykeli’nin biraz önünde bulunuyordu. fiehzade Mehmet Çeflmesi bahsine bak›n›z. Afla¤›daki kitâbe, Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› Tevarih adl› kitab›ndan al›nm›flt›r: Çeflmesar-› ma’delet fievketlu Sultan Ahmed’in Nasb-› ayn› a’zam-› flehzadegân-› ekremi Menba’-› rüfld ü zekâ Sultan Süleyman kim müdam Celb içün flahenfleh dehre du’a-y› âlemi fiimdi bu nev çeflme-i mâ’il-hayat-› safdan Ruh-› ‹skender n’ola eylerse kesb-i hurremi Hem fleh-i dehrin hem ol flehzade-i azâdenin Lûtf-› Hakk olsun hemifle yar-› gâr-› hemdemi Gelse bir leb-teflne Rahmî lüle dir tarih için Al için Sultan Süleyman itdi icra Zemzemi 1141 (1728-29) eflme, Sar›gazi Köyü’nde ve bugün mevcut olmayan eski camiin karfl›s›ndaki meydanda idi. Yan›nda, Bizans sütun bafll›¤›ndan bozma bir dibek tafl› vard›. 1950 tarihlerinde y›k›lan çeflmenin kitâbesi ve mermer tafllar› Sar› Kad›zâde fieyh Mustafa Dede Türbesi’nin yan›na nakledilmifltir. Alt› sat›r halinde haz›rlanm›fl olan 12 m›sral› kitâbesi ayna tafl› üzerine yaz›lm›flt›r ki fludur: Alt kaidesi ve iki yan sütunu yerdedir. Kitâbe yazar› fiair Fevzi Efendi, Sultan Abdülhamit 1876-1909 saltanat›n›n sonlar›nda vefat etmifltir. Çeflme, Sultan Abdülmecit (1839-1861)’in saray ustalar›ndan fievknihal taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. fievknihal Usta, 24 Rebiyülevvel 1277 (10 Ekim 1860) tarihinde vefat etmifltir. Kabri ‹stanbul’da, Sultan II. Mahmut Türbesi sebilinin sol taraf›ndaki birinci lâhittir. Kitâbesi fiehzade Süleyman, Sultan III. Ahmet’in o¤ludur. 25 A¤ustos 1710 tarihinde do¤mufl ve 11 Ekim 1732 tarihinde, 21 yafl›nda oldu¤u halde vefat etmifltir. Kabri, ‹stanbul Yeni Cami Türbesi’ndedir. fiehzade Süleyman’›n Üsküdar’da yapt›rm›fl oldu¤u bir çeflme daha vard›r. Bu çeflme bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Mecmua-y› Tevarih, s. 49-50) (Sicill-i Osmânî, 1/44) (A. Erdo¤an, Üsküdar Su Yolu Haritas›) (Divan-› Rahmî, Varak 26) fievknihal Usta Çeflmesi kitabesi. 1169 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar “Harem-i Saray-› Hümâyun’da s›dk ü hulûs ile i’fay› hüsn-ü hidmet” diye bafllamakta ve “hazinedar usta’l›k makam-› vâlâ”s›n› elde etti¤i ve “hüsn-i i’mar” a teflebbüs ederek “sâhibu’lhayrat” oldu¤u belirtilerek son bulmaktad›r. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/448450,480) (Sicill-i Osmânî, 1/46, 4/29) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 141-142) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 280) fiEYH CAM‹‹ ÇEfiMES‹ Ç eflme, fieyh Camii’nin Selman-i Pak Caddesi’ne aç›lan avlu kap›s›n›n sol taraf›ndad›r. Bir mihrab› and›ran çeflme, tamamen kesme tafltan yap›lm›flt›r. Üzerinde, küre fleklinde bir tepelik bulunmaktad›r. Önünde hayvan sulamaya yarayan iki mermer yalak vard›r. “Ve min el-mâi külle fley’in hayy” ayet-i kerimesi yaz›l›d›r. Çeflmenin hemen arkas›nda, Üsküdar kültür hayat›na çok de¤erli hizmetleri geçmifl olan ve bugünkü ‘Halil Rüfltü ‹lkö¤retim Okulu’nun kurucusu bulunan, Halil Bey’in etraf› demir parmakl›k ile çevrili kabri bulunmaktad›r. Arslan A¤a Çeflmesi bahsine bak›n›z. Nâz›m Bey, Arslan A¤a Çeflmesi su yolunun güzergâh›n› anlat›rken bu suyun, Sultantepe’deki Arslan A¤a çeflmelerinden ve fieyh Camii Çesmesi’nden akmakta oldu¤unu belirtmifltir. Bu durumda çeflme Arslan A¤a taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. A¤a, 1060 (1650) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, fieyh Camii hazîresindedir. Kaynaklar: (Nâz›m Bey, ‹stanbul fiehremanetine Evkaftan Devrolunan Sular, s. 42) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 139) Çeflmenin aln›nda sülüs yaz› ile: fiEYH SELÂM‹ AL‹ EFEND‹ ÇEfiMES‹ S elâmi Ali Efendi Caddesi üzerinde ve Fatma Hatun Camii karfl›s›ndad›r. Sol taraf›ndaki Tekkeiçi Soka¤›’n›n ad›, Kâtibim Aziz Efendi olarak de¤ifltirilmifltir. Biraz ileride, ayn› cadde üzerindeki Feyzullah Efendi’nin Hindu Tekkesi’nden eser kalmam›flt›r. Türbesi mevcuttur. Camiin karfl› köflesinde ise bir kahve vard›r. Bunun eski bir Yeniçeri Kahvesi oldu¤u söylenir. Klâsik Türk çeflme mimarîsi üslûbunda tamamen kesme tafltan yapt›r›lan bu tak görünümündeki çeflmenin ayna tafl› kabartma flekillerle süslenmifltir. Kemerinin üzerinde sekiz m›sral› flu kitâbe vard›r: Âb-› rûy-› evliya gavs-i zemân Zübde-i halâl remz-i müflkilât Kutb-› devran sahib-i ilm-i ledünn fieyh Selâmi Hazreti ol pâk zât Old› hakka yapd›rub bu çeflme-i Feyz-bahfl-› teflnegân-› kâinât Didi tarihin fiu’urî flevk ile Akd› hâlâ çeflme-i aynu’l-hayvat Sene 1088 (1677) fieyh Camii Çeflmesi 1170 Üsküdar Çeflmeleri Kitâbe dört sat›r halinde haz›rlanm›flt›r. Her iki m›sra bir çerçeve içine al›nm›flt›r. Mir’at-i ‹stanbul yazar›, m›sralar› yazarken, çerçeve içindekileri üst alt olarak okumufl ve bir s›ra takip etmemifltir. Çeflme, büyük mutasavv›f fieyh Selâmi Ali Efendi taraf›ndan, çeflmenin arka taraf›na düflen Tekkeiçi Soka¤› üzerinde ve ilerideki kendi ad› ile an›lan Celvetî Tekkesi ile beraber ayn› zamanda yapt›r›lm›flt›r. Kitâbe, Halepli fiuurî Hasan Çelebi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Maliye Dairesi Halifesi (Kalem Kâtibi) iken 1105 (1693)’te vefat etmifltir. Ayvansarayl› Hüseyin Efendi, Vefeyât’›nda Üsküdar’da gömülü oldu¤unu söylemektedir. Eserlerinin aras›nda en meflhuru büyük lûgâtidir. Müretteb divan› vard›r. Çeflmenin kemeri alt›nda iki kitâbe daha bulunmaktad›r. Üstteki kitâbe bir tamir kitâbesi olup fludur: Bu çeflmeyi ta’mire sebeb Saray-› Hümâyunda Merhume Ruy›dil Hatun’un ruhiçün El-Fatiha Sene 1198 fî 5 Ra. Çeflme, Ruyidil Hatun’un ruhu için 20 Eylül 1784’te tamir ettirilmifltir. Bu kitâbenin alt›nda 1176 (1762-63) tarihli bir kitâbe daha vard›r. Bunun çeflme ile bir alâkas› yoktur. Karfl›s›ndaki Fatma Hatun Camii’ne aittir. Bu cami bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Vefeyât, Es’ad Efendi Kütüp. nr. 1375, s. 92/b) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/396) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 145) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 10/5578) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/278) (Dr. Veli Behçet Kurdo¤lu, fiair Tabibler, s. 167) (Sicill-i Osmânî, 3/151) (Sâlim Tezkiresi, s. 382) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, s. 85) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 61) fiEYHÜL‹SLAM AR‹F H‹KMET BEYEFEND‹ ÇEfiMES‹ fieyh Selami Ali Efendi Çeflmesi’nin güzel bir hatla yaz›lan kitabesi. fieyh Selâmi Ali Efendi Çeflmesi. fieyh Selâmi Ali Efendi Çeflmesi’nin yak›ndan görünüflü. Ç eflme, sebil, hazne ve hazîreden oluflan bu manzume, Nuhkuyusu Caddesi üzerinde ve bu caddenin eski Ba¤larbafl› yeni Kartalbaba Caddesi ile birleflti¤i köflededir. Karfl› köflesinde, Kartalbaba Tekkesi Mescidi ve hazîresi bulunmaktad›r. fieyh Selâmi Ali Efendi Çeflmesi ve çevresi. 1171 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar zîre kap›s›n›n sa¤ taraf›ndaki çok büyük hazneden gelmektedir. Hazne, tu¤la hat›ll› olarak kesme tafltan yap›lm›fl olup tonoz daml›d›r. 1930 tarihinde yeni harflere çevrilen Vak›f Defteri’nde, Pazarbafl› Mahallesi’nde, Nuhkuyusu Caddesi üzerinde, Raif ‹smail Pafla’n›n bir çeflmesi oldu¤u görülmektedir. Ayvansarayî Hüseyin Efendi, Vefeyât adl› eserinde de “icra etti¤i çeflmesi civar›nda defn olunmufltur” diyerek bu çeflmenin varl›¤›na iflaret etmifltir. Arif Hikmet Beyefendi, kendi çeflmesini, zamanla harap olan bu çeflme yerine yapt›rm›fl olmal›d›r. Raif ‹smail Pafla, 1199 Cemaziyelevvelinde (Mart 1785) Lefkofle’de idam edilmifl ve ‹stanbul’a getirilen bafl›, bu çeflmenin arkas›ndaki hazîreye gömülmüfltür. Kallavîli flâhidesi mevcuttur. Arif Hikmet Beyefendi’nin büyük babas›d›r. fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi Çeflmesi. Çeflme, sebil gibi som mermerden yap›lm›flt›r. Ayna tafl›n›n iki yan› oluklu sütun kabartmal›d›r. Bu tafl›n üzerine, zarif, döküntülü kabartma perde motifi yap›lm›fl ve al›nl›¤›na, içinde Sultan Abdülmecit’in tu¤ras› bulunan bir madalyon yerlefltirilmifltir. Fakat tu¤ra sonradan kaz›nm›flt›r. Önündeki mermer yala¤›, yol seviyesi düflürüldü¤ünden yüksekte kalm›flt›r. Sebili gibi bunun da kitâbesi yoktur. Gerek çeflmenin ve gerekse sebilin suyu, Kartal Baba Soka¤›’na aç›lan iki kanatl› ahflap ha- fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi Çeflmesi ve çevresi. 1172 Arif Hikmet Beyefendi, 19. Yüzy›l alim ve flairlerinden olup Osmanl› Devleti’nin 105. fieyhülislâm›d›r. 1786’da ‹stanbul’da do¤mufl ve bir çok görevlerde bulunduktan sonra, 21 Haziran 1846’da fleyhülislâm olmufltur. Babas›, III. Selim’in kazaskerlerinden ‹brahim ‹smet Efendi’dir. ‹lmiye mesle¤inin en yüksek makam›nda yedi buçuk y›l kalan Arif Hikmet Beyefendi, 21 Mart 1854’te azledilmifltir. Meflîhat makam›nda bulundu¤u s›rada devlet taraf›ndan verilen Rumelihisar›’ndaki yal›da, 1246 Üsküdar Çeflmeleri (1830)’da Nakibü’l-eflrafl›k’tan ayr›ld›¤› zaman da, babas›ndan intikal eden Kuzguncuk ile Üsküdar aras›ndaki yal›y› satm›fl bulundu¤undan, Üsküdar’da Eski Hamam civar›nda, Eflref Saat Soka¤› üzerindeki konakta oturmufl ve burada 16 fiaban 1275 (21 Mart 1859) tarihinde vefat etmifltir. Bu konak sonradan Sadrazam Mahmut fievket Pafla’n›n uhdesine geçmifltir. Babas›n›n, küçük Selimiye Tekkesi fleyhi Nimetullah Efendi’den el alarak Nakflibendî Tarikati’ne girdi¤i ve kendisinin de bu tarikate ba¤l› oldu¤u söylenir. Lâhdi, çeflme arkas›ndaki hazîrededir. Bu hazîre bahsine bak›n›z. Bir ahlâk ve fazilet örne¤i olan bu zat›n Medine’de, 7000 ciltlik k›ymetli bir kütüphanesi vard›r ki, bugün de mevcuttur. Kütüphane masraflar›n›n karfl›lanmas› için yapt›rd›¤› ‹cadiye Da¤ Hamam› bahsine bak›n›z. Çeflme ve sebilin hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤ildir. Hadîka yazar›n›n beyan›na göre çeflme, Raif ‹smail Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. ‹smail Pafla, 1199 (1785) Mart›nda vefat etti¤ine göre çeflmeyi 1775 tarihlerinde, reisülküttapl›¤› s›ras›nda infla ettirmifl olmal›d›r. Bu durumda çeflmeyi, ‹smail Pafla’n›n torunu olan Arif Hikmet Beyefendi daha sonra flimdiki flekliyle yeniden yapt›rm›fl ve bir de sebil ilâve etmifltir. Hemen arkas›nda ahflap tek katl› Sultantepe Karakol Binas› bulunmaktad›r. Kesme tafltan yap›lm›fl olup bir namazgâh çeflmesidir. Arkas›ndaki, etraf› kesme tafl set duvarl› namazgâhtan ve k›ble tafl›ndan eser kalmam›flt›r. Klâsik üslûptaki bu çeflmenin kitâbesi yoktur. Çat›s› harpufltal›d›r. Said Efendi’nin babas› fieyhülislâm Mirzazâde Mehmet Efendi’nin biraz ileride ve ayn› cadde üzerinde bir camii ve kütüphanesi vard›r. Mehmet Said Efendi Namazgâh› ve Mirzazâde Camii bahislerine bak›n›z. ‹smi darb›mesel olan meflhur attar Faik Bey’in evi Servilik Caddesi ile Hac› Hesna Camii Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde bulunuyordu. Attar (Aktar) Ahmet Bey’in damad› idi. Dükkân›, Mimar Sinan Çarfl›s› ile Davut Pafla Camii aras›nda ve Hakimiyet-i Milliye Caddesi üzerinde idi. De¤erli kad›n flairlerimizden, fieyhülislâm Ebu ‹shakzâde Fitnat Zübeyde Han›m (öl. 1194/1780, Eyüp Sultan) bu çeflmenin yap›l›fl›na flu manzumeyi söylemifltir. Belki de bu, kitâbe olarak çeflmenin üzerinde idi: Kaynaklar: (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 636) (Arif Hikmet Bey, ‹stanbul Ans. 2/1005) (Fevziye Abdullah, Arif Hikmet Bey, ‹slâm Ans. 1/564) (Ali R›za-Mehmed Galib, XIII. Asr-› Hicrîde Osmanl› Ricali, Tercüman Yay. 1/29) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/410) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/34) (Ayvansarayî, Vefeyât. Haz. F. Derin ‹stanbul 1978, s. 43-44) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 10/249) (5.1 Vak›f Defteri No. 1509. Defter 1930’da yeni harflere çevrilmifltir) (Sicill-i Osmânî, 1/370) fiEYHÜL‹SLAM M‹RZAZÂDE MEHMET SA‹D EFEND‹ ÇEfiMES‹ Ç eflme, Sultantepe’de, Servilik Caddesi ile fiemsi Efendi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesindedir. Sultantepe’de fieyhülislam Mirzazâde Said Efendi Çeflmesi. 1173 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar fiÜCA’ AHMED PAfiA ÇEfiMES‹ Ç eflme, fevkânî olan fiüca’ Ahmed Pafla Mescidi’nin alt›nda idi. Bugün mevcut de¤ildir. Bu mescit bahsine bak›n›z. ‹htimal çeflme 1151 (1738) tarihinde yap›lm›flt›r. Çeflmenin, eski Posta Yolu, flimdiki BülbüldereBa¤larbafl› Caddesi üzerinde, Kuruçeflme-F›st›ka¤ac› aras›nda bir su terazisi vard›. Kaynak: (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/60) (N. Nirven, Devrolunan Sular, ‹stanbul 1341, s. 62) fieyhülislam Mirzazâde Mehmed Said Efendi Çeflmesi ve çevresi. TAfiLI ÇEfiME Muhit-i cûd-› himmet âb-› rûy-› mülket ü millet Cenâb-› Hazret-i Müfti-i devrân sadr-› âli-câh Semiyy Fahr-i âlem necl-i pâk Mirzazâde Gülistân-› cihân sirâb-› cûy-› lûtfudur her-gâh C›vâr-› câmi’inde vâlid-i ziflân›n k›ld› Revan bu âb-› sâf-› cânfezây› hasbeten-lillâh Bu zîba çeflme-i pâkize-i dil-cû nev tarha fiuâ-i mihr-i lûle kefçe-i sim olsa lây›k mâh Hudâ zât-› keremkâr›n hatâdan eyleyüb mahfûz Derinden daimâ dûr olm›ya ikbâl ü izz ü câh Mükâfât eyleyüb rûz-› cezâ saky ide Kevserle Bunun gibi nice hayrâta tevfik eyliye Allah Zebân-› lûle söyler Fitnat’a atflana târihin Bu dil-cû çeflmeden âb-› hayât iç fî-sebîlillâh 1183 (1770) Çeflme sahibi, Mehmet Said Efendi, fieyhülislâm Mirzazâde Mehmet Efendi ile fieyhülislâm Feyzullah Efendi’nin k›z›n›n o¤ludur. 1122 (1710)’da do¤du. 1139 (1726)’da müderris oldu. Sonra bir tak›m ilmiye rütbelerini ald›. 1183 Zilkadesinin beflinde (1 Mart 1770)’te fieyhülislâm oldu. 1187 Cemaziyelâhirinin beflinde (24 A¤ustos 1173) istifa edip Sultantepesi’ndeki kona¤›nda inzivaya çekildi. Fatih’teki k›fll›k kona¤›nda ve 1188 Zilkadesinin 18’inde (20 Ocak 1775) vefat etti. Kabri, Üsküdar’da, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 8. Ada’da, T›bbiye Caddesi ile Tunusba¤› Caddesi’nin birleflti¤i yerde ve mezarl›k duvar›ndan biraz içeridedir. “Zay›f, fâz›l, do¤ru, nazik ve vakur bir zat idi. Ömrü hastal›k ve dertlerle geçmifl, hele yafll›l›¤›nda vücudu hastal›k mecmuas› haline gelmiflti. Vefat›nda 64 yafl›nda idi.” Kaynaklar: (Divan-› Fitnat. ‹st. 1286, s. 48) (Sicill-i Osmânî, 3/31) 1174 Ç eflme, Bülbüldere-Ba¤larbafl› Yolu üzerinde ve Hac› Hesna Hatun Kuyu Soka¤›’n›n sol köflesinde idi. Bugün mevcut olmayan bu çeflmenin karfl› köflesinde, halk›n “Yeflil Bafl Türbe” diye and›¤›, Börekçi Mustafa A¤a Türbesi ve bu türbenin hemen gerisinde Haydar Dede Tekkesi, arka taraf›nda ise, Bülbüldere Bostan› bulunuyordu. Hangi tarihte, kimin taraf›ndan yap›ld›¤› bilinmeyen bu çeflme ile eski ad› Halim A¤a olan flimdiki Abdülfeyyaz Soka¤›’n›n önünde “Halim A¤a Köprüsü” vard›. Köprünün etraf›nda, dört güzel kahve bulunuyordu. Çeflme, Üsküdar-K›s›kl› Tramvay yolu yap›l›rken 1910 tarihlerinde y›kt›r›lm›fl ve Bülbülderesi’nin üstü kapat›larak, köprü de ortadan kalkm›flt›r. Kaynaklar: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/3170) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/58) TAZICILAR OCA⁄I ÇEfiMES‹ E ski Taz›c›lar Oca¤›’n›n avlusunda idi. Etraf›ndaki binalar ve cami y›k›lm›fl yaln›z meydan çeflmesi kalm›flt›r. Kare plânl› bu büyük çeflme, T›bbiye Caddesi ile Çeflme-i Kebir Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, Sa¤l›k Okulu (Veteriner Fakültesi) veya eski Baytar Mektebi ile Hasib Pafla (Zeki Bey) çeflmesinin karfl›s›ndad›r. Yolun karfl›s›nda, köflede Nevnihal Han›m Namazgâh›, bunun karfl› köflesinde ise Pafla Ba- Üsküdar Çeflmeleri ba, Hac› Baba, Dede Pafla lâkaplar› ile an›lan Kapucubafl› Dede Mustafa A¤a’n›n ünlü k›r kahvesi vard›. Taz›c›lar ah›r›n›n sa¤ taraf›ndan da Kavakl›dere akard›. Derenin iki yan›nda bostanlar vard›. Derenin üzerine bostanlar› ikiye ay›ran tafl bir köprü yap›lm›flt›. ‹smi geçen eserler ile cami bahsine bak›n›z. Esb-i Taz› denilen cins atlar yetifltiren bu ocak, Kanunî devrinde (1520-1566) kuruldu¤una göre, çeflme bu zamandan kalmad›r ve Mimar Sinan yap›s› olmal›d›r. Taz›c›lar ah›r›, 3050 kurufl sarf ile Mimar Kas›m A¤a taraf›ndan tamir edilmifltir. Kas›m A¤a, Çinili Cami’nin mimar› olup, Kösem Sultan’›n kethüdas› Arslan A¤a’n›n vefat› üzerine Ekim 1651’de Valide Kethüdas› olmak istemiflti. Devleti anarflinin elinden kurtarmak için, Köprülü Mehmet Pafla’y› sadaret mevkiine getirme¤e çal›flmas› hofl görülmeyerek Yedikule Zindan›’na hapsedilmifl ve buradaki Kanl›kuyu’ya indirilmiflti. Devrinin zenginlerinden say›lan Koca Kas›m A¤a elindeki servet al›nd›ktan sonra 1070 (1659-60) tarihlerinde vefat etmifltir. Kas›m A¤a Çeflmesi ile Kas›m Baba Türbesi bahislerine bak›n›z. 1640-1644 tarihleri aras›nda iki defa Mimarbafl› olan Kas›m A¤a, mimarl›ktan çok siyasetle u¤raflm›flt›r. Köprülü Mehmet Pafla’y› sadrazam yapmak istemifl ve bu u¤urda hayat›n› dahi tehlikeye atm›flt›r. Kanl›kuyu’ya sark›t›lmas› da bu yüzdendir. Burada iken korkudan hastalanm›fl ve bir akrep sokmas› neticesinde de burnunun yar›s›n› kaybetmiflti. Sonra K›br›s’a sürülen Kas›m A¤a, Süleyman Pafla’n›n 19 A¤ustos 1655’te sadarete gelmesi üzerine, bir zamanlar kethüdal›¤›n› yapt›¤› Turhan Valide Sultan taraf›ndan af edilerek ‹stanbul’a gelmifl ve eski sayg›nl›¤›n› kazanm›flt›r. Gene siyaset hayat›na at›lan Kas›m A¤a, sonunda 15 Eylül 1656’da Köprülü’yü sadrazam yapma¤a muvaffak olmufl ve siyasetten çekilmifltir. ‹nanc›n›n ne kadar yerinde oldu¤u da sonraki y›llarda Köprülüler’in icraat› ile ortaya ç›km›flt›r. Sadrazam Zurnazen Mustafa Pafla, Kas›m A¤a’n›n damad› idi. Semenderân-› himmet-i nusret olsun ömr-i sermedle Cihân›n flâh› Han Abdülmecîd ma’delet-pîrâ Suriydi esb-i taz›-i sahas›n hâtime elbet Olub ahur›na sâyis iderdi çuldan istignâ Na’l-ber dizgin itdirüb bu esb-i tünd-gerdûne Hârûnlukdan anide kurtarub râm eyledi hâlâ Bu nev-ahûr› inflâ itdi fermân-› Hümâyûn› Süvârî-i hassa-i flâhânesi esban›na vâlâ Mahallinde yap›ld› hem becaya hem dil-fezâ oldu Bu müstahkem bina bu flekl-i dilkefl tarz-› müstesnâ Bu târîhi Lebibâ askeriye eyledim müjde Bu ›stabl-i metîni yapd› fiah Abdülmecîd ala 1259 Kitâbenin manzumesi fiair Lebib Mehmet Efendi taraf›ndan söylenmifl ve Yesarîzâde Mustafa ‹zzet Efendi hatt› ile de yaz›lm›flt›r. Kitâbe, Hasip Pafla Çeflmesi karfl›s›ndaki Taz›c›lar Ah›r›’n›n büyük kap›s› üzerinde iken binan›n y›k›lmas› s›ras›nda, 1950 tarihinde buradan al›narak çeflmenin üzerine bugünkü yerine yerlefltirilmifltir. Kitâbenin ortas›ndaki Abdülmecit’in tu¤ras› sonradan kaz›nm›flt›r. Lebib Efendi 1788’de do¤mufl ve 20 fiaban 1284 (17 Aral›k 1867)’de vefat etmifltir. Kabri, Eyüp’te Bostaniskelesi’nde, Mihriflah Valide Sultan ‹mareti karfl›s›ndaki mezarl›ktad›r. Eserleri ahfad›ndan Mehmet fierif Pafla’da iken, efendinin eski dostu Pertev Pafla’n›n Küçük Selimiye Camii avlusundaki kütüphanesine konulmufl ve buradan da Fatih’teki Millet Kütüphanesi’ne naklolunmufltur. Taz›c›lar Oca¤› Çeflmesi Bu ilk kitâbenin alt›nda di¤er bir tamir kitâbe- Taz›c›lar Oca¤› zamanla harap olmufl ve 1259 (1843) tarihinde Abdülmecit taraf›ndan yeniden yapt›r›lm›flt›r. Bunu belirten ve üç sat›r halinde haz›rlanan oniki m›sral› kitâbe fludur: 1175 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar si daha vard›. Bu da sonradan çeflmenin üzerine yerlefltirilmifltir. Taz›c›lar Ah›r›n›n 1309 (1891-92)’de, Sultan Abdülhamit taraf›ndan tamir edildi¤ini belirten kitâbe fludur: Bu ›stabl› zemân-› flevketinde eyledi te’sîs Harâb olmufldu tecdid itdi Hakan-› kerem mu’tad Anane-tab-feza-y› feyz-i rahmet-hane-i Cennet Mukaddes valid Sultan Hamid Padiflah-› ecdâd Temâflâ eyleyüb tarihini yazd› kulu Muhtar Bu ›stabl› Hamid Han eyledi i’mar ü esb-âbâd 1309 Kitâbe yazar› fiair Ahmet Muhtar Efendi Girit muhasebecisi Mustafa Kutbi Efendi’nin o¤lu olup 1848’de Hanya’da do¤mufltur. Bir çok görevlerde bulunduktan sonra 7 Ramazan 1328 (12 Eylül 1910)’da vefat etti. Evi civar›ndaki Molla Gürani Camii hazîresine gömüldü. Cami yand›ktan sonra kemikleri Merkez Efendi Mezarl›¤›’na nakledildi. Sultan Abdülhamit’in emniyetini ve sevgisini kazanm›fl bir zat idi. Yapt›r›lan resmi binalara konulacak tarihler ona tanzim ettirilirdi. Alman ‹mparatoru Vilhelm’in Sultanahmet Meydan›’nda yapt›rd›¤› çeflmenin kitâbesi de onun taraf›ndan yaz›lm›flt›r. Tekkekap›s› Çeflmesi. 1891 tarihindeki flekliyle Taz›c›lar ah›r›na, Hasip Pafla Çeflmesi karfl›s›ndaki ahflap büyük kap›dan genifl bir avluyla giriliyordu. Dört taraf›nda, önünde ahflap sütunlu bir revak›n bulundu¤u ah›rlar vard›. Çat›s› kiremit döfleli olup ahflapt›. Orta yerde meydan çeflmesi bulunuyordu. Tonoz çat›l› çeflme, kesme tafltan yap›lm›flt›r. fiekilli olmayan bir silme saçak vazifesi görmektedir. Dört taraf›n› çeviren mermer yalaklardan eser kalmam›flt›r. Üç yüzünde bi- rer lüle yeri görülmektedir. Çinili Cami bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 5/2089, 2203, 2213, 2283; 4/1555, 1602, 1619, 1657-1656, 1707) (A. Refik, Türk Mimarlar› 1977, s. 73) (Hadîka, 2/224) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 12/187) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 988-875) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/214) (Sicill-i Osmânî, 4/49, 87 Kas›m A¤a, Lebib Mehmet Efendi) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/531) TEKKE KAPISI ÇEfiMES‹ Ç eflme, Selâmi Ali Efendi Caddesi üzerinde, Feyzullah Efendi Tekkesi’nin karfl› taraf›nda ve ileridedir. Tamamen kesme tafltan yap›lan bu klâsik çeflmenin kitâbesi yok olmufltur. Bugün yeri hâlâ bofltur. Ayna tafl›n›n önüne beton bir haznecik yap›lm›fl ve terkos suyu ak›t›lm›flt›r. Arkas›nda tonoz kubbeli büyük bir haznesi vard›r. ‹brahim Tan›fl›k Bey, ‹stanbul Çeflmeleri, adl› eserinde, bu çeflmenin bânisinin Hac› Mustafa ad›nda bir hay›r sahibi oldu¤unu söylemekte ve 1176 (1762-63) tarihinde yap›ld›¤›n› belirtmektedir. Bu havalinin eskiden Üsküdar’›n en mutena semtlerinden biri oldu¤unu, birbirine pek yak›n olarak yapt›r›lan üç tekkenin var oluflundan anl›yoruz. Ayvansaray Loncas› Çingenelerinin bir k›sm›n›n buraya nakli üzerine semt de¤erini kaybetmifltir. Daha genifl bilgi için Feyzullah Efendi Tekkesi bahsine bak›n›z. Mir’at-i ‹stanbul adl› eserde “Bu mahalde tarihinden âri bir çeflme vard›r ki, önünde asar-› atîkadan denilecek derecede cesim iki dibek tafl› mevcuddur” denilmektedir. 1896 tarihinde var olan tafllar bugün yok olmufltur. Feyzullah Efendi Tekkesi kap›s›n›n çingene mahallesine aç›lmas› semtin Tekke Kap›s› ismini almas›na vesile olmufltur. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/358) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 144) 1176 Üsküdar Çeflmeleri TEVKIÎ AL‹ PAfiA ÇEfiMES‹ Ç eflmenin yeri belli de¤ildir. Fakat Damat ‹brahim Pafla Su Yolu Haritas›’nda ‹brahima¤a Çay›r›’ndak› Ayr›l›k Çeflmesi Namazgâh› yan›nda gösterildi¤ine göre bu namazgâh›n karfl›s›nda olmal›d›r. Ayr›l›k mahallinin, yüzlerce kiflinin bir anda gelip gitti¤i bir yer oldu¤u düflünülürse yaln›z Ayr›l›k Çeflmesi’nin ihtiyac› karfl›layamayaca¤› aflikârd›r. Çeflmenin bânisi, Genç lâkapl› Ali Pafla Nevflehirli ‹brahim Pafla’n›n ye¤eni olup 1123 (1711)’de vefat eden Halil A¤a’n›n o¤ludur. 1136 Rebiyülâhirinde (Ocak 1724) vezir, tevk›î ve Ümmügülsüm Sultan’›n zevci oldu. 1143 Rebiyülevvelinde (Ekim 1730) Patrona Halil ‹syan›’nda ‹stanbul’dan sürüldü ve gitti¤i yerde ayn› tarihte vefat etti veya öldürüldü. Bu hususta tarih kitaplar›nda bir aç›kl›k yoktur. Çeflme vakf›n›n kâtibi Seyyid Halil Efendi de Ali Pafla Çeflmesi’ne 1174 (1761) tarihinde bir katma su ilâve etmifltir. Halil Efendi’nin bu aileden oldu¤u san›lmaktad›r. Genç Ali Pafla’n›n efli Ümmügülsüm Sultan, 17 yafl›nda iken Ali Pafla ile evlendirildi. Patrona Halil ‹htilali’nde çok ac›lar çekti ve buna daha fazla dayanamayarak 1145 (1732)’de öldü. Kabri ‹stanbul’da Yeni Cami hazîresindedir. Mezar Tafl›nda daima ibadet etti¤i, ölüm gününün kendisine malum oldu¤u belirtilmifltir. kedilmez. Daha ziyade bahçe kap›s›n› and›rmaktad›r. Haznesi yoktur. Yekpare mermerden yap›lan ayna tafl› kabartma motiflerle süslüdür. Bu tafl üzerinde ve üç sat›r halinde flu kitâbe vard›r: Sultan Selim Efendimiz’in cariyelerinden Sâhibu’l-hayrat merhume T›fl›gül Han›m’›n Ruh-› flerifi içün Allah r›zas› içün Fatiha 1223 R. 15 Son tamiri s›ras›nda ayna tafl›n›n iki yan›na beton ayaklar yapt›r›lm›fl olan çeflme, 10 Haziran 1808 tarihinde infla edilmifltir. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 77) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/114) T‹RYAL HANIM ÇEfiMES‹ Ç eflme, Büyük Çaml›ca Tepesi ete¤indeki meflhur Subafl› Mesiregâh›ndad›r. Önünden, Büyük Çaml›ca-K›s›kl› Yolu geçen bu çeflmenin hemen arkas›nda Veliaht Yusuf ‹zzettin Efendi’nin köflkü, sa¤ taraf›nda ve biraz ilerde Sultan IV. Mehmet’in 1071 (166061)’de yapt›rd›¤› ve Sultan II. Mahmut’un Kaynaklar: (Türk-‹slâm Eserleri Müzesi, Damat ‹brahim Pafla Su Yolu Haritas›, No: 3336)(Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, Harita 1/4, No: 75) (Sicill-i Osmanî, 3/533 Ali Pafla,Genc) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 85-86) (Ç. Uluçay, Haremden Mektuplar, s. 108-113) ( H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 206) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Derin, ‹stanbul 1978, s. 56) TIFLIGÜL HANIM ÇEfiMES‹ Ç eflme, Çiçekçi semtinde, eski Çatmac›lar, flimdiki Dr. S›tk› Özferendeci Soka¤› üzerindedir. Harem ‹skelesi Soka¤›’ndan yüründü¤üne göre, biraz ileride sa¤ tarafta bir evin bahçe duvar›ndad›r. Dikkatle bak›lmazsa far- Büyükçaml›ca’da Tiryal Han›m Çeflmesi. 1177 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar de vefat etmifl ve Yeni Cami Türbesi’ne gömülmüfltür. Sultan II. Abdülhamit zaman›nda ‹kinci Valide Sultan gibi itibar görürdü. Tiryal Han›m, Sultan Abdülaziz’in annesi Pertevniyal Valide Sultan’›n orta¤› oldu¤u halde onun teveccühünü kazanm›flt›. Devrinin zengin bir kad›n› olarak bilinen Tiryal Han›m’›n yal›s› Beylerbeyi Saray›’n›n yan›nda idi. “Üç f›st›k a¤ac› ile güzel bir görüntü veren setli bir bahçesi” vard›. Sultan Aziz’in tahttan indirilmesi s›ras›nda Çaml›ca’daki köflkü ya¤ma edilmifl ve getirildi¤i Befliktafl Feriyye Saray›’nda türlü hakaretlere maruz b›rak›lm›flt›. Tiryal Han›m Çeflmesi kitabesi. 1251 (1835-36) tarihinde tamir ettirdi¤i çeflme, 1208 (1793-94)’te yapt›r›lan Meryem Kad›n Çeflmesi ve 1215 (1800-1)’de infla olunan Benlizâde Ahmet Efendi’nin çeflmesi bulunmaktad›r. Çeflme, yekpare düz mermerden yap›lm›flt›r. Ayna tafl› ayn› zamanda kitâbeyi havidir. Yedi sat›r halinde haz›rlanm›fl olan kitâbe fludur: Hazret-i Abdülaziz Han’› Cenab-› Gird-gâr fievket ü ikbâl ile taht›nda k›lsun ber karâr Ahd-› iclâlinde ol Hakan-› âlî ........(k›r›k) Gelmede meydâna çok âsâr-› hayriyyet-medâr Vâlid-i zî-flân›n›n ikbâl-i ismet-perveri Tiryal Han›mefendi-i celîlu’l-itibar Keflf idüb bu menba’-› mâu’l-hayât› nev-be-nev Eyledi icrâ atafl-› nâse âb-› hofl-güvâr Su içildikce bu dilcû çeflmeden bânîsine Bahfl idüb ikbâl-i bî-pâyân ve ömr-i bî-flümâr Rûh-› Han Mahmud Adlî’yi saray-› Adn’de Eylesün sîrâb-› cûy-› ma¤firet perverd-gâr Âb-› güher cedveli târîhi resm eyler Senih Menba’-› icrâ-y› hayr oldu flu a’lâ çeflmesâr 1288 (1871) Kitâbenin manzum k›sm›n› haz›rlayan fiair Senih Süleyman Efendi Bursal›’d›r. Mevlevî Tarikatine ba¤l› olup son memuriyeti olan Askeri Emekli Sand›¤› Nezareti’nden emekli iken 1 Rebiyülâhir 1318 (29 Temmuz 1900) tarihinde Üsküdar’da vefat etmifl ve Küçük Selimiye Camii hazîresinde kardeflinin yan›na gömülmüfltür. Divan› bas›lm›flt›r. Çeflmenin bâniyesi Tiryal Han›m, Sultan II. Mahmut’un ikballerinden olup 1300 (1882)’ 1178 Afla¤›daki sat›rlar› Mahmud Celâleddin Pafla’n›n Mir’at-i Hakikat adl› eserinden ibretle okuyal›m: “Sultan Abdülaziz’in ölmek üzere bulundu¤u bir s›rada cariyelerin feryad ve figanlar› flayi olunca, annesi Hazreti Yusuf’u kaybeden Hazreti Yakub’un, çad›r›ndan koflmas› gibi gelerek, ci¤erparesinin üstüne kapanm›fl ve birlikte ölmeyi can›na minnet bilmiflti. O anda -ki Kerbelâ Vak’as›’ndan bir numume idi- Ortaköy Karakolhanesi’nden içeri girmifl olan ordu mensubu subaylardan Nazif isminde alçak ve utanmaz bir flah›s, Valide Sultan’› merhumun cesedi üzerinden kald›r›rken kula¤›nda bulunan küpeyi ve parma¤›ndaki yüzü¤ü zorla al›r gider... Di¤er taraftan merhum Sultan Mahmud’un ikballerinden Tiryal Han›m -ki Abdülaziz Han’›n devrinde nüfuz kazanm›fl ve Valide Sultan’a ba¤lan›p servet sahibi olmufltu- yal›s›ndan kald›r›p, sözünü etti¤imiz Karakol Meydan›’na getirirler. Orada Valide Sultan ile ikisi, yanlar›na birer cariye verilerek araba ile uzaklaflt›r›lm›fllar, dört befl gün hapis ve tazyik olunmufllard›. O esnada Tiryal Han›m’›n da sahilhanesi ve ba¤ köflkü aran›p, mallar›ndan hayli fley gasbetmifllerdir...” Öte yandan Cevdet Pafla Maruzat adl› eserinde: “Hüseyin Avni Pafla’n›n rüflvet verme yolunda Mahmut Pafla’ya galebe çalmak üzere Avrupa’dan getirtilen silâh anlaflmas›ndan ele geçirdi¤i külliyetli paran›n bir k›sm›n› feda ederek mabeyn-i hümâyun taraf›n› tamamiyle ele ald›ktan baflka Valide Sultan dairesine ve Tir- Üsküdar Çeflmeleri yal Han›m’a külliyetli para verildi¤i, rüzgâr gelecek delikleri kapad›¤›n›, Valide Sultan ise ziyade para verenin, o¤luna ziyade sad›k oldu¤una inanm›fl bulundu¤unu” yazmaktad›r. Sultan Abdülaziz’in süt annesi oldu¤u için pek muteber ve muhterem olan Tiryal Han›m Nakflibendî Tekkesi fleyhi Laz Emin Baba’ya ba¤l› idi. Edirnekap› d›fl›nda, Eyüp’e giden Savaklar yolu üzerindeki tekke binas› bugün de mevcuttur. Tiryal Han›m’›n Nizameddin Efendi isimli flehzadesi çocukken ölmüfl ve bütün muhabbetini Sultan Aziz’e vermiflti. Bu yüzden onun o¤lu Yusuf ‹zzettin Efendi’yi çok sevdi¤i rivayet edilir. II. Mahmut, üçüncü ikbali Tiryal Han›m’a eski Beylerbeyi Saray›’n›n yar›s›n› vermifl ve di¤er yar›s›n› da dördüncü ikbali Lebriz Han›m’a (öl. 1865) ba¤›fllam›flt›. II. Mahmut’un vefat›ndan sonra Lebriz Han›m yal›n›n yar› hissesini Tiryal Han›m’a satm›flt›. Yusuf Efendi köflkü de onundu. Baz› eserlerde Tiryal Han›m’›n vefat tarihi H. 1302 olarak gösterilmifltir. Oysa, Yeni Cami Türbesi’ndeki levhas›nda H. 1300’de vefat etti¤i yaz›l›d›r. Çeflme suyunun menba›, Yusuf ‹zzettin Efendi Köflkü’nün bahçesinde ulu bir ç›nar a¤ac›n›n dibindedir. Su, bir haznede toplanmakta ve Veliaht’›n varisleri taraf›ndan suculara sat›lmakta idi. Bunun için yapt›r›lan beton bir kulübe, köflk kap›s›n›n sol taraf›nda idi. 1987 senesi ilk yar›s›nda, çeflme ve civar›, Üsküdar Belediye Baflkan› Necmeddin Öztürk zaman›nda tanzim edilmifl ve ayna tafl› da flimdiki yerine yerlefltirilmifltir. TOPHANEL‹O⁄LU ÇEfiMES‹ Ç eflme, Bülbüldere Semti civar›nda, Selmanipak Caddesi ile Tophanelio¤lu Soka¤›’n›n birleflti¤i yere yak›n bir yerde olup soka¤›n sa¤ taraf›nda idi. 1935 tarihlerinde pek harap bir durumda olan çeflme, bugün mevcut de¤ildir. Arkas›nda ve karfl›s›nda büyük birer bostan, sol taraf›nda ve yol afl›r› yerde ise Serçe Hatun Mescidi bulunuyordu. Çeflme, 1140 (1727-28) tarihinde Müderris Mustafa Efendi taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Bu zat›n Tophanelio¤lu Mevkii’nde bir çeflmesi daha vard›r. Bânisinden dolay› semt bu isimle meflhur olmufltur. Bu çeflmeler için özel su getirtmifltir. Mustafa Efendi Suyu bahsine bak›n›z. Kendisinin ayr›ca, Mihrimah Sultan Camii ilerisinde, Paflaliman› Caddesi üzerinde bugün yaln›z haznesinin bir parças› görülen bir çeflmesi daha vard›. Bu ailenin büyük kona¤›, Tophanelio¤lu Soka¤›’n›n sa¤ taraf›nda olup çeflmeden biraz ileride idi. Bu konak ve çeflmenin bânisinin ünvan› soka¤a isim olarak verilmifltir. Bu binan›n yerine sonradan Dr. Cevdet Pafla, Sar› Konak ismiyle maruf bir konak yapt›rm›flt›r. 1930’da bina 47. ‹lkokul olmufl ve bu sat›rlar›n yazar› tahsil hayat›na burada bafllam›flt›r. Bu klâsik çeflmenin kemeri üzerinde: “Tophanelizâdeler’in ruhlariyçün el-Fatiha 1140” ibaresi vard›. Müderris Mustafa Efendi, Tophanelizâde Mahmut Efendi’nin o¤lu, Tophaneli fieyh Veli Efendi’nin torunudur. Mahmut Efendi Kad›asker Feyzullah Efendi’nin (öl. 1160/1747) da- Tophanelio¤lu Mustafa Efendi’nin flahidesi. Kaynaklar: (M.Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/369) (Sicill-i Osmânî, 1/28) (Nâz›m Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 228) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 62) (Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanl›lar Tarihi, Kervan Yay. 2/152) (Ali R›za, 13. Asr-› Hicrîde Osmanl› Ricali, Tercüman Yay. 2/9-10) (Mahmud Celâleddin Pafla, Mir’at-i Hakikat, Tercüman Yay. s. 181) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 515) (Uzunçarfl›l›, Midhat Pafla ve Y›ld›z Mahkemesi, s. 104-107) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 205-207) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 127) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/456) (Nimet Bayraktar, Tiryal Han›m ve Kütüphanesi, 7 Mart 1959 Kad›n Gazetesi) 1179 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar leyman A¤a taraf›ndan yetifltirilmifl ve Tophanelizâde Çelebi’nin evinde de, bir nevi patent olan, ad› konulmufltur. Kaynaklar: (Pervitij’in Üsküdar Paftalar›) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 138) (Sicill-i Osmânî, 4/325-326 Mahmut Efendi Tophanelizâde; 4/612 Veli Efendi) (Eski Eserler Md. Dosya C-10) (M. Aktepe, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 8, s. 7 vd.) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 58) Gül Baba’n›n kabri bu dükkanlar›n önünde ve ortadaki otomobilin yerinde idi. mad› olup Süvari Halifesi iken 1156 (1743)’da vefat etmifl ve Karacaahmet Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Mustafa Efendi 8 Cemaziyelâhir 1176 (25 Kas›m 1762)’de vefat ederek ayn› yere defnedildi. Mahmut Efendi’nin di¤er o¤lu Mevlevî Derviflleri’nden fieyh Ahmet Efendi olup 1165 (1751-52)’de vefat ederek bu aile sofas›na gömülmüfltür. Baflka o¤lu fieyh Hac› Mehmet Efendi de 16 N. 1196 (26 A¤ustos 1782) tarihinde vefat ederek buraya defnedilmifldir. Ahfad›ndan Süvari Halifesi Hüsnü Efendi de 1222 fiaban›nda (Ekim 1807) vefat etmifl ve bu aile kabristan›na gömülmüfltür. Aile kabristanlar› Karacaahmet Türbesi yan›ndaki Sa’deddin Efendi Sebili ile Çürüksulu Ailesi Hazîresi’nin karfl›s›nda ve Gündo¤umu Caddesi üzerindedir. Caddeye göre set üzerinde bulunan mezarl›k tam bir periflanl›k içindedir. Hemen yan›nda meflhur F›st›kl› Mektebi muallimi Hoca Sabri Efendi’nin (öl. 27 C. 1309) kabri vard›r. Arkas›nda, etraf› k›rm›z› tu¤ladan yap›lm›fl bir duvarla çevrili aç›k türbenin de pek az bir k›sm› kalm›flt›r. Yol geniflletilirken, Karacaahmet Türbesi karfl›s›ndaki kabir tafllar› gelifli güzel buraya at›lm›fl ve bir k›sm› da k›r›lm›flt›r. Tophanelio¤lu Meydan Çeflmesi. Tophanelio¤lu Çeflmesi ve çevresi. 1180 Tophanelio¤ullar›’ndan Hac› Mehmet Efendi’nin, Mahmut Efendi’nin ve Mustafa Efendi’nin flâhideleri silindir fleklinde oldu¤u halde Yenikap› Mevlevihanesi fleyhi Ahmet Dede’nin küçük flâhidesi kâtibî serpuflludur. Mustafa Efendi’nin bafl tafl› yerdedir. Di¤erlerinin ayak flâhideleri kaybolmufltur. Mustafa Efendi ile babas› Mahmut Efendi devrinin ünlü birer flükûfeciyan› (çiçek merakl›s›) idiler. Bâlâniflîn adl› lâle 1135 (1722-23)’te evvelâ Üsküdar’da Alizâde’nin bahçesinde Sü- TOPHANEL‹O⁄LU MEYDAN ÇEfiMES‹ Ç eflme, befl yolun birleflti¤i Tophanelio¤lu Meydan›’nda ve Ba¤larbafl›-Tophanelio¤lu Caddesi ile Tophanelio¤lu-Kofluyolu’nun kesiflti¤i köfleye yak›n bir yerde idi. Tam karfl›s›nda Gül Baba’n›n türbesi bulunuyordu. Bo¤azici Köprüsü çevre yollar›n›n yap›m› s›ras›nda bu befl yol muhafaza edilmifl fakat çeflme, sökülerek Millet Bahçesi içine nakledilmifltir. Bu arada Gül Baba’n›n kabri de, Burhaniye Çeflmesi yan›na kald›r›lm›flt›r. Türbenin yan›ndaki 1287 (1870) tarihli namazgâh tafl› da, yine Üsküdar Çeflmeleri bu çeflminin sol taraf›ndaki bahçeye yerlefltirilmifltir. Hadîka yazar› bu çeflmeden ve semtten flöyle bahseder: “Tophanelio¤lu Çeflmesi denmekle meflhur bir mâ-i leziz dahi vard›r ki eyyam› sayfide müstakil kahvecisi olup kahve ifllerler derbend gibi bir mahaldir. Bunun mukabilinde ba¤lar veras›nda Tahir Baba nam›nda Tarik-i Bektâfliye’den bir kimse devr-i Sultan Selim Han’ide yeniden bir Bektâflî Tekkesi ihdas etmifl idi.” Kesme tafltan yapt›r›lan bu klâsik çeflme pek sadedir. Çat›s› tafl kapl› olup, kemeri üzerinde iki m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: Tophanelizâdelerin Ruhlar› çün el-Fatiha 1140 (1727-28) Bânisi, Tophanelio¤lu Mustafa Efendi’dir. Di¤er çeflmesi bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Hadîkatü’l-Cevâmi, Matbaa-i Âmire 1281, 2/261) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 98) Çeflmenin arkas›ndaki ‹hsaniye Mahallesi, çeflmenin yap›m›ndan 76 sene sonra 1169 (1755-56) tarihinde, III. Osman taraf›ndan kurulmufltur. Tunusba¤› Çeflmesi kitabesi Klâsik Türk çeflme mimarîsi üslûbundaki çeflme tamamen kesme tafltan yap›lm›flt›r. Ayna tafl› mermerdir. Kafl kemeri üzerinde, üç sat›rl›k bir kitâbe ve bunun iki yan›nda birer rozet bulunmaktad›r. Kemeri üzerindeki kitâbe fludur: *Sâhibu’l-hayrat ve’l-hasenat kudemay-› Me’murîn-i Devlet-i Aliyye’den *Onuncu daire-i belediyye Esnaf müfettifli Es-seyyid el-hac Faik Be¤’in TUNUSBA⁄I MENZ‹L ÇEfiMES‹ (SÜLEYMAN PAfiA ÇEfiMES‹) B u menzil çeflmesi, Tunusba¤› semtinde ve Tunusba¤› Caddesi ile Ethem Pafla Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sol köflesindedir. Yak›n zamana kadar karfl›s›nda Tunusba¤› Kahvesi ve onun yan›nda ise, Tunusba¤› Mahalle Mektebi bulunuyordu. Bu yap›, sonradan Maarif Müdürlü¤ü binas› olmufl, üç katl›, ahflap, büyük bir konak idi. Sultan II. Abdülhamit ricalinden Ethem Pafla’ya ait oldu¤u söylenir. Çeflmenin yan›nda ve karfl›s›ndaki kahvenin önünde ulu birer ç›nar a¤ac› vard›. Bu semt, Üsküdar’›n harici ve kasaban›n hududu say›ld›¤›ndan, çeflmenin yan›nda bir namazgâh›n bulunabilece¤i akla gelebilir. Bugün dahi çeflmenin sol taraf›nda bofl bir mahal bulunmaktad›r. Tunusba¤› Çeflmesi (Süleyman Pafla Çeflmesi). 1181 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Kitâbedeki “sâhibetü’l-hayrat” ibaresinden çeflmenin bir kad›n taraf›ndan yap›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Fakat ismi belli de¤ildir. Hadîka yazar› Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde bu çeflmeden: “Çeflme-i Süleyman Pafla der kurb-i Tunusba¤›” diye bahseder ve H. 1092 tarihli kitâbesini yazar. Kitâbedeki üçüncü m›sra› da “Hak vire sâhibu’l hayrata” diye okumufltur. fiehit Süleyman Pafla Camii bahsine bak›n›z. Tunusba¤› Menzil Çeflmesi ve çevresi. *Def’a-i sâniye olarak ihya eyledi¤i çeflmedir. Fî gurre-i Ramazan-› flerif, sene 1325 Bu kitâbeden de anlafl›laca¤› üzere çeflme, Hac› Faik Bey taraf›ndan 8 Ekim 1907 tarihinde tamir edilmifltir. Bu esnada çeflmenin esas kitâbesi ön cepheden al›narak sa¤ yan cephesi üzerine konmufltur. ‹stanbul, belediyesi idare bak›m›ndan 1908 y›l›nda 20 “Daire-i belediyye”ye ayr›lm›fl idi. Burada ad› geçen “Onuncu daire-i belediyye” Bo¤aziçi’nde Yeniköy dairesidir. Çeflmenin yan cephesine konulan as›l kitâbesi fludur: Tunusba¤› Menzil Çeflmesi. Habbezâ âb-› zülâl-i dil-kefl Ki eyledi teflne-dilân› irvâ Hakk vere sâhibetü’l-hayrata Ecrini Cennet-i adn ü me’vâ Görücek dedim an›n tarihin Çeflme-i âb-› hayat-› ra’nâ 1092 (1681) Çeflme, Eylül 1986 tarihinde Üsküdar Belediye’since restore edilmifltir. Kaynaklar: (M. Kemal Özergin, Üsküdar-Bostanc›bafl› Güzergâh› Kitâbeleri, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 13, s. 112) (S. Eyice, ‹stanbul-fiam-Ba¤dad Yolu Üzerindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 13, s. 62) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/284) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 62) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 129) TÜRK AHMET PAfiA ÇEfiMES‹ Ç eflme, Pazarbafl› semtinde ve bu semtin sokaklar›ndan olan Boybeyi Soka¤› üzerindedir. Tam karfl›s›nda, Fenâyî Ali Efendi Celvetî Tekkesi Camii, sol tarafta ve Kabz›mal Soka¤›’nda Pazarbafl› Camii, sa¤ tarafta ve ileride de Ömer Dede Türbesi bulunmaktad›r. Bu güzel ve muhteflem çeflme, ayn› zamanda ve ayn› kimse taraf›ndan yapt›r›lan mektebin alt›ndad›r. Çeflmenin büyük haznesi üzerine mektebin bir k›sm› oturtulmufltur. Sa¤ taraf›nda tonoz çat›l› mektebin bir k›sm›, sol taraf›nda ise, mektebe ç›k›lan kemerli bir kap› bulunmaktad›r. Bu k›s›mda mektebin helâlar› vard›r. Mektep bunlar›n üzerindedir. Çeflmenin ayna tafl›, etraf› ve kemeri som mermerdendir. Ayna tafl› üzerine geometrik flekiller ve onun iki taraf›na birer, güzel servi kabartmas› yap›lm›flt›r. Kemeri de flekillerle bezenmifltir. 1182 Üsküdar Çeflmeleri Kafl kemeri üzerinde ve bir çerçeve içinde iki sat›r halinde bir kitâbe tafl› ve onun iki yan›nda ise, iki rozet bulunmaktad›r. Kitâbe fludur: Sâhibu’l-hayrat sab›ka Devlet-i Aliyye’de Çavuflbafl› Olub bin yüz yirmi sekiz tarihinde Varadin Muharebesi’nde flehiden vefat Eden Anadolu Valisi merhum el-hac Ahmed Pafla 1116 (1704) Kitâbeden de anlafl›ld›¤›na göre, çeflme H. 1116 tarihinde yapt›r›lm›fl ve alt›na da bu tarih yaz›lm›flt›r. Fakat kitâbe tafl›n›n, Ahmet Pafla’n›n 1128 fiaban›nda (A¤ustos 1716) flehit düflmesi üzerine kondu¤u, kitâbedeki H. 1116 tarihinden anlafl›lmaktad›r. Türk lâkab›yla ünlü olan Hac› Ahmet Pafla, Ayd›n, Adana valiliklerinde bulunmufl ve sonra Anadolu Beylerbeyi olmufl ve 24 Nisan 1716 tarihinde aç›lan ‘Nemçe (Avusturya) Seferi’nde Sadrazam fiehit Ali Pafla’n›n emrindeki ordunun sa¤ kanad›na kumanda etmifl, fakat 5 A¤ustos 1716 tarihinde yap›lan Varadin (Peterwardein) Meydan Muharebesi’nde flehit düflmüfltür. S. 1194 (fiubat 1780) tarihli bir inhaya (bir vazifeye tayin) göre, Eyüp’te Türk Ahmet Pafla Türbesi’nde, onun vakf›ndan meflrut vazife ile kandilcilik cihetinin tevcihi yap›lm›flt›r. Bu türbe bugün mevcut de¤ildir. Petervaradin’de flehid düflen Ahmet Pafla’n›n nafl› Tuna yolu ile Eyüp’e getirilerek türbesine gömülmüfl olmal›d›r. Bu nakil iflini üstlenen herhalde o¤lu Numan Bey’dir. (Evkaf Defteri No. 23899) Ahmet Pafla, 2 Ekim 1703 tarihinde Edirne’de meydana gelen Bostanc›bafl› vakas›ndan bir kaç gün sonra, Dergâh-› âli Kap›c›l›¤›ndan al›narak Çavuflbafl›l›k görevine atanm›flt›. Mart 1712’de ‹sveç Kral› Demirbafl fiarl’› memleketine yolcu etmek için Ahmet A¤a, Çavuflbafl› s›fat›yla hareket etmifl fakat, Rus çar›, 60. 000 kiflilik bu Türk askerinin yolunu kesmek istemiflti. Bunun üzerine alay k›yafetiyle Türk Ahmet A¤a, ‹stanbul’a getirtilerek kendisinden düflman›n durumu sorulmufltu. Ahmet A¤a, Rusya’n›n de¤iflmeyen tarihi emellerini flöyle dile getirmiflti: Rus çar›n›n: “Evvelden akl›m yo¤ imifl, hava yere k›rk elli bin kese akçeyi ‹stanbul kastiyle Azak ve Taygan kal’alar›na ve donanma tedarikine sarf ve telef eyledim. Me¤er canipden asan imifl, hem ‹sveç Kral›’n› geçirmem hakk›ndan gelirim ve hem Eflak ve Bu¤dan’› zaptedip asanl›kla do¤ru yoldan ‹stanbul’a yürürüm” fikrinde oldu¤unu ve zaman›nda tedbir al›nmazsa Osmanl› topraklar›n›n tehlikeye düflece¤ini söylemiflti. ‹sveç kral›n› yurduna götürme¤i baflaramad›¤›ndan Ahmet A¤a, May›s 1713’te Manisa’ya sürgün edilmiflti. Fakat, 13 Temmuz 1714 tarihinde vezaretle Adana Eyaleti Beylerbeyli¤ine atand›. Mora’n›n fethinde de bulunan Ahmet Pafla, yar›madan›n güneyindeki Minoa adas›nda Türkler’in Beneffle dedikleri Monemvasia ka- Türk Ahmet Paflazâde Numan Bey’in o¤lu Affan Bey’in flahidesi. Türk Ahmet Pafla Çeflmesi kitabesi. 1183 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar lesini 4 Eylül 1715 tarihinde fethetmiflti. Semtin ilk eseri H. 1116’da yapt›r›lan bu mektep ve çeflmedir. Bundan k›sa bir zaman sonra, H. 1118 tarihinde Pazarbafl› Camii ve H. 1126 (1714)’da Fenâyî Ali Efendi Camii ve hayat› hakk›nda hiç bir bilgimizin bulunmad›¤› ve 1133 (1720-21) tarihinde vefat eden Ömer Dede’nin türbesi yapt›r›lm›flt›r. Çeflme ve mektep, Ahmet Pafla’n›n Çavuflbafl›l›k mevkiinde bulundu¤u zaman yap›lm›flt›r. Bundan dolay›, Çavuflbafl› Mektebi ve Çeflmesi diye maruftur. Semt, hâlâ bu isimle yad edilir. Ahmet Pafla’n›n Hakimiyet-i Milliye Caddesi üzerinde bulunan Davut Pafla Camii’nin avlusunda fevkânî bir mektebi daha vard› ki bugün mevcut de¤ildir. Türk Ahmet Paflazâde Nu’man Bey’in o¤lu Affan Beyefendi 1218 (1803) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Eyüp Sultan Camii civar›nda ve Küçük Emir Efendi hazîresindedir. Kaynaklar: (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/294) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Derin, s. 80) (Ayvansarayî, Hadîkatü’l-Cevâmi 2/205-222) (F›nd›kl›l› Mehmed A¤a, Nusretname, Haz. ‹smet Parmaks›zo¤lu, s. 201, 220, 283, 287-288, 291, 297, 315, 318, 349) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 131) (Sicill-i Osmânî, 1/239) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 128) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/28) TÜRK KIZ KOLEJ‹ SOKA⁄I ÇEfiMES‹ Ç eflme, eski ad› Sürahici Soka¤› olan flimdiki Türk K›z Koleji Soka¤› ile Ma¤azac› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve ikinci soka¤›n sa¤ köflesindedir. Çeflmenin iki taraf›nda kabartma, oluklu mermer sütunlar bulunmaktad›r. Bu sütunlar› bir kornifl biribirine ba¤lam›flt›r. Haznesi y›¤ma taflt›r. XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda yap›ld›¤› san›lan bu çeflmenin kitâbesi yoktur. Çeflmenin sol taraf›nda ahflap, eli bö¤ründelerle d›fla taflmal›, bahçe taraf› dört ahflap sütun üzerine oturtulmufl harap bir konak ile sa¤ taraf›nda yine harap cumbal› ahflap bir ev bulun- 1184 maktad›r. Çeflmenin haznesi bu evlerin bahçesindedir. Fevkalâde güzel bir manzaraya sahip olan bu yap›lar Ermeni Cemaati’nden Kirkor Efendi taraf›ndan yapt›r›lm›fl ve bu s›rada da bu çeflme infla olunmufltur. Türk K›z Koleji Soka¤› üzerinde ve harap kona¤›n yan›nda yeni yap›lm›fl olan Polis Okulu Müdürlü¤ü binas› ve bunun yan›nda da Amiral Vâs›f Pafla’n›n muhteflem kona¤› bulunmaktad›r. ‹ki tarafl› mermer merdivenlerle ç›k›lan bu ahflap, cumbal›, beyaza boyal› yap› dört katl› olup devrinin en güzel örneklerinden biridir. Vâs›f Pafla bu konakta ve 1958 tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 1. Ada’da ve fiair Nâbî Efendinin yan›ndad›r. ÜÇÜNCÜ KADIN ÇEfiMES‹ Ç eflme, fieyh Camii Soka¤› ile Selman A¤a Bostan Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve Selman A¤a Bostan Soka¤›’n›n sol köflesinde idi. Büyükçe haznesinin yaln›z iki duvar› kalm›flt›r. ‹nce tu¤ladan yap›lm›flt›r. 1920 tarihlerinde harap olan çeflmenin kitâbesi, Avyansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› Tevarih adl› kitab›ndan al›nm›fl olup fludur: Cenab-› Hazret-i Sultan Ahmed Han kim odur Güzin-i Âl-i Osman iftihar-› dûde-i ecdâd fierefâbâd’e icrâ itdi ayn-› musaffadan Bu flehri k›ld› sirab ol h›div-i mekremet mu’tâd Cenab-› banu-y› ismet-saray hass›na didi Bu mevkide mu’alla çeflmesar-› pak ide icâd Veliyy-i ni’metinin böyle hayre emr-i tebfliri Üçüncü Kad›n ol hayra siriflti eyledi dilflâd ‹lâhî âb-› rûy-i saltanat hakan-› zî-flan›n Ola flehzadegâniyle hayat-› devleti müzdâd Tamam oldukda me’muren didi tarihini fiâkir Üçüncü Kad›n itdi çeflme-i mâ-i zülâl icâd 1141 (1728-29) Kitâbenin yazar› flair fiâkir, hakk›nda K›zlara¤as› Hac› Beflir A¤a Çeflmesi bahsinde bilgi verilmiflti. Bu kitâbe, bugün Mihrimah Sultan Üsküdar Çeflmeleri üstüne bir tavus kuyru¤u yap›lm›fl ve bunun iki yan›ndan, bir madalyon içinde bulunan II. Mahmut’un tu¤ras›n› ve bunun alt›ndaki alt› m›sral› kitâbeyi saran som mermerden, yaprak motifleri uzat›lm›flt›r. Al›nl›¤›n›n iki yan›na da mermerden çam kozalaklar› yerlefltirilmifltir. Bu kozalaklar›n bir örne¤ini de ‹sa A¤a Çeflmesi’nde görmekteyiz. mektebinin alt›ndaki, Mimar Sinan yap›s› çeflmenin ayna tafl› üzerinde bulunmaktad›r. 1935 tarihinde yere düflmüfl vaziyette iken, buraya konulmufltur. Üçüncü Kad›n Çeflmesi’nin yeri. Bir abide niteli¤indeki bu güzel çeflmenin iki yan yüzlerine kuzu çeflmecikleri yap›lm›flt›r. Motifli ayna tafllar› olan bu çeflmeciklerin hayvan sulama¤a yarayan yalaklar› k›r›lm›flt›r. Çeflme, yol seviyesi yükseltildi¤inden çeflmeciklerine kadar topra¤a gömülmüfltür. Arkas›nda oldukça büyük kesme tafltan yap›lm›fl haznesi vard›r. Üçüncü Kad›n’›n ismi belli de¤ildir. Üç sat›r halindeki kitâbesi fludur: Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 46) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 87) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/115) (Divan-› fiâkir, Varak 32) ÜMMÜGÜLSÜM HANIM ÇEfiMES‹ Ç eflme, Çavufldere semtinde, Çavufldere Caddesi ile Hatmi Soka¤›’n›n birleflti¤i köflededir. Karfl›s›nda, Valide-i Atik Camii bina emini Kâtip Salih Efendi’nin türbesi ve biraz gerisinde ve yol afl›r› yerde meflhur Ç›narl› Tekke bulunmaktad›r. Salih Efendi Camii bahsine bak›n›z. Çeflmenin sol karfl›s›nda ve gerisinde, Toygar Tepesi eteklerinde 1993 y›llar›na kadar Çavufldere Bostanlar› ve çiçek bahçeleri uzanmaktayd›. Sadr-› esbak ‹brahim Pafla validesi ehl-i hayr Ümmügülsüm Han›m’›n maksad› r›za idi heman Saye-i flehinflâhide bünyad eyledi bu çeflmeyi Hayr ile yâd itsünler su içüb leb-i teflnegân Deh düflüb dikkatle ben de söyledim tarihini K›ld› nâsa Ümmügülsüm âb-› hayvân› revan 1233 (1817-18) Bânisi, ‹brahim Hilmi Pafla’n›n annesidir. ‹brahim Pafla, yeniçeri a¤al›¤›ndan sadrazam olmufltur. Çok zay›f oldu¤u için ‘keçi boynuzu’ lâkab›yla an›l›rd›. Üsküdarl› bir çiçekçinin o¤ludur. Kabakç› Mustafa isyan›nda ordudaki yeniçeriler isyan edince, gizlice kaç›p Rusçuk’taki Ümmügülsüm Han›m’›n flahidesi. Çavufldere’de Ümmügülsüm Han›m Çeflmesi. Barok mimarî üslûbunda yapt›r›lan bu üç yüzlü çeflme, tamamen mermerden yap›lm›flt›r. Ayna tafl›nda oval bir motif ve bunun orta yerinde, üzerinde bir ayet yaz›l›, bir ibrik kabartmas› vard›r. Bu oval motifin üzerine bir istiridye kabu¤u flekli yap›lm›flt›r. Bir çerçeve içindeki ayna tafl›n›n iki yan›na, iki ucunda pirinç halkalar bulunan, mermer sütun kabartmalar› yerlefltirilmifltir. ‹stiridye kabartmas›n›n üzerinde, gayet güzel bir yaz› ile yaz›lm›fl Hattat Memizâde’nin bir ayet-i kerime hatt› vard›r. Bir silmenin üzerine yerlefltirilen al›nl›¤›n›n en 1185 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Ümmügülsüm Sultan Çeflmesi. Ümmügülsüm Sultan Çeflmesi kitabesi. Alemdar Mustafa Pafla’n›n yan›na gitmiflti. Bunun üzerine 14 Kas›m 1806’da getirildi¤i sadaretten 18 Haziran 1807’de uzaklaflt›r›lm›flt›. Sonradan bir çok valiliklerde bulunmufl ve ‹stanköy Adas› muhaf›z› iken orada vefat etmifltir. Kendisi, 1747 tarihinde Üsküdar’da Valide-i Atik Camii civar›nda, Kas›m A¤a Mahallesi’nde dünyaya gelmifltir. Ayd›n fikirli, ileriyi görür, cömert, hofl sohbet bir vezirdi. Islahat taraftar› olup yeniçerileri hiç sevmezdi. Gerek ‹stanköy Adas›’nda ve gerekse Rodos Adas›’nda tafl› mevcut de¤ildir. Buna karfl›l›k Üsküdar’da, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 7. Ada’daki aile sofas›na kallavîli bir bafl flâhidesi dikilmifltir. “Sadr-› esbak ‹brahim Hilmi Pafla” yaz›s› alt›na 1240 gurre-i Ra. (24 Ekim 1824) rakam› ilâve edilmifltir. Sicill-i Osmânî yazar› ise, Zilkade 1240 tarihinde vefat etti¤ini belirtmifltir. Sofa, Miskinler Tekkesi Çeflmesi karfl›s›nda ve mezarl›k duvar›n›n 7-8 ad›m ilerisindedir. Annesinin flâhidesi kâse içinde meyve kabartmal› olup üzerine “Sadr-› esbak ‹brahim Hilmi Pafla Validesi Ümmügülsüm Han›m 1238 (1822)” diye yaz›lm›flt›r. Haziran 1990 tarihinde yol geniflletilirken çeflme sökülmüfl ve Salih Efendi Camii Türbesi yan›na yeniden monte edilmifltir. Bu s›rada, bostanlar›n üst taraf›ndaki Yeni Zenciler Yolu’da aç›lm›flt›r. Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 1/154) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 12/154) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 28) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 88) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/412) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/117) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 148) ÜMMÜGÜLSÜM SULTAN ÇEfiMES‹ Ç eflme Rum Mehmet Pafla Mahallesi’nde, eski ad› Medrese Soka¤› olan Eflref Saat Soka¤› ile Çeflme-i Cedit Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve ikinci soka¤›n sol köflesindedir. Ön taraf›nda Rum Mehmet Pafla Camii ve bugün mevcut olmayan medresesi vard›. Çeflmenin arkas›nda ise 1591 tarihinde vefat eden fiair fiem’i fiem’ullah Efendi’nin türbesi bulunmaktad›r. Türbe bahsine bak›n›z. 1186 Kesme tafltan yapt›r›lan çeflmenin ayna tafl› yok olmufltur. Bunun üzerinde, k›r›larak üç parça olmufl ve yedi sat›r halinde haz›rlanm›fl ondört m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: Hazret-i Sultan Ahmed Han-› ‹skender zafer Padiflah-› bahr ü ber dâdâr-› iklîm-i sehâ Adl ü insâf ü mürüvvet-cûd ü lutf ü merhamet Zât›na hasisedir bâ-avn ü te’yid-i Hudâ Üsküdar’› âb-› rûh-efzâ ile ihyâ idüb Eyledi sükkân›n› müsta¤rak-› bahr-i atâ Bu mahalli duhter-i sa’d-ahter-i zî-flân›na K›ld› tâ’yîn ol meh-i rahflende-i evc-î alâ Namdafl-› Ümmügülsüm nûr-› çeflm-i z›ll-i Hakk Hazret-i Sultan-› vâlâflan-› ismet-imtina Bu mu’allâ çeflmesâr› yapd›rub ihlâsile K›ld› atflandan devâm-› ömrüne celb-i du’â fiâkirâ didim sitâyifl birle târîhin an›n Akd› iç bu çeflmeden mâ-i hayât-› cân-fezâ 1141 Kitâbenin 1. ve 10. m›sralar›n›n sonu, 12. m›sran›n yar›s›, 13. m›sran›n bafl taraf›, 14. m›sran›n sonu k›r›kt›r. Eksik olan k›s›mlar Merhum Mehmet Raif Bey’in Mir’at-i ‹stanbul adl› eserinden al›nm›flt›r. 1728 tarihinde yapt›r›lan bu çeflmenin kitâbesi fiair fiâkir Efendi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi için K›zlar A¤as› Hac› Beflir A¤a Çeflmesi bahsine bak›n›z. Çeflmenin bânisi Ümmügülsüm Sultan III. Ahmet’in k›z›d›r. 11 fiubat 1708’de ikiz olarak Üsküdar Çeflmeleri do¤mufl, 6 Ocak 1724’te ve 15-16 yafllar›nda oldu¤u halde Nevflehirli Ali Pafla ile evlendirilmifltir. 1145 (1732) tarihinde, kocas›ndan bir buçuk sene sonra, 24 yafl›nda oldu¤u halde vefat etmifl ve ‹stanbul Yeni Cami hazîresine gömülmüfltür. Kabir tafl›nda daima ibadet etti¤i ve ölüm gününün kendisine malum oldu¤u yaz›l›d›r. Tarih m›sra› fludur: ‹lâhî Adn’i menzil eyliye Sultan Ümmügülsüm 1145 Küçük o¤lu Mustafa Bey de 1138 (1725)’te vefat ederek buraya gömülmüfltür. Kabri küçüktür. Ali Pafla, meflhur Damat ‹brahim Pafla’n›n kardeflidir. Patrona ‹syan› s›ras›nda, Rebiyülevvel 1143 (Ekim 1730)’da Anadolu’ya sürülmüfl ve orada vefat etmifltir. Ümmügülsüm Sultan’dan olan o¤lullar›ndan Haf›z Mehmet Bey 1177 (1763-64)’te vefat ederek Üsküdar’da Hüdâyî Tekkesi hazîresine gömüldü. Di¤er o¤lu Kap›c›bafl› Hac› Mustafa Bey ise 1194 (1780)’de vefat ederek Üsküdar’da Miskinler Tekkesi civar›na defnedildi. Bir o¤lu dahi Hulusi Bey’dir ki o¤lu Ali Bey Enderun-› Hümâyun’dan yetiflmifltir. 1221 (1806)’da vefat ederek Üsküdar’da Ayr›l›k Çeflmesi yan›ndaki mezarl›¤a gömüldü. Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 1/21, 37 ve 3/533 Ümmügülsüm Sultan, Zeynep Sultan ve Ali Pafla Genç) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 286) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/394) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 54) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 59) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/480) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 205-207) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 85) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/116) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 87) (Divan-› fiâkir Varak 34) mua-y› Tevarih adl› eserinde, 1141 (1728-29) tarihli, “Tarih-i çeflme-i Üsküdar” bafll›¤› alt›nda bu çeflmenin kitâbesini yazm›flt›r. Fakat, yerini ve yapt›ran kiflinin ad› belirtmemifltir. Bu eserde dört m›sral› kitâbesi fludur: Atflana sebîl oldu bu ser-çeflme-i Kevser Cûfl eyledi bir gonca lebin flevkine amma Vacid gelüb itmam›na dâl oldu bu tarih Gel rûh-› Hüseyin aflk›na Zemzem içelim mâ 1141 Bu tarih, Üsküdar Çeflmesi’nin tamirine ait olmal›d›r. Bu çeflmenin bugünkü ‹skele Meydan›’nda oldu¤u san›lmaktad›r. Evliya Çelebi, ‘‹stanbul cevelânlar›’na 1630 tarihlerinde bafllad›¤›na göre, çeflme en geç 1600 tarihlerinde, yapt›r›lm›fl olabilir. Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/175) (Mecmua-y› Tevarih, s. 61.) VAL‹DE KETHÜDASI ÇEfiMES‹ B ülbüldere semtinde ve Selânikliler Soka¤› ile Tekkeiçi Soka¤› (eski Tutkalc› Bay›r›)’n›n birleflti¤i yerde ve Tekkeiçi Soka¤›’n›n sol köflesindedir. Karfl›s›nda Selânikliler Me- ÜSKÜDAR ÇEfiMES‹ B u çeflmenin yeri, bânisi ve yap›ld›¤› tarih belli de¤ildir. Evliya Çelebi, meflhur seyehatnamesinde: “Üsküdar Çeflmesi, çok de¤erli, büyük bir hay›rd›r” diye bu çeflmeden bahseder fakat yeri ve yap›l›fl tarihi hakk›nda bir aç›klamada bulunmaz. Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi de, Mec- Valide Kethüdas› Çeflmesi. 1187 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Valide Kethüdas› Çeflmesi’nin kitabesi. Kitabe bugün Topkap› Saray›’n›n ikinci avlusunda ve mutfaklar bölümünün önündedir. Kethüda Mehmet Pafla’n›n flahidesi. zarl›¤›, Feyziye Camii ve Asadar Baba’n›n aç›k türbesi bulunmaktad›r. Yeri için Hammal Mehmet A¤a Mescidi ile Feyziye Camii bahislerine bak›n›z. Çeflme, klâsik Türk çeflme mimarîsi üslûbunde yap›lm›fl olup kesme tafltand›r. Haznesi küçüktür. Suyu Bülbülderesi’nden temin edilirdi. Kafl kemeri üzerindeki kitâbesi bugün Topkap› Saray›’n›n ikinci avlusunda ve mutfaklar bölümündedir. Çeflme üzerindeki yeri hâlâ bofltur. Mehmet Raif Bey’in, Mir’at-i ‹stanbul adl› eserine de kaydetti¤i kitâbesi fludur: Kethüda-y› Valide Sultan kim ol Mefharü’l-akran memduhü’l-hisâl Üsküdar’› eyledi fladab-› dil Çeflmesâr ile idüb sirab-› hâl Bu mahall âba katî muhtac idi K›ld› irva vire ecrin Lâyezâl Didi tarihin Zamîrî nûfl iden Akd› gel manend-i Kevser bu zülâl 1112 (1700) Çeflme eskiden camiin önünde iken 1300 (1883) tarihinde flimdiki yerine, eski ad› Tutkalc› Bay›r› olan bugünkü Tekkeiçi Soka¤›’n›n sol köflesine nakledilmifl olup suyu daima akard›. Kitâbede Valide Kethüdas›’n›n ad› yaz›l› de¤ildir. Fakat, çeflmenin yap›ld›¤› s›rada Valide Sultan olan, II. Mustafa ile III. Ahmet’in anneleri ve Üsküdar Yeni Cami bâniyesi Rabia Gülnufl Emetullah Sultan’d›r ki onun da 20 y›ll›k kethüdas› meflhur Arapkirli el-hac Mehmet Pafla’d›r. Çeflmeyi a¤al›¤› s›ras›nda yapt›rm›flt›r. Kürt Mehmet Pafla veya Kara Kethüda lâkaplar›yla da an›lan Mehmet Pafla’n›n bu çeflme civar›nda fieyh Camii ile Yeflilbafl Tür1188 be aras›nda uzanan ve bugün de hâlâ bostan olarak kullan›lan bir bostan› vard›. Mehmet Pafla, Eski Saray’a girip Kilercibafl› olmufl ve II. Süleyman’›n (1687-1691) tahta geçmesi üzerine de saraydan ayr›larak Padiflah’›n annesi Saliha Dilaflub Valide Sultan’a kethüda olmufltur. Onun 1689’daki vefat› üzerine de defterdar vekili ve darphane emini olmufltur. II. Mustafa (1693-1703)’n›n padiflah olmas› üzerine padiflah›n annesi Gülnufl Sultan’a kethüda olmufl ve bu görevinde 20 sene kalm›flt›r. 1127 Rebiyülâhir (Nisan 1715)’te vezaret rütbesi verilerek pafla olmufl ve ‹stanbul kaymakaml›¤› görevine getirilmifltir. Bundan sonra da bir tak›m vazifelerde bulunan Mehmet Pafla, 90 yafllar›nda oldu¤u halde, Süleymaniye’deki kona¤›nda vefat ederek yap›m›na eme¤i geçti¤i, Üsküdar Yeni Cami hazîresine gömülmüfltür. Ak›ll›, temkinli, dini bütün, iyi bir kimse idi. 1135 (1723)’te vefat etti. Mehmet Pafla’n›n bu çeflmesinden baflka, Galata’da bugün yerinde H›rdavatç›lar Çars›s› bulunan Gülnufl Sultan Camii karfl›s›nda bir Darü’l-hadisi vard›r ki bir zamanlar Galata Mahkemesi olmufl ve flimdi de cami olarak ibadete aç›lm›flt›r. Pafla’n›n bir de Ortaköy’de yal›s› vard›. Mehmet Kethüda’n›n, M›s›r Kahire’de bir sebili vard›r. Kendisi, 1128 cemaziyelevvelde (Nisan 1716) fleyhu’l-harem olmufl ve deniz yolu ile M›s›r’a gitti¤i zaman yapt›rm›flt›r. Babu’l-vezir Caddesi üzerindeki sebilin kitâbesi on m›sra olup tarih beyti fludur: Geldi hâtiften ana tarih-i zîba Hamdiyâ Ayn-› Zemzem’dir sebîlin flevki inflad eyledi. 1128 Üsküdar Çeflmeleri Kitâbe yazar› Üsküdarl› Zamîrî Mustafa Efendi, Divan-› Hümâyun kâtiplerinden olup sonra tezkereci oldu. “Kadri yüce bir mert” flair idi. Ölüm tarihi belli de¤ildir. Sicill-i Osmânî yazar› H. 1105’te vefat etti¤ini söylemesi bir yanl›fll›k eseridir. Çünkü, Üsküdar’da 1117 (1705)’te yap›lan Sadrazam Hasan Pafla Çeflmesi’nin kitâbesi de Zamîrî taraf›ndan söylenmifltir. Kabri Karacaahmet Mezarl›¤›’ndad›r. Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 87) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/286, 288, 290) (Sicill-i Osmânî, 1/64, 3/237 ve 4/219) (‹. Parmaks›zo¤lu, Nusretname, 2/453 Mehmet A¤a Kürt md.) (Sâlim Tezkiresi, ‹stanbul 1315, ‹kdam Matbaas›, s. 34) (Gezi Notu) (Hadîka, 2/34 Galata Yeni Cami bahsi) (Vâs›f Hiç, Bülbülderesi, ‹stanbul Ans. 6/3170) (Akkufl, Kahire’de Osmanl› Dönemi Eserlerde Türkçe Manzum kitâbeler, Vak›flar Der. Say›: 22/391) VAL‹DE SULTAN ÇEfiMES‹ Ç eflme, ‹mam Nas›r Soka¤› üzerinde ve bu soka¤›n dirsek yapt›¤› köflededir. Sol taraf›nda Yeni Cami’nin avlusuna aç›lan kap›s›, sa¤ taraf›nda ise, 998 (1589-90) tarihinde yapt›r›lan Geredeli Camii’nin arsas› bulunmaktad›r. Bu cami bahsine bak›n›z. çat›s› vaktiyle kiremitle örtülmüfltü. fiimdi çimento ile s›vanm›flt›r. Bu sade, fakat ihtiflaml› çeflmenin kemeri üzerinde befl sat›r halinde on m›sral› flu kitâbe bulunmaktad›r: Çeflmesâr-› din ü devlet âb-› rûy-i saltanat Mâder-i zîflân-› Sultan Ahmed cem âsitân Fî-sebîlillâh bünyâd eyleyüb bu çeflmeyi Oldu atflana zülâl-i lûtf ile rahat-resân Cûybâr-› Kevser’in güya aya¤›d›r bu âb Üsküdar’› eyledi pür-feyz-i mânend-i cinân Teflnegân oldukça pür-sâz-› sebû-y› ârzû Sâhibu’l hayr›n du’âs›yla olur ratbu’l-lisân H›zr-› ferrûh-dem görünce Ta’ibâ tarihini Didi dil-cû çeflme-i âb-› hayât oldu revân 1122 (1710) Çeflme Yeni Cami’den bir sene sonra yap›lm›flt›r. Bânisi Gülnufl Emetullah Valide Sultan’d›r. Yeni Valide Camii bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 70) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/302) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/122) (Kâz›m Çeçen, Üsküdar Sular›, s. 72.) Mermer çeflme yüzünün iki yan› kesme tafl olup arkas›nda büyük bir haznesi vard›r. Tonoz YEN‹ÇEfiME Ç eflme, Ahmediye Meydan›’n›n ortas›nda bulunan Darü’s-saâde A¤as› Mehmet A¤a Camii’nin önünde idi. Yeniçeflme Camii bahsine bak›n›z. Ayvansarayl› Hüseyin Efendi, Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde, Yeniçeflme bafll›¤› alt›nda flunlar› yazmaktad›r: “Üç taraf›nda üç musluk içinde tak-› bâlâs›nda olan tarihtir. Bânisi Darü’s-saâde A¤as› Mehmet A¤a’n›n hayrat›d›r: Sâhibu’l-hayrat Mehemmed A¤a Bende-i an fleh vâlâ himmet Kerd in çeflme-i âli bünyad fiud revan zülâl-i rahmet Güft-i Asarî dagi tarih Çeflmeha-i nûr-› ayn-› rahmet 990 (1582) Valide Sultan Çeflmesi. 1189 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar fiair Asarî için Karacaahmet Türbesi bahsine bak›n›z. Bu meydan çeflmesi, zamanla harap olmufl ve 1141 (1728-29) tarihinde Darü’s-saâde A¤as› Beflir A¤a taraf›ndan tamir edilmifltir. Bu onar›mdan sonra çeflme Yeniçeflme, yan›ndaki Mehmet A¤a Camii de Yeniçeflme Camii ad›n› alm›fl ve bu 1960 tarihlerine kadar devam etmifltir. 1935 tarihinde meydan›n tanzimi s›ras›nda cami ve mezarl›¤› kald›r›lm›flt›r. Camiin civar›nda, üç tekke ve Hüdâyî Âsitânesi fleyhlerinden Devatç›zâde Mehmet Efendi’nin bir camii vard›. Ahmediye Meydan›, yüz y›llar boyunca Üsküdar’›n en maruf ve mamur bir semti idi. Ahmediye Çarfl›s›nda bazac›lar, muhallebiciler, kaymakç›lar ve aktar dükkânlar› ile befl adet büyük ve mükemmel k›raathane vard›. tarihlerinde açt›¤› ünlü kahvesi de bu civarda, Ahmediye’de idi. Ayr›ca K›zlara¤as›’nda Dutlukahve diye bilinen bir horozcu kahvesi vard›. Bir horozcu kahvesi de fieyh Camii’nde idi. Burada, kahvenin bahçesinde horoz dö¤üfltürülürdü. Dutlukahve sonradan kuflçular›n kahvesi olmufltu. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 66) (Hadîkatü’l-Cevâmi, 2/205, 209) (E. Koçu, Ahmediye, ‹stanbul Ans. 1/377) (Sadri Sema, Eski ‹stanbul’dan Hat›ralar, s. 74) KRONOLOJ‹K D‹Z‹NE GÖRE ÜSKÜDAR ÇEfiMELER‹ Çeflmenin Ad› Yap›l›fl› Hali Fatih Sultan Mehmet 860 (1455) Mamur 1900 tarihlerinde çekilen Manzara-i Evkaf-› Hümâyun Kartpostal›’nda bu çeflmenin resmi görülmektedir. Buna göre çeflme, bir meydan çeflmesi olup dört yüzlüdür. Demek ki üç yüzünde lüle varm›fl. Selman A¤a-Horhor 912 (1506) Mamur Rüstem Pafla 952 (1545) Y›k›ld› Mihrimah Sultan 955 (1548) Mamur Çok güzel bir görünümü olan çeflme, muntazam kesme tafltan yap›lm›fl olup Mahmut Pafla Camii kap›s› önündeki çeflmenin bir benzeri fakat daha al›ml›s›d›r. Alemli beflik çat›s› dört yüzlü olup tafl kaplanm›flt›r. Cephe köfleleri dört köfle sütun kabartmal›d›r. Kemerleri dilimli ve sivridir. Do¤anc› Hasan Pafla 966 (1558) Y›k›ld› Ahmet Çelebi 975 (1567) Y›k›ld› Sadrazam Sinan Pafla 983 (1575) Mamur ‹brahim A¤a Menzil 988 (1580) Mamur Sadri Sema, hat›ralar›nda; “Üsküdar’›n geceli gündüzlü aç›k ve ifllek bir çarfl›s› vard›. Vapur iskelesinden Yeniçeflme’ye kadar uzanan, oradan iki kola ayr›larak bir yandan Ahmediye, Kefçedede yoluyla Paflakap›s›’na, bir yandan Tabutçular içi, K›zlara¤as› yoluyla Toptafl›’na kadar uzanan bu çarfl›ya Üsküdarl›lar Çarfl›boyu ad›n› vermifllerdi. Burada gece gündüz ses kesilmez, kalabal›k eksilmez, al›fl verifl durmazd›. O tarihlerde ‹stanbul’un belki hiç bir semtinde böyle canl›, gürültülü ve alabildi¤ine uzan›p bitmeyen bir çarfl›s› daha yok gibiydi. Yeni Çeflme 990 (1582) Y›k›ld› Nurbânu Valide Sultan 991 (1583) Mamur Elhac K›zlar A¤as› Mehmet A¤a 995 (1587) Mamur El-hac K›zlar A¤as› Mehmet A¤a 998 (1590) Mamur Ayfle Sultan l007 (1598) Mamur Hasan Çavufl 1007 (1598) Mamur Üsküdar l009 (1600) Bulgurlu Köyü (Teberdar Mehmet A¤a) 1009 (1600) Mamur El-hac K›zlara¤as› Mehmet A¤a Camii ve Çeflmesi bahislerine bak›n›z. Yeniçeflme’de bir mescit, önünde ortada bir çeflme, daha afla¤›da iki tarafl› dükkânlar” bulunuyordu diye yazmaktad›r. Üsküdar’› çok iyi bilen Vâs›f Hoca’n›n 1900 1190 Y›k›ld› Üsküdar Çeflmeleri Ayr›l›k Çeflmesi (Ahmet A¤a) 1009 (1600) Mamur Aziz Mahmud Hüdâyî Efendi 1019 (1610) Mamur Aziz Mahmud Hüdâyî Efendi 1019 (1610) Y›k›ld› Sultan I. Ahmet 1023 (1614) Y›k›ld› Sultan I. Ahmet 1024 (1615) Y›k›ld› Sadrazam Halil 1026 (1617) Mamur Babü’s-saade A¤as› ‹smail A¤a 1026 (1617) Mamur Kara Mustafa Pafla 1040 (1630) Y›k›ld› Mahpeyker Kösem Valide Sultan 1052 (1642) Mamur Valide Kethüdas› Arslan A¤a 1056 (1646) Mamur Ayfle ve Ümmühani Hatun 1060 (1650) Mamur fieyh Camii 1061 (1651) Mamur Müsahip Ali A¤a 1064 (1653) Mamur Müsahip Mustafa Pafla 1094 (1683) Y›k›ld› Sultan IV. Mehmet (Küçük Çaml›ca) 1064 (1653) Mamur fiehit Süleyman Pafla 1098 (1687) Y›k›ld› Valide Kethüdas› 1112 (1700) Mamur Sultün IV. Mehmet (Büyük Çaml›ca) 1071 (1660) Mamur ‹zmirli Ali Pafla 1114 (1702) Mamur Abbas A¤a 1080 (1669) Mamur Kas›m A¤a 1115 (1703) Mamur Abbas A¤a 1080 (1669) Mamur ‹smail A¤a 1115 (1703) Mamur Nâlî Mehmet Efendi 1086 (1675) Mamur Türk Ahmet Pafla 1116 (1704) Mamur fieyh Selâmi Ali Efendi 1088 (1677) Mamur Sadrazam Damat Hasan Pafla 1117 (1705) Mamur Kap›a¤as› Yakup A¤a 1089 (1678) Mamur Haseki ‹smail A¤a 1118 (1706) Y›k›ld› Mihrimah Sultan 1092 (1680) Mamur 1092 (1680) Mamur Mutbak Emini Hac› Halil Efendi 1119 (1707) Mamur Tunusba¤› Menzil Silâhtar Mustafa A¤a Meydan 1094 (1683) Mamur Gülnufl Emetullah Valide Sultan 1121 (1709) Mamur Eski ‹stanbul’da bir çeflme ve sakalar. 1191 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Küçüksu Çeflmesi ve Namazgâh›. 1192 Hatice Sultan 1141 (1728) Y›k›ld› fiehzade Numan 1141 (1728) Mamur Ümmü Bayezid (Mihriflah Kad›n) 1141 (1728) Mamur fiehzade Bayezid 1141 (1728) Y›k›ld› fiehzade Süleyman 1141 (1728) Y›k›ld› fiehzade Süleyman 1141 (1728) Mamur fiehzade Mehmet 1141 (1728) Y›k›ld› fiehzade Abdülhamit 1141 (1728) Y›k›ld› Sultan III. Ahmet 1122 (1710) Mamur fiehzade Abdülhamit 1141 (1728) Y›k›ld› Ahmediye 1134 (1721) Mamur fiehzade Mustafa 1141 (1728) Mamur ‹bnülemin Ahmet A¤a 1134 (1721) Mamur fiehzade Seyfeddin 1141 (1728) Mamur Bostanc›bafl› ‹brahim A¤a 1135 (1722) Mamur fiehzade Seyfeddin 1141 (1728) Mamur Kethüda Mehmet A¤a (Pafla) 1136 (1723) Mamur Üçüncü Kad›n 1141 (1728) Y›k›ld› Baflkad›n Meydan 1141 (1728) Mamur fiehzade Sultan Mehmet Validesi 1141 (1728) Y›k›ld› Tophanelio¤lu Meydan 1140 (1727) Mamur Tophanelio¤lu 1140 (1727) Y›k›ld› Sultan III. Ahmet Meydan 1141 (1728) Mamur K›zlara¤as› Hac› Beflir A¤a 1141 (1728) Y›k›ld› Nevflehirli ‹brahim Pafla 1141 (1728) Y›k›ld› Beflir A¤a 1141 (1728) Y›k›ld› Sadrazam ‹brahim Pafla 1141 (1728) Y›k›ld› Mutbak Emini Hac› Halil Efendi 1141 (1728) Mamur Sadrazam ‹brahim Pafla 1141 (1728) Y›k›ld› 1141 (1728) Mamur Mutbak Emini Hac› Halil Efendi 1141 (1728) Mamur Sadrazam ‹brahim Pafla Sadrazam ‹brahim Pafla 1141 (1728) Harabe Mutbak Emini Hac› Halil Efendi 1142 (1729) Mamur Fatma Sultan 1141 (1728) Y›k›ld› 1141 (1728) Mamur Mehmet Kethüda (Divitçiler) 1142 (1729) Y›k›ld› Genç Mehmet Pafla Atike Sultan 1141 (1728) Y›k›ld› Kaptan Mustafa Pafla 1142 (1729) Mamur Ümmügülsüm Sultan 1141 (1728) Mamur fiüca Ahmet Pafla 1151 (1738) Y›k›ld› Esma Sultan 1141 (1728) Y›k›ld› Sadeddin Efendi 1154 (1741) Mamur Üsküdar Çeflmeleri Silâhtar Süleyman A¤a 1165 (1725) Y›k›ld› Ümmügülsüm Han›m 1233 (1817) Mamur Sultan III. Osman 1169 (1755) Y›k›ld› Haf›z ‹sa A¤a 1240 (1824) Mamur Ayazma III. Mustafa 1174 (1760) Mamur ‹hsaniye 1240 (1824) Mamur Sultan III. Mustafa 1174 (1760) Y›k›ld› Mehmet Tahir Efendi 1242 (1826) Mamur Hatice Sultan 1178 (1764) Mamur Mehmet Tahir Efendi 1242 (1826) Harap Hatice Sultan 1178 (1764) Y›k›ld› Hac› Hasan A¤a 1244 (1828) Y›k›ld› Abdülaziz Efendi 1179 (1765) Y›k›ld› Sultan II. Mahmut 1248 (1832) Mamur Parizâde Osman Sahip Efendi 1181 (1767) Y›k›ld› Sultan II. Mahmut 1248 (1832) Harap Sultan II. Mahmut 1248 (1832) Y›k›ld› Saraclar 1190 (1776) Y›k›ld› 1193 (1779) Mamur Abdülmecit Han (Halit A¤a) 1255 (1839) Y›k›ld› Kâtip Mustafa Efendi Sineperver Valide Sultan 1194 (1780) Mamur Abdülmecit Han Meydan 1257 (1841) Mamur Mihriflah Valide Sultan 1206 (1791) Mamur Taz›c›lar Oca¤› 1259 (1843) Mamur Mihriflah Valide Sultan 1206 (1791) Mamur Kaymakam Emin Bey 1271 (1854-5) Mamur Hüsameddin A¤a 1206 (1791) Y›k›ld› Mütevelli 1271 (1854-5) Mamur Meryem Kad›n 1208 (1793) Mamur Fethi Ahmet Pafla 1272 (1855) Y›k›ld› Ladikli Ahmet A¤a 1208 (1793) Mamur Ömer Bey 1275 (1858) Mamur Ayfle Hatun 1209 (1794) Mamur Menzil 1284 (1867) Mamur Benlizâde Ahmet Reflit Efendi 1215 (1800) Mamur Tiryal Han›m 1288 (1871) Mamur 1291 (1874) Mamur Sultan III. Selim veya Tekke 1217 (1802) Mamur Hüseyin Avni Pafla (Paflaliman›) Daya Kad›n 1220 (1805) Mamur T›fl›gül Han›m 1223 (1808) Mamur Haf›z ‹sa A¤a 1226 (1811) Mamur ‹smet Bey 1227 (1812) Mamur Haf›z ‹sa A¤a 1228 (1819) Mamur fierefâbâd veya Sultan II. Mahmut 1229 (1814) Y›k›ld› Haminnine Çeflmesi’nin aç›l›fl›. 1193 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Demirci Baba 1305 (1887) Mamur Bostanc›bafl› 1722 Y›k›ld› Cevher A¤a 1315 (1897) Mamur Pirinçci - Mamur Mahbub A¤a 1321 (1903) Mamur ‹nadiye - Mamur Hac› Mehmet Naki (Hac› R›za Efendi) 1321 (1903) Mamur fieyhülislâm Mirzazâde 1731 Mamur ‹nadiye Tekkesi 1733 Harap Hasip Pafla-Zeki Bey 1323 (1905) Mamur Tekke Kap›s› 1762 Mamur Ahmet fiakir Efendi 1325 (1907) Mamur Y›k›ld› 1331 (1915) Mamur fieyhülislâm Mirzazâde Mehmet Said 1740 Mülâz›m fiehit Hakk› Efendi Mamur 1333 (1915) Mamur fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi 1812 K›s›kl› Kassam 1342 (1923) Mamur Selimiye 1807 Mamur Hac› Mehmet Efendi 1347 (1928) Mamur Silâhflor fiakir Bey 1824 Mamur Surp Garebet Ermeni Kilisesi 1844 Mamur Yap›l›fl Tarihi Belli Olmayan Çeflmeler: 1194 Çeflmenin Ad› Takribi Hali Duduo¤lu - Harabe Tafll› - Y›k›ld› fiehitler 1852 Mamur Devecio¤lu - Y›k›ld› Hasan Bey - Harap Safiye Sultan - Y›k›ld› Selâms›z Mezarl›¤› - Harap Kale - Y›k›ld› Ahmet Efendi 1865 Y›k›ld› Halife - Y›k›ld› Han›m Nine 1930 Mamur Silâhtar A¤a 1640 Harap Feyzullah Efendi - Y›k›ld› Üsküdar Vak›f Sular› Üsküdar Vak›f Sular› ARSLAN A⁄A SUYU 1 056 (1646) tarihinde Sultantepe’de kendi ve efli Ayfle Hatun çeflmeleri için Ba¤larbafl› Mevkiindeki ‹cadiye Tepesi’nden getirilmiflti. Ayfle Hatun Çeflmesi arkas›ndaki Abdi Çelebi Camii de bu sudan istifade ederdi. Su, ‹cadiye Tepesi’nden galeri içinde akarak Bülbüldere-Ba¤larbafl› ana yolunu takiben ve Özbekler Tekkesi’nin arka taraf›ndan ve burada künk içinde akarak Selvilik Caddesi’nden geçer ve kendi çeflmesine gelirdi. Özbekler Tekkesi semahanesi arkas›ndaki meyilli arazide kesme tafltan yap›lm›fl bir hazne vard›r. AYAZMA CAM‹‹ SUYU B u suyun kayna¤› Ba¤larbafl› mevkiindeki Çiftlik Gazinosu (bugün M. Ü. ‹lâhiyat Fakültesi binalar›n›n oldu¤u yer) civar›ndad›r. Buradan Nuhkuyusu Caddesi, Tunusba¤› ve Do¤anc›lar yolu ile gelen su 1760 tarihinde yap›lm›fl olan Ayazma Camii, Çeflmesi ve hamam›ndan akard›. Caminin oldu¤u yerin civar›nda Ayazma Saray› bulundu¤una göre su daha önceki bir dönemde getirilmifl ve 1760 tarihlerinde de Sultan III. Mustafa (1757-1774) taraf›ndan ›slah Arslan A¤a Suyu Maksemi’nden geriye kalan. Günlük su çekeri 120 metre küp olan bu suyun bir k›sm› sonradan Mihrimah Camii ve flad›rvan›na verilmifltir. Mihrimah Sultan Suyu bahsine bak›n›z. Arslan A¤a ve han›m› fieyh Camii hazîresinde gömülüdür. Bu cami bahsine bak›n›z. AT‹K VAL‹DE SUYU (NURBÂNU SULTAN SUYU) Bu su için Valide-i Atik Maksemi bahsine bak›n›z. 1197 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Ç‹N‹L‹ SUYU edilmifltir. Bu onar›mdan sonra su, Sultan Mustafa Suyu ismini alm›flt›r. Su yolu zamanla harab oldu¤undan Atik Valide suyuna kat›lm›flt›r. BEYL‹K ÇEfiME SUYU S elimiye’de, Selimiye ‹skele Caddesi ile Çeflme-i Kebir Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde bulunan ve 1257 (1841) tarihinde Sultan Abdülmecit taraf›ndan yapt›r›lan büyük çeflme için temin edilmifltir. Su, çeflmenin karfl›s›ndaki yamaçta ve bir evin bahçesindeki p›nardan ç›kard›. Kuyu fleklindeki bu p›nar›n üzerine tonoz çat›l› küçük bir maksem yap›lm›flt›r. ÇINAR SUYU Ç ›nar Yokuflu, Selâmi Ali Efendi Caddesi’nin eski ad›d›r. Selâmet Yokuflu ismiyle de bilinen yol, ad›n› fieyh Selâmi Ali Efendi’den alm›flt›r. n yedinci as›r ortas›nda Kösem Mahpeyker Sultan taraf›ndan Çinili Cami, Çinili Hamam, çeflme ve sebili için getirtilmifltir. Afla¤›daki sat›rlar merhum Nâz›m Nirven Bey’in bir yaz›s›ndan al›nm›flt›r: “Çinili suyunun kaynaklar›, zengin bir su yata¤› olan Çaml›ca ve Çakal Da¤› civar›ndad›r. Büyük Çaml›ca’n›n do¤u s›rtlar›ndaki vadilerden toplanan sular›n yolu, Tantavi Çiftli¤i’nin kuzeyindeki dereyi takiple ve buradan katma sular alarak çiftlik havuzunun yan›ndan Alemda¤› yoluna ç›kar, yolun karfl› taraf›na geçerek Kavak Bay›r›’na gelir. Civardaki köflklerin ba¤lar›ndan inerek, Toygar Çeflmesi’nin alt taraf›ndan Libade’ye gelir. Su mecras› bu seyri esnas›nda da ba¤lardan katma su al›r. Burada su yoluna Büyük Çaml›ca’dan ve Küçük Çaml›ca’dan, Serasker R›za Pafla arazisinden de su kat›l›r. Su yolu Libade’den sonra Merdivenköyü Caddesi’nin kenar›n› takip ile Çatal Maslak’a gelir. Burada mecra civardan da katmalar alarak Küçük Çaml›ca yoluna iner (fiekerci Masla¤› Soka¤›). Bu cadde üzerinde Matbah Emini Hac› Halil Efendi’nin 1119 (1707) ve 1141 (1728) tarihli iki çeflmesi bulundu¤u gibi Kuflo¤lu Yokuflu’nun üst bafl›ndaki meydanda son tarihli bir çeflmesi daha vard›r. Su, bu çeflmeler için getirilmifltir. Semerci Ba¤›’ndan ve Ömer Efendi (fieyhülislâm Bodrumî) korular›ndan tekrar katmalar alarak F›st›kdibi’ne gelir. Niflantafl›’n›n bulundu¤u tarladan, hassa müfliri Rauf Pafla, Altunizâde Necip Bey arazisinden ve sonra da M›s›rl› Faz›l Pafla’n›n ba¤çesinden geçerek Sultan Saray› Ba¤çesine (Refia Sultan Saray›-Küçük Çaml›ca Caddesi) gelir. Bu cadde üzerinde 1088 (1677) tarihinde fieyh Selâmi Ali Efendi taraf›ndan yapt›r›lan bir çeflme ve yan tarafta da bir tekke ile bir hamam› oldu¤una göre caddeden daha evvel de bir vak›f suyunun geçti¤i anlafl›lmaktad›r. Bu eski suyun Halil Efendi taraf›ndan onar›ld›¤› da düflünülebilir. Buradan da S›rkâtibi Ba¤›’ndan ve Çiftlik Gazinosu kap›s› alt›ndan Ba¤larbafl› Caddesi’ne (Nuhkuyusu Caddesi) ç›kar. Yenimahalle’ye do¤ru inen künk su yolu Çinili Cami ile di¤er hayrata ulafl›r. Yak›n yerden gelen bu suyun ak›fl›n› intizama sokmak için Toygartepe üzerinde, Dürbali Soka¤› (eski Torbal› Soka¤›) ile Hac› Mutlu Soka¤›’n›n birleflti¤i yere kesmetafl bir su terazisi yap›lm›flt›. Terazi son senelerde y›k›lm›flt›r. Matbah Emini Hac› Halil Efendi Çeflmesi bahsine bak›n›z. 1198 O Su yolunun bu seyrinde bir flube yolu F›st›kdibi’nde Necip Bey arazisinde, ayr›larak Valideba¤›’na gider, fieyhülislâm meflhur Arif Hikmet Bey’in çeflme ve sebiline su verirdi. Vaktiyle 28 adet su verici yeri olan ve günde 600 metre küp bir verimi olan bu su yolunun, 9900 metrelik künkten yap›lm›fl bir flebekesi vard›.” Üsküdar Vak›f Sular› FATMA SULTAN SUYU (‹BRAH‹M PAfiA SUYU) B u isimle bilinen su, fierefâbâd Saray› için getirilmifl ve bu s›rada Sultan III. Ahmet (1703-1730) Sadrazam ‹brahim Pafla, Sultanlar ve fiehzadeler ad›na yapt›r›lan 40 adet çeflmeden ve Fatma Sultan Saray›’ndan da ak›t›lm›flt›. fierefâbâd Kasr›, 1580 tarihinden beri mevcut olup isimleri de¤iflikti. Bu saray bahsine bak›n›z. Bu saray›n bir suyu oldu¤una göre, 172728 tarihlerinde saray, yeni bafltan yapt›r›l›rken mevcut olan su yolu ›slah edilmifl veya yeni bafltan yapt›r›lm›flt›r. fiair Nedim’in maksem tarihi için söyledi¤i fliirde: fierefâbâd içindir asl› amma kim bu maksemden Bu flehr-i Üsküdar’a dahi küllî hisse peydâd›r dendi¤ine göre su, yaln›z fierefâbâd Kasr› için getirilmifl de¤ildir. Büyük bir flehircilik anlay›fl› ile geliflen Üsküdar’›n su ihtiyac›n› karfl›lamak amac›yla bu kadar büyük bir külfete katlan›lm›flt›r. Suyun kaynaklar› ‹çerenköy taraflar›nda, Merdiven Köyü ile Karaman Çiftli¤i civar›nda akan Sazl›dere yan›nda idi. Sekiz kaynaktan gelen sular, üzeri kapal› ufak bir havuzda toplan›r. Buradan ç›kan su, Kireç Ocaklar› ve Uzunçay›r’›n kuzey taraf›nda ve yamaçtan geçerek civardan gelen katmalar› al›r. Tafll›dere yak›nlar›nda eski Dahiliye Naz›r› (‹çiflleri Bakan›) Memduh Pafla’n›n (1839-1925) çiftli¤ine gelir, burada tekrar katma sularla dolan su yolu, Küçük Çaml›ca Tepesi’nin güney eteklerindeki Semerci Ba¤› ve Üçp›nar mevkiine ulafl›rd›. Nuhkuyusu Caddesi bafl›nda ve Kap›a¤as› mevkiindeki birinci su terazisine giren su dökülerek soldan birinci, ikinci ve üçüncü koldaki çeflmelere su verirdi. Duvardibi mevkiindeki ikinci teraziden ayr›lan su ise, o s›ralarda henüz y›k›lmayan Kavak Saray› ile Üsküdar Saray›na ve bunlar›n etraf›nda bulunan bir çok tesislere su verirdi. Bu teraziden ayr›lan di¤er bir kol da, Paflakap›s› mevkiinde ve Belediye fiubesi arkas›ndaki büyük havuza ve buradan da Do¤anc›lar Meydan› yan›ndaki makseme gelirdi. fierefâbâd Kasr› maksemi bahsine bak›n›z. Bu maksem fierefâbâd Kasr›’na ve civar›ndaki çeflmelere su verirdi. Kap›a¤as› mevkiindeki birinci teraziden ayr›lan su, flu çeflmelerden akard›: Soldan Birinci Kol: 1) ‹brahim Pafla Çeflmesi. ‹skender Baba Türbesi yan›nda idi. 2) Genç Mehmet Pafla Çeflmesi. Toptafl› Caddesi ile Beygirciler Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdedir. 3) Hac› Beflir A¤a Çeflmesi. Atpazar› mevkiinde idi. 4) Fatma Sultan Çeflmesi. Atpazar› içinde, Sulu Han karfl›s›nda idi. 5) fiehzade Abdülhamit Çeflmesi. Kurban Nasuh Camii karfl›s›nda idi. 6) Esma Sultan Çeflmesi. Bulgurlu Mescit karfl›s›nda idi. Yeni Cami Su Deposu. Burada hâlâ mevcut olan maksemden yola ç›kan su, biraz ileride Yeni Cami için evvelce bulunan suyu, Altunizâde semtindeki Necip Bey tarlas›ndan gelen suyu ve bugün Askeri Prevantoryum olan Ahmet Celâleddin Pafla’n›n çiftli¤inden gelen suyu ald›ktan sonra Ac›badem’e do¤ru inerdi. Künk yol, yeni katma sular› ald›¤› Valideba¤›’ndan sonra Seyyid Ahmet Deresi taraf›nda, topra¤›n uygunlu¤undan delme mecra haline ve sonra künk olarak yoluna devam ederdi. 1199 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar 7) fiehzade Numan Çeflmesi. Hayreddin Çavufl Camii arsas› yan›ndad›r. 8) fiehzade Mustafa ve Süleyman’›n validesi çeflmesi. Tembeller Mahallesi’nde idi. 9) Üçüncü Kad›n Çeflmesi. fieyh Camii yak›n›nda ve Selman A¤a Bostan Soka¤›’n›n bafl›nda idi. 10) Hatice Sultan Çeflmesi. Feyziye Camii yan›nda idi. Soldan ‹kinci Kol: 1) Kaptan Mustafa Pafla Çeflmesi. Camiin karfl› köflesindedir. 2) fiehzade Seyfeddin validesi Çeflmesi. Kaptan Pafla Camii alt kap›s›n›n solundad›r. 3) fiehzade Mustafa Çeflmesi. Aziz Mahmut Efendi Soka¤›’ndad›r. 4) Kethüda Mehmet Efendi Çeflmesi. Hüdâyî Camii avlu kap›s›n›n sa¤›ndad›r. 5) fieyhzâde Bayezid Çeflmesi. Halil Pafla Türbesi karfl›s›nda idi. r›’n›n bahçe kap›s› yan›nda idi. 5) fiehzade Mehmet Çeflmesi. fierefâbâd Kasr›’n›n bahçe kap›s› yan›nda idi. Fatma Sultan-‹brahim Pafla Suyu ismiyle an›lan bu su yolunun bafl›ndan nihayetine kadar 50’den fazla maslak yapt›r›lm›fl ve iki maslak aras›na 440 arfl›n (takriben 330 m.) aç›kl›k verilmiflti. Her iki maslak aras›na 1100 künk döflenmifltir. Bu muazzam su yolunun 1600 metrelik k›sm› galeri, 13 kilometrelik k›sm› da künk olup 3. 000 metre küp su tafl›rd›. Suyun ak›fl›n› temin için 15 m. yüksekli¤inde iki su terazisi yap›lm›flt›. Yukar›da yaz›lanlardan baflka fierefâbâd Kasr› ve Fatma Sultan Saray› içinde de su hazneleri yap›lm›flt›r. Bu saraylar bahsine bak›n›z. Su yolunun yap›m› s›ras›nda haz›rlanm›fl olan Üsküdar Su Yolu Haritas›’nda, sulu boya ile resmedilmifl 37 çeflme görülmektedir. Bunlardan baz›lar›n›n ad› yaz›lm›fl ve baz›lar›n›n da yaln›z krokileri çizilmifltir. Bu su için Vak›f Sular› Müdüriyeti defterinde: 6) ‹brahim Pafla Çeflmesi. Davut Pafla Camii civar›nda idi. 7) Sultan Mehmet Validesi Çeflmesi. Tembeller Mahallesi’nde Kireçhane karfl›s›nda idi. 8) ‹brahim Pafla Çeflmesi. Selman A¤a Camii karfl›s›nda idi. 9) Sultan III. Ahmet Meydan Çeflmesi. ‹skele Meydan›’ndad›r. Soldan Üçüncü Kol: 1) Baflkad›n Çeflmesi. ‹mrahor Camii sol taraf›ndad›r. 2) ‹brahim Pafla Çeflmesi. Eski Hamam ve Hüsrev A¤a Camii’nin karfl›s›ndad›r. 3) fiehzade Abdülhamit Çeflmesi. Hamza Fakih mahallesinde idi. “Cennet-mekân merhum ve ma¤furun leha Fatma Sultan tâbet serâhu ve sadrazam-› esbak ‹brahim Pafla merhumun icras›na muvaffak olduklar› medine-i Üsküdar’da kaim müteaddid çeflme-i mâ-i lezizin Alemda¤› taraf›nda olan kubbeden medine-i Üsküdar’da Do¤anc›lar Meydan›’nda vaki makseme gelince medine-i mezbure haricinde Halife Çeflmesi kurbünde ba¤lar derununda kaim âbârdan müfltemi olup vak›f sahibi suyuna ilhak ve medine-i mezbûreden ‹mrahor Mahallesi’ne camii flerif ittisal›nda kaim maslakta ifraz...” edilirdi diye yazmaktad›r. Bu suya sonradan üç katma ilâve edilmifltir ki flunlard›r: a- Kethüda Mehmet Pafla Suyu. b- Genç Mehmet Pafla suyu c- Matbah-› Âmire Emini Halil Efendi suyu 4) fiehzade Süleyman Çeflmesi. fierefâbâd Kas1200 Üsküdar Vak›f Sular› Kethüda Mehmet Pafla suyu, 1166 (1752) tarihinde ana künke ba¤lanm›flt›r. Genç Mehmet Pafla suyu, Küçük Çaml›ca civar›ndaki Semerci Ba¤›’nda kaynayan su, ayn› tarihte ana künke ba¤lanm›flt›r. dan›’ndan geçerek dergâh›n üst kap›s›ndan içeri girerdi. Burada solda, duvar içinde küçük bir su terazisi ve duvar›n arkas›nda ise büyük bir havuz vard›r. Külliyenin esas haznesi abdest musluklar›n›n sa¤ taraf›nda, imaretin arkas›ndad›r. Halil Efendi suyu ise, kendi ba¤›ndan ç›kmakta idi. 1174 (1760) tarihinde ana suya kat›lm›flt›r. Burada toplanan su, musluklardan, imaretten ve bugün mevcut olmayan flad›rvandan akard›. GÜLNUfi EMETULLAH VAL‹DE SULTAN SUYU MAHPEYKER KÖSEM VAL‹DE SULTAN SUYU S 1 Bu güzel su, Valideba¤›, Koruluk, Seyyid Ahmet Deresi yan›ndan, galeri içinde akarak Karacaahmet Mezarl›¤›’ndan geçer ve ‹nadiye Tekkesi karfl›s›ndaki masla¤a gelirdi. Burada galerisi boru halindedir. Su, Büyük Çaml›ca Tepesi’nin kuzey taraf›ndaki Çakal Da¤› (Çak›l Da¤›) s›rtlar›ndan ç›karak Bulgurlu Köyü’ne ve buradan Küçük Çaml›ca Tepesi’nin güney eteklerinden geçerek Nuhkuyusu Caddesi’ne gelirdi. Allame Caddesi ile fiair Talât Soka¤›’ndan akan su camiye ulafl›rd›. ultan III. Ahmet’in annesi Gülnufl Sultan ad›na 1121 (1709) tarihinde toplanan bu su, Valideba¤›’ndan Sultan Abdülaziz’in Av köflkünün önünden ç›kar. Kofluyolu üzerinde ve S›rma Perde Soka¤›’n›n sa¤ köflesindeki bu toplanma merkezi bugün de mevcuttur. Sonradan çimento ile s›vanan bu maslaktan ç›kan su Gündo¤umu ve Hakimiyet-i Milliye Caddelerinden geçerek Yeni Cami’ye gelirdi. Bu geçiflinde, ‹nadiye semtindeki çeflmelere ve 1722 tarihinde yapt›r›lan Ahmediye Camii’ne su verirdi. Su, Yeni Cami’ye Hakimiyet-i Milliye Caddesi’ne aç›lan avlu kap›s›ndan girer ve bu kap›n›n sol taraf›ndaki büyük haznede toplan›rd›. Buradan ç›kan su, çeflme, sebil ve flad›rvandan akar, yang›n havuzunda toplan›rd›. 050 (1640) tarihinde infla ettirmifl oldu¤u cami, medrese, mektep, sebil, çeflme ve hamam› için getirtmiflti. Çeflmenin suyu mektep alt›ndaki büyük depoda toplan›rd›. M‹HR‹MAH SULTAN SUYU S u, iskele meydan›nda 1547 tarihinde yapt›r›lan Mihrimah Sultan Camii flad›rvan› ve Çeflmesi için getirilmiflti. ‹nadiye’de Gülnufl Emetullah Valide Sultan Maksemi. ‹lk önce Bülbüldere’den getirtilen su, bilhassa HÜDÂYÎ AZ‹Z MAHMUD EFEND‹ SUYU 1 003 (1594-95) tarihinde cami ve dergâh› infla olunurken getirilmifltir. Su, K›s›kl›’da Arif Bey’in bahçesindeki menbadan ç›kar. K›s›kl› seddesinden (küçük havuz) ç›karak Sar›kaya mevkiinden, Nuhkuyusu Caddesi’nden, Tunusba¤› ve Do¤anc›lar Mey1201 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar yaz aylar›nda ihtiyac› karfl›lamad›¤›ndan, ‹cadiye Tepesi’nin do¤u eteklerinden getirtmek icap etmiflti. Burada ark ve borularla Arapzâde semtine ve oradan da Özbekler Tekkesi önünden Paflaliman› mevkiine getirilmiflti. Hüseyin Baykara Soka¤›’n›n sa¤ taraf›nda hâlâ duran iki haznede depolanan su, camiin flad›rvan›ndan ak›t›lm›flt›. Kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lan bu haznelerin Sultan IV. Murat’›n k›z› Kaya Sultan’›n saray›na ait oldu¤u da söylenmektedir. Bu ihtimal daha kuvvetli görülmektedir. Çünkü, hazneler ile flad›rvan aras›nda 500 metreden fazla bir mesafe oldu¤u halde, hiç ak›nt› yoktur. Bu mesafe içinde bunlardan baflka, öndeki yal›lara ait, biri y›k›lm›fl, iki tonoz çat›l› su haznesi daha vard›r. Mihrimah Sultan Suyu’nun geçti¤i Arapzâde semtinde ve Üsküdar K›z Lisesi’nin hemen arkas›ndaki bir yere bir ilân tafl› dikilmiflti. 1285 (1868-69) tarihli ve oval biçimdeki bu mermer kitâbe, herhangi bir kaz› s›ras›nda alt›ndaki künklerin korunmas› lâz›m geldi¤ini öneriyordu. Tafl, okulun ilâve k›s›mlar›n›n yap›m› s›ras›nda kaybolmufltur. Zamanla harap olan su yolu, Selim A¤a Kütüphanesi’ni (yap›m›: 1782) yapt›ran Maktul Selim A¤a taraf›ndan onar›lm›flt›. Bu yüzden su onun ad› ile an›lmaya bafllam›flt›r. M‹HR‹fiAH VAL‹DE SULTAN SUYU (III. SEL‹M SUYU) 1 206 (1791) tarihinde Sultan III. Selim’in annesi Mihriflah Valide Sultan ad›na toplat›lan bu su, Büyük Çaml›ca Tepesi’nin eteklerinden ç›kar. Buradan Sar›kaya, Millet Bahçesi, Ba¤larbafl› ve Nuhkuyusu Caddesi’ni takiben akard›. Bu cadde üzerinde ve Kap›a¤as› mevkiinde bulunan Mihriflah Valide Sultan Çeflmesi’ne su verdikten sonra Duvardibi’ndeki 15 metrelik teraziye girerdi. Buradan dökülen su, 1220 (1805) tarihinde yapt›r›lan Selimiye Camii, k›fllas›, hamam› ve yeni kurulan semtin bütün çeflmelerinden akard›. Borulardan günde 200 metre küp su geçerdi. Üzerindeki kitâbe fludur: Davito¤lu / Karabet Efendi’nin Üsküdar’da / ‹cadiye nam mahalde vaki mutasarr›f / oldu¤u arsan›n derununda Pafla Liman› taraf›na / câri mâ-i leziz ile Tophanelio¤lu ve Arslan A¤a / Sular› için kadimden küflad olunan la¤›mlar› yemin / ve yesar›ndan k›rkar arfl›n sath›nda olan / mahalline ebniye / inflaas› ve memnu oldu¤una alâmet-i / mahsusa olmak üzere / iflbu mahkuk tafl›n bu mahalle vaz’-› rekzi / ve kusur kalan mahallinin dahi / taliplerine parça parça / füruht› z›mn›nda kendisine ruhsat itas› / hususunda fiura-y› Devlet karariyle bi’l-isti’zan / ‹rade-i Seniyye-i cenab-› Padiflahî / mucibince / ilân›na ibtidar k›l›nd›. 1285 1056 (1646) tarihinde, Kösem Valide Sultan’›n kethüdas› Arslan A¤a bu su yolunu ›slah ettirmifl ve su, kendi ve eflinin çeflmelerinden ak›t›lm›fl ve sonra da Mihrimah Sultan Camii’ne yol verilmiflti. ‹cadiye Tepesi’nden yeni bir suyun getirilmesi üzerine Bülbüldere Suyu, Kemankefl Suyu ad›n› alm›flt›. Selman A¤a Camii ve yan›ndaki Horhor Çeflmesi bu sudan istifade ederdi. 1202 SADRAZAM HAL‹L PAfiA SUYU 1 026 (1617) tarihlerinde getirilmifltir. Su, Aç›ktürbe Soka¤›’ndaki çeflme ve sebilinden akard›. Mimarbafl› Mehmet A¤a’n›n yapm›fl oldu¤u Halil Pafla Türbesi ve Kap›c› Tekkesi bahsine bak›n›z. SOLAK S‹NAN SUYU 9 55 (1548) tarihinde yapt›r›lan Solakbafl› Sinan A¤a Camii için getirilmifltir. Ba¤larbafl›’ndan ç›kan su, Selâmi Ali Efendi Caddesi’ni takiben Tekke Kap›s›’na gelir ve ad› geçen camiin musluklar›ndan akard›. Üsküdar Vak›f Sular› TOMRUK SUYU B u su, 1140 (1727) tarihinde yapt›r›lan Tophanelio¤lu Mustafa Efendi Çeflmesi suyunun bir katmas› iken, sonradan yollar›n›n bozulmas› ile flah›s eline geçmifl ve ç›kt›¤› kayna¤›n hemen önüne yap›lan basit ve s›hhi olmayan bir hazne içine toplanarak sat›lmaya bafllanm›flt›r. Etraf› tamamen aç›k olan bu iyi kaliteli suyun, sertlik derecesi birdir. Fakat zaman zaman ya¤mur sular› kar›fl›yordu. Sucular buradan çok ilkel bir flekilde doldurduklar› sular› flehre getirerek sat›yorlard›. Yaz aylar› içinde debisi çok düflen suyun haznesi, 1981 tarihinde y›kt›r›ld› ve sucular›n su almalar› yasakland›. 1997 senesinde, Üsküdar Belediyesi’nce, resimde görüldü¤ü flekilde, Klâsik Türk çeflme mimarîsi üslubunda güzel bir çeflme yapt›r›larak suyu ak›t›ld›. Rumeli Kazaskeri Mehmed Hafid Efendi, Mehah’ül Miyah adl› eserinde, ‹stanbul’ un bütün sular›ndan bahsetti¤i halde bu sudan söz etmemifltir. Bu durumda, 1212 (1797) tarihlerinde hâlâ katma oldu¤u ve menba suyu haline gelmedi¤i anlafl›lmaktad›r. Kaynak: (Gezi Notu), (Naz›m Nirven, ‹stanbul Sular›, ‹st. 1946, s. 228) TOPHANEL‹O⁄LU MUSTAFA EFEND‹ SUYU B üyük Çaml›ca Tepesi’nin kuzey ve kuzey bat› yamaçlar›ndan toplanan bu güzel menba suyu Hasip Pafla çiftli¤inden Altunizâde çifli¤ine do¤ru giderken Kirazl›, Tatl›su, Tomruk sular›n› ve Büyük Çaml›ca’dan daha bir tak›m katmalar› ald›ktan sonra Millet Bahçesi’ndeki masla¤›na gelir. Burada, bugün mevcut olmayan terazisine yükseldikten sonra caddeyi takiben Üsküdar’daki çeflmelerine akard›. Bu sudan, Ba¤larbafl›-Bülbüldere aras›nda, bugün akmazl›¤›ndan dolay› Kuru Çeflme ad›yla an›lan Sultan II. Mahmut’un 1248 (1832-33) y›l›nda yapt›rd›¤› büyük hazneli çeflmesi de istifade ederdi. Üsküdar Belediyesi’nce 1994 y›l›nda yapt›r›lan Tomruk Suyu Çeflmesi. Su, 1140 (1727-28) tarihinde ak›t›lm›flt›r. Sonradan Cevri Kalfa suyu ile birlefltirilmifltir. Tophanelio¤lu Çeflmesi bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Sanat Ans. Fas. 4, s. 388; Fas. 22, s. 1840) (Arseven, Türk Sanat› Tarihi, s. 495) (M. Larus, 3/202; 11/634)(E. Koçu, ‹stanbul Ans. N. Nirven, 7/3852; 9/4645; 10/5581) (N. Nirven Fatih S. M. Devri Türk Su Medeniyeti, s. 14) (N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 222-226) (A. Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 186) (B. Kütüko¤lu, Çeflmizâde Tarihi, s. 93) (S. Elden, Köflkler ve Kas›rlar, 11/374) (A. Erdo¤an, Üsküdar Su Yolu Haritas›) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/493) (fiefik Can, Klâsik Yunan Mitolajisi, s. 83) (N. Nirven, Çinili Suyu, ‹stanbul Ans. 7/4033) (Erdem Yücel, Kuzguncuk, TTOK Belleteni Kas›m/Aral›k 1975) 1203 Üsküdar Sebilleri Üsküdar Sebilleri Ü sküdar’da yüzy›llar boyunca bir çok sebil tesis edilmifltir. Fakat ne yaz›k ki bugün bunlardan ancak 21 tanesinin adlar›n› ve yerlerini biliyoruz. Kronolojik esasa göre haz›rlanm›fl listeden de anlafl›laca¤› üzere 16. yüzy›lda bir, 17. yüzy›lda dört, 18. yüzy›lda üç, 19. yüzy›lda alt› sebil yap›lm›flt›r. Ayr›ca yap›l›fl tarihleri bilinmeyen yedi sebil daha vard›r. Yol manas›na sebl’den türetilen sebil, yollar üzerinde, gelip geçenlerin su içmeleri için yap›lan binalard›r ki, pencerelerinde daimi surette su dolu maflrapalar bulundurulurdu. Da¤›t›lan sudan para al›nmazd›. Bu binalara sebilhane de denirdi. “Suyu olmayan sebillerin içinde bulunan kuyudan çekilen sular da¤›t›ld›¤› gibi mermerden veya topraktan yap›lm›fl küplere sakalarla getirtilen sular da¤›t›l›rd›. Baz› sebillerde kandil, bayram ve cuma günleri ve geceleri de bal ve flekerden yap›lm›fl flerbet verilmesi hayrat sahiplerinin vakfiyelerinde yaz›l›d›r. Hele ilk açma törenlerinde bir kaç gün flerbet verilmesi mutat idi. ‹çmek isteyenlere sebilci, bir zincirle ba¤l› olan kulplu bak›r, pirinç ve tonbak taslarla verirdi. Bu sebilciler Evkaf taraf›ndan ayl›kl› idiler. Baz› sebilciler bir berat ile Gedikli idiler. ‹sterlerse para mukabilinde yerlerini baflkas›na satarlard›.” Üsküdar sebillerinin üç tanesi hariç, hemen hemen hepsi, Üsküdar Büyük ‹skelesi ile Karacaahmet Türbesi aras›nda yap›lm›flt›r. Bu yol, Roma, Bizans ve Osmanl› Türkleri zaman›nda ‹stanbul’u Anadolu’ya ba¤layan tek yoldu. ‹skele Meydan›’na ç›kan ve Anadolu yolculu¤una haz›rlanan her yolcu, mutlaka Hüdâyî Hazretleri Türbesi’ne u¤rar, dua eder ve buradaki sebilden su içerek, Menzilhane Yokuflu’ndan Karacaahmet Türbesi’nin bulundu¤u mevkiye gelirdi. Bu türbenin bulundu¤u yer ise, bir dua ve toplanma mahalli idi. Burada oniki sebil yap›lm›flt›r. Kaynaklar: (‹. Kumbarac›lar, s. 1-3) (Sanat Ans. 4/1772) (Pakal›n Tarih Deyimleri, 3/135) AHMED‹YE CAM‹‹ SEB‹L‹ S ebil, eski Ahmediye yeni Gündo¤umu Caddesi üzerindedir. 1134 (1721-22) tarihinde Ahmediye Camii, medresesi, mektebi, kütüphanesi ve çeflmesi ile beraber yapt›r›lm›flt›r. Bu, devrinin en güzel ve zarif eseri, külliyenin bânisi, Eminzâde Hac› Ahmet A¤a taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Sebilin sa¤ taraf›nda camiin avlu kap›s› ve mermer çeflmesi, üzerinde ise Ahmediye Mektebi bulunmaktad›r. 1207 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Soldaki pencere üzerinde ve saçak alt›nda: Atafl-› nâse bir âb-› musaffay› sebîl itdi Yenabi-i himemden bu mahalle eyleyüb icrâ Safâ-y› lezzetini bir kez düflünde Kûh-ken görse ‹derdi ömrü oldukca leb-i fiîrin’den isti¤nâ Sa¤daki birinci pencere üzerinde: Aceb mi teflne lebler olsa flîrîn-kâm da’vây› Ziyafet eyledi atflane flehd ü flir ile gûyâ Ortadaki pencere üzerinde: Ahmediye Camii Sebili’nin tarih beyti. Tamamen mermerden yapt›r›lan sebilin flebeke demirli üç penceresi vard›r ki ince dört sütun aras›na yerlefltirilmifltir. ‹stalaktitli bafll›klar› bulunan sütunlar›n, biribirine ba¤layan mermer kemerleri vard›r. Ahflap saçak alt›nda ve tavus kuyru¤u flekli üzerinde ve her pencere yüzünde ikifler beyit olmak üzere, oniki m›sral› kitâbesi vard›r. Bu kitâbe, pencere üzerindeki mermer kemerler üzerinde de devam etmektedir. Hepsi yirmi m›sra olan bu kitâbe fludur: Sa¤daki pencere üzerinde ve saçak alt›nda: Eminzâde cenab-› hac› Ahmed kim bu âlemde Ana oldu müyesser hâk-bûs-i Kâbe-i ulya Zehi zîba sebîl-i mâ-i selsal-i musaffâ-ter K’olur nûfl eyledikce ayn-› Zemzem-vefl safâ-bahflâ Ortadaki pencere üzerinde ve saçak alt›nda: ‹düb teflmir bâzu-yi fütüvvet fî-sebîlillâh Pür itdi ni’met-i hayr ile Çeflm-i Kepçeyi hakka Terazide n’ola tart›lsa âb› dürr ü güherle Letâfetde ana lülesi lâla olamaz hemtâ ‹düb hayrat›n› mebrûr ide Hakk sa’yini meflkûr Mu’în ola hemifle ana lûtf-i Hazret-i Mevlâ Soldaki pencere üzerinde: Gelen dil-teflneye her kûzesi Sâlim didi tarih Zülâl-i pâki nûfl it bu sebîl-i âbden s›hha Sene 1134 Kitâbe, flair kazasker Mirzazâde Sâlim Mehmet Emin Efendi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi, fieyhülislâm Mirza Mustafa Efendi’nin (öl. 1135/1722) o¤ludur. ‹yi bir medrese tahsili gören Sâlim Efendi bir çok vazifelerde bulunduktan sonra 1149 (1736-37)’de Mekke Kad›s› olmufl ve 1151 (1738)’de de fiam’a gelmesi emr olunmufltur. 1152 Muharreminde (Nisan 1739) Trablusflam ile fiam aras›nda ‘Mefrik’te vefat etti ve oraya gömüldü. fiehzadebafl› civar›nda, Bozdo¤an Kemeri yak›n›nda Kalenderhane Camii Soka¤› ile Kovac›lar Caddesi’nin birleflti¤i yerde, babas›n›n kona¤› yan›ndaki Arpaemini Mustafa Efendi Mektebi hazîresinde ve babas›n›n kabri yan›na, molla sar›kl› bir tafl dikilmifltir ki kitâbesi fludur: Sab›ka Rumili Kazaskeri merhum ve ma¤furünleh Mehmed Sâlim Efendi’nin ruhuna el-Fatiha Sene 1156 Alt›ndaki 1156 tarihi tafl›n dikildi¤i tarih olmal›d›r. Âlim, flair ve hattat olan Sâlim Efendi’nin divan›ndan baflka bir çok eserleri vard›r ki en meflhuru Safayi Tezkiresi’nin zeyli mahiyetinde olan ve 1315’te ‹kdam Matbaas›’nda bast›r›lan 727 sayfal›k Tezkire-i fiuara’s›d›r. Ahmediye Camii Sebili. 1208 Emir Buharî Tekkesi fleyhi Fazlullah Efen- Üsküdar Sebilleri Ahflap olan bu sebilde, içindeki kuyudan çekilen su da¤›t›l›rd›. 1930-35 senelerinde y›k›lm›fl ve yaln›z kuyusu kalm›flt›. Bugün, kuyudan ve Amir Molla aile Mezarl›¤›’ndan eser kalmam›flt›r. Sebil, Arapzâde Mehmet Amir Efendi, taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Kendisi, Hamdullah Efendi’nin büyük o¤lu olup Rumeli payesini alm›fl ve 1288 (1871)’de vefat ederek Hüdâyî Dergâh› hazîresine gömülmüfltür. Kabri, Kaya Sultan k›z› Fatma Han›m Sultan Türbesi Mezarl›¤›’ndad›r. fiâhidesi sikkeli ve sikke kabartmal›d›r. Üzerindeki kitâbe fludur: Tarikat-i Aliyye-i Halvetiyye’den Rumeli Kad›askeri Arapzâde Mehmed Amir Efendi. Muharrem 1288 (Mart 1871) Amir Efendi’nin efli Zekiye Han›m 1276 tarihinde vefat etmifl ve Toptafl› Camii hazîresine gömülmüfltür. Tafl› mevcuttur. di’den inabet alan Sâlim Efendi, Rami Mehmet Pafla’n›n (öl. 1118/1707, Rodos) ve daha sonra da fieyhülislâm Feyzullah Efendi’nin damad› olmufltur. Kaynaklar: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1/319, 378) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 2/57) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/355) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 109) (Sicill-i Osmânî, 3/3 Sâlim Mehmet Emin Efendi; 4/419 Mirza Mustafa Efendi) (S. Nüzhet, Türk Ed. Tarihi ve Numuneleri 1931, s. 509) (Sâlim Divan›, Topkap› Saray› Hazine Kütüp. nr. 888 ve 915) (Müstakimzâde, Tuhfe-i Hattatîn 1928, s. 454) (Ayvansarayî, Vefeyât, Üni. Kütüp. T. Y. nr. 2644, s. 158) (Ö. F. Akün, Sâlim, ‹slâm Ans. 10/130) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 76-60) (Hadîka 2/135-136) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/127) ARAPZÂDE SEB‹L‹ S ebil, Duvardibi Mevkii’nde ve Duvardibi Karakolu’nun yan›nda idi. Yan taraf›nda Serasker Nam›k Pafla Aile Mezarl›¤›, karfl›s›nda 1209 (1794) tarihli Ayfle Hatun Çeflmesi ve arka taraf›nda ise Amir Molla ailesinin Mezarl›¤› bulunuyordu. Arapzâde ailesi hazîresi ‹stanbul’da, Çarfl›kap›’da, Yemen Fatihi Sinan Pafla Medresesi Mezarl›¤›’ndad›r. Burada bu aileye ait 12 lâhit vard›r. Ahmediye Camii Sebili. Sebilin arkas›nda, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda ve 7. Ada’da ise, 3 Ca. 1295 (5 May›s 1878)’de vefat eden Arapzâde Atâullah Efendi ile 10 Ca. 1263 (26 Nisan 1847)’de vefat eden Halil Hamid Pafla’n›n k›z› Hadice Han›m’›n kabirleri bulunmaktad›r. Bu büyük ailenin yaklafl›k bütün fertlerine Üsküdar, arpal›k olarak verilirdi. Nuri Demira¤ Korusu’nun do¤u taraf›ndaki Yakartepe’nin güneyindeki genifl bölge, bugün hâlâ Arapzâde semti olarak bilinir. Bu çok genifl ailenin Sadrazam Halil Hamid Pafla (öl. 1785), Tepedelenli Ali Pafla (öl. 1822), ve Tophane Müfliri Fethi Pafla ile akrabal›k kurdu¤u bilinmektedir. Halil Hamid Pafla’n›n o¤lu Atabey, Arapzâde Hamdullah Efendi’nin k›z›n› alm›flt›r. Aileye ismini veren Arap Abdurrahman Efendi’dir. Amir Efendi’nin çok zengin ve asalet sahibi bir zat oldu¤u söylenir. Kaynaklar: (‹zzet Kumbarac›lar, s. 67) (Sicill-i Osmânî, 3/292 Amir Mehmed Efendi) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 38) 1209 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar yok oldu¤undan buralara birer camekân yerlefltirilmifltir. Al›nl›¤›na ve sütunlar›n bu k›s›mdaki devam› üzerine kabartma yaprak motifleri yap›lm›flt›r. Bunlar›n üzerinde, flekilli olmayan düz bir silme bulunmaktad›r. D›fla taflmal›, yar›m daire fleklindeki bu sebilin iki yan›nda, yine mermer kapl›, kanatlar› bulunmaktad›r. Bu kanatlar›n girinti yapt›¤› orta yerlerine birer pencere aç›lm›flt›r. Mermer söveli bu pencerelere flebeke demirleri yerlefltirilmifltir. Kubbesi çimento ile s›vanm›flt›r. Sebilin hangi tarihte yap›ld›¤›n› belirten bir kitâbesi yoktur. Çeflme, hazîre ve sebilden oluflan bu güzel eser, fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi taraf›ndan, 10 Safer 1265 (5 Ocak 1849) tarihinde vefat eden o¤lu, Yeniflehir Fener Kad›s› Mehmed Muti Beyefendi’nin vefat›ndan hemen sonra yapt›r›lm›flt›r. Arif Hikmet Beyefendi, o s›rada fieyhülislâm idi. AR‹F H‹KMET BEYEFEND‹ SEB‹L‹ fieyhülislam Arif Hikmet Beyefendi Sebili. fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi hazîresi bahsine bak›n›z. S ebil, Nuhkuyusu Caddesi üzerinde ve Kartal Baba Camii ve Türbesi’nin sol taraf›ndad›r. Sa¤ taraf›nda bu ailenin hazîresi ve tam köflede ise çeflmesi vard›r. Ampir üslâbundaki sebil tamamen mermer kaplanm›flt›r. Simetrik bir yap› olan bu eserin bir eflini ‹stanbul’da dahi görmek mümkün de¤ildir. fiekil itibariyle Serasker Hüseyin Avni Pafla Çeflmesi’nin flekline benzemektedir. Orta yerde, dört köfle mermer sütunlar›n aras›nda üç penceresi vard›r. fiebeke demirleri Ç‹N‹L‹ CAM‹ SEB‹L‹ S ebil, Çinili Cami’nin Çinili Hamam Soka¤›’na aç›lan avlu kap›s›n›n sol taraf›nda ve Allâme Caddesi’nin sa¤ köflesindedir. Muhteflem flad›rvan›n önünde bulunan bu basit sebil, avlu duvar›ndaki bir pencereden ibarettir. Kitâbesi yoktur. Mimar Bafl› Kas›m A¤a taraf›ndan cami, medrese, mektep, çeflme ve hamam ile beraber 1050 (1640) tarihinde yap›lm›flt›r. Bâniyesi Mahpeyker Kösem Valide Sultan’d›r. Çinili Cami bahsine bak›n›z. Sebil penceresi üzerinde mermer bir silme bulunmaktad›r. Klâsik demir parmakl›kl› d›fl yüzünden baflka, flad›rvan taraf›nda alt›nda dört oymal›, mermer tas gözü olan ve üzerinde yine mermer bir flebeke bulunan bir yüzü daha vard›r. Pencerenin iç taraf›nda ve iki yanda musluk delikleri ve tas ba¤lama halkalar› görülmektedir. Çinili Camii Sebili. 1210 Sebilin sa¤ taraf›nda ayr›ca bir kuyu bilezi¤i vard›r. Kitâbesiz olan bu bilezik evvelce sebilin karfl›s›ndaki küçük meydanda idi. Üsküdar Sebilleri HACI HÜSEY‹N HAYR‹ PAfiA SEB‹L‹ S ebil, eski Uluyol (Ba¤dat Yolu), yeni Karacaahmet-‹brahim A¤a Bulvar› üzerinde ve ‹brahim A¤a Çay›r›’na do¤ru yüründü¤ünde sa¤ tarafta ve fierifkuyusu Mezarl›¤›’n›n ilerisinde, Tepebafl› Mezarl›¤› denilen ve Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n devam› olan yerdedir. Yak›n tarihe kadar köfle bafl›nda bulunan bu eser bugün Belediye Asfalt fiefli¤i’nin arazisi içinde kalm›flt›r. Karfl›s›nda Miskinler Tekkesi, ‹sa A¤a Çeflmesi, bölgeye ismini veren fierif Pafla Sebili ve fierif Efendi kuyusu ve Yan›k Ömer kap›s› yan›nda Mollac›kzâde Sebili vard›. Tekke ile iki sebil y›k›lm›flt›r. Uzaktan bak›ld›¤›nda bir türbeyi and›ran sebil üç pencereli olup sa¤›r kubbelidir. Kubbesinin üzerine bir alem yerlefltirilmifltir. Demir kap›s› ve pencereleri, Aral›k 1945’te, Karacaahmet fiehitli¤i’ni Koruma Cemiyeti taraf›ndan tamir edilmifl olmas›na ra¤men periflan durumda iken yak›n zamanda Üsküdar Belediyesi’nce asl›na sad›k kal›narak onar›lm›flt›r. Kitâbesi yoktur. Hüseyin Hayri Pafla, sebili 1277 (1860) tarihinde vefat eden, sevgili o¤lu Mir Emin Bey’in aziz ruhu için 1282 (1865) senesinde yapt›rm›flt›r. Emin Bey’in fesli flâhidesi babas›n›n yan›nda olup uzun kitâbesi “zâde-i vâlâs› Pafla-y› Hüseyin” diye bafllamakta ve; “Düfldü hake nevfidan-› naz iken Mir Emin” Hüseyin Pafla Sebili. diye son bulmaktad›r. Hüseyin Pafla, 11 Safer 1298 (13 Ocak 1881) tarihinde vefat etmifl ve sebilin hemen sa¤ taraf›ndaki etraf› parmakl›k ile çevrili aile hazîresine gömülmüfltür. Tafl› üzerindeki kitâbe fludur: Hassa süvari / Mirlival›¤›ndan / mütekaid merhum / ve ma¤furleh el-hac / Hüseyin Hayri / Pafla Ruhuna el-Fatiha / 11 Sad 1298. Hazîrede 9 kitâbeli flâhide vard›r. 1270 (1853) tarihinde vefat eden Hüseyin Pafla’n›n babas› Hasan A¤a’n›n kabri de buradad›r. Hüseyin Hayri Pafla Sebili’nin 1900 tarihlerindeki durumu. 1211 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar fiebeke demirleri üzerinde dört sat›r halinde on alt› m›sral› bir kitâbesi vard›. Ayvansarayl› Haf›z Hüseyin Efendi’nin yazm›fl oldu¤u Mecmua-y› Tevarih adl› eserden al›nan kitâbe fludur: Hüseyin Hayri Pafla Namazgâh› bahsine bak›n›z. Hüseyin Pafla Sebili’nin Ekim 1996 tarihindeki hali. Kaynaklar: (‹zzet Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 57) (Sicill-i Osmânî, 2/230) (TTOK Belleteni, 1945) Sebil sahibi Hüseyin Pafla’n›n flahidesi. HAS ODALI AHMET A⁄A SEB‹L‹ S ebil, ‹nadiye semtinde ve bu isimle bilinen tekkenin karfl›s›nda ve Gündo¤umu Caddesi ile ‹nadiye Mescidi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesinde idi. Yan taraf›nda Yeni Cami suyunun masla¤› vard›r. Sebil, Ahmet A¤a’n›n 1053 (1643) tarihinde yapt›rd›¤› fevkânî s›byan mektebinin alt›nda idi. Hac› Hüseyin Hayri Pafla Sebili ve Çevresi. 1212 Yapd› Ahmed A¤a çün-kim Selsebîl Eyledi Hakk yoluna an› sebîl Teflne-diller nûfl idüb bula safa Ruhu içün ideler hay›r du’a Yabd› mektebhane hem s›byan içün Ber-vesîle-i rahmet-i rahman içün Has oda’da sebkat idüb hizmeti An›n-çün buldu bunca ni’meti Devlet-i dareyn ile mesrûr ola Evveli vü ahiri ma’mur ola Rahmetiyle ma¤firet ide Hudâ Cennet ü didar›n› ide ata Didi tarihini bunun bir ehl-i hal Oldu icra Kevser-i âb-› zülâl 1053 fiebekesinin alt›nda, flekillerle bezeli ayna tafl›n›n iki yan›nda birer çeflme vard›. Bu haliyle Do¤anc›lar Meydan›’ndaki Silâhflör Mehmet fiakir Bey Çeflmesi’ne benzemekte idi. Mektep 1930-35 tarihlerinde, sebil ise 1945 senesinde y›k›lm›flt›r. Bu son tarihte sebilin yaln›z ön cephesi kalm›flt›. Eski resimlerde, y›k›lan sebilin içinde bir flâhide görülmektedir. Bosnal› olan Ahmet A¤a, evvelâ saray a¤as›, Üsküdar Sebilleri 1061 Zilkadesinde (Ekim/Kas›m 1651) kilercibafl›, 1062 Saferinde (Ocak/fiubat 1652) has odabafl› olmufl ve ayn› senenin fievvalinde (Eylül 1652) Babü’s-saade a¤as› olmufltu. 1066 (4 Mart 1656) tarihinde meydana gelen Ç›nar Vak’as›’ndan bir gün sonra idam edilerek Sultanahmet Meydan›’ndaki ulu ç›nar a¤ac›na as›ld›. Kabri, vaktiyle tamir ettirdi¤i ‹brahim A¤a Çay›r› Camii’nin hazîresinde idi. Bugün mevcut olmayan kabir tafl› üzerindeki kitâbe fludur: Abd-i naçiz-i Hudâ-y› müste’an ‹flbu meflhed sahibi Ahmed A¤a R›hlet itdi kapua¤as› iken Zulmen öldü Hakk ide rahmet ana Rahmetiyle cürmünü afv eyleyüb Hemdem ola ana yar›n asfiya Dokuzuncu gün cemaziyevvelin Eyledi terk-i cihan-› bîvefa Kim bile bin altm›fl alt›da olub Eyledi Hakk ana bu cây-› âtâ Ruhuna her kim okursa Fatiha Dest-giri ola yar›n Mustafa 1066 Ahmet A¤a bu mektep ve sebilden baflka, Kad›rga’da Gedikpafla Akarcas› Soka¤› ile Pertev Pafla Soka¤› aras›ndaki Emin Sinan Camii’ne minber vaz etmifl, fiehzadebafl›’ndaki Acemi O¤lanlar K›fllas› Mescidi’ne de vak›flar yapm›flt›r. Ayr›ca Bo¤aziçi’nde Kuruçeflme’de Tezkireci Osman Efendi Camii yan›na bir mektep ve alt›na da bir çeflme yapt›rm›flt›. Çeflmenin suyu zamanla kesildi¤inden semt Kuruçeflme ismiyle yad olunmufltur. Ahmet A¤a’n›n bir mektebi de Çengelköy’de annesi Kerime Hatun’un 1068 Zilhiccesinde (Eylül 1658) yapt›rd›¤› camiin yan›nda idi. Camiin mektepten sonra yap›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Ahmet A¤a sebilinin sol taraf›ndaki ahflap, büyük Eski Menzilhane’nin yerine bir çok bina yap›lm›flt›r. Bu sebilin önünde bulunan Cinci Kuyusu ise bugün mevcut de¤ildir. Meflhur Cinci Hüseyin Efendi’nin (öl. 1058/1648) açt›rd›¤› san›lan bu kuyunun karfl›s›ndaki mezarl›kta 1158 (1745)’te vefat eden Feyzullah Efendizâde Mustafa Efendi hazîresi, biraz ileride Mesut Efendizâde olup 21 N. 1137’de vefat eden Valide-i Atik Camii hatibi Erzurumî Mustafa Efendi’nin ve 1179’da vefat eden Ahmet Efen- di’nin kabirleri vard›r. Ahmet Efendi’nin flâhidesi Sümbülî tac› ile süslüdür. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 107, 200, 276) (Hadîkatü’l-Cevâmi 1/39, 147; 2/123, 171) (‹zzet Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 25) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 6/2646) (Sicill-i Osmânî, 1/217-218 Ahmet A¤a) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 41-42) HÜDAYÎ AZ‹Z MAHMUD EFEND‹ SEB‹L‹ S ebil ayn› isimle bilinen meflhur türbenin önünde ve sofaya girilen kap›n›n sa¤ taraf›ndad›r. Devrinden kald›¤› muhakkakt›r. Cami ve dergâh ile beraber veya bir müddet sonra yap›lm›flt›r. Sebil büyük yayvan bir mermer tekneden ibarettir. Üzerinde ayr›ca mermer kapa¤› vard›r. Bu kapakta aç›lan bir gözden de su al›n›rd›. Bu göz pirinç bir kapakla kapat›l›rd›. Sebilin suyu arkas›ndaki kuyudan çekilmek suretiyle temin edilirdi. Sebilin camekân k›sm›nda iki muslu¤u vard›r. ‹steyen abdest de alabilirdi. 1003 (1593-95) tarihinde veya bir müddet sonra yap›lm›fl olup kitâbesi yoktur. Kuyunun suyu, Zemzem Kuyusu ile irtibat› oldu¤una inan›ld›¤›ndan halk aras›nda pek makbul idi. MEHMET A⁄A SEB‹L‹ (MUSTAFA A⁄A SEB‹L‹) S ebil, yeni Tavukçu Bakkal, eski Kavukçular Soka¤›’n›n üzerinde ve Bulgurlu Mescit’in karfl›s›ndaki mektebin alt›nda idi. Bugün mevcut de¤ildir. ‹stanbul Sebilleri adl› eserinde ‹zzet Kumbarac›lar, Mehmet A¤a Sebili’nden flu flekilde bahsetmektedir: “1052 (1642-43) tarihinde K›zlar A¤as› Mehmet A¤a yapt›rm›flt›r. Üsküdar’da Bulgurlu Mescit’in yan›ndaki mektebin alt›nda idi. Kitâbesi Hadîkat-ül Cevâmi’de yaz›l›d›r.” 1213 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Ayn› eserin 29. sayfas›nda ise: “Mustafa Pafla Sebili’ni, 1090 (1679) y›l›nda K›zlara¤as› Mustafa A¤a yapt›rm›flt›r... Bulgurlu Mescit’in yan›ndaki mektebin alt›nda idi” demektedir. “Mehterbafl› Ahmet A¤a yapt›rm›flt›r. Yaln›z kuyusu kalm›flt›r.” diyor. Sebil, 1925 tarihinden evvel y›k›lm›flt›r. Yap›l›fl tarihi bilinmeyen bu sebilin yeri için Kap› A¤as› Mevkii Namazgâh› bahsine bak›n›z. Hadîka’da ise bu sebilden bahis yoktur: “Bulgurlu Mescit yak›n›nda olan mektebi, Mehmet A¤a ad›ndaki hay›r sahibi 1090 senesinde bina etmifltir” demektedir. Bu iki sebil ayn› olup Bulgurlu Mescidi bânisi Mehmed A¤a taraf›ndan 1052 (1642) tarihinde yap›lm›flt›r. Bunu belirten kitâbe için mektebi bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Hadîka, 2/237) (‹zzet Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 25-29) MERYEM HATUN SEB‹L‹ S ebil, Nuhkuyusu Caddesi ile Karacaahmet - ‹brahim A¤a Yolu’nun birleflti¤i yerde ve 1272 (1855-56) tarihli Fethi Ahmet Pafla Çeflmesi’nin yan›nda idi. Bugün her ikisi de yola gitmifltir. Arkas›nda mezarc›lar odas› ve ko¤uflu bulunuyordu. Yap›ld›¤› tarih bilinmeyen bu sebil, 1930 tarihlerinde pek harap durumda idi. MEHTERBAfiI SEB‹L‹ S ebil, Kap›a¤as› mevkiinde ‹nadiye Camii Soka¤› ile Mehmet Çavufl Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve ikinci soka¤›n sol köflesinde idi. Yeri bugün arsa halinde olup kuyusu yak›n zamana kadar duruyordu. Önündeki mermer teknenin üzerinde: Sâhibu’l-hayrat el-hac Fevzi 1033 (1623-24) Mehterbafl› Sebili’nin yeri. (Haziran 1996) 1214 yaz›s› bulunuyordu. ‹stanbul Sebilleri adl› kitab›nda ‹zzet Kumbarac›lar: MOLLACIK SEB‹L‹ S ebil, Miskinler Tekkesi’nin sa¤ taraf›nda, Yan›k Ömer Kap›s›’n›n yan›nda ve Karacaahmet - ‹brahim A¤a Bulvar›’n›n üzerinde idi. Bugün mevcut olmayan ve 1940-45 tarihlerinde y›k›lan bu sebil, Mollac›kzâde ‹shak Efendi’nin büyük o¤lu, Anadolu kazaskeri ve reisu’l-ulema oldu¤u halde 1226 (1811)’da vefat eden Ahmet Muhtar Efendi taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Kabri, sebilin civar›nda ve ‹sa A¤a Çeflmesi’nin sol gerisindedir. Gösteriflli lâhdinin üzeri molla sar›¤› ile müzeyyendir. Yan›nda 1199 (1785)’te vefat eden o¤lu Mehmet Mes’ud Efendi’nin; 1210 (1795-96)’da vefat eden ve üzerinde muhteflem bir lâhit bulunan Ahmet Muhtar Efendi’nin cariyesi Esma Hatun’un; fieyhülislâm Dürrizâde Abdullah Efendi’nin o¤lu Mehmet fierif Efendi’nin, 17 N. 1244 (23 Mart 1829)’da vefat eden eflinin; 11 Ra. 1263 (27 fiubat 1847)’de vefat eden Mehmet Nureddin Efendi’nin; 19 Cemaziyelâhir 1242 (18 Ocak 1827)’de Maltepe’de vefat eden Mustafa Reflit Pafla’n›n enifltesi Ali Pafla’n›n ve 1244 (1828-29)’da vefat eden fieyhülislâm Dürrizâde Abdullah Efendi’nin kabirleri vard›r. Bu hazîrenin ilerisinde, mezarl›k duvar›ndan 55 ad›m ileride kitâbesiz bir kuyu ve ulu ç›nar civar›nda ise 1303 (1885-86)’da Mehmet Ali Pafla’n›n o¤lu taraf›ndan yapt›r›- Üsküdar Sebilleri lan kitâbeli bir kuyu vard›r. Her ikisi de Miskinler Tekkesi’ne ait idi. k›n zamana kadar duran kuyusu bugün mevcut de¤ildir. Yeri arsad›r. Sonradan Rumeli kazaskeri olan Mollac›kzâde Ahmet Muhtar Efendi, III. Selim’in halli s›ras›ndaki olaylara ad› kar›flt›¤›ndan ‹stanbul’dan uzaklaflt›r›lm›flt›. Babas› ‹shak Efendi 1195 Zilkadesinin 14’ünde (1 Kas›m 1781) vefat ederek Beyaz›t’ta Kaptan ‹brahim Pafla Camii hazîresine gömülmüfltür. Muhteflem lâhdi molla sar›¤› ile süslüdür. Kabrinin önündeki mezarl›k duvar›na büyük bir hâcet penceresi aç›lm›flt›r. ‹shak Efendi’nin küçük kardefli olup ‹stanbul’da Kirazl› Mescit’e minber koyan Mollac›kzâde Ali Pafla 1181 Zilkadesinde (Nisan 1768) Rahova’da vefat etmifltir. “Sebil penceresinin bâlâs›ndaki” tarih budur: Ahmet Muhtar Efendi’nin dedesi Mollac›k Mehmet Efendi’nin annesi Hatice Hatun 1128 (1716)’da vefat ederek Aksaray’da Has Murat Pafla Camii hazîresine gömülmüfltür. 8 Safer 1227 (22 fiubat 1812)’de vefat edip Rumelihisar›’ndaki Kayalar Mezarl›¤›’na gömülen Mollac›kzâde Ataullah Efendi, Ahmet Muhtar Efendi’nin kardefli idi. Ahmet Muhtar Efendi, 1811’de vefat etti¤ine göre sebil, bu tarihten önce yap›lm›fl demektir. Yeri için Hüseyin Hayri Pafla Sebili bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (‹. Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 49) (Yayla ‹mam› Tarihi, Tercüman 1001 Temel Eser, s. 69 vd.) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 9/20-32 ve 8/195) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 3/1259) (Sicill-i Osmânî, 1/327 ‹shak Efendi Mollac›kzâde; 3/478 Ataullah Mehmet Efendi; 4/348 Muhtar Ahmet Efendi; 3/542 Ali Pafla Mollac›kzâde; 3/ 560 Ali Pafla) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Derin, s. 96 Mollac›kzâde Ali Pafla md.) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 36-48-49 Ali Pafla ve Dürrizâde md.) Bârekallah Sâhibu’l-hayrat Hac› Mustafa ‹ki âlemde hakikat sahib-i lûtf-i Hudâ Nice s›byana mu’allimhane idüb bî-nazir Ba’is-i rahmet budur rah-› selâmetden yana Anda oldukca tilâvet-i pak Kur’ân-i azîm Ana lûtf›yle nazar ide Cenab-› Kibriya Eyledi üçler ziyaret didiler tarihini Hakk budur kim mekteb-i lillah sebîl-i canfezâ 1151 (1738) Kaynak: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 278) SADRAZAM HAL‹L PAfiA SEB‹L‹ S ebil, eski ad› Yeni Çeflme Yokuflu olan Aç›k Türbe Soka¤› ile Aziz Mahmut Efendi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve birinci soka¤›n sa¤ köflesindedir. Tam karfl›s›nda, bugün yaln›z tonoz duvar kal›nt›lar› kalm›fl bulunan ve Lâle Devri eserlerinden biri olan, 1142 (1729) tarihli fiehzade Bayezid Çeflmesi vard›r. Sol taraf›nda ayn› zamanda yapt›r›lan Halil Pafla Çeflmesi bulunmaktad›r. Sebil, Halil Pafla Türbesi’nin alt›ndad›r. Klâsik Türk mimarîsi üslûbunda, tamamen kesme tafltan yapt›r›lm›fl olup bir kap›s› ve iki penceresi vard›r. fiebeke demirleri yok olmufl ve Vak›fça kiraya verilmifltir. Sadrazam Halil Pafla Sebili. Mimar Bafl› Mehmet A¤a taraf›ndan 1626-Ka- MUSTAFA A⁄A SEB‹L‹ (KAPICIBAfiI SEB‹L‹) S ebil, Aflç›bafl› Mahallesi’nde, ‹nadiye Camii Soka¤› ile Aflç›bafl› Mektep Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve ikinci soka¤›n sa¤ köflesinde ve Aflç›bafl› Mektebi de denilen Mustafa A¤a Mektebi’nin alt›nda idi. Dergâh-› Ali kap›c›lar›ndan Mustafa A¤a taraf›ndan 1166 (1753) tarihinde mektep ile beraber yap›lm›flt›r. Kendisi için mektebi bahsine bak›n›z. Sebilin ya1215 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar s›m›ndan evvel infla olunmufltur. 1603’te bafl mimar olan Mehmet A¤a, 1617 y›l›nda tamamlanan Sultan Ahmet Camii’nin, 1611’de bitirilen Tophane Çeflmesi’nin, 1612’de yapt›r›lan ‹stavroz Mescidi ile 1613’te bina ettirilen Tersane Kasr›’n›n da mimar›d›r. Sa’deddin Efendi Sebili. Meyilli bir arazide infla edilen türbenin alt›na, kendili¤inden ç›kan yüksekli¤e bir sebil ve çeflme yerlefltirildi¤i gibi üstte yatan kifliye sa¤layaca¤› sevap ve dua da göz önünde tutularak yapt›r›lm›flt›r. Sebilin çeflme gibi, hiç bir yerinde yap›ld›¤› y›l› gösteren bir kitâbesi yoktur. Halil Pafla Türbesi ve Çeflmesi bahsine bak›n›z. Anadolu, Ba¤dat, ‹ran ve M›s›r’a gitmek için Üsküdar’a geçen ordular veya kervanlar için buras› bir toplanma ve mecburi geçifl yolu idi. Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹. Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri s. 19) (Ahmet Refik, Türk Mimarlar›, s. 101, eski, s. 70) Sebil tamamen mermerden yap›lm›flt›r. Bafll›kl› dört sütun aras›nda flebeke demirleri yok olan, fakat sonradan birer parmakl›k demiri konan üç penceresi vard›r. Çeflme ile beraber devam eden mermer genifl saça¤› ile dilimli pencere kemeri aras›nda otuz m›sral› uzun bir kitâbe bulunmaktad›r. SA’DEDD‹N EFEND‹ SEB‹L‹ S ebil, Gündo¤umu Caddesi üzerindedir. Sa¤ taraf›nda ayn› tarihte yapt›r›lan ve barok mimarîsinin en güzel örneklerinden biri olan Sadeddin Efendi Çeflmesi ve onun yan›nda bu ailenin hazîresi ve onun yan›nda ise Ziya Bey Sebili ve Karacaahmet Türbesi bulunmaktard›r. Sa’deddin Efendi Sebili ve haziresi. Sebili ve çeflmeyi, bir menzil manzumesi olarak düflünebiliriz. Tarihin hiç bir devrinde kesif bir iskân sahas› olmad›¤› halde bu bölgede, as›rlar boyunca onbir sebil, alt› çeflme, say›lar› bugün için unutulmufl, bir çok kuyu ve üç cami yer alm›flt›. Saça¤›n›n üzerinde sekiz köfleli bir kubbe kasna¤› ve bunun üzerinde de dilimleri mermer örtülü kubbesi vard›r. Kubbenin en tepesine de yine mermer bir âlem yerlefltirilmifltir. Her pencere üzerinde on m›sra olan kitâbesi fludur: Sa¤daki birinci pencere üzerinde: Cenab-› kad›asker ibn-i Kad›asker-i zî-flân Huceste menkabet zât-› mekârim-kâr-› bî-hemtâ Müfiz-i saf-t›ynet ya’ni Feyzullah Efendi kim An›nla fahr ider câh-› sadaret mesned-i vâlâ Hemifle müstefiz olma¤la herkes cûy-u lûtfundan Bu esere k›ld› necl-i pâki dahi iktifa hâlâ An›n mahdum-› âlî-kadri Sa’deddin Efendi’dir Reh-i Hak’da bu âb-› Zemzem-âsây› iden icrâ Eben-an-ced mahadim-i kirâm›n pâk ü mümtaz› Mevali-i ›zam›n ser-firâz› kâmil ü dânâ Ortadaki pencere üzerinde: Sebil ve çeflme yapd› k›ld› icra hükm-i iyân› ‹ki vechile ebnâ-y› sebîli eyledi irva Acayib mevki’inde bu sebîli eyleyüb bünyâd Kef-i pür-cûdi oldu maksem-i âb-› revân-bahflâ Zemini mürtefi bünyâd› dil-cû mevki’i dil-kefl Sebil-i bî-bedel tarh-› müferrih resm-i nev-peydâ 1216 Üsküdar Sebilleri ‹zzet Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri adl› eserinde yanl›fll›kla, Sa’deddin Efendi Çeflmesi kitâbesini sebilin tarihi diye yazm›flt›r. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 71-72) (‹. Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 37) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 118) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/130) fiER‹FE HAT‹CE HATUN SEB‹L‹ 1 314 (1896-97) tarihinde bas›lan Mir’at-i ‹stanbul adl› eserde: Sebil Duvardibi Mevkii’nde idi. Tak›nda flu kitâbe yaz›l›d›r: Sebil-i nev de¤il mecrâ-y› âb-› zendegânidir Ki her bir katresi ihyâ ider atflan› H›zr-âsâ Dersen buna ayn-› hayât rûh perverle Güruh-i teflnegân-› Üsküdar-› eyledi iskâ Soldaki pencere üzerinde: Nümû-dâr oldu mecrâ-yi k›sm› Selsebîleden Bu tesnim-i ihsan ü hayra ukbada olur mecra Bir içim suyun amma hakk› vard›r sâhibu’l-hayr›n Du’a-y› ömr ü ikbaliyle olsun nûfl iden gûyâ Cenab-› Hakk o mahdûm-› mu’allâ-kadr-i zî-flân› Çemenzâr-› hayât-› sermedîde eylesün ibka Hemîfle menba’-› ayn-› müberrât eyleyüb zât›n Nice âsâr-› uzmaya muvaffak eyleye Mevlâ Gelüb bir bir okurlar fiâkirâ tarih-i itmam›n Sebili yapd› Sa’deddin Efendi iç flifâd›r mâ 1154 (1741) fiair fiâkir hakk›nda Üsküdar Çeflmeleri bölümünde malumat verilmiflti. Sa’deddin Efendi için çeflmesi ve türbesi bahislerine bak›n›z. ‹mam Hasan ve ‹mam Hüseyin Efendilerimiz hazerat› ve merhume fierife Hadice Hatun ve kâffe-i ehl-i imam ervah›çün ve Allahu-teâlâ r›zas›çün sebîl Sa’deddin Efendi Sebili’nin eski görünüflü. Hangi tarihte yap›ld›¤› belli olmayan bu eserin 19. yüzy›l ortalar›nda yapt›r›ld›¤› söylenebilir. Ayn› eserde belirtildi¤ine göre sebil, 1890 tarihlerinde harap imifl. ‹stanbul Sebilleri adl› eserde kay›tl› olmad›¤›na göre kitab›n bas›ld›¤› 1938 tarihinden önce muhtemelen, Kad›köy - K›s›kl› Tramvay yolu yap›l›rken y›kt›r›lm›fl olmal›d›r. Kaynak: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 92-93) fiER‹F PAfiA SEB‹L‹ S ebil, eski Ba¤dat Caddesi yeni Karacaahmet - ‹brahim A¤a Bulvar› üzerinde idi. Yeri kesin olarak belli de¤ildir. Fakat Miskinler Tekkesi civar›nda oldu¤u muhakkakt›r. 1920 tarihlerinde y›k›lm›flt›r. Etraf›ndaki eserler için Hac› Hüseyin Hayri Pafla Sebili bahsine bak›n›z. ‹çinde bulunan bir kuyudan çekilen su da¤›t›l›rd›. Bu kuyudan dolay› semt fierif Kuyusu ad›yla meflhur olmufltur. Bugün, bu k›s›mdaki Sa’deddin Efendi Sebili kitabesi. 1217 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar hekimbafl› olmufl ve Sultan III. Ahmet devrinde ve 8 fiaban 1119 (4 Kas›m 1707) tarihinde vefat etmifltir. Üsküdar’da yapt›rd›¤› bir kuyudan dolay›, fierif Kuyusu civar›ndaki bir yol, hâlâ Nuh Kuyusu Caddesi ismiyle yad edilmektedir. Sicill-i Osmânî’de, fierif Ahmet’in 1112 Muharreminde (Haziran 1700) vebadan vefat etti¤i yaz›l›d›r. Gülnufl Emetullah Valide Sultan Sebili ve Türbesi. Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n bir k›sm› hâlâ fierif Kuyusu Mezarl›¤› ad›yla bilindi¤i gibi, Selimiye’deki bir sokak da fierif Kuyusu Soka¤› ismini tafl›maktad›r. fierif Kuyusu semtine ismini veren Galipzâde fierif Ahmet 1111 (16991700) tarihde vefat etti¤ine göre sebil, bu tarihten bir müddet evvel yap›lm›fl olmal›d›r. Haf›z Hüseyin Efendi’nin Mecmua-y› Tevarih adl› eserinde flu bilgi vard›r: “Beni Fütade’den Haseniyyu’n-neseb Galib Hasib bir zat-› flerîf olup Mekke-i Mükerreme’de nice eyyam hizmet-i flerafetden sonra bu tarihte hal’ olunup Âsitâne-i Devlet-i Aliyye’ye gelip Üsküdar’da sakin iken ‘Hilâfet1111’ tarihinde rIhlet ve kendine mahsus fierif Kuyusu dimekle maruf mahalde medfundur ki, Miskinler kurbündedir. Ve etraf› Nuh Efendizâde sadr-› esbak Ali Pafla’n›n (Hekimo¤lu Ali Pafla 1689-1758) etibba’›na mahsus mezaristand›r. Hatta, sadr› mezburun etba’›ndan olan Abaza Gazi Mehmet Pafla dahi gazadan sonra Sinop’da mazhar-› kahr-› kahramanî olup ser’i maktuu Âsitâne-i Aliyye’ye geldikte bu mahalle defn ve seng-i niflan vaz’ olunup ism ü tarihi kayd olundu¤u ‘izzet-i behiflt-1184’ tarihindedir.” Abaza Mehmet Pafla, Cemaziyelevvel 1185 (A¤ustos 1771) tarihinde katledilmifl olup tek flâhidesi bugün de mevcuttur. Sadrazam Ali Pafla’n›n babas› olan Nuh Efendi, Sultan II. Mustafa devrinde (1695-1703) 1218 Nuh Efendi’nin kabri, Koca Mustafa Pafla Camii yan›nda Koca Mustafa Pafla Medresesi Soka¤› ile Canbaziye Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve kendisinin yapt›rd›¤› medresenin mezarl›¤›ndad›r. Birinci soka¤›n yan›nda olan kabri lâhit fleklindedir. Etraf›nda 8 o¤lundan baz›lar› gömülüdür. Dördüncü o¤lu Evliya Yusuf Efendi olup bunun çocuklar›na Evliyazâdeler derler. Beflinci o¤lu Osman Bey, kap›c›bafl› iken 1153 (1740)’ta vefat ederek fierifkuyusu Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Kabri, Karacaahmet-‹brahim A¤a Bulvar› üzerinde, Miskinler Tekkesi Kap›s› da denilen Yan›k Ömer Kap›s›’n›n sa¤ taraf›nda ve mezarl›klar duvar›n›n hemen önündedir. Küçük flâhidesinin üzerindeki kâtibî bafll›¤› gül ile süslenmifltir. Yan›nda, 1292’de vefat eden el-hac Said Efendi’nin, 23 M. 1227’de ölen el-hac Hasan A¤a’n›n, 8 S. 1187’de ölen Mehmet bin Said Efendi’nin ve 9 Rebiyülevvel 1307’de vefat eden el-hac Mehmet Münir Pafla’n›n kabirleri vard›r. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 400) (Ayvansarayî, Hadîka, 1/81-85 ve 2/85-86) (Ayvansarayî, Vefeyât, s. 14, 51) (fiemdânîzâde Tarihi, M. Aktepe Türkçesi, 1/126-127) (Nusretname, ‹. Parmaks›zo¤lu Türkçesi, s. 188-238) (Sicill-i Osmânî, 1/232 fierif Ahmet; 4/25 Mehmet Pafla; 4/579 Nuh Efendi) (Uzunçarfl›l›, Mekke-i Mükerreme Emirleri, s. 92-94) YEN‹ VAL‹DE SEB‹L‹ (GÜLNUfi EMETULLAH VAL‹DE SULTAN SEB‹L‹) E ski ad› Karacaahmet Caddesi olan Hakimiyet-i Milliye Caddesi üzerindedir. Sa¤ taraf›nda, sebil ile ayn› tarihte yapt›r›lan muhteflem çeflme, sol taraf›nda Gülnufl Emetullah Sultan’›n emsalsiz aç›k türbesi ve arka taraf›n- Üsküdar Sebilleri da ise hünkâr mahfili ile Yeni Cami bulunmaktad›r. mi de burada ciltlisi 25 kurufl fiatla sat›lm›flt›r. Üsküdar’›n yegâne kitapç›s› idi. Yak›n tarihe kadar sebilin karfl›s›nda Halim Gülüm Tekkesi ve eski Yeniçeri Kullu¤u olan, Üsküdar Emniyet Amirli¤i binas› vard›. 1958 senesinde yol flimdiki flekliyle geniflletilirken y›kt›r›lm›flt›r. Eski Bitpazar› kap›s› da bu sebilin yan taraf›nda idi. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih) (‹. Kumbarac›lar, ‹stanbul Sebilleri, s. 35) (M. Erdo¤an, Kayserili Mehmet A¤a, s. 15) (Sicill-i Osmânî, 4/233 Mehmet A¤a; 4/575 Naimâ Efendi) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 7/3498; 9/4887) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 11/132) (Konyal›, ‹stanbul Abideleri, s. 124) Sebil, tamamen mermerden yap›lm›flt›r. Alt› sütün aras›nda 2.50 x 1.10 ebad›nda pirinç flebekeli befl penceresi vard›r. ‹stalâktitli sütun bafll›klar› üzerine kafl kemerler oturtulmufltur. Bunlar›n üzerine ve sebilin bütün yüzünü dolaflan ve her yüzde ikifler m›sra olmak üzere on m›sral› flu kitâbe bulunmuktad›r: Valide Sultan o s›dd›ka-flemail kim Hudâ Nice hayrat-› azime an› mazhar eyledi Hayr ile nam-› flerifi dehre oldu münteflir Misk ü anber gibi afak› mu’attar eyledi Hayr-› cari ile virdi halk›na taze hayat Üsküdar’› pertev-› lûtf› münevver eyledi Bu zülal-i hofl-güvara yapd›rub bir Selsebil Mü’minine sanki bezl-i nehr-i sükker eyledi Dir Nâ’imâ ab›n› nûfl eyliyen tarihini Valide Sultan sebîl-i mâ-i Kevser eyledi 1121 (1709-10) ‹stalâktitli silmesinin üzerinde mermer dar bir saça¤› vard›r. Kurflun kapl› kubbesinin üzerine bir alem yerlefltirilmifltir. Kap›s› Yeni Cami avlusuna aç›lmaktad›r. H. 1121 tarihinde Sultan III. Ahmet’in annesi Gülnufl Sultan taraf›ndan külliye ile beraber yapt›r›lm›flt›r. Mimar› Lâle Devri bafl mimar› Kayserili Mehmet A¤a’d›r. Yeni Valide Camii bahsine bak›n›z. Kitâbe yazar› Naimâ Mustafa Efendi (16551716) ünlü bir tarihçi olup saray baltac›l›¤›ndan yetiflmifl sonra Kalayl›koz Ahmet Pafla’n›n divan kâtibi ve 1116 Cemaziyelevvelde hâcegânl›kla Anadolu muhasebecisi olup 1121’de teflrifatç› ve vak’anüsvis oldu. Mora Harbi’nde bulundu¤u s›rada Balyabadra Kalesi’nde 1128 (1716)’da vefat etti. fiiirleri vard›r. 1256 (1840)’ta yay›n hayat›na kat›lan Ceridei Havadis Gazetesi, Üsküdar’da yaln›z bu sebil karfl›s›ndaki Arzuhalci Osman Efendi’nin dükkân›nda sat›l›rd›. Ayn› zamanda kitap da satan Yaz›c› Osman Efendi uzun seneler burada mesle¤ine devam etmifltir. Ünlü, Hadîkatü’l Cevâ- ZEL‹HA HANIM SEB‹L‹ S ebil, Karacaahmet Türbesi’nin arka taraf›nda, ‹nadiye Camii Soka¤› üzerinde, Aflç›bafl› Camii ve Cami Ç›kmaz› Soka¤› karfl›s›nda ve mezarl›k duvar› önünde idi. 1940 tarihlerinde, mezarl›k duvarlar› Nasuhî Bey taraf›ndan yapt›r›l›rken tulumbal› kuyusu ve tafl teknesi duvar alt›nda kalm›fl ve üzerini örten demir gölgeli¤i de kald›r›lm›flt›r. Sebil kefeki tafl bir tekneden ibaret olup iki muslu¤u ve önünde yalaklar› vard›. Tafl tekne ve üzerindeki kitâbesi bugünde mevcut olup mezarl›k duvar›ndad›r. Tulumba ile çekilen su, bu tekneye ve Aflç›bafl› Camii kap›s› yan›ndaki abdest teknesine doldurulurdu. Bu tekneyi de cami duvar›nda görmek mümkündür. Üç s›ra halinde haz›rlanm›fl olan kitâbe ayn› zamanda vakfiyedir: Aflç›bafl› Mahallesi sakinlerinden Hace Zeliha Kad›n kendi mal›ndan olarak cami’-i flerif karflus›nda tulumba sebîle bin beflyüz gurufl vakf eyledim. Üzerine teraküm olunan mahiyyeden beher sene cami’-i mezkurda iki mevlüdü’n-Nebî k›ra’at oluna. Ve ta’mir ü termimine sarf oluna. Ba’dehû bâ i’lâm fler’î mütevelli ve nâz›r nasb eyledim. Ba’de’l-ink›raz, mahalde sakin din kar›ndafllar›m r›zaen-lillah ru’yet ide. Cümle geçmifllerimizin ruhlar› flad ola. 1263 (1848) Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 114-115) Zeliha Han›m Sebili’nin kitabesi. 1219 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Z‹YA BEY SEB‹L‹ S ebil, Gündo¤umu Caddesi üzerinde ve Karacaahmet Türbesi kap›s›n›n sol taraf›ndad›r. Her iki eser ayn› çat› alt›nda olup karfl›s›nda Fethi Ahmet Pafla Camii, sol taraf›nda 1154 (1741) tarihinde yapt›r›lan Saadeddin Efendi Sebili ve çeflmesi ve aç›k türbesi bulunmaktad›r. Bu aç›k türbe ile sebil aras›ndaki mezarl›kta ve mezarl›k duvar›nda, 998 (1590) tarihli Mehmet Pervane Bey’in, 999 (1590-91) tarihli Sarayl› Raziye Han›m’›n kabir tafllar›n›n parçalar› vard›r. Sebil, flimdiki türbe ile beraber 1283 (186667) y›l›nda Matbah-› Âmire müdürü Ziya Bey taraf›ndan, ölen kar›s›n›n ruhu için yapt›r›lm›flt›r. Ziya Bey Sebili. Biri genifl di¤eri dar olan iki penceresinde basit parmakl›k demirleri bulunmaktad›r. Eskiden içi iki k›s›m idi. Sonradan birlefltirilmifltir. Soldaki genifl pencere üzerinde dört m›sral› flu kitâbe vard›r: Emin-i matbah-› âli bu hayr› eyleyüb icrâ Zebân-› teflnegân› menba’-› zikr-i cemîl itdi Sezâd›r âb-› cevherle yaz›lsa Âs›mâ tarih Bu mâ-i Zemzemi gel iç, Ziya Be¤ Selsebîl itdi 1283 Ziya Bey Sebili’nin kitabesi. Sebil sahibi Ziyaeddin Mehmed Efendi, saraydan yetiflmifl matbah müdürü ve 1284 (1867)’de idare-i mahsusa müdürü, 1287 (1870)’te madenler müdürü ve bir aral›k Matbah-i Âmire müdürü ve 1295 (1878) tarihlerinde Antalya, sonra Urfa ve nihayet Lazkiye mutasarr›f› oldu. 1311 Rebiyülâhirinin son günü (9 Kas›m 1893) vefat etti. “Ulâ evveli rütbesini haiz sahib-i servet bir adem idi.” Sebilin arkas›nda ve kap›n›n önünde bir kuyu bulunmaktad›r. Kitâbe yazar› fiair Yakub Âs›m Efendi, Kütahyal› Halil Rüfldi Efendi’nin o¤lu olup 1220 (1805) tarihinde do¤mufltur. Bir çok görevlerde bulunduktan sonra Rumeli Kazaskerli¤i’ne kadar yükselmifltir. 1301 (1883-84)’te vefat eden Âs›m Efendi’nin kabri, Karacaahmet Türbesi’nin ön taraf›nda Tunusba¤›’na giden caddenin hemen bafllar›nda ve sol taraftad›r. Yan›nda, 1291 (1874)’te vefat eden o¤lu Mehmet Cemil Efendi’nin ve 1302’de vefat eden di¤er o¤lu Usameddin Efendi’nin kabirleri vard›r. Âs›m Efendi’nin kabir tafl› üzerindeki 14 m›sral› kitâbesinin tarih beyti fludur: Nûr-› tevhîd ile kabrin eyle yâ Rab pür ziyâ Didi As›m Molla’ya Hak k›ld› terk-i mâsivâ 1301 Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 61) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 117) (Sicill-i Osmânî, 3/284 As›m Yakub Efendi ve 3/239 Ziyaeddin Mehmed Efendi) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 71) 1220 Üsküdar Maksemleri ve Su Terazileri Üsküdar Maksemleri ve Su Terazileri fiEREFÂBÂD KASRI MAKSEM‹ M aksem, Do¤anc›lar Meydan›’ndan ‹mrahor semtine do¤ru yüründü¤ünde Do¤anc›lar Caddesi üzerinde ve sol koldad›r. Etraf›nda, Do¤anc›lar Camii, Hac› Ahmet Pafla Türbesi ve saray›, Hac› Ahmet Pafla hamam› gibi tarihi eserler vard›. Maksem, çarfl› meydan›n›n yan›nda yer alm›flt›. Lâle Devri bafl mimar› Kayserili Mehmet A¤a taraf›ndan 1141 (1728-29) tarihinde fierefâbâd Kasr›’n›n suyunu temin ve tanzim maksad›yla yap›lm›flt›r. Bundan dolay› bu saray›n ismiyle an›lmaktad›r. Maksem, fierefâbâd Kasr›na su verdi¤i gibi, bir çok çeflmelere de su verirdi. Maksem, bir s›ra kesme mermer ve iki s›ra tu¤la hat›ll› olarak infla olunmufltur. Sekiz yüzlü olan bu eserin, üzerini bir kubbe örtmektedir. Bugün bir evin bahçesine bakan kemerli kap›s›n›n sol taraf›nda, iki servi motifiyle süslü, küçük ayna tafll› bir çeflmeci¤i vard›r. Kasna¤›n›n biraz alt›nda, her yüzünde iki m›sra bulunan bir kitâbe, maksemi f›rdolay› çevirmektedir. Güzel bir ta’lik yaz› ile yaz›lm›fl olan bu kitâbenin iki sat›r›n› ihtiva eden mermer tafl düflmüfl oldu¤undan, 1950 tarihinde yap›lan son tamirinde yerine konmufltur. K›lan ol flehriyâr›n devlet ü ikbâlini te’yîd Vezir-i a’zam› Damad ‹brahim Pafla’d›r. Kemal-i cûd ü ihsan›na ol sadr-i kerem-kâr›n Delil-i ruflen-i makbûl bu âb-› musaffad›r fierefâbâd içindir asl› amma kim bu maksemden Bu flehr-i Üsküdar’a dahi küllî hisse peydâd›r Hele Hakka flehinflâh-› cihân ü sadr-› zî-flâna Bu cârî hayr-i pâk-i bî-bedel tevfik-i Mevlâ’d›r Hudâ ikisinin de ömr ü ikbâlin k›la efzûn Ki dest-i re’fet ü ihsânlar› eltâfa mecrâd›r Nedîmâ âb-› cârîsin görünce söyledi tarih Bu maksem-i vâye-mend-i cûd-› ‹brahim Pafla’d›r 1141 Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 100-101) (A. Gölp›narl›, Nedim Divan›, s. 186) (A. Erdo¤an, Üsküdar Su Yolu Haritas›) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, s. 52-53) (N. Nirven, Do¤anc›lar Su Maksemi, ‹stanbul Ans. 9/4645) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/141) (Osm. Arfl. Evkaf ‹daresi Katalo¤u 1/23) fierefâbâd Kasr› Maksemi. Kitâbe fludur: fieh-i Dara-haflem flevketlu Sultan Ahmed Gazi Ki dest-i lûtf› hemçün ebr-i nisan feyz-i bahflad›r Cihân-bân-› muzaffer flehriyâr-› ma’delet-perver Ki da’im himmeti masrûf-› terfih-i berâyâd›r 1223 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Bu masla¤a; Ümraniye’nin güneyinde bir mevki olan ve bir caddeye ismi verilen Yaln›z Servi semtine bir km. mesafedeki Apostolun Çiftli¤i’nden gelen su ile Üsküdar Halk Caddesi üzerinde 1687’de fiehit Süleyman Pafla taraf›ndan cami ve çeflmesi için getirtilen su akmaktad›r. Bu masla¤a gelen üçüncü bir su da, Ümraniye’de Tevhid Efendi Ba¤›’ndaki Mefleli Maslak’tan gelirdi. Bafl Maslak’tan ç›kan su, Toygar ve Libade sular›n› ald›ktan sonra, büyükçe bir masla¤a gelir. Buradan ç›karak Yaz›c› Tarlas›’ndan ve Yaverin Ba¤›’ndan geçerek Küçük Çaml›ca Tepesi’nin güney eteklerine gelir. Buradan Kozlu Ba¤’a gelen su, Sultan II. Abdülhamit’in serhafiyesi Ahmet Celâleddin Pafla Korusu ve arazisinden, Askeri Prevantoryum’un kuzey taraf›ndan geçerek Rauf Pafla’n›n arazisine gelir. Burada 1609 y›l›nda yap›lan Malatyal› ‹smail A¤a Camii ve Çeflmesi için getirtilen su ile birleflerek Valide Ba¤›’na gelir. Duvardibi Su Terazisi. VAL‹DE-‹ AT‹K SUYU ve MAKSEM‹ Kofluyolu ile S›rma Perde Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, Saatç› Tarlas› denilen mevkide 1722 senesinde yapt›r›lan Ahmediye Camii külliyesinin suyu ile birleflir. S u, 991 (1583) tarihinde yapt›r›lan “Üsküdar’da vaki merhum ve ma¤furun lehâ Nurbânu Atik Valide Sultan tâbe serâhu hazretlerinin Üsküdar’da Toptafl› nâm mahalde müceddeden bina ve ihya buyurduklar› cami-i flerif ve imaretleri için” toplan›p getirilmifltir. Yoluna devam eden su, Nuhkuyusu Caddesi’ne gelir. Kartal Baba Camii fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi sebil ve çeflmesinin aras›ndan geçerek, eski ismi Ba¤larbafl›, yeni ad› Kartal Baba Caddesi olan yolun bafl›na gelir. ‹lk zamanlarda getirtilen su, ihtiyac› karfl›lamam›fl olacak ki, “Tarih-i mezburda (14 Ocak 1584) Bulgurlu nam karyeden Üsküdar’da olan cami-i flerife akan su yoluna 24 yük ve 371 akçe” sarf edilerek su yolu takviye edilmifltir. Yoluna devam eden su, bu caddenin biraz ilerisinde ve Turflucu Kâmil Soka¤› karfl›s›ndaki makseme dökülür. Eski Valide Suyu, Büyük Çaml›ca Tepesi’nin kuzey do¤u taraf›ndaki Çakal Da¤›’n›n eteklerinden ç›kar. Su, arazinin uygunlu¤u ile delme mecra halinde akarak, Tantavi Çiftli¤i’ne gelir. Burada, 1711 y›l›nda yapt›r›lan Yeni Valide Camii suyu kat›lm›flt›r. Bu kat›lma 128 y›l sonra olmufltur. Su, çiftlikten geçtikten sonra, Alemda¤› asfalt›na ç›kar ve yoluna devam ederek Bulgurlu Köyü’nün arkas›ndan, Ahmet Pafla Korusu’ndan geçerek Baflmaslak denilen ufak bir su toplama yerine var›r. 1224 Devrinden kalm›fl olan maksemin kap›s› üzerinde kitâbesi yoktur. Tonoz daml› olup kare plânl›d›r. Tamamen kesme tafltan yap›lm›flt›r. Buradan ayr›lan bir kol ile, Yeni Valide Camii, Ahmediye Camii, fiehit Süleyman Pafla Camii, Malatyal› ‹smail A¤a Camii ve bu mabetlerin civar›ndaki çeflmelere su giderdi. Maksemden ayr›lan di¤er bir kol da, Eski Valide Camii külliyesinin bütün ünitelerine su verdi¤i gibi, avludaki flad›rvandan akard›. Bu flad›rvan, di¤er bir çok flad›rvanlarda oldu¤u gibi, su flebekesinin üzerinde bir su da¤›tma ve düzenleme mahallidir. Üsküdar Maksemleri ve Su Terazileri Vaktiyle bu güzel flad›rvan›n üstü, 16 ahflap sütunun tafl›d›¤› kubbeli bir saçak ile örtülü idi. 1934 senesinde ve bir f›rt›na esnas›nda, yan›ndaki ulu ç›nar›n k›r›lan büyük bir dal› bu ahflap kubbe üzerine düflerek y›k›lmas›na neden olmufltu. fiad›rvan sonradan asl›na uygun olarak yap›lm›fl ve üzerine de beton bir kubbe yap›lm›flt›r. Eski Valide Suyu, bugün Üsküdar Vak›f sular›n›n en bak›ml› olan›d›r. Günlük verimi, 1000 metre küpü bulmaktad›r. Mimar Sinan’›n bu güzel eseri, 1989 tarihinde, Üsküdar Belediye Baflkan› Niyazi Yurtseven zaman›nda, hiç gere¤i yokken y›kt›r›larak yokedildi. ‹zi dahi kalmam›flt›r. Sar›gazi Köyü Camii bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. N. Nirven 10/5303) (Naz›m Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 222) (Gezi Notu) ÜSKÜDAR SU TERAZ‹LER‹ Efendi Caddesi üzerindeki bu yap›dan eser kalmam›flt›r. 7) Harem ‹skelesi Su Terazisi. Daya Hatun Namazgâh› yan›ndaki bu terazi bugün mevcut de¤ildir. 8) Hac› Ahmet Pafla Su Terazisi. Do¤anc›lar Meydan›’nda ve Çak›rc›bafl› Hasan Pafla Camii yak›n›nda ve eski ad› Uzunyol olan Ramazano¤lu Sünbülzâde Soka¤› üzerinde idi. 9) Hatice Sultan Su Terazisi. ‹hsaniye semtinde ve Neyzenbafl› Halil Can Soka¤› üzerinde ve eski ‹hsaniye Karakolu’nun hemen yan›nda idi. 10) ‹brahim Pafla Su Terazisi. Eski ad› Selâmi Ali Efendi Caddesi olan Selâmi Ali Efendi Caddesi üzerinde ve bu caddenin Kassam Çeflme Soka¤› ile birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesindedir. Kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yap›lm›fl olup köfleleri pahl›d›r. sküdar’da, bugün için bilinen su terazileri flunlard›r: Ü 11) Kap›a¤as› mevkii Su Terazisi. Sadrazam ‹brahim Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›fl onbefl metre yüksekli¤inde, kesme tafl ve tu¤la hat›ll›d›r. 1) K›s›kl› Caddesi üzerinde, eski karakol binas› yan›nda ve Avc› Kâz›m Soka¤›’n›n bafl›ndad›r. Kesme tafltan yap›lm›flt›r. 12) fiüca Ahmet Pafla Su Terazisi. Bülbüldere Caddesi üzerindeki bu yap›dan eser kalmam›flt›r. 2) Matbah Emini Hac› Halil Efendi Su Terazisi. Toygartepe üzerinde ve Dürbali Soka¤› (eski Torbal› Soka¤›) ile Hac› Mutu Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde idi. 13) Sultaniye Soka¤› Su Terazisi. Dr. S›tk› Özferendeci Soka¤›’n›n bafl›nda bulunan bu teraziden eser kalmam›flt›r. 3) ‹brahim Pafla Su Terazisi. ‹mrahor Camii’nin k›ble taraf›nda olup sonradan çimento ile s›vanm›flt›r. 14) Selimiye Su Terazisi. Selimiye K›fllas› içindedir. Kap›a¤as› Mevkii ve su terazisi. 4) Ayazma Camii’nin k›ble taraf›nda Tulumbac›lar Soka¤› bafl›nda ve eski Ayazma Karakolunun önünde idi. Sultan III. Mustafa taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. 5) Duvardibi Su Terazisi. Kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lan bu yüksek ve görkemli eserin üstünde, dört ayak üzerine oturtulmufl bir top tepeli¤i vard›r. Sadrazam ‹brahim Pafla veya Sultan III. Selim taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. 6) Selâmi Ali Efendi Su Terazisi. Selâmi Ali 1225 Üsküdar’›n Tarihi Kuyular› Üsküdar’›n Tarihi Kuyular› Y üzy›llar boyunca Üsküdar’da bir çok kuyu aç›lm›flt›r. Benim tesbit etti¤im 49 adettir. Bu kuyular›n büyük ço¤unlu¤u bugün mevcut de¤ildir. ‹çlerinden ancak 9 adedi kitabeli olup di¤erleri kitabesizdir. kuyu bu olmal›d›r. Bu karakol bugün de mevcut olup, Altunizade Camii civar›nda ve Küçükçaml›ca Caddesi’nin sa¤ taraf›ndad›r. Kuyular›n bir k›sm›, mesire yerlerindeki namazgâhlar yan›nda, bir k›sm› menzil yolu üzerinde ve bir k›sm› da mahalle aralar›nda olup halk›n istifadesine sunulmufltur. Ayr›ca eskiden hemen hemen her evin bir kuyusu vard›. Halk yang›n s›ras›nda, sonradan ç›karmak ümidiyle, bak›r kap kaca¤›n›, demir edevat›n› bu kuyulara atard›. Bu durumu bir kaç kuyuda gördüm. Ayr›ca iki kuyuda, gemi seren dire¤i gibi uzun, içi bofl a¤açlar›n kuyunun dibine çak›lm›fl oldu¤una flahit oldum. Bunlar›n içi bofl oldu¤una göre, bir nevi tulumba görevi görmüfl olmal›d›r. ‘Cennet-mekân Sultan Mahmud Han-› sâni Hazretleri’nin kerîme-i muhteremeleri devletlû ismetlû Adile Sultan aliyyetü’fl-flân Hazretlerinin hâcesi Râyetkeflân (bayrak çeken anlam›nda) Kalfa’n›n rûhiçün fâtiha.1310 Muharrem (A¤ustos 1892). fiimdi alfabetik s›raya göre bu kuyular› inceleyelim: Kuyunun bilezi¤inde flu kitabe vard›r: Râyetkeflân Kalfa, 13 Rebiyyülevvel 1292 (19 Nisan 1875) tarihinde vefat etti. Kabri, Aksaray Camii yan›nda, Pertevniyal Valide Sultan Türbesi’nin önündedir. Muhteflem lâhdi, Adile Sultan taraf›ndan yapt›r›lm›fl olmal›d›r. Kendisinin Eyüp’te, ‹drisköflkü Caddesi üzerinde ve Piyer Loti Kahvesi’nin arkas›nda bir çeflmesi vard›r. Adile Sultan, 1316 (1898)’de vefat etti. Kabri, Eyüp’te, Bostaniskelesi yan›ndaki türbesindedir. Sultan Abdülaziz Av Köskü arkas›ndaki kuyu ve otomatik ç›kr›¤›. AD‹LE SULTAN KUYUSU K uyunun kitabeli mermer bilezi¤i, Tophanelio¤lu-Kofluyolu üzerinde, S›rmaperde Soka¤› karfl›s›ndaki Sultan Abdüaziz Av Köflkü’nün bahçesinde, cümle kap›dan genifl bahçeye girildi¤inde, biraz ileride ve sol taraftad›r. Alt›nda bir kuyu olmad›¤›na göre, baflka bir yerden getirilmifltir. Adile Sultan Vakfiyesi’nde ‘Valideba¤›’nda, Asâkir-i fiahane Karakolhanesi civar›nda bir kuyu’ diye kay›tl› olan 1229 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Av köflkünün arkas›nda bir kuyu daha vard›r. Kitabesi yoktur. Üzerinde, demir çarkl› bir ç›kr›¤› vard›r. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Ferdâ Mazak, Sultan II. Mahmud’un K›z› Adile Sultan, ‹st. 2000, s.115) AHMET EFEND‹ KUYUSU 1 924’te tesbit edilen Gayrimenkul Vak›flar Cetveli’ne göre, bak›ml› olarak Divitçiler Caddesi üzerinde bulunuyordu. Kuyu, Muallimzâde Ahmet Efendi taraf›ndan buradaki caminin yap›m› s›ras›nda, aç›lm›fl olmal›d›r. Kendisi, 980 (1572) tarihinde vefat etti. Bu cami bahsine bak›n›z. Mabet ve kuyu bugün mevcut de¤ildir. AHMET PAfiA KUYUSU D o¤anc›lar Caddesi üzerinde ve Do¤anc›lar Camii’nin yak›n›nda idi. 1924’te bak›ml› hurda olan kuyu bugün mevcut de¤ildir. Bânisi, Hac› Ahmet Pafla 996(1588) tarihlerinde vefat etmifltir. Vefat›ndan evvel yapt›rd›¤› tür- besinde gömülüdür. Kuyuyu, infla ettirdi¤i hamam›n suyunu temin maksad›yla da açt›rm›fl olabilir. Kuyu, Ahmet Pafla’n›n vak›f eserlerine mülhak idi. Bu kuyu civar›nda ayr›ca bir kuyu daha vard›. ALEMDA⁄I CADDES‹ KUYUSU A lemda¤› Caddesi ile Çakalda¤› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde idi. Arkas›nda kitabesiz bir çeflme ve önünde ise, bugün de mevcut olan bir su terazisi vard›. Terazi, y›¤ma tafltan kal›n tu¤la hat›ll› olarak yap›lm›flt›r. Kuyunun kimin taraf›ndan yap›ld›¤› belli de¤ildir. 1930 tarihlerinde kullan›l›yordu. ÂfiUB‹CAN KADINEFEND‹ KUYUSU B ulgurlu Köyü’nde, Çilehane Mescidi avlusunda idi. 1990 tarihlerinde zarif mermer bilezi¤i yok edilmifl ve yaln›z kuyusu kalm›flt›r. Kuyudan çekilen su, Sadrazam Yusuf Kâmil Pafla’n›n 1291 (1874)’te yapt›rd›¤›, abdest almaya yarayan mermer flad›rvana dolduruluyordu. Ç›kr›kl› kuyunun güzel bilezi¤inde flu kitabe vard›: ‘Cennet-mekân Sultan Mahmud Han Hazretleri’nin kad›nlar›ndan üçüncü Aflûbîcan Kad›nefendi’nin hayrat›d›r. 10 C. 1285 (27 Eylül 1868)’ Burhaniye’de fiifa Kuyusu (Bi’rü’fl-fiifa). Burhaniye’de fiifa Kuyusu’nun (Bi’rü’fl-fiifa) arka yüzü. 1230 Aflûbîcan Kad›nefendi, 1224 (1809)’da Ayfle Sultan’› 1226 (1811)’de de Saliha Sultan’› do¤urdu. 1839’da kocas›n› kaybetti. II. Mahmut’un sa¤l›¤›nda hayat›, Befliktafl’taki sahilsaray› ile Çaml›ca’daki kasr›nda geçti. Kocas›n›n vefat›ndan sonra uzun müddet yaflad›. 10 Rebiyülâhir 1287 (10 Haziran 1870) tarihinde vefat etti. ‹stanbul’da, Divanyolu’ndaki Sultan Mahmut’un türbesine gömüldü. BA⁄LARBAfiI CADDES‹ KUYUSU Y apt›ran› belli de¤ildir. 1930 tarihlerinde mevcut idi. Üsküdar’›n Tarihi Kuyular› BALCI YOKUfiU KUYUSU K uyu, bu yokufl üzerinde bulunan Balc› Baba Türbesi karfl›s›nda idi. Biraz afla¤›da, Mehmet A¤a Namazgâh› ve çeflmesi vard›r. 1930 tarihlerinde mevcut olan kuyunun bânisi belli de¤ildir. Büyükçaml›ca Kuyusu bilezi¤i. B‹’RÜ’fi-fi‹FA (fi‹FA KUYUSU) B urhaniye-Abdullah A¤a Caddesi üzerinde, Burhaniye Köyü Camii üst taraf›nda, biraz ileride, Resmi Efendi Soka¤› ile Tunuslu Mahmut Pafla Soka¤› karfl›s›ndad›r. Kuyunun karfl›s›nda ve set üzerinde Mirâlem Çeflmesi, 1287(1870) tarihli namazgâh ile Tophanelio¤lu Meydan›’ndan nakli yap›lan, Gül Baba’n›n kabri bulunmaktad›r. metre kadar yukar›da tekrar gövde ile birleflmifltir ki, çok enderdir. Di¤er bir kuyu da, Bulgurlu Köyü Camii’nin yan›nda idi. Her ikisinin de bânileri belli de¤ildir. Kitabeleri yoktur. Bugün yaln›z cami yan›ndaki mevcuttur. BULGURLU MESC‹T KUYUSU Kuyunun mermer bilezi¤inde: ‘El-hac Ahmed Süreyya Emin Bey el-Kadirî, halîle-i muhteremesi fierife Hadice Atiyyetullah Han›m el-Kadirî hayrat›ndan. 25 Nisan 1320 (8 Haziran 1904)’ diye yaz›l›d›r. Bir s›ra halindeki yaz› yer yer bozulmufltur. Üzerinde bir de ç›kr›¤› bulunan kuyu, bir demir kafes içine al›nm›flt›r. BULGURLU KÖYÜ KUYULARI B ulgurlu Caddesi üzerinde, üç yol a¤z›nda ve ulu iki ç›nar›n aras›nda idi. Hemen arkas›nda bir k›r kahvesi vard›. Buradaki ç›nar a¤ac›n›n bir dal›, gövdeden ayr›ld›ktan sonra bir M escidin vakf›na mülhak olarak yap›lm›fl olan kuyu, mabedin yan›nda idi. Bânisi belli de¤ildir. Bilezi¤i, cami karfl›s›nda, yolun kenar›nda iken yok olmufltur. Yaln›z, çekilen su ile doldurulan tafl abdest teknesi mevcuttur. BURHAN‹YE CAM‹‹ KUYUSU B urhaniye Köyü’nde ve II. Abdülhamit’in yapt›rd›¤› caminin küçük avlusundad›r. Mermer küçük bilezi¤inde: Sâhibu’l-hayrât ve’l-hasenât 1326 (1908) diye yaz›lm›fl fakat bânisinin kimli¤i belirtilmemifltir. BÜYÜK ÇAMLICA TEPES‹ KUYUSU B üyük Çaml›ca Tepesi’nde, ‹vaz Fakîh aç›k türbesinin yan›nda idi. Mermer bilezi¤inde iki s›ra halinde yaz›lm›fl flu kitabe vard›: Uttâfl-› âlem içün k›ld› hafr ile inflâ Ziya Efendi bu mahalde pür safâ Burhaniye Camii avlusundaki kuyu. ‹sim yaz›l› de¤ildir. 1231 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Ç‹N‹L‹ CAM‹ KUYUSU Ç inili Cami avlu kap›s› karfl›s›nda ve S›byan Mektebi’nin arkas›ndaki arsada idi. Etraf› çok alçak bir duvarla çevrili alandaki kuyu, 1986 tarihinde, avlu kap›s›n›n sol taraf›na, yolun kenar›na kald›r›lm›fl ve a¤z›na kadar topra¤a gömülmüfltür. Bânisi belli de¤ildir. Kitabesi olmayan kuyunun üzerinde bir demir ç›kr›¤› vard›. Bu civarda ayr›ca bir kuyu daha vard›. DO⁄ANCILAR MEYDANI KUYULARI Büyükçaml›ca Sefa Tepesi Kuyusu fieyh efendi kalemden su gibi bir ter Zihi bu bi’r-i lâtîf oldu hayru’l-ehibbâ sene 1277 (1860) Bu Ziya Efendi’nin, Karacaahmet Türbesi yan›nda sebili bulundu¤unu tahmin etmekteyim. Bu kadar yüksek bir tepede kuyu kaz›l›p su ç›kmas› hayrettir. 1995 tarihlerinde yok edilen kuyunun yan›nda evvelce bir Bektaflî tekkesi bulunuyordu. Ethem Pafla’n›n babas› Kaptan›derya Mehmet Ali Pafla’n›n ilk efli Nurikevser Han›m’›n flahidesi. ÇAVUfiDERE KUYUSU K Ethem Pafla Kuyusu. uyu, Çavufldere Caddesi üzerinde, Salih Efendi Türbesi önünde idi. Bânisi belli de¤ildir. D o¤anc›lar Meydan›’nda iki ve Do¤anc›lar Caddesi’nde bir olmak üzere burada üç kuyu bulunuyordu. Do¤anc›lar Meydan›’nda olan kuyulardan biri muattal, di¤eri ise mamur idi. Her üçünün de bânileri ve yap›l›fl tarihleri belli de¤ildir. ETHEM PAfiA KUYUSU K uyu, ‹brahim A¤a Yolu üzerinde, Miskinler Tekkesi sahas› içinde ve Büyük ‹sa A¤a Çeflmesi’nin sol gerisindedir. Mermer bilezi¤inde flu kitabe vard›r: Sâhibu’l-hayratdan esbak kapudan-› Müteveffî devletlû Mehmed Ali Pafla’n›n Mahdumu fiehriyârî Damad Edhem Pafla’n›n hayrat›d›r. 1303 (1885) Kuyunun bânisi Mehmet Ethem Pafla, Kaptan›derya Mehmet Ali Pafla’n›n o¤lu olup 1266 (1850)’de mirliva olarak Harbiye Mektebi’ne girdi. 1273 fievvalinde (Haziran 1857) Refia Sultan ile evlendirildi ve ferik oldu. Sonra bir tak›m memuriyetlerde bulundu. 3 Cemaziyelevvel 1303 (7 fiubat 1886) tarihinde, iki seneden beri yatalak oldu¤u halde, Üsküdar’da Do¤anc›lar’daki kona¤›nda vefat etti. Kabri, ‹stanbul’da, Divanyolu’nda Sultan Mahmut Türbesi haziresindedir. Sütun fleklindeki flâhidesinde flu kitabe vard›r: Huve’l-Hallaku’l-Bâkî / Sadr ve kapudan-› esbak / Damad Mehmed Ali Pafla / merhumun mahdumu / Müflirân-› azamdan ve Hey’et-i / â’yan azâ- 1232 Üsküdar’›n Tarihi Kuyular› s›ndan Damad-› / Hazret-i fiehriyârî Edhem Pafla merhumun / ruhiçün Fâtiha. 3 C.evvel 1303. Vefat›nda 55 yafl›nda idi. Yan›nda, alt› yafl›nda ve 1305 tarihinde vefat eden o¤lu Mehmet Ali Bey gömülüdür. Ethem Pafla’n›n efli Refia Sultan 12 yafl›nda iken evlendirildi ve hiç mesut olmad›. 20 Muharrem 1297 (4 Ocak 1880) tarihinde, kocas›ndan alt› sene evvel ve 40 yafl›nda oldu¤u halde vefat etti. Kabri, Eminönü’nde Yenicami Türbesi’ndedir. Çapk›n mizaçl› olan Pafla, ikinci defa evlendi ve Do¤anc›lar’daki kona¤›na çekildi. Ethem Pafla’n›n babas› Mehmet Ali Pafla’n›n ilk efli Nûr-i Kevser Han›m ile Ethem Pafla’n›n öz annesi ayn› y›l 1304 (1886)’da vefat etmifl ve Ethem Pafla Kuyusu’nun biraz ilerisine gömülmüfllerdir. O¤lunun vefat›n› gören bu hüzünlü anne, ondan hemen sonra vefat etmifltir. F‹RÛZ-FELEK KADIN EFEND‹ KUYUSU S ar›gazi Köyü Camii avlusundad›r. K›r›k, mermer bilezi¤inde flu yaz›lar okunmakta- Sâhibu’l-hayrat el-hac Fevzi-1033(1622) diye yaz›l› idi. Bu tekne sonradan, ‹nadiye Camii Soka¤› ile Büyük Selim Pafla Caddesi’nin birleflti¤i köfledeki bir evin önüne getirilmifl ve bir müddet sonra da yok olmufltur. HASAN A⁄A KUYUSU B u kuyu, Karacaahmet Camii’nin yan taraf›nda idi. Bânisi belli olmayan bu eser bugün mevcut de¤ildir. HURfi‹T BEY KUYUSU S elimiye ile Haydarpafla aras›nda bulunuyordu. Bugün mevcut de¤ildir. ‹NAD‹YE KUYUSU ‹ nadiye Meydan›’nda idi. Yaz›s›z bilezi¤i yan taraf›ndaki arsaya at›lm›fl vaziyette iken bugün yok olmufltur. Bânisi belli de¤ildir. d›r: Sultan Mahmud Han.......Devletlû Firûz-Felek Kad›nefendimiz Hazretleri’nin cariyesi Gül Kalfa’n›n ruhuna fâtiha. 1255 (1839) Kitabeden de anlafl›laca¤› üzere kuyu, Firûz-Felek Kad›nefendi taraf›ndan, cariyesi Gül Kalfa’n›n ruhu için yapt›r›lm›flt›r. Firûz-Felek Kad›n, Sultan II. Mahmut’un 6. kad›n›d›r. 7 Rebiyülâhir 1280 (21 Eylül 1863)’ te vefat etti ve ‹stanbul’da, Divanyolu’nda, Sultan Mahmut Türbesi yan›ndaki odaya gömüldü. KARACAAHMET CADDES‹ KUYULARI B u cadde bugün Gündo¤umu Caddesi diye isimlendirilmifltir. Burada yol boyunca dört kuyu vard›. Hiç birinin üzerinde yaz› yoktu ve bânileri belli de¤ildir. KOfiUYOLU KUYUSU Bugün mevcut de¤ildir. HACI FEVZ‹ KUYUSU K aracaahmet Türbesi arkas›nda, eski Kuyubafl›, flimdiki Kap›a¤as› mevkiinde, Mehmet Çavufl Soka¤› bafl›nda ve Süt Baba aç›k türbesi yan›nda idi. Önünde musluklu bir su teknesi vard› ki, kuyunun suyu ile dolduruluyordu. Üstünde bir sat›r halinde: KÜÇÜKÇAMLICA KUYUSU K üçük Çaml›ca’da, 1064 (1654) tarihli Sultan IV. Mehmet Çeflmesi’nin yak›n›nda ve Kethüda Mehmet fiakir Efendi’nin 1243 (1828)’de yapt›rd›¤› namazgâh civar›nda idi. 1233 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Yahya Efendi 1184 (1770)’de vefat etti¤ine göre, kuyuyu 1760-1770 tarihleri aras›nda açt›rm›fl olmal›d›r. Arif Efendi Tekkesi bahsine bak›n›z. NAC‹ BEY KUYUSU (MEYMENET HANIM KUYUSU) T ›bbiye Caddesi üzerinde, Çiçekçi Camii yak›n›ndad›r. Mermer bilezi¤inde: Çiçekçi semtinde Naci Bey ile Meymenet Han›m Kuyusu Sâhibu’l-hayrat Nuri Bey’le / Meymenet Han›m’›n ruhlar› içün Fâtiha / Sene 1318 (1900) diye yaz›l›d›r. Kuyunun hemen yan›nda Ayfle Hatun Namazgâh› vard›. Bu bahse bak›n›z. NUH KUYUSU Naci Bey ile Meymenet Han›m Kuyusu Bugün mevcut de¤ildir. Bu bölgede ayr›ca iki kuyu daha vard›. KÜÇÜK ‹HSAN‹YE KUYUSU K üçük ‹hsaniye Camii mülhakat›ndan olup bugün mevcut de¤ildir. MENZ‹LHANE KUYUSU G ündo¤umu Caddesi ile ‹nadiye Mescidi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve eski Menzilhane yak›n›nda idi. Bânisi belli de¤ildir. MORAVÎ KUYUSU Nuh Efendizâde Osman ve Mehmet Beylerin, Karacaahmet Mezarl›¤› Yan›kömer Kap›s› sa¤›nda ve duvar›n arkas›nda bulunan flâhideleri. 1234 A rakiyeci Hac› Mehmet A¤a Camii ile Yakub A¤a Çeflmesi’nin önünde ve Kas›m A¤a Soka¤›’n›n sa¤ köflesinde, yola nazaran biraz set üzerinde idi. 1980 tarihlerinde mevcut olan kuyunun mermer bilezi¤inde yaz› ve tarih yoktu. Moral› fieyh Yahya Efendi taraf›ndan açt›r›ld›¤› için Moravî Kuyusu diye ünlü idi. Ü ç yolun birleflti¤i meydanc›kta, Aflç›bafl› Camii yak›n›nda, Süt Baba aç›k türbesi karfl›s›nda ve 1206 (1791) tarihli Mihriflâh Valide Sultan Çeflmesi ile meflhur su terazisi aras›ndad›r. Çeflmenin arkas›ndaki desenli ayna tafl›, 12 fiubat 2001 gecesi çal›nm›fl ve sonradan yap›lan yala¤› da zedelenmifltir. Kuyunun üzerine sonradan bir gölgelik yap›lm›flsada bir müddet sonra bilezi¤i yok edilmiflti. Üzerinde tarih ve yaz› yoktu. Kuyunun Reisu’l-et›bbâ Nuh Efendi taraf›ndan açt›r›ld›¤› san›lmaktad›r. Kendisi, 1119 fiaban›n›n 8’inde (4 Kas›m 1707 Cuma ) vefat etti. Kabri, Koca- Üsküdar’›n Tarihi Kuyular› mustafapafla Camii yak›n›nda ve iki yolun birleflti¤i yerdeki büyük aile hazîresindedir. Nuh Efendi’nin Üsküdar’da büyük bir kona¤› vard›. Burada, 1153 (1740)’da vefat eden ‘Nuh Efendizâde Osman Efendi’ Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 5. Ada’ya, ‹brahim A¤a yolu üzerindeki mezarl›k duvar›n›n hemen arkas›na gömülmüfltür. fiâhidesi kâtibî sikkelidir. Bunun yak›n›nda, 8 Safer 1187 (1 May›s 1773)’de vefat eden ve flâhidesi kafesî destarl› olan Nuh Efendizâde Mehmet Bey’in kabri vard›r. Karacaahmet Türbesi’nden, Ba¤larbafl›’na kadar uzanan ana yol eskiden oldu¤u gibi bugün de ‘Nuhkuyusu Caddesi’ ad›n› tafl›maktad›r. Kuyunun bulundu¤u yer bir zamanlar ‘Kuyubafl›’ diye an›lm›fl ve sonra da ‘Kap›a¤as›’ olmufltur. PERV‹N KALFA KUYUSU Sar›gazi Köyü’nde Ebrikeman Hatun’un kuyu bilezi¤i SEL‹M‹YE KIfiLASI KUYUSU K ›flla avlusundaki bu kuyunun bânisi belli de¤ildir. SEL‹M‹YE MEYDANI KUYULARI K ›fllan›n cümle kap›s› önündeki meydanda, üç adet kuyu var idi. Bânileri belli de¤ildir. K uyu, Balaban Caddesi üzerinde idi. Bilezi¤inde flu kitabe vard›: Sâhibetü’l-hayrat ve’l-hasenât sâlihât-i nisvandan Pervin Kalfa’n›n âsâr-› vakf›d›r. 1288 (1813) Bu güzel kuyu da bugün mevcut de¤ildir. SARIGAZ‹ KÖYÜ KUYUSU B u kuyu, Sar›gazi Lisesi bahçesinde idi. Eskiden bu¤day tarlas› içinde idi. Mermer bilezi¤inde flu kitabe vard›: fiER‹F KUYUSU (fiER‹F PAfiA KUYUSU) B u kuyu fierif Pafla Sebili’nin içinde bulundu¤undan fierif Pafla Sebili bahsine bak›n›z. TOPHANEL‹O⁄LU KUYUSU T ophanelio¤lu Meydan›’nda ve buradaki Gül Baba kabri önünde idi. 1957’de kald›r›ld›. Bânisi belli de¤ildir. Kap›a¤as›’nda Üsküdar Kuyubafl›. fievketlû Sultan Abdülaziz Efendimiz Hazretleri’nin üçüncü / hazinedâr› saâdetlû Ebr-i Keman Kalfa Hazretleri’nin hayrat›d›r / Fî seneti 1289 Safer 27 (5 May›s 1872) SELÂM‹ AL‹ EFEND‹ KUYUSU fi eyh Selâmi Ali Efendi’nin Selams›z’da, Tekkekap›s› mevkiindeki tekkesi civar›nda idi. Bânisi belli de¤ildir. 1235 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar ZEL‹HA HANIM KUYUSU K aracaahmet Türbesi arkas›nda, Aflç›bafl› Camii kars›s›nda ve ‹nadiye Camii Soka¤› üzerindedir. 1998 yaz›nda mezarl›k duvarlar›, ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi taraf›ndan, bugün görüldü¤ü flekliyle yapt›r›l›rken kuyu meydana ç›km›fl, üzerine bir tulumba konmufl ve ayr›ca bir nifl içine al›nm›flt›r. Zeliha Han›m Sebili bahsine bak›n›z. Aflç›bafl› Camii karfl›s›nda eski sebil. 2000 y›l› bafl›nda bu hale getirildi. YAKUP A⁄A KUYUSU L ibadiye’de, Libade Suyu Çeflmesi civar›ndad›r. Bu çeflme bahsine bak›n›z. YEN‹MAHALLE KUYUSU Ç inili Cami’nin üst taraf›nda, Yenimahalle’nin bafllad›¤› yerde idi. 1236 Kaynaklar: (Gezi Notu) (Sicill-i Osmânî, 1/316 Edhem Pafla; 4/579 Nuh Efendi) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 1/52-74; 2/137-140) (Ali Aky›ld›z, Refia Sultan, ‹st. 1998, s. 28, 30-33, 36-37) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 153) ( Ayvansarayî, Hadîkatü’l-Cevami, Kad›asker Mescidi, 2/222) Üsküdar Medreseleri Üsküdar Medreseleri AHMED‹YE MEDRESES‹ Ç‹N‹L‹ MEDRESES‹ M M Camiin avlusunda ve ‘L’ harfi fleklindeki medrese, dershane ile kütüphane aras›nda yer al›r. Onbir medrese odas›n›n önünde, mermer sütunlar üzerine oturtulmufl kubbeli bir revak bulunmaktad›r. Dokuz sütunun üzerindeki mermer bafll›klar baklaval›d›r. ‘V’ harfi fleklindeki medrese, set üzerine yap›ld›¤›ndan 9-10 basamak tafl merdivenle ç›k›l›r. Merdivenin karfl›s›nda dershane yer alm›flt›r. Sa¤ ve solunda üçer hücre bulunmaktad›r. Her bir hücrede, ocak yeri ve dolaplar vard›r. Kubbelerin üzeri son tamirde çimento ile s›vanm›flt›r. Dershane ve hücrelerin önünde mermer poligonal sütunlar›n tafl›d›¤› ahflap bir saçak vard›. Bugün y›k›lm›fl bulunan bu revak›n sütun bafll›klar› baklaval›d›r. edrese, Ahmediye semtindeki Ahmediye Camii’inin avlusundad›r. 1134 (172122) tarihinde Tersane Emini Ahmet A¤a taraf›ndan külliye ile beraber yapt›r›lm›flt›r. Ahmediye Camii bahsine bak›n›z. Ocakl› ve pencereli medrese odalar›n›n üzerleri kubbe ile örtülmüfltür. ‘L’ fleklinin köflesinde medresinin ayak yolu bulunmaktad›r. edrese, Çinili Cami’nin sol taraf›nda ve gerisindedir. Çinili Cami bahsine bak›- n›z. Çinili Cami Medresesi. Y›¤ma moloz tafl›ndan yap›lm›fl olan medrese- Medrese odalar›, Hilâl-i Ahmer’in ve sonra K›z›lay’›n imareti haline getirilmifl ve yak›n tarihe kadar Üsküdar’›n fakir halk›na buradan yemek da¤›t›lm›flt›r. Evkaf hergün 250, K›z›lay 2300 kifliye yemek da¤›tmakta idi. 1965 senesinde, buradan yemek alma¤a gelen kalmad›¤›ndan aflevi da¤›t›lm›flt›r. Bu sevindirici bir durumdur. Mimar›, Kayserili Mehmet A¤a’d›r. Kaynaklar: (Gezi Notu) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1/378 Ahmediye Camii ve Külliyesi) (Muzaffer Erdo¤an, Kayserili Mehmet A¤a 1962/17) (Mübahat S. Kütüpo¤lu, ‹stanbul Medreseleri, Tarih Enstitüsü Der. Say›: 7-8, s. 299) 1239 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar nin klâsik bacalar› kesme tafltand›r. Odalar›n Çinili Mescit Soka¤›’na aç›lan pencereleri sonradan örülmüfltür. Hiç bir yerinde kitâbesi olmayan bu yap›, 1050 (1640) tarihinde Kösem Valide Sultan taraf›ndan cami ile beraber yapt›r›lm›flt›r. Mimar› Kas›m A¤a’d›r. 1925 tarihine kadar faaliyet gösteren bu eser, tekke ve zaviyeleri kapatan yasan›n yürürlü¤e girmesi ile terk edilmifl ve zamanla harap olmufltu. 1970 senesinde flimdiki haliyle restore edilmifltir. GÜLFEM HATUN MEDRESES‹ M edrese, Gülfem Hatun Camii ile Hakimiyet-i Milliye Caddesi aras›nda idi. Mimar Sinan taraf›ndan yap›lm›flt›r. Tezkiretü’l-Mimarîn ve Tezkiretü’l-Ebniye’de Mimar Sinan’›n eserleri aras›nda zikredilmifltir. Gülfem Hatun Camii bahsine bak›n›z. Gülfem Hatun, 969 (1561-62) tarihinde, mabedini tamamlayamadan vefat etti¤ine göre, medresenin bu tarihten bir müddet sonra yap›ld›¤› söylenebilir. Gülfem Hatun Medresesi ve Çevresi. Klâsik medrese uslubunda yap›lan bu eserin hangi tarihte y›k›ld›¤› belli de¤ildir. Hadîka yazar›; “Camiine yak›n caddeye naz›r türbesi ve yan›nda mektebi dahi vard›r.” demekte ve medreseden hiç söz etmemektedir. Haf›z Hüseyin Efendi, eserini 1182 (1768) tarihlerinde yazd›¤›na göre, medrese bu s›ralarda mevcut de¤ildi. Muhtemelen 12 Zilhicce 1179 (22 May›s 1766)’daki büyük zelzelede y›k›lm›flt›r. HACI KADIN MEDRESES‹ M edrese, Vezir ‹skender Pafla’n›n k›z› Mihriflah Hatun taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Mihriflah Hatun, Hac› Kad›n nam›yla ünlüdür. Unkapan› dahilinde hamam› ve mahallesi olan Hac› Kad›n, 947 (1540-41) tarihinde vefat ederek camii hazîresine gömülmüfltür. Bugün de mevcut olan bu cami, Kocamustafapafla civar›nda, Abdi Çelebi Mahallesinde ve eski ad› Hac› Kad›n Camii Soka¤› olan flimdiki Hoca Kad›n Caddesi ile Hac› Kad›n Çeflmesi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdedir. Hac› Kad›n’›n mermer lâhdi mihrap önündedir. Tuhfetü’l-Mi’marîn’de Mimar Sinan’›n eserleri aras›nda gösterilmifltir. Mihriflah Hatun bu camii 1527 tarihinde yapt›rm›flt›r. Tarihsiz vakfiyesi Ebussuud Efendi (meflîhati 1545) taraf›ndan tescil edilmifltir. Fakat medresesinin ismi bu vakfiyede kay›tl› de¤ildir. Bu durumda medresenin Mihriflah Hatun’un vefat›ndan sonra 960 (1552-53) tarihlerinde yap›ld›¤› söylenebilir. Çünkü, medreseye ilk atama 964 (1556-57) senesinden biraz evvel olmufltur. Vakfiyenin tanzimi s›ras›nda ‘hamam-› yekta’ olan hamam sonradan çifte haline getirilmifltir ki, bugün de böyledir. Bu da vakfiyesinden sonra baz› vak›flar›n yap›ld›¤›n› ortaya koymaktad›r. Ayr›ca ‘flart-› vâk›fe’de “mahsulât-› evkaf masarif-i mezbureye sarf oluna ziyade olursa bir mu’allimhane bina olunub” denilmekte ve bu gibi ilâvelerin yap›lmas› flart koflulmaktad›r. Birde ‹stanbul’un ilk kad›s›, âlim ve flair olup cedleri Nasreddin Hoca’ya kadar uzanan H›z›r Bey’in k›z› Sultan Hatun vard›r ki, bu da Hac› Kad›n nam›yla maruftur. Sultan Hatun, Tazarruname müellifi meflhur Sinan Pafla (14401486)’n›n kardeflidir. Çok zaman bu iki Hac› Kad›n birbiriyle kar›flt›r›l›r. 1240 Üsküdar Medreseleri ‹skender Pafla, Sultan I. Selim’in (1508-1520) vüzeras›ndan olup 921 (1515) tarihinde idam edilmifltir. Kabri, ‹stanbul’da Sultanahmet Camii arkas›nda Arasta Hamam› karfl›s›nda, mektebinin yan›ndaki türbededir. Yeri kat’i olarak bilinmeyen fakat Selman A¤a Camii civar›nda oldu¤u san›lan medreseye 964 (1556-57) tarihinde ilk defak Küçük Bostan Efendi müderris (profesör) olarak atanm›fl ve bunu Ali Dav Efendi, Mirim Kösesi Mehmet Efendi, di¤er Mehmet Efendi, Feyzullah Efendi ve 998 (1589-90) tarihinde Azmizâde Mustafa Efendi takip etmifltir. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Vefeyât, s. 19) (L. Barkan - E. Ayverdi, ‹stanbul Tahrir Defteri, s. 89) (M. Meriç, Mimar Sinan, s. 35-98) (Hadîka, 1/89) (C. Baltac›, Osmanl› Medreseleri, s. 130) (Ayverdi, Fatih Devri III, s. 415) (Sa’î Çelebi, Tezkiretü’l-Bünyan, ‹stanbul 1315, s. 36) M‹HR‹MAH SULTAN MEDRESES‹ M edrese, Mihrimah Sultan Camii’nin kuzey yönündedir. Cami avlusuna aç›lan yüksek ve muhteflem kap›s› üzerinde kitâbe yoktur. Kap›n›n iki yan›na birer mihrapç›k yap›lm›fl olup üst k›sm› istalâktitlidir. Kemeri k›rm›z› ve beyaz mermerden yap›lm›flt›r. Buradan, ortas›nda güzel, mermer bir flad›rvan olan dikdörtgen fleklindeki avluya girilir. Kap›n›n tam karfl›s›nda dershane bulunmaktad›r. Avlunun iki uzun cephesi üzerine 14 oda yap›lm›flt›r. Odalarda üçer pencere, ocak ve dolap yerleri mevcuttur. Kap›n›n, odalar›n ve dershanenin önünde, mermer sütunlar›n tafl›d›¤› kubbeli bir revak vard›r. Sütun bafll›klar› baklaval›d›r. larla takviye edilmifltir. Eskiden bu taraftaki merdivenli kap›dan mollalar geçerek, bugün mevcut olmayan imarete gidip yemek yerlerdi. Üsküdar’a büyük de¤er kazand›ran bu klâsik Türk mimarîsi üslûbundaki güzel yap› Cumhuriyet döneminde uzun bir müddet Çocuk Dispanseri ve Ruh Sa¤l›¤› binas› olarak kullan›lm›flt›r. fiimdi özel bir t›p merkezi olarak faaliyet göstermektedir. Mihrimah Sultan Medresesi. Medresenin ilk müderrisi ‹mamzâde Mehmet Efendi olup bu göreve medresenin tamamland›¤› y›l yani 954 (1547-48) tarihinde atanm›flt›r. Bunu, fiemseddin Ahmet Efendi, Arapzâde Kare plânl› dershane tek sa¤›r kubbeli olup dört köflesine küçük yar›m takviye kubbecikleri yap›lm›flt›r. Befl pencereden ›fl›k al›r. Kap›s› üzerinde kitâbe yoktur. Otuzdokuz kubbesi kurflun ile kapl› oldu¤undan Kurflunlu Medrese ismiyle de an›lan bu yap› 1547’de Mihrimah Sultan taraf›ndan Mimar Sinan’a yapt›r›lm›fl olup muntazam kesme tafltan infla edilmifltir. Camii bahsine bak›n›z. Medrese set üzerine oturtulmufl oldu¤undan deniz taraf›ndaki cephesi ç›kmal› tafl payanda- Mihrimah Sultan Medresesi’nin esas kap›s›. 1241 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar t›r. Camii ve türbesi bahislerine bak›n›z. Medrese paye bak›m›ndan evvelâ k›rkl› iken 1585’ten itibaren ellililer aras›na girmifltir. Medresenin 990 (1582)’deki müderrisi ‹stanbullu Ahmet Çelebi olup onu Ahizâde Hasan Efendi, Mu’idzâde Mehmet Efendi, Ayaflî Ahmet Efendi, Mollazâde ‹brahim Efendi, Bakkalzâde Bostan Efendi, Geylânî Mehmet Efendi ve di¤erleri takip etmifltir. Hadîka yazar›n›n beyan›na göre, medresenin 1770 tarihlerinde harap durumda oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Mihrimah Sultan Medresesi. Görülen merdivenli kap› sonradan aç›lm›flt›r. Mehmet Efendi, fiah Mehmet Çelebi, Hac› Muradzâde Dursun Efendi, fieyhülislâm Çivizâde Mehmet Efendi ve di¤erleri takip etmifltir. Mihrimah Sultan Vakfiyesi’ne göre, medresede mu’tad günlerin d›fl›nda fler’i özrü olmaks›z›n ö¤renimi terketmiyecek müderrise (profesör) günde 50 akçe, ö¤renciler aras›nda en bilgili olan›na günde 5 akçe, medresede talebe olan ve fler’î özürü olmaks›z›n dersi terketmeyen 14 talebenin her birine günde 2’fler akçe, sabah namaz›ndan önce kap›y› açarak yats›dan sonra kapayacak kap›c›ya günde iki akçe ve temizlik ifllerine bakan ferrafla günde bir akçe verilmesi flart koflulmufltu. Kaynaklar: (T. Gökbilgin, Edirne ve Pafla Livas›, 1952, s. 500 vd.) (Mihrimah Sultan Vakfiyesi Sureti, Es’ad Efendi ktb. nr. 3752, s. 15/b vd.) (Ataî, fiakay›k, ‹stanbul 1268, s. 51, 343, 401-402, 543) (M. Meriç, Mimar Sinan Hayat›, Eserleri 1965, s. 33-94) (C. Baltac›, Osmanl› Medreseleri, s. 304 vd.) (Metin Sözen, Türk Mimarîsinin Geliflimi ve Mimar Sinan, s. 219) (Ernest Manbori, Rehber-i Seyyahîn, ‹stanbul 1925, s. 322) (Gezi Notu) RUM MEHMET PAfiA MEDRESES‹ R um Mehmet Pafla Camii mihrab› taraf›nda ve eski ad› Medrese Soka¤› olan bugünkü Eflref Saat Soka¤› üzerinde olup günümüze kadar gelememifltir. 876 (1471-72) tarihinde Mehmet Pafla taraf›ndan yap›m›na bafllanm›fl ve vefat›ndan bir sene sonra da tamamlanm›fl- 1242 Rum Mehmet Pafla’n›n Üsküdar’daki cami ve medresesinden baflka Tire’de (‹zmir) de bir camii vard›r. Bu cami bugün bak›ml› ve ibadete aç›k olup Tire’nin do¤usunda, Duatepe mahallesinde, Hafsa Hatun Camii harabesi yak›n›ndad›r. Yan›nda, içinde bir ahflap sanduka bulunan bir de türbe vard›r. Kaynaklar: (C. Baltac›, As›rlarda Osmanl› Medreseleri, s. 261-341) (Hadîka, 2/195) (E. Ayverdi, Fatih Devri III, s. 482) (‹nci Aslano¤lu, Tire’de Camiler ve Üç Mescit, s. 48) fiEMS‹ PAfiA MEDRESES‹ M edrese, fiemsi Pafla semtinde ve bu isimle an›lan camiin kuzey ve bat› taraf›nda olup ‘L’ fleklindedir. Mimar Sinan taraf›ndan, fiemsi Ahmet Pafla ad›na, 988 (1580) tarihinde, türbe ve cami ile beraber yap›lm›flt›r. Kubbeli oniki hücre, bir darü’l-kurras› (dershane) olan bu güzel yap› bir s›ra kesme tafl ve üç s›ra tu¤la hat›ll› olarak infla olunmufltur. Hücrelerin önünde, onsekiz mermer sütunun tafl›d›¤›, üzeri kubbeli olmayan bir revak vard›r. Sütunlar birbirine sivri kemerlerle ba¤lanm›flsada medrese hücrelerinin duvarlar› ile bir kemer ba¤lant›s› yoktur. Sütun bafll›klar› baklaval›d›r. Revaklarda yeflil ve siyah porfir gibi sütunlar da kullan›lm›flt›r. Külliyenin onar›m›na bafllan›rken, Üsküdar ‹skele Meydan›’ndaki saatin alt›nda yeflil bir sütunun bulunup cami avlusuna nakledildi¤i ve bunun benzerinin de, o tarihte vapur iskelesinin yan›nda bulunan, itfaiye binas›nda görülüp ayn› yere tafl›nd›¤› söylentisini dikkate al›rsak revaklarda kullan›lan de¤iflik sütunlar›n mahiyeti kolayl›kla anlafl›l›r. Üsküdar Medreseleri Bir rivayete göre de, bu sütunlar camiin içindeki müezzin mahfiline aittir. Medrese hücreleri 2.95 x 2.95 m. boyutlar›nda olup duvar kal›nl›klar› 0.80 m.’dir. Hücrelerin her birinin içinde bir veya iki nifl ve bir ocak vard›r. Duvarlara altl› üstlü ikifler pencere aç›lm›flt›r. Köfle odalar›nda pencere say›s› daha fazlad›r. Hücrelerin ortas›nda 7x7 m. ebad›nda medresenin darü’lkurras› bulunmaktad›r. Burada altl› üstlü 16 pencere vard›r. Sa¤›r kubbesi sekiz yüzlü bir kasnak üzerine oturtulmufltur. Söveleri beyaz, kemeri beyaz mermer ile puding tafl›n›n alternatif olarak s›ralanmas›yla meydana gelmifl olan kap›s›n›n tak›nda ve bir çerçeve içinde bir âyet vard›r. Bu medreseye Tuhfetü’l-Mimarîn ‘Tekye’; Tezkiretü’l-Ebniye ‘Medrese’ demektedir. Medrese, fiemsi Pafla’n›n vefat›ndan k›sa bir zaman sonra tekke haline getirilmifltir. Hadîka yazar›, eserinin 98. sayfas›nda Viflnezâde Mescidi bahsini yazarken: “Bir baflka Viflnezâde fieyh Mehmet Efendi dahi vard›r ki, ibtida fiemsi Ahmet Pafla Zaviyesi’ne fleyh olan efl-fleyh H›z›r Efendi, ‹stanbul’da vaki Mehmet A¤a Zaviyesi’ne naklolundukta, ad› geçen Viflnezâde onun yerine fleyh olmufltur. Bunun tarih-i vefat› 1010 (1601-2) senesinde vuku bulmufltur.” diyor ve Mehmet A¤a Camii’ni yazarken de bu H›z›r Efendi’den: “Mehmet A¤a Zaviyesi’nin birinci fleyhi, Yayabafl›zâde H›z›r Efendi ibn-i ‹lyas Efendi’dir ki, Üsküdar’da fiemsi Ahmet Pafla Zaviyesi’nin fleyhi iken bu zaviyeye naklolundu. Sonra, Rikab-› Hümâyûn ile bulunan meflayih ile beraber E¤ri Seferi’ne azimet edip tabur muharebesinde flehid olarak cesedi Tatarpazar›’na (Bulgaristan’da) nakil ve anda Tülbentçi Camii’nde defnolundu. Sene, 1005 (1596).” diye bahsetmektedir. fiemsi Pafla Tekkesi’nin di¤er bir fleyhi de Nefes Ambar› lâkab›yla bilinen fieyh Osman Efendi’dir. Kendisi, Kayseri’den 1044 (1634)’te Abaza fieyhi Abdürrahim Efendi ile ‹stanbul’a gelmifltir. Abdürrahim Efendi 1047 (1637-38)’de idam edilerek Üsküdar Mihrimah Sultan Camii hazîresine gömülmüfltür ki, kabir tafl› bugün de mevcuttur. Abdürrahim Efendi’den sonra Ayasofya fleyhi meflhur Abdülahad Nuri Efendi’ye (öl. 1061/1651) ba¤lanan Osman Efendi, fiemsi Pafla Tekkesine fleyh olmufl ve bir müddet sonra da Dra¤man Tekkesi fleyhli¤i görevine getirilmifltir. Burada iken vefat etmifl ve camiin mihrab› önüne gömülmüfltür. Vefat›na fieyh Mehmet Efendi flu tarihi düflürmüfltür: Vâh uçdu bülbül-i tevhîd Cennet bezmine 1095 fiemsi Pafla Medresesi. 1243 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar 1684’te vefat eden Osman Efendi’nin bir çok ilâhîleri vard›r. Kütüphanesi ad› ile tekrar hizmete aç›lm›flt›r. fiemsi Pafla Camii bahsine bak›n›z. Medresenin hangi tarihe kadar tekke durumunu muhafaza etti¤i flimdilik belli de¤ildir. 1890 tarihlerinde yaz›lan Mecmua-y› Tekaya’da bu tekkenin ismi geçmedi¤ine göre, tekke bilinmeyen bir tarihte faaliyetini durdurmufl olmal›d›r. Kaynaklar: (Hadîkatü’l-Cevâmi 1/198, 2/192) (Erdem Yücel, fiemsi Pafla Külliyesi, Arkitekt No.336, 4-1969, s. 157) (C. Baltac›, Osmanl› Medreseleri, s. 606) (Sicill-i Osmânî, 3/170 fiemsi Ahmet Pafla; 3/294, 328, 420 Abdülehad Nuri, Abdürrahim, Osman Efendi) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 3/1367) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 258) (S. Nüzhet Ergun, Türk Musikisi Ant. s. 40) (Mübahat Kütüko¤lu, ‹stanbul Medreseleri, Tarih Ens. Der. Say›:7-8, s. 380) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/291) Hadîka yazar›, eserini 1182 (1768) y›llar›nda yazd›¤› ve bu medreseden hâlâ tekke diye bahsetti¤ine göre, tekke, ayinlerini bu tarihlerde de yap›yor olmal›d›r. fieyhülislâm Minkarizâde Yahya Efendi Medresi’nin flimdiki hali. Medrese, 1894 zelzelesinde çok zarar görmüfl ve oturulamaz hale düflmüfltür. Bu halde iken, 1940 tarihinde Vak›fça onar›lm›flt›r. Asl›na uygun olarak gerçeklefltirilen bu restorasyon, Y. Mimar Süreyya Yücel Bey taraf›ndan yap›lm›flt›r. Medrese, 1953 tarihinde de fiemsi Pafla Halk fiEYHÜL‹SLÂM M‹NKARÎZÂDE YAHYA EFEND‹ MEDRESES‹ M edrese, Ahmet Çelebi Mahallesi’nde ve bu isimle bilinen camiin karfl›s›nda, Sümbülzâde Soka¤› ile Aç›k Türbe Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve ikinci soka¤›n sa¤ köflesindedir. Medresenin hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤ildir. Yahya Efendi 1073 Rebiyülâhir (Kas›m 1662)’de fleyhülislâm olmufl ve 1088 zilkadesinde (Ocak 1678)’de vefat etmifltir. Medresesini 1665 tarihlerinde yapt›¤› san›lmaktad›r. Türbesi bahsine bak›n›z. Sümbülzâde Soka¤›’na aç›lan kap›dan zemini toprak bir avluya girilir. Oldukça büyük, kare plânl› avlunun ortas›nda kitâbesiz bir kuyu bilezi¤i vard›r. Sa¤ ve sol taraf›nda medrese odalar›, tam karfl›da ise dershane yer alm›flt›r. Dershanenin sa¤ taraf›nda ise helâ vard›r. Sol taraftaki odalar Aç›k Türbe Yokuflu üzerinde bulundu¤undan fevkânîdir. fieyhülislâm Minkarizâde Yahya Efendi Medresesi plân›. 1244 Medresenin d›fl cephesi muntazam kesme tafltan, ara bölmeler ile iç cephesi y›¤ma tafltand›r. Pencere ve kap› söveleri kesme taflt›r. Dershanenin ve odalar›n önünde, baklaval› mermer bafll›kl› sütunlar›n tafl›d›¤› bir revak vard›. Odalar›n yola ve avluya bakan pencereleri bugün de mevcuttur. Dershanenin, medrese odalar›n›n ve revak›n kubbeleri tamamen y›k›lm›flt›r. Mermer sütunlar›n ve bafll›klar›n pek az› kalm›flt›r. 1855 tarihindeki büyük zelzelede y›k›ld›¤› san›lmaktad›r. 1955 tarihlerinde Üsküdar ‹tfaiyesi medrese- Üsküdar Medreseleri nin avlusuna büyük bir su deposu yapm›fl ve bu s›rada ç›kan topra¤› da medrese odalar›na y›¤m›flt›r. Bu moloz bakiyeleri 1974 senesinde kald›r›lm›fl ve medrese bütün detaylar›yla ortaya ç›km›flt›r. Yahya Efendi buraya bir çok kitap vakfetmiflti. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/290) (‹smail Erünsal, Türk Kütüphaneleri Tarihi, 2/295) VAL‹DE-‹ AT‹K MEDRESES‹ M edrese, Toptafl› Camii’nin kuzey yönünde ve flad›rvan avlusunun önündedir. Arazinin meylinden dolay› cami avlusu, medrese avlusuna göre yüksekte bulundu¤undan medreseye 19 basamakl› tafl merdivenle inilir. Merdivenin üzerinde, iki pencereli olup vaktiyle fieyh Abdülkadir Efendi’nin (öl. 1738) oturdu¤u kubbeli küçük bir oda vard›r. Medresenin bu kap›dan baflka, Tekkeönü Soka¤›’na, Kartalbaba Caddesi’ne ve Valide Kethüdas› Soka¤›’na aç›lan birer kap›s› daha vard›r. Hiç birinin üzerinde kitâbe yoktur. Üçüncü kap›dan beflik kubbeli bir dehlizden geçerek avluya girilir. Avlunun ortas›nda ufak, harap, saça¤› yok olmufl sekiz yüzlü, mermer bir flad›rvan ve cami avlu duvar›na yak›n bir yerde de bir kuyu mevcuttur. Sa¤ taraf›nda üç gözlü helâ vard›r. Medrese, üç yolun birleflti¤i yerde ve sokaklar›n uzan›fl biçimine göre yap›ld›¤›ndan sa¤ taraf› sol taraf›na nazaran daha genifltir. nin yurt olarak kullan›ld›¤›n› belirten 1397 (1977) tarihli bir kitâbe konulmufltur. Kap›n›n önünde, çapraz tonozlu ve iki sütunun tafl›d›¤› küçük bir revak vard›r. Valide-i Atik Medresesi ve dershanesi. Dershanenin ikisi yola, ikisi de avluya bakan dört penceresi ve bir ocak yeri vard›r. Alt›ndan yol geçti¤inden iki yandan genifl kemerler üzerine bindirilmifltir. Bu kemerler aras›nda ve sokak seviyesinde kitâbesiz bir çeflme bulunmaktad›r. Medrese odalar› Valide Kethüdas› Soka¤›’na göre 4-5 m. kadar yüksekte bulundu¤undan bu sokak taraf›ndaki kesme tafl duvar›, yine kesme tafl payandalarla takviye edilmifltir. Toptafl› Camii 991 (1583) tarihinde Nurbânu Sultan taraf›ndan Mimar Sinan’a yapt›r›lm›flt›r. Fakat medresenin daha önce 987 (127980)’de tamamland›¤› Ataî’de görülmektedir. Avlunun üç taraf›na s›ralanm›fl 19 oda ve bu odalar›n önünde bafll›klar› baklaval›, 17 mermer sütunun tafl›d›¤›, kubbeli bir revak bulunmaktad›r. Orta yerde dershane yer alm›flt›r. Odalar, ikisi soka¤a, biri avluya bakan üç pencere ile ayd›nlat›lm›fl olup içinde birer ocak ve dolap yerleri vard›r. Paye bak›m›ndan altm›fll› olan bu medresenin ilk müderrisi Dökmecizâde Mehmet Efendi olup bu göreve 9 Muharrem 987 (7 Mart 1579)’da atanm›flt›r. Bunu, fiemseddin Ahmet Efendi, fieyhülislâm Çivizâde Mehmet Efendi’nin kardefli Defterzâde Ali Efendi, Abdülkerimzâde Abdullah Efendi, fieyhülislâm Sun’ullah Efendi ve di¤erleri takip etmifltir. Medrese odalar› gibi tamamen kesme tafltan yap›lan kare plânl› dershanenin alt›ndan Valide Kethüdas› Soka¤› geçmektedir. Bu yola alçak düflmemesi ve arabalar›n alt›ndan rahatl›kla geçebilmesi için dershaneye iki tarafl›, bir merdivenle ç›k›l›r. Pembe-beyaz mermer alternatifli kap› kemeri üzerine sonradan medrese- Kaynaklar: (Hadîka, 2/182-183) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/173) (Ernest Manbori, Rehber-i Seyyahîn, ‹stanbul 1925, s. 294) (Atâî, fiakay›k, 1268 ‹stanbul, s. 307, 534, 620-621, 317) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 10/5302) (C. Baltac›, Osmanl› Medreseleri, s. 470471) (Türk Ans. Fas.192, s. 493) (Gezi Notu) (M. Meriç, Mimar Sinan, s. 33-94) 1245 Üsküdar Hastahaneleri Üsküdar Hastahaneleri HAYDARPAfiA ASKERÎ HASTAHANES‹ H astahane, küçük ve büyük Haydarpafla Mesireleri ad› ile ikiye ayr›lan büyük Haydarpafla Sahras›’ndan bafllayarak, Selimiye K›fllas›’n›n yan›ndaki Kavakderesi Vadisine kadar uzanan bahçe içine yapt›r›lm›flt›r. “Bu mahal fi’l-asl Hadaik-i Sultaniye’den olup vüzeradan Haydar Pafla’n›n dahi uhde-i tasarrufuna geçmekle elan Pafla’n›n ismiyle münteflirdi.” Haydarpafla Kasr› bahsine bak›n›z. Hastahanenin yan taraf›nda Haydarpafla Lisesi, deniz cihetinde ise ‹ngiliz Mezarl›¤› bulunmaktad›r. Hastahanenin cümle kap›s› eski ad› Haydarpafla Caddesi olan flimdiki T›bbiye Caddesi üzerinde idi. Bu genifl arazi üzerinde bir tak›m Bizans devri eserlerinin bulundu¤u, bahçedeki, befl adet sütun bafll›¤›ndan anlafl›lmaktad›r. Kanunî Sultan Süleyman (1520-1566) zaman›nda bu has bahçe içine baz› kas›r ve köflklerin yap›lm›fl olaca¤› san›lmaktad›r. Sultan III. Selim (1789-1807) buraya bir Nizam-› Cedid K›fllas› ve bir kas›r yapt›rm›flt›. Daha sonra Sultan II. Mahmut (1808-1838) bu k›fllay› hastahane haline getirmifltir. Ahflap ve tek katl› yap›, Sultan Abdülmecit (18391861) taraf›ndan y›kt›r›larak, 1845 tarihinde, bugünkü bina yapt›r›lm›flt›r. Hastahane avlusu ortas›ndaki küçük mescit 1930 tarihlerinde y›k›lm›flt›r. Mir’at-i ‹stanbul yazar›, “Haydar Pafla, Sultan III. Selim’in vezirlerinden olup Selimiye civar›nda Haydarpafla K›fllas›’n›n bânisidir. Bu k›fllan›n mevkii ve havas› gayet güzel ve bahçeleri genifl olmakla hastahane yap›lm›flt›r. T›bbiye Mektebi’nden ç›kan talebe bu hastahanede bir müddet staj görürler” diyor. Sicill-i Osmânî yazar›’n›n belirtti¤ine göre, Sultan III. Selim’in 1845 tarihlerinde yaflam›fl, Haydar Pafla isimli bir veziri mevcut de¤ildir. Hastahane ismini, mevkiinden alm›flt›r. K›r›m Harbi S›ras›nda Haydarpafla Hastahanesi: 4 Ekim 1853 tarihinde K›r›m Harbi bafllad›¤› zaman hastahane 9 senelik bir yap› idi. Bu mükemmel bina, yaral› ‹ngiliz askerlerine, Haydarpafla Kasr› ise ‹ngiliz subaylar›na tahsis edilmiflti. Ölen subay ve erler için de, hastahanenin deniz taraf›ndaki saha ayr›lm›flt›. Müflavir Pafla ismiyle bilinen Tu¤amiral A. Slade, Türkiye ve K›r›m Harbi adl› eserinde Üsküdar Hastahanesi ismi ile yaln›z Selimiye K›fllas›’nda kurulan hastahaneden bahsetmifltir. Hat›rat›nda Haydarpafla Kasr›’na da ‘fiehzade Köflkü’ demektedir. Slade hat›ralar›na devamla: 1249 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar “Miss Nightingale’in temsil etti¤i ‹ngiltere Kral Saray›’n›n; Mr. Macdonald’›n temsil eyledi¤i ‹ngiliz matbuat›n›n; Mr. Stradferd’un temsil etti¤i mebuslur meclisinin gözü alt›nda Üsküdar’da ve Kuleli’deki hastahaneler -Mrs. Stradford de Redeliffe’in de büyük gayretiylead›m ad›m terakki ettiler, en sonra nekâhat haline gelmifl hastalar için okuma ve yemek salonlar›yla hem bir sanatoryum hem de bir kulübe mahsus konfora sahip oldular.” “Hasta subaylar Haydarpafla’daki fiehzade Köflkü’ne Albay Moore’un dul kar›s› Mrs. Moore’un idaresi alt›nda yerlefltirilmiflti. (Bu köflk ‹ngilizlerin elinde iken yand›) Bu iyi kad›n kocas› gibi vazife bafl›nda öldü. ‹stanbul’da ölen ‹ngiliz subay ve erlerinin kemikleri Üsküdar ile Kad›köy aras›nda ve ‹stanbul liman›yla Marmara Denizi’ne bakan bir yar›n üzerindedir. Güzel bir servilik isteyen bu k›ymetli mevki bir duvar ve parmakl›k ile çevrilmifltir.” demektedir. 1956 y›l›nda T›bbiye Caddesi’ne aç›lan Nizamiye Kap›s›’ndan büyük bir bahçeye girilir. Ortadaki asfalt yol bizi hastahanenin esas kap›s› önüne getirir. Kap›n›n önüne Atatürk’ün bir büstü yerlefltirilmifltir. Cümle kap›s›n›n iki yan›nda birer kap› daha vard›r. Bu kap›lar›n yanlar›nda gayet uzun mermer sütunlar bulunmaktad›r. Esas kap› üzerindeki kitâbe, hastahanenin esasl› olarak 1935 senesindeki restoresi s›ras›nda, kap›n›n sa¤ taraf›ndaki Toplant› Salonu’nun duvar›na nakledilmifltir. Haydarpafla Numune Hastahanesi. fiair Safvet’in dört sat›r halinde haz›rlam›fl oldu¤u on alt› m›sral› kitâbe fludur: E¤er Abdülmecid Han’›n göreydi re’y-i flâfîsin Hum-i flirme binüb elbet kaçard› akl-› Eflâtûn O flâha lâ-ilâc asker olurdu sa¤ olub görse R›za Pafla’n›n dârât›n› Dârâ vü Ferîdûn Gubâr-› hâkipâ-y› kimyâ-yi mülk ü milletdir ‹bekrat devacunun de¤ildir bildi¤i ma’cûn O kerrâr gaza yapard› hastahane-i Haydar’da Olurdu resm ü nakfl›n görse Mani-i hüner meftûn Binas› dilküflâ gâyet zemîn-i rûh-bahflâd›r Havas› s›hhati celb eyler emrâz› idüb bîrûn Murâd› hat›r-› ehl-i cihâd› itmedir tatyîb ‹de feth ü zaferle Rabb-› Naz›r ömrünü efzûn Biri sâde biri cevherle tertîb eyleyüb Safvet ‹ki tarihe derc itdim flifây› sadr olur mazmûn Bu fâhir hastahane oldu seyr it serteser sa¤lam Cüyûflin k›ld› Han Abdülmecid iclâl ile memnûn 1261 (1845) Son as›r flairlerinden olan Safvet Mustafa Efendi, ‹stanbullu olup Lebib Efendi’nin himmetiyle Tophane Ruzname kalemine al›nm›fl ve daha sonra da, karantina baflkâtibi olmufltur. 1283 (1866-67) tarihinde vefat ederek Yenikap› Mevlevihanesi kabristan›na gömülmüfltür. Bu kitâbenin üzerinde, vaktiyle cümle kap›s›n›n iç taraf›nda bulunan Hattat Hamid Bey’in (do¤. 1891), 1362 (1943) tarihli çerçeveli bir ayet-i kerime levhas› vard›r. Cümle kap›s›n›n karfl›s›ndaki bir kap›dan, dört taraf› hastahane odalar› ile çevrili büyük avluya ç›k›l›r. Bu k›s›mlar, avlu taraf›na bakan bir koridor ile biribirine ba¤lanm›flt›r. ‹ki yan k›s›mlardan mermer basamakl› merdivenlerle bu avluya inildi¤i gibi, zemin kat›ndaki kap›lardanda d›fl bahçeye ç›k›lmaktad›r. Binan›n ön yüzü 200, yan yüzleri ise 165 ad›md›r. Kesme tafltan yap›lan bina sonradan çimento ile s›vanm›flt›r. Avluya aç›lan befl, d›fl bahçeye aç›lan iki yan kap› orijinal olup muntazam tafltan Ampir üslûbunda yap›lm›flt›r. Hiç biri üzerinde kitâbe yoktur. Ön cephe oldukça tadil görmüfltür. Bahçede ve yol boyunca yerlefltirilen Korent tarz› sütun bafll›klar›n›n bu cephede kullan›ld›¤› san›lmaktad›r. Vaktiyle arka bahçede bulunan namazgâhtan eser kalmam›flt›r. Kaynaklar: (Hadîka, 2/241) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 1561) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, Üçdal Nefl. 2/386) 1250 Üsküdar Hastahaneleri (A. Slade, Türkiye ve K›r›m Harbi, s. 221) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 33) (Atâ Tarihi, 3/139) (Gezi Notu) (H. fiehsuvaro¤lu, K›r›m Harbi Esnas›nda Bo¤aziçi, Akflam, 19 Haziran 1946) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/371) (Sicill-i Osmânî, 2/399) HAYDARPAfiA NÜMUNE HASTAHANES‹ Bkz. Mekteb-i T›bbiye-i fiahane. ÜSKÜDAR CÜZZAMHANES‹ Bkz. Miskinler Tekkesi Mescidi. VAL‹DE-‹ AT‹K DARÜ’fi-fi‹FASI (B‹MARHANES‹) N urbânu Valide Sultan taraf›ndan; Validei Atik Camii külliyesi ile beraber 1583 tarihinde Mimar Sinan’a yapt›r›lm›flt›r. Bimarhanenin Toptafl› Caddesi üzerindeki Toptafl› Meydan›’na bakan bir cümle kap›s› ve bir de Helvac› Ali Soka¤›’na aç›lan di¤er bir kap›s› vard›r. Cümle kap›s› yaln›z bimarhaneye ait olmay›p, imaret veya kervansaraya gidenler de bu kap›dan girerlerdi. Bu kap› için Nurbânu Valide Sultan imareti bahsine bak›n›z. Helvac› Ali Soka¤›’na aç›lan kap›n›n mermer söveleri üzerinde iki konsol ve bunlar›n aras›nda bofl bir yer vard›r ki, evvelce yerinde bir kitâbenin olabilece¤ini akla getirmektedir. ‹stanbul’da kurulan ilk bimarhane, 1539’da aç›lan Haseki Sultan, ikincisi 1555’te aç›lan Sultan Süleyman ve üçüncüsü ise Valide-i Atik Bimarhanesi’dir. Cümle kap›s›n›n karfl›s›ndaki kap›dan büyük avluya geçersek buran›n sa¤ taraf› imaret, sol taraf› ise bimarhanedir. Bimarhaneye geçilen geçidin üzerinde ahflap flifahane mescidi bulunmaktad›r. Geçidin sa¤ taraf›ndaki bir ahflap merdivenden mescide ç›k›lmaktad›r. Sol taraf›nda ise odalar vard›r. fiifahane Mescidi bah- sine bak›n›z. Oniki ad›m olan geçiten sonra eni onüç ad›m olan bir avluya geliriz. Dikdörtgen fleklindeki avlunun dar kenarlar›nda befler mermer sütunlu bir revak vard›r. Ayr›ca yere yatm›fl durumda bir çok sütun ve bafll›k bulunmaktad›r. Bunlar avlunun di¤er yüzlerindeki revak sütunlar› olabilir. Bu kald›r›lan sütunlar›n yerleri duvar ile kapanm›fl ve kap›lar aç›lm›flt›r. Bu kap›lardan geçersek 26 ad›m sonra, etraf›n› 29 sütunun çevirdi¤i revakl› bir baflka avluya geliriz. 20 ad›ml›k avludan sonra 16 ad›ml›k bir binaya geliriz. Buras›, avlunun bir kenar›ndaki odalard›r. Bu odalar birlefltirilerek bir ko¤ufl haline getirilmifltir. Tavan› ahflap kal›n direkler tutmaktad›r. Bu ko¤ufltan aç›lan büyük bir kap› ile Helvac› Ali Soka¤›’na ç›k›lmaktad›r. Valide-i Atik Darüflflifas› göz doktoru Mehmet Efendi’nin 1182 (1768) tarihli flahidesi. Valide-i Atik Darüflflifas›’nda Reisület›bba Mahmut Efendi’nin flâhidesi. Cümle kap›s›n›n solundaki meyilli araziden ve Ahç›bafl› Kona¤›n›n arkas›ndaki yoldan Bimarhane’nin bat› k›sm›na gelirsek, buran›n duvarlar›n›n kesme granit tafl›ndan yap›lm›fl oldu¤unu görürüz. Arazi meyilli oldu¤undan bimarhane bu k›s›mda, granit ayaklar üzerindeki üç kemer üzerine oturtulmufltur. Bu k›s›mda ve sonradan yap›lan bir demir merdi1251 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar venle Bimarhanenin en son yapt›r›lan bölümüne geçeriz. Cümle kap›s›n›n içindeki büyük kubbeli mahaldeki yan kap›larda oldu¤u gibi bu merdivenin etraf› demir parmakl›kl›d›r. Sab›ka Valide-i Atik Darü’fl-flifas›’nda Reisü’let›bba olan Mahmud Efendi Bu k›s›mda bulunan büyük bahçede sonradan yap›lm›fl birtak›m ahflap yap›lar vard›r ki, buralar Bimarhane doktorlar›n›n ve hasta bak›c›lar›n›n istirahat etti¤i yerlerdi. Bimar, Farsça hasta demektir. Bu halk dilinde timar olmufl ve müesseseye de Timarhane demifltir. ‹stanbul’da Tanzimat’a kadar 49 bimarhane yap›lm›flt›r. Darü’fl-flifa ismiyle de bilinen bimarhanelerde genifl bir memur ve doktor kadrosu vard›. Fatih Vakfiyesi’nden ö¤rendi¤imize göre, bimarhanelerde flu kimseler vazife görürlerdi: Eski Valide Camii külliyesinden olan bu k›ymetli eserler toplulu¤u bugün pek harap durumdad›r. As›rlar boyunca bir çok de¤iflikli¤e u¤ram›flt›r. 2 Tabib (biri reis-i et›bba) 1 Kehhal (göz doktoru) 1 Cerrah (operatör) 1 Eczac› 1 Emin (ambar memuru) 1 Vekilharç (al›m memuru) 1 Emin-i mahzen (ayniyat memuru) 2 Aflç› 1 Kap›c› 2 Hastabak›c› 50 Hizmetçi 1 Temizleyici (duvarlar›n kirlenmesini önleyen) 1 Haf›z-› eflribe (eczac› kalfas›) 2 Çamafl›rc› 1 fieyh (dahiliye müdürü) Bu bimarhanenin askerlik tarihimizle de yak›ndan alâkas› vard›r. Humbarac› Ahmet Pafla, 1734 tarihinde bu Toptafl› Bimarhanesi’nde maafll› erleri ve subaylar› olan yeni bir Humbara Oca¤› kurdu. Oca¤›, sadrazam›n nezaretine ba¤lad›. Sonra topçu subaylar›na burada modern flekilde matematik dersleri vermeye bafllad›. Ahmet Pafla, açt›¤› bu kurslarda çok gayret sarf etmifl ve bu kurslar, sonradan kurulan Topçu Okulu’nun nüvesi olmufltu. Buralarda yanl›z müslümanlara de¤il, her din ve mezhepten kimselere bak›l›rd›. Bu doktorlar için de böyle idi. Burada çal›flacak doktorlar hakk›nda: “Tababette hazik, ilmiyat ve ameliyatta mahir olsun da hangi din ve milletten olursa olsun” diye Kanunî’nin bimarhanesi için haz›rlatt›¤› vakfiyede kay›t vard›r. Vakfiyelerden, haftada belli günlerde ayakta ve evlerinde tedavi olunmak isteyen halka bu müesseselerden paras›z ilaç verildi¤ini ö¤reniyoruz. 1129 (1717) tarihinde vefat eden Mahmut Efendi buran›n doktoru idi. Kabri, Tunusba¤› Caddesi üzerinde ve Karacaahmet Türbesi’ne giderken sa¤da, yolun ortalar›nda, mezarl›k duvar›ndan 20 ad›m içerinde ve T›flizâdeler büyük aile sofas› içindedir. Büyük sikkeli flâhidesi üzerinde: 1252 diye yaz›l›d›r. Ahmet Pafla, 14 Mart 1747’de vefat ederek, Galata Mevlevihanesi hazîresine gömüldü. Bundan da anlafl›laca¤› üzere, bimarhane yap›ld›¤› tarih olan 1583’ten, Humbarac› Oca¤›n›n tesisine kadar 151 y›l esas görevini devam ettirmifltir. Fakat Humbarahane Oca¤› bütün bu teflekkülü iflgal etmifl de¤ildir. Bir bölümünde bimarhanenin vazife gördü¤ü anlafl›lmaktad›r. Buran›n askerî gayelerde kullan›lmas› oca¤›n tesis y›l› olan 1734’te bafllam›fl ve Selimiye K›fllas›’n›n 1220 (1805-6) tarihinde tamamlanmas›na kadar yani 71-72 sene sürmüfltür. Nizam-› Cedid’in III. Selim zaman›nda ve 1793 tarihinde kurulmas›yla Bimarhane, Kervansaray süvari askerlerine k›flla olarak verilmiflti. Fakat bu, 25 May›s 1807 Kabakç› ‹syan›’na kadar devam etmifl, III. Selim’in tahttan indirilmesi ve Nizam-› Cedid’in kald›r›lmas› üzerine, bu k›s›mlar bofl kalm›fl fakat, III. Selim’i tekrar tahta geçirmek için ‹stanbul’a gelen Alemdar Mustafa Pafla, bimarhane ve kervansaray›, 14 ay bofl kald›ktan sonra, ‘Cihadiye Sekban›’ askerlerine vermiflti. Bu s›ralarda bimarhane tamir edilmifl ve baz› tadilat yap›lm›flt›. Fakat bu da uzun sürmemifl, Alemdar Pafla’n›n 25/26 Kas›m 1808 tarihinde öldürülme- Üsküdar Hastahaneleri si üzerine buralar› boflalt›lm›flt›. Bir müddet bofl kalan bimarhane sonra yeniden faaliyet göstermifltir. Nitekim, 1863’te ‹stanbul’da ç›kan büyük kolera vak’as›nda, 1555’te aç›lan ‘Bimarhane-i Süleyman’daki ak›l hastalar›n› koleradan korumak için hastalar Toptafl› Bimarhanesi’ne naklolunmufllard›. Bimarhanenin, Toptafl› Timarhanesi olarak modern hale getirilmesi ve cümle kap›s›n›n iki yan›ndaki ko¤ufllar›n yap›lmas› Sultan II. Abdülhamit devrinde (1876-1909) olmufltur. ‹stanbul’da 500 Y›ll›k Sa¤l›k Hayat›m›z adl› eserinde Dr. Bedi fiehsuvaro¤lu, flunlar› yaz›yor: “Bimarhane olarak kullan›lan k›sm› sonradan Nisa (kad›nlar) Dairesi diye an›lan küçük parçad›r. Toptafl› Bimarhanesi’nin bilâhare erkeklere ayr›lan büyük dairenin yukar› k›sm› ‘Darü’l-hadis’ ve afla¤› k›sm› ‘Me’va-i Mühaddisîn’ imifl.” Bu bimarhanede 100’den fazla ak›l hastas› bar›n›r, mükemmel beslenir, fakat zapt› zor olan hastalar yine zincirlerle ve duvarlara çak›l› demir halkalara ba¤lanarak muhafaza edilirmifl. Toptafl›’na düflen fiair Nevres: Bu ya¤an ya¤mur de¤ildir, sanmay›n gök gürlüyor Sille-i darü’fl-flifad›r âsümân a¤lar bana erkek ve 134 kad›n hasta vard›. Dokuz doktor, dokuz idare memuru ve 76 hademe bulunuyordu. Senelik bütçesi alt›n para ile 1. 440. 000 kurufl idi. “Doktor Monceri’den sonra Toptafl› Bimarhanesi’nin sertabibli¤i 40 sene müddetle muavini Dr. Kastro’nun elinde kald›. Muavin ve ikinci tabib de rahmetli Dr. Avni Bey’di. 1908 ‹nk›lab›nda Toptafl› Bimarhanesi’nin idaresi çok tenkide u¤ram›fl ve bunun üzerine ayr›lan Kastro’nun yerine Avni Bey, sertabib tayin edilmifltir. Üst üste gelen harpler müesseseyi mali bak›mdan pek müflkül vaziyete sokmufl, üstelik fiiflli Hastahanesi’nin Frans›z’lar taraf›ndan iflgali üzerine, buraya nakledilen 300 hasta durumu daha a¤›rlaflt›rm›flt›r. Bu s›rada Profesör Mazhar Osman muvakkaten ayr›lan Avni Bey’in yerine sertabib vekaletine getirilmifltir. Gayretli bir çal›flma ile müessese bimarhanelikten ç›k›p klinikleri ile, laboratuvarlar›yla, bir sa¤l›k müessesine benzer bir hale getirildi... ‹stanbul iflgalden kurtulur kurtulmaz Toptafl› idaresi yine Profesör Mazhar Osman’a verildi. Büyük bir gayretle çal›flmas›na ra¤men, Toptafl› daha fazla inkiflafa müsait olmayan bir yerde bulunuyordu. Bahçesi arazisi yoktu. Kale duvarlar› gibi kal›n duvarlarla bölünmüfl, yer alt›nda bir mahpes halinde idi. Rât›b ve lofl ko¤ufllar› s›hh› bir hale getirmek Karacaahmet Mezarl›¤› 8. Ada’da Hastahane Müdürü Sat› Efendi’nin flahidesi. Karacaahmet Mezarl›¤› 7. Ada’da Hastalar A¤as› R›dvan A¤a’n›n flahidesi. beytini 1290 (1873) tarihinde söylemifltir. fiehsuvaro¤lu, ad› geçen eserinde: “Toptafl›’na ilk tayin olunan akliyeci Monceri Efendi isminde bir ‹talyand›r. Bu zat bimarhanedeki demir zincirleri, sopalar› kald›rm›fl ve hakl› olarak Pinel de Constantinopple ad›n› alm›flt›r. “Toptafl› bimarhanesinin erkek dairesi III. Selim zaman›nda Nizam-i Cedid’in teflkili üzerine süvari k›fllas› haline getirilmifl ve 1863’te Süleymaniye Bimarhanesi’ndeki hastalar›n buraya nakline kadar bu halde kalm›flt›r. “1866’da teflkil olunan bir komisyon marifetiyle sokak taraf›na iki ko¤ufl, 1874’te de iki küçük ko¤ufl daha ilâve edilmifltir. 1881’de Nisa Dairesi’ne iki büyük ko¤ufl ile erkek k›sm›na bir yemekhane ve bir teneffüshane eklenmifltir. 1908 ‹nk›lab› s›ras›nda hastahanede 279 1253 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar imkâns›zd›.” Bunun için bimarhane, 1927 senesinde, hastalar›n›n Bak›rköyü’ndeki flimdiki yerine naklinde sonra kapanm›flt›r. Bimarhane bundan sonra ve 1934 tarihinde o zamanki ‹nhisarlar flimdiki Tekel ‹daresi’ne verilmifltir. Tekel ‹daresi, buray› kullan›lamaz hale getirdikten sonra 1972 tarihinde terketmifltir. ‹stanbul’da dahi efli az bulunan bu k›ymetli ecdad yadigâr› eserler, bugün kaderine terkedilmifl durumdad›r. Avni Bey, Üsküdar’da do¤mufl ve 1925’te Kas›mpafla’da ans›z›n ölmüfltür. Kabri, Valide-i Atik Camii hazîresindedir. 1895’te ‹stanbul’da meydana gelen kolera vak’as› ilk defa Toptafl› T›marhanesi’nde ç›km›fl ve Üsküdarl› Dr. Celâl M. Özden Bey’in gayretiyle önlenebilmifltir. Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹stanbul’da 500 Y›ll›k Sa¤l›k Hayat›m›z, Bedi fiehsuvaro¤lu, s. 87-88) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 1183) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 3/1351) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 3/202) (Dr. Celâl M. Özden Hat›ralar›, Canl› Tarihler 1945, s. 16) (Dirim, Ayl›k T›p Gazetesi 1998, Say›: 1-2-3, s. 51) VÂL‹DE-‹ AT‹K TABHANES‹ A flç›bafl› Kona¤› karfl›s›nda ve Toptafl› Caddesi üzerindedir. Bugün, Sokollu ‹lkö¤retim okulu olarak kullan›lmaktad›r. Dört taraf› bina orta yeri ise avludur. Cephesinde, sekiz sütun üzerinde tonoz çat›l› ma¤azalar› vard›r. Bunlar sonradan esas binaya ilâve edilmifltir. Bir çok de¤iflikli¤e u¤rad›¤›ndan esas hüviyetini kaybetmifltir. Nizam-› Cedid ve Sekban-› Cedid devirlerinde imaret ve darü’fl-flifa ile beraber Süvari K›fllas› olarak kullan›lm›flt›r. 1875 tarihinde, Üsküdar Askeri Rüfldiyesi olmufl ve bu münasebetle Sultan Abdülaziz’in bir armas› kap›s› üzerine konmufltur. Arman›n alt›nda ise kitâbesi vard›r. Askeri Rüfldiye, 1908 tarihinde Kuleli Askeri Lisesi’ne tafl›nd›¤›ndan, Sokollu Numune Mektebi olmufltur. Tabhane, eski devrin prevantoryumudur. Fars- 1254 ça tab veya tav hareket, güç veya kudret manas›na gelir. Vâlide-i Atik Darü’fl-flifas›’ndan ç›kanlar kuvvetlenmeleri için bir müddet burada kal›rlard›. Ayr›ca taflradan gelen fakir yolcular da bir zaman burada konaklarlard›. Yoksullar›n korunmas› için kurulmufl hay›r müesseselerinden biridir. Merhum Osman Nuri Bey, “Yaln›z ‹stanbul’da, tabhane ad› verilen ve yoksullar›n korunmalar›n› temin eden 20 kadar müessese vard›. Hemen her büyük camiin yan›nda bir tabhane bulunurdu. ‹stanbul’a gelen fakir seyyahlar, garib kimseler, yoksul adamlar buralarda yatarlar, kalkarlar ve yan› bafllar›ndaki imaretlerde kar›nlar›n› paras›z doyururlard›. Aç kalm›fl, kuvvetten düflmüfl, zay›flam›fl kimseler burada yiyip içip kuvvetlenmekte idi.” Üsküdar Askeri Rüfldiyesi bahsine bak›n›z. ZEYNEP - KÂM‹L HASTAHANES‹ Z eynep-Kâmil Hastahanesi, Toptafl› Caddesi ile Sal› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde olup 1279 (1862) tarihinde, Sadrazam Yusuf Kâmil Pafla (öl. 1876) ile efli, Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n k›z› M›s›rl› Zeynep Han›mefendi (öl. 1881) taraf›ndan tesis edilmifltir. Hemen sa¤ taraf›nda da Himmetzâde Tekkesi bulunuyordu. Sokak, ismini bu tekkenin ayin gününden alm›flt›r. Hastahanenin yap›m›na ise, 1860 tarihinde bafllanm›flt›r. Bu aç›klama Bedi fiehsuvaro¤lu’nun eserinden al›nm›flt›r. Fakat tarihçi Lûtfi Efendi Divançe-i Ahmed Lûtfi adl› eserinde hastahanenin 1299 (1882) tarihinde tamamland›¤›n› söylemifl ve flu tarihi düflürmüfltür: Âfiyetde dâim olsun Hazret-i Zeyneb Han›m Defter-i hayrât›na katd› bu hastahaneyi Pister-i rahmetde zevc-i Kâmil’i bulsun safâ Zevcesiyle sa¤ iken çatd› bu hastahaneyi Ç›kd› bi gaye oldu bu m›sra’ Lûtfî tâm Sa¤ ola Zeyneb Han›m yapd› bu hastahaneyi 1299 Hastahane yap›m›n›n çok uzun müddet devam etti¤i ve Zeynep Han›m’›n 1882 tarihinde sa¤ oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Oysa ‹. Alâeddin Gövsa, Türk Meflhurlar› Ansiklopedisi’nde Üsküdar Hastahaneleri Zeynep-Kâmil Hastahanesi. 1881’de vefat etti¤ini kaydetmifltir. “Zeynep Han›mefendi, vefat›ndan sonra hastahaneyi varislerine b›rakm›fl fakat müesseseye ayr›ca bir gelir sa¤lamam›flt›r. Yaln›z varislerden Said (1854-1863) ve Abbas Halim (1892’de M›s›r hükümdar› oldu) Paflalar hastahane emrine maliyeye bir miktar para tahsis etmifllerdir. Muayyen vakfiyesi olmayan bina zamanla harabeye yüz tuttu¤undan 1898’de Said Halim Pafla, binan›n tamiri ve ›slah› ile esasl› bir hastahane haline konulmas›n› Operatör Cemil Pafla’dan (Topuzlu) rica etmifl ve lâz›m gelen tahsisat› da vermifltir. Cemil Pafla bu sayede bir çok yenilikler vücude getirmifl, mükemmel bir ameliyathane ile memlekette ilk olarak kalorifer tesisat›n› kurmufl ve Viyana’dan 9 tane hemflire getirtmifltir. Böylece yurdumuzda hemen hemen ilk asrî hastahane kurulmufl oldu.” Cemil Pafla hastahanenin hem operatörü, hemde müdürü idi. Bu s›ralarda Said Halim Pafla taraf›ndan ayda 90 M›s›r liras› gönderili- yordu. Halbuki masraf› karfl›lamak için 200 M›s›r liras›na ihtiyaç vard›. Bu paray› temin için Cemil Pafla hususi yat›r›lan zengin hastalardan yatak bafl›na muayyen bir para almaya bafllad›. I. Dünya Harbi’nden sonra Cemil Pafla’n›n hastahaneden çekilmesi ve Said Halim Pafla’n›n gönderdi¤i tahsisat› kesmesi üzerine bina metruk ve periflan vaziyette kald›. Bir müddet sonra asker taraf›ndan iflgal edildi. 1932’de Ebe Leylî Talebe Yurdu iken bina 25 Temmuz 1933 tarihinden itibaren belediye emrine geçerek 40 yatakl› dahiliye ve hariciye servislerini ihtiva eden bir hastahane oldu. 1935’te Do¤um Evi haline getirildi. Hastahaneye Dr. Eyüp Bey’in ve bilhassa Dr. Fahri Atabey’in çok hizmetleri geçmifltir. Daha sonra ‹stanbul Belediye baflkanl›¤› da yapan Doç. Dr. Fahri Atabey’in kabri Karacaahmet Mezarl›¤› 1. Ada’da fiehidlik Kap›s›’n›n yan›ndad›r. Kaynaklar: (‹stanbul Belediye Mec. 1933 Say›: 107) (Bedi fiehsuvaro¤lu, ‹stanbul’da 500 Y›ll›k Sa¤l›k Hayat›m›z, s. 6573) (Divançe-i Ahmed Lûtfî, ‹stanbul 1302, s.64) (‹nal, Son Sadrazamlar, Fihrist, Kâmil Pafla) 1255 Üsküdar K›fllalar› Üsküdar K›fllalar› SEL‹M‹YE KIfiLASI Ü sküdar’›n en maruf semti olan Selimiye Mahallesi’nde ve bu mahallenin yollar›ndan olan Bükücüler Han› Soka¤›, Çeflme-i Kebir Soka¤› ve Kavak ‹skelesi Caddesi ile çevrili çok genifl bir alan› kaplar. K›flla, Kavakderesi vadisiyle Harem ‹skelesine inen vadinin aras›nda yükselen bir tepe üzerine yap›lm›fl olup Ankara asfalt›na bakan taraf› yal›yar halindedir. Yap›m›ndan evvel yerinde Kavak Saray› vard›. Bu saray bahsine bak›n›z. Bânisi, Sultan III. Selim (1789-1807) olup 13 Recep 1207 (24 fiubat 1793) tarihinde kurulmas›na karar verilen Nizam-› Cedid askerleri için ahflap olarak yapt›r›lm›flt›r. müceddeden bina ve inflaat olunmak üzere olan Üsküdar talimli neferat› k›fllas› temafla buyrulup...” geri dönüldü. Bu ilk Selimiye K›fllas›’n›n yap›m›na fiair Aynî flu manzumeyi haz›rlam›flt›r. K›fllan›n cümle kap›s› üzerinde bulundu¤u tahmin edilen kitâbe bugün mevcut de¤ildir. Hakka mu’allem-i askere yap›ld› bu nusret-meab Etraf-› dâr-› Üsküdar oldu gülistân-› na’îm Böyle müretteb leflkerin bafl üzre olsun yerleri Ta’lîm-i vâcib herkese Vallah ü Billahi’l-azîm fiah-› cihân mansûr ola düflmanlar› makhur ola Bu cünd-i pâke i’tibar itdi k›lub lûtf-› amîm Aynî fitil m›sra’›m dâ’im serîr-efflan olur Ceyfl-i mu’allem k›fllas› bünyad k›ld› fieh Selim 1215(1800) Selimiye K›fllas› ve Florance Nightingale Kulesi. Sultan III. Selim’in günlük hayat›n› belirtmek kast›yla yaz›lan Ruzname’de k›fllan›n infla tarihi flöyledir: “4 R. ahir 1215 (25 A¤ustos 1800), Üsküdar’da Kavak Saray›’nda müceddeden k›flla binas› ve talimli Tüfekçi Bostan› neferat› tertibi tasmim buyrulup bu günlerde k›flla esas vaz olunmufl ve neferat›n zabitan› tertip ve tahrir olunmufl oldu¤undan mevcut olan nefer ve zabit 230 Bostanc› Huzûr-› Hümâyunda top ve tüfek talim ettirilip cümlesine atiyeler ita...” edilmifltir. “25 fiaban 1215 (11 Ocak 1801) pazar günü, tebdil zevrakçesiyle (küçük kay›k) Üsküdar’a mürûr ve himmet kûh u efham flahaneleriyle 1259 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Ahmed Efendi Ruznamesi’nde diyor ki: “1215 Rebiyyülâhirin 4. günü (25 A¤ustos 1800) tebdil binifli tarikiyle Üsküdar’da Kavak Saray›’nda vaki Mehmed Pafla Kasr›’na piyade-süvar teflrif buyurub Levent Çiftli¤i misillû Üsküdar Saray›’nda müceddeden k›flla binas› ve ta’limlu tüfenkci bostan› neferat› tertib-i tasmim buyurulub bu günlerde k›flla¤a esas vaz’ olunmufl ve neferat›n zabitan› tertib ve tahrir olunmufl oldu¤undan mevcut olan nefer ve zabit 230 bostanc› Huzûr-› Hümâyûn’da tob ve tüfeng ta’lim itdirüb cümlesine atiyyeler i’ta ve hitam›nda sebülara (testi) kurflun endaht birle” talimlere son verildi. “21 Safer 1216 (3 Temmuz 1801), perflembe günü, Üsküdar’da müceddeden infla ve icad›na muvaffak olduklar› talimli bostan› neferat› k›flla¤› köflküne Binifl-i Hümâyun ile teflrif buyurup Kasr› Cedid’e sayebahfl-› iclâl ve talimli neferat› temaflaya ikbal buyurulup hitam›nda a¤avata kurflun ve pehlivan güreflleri edilip saz ile taam t›navül ve badel-as berren Üsküdar derunundan Büyük ‹skele’ye vusul ve Befliktafl’a...” mürur eyledi. “15 C. evvel 1216 (23 Eylül 1801) perflembe günü Üsküdar’da k›flla kasr›na yine iyd tak›m› (Bayram tak›m›) ile teflrif buyrulup bermutad temafladan sonra taam t›navül birle süvar semend-i devlet Üsküdar içinden Büyük ‹skele’ye vusûl...” Selimiye K›fllas› ve Haydarpafla Lisesi. Rûznâmede, Selimiye K›fllas› ile ilgili en eski tarih 25 A¤ustos 1800’dir. Buradaki ifadeden, k›flla inflaat›n›n devam etti¤ini ve tamamlanan baz› k›s›mlar›na askerin yerlefltirilmifl bulundu¤unu görmekteyiz. Bu durumda, yap›ma 1800 tarihinden evvel bafllanm›fl demektir. Selimiye K›fllas›, Ermeni Balyan ailesinin en eski ve en meflhur simalar›ndan biri olan Kirkor Amira Balyan taraf›ndan yap›lm›flt›r. III. Selim’in Hassa Mimarl›¤›’nda bulunmufl olan Balyan, 1764 tarihinde do¤mufl ve 1247 (15 Kas›m 1831) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Ba¤larbafl› Ermeni Mezarl›¤›’ndad›r. Kendisinin, Bülbüldere-Ba¤larbafl› Yolu’nun sa¤ taraf›nda, Selânikliler Mezarl›¤›’n›n arkas›ndaki yüksek tepe üzerinde Kuflakç› Soka¤›, Selâms›z Karakolhanesi Soka¤› ve Ba¤r› yan›k Soka¤› ile çevrili genifl alanda büyük bir kona¤› vard›. K›fllan›n tamamlanmas› üzerine flu tarih düflürülmüfltür: Sürb-i tüfenk-hânedir bil bu tarihte Cend-i muallem k›fllas› yabd› yeniden Han-› Selim Sultan Selim, k›fllan›n temel atma merasimini k›fllan›n arka taraf›ndaki Talimhane Meydan›’nda ve Ankara asfalt›na bakan yar üzerindeki Mehmet Pafla Köflkü’nden seyretmifl oldu¤u rivayet edilir. Üç y›l süren inflaat s›ras›nda bir kasr-› cedid, zabitan konaklar›, çarfl› dükkânlar›, de¤irmen, hamam, tab’hane, hastahane, cebehane, talim meydan›, tulumbac› k›fllas›, su haznesi, çeflme, iskele ve liman yap›lm›flt›. Selimiye K›fllas› ve mahallesi, Levent Çiftli¤i’nde kurulan Nizam-› Cedid Ordusu’nun masraflar›n›n karfl›lanmas› için teflkil olunan ‹rad-› Cedid hazinesince yapt›r›lm›flt›. 1212 (179798) senesinde ‹rad-› Cedid hazinesinin geliri 60 bin kiseye varm›flt›. Bu paran›n toplanmas› hususunda Sultan Selim bir ferman›nda: “Üsküdar’da vaki Kavak Saray›’n› hedm ile (y›karak), arak›ya (rak›) dört, hamr’a (flarap) befl akçe vergi ilâvesiyle toplanacak para ile buraya bir k›flla bina edip, askerlere çaput (elbise), barata alas›z” diyordu. Bunca emekler ve masraflarla yapt›r›lan bu ahflap k›flla, 17 R. evvel 1222 (25 May›s 1807) tarihinde meydana gelen Kabakç› Mustafa olay›nda kap›lar›n› kapatm›fl ve Nizam-› Cedid teflkilat› da 28 May›s 1807’de da¤›t›lm›flt›. Sultan III. Selim’in 29 May›s 1807 tarihindeki halliyle son bulan hadiselerin üzerinden 16.5 ay geçtikten sonra, 14 Ekim 1808 y›l›nda, Alemdar 1260 Üsküdar K›fllalar› Mustafa Pafla, Sekban-› Cedid ad›yla Nizam-› Cedid’i yeniden kurdu. Bunun için, 1 fiaban 1223 (22 Eylül 1808) tarihinde Nizam-› Cedid subaylar›ndan Arnavut Mustafa A¤a, Selimiye K›fllas›’nda asker yazmaya memur edilmiflti. Yayla ‹mam› Tarihi’nde flöyle der: “1223 fiaban›n›n sonunda (20 Ekim 1808) fl›kk› evvel defterdar› Behic Efendi’ye kaftan giydirilerek Nizam-› Cedid defterdar› oldu... Behic Efendi de Harem ‹skelesi denilen yerde evvelce yap›lm›fl olan Nizam-› Cedid k›fllas›na tayin edildi. Bu k›flla Sultan Selim vak’as›ndan beri kapal› idi. Eski Nizam-› Cedid bölük bafl›s› Arnavut Mustafa da yine Üsküdar’a tayin edilmiflti. Mustafa A¤a durmadan Sekban kaydediyor ve mevcudu artt›r›yordu. Kad› Abdurrahman Pafla da bir çok asker getirmifl idi. Behic Efendi bir gün gelip hay›r dua ile k›fllan›n kap›s›n› açt› ve askeri orada toplad›.” Toplanan bu askerler 29 Eylül 1808 günü ilk defa talime ç›km›fllard›. 14 fiaban 1223 (5 Ekim 1808) günü de, Nizam-› Cedid’in Anadolu eyaletlerinde kurulmas›nda pekçok eme¤i geçen Kad› Abdurrahman Pafla, Sultan Selim zaman›nda talim görmüfl askerlerden toplad›¤› birçok tüfekçi neferiyle Selimiye K›fllas›’na gelmiflti. Alemdar Mustafa Pafla Vak’as›nda Selimiye K›fllas›: Sekban-› Cedid’in kuruluflundan tam bir ay sonra meflhur Alemdar Mustafa Pafla olay› meydana gelmifl ve Sadrazam, Bâb-› âlî bask›n› s›ras›nda barut mahzenini atefle vermek suretiyle intihar etmiflti. Bu hadiseler s›ras›nda Selimiye K›fllas›’ndaki askerin Seraskeri olan Kad› Pafla, o semtin müdafaas› için Sekban-› Cedid askerine silâh ve cephane da¤›tarak bekleme¤e bafllam›flt›. Bu bekleyifl s›ras›nda Alemdar Pafla ölmüfl ve Bab› âlî yak›lm›fl, isyan atefli ‹stanbul’un her yan›n› sarm›flt›. Bu s›rada Topkap› Saray›’nda bulunan II. Mahmut (1808-1839) saray›n zorbalara karfl› korunmas› için, emekli olup Üsküdar’da oturmakta olan Kaptan-› Derya Salih Pafla ile Çerhac›’y› saraya ça¤›rm›fl ve Kaptan-› Derya Ramiz Pafla ile Kad› Pafla’n›n haz›r kuvvetleriyle Saray› Hümâyun’a gelmelerini emretmiflti. Selimiye K›fllas›. Kad› Pafla, 15 Kas›m 1808 Sal› günü, Selimiye K›fllas›’ndaki mürettep sekbanlar› ikindiye yak›n, Harem ‹skelesi’nden kay›klara bindirerek saraya gelmifl ve askerleri taksim ile her taraf› tahkim etmiflti. Bast›r›lmakta olan fitne ve fesat atefli, Kand›ral› Mehmet ve avanesinin gayretiyle yeniden alevlenmifl ve Tersane ile Tophane’yi ellerine geçirmifllerdi. Büyüyen isyan karfl›s›nda tutunamayacaklar›n› anlayan Ramiz ve Kad› Paflalar, Topkap› Saray›’ndan ç›k›p Yal›köflkü’nde ba¤l› olan kürekli k›rlang›ç sefinesine binip Üsküdar taraf›na kaçt›lar. Ancak, burada karaya ç›kamad›klar› cihetle çoluk çocu¤u ve akrabalar›n› yanlar›na alarak ve bir çektirmeye aktar›l›p Marmara’ya do¤ru yelken açt›lar. 28 Ramazan 1223 (17 Kas›m 1808) perflembe günü, Üsküdar’daki serkefller gurubu Selimiye K›fllas›’na hücum ettiler. Bir miktar asker ile k›fllan›n muhafazas›na memur olan Binbafl› Arnavut Mustafa A¤a top ve tüfek ile müdafaaya geçip pek çok eflkiyay› öldürdü. Fakat eflkiya, âdetleri oldu¤u üzere, ahflap k›fllay› atefle verince sekbanlar kar›flt› ve binbafl› da flehid oldu. 1261 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Asiler k›fllay› yakt›ktan sonra ocak a¤as› ile binbafl›lar›n evlerini ve onlar›n yan› s›ra di¤er evleri bas›p ya¤malad›ktan sonra yakt›lar. Bu suretle koskoca Selimiye semti bir anda yok oldu. Kad› Pafla’n›n kira ile oturdu¤u evi de ya¤malad›ktan sonra yakt›lar. Bu konak, eski Sadrazamlardan ‹smail Pafla (sadrazaml›¤› 1805-6) kona¤› olup yetimlerine kalm›flt›. ‹smail Pafla, Sultan Selim devrinde yeniçerileri Kad› Pafla aleyhine tahrik etmiflti. ‹smail Pafla’n›n fedakâr› olan Yeniçeriler kona¤› yakmakla yetimlerine büyük zarar verdiler. Bu yakma ve ya¤ma s›ras›nda bir çok günahs›z insan öldürülmüfl ve genç k›z ve erkeklerin ›rz›na geçilmiflti. K›fllan›n yeniçeriler taraf›ndan yak›lmas› s›ras›nda kaçan Sekbanlar ile Selimiye Camii’ne s›¤›nan Arnavut Mustafa A¤a burada son bir müdafaa yapm›flsa da asilerin camiye girmesine mani olamam›flt›. Dö¤üflerek a¤›r yaralanan Mustafa A¤a’n›n derhal kesilen bafl› bir m›zra¤a geçirilmek suretiyle Et Meydan›’na gönderilmiflti. Melling’in tablosunda Kad›köy Mühürdar’dan Selimiye K›fllas›’n›n görünüflü. (Sol üst köfle) Kuleler henüz yap›lmam›flt›r. 1262 Kad› Abdurrahman Pafla, hadiseden iki gün evvel kona¤›na 22 yük (bir yük 100 bin akçe) akçe getirmiflti. Bu hazineyi bulan asiler paralar› fesle taksim ettiler. Kad› Pafla: Çok cesur bir kimse olan Kad› Abdurrahman Pafla, çektirme ile Marmara’ya aç›ld›ktan son- ra Yeflilköy sahillerinde karaya ç›km›fl ve oradan Eyüp Sultan’a gelmiflti. Burada, ‹zzet Pafla Tekkesi fleyhine bir çok alt›n vererek fleyhin elbiselerini ald›. K›l›k de¤ifltirerek ‹stanbul’a gelmifl ve oradan Üsküdar’a geçerek memleketi olan Alanya’ya gitmiflti. O¤lu Abdullah Bey, Alanya ve Beyflehir sancaklar› mutasarr›f› idi. Fakat, yeniçeriler peflini b›rakmay›nca ferman-› âlî mucibince, Hac› Mehmet A¤a, kaleye kapanan Kad› Pafla’y› 10 bin askerle kuflatt›. 5-6 ay kadar süren bu kuflatmadan sonra Kad› Pafla, o¤lu Abdullah Pafla, ve büyük o¤lu müderrislerden Mehmet Bey 1223 y›l› bafllar›nda (Nisan 1809) yakalanarak idam edildiler. ‘Ser-i maktulan’› Miskinler Tekkesi karfl›s›ndaki fierif Kuyusu Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. (7. Ada) Kad› Pafla, eski fieyhülislâmlardan Minkarizâde Yahya Efendi’nin (1609-1678) torunlar›ndan ve mevalîden Mehmet Efendi’nin o¤lu olup ilmiye mesle¤inden idi. Minkarizâde Yahya Efendi Medresesi ve türbesi bahsine bak›n›z. ‹lk Yap›lan Selimiye K›fllas›: ‹lk yap›lan Selimiye K›fllas› ahflap olup kesme tafl bir kaide üzerine oturtulmufltu. Bu kaide bugün de görülmektedir. 1243 (1827-28) tarihinde yap›m› tamamlanan Talimhane Meydan› cihetindeki kârgir arka k›s›m, bu eski kaide üzerine bindirildi¤i gibi, sonradan yap›lan di¤er k›s›mlar da bu eski kaide üzerine oturtulmufltur. Yani ilk k›fllan›n en ve boylar› flimdikinin ayn› idi. Üsküdar K›fllalar› Alman ressam ve mimar› Melling’in 1805 tarihinde bas›lan Voyage Pittoresque De Constantinople et des River du Bosphore (‹stanbul’da ve Bo¤aziçi K›y›lar›nda Resimlerle Bir Gezinti) adl› eserinde Selimiye K›fllas›’n›n, III. Selim zaman›nda yap›lm›fl bir resmi vard›r. Bu resimde, k›fllan›n ilk flekli görülmektedir. Buna göre yap› flimdiki boyutlar›nda ve ‘V’ fleklindedir. Kesme tafl kaidesi ve bunun üzerine oturtulmufl olan bina aç›kça görülmektedir. Yaln›z kuleleri yoktur. Bu k›fllan›n ilerisinde ve yüksek bir yar üzerinde ve Talimhane Meydan›’nda Mehmet Pafla Kasr› oldu¤u san›lan ‘T’ harfi biçiminde iki katl› bir yap› bulunmaktad›r. Ayr›ca resimde, Selimiye Mahallesi’nin bulundu¤u yerler ve civar›n›n da servi ormanlar› ile kapl› oldu¤u görülmektedir. ‹lki Yand›ktan Sonra Yap›lan fiimdiki Selimiye K›fllas›: 17 Kas›m 1808 günü yak›lan Selimiye K›fllas›’n›n yerine flimdiki kârgir bina yap›lm›flt›r. Ancak bu 20 sene sonra mümkün olmufltur. 15 Haziran 1826 tarihinde Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›ndan evvel temeli at›lm›fl ve Moral› Osman Efendi bina eminli¤i görevine getirilmiflti. Osman Efendi, 13 Ramazan 1246 (25 fiubat 1831) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Mahmut Pafla Camii hazîresindedir. Türbe kap›s› karfl›s›ndaki flâhidesinde “Üsküdar K›flla¤› bina emini Moraviyyu’l-asl el-hac Osman Efendi” diye yaz›l›d›r. Bu iki kitâbe ‹zzet Molla’ya siparifl edilmiflsede bugün yaln›z Talimhane Meydan› kap›s› üzerindeki mevcuttur. Di¤eri, 1269 (1852) tarihindeki onar›m s›ras›nda kald›r›larak yerine flimdiki kitâbe yerlefltirilmifltir. K›fllan›n plânlar›, saray›n baflmimar› Abdülhalim Efendi taraf›ndan çizilmifltir. Bunun nezaretinde, Balyan ailesinden Kirkor Efendi kalfa olarak çal›fl›yordu. Abdülhalim Efendi, Mühendishane’de e¤itim görmüfl ve 1241 (1825)’te mimarbafl› olmufltur. 1245 (1829)’da mimarbafl›l›k ünvan› ‘Ebniye-i Hassa Müdürlü¤ü’ne dönüfltürüldü. Üç sene sonra görevine bir de Su Nezareti ilâve edildi. 1263 (1847)’de bu görevden al›nd›. Yeni k›fllan›n Talimhane Meydan›’na bakan ilk k›sm›n yap›m› 4 senede bitmifl ve 20 Recep 1243 (6 fiubat 1828) tarihinde parlak bir merasimden sonra aç›lm›flt›r. “Merasimde Sadaret Kaymakam› Hulusi Pafla, Serasker Hüsrev Pafla, Reisü’l-küttab Pertev Efendi (Pafla) ve di¤er memurlar bulunmufl, askerler ‘saf beste oldu¤u halde’ Hüdâyî Âsitânesi fleyhi Abdurrahman Nesib Efendi (fleyhli¤i 1818-1842) dua etmifl, bina eminine, o¤ullar›na bol yenli sincap kürkler, kalfalara ve di¤er iflçilere mevkilerine göre hil’atler giydirilmiflti. Bu esnada yeni askerî bandomuz da muhtelif marfllar çalm›flt›.” “Selimiye K›fllas›, inflas›ndan befl sene sonra esasl› bir tamir görmüfltü. Bu yenileme münasebetiyle II. Mahmut k›fllay› 13 C. evvel 1251 (6 Eylül 1835) pazar günü ziyaret etmiflti. Tamir dolay›s›yla k›flladaki askerler çad›rlarda bulunuyordu. ‘Asakir-i Mansure-i Muhammediye K›fllas›’ ad› ile de an›lan Selimiye K›fllas›’n›n, flimdiki kârgir durumunu almas› 1241 (1825) tarihinde tamamlam›flt›r. II. Mahmut’u Selimiye’de baflta sadrazam olmak üzere bütün vükelâ ile ‹stanbul’da bulunan S›rp Beyi Milofl karfl›lam›fllard›. Padiflah, saf beste olmufl askerlerin önünden geçerek k›flladaki Daire-i Hümâyun’a gitmifl ve bu esnada 21 pare top at›lm›flt›.” Bina Emini Osman Efendi, Bab-› âlî’ye bafl vurarak, binan›n dört kap›s› oldu¤unu, bunlardan hangisine tarih kitâbesi konulaca¤›n›n bildirilmesini istemifltir. Bundan bir sene sonra da Selimiye K›fllas› padiflah›n cesurane bir hareketine sahne olmufltu. Verilen cevapta, cümle kap›s› ile Talimhane Meydan›’na aç›lan kap› üzerine kitâbeler konmas› ve iki yan kap› üzerine de yaln›z tu¤ra ile ay y›ld›z niflanlar›n›n hak edilmesi istenmifltir. Afla¤›daki sat›rlar Merhum H. fiehsuvaro¤lu’nun bir yaz›s›ndan aynen al›nm›flt›r: “II. Mahmut dinin, insan resmini yasak etmesine ra¤men tasvirlerini yapt›rarak bunlar› k›fl1263 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar lalara, resmi dairelere merasimle ast›rmaya bafllam›flt›. Mahmut resmine yap›lan merasimi k›flladan seyretmiflti. Taassup erbab›n› pek sinirlendiren bu harekete Selimiye K›fllas›’ndan bafllam›flt›. O gün Beylerbeyi Saray›’ndan, Selimiye’ye kadar alay elbiseleri ile m›z›kalar›yla deniz, piyade ve topçu taburlar› erleri 40’ar ad›m fas›lalarla yollar› tutarak ‘Tasviri Hümâyun’a muntaz›r olmufllard›.” O gece Selimiye K›fllas›’n›n içi ve d›fl› kandillerle donat›lm›fl ve havai fiflek flenlikleri yap›lm›flt›. “Sabah erkenden Hassa Müfliri Fevzi Pafla’n›n yal›s›nda topland›lar. ‘Nev resim’ sancakl› sandallarla bir tabur bahriye ve iki tabur hassa, üç adet top ve mükemmel bir m›z›ka tak›m› da ‹stanbul’dan Anadolu Yakas›’na geçti. Di¤er askeri k›talarla beraber Selimiye K›fllas›’na kadar muhtelif mevkilerde yer al›nd›. Bir k›s›m kuvvet Beylerbeyi Saray› arkas›nda, bir tabur Nuhkuyusu Caddesi’nde, iki tabur Mehmet Pafla Köflkü’nde, Harbiye Taburu Selimiye K›fllas› içinde, alt› adet top ve bir alay süvari de Haydarpafla Sahras› üzerinde, Bahriye Taburu Ba¤larbafl›’nda ‘Mükemmel top ve m›z›kalar›yla beraber saf beste-i selâm ve tevkir’ oldular. Beylerbeyi Saray›’ndan k›fllaya kadar 40’ar ad›m fas›lalarla süvari ve piyade karakollar halinde bulunan askerler tasvirin geçiflini bekliyorlard›. Tasvir-i Hümâyun, bir faytona konulmufl oldu¤u halde askerin önünden k›fllaya getirildi. Hassa feriki Fethi Pafla, Haremeyn mutasarr›f› Nuri Pafla ve Hassa, Mansure müflirleri faytonun önünden Kurenas› ‹zzet Bey ile Serasker Hüsrev Pafla arkas›ndan Selimiye K›fllas›’na do¤ru yol ald›lar. Ümera ve zabitler atlar üstünde ve hassadan 60’ar nefer, mülâz›m ve çavufllar da yaya olarak alay› takip ediyorlard›. Yollardan fayton, taburlar önünden geçtikçe m›z›kalarla selâml›yorlard›. K›fllaya yaklafl›ld›¤› vakit vüzera ve ümera atlar›ndan inerek tasviri ald›lar ve haz›rlanan mahalle koydular, bu esnada kurbanlar kesildi. Hüdâyî Tekkesi fleyhi bir dua okudu. Ve Sünbüliye meflayihinden meflhur Yusuf Efendi de ‘amin’ dedi. Duadan sonra 21 pare top at›lm›fl ve askerler tasvirin önünde bir geçit resmi yapm›fllard›. Deniz yolu ile Selimiye K›fllas›’na gelen Sultan 1264 Abdülmecit Devrinde Selimiye K›fllas›: K›fllan›n sol bölümü, 1264 (1848) tarihinde yanm›flt›r. D›fl cepheye dokunmadan yanan k›s›mlar›n yap›lmas› ifli ‹ngiliz mimar Smit’e verilmifl ve onar›m 1268 (1851) tarihinde bitirilmifltir. “Zemini hariç üç katl› olan k›fllada 228 oda mevcuttur. K›fllan›n ön ve arka cepheleri 267’fler metre, yan cepheleri 198 metredir. Binan›n bir cephesindeki kuleden kuleye 111 pencere bulunmaktad›r.” Bütün pencerelerin toplam› ise 3000 dir. Son restore s›ras›nda bir k›s›m büyük odalar ikiye bölünmüfltür. Sa¤ ve sol cepheleri ayn› olup bodrum, birinci bodrum, ikinci bodrum ve zemin katlar› mevcuttur. Komutanl›k kat› yanlar›nda ve iki yanda bodrum katlar› vard›r. Binan›n oda ve tavan döflemeleri ahflap, koridorlar k›smen ahflap iken son tamir s›ras›nda betonarmeye çevrilmifltir. K›fllan›n her cephesi, kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yap›lm›flt›r. K›fllan›n dört köflesinde yedifler katl› kuleler bulunmaktad›r. Kare plânl› olup alt kat ölçüleri 7.9 x 7.9 metredir. Beflinci kattan sonra iki kat daha küçük olup etraf›n› f›rdolay› bir teras çevirmifltir. Kulelerin sivri çat›lar›nda sar› alemler vard›r. Alt pencereleri dikdörtgen, üstteki iki kat pencereleri yuvarlak kemerlidir. Kulelerin merdivenleri ahflapt›r. Komutanl›k cephesinin sa¤›ndaki kulenin zemin kat›na isabet eden odas›nda (alttan 3. kat) uluslar aras› ilk kad›n hemflire olan Florance Nightingale, yan›ndaki ‹ngiliz hemflirelerle beraber kald›¤› için Florance Nightingale müzesi haline getirilmifltir. Burada resimler ve ona ait kitaplar bulunmaktad›r. ‹ngiliz hemfli- Üsküdar K›fllalar› reler bir müddet sonra Üsküdar’da tutulan bir kira evine tafl›nm›fllard›. Kulelerden ikisi 1243 (1827-28) tarihinde Sultan Mahmut devrinde, di¤er ikisi ise Sultan Abdülmecit devrinde yap›lm›flt›r. ‹ngiliz yazar Charles Mac Forlane, Constantinople 1828 tarihli an›lar kitab›nda Sultan II. Mahmut yap›s› olan ilk kulelerden flöyle bahseder: “Binan›n uzun, beyaz cephesi ve zarif kuleleri, kayal›k sahilden 33 m. yükseklikte bulunuyor. K›fllan›n duvarlar› yan›nda sevimli ve küçük bir cami vard›r.” K›r›m Harbi S›ras›nda Selimiye K›fllas›: K›r›m Harbi, Osmanl› Devleti’nin Rusya’ya 4 Ekim 1853 tarihinde harp ilân› ile bafllam›fl ve 30 Mart 1856 y›l›nda yap›lan Paris Antlaflmas›’na kadar 2,5 sene sürmüfltür. K›flla, bu müddet zarf›nda, 1854 Nisan›nda Himalaya Gemisi’yle ve zevceleriyle beraber ‹stanbul’a gelen ‹ngiliz askerlerine tahsis edilmiflti. Bu s›rada, ‹ngiliz gemilerinin kolayl›kla yanaflmas› için Harem ‹skelesi’ne baz› ilâveler yap›larak büyütülmüfltü. F. Nightingale, bu harp s›ras›nda yaral› ve hasta ‹ngiliz askerlerine hemflirelik yapmak amac›yla ‹stanbul’a gelmifl ve bugün müze olarak kullan›lan alt üst iki odada kalm›flt›r. Kendisinin hemflire Miss Buracebridge ile bir odada yatt›¤› söylenir. Florance Nightingale, 18201910 tarihleri aras›nda yaflam›flt›r. Müflavir Pafla diye bilinen ‹ngiliz Amirali A. Slade’in Türkiye ve K›r›m Harbi adl› hat›ralar›nda: “Bu ay›n (Nisan) 14. günü ‹ngiltere Do¤u Ordusu’nun öncüsü olan 55. ve 41. alaylar Himalaya Gemisi’yle ve bir kar f›rt›nas›nda ‹stanbul’a geldiler. Ertesi gün karaya ç›karak Selimiye K›fllas›’na çok rahat surette yerlefltirildiler. Kad›n aya¤› -‹ngiliz askerlerinin zevcelerio zaman birinci defa olarak bu Türk k›fllas›na girdi. Bu asker kad›nlar›, güzellik ve s›hhate uygunluk bak›m›ndan flimdiye kadar hiç bir yerde böyle bir k›flla görmemifllerdi.” Askerler ve aileleri için Selimiye K›fllas› ayr›l›rken “zabitlerin oturmas› için bir tak›m aileler evlerinden ç›kar›lm›fllard›.” Osmanl› hükümeti bu fl›mar›k askerleri rahatlatmak için k›fllan›n “yak›n›nda meyhaneler aç›lmas›na bile izin vermifllerdi.” Sarhofl frenklerin Karacaahmet Mezarl›¤›’na ve baflka mezarl›klara gösterdikleri sayg›s›zl›¤a da göz yumuyorlard›.” Selimiye K›fllas›. Yaral› ve hasta ‹ngiliz askerlerine de yap›m› 1265 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar 1845 y›l›nda bitmifl olan, yeni ve modern Haydarpafla Askeri Hastahanesi tahsis edilmiflti. K›r›m’daki ilk savafllardan sonra gemiler birbiri ard›nca binlerce yaral› ve hasta getirince bu hastahane ihtiyac› karfl›layamam›fl ve 33. ve 41. alaylar›n K›r›m’a gitmeleriyle boflalan Selimiye K›fllas› ve yan›ndaki Mehmet Pafla Kasr› yaral› ‹ngiliz askerlerine ay›r›lm›fl ve bu arada da k›fllan›n üzerinde bulundu¤u s›rt›n güney yamac›nda bulunan Kavak ‹skelesi Camii de (Beflir A¤a Camii) depo olarak bu askerlerin emrine verilmiflti. Modern hemflirecili¤in kurucular›ndan olan F. Nightingale, emrindeki rahibe ve hemflireler ile 5 Kas›m 1854 tarihinde ‹stanbul’a gelerek k›fllan›n bugün müze olarak kullan›lan kulesine yerleflmiflti. Miss Nightingale ile Mrs. Buracebridge birer odada tek bafllar›na, di¤er hemflireler de kulenin dört odas›nda hep beraber yat›yorlard›. Sonradan Miss Nightingale Üsküdar’da kiralad›¤› ahflap ve müstakil bir evi bu hemflirelerin istirahatine tahsis etti. Müflavir Pafla’n›n hat›ralar›ndan al›nan flu pasaj çok güzel ve anlaml›d›r: “Tuna boylar›nda da harp talihi Türkler’e gülümsemiflti... Koca imparatorlukta Allah u¤runa ve padiflah ad›na büyük bir flevk ve heyecan uyanm›flt›. Her taraftan halk yard›m paras› ve atlar gönderiyordu. Kibar han›mlar harem dairelerinde orduya çamafl›r yetifltirme¤e çal›fl›yorlard›... Gönüllü yaz›lma ifli için millet kofla kofla geliyordu... Gönüllüler yirmi otuz kiflilik kümeler halinde vilayetlerinden, kasabalar›ndan ç›k›p ‹stanbul’a do¤ru ak›n ediyorlard›... Gönüllü toplanmas› k›fl›n bafllam›fl oldu¤undan bu kümelerin ço¤u, kar, tipi yüzünden üç aydan beri Anadolu yollar›nda sürünmekteydiler. Bunlar Üsküdar’a gelince, Selimiye K›fllas›’na birkaç gün yerleflip dinleniyorlar, flehir hamamlar›nda y›kan›yorlard›... Biz bu gönüllüler aras›nda onalt› yafl›ndan tutunuz da altm›fl ve daha fazla yafllara kadar ve her içtimaî s›n›ftan insanlar gördük. Birçok ihtiyarlar vatan ve din gayretiyle atefllenerek topraklar›n›, mallar›n› satm›fllar, ‘cihad’ için yola ç›km›fllard›. Bunlar›n hepsi milletinin tarihi k›yafetleriyle, kuflakl›, sar›kl›yd›lar. Tabancalar, yata¤anlar ve k›l›çlarla çok zarif, görülme¤e de¤er flekilde 1266 silâhlanm›fllard›. Baz›lar› uçlar› bayrakl› (flamal›) m›zraklar tafl›maktayd›lar. Her alay›n, bölü¤ün kendilerine mahsus bayraklar› ve davullar› vard›... O s›ralarda Marafl’tan gelen gönüllüler halk›n, azalmakta olan ilgisini tekrar uyand›rd›lar. Bunlar, yüz kifli kadar olup hepsi akraba idiler, soyun baflbu¤u bir kad›n›n (Kara Fatma’n›n) komutas›ndayd›lar. Bu kocas›z, orta yafll› bir han›md›, yüzü günefl ve havadan mat rengini alm›flt›... Onlar›n Üsküdar’a geldikleri saatten beri ‹stanbul’un bütün meclislerinde, kahvelerinde Kara-Fatma’dan baflka bir fley konuflulmuyordu...” Selimiye K›fllas›’n›n Kap›lar› ve Kitabeleri: Nizamiye Kap›s›, Kumandanl›k Kap›s› isimleriyle de an›lan esas cümle kap›s›, Selimiye K›flla Caddesi ile fiehriyyehane binas›n›n karfl›s›ndad›r. Kap›n›n üzerinde ç›k›nt› fleklinde kumandanl›k odas› bulunmaktad›r. Bu oda d›fltan ikifler tarafta, yüksek çifte alt› sütun üzerine oturtulmufl olup kap›ya ayr› bir ihtiflam vermektedir. Kap›n›n üstünde, iki d›fl kösesinden ‹yonik bafll›kl› üçer mermer sütun üzerine oturtulmufl kumandanl›k odas› bulunmaktad›r. Bu ç›k›nt› ayn› zamanda kap›n›n revak›d›r. Kumandanl›k odas›n›n yuvarlak kemerli pencereleri üzerinde ve üçgen fleklindeki al›nl›¤›nda Sultan Abdülmecit’in bir tu¤ras› vard›r. Tu¤ran›n etraf› flekillerle bezenmifltir. Mermer cümle kap›s›n›n iki yan›nda dört köfle, kabartma ikifler adet mermer sütun bulunmaktad›r. Kap› kemerinin üzerine, ortada ikifler, iki yanda üçer m›sra olmak üzere onalt› m›sral› bir kitâbe yerlefltirilmifltir. Üç sat›r halinde yaz›lan bu mermer kitâbenin ortas›nda ve altta, hattat Ali Haydar Efendi’nin imzas› yer alm›flt›r. Kitâbe fludur: fiâh-› asker-perver-i flahenfleh-i âlem zehi Cümle-i ecnad›n› ihsan ile k›ld› abid Silk-i flevketde o flehdir âlemin bir dânesi Bak yegâne halk etmifl zât›n› Rabb-› Mecîd Nûr-u ahd› rûflen etdikce cihân› gün gibi Vakt-i iclâli sabahu’l-hayr-vefl oldu bedîd Üsküdar K›fllalar› Kan-› flevketde nazirin görmedi halk-› cihân Cevher-i zât-› hümâyûnun Hudâ k›lm›fl ferîd Muhterik olmufldu akdem yabdurup bu k›fllay› Eyledi bünyâd›n› manende-i Kasr-› meflîd Anda iskân eyledikçe asker-i flâhânesi Malik-i h›sn-› zafer k›lsun o Hakan-› Mecîd Cevherîn tarihle tezyin eyle Zîver bâb›n› Yapd› bâlâ k›fllay› Hakan-› din Abdülmecîd 1269 (1852-53) Kap›n›n eski demir kanatlar› sonradan kald›r›lm›fl ve yerine flimdiki caml› kap› konmufltur. Kumandanl›k cephesinin ortas›nda bulunan bu kap› ile do¤rudan do¤ruya zemin kata girilmektedir. D›fl kap›n›n karfl›s›na gelen ikinci bir kap›dan, dört cephenin arkas›nda bulunan, genifl avluya ç›k›lmaktad›r. Kitâbe, Sadrazam Melek Mehmet Paflazâde (ö. 1802) torunu Ali Haydar Bey’in nefis ta’lik hatt› ile yaz›lm›flt›r. Haydar Bey 1287 (1870)’te vefat ederek Y›ld›z Korusu yan›ndaki Yahya Efendi Camii hazîresine gömülmüfltür. Bu kap›n›n üzerine: zemin kata ç›kmak mümkündür. Kap›n›n kitâbesi Ziver Ahmet Sad›k Pafla taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. Kendisi, 1209 (179495) y›l›nda ‹stanbul’da do¤mufltur. Galata Mevlevihanesi fleyhi ve meflhur Hüsn-ü Aflk müellifi Galip Dede’nin o¤lunun süt kardefli, ünlü Hâlet Efendi’nin de mühürdar› idi. Birçok görevlerde bulunduktan sonra, 1277 (1860-61) tarihinde fieyhu’l-Harem (Haremi Nebevî) olmufl ve bu y›l Mekke’de vefat etmifltir. Âsâr-› Ziver Pafla isimli matbu bir divan› vard›r. Mevlevî olan Ziver Pafla büyük bir flairdi. Harem ‹skelesi Taraf›ndaki Kap›: K›fllan›n Harem ‹skelesi’ne bakan genifl cephesinin ortas›nda bulunan kap›n›n demir kanatlar› orijinal olup yap›ld›¤› devirden kalmad›r. Kap›n›n iki taraf›nda duvara bitiflik birer paye bulunmaktad›r. Kap› kemerinin iki köflesinde Osmanl› Devleti’nin bayrak sembolü olan ay ile çok köfleli y›ld›z vard›r. Kemerin tam ortas›nda altta üç, üstte mermerden k›vr›lm›fl befl defne yapra¤› kabartmas› bulunmaktad›r. “Biliniz ki, Cennet k›l›çlar›n gölgesi alt›ndad›r” anlam›na gelen bir hadis hak edilmifltir. Bu, yeni yaz› ile de yaz›lm›flt›r. Kitâbenin üzerindeki üçgen al›nl›¤›n içindeki Sultan Abdülmecit’in tu¤ras› üzerine ay-y›ld›z konmufltur. Kavak ‹skelesi Caddesi’ne aç›lan kap›n›n ayn›s›d›r. D›fl kap›dan k›fllaya girildi¤inde iki tarafta odalar ve kumandanl›k cephesi boyunca uzanan koridorlar›n bulundu¤u görülür. Bu zemin kat koridoru, bütün k›fllay› f›rdolay› dolaflmaktad›r. Dört sat›r halinde yaz›lm›fl olan onalt› m›sral›k kitâbe fludur: Di¤er cephelerdeki üç kap›dan merdivenlerle fiehriyâr-› maflr›k u ma¤rib flehinflâh-› zemîn Z›ll-i Mevlâ âfitâb-› dâd Han Abdülmecîd Selimiye K›fllas›. 1267 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Sâha-i ikbâlinin ça¤›rub keflidir bir hama Dergeh-i ihsân›na cûd ü kerem kemter abîd Adline in’âm›na irfân›na ol dâverin Kul olurdu sa¤ olmufl olsa Harunu’r-Reflîd Asker-i hâss-› hümâyûnun bu vâlâ k›fllas›n K›ld› pek â’lâdan âlâ resm-i dilcûsun mezîd Eskiden bâlâ idi amma dü bâlâ eyledi ‹flbu cây-› dilkefl ü ra’nây› i’mar-› cedîd Semt-i feth-i nusrete aç›ld› elhak bir kapu Padiflah ilham ile k›ld› bu nev bâb› bedîd Da’imâ s›hhatle ömr-ü sermed ü iclâl ile Sâye-i flâhânesi tâ haflre dek olsun medîd Yazd› bu târîh-i cevher-dâr›n› kilk-i Lebîb K›flla-i dilcûyu ra’na k›ld› Han Abdülmecîd 1258 (1842) Kitâbe, ‹stanbulî Mehmet Lebib Efendi taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. 20 fiaban 1284 (6 Aral›k 1867) tarihinde vefat eden Lebib Efendi, Osmanl› Devlet adam› ve sanatç›lar›ndan olup Tophane Ruznamecisi Mustafa Efendi’nin o¤ludur. Kabri, Eyüp’te Bostaniskelesi’nde Mihriflah Valide Sultan ‹mareti karfl›s›ndaki mezarl›ktad›r. Eserleri ve bas›lmam›fl divan› vard›r. K›fllan›n Kavak ‹skelesi Caddesi’ne Aç›lan Kap›s›: K›fllan›n Kavak ‹skelesi Caddesi boyunca kuleden kuleye uzanan cephesinde 26 bölüm vard›r ve her bölümde 9 pencere olmak üzere 234 pencere mevcuttur. Kumandanl›k cephesinde bir s›rada 108 pencere bulundu¤u halde bu cephede bir s›rada 78 pencere vard›r. Kumandanl›k cephesine göre daha dar olan bu cephenin ortas›ndaki kap›n›n kemeri üzerinde, iki yanda, iri yaprak motifleri bulunan bir kitâbe vard›r. Kitâbenin üzerinde üçgen fleklindeki al›nl›¤›n ortas›nda Sultan Abdülmecit’in bir tu¤ras› bulunmaktad›r. Bu tu¤ra sonradan kaz›narak yerine Türk Bayra¤›’n›n ay ve y›ld›z› hak edilmifltir. Bunun etraf›nda Osmanl› Devleti’ni sembolize eden top ve tüfekli arma vard›r. Dört sat›r halinde yaz›lan onalt› m›sral› kitâbe fludur: fiâh-› âlem Hazret-i Abdülmecid Han’›n Hudâ Ömrünü, ikbâlini iclâlini itsün ziyâd Kâ’inata sâyesidir saha-i dâru’l-emân Dergeh-i lûtf ü atây› âleme bâb-› murâd 1268 Bendegân âsûde dünya rahat âlem flâdumân Günü Cennet gibi buldu ahd-i adlinde ibâd Ziver-i engüflt ü tedbir-i mekin-i dâd-› Hakk Ol Süleyman-› zamâne âlem eyler ink›yâd Tarz-› nev-i dilkeflle ta’mir eyleyüb bu k›fllay› Cünd-i hass›n eyledi tekrar mesrûru’l-fuâd Bâ husus açd› bu bâb-› feyz-i semt-i nusrete Ayet-i “innâ fetehnâ”dan idince ictihâd Der lisan-› hali “T›btum fedhulûhâ hâlidîn” Her küflad oldukca iflbu bâb-› vâlâ midâd Dür-feflan oldum Lebîbâ bende bu tarih ile Müjde bâb-› fevz ü nusret k›fllada oldu küflâd 1258 (1842) Kap›n›n kanatlar› devrinden günümüze intikal etmifltir. K›fllan›n Marmara veya Talimhane Taraf›ndaki Kap›s›: K›fllan›n bu en eski ve ilk önce infla edilen kap›s›n›n karfl›s›ndaki Sokollu Mehmet Pafla Köflkü bugün mevcut de¤ildir. Kap›, kumandanl›k kap›s›ndan 26 y›l evvel yap›lm›flt›r. Yuvarlak kemerli kap›n›n iki yan›nda duvara bitiflik sütunlar bulunup bunlar›n üzerinde büyük ve k›vr›lm›fl defne yapraklar› vard›r. Kanatlar› devrinden kalm›fl olan kap›n›n üzerine dört sat›r halinde onalt› m›sral› mermer bir kitâbe yerlefltirilmifltir. Kitâbenin iki yan›na dokuzar yaprakl› mermer iki defne a¤ac› üzerine ise üçgen bir al›nl›k yap›lm›flt›r. Al›nl›¤›n içindeki motifler Harem taraf›ndaki kap›n›n üçgen al›nl›¤›n›n ayn›s›d›r. Keçecizâde ‹zzet Molla taraf›ndan kaleme al›nan 1243 (1827-28) tarihli manzume fludur: Câygâh oldu Selimiyye yine nev askere Eylemifldi Han Selîm evvelce me’va cündine Irz u flân-› devleti ikmâl k›ld› Padiflah Anda infla itdirüb nev k›flla hâlâ cündine Oldu evvelkinden iki kat metin ü hem vâsi’ Eyledi lûtfun o flahenfleh dü bâlâ cündine Hazret-i Hak’dan ümmîd oldur ki flâh-› âlemin Seyf-i nusretle müsahhar ola dünya cündine Asker-i flâhâne dinmek bunlara flâyestedir Kendisi ta’lîm-i cenk itmekde zira cündine Askerinden görmede a’lâ vü ednâ ihtiram ‹tmede da’im du’a edna vü a’lâ cündine Padiflahan zerresi olmaz o mihr-i flevketin Asker-i mansurunun bâb›nda a’dâ cündine Üsküdar K›fllalar› Ömrü olsun asker-i encüm flümâr›ndan füzûn Cünd-i gaybîyle idüb imdâd Mevlâ cündine Olmasun hiç lerze-i kahr›nden a’dâs› masûn Keh masif oldukca âlem gâh meflta cündine Bendesi ‹zzet didi tarih-i cevher-dâr›n› Eyledi Mahmûd Han nev k›flla ihyâ cündine 1243 Burada Bekir Pafla Livas›’n›n yoklama jurnal›na ve cetvelin ‘s›n›f-› muzikar’ hanesine nazaran orada hassa alay›na mahsus muzikac›lar yetifltirilmekteydi. fiair ‹zzet Efendi hakk›nda Üsküdar Çeflmeleri, bahsinde aç›klamada bulunulmufltu. Meflhur Yesarizâde Hattat ve Kazasker Mustafa ‹zzet Efendi’nin o¤lu Ahmet Necip Pafla (18151883) zaman›nda en de¤erli musiki hocas› idi. Sultan Abdülmecit taraf›ndan kurdurulan Teflvikiye Mahallesi’nin haritas› da 1276 (1859) tarihinde Necip Pafla taraf›ndan yap›lm›flt›. Selimiye K›fllas›’na Ba¤l› Olarak Yapt›r›lan Di¤er Binalar: Bu devirde, askerî muzika ‘Asakir-i Nizamiye Muzikas›’ ismi ile an›l›yordu. 1- Süvari K›fllas› - Süvari Tavlas› Piyade askeri için yapt›r›lan Selimiye K›fllas›’n›n yan›na bir de Süvari K›fllas› yap›lm›flt›r. Bu, dar, uzun, dikdörtgen fleklindeki binan›n üst kat› k›flla, alt kat› ise tavla idi. Selimiye K›fllas›’n›n sa¤ taraf›nda ve Bükücüler Soka¤›’n›n ilerisinde ve Harem ‹skelesi’ne bakan yüksek bir yar üzerinde bulunan bu k›fllan›n, yuvarlak kemerli s›k pencereli, y›¤ma tafl harabesinin dört duvar› bugün de görülmektedir. Kitâbesi yoktur. K›flla, 1257 (1841) tarihinde Sultan Abdülmecit taraf›ndan yapt›r›lm›fl olup, yine bu tarihte, bugün de mevcut olan muhteflem Beylik Çeflme ile beraber infla olunmufltur. Çeflme, süvari atlar› için yapt›r›lm›flt›r. Dört taraf›nda atlar›n sulanmas› için uzun yalaklar› vard›r. Bu çeflme bahsine bak›n›z. 2- Askerî Muzika-Bando K›fllas› Bando k›fllas› 1851 tarihinde Sultan Abdülmecit taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Sultan II. Mahmut’un resmi, 1836 tarihinde Selimiye K›fllas›’na as›ld›¤› zaman k›fllan›n özel bir bandosu yoktu. Bunu müverrih Lütfi Efendi’nin tarihinden ö¤reniyoruz. Lütfi Efendi eserinde diyor ki: “Nev resim sancakl› sandallarla bir tabur bahriye ve iki tabur hassa, üç adet top ve mükemmel bir muzika tak›m› da ‹stanbul’dan Anadolu Yakas›’na geçti.” Abdülaziz devrinde, askerî muzikan›n esas yerinin Üsküdar’daki bu yap› oldu¤u söylenir. Askerî Muzika k›fllas›, Kavak ‹skelesi Caddesi’nin Çeflme-i Kebir Caddesi ile birleflti¤i yerde ve birinci caddenin sa¤ köflesindedir. Dikdörtgen fleklindeki bu esas k›sm› üç, di¤er bölümü tek katl› olan kesme tafl yap›n›n hemen arkas›nda Selimiye ‹lkö¤retim Okulu binas› ve eski bayram yeri olan Duvardibi Top Sahas›, sa¤ taraf›nda Assubay Misafirhanesi ve Hasip Pafla Çeflmesi bulunmaktad›r. Ön taraf›ndaki tarihi eserler için Harap Mabet Camii bahsine bak›n›z. K›fllan›n Çeflme-i Kebir Caddesi’ne bakan yüksek binas›n›n üçgen fleklindeki al›nl›¤›na Hattat Yesarizâde Mustafa ‹zzet Efendi’nin güzel bir tu¤ras› hak edilmifl ve buna 1267 (1851) tarihi eklenmifltir. 3- fiehriyyehane Erzak ambar› olarak yapt›r›lm›fl bulunan bu yap›, Selimiye K›flla Caddesi ile Çeflme-i Kebir Caddesi’nin birleflti¤i yerde ve birinci caddenin sa¤ köflesindedir. Tam karfl›s›nda Selimiye K›fllas›’n›n Nizamiye Kap›s›, sol taraf›nda ve yol afl›r› yerde ise Selimiye Camii bulunmaktad›r. Kesme granit tafl›ndan yap›lm›fl bulunan binan›n ampir üslûbundaki mermer kemerli kap›s›n›n iki yan›nda iyonik bafll›kl›, dört köfle duvara bitiflik birer paye ve bunlar› biribirine ba¤layan silmenin üzerinde dört sat›r halinde yaz›lm›fl onalt› m›sral› bir kitâbe vard›r. Kitâbenin iki yan›nda kabartma rozetler bulunmaktad›r. fiair Safvet Mustafa Efendi’nin (1794-1866) haz›rlad›¤› kitâbe fludur: Pâyine Abdülmecid Han’›n iderdi ser-fürû Dâver-i eslâfdan ‹sfendiyar olsa velev 1269 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Bu kühen fli’iriye-hane çokdan olmufldu harab Yabd›rub kenz-i cünud itdi o flah-› rast-rev Dîni te’yîd itmedir efkâr› ancak müsliman ‹ki âlemde felâh istersen ol hakan› sev Gelmemifl gelmez nazîri bir sipehsâlârd›r K›l R›za Pafla’ya hayr duâ gâfil meflev Kabza-i teshire çeksin flahid maksudunu Mülk-ü a¤yar ol flehin flemflîrine olur kerev Söyle ey Safvet bu nev gencînenin tarihini Adlle Abdülmecîd Han yapd› depo-y› nev 1261 (1845) Kitâbeden, arpa flehriyesinin yap›ld›¤› ve depo edildi¤i bu binan›n H. 1261 tarihinde tamir edildi¤ini ö¤reniyoruz. Manzume yazar› Mustafa Safvet Efendi, 1283 (1866-67) tarihinde vefat etmifltir. Yenikap› Mevlevihanesi fleyhi Abdülbaki Dede merhumun dervifllerinden oldu¤u için Mevlevihane kabristan›nda aflç›bafl› Silâhdarzâde Sad›k Dede’nin civar›na gömüldü. fiehriyehane ilk defa, Tayyarzâde Atâullah Efendi’nin verdi¤i bilgiye göre, Firarî/Hain Ahmet Fevzi Pafla taraf›ndan, mabeyn müfliri bulundu¤u s›rada, 1833 tarihinde, Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n duvar ve sofalar›n›n tafllar› sökülmesi suretiyle yapt›r›lm›flt›r. Ahmet Pafla, 1832’de ilk defa mabeyn müfliri olmufl ve 10 Kas›m 1836’da da kaptan-› derya nasbedilmifltir. Bu görevde iken, II. Mahmut’un vefat› ve can düflman› Hüsrev Pafla’n›n sadrazaml›¤a getirilmesi üzerine, 3 Temmuz 1839’da, Osmanl› Donanmas›’n› Akdeniz’e ç›kararak, M›s›r valisi Mehmet Ali Pafla’ya teslim etmifltir. Bu vakadan sonra Firarî ve Hain lâkaplar› ile an›lmaya bafllanan Ahmet Pafla, 1843’te Kahire’de cariyeleri taraf›ndan zehirlenmek suretiyle öldürülmüfltür. Ahmet Fevzi Pafla’n›n, bir haflarat yuvas› haline gelen Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› s›ras›nda büyük hizmeti görüldü¤ünden, Yeniçeri K›fllalar›’n›n bulundu¤u semtteki iki soka¤a Ahmediye ve Fevziye isimleri verilmifltir. 4- Selimiye K›fllas›’nda Harp Okulu’nun Kuruluflu Sultan Mahmut taraf›ndan 1243 (1827-28) tarihinde Selimiye K›fllas›’n›n Marmara cephesi yap›ld›ktan sonra 1834 y›l›nda ordunun subay 1270 ihtiyac›n› karfl›lamak amac› ile Türkiye’de ilk olarak bu k›fllada S›byan Bölükleri ad› ile an›lan bir okul aç›lm›flt›. 4. Alay’›n II. Tabur’u erleri içinden kabiliyetli olanlar seçilerek bu okula ö¤renci olarak kaydedildi. ‹flte bu suretle Harp Okulu’nun temeli at›lm›fl oldu. Ayn› y›l okul, Maçka K›fllas›’n›n yap›lmas›yla oraya nakledildi ve Mekteb-i Harbiye ad›n› ald›. 1832’de merkezi ‹stanbul olan alay ve livalara ‘Hassa’, bunlar›n kumandanlar›na da ‘Hassa Ferikli¤i’, merkezi Üsküdar olanlara ‘Mansure’ ve kumandanlar›na da ‘Mansure Ferikli¤i’ ismi ve rütbesi verilmiflti. 1843’te Selimiye K›fllas›’ndaki 2. Ordu’ya Dersaâdet Ordusu ismi verilmiflti. Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, 18 May›s 1952 Cumhuriyet Gazetesi, Selimiye K›fllas›) (H. fiehsuvaro¤lu, Akflam Gazetesi, Tasfir-i Hümâyun Alaylar›) (H. fiehsuvaro¤lu, Firarî Ahmet Fevzi Pafla, Akflam 1948) (H. fiehsuvaro¤lu, 19 Haziran 1946 Akflam Gazetesi, K›r›m Harbi Esnas›nda Bo¤aziçi) (B. fiehsuvaro¤lu, Hayat Tarih Mec. Say›: 10, 1965, s. 19, K›r›m Harbi’nde ‹stanbul Hastahaneleri) (Hadîka, 2/189) (M. Larus 9/379 ve 11/158) (R. Osman, ‹stanbul Belediye Mec. Eylül 1930, Say›: 73/1 Üsküdar Sahillerinde Tarihî Bir Seyran) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 7/120, 8/179-180, 209, 9/11, 30, 36, 44-45, 48, 55-57, 12/228 vd.) (Cevdet Pafla, Ma’ruzat, Ça¤r› Yay. s. 8) (Cevdet Pafla, Tezâkir 1-12, C. Baysun, s. 6) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/181, 214, 441) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 4/2090) (Mimar Melling’in ad› geçen eseri, Yap› Kredi Kültür Yay›nlar›) (Yayla ‹mam› Tarihi, Tercüman 1001 Temel Eser, s. 62, 68-69, 96, 103-105, 108, 119, 151, 154, 161, 168) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 874, 1567) (H. Daniflmend, Kronoloji, 4/95, 98, 376) (G. O¤ulukyan Ruznamesi, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Yay. s. 12, 36-37, 44-46 ) (M. Gazimihal, Türk Askeri Muzikalar› Tarihi, s. 49, 59, 83, 131) (Uzunçarfl›l›, Alemdar Mustafa Pafla) (K.K.K. Yay›nlar›, Türk Piyadesinin Tarihçesi, A. Kayaltepe, s. 126-128) (Sicill-i Osmânî, 2/138, 399 ve 3/229; 3/572, 3/443 Osman Efendi)) (Filiz Güneri, Selimiye K›fllas› ve Selimiye Camii, Tez: 4016) (M. Pakal›n, Tarih Deyimleri, s. 703) (Mir’ati ‹stanbul, s. 80-84) (Atâ Tarihi, 11/215) (Lord Stratford Canning, Türkiye Hat›ralar›, s. 238-239) (A. Slade, Türkiye ve K›r›m Harbi, s. 115-116) (Türk Ans. 2/87) (‹nal, Son Hattatlar, s. 546) (Ali R›za - M. Gali, 13. Asr-› Hicrîde Osmanl› Ricali, Tercüman Yay. 1/110) (Ahmet Efendi, Ruzname, Haz. Sema Ar›kan, s. 335) (Aynî Divan›, s. 287) (Osm. Arfl. Cevdet Tas. Askeri No. 37510-43858, Hatt› Hümâyunlar No. 29060-35745) Üsküdar Karakollar› Üsküdar Karakollar› Ü sküdar’›n emniyet ve asayifli asesbafl›, subafl›, Bostanc›bafl› ve daha sonra da karakollar vas›tas› ile temin edilirdi. fiimdiki emniyet âmirli¤i durumunda olan asesbafl›l›k Fatih Sultan Mehmet taraf›ndan kurulmufltur. Evliya Çelebi bunlara “Esnaf-› Askerî-i Asesbafl›” demektedir. Görevleri icab› çarfl› aralar›nda, mahalle içlerinde dolaflarak uygunsuz kimseleri yoklar ve kanun kaçaklar›n› yakalard›. Asesbafl›n›n emrinde yeniçeri efrad› bulunurdu. Subafl›n›n görevi ise, flehirde belediye hizmetlerini yürütmekti. ‹htisab vazifesi gören bu teflekkül, pazar ve mahalle aralar›n›n temizli¤ine bakar, harap binalar›, y›kt›r›lmas› için mimar bafl›ya bildirir, kald›r›mlar› tamir ettirir ve geceleri asesbafl› ile kol gezerdi. tirilmifl ve yeni yeni karakol binalar› yap›lm›flt›r. Bostanc›bafl› özel kay›¤› ile gezerek sahilleri mütemadiyen göz alt›nda bulundurur ve padiflah›n vekili s›fat› ile her yerde onun gibi hükmeder, kavga ve cinayetleri takip ederek yakalad›¤› eflkiyay› Hasbahçe’nin alt taraf›nda bulunan zindana atard›. 1814 Tarihli Bostanc›bafl› Defteri’nden ö¤rendi¤imize göre, Üsküdar sahillerinde bugünkü Hava Üssü Lokali’nin bulundu¤u yerde bulunan fiemsipafla Bostaniyan Oca¤›, Salacak Bostaniyan Oca¤›, Üsküdar Bahçesi Bostaniyan Oca¤› ve Haydarpafla Bostaniyan Oca¤› vard›. Üsküdar’da bir sokak ve eski polis karakol binas›. Bunlardan ayr› olarak Üsküdar’›n emniyet ve asayiflini temin eden karakol anlam›na gelen yeniçeri kulluklar› vard›. Burada oturan yeniçerilere kullukçu denirdi. Kulluk tevcihi Yeniçeri Oca¤›’n›n tecrübe görmüfl ihtiyarlar›na verilirdi. Gençlere verildi¤i zaman, halk› muhafaza edecek yerde halk›n bafl›na dert olurlard›. Her m›nt›ka ve semtin halk› kendilerini muhafaza eden kullukçuya muayyen bir para verirdi. Bu üç görevliden baflka bir de bostanc›bafl›lar vard› ki, Üsküdar, Bo¤aziçi, Adalar, Kad›köy ve Bostanc› Köprüsü’ne kadar Anadolu cihetinin zab›ta ifllerinden sorumlu idi. Bostanc›bafl›lar bu genifl bölgede karakol hizmeti gören Bostanc› Oca¤› tesis etmifllerdi. Yeniçeri Oca¤›’n›n la¤v› ile bu kulluklar karakol haline ge1273 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar ARAPZÂDE KARAKOLU B u kârgir karakol binas› ‹cadiye’de ve Arapzâde diye meflhur semtte idi. Bugün yerinde Üsküdar Lisesi binas› bulunmaktad›r. Pervitij’in yapm›fl oldu¤u Sigorta Haritas›’nda gösterildi¤ine göre, 1930 tarihinden sonra y›kt›r›lm›flt›r. Bu karakolun arkas›ndaki arsada oval, mermerden bir ilân tafl› vard›. Taflta, eski yaz› ile buran›n alt›ndan bir su yolunun geçti¤i ve kaz› yaparken dikkat edilmesi gerekti¤i yaz›l› idi. Kitâbe bugün mevcut de¤ildir. 1285 (1868) tarihli bu taflta, karakoldan ‹cadiye Karakolu ad› ile bahsedilmifltir. Karakol, Sultan Abdülmecit zaman›nda (1839-1861) yap›lm›fl olmal›d›r. ‘Nokta’ tabir edilen tek kiflilik mahalle karakolu. Bugün ‹stanbul’da yaln›z iki adet kalm›flt›r. Korunmas› gerekir. Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› ve Tanzimat’›n ilân›ndan sonra Türkiye’de 10 Nisan 1845’te yay›nlanan bir nizamname ile Polis Teflkilat› kurulmufl ve bu teflekkül zaptiye müflirli¤ine ba¤lanarak flehirlerin emniyeti bunlara verilmiflti. 16 fiubat 1845’te bu kuruluflun bafl›na Tophane-i Âmire Müfliri Mehmet Ali Pafla getirilmiflti. Üsküdar’›n ünlü Kullu¤u sonradan Üsküdar Emniyet Amirli¤i binas› olup 1958 y›l›nda y›kt›r›lan binan›n yerinde idi ki, Hakimiyet-i Milliye Caddesi ile Karacao¤lan Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde idi. Yeri ve plân› 1934 tarihli fiehir Rehberi’nde görülmektedir. Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/171) (Mehmet Zeki Pakal›n, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlü¤ü, s. 93, 319-320) (Uzunçarfl›l›, Saray Teflkilat›, s. 127-128) (‹hsan Birinci, Emniyet Teflkilat›m›z›n Tarihçesi, Hayat Tarih Mec. Say›: 12, s. 77) Semt, Arapzâde ismini fieyhülislâm Mehmet Arif Efendi’den alm›flt›r. Kendisi 1241 (1826) tarihinde vefat etti. Kabri, ‹stanbul’da Çarfl›kap›’da ve Sinanpafla Medresesi hazîresindedir. Kona¤›, karakolun karfl›s›nda idi. Önündeki kademeli bahçesi oldukça büyük olup duvarlar› 1970’li y›llarda duruyordu. Kona¤› alt›ndaki tonoz sarn›c› ve oca¤› yak›n tarihe kadar mevcuttu. Bo¤aziçi’ne bakan fevkalâde güzel bir manzaras› vard›r. Arab›n Bahçesi diye meflhurdu. Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 3/270) (Pervitij Paftalar›) AYAZMA KARAKOLU K arakolun yap›ld›¤› tarih belli de¤ildir. Ayazma Saray›’n›n yak›n›nda bulundu¤una göre burada eski bir kollu¤un bulundu¤u kesindir. Harap Durumu resimde görülen yap› 20 yy. bafllar›nda yap›lm›fl olmal›d›r. Çok bak›ms›z kalm›fl ve 1982’de terk edilmifltir. Ç‹N‹L‹ KARAKOLU K Ayazma Karakolu’nun 1994’teki durumu. 1274 arakol, Nuhkuyusu Caddesi ile Mantar Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesinde idi. 1934 tarihli ‹stanbul fiehri Rehberi’nde yeri iflaret edilmifltir. Paftada görülen küçük ç›kmaz sokak sonradan uzat›larak fiair Talât Soka¤› ile birlefltirilmifltir. Karakolun yerinde flimdi iki apartman vard›r. Mühendis Üsküdar Karakollar› Necib Bey’in 1918 tarihli Üsküdar Paftas›’nda da ‘Çinili Karakolu’ ad› ile kay›tl›d›r. fiimdiki Çinili Karakolu’nun ad› eskiden Selâmi Karakolu idi. Bu isim kitâbesinde de yaz›l›d›r. Mir’at-i ‹stanbul yazar›na göre Çinili Karakolu 1301 (1883) tarihinde yap›lm›flt›r. O zamanlar karakolun herhalde bir kitâbesi vard›. 1927 tarihli, Pervitij’in Üsküdar aftas›nda, Nuhkuyusu Caddesi ile Arakiyeci Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sol köflesinden iki parsel ileride Kap›a¤as› veya Kuyubafl› Karakolu isimleri ile bilinen karakolun yeri belirtilmifltir. Bunun da 1883 tarihlerinde tesis edildi¤i söylenebilir. Bugün yerinde bir apartman vard›r. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 131) (Necib Bey’in Üsküdar Paftas›) (Pervitij’in Üsküdar Paftas›) Cünûd-u hass›na yapd› bu vâlâ mevkii Sultan Selâmide yap›ld› zîb-i vâlâ karavulhane 1258 Son iki m›sra›n alt›nda H. 1258 tarihi yaz›lm›flt›r. Karakol binas›, Cihan Seraskeri Hasan R›za Pafla’n›n (1809-1877) nezaretinde yap›lm›flt›r. elâms›z Meydan›’nda, Selâmi Ali Efendi Caddesi ile Selâms›z Mezarl›k Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdedir. Cümle kap›s›ndan bir koridora girilir. ‹ki yanda odalar yer alm›flt›r. Nihayetindeki ek yap›da, kap›dan girildi¤inde sa¤da, büyük ocakl› mutbak, su haznesi ve tütekleri hâlâ duran küçük hamam vard›r. Sol tarafta ise, dört gözlü helâ bulunmaktad›r. Kap›n›n tam karfl›s›nda da el y›kama musluklar› mahalli mevcuttur. Bu ilâve k›sm›n arkadaki mezarl›¤a aç›lan bir kap›s› vard›r. ‹ki katl› olan bu büyük yap›, tu¤la hat›ll› olarak kesme tafltan yap›lm›flt›r. Kubbesi y›k›lm›fl olan hamam›n külhan› ve su deposu elan durmaktad›r. ‹ki taraf›nda onar adet mermer basamak bulunan bir merdivenden cümle kap›s› önündeki sahanl›¤a ç›k›l›r. Ahflap kap›s›n›n önünde dört mermer sütunun tafl›d›¤› bir revak vard›r. Bu sütunlar›n ilerisinde ve merdivenlerin köflelerinde, üzerinde ›fl›k yak›lan, birer küçük mermer sütun daha vard›r. Karakol olarak yapt›r›lan bina, bir ara Üsküdar ‹tfaiye Merkezi ve atl› polis karakolu olmufltur. Ç‹N‹L‹ KARAKOLU S Çinili Karakolu’nun yenilenen kitabesi. Çinili Karakolu. 1978 senesinde, ahflap olan çat›s›, tamir edil- Cümle kap›s›n›n üzerinde 1258 (1842) tarihli, sekiz m›sral› bir kitâbe vard›r. Sultan Abdülmecit’in di¤er eserlerinde oldu¤u gibi, m›sralar›n ortas›na bir tu¤ra hak edilmifltir. fiair Hüsnü’nün, dört sat›r halinde haz›rlad›¤› kitâbe fludur: fiehinflâh-› cihân Abdülmecid Han felek-pâye Yine k›ld› cünûdun nâil eltâf-› flâhâne ‹düb ezcümle ferman bu karakolhâne inflâs›n Müflîr-i asker-i Hass R›za Pafla-y› zî-flâne Didi Hüsnü kulun âcizâne iki tam tarih Görünce çün binas›n› himmet ile irdi pâyâne 1275 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar ‹BRAH‹M A⁄A ÇAYIRI KARAKOLU ‹ brahim A¤a Camii Mezarl›¤› yan›nda ve kitâbesiz çeflmesinin bitifli¤indedir. Eskiden yerinde ‹brahim A¤a S›byan Mektebi vard›. Sonradan harap oldu¤undan terk olunmufl ve Sultan Abdülmecit zaman›nda da arsas›na karakol binas› yap›lm›flt›r. Çinili Karakolu’nun sol taraf›nda ve yol afl›r› yerde halk›n Selâms›z Baba dedi¤i aç›k türbe. Çeflme yan›ndaki kap›s› üzerinde flu kitâbe vard›: mek üzere y›kt›r›lm›flt›r. Karakol binas›n›n yap›m› s›ras›nda infla edilen ve merdivenlerin alt›nda bulunan çeflme bugün mevcut de¤ildir. 1940 tarihlerinde kald›r›lm›flt›r. Son onar›m s›ras›nda kitâbesi okunmaz hale gelmifltir. Bu mevki’de karavulhane bünyad eyledi zîba fieh-i asker-nevâz Abdülmecîd Han-› kerem-ayin Derûnunda Cünûd-› Hassa iskân k›ld›kca Mekîn-i taht-› flevket ola ol flâh-› Cihân âmîn Mücevher k›ld› Zîver tâk-› bâb› iflbu tarihin Cünûd içün zehi yapd› karavulhane flâh-› dîn 1265 (1848) Karakol, bugün oto tamircisinin iflgalindedir. Kaynaklar: (Mir’at-i ‹stanbul, s. 144) (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/398) Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 37) (Asar-› Ziver Pafla, s. 192) HAYDARPAfiA KARAKOLU S Sultan II. Abdülhamit Albümü’nde “Haydarpafla Karakolu” olarak gösterilen ‹brahima¤a Karakolu ultan II. Abdülhamit Albümü’nde Haydarpafla Karakolu olarak geçen bu karakol asl›nda ‹brahim A¤a Karakolu olup camiin civar›nda idi. Resimde, ‹brahim A¤a Camii’nin arka ve yan cephesi ve bugün de mevcut olan kitabesiz çeflmesi ve hazîrenin servileri görülmektedir. Resimde ayr›ca dört basamakla ç›k›lan tek katl› karakolun önünde iki nöbetçi kulübesi ve esas binan›n sa¤ taraf›nda da sütunlu mahal görülmektedir. ‹CAD‹YE KARAKOLU ‹ cadiye semtinde, Ba¤larbafl› mevkiine yak›n bir yerde ve Çaml›ca Caddesi ile Aray›c›bafl› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve tepeden afla¤› inerken caddenin sol köflesinde ve ‹cadiye Tepesi’nde idi. 1934 Tarihli ‹stanbul fiehri Rehberi’nde yeri gösterilmifltir. Biraz ileride, tepenin doruk noktas›nda ise, Aziziye Tiyatrosu ve sinemas› vard›. Bugün hiç biri mevcut de¤ildir. Mir’at-i ‹stanbul yazar› “Tepe üzerinde mebni olan karakolun kap›s› üzerindeki tarih” fludur diyor: Padiflah-› dâd-perver Hazret-i Abdülmecîd Hâf›z-› dîn ü flerîat hâris-i kevn ü mekân Üsküdar’›n sû-be-sû her semtin ihyâ etme¤e Mülhem oldu çünkü ol z›ll-i cenâb-› müsteân Semt-i ‹cadiye de muhtac idi bu himmete Pek kerâmet itdi bunda flâh-› ‹skender tüvân Der-feflân oldu Lebîbâ hame bu tarih ile K›ld› îcad bu karavulhaneyi fiah-› Cihan 1258 (1842) Bu kitabe bugün iki parça haline gelmifl vaziyette Topkap› Saray› ikinci avlusunda bulun- 1276 Üsküdar Karakollar› makta olup bir parças› yere bafl afla¤› flekilde konmufltur. Dörder sat›rl› iki bölüm halinde ifllenmifl olan kitabenin ortas›nda bir madalyon içinde Sultan Abdülmecit’in tu¤ras› yer almaktad›r. Kitâbe yazar› fiair Lebib Efendi hakk›nda bilgi için Sultan II. Mahmut Çeflmesi bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Gezi Notu) (1934 ‹stanbul fiehri Rehberi, Pafta 27) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 146-147) (Sicill-i Osmânî, 4/87 Lebib Mehmed Efendi) NAKKAfi BABA KARAKOLU K uzguncuk ile Beylerbeyi aras›nda, sahilde ve Kuzguncuk Gazhanesi Soka¤› karfl›s›ndad›r. Karfl›s›ndaki 1239 (1823) tarihli Hac› Ahmet Efendi Çeflmesi bugün mevcut de¤ildir. NAKKAfiTEPE KARAKOLU N akkafltepe’de ve Gümüflyol ile Baba Nakkafl Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve köflede idi. Binan›n hemen önünde, fiehzade Abdülmecit Efendi’nin Bafl a¤as› Mahbub A¤a’n›n 1331 (1915) tarihinde yapt›rm›fl oldu¤u mermer, güzel, zarif bir çeflme ve bugün Koç Vakf›’na intikal etmifl olan Emine Sultan Saray› ve Nakkafltepe ‹lkokulu bulunuyordu. Bu semtte bulunan üç sultan köflkünün korunmas› için yapt›r›lan karakolda, atl› polisler kal›yordu. Okulun sa¤ gerisinde atlar›n bar›nd›¤› dar uzun ve ahflap bir ah›r vard›. Sultan II. Abdülhamit zaman›nda yapt›d›ld›¤› san›lmaktad›r. karakol ve okulun yeri Pervitij Haritas›’nda gösterilmifltir. Okul için Nakkafltepe Mektebi bahsine bak›n›z ‹ki parça haline gelmifl ve bugün Topkap› Saray›’n›n ikinci avlusunda bulunan ‹cadiye Karakolu kitabesi. Nakkafltepe Karakolu. Sonradan okul olmufltur. Bugün Koç Toplulu¤u’nun tasarrufundad›r. Karakol binas›n›n kap›s›na merdivenle ç›k›l›r. “Topçu ve piyade askeri ikametine mahsus bir karakol olup” sahilde bir batarya top vard›. Bu toplar “cülûs-› hümâyûn ile bayramlarda ve namaz vakitlerinde atefllenirdi.” Bina, 1985 tarihinde tamir edilmifltir. fiimdi belediye emrinde olup çöpçüler kal›yordu. Kitâbesi, iki mermer sütunlu revak›n›n üzerinde iken ç›kar›lm›fl ve yerine düz bir mermer levha yerlefltirilmifltir. Bu kitâbe ters olarak, uzun müddet bahçe duvar›n›n dibinde idi. fiimdi yoktur. Bu a¤›r tafl› kimseye çevirtemedi¤im için okunamam›flt›r. Bu tek katl› bina, hiç gere¤i yokken, 1989 tarihinde y›kt›r›ld›. fiimdi yeri parkt›r Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 189) 1277 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Önünde üç sütunun tafl›d›¤› bir revak vard›r ki, üzerine iki oda oturtulmufltur. ‹ki katl› yap›n›n kitâbesi yoktur. Atl› polisler burada kal›yordu. Atlar›n bar›nd›¤› dar ve uzun ahflap ah›r bu binan›n sa¤ gerisinde idi. Bu karakol binas› sonradan Nakkafltepe ‹lkokulu olarak hizmet vermifltir. NUHKUYUSU KARAKOLU N Nuhkuyusu Karakolu’nun eski hali. Resim, Sultan II. Abdülhamit’in albümünden al›nm›flt›r. ‹lk nazarda, flimdiki Çinili Karakolu’na benzedi¤i görülmektedir. resim Sultan II. Abdülhamit’in albümünden al›nm›flt›r. ‹lk nazarda flimdiki Çinili Karakolu’na benzedi¤i görülmektedir. Karakol ilk önce dört sütun revakl› ve tek katl›, yan cephesi dört pencereli olarak yapt›r›lm›fl ve bilinmeyen bir tarihte arkas›ndaki iki katl› yap› ilâve edilmifltir. Sonradan bu ikinci k›s›m y›kt›r›lm›fl ve sütunlar ortadan kald›r›lm›fl daha sonra da 1976 y›l›nda birinci k›s›m y›kt›r›lm›flt›r. uhkuyusu Caddesi üzerinde ve ‹raniler Mescidi’ne giden yolun sol köflesinde idi. 1976 senesinde y›kt›r›ld›. Bina, uzun müddet Üsküdar Askerlik fiubesi olarak kullan›lm›flt›r. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 134-135) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/397) Kap›s› üzerinde dört sat›r halinde haz›rlanm›fl ve ortas›nda Sultan Abdülmecit’in bir tu¤ras› bulunan flu kitâbe vard›: PAfiAL‹MANI KARAKOLHANES‹ Cenab-› Hakk flehinflah-› cihân Abdülmecîd Han’a ‹düb Nuh ömrün ihsan eylesün tâ haflre dek ibka Garik-i câh-› hayret olarak düflmenleri yek-ser Dil-i flahânesin bahr-i meserret eyliye Mevlâ Müdam âsâyifl-i âlemdir efkâr-› hümâyûnu Ezan cümle âlî binay› k›ld› temenni infla Lebîbâ ben de bir nâ-yâb m›sra ile didim tarih Bina oldu pek a’lâ bu karavulhane-i zîba 1258 (1842) ‹ki katl› binaya orta yerindeki kap›dan girilirdi. Nuhkuyusu Karakolu’nun eski halini gösteren K arakolhane, Paflaliman› mevkiinde ve 1213 (1798-99) tarihinde yapt›r›lan hububat ambarlar›n›n yan›nda ve köfle bafl›ndad›r. Çevresinde Abdurrahman A¤a Camii, Serasker Hüseyin Avni Pafla’n›n muhteflem çeflmesi ve deniz k›y›s›nda ise bir küçük liman› vard›r. Nemlizâdeler Tütün Deposu’nun yerinde bulunan Serasker Pafla Yal›s›’ndan eser kalmam›flt›r. Tamamen kesme tafltan yap›lm›fl olan karakolhane pek çok tadilata u¤ram›flt›r. Dikdörtgen fleklindeki yap›n›n önünde dört kesme tafl sütunun tafl›d›¤› bir revak vard›. Bunun iki yan›nda ise tafl merdivenler bulunuyordu. Tekel ‹daresi’ne geçtikten sonra bu revak kald›r›lm›flt›r. fiair Lebib’in haz›rlad›¤› dört sat›r halindeki sekiz m›sral› kitâbenin orta yerinde, sonradan kaz›nm›fl olan Sultan Abdülmecit’in bir tu¤ras› vard›: Yemm-i cûd ü kerem bahr-i himem Abdülmecîd Han’›n Garik lücce-i ihsan›d›r dünya vü mâfîhâ Sezâ ummandan berter disem ihsan› âfâka Atâ vü cûdinin zira ucu yok öyle bir deryâ Hudâ h›fz eylesün zât-› hümâyûnun o Hakan›n Bunun emsali yapd›rsun nice bin cây-› müstesna Yak›fld›rd›m Lebîbâ ben de bir m›sra ile tarihin Bu liman› karavulhane ihya eyledi hâlâ 1258 (1842) 1278 Üsküdar Karakollar› Hadîka yazar›, karakolhanenin hububat ambarlar› ile beraber yap›ld›¤›n› beyan etmekte ve: “Mahall-i mezkurede alt› göz hububat anbar› bina olunub Nizam-› Cedid Kollu¤› dahi ihdas olunma¤la bundan yirmi sene sonra da Asakiri Mansure tayin olundu” demektedir. 1230 (1814-15) tarihli Bostanc›bafl› Defterinde karakolhanenin ismi kay›tl› de¤ildir. Buna göre binan›n 17 Rebiyülevvel 1222 (25 May›s 1807) tarihinde zuhur eden ve Nizam-› Cedid Ordusu’nun kald›r›lmas›yla neticelenen Kabakç› Mustafa isyan› s›ras›nda yok oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Karakolhane, ilk yap›l›fl›ndan 44 y›l sonra Sultan Abdülmecit taraf›ndan flimdiki flekliyle yeniden yap›lm›flt›r. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Hadîkatü’l-Cevâmi 2/182) (Konyal› Üsküdar Tarihi, 2/395) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 148) SELÂMSIZ KARAKOLU K arakol binas›, Selâms›z Mahallesi’nin s›n›rlar› içinde ve meflhur Selâms›z Meydan›’n›n yan›nda, Selâms›z Karakolhanesi Soka¤› ile ‹spir Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve ‹spir Soka¤›’n›n sol köflesinde idi. Biraz ilerisinde fiüca Ba¤› Mescidi bulunuyordu. Karakol binas›n›n hangi tarihte yap›ld›¤›n› belirtmek bugün için mümkün de¤ildir. Fakat, Çinili Karakolu’nun 1258 (1842) tarihinde ve Sultan Abdülmecit zaman›nda yap›ld›¤› düflünülürse bunun da bu tarihte infla edilmifl oldu¤u söylenebilir. fiEMS‹PAfiA KARAKOLU Paflaliman› Karakolu. fiemsipafla Meydan›’nda ve Atatürk Heykeli’nin arkas›ndad›r. Karakolun kap›s›na iki tarafl› tafl bir merdivenle ç›k›l›r. Kap› önünde dört tafl sütunlu bir revak vard›r. Bina, muntazam kesme tafltan olarak Sultan Abdülmecit zaman›nda yapt›r›lm›flt›r. Sol taraf›nda vaktiyle Adliye Camii bulunuyordu. Karakol, Cumhuriyet devrinde Anadolu Kulübü’ne verilmifl ve daha sonra da bir ailenin ikametgâh› olmufltur. fiimdi ise Hava Lokali’dir. 1975 tarihinde onar›lm›flt›r. Kap›s› üzerindeki kitâbesi dört s›ra halinde haz›rlanm›fl olup ortas›nda Sultan Abdülmecit’in bir tu¤ras› vard›r. Bu fliir, okunmaz hale geldi¤inden, 1990 Haziran›nda, Hava Albay› Say›n Osman Kangal taraf›ndan, mükemmel bir su- fiemsipafla Karakolu. Karakol, 15 A¤ustos 1921 tarihinde zuhur eden büyük Selâms›z yang›n›nda, mahalle ile beraber yanm›flt›r. Karakoldan bugün yaln›z arsas› ve iri granit kesme tafllar› kalm›flt›r. Karakolun karfl›s›nda meflhur Balyan ailesinin muhteflem kona¤› ve Da¤ Hamam› bulunuyordu. 1279 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar rette, yeniden yazd›r›lm›flt›r. Fakat, kendi iste¤i üzerine yaz›p verdi¤im kitâbe ne yaz›k ki hattat taraf›ndan kar›flt›r›lm›fl ve m›sralar yanl›fl s›ralara yerlefltirilmifltir. Kitâbe fludur: Hâmî-i âlem emîrü’l-mü’minîn Abdülmecîd Padiflah-› maflrik ü ma¤rib penâh-› müslimîn fiemsipafla’da karavulhanenin icâd›n› Eyledi ilhâm ol Hakan’a Rabbü’l-âlemîn Söyledim bu tarz-› nev inflâs›n› ben de Lebîb ‹ki cevher-dâr tarih ile bir beyt-i berîn Padiflah-› dâd-bahfl-› pür kerem sâhib-i niam Bu karavulhâneyi yapd›rd› pek bâlâ metîn 1258 (1842) Kitâbe yazar› fiair Lebib Efendi hakk›nda Sultan II. Mahmut Çeflmesi bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/399) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 59) (Sicill-i Osmânî, 4/87-88 Lebib Efendi) ÜSKÜDAR MERKEZ KARAKOLU H akimiyet-i Milliye Caddesi ile Karacao¤lan Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n 1280 sa¤ köflesinde idi. 1957 tarihinde yol geniflletilirken y›kt›r›ld›. Karakol, eski bir yeniçeri kollu¤u yerine 1838 senesinde Sultan II. Mahmut taraf›ndan yapt›r›lm›fl ve 1935 tarihinde de yeniden yap›l›rcas›na elden geçirilmifl ve eski hüviyetini kaybetmifltir. Kap›s› üzerinde flu kitâbe vard›: fiehinflah-› nizâm ârâ-y› asker Han Mahmud’un Olur kânûn-› adli ziynet-i dünyâ vü mâfîhâ Cünûd-› Hassa fahr eylesün âsâr-› lûtfile Ki k›ld› Üsküdar’da bu karavulhâneyi ihyâ Bu bünyân içre rahat eyledikce cünd-i hâkanî Adem mülkünde k›lsun ehl-i adüvvâne Hudâ me’vâ Güher-efflân tahsin oldu Zîver iflbu tarihim Karavulhaneyi bünyad k›ld› Padiflah-› vâlâ 1254 Bu kitâbe karakolun cümle kap›s› karfl›s›na gelen küçük bahçede iken 1957’de bilinmeyen bir yere kald›r›ld›. Türk ve ‹slâm Eserleri Müzesi’nde ve Saraçhanebafl› Amcazâde Hüseyin Pafla Medresesi’nde yapt›¤›m aramada tafl› bulamad›m. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Âsâr-› Ziver Pafla, s. 96) Üsküdar Mesireleri Üsküdar Mesireleri E vliya Çelebi, Üsküdar mesirelerini flöyle anlat›yor: “fiehrin her köflesi gezinti yeridir. Padiflahlara mahsus bahçeler ki, Cennet gibidir. Birer yol ile seyr olunsa herbiri bir seyir yeri ve yar› dünyad›r.” hava al›rlar. Sar› Kad› Mesiresi: Ulu ziyaret yeridir. Kay›fl P›nar› Mesiresi: A¤açlar içinde bir tatl› sudur. Alemda¤› Gezinti Yeri: Acaip av alemi olur. Büyük Çaml›ca Mesiresi: Göklere bafl kald›rm›fl bir yüksek da¤›n tâ tepesinde bir tekke idi. Orada padiflah›m›z kendine mahsus ‘Cihan Ba¤›’ ad›yla bir büyük bahçe tanzim ettirdi ki, orada olan köflke hakîrin tarihi flöyledir: Didim Evliya bu kâha tarih Mübarek ola kasr›n padiflah›m Küçük Çaml›ca Mesiresi: Büyük Çaml›ca’dan biraz afla¤›da, çimenlik, av yeri, ç›nar a¤açlar›yla süslü bir vadidir. Piyale Pafla Havuzu: Kaya Sultan bahçesinde denize bakan bir tepe üzerinde bir alçak köflk. Büyük bir havuz var ki, içinde kay›¤›, büyük bal›klar› vard›r. Do¤anc›lar Meydan› Seyr Yeri: Padiflahlar Üsküdar’a göçtükleri vakit bütün do¤anc›lar (av kuflu besleyenler) buraya göçerler. Salacak Denizi Gezinti Yeri: Burada dahi bütün dilberler temmuz ay›nda denizde çimerler. fiemsipafla Seyr Yeri: Burada da bütün âfl›klar ikindiden sonra gelip-giden kay›klar› seyredip Üsküdar mesirelerinin baz›lar› flunlard›r: ÂL-‹ BAHADIR BA⁄LARI fi imdiki Ac›badem semti idi. Burada, ünlü Türk kahraman› Battal Gazi, uzun müddet oturup Bizans’› gözetledi¤inden semte, onun yi¤itli¤inden dolay› Âl-i Bahad›r ismi verilmifltir. Bugün Beykoz’un bir köyü hâlâ bu adla an›lmaktad›r. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde “Seyyid Battal Gazi -ki isimleri Hüseyin Gazi O¤lu Cafer’dirÜsküdar’da deniz k›y›s›nda K›zkulesi’ne karfl› bir tepe üzerine çad›rlar›n› kurup orada muhaf›z kal›r. Yedi sene sükunetle oturup oralarda ba¤ ve bahçeler yetifltirir. fiimdi o ba¤lara ‘Battal Ba¤lar›, Al-i Bahad›r Ba¤lar›, Gazi Köyü Ba¤lar›’ derler ki, yanl›fl olarak ‘Kad›köy Ba¤›’ da diyorlar.” denmektedir. Beykoz’un bir köyü, Hüseyin Gazi ad›n› tafl›maktad›r. 1283 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar r›, Ankara asfalt› ve Marmara Denizi ile çevrili olan genifl alan› kaplar. Bu bölgeyi iki k›sma ay›rmak mümkündür. 1- Haydarpafla Gar binas›ndan ‹brahim A¤a Camii’ne kadar uzanan, bir taraf› Haydarpafla Çay›r› Soka¤›, di¤er taraf› Behiç Bey Soka¤› ile çevrili alçak genifl düzlük. BULGURLU HANIM SET‹ MES‹RES‹ Bulgurlu Han›mseti Mesiresi’nin 1994’teki durumu. K ›s›kl›’da, Bulgurlu Caddesi ile Han›m Seti Soka¤› aras›nda idi. Buradaki setler hâlâ mevcuttur. Yaln›z set duvarlar› yok olmufltur. 2- Bu düzlü¤e nazaran, k›y› fleridi bir yar halinde Kavak Deresi vadisine kadar uzanan yüksek platform. Boyu 1000 m. eni 375 m. olan birinci k›s›m 375.000 metre karedir. Yüksek platform ise, 750 m. boyunda 450 m. eninde olup 337.500 metre karedir. ‹smi: BÜYÜK ÇAMLICA SAFA TEPES‹ MES‹RES‹ ‹ stanbul’un en güzel manzaras›na sahip bir yer olup eskiden tepesine kadar çam a¤açlar› ile kapl› idi. Bu güzel çam korusu 1882 tarihinde sahibi taraf›ndan 250 kurufla Üsküdar oduncular›na sat›lm›flt›r. Tepenin zirvesinde buran›n ilk sahibi ‹vaz Fakih’in kabri vard›r. BÜYÜK ÇAMLICA SUBAfiI MES‹RES‹ H avuzbafl› Mesiresi de denir. Sultan 4. Mehmet buraya bir çeflme ile namazgâh yapt›rd›¤›ndan mesiregâh olmufltur. Fatih devrinde de mesire oldu¤u söylenir. Burada ayr›ca Meryem Kad›n ve Benlizâde Ahmet Raflid Efendi çeflmeleri bulunmaktad›r. Eskiden, çeflmenin yan›nda bir k›r kahvesi vard›. HAYDARPAfiA SAHRASI veya MES‹RES‹ Hudutlar›: H aydarpafla sahras›, Haydarpafla Çay›r› Soka¤›, Karaca Ahmet ‹brahim A¤a Bulva- 1284 Sultan III. Murat devrine (1574-1595) ait 991 (1583) tarihli bir mevacib (ayl›klar) defterinde, ‹stanbul’da bulunan Padiflah bahçeleri zikredilirken, burada bir ‘Bahçe-i Haydarpafla’n›n bulundu¤u görülmektedir. Evliya Çelebi Seyehatnamesi’nde, Haydarpafla ismi ile kaydedilen bahçenin Sultan Süleyman (1520-1566) yap›s› oldu¤u yaz›l›d›r. Evliya Çelebi’nin muas›r› olan Ermeni yazar Eremya Çelebi (1637-1695), ‹stanbul Tarihi, adl› eserinde: “Üsküdar Bahçesi”...nden “daha ileride ‹mparator mevkilerinden biri olan Haydar Pafla vard›r. Aziz patriklerin ictima ettikleri Konstantin Saray›’n›n burada bulundu¤u rivayet edilir.” der. Hadîka yazar›na göre: “Bu mahal fi’l-asl hadaik-i Sultaniye’den olub vüzeradan Haydar Pafla’n›n uhde-i tasarrufuna geçmekle elan Pafla-y› müflarünileyhin ismiyle müfltehirdir.” Ayn› yazar›n Vefeyât-› Selâtin ve Meflahir-i Rical adl› eserinde de: “Haydar Pafla’n›n Üsküdar’da dahi nam›yla meflhur sahil-i deryada bir nüzhet-fezâ kasr-› âlîsi vard›r ki, müstakil usta ve neferat muhafazas›nda memurdur. Kasr-› mezburun tarih-i binas› bu terkibdedir. ‘Nuh sad ü Üsküdar Mesireleri bist ü flefl’ ma’nas› dokuzyüz yirmi alt› sene demektir ki, cülûs-› Sultan Süleyman Han-› evvel tarihidir. Hatta ol kasr›n havuzunu bina eden kimseye Üstad Hamza dedikleri dahi anda mesturdur” demektedir. Büyükçaml›ca Safa Tepesi Mesiresi. Haydarpafla ‘Kasr-› âlîsi’ni 1520 tarihinde yapt›rd›¤›na göre, ‘Hadaik-i Sultaniye’nin Kanunî’den evvel, Yavuz Sultan Selim zaman›nda (1508-1520) tanzim edildi¤i ortaya ç›kar. Buraya kadar olan aç›klamadan, semtin ad›n›n 1510 tarihlerinden itibaren Haydarpafla olarak an›la geldi¤i anlafl›l›r. fiemseddin Sami Bey’in Kamusu’l-Âlâm adl› eserinde, semtin ismini, Haydarpafla Askeri Hastahanesi’nin bulundu¤u yerde, III. Selim devri vüzeras›ndan Haydar Pafla’n›n bir k›flla yapt›rmas› neticesinde ald›¤›n› beyan etmesinin yanl›fll›¤› da kendili¤inden ortaya ç›kmaktad›r. Bu genifl düzlükte ilk defa yap›lan veya mevcut oldu¤u halde tamir edilen eser, K›zlara¤as› Gazanfer A¤a’n›n, Ayr›l›k Çeflmesi ve namazgâh› ismiyle an›lan ünlü yap›s›d›r. Bunu di¤er eserler takip etmifltir ki onlar da flunlard›r: 1) 1580 tarihinde yapt›r›lan ‹brahim A¤a Camii ve Çeflmesi 2) 1614 tarihinde yapt›r›lan I. Ahmet Çeflmesi Haydar Pafla’n›n Kimli¤i: Haydar Pafla, “Harem-i Hümâyûn’da hidemat› gûna gunda istihdam olunub bi’l-istihkak vezaretle çera¤ olub” kubbe-niflîn olmufl ve 960 (1553) tarihinde üçüncü vezir iken, 27 fievval 960 (6 Ekim 1553)’te meydana gelen fiehzade Mustafa’n›n öldürülmesi olay›nda, daha evvel fiehzade’yi uyard›¤› gerekçesiyle azlolunmufltur. Azlinden sonra Hersek Sancak Beyli¤i verilen Haydar Pafla, 16 C. evvel 971 (1 Ocak 1564) tarihinde orada vefat etmifltir. Ayvansarayl› Hüseyin Efendi Vefeyât’›nda Haydar Pafla’y› ‘‹zzet-i Cennet, sene 930’(152324) tarihinde vefat etmifl göstermesi yanl›fll›k eseri olmal›d›r. 3) 1776 tarihinde yapt›r›lan Saraçlar Çeflmesi ve namazgâh› 4) 1780 tarihinde yapt›r›lan Topal Mehmet A¤a Çeflmesi ve köflkü 5) 1780 tarihinde yapt›r›lan Haydarpafla (Ömer Efendi) Camii 6) 1793 tarihinde yapt›r›lan Ladikli Ahmet A¤a Çeflmesi ve namazgâh› 7) 1794 tarihinde yapt›r›lan Halit A¤a Çeflmesi ve namazgâh› Büyükçaml›ca Safa Tepesi Mesiresi. Bugün ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi’nin halka aç›k sosyal tesisleri olarak faaliyet göstermektedir. Haydar Pafla’n›n Fatih Camii civar›nda, Haydar semtinde camii, hamam›, medresesi ve çeflmesi vard›r. Çeflmesi’nin üzerindeki tarih 967 (1559-60)’t›r. Peçevî Tarihi’nde, Haydar Pafla için bilgili ve iyi konuflan her haline intizam veren bir kimseydi denilmektedir. Küçük ve büyük Haydarpafla mesiresi diye ikiye ayr›lan Haydarpafla Sahras›, Hadîka yazar›n›n da ifadesine göre 1520 tarihlerinde padiflah bahçesi olmaktan ç›km›flt›r. 1285 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar 8) 1865 tarihinde yapt›r›lan Abdullah (Haydar Baba) Türbesi 10) A¤aba¤› Kasr-› Hümâyûnu Etraf› Haydarpafla Sahras›, T›bbiye Caddesi, Ankara asfalt› ve Marmara Denizi ile çevrili bulunan bu bölgenin, bir duvar ile korundu¤u ve bu duvar üzerinde müteaddit kap›lar›n bulundu¤u san›lmaktad›r. 11) Haydarpafla Sahil Saray› Ayr›l›k Çeflmesi bahsine bak›n›z. 12) Haydarpafla Gar› Yukar›da adlar› yaz›l› olan eserlerden baflka, Haydarpafla Mesiresi’nin civar›nda da bir tak›m yap›lar vard›. Bunlardan biri, Hadîka yazar›n›n da belirtti¤i gibi, ‹brahim A¤a Çay›r› mescidine yak›n bir yerde “A¤a Ba¤› denmekle meflhur ba¤da ki kasr-› hümâyun” du. 9) 1886 tarihinde onar›lan Haydarpafla Deresi Köprüsü Bu isimlerdeki bahislere bak›n›z. Seyyid Ahmet Deresi ile ‹brahim A¤a Deresi’nin birleflmesinden sonra, Haydarpafla Deresi ad›n› alan derenin üzerindeki köprü, çok eskiden yap›lm›fl olup 1886 tarihinde yenilenmifltir. fiimdiki büyük köprünün Kad›köy taraf›ndaki ucuna yak›n bir yerde bulunan küçük köprünün bugün mevcut olmayan kitâbesi Mehmet Raif Bey’in Mir’at-i ‹stanbul adl› eserinden al›nm›flt›r ki, o da fludur: ‹flbu nev cisr-i Hamidi ser-te-ser vîrân iken Buldu eltâf-› flehenflâhiden umrân-› cedîd Cisr u gerdûn pâydâr oldukça Mevlâ eylesün Böyle müflfik padiflah›n ömr ü ikbalin mezîd Yazd› Feyzî kullar› bir k›t’a tarih-i tamam K›ld› âlî köprüyü i’mâr fiah Abdülhamîd 1304 Yerinde bir ambar›n bulundu¤u köprünün kitâbesi Muallim Ahmet Feyzi Efendi (Do¤. 1842) taraf›ndan söylenmifltir. Kendisi, 16 Safer 1328 (17 fiubat 1910) tarihinde vefat ederek Seyyid Ahmet Deresi Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Has Bahçe’nin ikinci k›sm› olan yüksek platformda da: 1- III. Selim’in yapt›rm›fl oldu¤u Nizam-› Cedid K›fllas› 2- III. Selim’in Kasr› (Haydarpafla Kasr›) 3- II. Mahmut Kasr› 4- Haydarpafla Askeri Hastahanesi 5- Haydarpafla Lisesi-Mekteb-i T›bbiye 6- ‹ngiliz Mezarl›¤› 1286 bulunuyordu. Gümrükçü Ba¤› veya Gümrükçü Osman Pafla Kasr› ismiyle de an›lan bu yere ara s›ra binifl olurdu. Kas›r, Kanunî Sultan Süleyman taraf›ndan torunu ‹smihan Sultan’a dü¤ün hediyesi olarak verilmiflti. 952 (1545) tarihinde do¤an ve Esmihan Sultan ismiyle de bilinen Sultan, 969 (A¤ustos 1562)’de Sokollu Mehmet Pafla ile evlendirilmiflti. Dü¤ünden sonra kar› kocan›n bir müddet bu kas›rda oturdu¤u bilinmektedir. Mimar Sinan yap›s› oldu¤u san›lan kas›r, daha sonra Rasim Pafla mahallesinden Küçük Çaml›ca’ya kadar uzanan bölge ile beraber Sultan III. Selim’in (1789-1807) mal› olmufltu. Sultan Selim’in ba¤›fl›yla bir kaç el de¤ifltiren kas›r, Sadrazam Mithat Pafla’n›n (öl. 1884) mülkiyetine geçmifl ve o da, zaten y›k›lm›fl bulunan yap›n›n yerine, flimdiki üç katl› ahflap köflkü yapt›rm›flt›r. Sultan Abdülaziz’in (1861-1876) halli çal›flmalar›n›n bir k›sm›n›n burada haz›rland›¤› söylenen köflk, daha sonra asl›na rücu ederek, Sokollu ailesinden Hikmet Bey’in tasarrufuna geçmifltir. Daha sonra kiraya verilerek Anadolu Lisesi haline getirilen yap›, 1975 y›l›nda y›kt›r›larak yerine ve bahçesine bir kaç apartman yap›lm›flt›r. Bunlardan baflka, Haydarpafla Sahras›’n›n sa¤ taraf›ndaki yüksek tepenin yamaçlar›nda beylik un de¤irmenleri vard›. Sultan I. Abdülhamit (1774-1789) ordunun un ihtiyac›n› gidermek amac›yla burada dört de¤irmen yapt›rm›fl- Üsküdar Mesireleri t›. 1903 tarihinde y›kt›r›lan yelde¤irmenlerinin civar›nda Bostanc›bafl› Karakolu vard› ki, flimdi yerinde Yelde¤irmeni Polis Karakolu bulunmaktad›r. I. Abdülhamit bu semte ara s›ra gelir ve kas›rda istirahat ederdi. “Hatta evail-i saltanatlar›nda Haydarpafla’da bir ziyafet tertip edilmesine” müsaâde etmifl ve “Padiflah-› âlempenâh hazretleri dahi kemal-i flevket ü iclâl ile ad› geçen mesiregâha kurulan ota¤-› hümâyûna” teflrif etmiflti. Eskiden Haydarpafla Sahras›’n›n bir k›sm›, DDY ambarlar›n›n, elektrik santralinin, Toprak Mahsulleri Ofisi’nin ve Haydarpafla Gar›’n›n bulundu¤u yerler tamamen deniz idi. Haydar Baba Türbesi’nin yak›nlar›na kadar sokulan bu deniz, 4 A¤ustos 1871’de Haydarpafla-‹zmit demir yolunun yap›m›na bafllanmas›ndan sonra, 1888-1903 y›llar› aras›nda, Almanlar taraf›ndan doldurulmufl ve 1903 tarihinde de, flimdiki gar binas› yap›lm›flt›r. Bu doldurma ameliyesi s›ras›nda, Kad›köy vapur iskelesinden Sultan III. Mustafa (saltanat›: 1757-1774) Camii’nin 20-25 m. önüne kadar uzanan deniz k›sm› da doldurulmufl ve bu ameliye 1908 y›l›na kadar sürmüfltür. Eski Haydarpafla ‹skelesi, Et ve Bal›k Kurumu binas›n›n yan taraf›nda idi. Bu bina da doldurulmufl k›s›m üzerine yap›lm›flt›r. Ahflap istasyon binasi bu iskelenin arkas›nda idi. “Vapurdan ç›kanlar yaya veya arabalarla iki tarafl› kalkar iner korkuluklar aras›ndan geçerlerdi... ‹skelenin yan›nda bir geniflçe bahçeli gazino vard›... Cuma, cumartesi, pazar akflamlar›... incesaz çalard›... ‹skelenin yan›ndaki bu gazinodan baflka r›ht›m›n bafllang›c›nda kimi meyhane, kimi aflç›, kahve ve sergi salafl dükkânlar vard›.” Haydarpafla Köprüsü de yak›n tarihlerde yap›lm›flt›r. Bundan önce biraz ileride, deniz taraf›na do¤ru, ahflap bir merdivenli köprü vard› ki, T›bbiye Caddesi’ni perona ba¤l›yordu. darpafla’ya geliflini flöyle anlat›yor: “‹skeleye ç›kar›z. Ver elini ‹brahim A¤a’ya. Uzak de¤il yürürüz. Derken Üsküdar’dan Kad›köyü’ne geçilen yere geliriz. Eski ahflap istasyon önünden semay› kaplayan a¤açlar›n gölgesinde ilerleriz. ‹brahim A¤a Çay›r›’n› ikiye bölen Roma kald›r›ml› yola. Yol kenar›nda müflterileri az k›r kahvelerinin önünden geçeriz.” Haydarpafla Sahras›nda Yap›lan Merasimler: Haydarpafla Sahras›nda askerî ve sivil olmak üzere iki türlü merasim yap›l›r, ziyafetler, dü¤ünler ve mektebe bafllama alaylar› tertip edilirdi. ‹stanbul’un fethinden sonra Osmanl› ordular› Anadolu’ya buradan hareket ederdi. Padiflah ve serdarlar›n ota¤› burada kurulurdu. Hükümdar, muhteflem bir törenle Topkap› Saray›’ndan hareket ederek Üsküdar’a geçerdi. Önünde alay sancaklar›n›n dalgaland›¤› ota¤da bir kaç gün oturduktan ve seferî kuvvetlerin resm-i geçidini seyrettikten sonra ordu ile hareket ederdi. Osmanl› Ordusu, Haydarpafla Sahras›’nda toplan›r ve hareket edece¤i zaman, büyük kazanlarda, Gaziler Helvas› denilen nefis bir helva piflirilerek askerlere da¤›t›l›rd›. Sefer dönüflü, ordu zafer kazanm›flsa, bu helva yine piflirilirdi. Muzafer olmayan askere helva da¤›t›lmazd›. Bu adet, Yeniçeri Oca¤›’n›n 1826 tarihindeki ilgas›na kadar devam etmifltir. Asker, helvay› yedikten sonra Mehter Tak›m›: “Yine de göründü yârim Acem illeri” havas›n› çalard›. Ordu, Rumeli taraf›nda ve Davutpafla Sahras›’nda ise helva taam›ndan sonra Mehter tak›m›: “Ey Gaziler yol göründü yine garip sîneme” havas›n› çalard›. (Mithat Serto¤lu, Tarihten Sonbetler, s. 3) Rahmetli Ahmet Rasim Bey’in ‘Zü¤ürtler Yaylas›’ ad›n› verdi¤i Haydarpafla Sahras›, demir yolunun yap›lmas› ile bütün tarihi hüviyetini kaybetmifltir. Haydarpafla Sahras›’nda toplanan sipahi ve yeniçeri ortalar›n›n baz› ihtiyaçlar›, ilk menzil olan burada tamamlan›rd›. Süheyl Ünver Bey, hat›ralarnda vapurla Hay- K›ymetli bir vakay›name b›rakm›fl olan Cabi 1287 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Said Efendi, devrin büyük flöhretlerinden Baba ‹brahim Pafla’n›n olay›n› flöyle anlat›r: “Baba Pafla, Hicri 1228 R. evvelinin bafl›nda (4 Mart 1813) Sivas Valili¤i’ne tayin edildi. Ve Üsküdar’dan muhteflem bir alay gösterip yola ç›kt›. Ya¤murlu bir gün idi. II. Mahmut, Baba Pafla’n›n alay›n› görmek için tebdil-i k›yafetle Haydarpafla’da Ayr›l›k Çeflmesi’nde Gümrükçü’nün ba¤›ndaki köflke gitti. Baba Pafla, Haydarpafla Çay›r›’nda padiflaha ya¤mur alt›nda güzel bir süngü muharebesi oyunu seyrettirdi. Baba Pafla’n›n onbir, oniki yafllar›nda bir o¤lu vard› ki, babas›n›n gözbebe¤i idi. Paflazâde’nin yine çocuklardan k›rk elli kiflilik bir maiyeti vard› ki, kavas, enderun a¤as› ve enderun çavuflu elbiseleri giymifllerdi. Bu çocuklar kafilesinin midilliler üstünde geçiflide Baba Pafla alay›na baflka bir renk ve zenginlik vermiflti.” Surre Alay›’n›n, kervanlar›n ve hac› kafilelerinin de u¤urland›¤› yer, buras› idi. Surre, 1864 y›l›na kadar kara yolu ile kat›r ve deve s›rt›nda gönderilirken bu tarihten sonra deniz yolu tercih edilmifl ve 1903 senesinde Haydarpafla Gar› ve Hicaz Demiryolu’nun yap›lmas› ile surre, bu yol ile gönderilme¤e bafllanm›flt›r. Afla¤›daki sat›rlar M. Z. Pakal›n Bey’in, Tarih Deyimleri ve Terimleri adl› eserinden al›nm›flt›r: “Y›ld›z ve bazen Dolmabahçe saraylar›n›n bahçelerinde yap›lan bu merasim biter bitmez alay yola düzülürdü. En önde, has ah›r atlar›ndan birine binmifl, alay› idareye memur, büyük üniformal› teflrifatç›, onun arkas›nda, kaftanc› bafl›, kâhya, surre emini, mahmil-i hümâyun ve sair hediye sand›klar›n› tafl›yan develer, surre alay› hizmetçisi, kimi atla, kimi yaya giderler, iki taraf› piyade askeri, polisler de bu kafileyi çevrelerlerdi. Mahmil Kabatafl’a gelince iskelede haz›r bulunan araba vapuruna girer, bu esnada toplar at›l›r, surre u¤urlan›rd›. Üsküdar’da alay tekrardan ayn› vechile teflekkül eder, yaln›z bu sefer Üsküdar Mutasarr›f› ile evkaf memuru ve liva erkan› da alaya kat›l›rd›. Çarfl› boyunda seyre ç›km›fl kalabal›¤›n aras›ndan geçerek, Do¤anc›lar Meydan›’na ç›k›l›r, oradan da biraz ötede bulunan Mutasarr›fl›k Dairesi’ne (Paflakap›s›) gidilirdi. Burada mutasarr›f surreyi makbuz mukabilinde teslim al›r, jandarmalar›n muhafazas› alt›nda büsbütün sevkedildi¤i güne kadar saklan›rd›.” 1288 fiimdiki Adliye binas›n›n arkas›nda elan mevcut kârgir binada bir gece muhafaza edildikten sonra yola ç›kar›lan surre, Miskinler Tekkesi önünden Haydarpafla Sahras›’na gelirdi. Son haz›rl›klar›n› burada tamamlayan mahmil, büyük bir merasimle Ayr›l›k Çeflmesi önünden u¤urlan›rd›. II. Mahmut zaman›nda (1808-1839) Ayr›l›k Çeflmesi civar›nda bir has bahçe ve kas›r vard›. Sultan Abdülmecit’in (Do¤. 1823) ilk okumaya bafllama töreni bu kasr›n yan›ndaki meydanl›kta büyük bir merasimle yap›lm›flt›. (Mehmet Pafla Saray› bahsine bak›n›z.) Haydarpafla Sahras› en nefleli gününü 10 Temmuz 1844 tarihinde yaflam›flt›. Bu gün, ‹talya’dan gelen Komaflki ad›ndaki baloncu Sultan Abdülmecit’in huzurunda balonunu uçurmufltu. Bu, ‹stanbul’da ilk görülen bir olayd›. (Haydarpafla Kasr› bahsine bak›n›z.) Haydarpafla Sahilsaray› önünde yap›lan bu uçufl s›ras›nda balonun etraf›, direkler dikilerek perde ile kapat›lm›flt›. ‹brahim A¤a Çay›r›’n›n yan taraf›ndaki Has Bahçe’ye vükelâ heyeti, paflalar, vesair davetlilerle, ecnebî sefirler ve konsoloslar için ayr› ayr› süslü çad›rlar haz›rlanm›flt›. Di¤er seyirciler de küçük, büyük Haydarpafla mesireleriyle bu mesirelerin iki yan›ndaki s›rtlara yerleflmiflti. Balon biraz havaland›ktan sonra Yesarizâde Mustafa ‹zzet Efendi’nin (öl. 1848) haz›rlam›fl oldu¤u flu kaside afla¤›ya at›lm›flt›: Padiflah-› mülk-i ‹slâm hazret-i Abdülmecîd Daim olsun zat-› pâki flân-› rûz-efzûn ile Dergeh-i vâlâs›n›n Dârâ gibi her bendesi Harb ü imar bahseder ‹skender Feridun ile Rey ü tedbirde müsellemdir en edna bir kulu ‹mtihan-› akl eder Risto ve Eflâtûn ile Âfitâb-âsâ cihanda haflre dek bâki ola Hayme-i zerrîn t›nab-› flevketi gerdun ile Sayesinde on iki burcu görüb ‹zzet dedim Han Mecid’in flân› ç›ks›n göklere bâlon ile 1260 Posta ifllerini gören ve Tatar denilen süvarilerin ilk menzilhanesi de Haydarpafla Sahras›’nda idi. Posta tatarlar› hayvanlar›n› menzilhanelerden olarak flafakla beraber yola ç›karlard›. Eskiden Haydarpafla Sahras›’n›n hudutlar› Üsküdar Mesireleri flimdikinden çok geniflti. Bunu, 1786 tarihli Kaffer’in Haritas›’ndan anl›yoruz. Haritada, etraf›nda 4-5 yap›n›n mevcut oldu¤u Ayr›l›k Çeflmesi’nin bulundu¤u yere Haydar Pafla dendi¤i gibi, henüz Ac›badem ad›n› almam›fl olan semtin de ‘Vignes de Haider Pacha’ diye isimlendirildi¤i görülmektedir. Ayr›ca R›ht›m ve Yelde¤irmeni semtleri de Haydarpafla Bahçesi olarak belirtilmifltir. Haziran 1845 tarihinde icra edilen Adile Sultan-Mehmet Ali Pafla’n›n dü¤ünleri de Haydarpafla Sahras›’nda yap›lm›flt›. Muhteflem dü¤üne davet edilen ‹stanbul’daki sefirler, maslahatgüzarlar, ön k›sm› sütunlar üzerine oturtulmufl bulunan Haydarpafla Sahilsaray›’nda a¤›rlanm›fllard›. Haydarpafla Kasr› ve Sahilsaray› bahsine bak›n›z. fiem’danizâde, tarihinde H. 1166 y›l› olaylar›n› anlat›rken: “Bu esna-yi baharda (1753), Üsküdar’da ‹brahim A¤a Çay›r›’nda vâki miri mand›ra çemensafa-i sahra oldu¤u ecilden, Bostanc›bafl› tertib-i ziyafet etmek ile Padiflah-› alem-penah teflrif ve akflama dek ahenk ile temafla k›l›nd›...” demektedir. Sultan III. Mustafa, “evail-i saltanatlar›nda (1758 bahar›nda) Haydarpafla Sahras›’nda bir ziyafet tertib edilmesini irade etmifl ve Padiflah “kemali flevket ve iclâl ile kurulan Ota¤-› Hümâyun”a gelmiflti. Bu merasimlerin en ünlüsü ve ihtiflaml›s› 17 fievval 1206 (8 Haziran 1792) tarihinde yap›ld›. Bugün, Koca Yusuf Pafla’n›n azliyle 12 Ramazan 1206 (4 May›s 1792)’de Sadrazam olan fieyhü’l-vüzera Melek Mehmet Pafla, büyük bir debdebe ile Üsküdar’a geçmiflti. Bunun için Haydarpafla Alan› ve Kavak Saray›’n›n içi d›fl› çad›r ve örtülerle süslendi. O gün flafakla beraber fleyhülislâm efendi, kaymakam pafla, sadreyn-i muhteremeyn, nakîbü’l-eflraf, ‹stanbul kad›s› ve bütün devlet ricali, saltanat erkan›, ocaklar subaylar› Haydarpafla alan›nda bulunup, öteden beri izlenen teflrifat merasimi üzere ‹brahim A¤a Çay›r› adl› yerden ileride sadrazam›n istikbaline ç›k›ld›. ‹nadiye, Karacaahmet Türbesi ve Miskinler Tekkesi yoluyla gelen Mehmet Pafla, alay ile Haydarpafla’da haz›rlanm›fl bekleyen sayebana (ota¤) getirildi. Tebrik merasimi yap›l›p tebrik edildikten son- ra sadrazam, Padiflah taraf›ndan Mirahur A¤a arac›l›¤› ile ç›kar›lan süslü ata bindi. fieyhülislâm ile at bafl› beraber özengi özengiye yürüyerek Kavak Saray›’nda bulunan Mehmet Pafla Kasr› yan›nda kurulan Oba-y› Asafi’ye (Sadrazam Çad›r›) indi. Resm-i ziyafet verildi, sonra padiflah›n diledi¤i vakit gelince sandal ile Yal›köflkü’ne geçti ve padiflah huzuruna girdi. “1837 y›l›nda II. Mahmut Rumeliye yapt›¤› büyük bir seyahat esnas›nda Silistire’de çok meflhur bir Avusturyal› canbaz›n hünerlerini seyretmifl ve bu canbaz›n ‹stanbul’a gelmesine izin vermiflti. Canbaz o y›l içinde ‹stanbul’a gelerek ilk evvel hünerlerini ricale ve sefirlere göstermiflti. Bu maksatla Haydarpafla Sahras›’ndaki Osman Pafla Kasr› (Gümrükçü) önüne büyük çad›rlar kuruldu. buradaki alafranga sofralar›n tanzimi vazifesi de Gümrük Emini Tahir Efendi’ye verildi. Oyunlar bir cumartesi günü bafllam›flt›. O gün sadrazam, fleyhülislâm, damat paflalar, kaptan pafla ve baz› rical davetli idiler. Ertesi pazar günü ise eski Serasker Hüsrev Pafla, eski kaptan-› derya Çengelo¤lu Tahir Pafla, Gümrükçü Osman Pafla, Bosna’n›n eski valilerinden Davud ve Ali Nam›k Paflalar, ‹flkodral› Mustafa Pafla, Akka’n›n eski valisi Abdullah Pafla, eski hariciye naz›r› Akif Efendi, eski Defterdar Ali Necib Efendi ve ‹stanbul’da bulunan ‹ran prenslerinden Hudâverdi Mirza, devlet ricalinden Nâflid Bey ça¤r›lanlar aras›ndayd›. Pazartesi günü ise mazul ilmiye ricali davet olundu. Ertesi haftan›n pazar›nda ‹stanbul’daki yabanc› elçiler Haydarpafla’da haz›rlanan faytonlarla oyun mahalline geldiler, kendilerine hususi bir çad›rda “enva-i flekerleme, flükufe ve türlü turfanda meyvelerle müzeyyen ve muntazam alafranga sofra tertibi ile haklar›nda merasim-i dilsaz›” icra edildi... Oyunlardan sonra sefirler faytonlarla tekrar Haydarpafla ‹skelesi’ne dönüp oradan kay›klarla ‹stanbul’a geçtiler.” Sultan III. Selim de s›k s›k Haydarpafla’ya gelirdi. 1206 Recebinin 29. günü (23 Mart 1792) geldi¤i Haydarpafla’da Ayr›l›k Çeflmesi’nde bulunan kuyu bafl›nda, sakabafl›lar›n, Hicaz’a hareket edecekler için mutad olan duay› dinledikten sonra at ile Merdivenköyü’ne gidilmiflti. Mevsim bahar oldu¤undan etraf› büyük bir 1289 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar zevk ile seyreden Sultan Selim, köyde kahve içmifl ve yine at ile Fenerbahçesi’ne gelmifl ve buradaki havuz kenar›nda oturmufltu. Bir müddet sonra tekrar at ile Seyyid Ahmet Deresi’nden dolaflarak Üsküdar’da Kavak Saray›’ndaki Mehmed Pafla Kasr›’na gelmifl ve buradan da saltanat kay›¤› ile saraya gitmiflti. Hazine-i flehriyarî iken, Bilal A¤a’n›n vefat› ile Darü’s-saâde A¤as› olan Halid A¤a’n›n Haydarpafla Sahras› civar›nda bir ba¤› vard›. Bu ba¤, A¤a Ba¤› ad› ile ünlü idi. Sultan Selim ara s›ra buraya gelirdi. Nitekim, 13 Zilhicce 1210 (19 Haziran 1796)’da “Darü’s-saâde Ba¤›’na binifl-i hümâyûn ve bayram tak›m›yla Haydarpafla’dan teflrif buyurup köflkün önündeki meydanda mehterhane ve pehlivanlar güreflip ve canbaz oynat›p cengiler” seyredilmifl ve mus›ki fas›llar› dinlenmiflti. Bunu gören halk büyük bir coflku ile bu e¤lenceye kat›lm›flt›. Halid A¤a’n›n Kad›köy’de güzel bir de çeflmesi vard›r. Gerek Bizans devrinde, gerekse ondan evvelki dönemlerde, Haydarpafla Sahras›’nda bir tak›m antik eserlerin bulundu¤u bilinmektedir. Ünlü Afrodit Mabedi bu yap›tlardan sadece biri idi. Hipodromun da burada veya Gazhane civar›nda oldu¤u san›lmaktad›r. Meflhur Sainte Euphemie Kilisesi’nde Haydarpafla Sahras›’nda bulundu¤u ileri sürülmektedir. 4. Concil’in bu kilisede topland›¤› malûmdur. 8 Ekim 450 tarihinde meydana gelen bu toplant›ya 600 piskopos ifltirak etmifl ve ‹mparator Marcien (450-457) dahi 6. celsede haz›r bulunmufltu. Bu çok mühim olay, Roma ‹mparatoru Konstantin’in (306-337) Hiristiyanl›¤› devlet dini olarak kabul etmesinden 126, ‹mparatorluk merkezini Roma’dan ‹stanbul’a tafl›mas›ndan (11 May›s 330) 120 sene sonra meydana gelmifl ve do¤u ile bat› kiliseleri birbirinden kesin olarak ayr›lm›flt›r. Saint Euphemie, 16 Eylül 307 tarihinde, H›ristiyan dinini kabul etti¤i için putpereslerce feci flekilde öldürülmüfltü. Kalhedon’un bu en güzel k›z›n›n nafl› yerlerde sürüklenmifl ve parçalanan cesedi Haydarpafla tren raylar›n›n bulundu¤u yere gömülmüfltü. 1900 tarihlerinde tren 1290 yolunun çift hatta ç›kar›lmas› çal›flmalar› s›ras›nda bulunan 40x100 cm. boyutlar›ndaki bir bak›r levhadan Euphemie’nin bu yere defnedildi¤i anlafl›lm›flt›r. Kabrinin bulundu¤u yere IV. yüzy›l ortalar›nda kendi ismiyle an›lan bir kilise yap›lm›fl ve yan›ndaki Apollon ve Afrodit mabetleri de bu kiliseye dahil edilmifltir. Kilise sahas› çok genifl bir alan› kapl›yordu. Evagius’un bildirdi¤ine göre mabet “Bo¤az’dan iki stad mesafede (370 m.) ufak bir tepe üzerinde ve güzel bir manzaraya malikti. Etrafta yeflil tarlalar, biraz ileride yumuflak meyilli, a¤açla örtülü vadiler ve deniz bulunuyordu.” Kilisenin, Haydarpafla Askeri Hastahanesi veya Haydarpafla Tren Kontrol ‹daresi’nin bulundu¤u yerde oldu¤u san›lmaktad›r. Miliopulos, Kontrol ‹daresi’nin yap›m› s›ras›nda baz› duvar bakiyelerine raslanmas›na ve ayr›ca mermer bir lâhdin, bir kartal kabartmas›n› havi mermer bir levhan›n ve üzerinde bir haç kabartmas› bulunan di¤er bir parçan›n bulunmas›n› göz önüne alarak kilisenin bu dairenin ve hastahane bahçesinin bir k›sm›n› iflgal etti¤ini ileri sürmektedir. Kilisenin d›fl sahas› ise Haydarpafla Askeri Hastahanesi’nin sahilinden bafll›yarak Karacaahmet Mezarl›¤›’na kadar uzan›yordu. Buradan bir k›vr›m ile flimdiki bulvar› takiben tren fabrikas›na geliyor ve Haydarpafla Deresi’ni aflt›ktan sonra, Balmumcu diye an›lan hususi bir evde nihayet buluyordu. Kilise duvarlar›n›n buraya kadar uzand›¤› tren fabrikas›n›n yap›m› s›ras›nda meydana ç›kan duvar bakiyelerinden ve 1935 tarihlerinde Kad›köy Belediyesi taraf›ndan iskele yap›lmak için derenin a¤z›nda yapt›r›lan kaz› neticesinde ç›kan di¤er duvar enkaz›ndan anlafl›lmaktad›r. Kilisenin Mezarl›¤› ise Karacaahmet Kabristan›’n›n cephesine isabet ediyordu. Bu mezarlar ve içindeki binlerce kemik parças› t›bbiye mektebi olarak yapt›r›lan Haydarpafla Lisesi’nin inflas› s›ras›nda meydana ç›km›flt›r. Sainte Euphemie Kilisesi’nin enkaz› Sultan Süleyman (1520-1566) zaman›nda kald›r›larak yerine ‘Hadaik-i Sultaniye’ yap›lm›flt›r. Haydarpafla sahras›nda bunlardan baflka bir de, Üsküdar Mesireleri Saint Christophe Kilisesi vard›. 1885 tarihlerinde bu kiliseye ait bir kitâbe bulunmufltur. Bu kilise, Kad›köy havalisinde, 450 y›llar›nda yap›lm›fl ilk mabetlerden biridir. Haydarpafla Gar›’n›n bulundu¤u yerde de bir antik liman vard›. 1882’de Kad›köy Liman›’n›n geniflletilmesi s›ras›nda mühendis Bastalica bir irade ile yapt›¤› kaz› esnas›nda bu liman›n bakiyelerini bulmufltu. Deniz dibinde gözle görülen bu enkaz›n üzerine bugünkü dalgak›ran›n yap›ld›¤› söylenir. Duvarlar›n uzunlu¤u 900 m. idi. 550 m. lik k›sm› Haydapafla’ya mâil bir istikamette bulunuyordu. Bu suretle liman lodos rüzgarlar›na karfl› korunuyordu. Di¤er taraftan daha k›sa bir dalgak›ran bugünkü ‹ngiliz Mezarl›¤›’n›n burnundan bafllamak suretiyle 400 m. kadar denize uzan›yordu. Bu ç›k›nt›n›n do¤usunda, Selimiye K›fllas› civar›nda ve 1906 tarihlerinde, deniz sath› üzerinde baz› harabeler görülüyordu. Bu harabelerin bir k›sm›, Anadolu Demiryollar›’na ait yeni liman infla edildi¤i s›rada, toprak alt›nda kalm›flt›r. Buras›n›n kapal› bir yer oldu¤u Appiane’nin verdi¤i bilgiden anlafl›lmaktad›r. Buna göre, Mitridat M.Ö. 72 senesinde yapm›fl oldu¤u deniz muharabesi s›ras›nda bu liman›n a¤z›n› 120 m. uzunlu¤undaki bir zincir ile kapatarak liman› Roma donanmas›na karfl› korumuflsa da yenilmekten kurtulamam›flt›. Bunlardan baflka, Haydarpafla Sahras›’nda ve deniz k›y›s›nda flimdiki gar binas›n›n arka taraflar›nda Bizans ‹mparatorlar›’n›n sayfiye saray› vard›. Bu sahilsaray›n, 17 yafl›nda ‹mparator olan Arcadius’un (395-408) naz›r› ve hocas›, meflhur Rufin’e ait oldu¤u san›lmaktad›r. Bu adam, 397’de Bizans’ta öldürüldükten sonra, çok muhteflem olan bu yap›, ‹mparatorlar taraf›ndan merasim ve sayfiye saray› olarak kullan›lma¤a bafllanm›flt›r. Bizans ordular›n›n Anadolu’ya gidifl ve gelifllerinde yap›lan merasimleri hükümdarlar bu saraydan takip ederlerdi. “Haydarpafla, ‹stanbul halk›n›n min el-kadim rûz-› hazanda ve Kad›köy ahalisinin her mevsimde mesiresi” idi. Baflvekâlet Arflivi, Maliye Defterleri Tasnifi No. 8947, s. 339’a göre 1 fiaban 1145 (17 Ocak 1733) tarihinde Haydarpafla Bahçesi içinde bulunan Bostanc› neferat odalar›yla, orta sofa, matbah ve cami, Lâle Devri baflmimar› Kayserili Mehmet A¤a taraf›ndan tamir edilmifltir. Bu ifadeden, Haydarpafla Bahçesi içinde bilinen camiden baflka, Bostanc›bafl› neferat›na ait bir camiin daha bulundu¤u anlafl›lmaktad›r. Haydarpafla Bostaniyan Oca¤›’n›n mevcudiyeti 1815 Tarihli Bostanc› Bafl› Defteri’nde de görülmektedir. Bu ocak eski Haydarpafla ‹skelesi yan›nda idi. 14 C. 1262 (Haziran 1846) tarihli bir arzuhalden Haydarpafla Vakf›’n›n bu tarihten sonra da devam etti¤ini ö¤reniyoruz. ‹nciciyan Efendi (1758-1833) eserinde Haydarpafla’ya ait flu bilgi vermektedir: “Kanunî Sultan Süleyman’›n vezirlerinden birine izafeten Haydarpafla denilen düzlükte rivayete göre, Büyük Konstantinus’un bir saray› bulunuyordu. Buradaki düzlükte, III. Selim’in emriyle 1217 (1802-3)’te, Nizam-› Cedid’in süvari askerlerine ait bir k›flla ve talim yeri yap›lm›flt›r. Burada, ayn› zamanda cami, evler ve her türlü esnafa mahsus dükkânlar ve bir Türk matbaas› yap›ld›. “ Kaynaklar: (Reyhan K. Erol, Kalhedon 1941 Bas›lmam›fl Lisans Tezi) (Mahmut Golo¤lu, Pontus, s. 69) (Auguste Ba›lly, Bizans Tarihi, Tercüman Yay. 1/13-14) (R. E. Koçu, Ayr›l›k Çeflmesi, ‹stanbul Ans. 3/1631) (E. Koçu, Bostanc›bafl› Defteri, ‹stanbul Ans. 6/2995) (Semavi Eyice, ‹stanbulfiam-Ba¤dat Yolu Üzerindeki Mimarî Eserler, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 13, s. 90) (Sait Toydemir, ‹stanbul’da Uçan ‹lk Balon, Tarih Dünyas›, 1/100) (M. Z. Pakal›n, Tarih Deyimleri, 3/282 Surre Alay›) (fiem’danizâde Tarihi, Münir Aktepe Ter. 1/172) (Ayvansarayî, Hadîkatü’lCevâmi 2/242) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Derin, s. 69) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 236-384) (Sicill-i Osmânî, 2/260 Had›m Haydar Pafla) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/179) (H. fiehsuvaro¤lu, Haydarpafla’ya Dair Cumhuriyet Gazetesi 23 A¤ustos 1952) (Sermet Muhtar Alus, Haydarpafla Hat Boyu, Akflam Gazetesi 28 fiubat 1939) (Muzaffer Erdo¤an, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Bahçeleri, Vak›flar Der. 4/173) (Muzaffer Erdo¤an, Kayserili Mehmet A¤a, s. 38) (‹nciciyan, 18. As›rda ‹stanbul, s. 111) (Suphî Tarihi, s. 190/a, 211/b, 233/b, 234/a) (Tarih-i Cevdet, Sabah Gazetesi Yay. 5/373) (Sermet Muhtar Alus, fiirketi Hayriye, Tarih Hazinesi 1951, s. 7/358) (H. fiehsuvaro¤lu, Canbaz, ‹stanbul Ans. 6/3364) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 34-35) (Muhayyelât-› Aziz Efendi, Sadelefltiren Ahmet Kabakl›, ‹stanbul 1973, s. 151-152) (III. Selim’in S›r Kâtibi Ahmet Efendi Rûznamesi, Haz. S. Ar›kan, s. 64-65, 221, 231, 252, 258, 337) (Osm. Arfl. Muallim Cevdet Tas. Evkaf Defteri III. No. 23073) (A. Göner, S. Ünver, s. 70) 1291 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar KARAMAN Ç‹FTL‹⁄‹ MES‹RES‹ K üçükbakkalköy ile Merdivenköyü aras›nda ve Bakkalköy’ün yar›m saat kadar bat›s›ndad›r. Küçükbakkalköy Deresi’nin yan›ndan uzanan toprak bir yol bizi bu ünlü mesiregâha götürür. Yolun bafl›nda, Safiye Malatyal›o¤lu’nun 1955’te yapt›rd›¤› bir çeflme, yolun yar›s›na yak›n bir yerde, köprü bafl›nda da baflka bir çeflme vard›r. Uzunçay›r Mesiresi yan›nda bulunan Merdivenköyü’nden de Karaman Çiftli¤i’ne gidilirdi. Eskiden mevcut olmayan Ankara Asfalt› geçildikten sonra iki tepe aras›ndaki Papazbo¤az› mevkiine buradan da Kam›fll› Deresi üzerindeki fieytan Köprüsü’ne var›l›rd›. Kurba¤al› Dere’nin bir kolu olan bu dere geçildikten bir müddet sonra mesireye gelinirdi. Yol, takriben 4 km. dir. Çiftli¤e, Sahra-y› Cedit üzerinden de gidilirdi. Rahmetli Sermet Muhtar Alus, bir yaz›s›nda flunlar› yazmaktad›r: “Çiftlik, Erenköyü’ne pek uzak de¤ildi. Sahray› Cedid Camii önünden Kay›flda¤› Caddesi tutulur, harap yel de¤irmeni geçilip A¤abey Ah›r› denilen binan›n (Sultan Abdülhamit’in musahiplerinden Nadir A¤a Çiftli¤i) bitifli¤inden, Küçükbakkalköyü a盤›ndan sola sap›l›r, epeyce gittikten sonra oraya var›l›rd›. Yol, 3 km. dir. Çukurumsu bir vadi, bir yan› bay›r, bay›r›n yukar›s› düzlük, düzlük a¤açlarla kapl› idi. Karaman Çiftli¤i a¤açl›¤›n 150-200 ad›m ötesin- deydi. Belki de çiftli¤i Karamanl› bir Rum iflletti¤i için bu ismi alm›fl, yan›ndaki Küçükbakkalköy ile uzaktaki Büyükbakkalköyü Rum yata¤› imifl. Bütün bu arazi, Mekteb-i T›bbiye-i Askeriye Naz›r›, Erkân-› Harp Mirlivas› Avni Pafla’n›n kay›n validesinindi. ‹smi Hatice Han›mefendi idi. K›fl›n Divanyolu’nda, kay›n validesinin kona¤›nda, yaz›n Caddeboston k›y›s›nda kendi yapt›rd›¤› köflkte oturuyordu.” Karaman Çiftli¤i bir mesire yeriydi. Bay›r›n afla¤›s›nda ayazmay› and›r›r bir çeflme vard›r. Mesire kuytu bir yerde oldu¤undan manzaras› yoktur. Ç. Uluçay’›n, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar› adl› eserinde, Topkap› Arfl. Dos. no. 4323’e dayanarak verdi¤i bilgiye göre Safiye Sultan, Üsküdar’›n Karaman Köyü’nde bir cami ve bir çeflme yapt›rm›flt›r. Safiye Valide Sultan, 1605 tarihinde vefat etti¤ine göre, cami ve çeflme bu tarihten evvel yapt›r›lm›fl demektir. Bugün, gerek Üsküdar ve gerekse Kad›köy’üne ba¤l› Karamanl› Köyü yoktur. Bunun bugünkü Küçükbakkalköy oldu¤u ve ilk isiminin de Karamanl› olarak yad edildi¤i san›lmaktad›r. Köyün Fatih zaman›nda kuruldu¤u ileri sürülebilir. Kaynaklar: (Sermet Muhtar Alus, Karaman Çiftli¤i, Akflam Gazetesi, 31 May›s 1950) (Sermet Muhtar Alus, Avni Pafla, ‹stanbul Ans. 3/1356) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 44) (Gezi Notu) KAYIfiDA⁄I PINARI MES‹RES‹ K ay›fl Da¤›’n›n güney eteklerinde olup nefis bir manzaras› vard›r. Ulu a¤açlar›n gölgeledi¤i kat kat bahçesinde piknik yap›l›r. Kay›flda¤› Caddesi nihayetinde olup otobüsle dahi gidilebilir. KORULUK MES‹RES‹ K Suphi Pafla Korusu’nun kap›s›. 1292 ofluyolu ile ‹brahima¤a Mahallesi aras›nda ve Seyyid Ahmet Deresi etraf›ndaki a¤açl› saha idi. Derenin bafllang›c› Valideba¤› Kasr›’na kadar uzan›yordu. Burada, derenin olufl- Üsküdar Mesireleri turdu¤u küçük gölcükler vard› ki, etraf› tamamen salk›m sö¤üt a¤açlar› ile kapl› idi. ‹lk bak›flta insan› büyüleyen bir güzelli¤e sahipti. Burada ayr›ca Adile Sultan’›n bir çeflmesi ve namazgâh› vard›. Bu mesirenin üst taraf›nda ise, Nuhkuyusu Caddesi’ne kadar uzanan Bitli Kathane (üzerinde hiç bir fley yetiflmeyen arazi) Çay›r› bulunuyordu. Mesire, Kofluyolu Caddesi, ‹bni Sina Caddesi ve Seyyid Ahmet Deresi Yolu ile çevrilmifl olup Karacaahmet Mezarl›¤› taraf› ile ‹bni Sina Caddesi taraf› tepe idi. Yeri için 1971 tarihli ‹stanbul fiehir Rehberi’nin 27 nolu paftas›na bak›n›z. KÜÇÜK ÇAMLICA MES‹RES‹ B urada Sultan 4. Mehmet’in bir çeflmesi ile bir namazgâh› ve Sultan II. Mahmut’un küçük bir kasr› vard›. Çeflme bugün de mevcut olup namazgâh yerine küçük bir cami yap›lm›flt›r. L‹BADE MES‹RES‹ Libade Suyu Çeflmesi bahsine bak›n›z. M‹LLET BAHÇES‹ (ÇAMLICA BAHÇES‹) T ophanelio¤lu ile K›s›kl› Sar›kaya mevkii aras›nda olup iki yan›ndan K›s›kl› Caddesi geçmektedir. Abdülaziz devrinde (1861-1876) gittikçe ra¤bet gören ve flenleflen Büyük Çaml›ca’y› güzellefltirmek maksad› ile 1864 tarihinde ‘Çaml›ca Yolu Komisyonu’ ad› ile bir komisyon kurulmufltu. Bu teflekkül Çaml›ca’da baz› yollar yapt›rm›fl ve 1870 tarihinde de Millet Bahçesi dedi¤imiz park› tanzim ettirmiflti. Vaziyet krokisi için Esma Sultan Kasr› bahsine bak›n›z. Tophanelio¤lu’ndan K›s›kl›’ya uzanan esas yol, eskiden park›n sol taraf›ndan geçti¤i halde bu tarihte iki taraf›ndan geçirilmifl ve park›n üst k›sm› ile Sar›kaya mevkii aras›nda Sar›kaya Tepesi bulundu¤undan kaz›larak yol bugünkü seviyeye getirilmiflti. Bu arada yolun sa¤ taraf›na hâlâ duran istinat duvarlar› yap›lm›fl ve tepe üzerinde bulunan kabirler de sol taraftaki Sar›kaya Mezarl›¤›’na nakledilmiflti. Zemini parke tafl ile döflenen bu uzun yol, Büyük Çaml›ca’daki Subafl› mevkiine kadar uzat›lm›flt›. Recaizâde Mahmut Ekrem Bey, (1847-1913) Araba Sevdas› adl› eserinde Millet Bahçesi’nden flöyle bahseder: “Ba¤larbafl› yolu ile Çaml›ca’ya giderken Tophanelio¤lu’ndaki dört yol a¤z›ndan afla¤› yukar› yüz ad›m ileriye bak›lacak olursa o genifl flosenin sonunda ve tam ortas›nda, etraf› bir buçuk arfl›n kadar yüksek duvarlarla çevrili bir a¤açl›k görülür...” Park›n üst kap›s› önündeki “Meydanc›¤›n otuz ad›m kadar ötesinde, epeyce genifl ve yüksek bir set üzerinde, eski zaman ifli binalar› taklit suretiyle yap›lm›fl, enli saçakl›, tek katl› bir bina ile bunun etraf›nda baz› büyücek a¤açlar vard›r. Onun üst taraf›nda baflka bir setle bafllayan yerde ise birtak›m mefle ve servi a¤açlar›yla zaman›nda nas›lsa k›r›lamay›p kalan ve oran›n ‘Sar›kaya’ ad›yla an›lmas›na sebep olan iri iri sararm›fl kayalar ve iniflli yokufllu bir de metruk mezarl›k vard›r... ‘Çaml›ca Bahçesi’ ad›yla ‹stanbul’da en önce düzenlenen ve halk›n istifadesine aç›lan parkt›r. Birkaç zamandan beri halk›n buraya ra¤beti azald›¤› için birçok günler kap›lar› kapal› durur.” (Roman 1889 tarihinde yaz›lm›flt›r.) Gerçekten gönül aç›c› bu bahçenin ortas›ndaki bir düzlükte, “üstü kapal›, etraf› aç›k kameriyemsi bir fley ve baz› kenar yollar üzerinde kulübe tarz›nda muntazam ufak tefek binalar görürsünüz. Bunlardan kameriyeye benzeyen fleyin, fevkalâde günlerde çalmak ve oynamak için getirtilecek saz tak›m›na mahsus bir yer ve o kulübeciklerin de yiyecek içecek sat›fl› için yap›lm›fl birer büfe oldu¤unu anlar, bunlar› da be¤enirsiniz. Biraz daha ilerleyince büyük bir havuz, onun ortas›nda flirin bir adac›k ve bu adan›n k›y› ile irtibat›n› sa¤lamak üzere, gayr› muntazam flekilde, gelifligüzel yap›lan ve ilk bak›flta insana tabiiymifl hissini veren çitten köprüler gözünüze çarpar. Adan›n üstünde yine ifllenmemifl a¤aç dallar›ndan ve kütüklerden yap›lm›fl zarif bir köflk görürsünüz. Bunlar da son derece hoflunuza gider. En yukar› iki kap›dan ç›karak 1293 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar lu ve Ba¤larbafl› taraflar›nda köflkler, evler kiralayarak daha flimdiden buralara tafl›nmaya bafllad›lar. Nihayet o y›l›n May›s ay› bafllar›nda ‘Çaml›ca Park›’ törenle aç›ld›. Dinlenme ve gezintiye mahsus olan cuma ve pazar günleri Beylerbeyi, Üsküdar, Kad›köyü gibi Çaml›ca’ya civar say›lan yerlerden baflka ‹stanbul’un en uzak semtlerinden kad›nl› erkekli insan selinin parka ak›fl› gerçekten görülme¤e de¤erdi. Suphi Pafla Korusu içinde ‹stanbul Büyükflehir Belediyesi taraf›ndan yapt›r›lan Cihannüma Köflkü. mahut meydanc›¤› geçtikten sonra set üzerinde yükselen deminki binaya dikkatlice bakarsan›z bunun bir gazino oldu¤unu hemen anlar ve bu bahçenin her bak›mdan mükemmel bir park oldu¤unu tasdik edersiniz.” ‘Çaml›ca Park›’ o zamanlar flimdiki gibi tenha, sessiz ve hüzünlü de¤il, bilâkis çok flenlikli, çok nefleli, kalabal›k bir e¤lence yeriydi. Cihannüma Köflkü. Çok emek sarf edilerek meydana getirilen bu park›n nihayet 1870 bahar›nda halk›n istifadesine aç›laca¤› söylentisi ortal›kta dolaflmaya bafllad›. Bu ilgi çekici havadis, e¤lence düflkünü bir tak›m ‹stanbul gençleriyle bu gibi e¤lencelere, yarad›l›fllar› icab›, erkeklerden kat kat düflkün olan han›mlar› harekete getirdi. Adeta birbirleriyle yar›fl›rcas›na elbise ve süsle ilgili haz›rl›klara bafllad›lar... Bir çok aile, her günün her saatinde, hatta mehtapl› gecelerde bu e¤lence yerinden daha fazla faydalanabilmek için, Çaml›ca, Bulgurlu, K›s›kl›, Tophanelio¤- Büyük bir ar› kovan›na benzeyen park›n d›fl› ise bir baflka âlemdi. ‹çlerinde süslü han›mlar, fl›k beyler bulunan bir kaç yüz araba park›n etraf›n› kuflatarak müteharrik bir zincir gibi birbiri ard›nca biteviye dolafl›rlard›.” Park›n bu ihtiflaml› ve parlak devri 93 harbi dedi¤imiz 1877-78 Osmanl›-Rus Savafl›’na kadar sürmüfl ve bu yedi senelik dönem zarf›nda ‹stanbul’un en itibar edilen bir e¤lence yeri olmufltu. Bu yüzden, Kad›köyü’nün sayfiye yerleri olan Papas’›n Ba¤›’na, (Kufldili Çay›r›), Fenerbahçe Park›’na ve Moda’ya ra¤bet edilmemiflti. Millet Bahçesi’nin etraf›nda birçok devlet ricalinin köflkleri bulunuyordu. Bunlar aras›nda, M›s›rl› Mustafa Faz›l Pafla’n›n (1829-1875), ilk Meclis-i Mebusan Reisi Hasan Fehmi’nin (1836-1910), Tunuslu Mahmut Pafla’n›n, Mabeyin Bafl Hekimi ve fieyhület›bba Dr. Nafiz Pafla’n›n (1839-1929), Râmiz Pafla’n›n, Ahmet Pafla’n›n, Seydi Ali Paflazâde Hamdi Pafla’n›n o¤lu Memduh Pafla’n›n, Sultan Abdülaziz’in o¤ullar›ndan fiehzade fievket Efendi’nin (1872-1899) ve fiehzade Seyfeddin Efendi’nin (1874-1927) köflkleri vard›. Millet Bahçesi, 7 Mart 1868 ile 6 Temmuz 1870 tarihleri aras›nda fiehremini olan Server Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Server Pafla, 1821 tarihinde do¤mufltur. Onun zaman›nda ve 1868 y›l›nda ‹stanbul 14 daireye ayr›lm›fl ve ilk atl› tramvaylar onun zaman›nda çal›flma¤a bafllam›fl ve Taksim Bahçesi de yine bu s›rada tanzim edilmifltir. Rumeli ve Anadolu Yakas›’n›n gaz ile ayd›nlat›lmas› ve gazhanelerin tesisi onun himmeti ile olmufltur. Server Pafla, 1303 (1885-86) tarihinde Adliye Naz›r› bulundu¤u s›rada vefat ederek, Divan- 1294 Üsküdar Mesireleri TAfiDELEN MES‹RES‹ yolu’ndaki Sultan Mahmut Türbesi hazîresine gömülmüfltür. Sar›gazi Köyü Camii bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (Recâizâde, Araba Sevdas›, s. 11 vd.) (R. Ziyao¤lu, ‹stanbul Kad›lar› ve fiehreminleri, s. 95 vd.) (S. M. Alus, Belediye Bahçeleri, ‹stanbul Ans. 5/2454) (E. Talu, Çaml›ca’n›n Dili Olsa, ‹stanbul Ans. 7/3717) (Sicill-i Osmânî, 3/11 Server Pafla) (Osman Nuri (Ergin), ‹stanbul fiehreminleri, s. 100) (A. Lûtfi Efendi Tarihi, Haz. M. Aktepe, 13/13 Millet Bahçesi) SUPH‹ PAfiA KORUSU Suphi Pafla Köflkü bahsine bak›n›z. fiÜCA’ BA⁄LARI MES‹RES‹ E vliya Çelebi “Hazret-i fiüca’ Baba, Battal Gazi’nin arkadafllar›ndan büyük ve keramet sahibi bir zatt›r. Ba¤ çapalar iken y›lan zehirleyip ölmüfltür. fiüca’ Ba¤lar› içinde gömülüdür” demektedir. Ayvansarayî Hüseyin Efendi, fieyh Selâmi Ali Efendi’nin 1104 (1692) tarihinden evvel fiüca’ Ba¤lar› civar›na bir mescit yapt›rd›¤›n› söylüyor ki, bu mabet bugün de mevcuttur. Camiin ikinci bânisi, garip bir tesadüf olarak fiüca’ Ahmed Pafla’d›r. fiüca’ Ba¤lar›, Bülbüldere Mezarl›¤› üst taraf›nda ve meflhur Selâms›z Meydan›’n›n bulundu¤u yerde veya civar›nda idi. Bu meydanda bugün Üsküdar Anadolu Lisesi binas› vard›r. TUNUSBA⁄I BAHÇES‹ K aptan-› Derya Piyale Pafla, 967 (1560) tarihindeki Cerbe Adas›’n›n fethi üzerine ‹stanbul’a dönerken Tunus’tan getirdi¤i asma fidelerini buraya diktirdi¤i ve ayr›ca bir de havuz yapt›rd›¤› için bu isimle an›l›r. O tarihlerde Tunusba¤›, flehrin d›fl›nda say›lan bir yer idi. Bu ba¤›n yerini belirtmeye flimdilik imkân yoktur. Fakat, Dönme Dolap Soka¤› ile Tunusba¤› Caddesi arkas›nda bulundu¤u san›lmaktad›r. Kâtip Çelebi, Piyale Pafla’n›n bu bahçesinden “Üsküdar’daki bahçesi dünya acaibinden idi” diye bahsetmektedir. Piyale Pafla 1578’de öldü. Kabri, Kas›mpafla’da Camii yan›ndaki türbesindedir. Baflbakanl›k Osmanl› Arflivi, 11592 Nolu ve 9 Ca. 1194 (13 May›s 1780) tarihli bir inhada “Üsküdar’da asar-› hayriyesi bulunan Piyale Pafla ve Hace Gevher Sultan’›n k›z› olan Hatice Han›m Sultan evkaf›ndan bir cihetin tevcihi” istendi¤i yaz›l›d›r. Bu hususta yaz›lm›fl 21 Z. 1215 (4 May›s 1801) tarihli bir de takrir mevcuttur. Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/176) (Kâtip Çelebi, Tuhfetü’l-Kibâr fî Esfari’l-Bihâr, Orhan fiaik Gökyay Ter. s. 208) (Sicill-i Osmânî, 2/41-42) (Osm. Arfl. M. Cevdet Tas. Evkaf Defteri II) 1295 Üsküdar Musiki Cemiyeti Sinema ve Tiyatrolar› Üsküdar Musiki Cemiyeti - Sinema ve Tiyatrolar› AZ‹Z‹YE T‹YATROSU T ri aras›nda yaflam›flt›r. Beykoz ve Büyükdere’deki korular› hâlâ ünlüdür. iyatro, Ba¤larbafl› Semti’nde ve ‹cadiye Tepesi üzerinde Çaml›ca Caddesi, Kurt Çelebi Soka¤›, Ayarc›bafl› Soka¤› ve Temafla Soka¤› ile s›n›rland›r›lm›fl adan›n bir k›sm›n› kaplamakta idi. Tiyatro binas›nda haftan›n baz› günlerinde, piyano eflli¤inde sessiz filmler oynat›l›rd›. Film dairesinin demir aksam› bugün dahi görülmektedir. Ba¤larbafl›’ndan toprak bir yol ile gidilen ahflap, büyük bina, 1865 tarihinde veya bir müddet evvel Sultan Abdülaziz devrinde yap›ld›¤› için Aziziye Tiyatrosu ad› verilmifltir. ‹stanbul’un ilk tiyatrolar›ndan biridir. 24 Temmuz 1908’de ‹kinci Meflrutiyet’in ilân›ndan sonra, 7 Ekim 1908 Çarflamba gecesi Üsküdar Yeni Cami imam› Abdülkadir Efendi, teravih namaz›ndan sonra kendisine uyacaklar›na yemin ettirdi¤i cemaatle birlikte tiyatro ve karagöz oynat›lan yerleri basarak tahrip etmifllerdi. Sultan Aziz’in tahttan indirilmesinden (1876) sonra Osmanl› Tiyatrosu ismini alm›flt›r. Tiyatroda devrin birçok sanatkârlar› temsiller vermifltir. Büyük kabiliyet Ahmet Fehim Bey, (öl. 1930, Büyükada) temsiller verdi¤i bu yap›ya Tepe Tiyatrosu ad›n› vermektedir. fieyhü’l-muharrirîn Üsküdarl› Burhan Felek Beyefendi’nin 1911 tarihindeki oyunlar›nda baz› roller alm›fl oldu¤u hat›ralar›nda yaz›l›d›r. 1920 tarihinde yanan bina, Abraham Pafla ad›nda bir Ermeni zengini taraf›ndan yapt›r›lm›flt›. At nal› fleklindeki tiyatronun üç cephesinde, üç kat halinde localar yer alm›flt›. O devirde Ba¤larbafl› ve civar› hemen hemen tamamen Ermenilerle meskun bulundu¤undan temsiller ilk zamanlarda Ermenice verilmifltir. M›s›r H›divi ‹smail Pafla’n›n ‹stanbul kap› kethüdas› olan Abraham Pafla 1833-1918 tarihle- Ünlü tiyatro artisti Karakaflyanlar burada bir çok piyesler oynam›fllard›r. Türk tuluat tiyatrosunun büyük komedyenlerinden Abdürrezzak Abdi, 1914 Haziran›nda bu tiyatroda ‘Kanl› ‹ntikam’› oynam›fl ve k›sa bir müddet sonra da Kad›köy’de Alt›yola¤z›’nda oturdu¤u evde ve 30 A¤ustos 1330 (12 Eylül 1914)’te vefat etmifltir. Kabri Karacaahmet Mezarl›¤›’nda ve Çiçekçi Camii karfl›s›ndad›r. Temaflahane-i Osmanî Kumpanyas›’n›n bafll›¤›. (Hayat Tarih Mecmuas›, Aral›k 1969) 1299 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Agop Beyleryan köflkünün genifl bahçesinde kuruldu¤undan Beylero¤lu Tiyatrosu ismiyle ünlü idi. Ahflap, Beyaz köflkü, Berberyan Mektebi’nin yan›nda idi. Bu mektep bahsine bak›n›z. Bu genifl bahçenin etraf›n› bir duvar çevirmiflti. Kemerli kap›s› cami taraf›nda bulunuyordu. Buradan iki kademeli bahçeye girilirdi. Birinci kademenin sonunda, semte ismini veren, ulu f›st›k çam› a¤ac› bugün apartmanlar aras›nda hâlâ görülmektedir. Tiyatronun yan taraf›ndaki havuzlu bahçeye iki tarafl› mermer merdivenlerle ç›k›l›rd›. Bahçede çok nadide yemifl a¤açlar› vard›. Üsküdar’da aç›lan ilk sinemalardan birinin el ilân›. Tepe, tiyatronun yap›lmas›ndan sonra, yeni bir icat oldu¤u için ‹cadiye ad›n› alm›flt›r. Kaynaklar: (Ahmet Fehim Bey’in Hat›ralar›, Tercüman Yay. s. 176) (‹stanbul Ans. 2/850 K. Pamukcuyan) (Metin Ant, Meflrutiyet Devri Tiyatrosu, s. 64) (Türk Tiyatrosu Ans. Remzi Kitâbevi, s. 56-426) (Gezi Notu) (Ali Cevdet Bey, ‹kinci Meflrutiyetin ‹lân›, F. R. Unat Ter. s. 171) (S. M. Alus, Yeranuhi Karakaflyan, Tarih Hazinesi 1950 Say›: 1, s. 44) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1, s. 20) (H. Edip Ad›var, Mor Salk›ml› Ev) BEYLERO⁄LU T‹YATROSU (BA⁄LARBAfiI T‹YATROSU) T Beylero¤lu Tiyatrosu yerleflim krokisi. iyatro, Bülbüldere - Ba¤larbafl› Yolu’nun sa¤ taraf›nda, Kuru Çeflme Mevkii’nde, 1965 tarihinde yapt›r›lan Selâmi Ali Efendi Camii’nin k›blesi yönünde idi. Bugün yerinde bir çok apartmanlar bulunmaktad›r. Tiyatro naml› Ermeni zenginlerinden sarraf Seyircilerin oturdu¤u yerin üzeri büyük ve genifl bir tente ile örtülmüfltü. Sol taraf›nda saçakl› bir loca mahalli bulunuyordu. Sahne ahflap fakat güzeldi. Küçüklerin 10, büyüklerin 15 kurufla girdi¤i bu tiyatroda devrin birçok flöhretleri temsiller vermiflti. Bunlar aras›nda ‹clâl Gençdur’un efli rahmetli Nuri Gençdur’un temsilleri büyük bir ilgi görürdü. Onun oynad›¤› Baba, Cellat Kara Ali, Baykufl piyeslerinin sanki bir baflkal›¤› vard›. Bu sanatkârlar aras›nda Raflit R›za’y›, Naflit’i, ‹smail Dünbüllü’yü, fievki fiakrak’›, Ahmet Güldürür’ü ve hanende Sabriye Tokses Han›m’› burada rahmetle anmaktay›z Tiyatro en parlak dönemini 1937-40 tarihlerinde ‹zmir’den geldi¤i söylenen Nuri Gençdur zaman›nda yaflam›flt›r. Bu dram sanatkâr›n›n temsillerini fievki fiakrak’›n nezih komedileri takip ederdi. Bu fliflman sanatkâr›n a¤z›ndan bir tek kötü kelâm›n ç›kt›¤› görülmemiflti. Hayat›n›n son senelerini fakr ü zaruret içinde geçiren fievki fiakrak’›n evi Salk›msö¤üt Tekkesi’nin üst taraf›nda, Topkap› Saray› duvar›na bitiflik olan ayazman›n karfl›s›nda idi. Bir ara akl›n› da yitiren komedyen, ahflap evinin cumbas›nda akflama kadar oturur ve sabit nazarlarla kale duvarlar›n› seyrederdi. 1940 tarihlerinde, Sultan II. Abdülhamit’in mabeyin kâtiplerinden olup sonradan intihar eden Tahsin Bey’in efli Nenem Meryem Aksütden’in bizleri yan›na alarak bu tiyatroya götürmesini hâlâ hat›rlar›m. Daha sonra aç›k sinema olan bu tiyatronun yan taraf›nda Marko’nun Bahçesi dedi¤imiz çam a¤açlar› ile kapl› bir 1300 Üsküdar Musiki Cemiyeti - Sinema ve Tiyatrolar› bahçe vard›. Bir k›r kahvesi niteli¤inde olan bu yere sonradan bir sahne ve pist ilâve edilmiflti. Burada, her akflam caz çalard›. Bilhassa Fehmi Ege’nin konserlerinin verildi¤i geceler gazino t›kl›m t›kl›m dolard›. Bu gazinonun yan›nda ünlü sanatkâr Müzeyyen Senar’›n kârgir evi ve onun yan›nda da Amerikan K›z Koleji, tam karfl›s›nda ise su deposu bulunuyordu. Baz› eserlerde Üsküdar Tiyatrosu ad›yla yad edilen Beylero¤lu Tiyatrosu’nun, 15 May›s 1866 tarihinde Ruzname-i Ceride-i Havadis Gazetesi’nde yay›nlanm›fl olan ilânda o senenin yaz›nda mevsim sonuna kadar faaliyette bulunaca¤›, temsillere abone kaydedildi¤i, müflterilerin memnun edilece¤i bildirilmiflti. Ba¤larbafl›’nda bu tiyatrodan baflka, 1876 yaz›nda temsiller verilen ve Eflref Bey’in Canbazhanesi ad› ile bilinen bir yazl›k tiyatro daha vard›. Beylero¤lu Tiyatrosu’nun arsas›na 1984 tarihinde Üsküdar Fazilet Lisesi yap›lm›flt›r. rinde, kara-kuru bir genç geldi. Raflit R›za’ya Savc› Feridun Bey’den bir mektup getirdi. Bu genç, ‹. Galip (Arcan) idi. Kumpanyaya ald›m.” Dilküfla Tiyatrosu’nda Molière’in bütün eserlerinin oynanm›fl olmas› dikkat çekicidir. Türk Tiyatrosu’nun büyük flöhretlerinden olan ‹. Galip Arcan 1894 tarihinde Üsküdar Hac› Hesna Hatun Mahallesi’nde do¤mufl ve ilk defa bu tiyatroda eylül 1909’da sahne hayat›na at›lm›fl ve 1974 tarihinde vefat ederek Kartal’da Maltepe Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Ahmet Fehim Bey’in hat›ralar›nda ismi an›lmadan geçen “tiyatro merakl›s›” zat, “Fütûhat› Osmaniye” mektebinin kurucusu olan ‹stanbul ‹cra Reisi Refik Bey idi. Sünnet dü¤ünü bu mektebin bahçesinde “‹ane-i Milliye” yarar›na düzenlenmifl ve sonradan bir sahne yap›larak tiyatro haline getirilmiflti. O zamanlar mektep, flimdiki Verem Dispanseri’nin yerinde bulunuyor ve büyük bahçesi de Do¤anc›lar Meydan›’na kadar uzan›yordu. Musahipzâde Celâl Bey’in ‘Balabana¤a’ oyunundan bir sahne. Kaynaklar: ((E. Koçu, ‹stanbul Ans. 2/724; 5/2699 Kevork Pamukcuyan) (Gezi Notu) (R. Ahmet Sevengil, Tanzimat Tiyatrosu, s. 10-98) (Mir’at-i ‹stanbul) (Salah Birsel, Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas Bo¤aziçi, s. 320) D‹LKÜfi T‹YATROSU D ilküflâ kelimesi gönül aç›c› manas›na gelir. Dilküfla Tiyatrosu Do¤anc›lar Meydan›’nda ve bir zaman Emlak Vergi Dairesi olarak kullan›lan flimdiki Do¤an Lisesi’nin hemen arkas›nda idi. Yan taraf›nda Silâhflör fiakir Bey çeflmesi ve sebili vard›r. Ünlü aktör Ahmet Fehim Bey hat›ralar›nda: “Üsküdar’da bir tiyatro merakl›s›n›n idaresinde, fiehzade Abdülmecit (1868-1944) Efendi’nin himayesinde bulunan bir klüp, büyük bir sünnet dü¤ünü yapmak üzere koca bir arsada, mükemmel bir sahne kurmufltu. Sonradan bu arsa, merakl›s›n›n himmetiyle tiyatro flekline sokuldu. ‹smine de ‘Dilküfla Tiyatrosu’ denildi. “ “Orada bir küçük kumpanya ile haftada birkaç oyun vermeye bafllad›k. Bu s›ralarda, günün bi1301 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar ‹smail Dümbüllü (1897-1973) hat›ralar›nda: “Do¤anc›lar semtindeki Dilküfla Tiyatrosu’nda, kap›s›nda m›z›ka çalan kifliden bir bilet al›p içeri girdim. (1912 tarihlerinde) Orada Kel Hasan’› (öl. 1929) seyrettim...” demekte ve biraz ileride de: “Amatör olarak Üsküdar Dilküfla Tiyatrosu’nda” ilk defa sahneye ç›kt›¤›n› aç›klamaktad›r. De¤erli tulûat sanatç›s› an›lar›nda devamla anlat›r: Musahipzâde Celâl Bey’in, kendi ismini tafl›yan sokak üzerindeki evi. Bu büyük arazide vaktiyle çeflme sahibi Silâhflor fiakir Bey’in kona¤› ve müfltemilât› bulunuyordu. Kona¤›n bir bölümünde Nakflibendî ayinleri yap›l›rd›. Baz› temsillerde rol alm›fl olan Burhan Felek Bey hat›ralar›nda: “Bütün orta oyunu, hokkabaz, karagöz, kuklac› esnaf›n›n Bal›kpazar›’n›n içlerinde bir kahvesi vard›. Bizim merkezimiz, Üsküdar’da ‹mrahor Kahvesi’ndeydi. Bu kahve, Neyzen Tevfik’in dahi devam etti¤i mütevaz› bir mahalle kahvesiydi. Hemen her akflam biz bu kahvede toplan›rd›k. Bizim, orta oyununa ve hiç bir taklide istidad› olmayan, ama iflin merakl›s› olan bir menacerimiz vard›: Akif. Akif bizden hayl› yafll›yd›. Akif, Salacak Dergâh› (Ekmek Yemez Tekkesi) fleyhi idi. Üsküdar’da böyle küçük tekkeler vard›. Akif de bu tekkenin babadan kalma fleyhi idi.” Dilküfla Tiyatrosu, sonradan yazl›k Aypark Sinemas› haline getirilmifl ve 1965 tarihinde de yerine vergi dairesi yap›lm›flt›r. Bugün yerinde Do¤an Lisesi bulunmaktad›r. Say›n Emin Ongan “Türk Musikisi Hizmetinde 50. Y›l” adl› kitapta Atâ Bey’in hayat›n› anlat›rken: Üsküdar Hale Sinemas› ve çevresi. 1302 “‹hsaniye’de Haf›z Mehmet Bey’e (Mahmut Baler’in babas›) ait Köprülü Kona¤› kiralayarak zaman›n müstesna okullar›ndan biri olan Füyûzât Mektebi’ni kurmufltur. Sonradan Paflakap›s›’ndaki konaklar›n›n bahçesinde (Dilküfla) tiyatrosunu yapt›rarak bu sahadada baflar› göstermifltir” demektedir. “Bir gün, yine arkadafllar› ile birlikte tiyatro kap›s›ndan içeri girme¤e paralar› olmad›¤› için... tiyatro binas›n›n yan›nda yeni yap›lmakta olan evin (Rahmetli Dr. S›tk› Özferendeci’nin evi) penceresinden girerek iki bina aras›ndaki ayd›nl›k yerine oradan bulduklar› bir tahtay› uzatarak öte tarafa geçerler. Karanl›kta, el yordam›yla yürüme¤e bafllarlar. Afla¤›dan gelen bir tak›m seslerden sahneye yaklaflt›klar›n› anlayarak, bulunduklar› yerden birer birer afla¤›ya sark›p”... oyunu seyretme¤e bafllarlar. Emin Ongan Bey, yukar›da ad› geçen kitapta: “Balkan Harbi sebebiyle Selimiye K›fllas› taraf›ndan ah›r olarak iflgal edilen tiyatro binas›, daha sonra sanata karfl› gösterilen taassubun kurban› olmufl ve kasten yakt›r›lm›flt›r.” demektedir. Oysa, tiyatro binas›n›n, mütareke döneminde büyük Paflakap›s› yang›n› s›ras›nda yok oldu¤u bilinmektedir. Üsküdar Musiki Cemiyeti - Sinema ve Tiyatrolar› Üsküdar’da bu tiyatrodan baflka, Hakimiyet-i Milliye Caddesi üzerinde ve bu caddenin Tepsi F›r›n Soka¤› ile birleflti¤i köflede ve Ziraat Bankas›’n›n bulundu¤u yerde, Salafl Kamer Tiyatrosu ve Tophanelio¤lu Millet Bahçesi’nde, bu isimle an›lan bir yazl›k tiyatro daha vard›. Di¤er tiyatro bahislerine bak›n›z. Kaynaklar: (Tiyatro Ans. s. 426) (Metin Ant, Meflrutiyet Devri Türk Tiyatrosu, s. 64) (Ahmet Fehim Bey’in Hat›ralar›, Tercüman Yay. s. 196) (E. Koçu, ‹smail Galib Arcan, ‹stanbul Ans. 2/972) (Orhan Bayrak, ‹stanbul Gömülü Meflhur Adamlar, s. 231) (Burhan Felek, Geçmifl Zaman Olur ki, Milliyet Gazetesi, Temmuz 1979) (Sadi Yaver Ataman, Dümbüllü ‹smail Efendi Notlar 2, s. 114) (Türk Musikisi Hizmetinde 50. Y›l) ÜSKÜDAR HALE S‹NEMASI S inema, Ahmediye Meydan›’nda ve bugünkü Ziraat Bankas› Üsküdar fiubesi’nin yerinde idi. Yan›nda ‘Bizim Sinema’ bulunuyordu. ti’nin kurucusu olup 1935 tarihinde vefat ederek Karacaahmet’e gömülen Udî Ali Rifat Ça¤atay; Münir Nureddin ve Selâhaddin P›nar’›n müzik hocas› olup 1923’te vefat eden Üsküdarl› Bestenigâr Ziya Bey; 1938 tarihinde vefat eden hanende haf›z Arap Cemal Calan Bey; 1935’te vefat eden Neyzen Yusuf Paflazâde Celâleddin ‹yisen Bey; Udî Sami Bey emek vermifllerdir. Atâ Bey, 1876 tarihinde Üsküdar’da ‹nadiye Semti’nde dedesi Mahmut Pafla’n›n bugün de mevcut olan kona¤›nda do¤mufltur. Babas›, I. Ordu Muhasebe Bafl Müfettifli Miralay (Albay) Hac› Reflid Bey’dir. Tam bir ‹stanbul efendisi olan Atâ Bey, kendi mesle¤inden baflka e¤itim alan›nda da çal›flm›flt›r. Üsküdar’da ‹hsaniye’de Mabeyinci Haf›z Mehmet Bey’e ait olan Köprülü Kona¤›n selâml›k k›sm›n› kiralayarak burada zaman›n numune okullar›ndan biri olan Füyuzat Mektebi’ni kurmufltur. Sonradan bu okulu, Do¤anc›lar Meydan›’na ve bir kap›s› ‹hsaniye Soka¤›’na aç›lan kona¤›n›n müfltemilât›na nakletmifltir. Bu kona¤›n bahçesine de meflhur Dilküfla Tiyatrosu’nu yapt›rm›flt›r. H ale Sinemas› ad› alt›nda, 1924 tarihinde, ahflap olarak yap›lm›flt›r. Eskiden yerinde büyük bir han vard›. Caddeye aç›lan büyük kap›dan uzun koridora girilirdi. Seyircilerin oturdu¤u yerin etraf›n› localar sarm›flt›. Üst katta balkon ve iki yanda galeriler vard›. Sinema binas›n›n sa¤ taraf›ndaki bahçesine güzel bir gazino yap›lm›flt›. 1958’de etraf›ndaki dükkânlarla beraber y›kt›r›lm›flt›r. ÜSKÜDAR MUS‹K‹ CEM‹YET‹ C emiyet, 1918 tarihinde Anadolu Musiki Cemiyeti ad› alt›nda Telgrafç› Atâ ve fievket Beyler taraf›ndan, ‹mrahor’da, Nikâh Dairesi’nin solundaki büyük ahflap konakta kurulmufltur. Onalt› y›l reislik görevini yürüten Atâ Bey, 1934 tarihinde vefat ederek Karacaahmet Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Atâ Bey’in kardefli Lütfi Bey ünlü bir karagözcü idi. Cemiyete, Kad›köy fiark Musikisi Cemiye- ‘Lâle Devri E¤lenceleri.’ Levnî’nin minyatürü. (Hayat Tarih Mecmuas›, Eylül 1969) 1303 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar 13 Mart 1936 tarihinde vefat eden Atâ Bey, Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n fiehitlik k›sm›na ve babas›n›n yan›na gömülmüfltür. Anadolu Musiki Cemiyeti kuruluflundan bir sene sonra, 1919 y›l› bafllar›nda isim de¤ifltirerek Darü’l-Feyz-i Musiki Cemiyeti ad›n› alm›flt›r. Bu s›rada ‹mrahor’daki bina da terk edilerek Paflakap›s›’nda, bir zamanlar ‹lkö¤retim Müdürlü¤ü olarak kullan›lan eski Paflakap›s› ‹lk Okulu karfl›s›nda, Tunusba¤› Caddesi üzerinde, flimdi mevcut olmayan, 39 no’lu ahflap binaya tafl›nm›flt›r. Darü’l-Feyz-i Musiki Cemiyeti bu s›rada birçok konserler vermifltir. Bir el ilân›ndan, bugün yerinde Yap› ve Kredi Bankas› ikramiye evlerinin bulundu¤u, Dr. S›tk› Özferendeci Soka¤› üzerindeki ‹hsaniye Salon Sinemas›nda, 17 Haziran 1919 günü bir konser verdi¤i anlafl›lmaktad›r. Cemiyette bir çok tan›nm›fl kimse görev alm›fllard›. Bunlar aras›nda: Türkmenzâde Osman Bey, Sakall› Salahaddin Bey, fiair Üsküdarl› Talât Bey (1858-1926, Karacahmet), Udî Sami Bey, Kanunî Vedat Bey, Mahmut Baler’in babas› mabeynci Haf›z Mehmet Bey, Udî Selâhattin P›nar (1902-1960), Kemanî Paflazâde Mithat Bey, Udî B›d›k Ali Bey, Kanunî Osman Güvenir, Tanburî Fahri Düngeler, Klarnetçi Nâz›m Bey, Kanunî Galip Bey, Hanende Arap Ahmet Bey ve Kanunî Safvet Bey bulunuyordu. Cemiyet, uzun y›llar bar›nd›¤› Paflakap›s›’ndaki ahflap yap›y› çok harap olmas› gerekçesiyle terk etmifl ve Ahmediye Camii karfl›s›nda Gündo¤umu Caddesi ile Esvapç› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, bir aral›k Halk F›rkas› binas› olan, Diflçi Hamdi Bey’in d›fl› kârgir içi ahflap olup 1979 senesi temmuzunda y›k›lan binaya tafl›nm›flt›r. Daha sonra buradan da ayr›lan Cemiyet, ‹mrahor Camii karfl›s›ndaki Rüstem Pafla S›byan Mektebi’ne nakledilmifltir. Burada 1934 senesine kadar kalan cemiyet, bir de ahflap sahne yapt›rm›fl ve dershane ile teneffüshane aras›ndaki tafl bölmeyi de y›kt›rm›flt›r. Bu tarihte Üsküdar Musiki Cemiyeti’nin çal›flmalar›ndan rahats›z olan Üsküdar Kaymakam› 1304 ‹zzettin ve Halk Partisi Baflkan› Mithat beylerin istekleriyle cemiyet feshedilmifltir. Kapatma devresine kadar Selâhattin P›nar, Necati Tokyay, fiükrü Tunar ve Emin Ongan gibi de¤erli musiki ustalar› bu cemiyetin çat›s› alt›nda yetiflmifllerdir. 1939’da tekrar Ahmediye’ye ve ikinci binan›n hemen yan›ndaki 39 No. lu binaya tafl›nm›fl ve bu arada da ‘Yeni Üsküdar Musiki Cemiyeti’ ad›n› alm›flt›r. 1944 tarihine kadar cemiyete baflta Emin Ongan olmak üzere flu kimseler yard›mc› olmufltur: Emin Ongan (Do¤. 1906), Nedim Ongan, Rasim Bilir, Necati Tekyay, fiükrü Tunar, Edhem Caner, ‹zzet Gerçeker, Nureddin Öktem. 1946 tarihinde de Toptafl›’nda o zamanki Halk Partisi semt oca¤›nda ‘Üsküdar Halk Musikisi Derne¤i’ ad›n› alm›flt›r. Bu s›rada kurucular› aras›nda, Reflat Kaynar, Kenan Öner, Nureddin Öktem, Burhan Felek, Emin Ongan, Lütfi Aksoy, Vahdet Pekel, Ziya Alabay, fiemseddin Sunol, Necati Orsa ve Hafit Köktekin bunuyordu. Nihayet cemiyet, Mihrimah Sultan Mektebi ile fiirket-i Hayriye’nin kurucusu Hüseyin Hâki Bey’in köflkü aras›ndaki yamaçta ahflap bir eve tafl›nm›flt›r. Burada 4 Ekim 1953 tarihinde ola¤anüstü bir toplant› ile “Üsküdar Musiki Cemiyeti” ad›n› alm›flt›r. Cemiyet son defa 1974 senesinde Sunar Sinemas› civar›nda, Ehram Soka¤› üzerindeki yeni anfili binas›na tafl›nm›flt›r. Para ve yard›mdan yoksun bir çal›flma içinde bugünkü durumuna gelebilen cemiyet üyelerinin deste¤i sayesinde ayakta durabilmifl ve bu arada da Cüneyt Orhon, Cüneyt Koral, Cahit Peksayar, Sadun Aksüt, Burhan Atalay, Hüsnü An›l, Niyazi Say›n, Vecdi Seyhun, Ekrem Do¤ru, ‹nci Atalay, Nadir Çulha ve Arif Sami Toker gibi sanatç›lar› yetifltirmifltir. Kaynaklar: (fiifahî Konuflmalar) (Üsküdar Musiki Cemiyeti Tan›tma Broflürü) (Bafllang›çtan Günümüze Kadar Türk Bestekârlar› Ans. 1978, s. 116) (Y›lmaz Öztuna, Türk Musikisi Ans. II/2. K›s›m, s. 362) Üsküdar’da Yap›lan Savafllar Üsküdar’da Yap›lan Savafllar D aha evvelki bölümlerde Seyyid Battal Gazi harplerinden bahsedilmiflti. Osmanl› döneminde Üsküdar en korkulu ve heyecanl› günlerini Sultan IV. Mehmet (1648-1687) zaman›nda isyan edip ‹stanbul üzerine yürüyen eski Sipahi zorbas› Gürcü Abdünnebi olay› s›ras›nda yaflad›. Gürcü Nebi, Sadrazam Gürcü Mehmet Pafla’n›n (öl. 1666) akrabas›, Adanal› Cafer Pafla’n›n kardefli olup, Sultan Murat (16231640), zorbalar›n kökünü kaz›d›¤› vakit, Abdünnebi kaç›p gizlenmiflti. Nihayet, Gürcü Mehmet Pafla’n›n ricas›, Silâhtar Beyce¤iz Pafla’n›n yalvarmalar›yla affedildi. Meydan›’na dikildi. Üsküdar’a geçen Sadrazam Kara Murat Pafla’n›n ota¤› dahi “Çaml›ca yolunun kenar›nda” kuruldu. “Di¤er ayan ve erkân, azledilmifl beyler ve paflalar dahi” sefere memur olundular. Bu arada “toplar dahi geçirilip metris ve hendekler kaz›ld›. Hergün ‹stanbul’dan Üsküdar’a 5000 ekmek gönderilmesi emredildi. 23 C. ahir 1059 (4 Temmuz 1649)’da “bostanc›lar silâh ile Üsküdar Bahçesi’ne nakl olunup Gürcü Nebi üzerine serdar tayin olunan Haydara¤azâde Mehmet Pafla (öl. 1066/1655-56) ileriye konmufl ve Sancak-› fierif dahi Üsküdar’a geçirilmiflti.” Sipahi Oca¤›’n›n bir a¤as› olan Abdünnebi, Sultan ‹brahim’in son zamanlar›nda, Beyrut Vilayeti Akka Sanca¤›’n›n merkezi olan Safed Voyvodal›¤›’na talip olmufl ve bunun için 190 bin kurufl ödemeyi kabul etmiflti. Bu paran›n 100 binini peflin verip gerisinden dahi 30 bin kurufl göndermiflti. Fakat o s›rada Sultan ‹brahim ölmüfl ve gönderilen 30 bin kurufl geçerli say›lmam›flt›. Tekrar ödemeyi kabul etmeyen Gürcü Nebi, Sultan ‹brahim’in flehit edilmesinden sonra 1648’de zuhur eden Sipahiler Vak’as›’n› da bahane ederek, hesap sormak gerekçesiyle ‹stanbul üzerine yürüme¤e bafllam›flt›. Ordunun öncü kuvvetleri kumandan› olan Tavukçu Mustafa Pafla (öl. 1071/1660), ileri gidip (Bulgurlu Köyü’ne bir saat mesafede ve Kay›flda¤› eteklerinde) Kay›fl P›nar› denilen yere vard›klar›nda öte taraftan Gürcü Nebi dahi haberdar olmufltu. ‹zmit-‹stanbul sahil yolu üzerinde ilerliyen Nebi, 400 kadar silâhl› leventleri, Kat›rc›o¤lu kumandas›nda oldu¤u halde, bu öncü kuvvetleri üzerine göndermifl ve onlar› da¤›tm›flt›. Bu s›rada, sahil yoluna yaklaflan bir kad›rgan›n atefle bafllamak üzere haz›rl›k yapmas› ile Maltepe’den Samand›ra Köyü’ne sapan askeri kuvvetler Dudullu Köyü üzerinden Bulgurlu Köyü’ne ve buradan da Küçük Çaml›ca’daki Seyrantepesi’ne ulaflm›flt›. Bu durum üzerine, 21 C. ahir 1059 (2 Temmuz 1649) günü “bütün yeniçerilerin Üsküdar’a geçmesi ferman olundu. Tu¤lar, ota¤lar dahi Üsküdar’a geçti. Âdet oldu¤u üzere Do¤anc›lar Nebi kuvvetlerinin ilerleyiflini Çilehane Mevkii’nden seyreden Sadrazam, bir müddet sonra dönüp ordu saflar› aras›na kat›lm›flt›. “Cenktir!” nidalar›n›n yükselmesi üzerine 26 C. ahir 1307 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar 1059 (17 Temmuz 1649) tarihinde, ö¤le vakti harp bafllad›. “Alaylar ba¤lay›p, öncü serdar› Haydara¤azâde Mehmet Pafla’ya buyruldu. Var›p, yan›nda olan Kars Paflas› Sefer Paflazâdelerin büyü¤ü Rüstem Pafla, küçü¤ü Arslan Pafla ve Kang›r’dan (Çank›r›) azlolunan Mustafa Pafla ve Hanzâde fievheri Mustafa Pafla, Prevezeli Mustafa o¤lu Mehmet Pafla (öl. 1066/1655) Tire Paflas› Muhass›l ‹shak Pafla, Hamamc› Mehmet Pafla, Müezzin Hüseyin Pafla, Bolu’dan azlolunan Emir Pafla, Hamza Paflazâde, Arapgirli Süleyman Pafla, Ömer Paflazâde Mehmet Pafla ve di¤er beyler ve vezirler hepsi alaylar ile ileri yürüdüler. Bunlardan Haydar A¤azâde durup, an›n ard›ndan yeniçeriler ile Vezir-i Azam, Bulgurlu Da¤› eteklerinde durup, deli bafl›s›n› deliler ve öncü imdad›na tayin etti.” “Seksenbin askerle Bulgurlu ve Çaml›ca denilen yerlerde çad›r ve a¤›rl›klar›yla” oturan Gürcü Nebi, “bütün beylerbeyilerinin yetmifl yerde davullar›n› döverek ilerledi¤i görmesi üzerine, dört saat kadar müthifl bir savafl olmufl” ve asiler bozularak kaç›flm›flt›. Evliya Çelebi, bu korkunç muharebeyi flöyle anlat›r: “Sabahleyin erken Üsküdar’dan deniz gibi asker içinden güç hal ile geçerek... Sadrazam Murad Pafla’y› Üsküdar’da ota¤›nda bulduk... Celâlîler, Osmanl› askeri üzerine 100.000 Celâlî ile Üsküdar’a gelmek üzere iken Üsküdar fiehri’nin etraf›na ve ba¤lar kenar›na hendekler kazm›fllar”d›. Ondan sonra 18 oda dergâh-› âlî topçu askeri, ikiyüz parça flahî toplar›n›, k›rk parça balyemez ve kolomborne toplar›n› yeniçeri metrisleri önüne koyup, köfle köfle üçbin topçu askeri hizmette olup bütün toplar›, lüzumlu fleyleri ve mühimmat›yla haz›r ettiler. Sonra otuz oda dergâh-› âlî cebecileri, toplar›n hizmetine ve Müslüman askerlerine cebe ve cevflen verme¤e ve di¤er mühimmat hizmetine memur olup, üçbin cebeci haz›r bafl olup durdular. Bütün askerin arkas›nda sadrazam hazretleri, onbin seçme ve pürsilâh kap›kulu ile sa¤ ve solunda alt› bölük sipahi, cebe ve cevflene ve di1308 ¤er âletlere ve silâhlara bürünmüfl olup, ellerinde onyedifler bo¤um Ba¤dat ve Basra karg› s›r›klar›, bellerinde k›l›çlar› oldu¤u halde “Yâ Galiben gayr› ma¤lûb” zikrini ederek harp meydan›na vard›lar. Üsküdar, bayrak, flandre ve sancaklarla bir lâle sahras›na dönüp, yüzelli yerde cenk davul tokmaklar› vurulup, yer ve gök güm güm gürlerdi. Yine o gün yetmifl adet tu¤ ve tabl ve alem (sancak) sahibi ve di¤er yedi kubbe vezirleri, kap› kullar›yla alaylar›n› gösterip, di¤er azlolunmufl beylerbeyleri ve Arabistan beyleri de, k›ymetlerini yükseltmek için var kuvveti pazuya verip müretteb askerleriyle haz›r oldular. Herkes tayin olunan yerde durup, her tarafa karakollar ferman olundu. Bütün toplar kirpi gibi kol kola yerlefltirilip Çaml›ca, Bulgurlu, Kay›flp›nar›, Âl-i Bahad›r, Secah Ba¤lar› ve Kad›köy Ba¤lar› taraf›na karakollar tayin olundu. Yedi koldan öncü askerle vezirler, beylerbeyleri yanlara tayin olunup günden güne cenge haz›r durdular... Sadrazam, kapudan paflaya ferman edip, k›rk parça donanma-y› hümâyun kad›rgalar›yla befl bin asker tayin edip, ‹zmit Bo¤az› yollar›na giderek Pendik, Kartal, Hereke yollar›n› Celâlîlere karfl› korumaya memur oldular. Beri taraftan Celâlîler, bu kad›rgalar›n, yollar› üzerinde haz›r bulunduklar›n› iflitince, ‹zmit flehrine u¤rayarak hesaps›z zahîrelerini de cebren o taraflardan alarak, Kocaeli Sanca¤› içindeki mamur köyler içinden Üsküdar’a gelme¤i kurdular. Bu haberler ‹stanbul’a yetiflti¤inin ertesi günü bizzat saâdetlu Cem haflmetli Padiflah (o s›rada 7 yafl›n›n içinde idi), ikibin kadar bostanc›bafl› kay›klar› ve di¤er sandallarla, 12 bin kadar tüfekli, kurnaz bostanc› yi¤itleri, on iki bin de baltac›, aflç›, helvac›, kilerci, ekmekçi, has ah›rl›, yedekçiler, kap›c›lar, zülüflü baltac›lar ve say›s›z asker ile Üsküdar Bahçesi’nde durdular. O saat 12 bin tüfekli askerin, Haydarpafla Bahçesi’nden tâ ‘Âl-i Bahad›r’, ‘fiüc’a Bahad›r Ba¤lar›’na kadar kat kat metrislere girmelerini bostanc›bafl›ya ferman eyledi. O gün dünyan›n s›¤›na¤› olan padiflah hazretleri... Defterdarzâde Mehmet Pafla efendimizi huzura ça¤›r›p bir hil’at samur giydirdi. Ve bafl›na bir mücevher sorguç soktu. Dua ve medihten sonra: Üsküdar’da Yap›lan Savafllar “Serdar-› ekremim ve vezir-i mükerremimsin. Yürü, ‹slâm askerinin öncüsü ol! Allah iflini kolay getüre!” diye nice cömertçe vaadler etti. Defterdarzâde efendimiz de, yer öpüp, bafl›ndaki padiflah sorgucu ile sadrazama gelip, on kese alt›n ihsan alarak ota¤›na geldi. Din u¤runa çarhac›l›k hizmetine dikkat edip önce kendi askerinden dörtbin seçme cirid atl› Abaza, Çerkes, Gürcü ve akrabalar›ndan ve Hersek serhaddi gazilerinden ay›rd›. Hepsini gök demire garkedip, atlar›n›n gemleri soluklar›na birer z›rh yeflil daray› ba¤lad›. Ve bütün süvarilerin bafllar›na da birer zira yeflil daray› ba¤lad›. ‹kibin kadar piyadesine de yine öyle bir süs verdi. Bütün alt›bin askerini baflka elbise giydirip ak›ll›ca hareket etti. Çünkü Celâlî askeri dahi Osmanl› askeridir. Cenk yeri, mahflere benzeyince bu yeflil mendiller çarhac› alameti olacak idi... ‘Bulgurlu’ denilen yerde çarha yeridir diye durup her tarafa, düflman›n gelece¤i taraflara ince karakollar, ikifler at, yiyimi ile tayin ettiler. Allah bilir ya, e¤er çarhac› Defterdarzâde Mehmet Pafla öncü asker olup Gürcü Nebi askeriyle k›z›flarak cenk etmeye tam flekilde gayret etmeseydi, Üsküdar sahras›n› dolduran bu adam deryas›na Celâlîler at b›raksayd›lar, befl kere yüzbinden fazla kimsenin Celâlîler eliyle denize dökülece¤i flüphesizdi. Ama Cenab-› Hak yard›m edip, Üsküdarl› Mahmud Efendi’nin ruhanî himmeti ve Defterdarzâde’nin muaveneti ile yüz akl›klar› oldu. Ve yine onun tedbiri ile, Üsküdar’daki asker, kay›klarla ‹stanbul’a kaçmazdan evvel bütün iskelelere yeniçeri ve acemi çorbac›lar› tayin edip, Anadoluhisar›’na var›ncaya kadar, karfl› taraftan beri tarafa gelen kay›klara mani oldu... Bu halde bütün asker gemilerle ‹stanbul taraf›na geçmekten ümidini kesip, muharebeye mecbur oldular. Ertesi günü Celâlîler taraf›ndan casuslar gelip asilerin ‘Kay›flp›nar›-Kay›flda¤›’ denilen yere geldiklerini, yar›n elbette cenge bafllayacaklar›n› sadrazama haber verdiler. Sadrazam Kara Murat Pafla, tüfekli yeniçeri ve di¤er yedi bölük askerin büyüklerine ve bafllar›nda bulunanlara, nice cömertçe vaadlerde bulunup Noveli’den, Bosna ve Arnavutluk’tan onbin naml› flehbaz, bahad›r serdengeçtiler gelip, Peygamber Sanca¤› ile maydana ç›kt›lar. Ve çarhac› Defterdarzâde Mehmet Pafla ensesinde (arkas›nda), yard›mc› olarak durdular... Bulgurlu ve Çaml›ca Da¤›’ndan, Âl-i Bahad›r Ba¤›’ndan, velhas›l yedi yerden Celâlî askeri görünüp geldi¤i anlafl›l›nca, hemen sadrazam etraf›ndaki Peygamber Sanca¤› aç›ld›. Yetmifl yerden cenk davullar›n› tokmaklar vurulup davul ve nefer, turna ve nekkâre sesi göklere ulaflt›. “Allah Allah!” sesi Üsküdar sahras›n› velveleye verdi. Bir saat sonra asilerin öncüsü (çarhac›s›) Kat›rc›o¤lu denilen kortac›, kümeden domuz topu olup, Bulgurlu Da¤›’ndan acele afla¤›ya, Üsküdar sahras› diye at b›rak›nca, hemen Çarhac› Mehmet Pafla efendimiz bütün askeriyle can ve gönülden bir a¤›zdan “Allah Allah!” diye hücum etti. ‹ki asker biri birine kar›fl›p iki taraftan, k›rkar, ellifler dirhem Rum (Anadolu) tüfekleri at›lmaya bafllad›. Defterdarzâde efendimiz aman vermeyip, Celâlî askerinin içine girerek, urub k›r›b, kendi askeriyle, Celâlî askerini ikiye bölüp çekinmeden, korkmadan Celâlîlerin ortas›na, ensesi taraf›ndaki Çaml›ca Da¤› ete¤ine ç›k›p, asilere sald›rd›. Beri taraftan sadrazam kümesi haz›r bafl durdu¤u gibi, Celâlî taraf›ndan da Gürcü Nebi aske- Ressam Hasan R›za’dan bir savafl tablosu. (Askerî Müze Katalo¤u) Asker, A¤a Çay›r› (‹brahim A¤a Çay›r› olmal›d›r) denilen yerde kat kat metrisler kaz›p, Bostanc›lar, Cebeciler, Topçular, kat kat hendek alt›na metrise girdiler. Her dirsekte tabyalar üzerine balyemez toplar› konulup, Üsküdar’›n her köfle bafllar›na kap›lar yap›larak hendekler kaz›ld›. Her kap›ya mevcut neferleriyle birer oda yeniçeri ve çorbac› (subay) tayin olunup, cenge haz›r olmalar› haz›rl›¤› yine Defterdarzâde Mehmet Pafla efendimiz sayesinde yap›ld›. 1309 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar lar. Üsküdarl› Aziz Mahmud Efendi (öl. 1038/1628) vaaza ç›km›fl. Buyurmufl ki: ‘Üsküdar Anadolu topra¤›d›r. Bizim himayemizdedir. Gürcü Nebi adl› Celâlînin, Murat Pafla elinde ma¤lup olmas›n› Allah’tan dilerim. ‹nflallah 1059’da Gürcü bozulup, nice bin ümmeti Muhammed denizde bo¤ulmadan ve Üsküdar dahi yanmaktan kurtulur.’ demifl ve ‘bu ya¤mur duas› onad›r. Biraz da gönlümün nuru Abdülgafur Çelebi kürsüye ç›k›p vaaz ve nasihat etsin.’ buyurduklar›nda, Gafuri Efendi Üsküdar minberine ç›k›p dua ettiler. Gökten rahmet ya¤muru boflan›p ‹stanbul ve Üsküdar üzerindeki u¤ursuzluk def’olup dünya nurland›.” 20. yüzy›l bafllar›na ait anonim bir savafl tablosu. (Askerî Müze Katalo¤u.) ri durmakta idi... Gürcü Nebi teti¤ini bozmay›p yavafl yavafl Bulgurlu’dan afla¤›ya Müslüman askeri üzerine yürüdükçe, hemen bütün asker kol, kol, dalga dalga olup yetmifl yerden Celâlî askerini sard›. Gürcü Nebi, üstün gelmek üzere iken, iki tarafta bir yayl›m tüfenk at›l›p, Üsküdar Sahras›’ndaki adam deryas› coflup taflt›... Gürcü Nebi askeri yan verip, afla¤› toplar üzere metrisleri basmak istediler. Metristekiler bir yayl›m kurflun ve top at›nca Allah’›n azameti, Üsküdar Sahras›’nda bir müthifl ses ve velvele koptu ki, Celâlîler atefl içinde kal›p, bütün halk ve asker hayran kald›. Burada Defterdarzâde efendimiz, as›l askere nöbet vermeyip kendi askeriyle hücum edip sonunda Celâlîler dönük ve yan gelmekle, kaçmaya bafllad›lar... Defterdarzâde Pafla, bütün askeriyle Gürcü Nebi u¤ursuzunun askeri üzerine düfltü. Gebze yolu üzerindeki ‘Kemikli Ali Baba’ya var›ncaya kadar Celâlîleri” k›rd›... “Sadrazam askeri de Çaml›ca, Bulgurlu, Kay›flp›nar›, Sar› Kad› (Sar› Gazi) ve tâ (Kocaeli) s›n›r›na kadar Celâlîleri k›rarak kovdular.” Kazan›lan bu zafer sayesinde Üsküdar flehri, Üsküdar ve Kavak saraylar› ya¤madan ve yak›lmaktan kurtulmufl oldu. Bunun Hüdâyî Aziz Mahmud Efendi’nin manevî himmetiyle sa¤lanm›fl oldu¤unu gene Evliya Çelebi flöyle anlatmaktad›r: “Kas›mpafla Mevlevihanesi’nin fleyhi Çelebi Halil Efendi (öl. 1088/1677) bir rüya görüp, Murat Pafla’n›n tezkerecisi Karagöz Efendi’ye nakleder... fieyh Çelebi, rüyas›nda görür ki: Üsküdar Sahras›’ndaki namazgâha, nice kere yüzbin ümmet-i Muhammed toplan›p, belân›n def’edilmesi için ya¤mur duas›na haz›r olmufl- 1310 Bu kanl› harpler, Üsküdar Sahras› denilen Haydarpafla Gar binas›n›n arkas›nda ‹brahim A¤a Çay›r› (A¤açay›r› veya Tekke Meydan› da denirdi), Tophanelio¤lu, Ac›badem (Âl-i Bahad›r Ba¤›) ve Küçük Çaml›ca Tepesi’nin (Bulgurlu Da¤›) bat› ve güneybat› eteklerinde olmufltur. Bulgurlu Köyü’nün az ilerisinde, Libade Caddesi üzerindeki küçük hazîre ‘Gaziler Mezarl›¤›’ ad›n› tafl›maktad›r. Bir rivayete göre buraya bu muharebede flehid düflen askerler topluca gömülmüfltür. Di¤er bir söylentiye göre de, burada Üsküdar’›n fethi s›ras›nda flehid olan Türk askerleri defnedilmifltir. Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/305; 2/163-170-176-185; 4/267-269 ve 4/270-273; 6/318)(Daniflmend, Kronoloji, 3/580-586) (Ayvansarayî, Vefeyât, s. 54-60, 75, 117) (Sicill-i Osmânî, 4/168, 388, 396) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 4/1557, 1922, 1939, 1945) NASUH PAfiAZÂDE HÜSEY‹N PAfiA OLAYI T ürlü nedenlerle devlete asi olup ‹stanbul üzerine yürüyen Hüseyin Pafla, ‹zmit civar›nda Çiftelerli Osman Pafla kuvvetlerini yenmifl ve onun flehit olmas›na sebep olmufltu. Bu durum üzerine Vezir-i azam Kara Mustafa Pafla “Üsküdar’a asker ve toplar geçirip yeniçeri a¤as› ve atl› bölük a¤alar› neferleriyle geçip, Gürcü Mehmet Pafla serasker tayin olundu. Saadetlu Padiflah (Sultan ‹brahim) Üsküdar Bahçesi’ne var›p orada durdular. Nasuh Paflazâde dahi askerleriyle gelip Bulgurlu taraflar›n- Üsküdar’da Yap›lan Savafllar da Seyran Tepesi (Çilehane’nin bat›s›) denilen yere kondu.” “Azim galebe ve heybet ile görünüp ol gün Üsküdar’a bir kaç atlusu hücum eylese beride periflanl›k mukarrer idi...” Hüseyin Pafla böyle yapmayarak 8 R. ahir 1053 (26 Haziran 1643) gününü sadaret mührünü beklemekle geçirmifl ve bunun tahakkuk etmedi¤ini görünce de korkuya kap›larak, öz o¤lu ve on kadar adam›n› yan›na alm›fl bir kay›¤a binerek Rumeli Yakas›’na geçmiflti. “Pravadi yak›n›nda Zoto denilen yerdeki çiftli¤ine (Evliya Çelebi Döne De¤irmenleri diyor) var›nca o¤lunu b›rak›p kendisi gizlice (K›r›m) Han’a can atmak için Rusçuk’a kadar gitti... Rusçuk’a girece¤i gün k›rk nefer zorlu bostanc›lar ile etraf›n› kuflat›p veru yaral›ya kendini yakalad› ve adamlar›n›n kimi katledilip, kimi mecruh olup da¤›ld›lar. Kendisini ba¤lay›p Edirne’ye götürüp ‹stanbul’dan gelen mübaflirlere teslim ve araba ile gönderdiler.” Can düflman› Sadrazam Mustafa Pafla, “Topkap› d›fl›nda olan bahçesine seyr için ç›k›p Nasuh Paflazâde’yi karfl›s›na getirdiklerinde sövme ve azarlama ile intikam›n› ald›ktan sonra türlü azap ve iflkence ile” öldürttü. Üsküdar ve Kad›köyü halk›n› dehflet içinde b›rakan bir olay da 1100 (1689) tarihinde ve Cirito¤lu Vak’as› s›ras›nda yaflanm›flt›r. Sivas valisi Gedik Mehmet Pafla, yan›nda Çorum San- cakbeyi Cirito¤lu oldu¤u halde, Avusturya cengine kat›lmak için Üsküdar’a gelmek istemiflti. O s›rada Sadrazam Bekri Mustafa Pafla, ordu ile seferde ve Padiflah da Edirne’de oldu¤u için ‹stanbul’da, Sadaret Kaymakam› Ömer Pafla’dan baflka kimse yoktu. Eski bir Celâlî olan Gedik Mehmet Pafla’n›n bu geliflinden korkan Ömer Pafla, tersane halk›n›, kalyon leventlerini ve emekli Yeniçerileri Üsküdar’a geçirterek onlara, Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n alt taraf›nda ve eski Ba¤dat Yolu’nun iki taraf›na siperler kazd›rd›. O s›rada bofl olan Üsküdar Saray› da 1000 kadar bostanc› neferi ile muhafaza alt›na al›nd›. Cirito¤lu’nun beylik tu¤unu tafl›yan askerleri bu siperleri aflarak Üsküdar’da iskeleye yak›n Zincirlikuyu mevkiine kadar geldi. O s›rada bu yerdeki Yeni Valide Camii henüz yap›lmam›flt›. Buradaki Yeniçeri Kullu¤u’ndan ve etraftaki binalardan Cirito¤lu askerleri üzerine kurflun ya¤d›r›ld›. Bir k›s›m eflkiya “dik yukar› Atpazar›’ndan ç›k›p” kurtulmaya çal›flm›flt›r. Bir müddet sonra serdar olan Boflnak Ahmet Pafla, Gedik Mehmet Pafla’y› yakalam›fl ve idam etmifltir. Kaynaklar: (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 4/1566 vd.) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/285; 4/145; 5/231; 6/57; 7/258; 8/93-94, 129-131; 10/146) (Daniflmend, Kronoloji, 3/390-391) (Ayvansarayî, Vefeyât, s. 120) (Sicill-i Osmânî, 4/556) (Tarih-i G›lmanî, Kâmil Su, Ter. Fihrist, Hüseyin Pafla md.) (Koçu, ‹stanbul Ans. 7/3585) 1311 Üsküdar Saraylar› Yal›lar› ve Köflkleri Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri ABDÜLKER‹M NAD‹R PAfiA YALISI Y al›, ‹hsaniye’de, Yemen Fatihi Sinan Pafla Camii’nin sa¤ taraf›nda ve Toprakl› Sokak üzerinde idi. Bir yar üzerine yap›lm›fl olan yal›n›n denize inen kademeli bir bahçesi ve dik bir merdiveni vard›. Yan taraf›nda ve yol afl›r› yerde, Çürüksulu Ahmet Pafla’n›n bugün Alman Misafirhanesi olarak kullan›lan ahflap, afl› boyal›, güzel yal›s› bulunmaktad›r. Abdi Pafla da denilen Abdülkerim Pafla, 1807’de Do¤u Rumelide Ç›rpan kasabas›nda do¤mufl ve genç yafl›nda ‹stanbul’a gelerek bir müddet sonra yeni aç›lan Harbiye Mektebi’ne kaydolmufltur. Te¤men rütbesi ile ve henüz mektepte talebe iken, Üsküdarl› Çavufl Ahmet Efendi, fiam’da Fuat Pafla taraf›ndan kurfluna dizdirilen Müflir Ahmet Pafla ve daha bir iki arkadafl›yla beraber tahsil için 1835’te Viyana’da Terezyanum Askeri Mektebi’ne gönderildi. Tahsilini tamamlayan ve bir çok hizmetlerde bulunan Abdi Pafla 1850’de müflir oldu. 185355 K›r›m Harbi s›ras›nda Kafkas Cephesi kumandanl›¤› görevinde bulundu. 1862’de, Karada¤ Seferi’ne ifltirak etti. 1876’da S›rplara karfl› zaferler kazand›. 1877’de ilân edilen Osmanl› Rus Harbi esnas›nda serdar-› ekrem ünvan›yla genel kumandanl›¤› deruhte etti. Fakat, Rus ordular›n›n Tuna’y› çok rahat bir flekilde geçmeleri üzerine Y›ld›z Saray›’n›n tüfekçilerinden Tahir Bey/Pafla’n›n nezareti alt›nda, tutuklu olarak, ‹stanbul’a getirildi ve divan-› harbe ve- rilmek üzere Bekir A¤a Bölü¤ü’ne hapsedildi. Abdülkerim Pafla mahkemede “Kusur ve hata oldu ise, bunun iki de bir Saray’›n ifle kar›flmas›ndan ileri geldi¤ini delilleriyle ortaya koydu. Hakk›nda hiç bir hüküm verilmedi¤i halde evvelâ Limni Adas›’na sonra da Rodos’a sürüldü. Orada zaruret içinde 1885 tarihinde Tanr›’n›n rahmetine kavufltu. Kabri, Rodos Adas›’nda, Murat Reis Camii avlusunda ve Murat Reis Türbesi yak›n›nda olup muhteflem lâhdindeki flâhidesinde flu kitâbe vard›r: Onalt› yafl›nda askere dahil ve yedi sene Viyana’da tahsilde bulunup altm›fldörtde (1848) müflirlik rütbesine nail olmufl ve 93 (1876) Saferi sonunda Rodos’ta, ikamete memur edilmifl oldu¤u halde 88 yafl›nda vefat etmifl olan serdar-› ekrem Ç›dpanl› Abdülkerim Nadir Pafla ibn-i Ahmet A¤a ruhiçün Fatiha. Sene 1302 (1884). Güzel Almanca ve oldukça iyi Frans›zca bilen Pafla, Osmanl› Ordusu’nda ilk s›hhiye teflkilat›n›n kurucusudur. Hakk›nda bir çok f›kra anlat›lan Abdi Pafla’n›n Üsküdar’da eski Emniyet Âmirli¤i binas› civar›nda, Hakimiyet-i Milliye Caddesi ile Molla Eflref Soka¤› aras›nda bir han› vard›. Etraf› han odalar› ve ah›r, ortas› avlu olan bu yap›n›n bu iki yola aç›lan büyük ahflap kap›lar› bulunuyordu. fiile’den gelen kömür arabalar› bu hana inerdi. Han, 1955 senelerinde y›k›larak yerine flimdiki Abdülkerim Pafla Pasaj› yap›lm›flt›r. 1315 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar 184) (General H. Sedes, Bosna-Hersek ve Bulgaristan ‹htilalleri, s. 162-164) (Dr. R›fat Osman, Üsküdar Sahillerinde Tarihi Bir Seyran, Belediye Mec. Eylül 1930, Say›: 73/1) (Sicill-i Osmânî, 3/358) (Zeki Çelikkol, Rodos’taki Türk Eserleri ve Tarihçe, s. 44) (Enver Ziya Karal, Osmanl› Tarihi, T. T. K. yay›n› 1953 6/162) AHMET FETH‹ PAfiA YALISI B u muhteflem ahflap yap› Üsküdar ile Kuzguncuk aras›nda ve Paflaliman› mevkiinin biraz ilerisindedir. Eski Ahmediye Meydan›. Sol taraftaki yokufl Halk Caddesi, uzay›p giden yol ise Gündo¤umu Caddesidir. Çiftekayalar mevkiinin biraz ilerisinde bulunan burun, yak›n tarihlere kadar ‘Abdi Pafla Burnu’ ismiyle bilinirdi. Bu burunda yal›n›n ‘L’ fleklinde bir iskelesi vard›. Bu iskele de ‘Abdi Pafla ‹skelesi’ diye an›l›rd›. ‹skeleyi ve burnu 1934 tarihli fiehir Rehberi’nde görmek mümkündür. 1976’da, yeni sahil yolu yap›ld›¤›ndan iskele ve burun ortadan kalkm›flt›r. Abdülkerim Nadir Pafla’n›n büyük kona¤› ise fiehzade Camii arkas›nda Kovac›lar Caddesi ile Akif Pafla Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde idi. Sokak, bu kona¤›n harabesi kald›r›lmak suretiyle aç›lm›flt›r. Kaynaklar: (M. Larus, 1/34) (‹nal, Son Sadrazamlar, fihrist) (E. Tevfik, Yeni Osmanl› Tarihi, Kervan Yay. 3/256) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1/122-123; 1/526) (Türk Ans. 1/62) (A. fieref, Tarih Musahabeleri, N. Duru ter. s. 178- Fethi Pafla Yal›lar› vaziyet plân›. 1316 Küçük Yal› denilen harem k›sm›, 1925 y›llar›nda yanm›fl bulunmaktad›r. Büyük Yal› denilen selâml›k k›sm› elan durmakta olup bak›ml›d›r. Harem dairesi ile selâml›k dairesi aras›ndaki havuzlu harem bahçesi bugün de mevcuttur. Kuzguncuk taraf›ndaki yüksek bacal› mutfak k›sm› ile Üsküdar taraf›ndaki, befl odal› uflaklar dairesi yok olmufltur. Eskiden harem dairesinden, yal›lar›n arkas›ndan Arapzâde semtine kadar uzanan, büyük koruya ahflap, kapal› bir köprü ile geçiliyordu. Bu köprü bugün yoktur. Cadde taraf›nda ve harem dairesini selâml›k k›sm›na ba¤layan ahflap ve pencereli, üstü örtülü geçit de bugün mevcut de¤ildir. Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri Harem bahçesinde ve geçit ile havuz aras›ndaki ahflap, nefis küçük Dinlenme Köflkü’nden de eser kalmam›flt›r. ‹ki katl› olan yal›da 16 oda ve iki büyük sofa bulunmaktad›r. Binan›n denizden görülen cephesi iki bafllarda ve ortada üst katlar› ç›k›nt›lar yapmaktad›r. Bu ç›k›nt›lar konsollar üzerine oturtulmufltur. Yal›n›n hangi tarihte yapt›r›ld›¤› belli de¤ildir. Fethi Pafla’dan evvelki sahibinin ‹smet Bey oldu¤u san›lmaktad›r. 1815 tarihinde tanzim edilen Bostanc›bafl› Defteri’nde yal›n›n yerinde ‹smet Beyzâde rif Molla’n›n yal›s›n›n bulundu¤u belirtilmifltir. Arif Molla diye an›lan zat, fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi’dir. Bu isimle bilinen çeflme ve sebil bahsine bak›n›z. Fethi Pafla için Fethi Ahmet Pafla Camii bahsine bak›n›z. Ahmet Fethi Pafla Yal›s›’n›n Üsküdar taraf›nda Tepedelenli Ali Pafla k›z›n›n yal›s› vard›. Bu yal› ile kendi yal›s› aras›nda Sultan Aziz’in beflinci kad›n›na ait bir yal› bulunuyordu. Bu yal› “bir kat üzerine kurulmufl enli saçakl›, k›rm›z› afl› boyal› k›smen leb-i deryada k›smen r›ht›mda bir yap› idi. Bu k›s›m üç sofa ve üç odadan ibaretti. Tavanlar yüksekti. Selâml›k odas›nda alt› caml› tek pencere vard›. Daha evvelleri bu yal›n›n Kuzguncuk taraf›nda deniz üstünde selsebilli bir odas› mevcutmufl. Odan›n duvarlar› beyaz üstüne koyu mavi çinilerle kapat›lm›fl ve ortas›nda f›skiyeli bir havuz bulunuyormufl. Yal›n›n bu odas›yla beraber olan bölümü Damat Mahmud Celâleddin Pafla taraf›ndan sat›n al›narak yerine Pafla’n›n annesi fiemsinur Han›m için yeni bir sahilhane infla ettirmifl.” Ahmet Fethi Pafla’n›n Mahmut Celâlettin Pafla, Güzide Han›m ve Yegâne Han›m adl› üç çocu¤u olmufltur. Güzide Han›m, ‹ngiltere’de tahsil gördü¤ü için ‹ngiliz lâkab›yla bilinen Mabeyn Müfliri, E¤inli Sait Pafla’n›n efli idi. Sait Pafla, 1313 (1895) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, ‹stanbul’da, Sultan II. Mahmut Türbesi hazîresindedir. O s›rada, yal›n›n bir bölümünde Güzide Han›m ve di¤er bölümünde ise Yegâne Han›m oturmakta idi. Sait Pafla’n›n bu han›mdan olan k›z› Ayflegül Mediha Han›m, Von Der Goltz Pafla’n›n yaveri, Remzi Pafla ile evlenmifl ve fievket Mocan ile Hadi Bey dünyaya gelmifltir. Sait Pafla’n›n o¤lu Memduh Bey’in k›z› Nazan Han›m, meflhur tarihçi ‹smail Hâmi Daniflmend’in eflidir. Memduh Bey’in efli ise ünlü Deli Fuad Pafla’n›n k›z› idi. Sait Pafla, Ahmet Fethi Pafla Korusu (Arapzâde Korusu) içinde, Konya valili¤inden dönüflünde ve 1304 (1886) senesinde, bir köflk yapt›rm›flt›. 1930 tarihinden sonra Sait Pafla’n›n torunu Nazan Han›m’la efli ‹smail Hâmi Daniflmend bu köflkte oturmufllard›. Bu köflk daha sonra y›kt›r›lm›flt›r. Kaynaklar: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/2994) (S. Elden, Türk Bahçeleri, s. 116) (S. Elden, Türk Evi Plân Tipleri, s. 186) (A. R›za, XIII. Asr-› Hicrîde Osmanl› Ricali, Tercüman Yay. 1/129) (H. fiehsuvaro¤lu, Fethi Pafla Yal›s›, ‹stanbul Ans. 10/5709) (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Kuzguncuk’la Üsküdar aras›ndaki yal›lar, Akflam 4 Haziran 1947) (Daniflmend, Osmanl› Tarihi, Kronolojisi 4/724 fihrist, Said Pafla) (Sicill-i Osmânî, 4/858 Said Pafla) (Salâh Birsel, Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas Bo¤aziçi, s. 280-311-315) (Murat Bardakç›, Son Osmanl›lar, s. 164) Ahmet Fethi Pafla Yal›s› ve korusu. Pembe Yal› diye de an›lan bu güzel yap›y›, 1959-60 y›llar›nda, Fethi Pafla’n›n torunlar›ndan fievket Mocan, asl›na uygun olarak restore ettirmifltir. fievket Mocan’›n kabri, Üsküdar’da Karacaahmet’te 8. Ada’da ve Ahmet Fethi Pafla aile sofas›n›n yan›ndad›r. fiâhidesi yoktur. Onun vefat›ndan sonra yal›, k›zlar›n›n tasarrufuna geçmifltir. 1317 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar AHMET RATIP PAfiA KÖfiKÜ (ÇAMLICA KIZ L‹SES‹) K Ahmet Rat›p Pafla Köflkü. öflk, Ac›badem semtinde ve bu isimle an›lan cadde üzerindedir. ‹ki yan›ndan Faik Bey Mescidi Soka¤› ile Genç Soka¤› geçmektedir. Etraf›ndaki tarihi köflklerden hemen hemen hiç birisi bugün mevcut de¤ildir. Bunlardan biri eflsiz kahraman Esat Pafla’ya (1862 Yanya - 1938 Karacaahmet) ait idi. Esat Pafla’n›n büyük köflkü yak›n zamanlarda y›k›lm›flt›r. Dahiliye Müsteflar› Celâl Bey’e ait olup sonradan torunu Ali Fuat Türkgeldi Bey’e (1867 Ac›badem - 1935 Yahya Efendi) intikal eden köflkten de eser kalmam›flt›r. Ahmet Rat›p Pafla’n›n ahflap, dört katl›, beyaz boyal› köflkü bir bahçe içinde olup çok güzel bir manzaras› vard›r. Uzaktan bak›ld›¤›nda uçmaya haz›rlanan bir kartal› and›ran bu muazzam yap›n›n kademeli arka bahçesi Faik Bey Mescidi Soka¤›’na kadar uzan›r. Buraya yüksek bir istinat duvar› yap›lm›flt›r. Bina, çok k›ymetli ve zengin malzeme ile infla olunmufltur. Merdiven korkuluklar› kesme ve son derece k›ymetli bakara kristalindendir. Bütün kap›lar›n ve pencerelerin üzeri oyma flekillerle bezenmifltir. Bütün ahflap aksam› Viyana’da yap›larak getirilmifltir. Ahmet Rat›p Pafla’n›n yazl›k köflkü, 30.929 metre karelik büyük bir bahçe içindedir. Yap›n›n bütün kap› ve pencereleri, oyma sanatç›lar› taraf›ndan bir kuyumcu hüneriyle, mücevher gibi ifllenmifltir. Merdiven bafllar›nda kristal avizeler vard›r. Duvarlarla tavanlar›n birleflti¤i yerde, son derece zarif, ince mimarî süslemeler odalar› f›rdolay› çevirmifltir. Çinili banyo ise, tam anlam›yla bir sanat flahaseridir. Ahmet Rat›p Pafla Köflkü’nün yandan görünüflü. 1318 Tarihî muhteflem binada 54 oda bulunup bunlar›n bir k›sm›, bugün burada e¤itim vermekte olan Çaml›ca K›z Lisesi’nin yemekhanesi ve yatakhanesi olarak kullan›lmaktad›r. Bu yazl›k köflk de¤erli mimar Kemaleddin Bey (1870 Üsküdar, 1927 Ankara) taraf›ndan yap›lm›flt›r. Kemaleddin Bey, bundan baflka flu eserleri de infla etmifltir: (1) Bebek, (2) Bostanc›, (3) Bak›rköy, (4) Beyo¤lu Kamer Hatun camileri; (5) Sultan Reflat, (6) Mahmut fievket Pafla Türbeleri; (7) Ayazma ‹lk Okulu, (8) Bostanc› ‹lk Okulu, (9) Eyüp Refladiye Okulu, (10) Mekteb-i Kuzat (Üniversite Kütüphanesi), (11) Sultan I. Hamit Medresesi (‹stanbul Ticaret Borsas›), (12) Ankara Gazi E¤itim Enistitüsü, 13) 1., 2., 3., 4., Vak›f Hanlar›, (14) Vak›f Guraba Hastahanesi yeni binalar›, (15) Lâleli, Harikzâdeler Apartman›. Ahmet Rat›p Pafla Köflkü, 1908 ‹kinci Meflrutiyeti’nden sonra bahçesi ve bütün müfltemilât› ile beraber, 1926’da ‹zmir’de Atatürk’e karfl› düzenlenen suikastle ilgili görülerek idam edilen, Maarif Naz›r› fiükrü Bey (Nezareti 24 Ocak 1913 20 Temmuz 1918) taraf›ndan bakanl›k ad›na okul yap›lmas› amac› ile sat›n al›nm›flt›r. Burada, 13 Aral›k 1914’te Viyana’daki meflhur ‘Tereziyanom Koleji’ tarz›nda Ac›badem Yat›l› Numune K›z lisesi aç›lm›fl ve Almanya’dan flüvesterler ve kad›n mürebbiyeler getirilmifl, okul malzemesi ve mobilyalar› da çok lüks bir flekilde haz›rlanm›flt›. Bütün bu çal›flmalara ra¤men okul k›sa zamanda kapanm›fl ve yerine inas (k›z) sultanîsi aç›lm›flt›r. Bu, Cumhuriyet dönemine kadar devam etmifl ve 1922’de tekrar kapanarak yerine bir k›z orta okulu aç›lm›flt›r. Bir ara tekrar kapanan okul, 1938’de Çam- Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri l›ca K›z Lisesi ad›yla ö¤retime bafllam›flt›r. Bu emsalsiz yap›n›n ilk sahibi olan Ahmet Rat›p Pafla (1845-1913) Üsküdarl› olup, fiemsipafla’da Kaptan-› Derya Mahmut Pafla’n›n yal›s›nda dünyaya gelmifltir. Bahriye mektebinde okumufl ve sonra ferik olmufl, 1 Aral›k 1882’de üç gün süren Bahriye Naz›rl›¤› görevinde bulunmufl ve sonra uzun müddet devam eden Hicaz Valili¤i’ne getirilmifltir. Bu görevde iken Mekke fieyhülharemli¤i vazifesini de görmüfltür. Bu vazifelerde gösterdi¤i kötü idareden dolay› “Haccâc-› Hüccâc” lâkab› tak›lan Rat›p Pafla, 31 Mart (1909) Vaka’s›’ndan sonra ‘Sanadid-i ‹stibdat’ nam› alt›nda toplanan istibdat erkân› aras›nda Çaml›ca’daki köflkünden al›narak Bekira¤a Bölü¤ünde hapsedilmifl ve daha sonra da Midilli Adas›’na sürülmüfltü. Bir müddet sonra para karfl›l›¤›nda sal›verilen Ahmet Rat›p Pafla 1914’te vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 4. Ada’da ve Atefl Mehmet Pafla aile sofas›ndad›r. Karacaahmet Mezarl›¤› 4. Ada, N Bölümü’ne bak›n›z. Efli ve Hurflit Pafla’n›n k›z›, Ayfle S›d›ka Han›m’›n kabri de burada olmal›d›r. Yan›nda flâhidesiz bir kaç kabir vard›r. Ahmet Rat›p Pafla Köflkü müfltemilât›. Vars›n ‹stanbul’da bir zaman fal aç›p, bakla sal›p, talihini yoklay›p bir mans›p tedarik ede. Durmay›p ‹stanbul’daki saray›nda usturlap ilmine mukayyet olsun” diyerek onu Edirne’den uzaklaflt›rm›flt›r. Kaynaklar: (‹stanbul Ans. 4/1874 ve 7/3719) (A. Gövsa, Meflhur Adamlar, s. 994-1315) (A. F. Türkgeldi, Görüp ‹flittiklerim, fihrist) (Ali Cevat, II. Meflrutiyetin ‹lân›, s. 164) (N. Tarkan, Piyer Loti’nin Bir Türk Kad›n›’na Yazd›¤› Mektuplar, Ocak 1981 Milliyet) (Y. Yavuz, Mimar Kemalettin, s. 15-74) (Türkiye Ans. 1/97, Ankara 1956) (Sicilli Osmânî, 4/334 Mahmud Pafla) Sicilli Osmânî’ye göre, Mehmet Pafla Enderun’dan yetiflmifl ve 1060 (1650)’de vezirlikle fiam valili¤ine tayin olunmufltur. Ramazan 1065 (Temmuz 1655)’te Ba¤dat, sonra Trabzon ve Azak Muhaf›z› oldu. Yine ayn› yazar›n ifadesine göre Mehmet Pafla; “1075 Ramazan’›nda (Mart 1665) Ankara valisi olduysa da hareketinden evvel Kefe’de vefat etmifltir.” Oysa Pafla, 1077 Zilkadesinin onyedinci günü (11 May›s 1667) tarihinde Evliya Çelebi ile ‹stanbul’a gelmifltir. Çelebi burada 8 ay kald›ktan sonra “1078 senesi Recebinin onuncu günü (26 Aral›k 1667) bütün ahbablar, Ak Mehmet Pafla ile vedalafl›p Girit gazas›na” gitmifltir. AK MEHMET PAfiA SARAYI Mehmet Pafla, Azak Kalesi burçlar› üzerinde, Don Nehri’ne karfl› “bir teferrücgâh ve bir kasr-› zîba” infla ettirmifltir. S aray›n Do¤anc›lar Meydan› civar›nda oldu¤u san›lmaktad›r. Evliya Çelebi, “Ak Mehmet Pafla Saray›”n›n Üsküdar’›n en görkemli yap›lar›ndan biri oldu¤unu belirtmifltir. Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/318, 2/171 ve 12/31-32, 37-38, 41-43, 66-69) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 5/2284) (Sicill-i Osmânî, 4/175) (‹slâm Ans. 2/88) Çelebi, Pafla’n›n yak›n dostu olup onun Azak Kalesi Muhaf›zl›¤› s›ras›nda kendisine misafir olmufltur. Bu s›rada Mehmet Pafla’n›n azli vuku bulmufl ve beraberce bir çok yol meflakkatinden sonra Edirne’ye gelmifllerdir. Merzifonlu Kara Mustafa Pafla’ya yap›lan müracaat üzerine Pafla: “Ak Mehmet Pafla bir müneccim adamd›r. Nuhkuyusu Caddesi üzerinde eski bir ev. Yeri Zeynep-Kâmil Hastanesi’ne kat›ld›. 1319 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Kaptan-› derya Seydi Ali Pafla’n›n vefat›ndan sonra Köprülü Konak, o¤lu Mehmet Hamdi Pafla’ya intikal etmifltir. Hamdi Pafla, Sadrazam Dervifl Pafla’n›n (öl. 1837) damad› idi. Bir çok valiliklerde bulunmufl olan Hamdi Pafla, 1275 (1858-59)’da Halep valili¤inden azli s›ras›nda fiair ‹brahim Refet Efendi’yi de beraberinde getirerek bu kona¤a yerleflmifllerdi. Refet Efendi için Mütercim As›m Efendi kona¤› bahsine bak›n›z. Hamdi Pafla, bu konakta 1283 R. âhir gurresinde (13 A¤ustos 1866) vefat ederek As›m Efendi aile sofas› civar›na gömülmüfltür. Hamdi Pafla’n›n vefat›ndan sonra konak Mabeyinci Sami Bey taraf›ndan sat›n al›nm›fl ve bunun ölümünden sonra da varisleri eliyle Dr. Timilyan Efendi’ye sat›lm›flt›r. Bunun ölümünden sonra, 1940 tarihlerinde, efli taraf›ndan y›k›c›ya verilmek suretiyle bu güzel yap› yok edilmifltir. Nuhkuyusu’nda Köprülü Konak. AL‹ PAfiA KONA⁄I (L‹MONLU KONAK KÖPRÜLÜ KONAK) N uhkuyusu civar›nda, Kartalbaba Caddesi ile Miro¤lu Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesinde idi. Genifl bir alan› kaplayan bu üç katl› ahflap yap›n›n alt›nda 1261 (1845) tarihinde Abdülgani A¤a taraf›ndan yap›lm›fl büyük bir çeflme vard›. Bu çeflme bahsine bak›n›z. Yap›n›n, Miro¤lu Soka¤› ile Köprülü Faz›l Pafla Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde bugün de temel bakiyeleri görülen bir hamam› vard›. Bu hamam ve yan›ndaki müfltemilât binas›na ahflap bir köprü ile geçildi¤i için konak, bu isimle meflhur idi. Miro¤lu Soka¤› bu köprünün alt›ndan geçiyordu. Konak, Kaptan-› derya Seydi Ali Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. 1800 tarihlerinde infla olundu¤u san›lmaktad›r. Ali Pafla, iki defa kaptanl›k yapm›fl ve 1236 (1820)’de Afyon’da vefat etmifltir. fiecaatte efli bulunmaz bir zat idi. Altunizade, Capitol karfl›s›nda Safranbolu F›r›nc›s›’n›n evi. 1320 Konak, Ali Pafla’n›n 24 Safer 1224 (10 Nisan 1809)’da Afyon’a gönderilmesinden sonra bofl kalm›fl ve bu yüzden Rüfldi Mehmet Efendi’ye kiraya verilmifltir. Rüfldi Efendi, 1227 Ramazan›nda (Eylül 1812) bu konakta oturmakta iken vezaret rütbesi ile sadaret kaymakam› olmufltur. Rüfldi Pafla, 1237 fiaban›nda (May›s 1822) Sofya’da vefat etmifltir. ‹talyan ressam Biseo (1843-1909), Edmondo de Amicis’in Constantinopoli ad›ndaki eserine bir çok resimler yapm›flt›r ki, bunlardan biri de Üsküdar’daki bu köprülü kona¤a aittir. Rüfldi Pafla’n›n; k›z› Hadice Zekiye Han›m 1247 (1831) tarihinde, kad›nlar›ndan Dilfeza Han›m 1248’de, o¤lu Hüseyin Halit Bey 1247 tarihinde ve efli Hace Zeliha Han›m 1250 (1834)’te bu konakta vefat etmifller ve hemen alt taraf›ndaki Alaca Tekke Hazîresi’ne gömülmüfllerdir. Hepsinin flâhideleri mevcuttur. Kaynaklar: (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 8/148; 10/108; 11/77) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1/8; 5/2818) (fi. Akbatu, ‹stanbul Hamamlar›, Cumhuriyetin 50. Y›l›nda ‹stanbul 1973 Y›ll›¤›, s. 486) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 1382) (Daniflmend, Kronoloji, 4/586) (Sicill-i Osmânî, 2/248 Hamdi Pafla; 2/383 Rüfldi Pafla; 3/557 Ali Pafla) (Gezi Notu) Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri Kaynaklar: (Semt sakinlerinden fiebinkarahisar mutasarr›f› R›fat Kalpakç›o¤lu’nun büyük k›z›, eflim Gülören Haskan’›n annesi Mediha Kalpakç›o¤lu’nun ablas› Meliha Çiçeko¤lu’nun flifahî aç›klamas›) (H. fiehsuvaro¤lu, 10 Eylül 1947 Akflam gazetesi, XIX. As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve Saraylar) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 177) AM‹RAL VÂSIF PAfiA KONA⁄I ALTUN‹ZÂDE ‹SMA‹L PAfiA KÖfiKÜ ‹ smail Pafla Köflkü, Altunizâde Camii karfl›s›nda ve Küçük Çaml›ca Caddesi ile Kofluyolu’nun birleflti¤i köflede idi. Haremli ve selâml›kl›, bu iki köflk genifl bir bahçe içinde olup harem k›sm› Küçük Çaml›ca Caddesi taraf›nda, selâml›k k›sm› ise, Kofluyolu üzerinde ve hamam›n karfl›s›nda idi. Bugün de mevcut olan selâml›k k›sm› üç kat olup iç taksimat› ve tezyinat› bak›m›ndan Çaml›ca’n›n en güzel yap›lar›ndan biri idi. Bu köflkün sa¤ taraf›ndaki genifl arazi 1974 tarihlerinde ‹smail Pafla’n›n varisleri taraf›ndan sat›larak yerine ‹flçi Sigortalar› Hastahanesi ve Huzur Evi binas› yap›lm›flt›r. Köflk müfltemilât›n›n büyük ahflap kap›s› ve ç›kmal› ön cephesi hâlâ durmaktad›r. ‹smail Pafla, kendi ismi ile an›lan camiini 1282 (1866) tarihinde mektep, meflruta, hamam ve çeflme ve çarfl› ile beraber yapt›rd›¤›na göre, ilk köflkünü de bu s›ralarda infla ettirmifl olmal›d›r. Altunizade, Capitol karfl›s›nda eski bir konak. ‹ cadiye semtinde ve Kuzguncuk vadisine bakan hakim bir mevkide olup Sürahici Sokak ile Yazmac› fierif Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, ikinci soka¤›n sa¤ köflesindedir. Konak, biraz ileride Nersesyan Ermeni okulunun kurucusu Kirkor Nersesyan taraf›ndan yapt›r›lm›fl ve sonradan Vâs›f Pafla taraf›ndan sat›n al›nm›flt›r. Pafla’n›n 1958 tarihindeki vefat›ndan sonra köflkte varisleri oturmuflsa da daha sonra Türk K›z Koleji olmufltur. Sa¤ taraf›na Polis Koleji binas›n›n yap›lmas› üzerine köflk, onlara intikal etmifltir. Köflkün bodrum kat› kârgir olup di¤er üç kat› ahflapt›r. Beyaz boyal› bu büyük ve güzel yap›n›n kademeli bahçesi Kuzguncuk Deresi’ne do¤ru uzanmaktad›r. Bahçenin etraf› tafl duvar ile çevrilmifltir. Fevkalâde güzel bir manzaraya sahiptir. 1869 tarihinde dünyaya gelen Amiral Vâs›f Pafla’n›n kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 1. Ada’da ve fiair Nâbî Efendi’nin sol taraf›ndad›r. Tafl› mevcuttur. Amiral Vas›f Pafla Kona¤›. fiimdi Kemalettin Erö¤e Polis Okulu Müdürlü¤ü. ‹smail Pafla’n›n XIX. yüzy›l ikinci yar›s›nda yapt›rm›fl oldu¤u Altunizâde semti, Çaml›ca’n›n en hareketli ve meflhur yerlerinden biri idi. Burada bir terzi, bir kolac›, iki aflç› ve iki kahvehane bulunuyordu. Ayr›ca hamam›n iki yan›nda, meflrutalar alt›ndaki dükkânlarda bir tuhafiyeci, bir manifaturac›, bir kasap ve bir manav vard›. Camiin önünde ve tam köflede ise yar›m ay fleklinde bir sebzeci yer alm›flt›. Camiin karfl›s›ndaki sedli kahveye, devrin bir çok tan›nm›fl kimseleri gelirdi. Karfl› köflede bir kahvehane daha vard›. Semt, 1915 tarihinden sonra yavafl yavafl eski canl›l›¤›n› kaybetmifl ve bugünkü ›ss›z durumuna bürünmüfltür. 1321 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Vâs›f Pafla’n›n Üsküdar’da ‹mrahor semtinde ve Mevlevihane karfl›s›nda da ayr›ca mülkleri vard›r. Hocam Prof. Reflad Kaynar Bey, Pafla’n›n damad›d›r. Salâh Birsel Bey, Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas Bo¤aziçi adl› eserinin 319. sayfas›nda; fievket Mocan, “57 bin liraya Pafla Kona¤› derler bir köflk alm›flt›r ki, –1944 y›llar›nda– buras› eskiden Karabet Dalyan’›n kona¤›d›r. Yaln›z dikkatli olun, flimdilerde Polis Koleji” dir, demektedir. ARSLAN A⁄A SARAYI S aray›n Sultantepe’de veya Çinili Cami civar›nda oldu¤u san›lmaktad›r. Evliya Çelebi, ünlü Seyehatnamesinde Arslan A¤a Saray›’n› Üsküdar’›n meflhur saraylar› aras›nda göstermifltir. Ayn› yazar, Üsküdar kervansaraylar›n› anlat›rken: “Kösem Sultan Misafirhanesi, âyân›n ve büyüklerin yatmalar› için tahsis edilmifl mamur bir yüksek sarayd›r. Hâlâ içinde Kethüda Arslan A¤a oturmakta idi.” dedi¤ine göre, saray›n Mahpeyker Kösem Sultan taraf›ndan Çinili Cami’nin yap›m› s›ras›nda, 1640 tarihlerinde yapt›r›ld›¤› ve A¤a’n›n ad› ile an›ld›¤› anlafl›lmaktad›r. Hakimiyeti Milliye Caddesi üzerindeki eski ifl yerleri. AfiÇIBAfiI KONA⁄I K onak, Toptafl› Caddesi üzerinde ve Validei Atik imaret ve bimarhanelerinin muhteflem cümle kap›s›n›n ön taraf›nda ve biraz ileridedir. Yola ç›k›nt› yapm›fl durumdaki bu konak, Toptafl› Meydan› denilen küçük meydan›n da yan›ndad›r. Valide-i Atik ‹mareti’nin aflç› bafl›lar›n›n oturdu¤u bu ahflap yap›, bugün pek harap durumdad›r. Kap›s›, cümle kap›n›n karfl›s›ndad›r. Arazinin meylinden dolay› fevkânîdir. Alt›nda tonoz daml› üç büyük dükkân vard›r. Bunlar›n üzerine oturtulan kona¤›n cadde taraf›nda iki, bahçe taraf›nda ve direkler üzerinde bir odas› ve bir de helâs› vard›r. Ön iki oda ahflap payandalarla caddeye tafl›r›lm›flt›r. Kona¤›n yan›nda ve bahçe taraf›nda bulunan büyük oca¤›n ince tu¤ladan yap›lan yüksek bacas› yak›n zamanda y›kt›r›lm›flt›r. Bu oca¤a halk Tavuk Oca¤› demektedir. Ahç›bafl›’n›n ve itibarl› kimselerin yemekleri burada piflirilirmifl. ‹lk defa, külliye ile beraber yani 1583 tarihinde yapt›r›lan bu yap› Sultan II. Mahmut taraf›ndan ve flimdiki flekliyle, 1250 (1834-35) tarihinde onar›lm›flt›r. Bu s›rada bîmarhane de tamir edilmifl ve cümle kap›s› önündeki ahflap revak yapt›r›lm›flt›r. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Atâ Tarihi, 3/150) Arslan A¤a’n›n ve eflinin Sultantepe’de birer çeflmeleri vard›r. Kendi kabri de, fieyh Camii mihrab› önündedir. Bu bahislere bak›n›z. Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/171-175) AYAZMA SARAYI (AT‹K SULTAN SARAYI) S aray, Ayazma ismiyle an›lan ünlü semtte idi. Semt, ismini Mehmet Pafla De¤irmeni Soka¤› ile Tulumbac›lar Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde bulunan bir apartman bahçesindeki ayazmadan alm›flt›r. Bizans devrinden zaman›m›za intikal eden ve ad› bilinmeyen bu ayazma, kesme tafl ve tu¤la hat›ll› olarak yap›lm›fl küçük bir yap›d›r. Tonoz çat›l›d›r. Bugün apartman›n kömürlü¤ü olarak kullan›lmaktad›r. Suyu, bir kanalla hemen önündeki gazinonun içine getirilerek ak›t›lm›flt›r. Ayazma semtinde, Bizansl›lar zaman›nda imparator saray›n›n bulundu¤unu Nikitas’tan ö¤reniyoruz. O devirde bu semt, Damalis (‹nek) Burnu ismini tafl›yordu. Üsküdar’›n ismi bahsi- 1322 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri ne bak›n›z. Ayazma Saray›, Ayazma Camii’nin sol taraf›nda idi. Basit krokiden de anlafl›laca¤› üzere etraf›, Tulumbac›lar, Velio¤lu ve fiemsi Pafla Bostan› sokaklar› ile çevrilmifl olup genifl bir alan› kapl›yordu. Saray›n arkas›ndaki bahçe, Rum Mehmet Pafla Camii’ne kadar uzan›yordu. Ayazma Camii’nin bulundu¤u yerler, bu saray›n gezinti yeri idi. Hemen yan›ndaki Salacak Bahçesi, Mihrimah Sultan’›n k›z› Ayfle Sultan’›n bahçesi idi. Ayazma Saray›’n›n ince tu¤ladan yap›lm›fl mutfak oca¤› ve çeflmesi, Tulumbac›lar Soka¤›’n›n sol taraf›nda, harap bir flekilde yak›n zamana kadar mevcuttu. Saray›n tonoz kemerli, genifl l⤛m kanal›, sahile yak›n olan gazoz fabrikas›n›n hemen yan›nda ve gerisinde idi. Ayazma Saray›’n›n yeri, Toptafl› Saray› Arflivi’nde bulunan 5444 Nolu Hesap Defteri’nde, aç›kça belirtilmifltir. “Medine-i Üsküdar’da fierefâbâd sahilsaray-i hümâyununun cânib-i berrîsinde vâki Ayazma Saray› demekle arîf Atik Sultan Saray› arazisinden” diye bahsedilmektedir. Buradaki ifadeden, saray›n fierefâbâd Sahilsaray› gibi deniz kenar›nda olmad›¤›n›, kara taraf›nda bulundu¤unu ö¤reniyoruz. Ayr›ca, Ayazma Saray›’n›n ‘Atik Sultan Saray›’ oldu¤u da ortaya ç›kmaktad›r. Fakat bunun ne kadar eski oldu¤u, bugün için kesinlik kazanmam›flt›r. Ayazma Saray›’n›n yerinde bir Bizans Saray›’n›n bulundu¤u kabul edilmektedir. Fakat bu saray, Fatih devrine intikal etmemifltir. Üsküdar, ‹stanbul’dan 100 sene evvel, 1351-52 tarihlerinde ele geçirilmifl fakat yerleflme olmam›flt›r. Bir ak›n sahas› olan Üsküdar, ‹stanbul’un fethi s›ras›nda tamamen bofl ve harapt›. Bölgeye ilk yerleflme, Salacak Camii’nin bulundu¤u yerde olmufltu ve bu camiin bânisi Fatih Sultan Mehmet’tir. Cami, tahminen 1455-60 tarihlerinde yap›lm›flt›r. Onbefl y›l sonra, Sadrazam Rum Mehmet Pafla, kendi ad› ile an›lan flimdiki camii yapt›rm›flt›r. Ayazma Saray›, Fatih taraf›ndan yap›ld›¤› kabul edilirse, saray›n iki taraf›nda birer cami var demektir. Tezkiret-ül Ebniye’de Mimar Sinan’›n eserleri anlat›l›rken: “Saray-i Üsküdar tecdiden bina olundu” denilmektedir. Burada, saray›n ismi “Saray-› Üsküdar (Üsküdar Saray›)” fleklinde geçmektedir. Fakat bu, Üsküdar Saray›’n›n, Ayazma Saray› oldu¤unun iflareti de¤ildir. Gurre-i rebiülevvel 1172 (2 Kas›m 1758) tarihli Hesap Defteri’nde, Ayazma Saray› demekle arîf Atik Sultan Saray›” denilmektedir. Saray, Üsküdar Saray› ad› ile ünlü olsa idi, Atik Sultan Saray› yerine, Atik Üsküdar Saray› denilmesi icab ederdi. fiimdiye kadar hiç bir kaynakta, Ayazma Saray›n›n ismi, Üsküdar Saray› olarak geçmemifltir. Bunun için, fiair Nakkafl Sâî Mustafa Çelebi’nin Üsküdar Saray› sözü ile Kavak Saray› kasdedilmifltir. Tecdid (yenileme) var olan bir yap›ya tatbik olundu¤una göre, Üsküdar Saray› Mimar Sinan devrinde mevcuttu. Mimar Sinan bundan baflka bu güzel beldeye befl veya alt› saray daha yapm›flt›r. Tezkiretü’l-Ebniye (Meriç, s. 117)’de tecdidin hangi tarihte yap›ld›¤› gösterilmedi¤i halde, ayn› kitab›n 40. sayfas›nda ve Tuhfetü’l Mi’marîn bölümünde: “Saray-› Üsküdar, ahd› Sultan Süleyman Han’da bina olmufltur, fî sene 958” Ayazma Camii önünde Ayazma Saray›’n›n bir parças› olan Valide Sultan Saray›. Solda deniz kenar›nda görülen fierefâbâd Kasr› ve Adliye Camii’dir. diyerek, saray›n 1551 tarihinde yap›lm›fl oldu- Ayazma Saray›’n› Kanunî Sultan Süleyman’›n yapt›rm›fl oldu¤unu ileri sürenler de vard›r. 1323 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar ¤u belirtilmifltir. Yine bu kitapta: “Ve Üsküdar Saray›’nda bir hamam bina olunmufltur” (s. 45) dedi¤i halde, Tezkiretü’l-Ebniye’de ve 125. sayfada: “Üsküdar Saray›’nda üç bab hamam bina olunmufltur” denilmektedir. Üsküdar Saray› sözünden, Kavak Saray› kastedilmifltir. Yazar, bu saraylar›n Üsküdar’da bulundu¤unu göz önüne getirerek bu ifadeyi kullanm›fl olabilir veya Ayazma Saray› tecdiden bina olunurken Kavak Saray› da yeniden yap›lm›flt›r. Üç hamam›n birden yap›lmas› da bunu göstermektedir. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde bu saraylardan bahis yoktur. Çelebi: “Salacak’ta Ayfle Sultan Saray›, Atik Valide Sultan Saray›, Hanzâde Sultan Saray›, Do¤anc›lar yak›n›nda Hac› Pafla Saray›, Ak Mehmet Pafla Saray›, Nazif Paflazâde Saray›, Cinci Hoca Saray›, Arslan A¤a Saray›... daha nice büyük ve muntazam saraylar vard›r ki, yaz›lmas› usanç verir” diyor ve üç sayfa sonra da saraylar bahsine devam ederek: 19. yüzy›l sonlar› ve 20. yüzy›l bafllar›nda Gündo¤umu Caddesi. ‹leride görülen Cami, Yeniçeflme Camii ad› ile bilinen K›zlara¤as› Mehmet A¤a Camii’dir. “Koca Mehmet Pafla Saray›, Süleyman Han veziridir. Sinan yap›s›d›r. Do¤anc›lar Saray›, Hac› Pafla Saray›, Piyale Pafla Yal›s› Mimar Sinan yap›s›d›r.” diyor ve Üsküdar bahçelerinden bahsederken: “Üsküdar Bahçesi, Mimar Sinan taraf›ndan... Haydarpafla Bahçesi Sultan Süleyman yap›s›d›r.” demektedir. Görüldü¤ü gibi, Ayazma Saray›, Kavak Saray› veya Üsküdar Saray› zikredilmemifltir. Yaln›z burada ad› geçen ‘Atik Valide Saray›’ Ayazma Saray› olabilir. Çünkü, Ayazma Saray›’n›n bir ismi de Valide Sultan Saray›’d›r. Bu hususta en ayr›nt›l› bilgi, Kömürciyan’›n kitab›nda bulunmaktad›r. Evliya Çelebi’nin (1611-1682) muas›r› olan ve XVII. As›rda ‹stanbul Tarihi, adl› eserin yazar› bulunan Eremya Çelebi, kitab›n›n 54. sayfas›nda Ayazma Saray›’ndan Valide Saray› diye bahsetmektedir: “Üsküdar’›n müntehas›nda (nihayetinde, sonunda) Sar› Tafl denilen iskele vard›r ki burada Valide Saray› ile Ayazma Bahçesi bulunur... Bunun yan›nda Ayfle Sultan Bahçesi’nin bulundu¤u Tafl Liman› vard›r. Onun karfl›s›nda, bir aday› and›ran K›zkulesi bulunmaktad›r. ‹leride Üsküdar’a muttas›l (bitiflik) Salacak ‹skelesi vard›r. Sahilde Fatma Sultan Bahçesi bulunur. Daha ileride, hepsinden güzel olan bahçe ve köflkler göze çarpar ki bu, Padiflah›n meflhur Üsküdar Bahçesidir.” Eremya Çelebi’den (1637-1695) sonra, P. G. ‹nciciyan (1758-1833) XVIII. As›rda ‹stanbul adl› eserinde flunlar› yazmaktad›r: “fiemsi Pafla Saray› (fierefâbâd) ve Camii sahilin bu s›ras›ndad›r. Sahilin devam›nda, Padiflah›n annesine ait Valide Saray› denilen saray ile Ayazma Bahçesi ve iskelesi vard›r. Vaktiyle Ayfle Sultan Bahçesi’nin bulundu¤u Tafl Liman› Ayazma Bahçesi’nin yan›ndad›r. ‹nciciyan, Valide Saray› dedi¤i Ayazma Saray›’ndan mevcutmufl gibi bahsetmektedir. Oysa saray›n 1172 (1758-59) tarihinden evvel y›k›lm›fl oldu¤unu biliyoruz. XVIII. As›rda ‹stanbul adl› eserin takriben 1810 tarihlerinde yaz›ld›¤› düflünülürse, acaba Ayazma Saray›’n›n bir k›sm› bu tarihte hâlâ duruyormu idi? Camiin sol taraf›nda bulunan ocak ve su haznesi, 1810 tarihlerinde mevcut olan saray›n bir k›sm›n›n son art›klar› olamaz m›? 1117 (1704) tarihli bir Mefruflat Defteri’nde mîrî bahçeler zikredilirken “Üsküdar Bahçesi, Fener Bahçesi, Beylerbeyi Bahçesi”nin yan›nda Ayazma Bahçesi’nin de ad› geçmektedir. 1826’dan sonra kurulan Asakir-i Mansure s›ras›nda “Üsküdar, Ayazma, Salacak, Haydarpafla, Fenerbahçe” bahçeleri elan duruyordu. ‹smet Parmaks›zo¤lu’nun Yeni Türkçe’ye kazand›rd›¤›, F›nd›kl›l› Silâhtar Mehmet A¤a’n›n, 1324 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri Nusretname adl› eserinin 246. sayfas›nda 23 fiaban 1120 (7 Kas›m 1708) tarihli, Gülnufl Emetullah Valide Sultan Camii’nin (Yeni Cami) temel atma merasimini anlat›rken: Rüstem Pafla Saray› bahsine bak›n›z. “Temel atma töreninden sonra, davetliler topluca Ayazma Saray›’na giderek Valide Sultan’›n haz›rlatt›¤› yemekte bulunduktan sonra da¤›ld›lar” demektedir. “Medine-i Üsküdar’da... Ayazma Saray› demekle arîf Atik Sultan Saray› arazisinden bu defa baz› kimselere icar olunan arsalar›ndan al›nan kira...” diye yaz›l›d›r. Yine ayn› kitab›n 269. sayfas›nda: “Valide Sultan’›n 2.5 y›ldan beri Üsküdar’da, Tanr› yolunda infla ettirmekte oldu¤u cami tamamlanm›flt›. Bu münasebetle ay›n 15. perflembe günü Padiflahla Valide Sultan Üsküdar’a geçtiler... Ertesi günü davetlilere Ayazma Bahçesinde bir yemek verildikten sonra camiye gidildi.” denilmektedir. Gurre-i Rebiyülevvel 1172 (2 Kas›m 1758) tarihli olan bu defterden, Ayazma Saray›’n›n bu tarihten bir müddet evvel y›kt›r›lm›fl oldu¤u ve arazisinin kiraya verildi¤ini ö¤reniyoruz. Bu y›kma iflleminin hangi tarihte gerçeklefltirildi¤ine dair bir bilgimiz yoktur. Baflbakanl›k Arflivi, Maliye Defteri tasnifi M. 4763 No.da kay›tl› Eflya Defteri’nde: “Padiflah Bahçeleri’nden Fener, Üsküdar, Ayazma, ‹stavroz... bahçeleri kas›rlar›nda mevcut mefruflat ve evani kabilinden eflyan›n tahririne ferman...” denilmektedir. Bu, 10 Cemaziyelâhir 1117 (29 Eylül 1705) tarihli fermandan Ayazma Bahçesi içinde bir kasr›n bulundu¤unu ö¤reniyoruz. Baflvekâlet Arflivi, Maliye Defterleri tasnifi No: 10341, s. 172 ve No: 8947, s. 393’e göre, ‹ran elçilerine tahsis edilen ve onlara mahsus hale geldi¤i için ‘Acem Köflkü’ de denilen Ayazma Saray› 14 fievval 1152 (14 Ocak 1740) ve 16 C. âhire 1153 (Eylül 1740) tarihlerinde Lâle Devri bafl mimar› Kayserili Mehmet A¤a taraf›ndan tamir edilmifltir. Topkap› Saray› arflivinde 5444 No. ile kay›tl› bir Hesap Defteri’nde; Say›n Münir Aktepe’nin Yeni Türkçe’ye kazand›rd›¤›, fiem’danizâde F›nd›kl›l› Süleyman Efendi Tarihi’nin 35. sayfas›nda, 1146 (173334) olaylar›n› anlat›rken: “Silâhdar-› flehriyârî Ya’kub A¤a üç tu¤la ç›kd› ve bu vakte gelince, üç yüz timarl› Humbarac› olup, henüz san’atlar›nda maharetleri olmama¤›n, teksir-i nefer içün ve bilmeyenlere dahi ta’lim içün yevmî on sekizer akçe ulufe ile Bosna’dan üç yüz nefer üstad Humbarac› getirtilip cümlesi bir ocak vaz’ olunup, Üsküdar’da Ayazma Saray›’nda bina olunan kârhâneye müstevfa (mükemmel) ta’yinat ile iskân olundular.” demektedir. 1711 tarihlerinde art›k pek harap duruma gelmifl olan “Ayazma Saray›’nda yeniden bir imalâthane ile bir de k›flla yapt›r›lm›flt›. Burada 601 Humbarac› bar›n›yordu. Ulûfeli Humbarac›lardan yüz kifli bir oda itibar edildi. Vekil- Karcao¤lan Soka¤›. Sa¤ tarafta görülen Üsküdar Emniyet Amirli¤i binas›d›r. Karfl›s›ndaki Han bugün de mevcuttur. Yerde yatan iki granit sütun Karacaahmet Mezarl›¤›’na Harmanl›k Kap›s›’na nakledilmifltir. Seyyah Antoine Galland’›n 1672-73 tarihlerine ait günlük an›lar›ndan ö¤rendi¤imize göre, 1 Temmuz 1672’de Osmanl› Devleti’ne s›¤›nan bir ‹ran Han’› Üsküdar’a yerlefltirilmiflti. Günlükte, Han’›n yerlefltirildi¤i saray›n ismi yaz›lmam›flt›r. Yukar›daki aç›klamadan bunun Ayazma Saray› oldu¤u anlafl›lmaktad›r. fierefâbâd Kasr›’na da ‘Acem Köflkü’ denildi¤i baz› yazarlar taraf›ndan ileri sürülmüfltür. 10 Rebiyülâhir 1179 (Eylül 1765) tarihli bir takrirde Ayazma Bahçesi’nin Ayfle Sultan vakf›ndan oldu¤u yaz›l›d›r. (Evkaf Defteri III, No. 25502) 1325 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar nesi vard›r. Bu su hazneleri saray›n, hamam›n ve camiin suyunu temin ederlerdi. Ayazma Hamam› bahsine bak›n›z. Ayfle S›d›ka Han›m Köflkleri, ikinci beyaz yap›d›r. En üstte görülen kârgir bina Marko Pafla’n›n köflküdür. harç, çavufl, imam, tabib, cerrah, yaz›c›, davulcu tayin edildi” Bu suretle, 1730 tarihlerinde y›kt›r›lan Ayazma Saray› yerine müceddeden bir kârhane ve höcerat tarh ve infla edildi. Humbarac› oca¤› burada pek fazla kalmayarak Valide-i Atik fiifahanesi’ne nakledilmifl ve bu hücrelere de Bükümcüler ile yast›k dokumac›lar› yerlefltirilmifl ve saray›n bahçesine de, 19 zilhicce 1171 (24 A¤ustos 1758) tarihinde temeli at›lan Ayazma Camii yap›lm›flt›. Bu hücrelerin bir k›sm› bugün de durmaktad›r. Krokiye ve Ayazma Camii bahsine bak›n›z. Ayazma Saray›’ndan arta kalan bir tak›m eserler günümüze kadar gelebilmifltir. Bunlar, Ayazma Saray› Hamam› ve Ayazma Saray› su depolar› ve yast›k imalcilerinin hücreleridir. Gurre-i Muharrem 1172 (1758 senesi Eylül ay›n›n sonu) tarihli ve 1137 Nolu ‹nflaat Defteri’ne göre: “Cami-i flerif evkaf›ndan arazi-i mezkûre derûnuna kadimde cereyan eden mâ-i leziz Bulgurlu Karyesi yak›n›ndan arsa-i mezkûrenin su haznesine cereyan için l⤛mlar ve...” su borular› tamir edilmifl, temizlenmifl ve bir k›sm›n›n yerine yenileri döflenmifl ve bu arada da su haznesi tamir edilmifltir. Bu aç›klamadan, cami arazisi içine eskiden beri bir suyun getirilmifl oldu¤unu ve bunun arsadaki su haznesine akt›¤›n› ö¤reniyoruz. Bu büyük hazne bugün de mevcuttur. Y›¤ma tafltan yapt›r›lan bu hazne, hamam gibi Mimar Sinan yap›s›d›r. Hazne, Enfiyehane Soka¤› ile Mehmet Pafla De¤irmeni Soka¤› aras›nda uzanmaktad›r. Kal›n beden duvarlar› demirlerle takviye edilmifltir. Tonoz çat›l› olup ön taraf›nda eski Ayazma Karakolu yan taraf›nda Ayazma Hamam› arka taraf›nda ise, y›¤ma tafltan yap›lm›fl olan daha küçük bir su haz- 1326 Kaynaklar: (Tezkiretü’l-Ebniye) (Topkap› Saray› Arflivi) (Kömürcüyan, XVII. As›rda ‹stanbul Tarihi) (‹nciciyan, XVIII. As›rda ‹stanbul) (Silâhtar Mehmet A¤a, Nusretname) (Baflbakanl›k Arflivi) (fiem’danizâde Tarihi) (Uzunçarfl›l›, Osmanl› Devleti’nde Saray Teflkilat› ve Kap›kulu Ocaklar›, s. 119-122) (Gezi Notu) (Erdo¤an, Kayserili Mehmet A¤a, s. 43-44) (Antoine Galland, ‹stanbul’a Ait Günlük Hat›ralar, N. S. Örik 1/150) (Dr. A. Süheyl, fierefâbâd, ‹stanbul Belediye Mec. 1930, Say›: 67, s. 241-245) AYfiE SIDIKA HANIM KÖfiKLER‹ K öflkler, Baba Nakkafl Soka¤›’n›n 90 derece dirsek yapt›¤› yer ile Kuzguncuk Çarfl› Caddesi aras›nda ve Kuzguncuk Gazhanesi Soka¤›’n›n sa¤ taraf›ndaki meyilli arazi üzerindedir. Burada üç ahflap köflk bulunmaktad›r. Baba Nakkafl Soka¤›’na aç›lan 7 ve 5 kap› nolu köflklerden ilki biraz harap oldu¤undan terk edilmifltir. Üçüncü köflkün kap›s›, Kuzguncuk Çarfl› Caddesi’ne aç›lmakta olup 29 no’ludur. Son derece bak›ml› ve güzel bir binad›r. 7 no’lu ilk köflkü, Müflir Mehmet Ali Pafla’n›n efli Ayfle S›d›ka Han›m (öl. 1905’ten sonra), 1895 tarihinde büyük k›z› Hayriye Han›m için yapt›rm›flt›r. Güzelli¤i ile ünlü olan Hayriye Han›m, Hareket Ordusu Kumandan› Cihangirli Hüseyin Hüsnü Pafla’n›n (öl. 1921) eflidir. Ayfle S›d›ka Han›m, Ömer Naili Pafla’n›n (Macar, öl. 1870) süt kardefli ve Yaver Sadeddin Pafla’n›n da k›z kardefli idi. Hüseyin Hüsnü Pafla’n›n Muhsin ve Tahsin Bey adl› iki o¤lu ile Nimet Han›m isimli bir k›z› vard›. Muhsin Bey’in resmini, Kulüp Rak›s› flisesi etiketlerinde görmek mümkündür. Di¤er resim ise, Sait Çelebi’ye aittir. Tahsin Bey, Mehmet Ali Aybar’›n babas›d›r. Ayfle S›d›ka Han›m 5 kap› no’lu köflkü, 1899 tarihinde, k›z› Zekiye Han›m için yapt›rm›flt›r. Zekiye Han›m, ‹smail Faz›l Pafla’n›n efli ve General Ali Fuat Cebesoy’un da annesidir. Faz›l Pafla, bir müddet Üsküdar’da Salacak’ta bir kira evinde oturmufltur. Bu evde oturduklar› s›- Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri rada Harbiye’ye girdi¤i için, Ali Fuat Cebesoy’un künyesi Ali Fuat Salacak’t›. ‹smail Faz›l Pafla Giritli’dir. Babas› tüccardan ‹brahim Efendi’dir. Pafla, birçok görevlerde bulunmufl ve 1919 haziran›nda Ankara’ya gelerek Kuva-y› Milliye’ye kat›lm›flt›r. 1921’de Ankara’da vefat etti. Kabri, Hac› Bayram Camii yak›n›ndaki türbededir. Atatürk’ün, Osman Nizami Pafla (öl. 1939) ile tan›flmas› da bu s›rada ve 1903 senesi haziran›nda bu köflkte olmufltur. Ayfle S›d›ka Han›m, üçüncü köflkü de küçük k›z› Adviye Han›m için yapt›rm›flt›r. Adviye Han›m, Kutü’l-Amara Mutasarr›f› Selâmi Bey’in efli idi. Bu zat daha sonra, karfl› köflede bulunan Marko Pafla’n›n büyük kârgir kona¤›n› sat›n alm›flt›r. Marko Pafla’n›n köflkü ise, Üsküdar Amerikan K›z Lisesi kap›s›n›n sa¤ taraf›nda idi. Bu köflk son senelerde restore edilmifltir. Müzeyyen Senar Han›m uzun müddet, o zamanlar harap olan bu köflkte oturmufltur. Arkas›ndaki çam a¤açl› bahçe Marko’nun Bahçesi diye ünlü idi. Burada bir gazino aç›lm›flt›. Müflir Mehmet Ali Pafla, Prusyal› bir muzikac›n›n o¤ludur. Genç iken ‹stanbul’a gelip 1262 (1846)’da Harbiye’ye girerek müslüman oldu. erkân-› harp ç›k›p seri terfi ile liva ve 1868’de ferik olarak Yanya Kumandan› oldu. Güzel hizmetlerle Arnavutluk taraf›na gönderilip Yenipazar kumandanl›¤›nda uzun müddet bulunmufltur. Mühim muharebeler kazan›p 1877 bafllar›nda Tuna Garp Ordusu Baflkumandan› oldu. Askeriye ilminde mahir, muharip, fleci ve çal›flkan idi. Berlin Anlaflmas›’nda ikinci murahhast›. müfltür. ‹ki sene sonra, Sultan Mecit devri memurlar›ndan Yusuf Gök Çavufl ad›nda bir ihtiyar, Pafla ile alay emininin kabirlerini yapt›rm›flt›r. Müflir Mehmet Ali Pafla, Nâz›m Hikmet’in büyük babas›d›r. Nâz›m Hikmet’le Mehmet Ali Aybar’›n anneleri taraf›ndan dedelerinin babas› Mustafa Celâlettin Pafla da bir Polanyal› dönmedir. “Ne hikmetse Celîle’den do¤ma Nâz›m, Türkiye ile alâkas›n› kesince Selânik’in son valisi Mehmet Nâz›m Pafla’n›n o¤lu bulunan babas› Hikmet Bey’in soyunu de¤il de anas›n›n soyunu benimseyerek Verzanski soyad›n› alm›flt›r.” Kaynaklar: (Gezi Notu) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 1137) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 301 Ömer Naili Pafla; s. 193 ‹smail Faz›l Pafla) (Sicill-i Osmânî, 3/602 Ömer Naili Pafla; 3/578 Ali Nizami Pafla; 4/303 Mehmed Ali Pafla) (Salâh Birsel, Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas Bo¤aziçi, s. 239-241, 243) (Y›lmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar, s. 741) (Ali Fuad Cebesoy, S›n›f Arkadafl›m Atatürk, s. 2829, 32) (Fethi Teveto¤lu, Türkiye’de Sosyalist ve Kominist Faaliyetler, s. 471-472) (Vâlâ Nurettin, Bu Dünyadan Nâz›m Geçti, s. 33) (Süleyman Külçe, Osmanl› Tarihinde Arnavutluk, s. 258) BABA NAKKAfi SOKA⁄I (YOKUfiU) KÖfiKLER‹ A yfle S›d›ka Han›m ve Marko Pafla köflkleri bahislerine bak›n›z. Marko Pafla Kona¤›, Baba Nakkafl Soka¤›’n›n dirsek yapt›¤› yerde olup bugün Kuzguncuk ‹lkö¤retim Oku- Baba Nakkafl Soka¤›’nda bir köflk. Bu anlaflmaya göre, Arnavutluk topraklar›n›n bir k›sm› Yunanistan ve Karada¤’a terk edilmesinin sebebini Mehmet Ali Pafla’dan bilmeleri üzerine halk ayaklanm›fl ve Pafla’y› Yakova’daki kona¤›nda kurflunluyarak yaralam›fllard›. R›za Bey adl› bir Arnavut sokak ortas›nda, henüz hayatta olan Pafla’n›n bafl›n› keserek öldürdü. O s›rada 44 yafl›nda idi. 10 Ramazan 1295 (Eylül 1878). Kesik bafl› bir s›r›¤a geçirilmifl üç gün davul, zurna çalarak sokak sokak teflhir edilmifl ve daha sonra yanan köflkün (Kule) önüne, öldürülen alay emini ile beraber, gübreli¤e gömül1327 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar lu’dur. Bunun üst taraf›nda, Ermeni Beylikçiyan’›n köflkü vard›r ki, bir bölümünde Mazlum Pafla oturmufltur. 14 kap› no’lu köflk, üç katl› olup bahçe içindedir. Harap olmad›¤› halde terk olunmufltur. Yeri, 2 no ile gösterilmifltir. Mazlum Pafla, 5 Zilhicce 1278 (Haziran 1862) tarihinde vefat etti. Kabri, Eyüp’te Tafll›burun Tekkesi hazîresindedir. fiâhidesi mevcuttur. 3 no’lu köflk, Vali Reflit Pafla’n›n efli Zümrüt Han›m’a aittir. 18 kap› noludur. Faik Pafla Köflkü, bu yokufl üzerinde idi, y›k›lm›flt›r. Yogoslavya’dan köylüsü Elmas Ali Pafla ile yak›n arkadafll›¤› olan ve Cüce lâkab›yla bilinen Faik Pafla, 1931 tarihinde vefat etmifltir. Küplüce Mezarl›¤›’nda, Yanyal› Hasan Basri Pafla ile efli Ahmet ‹zzet Pafla’n›n ablas› Perver Han›m’›n ayak ucuna ve Ziya Bey’in babas›, son Harbiye Naz›r› Süleyman fiefik Pafla ile Gürcü Beyi Halil ‹brahim’in yan›na gömüldü. 4 no’lu köflk Kâz›m Karabekir’in efli Seniha Han›m’a ait olup 30 kap› no’ludur. 1992’de restore edilmifltir. Güzel bir yap› olup üç katl›d›r. Seniha Han›m, o semtin sakinlerinden Mehmet Kaptan’›n k›z kardeflidir. 5 no’lu Pembe Köflk nefis bir bina olup 1992’de yenilenmifltir. 6 no’lu köflk ise 32 kap› noludur. Buradaki köflklerin hepsi üçer katl›d›r. 7 no ile gösterilen meflhur Çinili Köflk’ün kap› nosu 42 olup çok de¤iflik bir üslûba maliktir. Bu güzel kârgir yap›, I. Dünya Savafl› zenginlerinden Sad›k Bey’e aitti. Pafla Liman› Zahîre Ambarlar› yan›ndaki 24 tafll› harap un de¤irmeni bu zât›nd›. fiimdi restoran olan köflk, yenilenmifltir. Baba Nakkafl Soka¤› (yokuflu) köflkleri yerleflim krokisi. 1328 Kaynaklar: (Gezi Notu) (Salâh Birsel, Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas Bo¤aziçi, s. 267-268, 293) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 384) BAHR‹YE NAZIRI AHMET VES‹M PAfiA YALISI Y al›, Ayazma Camii önünde ve bugün mevcut olmayan Ayazma ‹skelesi’nin yan›nda idi. Haremli selâml›kl› bu ahflap ve büyük yap›, 1820 tarihlerinde Basmac›zâdeler taraf›ndan yapt›r›lm›fl ve daha sonra da Vesim Pafla (1824-1910) taraf›ndan sat›n al›nm›flt›r. Yal›n›n yerinde, daha evvel de ‹ç Çukarad› Ahmet A¤a’n›n yal›s› vard›. Zamanla harap olan yal›n›n bir bölümü 1955 tarihlerinde duruyordu. Bugün arsas›n›n üzerine beton bir küçük ev yap›lm›flt›r. Pafla’n›n hayat› için Numan Halil Dede Türbesi bahsine bak›n›z. Basmac› ailesinin pîri Basmac›lar kethüdas› Mehmet Usta olup, 1174 (1761) tarihinde yapt›r›lan Basmac›lar Çarfl›s›’n›n da reisi idi. Ayazma Camii’nin vakf› olan çarfl›, camiin hemen yan›nda ve Tulumbac›lar Soka¤› ile Mehmet Pafla De¤irmeni Soka¤› aras›nda bulunuyordu. Burada “üç befl ay zarf›nda k›rk aded miktar› hane ve sahilsaraylar bina ve ihya ve yüzden fazla dükkân dahi infla” edilmiflti. Dükkânlarda basmadan baflka çatma yast›klar da dokunuyordu. Basmac›lar ailesinin hazîresi Karacaahmet Mezarl›¤›’nda ve Tunusba¤› Caddesi üzerindedir. Karfl›s›nda fieyh Hamdullah Efendi’nin aç›k türbesi vard›r. Vesim Pafla yal›s›n›n yak›n›nda ‹bnü’r-refik Ahmet Nuri Bey’in babas› Feshane Naz›r› Refik Bey’in büyük yal›s› vard›. ‹bnü’r-Refik (Sekizinci) 1866’da bu yal›da do¤mufl ve 1935’te Ankara’da vefat etmifltir. Türk Tiyatrosu’na unutulmaz hizmetleri geçmifltir. Refik Bey’in yal›s› bir ara ‹ngiliz elçisi Sir Hanri Elyot’a kiraya verilmifl ve elçi 1872 yaz›n› burada geçirmifltir. Bu arada da, sonradan V. Mehmet Murat ad› ile Osmanl› taht›na geçen fiehzade Murat, yal›ya gelerek s›k s›k denize girmifltir. Bu yap› sonradan y›k›lm›fl ve yerine iki yal› yap›lm›flt›r. Biri Cafer Tayyar Pafla’ya ait idi. Pafla 1958’de bu yal›da vefat etmifl ve Karacaahmet Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Kabri 1. Ada’da, fiehitlik Kap›s›’ndan fiehitlik Camii’ne giden yolda ve sol tarafta olup kap›dan 107 ad›m ileridedir. Cafer Tayyar Pafla’n›n vefat›ndan sonra uzun müddet bofl kalan ve bu yüzden ‘Perili Yal›’ ismini alan yal›n›n denize do¤ru kademeli bir bahçesi vard›r. Yap›, Ö¤dül Soka¤›’n›n nihayetinde ve deniz kenar›ndaki yar Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri üzerinde ve soka¤›n 90 derecelik dirsek yapt›¤› yerde idi. Bunun yan taraf›nda, köflede ve yol afl›r› yerde Cevat fiakir Kabaa¤açl›’n›n (Halkarnas Balk›ç›s›) oturdu¤u ahflap üç katl› evi vard› ki, burada tevkif edilerek Bodrum’a sürülmüfltür. Vesim Pafla Yal›s›’n›n civar›nda bunlardan baflka Selimiye Kumandan› Mehmet Pafla’n›n, Edirne milletvekili As›m Bey’in, Dr. Mahmut Atâ Bey’in büyük babas› Mahmut Pafla’n›n, ‘K›rk Anahtarl›lar’ lâkab›yla an›lan Antikac›lar’›n büyük konaklar› vard›. Salacak Park›’n›n yerinde o¤ullar› kazasker payesine ulaflm›fl Molla Bey’in yal›s›, fiemsipafla taraf›na do¤ru 93 harbi Meclis-i Mebusan›ndan Edirne mebusu Rasim Bey’in, Bahriye Feriklerinden Mafluk Pafla’n›n, Vâm›k Bey’in ve Hassa Müfliri Servili Selim Pafla’n›n yal›lar› bulunuyordu. Ayazma ‹skelesi’nin önünde ise, ‹stanbul’un ilk deniz hamam› vard›. Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, Üsküdar Yal›lar›, 26 fiubat 1951 Akflam) (E. Koçu, Bostanc›bafl› Defteri, ‹stanbul Ans. 6/2995) (R›fat Osman, Üsküdar Sahillerinde Tarihi Bir Seyran, Belediye Mec. Eylül 1930, Say›: 73/1) (Teflrifatî Akif Mehmed Efendi, Tarih-i Cülûs-› Sultan Mustafa, Süleymaniye Kütüp., Es’ad Efendi Bölümü, No. 2108, s. 268/b, 269/a, 269/b) (S. Muhtar Alus, Üsküdar, Akflam, 14 fiubat 1939) (A. Gövsa, Meflhur Adamlar 2/49) (General Halil Sedes, Bosna-Hersek ve Bulgaristan ‹htilalleri II./26) (E. Tevfik, Yeni Osmanl› Tarihi, Kervan Yay. 2/144 ve 3/443444) (Halikarnas Bal›kç›s›, Mavi Sürgün, s. 20, 30-31) (‹. Parmaks›zo¤lu, Sefinetü’l-Vüzera ter. Hac› Vesim Pafla md.) Salacak Plaj› ve Gazinosu. Arkada görülen Ayazma Camii minaresidir. Minare dibinde görünen ahflap yal› C. fiakir Kabaa¤açl›’n›n, sa¤da görünen yal› ise Cafer Tayyar E¤ilmez Pafla’n›nd›r. hâlâ durmaktad›r. Köflk, klâsik Türk ahflap yap› mimarîsine uygun olarak infla edilmifltir. Köflkün arkas›ndaki arazi ile Küçük Çaml›ca Caddesi’nin sol taraf›nda uzanan arazi, Behiç Bey’e ait olup sonradan sat›lm›flt›r. Behiç Bey köflkü, Altunizâde semtinin en eski yap›s› olup, 1282 (1866) tarihinde yapt›r›lan ‹smail Pafla Camii’nden evvel bina olunmufltu. 1853 tarihinde yapt›r›lan Valide Ba¤ Kasr›’n›n sahibesi Âdile Sultan’›n kâhyas›, Behiç Bey’in k›z› Behice Han›m oldu¤u göz önüne getirilirse, köflkün bu tarihlerde veya bir müddet sonra yapt›r›lm›fl oldu¤u söylenebilir. Behiç Bey zengin bir kimse idi. Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, XIX. As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve Saraylar, 10 Eylül 1947 Akflam) (Gezi Notu) BESTEKÂR HAYDAR BEY KÖfiKÜ BEH‹Ç BEY KÖfiKÜ K öflk, Altunizâde semtinde ve bu isimle an›lan camiin karfl›s›nda, dörtyol a¤z›ndad›r. Küçük Çaml›ca Caddesi ile Kofluyolu’nun birleflti¤i yerde ve caddenin sol köflesinde olup bugün de mevcuttur. Kesme tafl bir kaide üzerine oturtulan bu ahflap iki katl› yap›n›n üst kat› konsollarla d›fla taflmal›d›r. Alt katta dört oda, üst katta ise büyük bir salon ve bu salonun dört köflesinde dört oda bulunmaktad›r. Köflkün müfltemilât› ve mutfa¤› sa¤ tarafta olup y›k›lm›flt›r. ‹nce tu¤ladan yap›lm›fl oca¤› K öflk, Nuhkuyusu Caddesi ile Karamano¤lu Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesine yak›n bir yerde idi. Nuhkuyusu Caddesi üzerinde eski evler. 1950’lere kadar Üsküdar evleri böyle idi. 1329 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar ¤›’ndaki aile hazîresindedir. Hurflit Bey’in bu güzel köflkü sonradan Himmet Efendi Bayramî Tekkesi fleyhi Dr. Lebit Bey’in uhdesine geçmifltir. Bu köflkün yan›nda, futbolcu Can Bartu’nun büyük babas› Kont Tevfik Bey’in köflkü bulunuyordu. Gündo¤umu Caddesi. Haydar Bey, memleketimizde ilk defa operet yapan sanatkârlar›m›zdand›r. Üsküdar’da, 1262 (1846) tarihinde dünyaya geldi. Pek gençken saray m›z›kas›na girmifl orada zabit olarak binbafl›l›¤a kadar yükselmiflti. ‹yi keman çalar ve Avrupa musiki usulleri ile meflgul olurdu. Bizde musikiyi ilk defa sahneye tatbik edenlerdendir. 1322 (1904) tarihinde vefat etti. Kabri, Üsküdar’da Çiçekçi Camii karfl›s›nda, 8. Ada’da, T›bbiye Caddesi üzerinde, arayol köflesi solundan 50 ad›m ileride ve mezarl›k duvar›n›n hemen arkas›ndad›r. Fakat ne yaz›k ki, flâhidesi yoktur. Neyzen Halil Can Bey’in etraf› demir parmakl›kl› aile hazîresinin sol taraf›nda olan sofas›nda o¤lu, memleketimizin ilk heykelt›rafllar›ndan Behzat Bey (1874-1916)’in ve 1344 (1925) tarihinde vefat eden “Bestekâr-› flehir merhum Haydar Bey’in damad› mülga evkaf nezareti muhasebe kalemi memurlar›ndan Mahmud Zeki Bey’in” etraf› demir parmakl›kl› kabri vard›r. Binbafl› Kemanî Ali Haydar Bey diye ünlü idi. Bu köflkte vefat etti ve o¤lu da bu köflkte dünyaya geldi. Bu köflkün karfl›s›nda ve yol afl›r› yerde kuleli, güzel, ahflap bir köflk daha vard› ki, Sultan Abdülaziz’in Bafl Mabeyinci’si Hurflit Bey’e aitti. Hurflit Bey’in o¤ullar› Bestekâr Muhlis Sabahattin Ezgi ve Halis Beyler’di. Büyük k›z› Âgâh Han›m’da gayet güzel piyano çalard›. Di¤er k›z› Emine fiad›man Han›m’›n da besteleri vard›. En küçük k›z› Nev’eser Kökdefl Han›m da bestekârd›. Hurflit Bey de keman, ud, lavta, n›sfiye ve oniki telli saz çalan bir müzisyendi. Nev’eser Kökdefl Han›m, babas›n›n sürgün olarak bulunurken vefat etti¤i Drama’da dünyaya geldi. 7 Temmuz 1962’de Kad›köyü’ndeki evinde vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›1330 Lebit Bey’in aile sofas›, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 2. Ada’da, Harmanl›k Kap›s›ndan, fiehitlik Camii’ne do¤ru yüründü¤ünde 312 ad›m ileride ve sa¤ taraftad›r. Etraf› demir parmakl›kla çevrili sofaya as›lan mermer bir levhaya flunlar yaz›lm›flt›r: S›hhiye Müfettiflleri’nden Himmetzâde Dr. Abdüflflekur Lebit ve ye¤eni muallim Bahaüddin Bey’in o¤lu mini mini Mehmet’in ruhlar›na Fatiha. 8 fiubat 1931. Seraskerlik Makam› muhasebat dairesi mümeyyizlerinden Haf›z Sait Bey’in o¤lu olan Haydar Bey’in küçük kardefli, son as›r bestekârlar›m›zdan Hüseyin Halit Bey, 1270 (1853)’te bu köflkte dünyaya geldi. Genç yafl›nda Enderun’a intisab etti. Oradan Muzika-i Hümâyun’a geçti ve Hünkâr’a bafl müezzin oldu. Kola¤as› iken emekliye ayr›ld›. 1339 (1920)’de bu köflkte vefat etti. Kabri babas›n›n yan›ndad›r. Dinî ve dinî olmayan bir tak›m eserler bestelemifltir. Kaynaklar: (Gezi Notu) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 173) (Ahmed Fehim Bey’in Hat›ralar›, Haz. Hafi Alpman, Tercüman Yay. s. 204) (Türk Ans. 2/87) (Y›lmaz Öztuna, Türk Musikisi Ans. 1/204 M. Sabahattin; 1/353 Nev’eser Kökdefl) (Mustafa Rona, Türk Musikisi, s. 519) (Ergun, Türk Musikisi Ant. s. 645) BRYAS SARAYI B u saray›n, eski ad› Bulgurlu Da¤› olan Küçük Çaml›ca Tepesi’nin güneybat› eteklerinde bulundu¤u san›lmaktad›r. Yerine as›rlar sonra Cennetâbâd Kasr› yap›lm›fl olmal›d›r. Bulgurlu Köyü içindeki Demirci Çeflmesi ve Ümraniye’deki Cevher A¤a Çeflmesi’ndeki granit sütun ve bafll›¤› bu saray›n y›k›nt›lar›ndan al›nm›fl olabilir. Bulgurlu’nun baz› sokaklar›nda hâlâ bu sütunlara rastlâmak mümkündür. Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri Bulgurlu’nun da eski bir yerleflim yeri oldu¤u bilinmektedir. Köyün camii yan›nda bugün de görülen bir Bizans lâhdi vard›r. Merhum Ali Suat Bey’in tercüme etti¤i fiarl Teksiye’nin (1802-1871), Matbaa-i Âmire’de 1339-40 (1920-22) tarihinde bas›lan Küçük Asya Tarihi, adl› eserinden, Bulgurlu Da¤› ve civar›n›n eski ad›n›n Damatris oldu¤unu ve “son Bizans ‹mparatorlar› Kudüs’e çekilmek için baflkentten ayr›ld›klar› vakit ahalinin feryatlar› bu Bryas Saray›’ndan” iflitildi¤ini ö¤reniyoruz. Üsküdar’›n bir çok yerlerinde Bizans saraylar›n›n bulundu¤unu biliyoruz. Bunlardan biri, Haremyum Saray› idi. Bu saray›n Harem ‹skelesi civar›nda ve Selimiye K›fllas›’n›n yerinde oldu¤u tahmin edilmektedir. Buradan bafllayarak fiemsi Pafla Camii’ne kadar uzanan ve Bizansl›lar’ca Arkla denilen sahil fleridinde pek çok yazl›k Bizans saray› ve kasr› vard›. Küçükyal› ile Kartal aras›ndaki Maltepe ve Dragos civar›na Bizansl›lar’ca Bryas ad› verildi¤i de bilinmektedir. Brias, Kocaeli (Bithynia) sahillerinde bir limand› ve M. S. 717’de Yezid, Constantinople’u muhasara etti¤i vakit burada kalm›flt›. Gemileri Brias’ta Satyros (Satir-Küçükyal›) limanlar›n› iflgal etmifl, tâ Kartalimen’e (Kartal) kadar sokulmufltu. 836 senesinde Theophilus, Bryas’ta Arap üslûbunda bir saray infla ettirmifl, bunun için de Satyros Manast›r›’n›n tafllar›n› kullanm›flt›. Satir Manast›r›’na ait oldu¤u san›lan harebeler bugün Küçükyal› tren istasyonundan Maltepe’ye do¤ru yüründü¤ünde biraz ileride, eski Ba¤dat Yolu yak›n›nda ve Küçükyal› ‹lkö¤retim Okulu civar›ndad›r. 95 x 95 ad›m boyutlar›nda olan bu manast›r›n yan›na 1980 tarihinde bir çocuk park› yap›lm›flt›r. Manast›r odalar›n›n bir k›sm› hâlâ kullan›lmaktad›r. Kaynaklar: (Charle Texier, Küçükasya Tarihi, 1/148) (Bedi fiehsuvaro¤lu, Göztepe, s. 10) (W. M. Ramsay, Anadolu’nun Tarihi Co¤rafyas› veya Asia Minor, Çev. Mihri Pektafl, s. 200) (S. Eyice, Bryas Saray›, TTOK Belleteni, XXIII/89 Ocak 1959) BOSTANCIBAfiI DEFTER‹’NE GÖRE ÜSKÜDAR SAH‹LLER‹NDEK‹ YAPILAR 1 230 (1814-15) tarihli Bostanc›bafl› Defteri’ne göre Kuzguncuk’tan Haydarpafla’ya kadar uzanan sahillerde flu yap›lar vard›: Kuzguncuk ‹skelesi: 1) Çuhac› Menahem Yahudinin hanesi, 2) fialc› Yako Yahudi hanesi, 3) Simkefl Karabet zimmînin hanesi, 4) Hahambafl› Hayim Yahudinin hanesi, 5) Deli Çelebun o¤lu Avram Yahudi hanesi, 6) fierbetçi Avram Yahudinin hanesi, 7) Sarraf Manol zimmî hanesi ve kay›khane, 8) Knorte Yahudinin hanesi, 9) Attar ‹shak Yahudinin hanesi, 10) Üsküdarî Avram Yahudinin hanesi, 11) Sadullah Efendi halîlesinin yal›s›, 12) ‹smet Beyzâde Arif Molla’n›n yal›s›, 13) Beflinci Kad›n hazretlerinin yal›s›, 14) Arapzâde Arif Molla’n›n yal›s›, 15) Mumaileyhin di¤er arsas›, 16) Arapzâde Efendi’nin o¤lu Arif Efendi’nin yal›s›, 17) fiehremini Hayrullah Efendi’nin yal›s›, 18) Defter emin-i sab›k-› Sadullah Efendi’nin yal›s›, 19) Sultan Osman Mâ-i Leziz Çeflmesi, 20) Ve Öküz Liman›, 21) Bektâflî Dergâh›, 22) Kurbinde Osman’›n kahvesi, 23) Silâhdar Abdurrahman A¤a Camii flerifi, 24) Hamdullah Efendi’nin kay›khanesi, 25) Beylik Zahîre Anbarlar›, 26) Anbar emini odas›, 27) Mehmet Yeflil ve mavinin kavufltu¤u yerde yal›lar. Bryas Saray›’n›n arkas›nda, Bafl›büyük köyü ve civar›ndaki hastahane arazisi içinde, General Süreyya ‹lmen’in (1874-1955) köflkü karfl›s›nda da Analipsiz Manast›r› ve ayazmas› vard›. ‹mparatorlar Anadolu seferinden dönerken ‹zmit’ten bindikleri gemiden Maltepe’de (Brias) inerler ve buradaki sarayda bir kaç gün dinlenirlerdi. 1331 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Mollazâde’nin yal›s›, 28) Müderrisînden Esirizâde Efendi yal›s›, 29) Yeniçeri Efendisi’nin yal›s›, müsteciri tezkire-i evvel efendi, 30) Yeni Cami mütevellisi Genç Osman A¤a’n›n yal›s›, 31) Sab›k arpa emini ‹smail A¤a’n›n yal›s›, 32) Defterdar Efendi’nin yal›s›, 33) Çukur tabir olunan kay›khane, 34) Çavuflbafl› sab›k Ali Bey’in kay›khanesi, 35) Pabucubüyükzâde Efendi’nin yal›s› ve kay›khane, 36) fieyhülislâm Efendi Mektubisi Arif Efendi Yal›s›, 37) Aflç›bafl›zâdenin yal›s›, 38) Debba¤hane, 39) Ve mumhane, 40) Bal›kç› odas›, 41) Beylik Zâhîre Anbarlar›, 42) Mihrimah Sultan Cami-i flerîfi ve ‹marethane-i âmire, 43) Üsküdar Büyük ‹skelesi. Üsküdar Büyük ‹skelesi: 1) Beylik Han, 2) ve kahveler, 3) Debba¤ Mustafa A¤a’n›n kay›khanesi, 4) Debba¤ Mahmud A¤a’n›n kay›khanesi, 5) Serapa onbir göz kay›khane, 6) Odabafl› Ömer’in kahvesi, 7) Balaban ‹skelesi, 8) El-hac Haf›z’›n kay›khanesi, 9) Debba¤ Ömer kerimesi hatunun yal›s›, 10) Terzibafl› vereselerinin yal›s›, 11) Dokuz göz kay›khane, 12) Kesrelizâde Numan Bey yal›s›, müsteciri reis efendi, 13) Tersane Kâtibi Raflid Osman Efendi mahdumu yal›s›, 14) Dühanî Arif A¤a’n›n yal›s›, 15) Ahmet Haseki kerîmesinin yal›s›, 16) fiemsi Pafla Cami-i flerifi, 17) Kaptan-› derya-y› sab›k Hac› Mehmed Pafla yal›s›, 18) Ayazma Kasr› hümâyunu, 19) Kurbinde cami-i flerif, 20) Bostaniyan oca¤›, 21) Ömer Sipahi halîesinin yal›s›, 22) Hâcegândan fiakir Efendi yal›s›, 23) Sipahi Ahmet Efendi’nin yal›s›, 24) Mâ-i leziz Çeflmesi ve meydan, 25) Silâhflor Said A¤a yal›s›, müsteciri Hazinedarzâde Hüseyin Bey, 26) Kaptanpafla kethüdas› sab›k Salih Efendi’nin hanesi, 27) ‹ç çukedar› Ahmet A¤a yal›s›, müstecir Tophane kâtibi, 28) Ayazma ‹skelesi, 29) Salih Efendi’nin kahvesi, 30) Kahvecibafl› eytamlar›n›n yal›s›, 31) Hasekia¤azâde Ahmet A¤a’n›n yal›s›, 32) Can›ma¤azâde Mehmet Bey’in yal›s›, 33) So¤anc›bafl› vekili Emin A¤a yal›s›, 34) Abdullah Efendi’nin damad› Sad›k Efendi’nin yal›s›, 35) Hane-i hassadan mahrec Sâlim Efendi’nin yal›s›, 36) Gümrükçü Osman A¤a uhdesinde olan sa¤ir yal›, müsteciri Mehmet Efendi, 37) Bal›khane kâtibi vekili Hüseyin Haseki’nin yal›s›, 38) Esbak müneccimbafl› vereselerinin yal›s›, 39) Mimar Tahir A¤a kerimesinin yal›s›, 40) fieyh Kemal Efendi’nin damad›n›n yal›s›, 41) Hazi1332 nedarzâde Sad›k A¤a yal›s›, 42) Tabak Hac› Ahmet’in yal›s›, 43) Çinili cami-i flerifi mütevellisi Aziz Efendi’nin yal›s›, 44) Yorganc› damad› Sad›k A¤a’n›n yal›s›, 45) Salacak ‹skelesi. Salacak ‹skelesi: 1) Fatih Sultan Mehmed Han Cami-i flerifi, 2) Salacak Bostaniyan oca¤›, 3) A¤ababas›zâde ‹smail Efendi’nin yal›s›, 4) Verada Sinan Pafla Camii flerifi, 5) El-hac Ali Efendi’nin yal›s›, 6) El-hac ‹smail A¤a’n›n yal›s› 7) Yemlihane kerîmesinin yal›s›, 8) fiemseddin Efendi kerîmesinin yal›s›, 9) Süleyman Pafla kerîmesinin yal›s›, 10) Silâhflor Eyyubî Ahmed Bey’in yal›s›, 11) Verada Sultan Osman Han Cami-i flerifi, 12) S›rmakefl Ali’nin yal›s›, 13) ‹stanbul A¤as› halîlesinin yal›s›, 14) Tu¤rakeflzâde Hamdi Efendi’nin yal›s›, 15) Bilal Mehmed’in kahvesi, 16) Ve kahve, 17) ‹stanbul A¤as› kâtibi Haf›z’›n yal›s›, 18) Abdürrahman Pafla Tatar›’n›n yal›s›, 19) Samurkafl Süleyman A¤a’n›n yal›s›, 20) Sipah çavuflu Mahmud A¤a’n›n hanesi, 21) Sab›ka Kapua¤as› hanesi, 22) Zaim el-hac Osman A¤a hanesi, 23) Aydoslu Mehmed Pafla kerimesinin hanesi, 24) Sadr-› esbak ‹smail Pafla arsas›, 25) Kürkçü Hasan A¤a vereselerinin arsas›, 26) Üsküdar Bahçesi Bostaniyan Oca¤›. Üsküdar Bahçesi Bostaniyan Oca¤›: 1) Selimiye Cami-i flerifi, 2) Mehmed Pafla kasr-› hümâyunu, 3) Lala Beflir A¤a Cami-i flerifi, 4) Za¤arc›lar Bostanc› Oca¤›, 5) Bir bab kiriflhane, 6) Haydarpafla ‹skelesi, 7) Haydarpafla Oca¤›. Bostanc›bafl› Defteri’nde ad› geçen devlet büyüklerinin, öz geçmifllerini, k›sa dahi olsa, anlatmakta fayda vard›r. Kuzguncuk ‹skelesi’nden sonra ilk ad› geçen, ilmiye s›n›f›ndan, Arif Molla diye bilinen, Arif Hikmet Beyefendi’dir. Sebili, haziresi, çeflmesi ve hamam› bahislerinde aç›klamada bulunulmufltur. Defterde, V. Kad›n Hazretleri diye kay›tl› olan, Sultan III. Selim’in V. Kad›nefendisi, Nur-u fiems Han›m’d›r. Hayat› hakk›nda fazla bir bilgi yoktur. 1242 flevvalinde (May›s 1827) vefat etti. Kabri Lâleli’de Sultan III. Mustafa Türbesi d›fl›nda ve türbe kap›s›n›n tam karfl›s›ndad›r. Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri Nur-u fiems Kad›nefendi Yal›s›’n›n yan›ndaki üç yal›, Arapzâde Ailesi’ne aittir. Yaln›z, iki yal›n›n aras›nda, Arapzâde’nin bir arsas› bulunuyordu. Arapzâde Ailesi’nin ceddi, Abdurrahman Bâhir Efendi, fiehzâdebafl› Camii imam› Ali Efendi’nin o¤ludur. Sesi çok güzel oldu¤undan 1122 (1710)’da ‘sultan imam›’, sonra da ilerleyerek 1158 Cemaziyelâhirinde (Temmuz 1745) Rumeli Kazaskeri oldu. 1159 Receb’inin 7. günü (26 Temmuz 1746) vefat etti. Lâhdi, ‹stanbul’da Çarfl›kap›’da, Yemen fatihi Sinan Pafla Medresesi önündeki hazirededir. ‘Halîm, mütevaz› ve flair idi. O¤ullar›, Sad›k ve Atâullah efendilerdir.’ Arapzâdeler’in birinci yal›s›, Atâullah Ahmet Efendi taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Kendisi Kazaskerlik Makam›’nda bulunmufl ve 14 fiaban 1199 (22 Haziran 1785)’te fleyhülislâm olmufltur. Bu görevdeyken, ayn› senenin 18 flevvalinde (24 A¤ustos 1785) vefat etti. Kabri, yukar›da yeri belirtilen hazirededir. ‘Halîm, mütevaz› ve lisan-› asra vak›f idi. fiu k›sa zamanda, Hüdâyî fleyhi Rûflen Efendi’yi Dersaadet’e getirmifltir. Küçük o¤lu Abdullah Efendi, di¤eri ise Arif Efendi’dir. Yal› Ataullah Efendi’nin vefat›ndan sonra bu iki o¤luna intikal etmifltir. Fakat Arif Efendi’nin burada bir yal›s› daha vard›r. Arif Efendi, Alemdar Mustafa Pafla Vak’as›nda, 21 Temmuz 1808’de fleyhülislam olmufl ve geliflen olaylar neticesinde Padiflah IV. Mustafa’n›n halli için fetva vermifltir. 1241 fievvalinin 17. günü (25 May›s 1826) vefat etti. Kabri, babas›n›n yan›ndad›r. sinde, bu yal›da vefat etmifl ve Karacaahmet Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Hayrullah Efendi Yal›s› sonradan Serasker Hüseyin Avni Pafla’n›n uhdesine geçmifltir. Hayrullah Efendi, yal›s›n›n karfl›s›na bir çeflme yapt›rm›fl ve bu çeflme zamanla harap oldu¤undan, Hüseyin Avni Pafla, flimdi de mevcut olan, muhteflem çeflmesini infla ettirmifltir. Hayrullah Efendi Yal›s›’n›n yan›nda Defter Emini Sadullah Efendi’nin yal›s› vard›. Kendisi Küçük Hüseyin Efendi’nin o¤ludur. Yetifltikten sonra bir tak›m memuriyetlerde bulundu. 1222 (1807)’de Edirne Saray›’n›n tamirat›na memur oldu. 1225 (1810)’da da defter emini oldu. Azlinden sonra 1232 Muharreminde (Kas›m 1816) vefat etti. Lâhdi, Süleymaniye Camii Hazîresi avlusunda, birinci s›rada ve türbedar evinin sa¤ taraf›ndad›r. “Müdebbir ve kabiliyetli bir zat idi.” Bostanc›bafl› Defteri’nde ad› geçen Bektaflî Dergâh› (Yar›mca Baba) ve Abdurrahman A¤a Camii hakk›nda bölümlerinde aç›klamada bulunulmufltur. Arif Efendi âlim bir zat olub ayn› zamanda iyi bir hattatt›. Her sene bir Kur’an-› Kerîm yazar ve Ravza-i Mutahhara’ya gönderirdi. O¤ullar› Sadullah ve Hamdullah efendiler sudurdan oldular. Arapzâde Ailesi’nin bir çok ferdi, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda medfundur. Müderris Esirîzâde’nin yal›s›, flimdi harabesi mevcut olan yüksek beylik de¤irmeninin önünde idi. Esirîzâde’nin atas› Bursal› Mehmet Efendi idi. Mekke kad›l›¤› görevine giderken, 1054 (1643)’te K›zlara¤as› Sünbül A¤a ile ayn› gemide bulunuyordu. Rodos Adas› önlerinde Malta Korsanlar›’n›n eline düfltü. Befl y›l esir kald›ktan sonra kurtuldu ve ‹stanbul’a geldi. 20 Mart 1659’da fleyhülislam oldu. Köprülü Mehmet Pafla’n›n her dedi¤ine fetva verdi. Bu yüzden 3 fiubat 1662’de Bursa’ya sürüldü. Yirmi y›l sürgün hayat› yaflad›ktan sonra 21 Safer 1092 (12 Mart 1681)’de vefat etti. Kabri, Pirinç Han› civar›nda yapt›rd›¤› mescidin hazîresindedir. O¤lu Abdülbâki Efendi say›l› bilginlerdendir. Arif Efendi Yal›s›’n›n yan›nda, fiehremini Hayrullah Efendi’nin yal›s› bulunuyordu. Hayrullah Efendi, kalemden yetiflmifl 1228 (1813)’te flehremini, 1234 zilkâdesinde (A¤ustos 1819) Surre emini, bir sene sonra, ruznâmei evvel, 1241 (1825)’te ikinci defa flehremini oldu. Bu görevden ayr›ld›ktan sonra, Esma Sultan kethüdal›¤›na getirildi. 1247 Recebinin gurresinde (6 Aral›k 1831) vefat etti. O¤lu, Enderûnî Rag›p Mehmet A¤a, 1242 Zilkâde- Esirîzâde Yal›s›’ndan sonra, Üsküdar’a do¤ru, Defterdar Efendi’nin ve Papucubüyükzâde Efendi’nin yal›lar› bulunuyordu. Defterdar Efendi, daha sonra sadrazam olan Mehmet Emin Rauf Pafla idi. Rauf Pafla, Çavuflbafl› Sait Efendi’nin o¤lu olup 1189 (1775)’te do¤du. 1226 Cemaziyelevvelinin 24’ünde (16 Haziran 1811) Rikab-› Hümayûn Defterdar› olmufl iken, 18 Rebiyülâhir 1230 (1 Nisan 1815)’te vezaret verilerek sadrazam oldu. Üç sene kadar 1333 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar bu görevde bulunduktan sonra azledildi. Sonra, dört defa daha sadrazam olan Rauf Pafla, 8 Zilkade 1276 (28 May›s 1860)’ta vefat etti. Kabri, Eyüpsultan’da, Bostaniskelesi Soka¤› üzerinde, Mihriflah Valide Sultan ‹mareti avlusundaki aç›k türbesindedir. Sicill-i Osmânî yazar›, “serveti Bebek’teki sahilhanesine münhas›rd›r.” dedi¤ine göre, buradaki yal›s›n› 1815 tarihinden sonra elden ç›karm›fl olmal›d›r. Rauf Pafla Yal›s›’n›n yerinde Defterdar Pepeyi Hasan Efendi’nin yal›s› bulunuyordu veya Rauf Pafla Yal›s›’n›n ilk sahibi idi. Bu yal›n›n yan›nda ve bir evvelki dönemde Said Efendi’nin ve Defter Emini Sadullah Efendi’nin yal›lar› vard›. Peykî Lakab›yla da bilinen Hasan Efendi, maliyeden yetiflmifl ve 1185 (1771) tarihinden sonra defter emini, 1190 (1776)’da defterdar-› fl›kk-› evvel ve befl sene sonra da defterdar oldu. Daha sonra iki defa daha bu göreve getirilmifl olan bu de¤erli insan 6 Cemaziyelâhir 1206 (fiubat 1796)’da vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 8. Ada’da, Nuhkuyusu Caddesi sol bafl›nda ve Ahmet Fethi Pafla ailesi aç›k türbesinin sa¤ taraf›ndaki parmakl›k içindedir. Kafesî destarl› flâhidesi vard›r. Eflinin kabri de buradad›r. Üsküdar Büyük ‹skelesi ile Balaban ‹skelesi geçildikten sonra gelen yal›lardan biri Kesriyeli Numan Bey’in yal›s› idi. Numan Bey, Kesriyeli Ahmet Pafla’n›n k›z›n›n o¤ludur. Babas› Seyyid Mehmet A¤a’d›r. Bâb-› Âli’den yetiflmifl, hacegândan olmufl, 1187 (1773)’te sadrazam mektupçusu (özel kalem müdürü) ve az zamanda da silâhtar kâtibi olmufltur. Bir tak›m görevlerden sonra 1200 (1785)’te arpa emini, çavuflbafl›, bafl Muhasebeci gibi önemli vazifelerde bulunmufltur. 1201 Recebinin 27. günü (15 May›s 1787) vefat etti. O¤lu Mehmet Esat Bey, mektubî hulefas›ndan ve hâcegândan olup 1241 (1825) tarihinden sonra vefat etti. Damad›, Rusçukluzâde Sadrazam Hasan Pafla’n›n o¤lu Haydar Bey’dir. Hasan Pafla’n›n kabri Üsküdar’da Hüdâyî Aziz Mahmut Efendi Camii haziresindedir. Kallavîli flâhidesi mevcuttur. Numan Bey’in yal›s›ndan sonraki beflinci yal›, Kaptan-› Derya Hac› Mehmet Pafla’ya aitti. Bunun yan›nda fiemsipafla Camii ve fierefâbâd 1334 Kasr› bulunuyordu. Bunlar hakk›nda bölümlerinde aç›klamalarda bulunulmufltur. Salacak ile Harem aras›ndaki yar üzerinde ve Afla¤› ‹hsaniye Camii’nden sonra Selimiye Camii yak›n›nda da Sadrazam ‹smail Pafla Kona¤›’n›n arsas› ve bunun yan›nda da Aydoslu Mehmet Pafla k›z›n›n evi bulunuyordu. Haf›z ‹smail Pafla 24 Nisan 1805 ile 14 Kas›m 1806 tarihleri aras›nda 19 ay kadar sadrazam olmufltur. Azlinden sonra, Konya valisi iken orada, 1222 fiaban›n›n 15’inde (18 Ekim 1807) vefat etti. ‹smail Pafla’n›n vefat›ndan sonra konak, Kad› Abdurrahman Pafla taraf›ndan kiralanm›flt›r. Alanyal› olan Abdurrahman Pafla, evvelce Kayseri kad›s› iken, mîr-i miranl›¤a eflit hümayûn emini oldu. 1217 (1802)’de Sivas mutasarr›f› idi. Bir kaç ay sonra vezaretle Konya valisi, 1223 fiaban›nda da (Ekim 1808) Anadolu valisi oldu ve ‹stanbul’a gelip bu kona¤a yerleflti. Sultan III. Selim’in tahttan indirilip flehit edilmesi üzerine, Alemdar Mustafa Pafla duruma hakim olmufl ve II. Mahmut tahta ç›kar›lm›flt›r. Bu s›rada, Sultan Selim’in kurmak isteyip de kuramad›¤› Nizam-› Cedid Oca¤›’n›n yeniden tesisi yeniçerilerin tepkisine yol açm›fl ve Bâb-› Âlî’ye hücum ederek Mustafa Pafla’n›n flehadetine sebep olmufllard›r. Alemdar Mustafa Pafla’n›n iste¤i üzerine Nizam-› âliflân Murahhas Seraskeri ünvan› ile Selimiye K›fllas› kumandan› olan Kad› Abdurrahman Pafla, Padiflah II. Mahmut’un daveti üzerine, 26 Ramazan 1223 ( 15 Kas›m 1808) tarihinde Selimiye K›fllas›’ndaki Nizam-› Cedid askerleri ile kay›klarla Topkap› Saray›’na geldiler. Burada yap›lan görüflme neticesinde, Sultan IV. Mustafa’n›n öldürülmesi kararlaflt›r›lm›fl ve Kad› Pafla ile Bostanc›bafl›, birkaç cellatla içeri girip Sultan Mustafa’y›, kendi flal kufla¤› ile bo¤durmufllard›r. Bu s›rada Selimiye K›fllas›’nda ikinci reis yani ocak a¤as› olarak Kad› Pafla’n›n ye¤eni Ahmet A¤a bulunuyordu. Kad› Pafla ve ye¤eni, ramazan ay›n›n bafllar›nda, Nizam-› Cedid askeriyle yedi oca¤›n kethüdalar› ve zabitan kul kethüdas›, topçu ve arabac› bafl› tu¤lar›n› önlerine kat›p, bir kaç tane de fleyh alarak tekbir ve ilâ- Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri hilerle Selimiye k›fllas›’na gelerek tu¤lar›n› kap› önüne dikmifllerdi. Sultan Mustafa’n›n öldürülmesinden iki gün sonra, yeniçeriler Selimiye K›fllas› ile beraber, ‹stanbul’daki di¤er k›fllalar› ele geçirmifller ve bu arada da Selimiye K›fllas›’n› Selimiye Mahallesi ile beraber yakm›fllard›r. 17 Kas›m 1808. Bu yang›n s›ras›nda, Kad› Pafla’n›n kirac› olarak oturdu¤u ‹smail Pafla Kona¤›’n› evvelâ ya¤ma etmifller ve sonra da yakm›fllard›r. ‹ki gün evvel Kad› Pafla kona¤a 22 yük akçe getirmiflti. Asiler o paralar› fesle taksim ettiler. Bu arada da baz› esnaf›n evleri ya¤ma edildi. Pek çok insan öldürüldü. Eski fleyhülislâmlardan Minkarîzâde Yahya Efendi’nin torunlar›ndan olan Kad› Pafla kaçarak Eyüp’te ‹zzet Pafla Tekkesi’ne s›¤›nd›. Bir çok alt›n vererek fleyhin elbiselerini sat›n ald› ve bunlar› giyerek Alanya’ya geldi. Çünkü, o s›rada henüz 15 yafllar›nda olan o¤lu Abdullah Bey, Alaiye ve Beyflehir Sancaklar› mutasarr›f› idi. ‹kibin askeri ile Alanya Kalesi’ne kapanan Kad› Pafla, 5-6 ay kadar kuflatma alt›nda kald›ktan sonra, Teke Mütesellimi Hac› Mehmet A¤a’n›n kuvvetlerine ma¤lup olmufl ve kendisiyle beraber o¤lu Abdullah ve büyük o¤lu Müderris Mehmet Bey’in bafllar› 1 Nisan 1809 tarihinde kesilerek ‹stanbul’a gönderilmifltir. Bütün mücadelesi Sultan II. Mahmut ve Nizam-› Cedid için oldu¤u halde Padiflah’tan hiçbir yak›nl›k ve merhamet görmemifltir. Haz. M. Aktepe, 1. s. 12-119) (Cahit Karya-Erol Üyepazarc›, II. Mahmut’un ‹stanbul’u, s. 76 vd.)(E. Koçu, Bostanc›bafl› Defteri, ‹stanbul Ans. 6/2994-2995) (Vaka-i Cedid, Yayla ‹mam› Tarihi, Haz. Y. Senemo¤lu, 1001 Temel Eser, s. 78 vd.) (Georg O¤ulukyan’›n Ruznamesi, Haz. H. Andreasyan, ‹st. 1972) ( ‹. H. Uzunçarfl›l›, Alemdar Mustafa Pafla, ‹st. 1942) CELÂLEDD‹N A⁄A (PAfiA) KONA⁄I K ona¤›n Üsküdar’›n neresinde bulundu¤u belli de¤ildir. Fakat Selimiye’de olmal›d›r. Cevdet Pafla, Tezâkir adl› eserinde: “Hilâl-i ramazan-› flerifte dahi Celâlüddin Pafla vefat etti.” “Yeniçeri vak’as›nda an›n dahi A¤a Hüseyin Pafla gibi hizmeti sebk etmifl bir zatt›r. Hayli vakitden beri mütekaiden Üsküdar’da ikamet üzere idi.” demektedir. Alâüddin Pafla’n›n o¤lu olan Celâleddin Pafla, kul kethüdal›¤›ndan 25 Muharrem 1241 (9 Eylül 1825) tarihinde yeniçeri a¤as› olmufltur. Yeniçeri Vak’as› kendi a¤al›¤› zaman›nda, 15 Haziran 1826’da vuku buldu¤u ve Ocak ortadan kald›r›ld›¤› için son yeniçeri a¤as› say›l›r. 1280 (1863) tarihinde vefat etti. Kaynaklar: (Cevdet Pafla, Tezâkir 13-20, s. 46) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 12/171-222) (Sicill-i Osmânî, 2/81 Celâleddin Mehmed A¤a) Çinili Karakolu civar›nda, Selâmi Ali Efendi Caddesi üzerinde biblo kadar zarif bir köflk. ‘Yanan konak, eski sadrazamlardan ‹smail Pafla’n›n kona¤› olup yetimlerine kalm›flt›r. ‹smail Pafla, Sultan III. Selim devrinde yeniçerileri Kad› Pafla aleyhine k›flk›rtm›flt›. Daha sonra ‹stanbul’a getirilen Kad› Pafla, onun kona¤›n› kiralam›flt›. ‹smail Pafla’n›n fedakâr› olan yeniçeriler kona¤›n› yakmakla yetimlerine büyük zarar verdiler.’ Kaynak: (Sicill-i Osmânî, 1/86 Nur-u fiems Kad›nefendi; 2/161 Hasan Efendi; 2/318 Hayrullah Efendi; 2/422-423 Rauf Pafla; 3/22 Sadullah Efendi; 3/320 Abdurrahman Efendi; 3/324 Abdurrahman Pafla; 3/477 Atâullah Efendi 4/184 Mehmed Efendi Esirîzâde; 4/571 Numan Bey) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 117) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 168) (fiem’danizâde Tarihi, 1335 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar CEMALEDD‹N PAfiA KÖfiKÜ K öflk, Üsküdar ‹skelesi civar›nda, Paflaliman› Caddesi, Cemaleddin Pafla ve Yenidünya sokaklar› ile çevrili alanda ve caddeye göre yüksek bir yar üzerinde idi. Köflkün caddeye aç›lan merdivenli kap›s› bugünde mevcut olup köflkün üzerine oturtuldu¤u istinat duvarlar› aras›ndad›r. Di¤er sokaklara da birer kap›s› olan bu muhteflem yap›, I. Dünya Savafl› sonunda Üsküdar bölgesini iflgalleri alt›na alan ‹talyan askerlerinin karargâh› olmufl ve mütareke devrinin sona ermesi üzerine de kasten yak›lm›flt›r. Köflkün bulundu¤u arsa eski Üsküdarl›larca hâlâ ‹talyanlar ad›yla an›l›r. Bu ahflap üç katl› köflkün yak›n›nda ve Yenidünya Soka¤› karfl›s›nda fieyhülislâm Zeynelâbidin Efendi’nin (öl. 1236/1821) üç katl› kona¤› ve onun yan›nda ise Ressam Cevat Bey’in (1871-1939) etraf› yüksek bir duvarla çevrili haremli selâml›kl› üç katl› ahflap köflkü ve bunun önünde ise meflhur Hüseyin Hâki Bey’in haremli selâml›kl› üç katl› ahflap konaklar› vard›. Nâz›m Pafla’n›n kona¤› da Kurflunlu Medrese Soka¤› üzerinde idi. Cemaleddin Mehmet Pafla, Sadrazam Halil Hamit Pafla’n›n o¤lu Nurullah Pafla’n›n o¤ludur. Nurullah Pafla, 1258 (1842)’de vefat ederek Haydarpafla Mezarl›¤›’na babas›n›n yan›na gömülmüfltür. Cemaleddin Pafla enderundan yetiflmifl ve sonra kapuc›bafl› olmufltur. 1242 (1826-27)’de ikinci mirahur olan Pafla daha sonra bir çok vazifelerde ve bu arada da valiliklerde bulunmufltur. 1 Safer 1297 (15 Ocak 1880)’de vefat ederek Eyüp Camii civar›na gömülmüfltür. Orta boylu, güzel yüzlü ve dinine ba¤l› bir kimse idi. O¤ullar› Müflir Asaf ve Beylerbeyi payeli Halil Paflalard›r. Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 2/84 Cemaleddin Pafla; 4/587 Nurullah Mehmed Pafla) (M. Larus 1/709 Asaf Pafla) (Gezi Notu) CEM‹L MOLLA KÖfiKÜ K uzguncuk ile Beylerbeyi tüneli aras›nda ve Nakkafltepe Mezarl›¤›’n›n sol taraf›ndaki koru önündedir. Cemil Molla, bu semte ad›n› vermifl bir zatt›r. 1885 y›l›nda, fieyhülislâm Üryanizâde Ahmet Es’ad Efendi’nin torunu, flair Süleyman Bey’in o¤lu Mahmud Cemil Efendi taraf›ndan yap›lm›flt›r. Kendisi Cemil Molla ismi ile meflhurdu. Köflkü yapt›rd›¤› zaman 22 yafl›nda idi. K›sa bir dönem adliye naz›rl›¤› yapm›fl ve 1941’de vefat etmifltir. Aile kabristan›ndaki kabrinde flâhidesi yoktur. Nakkafl Baba Mezarl›¤› bahsine bak›n›z. Beyaz Kuleli Köflk diye bilinen yap›n›n arazisi içinde befl köflk daha vard›. Mimar›, ‹talyan Sinyor Albeti’dir. Kap›lar› masif cevizden, kap› tokmaklar› fildiflindendir. Tavanlar› ve duvarlar› oymalarla süslenmifltir. Kalorifer tesisat› dahi vard›r. Elektri¤ini jeneratörden temin ederdi. Di¤er köflkler bugün mevcut de¤ildir. Bunlardan biri, bahçe kap›s› giriflinde bulunuyordu, befl odal› kârgir bir yap› idi. Sol tarafta ise iki katl›, alt› odal› ahflap ba¤ evi mevcuttu. Bir di¤eri de Sultan II. Abdülhamit’in tahta geçtikten sonra, hocas› Ahmed Es’ad Efendi’yi fieyhülislâm yapt›ktan sonra hediye olarak verilen ve Tiryal Kad›n Saray› denilen köflktü. Bu köflk daha sonra Ortaköflk ad›n› alm›fl olup üç katl› ve k›rkdört odal› ahflap bir yap› idi. Abdülaziz devrinde Tiryal Kad›n için bahriye marangozhanesinde k›rk gün içinde haz›rlanarak infla edilmifltir. Bu sade görünüfllü yap› daha sonra I. Dünya Savafl› y›llar›nda K›z›lay’a tahsis edilmifl ve daha sonra da tütün deposu olmufltur. 1940’l› y›llarda y›kt›r›ld›. Eski Üsküdar evlerinden biri. 1336 fieyhülislâm Es’ad Efendi’nin ayr›ca sahilde bir yal›s› ve bu yal›n›n yan›nda da tamamen ceviz a¤ac›ndan 1860 senesinde yap›lm›fl bir mescidi vard› ki, minaresi ilginçtir. Yal› son senelerde beton olarak yeniden yap›lm›flt›r. Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri CENNETÂBÂD KASRI (SULTAN II. MAHMUT KASRI SÜRURÂBÂD KASRI) K as›r, Küçük Çaml›ca Tepesi’nin (Eski Bulgurlu Da¤›) güney bat› eteklerinde idi. Küçük Çaml›ca Suyu Mesiresi’ndeki 1064 (1654) tarihli çeflmenin önünden tepeye do¤ru bak›ld›¤›nda, sol tarafta ileride, yaln›z bir tek çam a¤ac› görülür. Kas›r, iflte bu a¤ac›n önünde idi. Üryanizâde Es’ad Efendi’nin efli, Ahmed Bican Pafla’n›n k›z› olup 1915 tarihinde vefat eden Asiyye Merzuka Han›m’d›r. Kabri Eyüp’te, Kaflgarî Tekkesi Camii yan›nda ve babas›n›n aç›k türbesindedir. Mithat Pafla’n›n idam›n› onaylayan Es’ad Efendi’nin bir k›z ile bir o¤lu olmufltur. O¤lu sudurdan Mehmed Halid Efendi, babas›ndan 1,5 y›l sonra ve 40 yafllar›nda oldu¤u halde, 21 Ramazan 1307 (11 May›s 1890) tarihinde vefat ederek babas›n›n Eyüp’teki türbesine defn olunmufltur. Es’ad Efendi’nin k›z› Sara Han›m’d›r ki, efli din bilgini Ömerzâde Salih Efendi’nin o¤lu fiair Süleyman Celâleddin Bey’dir. Genç yafl›nda felç olup 25 y›l bu flekilde ve bu köflkte yaflayan Süleyman Bey, 1307 (1890) tarihinde vefat etti. Kabri, Kaflgarî Dergâh› hazîresindedir. fiair Süleyman Bey’in, Sait Molla ve Cemil Molla adl› iki o¤lu olmufltur. Cemil Molla’n›n ise, Halet ve Mehire adl› iki k›z› ile Adnan ve Feyyaz isimli iki o¤lu olmufltur. Adnan Bey, kendi camilerinde imaml›k ve Karaköy Tünel’de Lacivert Han’da avukatl›k yap›yordu. Kendisi, buradaki köflklerden birinde oturuyordu ki, bu köflk 1930’larda yanm›flt›r. Cemil Molla’n›n küçük k›z› Mehire Han›m, ‹smail Fâz›l Pafla’n›n o¤lu ile evlendirilmiflti. ‹lk efli ise, Beylerbeyi’nde yal›s› olan Maliye Naz›r› Hasib Pafla’n›n ye¤eni idi. Hasib Pafla’n›n Beylerbeyi’ndeki yal›s› yak›n tarihlerde yanm›flt›r. Mehire Han›m da buradaki köflklerden birinde oturuyordu. Kaynaklar: (Gezi Notu) (Sicill-i Osmânî, 1/344 Ahmed Es’ad; 2/268 Halid Efendi) (Türk Dili ve Ed. Ans. 2/27 Celâleddin Bey) (Salâh Birsel, Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas Bo¤aziçi, s. 249) Fevkalâde güzel bir manzaraya sahip olan bu yap›dan günümüze bir su haznesi ve baz› tonoz kemer bakiyeleri kalm›flt›r. Cemil Molla Köflkü. Fazla büyük olmayan alt› kârgir, üstü ahflap olmas› lâz›m gelen bina, H. 1064 y›l›nda, çeflme ve namazgâh›n inflas› s›ras›nda yap›lm›flt›r. Kasr›n ismini, çeflmenin kitâbesindeki: Cennetâbâd-› müferrih ayn-› âb-› cân-fezâ m›sra›ndan ö¤reniyoruz Cennet gibi yer anlam›na gelen Cennetâbâd, ayn› zamanda mesirenin de ad›d›r. Sultan IV. Mehmet Çeflmesi bahsine bak›n›z. Evliya Çelebi meflhur Seyahatname’sinde, Küçük Çaml›ca Mesiresi bafll›¤› alt›nda “Büyük Çaml›ca’dan biraz afla¤›da, çimenlik, av yeri, ç›nar a¤açlar› ile süslü bir vadidir” demektedir. Hadîka yazar› ise: Büyük Çaml›ca’ya “Eski Çaml›ca dahi denir. Bunun mukabilinde Çaml›ca-y› Cedid dahi vard›r ki, Küçük Çaml›ca denmekle maruftur. Bu mahalli selefte bir tekke iken yerine Sultan Mehmet Han-› Rabi yeniden muhtasarca bir saray-› âli bina buyurmufllard›r. Lâkin halen saraydan bir eser kalmam›flt›r.” diyerek kasr›n, eski bir tekkenin yerine, Sultan IV. Mehmet taraf›ndan “muhtasarca” olarak yap›ld›¤›n› anlatmaktad›r. Haf›z Hüseyin Efendi, eserini 1182 (1768) tarihlerinde yazd›¤›na göre, kas›r yap›ld›¤›ndan 80-90 sene sonra ortadan kalkm›fl demektir. Bir Bektâflî Tekkesi yerine yapt›r›lan Cennetâbâd Kasr› y›k›l›fl›ndan 70-80 y›l sonra II. Mahmut (1808-1839) taraf›ndan yeniden yapt›r›l1337 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar m›fl ve Enderunî fiair Vâs›f Efendi otuz sekiz m›sral› bir manzume kaleme alm›flt›r ki, tarih beyti fludur: Vâs›fâ bir yaz ki, tarihin pesend itsün gören Yapd› zîba kasr-› flahî Dâver-i Dârâ Cenab 1227 Kasr›n yap›ld›¤› 1812 senesinde, Sultan Mahmut, bahçesinde bir gün yumurta hedefi üzerine tüfek at›fl› yapm›fl ve ilk at›flta hedefi vurarak bir niflantafl› dikilmifltir ki, bu dikilitafl bugün de mevcuttur. Sultan II. Mahmut, Çaml›ca’y› çok sever ve buraya s›k s›k gelirdi. Bu ziyaretlerinde bazen, k›z kardefli Esma Sultan Kasr›’nda kal›rd›. Bu saray bahsine bak›n›z. Bir çok de¤iflikli¤e u¤rayan Cennetâbâd Kasr›, 1910 tarihlerinde mevcuttu. ‹ki katl› ahflap ve yayvan bir bina idi. Kaynaklar: (Ayvansarayî, Hadîkatü’l-Cevâmi 2/260) (Nâz›m Nirven, Cennetâbâd Kasr›, ‹stanbul Ans. 7/3494) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/304; 2/176) (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›cadaki Köflkler ve Saraylar, 10 Eylül 1947 Akflam gazetesi) (H. fiehsuvaro¤lu, Çaml›ca’ya Dair, 2 A¤ustos 1952 Cumhuriyet) (Enderunî Vâs›f Osman Bey Divan›, Süleymaniye Genel Kütüp. s. 277-278) (Atâ Tarihi, ‹stanbul 3/179) (Gezi Notu) C‹HAN BA⁄I KASRI (T‹RYAL HANIM KASRI fiEHZÂDE YUSUF ‹ZZEDD‹N EFEND‹ KÖfiKÜ) K öflk, Büyük Çaml›ca Tepesi’nin Üsküdar’a bakan, bat› eteklerinde ve Subafl› Mevkii’nin sol taraf›ndad›r. Evliya Çelebi meflhur Seyahatname’sinde: “Büyük Çaml›ca Mesiresi, göklere bafl kald›rm›fl bir yüksek da¤›n tâ tepesinde bir tekke idi. Orada padiflah›m›z kendilerine mahsus ‘Cihan Ba¤›’ ad›yla bir büyük bahçe tanzim ettirdi ki orada olan köflke hakîrin (Çelebi’nin) tarihi flöyledir: Didim Evliyâ bu kâha tarih Mübarek ola kasr›n Padiflah›m Sene 1065 1338 Sultan IV. Mehmet (1648-1687) bu yerde, 1071 (1660-1661) tarihinde bir çeflme ve namazgâh yapt›rd›¤›na göre, kas›r; çeflme ve namazgâhtan alt› sene evvel yap›lm›fl demektir. Ayn› padiflah›n Küçük Çaml›ca’da Cennetâbâd ismiyle an›lan bir kasr› daha vard›r. Bu kas›r bahsine bak›n›z. Avc› lâkab›yla bilinen IV. Mehmet, yazlar› s›k s›k bu havaliye gelerek avlan›rd›. Mehmet Halife, Tarih-i G›lmanî adl› eserinde: “Saadetli padiflah da donanma gittikten sonra 1066 tarihinde fievval ay›n›n onunda (3 A¤ustos 1656) saâdetle Üsküdar’a göç etti ki, iç halk› ile yaz mevsiminde bir miktar istirahat ederler...” Bu s›rada sürüp giden harpten dolay›, Bozcaada ve Limni Adas› Venedikliler’in eline geçmiflti. “Bu haber kesinlik kazan›nca bütün ‹stanbul halk› aya¤a kalk›p; “Elbette Padiflah›m›z ‹stanbul’a gelsin, seyr ve temafla, ba¤, bahçe ve zevk zaman› de¤ildir... Üsküdar’da ne ifli vard›r?” diye söylenmeleri üzerine padiflah vakit geçirmeden ‹stanbul’a dönmüfltü. Padiflah’›n, gerek Küçük Çaml›ca’da ve gerekse Büyük Çaml›ca’da, Bektâflî Tekkeleri’nin bulundu¤u yerleri, kendisine has bahçe ve kas›r olarak seçmesi, bir tesadüf eseri de¤ildi. Bunun sebebini yine Mehmet Halife’den ö¤reniyoruz: “Sultan II. Süleyman tahta geçti¤i zaman saz›, flark›c› ve okuyucu tak›m›n›, tanburu, çö¤ürü ve Âfl›k Tekkeleri’ni yasak etmiflti. Padiflah›m›z, Sultan Süleyman’›n yapt›¤›na uymakla zaman-› saâdetlerinde de ‹stanbul huzura kavuflmufl”tu. Ba¤-› Cihan Kasr› da denilen Cihan Ba¤› Kasr›’n›n ilk önce Sultan IV. Murat (1623-1640) taraf›ndan takriben 1634 tarihlerinde yapt›r›lm›fl ve etraf›ndaki arazinin de bahçe olarak tanzim edilmifl oldu¤u söylenir. K›sa zamanda harap olan kas›r IV. Mehmet taraf›ndan yeniden yapt›r›lm›fl olmal›d›r. Küçük Çaml›ca Kasr› gibi, 60-70 sene sonra tamamen ortadan kalkan Cihanba¤› Kasr›’n›n yerine Sultan II. Mahmut, annesi Nakflidil Valide Sultan ad›na burada bir kas›r yapt›rm›flt›. Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri Enderunî Vâs›f Efendi, inflaat›n bitiminde 82 m›sral› bir kaside yazm›flt›r ki tarih beyti fludur: Ne dil-cû kasr-› vâlâ k›ld› infla Valide Sultan Ne rengin ve müzeyyen cilve-gâh-› tâcdâr oldu 1227 (1812) Nakflidil Valide Sultan 1232 (1817) tarihinde vefat etti. Kabri, Fatih Camii civar›ndaki muhteflem türbesindedir. Onun vefat› üzerine köflk, Sultan II. Mahmut’un gözdelerinden Tiryal Han›m’a ihsan edilmifltir. Bir rivayete göre de, kendisine ayr›ca küçük bir köflk yapt›r›lm›flt›r. Bu köflkün yan›nda, Sultan II. Mahmut’un hekim bafl›s› Abdülhak Molla’n›n (1786-1853) köflkü ve korusu vard›. Bu köflk ve koru Sultan Abdülmecit taraf›ndan sat›n al›narak Tiryal Han›m Köflkü ile birlefltirilmifltir. fiair-i azam Abdülhak Hamit Bey, hat›ralar›nda dedesinin Çaml›ca’da iki köflkü oldu¤unu, birisini Sultan Mecid’e sat›ld›¤›n›, ikincisininde II. Abdülhamit zaman›nda “Hazine-i Hassa’ca 51 arfl›n arazisiyle beraber sat›n al›narak Çaml›ca Köflkleri’ne ilhak edildi¤ini” nakletmektedir. Tiryal Han›m, köflkü önüne 1288 (1871) tarihinde, kendi ismi ile an›lan bir çeflme infla ettirmifltir. Bu çeflme bahsine bak›n›z. Tiryal Han›m’›n flimdiki Beylerbeyi Saray› yerinde de ayr›ca bir yal›s› vard›. “Üç f›st›k a¤ac› ile güzel bir görünüm veren setli bahçesi” emsalsizdi. Beylerbeyi Sahilsaray› ismiyle de bilinen bu yap›, II. Mahmut taraf›ndan 1832 tarihinde yapt›r›lm›fl ve bugünkü saray ise, 1281 (1864) tarihinde infla ettirilmifltir. Han›m taraf›ndan, çok sevdi¤i fiehzade’ye hediye edildi¤i de rivayet olunur. Yusuf ‹zzeddin Efendi köflkü ismiyle an›lmaya bafllayan Çaml›ca Köflkleri, fiehzade taraf›ndan 40 seneye yak›n bir zaman zarf›nda ›slah ve tezyin edilmifltir. Etraf›, yüksek bir duvarla çevrili olan Yusuf ‹zzeddin Efendi kasr› ve korusunun, Tomruk Suyu taraf›na aç›lan iki kap›s›n›n önündeki, yanlar›na ç›nar a¤ac› dikilmifl muntazam yollar› art›k bozulmufltur. Bahçe içinde esas köflkten baflka, iki köflk ve müfltemilât binalar› bulunmaktad›r. fiehzade Yusuf ‹zzeddin Efendi bir vehim neticesinde 26 Rebiyülevvel 1334 (1 fiubat 1916) tarihinde Zincirlikuyu’daki köflkünde, kol damarlar›n› bir makas yard›m› ile kesmek suretiyle intihar etmiflti. Ayasofya Camii’nde k›l›nan cenaze namaz›ndan sonra, Divanyolu’ndaki Sultan Mahmut Türbesi’nde, annesi ile babas›n›n yan›na defnedilmifltir. “Çaml›ca halk›n›n en çok de¤er verdi¤i fiehzade, k›saca (Efendi hazretleri) diye an›lan Yusuf ‹zzeddin’di. Halka ilgi göstermesi, araba gezintilerinde büyük, küçük herkesi selâmlamas› ile tutulmufl ve sevilmiflti. Küçük Çaml›ca’n›n etraf›nda bugün kaybolmufl ‘tur yolu’nda araba ile gezintiye ç›kt›¤› zaman semtin çocuklar› yol boyunca dizilir, ikinci arabadaki bir harem a¤as›n›n serpti¤i paralar› kap›fl›rlard›.” Park kadar bak›ml› bir bahçenin içindeki ahflap büyük köflkün yan›nda iki küçük köflk daha vard›. Yusuf ‹zzeddin Efendi’nin vefat› üzerine bu malikâne, efli Leman Han›mefendi’ye kalm›fl ve o da buray› oldu¤u gibi muhafaza et- Yusuf ‹zzeddin Efendi Köflkü. Tiryal Han›m’›n di¤er bir köflkü de, Dolmabahçe s›rtlar›nda, Viflnezâde Camii ile Valide Çeflme aras›nda ve eskiden Tarlabafl› denilen semtte, Çavdarc› Sokak ile Servirevan Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve birinci soka¤›n sa¤ taraf›ndad›r. Bugün kirada olan harapça fakat al›ml› köflkün hamam› yerine tek katl› bir bina yap›lm›flt›r. Hazinesi mevcuttur. Tiryal Han›m, 1300 (1882) tarihinde vefat edince, Sultan II. Abdülhamit’in iradesiyle, Büyük Çaml›ca Köflkleri, fiehzade Yusuf ‹zzeddin Efendi’ye intikal etti. Köflklerin, Tiryal 1339 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar mifltir. Köflk, eski ve k›ymetli mobilyalar, avizeler ve antika eflyalar ile döfleli idi. Çini hamam› pek meflhurdu. Leman Han›mefendi’nin o¤lu Nizameddin Efendi’nin (1909-1935) vefat›ndan sonra ve bir k›s›m hanedan›n 1952’de yurda dönmesine izin verilmesini müteakip bütün mülkü k›zlar› fiükriye ve Mihriflah sultanlara vermiflti. Fakat bu sultanlar›n buray› terk etmesi, köflkün harap olmas›na sebep olmufltur. Köflkün yan› bafl›ndaki Subafl› Gazinosu’nda tertip edilen sünnet dü¤ünlerine bu han›m sultanlar da gelir ve çocuklara hediyeler verirlerdi. Büyük köflk, Tiryal Han›m Köflkü olmay›p Sultan II. Abdülhamit zaman›nda infla edilmifltir. Hassa Mimar› Serkiz Balyan (1835-1899) taraf›ndan infla edildi¤i san›lmaktad›r. Yap›ld›¤› tarih belli de¤ildir. Büyük ve ahflap kap›s›, K›s›kl› - Büyük Çaml›ca Yolu üzerinde ve Subafl› Çeflmesi ile namazgâh›n›n yan›ndad›r. Bu kap›dan, üç set halindeki 23 dönümlük bahçeye girilir. Köflk, kap›n›n biraz ilerisinde ve sa¤ taraftad›r. Köflkün ikinci kat›na, iki tarafl› mermer merdivenle ç›k›l›r. Birinci kat›nda, mutfak, kiler, çamafl›rl›k, hizmetçi odalar› ve kalorifer dairesi vard›r. ‹kinci katta, bir büyük salon ve yedi oda bulunmaktad›r. Arazinin meylinden dolay› bu kattan Sefa Tepesi’ne kadar uzanan bahçeye ç›k›l›r. Burada, Tiryal Han›m Suyu diye bilinen, vaktiyle Üsküdar ve Kad›köy havalisine sat›lan bir suyun kayna¤› vard›r. fiimdi pek harap olan köflkün genifl bahçesinin, Tomruk Suyu taraf›na ve K›s›kl› - Büyük Çaml›ca Yolu’na aç›lan koru kap›lar› bulunmaktad›r. 1340 arabalar›n durdu¤u hangarlar bulunmakta idi. fiehzade Yusuf ‹zzeddin Efendi, Sultan Abdülaziz’in büyük o¤lu olup 21 Safer 1274 (9 Ekim 1857) tarihinde do¤mufltur. Annesi Dürrünev Kad›n’d›r. Çok iyi bir ö¤renim görmüfl bulunan fiehzâde, matematik derslerini Gazi Ahmet Muhtar Pafla’dan, Arapçay› fieyhülislâm Ömer Lütfi ve Turflucuzâde Muhtar ve Da¤›stanl› Muhyiddin Efendi’den, Hüsn-ü hatt› Senih Efendi’den, Arapça ve Farsça edebiyat› Cevad Efendi’den tahsil etmiflti. Frans›zca’y› da meflhur ö¤retmen Duvarez’den ö¤renmiflti. Yusuf ‹zzeddin Efendi, 20 May›s 1885’te Cavidan Han›m’la, 6 Temmuz 1886’da Emine Nazikeda Han›m’la, 15 ekim 1892’de Tazende Han›m’la, 4 fiubat 1904’te Leman Han›m’la evlenmifl ve sonuncu eflinden 1906’da Hadice fiükriyye, 1908’de Mehmet Nizameddin Efendi ve 1916’da da Mihriflah Sultan dünyaya gelmiflti. Kaynaklar: (Haz›m Pafla Hat›ralar›, Canl› Tarihler 1945, s. 14)(Konyal›, Üsküdar Tarihi, 2/273) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 203 Leman Han›m; s. 222 Mihriflah Sultan; s. 241 Nizamettin Efendi) (Daniflmend, Kronoloji, 4/431) (Semih Mümtaz, Hayal Olmufl Hakikatler, s. 72 vd.) (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve Saraylar, 10 Eylül 1947 Akflam gazetesi) (Mehmed Halife, Tarih-i G›lmanî, Tercüman 1001 Eser, s. 197) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/304; 2/175-179) (Ebuzziya Tevfik, Yeni Osmanl›lar Tarihi, Kervan Yay. 2/152) (S. Ünver, Türk T›b Tarihi, Arflivi, 1942, s. 1-36) (H. fiehsuvaro¤lu, Çaml›ca’ya Dair, 2 A¤ustos 1952 Cumhuriyet) (Adnan Giz, Çaml›ca, Hayat Tarih Mec. 1969, Say›: 10) (Lûtfi Efendi Tarihi, Haz. Münir Aktepe 14/62) (N. Bayraktar, Tiryal Han›m ve Kütüphanesi, Kad›n Gazetesi, 7 Mart 1959) Köflkün sa¤ taraf›nda ve Sultan IV. Mehmet namazgâh ve çeflmesinin arkas›ndaki istinat duvar› üzerinde, bugün flah›s eline geçmifl olan, iki adet Yaverler Köflkü elan durmaktad›r. Bunlar, ahflap mimarînin en güzel örnekleridir. E K›s›kl› - Büyük Çaml›ca Yolu üzerinde ve sol tarafta, etraf› yüksek bir duvar ile çevrili bulunan 15 dönümlük, meyilli bir arazi vard›r. Burada fieyhü’l-et›bba Dr. Haz›m Bellisan Pafla’n›n (1859-1943) büyük köflkü ve bahçesi vard›. Bu bahçenin yan›nda ve Selâmi Ali Efendi Tekkesi taraf›nda, köflkün ah›rlar› ve Cinci Hoca saray›n›n yan›nda, Evliya Çelebi’nin “âb-› hayat sulu bir hamam-› lâtiftir” dedi¤i bir de hamam› vard›. Bu çarfl› hamam› bugün mevcut de¤ildir. C‹NC‹ HOCA SARAYI vliya Çelebi, Seyahatname’sinde bu saray›n ad›n› Üsküdar’›n ünlü saraylar› aras›nda zikretmifltir. Fakat yerini belirtmemifltir. Saray›n 1645 tarihlerinde yap›ld›¤› san›lmaktad›r. Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri Cinci Hüseyin Efendi, Sultan ‹brahim (16401648) zaman›nda flöhrete ulaflm›fl meflhur bir efsuncudur. Nefesinin bir sinir hastas› olan Padiflah’a iyi geldi¤i rivayet olunur. Safranbolulu fieyh Mehmet Çelebi adl› bir zat›n o¤ludur. ‘Hâce-i Sultanî’ payesiyle Anadolu Kazaskerli¤i’ne kadar yükselmifltir. ‹stanbul’a gelip, talebeli¤i s›ras›nda babas›ndan ö¤rendi¤i dualarla efsunculu¤a bafllam›fl ve flöhreti saraya kadar ulaflm›flt›r. O¤lunun illetine deva olur ümidiyle Mahpeyker Kösem Sultan taraf›ndan saraya davet edilmifl ve nefesinin Sultan ‹brahim’e iyi geldi¤i görülmüfltü. Birden bire yükselmesi ‘Cinci’ lâkab› ile an›lmas›na vesile olmufltur. Saraydaki fevkalâde nüfuzuna dayanarak, Vezir-i azam Kara Mustafa Pafla’n›n, 21 Zilkade 1053 (31 Ocak 1644) tarihindeki idam›na sebep oldu¤u bilinmektedir. Devletin bafl›na musallat olmufl olan bu Osmanl› Rasputin’i, Sultan ‹brahim’in 8 A¤ustos 1648’de tahttan indirilmesinden takriben üç ay sonra tevkif edilmifl ve önce Karacabey Kasabas›’na sürülmüfl ve sonra orada 11 fievval 1058 (29 Ekim 1648) tarihinde idam edilmifltir. 1. 920. 000 duka alt›n› paras› ve bir çok emlâki devletçe zaptedilmifltir. Cinci Hüseyin Efendi’nin Üsküdar’daki bu saray›ndan baflka ‹stanbul’da, Sadrazam Civankapucubafl› Mehmet Pafla Saray›’n›n karfl›s›nda, 1054 (1644-45) tarihinde yapt›rm›fl oldu¤u muhteflem bir saray› daha vard›. C‹VAN KAPICIBAfiI SADRAZAM MEHMET PAfiA SARAYI E vliya Çelebi’nin ifadesine göre saray, “Karacaahmet Sultan Tekkesi yak›n›nda” idi. “Civan Kap›c›bafl› yani Rüstem Pafla Saray›” demesinden de saray›n sonradan Mehmet Pafla’ya intikal etti¤i anlafl›lmaktad›r. Civan Kap›c›bafl› Mehmet Pafla, Kanunî Sultan Süleyman’›n k›z› Mihrimah Sultan ile Sadrazam Rüstem Pafla’n›n k›zlar› Hâce Aifle Han›m Sultan’›n o¤lu Abdurrahman Bey’in o¤ludur. Abdurrahman Bey’in babas› ise Vezir-i azam Semiz Ahmet Pafla’d›r. Mehmet Pafla, Girit’te 12 A¤ustos 1646’da vefat etmifl ve cenazesi Üsküdar’a getirilerek Hüdâyî Aziz Mahmud Efendi Türbesi yan›ndaki babaannesi Ayfle Han›m Sultan Türbesi’ne gömülmüfltür. Bu türbe bahsine bak›n›z. Saray›n ilk bânisi Rüstem Pafla, 1561 tarihinde vefat etti¤ine göre saray› bu tarihten evvel, Mimar Sinan’a yapt›rd›¤› san›lmaktad›r. Saray›n, eski ad› Kuyubafl› olan bugünkü Kap›a¤as› Mevkiinde veya Nuhkuyusu Askerlik fiubesi’nin bulundu¤u yerde veya civar›nda oldu¤u san›lmaktad›r. Cinci Hoca, Evliya Çelebi ile “1058 senesi Cumadelâhirenin sonunda” (22 Temmuz 1648) yapt›¤› bir konuflmada: Rüstem Pafla, bu saray›n yak›n›na ve Taflç›lar Camii’nin yan›na 952 (1545)’te bir çeflme infla ettirdi¤ine göre saray›n› da bu s›ralarda yapt›rd›¤› söylenebilir. Pafla’n›n Üsküdar’da bir saray› daha vard›r. “Cenab-› Hak, izzet-i ilim berekât› ile bu saray› ve Üsküdar’da, vilayetimizde ve nice yerlerde çiftlikleri” oldu¤unu beyan etmifltir. Civan Kap›c›bafl› Mehmet Pafla’n›n ‹stanbul’da, Cinci Hüseyin Efendi Saray›’n›n karfl›s›nda da bir saray› vard›. Cinci Hoca’n›n ‹nadiye Semti’nde bir kuyusu vard›r. Saray›n›n da bu civarda oldu¤u san›lmaktad›r. Cinci Hüseyin Efendi Hamam› bahsine bak›n›z. Evliya Çelebi’nin bildirdi¤ine göre Bulgaristan’da Rusçuk fiehri’nin 60 km. güneydo¤usundaki Hazergrad kasabas›na ba¤l› Kad›köyü, Civan Kap›c›bafl›’n›n vakf›d›r. Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/289-290; 2/26, 85, 171, 174; 4/176-178) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 4, fihrist Hüseyin Efendi md.) (Sicill-i Osmânî, 2/191) (Daniflmend, Kronoloji, 3/391, 403, 413) (‹stanbul Ans. 7/3579-3580) (Turhan Tan, Cinci Hoca) Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/26, 85; 3/164 ve 4/177) (‹slâm Ans. 9/800) (Sicill-i Osmânî, 1/49) (Daniflmend, Kronoloji, 3/507) (‹slâm Ans. 7/605) (Osmanzâde Taib Ahmet, Hadîkatü’l-Vüzera, s. 84) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 5/197) 1341 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar ÇÜRÜKSULU AHMET PAfiA KÖfiKÜ S alacak sahillerinin üstünde ve Sinan Pafla Camii’nin karfl›s›ndad›r. Devrinin en güzel örneklerinden biri olan bu ahflap, afl›boyal› büyük yap› harem ve selâml›k k›s›mlar›ndan oluflmufltur. Kuruntu ve Toprakl› sokaklar›na aç›lan kap›lar› vard›r. Kuruntu Sokak merdivenli olup buradan Salacak ‹skelesi’ne gidilir. Sahile çok yak›n oldu¤undan binaya sahilhane de denebilir. Genifl bahçesinin etraf› yüksek bir duvarla çevrilmifltir. Harem k›sm› 1930 tarihlerinde okul olarak kullan›lm›flt›r. Bodrum kat› hariç, iki katl› olan yap›n›n pencereleri tahta kepenklidir. Genifl bir saça¤› vard›r. Ahmet Pafla’n›n vefat›ndan sonra köflk, k›z› Belk›s Han›m’a kalm›flt›r. Belk›s Han›m’›n k›z› Nihal Han›m, genç yafl›nda vefat etmifltir. Gerek Belk›s Han›m ve gerekse Nihal Han›m güzellikleri ve zerafetleri ile ün yapm›fllard›. Bu meflhur yal›-köflk, uzun müddet Belk›s Han›m’›n ad› ile an›ld›. I. Dünya Harbi s›ras›nda, Berlin Sefareti Müsteflar› Edhem Beyefendi ile evli bulundu¤u zamanlar köflk, bir çok Alman misafirler ile dolup taflard›. Bu yüzden binaya Alman Misafirhanesi ad› verilmifltir. Sonradan Edhem Bey’den ayr›lan Belk›s Han›m, M›s›rl› ‹brahim Bey ile evlenmifl ve7 Temmuz 1975 tarihinde de vefat etmifltir. Kabri aile mezarl›¤›ndad›r. Salacak’ta Çürüksulular Köflkü. Ahmet Pafla’n›n kardefli olan Çürüksulu Mahmut Pafla’n›n Kabatafl’ta set üzerinde, bir zamanlar Beyo¤lu Lisesi olarak kullan›lan kârgir büyük bir kona¤› vard› ki, bugün mevcut de¤ildir. Ayan azas›, Ferik (tümgeneral) Mahmut Pafla’n›n Naf›a ve Bahriye Naz›rl›¤› vard›r. Belk›s Han›m’›n annesi, Millet Bahçesi civar›nda büyük bir köflkü bulunan Ramiz Pafla’n›n k›z› Vedia Han›m idi. Ramiz Pafla’n›n o¤lu ise Selim Bey idi. Sonradan ‹brahim Bey’den ayr›lan Belk›s Han›m’›n son seneleri maddî s›k›nt›lar içinde geçmifl ve bu yüzden yal›-köflkünü satm›flt›r. Uzun boylu, yak›fl›kl›, tatl› mavi gözlü bir zat olan Ahmet Pafla taraf›ndan eski bir yal› kal›nt›s› üzerine yap›ld›¤› söylenen bu yal›-köflk, ilk önce beyaz boyal› iken sonradan afl›boyas› ile boyanm›fl ve ‘K›rm›z› Köflk’ ad›yla meflhur olmufltur. Ahmet Pafla’n›n o¤lu, Belk›s Han›m’›n a¤abeyi Seyfettin bey, Romanyal› Maki Han›m ile evlenerek K›s›kl›’da, R›za Pafla Korusu yan›ndaki köflkünde oturuyordu. Amcas› Mahmut Pafla’n›n köflkü ise, Küçük Çaml›ca Caddesi üzerinde ve sonradan aç›lan ve Yeniyol tabir edilen soka¤›n tam karfl›s›ndaki Vitoller’in genifl arazisi üzerinde idi. S›rma Perde Soka¤›’na kadar uzanan bu arazi sonradan Galip Ceylani Bey’in uhdesine geçmifltir. Mahmut Pafla’n›n k›z› Meziyyet Han›m, edip ve gazeteci Vâlâ Nurettin’in efli idi. Bu bilgi, Belk›s Han›m’›n arkadafl› ve yal›köflkte s›k s›k gece misafirli¤ine giden ve halen Galip Ceylaniler’in komflusu olan fiebinkarahisar Mutasarr›f› R›fat Bey’in k›z› Meliha Kalpakç›o¤lu’ndan al›nm›flt›r. Çürüksulu Ailesi Kabristan›, Karacaahmet Mezarl›¤›’ndad›r. Nuhkuyusu Caddesi’ne aç›lan Harmanl›k Kap›s›ndan, fiehitlik’e do¤ru yüründü¤ünde orta yolda ve kap›dan 150 ad›m ileride olup sa¤ taraftad›r. Hemen önünde Altunizâde Ailesi Mezarl›¤› vard›r. Burada, Çürüksulu Ahmet Pafla’n›n (1862-1936), vefat tarihi yaz›l› olmayan Ramiz Pafla k›z› Vedia Han›m’›n, Çürüksulu Osman Pafla’n›n o¤lu Mehmet Bey’in ve di¤erlerinin kabirleri vard›r ki, hepsi 12 mezard›r. Yine bu aileden olan Bahri Pafla’n›n aile kabristan› Karacaahmet Türbesi yan›nda ve Saadeddin Efendi Sebili’nin sol taraf›ndad›r. Muharrir Münir Süleyman Çapano¤lu’nun annesi, Çürüksulu Ali Pafla’n›n k›z› Zekiye Han›m idi. Babas›, Mirasyedi lâkab›yla tan›nan Süleyman Bey’di ki, kendisinin Küçük Çaml›ca’da güzel bir köflkü vard›. Münir Bey’in day›- 1342 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri s› ise Bay›nd›rl›k Bakan› Çürüksulu Mahmut Pafla’d›r. Belk›s Han›m’›n büyük babas› Hasan Ramiz Pafla, 15 R. evvel 1314 (24 A¤ustos 1896) tarihinde vefat etti. Kabri, Üsküdar’da Nasuhî Tekkesi Camii hazîresindedir. Kabri üzerine mermer bir levha yerlefltirilmifltir. Kendisi, Batum ve Canik mutasarr›f› idi. Pafla’n›n Millet Bahçesi c›var›nda, Ramiz Pafla Ç›kmaz› üzerinde ve koru içindeki köflkü, sonradan fierif Ali Haydar Pafla’n›n mal› olmufltur. Ramiz Pafla’n›n ayr›ca Kuruçeflme’de bir yal›s› ve Do¤anc›lar’da, flimdiki Üsküdar Kaymakaml›¤› binas› yerinde de bir kona¤› vard›. Pafla, burada vefat etmifltir. Çürüksulu, Arif Hikmet Pafla’n›n büyük kona¤› ise, yine Do¤anc›lar’da, takriben fiehid Süleyman Pafla Camii karfl›s›nda ve Halk Caddesi ile Gelinalay› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sol köflesinde idi. Yak›n tarihlerde y›kt›r›larak yerine bir apartman yapt›r›lm›flt›r ki, onun ismini tafl›maktad›r. Kaynaklar: (Y›lmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar, s. 605612) (Sicill-i Osmânî, 4/857 Ramiz Pafla) (‹stanbul Ans. Çapano¤lu Münir 7/3734) (Pervitij Paftalar›) (S. Ünver, Belk›s Rat›b Han›mefendi, Süleymaniye Kütüp. Defter No: 931) DAMATR‹S SARAYI S aray›n, Kad›köy-Ac›badem Yolu üzerinde ve bu caddenin Tekin Soka¤› ile birleflti¤i yerde ve bu soka¤›n sol köflesinde yap›lan bir apartman›n hafriyat› s›ras›nda meydana ç›kan çok büyük Bizans sütun ve bafll›klar›ndan dolay› burada bulundu¤u san›lmaktad›r. rin avlanmalar› için kufl dolu genifl bir park ile çevrilmifltir. Bu saraylar hep mahvoldular. Fakat bunlar› sulayan çeflmeler hâlâ Türkler’in bahçelerine akmaktad›r.” diye yaz›l›d›r. Ötrop Liman›’n›n da Kalam›fl Koyu’nda oldu¤u söylenir. Liman, küçük kilisenin yan›nda idi. Burada Ötrop’un mezar tafl› bulunmufltur. 717’de Emevi hükümdar› Yezid’in donanmas› Rum ateflinden kaçarak buraya sa¤›nm›flt›. Üsküdar’›n 25 km. do¤usundaki Samand›ra Nahiyesi’ne de Damatris dendi¤i bilinmektedir. Burada ve Aydos’ta (Aetos) imparatorlar›n saraylar› vard›. Samandra’daki saray, av köflkü biçiminde yapt›r›lm›flt›. Bunun kal›nt›lar› ve hatta baz› k›s›mlar›n›n tavanlar› dahi yak›n zamana kadar mevcuttu. Köylüler taraf›ndan ah›r ve samanl›k olarak kullan›lmakta idi. Samandra’n›n 6 km. güney do¤usunda, Aydos Da¤›’n›n kuzey do¤usunda ve Yakac›k ile Kurtköy’den gelen yolun yak›n›nda bulunan ve bugün Keçi Kale Harabesi ismiyle an›lan Aydos Kalesi ve civar› 1326’da Gazi Rahman idaresindeki Türk kuvvetlerince fethedilmifltir. Kaynaklar: (Küçük Asya Tarihi, 1/148) (Bedi fiehsuvaro¤lu, Göztepe, s. 12) DEFTERDAR MUSTAFA PAfiA SARAYI D efterdar Bahçesi diye ünlü bahçenin içinde idi. Salacak s›rtlar›nda oldu¤u san›lmaktad›r. Do¤anc›lar Park›. Saray Defterdar Mustafa Pafla taraf›ndan yapt›- Saray ad›n› Küçük Çaml›ca Tepesi ve civar›na Bizans devrinde verilen isimden alm›flt›r. Ali Suat Bey’in dilimize kazand›rd›¤› fiarl Teksiye’nin (1802-1871); 1339-40 (1920-22)’de Matbaa-i Âmire’de bas›lan Küçük Asya Tarihi’nde: “Bu saray ‹mparator Tiberius (578-582) ve Mauricius (582-602) taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r... Bânisi ‹mparator Konstantinos (641) olan Eutrope (Ötrop) Liman› bu mevkiin civar›ndayd›... Damatris Saray› ‹mparator ve prensle1343 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar l›k bir saray› ve Rumelihisar›’nda da bir sahilhanesi vard›. Mustafa Pafla’n›n katlinden sonra saraylar o¤lu Mehmet Pafla’ya intikal etmifltir. Defterdarzâde Mehmet Pafla maliyeden yetiflmifl ve 9 Cemaziyelevvel 1066 (5 Mart 1656)’da vezaret payesiyle bafl defterdar olmufltur. Fakat, ‘Müfti-i fitne’ denilen fieyhülislâm Memikzâde Mustafa Efendi’nin (öl. 1657, Halep) iftiras›yla 2 Recep 1066 (26 Nisan 1656) tarihinde Süleymaniye’deki saray›ndan al›narak idam edilmifltir. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’ndad›r. Fakat yeri belli de¤ildir. Bunun idam› ile saraylar o¤lu Mustafa Bey’e intikal etmifltir. Tebhirhane yan soka¤›nda eski güzel bir ev. r›lm›flt›r. Pafla’n›n Prevezeli oldu¤u söylenirse de Evliya Çelebi onun Bosnal› oldu¤unu ve Hersek Sanca¤›’nda Novasin Kazas›’nda do¤du¤unu bildirmektedir ki, bu ifadenin daha do¤ru oldu¤u san›lmaktad›r. Çelebi, Mustafa Pafla’n›n o¤lu Defterdarzâde Mehmet Pafla’n›n yan›nda bulunmufl ve onun sohbetlerine ifltirak etmifltir. Çok düzgün bir ifadeye sahip oldu¤u söylenen Mehmet Pafla’n›n Erzurum’dan azli s›ras›nda da uzun süre yan›nda bulunmufl ve 1057 (1657) k›fl›n› beraber geçirmifllerdi. Enderun’dan yetiflen Mustafa Pafla, matbah emini, 1039 (1629-30)’da defterdar, 1041 (1631-32)’de vezaretle bafl defterdar oldu. 19 Recep 1041 (10 fiubat 1632) tarihindeki Yeniçeri ‹syan› s›ras›nda Sadrazam Haf›z Ahmet Pafla öldürülmüfl ve bu s›rada da Vefa Meydan›’nda gizlendi¤i bir evde tutulan Mustafa Pafla, At Meydan›’na (Sultanahmet) getirilmiflti. Burada, yeni vezir-i azam Topal Recep Pafla’y›, saray› önünde “elleri ba¤l› ve piyade” oldu¤u halde “kanl› cellât çökertip k›l›ç darbesiyle öldürdü.” Naimâ’n›n bu ifadesi Evliya Çelebi taraf›ndan da do¤rulanmaktad›r. Çelebi, ‘‹stanbul cevelânlar›na’ bu s›ralarda bafllam›flt›. “O s›rada Defterdar’›n Süleymaniye’deki evini de ya¤ma ettirmifllerdi.” Mustafa Pafla’n›n kabri, Topkap› haricinde, Merkez Efendi Mezarl›¤› hizas›nda ve cadde kenar›ndad›r. Tarihi olmayan flâhidesini kallavî bir kavuk süslemektedir. Pafla’n›n Üsküdar’daki bu yazl›k saray›ndan baflka ‹stanbul’da Süleymaniye Semti’nde k›fl- 1344 Mustafa Bey, Kap›c›bafl›lar’dan olup ‘Kör Be¤’ diye flöhret alm›fl ve Süleymaniye’deki saray›nda 1100 (1688-98) tarihinde vefat etmifltir. Evliya Çelebi, “Mehmet Pafla efendimizin valideleri, efendimiz Melek Ahmet Pafla’n›n akrabas›ndan olmakla, hakîrin (Çelebi’nin) validesiyle hala k›zlar› idiler.” demektedir. Kaynaklar: (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 3/1095, 1142, 1149, 1152-1153; 6/2651, 2658-2659, ) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Derin, s. 33-54) (Sicill-i Osmânî, 4/168, 4/388) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/249; 4/46, 58, 63-67, 115, 144, 178, 186187) (Daniflmend, Kronoloji, 3/580-586) DO⁄ANCILAR SARAYI Ü sküdar’da bu ismi tafl›yan semtte, padiflahlara mahsus bir sarayd›. Bizzat sefere ç›kmayan hükümdarlar›n, sefere ç›kan orduyu flehir d›fl›ndan u¤urlamas› eski bir devlet an’anesi idi. Ordu bat›ya hareket ediyorsa Davutpafla Saray›’ndan, bir do¤u seferine gidiyorsa Do¤anc›lar Meydan›’ndaki bu saraydan u¤urlan›rd›. Bu u¤urlaman›n Haydarpafla Sahras›’ndan da yap›ld›¤› olurdu. Sefere ç›kan serdar›n ota¤› bu meydana kurulurdu. Son haz›rl›klar›n tamamlanmas› için serdar-› ekremin burada bazen 25-30 gün kald›¤› olurdu. Serdar ota¤›n›n sökülmesi ve vezirlik tu¤lar›n›n ikinci konak yerine do¤ru yola ç›kar›lmas› ile ordunun seferi yürüyüflü bafllam›fl olurdu. Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri Do¤anc›lar Saray› ismini, buldu¤u meydandan, meydan da ad›n› Do¤anc›bafl› Hasan Pafla’dan alm›flt›r. Çak›rc›bafl› da denilen Hasan Pafla, 966 (1558-59) tarihinde Mimar Sinan’a bir cami yapt›rm›fl ve Hasan Pafla’n›n rütbesi de meydana isim olarak verilmifltir. Bu semtte yap›lan ilk eser bu camidir. Meydan ve civar› bu tarihten sonra iskân edilme¤e bafllanm›flt›r. Meydan›n daha evvel hangi adla an›ld›¤› belli de¤ildir. Do¤anc›lar Saray›’n›n camiin yap›lmas›ndan sonra infla edildi¤i san›lmaktad›r. Üsküdar Saray›, 958 (1551)’de Kanunî taraf›ndan Mimar Sinan’a yapt›r›ld›¤›na göre bu saray›n da bu k›ymetli Türk mimar› taraf›ndan yap›ld›¤› söylenebilir. Padiflahlar›n yaz aylar›nda Üsküdar Saray›’na geldiklerinde Do¤anc›lar Saray›’n›n da Paflakap›s› olarak kullan›ld›¤› san›lmaktad›r. Do¤anc›lar Saray›, bu meydan›n bat› taraf›nda, eski Üsküdar Mutasarr›fl›¤› binas›n›n yerinde idi. Tam yeri, flimdiki Üsküdar Kaymakaml›¤› binas› ile Nasuhî Camii aras›ndaki saha idi. Bugün yerinde apartmanlar ve SSK Dispanseri bulunmaktad›r. Buras›, Üsküdar’›n büyük bir bölümünü, Topkap› Saray›’n›, Galata ve Tophane taraflar›n› rahatl›kla görebilecek bir yüksekliktedir. ‘‹stanbul cevelânlar›’na 1630 tarihlerinde bafllayan Evliya Çelebi, bu saray›n Do¤anc›lar Mesiresi’nin yan›nda bulundu¤unu ifade etmekte ve “Padiflahlar Üsküdar’a göçtüklerinde cümle Do¤anc›lar buraya göçerler” dedikten sonra “bir azim kârhanedir” demektedir. Bu ifadeden, do¤anc›lar›n do¤an ve emsali kufllar› yetifltirdikleri ve terbiye ettikleri hanlardan birinin de Do¤anc›lar’da bulundu¤u anlafl›lmaktad›r. Hangi tarihte yok oldu¤u bilinmeyen Do¤anc›lar Saray›’n›n yerine Sultan Abdülmecit devrinde (1839-1861) Üsküdar Mutasarr›fl›¤› binas› yap›lm›flt›r. Do¤anc›lar Park› tanzim edilinceye kadar meydan Üsküdar’›n en büyük pazar yeri idi. As›rlardan beri Cuma Pazar› burada kurulurdu. Daha evvel de pazar›n Mihrimah Sultan Camii yan›nda kuruldu¤u bilinmektedir. Bayram yeri de keza bu meydanda tanzim edilirdi. Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/175-176) (M. Pakal›n, Tarih Deyimleri, 1/470) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 9/4644) DÜRR‹ZÂDELER KONA⁄I ve PAfiAKAPISI B u muhteflem yap› toplulu¤u, Paflakap›s› mevkiinde ve Üsküdar Paflakap›s› Ceza Evi, Üsküdar Adliyesi, Paflakap›s› Orta Okulu ve Üsküdar Lisesi’nin üzerinde bulundu¤u genifl alan› kapl›yordu. Etraf›nda bir çok müfltemilât binas›n›n bulundu¤u bu konak, harem ve selâml›k k›s›mlar›ndan olufluyordu. Üsküdar’daki en meflhur ve en büyük bu ahflap konaklar›n, çok güzel bir manzaras› vard›. Konak, Sultan I. Mahmut (1730-1754) devrinin fleyhülislâmlar›ndan Dürrî (inci gibi parlayan) Mehmet Efendi taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Mehmet Efendi, 31 Ekim 1734 ve 13 Nisan 1736 tarihleri aras›nda bir buçuk y›l meflîhat makam›nda bulunmufl ve fetvalar›na imza atamayacak kadar hasta ve alîl oldu¤undan vazifesinden af edilerek bu kona¤›na çekilmifl ve k›sa bir müddet sonra 1149 (1736-37) tarihinde vefat ederek Karacaahmet Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Kabri, Miskinler Tekkesi’ne giden bulvar üzerinde, ‹sa A¤a Çeflmesi’nin sol gerisindedir. Dürrî Mehmet Efendi, 1736 tarihinde bu konakta vefat etti¤ine göre, yap›y›, ‹stanbul kad›s› bulundu¤u s›ralarda yani 1132 (1719-20) tarihlerinde yapt›rm›fl olmal›d›r. Mehmet Efendi’den sonra gelen evlâd› ve ahfad› ilmiyenin kibar bir ailesini oluflturarak Do¤anc›lar Park› karfl›s›nda eski Üsküdar Mutasarr›fl›¤› yerine yapt›r›lan Narmanl›lar Köflkü ve müfltemilât›. 1345 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Dürrizâdeler diye meflhur olmufllard›r. Dürrî Mehmet Efendi’den sonra o¤lu Mustafa Efendi, 26 Temmuz 1756 - 18 fiubat 1757; Mustafa Efendi’nin o¤lu Atâullah Efendi, 19 May›s 1783 - 31 fiubat 1785; Mustafa Efendi’nin di¤er o¤lu Mehmet Arif Efendi, 22 A¤ustos 1785 - 10 fiubat 1786 ve 12 Temmuz 1792 - 30 A¤ustos 1798; Arif Efendi’nin o¤lu Abdullah Efendi, 22 Kas›m 1808 - 22 Eylül 1810 ve 12 Haziran 1812 - 22 Mart 1815 tarihleri aras›nda; Kazasker Dürrizâde Mehmet Efendi’nin o¤lu, Abdullah Efendi, 5 Nisan 1920 - 30 Temmuz 1920 tarihleri aras›nda fleyhülislâm olmufllard›r. Dürri Mehmet Efendi Kona¤›’n›n yak›n›nda, 1169 (1755-56) tarihinden bir müddet evvel y›kt›r›lan Üsküdar Saray›’n›n bulunmas› burada veya bu yerin civar›nda eskiden beri bir Paflakap›s›/Asafhane’nin bulunabilece¤ini akla getirmektedir. Padiflahlar›n tenezzüh yerlerindeki kas›r ve saraylar› yan›nda birer ‘paflakap›s›’n›n bulundu¤u bilinmektedir. Örne¤in, Bo¤aziçi’nde, Paflabahçe mevkiinde, Sultaniye Çay›r›’ndaki Hünkâr Sahilsaray› yan›nda böyle bir ‘paflakap›s›’n›n bulundu¤unu, fiemdânîzâde Süleyman Efendi’nin tarihinden ö¤reniyoruz. fieyhülislâm Arif Efendi’nin o¤lu Abdullah Efendi 1238 (1822) tarihinde vefat ederek babas› gibi ceddi Dürrî Mehmet Efendi’nin yan›na gömülmesinden bir müddet sonra konaklar istimlâk edilerek, 26 Muharrem 1248 (25 Haziran 1832) y›l›nda kabul edilen Müflirlik Dairesi kurulmufl ve 1251 (1835)’te de burada “Anadolu Redifi Ser Askerli¤i” tesis edilerek ‘Bab-› Ser-askeri-i Anadolu’ ad› verilmiflti. fiemsipafla Caddesi üzerindeki eski evler. 1346 Mutasarr›fl›¤›n tesis edilmesiyle de bu konaklardan biri mutasarr›fa, di¤eri de fier’iye Mahkemesi’ne verildi. 1263 (1847) tarihinde Mutasarr›fl›k binas›n›n yerine Paflakap›s› Mektebi Rüfldiyesi’nin yapt›r›lmas› üzerine Mutasarr›fl›k, Do¤anc›lar Park› karfl›s›nda bugün SSK Dispanseri’nin bulundu¤u yerdeki büyük ahflap kona¤a tafl›nm›flt›r. Bu konakta Mithat Pafla’n›n enifltesi Tosun Pafla’n›n Mutasarr›f olarak vazife gördü¤ü bilinmektedir. Tosun Pafla Kona¤› bahsine bak›n›z. fier’i Mahkeme olarak kullan›lan ahflap yap›, flimdiki Üsküdar Adliyesi’nin bulundu¤u yerde idi. Bu binan›n flekli Pervitij’in 1930 tarihlerinde yapm›fl oldu¤u Sigorta Paftalar›’nda görülmektedir. Bu tarihten bir müddet sonra yanan binan›n yerine bugün mevcut olan Adliye binas› yap›lm›flt›r. Binan›n yap›lmas› s›ras›nda Adliye, Tosun Pafla Kona¤› yerine yap›lan III. Selim ‹lkokulu binas›nda vazife görmüfltür. Adliye binas› yan›ndaki bina ise tamamen kârgir olup 1916 y›l›nda hapishane olarak yapt›r›lm›flt›r. Mimar Kemaleddin Bey’in eseri olup klâsik görünümlüdür. Cepheleri yer yer çinilerle bezenmifltir. ‹çinde ayr›ca bir de camii vard›r. 16 Mart 1920 tarihinde ‹stanbul’un iflgali s›ras›nda, tamamen ahflap olan Jandarma Kumandanl›¤› binas› ve yan›ndaki sonradan ilkokul olarak kullan›lan bina ‹ngiliz askerleri taraf›ndan iflgal edilmifl ve 1922 tarihinde de yanm›flt›r. Bir müddet sonra yanan bu binalar›n yerine flimdiki kârgir bina yap›lm›fl ve eskiden, Dürrî Mehmet Efendi bahçesine aç›lan büyük kap›n›n yerine de bugünkü geçit infla ettirilmiflti. Paflakap›s› mevkiindeki ceza evi, adliye ve Paflakap›s› Ortaokulu’na bu geçitten geçilmek suretiyle gidiliyordu. Bu geçidin kap›lar› olup olmad›¤› belli de¤ildir. Fakat, Paflakap›s› Geçidi Soka¤› ile Dr. S›tk› Özferendeci Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde bir Nizamiye Kap›s›’n›n bulundu¤u göz önüne getirilirse, geçitte de bir kap›n›n mevcut oldu¤una hüküm verilebilir. Nizamiye Kap›s›’n›n bulundu¤u yerde, Dürrî Mehmet Efendi Kona¤›’n›n arka kap›s› bulunuyordu. Üsküdar ‹dadisi veya di¤er ad›yla Üsküdar Mülkiye ‹dadisi, 1847 tarihinde kurulan Üsküdar Rüfldiyesi’nden sonra 1309 (1893) y›l›nda Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri tesis olunmufltu. Okul, Dürrizâdeler Kona¤›’n›n harem k›sm›n›n tadil edilmifl flekli idi. ‹ki katl› binan›n alt›nda hamam› ve kârgir tonoz mahzenleri vard›. s› ‹brahim, Süvari Mirlivas› Hüseyin, Topçu Mirlivas› Sâlim Paflalar bulunuyorlard›. Hassa müflirleri de burada oturduklar› için buraya Paflakap›s› denilmifltir.” demektedir. Sultan II. Mahmut, bir ramazan günü bu kona¤a iftara gelmiflti: Konyal›’n›n bu aç›klamas›na ra¤men semte Paflakap›s› ad›n›n çok daha evvel verildi¤i bilinmektedir. Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 8. Ada’da, Tunusba¤›’ndan Çiçekçi’ye giderken sa¤daki metruk mezarl›ktaki 1236 (1820) tarihli bir flâhide üzerinde: “Padiflah›n geldi¤ini haber alan Dürrizâde hiç telâfl etmemifl. Kâhyas›na ancak bir iki emir vermifl. Benim yeme¤imi Padiflah’a verin. Orta yeme¤i bu akflam gelen misafirlere verilsin. Onlardan evvel gelmifl olanlara harem dairesinin yeme¤ini verin. Harem dairesine de bu akflam baflka yemekler ç›kar›ls›n” demifl. Kalabal›¤a ra¤men hiç bir telâfl görülmeden herkes muntazam yemeklerini yemifller. Hoflaf kâseleri gelince, hoflaftan duman ç›kt›¤›n› gören Sultan Mahmut: “Aa, bu nas›l oldu?” demifl. Hoflaf kâselerinin buzdan oldu¤unu, hoflafla eriyerek dondurma gibi içildi¤ini görünce “‹flte buz kâseleri, sarayda bile yok” tarz›nda bir fley söyledi¤i duyulmufl.” fieyhülislâm Dürrî Mehmet Efendi’nin Eyüp sahillerinde de büyük bir yal›s› vard›. Yaln›z selâml›k k›sm›nda 70-80 kiflinin hizmet gördü¤ü bu muhteflem konaklar denize naz›r, ba¤ ve bahçeler içinde bulunuyordu. “Bir kaç sene evvel (1942) yanan Paflakap›s› denilen Üsküdar Adliye binas›, kona¤›n bir k›sm›n› teflkil ediyordu. Paflakap›s›: Do¤anc›lar ile Tunusba¤› aras›ndaki semtin ad›d›r. Semt, Tunusba¤› Caddesi ile ‹hsaniye Soka¤› aras›nda uzanmaktad›r. Burada bugün, Üsküdar Lisesi, Üsküdar Adliyesi, Paflakap›s› Ceza Evi ve Jandarma Dairesi bulunmaktad›r. Eskiden burada fieyhülislâm Dürrizâdeler’in muhteflem konaklar› vard›. ‹brahim Hakk› Konyal›, Üsküdar Tarihi, adl› eserinde, 1263 (1846) y›l›nda, müstesna livalar d›fl›nda bütün Osmanl› ülkesi befl orduya taksim edilmifltir. Hassa askerleri ordusu da befl k›sma bölünmüfltür. “Hassa Ordusu Müflirli¤i’nin merkezi Üsküdar yap›lm›flt›r. O tarihte Hassa Ordusu müfliri Rüfltü Pafla idi. Bu pafla flimdi inceledi¤imiz yerde (Paflakap›s›) oturuyordu. Emrinde Ferik Osman, Piyade Mirliva- “Hâlâ Paflakap›s›’nda Ahmed Efendi’nin efli Haseki Halil A¤a’n›n k›z› fierife Hazmete Han›m” diye yaz›l›d›r. Uzun müddet Üsküdar’da oturan, Taylesânîzâde Haf›z Abdullah Efendi’nin fieyh Lebiba mahlas› ile yazd›¤› ‘Tarih-i Lebiba’ adl› eserinde 24 Rebiyülevvel 1203 (3 Ocak 1788) gecesi Üsküdar’da Paflakap›s›’nda zuhur eden yang›ndan bahsetmesi de Paflakap›s› isminin çok eskilere dayand›¤›n› göstermektedir. Kaynaklar: (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 48) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1/39; 3/1258; 9/4831) (E. Koçu, Ceza Evleri, ‹stanbul Ans. 7/3530) (Daniflmend, Kronoloji, 4/548) (O. Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, 3/757) (Pervitij Paftalar›) (fiem’danizâde Tarihi, M. Aktepe Türkçesi, II/A, s. 60) (Burhan Felek, Yaflad›¤›m›z Günler, s. 16-17) (A. fi. Hisar, Geçmifl Zaman F›kralar›, s. 48) (Musahibzâde Celâl, Eski ‹stanbul Yaflay›fl›, s. 181-184) (Atâ Tarihi, ‹stanbul 1892, 2/200, 3/200-224) (Suphi Tarihi, vr. 211/b ve 227/b) (Cevdet Tarihi, Sabah gazetesi yay. 3/184; 7/126) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 10/249) (S. N. Ergun, Mezar Kitâbeleri, s. 22-23) (Sicill-i Osmânî, 2/338; 3/267, 396, 476 ve 4/444) (A. Refik, ‹lmiye Salnamesi 1334) (Hadîka, 1/204 Maydanc› Mescidi) (Feridun Emecen, Tarih-i Lebiba’ya Dair ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 33, s. 249-250) Paflakap›s› ‹lkö¤retim Okulu önündeki ahflap güzel ev. 1347 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar EM‹NE SULTAN KÖfiKÜ K öflk, Kuzguncuk s›rtlar›nda, Nakkafltepe (‹cadiye) mevkiinde Nakkafl Baba Soka¤› ile Aziz Bey Soka¤›’n›n teflkil etti¤i üçgen fleklindeki genifl arazi içinde idi. Nakkafltepe’de Koç Grubu’na ait Seniye Sultan Köflkü. Yeniden yap›lm›flt›r. Bahçesini yüksek duvarlar›n çevirdi¤i köflkün alt kat› kârgir, üst iki kat› ahflap idi. Koru fleklindeki bahçesine her sokaktan kap›lar aç›lm›flt›. Cümle kap›s›, Nakkafl Tepe ‹lkö¤retim Okulu taraf›nda bulunuyordu. Tafllar› yol yap›m›nda kullan›lan büyük havuzu çok güzeldi. 1935 tarihlerinde y›k›lm›fl olan köflkün, Aziz Bey Soka¤› üzerinde, müfltemilât binalar› ve ah›rlar› vard›. Yeri için Mahbub A¤a Çeflmesi bahsine bak›n›z. Emine Sultan, Padiflah Abdülaziz’in en küçük k›z› olup annesi Nesrin Kad›nefendi’dir. fiehzade Yusuf ‹zzeddin Efendi taraf›ndan büyütülmüfltür. 11 Recep 1290 (4 Eylül 1873)’te do¤mufl, 12 Eylül 1901’de Ahmet fiükrü Pafla’n›n o¤lu Çavdaro¤lu Mehmet fierif Pafla ile evlendirilmifl ve 30 Ocak 1920’de vefat etmifltir. Yusuf ‹zzeddin Efendi’nin intihar›ndan büyük üzüntü duyan Emine Sultan’›n köflkün havuzuna atlayarak kendini öldürmeye kalkmas› olay›, sonradan kocas› taraf›ndan yalanlanm›flt›r. “Henüz genç denecek bir yaflta, pek k›sa bir hastal›¤› müteakip ölmüfl olup matemini hâlâ tutmakta bulunan zevcinin bu münasebetle yazd›¤› mersiye de eski edebiyat›m›z›n güzel mahsullerinden biridir.” Son halife Abdülmecit Efendi k›z kardeflleri Naz›ma ve Emine Sultanlar’›n dirayet ve kabiliyetlerini fazlas›yla takdir ederek: “Bunlar erkek yarat›lmal›yd›lar.” dermifl. Köflk, Emine Sultan’›n yazl›¤› olup k›fl aylar›nda Çarfl›kap› civar›nda, Irgat Pazar›’ndaki büyük ahflap konakta otururdu. Bu muhteflem kona¤›n ilk sahibi esbak Maliye Naz›r› Nazif Pafla olup sonradan Sad›k Pafla’ya intikal etmifl ve bir müddet resmi daire olarak kullan›lm›flt›. Nihayet Sultan Abdülhamit taraf›ndan Emine Sultan’a dü¤ün hediyesi olarak verildi. Sultan’›n vefat›ndan sonra fierif Pafla’ya intikal eden konak, Feyz-i Âti Mektebi olduktan sonra bir gece kazaen yand›. Arsas›nda bir kaç bina yap›ld›. 1873’te ‹stanbul’da dünyaya gelen fierif Pafla, 1909’da ‹stanbul valisi, 1912’de Maarif Naz›r›, 1918’de fiura-y› Devlet Baflkan›, 1919’da Dahiliye Naz›r› olmufl ve eflinin ölümünden sonra istifa etmifltir. Arapça, Farsça ve Frans›zca bilen Pafla, ‹bn-i Batuta Seyahatnamesi mütercimi olarak ünlüdür. Baflka eserleri de vard›r. Sultan II. Abdülhamit’i Selânik’ten ‹stanbul’a getirenlerden biri kendisi di¤eri ise Üsküdar’da fiehid Süleyman Pafla Camii karfl›s›nda kona¤› olan Damat Arif Hikmet Pafla idi. Çok do¤ru bir zat olan fierif Pafla, Osmanl› Hanedan›’na mensup bir kimse oldu¤u için Cumhuriyet’ten sonra yurt d›fl›na ç›kar›lm›flt›r. “Uzun y›llar Fransa’da kalm›fl, Recep Peker hükümetine yapt›¤› müracaat üzerine 1946’da yurda dönmüfl ve 3 Eylül 1958’de Hakk’›n rahmetine kavuflmufltur.” Nakkafltepe Köflkleri. 1348 Kabri için Karacaahmet Mezarl›¤›, 3. Ada, L Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri Bölümü’ne bak›n›z. Emine Sultan Köflkü bugün, Vehbi Koç Vakf›’n›n mülkiyetine geçmifl ve asl›na uygun olarak yeniden yapt›r›lm›flt›r. bahçe içinde bulunan kasr›n çok güzel bir manzaras› vard›. Büyük bahçe kap›s›n›n yan›nda ve cadde üzerinde, Esma Sultan’›n 1832 tarihinde yapt›rd›¤› bir çeflme bulunuyordu. Hadîka yazar› bu kas›r için flunlar› söylüyor: Kaynaklar: (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/162) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 785) (Türk Dili ve Edebiyat› Ans. 2/622) (F. Teveto¤lu, Türkiyede Maarif Naz›rlar›, Hayat Tarih Mec. 1973, Say›: 7/27) (Y›lmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar, s. 606) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 166) (Mülkiyeliler Tarihi, 3/1829) ES‹RC‹ MAHMUT A⁄A KÖfiKÜ K öflkten ziyade bir yal› olan bu yap›, Haydarpafla Sahras› civar›nda ve eski Haydarpafla Kay›k ‹skelesi yan›nda idi. ‹skele, takriben flimdiki Et ve Bal›k Kurumu tesislerinin sa¤ taraf›nda ve Yatakl› Vagonlar Müracaat Binas›’n›n önünde idi. “Sar›kaya denmekle meflhur mahalde bulunan ba¤, fiehid Sultan Selim Han’›n birinci imam› Dervifl Efendi’nin binas› olup sonra, ad› geçen sultan›n annesi (Mihriflah Valide Sultan) için yeniden yapt›rmalar› ile bir halvetsaray-› âli olmufltur. Ve sonra Valide Sultan’›n 22 Recep 1220 (16 Ekim 1805) tarihindeki vefat› üzerine Sultan III. Selim’in k›zkardefli Esma Sultan’a verilmifltir.” Osmanl› Tarihi’nin mühim kad›n simalar›ndan biri olan Esma Sultan, 21 Cemaziyelâhir 1192 (2 A¤ustos 1778) tarihinde do¤mufl, 7 fievval 1206 (29 May›s 1792)’de ve 14 yafl›n›n içinde oldu¤u halde, debdebeli bir dü¤ün ile Kaptan-› Derya Küçük Hüseyin Pafla (17571803) ile evlendirilmiflti. Hadîka yazar› flu bilgiyi vermektedir: “Sultan I. Abdülhamit saltanat›’n›n (17741789) sonlar›nda Esirciyan’dan Topal Mahmut A¤a nam kimse iskele yan›nda bir muhtasarca köflk ve alt›nda bir çeflme bina ettirmifltir. Bu adam›n di¤er hayrat› dahi vard›r.” Sultan Bahçesi yan›nda bulunan bu köflkün gravürünü ressam ve mimar Anton ‹gnaz Melling’in (1763-1831), 1819’da bast›rd›¤› Voyage Pittoresque De Constantinople adl› eserinde görmekteyiz. Buna göre köflk, ahflap ve iki katl› olup üst kat› eli bö¤ründelerle d›fla taflmal›d›r. Sultan, yazlar› Kuruçeflme’deki meflhur T›rnakç› Yal›s›’nda, k›fllar› ise, flimdi bir k›sm›n›n üzerinde Sultan II. Mahmut Türbesi’nin bulundu¤u büyük saray›nda oturuyordu. Sultan III. Selim’in süt kardefli olan Hüseyin Pafla, 23 fiaban 1218 (7 Aral›k 1803) tarihinde ve 46 yafl›nda oldu¤u halde bu yal›da vefat etti¤i zaman Esma Sultan 25 yafl›nda bulunuyordu. Kaynaklar: (Hadîka 2/241; Melling, Voyage Pittoresque De Constantinople, Yap› Kredi Bankas› kültür hizmeti) ESMA SULTAN KASRI K as›r, Tophanelio¤lu-K›s›kl› aras›nda ve Sar›kaya mevkiinde idi. Millet Bahçesi’nden K›s›kl›’ya do¤ru yüründü¤üne göre sa¤ tarafta ve yayvan bir tepe üzerinde bulunuyordu. K›s›kl› Caddesi ile Küçük Çaml›ca Aral›¤› Soka¤› aras›ndaki genifl alan› kaplayan ve bir Esma Sultan Kasr› ve çevresi. 1349 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Kabri, Eyüp’te Mihriflah Valide Sultan Türbesi önündeki hazîrededir. Esma Sultan, 2 Recep 1264 (4 Haziran 1848) tarihinde vefat ederek, Divanyolu’ndaki Sultan II. Mahmut Türbesi’ne gömülmüfltür. Zamanla harap olan Esma Sultan Kasr›, Sultan II. Mahmut taraf›ndan yenilenircesine tamir ettirilmifltir. Bu onar›m sebebiyle Hammamizâde ‹smail Dede Efendi (1777-1845) seksen m›sral› bir kaside kaleme alm›flt›r. Türk Musikisi’nin en büyük bestekâr›n›n söyledi¤i bu fliir, kendi hatt› ile yaz›lm›flt›r. Alt›nda “Ketebehu’l-fakîr Dervifl ‹smailu’l-Mevlevî Musahib-i Hazret-i Sultan Mahmud Han-› Gazi” imzas› görülmektedir. fiiirin 22 m›sral› methiye k›sm›n›n alt›nda 58 m›sral› flu tarih k›sm› vard›r: Hammamîzâde ‹smail Dede Efendi’nin Esma Sultan Kasr›’n›n tamiri üzerine kaleme ald›¤› kasidesi. 1350 Cihan› devr-i adli eyledi ma’mûr u âbâdan Harab-âbâd› âbâd etdi ol flah-› ziya-güster Hususa Esma Sultan hâheri ol flah-i devran›n Bu kasr-› bî-misâli eyledi tecdîd ser-ta-ser O kân-i ma’den-i iffet, o kân-i gevher-i ismet Muhassal eyleyib himmet bu kasr› k›ld› pür-ziver Bu ulyâ vâyenin ber-nevres mihr-i münîrinden Erifldi saye-i vâlâs› itdi kasr› pür-enver Bu bir kâh-i saâdetdir bu bir kâh-i letafetdir Bu bir kâh-i taravetdir mücevher seng-i hâk-i zer Bu bir kâh-i mu’azzamd›r bu bir tarh-› mücessemdir Bu bir ba¤-i mükerremdir der u divar› pür-ziver Bu kâh›n tarf› revzen zevka mesken cây-i ahsendir Bu bir bâ¤-› müzeyyen kasr›d›r nadîde bir gevher Bu kâh›n sâye bahfl-› tâb-nâk-› nûr-› feyizindir Serâpâ Üsküdar’›n hâki oldu dûde-i anber Serâser hâr ü sengistan iken Çaml›ca etraf› Bu kasr-› dil-küfla itdi o suyu flimdi ney-flekker Nedir bu resm-i nakkafli nedir bu bûy-i eltaf› Havas› dûd-i anber, âb u tâb› mâye-i Kevser Nedir böyle letafet bu nezaret bu tebessümler Ne hurrem kasr-› bî-hemta lâtîf ü nâzik ü hofl-ter Temafla eyliyenler söylesinler var m› bir misli ‹rem Ba¤› bunun yan›nda bir viran u hâkister Bunun beyne’s-sema vü semekdir fark› sahilden Bu bir hurflid-i evc-i a’lem-ârâd›r zemin ahter Sada-y› na¤me-saz-i bülbülü gûfl etme lâz›m m› Görenler nakfl-› kasri bülbül-âsâ oldu zevk-âver Draht-i meyve-dârân› sak›n sen ba¤ zannetme Bu kâh-i bî-bahâya cümlesi gelmifl tavaf eyler Sabâ gelmifl bu kâh›n nakfl›n› tâ havza resmetmifl An›n-çün âfl›k› sûride-vefl su ça¤lay›b titrer Havuzda su görünce nakfl-› kasr› çekdi a¤ufla Sak›n, aksi deyüb bu sohbeti sen anlama ebter Bu bir âli makam-› dil-güflâd›r mâye-i rahat Eder fievk-i Cedid’i bu dil-i bî-tâb› flevk-âver Nihavend ü Irak ü ‹sfahan’› görsen ey cânâ Nühüft’e rahatu’l-ervaha yokdur böyle hiç bir yer Gel ey, envâr-› behçet nûr-i ismet mâye-i iffet Aç›l gül ba¤a gel, ömr-i flerîfin olsun efsûn-ter Çemenler pâyini bûs etmek ister gel, a sultan›m Bahar-› nev döfletdi pâyine sünbülle nilüfer Gel ey sultan-› dil-perver gel ey flems-i ziya-güster Safâya var m› hiç bir yer bunun gibi ferah-âver Bu kasr› ser-be-ser fass-i nigîn, elmasa döndürdün Kal›rsa parma¤› a¤z›nda halk›n çok mu ey server Hemen Mevlâ senin, ömr-i azizin ba¤-› â’lemde Fürûz etsin cihan durdukca dûr manende-i ahter Murad üzre gelüb bu kasra daim zevk u flevk eyle Vecdden nev-be-nev bulsun hayât-› câvidanîler Mübarek kalb-i saf›n daima gamdan ba’îd olsun Hayat-› tûl ile eltâf-› Mevlâ’ya olub mazher Bu suda misli yok bir gevher-i nâ-yâbd›r bu kâh Temaflas› dil-i bî-tâb› eyler ayn-› tâb-âver Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri Gelüb Dervifl da’isi temafla eyleyüb kâh› Dil-i bî-kinesinde etdi câ bir m›sra-i hofl-ter Zeban-i hamedan ta’mirini kasr›n dedi tarih “Mücedded, oldu tarh-i dil-kefl-i sultan pür-ziver” Son m›sra›n ebced hesab›na göre kas›r 1228 (1813) y›l›nda tamir edilmifltir. Enderunî Vâs›f Osman Efendi, kasr›n yap›m›n›n sona ermesi münasebetiyle 1228 (1813) tarihli ve 82 m›sral› bir manzume kaleme alm›flt›r. 1240 (1824) tarihinde vefat eden Vâs›f Osman Bey’in kabri Karacaahmet Mezarl›¤›’ndad›r. Esma Sultan Kasr› 1813 y›l›nda tamir edildikten sonra uzun zaman muhafaza edilmifl fakat, Sultan Abdülmecit, babas› II. Mahmut’un bu kas›rda vefat etmesini yap›n›n u¤ursuzlu¤una hamlederek ihmal etmesi üzerine harab olmufltu. 1910 tarihlerinde, köflke ait mutfak bacas› gibi kârgir k›s›mlar›n harabeleri hâlâ mevcuttu. Saray›n yeri, 1333 (1915) tarihinde ve daha sonraki tarihlerde 1000 kurufl icarla kiraya verilmifl ve daha sonra da parsellenerek sat›lm›flt›. fiimdi yerinde bir çok binalar vard›r. Sultan II. Mahmut, Çaml›ca’y› çok sever ve s›k s›k buralara gelirdi. Ömrünün son günlerinde ve 15 Haziran 1839’da bu kasra gelmifl ve 1 Temmuz 1839 tarihinde, sabaha karfl› burada vefat etmiflti. Sultan Mahmut, doktorlar›n tavsiyesi üzerine, kendisinden 6 yafl büyük olan ablas›n›n bu iki katl› kasr›na yerleflmiflti. Vefat›ndan sonra, nafl› bir faytonla Haydarpafla’ya indirilmifl ve buradan Topkap› Saray›’na getirilmifltir. Vefat›ndan bir kaç gün evvel, a¤z›ndan boflalan kanla dermandan düflen Sultan Mahmut, cuma namaz›n› büyük bir zorlukla k›lm›flt›. Bunun için yatmakta oldu¤u odan›n önündeki bahçeye bir minber yapt›rm›fl ve 29 Haziran 1839 tarihindeki son cuma namaz›n› burada eda etmifltir. Esma Sultan Kasr›’n›n yak›n›nda bir çok köflkler bulunuyordu. Bunlar aras›nda Ramiz Pafla’n›n, Tunuslu Mahmut Pafla’n›n, fiehzade Seyfeddin Efendi’nin, Hasan Fehmi Pafla’n›n ve fieyhü’l-et›bba Dr. Nazif Pafla’n›n köflkleri en meflhurlar› idi. Kasr›n karfl›s›ndaki Sar›kaya Mezarl›¤›’ndan eser kalmam›flt›r. Millet Bahçesi bahsine bak›n›z. Hasan Fehmi Pafla köflkünün avlu kap›s›n›n söveleri yak›n tarihe kadar duruyordu. Bunun hemen yan›nda bulunan Dr. Nafiz Pafla Köflkü’nden günümüze, küçük hamam› ile ince tu¤ladan yap›lm›fl oca¤› kalm›flt›r. Bu harabenin yan›nda üç katl› bir köflk ile Neflet Bey Soka¤›’n›n bafl›nda harap bir köflk elan bakidir. Kaynaklar: (Hadîka 2/260) (Sicill-i Osmânî, 1/19 ve 2/218) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 7/344) (‹slâm Ans. 5/1, s. 654) (H. fiehsuvaro¤lu, 21 Haziran 1947 ve 10 Eylül 1947 Akflam gazeteleri) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 10/5307 ve 7/3709) (Resimli Tarih Mec. 1954 Cilt: 5, Say›: 49, s. 2820, H. fiehsuvaro¤lu) (Etem Üngör, Dede Efendi’nin fiairli¤i ve Hattatl›¤›, Hayat Tarih Mec. 1966, Say›: 4, s. 34) (‹nal, Hofl Sada, s. 159) (Enderunî Vâs›f Osman Efendi Divan›, s. 280-283) (‹. Hakk› Merâk›d, s. 36) (M. Tahir, Osmanl› Müellifleri, 2/431) (A. Giz, Hayat Tarih Mec. 1969, Say›: 10, s. 26-31) (Tarih-i Lûtfi, ‹stanbul 1302, 6/32) FATMA SULTAN SARAYI S aray, Salacak sahillerinde, Salacak ‹skele Soka¤›’n›n sa¤ taraf›ndaki yüksek set üzerinde idi. Yeri için Silâhtar Mustafa Pafla Çeflmesi bahsine bak›n›z. Evliya Çelebi, Üsküdar Saraylar›’n› yazarken bu saraydan bahsetmemifltir. Onun muas›r› olan Eremya Çelebi, 1661-1684 tarihleri aras›nda yazd›¤› ‹stanbul Tarihi, adl› eserinde: “Üsküdar’a muttas›l Salacak ‹skelesi vard›r. Sahilde Fatma Sultan Bahçesi bulunur. Daha ileride, hepsinden güzel olan bahçe ve köflkler göze çarpar ki, bu, padiflah›n meflhur Üsküdar Bahçesi’dir” demek suretiyle Salacak sahillerinde Fatma Sultan’›n bir bahçesi oldu¤unu belirtmifltir. Saray›n ilk sahibesinin olup olmad›¤›n› bilmedi¤imiz Fatma Sultan, I. Ahmet (1603-1617) ile Kösem Mahpeyker Sultan’›n (öl. 1651) k›z›d›r. 1014 (1605-6) tarihinden sonra do¤du¤u san›lan Fatma Sultan ilk önce 1033 (1624) tarihinde Çatalcal› Hasan Pafla (öl. 1631) ile evlenmifl sonra ondan ayr›larak 1035 (1626) y›l›nda Kara Mustafa Pafla ile evlendirilmifl fakat Pafla’n›n 25 Aral›k 1628 senesindeki vefat› üzerine (kabri, Üsküdar Harmanl›k mevkiin1351 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar 1718 tarihli mektubunda bu saraydan flöyle bahseder: Halil Rüfldi eski okulu yan›ndaki Üsküdar evleri. deki sofas›ndad›r); 1073 (1662-63) tarihinde Kundakç›zâde Kanbur Mustafa Pafla ile evlenmifl ve bunun da 1076 (1665-66) y›l›ndaki ölümü üzerine hayli ilerlemifl yafl›na ra¤men 1078 (1667-68) senesinde Kozbekçi Yusuf Pafla ile evlendirilmifltir. Yafll›l›ktan dolay› vefat eden Fatma Sultan’›n kabri, Sultanahmet Camii yan›ndaki türbede, babas›n›n yan›ndad›r. Fatma Sultan’›n vefat›ndan sonra, saray›n kime verildi¤ini bilmiyoruz. Yaln›z bu sahilde baflka bir Fatma Sultan sahilsaray›n›n bulundu¤u malumdur. Bu ikinci Fatma Sultan, Sultan III. Ahmet’in (1703-1730) k›z›, Damat ‹brahim Pafla’n›n efli olup 1704-1733 tarihleri aras›nda yaflam›flt›r. Bunun için Fatma Sultan Çeflmesi bahsine bak›n›z. Bu iki Fatma Sultan Sahilsaray›’n›n ayn› yap› olmas› kuvvetle muhtemeldir. Saray›n, Sultan’›n ilk efli, fiehit Ali Pafla ile 1713 tarihindeki evlili¤i s›ras›nda yeni bafltan yap›l›rcas›na tamir edildi¤i san›lmaktad›r. Fatma Sultan ikinci evlili¤ini ‹brahim Pafla ile 18 fiubat 1717 tarihinde yapm›flt›r. ‹ngiliz kad›n yazar Lady Montagu 17 May›s Halil Rüfldi Mektebi’nin ilk ahflap binas›. 1352 “‹stanbul ile Halkeduan (Kad›köy) aras›ndaki deniz o kadar güzel ki, Türkler k›y›lar›na sayfiyeler yapt›rm›fllar. Burada yan yana yüzden fazla saray var... Petervaradin’de flehit olan sadrazam›n (Ali Pafla’n›n) saray›n› görme¤e gittim. fiimdiki padiflah›n k›z› sultan (Fatma Sultan) için yap›lm›fl ama, pafla bu flerefe eremeden ölmüfl. Size buradan bahsetmek istiyorum. Bütün çal›flmalar›ma ra¤men size bütün do¤rulu¤u ile anlatamayaca¤›m diye korkuyorum. Saray› deniz kenar›nda, yap›labilecek en güzel yerde infla etmifller. A¤açl›k bir tepenin ete¤inde ve çok büyük. Kap›c›n›n dedi¤ine göre 800 odas› varm›fl. Bu kadar oldu¤unu pek tahmin etmiyorum ama sayamad›m. Yaln›z çok fazla odas› oldu¤unu söyleyebilirim. Hemen hepsi fevkalâde ziynetlerle süslü. Mermer, yald›z ve boyan›n en iyileri bol bol kullan›lm›fl. Camlar ‹ngiltere’nin en iyi billurundan yap›lm›fl. Burada görülen ihtiflam, ziynet ve debdebeye bo¤ulmufl genifl ve muhteflem bir imparatorlu¤un bütün servetlerini ellerinde tutabilecek ihtirasl› bir gencin saray›nda görülebilir. Hiç bir fley bana hamam dairesi kadar zevk vermedi. Ayn› tarzda yap›lm›fl karfl›l›kl› iki hamam var. Kurnalar›, çeflmeleri ve zemini tamamen beyaz mermerden. Tavanlar› yald›zl›, duvarlar› çini kapl› bu dairelerin yan›nda iki salon var. En yüksekte olan› sete benziyor. Dört köflesinde tavandan beyaz mermer kurnalara dökülen sular etraf› küçük borularla çevrili genifl bir havuza toplanarak binan›n boyunca f›skiyeler meydana getiriyor. Çiçek parmakl›¤› fleklindeki duvarlar›n etraf›na, d›flar›dan han›melleri ve asmalar dikilmifl. Bunlar yeflil bir hal› gibi bu güzel daireleri gölgelendiriyor... Padiflah›n k›z›n› görme¤e geldi¤i zaman kald›¤› oda, sedef kakmal› ve çini görünüflünde zümrütlerle süslü. Bu saray›n, duvarlar› sedef ve zeytin a¤ac› kakmal› baflka daireleri de var. Baz›lar› çini kapl›, pek çok sofalar› var. Hepsi de gayet genifl Duvarlarda çiçek saks›lar› ve çeflitli yemifllerle dolu çini kaplar›n resimleri var. Hepsi de alç›dan. Görünüflleri o kadar ince ve tabii ki, bunlar›n sanat eseri olduklar›na inanmak mümkün de¤il. Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri Bahçeler de saraylar kadar muhteflem. Zarif bir ahenkle düzenlenmifl yeflil kameriyeler, a¤açlar ve havuzlar var. Yaln›z heykel yok. Görüyorsunuz ki, bu millet zannetti¤iniz kadar vahfli de¤il...” Fatma Sultan Saray›’n›n hangi tarihte yok oldu¤u belli de¤ildir. Fakat, 1730 tarihinde meydana gelen Patrona Halil ‹syan›’nda ya¤ma edildi¤ini ve saray›n asilerin eline geçti¤ini o s›ralarda söylenen bir halk destan›n›n flu k›tas›ndan ö¤reniyoruz: Var›n söylen o¤lum giysin karay› Ç›raklar›m gitsin beni aray› Harap olsun Üsküdar’›n saray› Düflmanlara kald›¤›na yanar›m 3 A¤ustos 1730 tarihinde büyük bir debdebe ile ‹ran Seferi için Üsküdar’a geçen ordunun bafl›na Sadrazam ‹brahim Pafla tayin edilmiflti. Muhteflem bir kad›rga ile Üsküdar büyük iskelesine gelen Sultan III. Ahmet, önünde yap›lan an’anevi ordu-esnaf alay›n› seyrettikten sonra Kavak Saray›’na yerleflmifl, ‹brahim Pafla ise, Salacak’taki Fatma Sultan Sahilsaray›’na çekilmiflti. 25 Eylül günü Padiflah, annesi Gülnufl Valide Sultan’›n hay›r eseri olan Yeni Valide Camii’nde, Osmanl› Saltanat› gelene¤ince Padiflah ecdad›n›n ve bunca gazalarda flehit düflenlerin ruhlar› için bir mevlid okutmufltu. 28 Eylülde patlak veren isyan› Padiflah, Kavak Saray›’nda bulundu¤u s›rada ö¤renmiflti. ‹brahim Pafla da bu s›rada Üsküdar’daki sahilsaray›nda bulunuyordu. Bu günün akflam›nda önce Vezir-i azam›n riyasetinde yap›lan toplant›y›, Padiflah’›n huzurunda ve Hatice Sultan Saray›’ndaki toplant›lar takip etmiflti. Bu meclislerde, her ikisinin de Topkap› Saray›’na geçmesine karar verilmiflti. Kavsara Baba Türbesi karfl›s›nda eski Üsküdar evleri. 10/5579-5582) (Türkiye Mektuplar›, Tercüman 1001 Temel Eser, s. 45-140-142) (Ayvansarayî, Vefeyât, s. 46) (Hadîka 1/222-223) (‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. Say›: 26, s. 258 Semavi Eyice) (Ç. Uluçay, ‹stanbul Ens. Mec. Say›: 4, s. 135 vd. Fatma ve Safiye Sultanlar›n Dü¤ünleri) (Ç. Uluçay, Harem, dizin Fatma Sultan md.) (M. Aktepe, Patrona Halil ‹syan›, s. 139) (fiem’danizâde Tarihi, M. Aktepe Türkçesi, s. 1 vd.) (‹nciciyan, ‹stanbul Tarihi, ‹stanbul Fetih Derne¤i yay. 1956, s. 111) (A. Refik, Üsküdar Kad›köy Aras›, 8 May›s 1936 Akflam) (Refik Ahmed, ‹stanbul Nas›l E¤leniyordu? 1927 ‹stanbul, s. 110) FUAT PAfiA KÖfiKÜ K üçük Çaml›ca’da Sadrazam Keçecizâde Fuad Pafla’n›n büyük bir köflkü vard›. Köflk, 1852 tarihinde beklenmedik bir ölüm ac›s› dolay›s›yla Fuad Pafla’n›n Bebek’teki Hekimbafl› Yal›s›’na tafl›nmas› üzerine bofl kalm›flt›. Pafla’n›n vefat›ndan sonra varislerine intikal eden köflk bugün mevcut de¤ildir. Kendisinin bu köflkten baflka, fiehzadebafl› Camii karfl›s›nda bir de büyük kona¤› vard›. Bu muhteflem yap› 11 Aral›k 1864 gecesi yanm›fl ve Pafla, Sadrazam Yusuf Kâmil Pafla’n›n Sirkeci Demirkap›s›’ndaki kona¤›na tafl›nm›flt›. Bu felâket üzerine Padiflah Abdülaziz kendisine Beyaz›t’ta bugün Eczac›l›k Fakültesi olarak kullan›- Fatma Sultan Saray›’n›n genifl arsas›nda bugün, kesmetafl ve tu¤la hat›ll›, tonoz çat›l› iki su haznesi bulunmaktad›r. Kap›s› yan›nda oldu¤u san›lan Sadaka Tafl› da günümüze kadar gelebilmifltir. Kaynaklar: (Eremya Çelebi, ‹stanbul Tarihi, s. 54) (Sicilli Osmânî, 1/60; 4/398) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/170, 233-234, 292) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. Çavufldere Caddesi üzerinde eski Üsküdar evleri. 1353 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar üstte ortaya bir kâtibî serpufl kabartmas› yap›lm›fl ve bunun etraf›na da Mihnet Keflan, Bahar Efkâr ve Gülflen-i Aflk adl› eserlerinin isimleri yaz›lm›flt›r. Esas mezarl›ktan ayr› olan bu hazîredeki di¤er flâhideler de sütun fleklinde olup ayak tafllar›na ask›l› kandil kabartmalar› yap›lm›flt›r. Bu küçük hazîrede, 1214 N. gurresinde (27 Ocak 1800) vefat eden ‹zzet Molla’n›n babas› Mehmed Salih Efendi’nin; 1276 (1859) tarihinde vefat eden Fuat Paflazâde Kâz›m Bey’in; 1206 (1791-92)’de vefat eden Mehmed Salih Efendinin o¤lu Mehmed Atâullah Efendi’nin kabirleri vard›r. Etraf› bir demir parmakl›k ile çevrili olan bu hazîrenin önüne ve yol kenar›na Kâz›m Bey’in ruhu için yekpare mermer güzel bir çeflme yap›lm›flt›r ki, nefis kitâbesi Fuad Pafla taraf›ndan yaz›lm›flt›r; Vâlid-i atflândan tarih ile eyler du’a Çeflmeden gel iç su rûh-› Kâz›m’a eyle du’a 1276 Ahmediye Camii Sebili karfl›s›nda tarihî ev. lan kârgir binay› yapt›rarak hediye etmiflti. Fuad Pafla’n›n Kanl›ca ile Çubuklu aras›nda Ramiz Pafla Yal›s›’n›n biraz ilerisinde bir sahilsaray› daha vard›. Bugün dahi baz› kal›nt›lar›n› görmek mümkündür. ‹ki defa sadrazam olan Fuad Pafla, Keçecizâde ‹zzet Molla’n›n (1785 ‹stanbul-1829 S›vas)o¤ludur. ‹zzet Molla’n›n babas› Rumeli Kazaskeri Mehmed Salih Efendi’dir. ‹zzet Molla’n›n di¤er o¤lu Murad Ömer Efendi müderris iken 1248 (1832-33) tarihinde vefat ederek Eyüp Meydan› yan›nda, Kalenderhane Caddesi’nin sol taraf›ndaki Saçl› Abdülkadir Efendi Camii yan›ndaki Yahyazâde Dergâh› hazîresine gömülmüfltür. ‹zzet Molla, sürgün olarak gönderildi¤i Sivas’ta Safer 1245 (A¤ustos 1829)’da vefat etmifl ve ilk önce orada fiems-i Sivasî merhumun civar›na gömülmüfltür. Daha sonra kabrin yerine park yap›lmas›n›n istenmesi üzerine kemikleri torunu Reflad Bey (1860-1921) taraf›ndan ‹stanbul’a getirtilerek Avratpazar›’nda Cerrahpafla Caddesi ile Karg› Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde ve soka¤›n sol taraf›ndaki Canbaziye Camii hazîresine gömülmüfltür. Sütun fleklindeki tek flâhidesinde tarih rakam› yaz›l› de¤ildir. En 1354 Fuad Pafla’n›n di¤er o¤lu Nâz›m Bey, 30 yafl›nda oldu¤u halde 1280 (1863)’te vefat etmifl ve Yenikap› Mevlevihanesi Türbesi’ne gömülmüfltür. Nâz›m Bey’in, Reflad Fuad Bey (18601921) ile Mustafa Hikmet Bey adl› iki o¤lu vard›. Hikmet Bey, fiair Abdülhak Hamid Bey’in k›z kardefli Mihrünnisa Han›m ile evlenmifltir. Fuad Pafla, babas› ve kay›n validesi Afife Han›m gibi Mevlevî idiler. Kâz›m Bey’in annesinin kabri de Yenikap› Mevlevihanesi’ndedir. Kâz›m Bey’in o¤lu da Keçecizâde ‹zzet Fuad Pafla’d›r (1860-1925). Bu zat›n da Kâz›m adl› bir o¤lu vard›. ‹zzet Molla’n›n enifltesi, 1240 (1824)’te vefat eden fiaire Leyla Han›m’›n babas› Moral›zâde Hamid Efendi idi. Leyla Han›m, 1264 (1848)’de vefat ederek Galata Mevlevihanesi’ne gömülmüfltür. Canbazhane Camii hazîresinde yukar›da adlar› yaz›l› olanlardan baflka 1149 (1736)’da vefat eden meflhur flair Keçecizâde Seyyid Vehbi Efendi’nin ve 1153 (1740)’ta vefat eden o¤lu müderris ve flair Münif Efendi’nin kabirleri de vard›r. Bunlardan ayr› daha bir çok flâhide mevcuttur. Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri Vehbi Efendi’nin kabri lâhit fleklinde olup flâhidesi hamzavîdir. Arkas›nda 20 Ca. 1215 (9 Ekim 1800)’de vefat eden Keçecizâde Mehmed Salih Efendi’nin efli Esma Kad›n’›n sütun fleklinde flâhidesi vard›r ki, ayak tafl› bunun da asma kandil kabartmal›d›r. Hazîredeki en eski tarihli kabir 1112 (1700-1) tarihli olup ‹brahim A¤a’ya aittir. Reflat Fuat Bey, bu mümtaz insan; dedesi Fuat Pafla’n›n 20 Zilhicce 1276 (9 Temmuz 1860) tarihinde büyük bir kar›fl›kl›¤› bast›rmak üzere fevkalâde memuriyetle ailece gitti¤i Lübnan’da 1277 (1860-61) tarihinde dünyaya gelmifl ve 5 fievval 1339 (12 Haziran 1921)’de vefat etmifltir. Kabri, Yenikap› Mevlevihanesi’nde babas›n›n yan›ndad›r. Mevlevihanenin, Mevlevihane Yolu ile Mevlevî Tekkesi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, köflede ve bir de Mevlevihane Yolu üzerinde ve köfledeki kap›dan 60 ad›m kadar ileride olmak üzere iki kap›s› vard›r. Birinci kap› üzerinde sekiz m›sral› bir kitâbe vard›r ki, H. 1251 tarihlidir. Di¤er kap› ve ‘Mevlânakap› Yetifltirme Yurdu’ yaz›s› üzerinde ise 20 m›sral›, H. 1232 tarihli bir kitâbe vard›r ki, befl sat›r halinde haz›rlanm›flt›r. Reflad Fuad Bey’in kabri bu ikinci kap›dan avluya girildi¤inde sol tarafta ve etraf› demir parmakl›kl› ikinci aç›k türbededir. Burada, “Rical-i Devlet-i Aliyye’den ve Meclis-i Vâlâ aza-y› kiram›ndan Keçecizâde Mevlevî Ahmed Nâz›m Beyefendi’nin, ‘ketebe Aziz Efendi’ imzal› 21 Zilhicce 1280 (28 May›s 1864) tarihli sütun fleklinde flâhidesi vard›r ki, Mevlevî sikke kabartmal›d›r. Bu bafl flâhidesinin arkas›ndaki ayak tafl› üzerinde ise “Fukara-y› tarikat-i Mevleviye’den ve Keçecizâde ahfad›ndan Sadr-› esbak merhum Fuad Pafla’n›n necli, merhum Ahmed Nâz›m Bey’in mahdumu Reflad Fuad Bey” necli, merhum Ahmed Nâz›m Bey’in büyük mahdumu merhum Mustafa Hikmet Bey” diye yaz›l›d›r. Yaz›ya göre Hikmet Bey, 10 Zilkade 1273 (2 Temmuz 1857)’de do¤mufl ve 11 fiaban 1329 (6 A¤ustos 1911)’de de vefat etmifltir. Ayn› kabrin bafl flâhidesinde ise “Sadr-› esbak Keçecizâde Mehmed Fuad Pafla’n›n mahdumu Ahmed Nâz›m Bey’in halîlesi ve Genç A¤a ahfad›ndan fievket Bey’in kerimesi fukara-y› tarikat-i aliyyeden Nimetullah Han›mefendi” diye yaz›l›d›r. Buna göre Nimet Han›m, 4 Ramazan 1254 (21 Kas›m 1838)’de do¤mufl ve 19 Zilkade 1322 (25 Ocak 1905)’te de ölmüfltür. Hikmet Bey Nimet Han›m’›n o¤lu idi. Bu iki yüksek kabrin aras›nda 1281 (1864-65) tarihinde vefat eden Ahmed Nâz›m Beyzâde Ali Murad Bey’in küçük flâhideli kabri vard›r. Kaynaklar: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 5/2335; 11/5847, 5852-5853, 5841 Fuad Bey, Fuad Pafla, Fuad Pafla Gelini, Fuad Pafla Camii ve Türbesi, Fuad Pafla Yal›s›) (Hadîka, 1/79) (Sicill-i Osmânî, 4/26 Fuad Pafla; 4/617-618 Vehbi Efendi) (H. Göktürk, Canbaziye Mescidi, ‹stanbul Ans. 6/3367) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 1/340) (M. Ziya, Yenikap› Mevlevihanesi, Tercüman yay›nlar›, s. 87, 91-95, 190-204) (O. Köprülü, Fuad Pafla, ‹slâm Ans. 4/672) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 735-880; s. 964 Mihrünnisa) (‹nal, Son Sadrazamlar, Fuad Pafla, s. 149-195) (A. Gövsa, Meflhur Adamlar, 4/1338 Reflad Fuad; 3/815 ‹zzet Fuad) (H. fiehsuvaro¤lu, Kanl›ca’da Fuad Pafla Yal›s›, Hayat Mec. Say›: 7, s. 14-15) (S. Eyice, Tarihî Mezarlardan Notlar, Tarih Ens. Der. 1974, Say›: 4-5, s. 304) (A. fieref, ‹zzet Molla’n›n Keflannamesi, M. Nami Duru ter. 1980, s. 37) (C. Kerametli, Galata Mevlevihanesi, s. 34-88) (Daniflmend, Kronoloji, 4/191) GAZ‹ OSMAN PAfiA KÖfiKLER‹ ‹ Ayn› biçim di¤er bir tafl üzerinde ise ki tane olan bu ahflap köflkler, afla¤› ‹hsaniye’de, denize naz›r bir mevkide idi. Osman Pafla’n›n efli, Fatma Han›mefendi, 1352 (1933) tarihinde bu köflklerden birinde vefat etmifl ve Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 8. Ada’ya gömülmüfltür. Etraf› demir parmakl›kl› sofas› elan mevcuttur. “Fukara-y› tarikat-i mevleviyeden ve Keçecizâde ahfad›ndan sadr-› esbak merhum Fuad Pafla’n›n Gazi Osman Pafla’n›n bir köflkü de Göztepe’de idi. Plevne Kahraman› olan Pafla 1900 tarihin- yaz›s› okunmaktad›r. Buna göre Reflad Bey, 27 Zilkade 1277 (6 Haziran 1861)’de do¤mufl ve 5 fievval 1339 (12 Haziran 1921)’de de vefat ederek babas›n›n kabrine gömülmüfltür. 1355 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar de vefat etti. Kabri, Fatih Camii hazîresindeki türbesindedir. Kaynak: (Bedi fiehsuvaro¤lu, Göztepe, s. 132) GÜMRÜKÇÜ OSMAN PAfiA KÖfiKÜ T ophanelio¤lu’nun bu en meflhur köflkü, semte ismi verilen 1140 (1727) tarihli meydan çeflmesinin sol taraf›nda, K›s›kl› Caddesi üzerinde idi. Civar›nda küçük bir çarfl› ve “eyyam-› sayfîde müstakil kahvecisi olup kahve ifllerler derbend gibi bir mahal” vard›. 1816 y›l›nda hasta bulunan Sultan II. Mahmut’un annesi Nakflidil Valide Sultan “kesb-i s›hhat memul ve ümidiyle” bu büyük ve rahat köflke getirilmiflti. Fakat fazla rahats›z olan Sultan, Befliktafl Saray›’ndan Çaml›ca’ya kadar yapt›¤› yolculukta sars›lm›flt›. Bu hava de¤ifliminden bir fayda görülmedi¤inden onbefl gün sonra tekrar Befliktafl Saray›’na getirilmifl ve orada fievval 1232 (Eyül 1817) tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Fatih Camii yan›ndaki muhteflem türbesindedir. Köflkün sahibi Osman Pafla, kap›c›bafl›, kasapbafl›, arpa emini (1807), matbah emini (1809), ikinci defa kasapbafl› ve 1811’de gümrük emini oldu. Sonra vezaretle tophane naz›r› ve mühimmat naz›r› oldu (1820). Baz› valiliklerde bulunduktan sonra 1828’de Bo¤az muhaf›zl›¤›na getirildi. 1829’da bu görevine ek olarak Teke sanca¤› verildi. 1838’de vefat etmifltir. Osman Pafla’n›n vefat›ndan sonra varislerine intikal eden köflk, 1862 tarihinden sonra y›k›lm›flt›r. O tarihlerde Gümrükçü Köflkü’nün civar›nda ve Koflu Yolu üzerinde bulunan Rag›p Bey Ba¤› da meflhurdu. 32 dönüm büyüklü¤ündeki ba¤da 300’den fazla kiraz, viflne ve sair meyve a¤açlar›yla bir köflk, ayr›ca üç oda bir sofa bir mutfak ve tulumbal› bir kuyusu olan bir ek binas› vard›. Ba¤ 1841 y›l›nda sat›l›¤a ç›kar›ld›. Millet Bahçesi alt kap›s›n›n sa¤ taraf›nda, bir zamanlar yerinde Moran Okulu’nun bulundu¤u M›s›rl›lar’›n köflkü diye de bilinen Mustafa 1356 Fâz›l Pafla Köflkü ile Ramiz Pafla Ç›kmaz› aras›ndaki arazi üzerinde bulunan Gümrükçü Osman Pafla Köflkü, sonradan parsellenerek yerine bir tak›m yeni binalar yap›lm›flt›r. Mustafa Fâz›l Pafla ile fiehzade Seyfeddin Efendi köflklerinin yerleri Osman Pafla arazisinden al›narak yapt›r›lm›flt›r. Arazi K›s›kl› Caddesi ile Küçük Çaml›ca Caddesi aras›nda uzan›yordu. Osman Pafla, sahilhanesinde oturdu¤u halde 8 Recep 1254 (27 Eylül 1838)’de vefat etmifl ve Haydarpafla Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Çok zengin bir kisme idi. O¤lu Müderris (profesör) Ömer Tahir Bey, 1263 (1847’de vefat ederek babas›n›n yan›na defnedilmifltir. Di¤er o¤ullar› Nuri Bey’le, Edhem ve Süreyya Paflalard›r. Zeynep Kâmil Hastahanesi’nin kurucusu bulunan Sadrazam Yusuf Kâmil Pafla’n›n amcas›d›r. Büyük hazîresi bugün mevcut de¤ildir. Süreyya Pafla, 1273 (1857)’de Sivas valisi bulundu¤u s›rada vefat etmifltir. Osman Pafla’n›n, Ayazma ‹skelesi ile Salacak ‹skelesi aras›nda, a¤al›¤› zaman›nda tasarrufunda olan, bir küçük yal›s› vard›. Di¤er bir yal›s› da Emirgân’da idi. Bu ahflap büyük yal›, sonradan Hüsrev Pafla’ya ve daha sonra da Ahmet Fethi Pafla ile efli Atiye Sultan’›n k›zlar› Feride ve Seniye Sultanlar’a tahsis edilmiflti. 1864’te de Sultan Aziz taraf›ndan H›div ‹smail Pafla’ya ihsan edilmiflti. Yal›, 1927 y›l›nda varislerce y›kt›r›lm›flt›r. Zeynep Kâmil Hastahanesi’nin kurucusu Yusuf Kâmil Pafla, Ayazma’daki bu yal›dan 1833’te K›zkulesi’ne geçmifl ve buradaki bir yelkenliye binerek M›s›r’a gitmifltir. Osman Pafla’n›n bir köflkü de Haydarpafla Sahras›’nda ve Anadolu Lisesi’nin üzerinde bulundu¤u s›rtta idi ki, bu yere flimdi bir çok apartmanlar yap›lm›flt›r. Köflk, arkas›ndaki ünlü ba¤dan dolay› ‘A¤aba¤› Kasr›’ ve Osman Pafla’n›n mesle¤inden dolay› da ‘Gümrükçüba¤› Kasr›’ isimleri ile meflhur idi. Buras› has bahçeden iken Kanunî Sultan Süleyman taraf›ndan 1562 tarihinde, torunu ‹smihan Sultan’a bir dü¤ün hediyesi olarak vermiflti. Mimar Sinan yap›s› oldu¤u san›lan bu bina, daha sonra Sultan III. Selim’in mal› olmufl ve ondan da, o s›rada henüz a¤a olan Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri Gümrükçü Osman Pafla’n›n uhdesine geçmifl ve ondan sonra da Sadrazam Mithat Pafla’n›n mal› olmufltur. Daha sonra, Sokollu ailesinden Hikmet Bey’in tasarrufuna geçen köflk, 1952 tarihinde Anadolu Lisesi olmufl ve 1975’te de y›kt›r›lm›flt›r. ‹brahim A¤a Camii’nin k›blesi yönünde bulunan bu ahflap üç katl› muhteflem yap›, ‹brahim A¤a Deresi Soka¤›, ‹brahim A¤a Çeflmesi Soka¤› ve Sarayard› Soka¤› ile çevrili çok genifl bir alan›n ortas›nda ve yüksek bir s›rt üzerinde idi. ‹brahim A¤a Deresi Soka¤› taraf›ndaki seyis odalar› ve ah›rlar›n harabeleri bugün de görülmektedir. ‹brahim A¤a Çeflmesi Soka¤›’na ba¤lanan uzun, iki yan› a¤açl› bir yoldan köflkün genifl saçakl› ahflap ve yüksek bahçe kap›s›na gelinirdi. Yolun iki yan›ndaki bostanlar bugün de mevcuttur. Köflkün ikinci kat›na iki tarafl›, mermer merdivenlerle ç›k›l›rd›. Önünde vitrayl› bir camekân› vard›. Köflkün ayr›ca bir yan ve bir de arka kap›s› bulunuyordu. Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve Saraylar, Akflam, 10 Eylül 1947) (H. fiehsuvaro¤lu, Bo¤aziçi Yal›lar›. Hayat Mec. Mart 1963 Say›: 11, s. 24) (Hadîka, 2/20 Okmeydan› Mescidi ve 2/261) (Sicill-i Osmânî, 1/85; 2/64; 3/444) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 237) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 10/269 ve 11/48) (M. Larus 9/680) (‹lyas, Letaif-i Enderun) (A. Giz, Çaml›ca, Hayat Tarih Mec. 1969 Say›: 10, s. 26-31) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 149-187 Üsküdar’da Medfun Olanlar) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. Bostanc›bafl› Defteri, 6/2995) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 196-197) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 108) HACI AHMET PAfiA SARAYI s› günümüze kadar gelebilmifltir. Bu iki saray›n etraf› Sümbülzâde Soka¤›, Davuto¤lu Soka¤› ve Do¤anc›lar Caddesi taraf›ndan çevrilmiflti. Hac› Ahmet Pafla Saray›, Do¤anc›lar Tepesi’nin yüksek bir yerinde bulundu¤undan Bo¤aziçi, Haliç ve ‹stanbul’a bakan fevkalâde güzel bir manzaras› vard›. Bahçesi, saraya göre seviye bak›m›ndan altta bulundu¤undan ikisi aras›na kesme tafl bir istinat duvar› yap›lm›flt›r ki bugün de mevcuttur. Sol taraftaki bir merdivenden bu bahçeye inilmektedir. Do¤anc›lar Caddesi’ne aç›lan ve bahçe kap›s›n›n üzerinde bulundu¤u ç›kmaz sokak bugün hâlâ Hac› Ahmet Pafla Ç›kmaz› ad›n› tafl›maktad›r. Saray›n yerine XIX. yüzy›l sonlar›nda Safvet Pafla Tekkesi kurulmufl ve daha sonra da 1940 tarihlerinde Üsküdar ‹tfaiyesi binas› yap›lm›fl ve alt bahçe de ‹stanbul Belediyesi’ne ait atl› çöp arabalar›na tahsis edilmifltir. Hac› Ahmet Pafla Türbesi, hamam› ve mescidi bahislerine bak›n›z. Ahmet Pafla’n›n, ismi bilinmeyen mevkufatç› o¤lu 1062 (1652) senesi bafllar›nda ‹stanbul’dan sürülmüfltü. Naimâ Tarihi’nde: “Paflazâde, Hac› Pafla o¤ludur ki, Üsküdar’da saray gibi miras kalm›fl bir hanesi vard›r, havuz flad›rvan, renkli mermer ve acaip yap›l›fll› ve fevkalâde sanatkârane idi” demekte ve “miras yedi sefihler kaidesince bafltan bafla israfata sarf eyledikten” sonra “‹stanbul’a gelüb kötü hale düflmüflken Musahib Hoca Reyhan A¤a ile eskiden hukuku olma¤la mevkufatç› oluvermifl idi.” M imar Sinan yap›s› oldu¤u tahmin edilen bu saray, Do¤anc›lar Camii’nin kuzeyinde ve bugünkü Üsküdar ‹tfaiyesi’nin bulundu¤u yerde idi. Evliya Çelebi, bu saraydan “Do¤anc›lar yak›n›nda Hac› Pafla Saray›” diye söz eder. Saray ve bahçesinin yan›nda, sonradan Ayfle Sultan’a intikal etmifl bulunan Rüstem Pafla Saray› vard›. Bu iki saray› birbirinden ay›ran kesme tafl ve ince tu¤la hat›ll› bir duvar parça- Eski Toptafl› Caddesi üzerinde Üsküdar’›n en küçük evi. 1357 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Gösterifli ve tantanay› çok seven Paflazâde, “hademe ad›yla acaip k›yafetli bir topluluk” ile dolafl›r ve soranlara da babas›n›n da böyle gezdi¤ini söylerdi. Kaynak: (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 5/2217-2218) HACI MEHMET PAfiA YALISI (D‹REKL‹ YALIKAPTAN PAfiA YALISI) Y al›n›n ad› 1815 tarihli Bostanc›bafl› Defteri’nde flu flekilde geçmektedir: “Balaban ‹skelesi... fiemsi Pafla Cami-i flerifi Kapudan-› Derya-y› sab›k Hac› Mehmet Pafla Yal›s› - Ayazma Kasr› Hümâyunu (fierefâbâd Kasr›)” Buradan da anlafl›laca¤› üzere yal›, fiemsi Pafla Camii ile fierefâbâd Kasr› aras›nda ve fiemsi Pafla Caddesi’nin sol köflesinde idi. Yal›n›n bofl arsas› üzerinde bugün k›r kahvesi bulunmaktad›r. Yal›dan günümüze, ince tu¤la hat›ll› olarak yapt›r›lm›fl iki mahzen gelebilmifltir. Bostanc›bafl›l›ktan vezaret payesiyle kaptan-› derya olan Mehmet Pafla ‹zmirli’dir. 10 Ramazan 1221 (21 Kas›m 1806)’da kaptan-› derya olmuflsada 19 ay sonra azledilmifltir. Azlinden sonra Hotin Muhaf›zl›¤›’na gönderilmek istenmifl fakat gitmedi¤inden Bursa’ya sürülmüfltür. Bir müddet sonra af edilen Mehmet Pafla Bo¤az muhaf›zl›¤›na atanm›fl ve 23 Rebiyülâhir 1224 (7 Haziran 1809)’da da ikince defa kaptan-› deryal›¤a getirilmifltir. Yedi ay sonra azledilen Pafla’n›n, Bursa’da oturmas›na izin verilmiflti. Kendisinin denize dayanamad›¤› ve hatta f›rt›nal› havalarda kendinden geçecek kadar deniz tuttu¤u söylenir. Ahflap büyük yal›n›n iki taraf›ndaki bölmeler direkler üzerine oturtuldu¤u için halk›n Direkli Yal› dedi¤i Kaptan Pafla Yal›s› 1926 tarihlerinde y›kt›r›lm›flt›r. Sedat Elden Bey’in Köflkler ve Kas›rlar adl› eserinde yal›n›n yeri ve flekli aç›kça görülmektedir. 1358 Yal› y›k›lmadan evvel “küberadan (büyükler, ulular) Tevfik Bey’indi. Bu zat, Beytülmal (maliye hazinesi) Müdürü Hüsnü Efendi’nin damad› olan, Meflrutiyet’ten (1908) sonra bir ara mabeyincilik, sonra Halep valili¤i eden Galip Bey’in pederidir.” Yal›, en heyecanl› ve korkulu anlar›n› Sar›kl› ‹htilalci Ali Suavi Vak’as› s›ras›nda yaflam›flt›r. Suavi (1839-1878), 22 May›s 1867’de ‹stanbul’dan Marsilya vapuru ile Avrupa’ya kaçm›fl ve orada 1876 Ekimine kadar kalm›flt›. 19 Eylül 1876’da Paris’te, u¤runda bunca savafl verdi¤i meflrutiyet aleyhinde yazd›¤› bir makale üzerine II. Abdülhamit taraf›ndan af edilmifl ve Türkiye’ye dönmesine izin verilmiflti. ‹stanbul’a geldikten sonra Sultan Abdülhamit’in has müflaviri olmufl ve daha sonra da, E¤inli Said Pafla vas›tas›yla Mekteb-i Sultanî (Galatasaray Lisesi) müdürlü¤üne atanm›flt›. Fakat bu uzun sürmemifl ve hakk›nda yap›lan dedikodular üzerine 10 Aral›k 1877 tarihinde bu görevden uzaklaflt›r›lm›flt›. Mekteb-i Sultanî’den, yan›nda kar›s›, ‹ngiliz Madam Marie bulundu¤u halde ayr›lan Ali Suavi, fiemsipafla’daki Direkli Yal›’y› kira ile tutarak yerleflmiflti. Bu s›rada Üsküdar’›n Sultantepesi’nde oturan Süleyman Asaf Sopasalan ile tan›flt›. Süleyman Asaf Bey, reisü’l-küttapl›kta ve Bosna ve M›s›r valiliklerinde bulunan Vezir Sopasalan Kâmil Ahmet Paflazâde Rumeli Valisi Koca Hakk› Pafla’n›n torunu ve Bursa Valisi Ahmet ‹zzet Pafla’n›n o¤ludur. Ve Sokollu Mehmet Paflazâde Vezir Ahmet Pafla’n›n soyundand›r. Asaf Bey, 1841’de Ba¤dat’ta do¤mufl ve 16 Rebiyülâhir 1331 (25 Mart 1913)’te Sultantepe’deki evinde vefat etmifltir. Kâmil Ahmet Pafla, Üsküdar’da “Band›rmal› fieyh Yusuf Efendi merhumun zâviye-i refi’as›n› ta’mir ve tevsi edüb kurbünde olan türbesini tecdîd-i küllî ile hüsn-i nizam vermifltir.” Ali Suavi ve Süleyman Asaf Bey, fiemsipafla’daki bu yal›da, II. Abdülhamit’i devirmek ve Sultan Murat’› yeniden tahta ç›karmak maksad›yla ‘Üsküdar Cemiyeti’ ad›yla bilinen bir cemiyet kurmufllard›. Ç›ra¤an Bask›n›’ndan evvel, Fenerbahçe tara- Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri f›nda kasten karaya oturtulan bir ‹ngiliz vapurundan al›nan seri ateflli silâhlar, k›sa bir müddet önce boflalt›lan fiemsipafla Meydan›’nda, fierefâbâd Kasr› bahçesindeki büyük havuza saklanm›fl ve 20 May›s 1878’de buradan al›narak meflhur vak’a gerçeklefltirilmifltir. Rus Harbi sebebiyle ‹stanbul’a gelen Rumeli göçmenlerine bu silâhlar da¤›t›lm›fl ve kendi de Kuzguncuk’a gelerek burada bekleyen bir mavnaya adamlar› ile beraber binerek Ç›ra¤an Saray›’n› basm›flt›. Bu bask›n s›ras›nda, Suavi’nin güzel ve zarif kar›s›n›n dürbünle hadiseyi takip etti¤i ve bask›n›n baflar›s›zl›¤a u¤rad›¤›n› anlad›¤› an, Ali Suavi’ye ait bütün evrak› oca¤a at›p yakt›¤› söylenir. Rahmetli H. fiehsuvaro¤lu, Akflam gazetesinde yay›nlad›¤› bir makalede Ali Suavi’nin hadise s›ras›nda fierefâbâd Kasr›’nda ikamet etti¤ini “-mifl’li” olarak kaydetmifltir. Koca Hakk› Pafla sofas› için Karacaahmet Mezarl›¤›, 1. Ada D Bölümü’ne bak›n›z. Kaynaklar: (‹stanbul ve Bo¤aziçi Ressam› Ali R›za Bey, Dr. S. Ünver, ‹stanbul fiehremaneti Mec. 1930 Say›: 70) (‹stanbul Ans. Bostanc›bafl› Defteri, 6/2995) (Daniflmend, Kronoloji, 4/312; 4/585-587; 4/610-633) (Daniflmend, Ali Suavi’nin Türkçülü¤ü) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 9/132-168) (H. fiehsuvaro¤lu, Üsküdar’›n Eski Yal›lar›, Akflam, 26 fiubat 1950) (H. fiehsuvaro¤lu, Üsküdar’›n Yal›lar›, Akflam, 26 fiubat 1951)(H. fiehsuvaro¤lu, Eski Üsküdar, Akflam, 19 fiubat 1951) (H. fiehsuvaro¤lu, Üsküdar’a Dair, Akflam, Mart 1954) (Pervitij Sigorta Haritas›) (Sedat Elden, Köflkler ve Kas›rlar II/378) (S. M. Alus, Üsküdar, Akflam 14 fiubat 1939) (A. fieref, Tarih Musahabeleri, N. Duru Türkçesi, s. 217) (M. C. Kuntay, Ali Suavi 14-149) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Derin, s. 90) (Ziya fiakir, 28 sene Ç›ra¤an Saray›nda) (Ziya fiakir, Sultan Hamid) (Sicill-i Osmânî, 4/277) HANZÂDE SULTAN SARAYI (BAYRAM PAfiA SARAYI) E vliya Çelebi, büyük eserinde bu saraydan sadece “Hanzâde Sultan Saray›” diye bahseder. F›nd›kl›l› Mehmed A¤a’n›n (1658-1724) Si- lâhdar Tarihi, ad› ile bilinen eserinde ise saray›n bir yal› oldu¤u ve Üsküdar’›n Kuzguncuk taraf›nda bulundu¤u yaz›l›d›r. Hanzâde Sultan, I. Ahmet’in (1603-1617) k›z› olup Eylül 1623’te Sadrazam Bayram Pafla ile evlendirilmifl, fakat Pafla’n›n 1638 tarihindeki vefat› ile dul kalm›flt›r. Befl sene sonra 1643’te Nakkafl Mustafa Pafla (öl. 1653) ile evlenen Hanzâde Sultan, 23 Eylül 1650 tarihinde vefat ederek Ayasofya Camii avlusundaki Sultan ‹brahim (1640-1648) Türbesi’ne gömülmüfltür. Yal›, Hanzâde Sultan’›n ölümünden sonra Kara ‹brahim Pafla’n›n mülkiyetine geçmifltir. ‹brahim Pafla’n›n 15 Aral›k 1683 tarihinden 18 Aral›k 1685 tarihine kadar süren iki senelik bir vezir-i azaml›¤› vard›r. Azlinden sonra isyan edece¤i yolundaki söylentiler üzerine Rodos Adas›’na sürülmüfl ve ertesi sene de orada idam edilmifltir. ‹brahim Pafla, 18 Aral›k 1685 tarihindeki azlinden sonra yal›s›n›n harem dairesi duvar› dibine 40. 000 alt›n› bir küpe doldurarak gömmüfltü. Aradan y›llar geçmifl ve bu gömü iflini bilen Pafla’n›n hazinedar› derebeylerinden ‹brahim A¤a/Pafla (öl. 1708) ile Hassa hasekilerinden Mustafa A¤a bu defineyi ele geçirmek için aralar›nda anlaflarak 1696 senesi Mart›n›n bir günü yal›ya misafirli¤e giderler. O gece orada kalan kafadarlar gömüyü yerinden ç›kar›rlar. Fakat bu s›rada bostanc› bekçileri olaydan haberdar olarak durumu sadrazam Elmas Mehmet Pafla’ya bildiriler. Bunun üzerine yakalanan Mustafa A¤a ile ‹brahim A¤a’n›n elinden Kara ‹brahim Pafla’n›n hazinesi al›nd›¤› gibi kendi servetleri de gasp edilerek serbest b›rak›l›r. On yedinci asr›n büyük yal›lar›ndan biri olan Hanzâde Sultan Yal›s›’na IV. Mehmet’in ara s›ra geldi¤i Silâhdar Tarihi’nde flöyle yaz›l›d›r: “Hicrî 1092 senesi Cemaziyelâhirinin (21 Haziran 1681) üçüncü Perflembe günü dördüncü Vezir Kara ‹brahim Pafla kendisinin Kuzguncuk yan›ndaki Bayram Pafla Yal›s›’na padiflah› davet etti ve bir ziyafet verdi. O gün ikindi vakti gök gürlemeleri ve flimfleklerle bir tufan oldu, ard›ndan kaz yumurtas› büyüklü¤ünde dolu ya¤›b bütün flehrin üstünü ve k›rlar› k›fl mevsimi gibi a¤artt›. ‹ç a¤alar›na mahsus san1359 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar dal yal›n›n kenar›na vurub parçaland›.” Yal› 1686’da Kara ‹brahim Pafla’n›n idam› ile padiflah haslar› aras›na kar›flm›flt›r. Yap›n›n hangi tarihte yok oldu¤u belli de¤ildir. 1814 tarihinde yaz›lan Bostanc› Defteri’nde ismi yoktur. ‹stanbul Tarihi, adl› eserinde, Eremya Çelebi (1637-1695), Kuzguncuk ile Paflaliman› (Öküz Liman›) aras›nda gösterdi¤i bu saraydan “Sahilde, içindeki köflklerle büyük bir konak bulunan iflte flu yer, Hanzâde Bahçesi’dir” diye bahseder. Bu saray›n, Sokollu Mehmet Pafla’n›n o¤lu ‹brahim Hanzâde ailesi ile bir alâkas› yoktur. 25 Ramazan 1060 (21 Eylül 1650)’de Bayram Pafla’n›n ‹stanbul’daki saray›n›n içi yanm›fl ve bu s›rada da Üsküdar’daki yal›s›nda hasta olan Hanzâde Sultan vefat etmifltir. Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 1/30; 1/110; 2/36; 4/393) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/171) (Koçu, ‹stanbul Ans. 5/2309-2310) (Nusretname, ‹. Parmaks›zo¤lu ter. 1/142-143 ve 2/248, 263, 381) (Daniflmend, Kronoloji, 3/515-559) (‹stanbul Tarihi, Eremya Çelebi, s. 52) (M. Erdo¤an, Osmanl› Devleti’nde ‹stanbul Bahçeleri, Vak›flar Der. Say›: IV, s. 154) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 153) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 5/2069-2334) (Ç. Uluçay, Padiflahlar›n Kad›nlar› ve K›zlar›, s. 52) HAT‹CE SULTAN SARAYI S aray, Küçük ‹hsaniye’de, ‹hsaniye ‹skelesi Soka¤› üzerinde veya civar›nda idi. Hatice Sultan Saray›, Üsküdar Saray›’n›n yerinde veya bahçesinde bulunuyordu. Bu saray›n, Üsküdar Saray›’n›n bir bölümü olmas› olas›l›¤› da vard›r. Üsküdar Saray› bahsine bak›n›z. Bütün bu saraylar ve saray bahçeleri, Hatice Sultan’›n vefat›ndan 14 y›l sonra, 1169 (175657) tarihinde, Sultan III. Osman (1754-1757) taraf›ndan y›kt›r›lm›fl ve yerine küçük ‹hsaniye Camii ile mahallesi yapt›r›lm›flt›r. Bu saray›n civar›nda, Hatice Sultan ad›na, ye¤eni Sultan III. Mustafa (1717-1774), hayatta iken çok hürmet etti¤i halas›n›n ruhu için, 1178 (1764-65) tarihinde iki çeflme yapt›rm›flt›r. Bu çeflme bahislerine bak›n›z. 28 Eylül 1730 tarihinde, Patrona ‹syan› meydana geldi¤i s›rada, Sultan III. Ahmet ve Sadrazam› Damat ‹brahim Pafla, Hatice Sultan Saray›nda bulunuyorlard›. Sultan Ahmet, ablas›n›n fikirlerinden her zaman istifade eder ve kendisine büyük bir sayg› duyard›. ‹brahim Pafla, ö¤leden sonra bu sarayda bütün devlet erkân›n› toplam›fl ve durumu müzakere etmifl ve bu arada, durumdan kendisini geç haberdar eden, damatlar› Kaymak Mustafa Pafla ile Kethüda Mehmet Pafla’y› fliddetle azarlam›flt›. Ayn› gece, Sultan Ahmet, vüzera, ulema ve saray erkân› büyük bir korku içinde, kay›klara binerek, Sarayburnu’nun Yal›köflkü taraf›ndan karaya ç›karak Topkap› Saray›’na dahil olmufllard›. Kaynaklar: (‹slâm Ans. 9/238) (M. Aktepe, Patrona ‹syan›, s. 139) (Sicill-i Osmânî, 1/31) (Hadîka, 2/231) (Osm. Arfl. Evkaf Defteri IV, No. 29677) HAYDARPAfiA KASRI ve SAH‹L SARAYI K as›r, Haydarpafla Has Bahçesi’nin içinde ve bugünkü Askeri Hastahane’nin sol taraf›nda ve yüksek bir yar üzerinde idi. ‹hsaniye ‹skelesi Soka¤›’nda eski evler. 1360 Yeri için Haydarpafla ‹ngiliz Mezarl›¤› bahsine bak›n›z. Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri Haydarpafla Bahçesi, Selimiye K›fllas›’n›n sol taraf›nda, Kavak Deresi’nin biraz ilerisinden bafll›yarak, Haydarpafla Tren ‹stasyonu’nun sol taraf›ndaki tepenin eteklerine kadar uzan›yordu. Haydarpafla Has Bahçesi ve Haydar Pafla’n›n kimli¤i için Haydarpafla Sahras› veya mesiresi bahsine bak›n›z. Askeri Hastahane’nin bulundu¤u yerde ve Selimiye K›fllas›’n›n yap›m›ndan evvel, Sultan III. Selim taraf›ndan, büyük bir tesadüf eseri olarak yine bir Haydar Pafla’ya, bir k›flla yapt›r›lm›flt›. Bu küçük ve ahflap oldu¤u san›lan k›flla, 13 Recep 1207 (24 fiubat 1793) tarihinde kurulan ‘Nizam-› Cedid’ askerleri için yapt›r›lm›fl ilk yap› idi. Nizam-› Cedid askerleri say›s›n›n giderek artmas›, Üsküdar’da yeni bir k›fllan›n yap›lmas› ihtiyac›n› do¤urmufl ve 1216 (1301-2) tarihinde ilk Selimiye K›fllas›’n›n inflas›na bafllanm›flt›. Bu durumda Haydarpafla K›fllas›, Selimiye K›fllas›’ndan 9 sene evvel yap›lm›fl demektir. Haydarpafla Kasr› iflte bu k›fllan›n yan›nda idi. Sultan III. Selim devrinde, 1793 y›l›nda, k›fllan›n yap›m› s›ras›nda yapt›r›ld›¤› rivayet olunan kas›r, daha sonra Sultan II. Mahmut taraf›ndan tamir edilmifltir. Tayyarzâde Atâ Efendi’nin beyan›na göre bu saray, II. Mahmut (1808-1839) taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Fakat bahçenin Kanunî devrinde, Haydar Pafla’n›n nezaretinde Mimar Sinan’a tanzim ettirildi¤i düflünülürse burada, III. Selim’den evvel de bir tak›m yap›lar›n bulunmas› lâz›md›r. K›fllan›n yerine, Sultan Abdülmecit (18391861) taraf›ndan, 1261 (1845) tarihinde yeni bir hastahane yapt›r›lm›flt›r. Kas›r, 1853-1856 K›r›m Harbi s›ras›nda yaral› ve hasta ‹ngiliz subaylar›na tahsis edilmifl, fakat bir müddet sonra bu subaylarca kasten yak›lm›flt›r. Önündeki genifl bahçe de, ‹ngiliz Mezarl›¤› haline getirilmifltir. Haydarpafla Kasr›’na T›bbiye Caddesi’ne aç›lan bir saray kap›s›ndan gidilirdi. Saray›n di¤er kap›lar› gibi bu kap› da eski Ba¤dat Caddesi üzerinde idi. 1856 tarihinde yanan bu kasr›n bugün temel- lerine dahi rastlamak mümkün de¤ildir. Yaln›z, yukar›da ad› geçen kap›n›n yan›ndaki has ah›r kap›s›n›n (seyis kap›s›) karfl›s›ndaki ah›rlar, yüksek bacal› mutfak ve di¤er müfltemilât binalar› 1940 tarihlerinde harap bir flekilde bulunuyordu. Türkiye’de Müflavir Pafla ad› ile bilinen Tu¤amiral A. Slade Türkiye ve K›r›m Harbi isimli eserinde, bu kas›rdan “fiehzade Köflkü” ad›yla bahsetmektedir. Haydarpafla Kasr› civar›nda bir de Haydarpafla Sahilsaray› vard›. Bunu, Journal Voyage’’›n 1884 tarihli nüshas›ndaki bir resimden ö¤reniyoruz. Resimde, Baloncu Komaflki’nin (Comasgi) balonunu uçurmak için haz›rlad›¤› görülmektedir. Balonun sa¤ taraf›nda, ön k›sm› iki, arka k›sm› üç katl› olan bir bina vard›r. Balonun, Haydarpafla Sahras›’nda ve Haydarpafla Kasr› önünden uçuruldu¤u bilindi¤ine göre ayn› yerde birbirine çok yak›n iki kas›r var demektir. Resim, Haydarpafla Köprüsü taraf›ndan çekildi¤i için deniz ve Sarayburnu görülmektedir. Bu durum karfl›s›nda sahilsaray›n ‹ngiliz Mezarl›¤›’n›n girifli yan›nda ve yüksek yar›n önünde bulunabilece¤i söylenebilir. Bu tarihte gar binas› yap›lmad›¤› için, deniz henüz doldurulmam›flt›. Haziran 1845 tarihinde icra edilen Adile Sultan-Mehmet Ali Pafla’n›n dü¤ünleri Haydarpafla Sahras›’nda yap›lm›fl ve ‹stanbul’daki sefirler, maslahatgüzarlar, ön k›sm› sütunlar üzerine oturtulmufl bulunan genifl saçakl› bu sahilsarayda a¤›rlanm›fllard›. Padiflah Abdülmecit, Beylerbeyi Saray›’ndan bir faytonla gelerek bu saraya yerleflmifl ve gece gündüz devam eden Ebrû üstad›, hattat, kemankefl, flükûfeciyan, büyük de¤er Necmeddin Okyay Bey’in, Toygartepesi fiair Ruhi Soka¤› sol köflesindeki, gülleri ile meflhur evi. 1361 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar flenlikleri buradan takip etmiflti. Alman ressam ve mimar› Melling’in XIX. yüzy›l bafllar›nda ‹stanbul’un bu devrini ebedilefltiren eserinde, Kad›köy’ün, Mühürdar sahillerinden yap›lm›fl resmi vard›r. 1805 tarihlerinde yap›lm›fl olan bu resimde Haydarpafla Sahras›n›n küçük bir k›sm›, Haydarpafla Koyu, Askeri Hastahane’nin üzerinde bulundu¤u s›rtlar, Kavakderesi Vadisi, Selimiye K›fllas›’n›n kulesiz hali ve Mehmet Pafla Kasr› görülmektedir. Buna göre, Askeri Hastahanenin üzerinde bulundu¤u s›rtlarda bir kaç a¤açtan baflka hiç bir fley görülmemektedir. Oysa, Haydarpafla sahillerinde yanyana iki büyük, ahflap yap› vard›r. Bu durum, Tayyarzâde’nin beyan›n› do¤rulamaktad›r. Adile Sultan’›n dü¤ünü s›ras›nda, takriben dört yafl›nda olan fiehzade Murat (Sultan V. Murat) ve üç yafl›nda olan fiehzade Abdülhamit’in (Sultan II. Abdülhamit) sünnet dü¤ünleri de bu mesiregâhta yap›lm›flt›. Dü¤ün “7 gün, 7 gece sürmüfl, XIX. as›r ‹stanbul’un bütün ihtiflam›, bütün e¤lencesi o günler içinde bu çay›rda toplanm›flt›. Sahra renk renk çad›rlarla bir bahar flenli¤i halini alm›fl, vezirlerin, sefirlerin alt›n yald›zl› arabalar› çay›r›n kenar›nda dizi dizi s›ralanm›flt›.” Bu genifl meydan 1247 Rebiyülâhirinin 17. günü (25 Eylül 1831) bir muhteflem merasime daha tan›k olmufltu. Eskiden padiflahlar›n çocuklar› tahsil ça¤›na gelince, ö¤renime merasimle bafllan›r ve buna Bed’i Besmele (Besmele ile bafllama) denirdi. Bu merasimler Topkap› Saray›’nda yap›lageldi¤i halde Sultan II. Mahmut, o s›rada 9 yafl›nda olan, gelece¤in hükümdar› Abdülmecit’in okuma merasimini Haydarpafla’da ‹brahim A¤a Çay›r›nda bir meydan dü¤ünü halinde yapm›flt›. Afla¤›daki sat›rlar Vak’anüvis Lütfi Efendi’nin tarihinden al›nm›flt›r: “Bu münasebetle Üsküdar’da ‹brahim A¤a Çay›r›’ndaki kasr-› hümâyun önünde vaki sahraya 18 direkli gayet zarif ve müzeyyen ota¤ ve di¤er sayebanlar ve devlet erkân›, ulema, asker, mektep çocuklar›, ziyaretçiler ve misafirler için de di¤er çad›rlar kuruldu. Bu çad›rlarda ziyafet verildi. Bedi resimlerinde tarik-i ilmî as1362 hab›ndan fleyhülislâm efendi ile sadreyn ve nakîbu’l-eflraftan maadas› bulunmamas› eski adet oldu¤u halde bu cemiyette ‹stanbul payesine kadar mensup ve mazul bütün ulema davet olunmufllard›r.” Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/179; 8/93-94, 129-131) (M. Erdo¤an, Osmanl› Devleti’nde ‹stanbul Bahçeleri, Vak›flar Der. IV, s. 173) (Hadîka, 1/95 ve 2/189) (Türk Ans. 19/102) (Kömürcüyan, ‹stanbul Tarihi, s. 54, 261, 301) (‹. Tan›fl›k, ‹stanbul Çeflmeleri, 1/24) (Daniflmend, Kronoloji, 2/285 ve 4/72) (M. Larus, 5/722) (fi. Turan, Kanunî’nin o¤lu fiehzade Bayezid Vak’as›, s. 33-34) (Peçevî Tarihi, Uras Türkçesi, 1/24) (Sicill-i Osmânî, 2/260) (C. Baltac›, Osmanl› Medreseleri, s. 240) (Y. Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, 4/190) (Mir’at-i ‹stanbul, s. 33) (‹nciciyan, XVIII. As›rda ‹stanbul, s. 111-171) (Tarih Dünyas›, Sait Toydemir, 1950 Say›: 3, s. 100) (A. Slade, Türkiye ve K›r›m Harbi, s. 221) (Melling, Voyage de Constantinople) (H. fiehsuvaro¤lu, Haydarpafla’ya Dair, Cumhuriyet, 23 A¤ustos 1952) (Hammer, Bo¤aziçi) (Suphi Tarihi, s. 190/a ve 211/b) (Lütfi Tarihi, III) (Pakal›n, Tarih Deyimleri, s. 193) HEK‹MBAfiI ABDÜLHAK MOLLA KÖfiKÜ K öflk, Büyük Çaml›ca Tepesi’nin bat› eteklerinde, Yusuf ‹zzeddin Efendi Köflkü’nün yan›nda ve bir ba¤›n ortas›nda idi. Biraz ileride ve bir vadi içinde meflhur Tomruk Suyu bulunuyordu. Tepeye do¤ru set set olan bu arazinin bir k›sm› Sultan Abdülmecit (1839-1861), di¤er k›sm› ise Sultan Abdülhamit (1876-1909) taraf›ndan 1800 alt›n liraya sat›n al›narak Veliahd Yusuf ‹zzeddin Efendi’ye verilmifltir. Oysa o vakit yaln›z köflke 3000 alt›n lira de¤er biçilmiflti. Bu paraya mülhakat› dahil de¤ildi. Abdülhak Molla’n›n bu ba¤ köflkünden baflka, Küçük Çaml›ca’da bir köflkü daha vard›. Bu köflk sonradan çocuklar›na ve daha sonra da fiair-i azam Abdülhak Hamid Bey’e intikal etmifltir. Bu ikinci köflk, Sar›kaya mevkiinde idi. Millet Bahçesi’nden K›s›kl›’ya do¤ru yüründü¤ünde, eski Nahiye Karakolu yan›nda Küçük Çaml›ca Aral›¤› Soka¤›’na girilirdi. Bu toprak yolun bafl›nda kesme tafltan yap›lm›fl bir su terazisi var- Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri d›r. ‹ki taraf› duvar olan soka¤›n oldukça ilerisinde ve sol tarafta yayvan bir s›rt görülür ki, köflk bunun üzerinde idi. Sa¤ ilerisinde Esma Sultan Saray› bulunuyordu. Köflkün, Marmara’ya ve Sarayburnu’na bakan çok nefis bir manzaras› vard›r. Ahflap ve büyük köflkün önünde, çiçe¤e çok merakl› olan Abdülhak Hamid’in babas›, Abdülhak Molla’n›n o¤lu Hayrullah Efendi güzel bir bahçe tanzim ettirmiflti. 1265 (1849) tarihlerinde, Hayrullah Efendi, bu köflkte oturdu¤u s›rada, komflular›ndan Ferit Efendi ad›ndaki bir zat›n, esircilerden sat›n ald›¤› güzel bir Çerkes k›z› olan Münteha Han›m ile seviflerek evlenmifltir. Çocuklu¤u bu köflkte geçen Hayrullah Efendi’nin bu evlilikten Nasuhî, Hayrünnisa, Neyrünnisa, Abdülhak Hamid ve Mihrünnisa adl› befl çocu¤u olmufltur. Münteha Han›mefendi bu köflkte vefat ederek Büyük Çaml›ca’da Selâmi Ali Efendi Dergâh› hazîresinin yola bakan taraf›na gömülmüfltür. Kabir tafl› üzerinde: “Reisü’l-ulema Hekimbafl› Abdülhak Efendizâde sahib-i tarih Hayrullah Efendi merhumun halîle-i muhteremesi Fatma Münteha Han›m’›n ruh-u flerifi için Fatiha fî 1315 (1897-98)” diye yaz›l›d›r. Büyük flair Abdülhak Hamid, annesi için kaleme ald›¤› ve 1329 (1911)’da bast›rd›¤› Validem adl› kitab›nda flunlar› yazmaktad›r: Çerkesistan’da bir küçük dereden Kopar›p taht-gâh-› ‹slâm’›n En cihangir en karib-i semâ En güzel noktas›nda Çaml›ca’da Bir büyük köflke ref’eden Sultan ..... ‹ki köflkün biri bu k›zca¤›z›n Terbiyetgâh› flimdi virane Biri de haclegâh› flimdi ahur Birinin pek yak›n civar›nda Birinin karfl›s›nda flimdi ise Duruyor seng-i kabr-i pür-nuru Ben onun o¤lu ruh-› Fatiha-hân Köflkün ilk sahibi Abdülhak Molla (17861853), tan›nm›fl hekim ve alimlerimizdendir. Babas› tan›nm›fl flairlerden Mehmet Emin fiukuhî Efendi’dir. Büyük kardefli Hekimbafl› Mustafa Behçet Efendi 1832’de vefat ederek ba¤l› bulundu¤u Nasuhî Tekkesi hazîresine gö- mülmüfltür. Diplomal› ilk doktorlar›m›zdan olan Abdülhak Molla 1270 (1853)’te vefat ederek Divanyolu’ndaki Sultan II. Mahmut Türbesi Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Kendisinin Bebek’te dillere destan bir yal›s› vard›r ki, sonradan Sadrazam Mütercim Rüfltü Pafla’ya ve daha sonra da meflhur tarihçi Cevdet Pafla’ya intikal etmiflti. Bir müddet sonra yal›, Sultan Abdülhamit’in adamlar›ndan olup Üsküdar’da Hüdâyî Camii avlusundaki kütüphaneyi yapt›ran ve vefat›nda oraya gömülen Lütfi A¤a’n›n o¤lu mabeyinci Faik Bey’e sat›ld›. Abdülhak Molla her sene Çaml›ca’daki bu köflke kiraz ve üzüm mevsimlerinde gelerek istirahat ederdi. Köflkün üçüncü sahibi Abdülhak Hamid Bey, 1851’de büyükbabas›n›n Bebek’teki yal›s›nda do¤du. Bir tak›m görevlerde bulunduktan sonra 1912’de Lüsyen Han›m’la evlendi. Araya bir müddet ayr›l›k da giren bu evlilik Abdülhak Hamid Bey’in 1937’deki vefat›na kadar devam etti. Sonradan ‹slâmiyet’i kabul ederek Nesibe Betül ad›n› alan Lüsyen Han›m 1966’da ‹stanbul’da vefat etmifltir. Abdülhak Hamid, ilk kar›s› Fatma Han›m’›n Beyrut’ta, 26 yafl›nda bulundu¤u halde 21 Nisan 1885’teki vefat› üzerine, a¤abeyi Nasuhî Bey’in telkiniyle, Çaml›ca’dan komflu olan Cemile Han›m ile evlenmifltir. Çok k›sa süren bu evlilik s›ras›nda bu köflkte oturmufllard›. Cemile Han›m’›n Alman as›ll› annesi Çaml›ca K›z Lisesi’nde çal›flt›¤› için kendisi de ayr›ld›ktan sonra bu okulda görev alm›flt›. K›s›kl›’da Suphi Pafla Korusu kap›s› karfl›s›nda Abdülhak Hamid Bey’in a¤abeyi Abdülhâl›k Nasuhi Bey’in köflkü. 1363 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar köflkte vefat ederek Sultan Mahmut Türbesi hazîresinde, büyükbabas› Abdülhak Molla’n›n kabri civar›na gömüldü. Hamid Bey, ‹stanbul’a geldikçe, 1910’da vefat ederek Çiçekçi Camii karfl›s›nda, Pirizâde Mehmet Sahib Efendi’nin yan›na gömülen, enifltesi Pirizâde Saib Molla’n›n ‹ncirköy’deki yal›s›nda veya k›z kardefli Mihrünnisa Han›m’›n köflkünde kal›rd›. Keçecizâde Hikmet Bey’in efli olan Mihrünnisa Han›m 1943’te vefat ederek Feriköy Mezarl›¤›’na, Hikmet Bey ise Yenikap› Mevlevihanesi bahçesine gömülmüfltür. Sultantepe’de Ressam Cevat Bey’in köflkü. Çaml›ca’daki bu büyük köflkün bir bölümünde Abdülhak Hamid’in kendinden 13 yafl küçük kardefli Abdülhak Mihrünnisa Han›m, efli Keçecizâde Fuat Pafla’n›n torunu Hikmet Bey’le beraber oturuyorlard›. Büyük fiair’in a¤abeyi Abdülhâl›k Nasuhî Bey’in köflkü ise Bulgurlu Caddesi ile Küçük Çaml›ca Caddesi’nin birleflti¤i yerde idi. Karfl›s›nda Suphi Pafla Korusu’nun cümle kap›s› ve bu havalinin meflhur mesirelerinden biri olan ‘Han›mseti’ mesiresi vard›. Mesirenin taç setlerinden eser kalmam›flt›r. Nasuhî Bey 1836’da ‹stanbul’da do¤mufltur. Medrese tahsili yaparak müderris olmufl ve sonra Çaml›ca’dan komflu bulundu¤u Serasker R›za Pafla’n›n k›z›n› alarak askerî s›n›fa geçmifl ve kurmay yarbay olmufltu. Sonra sivil memuriyete geçmifltir. Kalender meflrep bir zat olan Nasuhî Bey, baz› zaman çok geçim s›k›nt›s› çekmifl ve bu arada babas›ndan kalan “nefis ve nadir kitaplar›” satmak zorunda kalm›flt›. 29 Safer 1330 (fiubat 1912)’de Çaml›ca’daki bu Kandilli Rasathanesi’nin do¤usunda, Elmal›gölü’nün güneyindeki meflhur Hekimbafl› Çiftli¤i Abdülhak Molla’n›n mal› idi. Kaynaklar: (S. Ünver, Türk T›b Tarihi, Arflivi, 1942, s. 136) (‹slâm Ans. 1/68) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 561, 964, 1099) (Feham Ülgen, Abdülhak Hamid’in Hayat› Boyunca Oturdu¤u Evler, Hayat Tarih Mec. 1972, Say›: 8, s. 14 ve Say›: 9, s. 66; Abdülhak Hamid’in Ecdad›, Hayat Tarih Mec. 1973, Say›: 3’ten itibaren üç say›) (A. Giz, Çaml›ca, Hayat Tarih Mec. 1969 Say›: 10, s. 26-31) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1/85) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 8-9) (H. fiehsuvaro¤lu, Bebek’te Hakimbafl› Yal›s›, Hayat Mec. 1963, Say›: 4) (Abdülhak Hamid’in Hat›ralar›, Haz. ‹nci Enginün) (Y. Öztuna, Devletler ve Hanedanlar, s. 673) HÜSEY‹N HÂK‹ BEY KONA⁄I S ultantepe eteklerinde, fieyh Camii Soka¤› üzerinde, Mihrimah Sultan Camii arkas›ndaki set üzerinde ve Servilik Caddesi’nin tam karfl›s›nda idi. Haremli selâml›kl› konak, 1970 y›l›nda y›kt›r›ld›. Hüseyin Hâki Bey için Fenâyî Tekkesi Mescidi bahsine bak›n›z. Büyük matematik alimlerimizden Salih Zeki Bey’in evi. Özbekler Tekkesi yan›ndad›r. 1364 Konak, Hâki Bey’in vefat›ndan sonra o¤lu Mahmud Bey’e ve bunun vefat›ndan sonra da, güzelli¤i ile ünlü efli Naciye Han›mefendi’ye intikal etmifltir. Naciye Han›mefendi’nin Makbule, Safiye ve Nebile Han›m isimli üç k›z kardefli vard›. Bunlar›n vefat›ndan sonra konak, ye¤enleri Fuad Sirmen’e (Bo Fuad) intikal etmifl ve o da kona¤› fievket Bayraktar’a satm›flt›r. Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri ‹BRAH‹M PAfiA KÖfiKÜ (ÜSKÜDAR ESK‹ BELED‹YES‹ B‹NASI) D o¤anc›lar Park› karfl›s›nda, Belediyeönü Soka¤› üzerindedir. 1984 y›l›nda, Üsküdar çarfl›s›ndaki yeni belediye binas›n›n yap›lmas› üzerine terk edilmifltir. Bu s›rada oldukça harap durumdayd›. Üç katl› ahflap yap›, ‹brahim Pafla’n›n mal› idi. Kendisi, 1912 tarihinde vefat etti. Kabri, Üsküdar’da, Hüdâyî Aziz Mahmud Efendi Camii hazîresindedir. Cami avlusu üst kap›s›n›n aç›ld›¤›, Hüdâyî Mahmut Soka¤›’ndan gelindi¤ine göre, sol taraftaki ilk hazîrede muhteflem lâhdi vard›r. Sancak fleklindeki flâhidesinde: “Müfliran-› azam-› saltanat-› seniyyeden Manast›rl› Gazi ‹brahim Pafla, 16 Kanun›evvel 1330” diye yaz›l›d›r. ‹bahim Pafla’n›n vefat›ndan sonra köflkün kimlere intikal etti¤i belli de¤ildir. Büyük bir ihtimalle hayatta iken satm›fl olmal›d›r. Çünkü o¤lu Nurettin Pafla’n›n pek gayr›menkulü olmam›flt›r. Nurettin Pafla, ‹stiklal Harbi s›ras›nda, 9 Eylül 1922’de, ‹zmir’e ilk giren kumandanlar›m›zdan biridir. Kendisi, hayat›n› emekli maafl› ile devam ettirirken Kad›köy Hasanpafla Mahallesi’nde eski ad› K›zlara¤as› Çeflmesi Soka¤› olan flimdiki Müverrih A¤a Soka¤› üzerindeki 23 no’lu evinde vefat etti. Nafl› vasiyeti hilaf›na Beylerbeyi Küplüce Mezarl›¤›’na defnedildi. Oyla ‹zmir’de bir cami avlusuna gömülmeyi vasiyet etmiflti. fiâhidesinin etraf› bir demir parmakl›k ile çevrilmifl olup kitabesi fludur: G. Nureddin, Selman-i pak Muharebesi’ni kazanan, Kut’ü’l-amara’y› muhasara eden kuvvetlere ve Ayd›n’da 21., ‹stanbul’da 25., ‹zmir’de 17. kolordulara, Milli Mücadele’de ise Amasya’da merkez ordusuna ve Afyon’dan ‹zmir’e giren, ‹stanbul’un kurtuluflu için ‹zmit’te toplanan 1. Ordu’ya kumanda etmifl olan General Nureddin ‹brahim Konyar’›n mezar›d›r. Ruhu daima aziz ve flad olsun. Basra, Ba¤dad ve ‹zmir Valiliklerinde bulunmufl ve do¤du¤u Bursa’dan meb’us seçilmifltir. Müflir ‹brahim Pafla’n›n o¤ludur. 1872-18. 2. 1932 ‹brahim Pafla Köflkü. Nurettin Pafla’n›n vefat›ndan sonra arkada efli Nazmiye (Türe) Han›m ve iki k›z çocu¤u kalm›flt›r. Ayr›ca Saliha (Güven) ve Afife (Akman) isminde iki k›z kardefli bulunuyordu. Efli Nazmiye Han›m, 1951’de Bursa’da vefat etti ve oraya gömüldü. K›z› Semiha Han›m (do¤. 1896) Hüseyin Pafla ile evli olup 1950’de vefat etti. Di¤er k›z› Memduha Han›m (do¤. 1904) ise Eflref Alpdo¤an Pafla ile evli idi. 1970’te vefat etti. Eflref Pafla ile eflinin mezarlar› da Nurettin Pafla’n›n yan›ndad›r. Bu güzel köflk, sonradan Üsküdar Belediyesi binas› olmufltur. Köflk, Do¤anc›lar Köflkü ad› ile 1995 senesinde onar›ma al›nm›flt›r. ‹lk Üsküdar Belediyesi binas›, eskiden ahflap olan Üsküdar Adliyesi karfl›s›nda idi. Sonradan Paflakap›s› ‹lkokulu olan bu ahflap bina 1980 tarihinde terk edilerek y›kt›r›lm›flt›r. Hemen yan›nda Paflakap›s› Ceza Evi kap›s› bulunmaktad›r. ‹brahim Pafla Köflkü, büyük ve d›fl görünüflü güzel bir yap›d›r. Mermer merdivenle ç›k›lan kap›s›n›n iki yan›nda, eski tarz iki beyaz fener Müflir ‹brahim Pafla’n›n lâhdi. Büyük asker General Nurettin Pafla”n›n kabri. 1365 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar as›l›rd›. Kap›dan, zemini mermer kapl› bir hole girilir. ‹ki yanda odalar s›ralanm›flt›r. ‹ki tarafl› merdivenle ikinci kat›n sahanl›¤›na, buradaki tek merdivenle de üst kata ç›k›l›r. ‹ki tarafl› merdivenin alt›ndaki kap›dan da büyük bir bahçeye ç›k›lmaktad›r. getirilmifl ve bu görevde iken 9 Muharrem 1010 (10 Temmuz 1601)’de Belgrad’daki ordu karargâh›nda vefat etmifltir. Cenazesi ‹stanbul’a getirilerek fiehzade Camii avlusundaki türbesine gömüldü. Yan›nda o¤lu ile k›z› medfundur. Kaynak: (Necati Fahri Tafl, Nureddin Pafla ve Tarihî Gerçekler, ‹stanbul 1997, s. 196) Ayfle Sultan, III. Murat’›n meflhur Safiye Sultan’dan do¤ma k›z›d›r. ‹brahim Pafla’n›n vefat› üzerine 5 Nisan 1602’de Yemiflçi Hasan Pafla ile evlendirildi. Fakat 4 Aral›k 1603’te Pafla’n›n idam›yla tekrar dul kald›. Ve k›sa bir müddet sonra 26 Zilhicce 1013 (15 May›s 1604)’te vefat ederek babas›n›n türbesine gömüldü. ‹BRAH‹M PAfiA SARAYI B üyük bir bahçenin içinde oldu¤u bilinen bu saray, Salacak ‹skelesi ile Ayazma ‹skelesi aras›nda idi. Naimâ Mustafa Efendi ünlü tarihinde: “Kap›c›lar Kethüdas› Abdullah A¤a, Padiflah taraf›ndan gelip sadrazaml›k mührünü ‹brahim Pafla’dan al›p Had›m Pafla’ya teslim etti. ‹brahim Pafla ferman mucibince Üsküdar’da Salacak ‹skelesi yak›n›nda olan bahçesinde oturdu.” denilmektedir. ‹brahim Pafla, 3 Aral›k 1597 tarihinde sadaretten uzaklaflt›r›ld›¤›na göre saray, daha evvel yap›lm›fl demektir. Pafla, 992 (1584) tarihinden beri III. Murat’›n k›z› Ayfle Sultan ile evli bulunuyordu. ‹htimal saray›n› bu evlilik s›ras›nda yapt›rm›flt›r. O s›rada M›s›r Valisi idi. Evliya Çelebi’nin muas›r› olan Eremya Çelebi (1637-1695) ‹stanbul Tarihi, adl› eserinde bu saraydan bahsetmifltir. Buna göre “Ayfle Sultan Bahçesi’nin” önünde bu saraya ait oldu¤u san›lan “bir Tafl Liman” vard›. “Onun karfl›s›nda bir aday› and›ran K›zkulesi bulunmakta” idi. Mihrimah Sultan’›n k›z› Ayfle Sultan’›n da bu civarda bir saray› vard› ve bu s›rada hayatta idi. Üsküdar’da baflka bir Ayfle Sultan Saray› daha vard› ki bu, Zeynep-Kâmil Hastahanesi civar›nda bulunuyordu. Bu üçüncü Ayfle Sultan 1656 senesinde vefat etmifltir. ‹nciciyan da eserinde Ayfle Sultan Bahçesinden bahsetmifltir. Saray›n ilk sahibi olan ‹brahim Pafla’n›n üç sadrazaml›¤› ve bir kaptan-› deryal›¤› vard›r. Son defa 6 Ocak 1599’da sadaret mevkiine 1366 ‹brahim Pafla’n›n vefat› üzerine Ayfle Sultan’›n uhdesine geçen sarayda k›sa bir müddet için de olsa Yemiflçi Hasan Pafla’n›n oturdu¤u anlafl›lmaktad›r. Ayfle Sultan’›n ‹stanbul’daki saray›ndan al›narak Sütlüce’deki ‘hadîka-i hassa’dan Handan A¤a Bahçesi’nde idam edilen Hasan Pafla, Üsküdar’da Miskinler Tekkesi civar›na gömülmüfltür. Mezar› kaybolmufltur. Yemiflçi Hasan Pafla’n›n ‹stavroz’da (Beylerbeyi) büyük bir bahçesi ve köflkü vard›. Kaynaklar: (‹slâm Ans. 5/1, s. 330) (Osmanzâde Taib, Hadîkatü’l-Vüzera, s. 50) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 1/188, 261, 345-349) (Sicill-i Osmânî, 1/49; 2/126 ) (‹nciciyan, s. 111) (Eremya Çelebi, ‹stanbul Tarihi, s. 54) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 135) (Peçevî Tarihi, Uras Türkçesi, 2/420) (Ayvansarayî, Vefeyât, s. 49) (M. Erdo¤an, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Bahçeleri, Vak›flar Der. Say›: IV, s. 154) KAPTAN-I DERYA MEHMET AL‹ PAfiA YALISI (KÖPRÜLÜ YALI) Y al›, fiemsipafla ile Balaban ‹skelesi aras›nda ve fiemsipafla Caddesi üzerinde idi. 1990 y›llar›na kadar yerinde Tekel tütün depolar›n›n bulundu¤u bu muhteflem yap›n›n yan taraf›nda fiemsi Pafla Camii, sol taraf›nda ise eski gümrük binas› ve fieyhülislâm Pirizâde Osman Sahip Efendi’nin 1181 (1767) tarihinde yapt›rd›¤› çeflme vard›. 1814’te yaz›lan bir Bostanc›bafl› Defteri’ne göre Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri yal›n›n yerinde, bu tarihlerde, Tersane Kâtibi Raflid Osman Efendi mahdumu yal›s›, Duhani (tütüncü) Arif A¤a’n›n yal›s› ve Ahmet Haseki kerîmesinin yal›s›n›n arsas› vard› ki, bu arsa bugün de mevcuttur. XIX. yüzy›l ikinci yar›s›nda yap›ld›¤› san›lan ve Üsküdar sahillerini süsleyen bu yal›n›n güzel bir resmini, Üsküdarl› ressam Ali R›za Bey yaparak ölümsüzlefltirmifltir. “Köprülü Yal› diye de an›lan bu güzel ve büyük yal› deniz üstünde kurulmufltu. ‹ki katl› olan yap›, cepheden dört bölük halinde görülüyordu. Ortadaki bölüklerin üst katlar› büyük konsollar üzerine oturtulmufltu. Yal›, veresesinin elinden ç›kt›ktan sonra muhtelif hizmetlerde kullan›ld› ve sonra da y›k›c›ya sat›ld›.” Harem k›sm›n› selâml›k dairesine ba¤layan yanlar› pencereli, ahflap köprüsünün alt›ndan fiemsipafla Caddesi geçiyordu. 1930 tarihlerinde y›k›lm›flt›r. 1918’de pek harap ve k›smen iflgal edilmifl vaziyette idi. Yal›n›n ilk sahibi, Adile Sultan’›n kocas›, Kaptan-› Derya Mehmet Ali Pafla idi. Onun, 8 Rebiyülevvel 1285 (29 Haziran 1868)’deki vefat›ndan sonra yal›, ilk eflinden olan o¤lu Mahmut Ethem Pafla ile k›z›na intikal etmifltir. Mahmut Pafla, Sultan Abdülmecit’in k›z› Refia Sultan ile evlendi ve Ortaköy’de, Defterdarburnu’ndaki sahilsaraya yerlefltiler. Pafla bir tak›m memuriyetlerde bulunduktan sonra 1877’de Meclis-i Âyan üyeli¤ine getirildi. Bu arada efli Refia Sultan, 38 yafl›nda oldu¤u halde, 21 Muharrem 1297 (4 Ocak 1880) tarihinde vefat etti. Mahmut Edhem Pafla da iki sene süren yatalakl›ktan sonra, 3 Cemaziyelevvel 1303 (7 fiubat 1886) tarihinde, 55 yafl›nda iken, Do¤anc›lar’daki kona¤›nda vefat etti. Üsküdar Yeni Cami’de cenaze namaz› k›l›nd›ktan sonra, istimbotla Sirkeci’ye nakl edildi ve yap›lan bir merasimle, Sultan II. Mahmut Türbesi bahçesine defn edildi. Mahmut Pafla, Türk musikisi repertuar›n› toplayarak notaya ald›rm›flt›r. Sultan eflinin vefat›ndan sonra evlenmifl ve Mehmet Ali bey ile Seniha Han›m dünyaya gelmifltir. Karikatürist, ressam, gazeteci ve siyaset adam› Ratib Tahir Burak (do¤. Üsküdar 1903) 1961’ de yay›nlad›¤› Hapishane Hat›ralar› adl› eserinde flunlar› yazmaktad›r: “Çocukluk hayat›n› içinde yaflad›¤›m aile oca¤›. Kaptanpafla’daki evimiz... Sahile yaklaflt›kça o da ‹nhisarlar (Tekel) Depolar›’n›n arkas›nda kayboldu. Bu depolar yap›lmadan önce onlar›n yerinde Derya Kaptan› Mehmet Ali Pafla’n›n yal›s› vard›. Mehmet Ali Pafla’n›n haremi halam›z olurdu. Lofl, muazzam sofalar›yla, r›ht›mlar›na çarpan bo¤az sular›n›n fl›r›lt›s›yla, üst kata ç›kan çifte merdivenlerin sonunda, sahanl›¤›n iki bafl›nda, her biri iki buçuk üç metre boyunda rakkasl› saatlerin birbirine kar›flan ding donglar›yla, gri renkli, k›rm›z› kuyruklu, A¤u Pafla ad›ndaki papa¤an›n -fiöhret kalfa, flöhret kalfa, misafir geldi, diye seslenifli, küçüklü büyüklü han›mefendilerin uzun tafta eteklerinden ç›kan h›fl›rt›.. Bunlar 45 y›l öncenin hat›ralar›... Daha sonra yal›dakiler Küçük Çaml›ca’ya tafl›n›yorlar... Aradan on y›l geçiyor, yal›n›n bir k›sm› Evkaf ‹daresi, bir köflesi Anadolu Spor Kulübü oluyor; a¤abeylerim ve ben, Burhan Felek’in y›llar y›l› reisli¤ini yapt›¤› bu eski Anadolu’nun formas›n› giymifltik...” Üsküdarl› ünlü ressam Hoca Ali R›za‘n›n f›rças›ndan Kaptan-› Derya Mehmet Ali Pafla Yal›s›. Kaynaklar: (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 6/2995) (H. fiehsuvaro¤lu, Üsküdar Yal›lar›, Akflam, 26 fiubat 1951) (Dr. S. Ünver, ‹stanbul ve Bo¤aziçi Ressam› Ali R›za Bey, ‹stanbul fiehremaneti Mec. 1930, Say›: 67) (Daniflmend, Kronoloji, 4/594) (A. Gövsa, Meflhur adamlar, s. 994, 1315) (A. Slade, K›r›m Harbi) (Cevdet Pafla, Tezâkir 1-12, s. 24-44 ve 40, s. 63) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 60-85) (Sicill-i Osmânî, 1/316; 4/298 ve 4/334) (Ratib Tahir Burak, Hapishane Hat›ralar›, s. 11) (S. Ünver, Kaptan Pafla Yal›s›, TTOK Belleteni, Ocak 1947) (Y. Öztuna, Devletler ve Hanedanlar 2/263) (A. Aky›ld›z, Refia Sultan) (N. S. Örik, Abdülhamit’in Haremi, ‹stanbul 1989, s: 50) 1367 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Aziz Mahmut Bey, Selâmi Ali Efendi Tekkesi’nin fleyhi Mahmut Efendi’nin o¤ludur. Büyük babas› Abdullah Efendi de bu tekkenin fleyhi idi. Babaannesi Esma Han›m, amcas› ise Ahmet Muhtar Efendi’dir. Aziz Bey’in o¤lu Sadi Efendi de bu dergâh›n fleyhlerinden idi. Kabrinin küçük hazîrede oldu¤u söylenir. fieyh Mahmut Efendi, o¤luna ba¤l› bulundu¤u büyük mutasavv›f Aziz Mahmud Hüdâyî Hazretlerinin ismini vermifltir. Kâtibim Aziz Bey’in kendi ismi verilen sokak üzerindeki evi. KÂT‹B‹M AZ‹Z MAHMUT BEY’‹N EV‹ B ugün de mevcut olan ev, Selâms›z semtinde (Selami Ali Mahallesi), Tekke Kap›s› mevkiinde ve Selâmi Ali Efendi Caddesi ile Bülbüldere aras›nda uzanan Tekke ‹çi Soka¤› üzerindedir. Bu soka¤›n ismi yak›n tarihte de¤ifltirilerek Kâtibim Aziz Bey Soka¤› olmufltur. Evin tam karfl›s›nda semte ismini veren Selâmi Ali Efendi Tekkesi’nin harabesi ve mezarl›¤› bulunmaktad›r. Aziz Bey’in bu hazîrede gömülü oldu¤u söylenir. Fakat kabir tafl› yoktur. Üsküdar ‹cra Dairesi Baflkâtibi olan Aziz Mahmut Bey’in son derece yak›fl›kl› ve iri yap›l› oldu¤u ve elleri ile gözlerinin güzelli¤i ile ünlü oldu¤u söylenir. Bafl›nda hafif e¤ik fesi, kolal› beyaz gömle¤i, setre pantolonu ve parlak rugan potinleri ile bu eski ‹stanbul Efendisi’nin çok canlar yakt›¤› rivayet edilir. Naciye, Esma, Seyyide Ayfle ve Fatma isimli han›mlarla evlenen Aziz Bey, 52 yafl›nda vefat etmifltir. Seyyide Ayfle Han›m’›n Hasan R›za Pafla’n›n cariyesi oldu¤u ve Pafla’n›n vefat›ndan sonra Aziz Bey ile evlendi¤i söylentisi halk aras›nda yayg›nd›r. Meflhur Kâtibim türküsünü iflte bu han›m, yap›lan dedikodular üzerine yazm›fl ve bestelemifltir. fiark› fiudur: Üsküdar’a gider iken ald› da bir ya¤mur Kâtibimin setresi uzun, ete¤i çamur Kâtip benim ben kâtibin el ne kar›fl›r Kâtibime s›rmal› ceket ne güzel yarafl›r Kâtibim Azizbey Soka¤› üzerinde eski Roman evleri. Üsküdar’a giderken köfle bafl› bakkal› Elinde kalem döker rakkam› Kâtip benim ben kâtibin el ne kar›fl›r Kâtibime kolal› da gömlek ne güzel yarafl›r Kâtibimin elinde kanarya kafesi Dar kal›ba vurmufl kâtibin fesi Kâtip evlenecek çoktur hevesi Kâtip benim ben kâtibin el ne kar›fl›r Kâtibime kolal› da gömlek ne güzel yarafl›r Aziz Mahmut Efendi Soka¤› üzerinde Huylu Ç›kmaz› karfl›s›nda Caml› Köflk. 1368 Üsküdar’a gider iken bir mendil buldum Mendilin içine lokum doldurdum Kâtibimi ararken yan›mda buldum Kâtip benim ben kâtibin el ne kar›fl›r Kâtibime kolal› da gömlek ne güzel yarafl›r Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri Kâtip kol kol olmufl çay›rda gezer Kâtibimin sözleri ba¤r›m› ezer Kâtibimin mektuplar› cebimde gezer Kâtip benim ben kâtibin el ne kar›fl›r Kâtibime kolal› da gömlek ne güzel yarafl›r Üsküdar’a giderken bohçam tutufltu Kordonum kesildi, saatim düfltü Üsküdar çapk›nlar› peflime düfltü Kâtip benim ben kâtibin el ne kar›fl›r Kâtibime kolal› da gömlek ne güzel yarafl›r Üsküdar’dan ‹stanbul’a geçen kay›klar Kâtibim oturmufl f›nd›k ay›klar Kâtip rüyas›nda beni say›klar Kâtip benim ben kâtibin el ne kar›fl›r Kâtibime kolal› da gömlek ne güzel yarafl›r Seyyide Ayfle Han›m, bu güzel türküde Aziz Bey ile nas›l bir mesire yerinde bulufltuklar›n›, mektuplaflt›klar›n› ve Aziz Bey’in söyledi¤i güzel sözlerin nas›l “ba¤r›n›” ezdi¤ini ve ayr›ca bohças› ile evden uzaklaflarak Kâtibine kofltu¤unu pek güzel dile getirmifltir. Kaynaklar: (Hüdâyî Türbesi’nin 30 senelik türbedar› Say›n Mustafa Düzgünman’›n aç›klamas›) (Gezi Notu) (Erdem Yücel, Kâtibim Türküsü, Hayat Tarih Mec. 1975, Say›: 11, s. 24) las›’n›n üzerinde bulundu¤u s›rtlar aç›kça görülmektedir. Resimde, muhteflem k›flla bugünkü flekliyle resmedildi¤i halde, köflelerindeki kuleler resmedilmemifltir. Bundan da kulelerin henüz bu tarihte yap›lmad›¤› anlafl›lmaktad›r. K›fllan›n önünde ve yüksek yar üzerinde iki katl›, ahflap çat›l›, genifl saçakl›, simetrik oldu¤u düflünülürse, ‘T’ biçiminde bir yap› görülmektedir. Melling bu binaya Kavak Saray› ismini vermifltir. Mehmet Pafla Saray›’n›n, hangi tarihten itibaren, bu isimle an›lma¤a bafllad›¤› belli de¤ildir. Üsküdar Saray›’n›n da bazen bu isimle yad edildi¤i bir gerçektir. Meselâ Türk ‹slâm Eserleri Müzesi’nde 3366 no’da kay›tl› olup Abdülkadir Erdo¤an Bey’in yay›nlad›¤› Üsküdar Su Yolu Haritas› adl› eserde “fievketlu Efendimiz’in Kavak’ta vaki saray-› hümâyunu” yaz›s› okunmaktad›r. Fakat bu, Üsküdar Saray› ad›yla bildi¤imiz yap›d›r. Buradan, o tarihlerde bütün bu havaliye Kavak ismi verildi¤i anlafl›lmaktad›r. Çünkü, o y›llarda Selimiye, Küçük ve Büyük ‹hsaniye mahalleleri henüz yapt›r›lmam›fl oldu¤u gibi, isimleri de yoktu. Üsküdar Saray› bahsine bak›n›z. Yan›ndaki Kavak ‹skelesi’nden ismini alan saray için, Hadîka yazar›, KAVAK SARAYI (MEHMET PAfiA SARAYI) S aray, flimdiki Selimiye K›fllas› arkas›nda, Talimhane Meydan› ad›n› verdi¤imiz yüksek plâtform üzerinde idi. “Mehmet Pafla Köflkü diye flehir olan (ünlü olan) kas›r elan mevcut olup Kavak Saray›’n›n ebniye-i sairesi münhedim olarak yerlerine k›flla ve sair binalar yap›lm›flt›r,” demektedir. Kavak Saray›. Sultan III. Selim’in mimar›, k›zkardefli Hatice Sultan’›n ressam› M. Melling 1805 y›l›nda meydana getirdi¤i ünlü Voyage Pittoresque de Constantinople et des Rivers du Bosphore adl› kitab›nda, Kavak Saray›’n›n bulundu¤u mevkii, yapt›¤› harita ve resimlerde aç›kça belirtmifltir. Buna göre, Kavak Saray›, yukar›da aç›klamas› yap›lan yerde idi. Melling’in ad› geçen eserinin 18 ve 19. sayfalar› aras›nda bir resim bulunmaktad›r. Bu resim Kad›köy’ün Mühürdar semtinden yap›lm›flt›r. Burada, Kad›köy Vapur ‹skelesi’nin eski durumu, Haydarpafla Koyu ve Selimiye K›fl1369 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar olup kad›lardan Pir Ahmet Çelebi’nin o¤ludur. 1567, 1577 ve 1588 tarihlerinde olmak üzere, üç defa Niflanc› olmufltur. Üçünün süresi on sene kadard›r. 1001 (1592)’de vefat etti. Kabri, Fatih Niflancas›’nda yapt›rd›¤› cami yan›ndaki özel türbesindedir. Kendisinin Tuzla Ayd›nl› Köyü’nde de bir camii vard›r. Abdurrahman Abdi Pafla (öl. 1692) Vakayinamesi’nde (1648’den 1682’ye kadar) Mehmet Pafla Saray›’n›n Üsküdar Bahçesi içinde oldu¤u yaz›l›d›r. Pîrî Reis albümündeki resimden Kavak Saray›’n›n görünüflü. Bu ifadeden, Kavak Saray› isminin saraylar toplulu¤unun da ad› oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Mehmet Pafla Köflkü, Mimar Sinan yap›s› olup Kanunî devrinde (1520-1566) yap›lm›flt›r. Ve Kavak Saray›’n›n bir ünitesidir. Tezkiretü’l-Mi’marînde Mimar Sinan’›n eserleri say›l›rken: “Saray-› Siyavufl Pafla der-Üsküdar Saray-› Mehmet Pafla Niflanc› der-Üsküdar” denilmekte ve Tezkiretü’l-Ebniye de ise, Siyavufl Pafla’n›n (öl. 1601) iki saray›ndan söz edilmektedir. Bunlardan birinin, Kavak Saray› bahçesine yap›ld›¤› san›lmaktad›r. Bu kas›rlar›n, Topkap› Saray›’ndaki Mustafa Pafla Köflkü’nde oldu¤u gibi, ad› geçen paflalarca yapt›r›ld›¤› ve velinimeti olan padiflaha hediye edildi¤i anlafl›lmaktad›r. Siyavufl Pafla 1582, 1586 ve 1592 tarihlerinde olmak üzere üç defa sadrazam olmufltur. Üçünün toplam› 5,5 sene kadard›r. Kabri, Eyüpsultan’daki muhteflem türbesindedir. Niflanc› Mehmet Pafla, Boyal› lâkab›yla ünlü 1- Kavak Saray›. 2- Valide Köflkü. 3- Harem Köflkü. 4- Karl›k Bay›r› Köflkü. 5- Dinlenme Köflkü. (Burada Namazgâh denilen set vard›r.) 6- Kay›khane. 7- Taz›c›lar Köflkü. 8- Taz›c›lar ah›r›. 9- Bostan Köprüsü. (Burada Kavak Saray› ve çevresi. 1370 eski bir çeflme ile namazgâh vard›r.) Kavak Saray›, Üsküdar Bahçesi içinde bulunan saraylar toplulu¤undan sadece biri idi. Bahçenin hudutlar› ise çok geniflti. fiimdiki Selimiye, Duvardibi, Çiçekçi ve ‹hsaniye semtlerini içine al›yordu. Bu bahçeyi bir duvar›n çevirdi¤i, flimdiye kadar görülen resimlerden anlafl›lmaktad›r. Bu duvar, Paflakap›s› Geçidi Soka¤›, Dr. S›tk› Özferendeci Soka¤›, T›bbiye Caddesi ve Kavak ‹skelesi Caddesi’nin sa¤ taraf› boyunca uzan›yordu. Duvardibi mevkii, ismini, saray bahçesinin duvar› buraya kadar uzand›¤› için alm›flt›r. Bu duvar›n üzerinde, d›fla aç›lan muhtelif kap›lar›n bulundu¤u bilinmektedir. Ayvansarayl› Hüseyin Efendi’nin, 1190 (1776) tarihinde yazm›fl oldu¤u, Vefeyât-› Selâtin ve Meflahir-i Rical adl› eserinde: “Salih Pafla Sadrazam iken fiaban›n yedinci günü (7 Eylül 1647) flehadet müyesser olup saray kap›s› karfl›s›nda defnolunmufltur.” diyerek, bir saray kap›s›n›n mevcudiyetini haber vermifltir. Salih Pafla’n›n kabri, T›bbiye Caddesi ile Nuhkuyusu Caddesi’nin birleflti¤i yerde bulunan, Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri yüksek su terazisinin arkas›nda ve Hanya Fatihi Yusuf Pafla’n›n (idam›, 22 Ocak 1646) lâhdi hizas›ndad›r. Tafl› yere yatm›fl vaziyetteki bu kabir, bugünkü Selimiye K›fllas› Soka¤›’n›n karfl›s›na isabet etti¤inden, saray›n bahçeye aç›lan kap›s›n›n da, bu soka¤›n bafl›nda bulunmas› icab eder. Sultan III. Selim’in S›r Kâtibi, Ahmet Efendi’nin yazd›¤› Rûzname’de (günlük), saray›n di¤er bir kap›s›n›n ismi geçmektedir. Sultan III. Selim, 23 Muharrem 1220 (23 Nisan 1805) tarihli vakfiyesinde, saray›n hudutlar›n›, uzunluk vererek kaydetmifltir: a) Harem ‹skelesi’nden, deniz kenar›nda bulunan fiekerkaya denilen yere kadar 375 arfl›n, (Bir arfl›n takriben 68 cm.’dir.) b) fiekerkaya’dan Kavak ‹skelesi’ne kadar 570 arfl›n. c) Kavak ‹skelesi’nden Haydarpafla yönüne do¤ru 360 arfl›n. d) Buradan kuzeye yönelerek Kiriflhane Burnu denilen yere kadar 360 arfl›n. f) Buradan, Tafl Minber’in bat› kenar›ndan geçerek yine flimale do¤ru 335 arfl›n. g) Buradan, Haydarpafla’dan gelen yol boyunca bat›ya yönelerek 53 arfl›n. h) Buradan, Haydarpafla’dan gelen yol kenar›ndaki yirmiiki adet s›ra servileri takiben bat›ya do¤ru uzan›p buradaki Niflantafl›’na kadar uzan›p fierif Mezarl›¤› duvar›n›n bat› taraf›ndan geçen 430 arfl›n. Vakfiyede ad› geçen fiekerkaya, Harem ‹skelesi yak›n›nda ve Selimiye K›fllas›’n›n üzerinde bulundu¤u tepenin önündedir. Bugün toprak alt›nda kalm›fl ve üzerinden Ankara Asfalt› geçmifltir. Kavak ‹skelesi ise, Selimiye K›fllas›’n›n do¤u cephesi yan›ndan geçen Kavak ‹skelesi Caddesi’nin tam karfl›s›nda idi. Kiriflhane Burnu, bugün ‹ngiliz Mezarl›¤›’n›n üzerinde bulundu¤u yerdir. Vakfiyede ad› geçen, Tafl Minber, S›ra Serviler, Niflan Tafl›, günümüze kadar gelememifltir. fierif Mezarl›¤› ise, bugün de mevcut olup Karacaahmet Mezarl›¤› 7. Adas›n›n bir bölümüdür. Karacaahmet Türbesi karfl›s›ndaki muhteflem su terazisi de, Duvardibi mevkiindedir. Harem Kap›s› ise, Çiçekçi Semti’nde ve Harem ‹skelesi Caddesi bafl›nda idi. Nuri Bey Kuyusu, bu kap›n›n sa¤ taraf›ndad›r. Nuri Bey, Lalazâde diye meflhur olup devletin üst kademelerinde görev yapm›flt›r. 1197 (1782) tarihinde vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 8. Ada’da ve A Bölümü’ndedir. Bu bahse bak›n›z. Sultan Selim, 1206 (1791) senesi yaz›nda yapt›¤› bir gezinti s›ras›nda, Büyük Çaml›ca’da vaki Melek Mehmet Paflazâde Salih Bey’in köflküne gitmifl ve burada kahvalt› ettikten ve bir miktar e¤lendikten sonra, gene ata binerek Küçük Çaml›ca üzerinden Merdiven Köyü’ne inmifl ve orada tekke civar›ndaki çeflme sofas›nda namaz k›l›p, Miskinler Tekkesi önünden ve ‘Havuz Kap›s›’ndan Mehmet Pafla Kasr›’na dönmüfltü. Sultan Selim, sevdi¤i bu kasra s›k s›k gelirdi. Rebiyülevvel 1215 (A¤ustos 1800) tarihinde Türk-‹slâm Eserleri Müzesi’nde, 3336 No ile kay›tl›, ‹brahim Pafla Su Yolu Haritas›’nda Kavak Saray›’n›n çizimi. i) Buradan, Miskinler Camii yan›nda bulunan Niflantafl›’na kadar 540 arfl›n. k) Yine buradan, Karacaahmet Türbesi karfl›s›ndaki su terazisine kadar 325 arfl›n. l) Buradan, Haremkap›s› denilen yerdeki Nuri Bey Kuyusu’na kadar 510 arfl›n. m) Buradan, Karl›k Çukuru’na kadar 420 arfl›n olup deniz kenar›ndaki kayal›kta son buluyordu. 1371 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Selimiye K›fllas›’n›n temeli at›l›rken yap›lan merasimi buradan seyretmifltir. Sultan III. Selim’in S›r Kâtibi Ahmed Muhtar Efendi (öl. 1807) taraf›ndan tutulmufl olan Ruzname’de, Paflidah’›n pek be¤endi¤i Mehmet Pafla Kasr›’na ara s›ra gelip burada tüfek ve ok yar›fllar› yapt›rd›¤› ve gürefller seyretti¤i yaz›l›d›r. Kabakç› Mustafa ‹syan› s›ras›nda Bozdo¤an Kemeri’nde bafl› kesilen ve cesedi Kad›köyü’ne defnedilen S›r Kâtibi’nin ifadesine göre: “Üsküdar’da Mehmet Pafla Kasr›’na binifl oldu. Tüfek endaz kullar›na tüfek atd›r›p bi’n-nefs kendileri dahi tüfekendaz ve herkesden ziyade sebûlar (testi) flikest (k›rma) buyurdukdan sonra haric-i saraydaki ota¤-› hümâyunlar›na teflrif ve a¤ayan kullar›na piyade, cirid ve pehlivanan gürefldirip cümlesine atâya-y› flahanede bulunuldu.” Bu kap›n›n ismi Mecmua-y› Tevarih’te de geçmektedir. Ayvansarayl› Hüseyin Efendi eserinde: “Bostanc›zâde Hac› Mehmet Efendi de “suretü’l-beyan-1159” fiaban› ortalar›nda (1746 Eylülül bafl›) vefat ederek Üsküdar’da Saray-› Kebîr’in Havuz Kap›s› nam dergâh›” karfl›s›na gömülmüfltür, demektedir. 1930’lu y›llarda Üsküdar K›zkulesi ve ön plânda Pendik Vapuru. (Ahmet Güleryüz koleksiyonundan) yoruz: “Yanya Mutasarr›f› Ali Paflazâde Selman Pafla, 1177 (1763) tarihinde katlolunup ser-i maktuu Âsitâne’ye gelib ba’dehu Kasr-› Murad kurbünde defnolunmufltur.” denilmektedir. Bu k›ymetli ifadeden, hem saray kap›s›n›n yerini, hem de Sultan IV. Murat’›n 1639 tarihlerinde yapt›rm›fl oldu¤u Ba¤dat Kasr›’n›n yerini ö¤renmifl oluyoruz. Buna göre, Ba¤dat Kasr›, Çiçekçi mevkii civar›nda, Harem ‹skelesi Soka¤› yak›n›nda idi. Çünkü, Selman Pafla’n›n bugün de mevcut olan kabri, T›bbiye Caddesi üzerinde ve Çiçekçi dura¤›n›n hemen arkas›ndaki Karacaahmet Mezarl›¤›’ndad›r. Saray›n di¤er bir kap›s›n›n da, bugünkü Paflakap›s› mevkiinde ve Paflakap›s› Geçidi Soka¤›’na aç›lan, Dr. S›tk› Özferendeci, Neyzenbafl› Halil Can ve ‹hsaniye sokaklar›ndan birinin üzerinde bulundu¤u san›lmaktad›r. Padiflahlar›n sayfiye saraylar›n›n yan›na, sadrazamlar› için birer ‘pafla kap›s›/asafhane’ yapt›rm›fl oldu¤u bilinmektedir. fiem’danizâde F›nd›kl›l› Süleyman Efendi, yazm›fl oldu¤u Mir’at-Tevarih adl› eserinde: Saray bahçesindeki bir havuzdan ismini ald›¤› san›lan kap›n›n, Selimiye K›fllas›’n›n sol taraf›ndaki kulenin yan›nda, Kavak ‹skelesi Caddesi ile Çeflme-i Kebir Caddesi’nin birleflti¤i yerde bulundu¤u anlafl›lmaktad›r. “Beykoz kurbünde, Sultaniye nam mevki’e sayfî saray bina buyurup divan-› hümâyun dahi ol cay-i meserret-ârâda etmek için Gümrük ‹skelesi’nde ihzar olunan kebir kay›klar ile yeniçeriler götürülüp çorba yap›l›rd› ve saray-› merkum civar›nda ‹ncirlü Karyesi ittisalinde pafla kap›s› bina buyurmufl idi.” demektedir. Bu iki kap›dan baflka, T›bbiye Caddesi ile Harem ‹skelesi Soka¤›’n›n birleflti¤i yerde, bir kap›n›n daha oldu¤unu, yine Vefeyât’tan ö¤reni- Üsküdar Paflakap›s›’n›n da Üsküdar Saray› ile yak›n bir alâkas› vard›r ve saray ile beraber yapt›r›ld›¤› san›lmaktad›r. Saray bahçesinin sol hududu, Yemen Fatihi Sinan Pafla Mahallesine, sa¤ hududu ise, Kavak Deresi’ne dayan›yordu. Kavak ‹skelesi’nin sa¤ taraf›nda da, bahçesi gar binas›na kadar uzanan Haydarpafla Has Bahçesi ve Kasr› bulunuyordu. Bu bahislere bak›n›z. Yaklafl›k olarak, kufl uçuflu, 1. 500 mt. uzunlu¤unda, en dar yeri 350 mt. en genifl yeri 900 mt. enindeki bu büyük 90.000 metre karelik has bahçede bugün için bilinen flu saraylar ve kas›rlar bulunuyordu: 1372 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri 1- Kavak Saray›. 2- Üsküdar Saray›. 3- Siyavufl Pafla Saray›. 4- Ba¤dat Kasr› veya Revan Kasr›. ‹hsaniye’de eski fiirket-i Hayriye vapurlar› bilet kontrol kulübesi. 5- Karl›k Bay›r› Köflkü. 6- Valide Köflkü. 7- Harem Köflkü. 8- Dinlenme Köflkü. 9- Mehmet Pafla Saray›. yerlerine bir kaç as›r evvel ‘Kavakl› Bostan’ derlermifl.” Bu bostan› tafl bir köprü ikiye ay›r›yordu. Bu derenin etraf›nda bir çok eserler vard› ki, flunlard›r: 10- Sultan Selim (1566-1574) Köflkü. 1- Taz›c›lar Oca¤› Camii. 11- Sultan Murat (1574-1595) Köflkü. 2- Za¤arc›lar Oca¤›. Bahçenin denize bakan taraf›, dik yamaçlar halinde sahile inmektedir. Burada ancak iki geçit vard›r. Birincisi o devirdeki ismi Hünkâr ‹skelesi olan, bugünkü Harem ‹skelesi; di¤eri ise, ‹hsaniye ‹skelesi Soka¤›331-332/2’ndaki, sahile inen, tafl merdivenli yoldu. Yak›n tarihe kadar, fiirket-i Hayriye vapurlar›406-7a+b bu iskeleye u¤rayarak yolcu al›rlard›. Biletçi kulübesi hâlâ durmaktad›r. Bu iskele sonradan terk edilmifl ve daha sonra da Atatürk’ün emriyle yerine Çifte Kayalar Halk Plaj› yap›lm›fl ve arkas›ndaki dik yamaca da çam a¤açlar› dikilmiflti. O devirde saray bahçesi, Üsküdar flehrinin d›fl›nda ve uza¤›nda say›l›yordu. Salacak bile Üsküdar’›n hududunda bir köydü. Sinan Pafla Camii ve mahallesi ancak 1575 tarihlerinde kurulmufltu. Mehmet Pafla Saray›’n›n üzerinde bulundu¤u tepenin denize bakan taraf› dik bir yard›r. Ankara asfalt› yap›lana kadar deniz bu tepenin eteklerine kadar sokuluyordu. Tepenin sol taraf›nda Harem ‹skelesi, sa¤ taraf›nda Kavak ‹skelesi bulunuyordu. Bu iskelenin yan›na akan ve ismini iskeleden alan Kavak Deresi, Duvardibi Polis Karakolu’nun yan taraf›ndan bafllayarak akar ve denize ulafl›rd›. Derenin, denize yak›n yerleri, tonoz kemerli kanallar içine al›nm›flt›. Bu kanallar› yak›n zamana kadar görmek mümkündü. “Bu sahan›n k›fllaya yak›n Her ikisi de Kanunî devrinde yap›lm›fl olup bu vadinin ilk eserleridir. Hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤ildir. 1551 tarihinde yap›ld›¤› söylenebilir. 3- Kavak (Gümrük) Teflkilat›. Bunun hangi tarihte kuruldu¤u belli de¤ildir. 4- Sultan I. Ahmet (1603-1617) Çeflmesi. Bu çeflme ile beraber Kavak Saray›’n›n yan›na, Kavak Saray› Camii yap›lm›flt›r. Sultan Ahmet, Haydar Pafla’da deniz k›y›s›nda 1023 (1614) tarihinde bir çeflme daha yapt›rm›flt›r. Di¤er çeflmenin de bu tarihte yap›lm›fl oldu¤u düflünülebilir. 5- Darü’s-saâde a¤as›n›n 1049 (1639-40) y›l›nda yapt›rm›fl oldu¤u cami ve bu camiin vakf› olan Çömlekçiler Kârhanesi. 6- Müsahib Ali A¤a’n›n 1064 (1654) senesinde yapt›rm›fl oldu¤u namazgâh ve Çeflmesi. 7- 1077 (1666-67)’de Lala Beflir A¤a’n›n yapt›rm›fl oldu¤u Kavak ‹skelesi Camii. 8- Nevnihal Hatun Namazgâh›. 9- Hasip Pafla Çeflmesi. 10-Taz›c›lar Köflkü. 1373 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Kavak Saray›’n›n yerinde, Bizans devrinde de ‹mparatorluk Saray›’n›n bulundu¤unu biliyoruz. Bir sayfiye yeri olan bu yerde, ‹mparatoriçe Teodora’n›n ve ‹mparator Aleksis’in yapt›rm›fl oldu¤u meflhur ‘Haremyum Saray›’ ve bahçeleri vard›. Villehardouin buras›n›: “‹nsan gözünün görebilece¤i en güzel ve sefal› ve insan yüre¤inin en çok arzu edece¤i letafetle dolu bir yer” olarak vas›fland›rm›flt›r. Bu görkemli saraylar, 1096 ve 1144 Haçl› Seferleri s›ras›nda korkunç bir flekilde ya¤ma edildi. Dördüncü Haçl› seferinde (1202-1204), ‹stanbul gibi Üsküdar’da da ya¤ma ve katliam edilmifl ve Haremus Saray›’ndaki k›ymetli eflyalar kap›fl›lm›fl ve saray tahrip olunmufltu. Bizans devrinin bu muhteflem saray›ndan Fatih devrine hiç bir fley intikal etmemifltir. Daha genifl bilgi için Ayazma Saray› bahsine bak›n›z. 1347 veya 1348 tarihlerinde Orhan Gazi, Bizans Prensesi Teodora ile evlendikten bir sene sonra, kar›s› ve o¤ullar› ile beraber, kay›n pederi ‹mparator VI. Yoannis Kantakuzinos’un davetlisi olarak Üsküdar’a gelmifl ve bu sarayda oturmufltu. Osmanl› ‹mparatorlu¤u döneminde Üsküdar bahsine bak›n›z. ri, havuz tafllar› aksam› Kavak’taki asker f›r›n› karfl›s›nda köhne bir binan›n içinde 30-35 sene evvel (1895-1900 senelerinde) duruyordu. 14-15 yafllar›nda iken Taz›c›lar Ah›rlar› denen binalarda bugün Darü’l-kelp Hastahanesi (Köpek Bak›m Evi) aras›ndan geçen yolun sa¤ taraf›ndaki köflede büyük bir ç›nar a¤ac›, akar sulu at çeflmesi yalaklar› ve a¤açl›kl› bir secdegâh vard›. Bu namazgâh›n bir köflesine isabet eden ad› geçen ç›nar›n dibindeki dairevî set üzerinde kahvecilik eden ak sakall› bir ihtiyar zat bulunuyordu. ‘Hac› Baba’ diye askerlerin, yolcular›n hitap ettikleri bu zinde vücutlu k›r kahvecisine üstad›m Ressam Seyit Bey merhum, o havalide resim yapma¤a geldikçe u¤rar, Hac› Baba ile flakalafl›r ve nefis kahvesinden içerdi. Bu ihtiyar zat, mîr-i kelâm ve nüktedand›. Bu havalinin canl› bir tarihi olan ve çok okunakl› güzel ta’lik yazan nuranî çehreli adam›n kim bilir unutma¤a çal›flt›¤›, elemli bir mazisi vard›. Hac› Baba’n›n ifadesine göre, kay›n pederi, Sultan II. Mahmut devrinde bevvab (kap›c›) imifl. Bu saray›n büyük k›sm›, Sultan Mecid’in zaman›nda (1839-1861) y›kt›r›lm›flt›r. Harem ad›, Bizans ‹mparatorlu¤u zaman›nda kullan›ld›¤› halde Osmanl› döneminde kullan›lmam›flt›r. Bizans döneminin Haraeum’u, Türk devrinde Hünkâr ‹skelesi, saray› ise Kavak veya Üsküdar saray› ismini alm›flt›r. Bu Hac› Baba gibi Harem ‹skelesi’nde bir de kahveci ‘Pafla Baba’ vard› ki, burada deniz kenar›nda set üzerinde olan kahvehaneye bu zat›n ismine izafeten ‘Pafla Baba Kahvesi’ denir. Matbu ‹ngilizce sahil haritalar›nda yaz›lm›flt›r. Merhum Dr. R›fat Osman Bey’in Belediye Mecmuas›’na yazd›¤›, 1930 tarihli Üsküdar Sahillerinde Tarihi Bir Seyran bafll›kl› yaz›s›nda: Pafla Baba, Sultan Mahmut’un hamlac›lar›ndan olup ihtiyarl›¤›nda Kavak Saray›’nda bekçilik etmifltir. Harem ‹skeleli Ressam R›za Bey’in, Pafla Baba’n›n hikâyesine göre yazd›¤› notlarda, saray›n kap›s›ndan girilince iki oda aras›ndaki tafll›ktan girilip mermer döfleli bir divanhaneye ç›k›lmaktad›r. Bu divanhanenin ortas›nda büyük bir havuz varm›fl, kap›s› buraya aç›lan ve denize naz›r olan çok süslü ve güzel mermer çeflmeli bir oda, köflede küçük bir hamam ve s›ra ile odalar varm›fl. Saray›n arka taraf›nda maiyyete mahsus iki bina ve bir de mutfak varm›fl...” demektedir. “Kavak Saray›’n›n infla tarihi malum de¤ildir. Fakat, 1179 (1765-66) tarihinde tamir olundu¤una dair bir tarih levhas›yla rokoko tarz›nda kabartma tezyinatl› mermerden mamul hamam kurnalar›, çeflme tafllar›, pencere sövele- Ayn› yaz›n›n biraz afla¤›s›nda ise; Ba¤larbafl›’nda Zeynep-Kâmil Hastahanesi’nin k›ymetli baflhekimi Eyüp Bey’in köflkü. 1374 “Haritam›zda Kavak ve Harem ‹skeleleri aras›ndaki buruna –ki son 25-30 sene evvel, kasaphane infla edilmiflti– ‘fieker Burnu’ deniliyor. Kasaphane binas› hizas›nda Haremlilerin Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri ve ora bal›kç›lar›n›n ‘fieker Kayas›’ dedikleri ve sular›n çoklu¤unda denizin içinde kalan bir tafl vard›. eserinden ö¤reniyoruz. Akif Efendi, gurre-i Muharrem 1172 (4 Eylül 1758) tarihinde flunlar› kaydetmifltir: Haritada 4 no’lu yerdeki binaya sadece ‘köflk’ denilmifltir. Burada k›fllan›n odun ve kömür ambar› vard›. Bahçesinde ‘Aflç› Dede’ denilen ve o civar ahalisinin adaklar tafl›d›klar› bir kabir vard›r. Sultan III. Selim bu mevkie bir matbaa infla ettirmiflti. Bu yerin arka taraf›ndaki s›rtlara ‘Karl›k Bay›r›’ denilmesi eski olup haritada bu ismi tafl›yan köflk vard›r. 35-40 sene evvel bural› ihtiyarlardan iflitti¤ime göre, bu köflk ve Harem ‹skelesi Mendire¤i, Sultan Süleyman zaman›nda yap›lm›fl. “‹flbu 1172 senesi Muharremü’l-hareminin gurre-i garray-› yümn-ârâs› olan isneyn günü re’fetlu, inayetlu sadrazam-› vâlâ-himem efendimiz hazretleri binifl tarikiyle Üsküdar’da vaki Mehemmed Pafla Kasr-› bî-hemtas›na teflriflerinde Âsitâne-i saâdet’de bulunan vüzeradan hâlâ Tevk›î olan Vezir-i mükerrem Küçük Mustafa Pafla Hazretleri kübera-y› vüzera-y› îzamdan bulunmalar›ndan nâfli tahsisen dahi ikram-› asafaneleriyle müstesna buyurulmak iradesiyle savb-› inayet-evb-i daveranelerinden mahsusca da’vet ile Kavak ‹skelesi’nden süvaren teflriflerinde hademe-i bab seng-i rikabda istikballerine flitab ve huzur-› fa’izü’s-sürûr-› asafanelerine müsüllerinde revazifl-i gûnagûn-› kerimaneleri mebzul buyuruldu¤undan ma’ada gâh menak›b-i han-› salisü’n-nakl ve gâh hanende fas›llar› olarak da’am-› dühengâm› ya’ni zuhur ü flam keflide buyurduklar› dahi sazendegân seyr-i aheng ile meclis-i Baykara-intizam reside-i hüsn-i hitam olub Vezir-i müflarünileyh Hazretleri’nin teflrifleri siyak› üzere avded eyledikden sonra re’fetlu Sadrazam Hazretleri cüz’ice dahi aram ve da’ire-i merkume ustas› ve hüddam› ve mehteran-› hayme-i hassa neferat› ve sair hidmetde olan kullar›na âtâya-y› vafire i’tas› akabinde yine Kavak ‹skelesi’nden sandal-› hüma-ballerine süvar ve Bahçekapusu’ndan âfliyan-› devlet olan saray-› asafanelerine teflrif-i kudum-› re’fet lüzum buyuruldu.” Haritada ‘Valide Köflkü’ ve ‘Harem Köflkü’ diye gösterilen yerlerde yüksek ve metin duvarlar vard›r. Valide Köflkü arsas› civar›nda sonradan ah›rlar infla olundu. Bu köflkün duvarlar› önündeki bay›rlarda Ressam R›za Bey, topraklara kar›flm›fl pek çok çini parçalar› toplam›flt›. Bu mevkiden iskeleye inen yokuflun alt bafl›nda tatl› sulu bir kuyu ve üzerinde bir saray kad›n›n›n ismi yaz›l› olan bir mermer bilezik vard› ki son senelerde müzenin ‘Çinili Köflk’ k›sm›na naklonulmufltur.” diye çok k›ymetli ve ayd›nlat›c› bilgi vermektedir. Muzaffer Erdo¤an Bey’in yazm›fl bulundu¤u Lâle Devri Bafl Mimar› Kayserili Mehmet A¤a adl› k›ymetli eserinin 38. sayfas›nda 10330, 344 Nolu Mühimme Defteri’ne atfen verdi¤i bilgiye göre Kavak Bahçesi’nde bulunan Mehmet Pafla Kasr› ve bu kasr›n su yollar› 8 Rebiyülâhir 1146 (18 Eylül 1733) tarihinde ad› geçen mimar taraf›ndan tamir edilmifltir. Yine ayn› eserin 39. sayfas›nda Mehmet Pafla’n›n Üsküdar Bahçesi içinde de bir kasr› oldu¤u yaz›l›d›r. Bu kas›rlar›n ilki Sokollu Mehmet Pafla’ya, ikincisi ise Niflanc› Mehmet Pafla’ya aittir. Kavak Saray›, 1179 (1765-66) tarihinde, Sultan III. Selim’in babas›, Sultan III. Mustafa zaman›nda (1757-1774) tamir ettirilmifl, fakat k›sa bir zaman sonra Sultan III. Selim, Kavak Saray› bahçesine ve uzun zamandan beri y›k›lm›fl olan Sultan I. Ahmet Camii’nin yerine “1216 (1801-2) senesi binas›na bafllan›p 1220 Bu ifadelerle Tuhfetü’l-Mimarîn’in ve Tezkiretü’l-Ebniye’nin verdi¤i bilgiler do¤rulanmaktad›r. Selimeiye K›fllas›, Camii ve mahallesi yap›ld›ktan sonra zaman zaman Kavak Saray› ismiyle de an›lan Mehmet Pafla Kasr›’na Sultan III. Mustafa’n›n ara s›ra geldi¤ini ve burada tatl› vakitler geçirdi¤ini Teflrifatç› Akif Mehmet Efendi’nin Tarih-i Cûlus-› Sultan Mustafa adl› Millet Bahçesi karfl›s›nda Mabeyinci Ziver Bey’in köflkünün y›k›l›fl›. (fiubat 1999) Köflk yak›n zamanda yeniden yap›lm›flt›r. 1375 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Muharreminin 5. günü (5 Nisan 1805) külliya hitam olup” alt k›sm› kârgir üst k›sm› ahflap “Nizam-› Cedid askerine mahsus bir k›flla-i âliye dahi bina ve infla olunmufltur.” Asl›nda Üsküdar Saray› diyebilece¤imiz bu saraylar toplulu¤u, Topkap› Saray›’n›n adeta bir yazl›k bölümü idi. Bu saraylar›n bir bölümü, ilk önce, 1169 (1755) tarihinde, Sultan III. Osman devrinde halka aç›lm›fl ve buraya iki mabet yapt›rarak iki mahalle teflkil etmifltir. Bunlar yukar› ‹hsaniye Mahallesi ile afla¤› ‹hsaniye Mahallesidir. Saraylar›n y›k›lmas› ile meydana gelen arsalar, ev yapmak kayd› ile halka ihsan edildi¤inden bu yerler ‹hsaniye diye ünlü olmufltur. Hangi saraylar›n y›k›lmas› ile bu mahalle meydana gelmifltir, bu henüz belli de¤ildir. Cevdet Pafla ünlü tarihinde Kavak Saray›’n›n ortadan kalkmas›n› da flöyle anlatmaktad›r: “24 Nisan 1779 tarihinde, uzun süreden beri yüz çevirip bakmayan eski sultanlar›n, y›k›l›p sars›lmas›n› hat›ra getirmedikleri Üsküdar’da Kavak Saray› baz› seyircilerin çakmak k›v›lc›m›ndan tutuflup yanm›flt›r. Her ne kadar söndürülmesine çal›fl›ld›ysa da fayda vermeyerek tamam› yand›.” Bu ifadeden Kavak Saray›’n›n uzun süreden beri kullan›lmad›¤› ve civar›na mesire için baz› kimselerin gelebildi¤i anlafl›lmaktad›r. Üsküdar Saray›’n›n bir bölümü de 1794 A¤ustos’unda y›kt›r›lm›flt›r. Bunu ‹ngiliz yazar Morritt’in kitab›ndan ö¤renmekteyiz. Bu y›k›mdan sonra yerine Selimiye K›fllas› ile Selimiye Mahallesi tesis edilmifl ve geriye sadece Mehmet Pafla Saray› kalm›flt›r. 1190 (1776) y›l›nda yap›lm›fl bir krokiden anlafl›ld›¤›na göre, saray, üç bölümden olufluyordu: 1. bölüm, harem bölümü olup alt› köfleli yüksek duvarla çevrili bir küçük bahçenin do¤u ucunda, ortas› avlu olan, dört köfleli bir bina idi. Harem bölümünün bugünkü Çiçekçi semtinde bulundu¤u ve bütün semti kaplad›¤› san›lmaktad›r. 2. bölüm, harem binas›n›n gerisinde yine etraf› duvarla çevrili, da¤›n›k biçimde yap›lm›fl 1376 köflklerin bulundu¤u bahçe. 3. bölüm, spor alan› olup Hasbahçe’nin Üsküdar taraf›ndan ve flimdiki ‹hsaniye semtinde idi. Selimiye K›fllas›’n›n, camiinin ve koca bir mahallenin yap›m› s›ras›nda Sultan Selim, 1216 (1801-2) tarihinde Kavak Saray›’n›n eski su yolunu da tamir ettirmifltir. Üsküdar Vak›f Sular› bahsine bak›n›z. Mehmet Pafla Saray›, Padiflah’›n Selimiye K›fllas›’ndaki askerin talimini görmek ve istirahat etmesi için b›rak›lm›flt›. Selimiye K›fllas›’n›n Alemdar Mustafa Pafla Vak’as›’nda ve 28 Ramazan 1223 (17 Kas›m 1808) tarihinde yeniçerilerce yak›lmas› s›ras›nda da her nas›lsa kurtulmufltur. Selimiye K›fllas› bahsine bak›n›z. Mehmet Pafla Saray›, Abdülmecit devrinin (1839-1861) sonlar›nda y›k›lm›flt›r. Bunu, Kraliçe Victoria’n›n resim hocas› olan Eward Lear’›n K›r›m Harbi esnas›nda F. Nightingale için yapt›¤› bir resimden anl›yoruz. K›r›m Harbi (1853-1856) s›ras›nda yap›lan bu resimde, Selimiye ve Harem sahilleri çok aç›k bir flekilde görülmektedir. Buna göre, Kavak Saray› külliyesinin bir parças› olan Mehmet Pafla Kasr› hâlâ ayaktad›r. Resimde ayr›ca Kavak ‹skelesi’ndeki Darü’s-saâde A¤as› Beflir A¤a Camii, Kavak Deresi ve derenin iki kenar›ndaki a¤açlar canl› bir flekilde temafla edilmektedir. Kaynaklar: (Hadîka, 2/189) (Dr. R›fat Osman, Üsküdar Sahillerinde Tarihi Bir Seyran, ‹stanbul Belediye Mec. Eylül 1930, Say›: 73/1) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 237) (F›nd›kl›l› Mehmet A¤a, Nusretname, ‹. Parmaks›zo¤lu Türkçesi, 2/35-37) (A. Refik, Türk Mimarlar›, s. 71) (Uzunçarfl›l›, Osmanl› Tarihi, III/37) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 3/1317) (‹nciciyan, XVIII. As›rda ‹stanbul, ‹stanbul 1956, s. 111) (‹slâm Ans. 4/400) (Kömürcüyan, XVII. As›rda ‹stanbul Tarihi, s. 54-300) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/170 vd.; 8/9394, 129-130)(Melul Meriç Mimar Sinan, s. 40, 117-125) (N. Nirven, ‹stanbul Sular›, s. 225) (M. Melling, Voyage Pittoresque...) (M. Erdo¤an, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Bahçeleri, Vak›flar Der. 4, s. 149-171) (M. Erdo¤an, Üsküdar Su Yolu Haritas›) (D’Ohsson, 18. Yüzy›l Türkiyesinde, Tercüman 1001 Eser, s. 158) (H. fiehsuvaro¤lu, XIX. As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve Saraylar, 10 Eylül 1947 Akflam) (Ayvansarayî, Vefeyât, s. 44-51) (fiem’danizâde Tarihi, M. Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri Aktepe Türkçesi II/A, s. 61) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 1972 2/167) (Tarih Vesikalar› Say›: 13-14) ((H. fiehsuvaro¤lu, III. Selim Ruznamesi’nde Kas›rlar, Akflam, 8 Mart 1953) (M. Erdo¤an, Kayserili Mehmet A¤a, s. 38-39) (Mimar Sinan’›n Hat›ralar›, Hayat Tarih Mec. 7 A¤ustos 1966, Say›: 3, s. 49) (Suphi Tarihi, s. 176/a) (S. Ünver, Üsküdar Kavak Saray› Hakk›nda Vesikalar› S›ralama ve Bir Deneme, Yücel Mec. 1937, Say›: 29, s. 175 ve Say›: 30, s. 215) (Baflvekâlet Arflivi, Saraylar Dosyas› No. 1164 ve 2897) (Ahmet Rasim, fiirket-i Hayriye, Bo¤aziçi Salnamesi 1330) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Haz. F. Derin-V. Çabuk, s. 234) (Muzaffer Erdo¤an, Trakya Âbidelerinde Yap›lan ‹mar Çal›flmalar›, Güneydo¤u Avrupa Araflt›rmalar› Der. Say›: 6-7, s. 127) (Orhan Köprülü, Osmanl› Tarihinin Yabanc› Kaynaklar›ndan ‹ngilizce Kaynaklar, Belleten Say›: 196, s. 269) (III. Selim’in S›r Kâtibi Ahmed Efendi Ruznamesi, Haz. Sema Ar›kan, Ankara 1993, s. 7, 65-67, 70-73, 82, 89, 127, 144, 165, 179, 191-192, 216-218, 235, 275, 290, 306, 331-335, 352, 359, 375, 377, 384-385) (Baflbakanl›k Osm. Arfl. M. Cevdet Tasnifi, Saray No. 1164) (Sultan III. Selim’in 23 Muharrem 1220/23 Nisan 1805 Tarihli Vakfiyesi, Milli Kütüp. F. K. 21) (Kâtip Çelebi, Fezleke, ‹stanbul 1287, 2160 b) (Teflrifâtî Mehmet Akif, Tarih-i Cülus-› Sultan Mustafa, Süleymaniye Kütüp. Esad Efendi Bölümü. No. 2108, T.Y. 97) (Tarih-i G›lmanî. Haz. Kâmil Su. ‹stanbul 1976, s. 14) (H. fiehsuvaro¤lu, ‹stanbul Saraylar›, Yap› ve Kredi Bankas›’n›n 10. Y›ldönümü Hat›ras›. ‹stanbul 1954, s. 31) KAYA SULTAN SARAYI (P‹YALE PAfiA SARAYI) S aray, Sultantepe’de ve bu tepenin Bo¤aziçi’ne bakan yüksek s›rtlar›nda ve Mihrimah Sultan Saray›’n›n yan›nda idi. ile ‹mam Hüsnü Soka¤› aras›nda ve Bo¤aziçi’ne bakan bir mevkide idi. Bu her iki sokak bugün de bir büyük bahçe duvar›na dayanarak son bulmaktad›r. Bu duvar›n bafllad›¤› yer ile fiemsi Efendi Soka¤› aras›ndaki genifl ve a¤açl› alan Kaya Sultan Saray›’n›n yeri idi. Bu yerde, Mihrimah Sultan Saray›’n›n arsas›nda oldu¤u gibi hâlâ tonoz bakiyeleri ve kemerler görülmektedir. ‹mam Hüsnü Soka¤›’n›n duvara yak›n bir yerinde ve sol tarafta bir Ayazma bulunmaktad›r. Üsküdar Ayazmalar› bahsine bak›n›z. Bu saray›n Kaptan-› Derya Piyale Pafla’ya (1554-1568) ait oldu¤unu ve sonradan IV. Murat devrinde (1623-1640) k›z› Kaya Sultan’a geçti¤ini biliyoruz. Evliya Çelebi, Piyale Pafla Havuzu’nu yazarken: “Kaya Sultan bahçesinde denize bakan bir tepe üzerinde bir alçak köflk... bir büyük havuz varki, içinde kay›¤›, büyük bal›klar› vard›r.” diyor. Kâtip Çelebi’de, Piyale Pafla bahçesinden “Acaib-i alemden” diye bahseder. Evliya Çelebi, saray›n Mimar Sinan yap›s› oldu¤unu söyler. Fakat Mimar Sinan’›n eserlerini anlatan kitaplarda ismi kay›tl› de¤ildir. Saray tahminen 1555-60 tarihlerinde yapt›r›lm›fl ve Pafla’n›n 1578 tarihindeki vefat›ndan sonra kar›s› Gevher Sultan’a ve onun da 1593 tarihlerindeki ölümü üzerine k›z› Hadice Han›m Sultan’a geçen bu saray, Kaya Sultan’›n 1648 tarihinde Melek Ahmet Pafla ile evlendirilmesi üzerine kendisine cihaz (çeyiz) olarak veril- K›s›kl› Meydan›. Solda eski tramvay idaresi binas›. Evliya Çelebi k›ymetli Seyahatname’sinde: “Nakkafl Pafla Bahçesini geçip Öküz Liman›’ndan sonra Kaya Sultan Saray› ve Ba¤› geçilerek büyük Üsküdar’a gidilen bir cadde vard›r.” demektedir. Öküz Liman›nda, Sokolluzâde ‹brahim Hanzâdeler’in güzel bahçeleri ve yal›lar› vard›. Bu ifadede ad› geçen Öküz Liman›, bugün Paflaliman› ismiyle an›lmakta olup Abdurrahman A¤a Camii’nin ön taraf›ndaki deniz k›sm›d›r. Daha genifl bilgi için Serasker Hüseyin Avni Pafla Çeflmesi bahsine bak›n›z. Mihrimah Sultan Saray›, Yeni Dünya Soka¤› 1377 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar mifltir. seviyesinin alt›nda kald›¤› görülmüfltür. Saray›n hangi tarihte y›k›ld›¤› veya yand›¤› bilinmemektedir. Merhum, Osman R›fat Bey, Belediye Mecmuas›’na yazd›¤› bir yaz›da: Piyale Pafla, 1560 Cerbe Seferi’nden sonra Tunus’tan getirdi¤i üzüm fidelerini bugün Tunusba¤› ad› verilen yere diktirerek bir ba¤ tahsis etmifl ve buraya ayr›ca bir de havuz ve bahçe yapt›rm›flt›. O devirde bu genifl alan henüz iskân edilmemiflti. “Salacak ‹skelesi geçilince, K›zkulesi karfl›s›nda ‘Yedi Kardefller Burnu’ denilen bir ç›k›nt› daha vard›r. Burada bahçesi denize kadar uzanan bir yal› vard› ki, gençli¤imizde H›fz› Pafla tasarrufunda idi. Pafla’dan iflitildi¤ine göre, bir kaç as›r evvel meflhur Piyale Pafla’n›n yal›s› burada imifl” demektedir. Tunusba¤› Bahçesi (Piyale Pafla Bahçesi), annesi Gevher Han Sultan’›n vefat›ndan sonra k›z› Hadice Han›m Sultan’a intikal etmifl ve o da bir vak›f meydana getirmifltir. Hadîka yazar› bu yerden flöyle bahseder: “Üsküdar’da Tunus Ba¤› denmekle (maruf) bahçesi müzeyyen Piyale Pafla’n›n binas›d›r. Kaya Sultan için Mihrimah Sultan Camii Türbesi bahsine bak›n›z. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde, Piyale Pafla Tepesi, Piyale Pafla Havuzu ve Piyale Pafla Yal›s› isimleri geçmektedir. Bunlardan ilk ikisinin Sultantepe üzerinde oldu¤unu biliyoruz. Yak›n tarihe kadar, Bo¤aziçi sahillerindeki yal›lar›n arkas›ndaki yamaçlar› süsleyen korularda, yal› sahiplerine ait köflkler vard›. Evliya Çelebi, Üsküdar Saraylar›’n› anlat›rken yaln›z Piyale Pafla yap›s›n›n ‘yal›’ oldu¤unu iflaret etmifltir. ‹flte bu yal›n›n, Sultantepe eteklerinde, flimdiki kuleli tütün deposunun sol taraf›nda bulundu¤u tahmin edilmektedir. Yal›y›, Sultantepe’deki köflke ba¤layan merdivenli yol bugün de mevcut olup fiemsi Efendi Soka¤› ad›n› tafl›maktad›r. ‹smini Atatürk’ün Manast›r’daki hocas›ndan alan fiemsi Efendi Soka¤›’n›n en üst noktas›nda bugün iki büyük ahflap konuk bulunmaktad›r. Kaya Sultan Kasr› bu konaklar›n yerinde idi. Bahçesi Susuzba¤ Soka¤›’ndan Yenidünya Soka¤›’n›n bafl›na kadar uzan›yordu. Kaya Sultan veya Piflale Pafla Yal›s›’n›n suyunu temin eden iki hazne, Hüseyin Baykara Soka¤›’n›n sa¤ taraf›nda bugün de mevcuttur. Bunlar›n, Mihrimah Sultan Camii’nin flad›rvan›na su verdi¤ini kabul etmek yanl›flt›r. Yap›lan ölçümler neticesinde bu depolar›n, flad›rvan su 1378 Salacak ‹skelesi geçilince bahçesi denize kadar uzanan iki yer vard›r. Bunlardan birincisi, bugün Salacak Bahçesi ve plaj› ismiyle bilinen gazino ile onun yan›nda, Cafer Tayyar Pafla’ya ait olup bir zamanlar harabiyetinden dolay› Perili Köflk ismiyle an›lan binad›r. Piyale Pafla Yal›s›, bu yerlerden birisi veya ikisinin birleflti¤i alan üzerinde olmal›d›r. H›fz› Pafla’n›n verdi¤i bilgi do¤ru oldu¤u taktirde Piyale Pafla’n›n Üsküdar sahillerinde iki yal›s› oldu¤u anlafl›l›r. Ayn› tarihlerde yaflam›fl olan Siyavufl Pafla’n›n (öl. 1602) da Üsküdar’da iki saray› bulundu¤unu, Mimar Sinan’›n eserlerini anlatan, Sâî Mustafa Çelebi’nin (öl. 1004/1595-96) Tezkiretü’l-Bünyan adl› eserinden ö¤reniyoruz. Baflvekâlet Arflivi’nde kay›tl› bulunan Sultan III. Murat (1574-1595) devrine ait 991 (1583) tarihli bir Mevacib (ayl›k, maafllar) Defteri’nde Kaptan-› Derya Piyale Pafla’ya (1554-1568) isnad edilen bir Bahçe-i Hassa’n›n mevcudiyeti görülmektedir. Piyale Pafla’n›n bir di¤er bahçesi de Çanakkale’de, Kilitbahir’in güneybat›s›ndaki Havuzlar mevkiinde idi. Burada hâlâ bir büyük kitâbeli çeflme ve bir k›r kahvesi vard›r. Havuzlar fiehitli¤i de buradad›r. Havuzlar ismini Pafla’n›n bahçesindeki havuzlardan alm›fl olmal›d›r. Evliya Çelebi buraya Killik Burnu demektedir. “Piyalepafla bahçesinde zevk ve safaya dalm›fl iken vakarl› Padiflah, da¤lara ava gitmek üzere yan›m›zdan geçti. Bir bahçe, bir acaip ve garip, ibret verici bir flekilde tarhedilmifl bir ‹rem Ba¤›’d›r ki, her semtinin birer çeflide be¤enilmifl sofalar›, havuz, flad›rvan, sebil ve f›skiyeleri, ne dil ile tarif, ne de kalem ile anlat›lamaz.” Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri Avc›, Sultan IV. Mehmet (1648-1687) devrine ait 1063 (1653) tarihli baflka bir Mevacib Defterinde dahi ismi zikredildi¤ine göre, saray›n bu tarihlerde Bostanc›bafl› emir ve idaresi alt›nda faaliyette oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Piyale Pafla, Osmanl› Devleti’nin naml› bir veziri olup Sinan Pafla’n›n ölümü üzerine 961 (1554) tarihinde kaptan-› derya tayin edilmifltir. Bir çok deniz seferlerinde bulunan Pafla, 1560 Cerbe Deniz Muharebesi’ni kazanm›fl, 969 Zilhiccesi’nde (A¤ustos 1562)’de Sultan II. Selim’in k›z› Gevher Sultan ile evlenmiflti. Piyale Pafla, 12 Zilkade 985 (21 Ocak 1578) tarihinde vefat ederek Kas›mpafla’daki camiinin k›ble taraf›ndaki türbesine gömüldü. 14 y›la yak›n kaptan-› deryal›k görevinde bulunmufl iyi ahlâkl›, mütevaz› ve muhterem bir devlet adam› idi. Kendisinin Kas›mpafla’daki bu camiinden baflka, Eyüp civar›nda bir mescidi, Mercan’da bir sebili ve s›byan mektebi, Kilitbahir’de bir camii ve Sak›zadas›’nda camii ve hamam› vard›r. Gevher Sultan, bir rivayete göre, 1580 tarihinde vefat etmifl ve babas›n›n Ayasofya Camii hazîresindeki türbesine gömülmüfltür. Cerrahpafla Camii karfl›s›nda, Ya¤l›kç›zâdeler’in kona¤› yan›nda bir medresesi vard›r. Baflvekâlet Arflivi Masarif-i Ta’miriye Defteri Maliye Defteri Tasnifi No. 8947, s. 293’te Kaya Sultan Saray›’n›n, Lâle Devri bafl mimar› Kayserili Mehmet A¤a taraf›ndan 6 Recep 1143 (15 Ocak 1731) tarihinde tamir edildi¤ini görmekteyiz. Kaya Sultan Yal›s› veya yal›n›n bir k›sm› sonradan Rumeli Kad›askeri Hayrullah Efendi’ye intikal etmifltir. Osmanl› Arflivi Evkaf Defteri’nde, gurre-i Z. 1210 (7. 6. 1796) tarihli bir yaz›da: “Rumeli Kad›askeri Hayrullah Efendi’nin eflinden intikal eden Kaya Sultan vakf›ndan, Üsküdar’da Öküz Liman› kurbinde kain bir bab sahilhanenin mâ-i lezizi ile...” diye bir kay›t mevcuttur. Ayn› zamanda Reisü’l-et›bba olan Hayrullah Efendi ayn› senenin Ramazan›nda attan düflerek vefat etti. Kabri, Üsküdar’da Nasuhî Efendi Camii hazîresindedir. Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/295-299, 316; 2/27, 56-58, 147, 168-170, 175- 176, 286; 8/37, 164, 171-172) (Hadîka 2/27) (M. Erdo¤an, Osmanl› Devrinde ‹stanbul Bahçeleri, Vak›flar Der. Say›: 4, s. 173) (Hayat Tarih Mec. 1965, Say›: 10, s. 19) (Dr. Osman R›fat, Belediye Mec., Eylül 1930, Say›: 73/1) (‹slâm Ans. 9/566) (Sicill-i Osmânî, 1/65; 2/41; 2/318 Hayrullah Efendi) (Zekeriyazâde, Farah Cerbe Seferi) (Kâtip Çelebi, Tuhfetü’l-Kibar, O. fi. Gökyay Türkçesi, 1000 Temel Eser, s. 99-103 vd., 208) (M. Erdo¤an, Kayserili Mehmet A¤a, s. 35) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar boyunca ‹stanbul, s. 153) (Erdem Yücel, Kuzguncuk, TTOK Belleteni Kas›m/Aral›k 1975) (Osm. Arfl. M. Cevdet Tas. Evkaf Defteri I, No 125-174, Evkaf Defteri IV, No 32919) KEVAK‹BÎZÂDE KONA⁄I Ü sküdar’da, Selâms›z (Selâmi Ali Efendi) Caddesi üzerinde, Solak Sinan Camii ile Toygar Hamza Camii yak›n›nda ve Kevakibîzâde Ç›kmaz› ile Solak Ç›kmaz› aras›nda idi. Kona¤›n bahçesi, kademeli bir flekilde, Hac› Mutu Soka¤›’na kadar uzan›yordu. Bugün yerinde evler vard›r. Kona¤›n, fieyh el-Kevakibî’nin o¤lu Veliyüddin Efendi taraf›ndan yapt›r›ld›¤› veya babas›ndan intikal etti¤i tahmin edilmektedir. Veliyüddin Efendi 1140 (1727) tarihinde vefat etti. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 2. Ada’da ve H Bölümü’ndedir. Sicill-i Osmanî yazar› Kevakibîzâde (Y›ld›zlar O¤lu) için flu bilgiyi vermifltir: “fieyh Mehmed Efendi’nin o¤lu olup 1066 Zilhiccesi’nde (Eylül 1656) do¤du. Müderris, molla, Mekke Kad›s› oldu. 1126 (1714)’da ‹stanbul kad›s› oldu. Bir sene sonra azl edilerek Halep’e ikamete gönderildi. ‹ki sene sonra afv olundu. 1130 (1718)’da Anadolu Kad›askeri olup bir sene sonra azl ile Midilli’ye sürüldü. K›sa bir zaman sonra geri getirildi ve 1134 (1722)’de Rumeli Kad›askeri oldu. Fâz›l, güzel ve vakur bir zat idi. O¤lu, Abdülbaki Efendi müderris ve Selânik Mollas› olup 1150 (1737)’de vefat etti. Di¤er o¤lu, Feyzullah Efendi mevaliden olup 1785 tarihlerinde vefat etti. Bunun o¤lu sudurdan Raflid Efendi’dir.” Bugün, Veliyüddin Efendi’nin yan›nda gömülü olanlar flunlard›r: 1379 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar 1156 (1743)’da vefat eden Kevakibîzâde’nin k›z› Ayfle Monla Kad›n. 1159 (1746). Kevakibîzâde Veliyüddin Efendi’nin di¤er k›z› Safiyye Han›m. 1238 (1822). Kevakibîzâde ‹stanbul Kad›s› Raflid Efendi. 1239 (1824). Kevakibîzâde Mehmed Said Efendi’nin efli Ayfle Kad›n. KAZASKER YESARÎZÂDE MUSTAFA ‹ZZET EFEND‹ KÖfiKÜ ‹ zzet Molla’n›n saray denecek kadar büyük olan kona¤› Büyük ‹hsaniye Semtinde idi. Kendisi kona¤›n› o kadar çok sever ve be¤enirmifl ki, “Bu saray tekke olsa, beni de oran›n fleyhi tayin etseler, art›k baflka hiç bir fley istemem” dermifl. Ünlü hattatlar›m›zdan olan ‹zzet Molla, bilgili, güzel ve tatl› konuflan, girdi¤i her meclisi flenlendiren bir kimse idi. Cana yak›n oluflundan ötürü Sultan Abdülmecit taraf›ndan çok sevilirdi. Afla¤›daki sat›rlar fiemsettin Kutlu Bey’in Eski ‹stanbul’un Ünlüleri adl› eserinden al›nm›flt›r: Mustafa ‹zzet Efendi ünlü ve usta bir hattatt›. Eski harflerle ‘v’ harfinin ad› ‘vav’d›. ‹zzet Efendi, özellikle ‘çifte vav’ yazmakta eflsizdi. Çifte vav, ‘v’ harfini simetrik olarak yazmaya denirdi ve bunu her önüne gelen hattat beceremezdi. Bir gün Üsküdar’dan Befliktafl’a geçecekti. O zaman Bo¤az’da daha buharl› gemiler çal›flmaya bafllamam›flt›. Bir yakadan ötekine geçecek olanlar ya ‘pazar kay›¤›’ denilen bir çeflit büyük dolmufl mavnalar›na bineler, ya da tek bafl›na bir kay›k kiralay›p öyle geçerlerdi. Mustafa ‹zzet Efendi, ifli acele oldu¤u için ‘pazar kay›¤›n›’ bekleyemezdi. K›y›da bekleyen kay›klardan birine atlay›p Kabatafl’a çekmesini söyledi. Fakat Kabatafl iskelesine yaklafl›rken, 1380 paray› ödemek için koynuna el at›p kesesini aray›nca dehfletle anlad› ki evden acele ç›karken keseyi yan›na almay› unutmufltur. K›vranmaya bafllad›. Kay›kç› da iri yar›, kaba saba bir adamd›. Ne deyip ne yapaca¤›n› düflünürken akl›na bir çare geldi: “Bak evlâd›m,” diyerek korka korka konuflmaya bafllad›, “para kesemi evde unutmuflum. Yan›mda sana verecek bir akçe bile yok. ‹stersen adresimi vereyim, akflama gel paran› al, istersen yar›n sabah ben gelip seni iskelede bularak borcumu ödeyeyim.” ........ Tam o anda Mustafa ‹zzet Efendi’nin akl›na bir çare geldi, “Evlad›m, ben hattat›m. Hattatl›¤›n ne oldu¤unu bilir misin?..” Sana bir ‘çifte vav’ yazay›m. Sahaflar çarfl›s›nda kime götürecek olsan sana bu kay›k paras›n›n elli, yüz mislini verirler...” Mustafa ‹zzet Efendi koynundan küçücük bir ka¤›t parças› ç›kard›. Belindeki divit kalemle hemen orac›kta ka¤›d›n üzerine bir ‘çifte vav’ çekip hâlâ homurdanmakta olan kay›kç›ya uzatt›... Bir kaç gün sonra bofl bir zaman›nda Sahaflar Çarfl›s›’na giden kay›kç›, ilk önüne gelen dükkânc›ya: “Efendi flu ka¤›t para eder mi?” diye sormaya kalmadan dükkânc›: “Ooo, Bu Mustafa ‹zzet Efendi’nin ‘çifte vav’›... Ne istersin?” Dedikten sonra, adam›n cevab›n› beklemeden eline yar›m alt›n tutuflturdu. Üstüne bir fley karalanm›fl ka¤›d›n bunca para etmesi karfl›s›nda kay›kç› flaflk›na döndü... Aradan haftalar geçmiflti. Bir köflede tek müflteri arayan bizim nobran kay›kç›, kalabal›k aras›nda onu görünce derhal tan›d›. Ötekini berikini yararak kay›¤›n› ‹zzet Efendi’nin bulundu¤u yere getirdi ve kendisine flöyle seslendi: “Efendi baba, gel benim kay›¤›ma buyur. Hem ‘çifte vav’ da istemiyorum. Bir vav’a seni karfl›ya geçireyim.” Mustafa ‹zzet Efendi, ta’lik hat’ta Türk hattatlar›n›n en büyü¤ü say›lan Yesarî Mehmed Esad Efendi’nin o¤lu olup 1190 (1776) senesinde ‹stanbul’da do¤du. Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri Ta’lik hatt› babas›ndan ö¤rendi. 1826’da Molla, 1829’da ‹stanbul Kad›s›, 1839’da Anadolu Kad›askeri, 1840’ta da Rumeli Kad›askeri oldu. 1842’de, devletin resmi gazetesi Takvim-i Vekayi’nin bas›ld›¤› yer olan Takvimhane’ye naz›r tayin edildi ve 2 fiaban 1265 (23 Haziran 1849)’da vefat ederek babas›n›n yan›na gömüldü. Mustafa ‹zzet Efendi’nin Müderris R›fat Mehmet, Atâullah Mehmet Efendi ve Necip Pafla isimli üç o¤lu vard›r. Birinci o¤lu 1264 (1848) tarihinde, Atâullah Efendi ise 1287 (1807) tarihinde vefat etmifltir. Üçüncü o¤lu Ferik Ahmet Necip Pafla ise bir Türk bestekâr› olup 1812 tarihinde ‹stanbul’da do¤mufltur. 33 y›l Türk ‹mparatorlu¤u’nda Milli Marfl olan Hamidiye Marfl›’n›n bestekâr›d›r. 28 Nisan 1883’te vefat eden Necip Pafla’n›n kabri, Sultan Mahmut Türbesi bahçesindedir. Yesarizâde Mustafa ‹zzet Efendi’nin kabri, eski ad› Ac›çeflme Caddesi (Efraziye Yokuflu) olan flimdiki Yesarizâde Caddesi üzerinde ve Tuti Abdüllâtif Efendi Medresesi hazîresinde iken 1920 tarihlerinde, caddenin tanzimi s›ras›nda, Fatih Camii Mezarl›¤›’na nakledilmifltir. Ayn› lâhit üzerinde iki flâhide bulunmaktad›r. Birinde: Üstad-› ekrem Hattat el-hac Mehmed Es’ad elYesarî Efendi 16 Recep 1213 (24 Aral›k 1798) KOCA MEHMET PAfiA SARAYI S aray›n Do¤anc›lar Camii civar›nda oldu¤u san›lmaktad›r. Evliya Çelebi, Koca Mehmet Pafla’n›n Kanunî devri vezirlerinden oldu¤unu ve saray›n›n Üsküdar’›n en görkemli yap›lar›ndan biri bulundu¤unu beyan eder. Hadîka yazar› ise: “Çak›rc›bafl› Camii mihrab› önünde Sultan III. Mehmet Han vüzeras›ndan E¤ri Gazas›’nda beraber bulunan Koca Mehmet Pafla medfundur.” demektedir. Ayn› yazar Vefeyât’›nda da: “Vüzeradan iken 20 Muharrem 1007 (23 A¤ustos 1598) tarihinde vefat etmifltir.” der. E¤ri Kalesi’nin muhasaras› 24 Eylül 1596’da bafllam›fl, 12 Ekim 1596’da fetihle son bulmufltur. Bu sefer s›ras›nda ve 26 Ekim 1596 tarihinde meflhur Haç-Ova Meydan Muharebesi kazan›lm›flt›r. Koca Mehmet Pafla bu seferden 22 ay sonra vefat etmifl ve Do¤anc›lar Camii k›blesi önündeki mezarl›¤a gömülmüfltür. Bu mezarl›k 1920 tarihlerinde ayn› caminin arka taraf›na kald›r›lm›flt›r. Pafla’n›n flahidesi elan burada mevcuttur. Di¤erinde ise: Yesarizâde üstad-› ekrem el-hac Mustafa ‹zzet Efendi 2 fiaban 1265 (23 Haziran 1849) Kabrin yan›nda Hanya Fatihi Hüseyin Pafla’n›n mezar› vard› ki, bugün mevcut de¤ildir. Hüseyin Pafla, Girit seferinden dönüp ‹stanbul’a geldi¤inde 1088 (1677) tarihinde katl edilmifltir. yaz›s› yer almaktad›r. Kaynaklar: (fi. Kutlu, Eski ‹stanbul’un Ünlüleri, s. 301) (Atâ Tarihi, III/110) (‹nal, Hofl Sada, s. 225) (‹nal, Son Hattatlar, s. 567) (A. Gövsa, Meflhur Adamlar, s. 814) (Abdurrahman fieref, Tarih Musahabeleri, Nami Duru Türkçesi, s. 237) (Y. Öztuna, Türk Musikisi Ans. II/K›s›m I, s. 68) (fi. Rado, Tan›nm›fl Edebiyatç›lar ‹stanbul’un Nerelerinde Oturdular, Hayat Tarih Mec. 1966, Say›: 12, s. 411) (Sicill-i Osmânî, 4/546) (Leyla Saz, Harem’in ‹çyüzü, Milliyet Yay. s. 86) Koca Mehmet Pafla’n›n silindir fleklindeki flâhidesinin üzerindeki tarih 1010 (1601-2)’dir. Bir Sadaka Tafl› biçiminde yap›lan mezar tafl›n›n tepesinde, bozuk para koymak için oyulmufl bir çukurluk vard›r. Buradan kabrin, vaktiyle yol kenar›nda bulundu¤u anlafl›lmaktad›r. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Koca Mehmet Pafla ismi bir çok yerde geçmektedir. Baz› tarihçiler Koca Mehmet Pafla ile Sokollu Mehmet Pafla’y› biribirine kar›flt›rm›fllard›r. Çelebi, eserinde, ‹stanbul’da bulunan saraylar› anlat›rken “fiehzade Camii yak›n›nda Koca vezir 1381 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Mehmet Pafla Saray›” ile “Alay Köflkü yak›n›nda Sokollu Mehmet Pafla Saray›”n› ayn› sayfada ayr› ayr› göstermifltir. Yine ayn› yazara göre “At Meydan› yak›n›nda Koca Mehmet Pafla”n›n bir kervansaray› vard›. Pafla’n›n ayr›ca Konya Ere¤lisi’nde ve Uluk›flla’da cami ve di¤er baz› hayrat› da mevcuttu. Evliya Çelebi’nin Koca Mehmet Pafla diye bahsetti¤i zat, Öküz/Kara Mehmet Paflad›r. Pafla, “1030 (1620-21) tarihinde Halep Valisi iken vefat ederek fieyh Bekir zaviyesinde bina eyledi¤i türbede defn olunmufltur. 17 Ekim 1614 ve 18 Ocak 1619 tarihlerinde olmak üzere iki sadrazaml›¤› vard›r. Kaptan-› derya oldu¤u s›rada I. Ahmet’in k›z› Gevher Sultan ile 1020 (1612)’de evlenerek damat olmufltur. ‹lk sadaretinden 17 Kas›m 1616’da Erivan baflar›s›zl›¤› üzerine azledilmifl ve Üsküdar’daki saray›nda oturmaya memur edilmiflti. Koca Mehmet Pafla Saray›’n›n bu Mehmet Pafla’ya ait olmas› daha kuvvetli bir ihtimaldir. Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/25-28, 75; 4/225, 232,236-237, 240) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Ç. Derin, s. 43, s. 75) (Hadîka, 1/27; 2/230) (‹slâm Ans. 7/581) (Peçevî Tarihi) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 117) (Daniflmend, Kronoloji, 3/501509) (Sicill-i Osmânî, 4/135-147) KOCA S‹NAN PAfiA SARAYI S adrazam Sinan Pafla’n›n bu muhteflem saray›, Salacak semtinde ve tahminen Çürüksulu Ahmet Pafla Köflkü’nün bulundu¤u yerde veya civar›nda idi. Üsküdar’›n bu mahallesi hâlâ Sinan Pafla’n›n ismiyle yad edilmektedir. Pafla, 1575 tarihlerinde bu mahalleyi yapt›rd›¤› zaman, mahallenin nüvesini teflkil eden cami, çeflme, hamam ve bir çarfl› infla ettirmiflti. Bunlardan cami ve çeflme bugün de mevcuttur. Daha genifl bilgi için Sinan Pafla Camii ve Çeflmesi bahsine bak›n›z. Pafla, 6 Aral›k 1582 tarihinde sadaretten azledilmifl ve bunun verdi¤i üzüntü ile Üsküdar’daki bu saray›na kapanarak “âh-› derd-nâk-i hasret” çekerek vakit geçirmiflti. Kendisinin Üsküdar civar›nda bir de çiftli¤i ol- 1382 du¤u söylenmektedir. Sinan Pafla’n›n o¤lu Muhannes Mehmet Pafla, bu sarayda vefat etmifl ve babas›n›n saray civar›n yapt›rd›¤› cami hazîresine gömülmüfltür. Sinan Pafla’n›n 1004 fiaban›n›n beflindeki (Nisan 1596) vefat› üzerine saray›n, o¤lu Mehmet Pafla’n›n uhdesine geçti¤i san›lmaktad›r. Çok vesveseli olan Mehmet Pafla, 1014 Cemaziyelevvel (Eylül-Ekim 1605)’te vefat etmifltir. Bundan sonra saray, Sinan Pafla Vakf›’n›n mütevellisi taraf›ndan Musahib Mustafa Pafla’n›n varislerine kira ile verilmifltir. Mustafa Pafla bu saray civar›nda, 1094 (1682) tarihinde ve bugün de mevcut olan güzel bir çeflme yapt›rm›flt›r. Mustafa Pafla, IV. Mehmet’in k›z› Hatice Sultan ile 1086 (1675) senesinde evlendirilmifltir. Pafla’n›n 1686’daki vefat› üzerine, kira ile oturmakta oldu¤u saray bilinmeyen bir tarihte kendisine temlik edilmifl ve sonradan evlendirildi¤i Sadrazam Hasan Pafla ile yazlar› burada oturmufltur. Saray›n bir taraf›nda Safiye Sultan Saray› bulunuyordu. Safiye Sultan, II. Mustafa’n›n k›z› olup 13 Ekim 1696’da do¤du. Üç defa evlendi ve 1192 Rebiyülâhirinde (15 May›s 1778)’de vefat etti. Kabri, Kanunî Sultan Süleyman Türbesi’nin kap›s› karfl›s›ndad›r. ‹stanbul’da, Hal›c›larköflkü’nde bir çeflmesi ve saray› vard›. Saray› vefat›nda k›z› Zahide Han›m Sultan’a ihsan olunmufltur. Sinan Pafla Saray›’n›n di¤er taraf›nda ve Toprakl› Sokak nihayetinde de Cebecibafl› Bostan› bulunuyordu. Bu bostan yak›n tarihlere kadar mevcuttu. Saray ile Sinan Pafla Camii aras›ndaki dört yol a¤z›nda, küçük bir çarfl› vard›. Burada, Sinan Pafla’n›n yapt›rd›¤› tek hamam, bir kahvehane ve dört dükkân bulunuyordu. Çevrede ise evler, sahilde de Cebecibafl› ve Ebubekir Usta’n›n kay›khaneleri mevcuttu. Kaynaklar: (Daniflmend, Kronoloji, 3/62) (Ayvansarayî, Vefeyât, Haz. F. Derin, s. 43) Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri KÖÇEO⁄LU KÖfiKÜ 1- Köçeo¤lu Köflkü. (AHMET CELÂLEDD‹N PAfiA KÖfiKÜ) 2- Küçük Çaml›ca Suyu. 3- Çilehane. öflk, Ac›badem Semti’nin üst taraflar›ndad›r. Kad›köy yönünden gelindi¤ine göre, Küçük Çaml›ca-Ac›badem yolunun sa¤ taraf›nda, Çaml›ca-Niflantafl› yolunun da, 500 m. kadar güneyindedir. Yola ismini veren, Niflantafl› bugün de bâkidir. 4- Serhafiye Ahmet Celâleddin Abdülmecit ve Abdülaziz devirlerinin büyük sarraflar›ndan olan Ermeni as›ll› Köçeo¤lu Agop Efendi’nin bu malikanesi sonradan, Padiflah Yaverlerinden Serhafiye lâkab›yla meflhur olan Ahmet Celâleddin Pafla taraf›ndan sat›n al›nm›flt›r. 8- ‹mam Said Efendi Köflkü. K Pafla Korusu. 5- Suphi Pafla Köflkü ve Korusu. 6- Yaverler Köflkü. 7- Çürüksulu Ahmet Paflazâde Seyfeddin Bey Köflkü. 9- Adliye Vekili Yusuf Kemal Tengirflek Köflkü. 10- Serasker R›za Pafla Köflkü. 11- Rauf Pafla Köflkü. 12- Niflantafl›. Bugün Ankara Asfalt›n›n üzerinden geçti¤i, Uzunçay›r Mesiresi’ne karfl› bulunan köflkün yan›nda gayet genifl bir korusu ve arazisi vard›r. Ahmet Pafla, köflkü sat›n ald›ktan sonra tamir ettirmifl ve bu s›rada da yan›na iki köflk daha ilâve etmiflti. Fakat, Ahmet Pafla’n›n yapt›rd›¤› bu köflkler, 1935 tarihlerinde yanm›fl, Köçeo¤lu Köflkü ise günümüze kadar gelebilmifltir. Duvar ve tavanlar› ya¤l› boya resimlerle süslü bulunan yap› bugün Askerî Sanatoryum olarak kullan›lmaktad›r. Köflkün yan›ndaki koruya 1935 yang›n›ndan sonra, Güzel Orman Çifli¤i ad›yla bir gazino aç›lm›flt›. Köflkün ilk sahibinin Bebek’te, ayr›ca muhteflem bir yal›s› vard›. Ahmet Celâleddin Pafla, Hademe-i Hassa-i fiahane’den yetiflmifltir. Saçlar› az oldu¤undan evvelâ ‘Kel’ sonralar› da ‘Serhafiye’ lâkaplar› ile an›lm›flt›r. Gösteriflli, yak›fl›kl›, mert ve son derece do¤ru sözlü bir kimse olan Ahmet Pafla, M›s›r H›divi ‹smail Pafla’n›n k›z› Prenses Fatma Han›m’›n k›z› ‹smet Han›m’la evlenmiflti. Kar›s›n› genç yafl›nda veremden kaybetmesi üzerine, kendisine büyük bir miras kalm›fl ve bunu da Avrupa kumarhanelerinde yemiflti. 1897’de Paris’e gönderilen Pafla, burada toplanan Jön Türkler’i Türkiye’ye getirme¤e çal›fl- 13- Sultan IV. Mehmet Kasr›. 14- Aziz Pafla Köflkü. m›fl ve bunda da oldukça baflar›l› olmufltu. Dönmesini temin etti¤i kimseler aras›nda, meflhur Mizanc› Murat Bey de vard›. Sultan II. Abdülhamit’e karfl› sonsuz bir ba¤l›l›¤› oldu¤u halde, dönüfllerini temin etti¤i Jön Türkler’e, Y›ld›z Saray›’nca reva görülen muameleler karfl›s›nda muhalefet cephesine geçmiflti. Köçeo¤lu ve çevresindeki di¤er köflklerin yerlerini gösterir kroki. 1904 tarihinde gizlice M›s›r’a giden Ahmet Pafla’n›n burada Abdülhamit’e suikast bile haz›rlad›¤› rivayet edilerse de do¤ru de¤ildir. 1908 ‹nk›lab›’ndan sonra ‹stanbul’a dönen Pafla, Abdülhamit zaman›nda Niflantafl›’nda saraydan farks›z bir konakta; mütareke ve Cumhuriyet devrinin ilk y›llar›nda ise, Beyaz›t’ta Elektrik ‹daresi s›ras›ndaki konaklardan birinde oturmufltu. Köçeo¤lu Köflküne, Ac›badem Caddesi ile birleflen Niflantafl› Yolu ile gidilir. Bir koru içinde ve meyilli bir arazide bulunan köflk, yoldan 150-200 m. ileridedir. Köflkün sol taraf›nda derin bir vadi vard›r. Bunun solunda ve yüksek bir tepe üzerinde bir koru daha bulunmaktad›r. Köflkün civar›nda Hassa Müfliri Rauf Pafla’n›n (1832-1908) köflkü ve çiftli¤i vard›. Köflk y›k›lm›fl ve arazisine Tersane Sitesi yap›lm›flt›r. Havuzu elan durmaktad›r. Kabri, Karacaahmet’tedir. 1383 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Müflir Nam›k Paflazâde Cemil Pafla’n›n köflkü ve genifl arazisi de bu taraflarda idi. Bahçesi Küçük Çaml›ca’ya kadar uzan›yordu. Nalçac› Tekkesi Camii bahsine bak›n›z. Niflantafl› mevkiinde Servili Selim Pafla’n›n (1752-1841) da bir ba¤ köflkü, Ayazma ‹skelesi civar›nda da bir yal›s› vard›. Sarraf Köçeo¤lu, Sultan Aziz’den sonra hükümdar olacak olan Veliaht Murat Efendi’nin gözüne girmek için onu s›k s›k bu köflke davet ediyordu. Bu davetlerin bir nedeni de, emsalsiz denecek kadar güzel k›z› Nazl›’y› Sultan Murat’a vermek ve bu sayede kay›n peder olmakt›. O devirde Peynirci Çiftli¤i ismiyle maruf olan Ac›badem’de, Niflantafl› mevkiindeki bu köflkte Veliaht, bir çok güzel geceler geçirmiflti. Köçeo¤lu, “çiftli¤in çam ve servi ormanlar›yla çevrili olan tepesi üzerine küçük ve zarif bir köflk ile, bunun önüne mermerden gayet büyük bir havuz infla ettirmiflti. Köflk, oldukça büyük bir salonla, iki odadan ibaretti. Oval flekilde olan ve Marmara’n›n o haflmetli manzaras›na bakan genifl bir tarasa ile nihayet bulan bu salon, t›pk› bir saray gibi süslenmifl, tavan›n›n dört köflesine de, Nazl›’n›n melek k›yafetinde dört resmi yap›lm›flt›... Köçeo¤lu, Paris ve Viyana’dan bir çok mobilyalar getirterek odan›n birini yatak odas›, di¤erini de yemek odas› olmak üzere döflettirmiflti. Bütün bu ifller bittikten sonra, Murad Efendi’yi köflke davet etmifl, parlak bir ziyafet vermiflti. Ziyafetten sonra da” Nazl›’n›n bir alt›n tepsi içinde köflkün anahtarlar›n› Veliaht’e takdim etti¤i rivayet olunur. Bu hediyeden çok memnun olan Sultan Murad, köflke ‘Yumurta Saray›’ ad›n› vermifl, Köçeo¤lu’nun k›z›na da ‘Nazl› Sultan’ ünvan›n› lay›k görmüfltü. Nazl›’n›n gerçek ismi Sofi idi. fiuh bir kad›n olan Sofi, Çengelköy ‹skelesi yan›ndaki muhteflem yal›da otururdu. Bir çok kimsenin onu seyretmek için vapurla buraya geldi¤i söylenir. Babadan kalma bu yap› 1900 tarihlerinde yok olmufltur. Köçeo¤lu Agop Efendi’nin bu köflkünden baflka Çengelköyü Tepesi’nde, sonradan Sultan 1384 Vahdettin’e intikal eden muhteflem bir köflkü ve sahilde de bu yal›s› vard›. Ayr›ca, Bebek ile Arnavutköy aras›nda ve eski Çiftesaraylar’›n (eski Bo¤aziçi Lisesi) sa¤ taraf›nda da görkemli bir yal›s› daha vard›. Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, XIX. As›rda Çaml›ca Köflkleri ve Saraylar›, 10 Eylül 1947, Akflam) (S. Mümtaz, Hayal Olmufl Hakikatler, s. 85) (A. B. Kuran, ‹nkilap Hareketleri, s. 161, 196, 342-346) (H. fiehsuvaro¤lu, Çengelköy Kasr›, ‹stanbul Ans. 7/3834) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 1/335, S. M. Alus) (S. M. Alus, Selimiye’den Çaml›ca’ya, 1939, Akflam) (Ziya fiakir, Yar›m As›r Evvel Bizi ‹dare Edenler, s. 163 vd.) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 316, 328) (Z. fiakir, Ç›ra¤an Saray›’nda 28 Sene, s. 54-55) (S. Elden, Köçeo¤lu Yal›s›) MABEY‹NC‹ HAFIZ MEHMET BEY KONA⁄I (KÖPRÜLÜ KONAK) K üçük ‹hsaniye semtinde, eski ad› Çit Soka¤›, yeni ismi Neyzenbafl› Halil Can Soka¤› ile Haf›z Mehmet Bey Soka¤›’n›n birleflti¤i köflede olup kârgir bir konakt›r. Haf›z Mehmet Bey Soka¤›’n›n sa¤ köflesindeki yap›, di¤eri gibi üç katl› olup, Eczac› Mustafa Nevzat Bey’e aittir. Mehmet Bey Kona¤›’n›n yan taraf›nda ve yol afl›r› yerdeki harem dairesine üst kattan, her taraf› kapal›, iki yan cephesinde pencereleri bulunan ahflap bir köprü ile ba¤land›¤›ndan, Köprülü Konak ad›yla ünlü idi. Bu köprü, 1940 tarihlerinde y›kt›r›lm›flt›r. XIX. yüzy›l ikinci yar›s›nda Sultan Abdülaziz (1861-1876)’in bafl mabeyincisi, Haf›z Mehmet Bey taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Rivayete göre, köflklerin yerinde ahflap bir yap› varm›fl. Sultan Abdülaziz, bir ziyareti s›ras›nda bu binan›n yerine kârgir bir köflkün yap›lmas›n› ve masraf›n›n da Hazine-i Hümâyun’dan karfl›lanmas›n› irade etmifl. 30 May›s 1876 tarihindeki hal s›ras›nda Dolmabahçe Saray›’nda bulunup Padiflah ile beraber Topkap› Saray›’na giden Mehmet Bey, bu olay› ‘Hakay›ku’l-beyan fî hakk› Cennet-mekân Abdülaziz Han’ isimli hat›ra kitab›nda ayr›nt›lar›yla dile getirmifltir. Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri Sesi güzel oldu¤u ve güzel ezan okudu¤u için, Sultan Abdülaziz taraf›ndan maiyyetine al›nan Mehmet Bey, genifl omuzlu ve çok kuvvetli bir zat idi. Ünlü Tozkoparan Yay›’n› hem kurar ve hem de gevfletebilirmifl. Bu ifli Sultan Aziz de gayet kolayl›kla yapabiliyormufl. Mehmet Bey, evvelâ Enderun-› Hümâyun’a ve sonra da saraya al›nm›fl ve bafl mabeyincili¤e kadar yükselmifl. Sultan Aziz’in hallinde, tahta geçen Abdülhamit taraf›ndan kurulan ilk meclise ‹stanbul mebusu olarak girmifl, fakat k›sa bir zaman sonra, 13 fiubat 1878’de meclis da¤›t›lm›fl ve töhmet alt›nda oldu¤undan, mutasarr›f olarak Antalya’ya gönderilmifl. F›kralar›n› zevkle dinledi¤imiz o¤lu Mahmut Bey’in a¤abeylerinden biri, Ba¤dat Kutü’l-amara’da, di¤eri ise Çanakkale’de flehit olmufltur. Büyük musiki üstad› Dellalzâde’nin ö¤rencisi olan Mehmet Bey, Köprülü Konak’ta hemen haftan›n bir ve bazen iki gecesinde musiki toplant›lar› tertip ederdi. Afla¤›daki sat›rlar Mahmut Baler’in hat›ralar›ndan al›nm›flt›r: Devrin üstatlar› Ali R›fat Bey, Kanunî Hac› Arif Bey’in o¤lu Zeki, Kanunî Âmâ Ali, Udî fievki ve çok iyi keman çalan fiehzade Ziyaeddin Efendi, sonra gür ve tesirli sesi ve bilhassa çok güzel olan yüzüyle de insan›n gözüne ziyafet veren, ayn› zamanda iyi ve usta bir musikiflinas olan Deniz K›z› Eftalya da bulunur ve toplulu¤a ayr› bir tad ve zevk verirdi. Arka arkaya dört defa evlenerek bu han›mlar›n› bir arada ve bir çat› alt›nda idaresi müflkül bir ahenkle kavgas›z, gürültüsüz ve tam bir huzur ile yaflamalar›n› sa¤layan yafll› ve dinç babam, kaç-göç devrinin henüz kalkmamas› hesab›yla toplan›lan salonumuzun sa¤ ve solundaki odalar›n kap›lar›na konan kafesler arkas›nda han›mlar›na bu fas›l alemlerini dinletip seyrettirir ve bu arada da onlar›n gözlerinden kaçamak bir ustal›kla gizledi¤ini sand›¤› Eftalya’ya kapt›rd›¤› gönlünün keyfini sürerdi. Köprülü Konak, 1936 y›l›nda Mehmet Bey veresesince Milli E¤itim Bakanl›¤›’na kiraya verilmifl ve burada Üsküdar ‹kinci Ortaokulu aç›lm›flt›r. Mabeyinci Haf›z Mehmet Bey Kona¤›. Üsküdar’da bundan baflka da Köprülü konaklar›n bulundu¤u bilinmektedir. Ünlü Cevdet Pafla Tarihi’ne göre sadrazam kaymakam› Rüfldü Pafla “Üsküdar arkas›nda Nuhkuyusu adl› yerde hâlâ Köprülü konak diye an›lan konakta oturuyordu.” Binalar okul durumuna getirilince, meflhur Kenan Ömer Bey’in müdürlü¤ü zaman›nda, okulun bahçesinde, fakir ö¤renciler için, bir sünnet dü¤ünü tertip edilmiflti. Ahmet Fehim Bey’in bir perdelik komedi oynad›¤› bu toplant›da, Kavuklu Hamdi orta oyunu, Burhan Felek Bey Arap Bac› rolünü canland›rm›flt›. Mabeyinci Haf›z Mehmet Bey Kona¤›’nin ilerisinde Eczac› Mustafa Nevzat Bey’in kona¤›. Bunun için de bu saz fas›llar› hiç bir gün Eftalya’s›z yap›lmaz, bazen fiehzade Ziyaeddin Efendi’nin Kurba¤al›dere’deki köflkünde Eftalya’s›z olarak, bazen fiehzade Ömer Hilmi Efendi’nin Befliktafl’taki Fer’iye Saray›’nda yap›l›rd›. Bu vesile ile fiehzade Ziyaeddin Efendi ile aram›zda kuvvetli bir dostluk havas› peyda olmufltu. 1385 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar nin hemen sol taraf›ndad›r. Lâhdinin etraf› bir demir parmakl›k ile çevrilmifltir. Kitâbesi aynen fludur: Karîn-i evveli Sultan Aziz’in bunda medfundur Karîn-i rahmet-i rahman ola Haf›z Mehemmed Be¤ Budur Hak’dan niyaz-› zâiran, merkad-i pâki Saray-› Adn’de mihman ola Haf›z Mehemmed Be¤ 1344 Muharremü’l-haram 13 Sal› (3 A¤ustos 1925) 1341 A¤ustos 14 Kitâbe Hakk› Efendi’nin imzas›n› tafl›maktad›r. Bu, ünlü hattat Tu¤rakefl ‹smail Hakk› Altunbezer’dir. Köprülü Konak’›n eski hali. (Mahmut Baler Arflivi’nden). Eski ad› Aziziye Soka¤› olup 1934’te Çit Soka¤› ismi ile de¤ifltirilen Halil Can Soka¤› üzerinde Haf›z Mehmet Bey’in ve Tosun Pafla’n›n konaklar›ndan baflka Serasker Hüseyin Avni Pafla’n›n, Mustafa Pafla’n›n, Hasan Avni Pafla’n›n ve Mahmut Pafla’n›n konaklar› vard›. Hüseyin Avni Pafla’n›n torunu Muhiddin Bey bu konakta oturdu¤u s›rada, devam etmekte oldu¤u Paflakap›s›’ndaki Üsküdar ‹dadisi’nde tabanca ile vurularak yaralanm›flt›. Yukar›da ad› geçen Rüfldü Pafla, 1237 fiaban›nda (Nisan 1822) Sofya’da vefat etti. O¤lu, Muammer Pafla ise 1292 Muharrem 29’da (Mart 1875) ‹stanbul’da vefat etti. Köprülü Konak, Rüfldü Pafla’dan sonra o¤luna intikal etmifl ve bu s›rada ressam Cesare Biseo (1843-1909) kona¤›n güzel bir resmini yapm›flt›r. Hakimiyeti Milliye Caddesi üzerindeki dükkânlar. Haf›z Mehmet Bey, 1925 tarihinde vefat etmifltir. Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda, 8. Ada’da, T›bbiye Caddesi üzerinde ve fieyhü’lmuharririn Burhan Felek Bey’in aç›k türbesi- Bu aç›k türbenin d›fl›nda Haf›z Mehmet Bey’in eflinin kabri bulunmaktad›r. Mehmet Bey’in, Hüseyin Avni Pafla yanl›s› oldu¤u ve Efendisi Abdülaziz’e s›rt çevirdi¤i söylenir. Yusuf Kâmil Pafla’n›n, Zeynep Han›m ile evlenmesini tebrik için 1261 (1845)’te, k›ymetli hediyelerle M›s›r’a gönderilmifltir. O¤lu Mahmut Baler, 1988’de vefat ederek babas›n›n kabrine gömülmüfltür. Kaynaklar: (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 10/108) (Mabeyinci Fahri Bey, ‹bretnüma, fihrist) (Ahmet Fehim Bey’in Hat›ralar›, Tercüman Yay. s. 204) (S. M. Alus, Üsküdar, 14 fiubat 1939, Akflam) (Burhan Felek, Yaflad›¤›m›z Günler, s. 20-21, 211) (‹nal, Son Sadrazamlar, s. 109 ve Fihrist) (Mahmut Celâleddin Pafla, Mir’at-i Hakikat, Bereket Yay. Fihrist, Mehmed Bey) (Sicill-i Osmânî, 2/383 Rüfldü Pafla, 4/503 Muammer Pafla) (‹stanbul Ans. 5/2817 Biseo) MAHMUT fiEVKET PAfiA KONA⁄I K onak, eski ad› Medrese Soka¤› olan Eflref Saat Soka¤› üzerinde ve Rum Mehmet Pafla Camii k›blesi yönündedir. Tam karfl›s›nda Haseki ‹smail A¤a’n›n 1115 (1703-4) tarihinde yapt›rm›fl oldu¤u klâsik Türk çeflme mimarîsi tarz›nda bir çeflme vard›r. Haremli selâml›kl› iki bölümden oluflan köflkün kademeli bahçesinde iki su sarn›c› bulunmaktad›r. Pek harap durumda olan bu ahflap köflk biri bodrum üç katl›d›r. ‹ki yan› ahflap konsollar ile d›fla taflmal›d›r. 1386 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri Mahmut fievket Pafla’n›n çok renkli bir hayat› vard›r. 31 Mart Vak’as›’nda Hareket Ordusu’na kumanda etmifl, Harbiye Naz›r› ve Sadrazam olmufl ve 14 Haziran 1913’te Beyaz›t Meydan›’nda, Otomobil içinde bulundu¤u halde tabanca kurflunu ile vurularak öldürülmüfltür. Kabri, Hürriyet Tepesi’ndedir. Sonradan üzerine Türk milletinin yetifltirdi¤i nadir mimarlardan, Üsküdar’da Harem ‹skelesinde dünyaya gelen, Kemaleddin Bey (1870-1927, Ankara) taraf›ndan bir türbe yap›lm›flt›r. lep’te evlenmifltir. Bu han›m, ad› Rahlo (Raflel) olan bir rakkase idi. Vedad Han›m’dan Rabia, Belk›s (Benli Belk›s), Perizat ve Sahamettin adl› dört çocu¤u olmufltur. Kona¤›n hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤ildir. fieyhülislâm Arif Hikmet Beyefendi (öl. 1859) bir müddet burada oturdu¤una göre konak, bu tarihten evvel yap›lm›flt›r. Kaynaklar: (Salâh Birsel, Sergüzeflt-i Nono Bey ve Elmas Bo¤aziçi, s. 289-290) (Uzunçarfl›l›, Mithat Pafla ve Y›ld›z Mahkemesi, Fihrist, Marko Pafla ve Kuzguncuk md.) (Sicilli Osmânî, 4/877 Marko Pafla) Mahmut fievket Pafla’n›n vefat›ndan sonra konakta, 1970 tarihine kadar varisleri oturmufl ve bu tarihte harabiyetinden dolay› terk edilmifl ve 1980 tarihinde de y›k›lm›flt›r. Pafla’n›n, Üsküdar’da, Atlas Soka¤› ile Selmanipak Caddesi’nin birleflti¤i yerde ve soka¤›n sa¤ köflesinde dört adet dükkân› vard›. MARKO PAfiA KONA⁄I B aba Nakkafl Soka¤›’n›n dirsek yapt›¤› köflededir. Yeri için Baba Nakkafl Soka¤› Köflkleri bahsine bak›n›z. Konak, dört katl› kârgir ve çok sa¤lam bir yap›d›r. As›l ad› Apostol olan Marko Pafla, t›bbiye mektebinden yetiflip mirliva olmufltur. 1277 (1860) senesi sonlar›nda ser et›bba olup sonra liva ve ferik ve 1288 Recebinde (Eylül 1871) T›bbiye Naz›r› olmufltur. Daha sonra kona¤›nda kuflpalaz› salg›n› zuhur etmifl, eflini ve yedi çocu¤unu kaybetmifl ve bu ac›lara dayanamayarak 1306 (1889) tarihinde vefat etmifltir. Sultan Aziz’in vefat›n› flüphe ile karfl›lam›flt›r. Ölümünden sonra konak, Müflir Mehmet Ali Pafla’n›n k›z› Adeviye Han›m’›n ikinci efli, Kutü’l-Amara Mutasarr›f› Selâmi Bey taraf›ndan 1000 alt›n liraya, Konya valisi Dervifl Ali Kemali Pafla’n›n o¤lu, son Harbiye Naz›r› ve sonradan 150’liklerden olan, Süleyman fiefik Pafla ad›na sat›n al›nm›flt›r. Süleyman fiefik Pafla’n›n ilk kar›s› Hadice Han›m’d›r. ‹kinci kar›s› Vedad Han›m ile Ha- Süleyman fiefik Pafla, aftan istifade ederek ‹stanbul’a dönmüfl ve burada vefat ederek Beylerbeyi Küplüce Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Marko Pafla Kona¤› flimdi, Kuzguncuk ‹lkö¤retim Okuludur. MEHMET AR‹F PAfiA KÖfiKÜ Ö küz Mehmet Pafla diye an›lan Mehmet Arif Pafla’n›n köflkü, K›s›kl›-Büyük Çaml›ca Yolu üzerinde ve K›s›kl› Camii’nin sol taraf›ndad›r. Bugün de mevcut olan köflk, çok harapt›r. Öküz Mehmet Arif Pafla’n›n Sadrazam Öküz Mehmet Pafla ile bir alâkas› yoktur. Öküz Mehmet Pafla, Sultan I. Ahmet ve II. Osman devirlerinde 17 Ekim 1614 - 17 Kas›m 1616 tarihleri aras›nda ve 18 Ocak 1619 - 23 Aral›k 1619 tarihlerinde olmak üzere iki defa sadrazam olmufltur. Öküz Mehmet Arif Pafla ise, 14 May›s 1878 14 Eylül 1879 tarihleri aras›nda R›za Pafla’n›n yerine fiehremini olmufltur. Arif Pafla, bu son tarihte vefat ederek Divanyolu’ndaki Sultan Mahmut Türbesi hazîresine gömülmüfltür. Kaynaklar: (Ziya Rak›mo¤lu, ‹stanbul Kad›lar› ve fiehreminleri, s. 129) (Semih Mümtaz, Tarihimizde Hayal Olmufl Hakikatler, s. 72) (H. fiehsuvaro¤lu, As›rlar Boyunca ‹stanbul, s. 223) (Osman Nuri, ‹stanbul fiehreminleri, s. 165) MEHMET PAfiA SARAYI S okollu Mehmet Pafla taraf›ndan yapt›r›lm›flt›r. Mimar Sinan’›n eserlerini beyan eden Tuhfe1387 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar tü’l-Mimarîn’de “Üsküdar’da Mehmet Pafla Saray›” fleklinde, fakat, iki defa tekrarlanm›fl bir halde geçmektedir. Mehmet Pafla’n›n Kad›rga Liman›’nda, Ah›rkap›’da, Sütlüce’de, ‹stavroz’da (Beylerbeyi) saraylar›, Azapkap› ve Kad›rga’da ise Mimar Sinan yap›s› iki güzel camii vard›r. Bunlardan baflka Eyüp’te türbesi ve medresesi, Lüleburgaz’da bir külliyesi ve ‹stanbul’da Fethiye’de medresesi bulunmaktad›r. Daha pek çok hayrat› olan Sokollu Mehmet Pafla, II. Selim’in k›z› ‹smihan Sultan’›n kocas›d›r. 28 Haziran 1565 tarihinde sadaret mevkiine getirilmifl ve bu görevde 14 y›ldan fazla kald›ktan sonra 12 Ekim 1579 tarihinde bir suikaste kurban gitmifltir. Osmanl› Devleti’nin en ünlü sadrazamlar›ndan biridir. Mehmet Pafla’n›n saraylar›ndan biri Selimiye K›fllas› arkas›nda, Talimhane Meydan› ad›n› verdi¤imiz yüksek plâtform üzerinde idi, Kavak Saray› bahsine bak›n›z. Abdurrahman Abdi Pafla (öl. 1692) Vakayinamesi’nde (1648’den 1682’ye kadar) Mehmet Pafla Saray›’n›n Üsküdar Bahçesi içinde oldu¤u yaz›l›d›r. Saray arsas› üzerine sonradan yap›lan fiehzade Ziyaeddin Efendi Köflkü’nden iki görünüfl. Di¤er saray›n›n ise Sultantepe’de oldu¤u san›lmaktad›r. Sokollu ahfad›ndan olan Süleyman Asaf Bey’in köflkü de burada idi. Ç›ra¤an Vak’as› olay›na ad› kar›flan Asaf Bey, 1841’de do¤mufl ve 16 Rebiyülâhir 1331 (25 Mart 1913)’te bu köflkte ölmüfltür. Süleyman Asaf Bey, reisü’l-küttapl›k ve Bosna ve M›s›r valiliklerinde bulunan ve Üsküdar’da Band›rmal› Tekkesi ve Türbesi’ni tamir eden Sopasalan Kâmil Ahmet Paflazâde Rumeli valisi Koca Hakk› Pafla’n›n torunu ve Bursa Valisi Ahmet ‹zzet Pafla’n›n o¤ludur. Ve Sokollu Mehmet Paflazâde Ahmet Pafla’n›n soyundand›r. Kaynaklar: (‹nciciyan XVIII. As›rda ‹stanbul, s. 24, 42, 129) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/171-175) (C. Baltac›, Osmanl› Medreseleri, s. 205-421423) (Sicill-i Osmânî, 1/19 ve 4/122) (Peçevî Tarihi, Uras Türkçesi, 1/21) (O. Taib, Hadîkatü’l-Vüzera, s. 32-34) (T. Gökbilgin, Edirne ve Pafla Livas›, s. 508-514) (Ahmed Refik, Sokollu) (Abdurrahman Abdi Pafla Vakayinamesi, s. 40-57) (M. C. Kuntay, Ali Suavi, s. 149) (Hadîka, 2/3738, 210) (Vefeyât, Haz. F. Derin, s. 90) MELEK MEHMET PAfiAZÂDE SAL‹H BEY KÖfiKÜ K öflk, Büyük Çaml›ca’da, Subafl› Mesiresi civar›nda idi. Sultan III. Selim, 1206 (1791) senesi yaz›nda, bir gezinti s›ras›nda bu güzel köflke u¤rayarak kahvalt› etmifl ve bir müddet istirahat buyurduktan sonra gene atla Selimiye K›fllas› arkas›ndaki Mehmet Pafla Köflkü’ne dönmüfltü. Melek Mehmet Pafla III. Selim devri sadrazamlar›ndand›r. F›nd›kl›l› Süleyman Pafla’n›n o¤ludur. III. Ahmet’in k›z› Zeynep As›me Sultan ile evlenerek saraya damat olmufltur. 4 May›s 1792’den 19 Ekim 1794’e kadar devam eden bir sadrazaml›¤› ve üç kaptan-› deryal›¤› vard›r. 16 fievval 1216 (19 fiubat 1802)’de Ortaköy’deki yal›s›nda vefat etmifltir. Kabri, Gülhane Park› kap›s›n›n karfl›s›ndaki Zeynep Sultan Camii hazîresindedir. Zeynep Sultan, kendinden evvel 12 Muharrem 1188 (25 Mart 1774) tarihinde vefat ederek, yapt›rd›¤› bu camiin mihrab› taraf›na Alemdar Caddesi ile Zeynep Sultan Camii Soka¤›’n›n birleflti¤i yere ve soka¤›n sa¤ köflesindeki türbesine gömülmüfltür. Bu türbe 1912 tarihinde Cemil Pafla’n›n ilk flehreminli¤i s›ras›nda caddenin geniflletilmesi esnas›nda yok edilmifltir. Türbe ve camiin vaziyet plân› için E. H. Ayverdi Bey’in haz›rlad›¤› 19. As›rda ‹stanbul Haritas› adl› esere bak›n›z. Salih Bey, Melek Mehmet Pafla’n›n o¤ludur. “Silâhflor ve pederinin sadaretinde kapuc›lar kethüdas› ve 1209 Rebiyülevvelinde (Ekim 1388 Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri 1794) azl ile kapuc› bafl›lar›ndan oldu¤u halde 1240 Recebinde (fiubat 1825) vefat edip Zeynep Sultan Camii’ne defn olundu.” Pafla’n›n Üsküdar’da ‹mrahor Semti’nde bir mektebi ve bu mektebin arkas›nda büyük bir saray› ve baz› yerlerde de çeflmeleri vard›r. Hazîrede Melek Mehmet Pafla’n›n pek çok yak›n› gömülüdür. Sultantepe’de, Susuzba¤ Soka¤› üzerindeki bir kona¤›n bahçesinde çok güzel bir selsebil vard›r. Bu selsebilin Mihrimah Sultan veya Kaya Sultan saraylar›ndan getirilerek buraya konuldu¤u söylenmektedir. Büyük Çaml›ca’daki bu köflkün Pafla’dan o¤luna intikal etti¤i san›lmaktad›r. Evliya Çelebi’ye göre, Mihrimah Sultan’›n bir saray› da Beyaz›t Meydan› civar›nda idi. Kaynaklar: (Sicill-i Osmânî, 1/37; 3/212; 4/509-510) (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve Saraylar, 10 Eylül 1947, Akflam) (Daniflmend, Kronoloji, 3/489, 577, 581-583) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl. 7/180) (Cemil Pafla Hat›ralar›, Canl› Tarihler, 1945, s. 67 vd.) (III. Selim’in S›r Kâtibi Ahmet Efendi Ruznamesi. Haz. S. Ar›kan, Ankara 1993, s. 70) Kaynaklar: (S. Eldem, Türk Bahçeleri, s. 295-301) (T. Gökbilgin, Rüstem Pafla ve Hakk›ndaki ‹thamlar, ‹stanbul Üni. Ed. Fak. Tarih Der. 1955 Say›: 11-12, s. 11) (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 2/25) M‹HR‹MAH SULTAN SARAYI MOLLA BEY YALISI B u muhteflem yap›, Sultantepe’de ve bu tepenin Bo¤aziçi’ne bakan en güzel yerinde bulunuyordu. Mimar Sinan taraf›ndan yap›ld›¤› san›lmaktad›r. Saray, müfltemilât› ile beraber çok genifl bir alan› kapl›yordu. Servilik Caddesi, ‹mam Hüsnü Soka¤› ve Yeni Dünya Soka¤› aras›ndaki meyilli arazi üzerine infla edilmiflti. Esas saray, ‹mam Hüsnü Soka¤›’n›n Bo¤az’a bakan, sol taraf›nda bulunuyordu. Bu ç›kmaz soka¤›n nihayetindeki yüksek duvar, Mihrimah Sultan Saray›’n› Kaya Sultan Saray›’ndan ay›r›yordu. Yak›n zamana kadar, top sahas› olarak kullan›lan saray arsas›n›n sa¤ taraf›nda, mutfak oca¤› ve bacas›n›n ve hamam›n›n kal›nt›lar›n› görmek mümkündü. Ne zaman yok oldu¤u bilinmeyen yap›n›n yerine XIX. yüzy›l ortalar›nda Hac› Halil Pafla büyükçe bir köflk yapt›rm›flt›. Saray, Kanunî’nin k›z› Mihrimah Sultan ad›na yap›lm›fl oldu¤undan semte ‘Sultantepe’ ad› verilmifltir. Sultan, ad›na yapt›r›lm›fl olan ‹skele Camii’nin inflaat›n› buradan takip etmifl olmal›d›r. Kocas› Rüstem Pafla’n›n da zaman zaman burada oturdu¤u bilinmektedir. fi eyhülislâm Ahmet Muhtar Bey Yal›s›-Piyale Pafla Yal›s› ve H›fz› Pafla Yal›s› isimleri ile de bilinir. Yal›, Salacak sahilinde, Ö¤dül Sokak ile Salacak ‹skele Arka Soka¤› aras›nda olup bu iki soka¤a aç›lan kap›lar› vard›r. Etraf›n› yüksek bir duvar çevirmifltir. Sahil k›sm›nda ise, Abdi Pafla ‹skelesi ile Yedi Kardefller Burnu aras›nda idi. Bu k›s›m sonradan Salacak Plaj› ve gazinosu olmufltur. Bahçenin etraf›nda Ahmed Bey’in, Cafer Tayyar Pafla’n›n ve meflhur tarihçi Abdurrahman Bey’in kona¤› vard›. Molla Bey Yal›s›, Dr. R›fat Osman Bey’in ifadesiyle: “gençli¤imizde H›fz› Pafla’n›n tasarrufunda idi. Pafla’dan iflitti¤ime göre, bir kaç as›r evvel meflhur Piyale Pafla’n›n yal›s› burada imifl.” R›fat Osman Bey 1874 tarihinde Harem’de dünyaya geldi¤ine göre 1895 tarihlerinde yal› H›fz› Pafla’n›n mal› idi. ‹stanbul’u çok iyi bilen Sermet Muhtar Alus da yal› için flunlar› söylüyor: Bugünkü Salacak Park›’n›n yerinde Molla Bey Yal›s› vard› ki, o¤ullar› kazasker payeli iki birader idi. Molla Bey diye an›lan zat fieyhülislâm Ahmed Muhtar Beyefendi’dir. Kendisi, Sadrazam Koca Yusuf Pafla’n›n torunu olup 1222 (1807)’de do¤du. 1288 Recebinin ikisinde (17 Eylül 1871) fieyhülislâm oldu. Bir sene sonra ayr›ld›. 1389 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Molla Eflref ulemadan olup pek genç yaflta vefat etmifltir. O¤lu Edirne Kad›s› Paflmakç›zâde Zühdi Molla, onun o¤lu ise Andelib (Bülbül) mahlas›yla bilinen fiair Mehmet Esat Bey’dir. 1320 (1902) tarihinde Malatya Tahrirat Müdürü iken orada vefat etti. Kendisi mutasarr›fl›ktan emekli Rauf Pafla’n›n damad› olup fieyhülislâm Paflmakç›zâde Ali Efendi’nin ahfad›ndand›. Kaynak: (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 100) Ba¤larbafl› Tramvay Deposu kulesi. 1295 Rebiyülâhirinde (Nisan 1878)’de ikinci defa meflîhate getirildi ve k›sa bir zaman sonra tekrar ayr›ld›. 1300 Saferinin 11’inde (22 Kas›m 1882) öldü. Kabri, Üsküdar’da, ‹nadiye Tekkesi yan›nda ve Yedi Emirler Türbesi’nde idi. Bugün mevcut de¤ildir. Âlim, edib ve flair idi. Kendisinin, Sadrazam Mahmud Nedim Pafla gibi Bektâflî oldu¤u söylenir. O¤ullar› amedî hulefas›ndan Ali Haydar ve sudurdan (kazasker) Mustafa Haflim Bey’dir. Kaynaklar: (Sermet Muhtar Alus, Üsküdar, 14 fiubat 1939 Akflam) (Dr. R›fat Osman, Üsküdar Sahillerinde Tarihî Bir Seyran, Belediye Mec. Eylül 1930, Say›: 73/1) (Sicill-i Osmânî, 4/351 Ahmed Muhtar Bey, Molla Bey) (Uzunçarfl›l›, Mithat Pafla ve Y›ld›z Mahkemesi, s. 355) (‹nal, Son sadrazamlar, s. 312) (Abdurrahman fieref Bey, Tarih fiöyleflileri, Haz. Mübeccel Nami Duru, s. 231) (Abdülkadir Alt›nsu, Osmanl› fieyhülislâmlar›, s. 202) MOLLA EfiREF KONA⁄I S elman A¤a Camii civar›nda ve Molla Eflref Sokak ile Selmanipak Caddesi aras›nda idi. Hemen yak›n›nda Abdülkerim Pafla han› ve yan taraf›nda ise fiile Otel ve kahvesi bulunuyordu. MUSTAFA FÂZIL PAfiA KÖfiKÜ K öflk, K›s›kl› Caddesi üzerinde ve Millet Bahçesi alt kap›s›n›n sa¤ taraf›nda ve yol afl›r› yerdedir. Yak›n tarihlerde y›k›lm›fl ve yerine Moran Lisesi yap›lm›fl iken bu lise binas› da y›kt›r›larak yerine bir ifl merkezi infla edilmifltir. Köflkün hangi tarihte yap›ld›¤› belli de¤ildir. Fakat, Sultan Abdülaziz (1861-1876) devrinde yap›ld›¤› muhakkakt›r. Köflkün mevkiini Mustafa Fâz›l Pafla intihap etmifl ve “buras›n› bir flevk ve zevk merkezi haline sokmufltu. Saray›nda sabahlara kadar bakara oyunu oynan›r, gece yat›s›na gelen misafirlere ikramlar edilir, köflkün karfl›s›ndaki umumi bahçede sazlar çald›rt›l›r, fiflekler att›r›l›r”d›. ‹stanbul’da “ilk maskeli balo, Abdülaziz zaman›nda Mustafa Fâz›l Pafla’n›n bu köflkünde tertiplenmiflti. O tarihlerde Genç Türkler’in hareketlerini büyük bir dikkatle takip etmekte olan fiehzade Abdülhamit balo hakk›nda flu malumat› vermektedir: “Baloyu amcam Sultan Aziz zaman›nda Çaml›ca’da Fâz›l Pafla Köflkü’nde yapm›fl... Bu baloda Nam›k Kemal Bey, Sami Bey gibi baz› zevat da davetli idiler. Onlar da donsuz bir entari giymifller, k›rm›z› gravat takm›fl, yal›n ayak, bafl aç›k sofrada iyfl ü nufl etmifller.” Bu meflhur köflk, 1869 Nisan›nda ‹stanbul’u ziyaret eden ‹ngiliz Veliaht›’na çekilen büyük bir ziyafete de sahne oldu. Ba¤larbafl› Tramvay Deposu. 1390 M›s›rl› Mustafa Fâz›l Pafla, H›div ‹smail Pa- Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri fla’n›n küçük kardefli olup 1829’da Kahire’de do¤mufltur. ‹stanbul’a gelerek Maarif (1862) ve ayn› y›l Maliye Naz›r› oldu. H›div olma hakk›n› kaybetti¤inden Avrupa’ya kaçt›. Genç Osmanl›lar Cemiyeti üyelerine paraca yard›m etti. Abdülaziz’in Fransa gezisi s›ras›nda af edilerek 1867’de ‹stanbul’a döndü. Maliye ve Adliye Naz›rl›klar› gibi görevlerde bulundu. Zengin, cömert ve bilgili bir kimse olarak ünlüdür. 4 Zilkade 1292 (2 Aral›k 1875) tarihinde vefat ederek Eyüp, Bostan ‹skelesi, Mihriflah Valide Sultan ‹mareti bahçesine gömüldü. Fakat sonradan cesedi buradan al›narak Kahire’ye götürülmüfltür. Mustafa Fâz›l Pafla’n›n Prenses Nazl›, Prenses Azize, Prenses Rukiye ve Prenses Fatma ad›nda dört k›z›; Osman Fâz›l Pafla, Mehmet Ali Fâz›l Pafla, Kâmil Pafla, Hüsameddin Fâz›l Pafla, ‹brahim Fâz›l Pafla ve Ali Fâz›l Bey adl› alt› erkek çocu¤u olmufltu. Bunlardan Prenses Nazl›, M›s›rl› Halil fierif Pafla (öl. 1878) ile; Prenses Azize, Keçecizâde ‹zzet Fuat Pafla (1860-1925) ile; Prenses Rukiye, köflk komflusu Mahmut Ayad Paflazâde Tahir Bey ile; Prenses Fatma ise, M›s›rl› Fuad Pafla ile evlendirilmifltir. Prenses Rukiye Han›m, babas›ndan sonra senelerce bu köflkte oturmufltu. Mustafa Fâz›l Pafla, kumarda kazand›¤› paray›, o gece köflkte bulunan misafirler aras›nda çekilen kurray› kazanana verdi¤i gibi, Maliye Hazinesi’nde para azald›kça yard›m etmesi ile meflhurdu. ri ve Saraylar›, Akflam, 10 Eylül 1947) (S. Mümtaz, Hayal Olmufl Hakikatler, s. 82) (M. Pakal›n, Maliye Naz›rlar› 1/3 vd.) (M. Larus 4/553; 5/554) (A. Gövsa Türk Meflhurlar›, s. 132-165) (M. Süreyya, Sicill-i Osmânî, 4/481) (M. C. Kuntay, Nam›k Kemal, 1/312, 356; 2/121) (S. Ünver, Selsebiller 1967 Say›: 7, s. 8) (H. fiehsuvaro¤lu, Çaml›ca’ya Dair, Cumhuriyet, 2 A¤ustos 1952) (S. M. Alus, ‹stanbul Mesireleri, Akflam, 10 Eylül 1939) MÜTERC‹M ASIM EFEND‹ KONA⁄I K onak, Nuhkuyusu Caddesi üzerinde ve Sal› Tekkesi’nin k›blesi yönünde olup bu tekkeye k›sa bir yol ile ba¤l› idi. Bu tekke bahsine bak›n›z. Mütercim As›m Efendi burada vefat ederek Karacaahmet Mezarl›¤›’na gömülmüfltür. Kabri, Nuhkuyusu Caddesi üzerindeki Harmanl›k Kap›s›’ndan 445 ad›m ileride ve Üsküdar ahalisinin Melek Baba dedi¤i 1117 (1705-6)’da vefat eden “Kutbü’l-ârifîn, gavsü’l-vâs›lîn, Mevlâna azîz-i muhterem efl-fleyh Abdülmelik en-Nakflibend” hazretleri’nin demir parmakl›kl› aç›k türbesinin biraz afla¤›s›ndad›r. As›m Efendi’nin etraf› tafl duvarl›, oldukça büyük aile sofas›nda 13 kabir bulunup en eskisi 1142 (1729-30) tarihli olup Ahmet A¤a’ya aittir. Kamus Mütercimi Ahmet As›m Efendi 9 Safer 1235 (27 Kas›m 1819) tarihinde vefat etmifltir. Bafl tafl› molla sar›kl›, ayak tafl› çiçek motifleriyle bezeli flâhidesi üzerinde flu kitâbe bulunmaktad›r: Mustafa Fâz›l Pafla köflkünün bahçesinde bulunan emsalsiz güzellikteki selsebil, Pafla’n›n vefat›ndan sonra Müze Müdürü Halil Edhem Eldem Bey (1861-1939) taraf›ndan sat›n al›narak Çubuklu’da, Seyir ve Hidrografi Dairesi’nin sa¤ taraf›ndaki, bugün de mevcut olan ahflap yal›s›n›n bahçesine nakledilmifltir. “Ve le ni’me darü’l-müttekîn” Hâzâ kabrü fâz›lü’z-zeman ü vâhid Üd-devran mütercimü’l-Kamus Ül-Muhît ve’l-Burhanü’l-Kat›’ ve mütercim Üs-Siyer’il-Manzumeti’l-Halebî ve flârih-i Manzumetü’l-Emâlî ve sâhibu’t-tesânif Fi’l-fünûni’l-mütenevvia an vâlidüna Ve üstazuna Ebu’l-Kemal el-hâc Es-seyyid Ahmed As›m el-Ayntâbî El-me’mur-i fî tahrir-i vekayiu’d-devlet ‹l-Mahmudiyeti’l-Osmaniyet-i sâb›ka Rahmetullah-i aleyhi ilâ yevm’il-beka Li ruhihî el-Fatiha Sene 1235 Fî Safer 9 Kaynaklar: (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca Köflkle- Yan›nda 18 yafl›nda iken müderris olan ve ba- Mustafa Fâz›l Pafla’n›n bu köflkten baflka, Kandilli ‹skelesi’nin hemen yan›nda muhteflem bir yal›s› vard›. Bu yal›, 1872 yaz›nda infla halinde bulundu¤undan Pafla, Beylerbeyi’ndeki Hasip Pafla Yal›s›’n› kiralamak suretiyle o yaz› geçirmiflti. Ayr›ca Beykoz’da Dereseki’de büyük bir çiftli¤i vard›. 1391 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar bas› As›m Efendi’den bir ay evvel, 10 Muharrem 1235 (29 Ekim 1819) tarihinde vefat eden ‹smail Nevres Efendi’nin kâtibî sikkeli flâhidesi vard›r. Üzerine flu kitâbe yaz›lm›flt›r: El-Fatiha Ve hüve’l-Gafurü’r-Rahîm Ve hüve’l-Afüvvü’l-Kerîm Kad intekale ilâ rahmet-i Rabbihi’r-Rahîm Es-seyyid ‹smail Nevres ‹bn Üs-seyyid Ahmed As›m gaferallahu leh Ve ahsene ileyhi ve efaze Sicale rahmetih aleyhi Âmin Sene 1235 Fî Muharrem 10 Bunun yan›nda, 25 Zilhicce 1258 (27 Ocak 1843)’te vefat eden As›m Efendi’nin di¤er o¤lu, devlet ricalinden ve fiair Hamid Efendi’nin fesli flâhidesi vard›r ki üzerine flu kitâbe yaz›lm›flt›r: Karfl› sayfada. Üsküdar ve Bo¤aziçi haritas›. Ah kim göçdü yine bir seyyid-i vâlâ neseb Ya’ni Hamid Efendi mazhar-› feyz-i ecel Bu’l-Kemal As›m Efendizâde idi zat-› pâk Zahir idi s›rr› ebihi hemçü misli bî bedel Taat-› Bâri’de geçürmüfl idi ömrün heman Ravzas›n ide münevver Hazret-i Hak azze-cel Zühd ü takva ile mevsuf-i fazl ü kemal idi ol Ra¤bet etmezdi cihana eyledi kat’› emel Ruhunu firdevsde gördü bir melek tarih didi ‹zzile Hamid Efendi arfl-› Rahman› mahal Li r. el-Fatiha Sene 1258 Fî Zilhicce 25 Bunun yan›nda, eski edebiyat›m›z›n son temsilcilerinden biri olan Hicrî Efendi’nin fesli flâhidesi vard›r ki üzerinde flu kitâbe bulunmaktad›r: “Hüve’l-Bâkî” Efaz›l-› ulemadan olub kuvve-i haf›za Ve istihrac-› hayret bahfl-› ukûl Ve ale’l-husus ‹lm-i Kelâm’da Hâce-i küll ü fuhûl olan Süleymaniyeli Hicrî Efendi’nin kabr-i flerifidir Müflarünileyh kalemen dahi hâiz-i ‹ktidar bir dürr-i fazilet-nisar ‹di ruh-› flerifi / içün r›zaen li’llâhi Teâlâ el-Fatiha Velâdeti 1253 ‹rtihali 15 fievval 1325 1392 Hicrî Efendi, 1827 tarihinde do¤mufl ve 21 Kas›m 1907’de de ölmüfltür. Kendinden evvel vefat eden fiair ‹brahim Re’fet Efendi’nin kabrine gömülmüfltür. Re’fet Efendi’nin kabir tafl› yoktur. Fakat, yaz›m› 3 Ocak 1930’da tamamlanan Merâk›d-› Mu’tebere-i Üsküdar adl› eserinde ‹. Hakk› Efendi bu kabrin tafl›n› gördü¤ü için; “fiuara-y› benâm ve ulema-› ›zam-› zevil ihtiramdan Bab-› Âli Buharî-i fierîf karii Hace ‹brahim Re’fet Efendi, rahimehu’llahu-teâlâ. Sene 1319” diye kitabesini nakletmifltir. 1932 tarihinde yaz›lan Mezar Kitâbeleri adl› eserinde ise Nüshet Ergun kabir tafl›n›n olmad›¤›n› söylemifltir. Mahmut Kemal ‹nal ise Re’fet Efendi’nin 14 Cemaziyelâhire 1321 (7 Eylül 1903)’te vefat etti¤ini ve Karacaahmet Mezarl›¤›’na gömüldü¤ünü ileri sürmüfltür. Re’fet Efendi, Kaptanpafla Camii’nin tamir kitâbesini yazm›flt›r ki, bugün de mevcuttur. Eni 12, boyu 8 ad›m uzunlu¤unda olan bu hazîrede 13 kabir tafl› mevcut olup bunlardan biri de Ramazan 1262 (Eylül 1846)’da vefat eden As›mzâde Hamid Efendi’nin efline aittir. Bunun yan›nda 25 Muharrem 1259 (1 fiubat 1843)’te vefat eden As›m Efendi’nin efli Kerime Han›m’›n ve 2 fievval 12 1262 (23 Eylül 1846)’da vefat eden Hamid Efendi’nin k›z›n›n kabirleri vard›r. “As›m Efendi, Türk Dili’nin en büyük alimlerinden ve lûgatç›lar›ndand›r. Türkçeye Arapçadan üç büyük cilt teflkil eden ‘Firuzâbâdî Muhittin’in Kamusu’ ile Acemce’den Tebrizli Hüseyin’in ‘Burhan-› Kat›’ adl› lûgat kitab›n› tercüme eden zatt›r, bu eserlerinden dolay› Mütercim As›m ünvaniyle meflhurdur. Babas› Antep alimlerinden Mehmet Cenanî Efendi’dir.” As›m Efendi vak’anüvislik vazifesini dahi bir zaman yapm›fl ve ‘Vekayi-i Selimiye’ad›yla bir de tarih yazm›flt›r. Kendisinin ‘Kitab-› Siyer, Merahü’l-ma’âli fî flerhü’l Emâlî ve Tuhfe-i Lûgat-i Arabiyye’ adl› eserleri de vard›r. Tercümeleri Türk Dili aç›s›ndan çok önemlidir. As›m Efendi gibi vak’anüvis olan Mehmet Emin Edip Efendi’nin kabri de bu civardad›r. Nuhkuyusu Caddesi üzerinde bulunan kabir, Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n bu caddeye aç›lan Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri 1393 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar Harmanl›k Kap›s›’ndan 225 ad›m ileride ve Eski Ekmekçibafl› Soka¤›’n›n tam karfl›s›nda ve set üzerindedir. Edip Efendi vefat›nda F›nd›kl›’da, Güzel Sanatlar Akademisi önünde iken 1956’da y›kt›r›lan Perizat Hatun, Hatuniye ve Keflfi Cafer Efendi Dergâh› isimleri ile an›lan Camiin hazîresine gömülmüflken, 1869’da atl› tranvaylar›n iflletmeye sokulmas› üzerine, yolun geniflletilmesi s›ras›nda ailesi taraf›ndan o¤lu Süleyman Necib Efendi ile beraber flimdiki yere nakledilmifltir. Fesli flâhidesinin üzerinde flu kitâbe vard›r: Hüve’l-Hayyü’l-Bâkî Sab›ka teflrifatî-i divan-› Hümâyun ve vak’a-nüvisi Saltanat-› rûz efruz merhum Ve ma¤fur ilâ rahmet-i Rabbihi’l- Gafur El-hac es-seyyid Mehmed Emin Edib Efendi ruhiyçün Fatiha Sene 1216 Yan›nda, 10 Cemaziyelâhir 1248 (4 Kas›m 1832)’de vefat eden Edib Efendizâde Es-seyyid Süleyman Necib 1184 (1770)’te vefat eden Üsküdarî ‹smail A¤a’n›n ve 1143 (1730)’da vefat eden Ali Efendizâde el-hac Mustafa Efendi’nin kabirleri vard›r. Mütercim As›m Efendi hazîresinde ayr›ca 20 Muharrem 1305 (8 Ekim 1887)’de vefat eden Mutasarr›f Mehmed Rasim Pafla’n›n fesli flâhidesi de vard›r. Kaynaklar: (S. N. Ergun, Mezar Kitâbeleri 1932, s. 2024) (Aynî Divan›, Süleymaniye Kütüp. Hac› Mahmut Efendi Böl. nr: 5041, s. 348) (Fatin Tezkiresi, Hamid Efendi md. s. 58) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 54-1382 As›m ve Refet md.) (Hadîka 2/78) (T. Öz, ‹stanbul Camileri 2/30) (A. Gövsa, Meflhur Adamlar 1/77-377) (M. Tahir, Os- manl› Müellifleri, 1/268; 3/51) (Sicill-i Osmânî, 3/283) (‹. Hakk›, Merâk›d, s. 12-13, 18) (‹slâm Ans. 1/665 As›m md.) (E. Koçu, ‹stanbul Ans. 2/1105) (Türk Ans. 3/448) (Cevdet Tarihi, Üçdal Nefl.) NASUH PAfiA SARAYI (AYfiE SULTAN SARAYINASUHZÂDE SARAYI) S aray›n Zeynep-Kâmil Hastahanesi’nin ön taraf›nda oldu¤u san›lmaktad›r. Burada, Körbakkal, Hasan Bey ve Sar› Mehmet Mesut Pafla sokaklar› ile Toptafl› ve Divitçiler caddelerinin etraf›n› çevirdi¤i, boyu 200 m. eni 170 m. olan bir alanda tonoz bakiyeleri, ince tu¤ladan yap›lm›fl kemerli kap› kal›nt›lar› ve büyük bir su haznesi bulunmaktad›r. Zeynep-Kâmil Bulvar›’n›n yap›m› s›ras›nda bunlardan bir k›sm› ortadan kalkm›flsa da, su haznesi durmaktad›r. Burada bulundu¤u san›lan saray›n hangi tarihte ortadan kalkt›¤› belli de¤ildir. Arsan›n üzerinde bugün, Arap Odalar› Ç›kmaz›, Hasodalar Ç›kmaz› ve Körbakkal Ç›kmaz› adlar›n› tafl›yan üç ç›kmaz sokak vard›r. Saray›n ön taraf›nda, bugün y›k›lm›fl bulunan Toptafl› Karakolu bulunuyordu. Saray›n bânisi Nasuh Pafla, 22 A¤ustos 1611’de ve Sultan I. Ahmet devrinde sadrazam ve ayn› padiflah›n üç yafl›ndaki k›z› Ayfle Sultan ile Zilhicce 1020 (fiubat 1612)’de evlenerek saraya damat olmufltur. Türlü nedenlerle, Eminönü’nde Yeni Cami civar›ndaki saray›nda otururken 13 Ramazan 1023 (17 Ekim 1614) tarihinde, o s›rada henüz befl yafl›nda bulunan küçük gelinin gözleri önünde bo¤ularak öldürülmüfltür. Okmeydan› civar›nda, Tersane Zindan› arkas›ndaki Maktul ‹brahim Pafla (öl. 942/1536) sofas›na gömülmüfltür. Bu sofa bugün mevcut de¤ildir. Çok zengin bir kimse olan Nasuh Pafla’n›n idam›ndan sonra bu yazl›k saray, efli Ayfle Sultan’a intikal etmifltir. Toptafl› Hamam› ve çevresi. 1394 Kösem Mahpeyker Sultan’›n k›z› olan Ayfle Sultan, bundan sonra Karakafl Mehmet Pafla (flehadeti: 1030/A¤ustos 1621) ile niflanlanm›fl fakat evlenememifltir. ‹kinci kocas› Haf›z Ahmet Pafla’d›r. Pafla, 8 fiubat 1625’te atand›¤› sadaretten 1 Aral›k 1626 tarihinde ayr›lmak zo- Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri runda kalm›fl ve bir müddet sonra da, 13 Mart 1627’de o s›rada 18 yafl›nda bulunan Ayfle Sultan ile evlenmifltir. Fakat Ahmet Pafla’n›n 10 fiubat 1632 günü yeniçerilerce parçalanarak öldürülmesi ve Karacaahmet Mezarl›¤›’n›n Yüksek Kald›r›m k›sm›na gömülmesi ile 23 yafl›nda tekrar dul kalm›flt›r. Ahmet Pafla’n›n vefat›ndan dört ay sonra Murtaza Pafla ile evlenmifl bu da 1045 (1636)’da ölünce, 1049 (1639)’da Halep’li Ahmet Pafla ile nikah› k›y›lm›flt›r. Bu dördüncü kocas›n›n ölümünden bir y›l sonra da 1055 (Mart 1645)’te Voynuk Ahmet Pafla ile evlendirilmifltir. Voynuk’un 28 Temmuz 1649’da Girit’te flehit olmas› üzerine tekrar dul kalan Ayfle Sultan, bu tarihten befl y›l sonra ve 45-46 yafllar›nda bulundu¤u halde meflhur ‹bflir Pafla ile evlendirilmifltir. Büyük bir debdebe ile Üsküdar’a gelen ‹bflir Pafla, Ayfle Sultan’›n Nasuh Pafla’dan veraseten intikal eden bu saray›na inmifl ve flerefine verilen muhteflem bir ziyafetten sonra 28 fiubat 1655 tarihinde zifaf odas›na girmiflti. Bostanc›bafl› Köprüsü’nde karfl›lanan ‹bflir Pafla, buradaki namazgâhta iki rekat namaz k›lm›flt›. Karfl›lamaya gelen heyet aras›nda Ayfle Sultan’›n a¤as› Mercan A¤a ve yeniçeriler ile sipahiler de vard›. Bunlar içine kar›flan bozguncular›n fitne sözleri üzerine “Üsküdar içinde k›yamet koptu, bir kay›k bir alt›na ele geçmez oldu. Bütün Yeniçeri Oca¤› korku ve dehfletten ‹stanbul’a geçtiler.” Bu haberi alan ‹bflir Pafla, sebebini Melek Ahmet Pafla’dan sordukta: “Yeniçeri Üsküdar’a geçmedi der isen, onlar›n kanunudur. Bir sadrazam mühür ile ‹stanbul’a gelirse, Sipahiler Üsküdar’da alay edip, ertesi günü yeniçeriler Edirnekap›s›’nda alay ederler” diye cevap vermifl ve Üsküdar’› bu yaman zorban›n elinden kurtarm›flt›. Büyük alay ile ilerliyen ‹bflir Pafla, “Üsküdar’da durup, bütün ‹bflir askeri, Ayfle Sultan Saray›’na inip kurbanlar kesildi. ‹bflir Pafla askerinden, Üsküdar içine 40 bin asker serpiflip 40-50 bin kadar› da çad›rlar› ile Üsküdar Sahras›’nda kal›p, hepsi ‹bflir’in kald›¤› saray› kat kat kuflatt›lar.” Naimâ Mustafa Efendi ünlü tarihinde bu kar- fl›lama merasimini flöyle anlat›r: 1065 senesi Rebiyülâhirinin 18. Perflembe günü ‹bflir Pafla Maltepe’den Üsküdar taraf›na hareket etti. Hoca Reyhan A¤a ileri gelüb, bu taraftan yaln›z yeniçeri a¤as› ve mumcular ve kârhaneliler ve kethüda, za¤arc›, samsuncu ve turnac›, hasekiler ve gedik sahipleriyle karfl›lamaya gittiler. Neferler gitmedi. Müftü, vezirler ve Rumeli ve Anadolu kazaskerleri ve di¤er devlet büyükleri Üsküdar’a geçip Bostanc›bafl› Köprüsü’ne do¤ru vard›lar... Veziriazam merih y›ld›z› gibi safi k›rm›z› elbiselere bürünüp endam›ndan yi¤itlik asar› görünürdü... Üsküdar’›n üstünde Nasuh Pafla Saray› ki, Ayfle Sultan Hazretlerinindir. Oraya bütün ayan ile indiler. Ayfle Sultan ki, ‹bflir Pafla’n›n nikâhl›s›d›r. Büyük ziyafet tertip etmifllerdi... Ertesi Cuma günü sabahleyin vezir ve müftü Salacak ‹skelesi’nden hemen bir kaç hizmetkâr ile bir kay›¤a binip Saray-› Hümâyun’a ç›kt›lar...” Evliya Çelebi de bu ziyafette bulunmufl ve: “Sonra ‹bflir Pafla ve bütün karfl›ya ç›kan vezirlere ve vükelâya ve di¤er devlet adamlar›na, Ayfle Sultan taraf›ndan öyle bir büyük ziyafet olmufltur ki, güya Hatem Taî Sofras› idi.” demektedir. Celâlî Abaza Mehmet Pafla’n›n “ammizâdesi” olan Mustafa ‹bflir Pafla’n›n ikbali fazla uzun sürmemifl ve 11 May›s 1655’te bo¤ularak öldürülmüfltür. Kabri, Çarfl›kap›’da, 1958 tarihinde y›k›lm›fl bulunan Kemankefl Mustafa Pafla (öl. 1644) Türbesi hazîresinde iken, türbenin karfl›s›nda bulunan Merzifonlu Kara Mustafa Pafla Sebili yan›ndaki hazîreye nakledilmifltir.” Mücevvezeli mezar tafl› bugün mevcut de¤ildir. ‹bflir Pafla’n›n ölümüyle tekrar dul kalan Ayfle Sultan, bu türlü üzüntülere daha fazla tahammül edemeyerek 1066 (1656) tarihinde vefat etmifl ve babas› Sultan I. Ahmet’in Sultanahmet Meydan›’ndaki türbesine gömülmüfltür. Ayfle Sultan’›n 1040 (1631) tarihinde Ali Pafla’n›n (öl. 1017/1608) o¤lu Canpuladzâde Mustafa Pafla (öl. Muharrem 1046/2 Temmuz 1636) ile de evlendi¤i söylenir. Fakat Evliya Çelebi’ye göre “Kapudan Vezir Canbuladzâde Mustafa Pafla, Murad Han’›n k›z kardefli Fatma Sultan”la evlendirilmifltir. 1395 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar d›fll›, bir kaç kademeli, 2000 at al›r ah›rl›, baflkacak develikli, beyaz sahra gibi bir meydanl›, mavi kurflunlu bir mamur han” idi. Altunizade’de Reji Müdürü’nün evi. Ayfle Sultan’›n bu yazl›k saray›ndan baflka birde, Sultanahmet Camii civar›nda bir saray› daha vard› ki, sonradan Köprülü Fâz›l Ahmet Pafla (öl. 1676) Saray›’na eklenmifltir. Evliya Çelebi, Ayfle Sultan Saray›’ndan Nazif Paflazâde Saray› diye bahseder. Çelebi’nin Nazif Pafla dedi¤i zat ise, Ayfle Sultan’›n ilk kocas› Gümülcineli Nasuh Pafla’d›r. Bu ifadeden saray›n Ayfle Sultan’dan sonra Nasuh Paflazâde’ye intikal etti¤i anlafl›lmaktad›r. Nasuh Pafla’n›n bilinen o¤ullar› ise flunlard›r: 1- “Ali Bey ki, kibardan bir adamd› ve ‹stanbul’da oturuyordu.” Kardeflinin 26 Haziran 1643’te yaratt›¤› Nasuhpaflazâde Hüseyin Pafla olay›ndan sonra bo¤duruldu ve cesedi denize at›ld›. 2- Hüseyin Pafla, 1643 olay›nda katledildi. 3- Yusuf Bey, ayn› olayda sürgün edildi. 4- Ömer Bey, ayn› olayda hapsedildi. Ömrî mahlasiyle fliirler yazan Nasuh Paflazâde Ömer Bey, ‹stanbullu olup ünlü bir hattatt›. Uyvar ve Girit seferlerine Niflanc› olarak ifltirak etmifl ve 1068 (1657) tarihinde de vefat etmifltir. Evliya Çelebi, 1058 Cemaziyelâhiresinde (Haziran-Temmuz 1648) Ankara’dan ‹stanbul’a gelirken evvelâ Beypazar›’na u¤ram›fl ve buradan hareketle Sar›lar ve daha sonra da “Kösebey Han›/Köstebek Han›” denilen köye gelmifltir. Bir derbent olan bu mevkide, Sultan I. Ahmet devri (1603-1617)’nde haydutlar bir kervan› basm›fllar ve ikibinden fazla insan› k›l›çtan geçirmifllerdi. Bunun üzerine Nazif Pafla (Nasuh Pafla), burada kale gibi bir büyük han yapt›rarak köy halk›n› oturtmufltu. “Anadolu ülkesinde bir benzeri” olmayan bu han “içli 1396 Yine ayn› yazara göre, Nazif Pafla’n›n Nall›han’da da bir han› vard›. Ve Nall›han’›n “hakimi yine Nazif Pafla mütevellisidir. Bu han dahi Nazif Pafla’n›n hayrat›d›r. Hemen köstebek yuvas› gibi bir hendese üzerine yap›lm›fl tuhaf, büyük hayratt›r.” Bu iki han bugün mevcut de¤ildir. Nazif Pafla’n›n Anadolu’da baflka hayratlar› da bulundu¤u san›lmaktad›r. Diyarbekir’deki bir meydan Evliya Çelebi’ye göre, Pafla’n›n ismini tafl›maktad›r. Diyarbekir Fatihi B›y›kl› Mehmet Pafla Camii bu meydan›n yan›ndad›r. Evliya Çelebi’nin bahsetti¤i Sar›lar Köyü ile Köstebek Köyü bugün de mevcut olup Gönyük’den 50-60 km. uzakl›ktad›r. Seyahatname’nin 5. cildinde, Bulgaristan’daki Varna fiehri’nin 30 km. bat›s›ndaki Pravadi kasabas›n›n vas›flar›n› anlatan Evliya Çelebi, flehrin kuzeyinde görenlerin “dünyada benzeri yoktu” dedi¤i bir Bektâflî Tekkesi’nin bulundu¤unu ve bu tekkenin “Sultan Ahmed Han zaman›nda Vezir Nazif Pafla” taraf›ndan y›kt›r›lm›fl oldu¤unu beyan etmektedir. Yine ayn› cildin 231. sayfas›nda Nazif Paflazâde Ömer Bey’in Varna’n›n 40 km. kuzeyindeki Hal›c›o¤lu Pazar›/Pazarc›k fiehri’ndeki bir çeflmeye tarih düflürdü¤ü görülmekte ve “son tarih Nasuh Paflazâde’nindir” dedi¤i dikkati çekmektedir. Kaynaklar: (Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Dan›flman Türkçesi, 1/273, 285, 297; 4/145, 167-168; 5/192-231, 5/236; 6/47-49, 57-59, 61, 66-68, 71-74, 94, 125; 9/250) (Adnan Giz, Sekiz Ayfle Sultan, Hayat Tarih Mec. 1970, Say›: 8, s. 16) (Adnan Giz, Ayfle Sultan, Tarih Dünyas› 1950, 1/283-285) (Sicill-i Osmânî, 1/49; 2/67; 3/587 Ömer Ömrî Bey; 4/389, 556) (Harita Genel Müd. 1946 Ankara 1/500.000) (Türkiye’de Vak›f Âbideler ve Eski Eserler, 1/486 Vak›flar Genel Müd. Yay. 1972) (Daniflmend, Kronoloji, 3/511, 390-391, 500, 548) (Osmanzâde Taib, Hadîkatü’l Vüzera, s. 59) (‹slâm Ans. 9/121) (Naimâ Tarihi, Dan›flman Türkçesi, 2/625-630, 662-67; 4/1566 vd.; 6/2541, 2593) (Ayvansarayî, Vefeyât, s. 35-36, 102, 112, 147, 151) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, s. 135) (Topçular Kâtibi Abdülkadir Efendi Tarihi, Süleymaniye, Esad Efendi Kütüp. nr. 2151, varak 158) (Ayvansarayî, Mecmua-y› Tevarih, Topkap› Saray› Kütüp. nr. 1565, s. Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri 43/a) (Eski Eserler, Dosya C-8) (Gezi Notu) (S. N. Ergun, Türk Musikisi Antolojisi, s. 33, 72, 129) (Y›lmaz Öztuna, Türk Musikisi Ans. II/1. K›s›m, s. 131) (Müstakimzâde, Tuhfetü’l-Hattatîn, s. 349) (F. Babinger, Osmanl› Tarih Yazarlar›, s. 232 Nasuhpaflazâde) (Y›lmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar, s. 777) NAZIM PAfiA’NIN EV‹ Kabri, Karacaahmet Mezarl›¤›’nda 8. Ada’da, fiair Nedim’in civar›ndad›r. Karacaahmet Mezarl›¤›, 8. Ada, A Bölümü bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, s. 1137) (Hasibe Maz›o¤lu, Ahmet Remzi Akyürek’in Hayat› ve Eserleri, s. 261) (Fevziye Abdullah Tansel, Mehmed Nâz›m Pafla, ‹lâhiyat Fak. Der. Cilt: 14, s. 155 1966) (Veled Çelebi Hat›ralar›, Canl› Tarihler, Say›: 14, s. 10-13, 21, 31) (Semih Mümtaz, Canl› Tarihler Say›: 18, s. 28 vd.) N âz›m Pafla’n›n evi, Mihrimah Sultan Camii arkas›nda ve Kurflunlu Medrese Soka¤› üzerinde idi. 1975 tarihinde yanm›flt›r. Arsas›na, biri Kurflunlu Medrese Soka¤›’na, di¤eri ise Yeni Dünya Soka¤›’na bakan iki apartman yap›lm›flt›r. Üç katl› ahflap yap›n›n üst iki kat› cumbal› olup soka¤a göre bir set üzerinde bulunuyordu. Yoldan, dik bir merdivenle ön bahçeye ç›k›l›yordu. Simetrik binan›n avlusu k›rm›z› çini ile kaplanm›flt›. Orta katta büyük divanhanesi, üst katta ise harem dairesi vard›. Arka bahçesini Yeni Dünya Soka¤›’n›n istinat duvar› korumakta idi. Yol afl›r› yerde, Hüseyin Hâki Bey’in ve fieyhülislâm Zeynelâbidin Efendi’nin köflkleri bulunuyordu. 19. yüzy›l sonlar›nda yap›ld›¤› san›lan evin güzel bir manzaras› vard›. Mehmet Nâz›m Pafla, Ya¤l›kç› Hüseyin A¤a ahfad›ndan Akflehir kaymakam› iken vefat eden fiakir Efendi’nin o¤ludur. 1 Recep 1265 (23 May›s 1849) tarihinde Üsküdar’da, Selmana¤a mahallesinde dünyaya geldi. Bir çok görevlerde bulundu. 1912’de Selânik Valisi oldu. Balkan Harbi ç›k›nca, Selânik’in Yunanl›lar taraf›ndan iflgali üzerine son vali olarak oradan ayr›ld›. Kendisi flair olup eserleri vard›r. K›z kardeflinin o¤lu Saffet Bey de flair idi. 1936’da vefat etti. N‹fiANCI MEHMET PAfiA SARAYI S aray›n ismi, Mimar Sinan’›n eserlerini beyan eden Tuhfetü’l-Mimarîn adl› eserde “Saray-› Mehmed Pafla Niflanc› der Üsküdar” diye kay›tl›d›r. Kara ve Boyal› lâkablar›yla an›lan Mehmed Pafla, muhtelif tarihlerde üç defa Niflanc› olmufltur. Türbesindeki kitâbeye göre, 1001 Ramazan›’nda (1593 Haziran› sonlar›) vefat etti. ‹stanbul’da Fatih Camii ile Karagümrük aras›nda ve Niflanca Caddesi üzerinde cami, medrese, türbe ve tekkesi vard›r. Kavak Saray› bahsine bak›n›z. Kaynaklar: (R. Melul Meriç, Mimar Sinan, s. 41) (Sicill-i Osmânî, 4/131) (Daniflmend, Kronoloji, 2/454 ve 3/599600) NUR‹ BEY KÖfiKÜ (NAZ‹ME SULTAN KÖfiKÜ) K öflk, Küçük Çaml›ca Seyran Tepesi’nin bat› eteklerinde ve Küçük Çaml›ca Cad- Nâz›m Pafla, Hikmet Bey’in babas›, fiair Nâz›m Hikmet’in de büyük babas›d›r. 11 Cemaziyelevvel 1345 (17 Aral›k 1926) tarihinde, Kad›köyü’nde o¤lu, Hikmet Bey’in evinde vefat etti. Üsküdar Mevlevihanesi’nin son fleyhi Ahmet Remzi Efendi vefat›na flu tarihi düflürmüfltür. Rütbe-i kurbüne Remzi didi tarih-i güher Câh-› dünyaya veda eyledi Nâz›m Pafla 1345 Altunizade’de eski bir ev. 1397 Yüzy›llar Boyunca Üsküdar desi ile Çilehane Soka¤›’n›n birleflti¤i yerdedir. Sa¤ taraf›nda ve gerisinde sonradan Serasker R›za Pafla’ya intikal eden Subhi Pafla Korusu ve köflkü vard›r. unutamad›¤› üçüncü eflinin yan›na, Büyük Çaml›ca’daki Selâmi Ali Efendi Celvetî Tekkesi hazîresine gömüldü. Bu tekke bahsine bak›n›z. Nuri Bey’in köflkünün arsas› Subhi Pafla’n›n 1887’deki vefat› üzerine veresesinden sat›n al›nm›fl ve bir müddet sonra da bugün görülen ahflap, üç katl›, beyaz boyal› güzel köflk yapt›r›lm›flt›r. “‹lk zamanlar bu köflkün bahçesi ç›plakça idi. Ve Subhi Pafla korusundan befl on a¤aç olsun duvarlar› içine girmemiflti.” Nuri Bey bir çok bestelerini bu güzel köflkte yapm›flt›r. fiu flark›n›n güfte ve bestesi onundur: Köflk daha sonra “Abdülaziz’in k›zlar›ndan Nazime Sultan için sat›n al›nd›. Sultan, köflkü sonradan büyüttü. Mevsiminde Çaml›ca’daki köflkte bir iki ay ve bir iki ay da Kuruçeflme’deki yal›s›nda otururdu. Çaml›ca’daki köflkün bugünkü sahibi muhterem Ord. Prof. Dr. Mazhar Osman Uzman Bey’dir.” Köflkün ilk sahibi Reji Komiseri Menapirzâde Hac› Mustafa Nuri Bey (1844-1906), vezir Yusuf Pafla’n›n (öl. 1850) o¤ludur. ‹yi bir tahsil görmüfl, yabanc› dil bilir, pek faziletli bir Türk münevveri idi. Sultan II. Abdülhamit devrinde mabeyin kâtibi ve reji komiserli¤i görevlerinde bulunmufltur. May›s 1867’de Nam›k Kemal ve Ziya Pafla’n›n Avrupa’ya kaç›fllar›ndan bir müddet sonra, o da gitmifl, orada befl y›l kald›ktan sonra di¤erleri gibi 1872’de yurda dönmüfltü. Gedikpafla Tiyatrosu’nda Nam›k Kemal’in Vatan Yahut Silistre adl› eseri temsil edildi¤i s›rada tevkif edilerek Akka Kalesi’ne sürülmüfltü. Abdülhamit’in tahta geçmesi üzerine ‹stanbul’a döndü. Yeni Padiflah›n süt kardefli oldu¤u söylenen Nuri Bey, güzel fliir yazar ve bestelerdi. 1906 tarihinde vefat ederek, vasiyeti gere¤ince, 1896’da ölen, hayat›n›n sonuna kadar Bak flu güzel köylüye iflte bu k›zd›r peri Toprak ile oynam›fl belli güzel elleri Böyle midir hep acep köylülerin dilberi Düfltü gönül aflk›na terk edemem bu yeri Nuri Bey’in a¤abeyi Faz›l Bey, Sultan Abdülmecit’in dördüncü kad›n› Perestu Kad›nefendi’nin k›zkardefli Fatma Han›m ile evlenerek Hayri Pafla, ‹zzet Pafla ve göz hekimi olarak bilinen Esat Pafla (1865-1943) adl› üç o¤lu olmufltur. Köflkün ikinci sahibesi Nazime Sultan 9 fievval 1283 (14 fiubat 1867)’de Hayran›dil Kad›nefendi’den do¤mufl, 1305 (20 Nisan 1889)’da ‹brahim Dervifl Pafla’n›n o¤lu Ali Halit Bey/Pafla ile evlendirilmifltir. Nazime Sultan Köflkü civar›nda Sultan Aziz’in k›z› Saliha Sultan’›n köflkü vard›. Kaynaklar: (A. Giz, Çaml›ca, Hayat Tarih Mec. 1969 Say›: 10, s. 26-31) (Sicill-i Osmânî, 4/674 Yusuf Pafla) (H. fiehsuvaro¤lu, 19. As›rda Çaml›ca’daki Köflkler ve Saraylar, Akflam 10 Eylül 1947) (S. Mümtaz, Tarihimizde Hayal Olmufl Hakikatler, s. 75) (Y. Öztuna, Türk Musikisi Ans. II/1. K›s›m, s. 107) (A. Gövsa, Türk Meflhurlar›, s. 288328-361) (G. Oransay, Osmanl› Devleti’nde Kim Kimdi, 1/237-262) (M. Larus 6/281; 9/94 ve 10/575) (S. M. Alus, Letafet Ap. Akflam, 7 Haziran 1950) (‹nal, Son As›r Türk fiairleri, fihrist, Nuri Bey md.) (‹nal, Son Sadrazamlar, fihrist, Nuri Bey, ) (M. Rona Türk Musikisi, s. 21) (M. C. Kuntay, Nam›k Kemal, Nuri Bey md. fihrist) (E. Tevfik, Yeni Osmanl› Tarihi, Kervan Yay. I-II-III, endeks, Nuri Bey, Menapirzâde md.) XIX. As›rda Kuzguncuk ile Üsküdar Aras›ndaki Yal›lar: Üsküdar Kuruçeflme’de, Çaml›ca Caddesi üzerindeki ahflap evler. 1398 Afla¤›daki sat›rlar rahmetli Haluk fiehsuvaro¤lu’nun bir yaz›s›ndan al›nm›flt›r: “... Üsküdar ‹skelesi Meydan›’ndan Paflaliman›’na do¤ru yüründü¤ünde, bugün bir tak›m akaryak›t antrepolar›yla, büyük bir kârgir yap›- Üsküdar Saraylar›, Yal›lar› ve Köflkleri n›n iflgal etti¤i yerde Kerim Pafla Yal›s› bulunuyordu. Kerim Pafla Yal›s›n›n