Hidrostatik Güç İletim Sistemi İle Yürütülen Tier 4 Dizel Motorlu
Transkript
Hidrostatik Güç İletim Sistemi İle Yürütülen Tier 4 Dizel Motorlu
İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERGİSİ 4 6 İş Makinaları Mühendisleri Birliği Derneği yayın organıdır. Üç ayda bir yayınlanır. ISSN 1306-6943 2015 Şubat Sayı: 49 ÖNSÖZ Dış Cephe Asansörleri 10 Makinalarda Performans Ölçümleri ve Değerlendirilmesi 24 Hidrolik Valf Çeşitleri ve Çalışma Yöntemleri İMMB Adına Sahibi Duran KARAÇAY Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Bayramali KÖSA Yayın Komisyonu Duran KARAÇAY Mustafa SİLPAĞAR Bayramali KÖSA Murtaza BURGAZ Halil OLKAN Halide RASİM Selami ÇALIŞKAN Faik SOYLU Turgay KARGIN Tuğba DEMİRBAĞ Gülderen ÖÇMEN Yazışma Adresi Uzayçağı Caddesi No: 62/7 Ostim / ANKARA Tel: 0.312 385 78 94 • Faks: 0.312 385 78 95 www.ismakinaları.org.tr e-posta: bilgi@ismakinalari.org.tr Grup-e-posta: ismakinalari@yahoogroups.com Grup e-posta üyelik adresi: ismakinalari-subscribe@yahoogroups.com Tasarım ve Baskı Bizim Grup Basımevi Mithatpaşa Cad. 62/11 Kızılay / ANKARA Tel: 0.312 418 18 03 - 0.312 418 10 89 Faks: 0.312 418 10 69 e-posta: bizimgrupajans@gmail.com www.bizimgrup.com.tr Grafik Tasarım Hasan ERKAN Burak ÖNEN 30 Hidrostatik Güç İletim Sistemi İle Yürütülen Tier 4 Dizel Motorlu Araçlarda, Motor Devrinin Müsade Edilen Hız Limit Değerleri Üzerine Çıkmasının Engellenmesi 42 Aşırı Gresajın Sakıncaları 44 Hidrolik Pompada Arıza Sebepleri ve Çözüm Yolları 48 İş Sağlığı ve Güvenliği, Yükümlülükler ALPEM (Arka Kapak İçi Karşısı) 58 İşbaşı İSG Konuşmaları 62 Türk Uçağı İhraç Eden İlk Tesis: Etimesgut Uçak Fabrikası 66 70 76 83 86 Reklam İndeksi Sağlık: Alzheimer TeknikTerimler Sözlüğü Nostalji: Asfalt Finişeri ANADOLU FLYGT 35 ANİŞMAK (Önsöz Karşısı) BP CASTROL 41 DAS OTOMOTİV (Ön Kapak İçi) ECE FİLTRE 84-85 EXXON MOBİL (Arka Kapak İçi) GÜRİŞ65 HAKMAK37 HİDROMEK (İçindekiler Karşısı) IRENEC57 İMMB EĞİT. 29 İMMB HİDROLİK 61 İMMB OPR. (Ön Kapak İçi Karşısı) İNS MAKİNA 21 KALARA HİDROLİK 17 KASTAŞ09 Eğlence Zamanı KOMATEK69 KOMATSU19 Etkinlikler Sektör Haberleri ve Eğitimler KOZMAKSAN39 ÖZBEKOĞLU53 ÖZÇELİKLER55 PİMMAKSAN27 Yayının Türü: Yerel Basım Tarihi: 10 Mart 2015 Bu dergi üyelerine ilgili kurum ve kuruluşlara ücretsiz olarak dağıtılır. Yayınlanan yazılardaki sorumluluk yazarlarına, ilanlardaki sorumluluk ilan veren kurum ve kişilere aittir. Yayınlanan yazılara ücret ödenmez. Yayınlanmayan yazılar geri iade edilmez. PMS47 PROFİMAK29 SRP23 TİTAN MAKİNA (Arka Kapak) Önsöz Önsöz Duran KARAÇAY İMMB Yönetim Kurulu Başkanı Değerli okurlar; 2015 yılında çıkardığımız ilk dergimizle sizlere merhaba diyoruz. Geçtiğimiz yılın kısa bir değerlendirmesini yaptığımızda; İş makinaları sektörünün makine satışları açısından bakıldığında, resmi rakamlara göre %13 gibi hiç de küçümsenmeyecek bir daralma olduğunu görüyoruz. Bu daralmanın işaretleri geçen yılbaşında görülüyordu. Üst üste iki seçim yaşanması ve komşu ülkelerdeki yaşananları ve dünya ekonomisinde yaşananları sebep olarak görebiliriz. Benzer etkileri genel ekonomik göstergelerde, büyüme oranındaki düşüşte ve inşaat sektörü gelişme hızındaki düşüşte görmek mümkün. Bununla birlikte, işsizlik oranın artması, genç işsiz oranın %20 ye dayanması, Avrupa bölgesindeki ekonomik veriler de göz önüne alınarak değerlendirilirse 2015 yılı için yüksek tahminler yapacak veriler maalesef yok. İMMB Nedir? İMMB; İş makinaları konusunda uzmanlaşmış makina mühendisleri tarafıdan 1998 yılı Ağustos ayında kuruldu. Farklı sektörlerden (inşaat firmaları, maden firmaları, iş makinası üreticileri, iş makinası temsilcileri ve servisler) gelen profesyonellerin ortak amaçla toplandığı bir dernektir. İMMB’nin Amacı Nedir? İMMB’nin amacı; çoğunluğu ithal ürünler olan iş makinalarının tanınmasını, ulusal servetimiz olan bu üretim makinalarının iyi işletilmesini ve ekonomik ömürlerinin verimli bir şekilde sürdürülmesini sağlamaktır. Amacımız; verimliliği sağlayacak bilgi kaynaklarına en kısa sürede ulaşmak, bu kaynaklara ihtiyaç duyacak nitelikli insan potansiyelinin güç birliğini oluşturmaktır. Bu bilgilerin teknik alt kadrolara ulaştırılmasıyla da en yaygın şekilde paylaşımını sağlamaktır. İMMB; Üyelerine her yıl düzenli seminerler vermek suretiyle, üyelerinin bilgi düzeyinin yükseltilmesini sağlamaktadır. Bu seminerler aynı zamanda sektördeki insanların bir araya gelerek tanışmalarını sağlamaktadır ki bu da gelişimi ivmelendirmektedir. İMMB’nin internet ortamındaki grup mailinde üyeler ihtiyaçlarını gruba duyurmak suretiyle yardımlaşmayı sürdürmektedir. Derneğin her üç ayda yayınladığı İMMB dergisi ilgili kurumlar, şirketler ve bireylere ücretsiz olarak gönderilmektedir. İş makinası sektörünün 2014 yılındaki durumu koruyan büyüklüklerde satış rakamlarına ulaşması beklenen bir öngörü olabilir. Sektörümüzü ve dolayısı ile ülkemizin genel ekonomik ve sosyal koşullarını geliştirmek için yeni fırsatlar aramak, bulmak ve yaratmak zorundayız. Bunun için de bütün kesimlere itirazsız görevler düşüyor. En başta geleni, ne yapıp ne edip, katma değeri yüksek tüm dünyaya satabileceğimiz ürünler geliştirmek ve üretmek. Bütün yeraltı ve yerüstü kaynaklarımızı doğaya ve insanımıza saygı ölçeği ile maksimum verimlilikle değerlendirmek için eğitim ve üretim yapmaya odaklanmaktan başka çıkar yolumuz olmadığını biliyoruz. Önümüzdeki üç ay sonra genel seçim yaşayacağız. Öncelikle seçimlerde aday olan meslektaşlarımıza olmak üzere tüm adaylara başarı dileklerimizi iletirken, kazananlardan eğitim ve katma değeri yüksek üretim odaklı kalkınma politikalarına öncelik vermelerini bekliyoruz. Saygılarımızla Dış Cephe Asansörleri A. Turgay DURAL / Yönetici / Atilla Dural Mühendislik İnş.Tur. Tic. Ltd İnşaatlarda nerelerde ve niçin dış cephe inşaat asansörü kullanılmalı İnşaatlarda dış cephe asansörü kullanımı insan ve malzeme sirkülasyonu açısından çok önemlidir. Özellikle artık inşaatların boylarının daha da yükseldiği görülmektedir. Herhangi bir inşaat projesinin efektif ve hızlı bir şekilde yürümesi için yapının uygun yerlerine inşaat asansörleri konumlandırılmalıdır. Tercihen asansörleri dış cepheye malzeme ve insan sirkülasyonun en çok olduğu bölgelere koymak gerekir. İnsan ve malzeme sirkülasyonunun hızlı ve kesintisiz yapılması ancak inşaat asansörleri sayesinde olur ve bu düzenin kesintisiz işleyişi projenin hızlı bir şekilde yükselmesi ile doğru orantılıdır. İnşaat asansörleri ayrıca mevcut ise yapıların asansör boşluklarına da konulabilirler. Bir şantiyeye asansör kurulması ilk başta maliyet açısından fazla gözükse bile, proje süresince getireceği avantajlar sayesinde bu maliyet kısa sürede erir ve şantiyeyi artıya geçirir. Çalışanların verimli ve hızlı bir şekilde çalışabilmeleri, gerekli alet- edevatlar ve ekipmanlar sayesinde olur. 10-15 kat yada daha fazla kat çıktıktan sonra verimli bir iş beklemek mümkün değildir, kaldı ki 10-15 katı çıkmak fiziki olarak zaman ister. Günlük mesaileri ve paydosları düşünecek olursanız basit bir hesap ile işçilerin bir günde merdiven çıkarak (sabah, öğlen, akşam, ihtiyaç molası) ne kadar zaman kaybettiklerini hesaplamak kolaydır. Bu zaman kaybı direk bir maliyet kalemidir. 6 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Dış cephe inşaat asansörleri satın alırken nelere dikkat edilmeli Öncelikle üretici gerekli sertifikalara (CE, ISO, TS, EN 12159, gibi…) sahip mi, buna bakılmalı. Ülkemizde Avrupa standartları benimsenmiştir ( TS EN 12159 ). Ekipmanın doğru incelenmesi; gerekli güvenlik unsurları var mı? Paraşüt sistemi nasıl, güvenlik kancaları ve güvenlik limit siviçleri varmı (kaç tane var; tavsiye edilen en az 2 limit sivici ve 2 üst limit sivicidir)? Kaliteli ve uzun ömürlü malzemeden mi yapılmış. En önemli diğer bir unsur da üretici firmanın referansları nasıl? Sağlıklı ve düzenli bir şekilde iş bitiriyorlar mı, makine ne sıklıkta arızalanıyor ve arıza olduğunda yetkili servis hemen müdahale edebiliyor mu? Şaft içi güvenlik boşlukları asansörün her bir kenarından bina ile arasındaki boşluktur. Bu boşluğun her kenarda azami 10cm olması gerekir. Bu boşluklar bina boşluğundaki oluşabilecek ufak sapmalar yada çıkıntılar için düşünülmüştür. Kat kapıları, asansör boşluğuna malzeme düşmesini ve çalışanların güvenliği açısından ayrıca önemlidir. Bu kapıların asansör gelmeden açılamayacak şekilde üretilmeleri gerekir ve mutlaka her katta mevcut olmalıdırlar. Kiralık ise; ekipmanlar revizyondan ne sıklıkta geçiyor? Servis ağları yeterlimi? Yedek parça sıkıntısı yaşanıyor mu; gibi bir çok unsur alım yada kiralama yapmadan önce mutlaka gözden geçirilmelidir. Dış cephe inşaat asansörlerini kullanırken nelere dikkat edilmeli Öncelikle montaj yerinin uygunluğu kontrol edilmeli. Montaj yeri nakliye kamyonlarının malzeme ile yanaşabilecekleri, işçilerin rahatlıkla ulaşabileceği merkezi bir lokasyon ve binada ki iş sirkülasyonu açısından gene merkezi bir konumda olması tercih edilmelidir. Asansör zemininin betondan ve asansörün ihtiyacı olan mukavemetleri karşılayacak, dayanıklı bir şekilde hazırlanmış olması şarttır. Daha sonra asansörün montajının üretici kılavuzundaki verilere göre kurulup kurulmadığı kontrol edilmeli; Limit siviçleri test edilmeli, paraşüt testleri ve düşme testleri yapılmalı, aşırı yük konulması durumunda makine gerekli uyarı mekanizmasına sahipmi, kat bağlantıları uygun monte edildimi, Şebeke elektriği yeterli derecede mi? Değil ise mutlaka uygun önlemlerin (jeneratör gibi) alınması gereklidir. Kat kapıları her katta mevcutmu; TS EN 12159 standardına göre her katta kat kapısı koyulması mecburidir. Ayrıca bu kapılarda hem mekanik hem de elektriksel kilit sistemlerinin olması gerekmektedir. Mekanik kilit asansör ilgili kata geldiği zaman asansör ile temas etmesi sonucunda kendini açar ve kat kapısının çift yönlü açılmasına olanak verir. Mekanik kilitler asansör ilgili katta gelmeden açılmayacak şekilde dizayn edilmelidir. İlave bir koruma sistemi olan elektriksel kilit ise; herhangi bir kat kapısının asansör olmadan açılması durumunda asansöre sinyal verir ve asansör otomatik olarak durur. Bu sayede kat boşlukları ve asansör durakları her zaman kontrol altında olur. İnşaat asansörleri şaft (bina asansör boşluğu) içine koyulacak ise; konulacak şaftın merkezi konumda olması, şaftın ölçülerinin asansörü içine gerekli güvenlik payları ile birlikte alacak şekilde olması gereklidir. Şaft içinde montajlarda özellikle dikkat edilmesi gereken unsurlar; güvenlik boşlukları, kat kapıları ve şafttaki çalışmalar için güvenlik unsurlarıdır. 7 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Asansör boşluğunun tercih edildiği çoğu projede binanın yapımı devam etmekte olduğundan kalıp işlerinin asansör boşluğuna ve inşaat asansörünün çalışma alanına engel teşkil etmeyecek şekilde ayarlanması çok önemlidir. Asansörün çalıştığı bölgeye herhangi bir malzeme koyulmaması çok önemlidir. Asansörün montajını ve yükseltmelerini gerekirse bir kaç kat aşağıda durdurmak ve kalıp yada herhangi başka bir malzemenin düşmesini engellemek için şaftın üst kısmına sağlam kapak yada benzeri bir koruma yapısı mutlaka yapılmalıdır. Asansör sağlıklı ve eksiksiz bir şekilde kurulduğundan emin olduktan sonra operatörlerin dikkat etmesi gereken unsurlar; makinayı aşırı yüklememek, güne başlamadan önce asansör dişlilerinde yabancı madde kontrolü, ekipman yolunun açık oluşu, dişlilerdeki yağ durumu kontrolü, gibi unsurlara dikkat edilmelidir. Dış cephe asansörlerinin periyodik kontrol süresi ve kimler tarafından yapılmalıdır. Periodik bakımlar yaklaşık ayda bir yapılmalıdır. Yağlanmalar kullanıma bağlı olduğu için operatör tarafından günlük olarak kontrol edilmeli ve normal şantiye koşullarında yaklaşık ayda bir olarak tekrar yağlama yapılmalıdır. Burada kullanılan yağ da çok önemlidir ve bu işe uygun özel yağ kullanımı şarttır. Kullanılması gereken yağlar aşırı sıcakta ve soğukta özelliğini kaybetmeyecek ve manyetik olarak dişliye yapışabilme özelliğine sahip olmalıdır. Yanlış yağ kullanımı kazalara hatta, ölümlü kazalara kadar çıkan sonuçlar verebilir. Yanlış yağ kullanımı asansörün dişlilerini ve pinyonlarına zarar verir ve zamanla bu parçaların işlevselliğinin yitirilmesine sebebiyet verir. Tüm servislerin yetkili servis tarafından yaptırılması ekipmanın uzun ömürlülüğü açısından faydalıdır. Aylık kontrollerin dışında üretici kılavuzundaki bilgiler doğrultusunda periodik olarak düşme testi, paraşüt kontrolü, kontaktör, bağlantı kolları, mast civata sıkımı ve dişli kontrolleri gibi bakım maddeleri de gözden geçirilmelidir. Bunların dışında da yetkili 3. Bir merciden 3 ayda da bir alınması gereken uygunluk belgeleri ve incelemelerini de unutmamak gerekir. Dış cephe asansörü standartları Avrupa’da ve Ülkemizde geçerli olan EN 12159 (Türkiye de TS EN 12159 olarak yer almaktadır) standardıdır. Bu standarda göre uygun olan asansörler hem malzeme hem de insan taşıyabilir. Bu standart ile beraber gelen şantiyelerin ve kullanıcıların dikkat etmesi gereken önemli maddeler bulunmaktadır; asansör zemin sahanlığı (uygun yüksekliği), asansör güvenlik tamponları (asansör hızına göre mukavemetleri), kat kapıları (konumları ve güvenlikleri), asansör paraşüt sistemi ve güvenlikleri gibi önemli unsurlar yer almaktadır. 8 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Günümüz şartlarında, teknolojik gelişimlere paralel olarak üretim yapan firmaların en önemli girdileri makina ve otomasyona dayalı ekipmanlarıdır. Yatırım ve işletim maliyetlerinin paralel olarak artması, bakım faaliyetlerinin önemini daha da ön plana çıkarmış; bu durumun fonksiyonu olarak da planlama ve performans değerlendirme stratejisi kavramları oluşmuştur. Bu stratejilerle ilgili ölçüm yöntemlerine oluşan ihtiyaç; bakım performansı göstergeleri kavramını doğurmuştur. Makinalarda Performans Ölçümleri ve Değerlendirilmesi Semih KARAÇELEBİ / Makina Mühendisi Orkun ERKUŞ / Metalurji Mühendisi 10 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Bakım fonksiyonunun performansının ölçümüne ilişkin yapılandırılmış bir yaklaşım geliştirmek için, kurumsal ve üretim stratejisine dayanan, iyi formüle edilmiş bir bakım stratejisine sahip olmak kaçınılmazdır.Bu çalışmada ortaya konulan bakım performansı kavramsal çerçevesi, üretim amaçlarının talep ettiği performansın sağlanmasına yönelik, maliyet çerçevesi de göz önünde bulundurularak; bakım fonksiyonunu harekete geçiren kilit elemanları ve süreçleri tanımlamayı hedeflemiştir. 1. Tarihçe 1738 yılında Lewis Paul ve John Wyatt tarafından Birmingham'da tarihte ilk patentlenmiş Makaralı İplik Makinası'nın yapılması sonrası 1743'de Northampton'da 50 adet makinayla seri üretime başlanarak, bugünkü otomasyon sistemlerine gelene kadar yaşanan süreci dört bölümde inceleyebiliriz Dünyada bakıma gereksinim duyan fiziksel varlıkların sayısının ve de çeşitliliğinin artması, daha karmaşık tasarımlar haline dönüşmeleri yeni bakım teknikleri ile ölçülebilirliğinin gerekliliğine neden olmuştur. Birinci kuşak 1950 lere kadar olan dönemi kapsar. Bu dönemde sanayilerde makineleşme yoğunluğunun düşük olması nedeniyle makineleri duruş süreleri sorun olarak görülmüyor; dolayısıyla, arızaların önlenmesi öncelikler arasında yer almıyordu. 1950'lerden 1970'lere kadar olan dönem ikinci kuşaktır. İkinci Dünya Savaşı sonrası mallara olan talep artarken, sanayiye insangücü arzı önemli ölçüde düşmüştür. Sanayide ortaya çıkan ve giderek artan makine bağımlılığı, duruşlara odaklanılmasına; bununla beraber olarak da önleyici bakım kavramının gelişmesine yol açmıştır. 1960'larda önleyici bakım olarak, belirli zaman aralıklarında donanımlarda revize bakımlar yapılmaktaydı. Bu dönemde üretim maliyetlerinin yanı sıra, giderek artan bakım maliyetleri, bakım planlaması ve kontrolünün gelişmesine neden olmuştur. 1970'lerin ortalarından itibaren başlayan üçüncü kuşak da ise, artan beklentilere cevap vermek için, daha yüksek donanım kullanılabilirliği ve güvenilirliği, daha fazla emniyet, daha iyi ürün kalitesi, çevreye zarar vermeme, daha uzun donanım ömrü, daha fazla maliyet etkinliği kavramları bakım stratejilerinin oluşmasına sebep olmuştur. Bu gelişmeler: 11 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ • Bakım karar destek teknikleri (Risk Analizleri,arıza türü ve etkileri analizi, uzman sistemler vs.) • Yeni bakım teknikleri (durum esaslı bakım vs.) Güvenilirliğe ve bakım yapılabilirliğe dayalı donanım tasarımları organizasyonel ve sistematik düşünme maddeleri altında özetlenebilir. 2000'li yıllardan itibaren ise, dördüncü kuşak bakım tanımlaması yapılmıştır. Bir önceki kuşakta arızaların öngörülmesine, önlenmesine ve sonuçlarından sakınılmasına odaklanırken; dördüncü kuşakta amaç tamamı ile arızanın ortadan kaldırılmasına yöneliktir. Bu odaklanma ölçme ve değerlendirmenin bir fonksiyonudur. 2. Makine Performansları Performans ölçümü, temel bir yönetim ilkesidir.Performans ölçümü de, bakım fonksiyonunun yönetiminde önemli bir unsurdur. İyi tanımlanmış performans göstergeleri potansiyel olarak, güncel ve arzu edilen performans arasındaki performans boşluklarının tanımlanmasını destekleyebilir ve boşluğun kapatılmasına yönelik ilerleme göstergesi sağlayabilir. Yaygın olarak kullanılan sınıflandırma öncül ve artçıl göstergelerdir. Öncül göstergeler, sonuçlara götürecek görevlerin yerine getirilip getirilmediğini gözlemler. Diğer taraftan, artçıl göstergeler, sonuçların veya çıktıların başarılıp başarılmadığını gözlemler. Bu nedenle, hem öncül hem de artçıl göstergeler, bakım fonksiyonu performansının yönetilmesinde önemlidir. Ayrıca, öncül göstergeler, istenmeyen durumların meydana gelmesini önleme potansiyeline sahip olduğundan, artçıl göstergelere göre daha da önemlidir. Bu inceleme, literatürde ortaya konulmuş farklı bakım performansı ölçüleri ve çerçevelerini gösterir. Farklı ölçü kategorileri,hem uygulamada hem de literatürdeki bakım performansında farklı ilgi alanlarını gösterir. Aşağıdaki tabloda performans ölçümleri için kullanacağımız referans zamanlar bulunmaktadır (Çizelge 1). Çizelge 1 için hesaplamaların formülleri şöyledir: A: Toplam Teorik Üretim Zamanı: 365 gün X 24 saat/day = 365x24=8760 saat B: Programlanan Brüt Üretim Zamanı; Üretim için ayrılan (programlanan) brüt zaman. B= A-Kb (1) Kb: Boş Zaman Kayıpları (Programlanmış Üretim Duruşları) Tesis talep olmadığı için veya tesisin kontrolü dışındaki faktörler nedeniyle çalışamadığı zamanlar. Hammadde olmaması, iklim şartlarından dolayı elektrik kesintisi nedeni ile üretim yapılamaması gibi zaman kayıpları. (Kb) C: Net Üretim Zamanı: Üretim için çalışılan net zaman. Ekipmanın faal olarak çalışabileceği zaman. 12 Çizelge 1. Referans zamanlar. C= B-Kc (2) Kc = Planlı ve plansız bakım duruşlarıdır. Bu duruşa; vardiya veya üretim değişikliğinden kaynaklanan ekipman hazırlama ve vardiya değişim hazırlıkları dahil edilir. D: Gerçekleşen üretim için kullanılan zaman D= C-Kd (3) Kd: Performans kaybıdır. Altı dakikanın altındaki küçük ekipman duruşları, tasarlanan hız veya kapasite altında çalıştığında gerçekleşen performans kayıpları. E: Satılabilir Üretim Miktarı E= D-Ke (4) D: Gerçekleşen Üretim Miktarı Ke: Kalite Kayıpları; Hurda kaybı, kusurlu ürün, maden cevherindeki kirlenme, verim kaybı veya proses geçiş kayıpları. 2.1 Ekipman Kullanılabilirliği Ekipman uygunluğu ölçümü ekipman performansını değerlendiren en önemli temel istatistiklerden biridir. Bakım bölümü tarafından ekipmanın ne kadar çalışmaya hazır halde tutulabildiğinin bir göstergesidir. Dolayısı ile bakım bölümü için son derece önemli bir performans göstergesidir. Aşağıdaki belirtilen hususlar bu değerin düşmesine sebep olur; İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ • Bakım bölümündeki yetersiz ekipman, • Bakım bölümde yetersiz kalifiye eleman, • Bakım bölümde modern bakım tekniklerinin yeterince uygulanmaması. • Bakım elemanları için yeterli eğitim sağlanmaması, • Yetersiz operatörlerin makinaya hasar ve arıza verdirmesi, • Yetersiz yedek parça temini (yetersiz stok) • Yetersiz bakım yönetimi vb. • Yetersiz yetkili servis desteği • Makine Kalitesi (Makinanın garanti süresindeki beklenmedik arızası) Ekipman kullanılabilirliği aşağıdaki gibi formüle edilir(5); Av(%)= 100xC/B (5) Av(%)= 100x(B-Kc)/B (5) Av: (%), Ekipman kullanılabilirliği 2.2 Ekipman Kullanım Oranı Ekipman kullanımı ölçümü, ekipman performansını değerlendiren başka bir önemli temel istatistiklerden biridir. Üretim bölümünün faal bir ekipmanı ne kadar kullanabildiğini gösterir. Doğal olarak üretim bölümünün planlama ve planladığını uygulama başarısının bir göstergesidir. Aşağıdaki şartlar bu verimin düşmesine neden olur; • Yetersiz,yanlış veya fazla ekipman, • Seçilen üretim metodundaki olumsuzluklar, • Üretim yönetimindeki yetersizlikler bu verimin düşmesine neden olur. Ekipman kullanım oranı, aşağıdaki gibi formüle edilir(6); Ue=100*Dt/C (6) Ue=100*(C-Kd)C (6) Ue=100*(C-Kd)/(B-Kc) (6) Ue: (%), Ekipman kullanım yüzdesi Dt: zaman), Gerçekleşen üretim için kullanılan zaman. Hesaplanan zaman aralığında ekipmamn işte (Üretimde) çalıştığı zaman. B: (zaman), Programlanan Brüt Üretim Zamanı; Hesaplanan zaman aralığında ekipmanın çalışabileceği toplam brüt zaman. C: Net Üretim Zamanı, C=B-Kc Çizelge 2. Kullanılabilirlik ve kullanım. 2.3 Ekipman Etkinliği Ekipman verimliliği ekipmanın işte çalışma süresinin çalışmaya uygun toplam zamana olan yüzdesidir. (E) bir ekipmanın üretim potansiyelinin hesaplanması için uygun bir göstergedir. Kısaca ekipman verimliği için "Bir işletmenin bir ekipmanı ne kadar üretimde kullandığının bir göstergesidir." diyebiliriz. Ekipman Verimliği açık ocak madenleri için %85 olabilir ancak yeraltı madenlerinde işin daha kompleks olması nedeni ile ancak %60- 75 olabilir. Aşağıdaki gibi formüle edilir(7); E=AvxU veya E=DtxlOO/B (7) Ue: (%), Ekipman kullanım yüzdesi Av: (%), Ekipman kullanılabilirliği Dt: Hesaplanan zaman aralığında ekipmanın işte çalıştığızaman. Gerçekleşen üretim için kullanılan zaman. Tt: Programlanan Brüt Üretim Zamanı: Hesaplanan zaman aralığında ekipmanın çalışabileceği toplam zaman. 2.4 İşgücü Kullanımı Bakım etkinliğini değerlendirmek için kullanılan temel istatistiklerden biridir. Bakım personelinin bir ekipman üzerinde fiili olarak çalıştığı sürenin, kullanılabilir iş gücüne oranıdır(8). İKO= İşlere harcanan toplam zaman / Kullanılabilir toplam zaman (8) Kc: (zaman), Hesaplanan zaman aralığında ekipmanın bakım faaliyetleri nedeni ile çalışamadığı zaman. Bu süre rutin bakım, tamir ve yedek parça temini için harcanan zamandır. İşlere harcanan süreyi hesaplarken ulaşım, bekleme (parça, takım, ekipman), kataloglardan bilgi araştırma, iş güvenliği önlemleri, puantaj ve döküman doldurma gibi süreler göz önüne alınmaz. Çizelge 2'de bu iki hesaplama sonucu oluşturulmuş dönemsel bir değerlendirme bulunmaktadır. İş gücü kullanım oranının düşüklüğü aşağıdakileri işaret eder: 13 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ • Uygun kontrollerin eksikliği, bakım çıktıları ve sonuçlarının belirleyicisi olduğu için, bakım süreci ile ilgili göstergelere öncül göstergeler olarak atıfta bulunulur. • Yetersiz organizasyon, • Yetersiz ekipman, • Çalışma sahasına yetersiz malzeme temini • Bakım atölyesinin sahaya çok uzak olması • Maden trafiğinin yetersiz oluşu vb. Yeraltı metal madenlerinde; işin kompleks olması nedeniyle; bu değer %38-43 olabilmektedir. Dünya sınıfı hedef seviyesi ise %60 üzeridir. 3 Bakım Performans Göstergeleri Bakım sürecini yönetmek için, her bir adım performans göstergelerinin tanımlanması gereklidir. Bakım süreçleri, Bakım süreçlerinin tamamlanmasından sonra, belirli bir döneme ait bakım sonuçlarının gözlemlenmesi gereklidir. Sonuçlar, ekipmanın durumu ve performansı ile birlikte bakım maliyeti ve bakım kaynaklarının etkili kullanımı açısından ölçülür. Performans boşluklarının tanımlanmasını ve dolayısıyla da ekipman performansının sürekli iyileştirilmesini desteklediği için, bakım sonuçlarının titizlikle analiz edilmesi önemlidir. Performans analizi, ulaşılan sonuçların hedeflerle karşılaştınlmasım, geçmiş verilerle karşılaştırılmasını, eğilimlerin analiz edilmesini ve bakım faaliyetlerinin maliyetlerinin incelenmesini kapsar. Bakım sonuçları ile ilgili göstergelere, belirli bir süre geçtikten sonra veya olaylar meydana geldikten Çizelge 3. Bakım performans göstergeleri. Bakım Performans Göstergeleri Referans Değerler Referans Kategori Öncül Performans Göstergeleri Artçıl Performans Göstergeleri 14 İndikatör Tavsiye Hedefler Dünya Klası Hedefler İş Tanımı Proaktif iş yüzdesi Reaktif iş yüzdesi Geliştirilen iş yüzdesi iş Talebini karşılama oranı % 70-80 % 10-30 % 10-15 80% % 75-80 % 10-15 % 5-10 80% İş Planlama Planlama yoğunluğu % Planlama kalitesi % Planlama tepkiselliği % 95% <%3 80% 95% < 2 to 3% 80% İş Çizelgeleme Çizelgeleme yoğunluğu % Programlama kalitesi % Program gerçekleştirme oram % 80% <%2 95% 80% < %3-5 95% İşi Uygulama Programa Uyum Ortalama Tamir Süresi,( MTTR) İş gücü kullanma oram % İş gücü etkinliği İş emri dönüş hızı % Karşılanamayan iş hacmi Uygulama kalitesi % > % 90 > 80% > 85% <%3 > % 90 X X X X X <%3 Donamm Performansı Ölçütleri Arıza sayısı Arıza sıklığı Arızalar arası ortalama süre(MTBF) Kullanabilirlik % Toplam donamm etkinliği OEE - X X X X X Maliyet Performansı Ölçütleri Doğrudan Bakım Maliyeti Duruşun önem derecesi Bakım masraf yoğunluğu Bakım maliyeti yüzdesi (%) Donanım Değiştirme Değeri (ERV) Bakım Stok Devir Hızı Personel Maliyeti Yüzdesi Taşeron maliyeti yüzdesi Malzeme maliyeti yüzdesi %18-36 - X X X <%10-15 %2-9 X X X X İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ sonra bilinir hale geldikleri için, artçıl göstergeler olarak atıfta bulunulur. Öncül performans göstergeler iş tanımı, iş planlama, iş programlama ve de işi uygulama kategorilerine ayrılır. Artçıl performans göstergeleri ise donanım performansı ve de maliyet performansı olarak iki ayrı kategoriye ayrılır, Çizelge 3 'de görülmektedir. Bu göstergeler ise aşağıda tanımlanmıştır: 3.1 İş Tanımı 3.1.1 Proaktif İş Yüzdesi Proaktif (Planlı) İşlerin Yüzdesi = Proaktif (Planlı) İşler için harcanan iş gücü / Toplam işgücü Bakım bölümünün ne kadar planlı çalışabildiğini gösterir, bu nedenle son derece önemli bir göstergedir (9). Planlı işlerin plansız işlerin belirlenen oranda gerçekleştirilmesi, bakım bölümünün kalitesini belirtmekle beraber kullanıcıların makine kullanma kabiliyetlerini de gösterir. Bakım işgücünün dağılımını dünya klası ölçülerine göre %75-80 planlı işlere, % 10-15 ise iş geliştirmeye ve %10-15 de plansız (reaktif) işlere ayrılmalıdır. Metal madenlerinde iş gücü dağılımının %70 ini planlı işlere, % 30 unu plansız işlere göre ayırmak pratikte kabul görmüş bir değerdir. 3.1.2 Reaktif (Plansız) İş Yüzdesi Plansız İşlerin Yüzdesi= Plansız işler için harcanan iş gücü / Toplam işgücü (10) Makina operatör hataları, yanlış makine seçimi, plansız üretim, yetersiz bakım plansız işlerin artmasına neden olacaktır. Bu oranın dünya klasındaki değerlerde gerçekleşmesi, iyi bir işletmenin göstergesidir. Dünya sınıfı hedef seviyesi %10-15 dir. 3.1.3 Geliştirilen İş Yüzdesi Ar-ge ve modifikasyonlar için harcanan gücüdür (11). Ekipmanların çalışmaları izlenerek olumsuzluk yaratan yönleri belirlenir ve bunları ortadan kaldırmak için iş geliştirme çalışmaları yapılır. Üreticilerin yetersiz dizaynı, kulanıcıların yanlış ekipman seçimi, yapılacak işin çok kompleks olması gibi nedenlerden dolayı zaman zaman ekipmanlar beklentileri istenen şekilde karşılamaz. Bu da makina performanslarını ve üretimi olumsuz etkiler. Bu durumlarda kullanıcılar ekipmanlar üzerinde ufak değişikler yaparak olumsuzlukları gidermeye çalışır. Bu iyileştirmeler mutlaka mühendislik çalışmaları yapılarak dizayn edilmelidir ve yönetimin onayı alınmalıdır. Dünya sınıfı hedef seviyesi %5-10 dur. Geliştirilen iş yüzdesi = İş Geliştirmelerine ve Modifikasyonlarına harcanan işgücü / Toplam işgücü (11) 3.1.4 İş Talebini Karşılama Oranı Arıza, modifikasyon, ar-ge ya da bakım için ekipmanda yapılması istenen tüm gerekliliklerin; bakım bölümüne bildirildikten soma, taleplere reaksiyon oranıdır (12). Bakım bölümünden kendisine gelen iş taleplerini 5 gün içinde işleme alması beklenir. Müşteri memnuniyeti sağlamak açısından önemli bir göstergedir. Dünya sınıfı hedef seviyesi %80 dir. İş Talebini Karşılama oranı = 5 günden daha kısa sürede talep olarak kalan iş sayısı / Toplam iş talep sayısı (12) 3.2 İş Planlama 3.2.1 Planlama Yoğunluğu Planlama tarafından belirlenen süreç içerisinde programa dahil edilmiş işlerin;yapılmış işlere oranıdır(13). Bakım prosesinin ilk aşaması bakım planlama olduğu için bu aşamada yapılacak çalışmalar bakım bölümünün performansına direkt etki eder. Bu nedenle maksimum bakım verimi, yüksek planlanmış işler yüzdesi gerektirir. Bakım bölümü yöneticileri için bölümlerinin özenle üzerinde durması gereken bir göstergedir.Dünya sınıfı hedef seviyesi %95' dir. Planlama Yoğunluğu = Planlı yapılan işler / Toplam yapılan işler 3.2.2 Planlama Kalitesi Planlama nedeniyle malzeme yetersizliğinden dolayı bekleyen işlerin izlenmesini sağlar (14). Yetersiz malzeme bekleyen planlanmış iş emirleri programlama aşamasına geçemez. Dünya sınıfı hedef seviyesi <%3 dür. Planlama Kalitesi = Planlamadan dolayı yeniden yapılması istenen iş emri sayısı / Toplam iş emri sayısı (14) 3.2.3 Planlama Tepkiselliği Arıza, modifikasyon, ar-ge ya da bakım için ekipmanda yapılması istenen tüm gerekliliklerin; bakım bölümüne bildirildikten sonra, 5 gün içerisinde programa alınma oranıdır (15). Dünya sınıfı hedef seviyesi %80 dir. Planlama Tepkiselliği = 5 günden daha kısa sürede "Planlama" durumunda olan iş emir sayısı / Toplam iş emri sayısı (15) 3.3 İş Programlama 3.3.1 Programlama Yoğunluğu Programlama Yoğunluğu = Programlanan işgücü / Toplam kullanılabilir işgücü (16) Bir işin programlanması için gerekli tüm ihtiyaçların (işçilik, malzeme, servis, vb ) sağlanması ve işin yapılacağı zamanın belirlenmesi gerekir(16). Dünya sınıfı hedef seviyesi > %80 dir. 15 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ 3.3.2 Planlama Kalitesi 3.4.4 İş Gücü Etkinliği Programlama kalitesi = Programlama nedeni ile geciken, ertelenenen iş emirleri / Tüm iş emirleri (17) İş Gücü Verimi = İşlere harcanan zaman / İşlere tahsis edilen zaman (19) Malzeme ve işgücü nedeni ile geciken, ertelenen iş emirlerinin, aynı süreç için programlanan toplam iş emirlerine oranıdır(17). Bakım bölümünün iş yapabilme becerisini gösterir (19). Programlanan işlerin uygulamada ne kadar farklı zamanda yapıldığını gösterir. Atölye imkanları düşünülmeden planlama yapılmış olması, yapılan işlerin eksik yapılması, bakım talimatlarının tekniğine uygun olarak hazırlanmaması gibi nedenler bu verimin düşmesine neden olur. Dünya sınıfı hedef seviyesi < %2 dir. 3.3.3 Programlama Gerçekleştirme Oranı Programlama gerçekleştirme oranı = Yapılması gereken tarihe (veya daha önce) programlanması tamamlanan iş emirleri /Toplam iş emirleri (18) Dünya sınıfı hedef seviyesi > %95 dir. 3.4 İşi Uygulama 3.4.1 Programa Uyum Programa Uyum = Son bitiş tarihinden önce programlanan sürede tamamlanan iş emirleri sayısı / Toplam programlanan iş emirleri sayısı (19) Bu gösterge bakım bölümü için son derece önemlidir. Yüksek programa uyum yüzdesi hem iyi bir programlamanın yapıldığını hem de bakım atölyesinin işleri beklendiği gibi yapılabildiğini gösterir (19). Kısaca bakım bölümünün performansını gösteren en önemli ölçümlerden biridir. 3.4.5 İş Emri Dönüş Hızı İş emri dönüş sayısı = Tamamlanan iş emri sayısı / Alınan iş sayısı (20) Eldeki yapılması gereken işlerin ne kadarının yapıldığının göstergesidir. Gerek bakım bölümündeki gerekse üretim bölümündeki ani değişikler öncelikleri değiştirebilir ve yapılacak işlerin ertelenmesine ya da vazgeçilmesine neden olabilir (20). Bazen de programlamadaki hatalar işin yapılması için gerekli şartları sağlayamadığından iş yapılamaz. Düşük iş emri dönüş hızı bir süreklilik gösteriyorsa işletmede planlı çalışma kültürünün oluşmasında önemli eksikleri olduğu anlamına gelir. Dünya sınıfı hedef seviyesi > %95 dir. 3.4.6 Karşılanamayan İş Hacmi Dünya sınıfı hedef seviyesi > %90 dir. Bekleyen işler yüzdesi = Bekleyen görev sayısı / Alınan görev sayısı (21) 3.4.2 Ortalama Tamir Süresi (MTTR) Bakımları gerçekleştirmeden sorumlu olan Atölye, çeşitli nedenlerle iş emirlerini yapamaz. Buna genellikle; üretim bölümünün plansız talepleri (özellikle ekipmanın bakıma hazır edilememesi gibi, beklenmeyen iş gücü kayıpları, Atölye ekipmanlarının bozulması, dış servislerdeki gecikmeler, beklenmedik mevsim şartları vb. gibi sebepler neden olur 21). Ortalama Tamir Süresi = Toplam Duruş Süresi / Arıza Sayısı (20) Bakım kabiliyeti genellikle ortalama tamir süresi (MTTR) ile ifade edilir(20).Tamir için harcanan net zamandır. Onun için de bazen "anahtar zamanı" olarak isimlendirilir. Düşük bir MTTR, tamirlerin kolay yapıldığını gösterir. Bu da bakım bölümünün performansının iyi olduğunu gösterir. 3.4.3 iş gücü Kullanma Oranı İş Gücü Kullanma Oranı = İşlere harcanan toplam zaman / Kullanabilir zaman (8) Kullanabilir zamanı ücreti ödenen zaman olarak da açıklayabiliriz. Bakım etkinliğini değerlendirmek için kullanılan temel istatistiklerden biridir. Bakım personelinin bir ekipman üzerinde fiili olarak çalıştığı sürenin kullanılabilir işgücüne oranıdır. İşlere harcanan süreyi hesaplarken ulaşım, bekleme (parça, takım, ekipman), kataloglardan bilgi araştırma, işgüvenliği önlemleri, puantaj ve doküman doldurma gibi süreler göz önüne alınmaz (Bkz. Madde 2.4) 16 İş makineleri bakım atölyeleri için hedef değer >%85 tavsiye edilir referanstır. 3.4.7 Uygulama Kalitesi Uygulama Kalitesi = Yeniden yapılması gereken işler / Toplam yapılan işler (22) Bakımlar yetersiz kalitede yapıldığında, bekleneni karşılayamazsa; yeniden yapılması gerekir. Kalitesiz malzeme, orjinal olmayan yedek parça, yetersiz takım, eğitimsiz personel, iyi projelenmemiş değişiklikler nedenlerden bazıları olarak karşımıza çıkar(22). Dünya sınıfı hedef seviyesi <%3 dür. 3.5 Donanım Performansı Ölçütleri 3.5.1 Arıza Sayısı Sonuçlarına göre sınıflandınlmış arıza sayılarıdır. (Operasyonel, operasyonel olmayan, emniyet vb.) Arızaların sayılması bir çok bakım faaliyetinin değerlendirilmesinde kullanılır. İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Ekipman başına düşen arıza sayıları, operatör hatalarından oluşan arızalar gibi bir çok alanda arıza sayıları takip edilebilir. 3.5.5 Toplam donanım etkinliği (OEE) OEE (%) = Kullanabilirlik x Performans Oranı x Kalite Oranı (26) 3.5.2 Arıza Sıklığı OEE (%) = Av x S x Q (26) Arıza Sıklığı = Arıza sayısı / Ölçüm zaman aralığı (23) S= Gerçekleşen üretim miktarı / Planlanan Birim zamandaki arıza sayısıdır (23). Bir güvenirlik ölçüsüdür. 3.5.3 Arızalar Arası Ortalama Süre (MTBF) MTBF = Toplam çalışabilirlik süresi / Arıza sayısı (24) MTBF ekipman güvenirliliğin temel bir ölçümüdür. Ortalama çalışabilirlik süresi veya arızalar arası ortalama süre olarak ifade edilir(24). Arızalar arasındaki süre; iki plansız arıza arasındaki süre olup bir tamirden sonra başlayıp bir sonraki arıza başlangıcına kadar devam eder. Şekil l'de aralıklar ifade edilmektedir. MTBF değeri ne kadar büyükse, bu ekipmanın o kadar güvelinir olduğunu gösterir. MTBF trendi en az bir yıllık bilgilere göre hesaplanan ortalama çizgisine göre izlenmelidir. 3.5.4 Kullanabilirlik (Av) Ekipman kullanabilirlik ölçümü ekipman performansını değerlendiren en önemli temel istatisliklerden biridir (Bkz. 2.1). Üretim Miktarı Q= (Gerçekleşen üretim miktarı -Reddedilen miktar) / Gerçekleşen üretim miktarı OEE Toplam Verimli Bakım stratejisi için önemli bir göstergedir. OEE üretim verimini ölçer (26). TEEP ise gerçek iş veriminin ölçülmesini sağlar. OEE hesaplanırken planlanan üretim zamanı esas alınır, yani planlanan üretimin ne kadarının gerçekleştiğinin bir ölçüsüdür. OEE hesaplarında duruşlar, performans hız kayıpları ve kalite kayıpları göz önünde bulundurulur. TEEP ise ilaveten takvim gününde çalışılmayan günleri de hesaba katar ve çalışma süresini yılda 365 gün olarak kabul eder. Bu nedenle TEEP bir tesisin gerçek üretim verimidir. Toplam Donanım Etkinliği, donanımın üretimde yarattığı katma değerin bir ölçüsüdür. Yapılan araştırmalara göre, dünya standartlarında üretim yapan firmaların toplam donanım etkinliği oranının en az %85 olması gerektiği belirlenmiştir. Çeşitli endüstrilerde üst seviye OEE ve TEEP değerleri Çizelge 4'de verilmiştir: Çizelge 4. Endüstride OEE ve TEEP değerleri Endüstri OEE TEEP İmalat %85 %60 Proses >%90 >%68 Metalürji %75 %55 Kağıt %95 >%70 Çimento >%80 %60 3.6 Maliyet Performansı Ölçütleri 3.6.1 Doğrudan Bakım Maliyeti Şekil1. Arıza zaman ilişkisi Ekipman kullanılabilirliği yukarıdaki anlatımı dışında şu şekilde de formüle edilebilir (25): Av= MTBF / (MTBF + MTTR) (25) MTBF = Ortalama çalışabilirlik süresi (24) MTTR = Ortalama Tamir Süresi MTTR = Toplam Duruş Süresi / Arıza Sayısı şeklindedir. 18 Toplam Düzeltici ve Önleyici Bakım Maliyetleridir. Hazırlanan bütçe değeri kıyaslanarak takip edilir. Doğrudan bakım maliyetlerinin takibi bütçenin aşılmaması için önemlidir. İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Doğrudan bakım maliyetleri alt maliyet gruplarına göre de takip edilebilir. Her ekipman için ayrı bakım masrafı, masraf merkezine bakım masrafı vb. gibi. Şekil 2'da örnek bir takip görülmektedir. 3.6.2 Duruşun Önem Derecesi Duruşun önem derecesi = Duruş Maliyeti / Doğrudan Bakım Maliyetleri (27) Bir ekipmanın arızası sebebiyle oluşturduğu maliyetin, doğrudan bakım maliyetleri içerisindeki oranıdır (27). Özellikle pareto analizlerinde kullanılır. 3.6.3 Bakım Masraf Yoğunluğu Bakım masraf yoğunluğu = Bakım Maliyeti / Toplam Üretim Miktarı (28) Belirli bir dönemde üretilen ürünlerin birim başına bakım maliyetidir (28). Üretim maliyetinin aşılmaması için bakım maliyetleri şirketlerin satış politikalarını doğrudan etkiler, bu nedenle bakım masraf yoğunluğunun takibi son derece önemlidir. Aşağıdaki Şekil 3 'de örnek bir birim maliyet karşılaştırması bulunmaktadır. 3.6.6 Bakım Stok Devir Hızı Bakım Stok Devir Hızı = Bakım faaliyetlerinde kullanılan stok malzemelerin maliyeti / Sort (31) Sort= (Dönem başı stok miktarı + Dönem sonu stok miktarı) / 2. Bir dönem (periyot) içerisinde stoktan kullanılan malzemelerin maliyetinin oranıdır. Bakım Stoğu devir hızı belirli bir hesap dönemi için yapılır. Bakım Stoğu Devir Hızının yüksek olması faydalıdır ancak genelde <2 kabul görür. 3.6.7 Personel Maliyeti Yüzdesi Personel Maliyeti Yüzdesi = Personel Maliyeti / Toplam Bakım Maliyeti (32) Bakım bölümünde çalışan personelin işçilik maliyetlerinin toplam bakımdaki yeridir(32). 3.6.8 Taşeron Maliyeti Yüzdesi Taşeron maliyeti yüzdesi = Taşeron Maliyeti / Toplam Bakım Maliyeti 3.6.9 Malzeme Maliyeti Yüzdesi Malzeme maliyeti yüzdesi = Malzeme Maliyeti / Toplam Bakım Maliyeti 4. Teep Hesapları Yukarıda anlatılmış olan bakım performans göstergeleri ve de zaman çizelgesini kullanarak yapılan hesaplamalar haricinde; şirket karlılığını doğrudan ilgilendiren toplam etkin ekipman performansıdır. OEE'nin bir fonksiyonu olan TEEP hesabı şu şekilde formüle edilmiştir (33): OEE (%): Toplam Ekipman Etkinliği OEE = Av x S x Q (26) Av: Kullanabilirlik, Şekil 3. Bütçeye göre bakım masraf yoğunluğu. 3.6.4 Bakım Maliyeti Yüzdesi Bakım Maliyeti yüzdesi = 100 x Bakım Maliyetleri /Toplam Üretim Maliyeti (29) Bakım maliyetlerinin toplam maliyetlerdeki oranıdır (29). Bütçe belirlemede önemli bir veridir. Dünya sınıfı hedef seviyesi <%10-15 dir. Q: Kalite Oranı TEEP: Toplam Etkin Ekipman Performansı TEEP= P x OEE (33) S = Performans Oranı =100*(C-Kd)/ C S = 100* (Net Üretim Zamanı - Hız Kayıpları) / Net Üretim Zamanı S = 100*Dt/C 3.6.5 Donanım değiştirme değeri(ERV) S = 100*(Gerçekleşen Üretim için kullanılan ERV= Ekipman bakım masrafları / Yeni ekipman değeri (30) zaman / Net Üretim Zamanı) Bir ekipmanın toplam bakım maliyetlerinin, yenisiyle değiştirme maliyetine oranıdır (30). En iyi uygulama kıstası dünya sınıfı hedef seviyesi %2-9 olarak kabul edilir. Bir maden firmasının 11 ayrı bölgesinde yapılan araştırmaya göre ise; ERV değeri %18-36 arasında gerçekleşmiştir. Bu değerde maden sektörü, daha gerçekçi görünmektedir. 20 S: Performans Oranı, P:Planlama Göstergesi P(%)= 100*B/A= 100*(A-Kb)/A P = 100* (Toplam Teorik Üretim Zamanı - Programlanmış Üretim Duruşları) / ToplamTeorik Üretim Süresi Q: Kalite Oranı İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Q = 100*E/D Q =100*(Satılabilir Üretim Miktarı / Gerçekleşen Üretim Miktarı) Q = 100*(D-Kd)/D Q = 100* (Gerçekleşen Üretim Miktarı Kalite Kayıpları) / Gerçekleşen Üretim Miktarı 5 Yöneticiler İçin Göstergeler Yöneticiler için öncelikli olarak izlenmesini tavsiye ettiğimiz anahtar performans göstergeleri, üç ayrı yönetim noktası için aşağıdadır: 5.1 İşletme Yöneticisi • Toplam birim üretim masrafı • Toplam tesis/ekipman etkinliği, (OEE) • Toplam etkin tesis/ekipman performansı (TEEP) • Toplam üretim miktarı (Bütçeye göre kıyaslamak) 5.2 Üretim Yöneticisi • Toplam birim üretim masrafı • Toplam tesis/ekipman etkinliği, (OEE) • Toplam üretim miktarı (Bütçeye göre kıyaslamak) • Ekipman kullanım oranı • Ekipman verimliliği • Bakım masraf yoğunluğu • Ekipman değiştirme değeri (ERV) • Toplam tesis için MTBF (Duruşlan Arası Ortalama Süre) • Bekleyen işler yüzdesi (Üretim bölümünün bakım bölümüne yaptığı talepler için) 5.3 Bakım Yöneticisi • Ekipman kullanabilirliği • Bakım masraf yoğunluğu • Bakım maliyeti yüzdesi • Doğrudan bakım maliyeti (Bütçeye göre kıyaslamak) • Ekipman değiştirme değeri (ERV) • Proaktif ve Reaktif iş yüzdesi • Planlama tepkiselliği • Programlama yoğunluğu • Programa uyum • Ortalama tamir süresi (MTTR) • Arızalar arası ortalama süre (MTBF) • Bekleyen işler yüzdesi • Uygulama kalitesi (Yeniden yapılan işler yüzdesi) • Bakım stokları devir hızı 22 6 Değerlendirme Bakım yönetimi için günümüz teknolojisi ve artan üretim taleplerini karşılayabilmenin en önemli fonksiyonlarından birisi de artık, ölçme ve değerlendirmedir. Ölçme için elimizde her ne kadar referans değerler bulunsa da; sektörel baz da ya da mikro değerlendirme için firma bazında ölçüt değerler değişkendir. Bu noktada firmalar kendileri için en doğru referans değerleri yaratmalıdır. Verimli bir bakım sistemi oluşturmak isteyen firmalar bu konuda iyi bir planlama ve bunun fonksiyonu olarak da performans değerlerini sağlıklı olarak ortaya koyabilme üzerine profesyonellik kazanmalıdır. Günümüz dünya şartlarında rekabetçi olabilmek için, artan ihtiyaçlardan birisi de zamandır. Bakım performanslarının artması, doğrudan üretim performansına etki eder ki; bu da firmalar adına potansiyel verimliliği arttırır. Kaynaklar Gulati,R., (2.versiyon), (2012). Maintenace and Reliability Best Practice, Industrial Press Inc., New York.,s.283-308 Smith,R.&Mobley,R.K.(,2008). Rules of Thumb for Maintenance and Reliability Engineers, Butterworth Heinemann, Burlington.,s.89-104 Uzun,A., (2011). Bakım RCM , Nobel Ankara, s.ll8-123 Planlaması Teknikleri ve Akademik Yayıncılık, Muchiri,P.,(2010). International of Production Economics, Elsevier.,s.10-1016 Wauters,F.&Mathot,J., (2002). Overall Effectiveness(3BUS094188R0001 ABB Inc.), s.l-26,Ohio. Eqipment Hidrolik Valf Çeşitleri ve Çalışma Yöntemleri Hidrolik Valfler hidrolik akışkanın gideceği yönü belirleyen, istenildiğinde yönünü değiştiren, akışkanın basıncını ve debisini kontrol eden devre elemanıdır. Ahmet İpek / İzmir Şube Yöneticisi/ HİDROPAKS 1. Valflerin Görevleri • Akışkanın yolunu açıp-kapatır. • Akışkanın gideceği yönü değiştirir. Hidrolik sistemlerin basınç hatlarında kullanılan, akışkanın basıncını istenen değerde olmasını sağlayan valflerdir. • Akışkanı depoya gönderir. Kullanılan Yerlerine Göre Çeşitleri; • Akışkanın debisini kontrol ederek alıcıların çalışma hızını ayarlar. 2.1. Basınç Emniyet valfleri • Devre elemanlarını yüksek basınçlara karşı korur. Basıncı yükselen akışkanı depoya gönderir. • Akışkanın basıncını kontrol ederek, devre elemanlarının belirli basınçlarda çalışmasını sağlar. • Akışkanın basıncını, debisini, yönünü belirli zaman aralıklarında kontrol eder. • Bazı valfler yukarıda sayılan görevlerin bir veya birkaçını yapabilir. 24 2. Basınç Kontrol Valfleri İşin gerçekleşmesi için oluşan direnci yenmeye yetecek kadar basıncın oluşmasına izin verir, Onun üzerinde oluşabilecek dirençte (=strok sonu), basınca bir sınır getirir. İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ 2.4. Boşaltma valfleri 2.2. Basınç düşürme valfleri Hidrolik devrelerde farklı basınçlarda çalıştırılması istenen, birden fazla sayıda kullanıcı eleman ( silindir , Hidromotor ) kullanılması ve kullanıcı elemanların da değişik basınçlarda çalışması gerekebilir. Bu gibi durumlarda basınç düşürme valfleri kullanılır. Normalde açık konumdadır. Basınç yükseldiğinde kapalı konuma geçer. İki yollu ve üç yollu olmak üzere değişik tipleri vardır. Hidrolik akışkanın Hidrolik Depoya gönderilmesi için kullanılır.Normalde kapalı olan valf uyarı geldiğinde açılır ve akışkanı depoya gönderir. 3. Yön Kontrol Valfleri Hidrolik devrelerde akışkanın, ne zaman, hangi yolu izlemesi gerektiğini belirleyen valflerdir. İstenildiğinde akış yolunu değiştirirler; istenildiğinde akış yolunu açıp kapatırlar. Kontrol VALFLERİ Genel Gösterim Tek kare, akış veya basınç kontrolünü gösterir. (işletme koşullarına, basınç ve akış şekline göre çok çeşitli tilerde olabilir) İki kare, kontrol valfinin iki pozisyonlu olduğunu gösterir Üç kare, kontrol valfinin üç pozisyonlu oludğunu gösterir 2.3. Basınç sıralama valfleri Basınç sıralama valfleri bir hidrolik devrede birden fazla sayıda ki silindir, motor gibi kullanıcı elemanları farklı zamanlarda ve Basınçlarda çalıştırmak için kullanılır. Çalışma prensibi Basınç emniyet valfleri ile benzerdir. Normalde kapalı konumdadır. İstenen basınçta açılıp diğer kullanıcı elemanları harekete geçirir. 3 Kontrol valfinin diyagramdaki basit gösterimlerinden birisidir. A,B = kullanıcı hatları P = Pompa bağlantısı T = Tank bağlantısı 4/3 Yön Valfi 4 Bağlantı 3 Konumlu 25 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ 3.1. Yön Kontrol Valflerinin Şematik Gösterimi 3.2. Yön Kontrol Valflerinin Şematik Gösterimi • Valfin her konumu bir kare ile gösterilmelidir. • Akışkanın geçiş yönleri oklarla belirtilir. • Kapalı yollar yatay bir çizgi ile belirlenir. • Valf bağlantıları kısa çizgilerle belirtilir. • Valf konumlarının işaretlenmesi; valf konumları soldan sağa doğru harflerle işaretlenir. Üç konumlu vaflerde merkez konum 0 ile gösterilir 3.3. Yön Kontrol Valfi Kumanda Tipleri 3.4. Valf bağlantılarının harflendirilmesi; • P=Basınç hattı A,B,C....=İş hattı veya çalışma hattı • R,S,T=Depo(dönüş) hattı Yön kontrol valfinin içerisinde bulunan sürgü yapısını aşağıdaki resimde görebilirsiniz. • X,Y,Z=Pilot(uyarı) hattı • L=Sızıntı hattı 3.5. Yön kontrol valflerinin tanımlanması; • 2 / 2 = Yol sayısı/ Konum sayısı • 3 /2 valf tanımlaması yapıldığında, valfin 3 yollu, 2 konumlu olduğu anlaşılır. 3.6. Vaflerin normal konumları; • Hidrolik devre çizimlerinde valfler, normal konumlarında çizilir ve harflendirilir. 26 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Parçaların genel muayenesi; çıkıntı, kesik, pürüz, çentik, çatlak, aşınma izleri veya bükülmüş parçalar gibi arızaların görsel muayenesini içerir. Şekilde görüldüğü gibi düz bir yüzeye yanlamasına yerleştirip yuvarlayınız. yamulmayı gösteren bir yalpalama olup olmadığım görsel olarak muayene ediniz. Valf arızalarının çoğu sistemin başka yerlerindeki sorunlardan dolayı oluşur. Gerçek arıza düzeltilmedikçe tamir edilmiş ya da değiştirilmiş valflerle arızaların tekrarını bekleyebilirsiniz. 4. Valf Arızaları Çalışma esnasında tekrar tekrar olan bazı sorunlar vardır. Bunlardan yaygın olarak rastlananları şunlardır; Bozuk Kontrol Elemanı Aşırı Kaçak Bozuk veya Kırık Yaylar Yapışma veya Tutukluk Çatlak veya Kırık Parçalar Valf arızalarının çoğu sistemin başka yerlerindeki sorunlardan dolayı oluşur. Gerçek arıza düzeltilmedikçe tamir edilmiş ya da değiştirilmiş valflerle arızaların tekrarını bekleyebilirsiniz. 28 Valf Arıza Belirtileri aşağıdaki şekillerde karşımıza çıkabilir. Çamur: Hidrolik akışkanın aşırı ısınmasından dolayı oksitlenme ile oluşan madde. Çizik: Yüksek basınçlı akışkan tarafından bir valfın yüzeyinde aşınmayla oluşan küçük kanallar. Vuruntu: Yetersiz veya aşırı akım nedeniyle kontrol ucunun sürekli olarak selenoid gövdesine çarpmasından çıkan gürültü, mırıltı, vızıltı. Tamirat yada bakım için bir valfi söktüğünüzde her zaman bütün sızdırmazlık elemanları iyi durumda görünseler de yenisini takınız. İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Hidrostatik Güç İletim Sistemi İle Yürütülen Tier 4 Dizel Motorlu Araçlarda, Motor Devrinin Müsade Edilen Hız Limit Değerleri Üzerine Çıkmasının Engellenmesi İbrahim İRDEM / Makine Mühendisi / MERT Teknik A.Ş.Tic. Ltd. Tier4/Stage IV standartları ile beraber (dizel motorlarda zararlı ekzoz gazı çıkışını düşürmek için geliştirilmiş standart) dizel motorların emisyon standartlarının gelişmesi, on ve offroad (arazi araçları) araç endüstrisini çeşitli şekillerde etkilemiştir. Bu etkilerden en önemlisi, dizel motorların verimliliğinin önemli ölçüde artması olmuştur. Motor imalatçıları daha küçük motor hacimleri ve gövdeler ile aynı gücü elde edebilir hale gelmişlerdir. Verimlilik artıkça ve motor hacimleri küçüldükçe, motorun, motorda yanma olmadığı anda dönmeye karşı göstereceği güç te azalacaktır. Bu gücü motorun frenleme torku olarak isimlendirebiliriz. 30 Motorlar genelde kimyasal enerjinin mekanik enerjiye çevrildiği sistemler olarak düşünülür. Fakat motorların aracın frenleme esnasında da önemli rolleri vardır. Motorun frenleme torku, frenleme esnasında aktarma organlarının oluşturduğu torka destek olmaktadır. Motorun frenleme torkunun düşmesi, aracın aktarma organları tarafından desteklenmediği sürece moturun frenleme kabi- İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ liyeti düşecektir. Dizel motora mevcut olan frenleme torku değeri üzerinde yüklendiğinizde dizel motor ve tahrik edilen diğer aktarma organları aşırı hıza çıkma ve zarar görme riski altında olacaktır. Hidrostatik tahrikli arazi aracı uygulamalarında kullanılan motorların frenleme tork değerlerinin düşürülmesi ile beraber araç hızlı bir şekilde giderken ve/veya yokuş aşağı giderken yapılan sert frenlemelerde meydana gelebilecek, motorun aşırı hıza çıkma durumunun engellenmesi ve aktarma organlarına etkiyecek torku limitlemek için birkaç teknik bulunmaktadır. Bu tekniklerden bir tanesi; sert frenleme anında oluşan aracın enerjisinin bir kısmını ısı yolu ile sönümlemektir. Sistem akışındaki basınç düşürme yolu ile, pompa kitine (silindir bloğu-pistonlar-eğim plakası) etkiyecek basıncın, motorun aşırı hıza çıkmasına sebep olacak tork değerlerine ulaşmasını engellenir. Bu metod Entegre Hız Limitlemesi (Integrated Speed Limitation ISL) olarak tanımlanmaktadır. Bu sistemi oluşturan elemanlar, sert frenlemelerde ve/veya araç yokuş aşağı hızlı bir şekilde inerken yapılan frenlemelerde otomatik olarak devreye giren pilot valf, basınç düşürücü valf ve baypas orifisidir. Giriş Araç Frenlemesi Frenleme, aracın hareket yönünün aksi yönüne doğru bir kuvvet uygulanması ile oluşur. Bu kuvvet araçtaki tekerleklere yada paletlere; servis frenleri, aktarma organları yada her ikisi yolu ile iletilir. Genelde motorlar sadece araç fonksiyonlarının yerine getirilmesi için kimyasal enerjinin mekanik enerjiye çevrildiği sistem olarak düşünülür. Fakat motorların, aracın frenleme esnasında da önemli rolü olmaktadır. Motorun frenleme torku, frenleme esnasında aktarma organlarının oluşturduğu frenleme torkuna destek olmaktadır. Bu sunum Entegre Hız Limitlemesi (ISL- integrated speed limitation) çalışmasının değerlendirilmesi ve motorun aşırı hıza çıkmasını engelliyecek ISL sisteminin öğrenilmesi için yapılmıştır. Motorun frenleme yeteneği, frenleme torku, sürtünme torku veya sürüklenme torku olarak ta tanımlanmıştır. Diğer bir deyişle motorun frenleme torkunu, motorda yanma olmaksızın motoru döndürmek için gerekli tork olarak ifade edebiliriz. Motorun frenleme torku pompalama ve sürtünme kayıplarından oluşmaktadır. Motorun frenleme torku motorun deplasmanı büyüdükçe artar. Motorun frenleme tork değeri; genelde, motorun çalışma esnasında oluşturduğu tork değerinin 1/3 ünden daha azdır. Motorun frenleme torku motorun şaftının dönüş yönünün aksi yönüne etki etmektedir. Motor yanma esnasında bu torkun üstesinden gelebilmelidir. Bu değer ne kadar küçük ise motor o kadar rahat ve verimli çalışır. Fakat bir o kadar da frenleme esnasındaki etkisi azalmış olur. Anahtar Kelimeler: Dizel motorun aşırı hız koruması, dizel motorun frenleme yeteneği, dizel motor girişindeki torkun limitlenmesi. Frenleme esnasında dizel motorun girişindeki tork değeri aracın duruştaki hızı ve araç ağırlığı ile beraber lineer olarak artmaktadır. 31 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Şema 2- Tier Standarlarının Tarihe Göre Gelişimi Eğer frenleme esnasında dizel motorun girişindeki tork değeri, motorun toplam frenleme tork değerini geçmiş, aktarma organlarından herhangi bir tanesi müsade edilen maksimum hız değerinin üzerine ulaşmışsa motorun aşırı hız yapmış olduğu düşünülür. Motorların ve aktarma organlarının müsade edilen hız sınırları mevcuttur. Bu değerlerin üzerine çıkılması durumunda motorun ve aktarma organlarının zarar görmesi kaçınılmaz olacaktır. Tier- 4 Standartlarının Etkisi Dizel motorların çalışması esnasınsa , egzoz gazları ile beraber doğaya karışan zararlı gazların seviyesi ile ilgili 1996 yılına kadar herhangi bir yasal düzenleme yoktu. Çevre koruma kuruluşu (EPA: Enviromental Protection Agency) tarafından çıkarılan çevre ve doğayı koruma yasaları sayesinde egzoz emisyon standartları oluşturuldu. Egzozdan doğaya bırakılan nitrojen oksid (NOx), hidrokarbon (HC), ve partikül madde (PM- kükürt ve kurşun ) miktarlarına kademe kademe sınırlamalar getirildi. Tarım aracı bile olsa standartlara uymayan bir aracın kullanılması yasaklandı. Bu değerlerin ilki Tier 1 ( Euro stage1) idi. Daha sonraki yıllarda takip eden Tier-2, Tier-3 ve Tier-4 motorlar ile tamamen çevreci motorlar üretilmeye başlanmıştır. Bu beklentilere cevap vermek için motor imalatçıları yeni teknolojiler üretmek zorunluluğunda kalmıştır. Bu teknolojilerin içerisinde en bilindik olanları common rail injection (Direk enjeksiyon sistemi), intercooler (ara hava soğutucu ) ve variable-geometry turbocharger (Değişken geometrili turboşarj) sistemleridir. Motorlarda verimlilik artıkça motor imalatçıları daha önce kullandıkları motor öl- 32 çülerinden daha küçük gövdelerde daha hafif motorlar ile aynı gücü elde edebilir hale gelmişlerdir. Motor ölçülerinin küçülmesi ile beraber motorun doğal frenleme tork değeri de düşmüştür. Dolayısıyla aracın frenleme esnasındaki performansı düşecektir. Bu durum karşısında hidrostatik tahrikli bazı uygulamalarda kullanılan motorlar için aşırı hızdan korunma yöntemleri geliştirilmesi zorunlu hale gelmiştir. Hidrostatik Hidrostatik aktarma organlı bir çok off-road (arazi araçları) araçta, aracın hız kontrolü için servis frenleri yaygın olarak kullanılmamaktadır ya da hiç yoktur. Buna benzer uygulamalara arazide ve asfaltta gidebilen hasat makinelerini, (şema 1) tarımsal ilaçlama makinelerini (şema 3) vb. örnek olarak verebiliriz. Bu sebeble bu tip uygulamalarda, aracı durdurmak için gerekli torku, hidrostatik sistemin kendisinin, motorun frenleme torkunun ve aktarma organlarının sağlaması beklenmektedir. Şema 3- Tarımsal İlaçlama Araçları İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Ayrıca bu tip araçların günümüzde ebatları büyümekte, ağırlıkları artmakta ve hızlarının da artması istenmektedir. Bu etkenler ve Tier standartlarının etkisi ile aracın frenlenmesi daha da zorlaşmaktadır. Bu ise frenleme üzerine beklentileri artırmakla beraber daha titiz, hassas ve detaylı mühendislik gereksinimlerini doğurmuştur. Araştırmanın Hedefi Emisyon standartlarına uygun gelişmiş motorların kullanıldığı, hidrostatik güç iletim sistemli off-road (arazi araçları) araçlarda frenleme esnasında ortaya çıkabilecek aşırı hız probleminin engellenmesi için teknik çözümler üretmek, hidrostatik pompalarda kullanılan Entegre Hız Limitleme (Integrated Speed Limitation ISL) sisteminin teknik olarak uygulanabilirliğinin açıklanması üzerinedir. Motor Aşırı Hız Koruması Teknoloji Otomotiv endüstirisinin gelişimi ile ilgili geçmiş tarihlere gidildiğinde, ağır yüklü araçlarda frenleme esnasında ortaya çıkabilecek motorun aşırı hıza çıkması probleminin engellenmesi için değişik fikirler ve görüşler ortaya çıkmıştır. Genelde çözümler motorun frenleme tork etkisinin artırılması ve/veya aktarma organları aracılığı ile motorun girişindeki tork değerlerinin kontrol edilmesi üzerinedir. Günümüzdeki çözümler ise sistem içerisine entegre edilmiş gelişmiş metodlardır. Aşağıda hidrostatik tahrikli modern off road (arazi araçları) araçlardaki teknolojiler özetlenmiştir. Motor Çözümleri Motorun aşırı hıza uğramasını önlemek için uygulanan çözümlerin çoğu, gerektiği durumlarda motorun efektif frenleme torkunu arttırmak ile sağlanır. Bunun için birkaç çözüm mevcuttur. Bunlardan bir tanesi compression release brake (sıkıştırılmış havanın motorda yanma olmadan serbest bırakılması) sistemidir. Bu sistem egzoz valf zamanlaması ile oynayarak araç krank şaftının yavaşlatılması yöntemidir. Piston içerisindeki sıkıştırılmış hava, içerisine mazot püskürtüleceği esnada, yanma olmadan egzozdan gönderilir. Diğer bir yöntem egzoz frenidir. Egzoz manifolduna takılan bir kısıcı ile ters basınç oluşması sayesinde sağlanmaktadır. Bir başka yöntem değişken deplasmanlı turbo şarj ile pompalama kayıplarını kontrol ederek motorun ters basıncını arttırmaktır. Hidrolik Çözümler Motorun aşırı hıza uğramasının engellenmesi için uygulanan hidrolik çözümleri aşağıdaki şekilde gruplandırabiliriz. Enerjiyi Isı Olarak Yayma Yöntemi: Frenleme esnasında oluşan, aracın kinetik ve potansiyel enerjisini ısı enerjisine dönüştürme esasına dayalı, aracın aşırı hıza ulaşmasını önleme yöntemidir. Hidrolik retarder sistemini örnek verebiliriz. Motorun etkin frenleme kabiliyetini artırmak için geliştirilmiştir. Bu uygulamada, yardımcı bir hidrolik pompa dizel motora bağlanmaktadır. Retarder temel olarak şaftın ucuna yerleştirilen rotor ve stator denilen iki çark ile çalışan hidrodinamik basınçlı bir sistemdir. Fren pedalına basıldığında ya da direksiyon altına yerleştirilen kol çekildiğinde sistem harekete geçirilir. Rotor aracın şaftına bağlıdır. Stator ise rotorun karşısına retarder gövdesine sabitlenmiştir. Şanzımandan gelen şaft hareketi ile rotor döner. Retarder devreye girdiğinde rotor ve stator arasına yağ pompalanır rotorun dönüşüyle hareketlenen yağ statorun kanatlarına çarpar ve yavaşlar. Bu da rotoru yavaşlatır ve frenleme gerçekleşir. Diğer bir teknoloji ise kapalı devre hidrostatik çevrimin kendisidir. Bu çözümler sistemdeki fazla akışı kısarak pompa kitinde ve motor girişinde oluşan torku sınırlar .Bu da genelde maksimum hidrostatik frenlemenin teker motorlarında elde edilmesini sağlamaktadır. Oran Kontrolü İle Basınç Limitlemesi: Oran kontrolü genelde hidrolik motorun hacimsel kontrolüdür. Eğer aracın frenlemesi esnasında, dizel motorun frenleme kabiliyeti aşılırsa motorun deplasmanı azaltılır. Dolayısıyla sistemdeki akış oranı da azalacaktır. Bu da pompaya dolayısıyla dizel motor girişine etkileyecek torku azaltacaktır. Kinetik Enerji Geri Kazanım Sistemi: Aracın enerjisini ısı enerjisine çevirmek yerine, bu enerji saklanarak gerektiğinde frenleme için aktarma organlarına aktarılmaktadır. Bu tarz sistemlerde hidrolik enerjinin depolanmasında akümülatörlerden yararlanılır. Bu tasarım sistemin frenleme yeteneğini artırırken motorun aşırı hıza çıkmasını da engellemektedir. Ancak enerjinin depolanması ayrıca bir güvenlik ihtiyacı doğurmaktadır. Diğer çözümler Genelde, frenleme esnasında aracın aşırı hıza çıkmasını engellemek için dizel motora bağlı diğer elemanların güç harcaması üzerine dayalıdır. Bu metodlar dizel motorun ve pompanın aşırı hıza çıkma riski oluştuğu esnada, araçtaki kompresörün, fan drive sisteminin, varsa diğer aksesuarların (örneğin klima) devreye sokulması üzerine geliştirilmiştir. Bu metodlar dizel motorun efektif frenleme tork değerini arttırmaktadır. Değerlendirme Kriterleri İmalatçı firmalar motorun aşırı hızdan korunma çözümlerini teknik olarak değerlendirirken aşağıda belirtilen kriterlere dikkat etmektedirler. 33 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Aktivasyon Yöntemi ve Performans Çözüm otomatik olarak mı yoksa operatör tarafından mı devreye sokuluyor. Çözüm olası sorunlar oluşmadan önlem alıyor mu yoksa problem ortaya çıktığında mı yanıt veriyor. Çözüm araç frenleme ihtiyacını anında karşılıyor mu, ? yoksa gecikmelere mi sebeb oluyor.? Çözüm frenleme esnasında hep devrede kalıyor mu.? Çözüm aracın kontrol sistemini etkilemeden etkin olabiliyor mu.? Aracın Frenleme Yeteneğinin Arttırılması Çözüm frenleme performansı gerekliliklerini yerine getiriyor mu ? (duraklama mesafesi azalması ve/veya hızın yavaşlaması). Çözüm aracın herhangi bir hızında hidrostatik sistem basıncını maksimum olarak kullanabiliyor mu? Ya da performansı limitli mi.? Mümkün Olan Frenleme Torkundan Yararlanma Çözüm motorun frenleme kapasitesinden istifade ediyor mu? Farklı Sürüş Mekanizmalarına ve Kontrol Sistemlerine Uyumluluk: Çözüm, aracın aktarma organlarından, kontrol sistemlerinden yazılım uygulamalarından bağımsız olarak uygulanabiliyor mu? Ya da çeşitli, özel gereksinimleri var mı? Uygulama Kolaylığı Çözüm en az maliyet ile kolay bir şekilde uygulanıyor mu.? Kolay bir şekilde test edilip teslim edilebiliyor mu.? Optimum seviyede çalışması için sürekli bir ayar ve test ihtiyacı gerektiriyor mu.? Montaj Çözüm uygulanırken, araç ve hidrolik sistem üzerinde önemli fiziksel değişiklikler gerektiriyor mu. ? ya da çok az bir fiziksel değişiklik ile olabiliyor mu? Şema 4- ISL Monte Edilmiş Kapalı Devre Pompa Sistemi 34 Entegre Hız Limitlemesi (Integrated Speed Limitation) (ISL) Gün geçtikçe hidrostatik tahrikli sistemlerde kullanılan dizel motorların aşırı hıza uğrama problemleri artmaktadır. Dizel motorlarda aşırı hız problemi araç hızlı bir şekilde yol alırken yapılan ani, sert frenlemelerde ve/veya araç yokuş aşağı inerken yapılan frenlemelerde meydana gelir. Dizel motora bağlı bileşenlerin hız sınırları aşıldıkça hasarlar meydana gelicektir. Aşırı hıza uğrama sebeblerini günümüzde bu tip uygulamalarda kullanılan yüksek verimli dizel motorların (varible-geometry turbocharger, common rail injection, intercooler sistemlerin kullanıldığı motorlar) frenleme yeteneklerinin azalmasına, araç ağırlıklarının artmasına, araçların daha hızlı hareket etme ihtiyaçlarının doğmasına bağlayabiliriz. Bu problemi önlemek için pompa içerisine entegre edilen valfler ile motorun aşırı hıza çıkmasını engelliyen bir sistem geliştirilmiştir. Bu sistem Entegre Hız Limitlemesi ISL (Integrated Speed Limitation) olarak isimlendirilir. ISL, dizel motorun aşırı hıza çıkmasını engelleyen bir teknoloji olup, hidrostatik tahrikli sistemlerde kullanılan, yüksek güçlü kapalı devre pompalarda uygulanmaktadır. Motoru aşırı hızdan korumak için geliştirilen aracın frenleme kabiliyetini düşürmeden, sert frenlemelerde oluşacak yüksek hidrostatik sistem basıncını düşürme yöntemi ile dizel motorun frenleme yeteneğini arttıran, hidrolik bir çözüm yoludur. Çalışmanın bu bölümünde bu teknoloji daha detaylı olarak açıklanmaktadır ve yukarıda sunulan değerlendirme kriterlerine uygunluğu incelenecektir. Açıklama ISL; pilot valf, basınç düşürücü valf, baypas orifisi ve baypas valfinden (çekvalf) oluşmaktadır. Şema 4 te görüldüğü gibi kapalı çevrim pompa içerisine entegre edilebilmektedir. İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ deplasmanı minimuma çekecektir. Bu esnada sistem basıncı artacaktır. Basınç düşürücü valf tamamiyle kapalı olur. Baypas orifisinden akış devam etmektedir. Sistemin bütün debisi baypas orifisi tarafından kısılmıştır. Araç yavaşlarken sistemdeki akış azalmasına rağmen pompa eğim plakası orta pozisyona geldikçe sistemdeki basınç artacaktır. Basınç düşürücü valfe paralel olarak bağlanmış baypas orifisi sayesinde sistemin artan basıncı sürekli kontrol altındadır. Şema 5-ISL Aktif Olduğu Durumda Pompa Basıncı ve Akış Yönleri (Kırmızı-yüksek basınç, Yeşil-düşürülmüş kit basıncı, Mavi-şarj basıncı) Çalışma Teorisi Normal çalışmada frenleme olmadığı anda araç hızlı bir şekilde ilerlerken sistem debisi baypas orifisi ve basınç düşürücü valf üzerinden geçmektedir. Pilot valf set değeri aşılmamış p1=p2 dir. Yay kuvvetinin etkisi ile basınç düşürücü valf NA konumunu korur ve akış basınç düşürücü valf ve baypas orifisi üzerinden geçecektir. İleri hareket sırasındaki ani hidrostatik frenlemede pompa deplasmanı düşürüldüğünde akış yönü sabit olmasına rağmen yüksek basıncın yönü değişip pompanın B portu yüksek basınçta olacaktır ve hidrolik motordan gelen debi pompanın B portuna girmektedir. Motor pompa gibi çalışmaya başlamıştır. (Şema 5 şema 4’ün büyütülmüş gösterimi olup, renklendirilmiş hatlar ile akışın yönü ve basınç değerleri gösterilmiştir.) Frenleme anında sistem debisi, ayarlanan pilot valfin basınç değeri aşılana kadar, normalde açık olan basınç düşürüşü valf üzerinden geçmektedir. Set edilen basınç değeri aşıldığı andan itibaren debi pilot valften geçer ve basınç düşürücü valf kapanır. Öyleki sistem debisi otomatik olarak pompaya uygulanacak basıncı regüle etmek için kısılmıştır. (13 numaralı porttan basınç ölçülebilir.) Şema 4 te görüldüğü gibi pilot valfin çıkışı şarj pompası çıkışına, verilmiştir. Böylelikle kapalı çevrimde yağ eksilmesi de engellenmiştir. Sistemdeki akış oranı düşük olduğu durumlarda, düşük debilerde orifisteki basınç düşümü de az olacaktır. Basınç limitleme valfi set değeri aşılmamıştır. Pompa eğim plakası 36 Eğer frenleme olayı esnasında B tarafındaki basınç limitleyici valf set değeri aşılırsa, basınç limitleme valfinden geçen akış servo pistona ulaşır ve pompanın eğim plakasının, motordan gelecek akışı kabul edecek şekilde max. deplasman konumuna gelmesini sağlar. (şema 4’te 5 nolu basınç ölçme portu) Her türlü durumda ISL nin amacı pompa ve dolayısıyla dizel motor girişinde oluşan torku limitlemektir. Pilot valfin basınç ayarı ve bypass orifisinin ölçüsü, ne kadarlık bir frenleme gününün ısıya dönüştürüleceğini ve dizel motordan etkin bir biçimde uzaklaştırılacağını yöneten değişkenlerdir. Pompanın çalışması esnasında akış B yi terkediyorken yani araç diğer yöne gidiyorken, akış baypas valfi (çekvalf) üzerinden geçecektir. ISL aktif olmaz. Değerlendirme Aşağıdakiler ISL ‘nin yukarı sayfalarda belirtilen değerlendirme kriterlerine göre sonuçlarıdır. Aktivasyon Yöntemi ve Performans ISL’nin işlevselliği hidrolik sistemin frenleme basıncı, pilot valfin ayar basıncını geçtiği anda hemen devreye girer. ISL’nin işlevselliği otomatiktir. Hidromekaniktir. Hidrostatik sistemin performansı ISL’den etkilenmez. Aracın Frenleme Yeteneğinin Arttırılması ISL’nin stratejisi hidrostatik sistemde yüksek basınca izin vermektir. Ancak frenleme anında pompa kitindeki yüksek basıncı düşürerek dizel motorun devir aşımını engellemektedir. ISL ayrıca frenleme esnasında sistemin yüksek akış miktarını karşılıyacak şekilde dizayn edilmiştir. ISL motorun risksiz bir şekilde aşırı hıza çıkmasını engellemiştir, tekerleklerde maksimum hidrostatik frenlemenin sağlanmasını mümkün kılmıştır. İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Mevcut Olan Sürüklenme Torkundan Yararlanma ISL’nin performansı 2 ayar ile yapılandırılmıştır. Basınç düşürücü valfin devreye girip çıkması için pilot valfin basınç ayarı ve baypas orifisinin alanı. Bu ayarlar dizel motorun doğal frenleme yeteneğini maxsimuma çıkarmak için yapılır. Farklı Sürüş Mekanizmalarına ve Kontrol Sistemlerine Uyumluluk ISL belirli bir aktarma organına, kontrol sistemine ve yazılıma ihtiyaç duymaz. Tamamen hidromekaniktir. Mekanik, hidrolik, elektrik kontrol mekanizmalı pompaların ve motorların olduğu sistemlerde kullanılabilir. Bu özellikleri ISL’yi özellikle düşük torklu tier 4 motorların kullanıldığı, frenleme yeteneği artırma ihtiyacı olan sistemlerde ön plana çıkarmıştır çünkü yeniden farklı bir aktarma sistemi ve kontrol sistemi dizayn etmeye ihtiyaç kalmamıştır. Uygulama Kolaylığı ISL; frenleme esnasında müsade edilen maxsimum dizel motor devrindeki, toplam frenleme torkunu temel alır. Motorun frenleme torku çoğunlukla üreticisinin belirlediği seviyededir. Pilot valfin basınç ayarını ve bypass orifisinin alanını yapılandırdıktan sonra ISL pompaya monte edilir ve performans gereksinimlerini karşıladığını doğrulamak için bir uygulamada test edilir. Test esnasında eğer gerekirse pilot valfin basınç ayarını ve/veya baypas orifisinin alanını değiştirilerek yapılandırma tamamlanır. Uygun olan ISL yapılandırması genellikle bir araç üzerinde çeşitli testler yapıldıktan, uygun mühendislik sonuçları alındıktan sonra tamamlanır. Aynı özellikteki diğer araçlarda seri üretimde aynı ISL ayarları kullanılabilir. Monte etme Şekil 6 da görüldüğü üzere ISL hidrostatik bir pompaya monte edilmiştir. ISL siz bir pompa ile mukayese edildiğinde çok küçük bir ek alan gerektirmektedir. Hidrolik sistem hattı bağlantılarında değişiklik gerektirmez. Örnek Çalışma ISL, motor aşırı hız koruması gerektiren büyük bir ilaçlama aracının pompasına monte edilmiştir. (şema 3) Bu araçta hidrostatik tahrik ile çalışan 1 adet pompa ve 4 adet hidromotor bulunmaktadır. Tablo-1 aracın teknik özelliklerini özetlemektedir. Aracın motoru EPA Tier 1 standartlarına göre üretilmiştir. Tablo-1 ISL Uygulaması Olan Zirai İlaçlama Aracı Teknik Değerleri Tanımlama Değer Birim Araç Ağırlığı (yüklü) 14500 kg Dizel Motor Hacmi 8,3 lt Dizel Motor Çalışma Devri 2200 d/dk Dizel Motor Frenleme Tork değeri 180 Nm Maksimum Motor Devri 3750 d/dk Pompa devri Tahvil Oranı 1:1 - Pompa Hacmi 165 cc/rev Maksimum Pompa Devri 3100 d/dk Maksimum sistem basıncı 480 bar Motor Hacmi (her biri) 80 cc/rev Son Aktarma Organı Tahvil Oranı 22:1 - Teker Yarıçapı 0,85 m Maksimum Araç Hızı 65 km/h ISL Yapılandırılması Dizel motorun frenleme torku, araç üzerinde bulunan diğer aksesuar pompaların, fan drive sisteminin, aktarma organlarının frenleme torku ve diğer kayıplar değerlendirildikten sonra motor/pompa devrini 3100 devirin altında tutmak için 120 bar pilot valf basınç değeri, 5,5 mm orifis çapı tayin edilmiştir ve sabit deplasmanlı 165 cc pompa üzerine monte edilmiştir. Bu seçim dizel motorun frenleme esnasında tahmini olarak ulaşabileceği aşırı hız değeri baz alınarak yapılmıştır. Onaylama Konfigürasyon pompanın yüksek basınca maruz kaldığı bir çok araç frenleme testinden sonra onaylanmıştır. Şekil 7 düz bir zeminde yüksek hızda giden yüklü bir aracın sert frenleme esnasındaki test sonuçlarını göstermektedir. Bütün frenleme hidrostatik yürüyüş sistemi tarafından yapılmış olup servis frenleri kullanılmamıştır. Şema 6- ISL Monte Edilmiş Kapalı Devre Pompa 38 0,6 saniyede araca yaklaşık olarak 58 km/h hızdan sıfır hıza düşme komutu verilmiştir. Grafiklerde görüldüğü üzere durma esnasında sistem basıncı yaklaşık olarak 480 bardır. Ancak ISL pompa kitindeki basıncı otomatik olarak limitlemiştir. Böylece motor girişine aktarılan tork ta limitlenmiş olur. Yüksek araç hızlarında frenleme yaparken B portundaki kit basıncı, basınç düşürüçü valf tarafından nerdeyse sabit bir değerde limitlenmiştir. Düşük hızlarda bu basınç İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Şekil 7 - Zirai İlaçlama Aracının Durdurulması Esnasındaki Test Sonuçları bypass orifisi tarafından regüle edilmiştir ve hız azaldıkça bu basınç değeri grafikte görüldüğü üzere kırmızı eğriye ( B deki basınç değeri) yaklaşarak frenlemeye devam edilir. Grafikte ISL sayesinde motor/pompa devrinin 3100 d/dk nın altında kaldığı gösterilmiştir. Frenleme 5.6 saniyede tamamlandığında duruş mesafesi yaklaşık 50 metredir. Tier 4 motor uygulamalarında motorun aşırı hıza çıkmasını engelliyen bir sistemdir ve gelecekte olabilecek ileri teknolojik motor dizaynlarında, motorun aşırı hıza çıkmasını engelliecek önemli bir sistem olacaktır. Bu test sonuçları seçilen ISL konfigirasyonu ile motorun ve pomanın aşırı hızdan korunduğunu göstermiştir. [1] Danfoss Power Solution. ISL-Integrated Speed Limitation. Tecnical Information. 11053026 Rev BA Mar 2014 Sonuç Motor aşırı hız koruması, araçların frenleme performansı gereksinimi ihtiyacı arttıkça ve imalatçı OEM firmalar off road (arazi araçları) araçlarda kullanılan motorların frenleme tork değerlerini düşürdükçe, önemli bir konu olmuştur ve olmaya devam edecektir. Hidrostatik aktarma organlı uygulamalarda motor aşırı hız koruma teknolojisi sunan Entegre Hız Limitleme Sistemi (Integrated speed limitation ISL), OEM firmaların ürettiği 40 Kaynaklar [2] EPA, Environmental Protection Agency Standars (www.epa.gov/otaq/standarts) [3] European Commission, “Emissions from non-road mobile machinery” [4] “Off-highway diesel engines meet Tier 4 emission regulations” Machine Design 25 Agust 2011 [5] Variable-geometry turbocharger-wikipedia the free encyclopedia İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Aşırı Gresajın Sakıncaları Josh Pickle, Noria Corporation Çeviren: Erhan ERKEN / Mak.Müh. / Limak İnşaat A.Ş. Rulman yağlaması söz konusu olduğunda fazla gres kullanımı her zaman iyi bir tercih olmadığı gibi pahalı bir hataya da dönüşebilir. Bunun önüne geçebilmek için, doğru hesaplama yöntemlerini kullanıp her bir yağlamada ihtiyaç duyulan gres miktarını belirleyerek gresajın sıklığı ayarlanmalıdır. Gerekli gres miktarı için belirleyici faktör rulman veya rulman yatağının ölçüleridir. Aşırı gresaj, çalışma sıcaklıklarında yükselmeye, keçelerin bozulmasına, elektrik motorlarında ise enerji kaybı ve arızalara yol açar. Bu tip sorunlardan kaçınmanın en iyi yolu bir bakım programı oluşturmak ve gresaj sıklığı ile gres miktarını doğru belirlemektir. Rulman boşluklarında aşırı gres bulunması, dönen rulman elemanlarının gresi rulman dışına doğru itmesine ve bunun sonucunda da enerji kaybına ve çalışma sıcaklıklarının artmasına neden olur. Bunun neticesinde gresin çok hızlı okside olmasının (kimyasal bozunma) yanısıra, gresin bünyesinde mevcut olan baz yağın kalınlaştırıcıdan hızla ayrılıp dışarı akmasına neden olabilmektedir. Bu esnada artan çalışma sıcaklığı ile birlikte gresin yapısındaki kalınlaştıcı zamanla sertleşecek ve oluşan bu sert yapı ekipmanın düzgün yağlanmasını engelleyerek yeni basılan gresin rulmanın merkezine ulaşmasına engel olacaktır. Bu durum dönen elemanların daha hızlı aşınmasına ve sonrasında da ekipman arızalarına yol açabilir. Keçe hasarı aşırı gresajın bir başka olumsuz yan etkisidir. Gres tabancaları 15.000 PSI ye kadar basınç üretebilirler. Bir rulman yatağı aşırı greslendiği zaman, yağ keçesi yırtılabilir. Bu da su ve çeşitli kirleticilerin rulman yatağına erişimine olanak sağlar. Unutmayalım ki bu yağ keçeleri de genellikle 500 PSI civarında basınca dayanabilmektedir. Bu aşırı basınç tek ve çift kafesli rulmanlara hasar verebilir, kafeslerin bileziklere doğru çökmesine, aşınmaya ve sonunda arızaya sebep olur. Aşırı 42 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Bir bakım sisteminin oluşturulması zaman alıcı ve zahmetli bir çalışma gerektirse de çok önemli faydalar sağlayacaktır. Bakım çizelgesi hazırlandıktan sonra her nokta için gresaj aralığı ve kullanılacak gres miktarının belirlenmesi gerekecektir. Kullanım miktarı basit bir denklem ile hesaplanabilir (ref SKF.): G = 0.114 x D x B G = ons cinsinden gres miktarı D = inç cinsinden rulman iç çapı B = inç cinsinden rulman genişliği Sonrasında kullanımdaki tüm gres tabancalarının kalibrasyonunun yapılması gerekmektedir. Teknisyenleri doğru kullanım prosedürleri konusunda eğitime tabi tutunuz. Gres tabancasının kalibrasyonu çok basittir. İhtiyacınız olan şeyler gres tabancası ve bir dijital terazidir. Tabancanın tam strokundaki gresin (bir atım) ağırlığını tartarak kaç atımda bir onsluk bir gresaj miktarına ulaştığınızı belirleyebilirsiniz. Bu size her kullanımdaki gres miktarını sağlamak için gerekli doğru hacmi belirlemenizde yardımcı olacaktır. Doğru gres miktarını belirledikten sonra sıra uygun gresaj sıklığının saptanmasına gelir. Gresaj sıklığının tahmini için farklı hesaplamalar, tablo ve grafikleri içeren çeşitli yöntemler vardır. Gresaj sıklığını belirleyen başlıca faktörler yük, çalışma süresi, rulman tipi, hız, sıcaklık ve çevresel koşullardır. yağlama nedeniyle gres tabancasında oluşan yüksek basınç ve yüksek sıcaklık, sert yapının parçalara ayrılmasına ve bu parçaların da doğrudan rulman yatağına gitmesine neden olur. Elektrik motoru boşluklarının aşırı yağlanması da rulmanların aşırı yağlanması ile aynı etkilere sahipken, elektrik motorlarında gresin motor sargılarına ulaşabilmesi de sözkonusudur. Tamamen gresle doldurulmuş bir elektrik motor yatağında da dönme esnasında sıcaklık artışı olacaktır. Bu sıcaklık, enerji kaybının yanı sıra gresten yağ sızıntısını ve kalınlaştırıcının sertleşmesini hızlandıracaktır. Aynı şekilde gres tabancası ile uygulanan yüksek basınç, gresin mil ve iç kafesi arasında kendine bir yol bularak motorun içine doğru baskı uygulamasına sebep olabilir. Sonuç zaman içinde motor sargılarının gres ile kaplanmasıdır ki bu da hem sargılarda iletkenlik sorunlarına hem de rulman arızalarına neden olur. Bir bakım programı oluşturmak aşırı yağlama sorununun anahtarı konumundadır. Her yağlama noktası, ister bir rulman yatağı ister bir elektrik motoru olsun, ayrı ayrı takip edilmeli ve planlı bakım çizelgeleri ve kayıtları tutulmalıdır. Geri Bildirim araçları da yağlama sıklığının ince ayarı için yararlı olabilir. Örneğin, ultrasonik aletler doğru yağlama sıklığını optimize etmenin en iyi yollarından biridir ve bakım programı oluştururken yardımcı olur. Bakım programının diğer önemli bir parçası da yağlama esnasındaki denetimler ve uygun prosedürlerin oluşturulmasıdır. Bazı temel adımlar aşağıda sıralanmıştır: • Dolum ve tahliye bağlantı parçalarının etrafının temizliği, • Gres tahliye valfinin serbestçe hareket etmesinin sağlanması veya boşaltma tapasının çıkartılması, • Tahliye kanalının gresin çıkmasını engelleyebilecek herhangi bir katılaşmış gres parçasından arındırılmış olduğundan emin olmak, • Gresaj esnasında rulman boşluğunda doğru miktarda gresin bulunduğundan emin olmak ve aşırı basınç oluşumunu engellemek üzere her atımın yavaşça yapılması. • Fazla gresi dışarı atmak için gresaj sırasında ve sonrasında motorun çalışmasına izin verilmesi. Bu işlem boşaltma portu veya tabandaki gres tahliye valfi yeniden monte edilmeden ve fazla gres olan bölgeleri temizlemeden önce yapılmalıdır. 43 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Hidrolik Pompada Arıza Sebepleri ve Çözüm Yolları Ahmet İpek / İzmir Şube Yöneticisi/ HİDROPAKS Fazla Gürültü Olursa Problem Çözüm Yağ azdır. Yeterince yağ doldurun. Yağ çok kalın. Yağı boşaltın doğru yağ doldurun. Filtre kirli. Temizleyin veya değiştirin. Emiş hattı dar. Genişletin. Emiş hattı tıkalı. Temizleyin. Hidrolik tankındaki havalandırma kapağı tıkalı. Temizleyin veya değiştirin. Yağ köpüklü. Sistemi boşaltın ve köpüklenmeyen yağ koyun. Filtre küçük. Büyüğü ile değiştirin. Kaplin eksenden kaçık. Pompa ve tahrik mili arasındaki kaplini eksene getirin. Pompa şafttan veya emiş borusundan hava emiyor. Şüpheli yerlere yağ damlatın, pompanın sesine dikkat edin ve kaçak olan yerleri sıkıştırın. Pompa aşırı süratli. Pompanın maksimum hızını kontrol edin, pompa hızını azaltın veya daha büyük bir pompa seçin. Aşınmış veya kırık pompa parçaları. İlgili firmaya başvurun. Sistem Basınç Yapmıyor Problem Çözüm Emniyet valfi ayarlanmamış. Manometre ile ayarlayın. Emniyet valfi kaçırıyor. Aşınmış olabilir (Taşlayarak giderilebilir yada değiştirin). Emniyet valfi yayı kırık. Değiştirin. Yağ tanka dönüşte zorlanıyor. Kontrol valfi nötr olmalı. Kaçıran valfi veya silindiri tamir edin. Köpüklenme Problem Çözüm Yanlış yağ. Boşaltın ve doğru yağ doldurun. Yağ seviyesi düşük. Tamamlayın. Tank dizaynı yanlış. Köpüklenmeyi önleyici dizayn yapın. Emiş hattı hava alıyor. Tüm bağlantıları sıkıştırın. 44 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Pompa, Motor Olarak Kullanıldığında Yeterince Güç ve Hız Vermiyor Problem Çözüm Emniyet valfi yanlış ayarlanmış. Valfi doğru ayarlayın. Emniyet valfi açık kalıyor. Emniyet valfini sökün, bilya altından veya pistondan pisliği çıkarın, filtreleri kontrol edin. Yağın dönüş hattı tıkalı. Kontrol valfini kontrol edin, nötr'de olmalı veya dönüş hattı açık olmalı. Pompa basıncı ve debisi yetersiz. Pompa çıkışını ölçerek ayarlayınız. Pompa tahrik'i ayarsız. Kayış veya kaplini eksene getirin, pompa civatalarını kontrol edin. Pompada Aşırı Isınma Problem Çözüm Yağda aşındırıcı madde var. Sistemi boşaltın, yeni filtre takın, yeni ve doğru yağ doldurun. Yağ 10 micron filtreden geçmeli, sistemi 10 saat çalıştırın, tekrar yağı boşaltın yeni filtre talın ve yeni yağ doldurun. Yağ çok ince. Doğru yağ koyun. Pompayı sürekli yüksek basınçta çalıştırmak. Emniyet valfinizi makinenizin çalışma basıncına ayarlayınız. Sürekli yüksek basınçta ve devirde çalışmak. Basıncı ve devri düşürün. Tahrik mili ile pompa, ekseninde bağlanmamış ve Tahrik mili ile pompayı ekseninde bağlayın, kaplini ve balansı tahrik ediyor. kayışları kontrol edin. Sistemde hava sıkışmış. Sistemin havasını alın. Yağ Aşırı Isınıyor Problem Çözüm Yağ çok kalın. Sistemi boşalt, uygun yağ koyun. Sıcakta çalışacak pompa için ince yağ konulmuş. Sistemi boşaltın ve uygun yağ koyun. Kirli yağ. Temiz yağ koyun. Emniyet valfine pislik girmiş. Emniyet valfini sökün, temizleyin ve filtreyi kontrol edin. Emniyet valfi yanlış ayarlı. Doğru ayarlayın. Pompa aşınmış. Aşınan parçaları yada pompayı değiştirin. Emniyet valfi kaçırıyor veya çalışmıyor. Emniyet valfinizi tamir edin veya değiştirin. Pompa torkunda sıkılmamış (sürtünme olur). İlgili firmaya başvurun. Sistemin hortum veya valfleri küçük. Normal ölçüde olanlar takılmalı. Hatlarda sıkışma ve aşırı kıvrımlar var. Yağ hatları rahat ve uygun akışlı olmalı. 45 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Pompa Yetersiz Kalıyor Problem Çözüm Aşınmış parçalar pompa kapasitesini düşürür. Tamir edin veya pompayı değiştirin Sistemde hava var. Sistemin havasını alın. Kontrol valfinde veya silindirde kaçak var. Kontrol valfini tamir edin veya değiştirin. Silindir keçelerini değiştirin. Silindir iç yüzeyindeki aşıntıları kontrol et gerekiyorsa değiştirin. Pompa uygunsuz çalışıyor. İlgili firmaya başvurun. a) Pompa ilk çalışmada yavaş yağ ısınınca hızlanıyor. Yağ kalın uygun viskozite de yağ koyun. b) Pompa ilk çalışmada hızlı yağ ısınınca yavaşlıyor. Yağ ince uygun viskozite de yağ koyun. Tanktaki Yağ Seviyesi Sürekli Düşüyor Problem Çözüm Tank yağ seviyesi düşüyor. Kaçak var, Sistemi kontrol edin. Pompa ters yönde dönüyor. Hemen durdurun ve dönüş yönünü değiştirin. Yağ ısınıyor. Tank küçükse, büyültün veya radyatör takın. Pompa dışında iç kaçak var. Yerini bulun ve kaçağı önleyin. Pompa çalışmıyor. İlgili firmaya başvurun. a) Sistemin emişinde hava var. Bağlantıları sıkıştırın. b) Yağ çok kalın. Sistemi boşaltın ve uygun yağ doldurun. c) Sistem nötr değil. Pompa basınç hattındaki valfi açın veya hava alma valfi takın. Motor Aşırı Basınç Yaratıyor (Pompa, Motor Olarak Kullanıldığında) Pompa, motor olarak kullanıldığında, motor aşırı basınç yükleniyorsa; bu aşırı basınç keçeleri, gövdeyi, hortumları patlatır ve tahrik şaftını kırar. Bu nedenle motoru kontrol ediniz. bu kontrolde de kaliteli kontrol valfi kullanılmadığında, standart valf kullanıldığında, tehlikeli ve önemli hasar ortaya çıkar. Zira standart kontrol valfi eğer nötr'e dönerse, motoru start veya stop konumuna getirirse aşırı basınç oluşur. 46 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ İş Sağlığı ve Güvenliği, Yükümlülükler Bayramali KÖSA / Makina Mühendisi / A Sınıfı İş Güvenliği Uzmanı Çalışma yaşamında üçlü yapı olarak bilinen devlet, işveren ve işçi bulunmaktadır. Kısaca; Devlet, • Güncel ihtiyaçlara göre mevzuat yapar, • Gerekli faaliyetleri yapabilmek için teşkilatlanır, • Teşkilatlar kanalı ile gerekli denetimleri yapar, • Eğitimin usul ve esaslarını düzenler, • Yerine getirilmeyen hususlarda yaptırım uygular. İşveren, • Her türlü önlemi alır, • Eğitimlerin usulüne göre yapılmasını sağlar, • Kurallara uyulup uyulmadığını denetler. 48 İşçiler, • Alınan önlemlere uyar, • Eğitimlere katılır. Devlet tarafında denetim ve yaptırım kısmında aksaklıklar bulunmaktadır. Çalışanlar tarafında önlemlere uyma konusunda aksaklıklar bulunmaktadır. Ağırlıklı olarak üzerinde durulacak olan işveren tarafında ise tamamında uygunsuzluklar bulunmaktadır.’’ İşveren müteşebbis olup sadece sermaye sağlar ve diğer sorumluluklar teknik eleman ve iş güvenliği uzmanına aittir’’ kanısı yaygındır. İş yerlerinin çoğunda sorumlu görünen kişilerin karar verebilme yetkisi sınırlıdır ve işverene rağmen bir İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ şeyler yapması zordur. İş güvenliği uzmanının en önemli yetkisi ‘’uygun göreceği makul sürede yerine getirilmeyen uygunsuzluklar için Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ilgili birimine bildirimde bulunur.’’ Bu işlemi yapabilecek kişi ya da kendi çalıştığı işyerini resmi kuruma şikayet eden uzman aynı işyerinde devam edebilir mi? Bu nedenle son aşamaya gelinceye kadar her işlemi düzgün yapsa da yine sorumluluktan kurtulamıyor. Yukarıda belirtilen üçlü yapı aslında devletin de işveren olması nedeni ile ikili yapı (İşveren, işçi) şeklinde yürümektedir. Bilinen rakamlara göre inşaat iş kolunda çalışanların yarıya yakını TOKİ işlerinde çalışmaktadır ve bu alan denetimlerin zayıf olduğu yerlerdir. Herkesin bildiği asgari ücretin tespiti de yine üçlü yapı tarafından belirlenmektedir. İlk bakışta ideal gibi görünen işçi, işveren ve devletten her birinden eşit sayıda (beşer kişi) temsilci ile karar alınıyor. Ancak devlet ve işveren her zaman çoğunluğu (10/5 oranı) elinde bulundurmaktadır. İş kanunu, İş sağlığı ve güvenliği kanunu ile bazı yönetmeliklerde düzenlenmiş olan işverenin yükümlülükleri aşağıda belirtilmektedir. Yüksek yargının vermiş olduğu bazı örnek kararlar da aşağıda yer almaktadır. 4857 sayılı iş kanununa göre; İşverenlerin ve işçilerin yükümlülükleri Madde 77 - İşverenler işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmak, işçiler de iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınan her türlü önleme uymakla yükümlüdürler. İşverenler işyerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği önlemlerine uyulup uyulmadığını denetlemek, işçileri karşı karşıya bulundukları mesleki riskler, alınması gerekli tedbirler, yasal hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirmek ve gerekli iş sağlığı ve güvenliği eğitimini vermek zorundadırlar. Yapılacak eğitimin usul ve esasları Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca çıkarılacak yönetmelikle düzenlenir. İşverenler işyerlerinde meydana gelen iş kazasını ve tespit edilecek meslek hastalığını en geç iki iş günü içinde yazı ile ilgili bölge müdürlüğüne bildirmek zorundadırlar. Bu bölümde ve iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin tüzük ve yönetmeliklerde yer alan hükümler işyerindeki çıraklara ve stajyerlere de uygulanır. 6331 sayılı iş sağlığı ve güvenliği kanununa göre; İşverenin genel yükümlülüğü MADDE 4 – (1) İşveren, çalışanların işle ilgili sağlık ve güvenliğini sağlamakla yükümlü olup bu çerçevede; a) Mesleki risklerin önlenmesi, eğitim ve bilgi verilmesi dâhil her türlü tedbirin alınması, organizasyonun yapılması, gerekli araç ve gereçlerin sağlanması, sağlık ve güvenlik tedbirlerinin değişen şartlara uygun hale getirilmesi ve mevcut durumun iyileştirilmesi için çalışmalar yapar. b) İşyerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerine uyulup uyulmadığını izler, denetler ve uygunsuzlukların giderilmesini sağlar. c) Risk değerlendirmesi yapar veya yaptırır. ç) Çalışana görev verirken, çalışanın sağlık ve güvenlik yönünden işe uygunluğunu göz önüne alır. d) Yeterli bilgi ve talimat verilenler dışındaki çalışanların hayati ve özel tehlike bulunan yerlere girmemesi için gerekli tedbirleri alır. (2) İşyeri dışındaki uzman kişi ve kuruluşlardan hizmet alınması, işverenin sorumluluklarını ortadan kaldırmaz. (3) Çalışanların iş sağlığı ve güvenliği alanındaki yükümlülükleri, işverenin sorumluluklarını etkilemez. (4) İşveren, iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin maliyetini çalışanlara yansıtamaz. Risklerden korunma ilkeleri MADDE 5 – (1) İşverenin yükümlülüklerinin yerine getirilmesinde aşağıdaki ilkeler göz önünde bulundurulur: a) Risklerden kaçınmak. b) Kaçınılması mümkün olmayan riskleri analiz etmek. c) Risklerle kaynağında mücadele etmek. ç) İşin kişilere uygun hale getirilmesi için işyerlerinin tasarımı ile iş ekipmanı, çalışma şekli ve üretim metotlarının seçiminde özen göstermek, özellikle tekdüze çalışma ve üretim temposunun sağlık ve güvenliğe olumsuz etkilerini önlemek, önlenemiyor ise en aza indirmek. d) Teknik gelişmelere uyum sağlamak. e) Tehlikeli olanı, tehlikesiz veya daha az tehlikeli olanla değiştirmek. f) Teknoloji, iş organizasyonu, çalışma şartları, sosyal ilişkiler ve çalışma ortamı ile ilgili faktörlerin etkilerini kapsayan tutarlı ve genel bir önleme politikası geliştirmek. g) Toplu korunma tedbirlerine, kişisel korunma tedbirlerine göre öncelik vermek. ğ) Çalışanlara uygun talimatlar vermek. İş sağlığı ve güvenliği hizmetleri MADDE 6 – (1) Mesleki risklerin önlenmesi ve bu risklerden korunulmasına yönelik çalışmaları da kapsayacak, iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin sunulması için işveren; a) Çalışanları arasından iş güvenliği uzmanı, işyeri hekimi ve diğer sağlık personeli görevlendirir. Çalışanları arasında belirlenen niteliklere sahip personel bulunmaması hâlinde, bu hizmetin tamamını veya bir kısmını ortak sağlık ve güvenlik birimlerinden hizmet alarak yerine getirebilir. Ancak belirlenen niteliklere ve gerekli belgeye sahip olması hâlinde, tehlike sınıfı ve çalışan sayısı dikkate alınarak, bu hizmetin yerine getirilmesini kendisi üstlenebilir. 49 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ b) Yapı alanındaki çalışma yerlerinin seçiminde; buralara ulaşımın nasıl sağlanacağının ve ekipman, hareket ve geçişler için alan veya yolların belirlenmesini, c) Malzemenin kullanım ve taşıma şartlarının düzenlenmesini, ç) Tesis ve ekipmanın kullanılmaya başlamadan önce ve periyodik olarak teknik bakım ve kontrollerinin yapılmasını, d) Çeşitli malzemeler ve özellikle tehlikeli malzeme ve maddeler için uygun depolama alanları ayrılmasını ve bu alanların sınırlarının belirlenmesini, e) Tehlikeli malzemelerin kullanımı ile uzaklaştırılma koşullarının düzenlenmesini, f) Atık ve artıkların depolanmasını, atılmasını veya uzaklaştırılmasını, g) Çeşitli işler veya işin aşamaları için öngörülen sürelerin yapı alanındaki işin durumuna göre yeniden belirlenmesini, b) Görevlendirdikleri kişi veya hizmet aldığı kurum ve kuruluşların görevlerini yerine getirmeleri amacıyla araç, gereç, mekân ve zaman gibi gerekli bütün ihtiyaçlarını karşılar. c) İşyerinde sağlık ve güvenlik hizmetlerini yürütenler arasında iş birliği ve koordinasyonu sağlar. ç) Görevlendirdikleri kişi veya hizmet aldığı kurum ve kuruluşlar tarafından iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili mevzuata uygun olan ve yazılı olarak bildirilen tedbirleri yerine getirir. d) Çalışanların sağlık ve güvenliğini etkilediği bilinen veya etkilemesi muhtemel konular hakkında; görevlendirdikleri kişi veya hizmet aldığı kurum ve kuruluşları, başka işyerlerinden çalışmak üzere kendi işyerine gelen çalışanları ve bunların işverenlerini bilgilendirir. (2) 4/1/2002 tarihli ve 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu kapsamındaki kamu kurum ve kuruluşları; iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerini, Sağlık Bakanlığına ait döner sermayeli kuruluşlardan doğrudan alabileceği gibi 4734 sayılı Kanun hükümleri çerçevesinde de alabilir. (3) Tam süreli işyeri hekimi görevlendirilen işyerlerinde, diğer sağlık personeli görevlendirilmesi zorunlu değildir. Yapı işlerinde iş sağlığı ve güvenliği yönetmeliğine göre; İşverenlerin yükümlülükleri MADDE 5 – (1) İşveren, yapı işlerinde, Kanunun 4 üncü maddesinde belirtilen yükümlülüklerinin yanında özellikle aşağıdaki hususları sağlar; a) Yapı alanının düzenli tutulmasını ve yeterli temizlikte olmasını, 50 ğ) Alt işverenler ve kendi nam ve hesabına çalışanlar arasında işbirliğini, h)Yapı alanındaki veya yakınındaki endüstriyel faaliyetler ile etkileşimin dikkate alınmasını, ı) 2/7/2013 tarihli ve 28695 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerlerinde Kullanılması Hakkında Yönetmeliğe ve uyumlaştırılmış ulusal standartlara uygun kişisel koruyucu donanımların bulundurulmasını ve çalışanlar tarafından kullanılmasını. (2) Yapı alanında uygun sağlık ve güvenlik şartlarının devamının sağlanması için, işveren ve alt işverenler; a) Özellikle birinci fıkranın uygulanmasında Ek-4’te belirtilen asgari şartları dikkate alarak uygun tedbirleri alırlar. b) Sağlık ve güvenlikle ilgili konularda sağlık ve güvenlik koordinatörlerinin uyarı, tespit ve talimatlarını dikkate alırlar. (3) İnşaatta yapılan çalışmalara bizzat katılmaları halinde işveren ve alt işverenler, yapı alanındaki uygun sağlık ve güvenlik şartlarının sürdürülmesi için, sağlık ve güvenlik koordinatörlerinin sağlık ve güvenlikle ilgili konularda görüş ve önerilerini dikkate alır. İşveren ve alt işverenler; a) Kanunun 19 uncu maddesine, b) 25/4/2013 tarihli ve 28628 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliğinin 6 ncı maddesi ile aynı Yönetmeliğin eklerinde belirtilen ilgili hükümlere, c) Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerlerinde Kullanılması Hakkında Yönetmeliğin 5 inci maddesi, 6 ncı maddesinin birinci fıkrasının (a), (b), (c), (ç) ve (ğ) bentleri ile 7 nci maddesine, uygun olarak hareket etmek zorundadır. İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Proje sorumlusu ve işverenlerin sorumlulukları MADDE 6 – (1) İşveren, bu Yönetmelikte belirtilen yükümlülükleri bizzat yerine getirebileceği gibi, kendi adına hareket etmek üzere, gerekli fenni yeterliliğe sahip olan bir veya daha fazla proje sorumlusu tayin edebilir. (2) İş sağlığı ve güvenliği konularında, bir veya birden fazla sağlık ve güvenlik koordinatörü görevlendirilmesi proje sorumlusunun veya işverenin sorumluluklarını ortadan kaldırmaz. (3) Bu Yönetmeliğe göre sağlık ve güvenlik koordinatörleri atanmış olması ve sağlık ve güvenlik koordinatörlerinin kendi görevlerini yapmaları, alt işverenlerin sorumluluğunu etkilemez. Maden işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği yönetmeliğine göre; İşverenin genel yükümlülükleri MADDE 5 – (1) İşveren aşağıdaki hususları yerine getirmekle yükümlüdür: a) Çalışanların sağlık ve güvenliklerini sağlamak amacıyla; c) Sağlık ve güvenlik dokümanının işyerinde çalışmaya başlanılmadan önce hazırlanmasını ve önemli değişiklikler veya ilave yapıldığında ya da işyerinde meydana gelen iş kazası; çalışan, işyeri ya da iş ekipmanını zarara uğratma potansiyeli olduğu halde zarara uğratmayan olaylardan sonra gözden geçirilmesini ve ihtiyaç halinde revize edilmesini sağlar. (3) İşveren, Kanunun 14 üncü maddesi uyarınca gerekli kayıt ve bildirimleri yapar. (4) Bir işyerinde birden çok işverene ait çalışanların bulunması durumunda, her işveren kendi kontrolü altındaki işlerden sorumludur. Ancak işyerinin tamamından sorumlu olan işveren, çalışanların sağlık ve güvenliğinin korunması ile ilgili tedbirlerin uygulanmasını koordine eder. Kendisine ait sağlık ve güvenlik dokümanında koordinasyonun amacını ve bu koordinasyonu sağlamak için alınacak tedbirler ile uygulanacak yöntemleri belirler. Bu koordinasyon her bir işverenin Kanunda belirtilen sorumluluğunu etkilemez. Çalışanların yükümlülükleri 1) İşyerleri, çalışanların sağlık ve güvenliklerini tehlikeye atmayacak şekilde tasarlanır, inşa edilir, teçhiz edilir, hizmete alınır, işletilir ve bakımı yapılır. MADDE 6 – (1) Çalışanlar, iş sağlığı ve güvenliği bakımından, ilgili mevzuatın öngördüğü esaslara ve işverenin bunlara uygun olarak vereceği emir ve talimata uymak zorundadırlar. 2) İşyerinde yapılacak her türlü çalışma, yetkili kişinin nezaretinde ve sorumluluğu altında yapılır. Patlama, yangın ve zararlı ortam havasından korunma 3) Özel riski bulunan işler yalnızca bu işlerle ilgili özel eğitim alan ehil kişiler tarafından ve talimatlara uygun olarak yapılır. 4) Tüm güvenlik talimatları çalışanların anlayacağı şekilde hazırlanır. 5) 18/6/2013 tarihli ve 28681 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmeliğe uygun olarak yeterli ilk yardım donanımı sağlanır ve yılda en az bir defa olmak üzere düzenli olarak gerekli tatbikatlar yapılır. MADDE 7 – (1) İşveren, patlama ve yangın çıkmasını ve bunların olumsuz etkilerini önlemek üzere, patlayıcı ve sağlığa zararlı ortam havasının oluşmasını önlemek, yapılan işlemlerin doğası gereği patlayıcı ortam oluşmasının önlenmesi mümkün değilse patlayıcı ortamın tutuşmasını önlemek, patlama ve yangın başlangıçlarını tespit etmek, yayılmasını önlemek ve mücadele etmek için yapılan işe uygun tedbirler alır. (2) İşveren, a) Kanunun 4, 10, 14 ve 16 ncı maddelerinde belirtilen hükümler doğrultusunda sağlık ve güvenlik dokümanı hazırlanmasını ve güncellenmesini sağlar. b) Sağlık ve güvenlik dokümanında özellikle aşağıdaki hususların yer almasını sağlar: 1) Çalışanların işyerinde maruz kalabilecekleri psikososyal riskler dahil olmak üzere risklerin belirlenmesi ve değerlendirilmesi. 2) Bu Yönetmelik hükümlerini yerine getirmek için alınacak uygun tedbirler ile bu Yönetmelik kapsamında hazırlanması gereken yönergelerin ve planların hazırlanması. 3) Çalışma yerlerinin ve ekipmanın güvenli şekilde düzenlenmesi, kullanılması ve bakımının yapılması. 51 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Kaçış ve kurtarma araçları MADDE 8 – (1) İşveren, bir tehlike anında çalışanların çalışma yerlerini en kısa zamanda ve güvenli bir şekilde terk edebilmeleri için uygun kaçış ve kurtarma araçlarını sağlar ve kullanıma hazır bulundurur. İletişim, uyarı ve alarm sistemleri MADDE 9 – (1) İşveren, işyerinin bütününde gerekli haberleşme ve iletişim sistemini kurar. (2) İşveren, ihtiyaç halinde yardım, kaçış ve kurtarma işlemlerinin derhal uygulamaya konulabilmesi için gerekli uyarı ve diğer iletişim sistemlerini hazır bulundurur. Asgari sağlık ve güvenlik gerekleri MADDE 13 – (1) İşveren, eklerde belirtilen hususların işyerinin, yapılan işin, şartların veya özel bir riskin gerektirdiği tüm durumlarda uygulanmasını sağlar. (2) İşveren; a) Yeraltı ve yerüstü maden işleri ile sondajla maden çıkarma işlerinin yapıldığı işyerlerinde ek-1’de, b) Yerüstü maden işlerinin yapıldığı işyerleri ek-2’de, c) Yeraltı maden işlerinin yapıldığı işyerleri ek-3’te, ç) Sondajla maden çıkarılan işyerlerinde ek-4’te belirtilen sağlık ve güvenlikle ilgili gereklere uymak zorundadır. Eklerde detaylar mevcuttur. Çalışanların bilgilendirilmesi MADDE 10 – (1) Kanunun 16 ncı maddesi hükümleri saklı kalmak kaydı ile çalışanlar veya temsilcileri, işyerinde sağlık ve güvenlikle ilgili alınması gereken tüm tedbirler ve bu Yönetmeliğin, özellikle 5, 6, 7 ve 8 inci maddelerinin uygulanması hakkında bilgilendirilir. (2) Bu bilgiler çalışanlar tarafından erişilebilir ve anlaşılır şekilde olur. Sağlık gözetimi MADDE 11 – (1) Kanunun 15 inci maddesi hükümleri saklı kalmak kaydı ile çalışanların; a) Yapmakta oldukları işlerde maruz kaldıkları sağlık ve güvenlik risklerine uygun olarak sağlık gözetimine tabi tutulmaları sağlanır. b) İşe girişlerinde ve işin devamı süresince periyodik olarak sağlık gözetimleri yapılır. Çalışanların görüşlerinin alınması ve katılımlarının sağlanması MADDE 12 – (1) İşveren, bu Yönetmelikte belirtilen konularda Kanunun 18 inci maddesine uygun olarak çalışanların veya temsilcilerinin görüşlerini alır ve katılımlarını sağlar. 52 Risk değerlendirme yönetmeliğine göre; İşveren yükümlülüğü MADDE 5 – (1) İşveren; çalışma ortamının ve çalışanların sağlık ve güvenliğini sağlama, sürdürme ve geliştirme amacı ile iş sağlığı ve güvenliği yönünden risk değerlendirmesi yapar veya yaptırır. (2) Risk değerlendirmesinin gerçekleştirilmiş olması; işverenin, işyerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması yükümlülüğünü ortadan kaldırmaz. (3) İşveren, risk değerlendirmesi çalışmalarında görevlendirilen kişi veya kişilere risk değerlendirmesi ile ilgili ihtiyaç duydukları her türlü bilgi ve belgeyi temin eder. İş ekipmanlarının kullanımında asgari şartlar yönetmeliğine göre; İşverenin yükümlülüğü, MADDE 5 – (1) İşveren, işyerinde kullanılacak iş ekipmanının yapılacak işe uygun olması ve bu ekipmanın çalışanlara sağlık ve güvenlik yönünden zarar vermemesi için gerekli tüm tedbirleri alır. (2) İşveren: a) İş ekipmanını seçerken işyerindeki özel çalışma şartlarını, sağlık ve güvenlik yönünden tehlikeleri göz önünde İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ bulundurarak, bu ekipmanın kullanımının ek bir tehlike oluşturmamasına dikkat eder. b) İşverence, arızaya sebep olabilecek etkilere maruz kalarak tehlike yaratabilecek iş ekipmanının; b) İş ekipmanının, çalışanların sağlık ve güvenliği yönünden tamamen tehlikesiz olmasını sağlayamıyorsa, kabul edilebilir risk seviyesine indirecek uygun önlemleri alır. 1) Periyodik kontrolleri yapmaya yetkili kişilerce periyodik kontrollerinin yapılması, İş ekipmanı ile ilgili kurallar MADDE 6 – (1) İşyerlerinde kullanılan iş ekipmanları ile ilgili aşağıdaki hususlara uyulur: a) 5 inci madde hükmü saklı kalmak kaydıyla, işveren; iş ekipmanının bu Yönetmeliğin EK-I’inde belirlenen asgari gereklere uygun olmasını sağlar. b) İşveren, iş ekipmanının kullanımı süresince, yeterli bakımını yaptırarak bu maddenin (a) bendinde belirtilen hususlara uygun durumda olması için gerekli önlemleri alır. (2) İşveren, işyerinde kullanılan iş ekipmanının, EK-II’de belirtilen hususlara uygun güvenlik düzeyinde olmasını sağlar. İş ekipmanının kontrolü MADDE 7 – (1) İşyerinde kullanılan iş ekipmanının kontrolü ile ilgili aşağıdaki hususlara uyulur. a) İş ekipmanının güvenliğinin kurulma ve montaj şartlarına bağlı olduğu durumlarda, ekipmanın kurulmasından sonra ve ilk defa kullanılmadan önce ve her yer değişikliğinde ekipmanın, periyodik kontrolleri yapmaya yetkili kişiler tarafından kontrolü yapılır, doğru kurulduğu ve güvenli şekilde çalıştığını gösteren belge düzenlenir. 54 2) Çalışma şeklinde değişiklikler, kazalar, doğal olaylar veya ekipmanın uzun süre kullanılmaması gibi iş ekipmanındaki güvenliğin bozulmasına neden olabilecek durumlardan sonra, arızanın zamanında belirlenip giderilmesi ve sağlık ve güvenlik koşullarının korunması için periyodik kontrolleri yapmaya yetkili kişilerce gerekli kontrollerin yapılması, sağlanır. c) Kontrol sonuçları kayıt altına alınır ve yetkililer her istediğinde gösterilmek üzere uygun şekilde saklanır. (2) İş ekipmanı işletme dışında kullanıldığında, yapılan son kontrol ile ilgili belge de ekipmanla birlikte bulundurulur. (3) Hangi tür iş ekipmanın kontrole tabi tutulacağı, bu kontrollerin hangi sıklıkla ve hangi şartlar altında yapılacağı ile kontrol sonucu düzenlenecek belgelerle ilgili usul ve esaslar EK-III’te belirtilmiştir. Özel risk taşıyan iş ekipmanı MADDE 8 – (1) Çalışanların sağlık ve güvenliği yönünden, özel risk taşıyan iş ekipmanlarının kullanılmasında aşağıdaki önlemler alınır. a) İş ekipmanı, sadece o ekipmanı kullanmak üzere görevlendirilen kişilerce kullanılır. b) Bu ekipmanların tamiri, tadili, kontrolü, bakımı ve hizmete alınması bu işleri yapmakla özel olarak görevlendirilen kişilerce yapılır. İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ İş sağlığı ve ergonomi MADDE 9 – (1) Asgari sağlık ve güvenlik gereklerinin uygulanmasında, çalışanların iş ekipmanı kullanımı sırasındaki duruş pozisyonları ve çalışma şekilleri ile ergonomi prensipleri işverence tam olarak dikkate alınır. Çalışanların bilgilendirilmesi MADDE 10 – (1) İşveren, iş ekipmanları ve bunların kullanımına ilişkin olarak çalışanların bilgilendirilmesinde aşağıda belirtilen hususlara uymakla yükümlüdür. a) Çalışanlara, kullandıkları iş ekipmanına ve bu iş ekipmanın kullanımına ilişkin yeterli bilgi ve uygun olması halinde yazılı talimat verilir. Bu talimat, imalatçı tarafından iş ekipmanıyla birlikte verilen kullanım kılavuzu dikkate alınarak hazırlanır. Talimatlar iş ekipmanıyla beraber bulundurulur. Bu bilgiler ve yazılı talimatlar en az aşağıdaki bilgileri içerecek şekilde hazırlanır. 1) İş ekipmanının kullanım koşulları. 2) İş ekipmanında öngörülen anormal durumlar. 3) Bulunması halinde iş ekipmanının önceki kullanım deneyiminden elde edilen sonuçlar. (2) Çalışanlar, kendileri kullanmasalar bile çalışma alanında veya işyerinde bulunan iş ekipmanlarının kendilerini etkileyebilecek tehlikelerinden ve iş ekipmanı üzerinde yapılacak değişikliklerden kaynaklanabilecek tehlikelerden haberdar edilir. (3) Bu bilgiler ve yazılı talimatların, basit ve kolay anlaşılır bir şekilde olması gerekir. Çalışanların eğitimi MADDE 11 – (1) İşverence iş ekipmanını kullanmakla görevli çalışanlara, bunların kullanımından kaynaklanabilecek riskler ve bunlardan kaçınma yollarına ilişkin eğitim almaları sağlanır. Ayrıca 8 inci maddenin birinci fıkrasının (b) bendinde belirtilen, iş ekipmanının tamiri, tadili, kontrol ve bakımı konularında çalışanlara işverenlerce yeterli özel eğitim verilir. Çalışanların görüşlerinin alınması ve katılımlarının sağlanması MADDE 12 – (1) İşveren, bu Yönetmelik ve eklerinde belirtilen konularda çalışanların veya temsilcilerinin görüşlerini alır ve katılımlarını sağlar. Konu ile ilgili Yargıtay’ın bazı karar örnekleri aşağıda sunulmuştur. Yargıtay Kararları İş güvenliğinin sağlanması için işveren, mevzuatta belirtilmese dahi şayet bu yolda bir tedbirin alınması gerekiyorsa o tedbiri almak zorundadır; süregelen kötü alışkanlıklar ve iş gelenekleri, tedbir alma yükümlülüğünü ortadan kaldırmaz” (Y A R G I T A Y 10.HD.09.11.1988, E.1988/7518, K.1988/7851 56 İşveren, günümüz bilim ve teknolojisinin öngördüğü önlemleri dahi almakla yükümlüdür. Her halde, çalışan kimsenin iş güvenliği, işçinin kendi dikkatine bırakılamaz. (Y A R G I T A Y 10.HD. 17.04.1984, E2029/K2140) İş güvenliğinin temel ilkesi; işçinin en dikkatsiz ve güvensiz davranışında bile iş kazasının olmasını önleyecek güvenlik önlemlerinin alınmasıdır. Yükümlülüğün sadece önlem almakla yetinilebileceği anlamını taşımadığı, alınan önlemlere uyulup uyulmadığını denetleme ve giderek önlemlere uyulmasını temin anlamında bulunduğu da kuşkusuzdur. Başka bir deyişle, işveren işyerinde, geniş anlamda doğmuş ve doğabilecek tüm tehlikeleri önlemek zorundadır. Bu zorunluluk sonucu olarak işyerinde işveren tarafından tam anlamı ile geniş bir kontrol (denetim) mekanizması kurulmalıdır. (TC. Yargıtay 10. Hukuk Dairesi 31.10.1978, 2077/7689) İşveren yalnız işçiyi işyeri tehlikelerine karşı uyarmakla yetinmemeli, gerektiğinde işçiyi alınmış olan tedbirlere uymaya dahi zorlama görevini taşımaktadır. (Y A R G I T A Y 9.HD. 20.05.1968, E12879/K7963) İşçiyi eğitmeden çalıştırmaya başlayan işveren, meydana gelen iş kazasından sorumludur. (Y A R G I T A Y 10.HD. 23.03.1982, E1498/K1701) Sigortalının gerekli biçimde eğitilip eğitilmediği kusur oranını etkiler. (YARGITAY HUKUK GENEL KURULU; 02.07.1982, E1853/K768) İş sağlığı ve güvenliği konusunda eğitim, bir kısım mevzuat ve hükümlerini içeren belgelerin verilmesiyle değil, eylemli olarak bu bilgilerin aktarılması ve öneminin kavratılması ile sağlanabilir. (9.HD.16.6.2004 T.,2004/21-365 E.,2004/369 K.) İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ İşbaşı İSG Konuşmaları (Toolbox Talks) Ramak Kala”lar Hakkında Ne Yapılmalı? Tercüme: Birol TEMEL Ciddi kazalar gerçek ızdıraba sebep olabilir ve gerçekten ızdırap çektirebilir. Olayın içinde yer alan veya yakın mesafeden seyreden hayat dolu insanlar kan akışını, kırık uzuvları, ezilmiş vücutları veya acı feryatları unutmazlar. Yaralanmasız bir kazayı, muhtemelen kansız, acısız televizyon “film şiddeti” hilebazlığını unutmak çok kolay olabilir. Gerçek yaşamda yaralamayan, incitmeyen veya zarar vermeyen kazaların baştan savılması tehlikesi vardır. Bu kazalar –belki de bunları Ramak-kala diye nitelemeliyiz- olduğunda derhal zor durum işareti olan kırmızı alarmı çalıştırmalıyız. Çünkü yaralanma olmayan bir kaza tıpkı 104 derece ateş gibidir. Bazen yanlış teşhis koyarız veya ramak-kala belirtilerini teşhis ederken tamamen başarısız oluruz, çünkü şans veya kör talih bizi yaralanmaktan kurtarır. Bunu önemsememeye meyledebiliriz ve bir çeşit ihmal ile ramak-kala’yı unutabiliriz. Bu yüzden, inşallah herkez, etkili bir kaza önlemeyi şansa bel bağlamanın iyi bir uygulama olmadığı fikrine katılıyordur. Yakın zamandaki paçayı zor kurtarma olasılığını bertaraf etmenin en iyi yöntemlerinden biri ramak-kala üzerinde etkili kök analizi ve etkili düzeltici önlem alınmasıdır. Ramak-kala listesi neredeyse sonsuz olabilir: yetersiz uygun makina güvenliği; uygun olmayan bakım veya ekipmanın 58 topraklaması; trabzanları veya korkulukları unutma; zayıf tertip-düzen; uygun olmayan malzeme depolaması; iş ayakkabısının metal ucunun çıkarılması; keskin nesnelere vurmak; veya yığınlara takılarak düşecek gibi olmak. Bu ramak-kala’lardan gerçek derlseri öğrenmek bir kaza oluşuncaya kadar tekrar tekrar devam edebileceği için en iyisidir. Raporlanan her ciddi veya sakat bırakan yaralanmayla ilgili yıllar once yapılmış bir çalışma vardı, daha az ciddi bir olaydan 10 yaralanma, 30 mülkiyet hasarlı olay ve yaralanma veya mülkiyet hasarı olmayan 600 atlatılmış kaza ve 3600 ramak-kala olayı vardı. Bu çalışma, geniş kitlelerce kabul edilmiş kaza önleme teorisi olan “oluşma sıklığı daha ciddi kazaya götürür” için temelin bir parçasıydı. Nasıl yardımcı olabilirsiniz? Her ramak-kala olayını ön araştırmaya yardımcı olmak ve ilerdeki potansiyel ramakkala’ları azaltmak için derhal amirinize rapor edin. Amirler kısmen size veya iş arkadaşlarınıza herşeyi onlar göremeyeceği için rapor edeceğinize dair itimat etmeli. Eğer bir ramak-kala olayının içerisinde yer aldıysanız veya kurbanı iseniz, ikinci kez sizin veya iş arkadaşlarınızın o kadar şanslı olamayacağını unutmayın. Herkesin çalıştığı işyerinin güvenli olmasına yardımcı olun. Bu ramak-kala’ları derhal amirinize rapor ediniz! İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Sonradan Pişmanlıklar Tercüme: Dr. Elif YILMAZ KOCAKULAK Ne kadar sıklıkla herhangi bir şeyi yaptıktan sonra kendi kendinize “Bunu nasıl yapmış olabilirim” diye düşündünüz? Aşağıda birçoğumuzun yaşayıp pişman olduğu şeyler bulunuyor: • Daha önce hep böyle yapıyorduk… (Kaza meydana gelmeden önce) • O mesafeden düşen küçük bir cıvatanın bu kadar kanatacağını hiç düşünmemiştim. (Sanırım baret giymeliydim) dece küçük bir parçayı işleyecektim. (Acaba tek göz ile araç kullanmama müsaade edilir mi?) • İskeleyi sadece bir gün kullanacaktık. Çekicin düşüp birini yaralayabileceğini hiç düşünmemiştim. (Platform eteklerini takmam gerektiği içime doğmuştu) • İlkyardım dersi almış olsaydım, muhtemelen ona yardım edebilirdim. (Ve şanslıysa, o hala burada olurdu) • Paslı çivilerin olduğu o tahtaya daha fazla dikkat etmem gerekirdi. (Şimdi işimi bırakıp, tetanos aşısı olmaya gitmeliyim) • Vay be! Bir yangının bu kadar çabuk kontrolden çıkabileceğini bilmiyordum. (Eğer kendim söndürmeye kalkmadan evvel itfaiyeye haber vermiş olsaydım, yarın çalışacak bir işim hala olurdu) • Her zaman sırt kaslarımız yerine bacak kaslarımızla yükleri kaldırmamız gerektiğine dair vaazlar dinliyoruz. (Fıtık denen şey de nedir?) • Az bir ek maliyet ile koruyucu ayakkabı alabilirdim. (Bu derin kesik yeni iş ayakkabılarımı mahvetti ve kırık ayağım hala acıyor) • Koruyucu gözlüklerim kutusunda duruyor, fakat sa- • Her zaman koruyucu ile taş arasındaki mesafenin 1/8 inchten fazla olmaması gerektiği konusunda ısrar ediyorlar. Bir çeyrek inch ne kadar fark yaratabilir ki? (Keski sıkışıp taş binlerce parçaya patladığında kör olmadığım için şanslıyım) Herhangi birisi tanıdık geliyor mu? Yaşamak en iyi tecrübedir derler ama, öngörü bu olayları, talihsizlikleri ve pişmanlıkları engelleyebilir. Başkalarının hatalarından ders çıkarın ve hayatınızda pişmanlık duymayın. Kaynak: http://www.toolboxtopics.com/Gen%20Industry/Afterthoughts%20and%20Regrets.htm Tek Bir Saniye Tercüme: Dr. Elif YILMAZ KOCAKULAK Bir güvenlik kuralı yazmak bir dakika sürer. Bir güvenlik toplantısı düzenlemek bir saat sürer. Bir güvenlik programı planlamak bir hafta sürer. Bir güvenlik programını uygulamak bir ay sürer. Bir güvenlik ödülü almak bir yıl sürer. Bir çalışanı güvenli kılmak bir ömür sürer. Fakat sadece bir kaza ile bütün bunların yok olması sadece bir saniye sürer. Güvenli bir ortamda çalışmak için hemen şimdi zaman ayır ve çalışanlarınıza güvenli bir ortam sağlamak için yardım et. 59 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Uyarı İşaretlerini Okuyun Düzenleyen: Mesut KARTAL Büyük ihtimalle işaretler insanları uyarmada, yönlendirmede en basit yoldur. “Yavaşlayın”, “Dikkat edin çukur var”, “Bu yolda çok viraj var” gibi. İşyerinizdeki emniyet işaretleri çalışanları uyarır, yönlendirir ve bilgi verir. Yalnız trafik işaretlerini ihmal etmek tehlikeli değildir, işyeri emniyet işaretlerini ihmal etmekte çok tehlikelidir. Bu işaretler kazaları ve yaralanmaları önler ve çalışanları işyerindeki potansiyel tehlikelere karşı tetikte tutar. Tabii karayolunda karşılaştığımız işaretlerle işyerindeki işaretler farklı anlamdadırlar. Bu işaretlere, renklerine ve neyi sembolize ettiğine bir göz atalım: • TEHLİKE: Bu işaretler kırmızı zeminlidir ve tehlikenin yakında olduğunu bildirirler. Uygulamadaki bir yanlışlık, ciddi bir yaralanma yada ölümle sonuçlanabilir. • DİKKAT: Bu işaretler sarı zeminlidir ve potansiyel tehlikeyi bildirir. Ayrıca kendinizi korumanız için bilgi de içerebilir. •UYARI: Uyarı işaretleri turuncu zeminlidir ve yakın bir tehlikeye veya dikkate alınmazsa olabilecek potansiyel ciddi yaralanmalara işaret eder. • BİYOLOJİK TEHLİKE: Bu işaretler turuncu-kırmızı zeminlidirler ve bulaşıcı biyolojik malzemelere maruz kalınabileceğine işaret eder. • EMNİYET TALİMATI: Emniyet talimat işaretleri yeşil, beyaz ve siyah zeminli olabilir ve emniyet prosedürleri hakkında direkt bilgi verir. İşaretlerin doğru yerlere yerleştirilmesi de etkinliklerini arttırmada çok önemlidir. İşyeri emniyet işaretleri olabildiğince tehlikenin yakınında olmalıdır. Bazı durumlarda tehlikeye çok yakınlaşmadan da uyarmak iyi bir fikirdir. Böylece kişinin gerçek tehlikeye gelmeden önce tetikte olması sağlanır. İşvereniniz, gerekli yerlere emniyet işaretleri koymakla, sizde onları okumak ve uygulamakla yükümlüsünüz. İşaretleri okuyun, onlara uyun ve mesajı alın! 60 Türk Uçağı İhraç Eden İlk Tesis: Etimesgut Uçak Fabrikası Türkiye Cumhuriyeti, kuruluşunun ardından havacılık alanında kayda değer çalışmalar yaptı. İlk uçaklar üretildi ve bazı ülkelere ihraç edildi.Atatürk’ün ‘istikbal göklerdedir’ sözünden hareket eden ilk kuşaklar,okyanusu dahi geçtiler. İzmir İktisat Kongresi’nde ifade edildiği gibi ekonomik egemenlik sağlanamazsa savaşla kazanılmış olan ulusal egemenlik sürdürülemez. Cumhuriyetle ifadesini bulan her konuda bağımsızlık şiarının tüm dünyaya anlatılması için en önemli girişimlerden biri de genç Türkiye Cumhuriyeti’nin uçak fabrikaları öyküsüdür. Pek çok ülkede hayranlık uyandıran ancak ülkemizde pek bilinmeyen Türkiye Cumhuriyeti’nin ‘Uçak Sanayi’ öyküsü ile ilgili ODTÜ Mimarlık Bölümü’nden Bilge İmamoğlu ve THK’da görev 62 yapmış ve havacılık sanayimiz ile ilgili önemli çalışmaları bulunan Bahattin Adıgüzel’in kaleme aldıkları dikkate değerdir. Cumhuriyet’in kuruluşunun hemen ardından yapılan işlerden biri de Türk Tayyare Cemiyeti’ni kurmak olmuştur. 16 Şubat 1925’te kurulan bu Cemiyet’in (1935’de Türk Hava Kurumu adını alacaktır) kuruluş tüzüğünün ilk maddesinde yer alan “Türkiye’de havacılık sanayisini kurmak” görevi esas amacını ortaya koymaktadır. Kuşkusuz, daha neredeyse toplu iğne üretemeyen bir ülkede en iddialı sa- nayiyi kurmak hiç kolay olmayacaktır. Bu amaç için yüklü kaynaklar ayrılmalı, gerekli olan pekçok teknoloji edinilmeli, insan kaynağı yetiştirilmelidir. I. Dünya Savaşı’nın ardından imzalananVersailles Barış Antlaşması uyarınca Almanya’da uçak üretimi yasaklandı. Üretim yasağı nedeniyle Almanya dışında, Rusya ve Polonya gibi ülkelerde çalışma imkânı bulan Alman mühendis ve yatırımcılardan Türkiye’de gerekli bilgi ve teknolojilerin sağlanması noktasında kurduğu ortaklıklarla yararlandı. Etimesgut Uçak Fabrikası Etimesgut Uçak Fabrikası’nın açılışına kadar ortaya konan girişimler bu anlamda THK’ya belli oranda bir altyapı ve birikim kazandırdı. Ayrıca savaş koşullarında Türkiye’ye sığınmış olan yabancı teknik uzmanlar da itici bir güç sağladı. Savaşın başlamasıyla Türkiye’ye sığınan Alman ve Polonyalı uçak mühendisi ve teknisyenlerinin de girişimiyle THK, Etimesgut’ta daha önce kurulmuş olan atölyelerin genişletilmesiyle ‘Uçak Fabrikası Projesi’ni 1942 yılında hayata geçirdi. Sekiz milyon liralık bir yatırım olan Etimesgut Uçak Fabrikası’nda bin 200 işçi ve Türklerin yanı sıra Müdür Wedrychowski olmak üzere 35 kadar Polonyalı mühendis ve teknisyen görev alır. 1945 yılında uçak fabrikasına paralel olarak uçak motor fabrikası projelendirilir ve 1948 yılında Atatürk Orman Çiftliği arazisinde 60 bin metrekarelik bir alanda kurulur. Fabrika için 4,5 milyon TL, makine teçhizatı ile birlikte toplam 9 milyon TL harcanır. Lisansör firma İngiliz De Havilland’dır, makineler İngiltere, Amerika ve İsviçre’den temin edilir. Bir süre yabancı lisanslı uçak motoru imalatı ve onarımı yapan fabrika kapasitesinin çok altında çalıştırılmış, pek çok yan üretimde (musluk, piston, kuyu tulumbası vb.) bulunmuştur. 63 İlk İhracat Danimarka’ya Etimesgut Uçak Fabrikası girişiminin önemli özelliklerinden bir tanesi, yurtdışından patentli uçakların üretim ve revizyonunun yanında tamamı yerli tasarım uçaklar geliştirmek üzere bir etüt bürosunu içeriyor olmasıdır. 6 yüksek mühendis, 4 mühendis ve 11 teknik ressam olmak üzere 21 kişilik bir ekipten oluşan bu birim, 1952 yılına kadar 16 tip uçak tasarladı. Bunlardan 12’si sonuçlandırıldı ve bu süreçte 126 adet Türk tasarımı uçak üretildi. Bu projeler arasında deneysel delta kanat planör gibi öncü teknolojilere sahip olan THK 13, Paris’te düzenlenen Havacılık Fuarı’nda sergilendi ve ilgi gördü. Ambulans veturizm uçağı olarak tasarlanmış olan THK 5/5A Danimarka’ya ihraç edildi. benzerinin olmadığı ve Avrupa’nın önde gelen rüzgar tü- Art, Avrupa’nın Önemli Rüzgar Tünelleri Arasındaydı Ankara Rüzgar Tüneli (ART)’de bu doğrultuda, uçak tasarım ve geliştirme sürecinde gerekli araştırma-geliştirme altyapısını ve uçuş öncesi ölçümleri sağlama işleviyle ihtiyaç duyulmuş önemli bir bileşen olarak gerçekleştirildi. Rüzgar tünelleri, havada hareket eden ya da bir hava akımının etkisinde kalan her türlü araç ve yapının üzerine etki eden aerodinamik kuvvet ve momentlerin bulunması, akım şeklinin ve yapısının belirlenmesinde kullanılan araçlardır. Gerçek uçuş öncesinde ölçekli modeller yoluyla gözlem ve test imkanı sağlayan tesisler olarak rüzgar tünelleri, 20’nci yüzyıl başından itibaren havacılığın gelişiminde önemli rol sahibi oldular. Etimesgut Uçak Fabrikası ile eş zamanlı olarak rüzgar tünelinin kurulması kararı, ülkedeki havacılık sanayisi adına hedeflenenlerin, havacılığa dair teknolojinin ülke sınırları içinde üretilmesini de içerdiğinin önemli bir işaretidir. İnşa edildiği dönem için ART’nin büyüklüğü ve teknolojisi itibarıyla Balkanlar dahil yakın coğrafyada bir 64 nellerinden olduğu anlaşılmaktadır. Üretken fakat oldukça kısa bir dönemin ardından 1950’li yıllarla birlikte havacılık sanayi kuruluşlarının bir bir kapatılmasıyla ART de uzun bir süre amaçsız kalmıştır. Bir Hayalin Sonu 1952 yılında uçak fabrikası, 1954 yılında da uçak motoru fabrikası Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu’na (MKEK) devredilir. MKEK bir süre eski tasarımları geliştirerek uçak üretimine devam eder. Motor fabrikası 1955’te traktör imalatına geçerek bugünkü Türk Traktör Fabrikası haline getirilir. Uçak fabrikasında ise 1959’da üretim durdurulur, 1963’den sonra traktör üretimine başlanır.1968 yılında fabrika MKEK Tekstil Makineleri Fabrikası’na dönüştürülür, daha sonra ise kapatılır. Kaynak Moment Dergisi / HAZİRAN 2013 SAYI: 61 Alzheimer Alzheimer Hastalığı; beynin öncelikle hafıza başta olmak üzere, tüm bilişsel fonksiyonlarında ilerleyici kayba (demans: bunama) neden olan, mikroskobik olarak beyinde anormal protein depolanmasıyla karakterize bir hastalığıdır. Demans, hafıza, lisan, aritmetik işlemlerde zorluk, karar verme yetisi, dikkat ve diğer bilişsel fonksiyonlarda ilerleyici kayıp demektir Doç. Dr. Münire KILINÇ / Nöroloji ABD / Başkent Üniversitesi Hastanesi Sağlıkta Adres Başkent Dergisi / Sayı 14 Günümüzde önceki zamanlara göre daha çok insan, ileri yaşlara kadar yaşayabiliyor, yani doğumdan sonraki yaşam süresi, daha önceden hiç olmadığı kadar uzamış durumdadır. Bunun sonucu olarak da tüm dünyada 1995’lerde 542 milyon dolayında olan 60 yaş üstü insan sayısının, 2025’de bunun iki katını aşacağı, yani 1. 2 milyarı bulacağı tahmin edilmektedir. 2013’de yayınlanmış bir derlemeye göre hayatta kalma sürelerinin uzaması sonucunda dünyadaki demanslı insan sayısı, 2020’de bugünkünün 2 katına ulaşmış olacak. Yani kaçınılmaz bir şekilde toplum, önümüzdeki yıllarda bir demans krizi yaşayacak. Bu durumun öngörülüyor olmasına karşın, halen demans riskini artıran veya azaltan risk faktörleri, bunlara yaşamın hangi dönemlerinde maruz kalmanın riski artırabileceği, bu riskleri azaltmaya yönelik önlemlerin 66 ne zamandan itibaren alınmaya başlanması gerektiği gibi konularda net bilgilere sahip değiliz. Bilinenler, hayatın ortalarında damarsal risk faktörlerine maruziyetin riski artırabildiği, çocukluk çağındaki eğitim ve zeka yüksekliğinin ise riski azaltabileceği ile sınırlı. Dünya genelinde toplumların yaşlanması ve yaş lanan toplumların kaçınılmaz sorunu olan demans (bunama) probleminin giderek artıyor olmasına karşın, beynin sağlıklı yaşlanması konusundaki bilgilerimiz de halen çok kısıtlı. Bu konu ile ilgili araştırmacıların fikir birliğinde olduğu sadece birkaç konu var: Bunlardan biri, 60 yaş sonrası hemen herkesin, hafıza başta olmak üzere bilişsel yetilerinde kayıp yaşamaya başlayacağı ve bu kayba, beynin yapısındaki bazı değişikliklerin de eşlik edeceği; diğeri ise aerobik egzersizin, zihinsel kaybı yavaşlatacağı veya geciktireceği. İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Alzheimer Hastalığı en sık görülen demans şeklidir, ancak bunun dışında benzer demans tablolarına neden olan başka rahatsızlıklar da bulunmaktadır. İlerleyen yaşla birlikte Alzheimer Hastalığının görülme sıklığı artar ancak bu sürecin normal yaşlanmanın kaçınılmaz bir sonucu olmadığı da bilinmelidir. Normal yaşlanma sürecinde beyinde yapısal bir takım değişiklikler olur ama zihinsel yetilerde belirgin bir kayıp söz konusu değildir. Alzheimer Hastalığında ise belirgin bir şekilde “yeni bilgilerin kaydedilmesinde güçlük” vardır. Hastalığın belirtileri şu şekilde özetlenebilir: 1. Hafıza sorunları 2. Düşünme ve nedenselleştirme zorluğu 3. Karar vermede güçlük 4. Kelime bulmakta güçlük 5. Aritmetik işlemlerde güçlük 6. Kişilik ve davranış değişiklikleri 7. Eskiden kolaylıkla yapabildiği işlevleri yapma güçlüğü 8. Kaybolmalar 9. Takıntılı düşünceler 10. Tekrarlayan hareketler… Alzheimer Hastalığı süreci belirli evrelerle karakterizedir: Erken dönemde, hafif belirtiler vardır, bu nedenle de kolaylıkla atlanabilir. Unutkanlık, yorgunluk, depresyon lehine alınabilecek bulgular, yeni bir şey öğrenme zorluğu, karar verme güçlüğü, davranış değişiklikleri, kelime, isim hatırlama zorlukları olabilir. Orta evrede, günlük hayatını etkileyecek düzeyde sorunlar ortaya çıkmaya başlar. Huzursuzluk, motor becerilerde bozulma, sosyal ilişkilerde bozulma, hesap işlerinde zorlanma, şüphecilik, yön bulma zorluğu, kaybolmalar görülebilir. İleri dönemde hasta kendi başına yemek yeme, giyinme, temizlik gibi işlerini yapamaz hale gelir yani bakıma muhtaç olur, ayrıca tek tük kelimelerle konuşma, yürüme zorluğu gibi fiziksel bozukluklar tabloya eklenir. Bu dönemde hayaller görme, sürekli aynı hareketleri tekrarlama, saldırganlık olabilir, mesane ve barsak kontrolü bozulur. Alzheimer Hastalığı tanısını, tek başına koydurabilecek bir test yoktur. Bunama tablosunun varlığı netleştikten sonra buna neden olabilecek olası durumları dışlamak gerekir. Bunun için, nörolojik muayene, kan testleri, zihinsel fonksiyonları değerlendiren testler, beyin görüntülenmesi yapılması gerekir. Bazı durumlarda (örneğin hastanın 65 yaşından genç olması gibi) özel bazı testler (EEG, SPECT, PET, LP, psikiyatri konsültasyonu gibi) tanıda yardımcı olabilir. Kan testleri arasında B12, folik asit, TSH düzeylerinin 67 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ yılda bir kontrolü, Alzheimer Hastalığı ile karışabilen bazı vitamin eksiklikleri veya hipotirodi gibi, tedavi edilebilir durumların tanınması ve tedavi edilmesini sağlayabilmek için önemlidir. Alzheimer Hastalığının nedeni kesin olarak bilinmemektedir. Ancak yaşın ilerlemesi gibi riski artıran durumlardan bahsedilebilir. 60 yaş üzerinde risk artar, 80-90’lı yaşlardan sonra risk sabit kalır. Güncel bilgiler doğrultusunda 65 yaş üstü insanların %13’ünün, 85 yaş üstü insanların ise %45’inin Alzheimer Hastalığı geliştirecekleri tahmin edilmektedir. Kişinin aldığı eğitim süresi hastalığın gelişme riski üzerinde etkilidir. En az 12 yıllık eğitimin, riski azalttığı veya tablonun ortaya çıkma süresini geciktirdiği bilinmektedir. Büyük bir kafa travması (bilinç kaybının eşlik ettiği), hareketsiz yaşam tarzı, kontrol altında olmayan tansiyon veya kan şekeri yüksekliği, iyi tedavi edilmemiş kalp hastalıkları, sigara, alkol kullanımı, madde bağımlılığı riski net olarak artırdığı bilinen faktörler. Bazı genetik özellikler Alzheimer Hastalığının ortaya çıkmasını kolaylaştırır. Süreç geliştiğinde ise, erken tanı ve mevcut bazı ilaçların düzenli kullanımı ile süreci yavaşlatmak ve bazı bulguların şiddetini azaltmak mümkün olabilir. Alzheimer Hastalığı, yalnız hastayı değil yakın çevresini de etkilemektedir. Bir Alzheimer hastası başka bir sağlık sorunu yoksa, ortalama 68 8-10 yıllık bir bakım gerektirmektedir. Hasta ve yakınlarının evde bakımı tercih etmesi durumunda, bakım veren yakının işinden ayrılması gerekebilmektedir. Bakımın, özellikle orta ileri evrelerden itibaren zorlu olabilmesi, bakım veren kişilerde kaçınılmaz olarak depresyon gibi, çekirdek aile dinamiklerin olumsuz etkilenmesi gibi sonuçlara yol açabilmektedir. Alzheimer Hastalığı, çok sık görülüyor olmasına karşın henüz etkili bir tedavisi olmayan hastalıklardandır. Ancak hayatın ortalarından itibaren alınabilecek bazı önlemlerle süreci ötelemek mümkün olabilir. Hastalıktan korunmak için özet olarak, düzenli yıllık kontrollerle tansiyon ve kan şekerindeki olası problemlerin yakalanmasını sağlamak gibi önlemler, genel sağlığımızı olumsuz etkileyebilecek risk faktörlerinin erkenden belirlenmesi ve gerekli önlemlerin alınabilmesi önemlidir. En az 12 yıllık bir temel eğitimle beynimizi kullanabilmeyi öğrenebilmek, emeklilik sonrasında da bilişsel olarak aktif kalabilmek önemlidir. Haftada en az 3 gün tempolu 45 dakikalık yürüyüşlerle hem genel hem de zihinsel sağlığımızı desteklemek gerekmektedir. Sigara içmemek, olumlu düşünebilmek gibi bazı uygulanabilir yaşam değişiklikleri de eklenecek olursa, ileri ve pahalı teknolojik gelişmelerin bile hala çözemediği sorunlara oldukça basit, uygulanabilir, keyifli ve oldukça etkili çözümler oluşturabiliriz. İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ TeknikTerimler Sözlüğü Bu sözlüğün hazırlanmasında iş makinaları tatbikatında şantiyelerde çalışanların gündelik hayatlarında kullanmak gereği duyacağı ingilizce kelime ve deyimlerin türkçe karşılıklarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Akademik bir karşılıktan ziyade, her seviyeden insanın anlayacağı ve de halihazırda kullanılan ifadelerin seçilmesine gayret edilmiştir. Burada bulunmayan deyim / kelimeler ve farklı kullanılışlar ile ilgili önerilerinizi derneğimizin bilgi@ismakinalari. org.tr e-posta adresine bildirmenizi rica ederiz. Saygılarımızla. Mustafa SİLPAĞAR / Makina Yüksek Mühendisi/ Limak İnşaat, Sanayi ve Tic. A.Ş Eccentric Eksantrik, kaçık eksenli ECM Engine Control Module Motor kontrol modülü (Motor karakutusu) (Caterpillar) ECU Engine Control Unit Motor kontrol Ünitesi (Motor karakutusu) (Volvo) Edge Kenar , bıçak Edge beam Kenar kiriş Effect Etki, tesir Efficiency / High efficiency Verim / yüksek verimlilik Ejector Boşaltıcı, sürgü (skrayperde) Ejector bucket Boşaltıcı kova Ejector cylinder Sürgü silindiri, boşaltıcı silindir Elastic Esnek, elastik ElbowDirsek Electric / Electrically Elektrik / Elektrikli Electric drill Elektrikli matkap Electric starter Elektrikli marş motoru Electronic controller Elektronik kontrol mekanizması Electronic power unit control system Elektronik güç ünitesi kontrol sistemi Electrolyte Elektrolit, asit+su karışımı ElectronicElektronik ElectromagneticElektromanyetik ElementElaman Element (filter) Filtre elamanı (Muhafaza içine konulan tip filtre) Elevator Asansör, yürüyen merdiven Elevator scraper Elavatörlü skrayper Eliminate Elemek, ortadan kaldırmak ElongationUzama Embedability Gömülme kabiliyeti Emergency Acil, imdat Emergency part shipment Acil parça sevkiyatı Emergency stop switch Acil stop butonu Emery paper Zımpara kağıdı Emission / Exhaust emission Emisyon / Egzost emisyonu EmptyBoş Emulsion Emülsiyon (asfalt) EnemalEmaye 70 EndUç,son End bit Kenar bıçağı End collar Uç bileziği End fitting Gresörlük End play Eksenel gezinti EnergyEnerji Engage Kavraşmak, kavraştırmak Engine / inline engine line engine / Vee engine Motor / Sıra (düz) tip motor / V motor Diesel / Spark ignation Dizel motor / Buji ateşlemeli(benzin-gazlı motor) Air cooled / Water cooled Hava soğutmalı / Su soğutmalı Marine engine / Propulsion Deniz motoru / Şaft tahrik motoru Engine brake Motor freni Engine guard Motor muhafazası Engine hood Motor kaputu Engine missing Motorun teklemesi Engine rpm Motor devri Engine start switch key Motor marş anahtarı Englishİngilizce Enough Yeter, kafi Epoxy Epoksi Epoxy resin Epoksi reçinesi Equalizer bar Makas, denge çubuğu, terazi (Dozerde) Equalizer saddle Makas desteği,yastığı (Dozerde) Equipment Makine, techizat Equipped Techiz edilmiş, donatılmış EquivalentEşdeğer Erosion Erozyon (Mekanik etkiden dolayı aşınma) Error / Assembly error Hata / Montaj hatası EspecialyÖzellikle EstimateTahmin Etc.Vs. EtchingDağlama Ethanol Etanol (Etil alkolden elde edilir) E10 (Ethanol 10 % + Gasoil 90 %) Etanol %10 ve benzin %90 karışımı İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ (Ekzost emisyonu düşürmek için) E85 (Ethanol 85 % + Gasoil 10 %) Etanol %85 ve benzin %15 EtherEter Ether starting aid cylinder Eter tüpü Ethyl alcohol Etil alkol European Avrupalı / Avrupada yapılmış EvaporationBuharlaşma Evaporator Buharlaştırıcı (iklimlendirme sisteminde) Even Bile, düzgün EveryHerbiri Evidence Delil Exact / Exactly Kesin, kati, hassas / Katiyetle, kesin olarak Example / for example Örnek / örneğin Excavating bucket Kazı kovası Excavator / Front shovel Yerkazar, Kazıyıcı makine - ekskavatör / Şavul ekskavatör Except Hariç, müstesna ExcessiveAşırı Exchange Para değişimi Exchange / heat exchanger Değiştirme / ısı değiştirici (soğutucu) Excluding Hariç, hariç tutma ExhaustEkzost Exhaust brake Ekzost freni Exhaust gas Ekzost gazı, atık yanma ürünü gaz Exhaust manifold / manifold sealer Ekzost manifoldu / manifolt sızdırmazlık ilacı Exhaust pipe / Exhaust piping Ekzost borusu / Ekzost tesisatı Exhaust stack Ekzost çıkış borusu (ekzost bacası) Exhaust valve Ekzost süpabı Existing Var olma, var oluş, hali hazırda Expanded metal Genleştirilmiş metal (filtrelerde) Expansion / Expansion valve / Expansion tank Genleşme, genişleme / genleşme valfi (klimada) / Genleşme tankı ExpectedBeklenen Explanation Açıklama, izahat ExplorationSondajlama Extend / retract Uzatma / Geri çekme ExtendedUzatılmış Extended life coolant (ELC) / Long life coolant LLC Arttırılmış ömürlü soğutma sıvısı / Uzun ömürlü soğutma sıvısı ExtenderUzatıcı Extension Uzatma / Ara kol (el takımlarında) Extension cord Uzatma kablosu Extension screed İlave tabla (Asfalt finişerlerinde) External vibrator Kalıp vibratörü Extra Fazla, ilaveten Extreme Aşırı, uçta Extreme Pressure / EP Oil Aşırı basınc / Aşırı basınc yağı Extrusion of seat belt Emniyet kemeri dili Eye / naked eye Halka, göz / Çıplak göz Eyebolt / lifting eyebolt Halkalı cıvata / Kaldırma halkalı civata Fabricated (Seri olarak) imal edilmiş, yapılmış Face Yüz Facilitate Basitleştirmek, kolaylaştırmak Facility Tesis, işyeri, imkan Factor Etken, amil, faktör Failure Arıza, başarısızlık Fairlead Tanzim makarası, halat makarası Fall Düşmek, sonbahar Fan Pervane, vantilatör Fan belt Vantilatör kayışı Far / Farther / Far east Uzak / Daha uzak / Uzakdoğu Fast / Faster Hızlı / Daha hızlı FastenBağlamak FastenersBağlayıcılar Fatique / Fatique strenght Yorulma / Yorulma mukavemeti Fault Arıza, hata Feed Besleme - İlerleme Feeder / Vibrating feeder Besleyici / Vibrasyonlu besleyici Grizzly screen / Free fall screen Büyük elek / Serbest düşmeli elek Circular / Linear motion screens / Rotary screen Dairesel / Çizgisel(Doğrusal) hareketli elekler / Tambur elek Feel Hissetmek Feeler gauge Sentil, filer çakısı Feet / Foot Ayaklar / Ayak - İngiliz uzunluk birimi Felt / Felt seal Keçe (Malzeme olarak) / Keçeden yapılmış sızdırmazlık elamanı FenderÇamurluk Ferrous / Non ferrous metal Demir / demirdışı maden FFC Full Flow Cooling Tam akışlı soğutma (Cummins motorlarda) FFV Flex Fuel Vehicle Değişken yakıtlı araçlar (E85 den kurşunsuz benzine kadar yakıt kullanan) Fiberglass Cam elyafı Field Saha, alan, tarla Field coil Yastık (Elektriki sarım - marş,şarz veya elektriki motor stator sarımı Figure Resim (Yedek parça kitaplarında tasvir resimi) File / Flat file / round file Eğe / düz eğe / yuvarlak eğe Fill / Overfill Doldurmak / Taşırmak (Yakıt ikmalinde) Fillet Birleşme yeri Filler İnce, toz malzeme (Asfalt) / Doldurma ağzı Filler cap Doldurma kapağı Filler plug Doldurma tapası Filler weld Dolgu kaynağı Film Zar, ince tabaka, film FilterFiltre Full flow filter Tam geçişli filtre (Akışkanın tamamı filtrelenerek sisteme gidiyor) Bypass filter = Partial flow filter Kısmi geçişli filtre (Akışkanın bir kısmı filtrelenerek tanka gönderiliyor) Filter media Filtreleme malzemesi Filter wrench Filtre anahtarı FiltrationSüzme Deep filtration / Surface filtration Derin filtreleme / Yüzey filtreleme Fin Soğutma kanatçığı Final / Final drive Son, nihai / Cer Final drive case Cer muhafazası FindBulmak Fine İnce (Malzeme), iyi, güzel Fine control Hassas kontrol Fine thread İnce diş Finger / finger tip control Parmak / Parmak ucu ile kumanda Finish Bitmek, bitirmek, perdahlamak Finishing Hassas tesviye, sıfırlama (grayderde) FinishedBitmiş Fire / Fire extinguisher Ateş / yangın söndürme tüpü Handheld - portable El yangın tüpü Firing order Ateşleme sırası Firm Sıkı, katı, tok First / First aid / first aid kit İlk, birinci / İlk yardım / İlk yardım çantası First class Birinci sınıf Fit Uymak, Geçmek (teknik resimde) Fitting Rakor, gresörlük Fix Tespit etmek, tutturmak Prefix / Suffix Ön ek / Son ek (Rulman numaralarının önüne/sonuna harf eki) Fixture Bağlantı, takıştırılmış FlagBayrak Flame Kesme Flame cutter Kesme hamlaçı, oksijen hamlaçı Flame cutting Oksijenle kesme Flame hardening Alevle sertleştirme Flammable Alevlenebilir, yanabilir 71 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ FlangeFlanş Flash point Alevlenme noktası Flasher Dikkat lambası, flaşör Flat / Flat tire Düz, yassı / Patlamış lastik Flat screwdriver Düz ağızlı tornavida Flat shoe Tırnaksız papuç, düz papuç Flaw Özür, çatlak, çizik Fleet Filo, grup Flexible Esnek, elastik, bükülebilir Float Yüzme , satıhta serbest hareket etme konumu (Yoldışı kamyonlarda bir çeşit damper kolu konumu) Float (Float ball) Şamandıra Floating seal Layftaym keçe Flood Sel, taşkın Flood light Far Floor / Floor mat Yer, zemin, döşeme / paspas Floor plate Kabin alt saçı, döşeme saçı (Dozerde şanzumana ulaşım sağlar.) Flow Akış, debi Flow control valve Akış kontrol valfı Flowmeter Debimetre, debi ölçme saati Flow restriction / restrictor Akışı kısıtlama , akış direnci (filtrelemede) / kısıtlayıcı Fluctuate / Fluctuation İnip çıkmak, dalgalanmak / Dalgalanma Fluid Sıvı, akışkan Fluid coupling Sulu kavrama Flush Yıkamak, temizlemek Flushing Temizleme, yıkama (hidrolik devre temizlenmesi) Flushing pump Su pompası (Ön cam yıkama) Flushing hole Temizleme deliği (Delici matkap uçlarında) Flux Akma, akı FlyUçmak Flyweight Döner ağırlık Flywheel / Flywheel horsepower Volant / volanttan alınan net güc Flywheel clutch Volant kavraması - düz şanzuman Flywheel housing Volant muhafazası Flywheel power Volanttan iletilen güç Follow Takip etmek FollowerTakipçi Foam / Foam inhibitors / Foamy Köpük / köpüklenme önleyicileri - gidericileri / köpüklü FootAyak Foot brake valve / foot pedal Ayak fren valfi / Ayak pedali Foot note Dip not Foot operated Ayaktan kumandalı Foot rest Ayak dayama yeri FOPS (Fall Over Protective Structure) Kabini malzeme düşmesine karşı koruyucu yapı Forİçin ForceKuvvet Force fit Sıkı geçme Fore Ön, baş, öncü Fore boom / Foreboom pin in lower hole Ön bom, ön kol / Ön kol pimi alt delikte Foreign / Foreign material - foreign matter Yabancı /Yabancı malzeme ForemanUstabaşı,formen ForestOrman ForewordÖnsöz Forged / Forging Dövülmüş / Dövme (madeni malzemeyi işlemek için) Fork / Forklift Çatal / Forklif Form / Formation Şekil / Oluşum, yapılaşma FormerÖnceki Formerly Daha önceleri, önceden FormulaFormül Formwork / Slipform formwork Kalıp (İnşaat) / Kayar kalıp FoundationTemel FoundryDökümhane Four stroke Dört zamanlı Four wheel drive Dört teker çeker Forwardİleri 72 Forward clutch İleri yön kavraması Forward -reverse lever İleri-geri yön levyesi, vites kolu Fracture Kırık, kırıklık (Zemin özelliği - malzeme özelliği) Fragile Kırılır, kırılgan (Ambalajlamada) Frame = chasis Şasi Frame lock pin Şasi kilitleme pimi Free /Free play Serbest /Serbest boşluk - gezinti Free wheel Avare teker FreezeDonmak Freeze point Donma noktası Frequency Frekans, sıklık Fresh / Fresh air Yeni, taze / Temiz hava Friction / friction loss Sürtünme / Sürtünme kayıpları Friction bearing / Friction clutch Sürtünmeli yatak / Sürtünmeli kavrama Friction ring seal (= Life time seal) Sürtünmeli yüzey sızdırmazlığı (mekanik keçe) From - den - dan (takısı) Front / Front frame Ön / Ön şase Front light Ön lamba Front support (engine) Ön bağlantı (motor) Fuel / Fuel oil Number 4 Yakıt / 4 no'lu fuel oil Fueling / fuel capacity Yakıt ikmali / Yakıt depo hacmi Fuel control Lever Gaz kumanda kolu Fuel consumption ratio Yakıt tüketim oranı Fuel cut-off Yakıt kesme Fuel feed pump Yakıt besleme/transfer pompası Fuel filter / spin on / element Yakıt filtresi / vidalı (atom) / eleman Preliminary fuel filter / water separator Birinci yakıt filtresi / Yakıt şase filtresi / Su ayırıcı Fuel gallery / fuel manifold Yakıt galerisi Fuel injection / Fuel injection pressure Yakıt püskürmesi / yakıt püskürme basıncı Fuel injection camshaft Yakıt pompası eksantrik (kam) mili Fuel injection pump Yakıt püskürtme pompası Fuel injection timing Yakıt püskürme avansı Fuel priming pump Yakıt elle besleme pompası Fuel level sensor Yakıt seviye müşiri / Depo şamandırası Fuel rack Yakıt ayar mili Fuel sender gauge Yakıt akış göstergesi Fuel strainer Yakıt süzgeçi Fuel supply valve Yakıt besleme valfı Fuel system / Fuel tank Yakıt sistemi / Yakıt deposu Fuel water separation Yakıttan suyu ayırma (Motorlarda) FullDolu,Tam Full load / Full throttle Tam yük / Tam gaz Fume Buğu, duman Function Görev, işlev Fundamental Ana, esas, temel Fungus Mantar (Yakıtta oluşan) Funnel Huni (doldurma) Fuse / fuse box / fuse holder Sigorta / sigorta tablası / sigorta yuvası Fuse , blade Bıçak sigorta FutureGelecek GainKazanç GalleryGaleri GallingMenevişlenme Gallon Galon =3,785 litre Gamma radiation Gama ışını yayınımı Gap Aralık, boşluk GarageGaraj Gas / Gas cutting Gaz / Gaz kesme Gaseous Gaz, gaz hali Gasket / Engine gasket set Conta / Motor takım conta Lower / upper engine gasket set Alt / Üst motor takım conta Gasket kit Takım conta Gasket scraper Conta kazıyıcısı Gasket sealant Sıvı conta Gas pressure Gaz basıncı GasolineBenzin İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Gas welding Gaz kaynağı, asetilen kaynağı Gate Kapı, kapak, giriş Gate valve Sürgülü valf Gauge Gösterge, ölçü saati Gauge (for drill bits) Yanak (delicilerin matkap uçlarında) Gear / helical gear / Spur gear Dişli / Helisel dişli / Alın - düz dişli Gear drive Dişli tahriki Gear housing Dişli kutusu Gear ratio Diş tahvil oranı Gear segment Dişli parçası Gear shifting Vites değiştirme Gear teeth Dişlinin dişleri Gear type pump Dişli tip pompa General / genarally Genel, umumi / genellikle Generator / Genarator set Jenaratör / Jenaratör set Standby / Prime / Continous duty generator Yedek / Esas (vardiya düzeninde) / Daimi çalışacak (24 saat) Genuine Hakiki, orijinal Get Almak, varmak Giant Dev, iriyarı Giant ripper Tekli riper (Komatsu dozerlerde) GiveVermek Glass / Glasswool Bardak ,Cam, Gözlük / Cam yünü (yalıtım) Glass with care Dikkat cam eşya Glove Eldiven Glow plug Kızdırıcı buji GoGitmek Good / better / best Mal (ticari olarak) , iyi / daha iyi / En iyisi Gooseneck Deveboynu (şekil olarak eğriyi kasteder) Gouge Kaynak ağzı açmak GovernorRegulatör Governor control / centrifugal regulator Regulatör kontrolü, gaz kolu / Mekanik regulatör (yakıt sistemlerinde) GPM Gallons Per Minute Galon / Dakika olarak debi Grab iron Tutamak, tespit demiri Gradation Gradasyon, sınıflama (Taş kırmada tane büyüklüğüne göre) Gradation curve Tane dağılım eğrisi Grade Metal kalite sınıfı, derece, eğitim, sınıf Gradeability Tırmanma yeteneği GraderGreyder Grading Düzeltme, tesviye etme, traşlama Grade sensor Kod duyargası Gradual / Gradually Tedrici / Dereceli, kademeli, tedricen Gradual turn Yavaş dönüş, tek paletle dönüş Grain Tane, zerre GraniteGranit Granular Tanecikli (yapı) GraphGrafik Grapple Kıskaç,iki çeneli kavrama kepçesi Grasp Kavramak, tutmak GravelÇakıl Gravity / Gravity operated Özgül ağırlık / Yer çekimi tesirli GrayGri GreaseGres Molybdenum Disulfide grease Molibden disülfitli gres Grease fitting Gresörlük Grease gun Gres tabancası GreatBüyük GreenYeşil Greygri Grill Izgara Grind / grinding / Grinding compound Taşlamak / Taşlama / zımpara macunu (Bit) Grinding machine Delici matkap ucu bileme tezgahı Grip Kavramak, tutmak Gripping pliers Ayarlı pense GrommetHalka,gromet Groove / Piston ring grooves Oyuk, kanal / Piston segman kanalları Gross / Gross power Brüt, toplam / Toplam güç Ground Yer, zemin Ground cable Topraklama kablosu Ground clearanca Yerden yükseklik (makine altındaki mesafe) Ground connection / Grounding Topraklama Ground contact aera Toprakla temaslı yüzey alanı Ground Engaging Tool (GET) Toprak kazıma sarf malzemeleri Ground pressure Yere uygulanan basınç, zemin basınçı Group Grup, birlikte olanlar Grouser / single - double - tripple Palet tırnağı / tekli - çiftli - üçlü Grouser bar Tırnak çubuğu Grow Büyümek, yetiştirmek GuardMuhafaza Guide Kılavuz, gayıd GumZamk Gusset Destek, payanda köşebent GypsumAlçıtaşı Hacksaw Demir testeresi Half / Halves Yarım / Yarımlar Hammer (tool - Crusher) Çekiç (takım - Konkasörde) Hammer (Drilling machine) Delici tabanca (Delik delme makinasında) Down the Hole Hammer / Top Hammer Delik dibi tabanca / Üstten darbeli tabanca Hammer hydraulic = breaker Hidrolik kırıcı Hammer tool Hidrolik kırıcı ucu Spade / Compacting plate / Chiesel Kürek biçimli / Sıkıştırma tablalı / Keski uçlu Hand / Right hand RH / Left Hand El / Sağ taraf / Sol taraf Handbook El kitabı Hand brake El freni Hand hold Tutamak Hand metering unit (HMU) Direksiyon kontrol valfi (Orbit direksiyon motoru) Hand pump Kabin kaldırma krikosu / Elle besleme pompası (Yakıt sisteminde) Hand saw El testeresi Handle /Handle brake Sap, tutamak / Fren levyesi Handrail Korkuluk,parmaklık, tutamak Hand saw El testeresi HangAsmak Hanger bearing Askı yatak (Asfalt tesisinde) Harbour Liman Hard / harder Sert / Daha sert Hard hat Baret Hard starting Zor çalıştırma HardenedSertleştirilmiş HardnessSertlik Hardtop Gölgelik (Operatörün baş üstünde) Hardware Katı malzeme , Hırdavat , donanım (bilgisayarda) Harm / Harmful Zarar / Zararlı Harness / Harness code Donanım, elektrik tesisat demeti / Kablo demet kodu Hauling distance Taşıma mesafesi Hauling / Hauling capacity Taşıma / Taşıma kapasitesi Hauling unit / Hauler Kamyon Hazard / Hazardaus Tehlike / Tehlikeli Hazard flasher 4 lü flaşör Haze / Hazy sis,pus / Sisli, puslu HeadKapak Head gasket Silindir kapak contası HeadlampFar HealtSağlık HeapYığın,küme Heaped capacity (of bucket) Tepeleme doldurma kapasitesi Hear Duymak HeatIsı Heat build up Isının oluşumu, ısının artarak yükselmesi Heat coil Isıtma sargısı Heater / heater signal Isıtıcı / Isıtma bujisi sinyali Heating rod (electrical) (Paver) Isıtma çubukları (Elektrikli) (Asfalf finişerinde) 73 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Heat treatment Isıl işlem Heat transfer Isı iletimi Heavy / Heavy duty Ağır / Ağır hizmet tipi Heavyweight Ağır sıklet HeelTopuk HeightYükseklik Helical / Helical gear Helezon , sarmal, helis / helis dişli Helmet Başlık, kask Hematite Hematit, demiroksit HereBurada Hexagonal nut Altı köşe somun Hexagon wrench - Hexwrench - (Allen wrench) Alyen anahtar, İmbus anahtarı High / high idle Yüksek / Yüksek rölanti High-low range selector (Transmission) Yüksek - düşük vites seçicisi (Şanzuman) Hill Tepe, bayır Hinge / Hinge pin Menteşe / menteşe pimi Hinge type ripper Menteşe tipi riper Hit Çarpmak, vurmak Hitch Bağlantı, pimli bağlantı Hitch pins Bağlantı pimi HMA Hot Mix Asphalt Sıcak Karışım Asfalt Hoist Kaldırma, damper Hoist cylinder Kaldırma veya damper silindiri HoldTutmak HolderTutucu Hold grip Tutamak HoleDelik Hollow / hollow screw İçi boş / İçi boş civata Homogenous Homojen, tek cinsli, mütecenais Hone / Honing Honlamak / honlama Hood Kaput , motor kaputu Hook (lift) Kanca (Kaldırma) Hopper Malzeme yığma haznesi (Asfalt finişerinde/ tesislerde) Horizontal Yatay , ufki HornKorna Horsepower Beygir gücü Hose / Bulk hose / Hortum / Kangal hortum One wire braid hose Tek telli hortum Heater hose / Radiator hose Kalorifer hortumu / Radyatör hortumu Air brake hose Fren hava hortumu Hose clamp Hortum kelepçesi Hose coupling Hortum kaplini Hot / Warm / Cold Sıcak / Ilık / Soğuk Hot oil (thermoil) Kızgın yağ (Asfalt) Hot oil pump Kızgın yağ pompası (Asfalt) HourSaat Housing Yuva, muhafaza Housing and base of filter Filtre bağlantı tablası ve muhafazası HowNasıl HubGöbek Hub of final drive Cer göbeği HydraulicHidrolik Hydraulic activation control lever Hidrolik emniyet levhası Hydraulic cylinder / hydraulic ram Hidrolik silindir Hydraulic drift Hidrolik sürüklenme Hydraulic filter Hidrolik filter Hydraulic lines Hidrolik hatlar Hydraulic logic network Hidrolik lojik hatlar Hydraulic pump Hidrolik pompa Hydraulic quick change coupler Hidrolik çabuk bağlantı uçları Hydraulic tank Hidrolik tank HydrogenHidrojen Hydrometer Yoğunluk ölçüm cihazı - bomemetre HydrostaticHidrostatik Ice / Icing Buz / Buzlanma Ideal En uygun 74 Identical Özdeş, aynı Identification Tanımlama, tanım Idle - idling / low idle / high idle Rölanti, boşta çalışma / Düşük rölanti / Yüksek rölanti Idle gear / idler gear Avare dişli Idler collar İstikamet bileziği Idler guard İstikamet teker muhafazası Idler pinion Avare pinyon Idler wheel - idler İstikamet tekeri Idling Rölantide çalışma Idling sub spring Rölanti yardımcı yayı (Komatsu) IfEğer Igneous rock Volkanik kayalar IgniteYakmak,ateşlemek Ignition / Ignition order Ateşleme,yanma / Ateşleme sırası Ignition order Ateşleme sırası IlluminateAydınlatma Illustration Şekil, resim Immediate / Immediately Derhal / anında ImpactDarbe Impact resistance Darbe direnci Impact wrench Darbeli tabanca Impeller Savurucu çark, impeler ImpermeableGeçirimsiz,sızdırmaz Implement Hidrolik çalışan iş aksamı, bıçak - kepçe sistemleri Implement control lever İş aksamını çalıştıran levyeler İmport / import licence İthalat, dış alım / İthalat müsaadesi ImportantÖnemli ImprovedGeliştirilmiş ImprovementGelişme Imprurity pislik, yabancı madde Inaccuracy Hata, doğru olmama Inaccurate Hatalı, sağlıksız InadequateYetersiz Incentive licence Teşvik belgesi Inch Uzunluk birimi / 25,4 mm ye karşılık gelir Inching pedal Hassas kontrol pedalı Inch of Mercury İnç olarak civa sütunu IncidentOlay,arıza, Inclination Yatıklık, eğim Including İçermek,içeren, ihtiva eden IncomeGelir IncompleteEksik IncreaseArtmak Indepent Bağımsız, müstakil Index Dizin, içerik listesi Indication / Indicator Belirti, emare / Gösterge Indirect Aracılı, dolaylı Indoor Dahili, iç, içeri InductanceEndüktans Induction hardening Endüksiyonla sertleştirme Industrial / Industry Endüstriyel / Endüstri Inefficiency / Inefficient Verimsizlik / Verimsiz InertiaAtalet InfiniteSonsuz Inflame Alevlenmek, parlamak, tutuşmak Inflammable Parlayıcı madde InflateŞişirmek Inflation / tire inflalation / Inflation pressureŞişirme / lastik şişirme / Şişirme basıncı Influance / Influential Etki / Etkili, etkileyen Inform / Information Bilgi vermek / Bilgi, Danışma InfraredKızılötesi Infrared temparature measurment Kızılötesi ısı ölçme Inherent öz, asıl, içinde mevcut Inhibitor Katkı, şartlandırıcı Initial İlk,baş, başlangıç InjectionPüskürtme İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Injection line / Injection nozzle Enjektör borusu / Enjektör memesi Injection pump Yakıt pompası Injector / Top stop İnjector Enjektör / Motorda basma ayarı gerektirmeyen enjektör (Cummins) Injector sleeve Enjektör kovanı Inlet / inlet valve Giriş / emme süpabı Inlet piping Giriş boruları Inline engine Sıra tipi motor Inline refrigerant dryer Hat üstü klima gazı nem gidericisi Innerİç Inner coating İç kaplama Inner element İç filtre elemanı Inner lining İç kaplama, astar Inner race (bearing) İç zarf, iç bilezik (rulmanda) Input shaft Giriş mili InsensitivityHassasiyetsizlik InsertBaga Inside / Inside diameter (ID) İçerde, iç taraf, iç / İç çap Inspect / Inspection İncelemek / İnceleme Instable / Instability Dengesiz / Dengesizlik Install / Installed lenght Yerine takmak / Montajlı boy Installation Yerleştirme, bindirme, takma Instruction Açıklama,Talimat, Yönerge Instructor Eğitici, Öğretmen Instrument / Instrument panel Alet.cihaz / gösterge paneli Insulating tape Yalıtım bandı, izolebant InsulationYalıtım,izolasyon InsuranceSigorta Intake / Intake valve / Intake system Emme / Emme sübabı / Emme sistemi Intake manifold Emme manifoldu Integrated circuit Tümleşik (entegre) sistem Interchange / Interchangeable Birbir yerine uymak / Birbir yerine uyar InterestFaiz Intercooler Hava ile motor havasını soğutan soğutucu Interface Ara yüz, girişim yapmak Interference İç içe geçme Interior / Interiordome light İç, dahili / İç aydınlatma lambası (kabin) Intermediate Ara, orta Internal wear İç aşınma International Uluslar arası Interval Aralık (zaman olarak) Intoİçine Introduction Giriş, Tanıtma Inventory Yedekparça kayıt/kontrol sistemi Inverse Ters, baş aşağı InvertorRedresör InvisibleGörünmez InvoiceFatura Involute İçe kıvrık, içe dönük Iron / cast iron Demir / Dökme demir Iron ore Demir cevheri, demir filizi IrregularDüzensiz Irrevocable Dönülmez, cayılmaz IrrigationSulama Isolate Ayırma, tecrit etme Item Madde, kalem (dizin olarak) Jack / Hydraulic jack Kriko / Hidrolik kriko JawÇene Job / Job condition İş / iş şartları Job site Şantiye Join / Joining piece Birleştirmek / Birleşen parçalar Joint Birleşme yeri, mafsal, conta yeri (boru hattında) Longitudinal joint / Transversal joint Boyuna asfalt birleşmesi / Enini asfalt birleşmesi Joint venture Müşterek teşebbüs, ortak yatırım Journal / Crankshaft journal Muylu JumpAtlama Jump start cable Takviye kablosu (Akü) Junction Kesişen bağlantı Kaolin Kaolin, çini toprağı Keep Alıkoymak, tutmak KeroseneGazyağı Key / keyhole Kama, anahtar / anahtar deliği Woodruff Yarım daire kama Keypad Tuş takımı Keyway Kama yatağı Kick-out (dump) Kova boşaltma otomatiği Kick-out (lift) Kova kaldırma otomatiği Kind Cins, tür, çeşit King pin Dingil pimi Kit Takım (tamir) Knife / utility knife Bıçak / falçata KneeDiz KnobTopuz,düğme Knocking Vuruntu (Darbeli yanma) KnuckleMafsal LabelEtiket Labor / Labor cost İşçilik / İşçilik maliyeti Labor saving Kolay işçilik Labor union İşçi sendikas laboratoryLaboratuvar LabyrentLabirent LackingEksiklik Lack of lubrication Motor yataklarında yağ filminin yetersiz olması hali LacquerCila LadderMerdiven LagGecikme Lamp / dash lamp / stop lamp Lamba / Gösterge lambası / Fren lambası Land / Landfill compactors Arazi, toprak / Arazi doldurma silindiri Landslide Toprak kayması Land reclamation Arazi ıslahı Language Lisan, dil Lap welding Bindirme kaynağı Lapped seal suface / Life time seal Leblenmiş sızdırmazlık yüzeyi - laftaym keçe - çelik keçe Large Büyük, geniş Laser beam Lazer ışığı Last Son Latch (Kilitleme) mandalı Latch points Bağlama noktaları (makina nakillerinde) LateralEnine Lathe Torna Lay / overlay=surface layer Sermek, yatırmak / Üst tabaka (Kaymalı yataklarda) Laydown rate Serim kapasitesi (Asfalt finişerlerinde) Layer / intermediate layer Tabaka , katman / Ara tabaka (Soft - medium hard - hard - very hard) layer (Yumuşak -orta sertlik - Sert - Çok sert) tabaka Layer thickness Serim kalınlığı Layout Vaziyet planı LC Long chasiss Uzun şase (ekskavatörlerde) LeadKurşun LeafletBroşür Leaf spring Yaprak yay Leak Sızma, kaçak LeakageSızıntı Leak-off line = return line Sızıntı - geri dönüş hattı Lean Eğilmek,yaslanmak, Yatırma (teker - grayderde) Learn Öğrenmek LeatherDeri Led (Light emitting diod) Işık veren diyot LegBacak Left / Left Hand LH Sol / Sol taraf Left Kalan, bakiye Lengthuzunluk Lens Lamba camı 75 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ 2002 Yılı Kasım ve 2003 Aralık Sayısı Dergimizin "Asfalt Finişeri" Başlıklı Makalesi. 76 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ 77 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ 78 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ 79 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ 80 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ 81 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ 82 Fıkra Köşesi Eğlence Zamanı... Araştırma Heyeti Fizikçi, matematikçi, kimyacı, jeolog ve antropologdan oluşan bir heyet bir araştırma için arazide bulunmaktadır. Birden yağmur bastırır. Hemen yakındaki bir arazi evine sığınırlar. Ev sahibi bunlara bir şeyler ikram etmek için biraz ayrılır. Hepsinin dikkati soba üzerinde toplanır. Soba yerden 1 m. kadar yukarda, altındaki dizili taşların üzerindedir. Sobanın niçin böyle kurulmuş olabileceğine dair bir tartışma başlar. Kimyacı: -Adam sobayı yükselterek aktivasyon enerjisini düşürmüş, Güvenli iş Dört ayda beşinci işini değiştiren adam son girdiği şirkette depo görevlisi olarak işe başlar. İlk haftanın sonunda yükleme yapılırken adam kullandığı yükleyicinin kontrolünü yitirerek bazı malların zarar görmesine neden olur. Bunu gören depo sahibi yanına gelerek adama, zararın tazmin edilmesi için zarar karşılanana kadar maaşının %10'unun kesileceğini söyler. Adam bunu duyunca gülmeye başlar. Patron şaşırır, adam sorar: "Ne kadar sürer bu zararı karşılamam sizce?" "Yaklaşık 8 ay sonunda zararı kapamış olursun." "Çok güzel. Nihayet sürekli ve güvenli bir iş bulabildim!" böylece daha kolay yakmayı amaçlamış. Fizikçi: -Adam sobayı yükselterek konveksiyon yoluyla odanın daha kısa sürede ısınmasını sağlamak istemiş. Jeolog: -Burası tektonik hareketlilik bölgesi olduğundan herhangi bir deprem anında sobanin taşların üzerine yıkılmasını sağlayarak yangın olasılığını azaltmayı amaçlamış. Matematikçi: -Sobayı odanın geometrik merkezine kurmuş, böylece de Bilmeyen Öğretmen Okula yeni başlayan Eren, öğretmeni konusunda hayal kırıklığı yaşamıştı. Annesine: -Bizim öğretmen hiç bir şey bilmiyor! dedi. -Nereden anladın yavrum? -Sürekli harfleri gösterip, bu nedir diye bana soruyor. odanın düzgün bir şekilde ısınmasını sağlamış. Antropolog: - Adam ilkel topluluklarda görülen ateşe tapmanın daha hafif biçimi olan ateşe saygı nedeniyle sobayı yukarıya kurmuş. Bu sırada ev sahibi içeri girer ve ona sobanın yukarda olmasının nedenini sorarlar. Adam cevap verir: Boru yetmedi. Matematik Finali 4 tane üniversite öğrencisi, uyanamadıkları için matematik finaline geç kalırlar ve okula gidince hocaya arabalarının lastiğinin patladığını söylerler... Hoca ilk basta inanmaz ama öğrencilerinin yalvarmalarına dayanamayarak, onları 3 gün sonra sınav yapacağını söyler. Sınav günü gelince hoca, 4 öğrencinin hepsini bos bir salonun ayrı ayrı köşelerine oturtur. Sınav geçme sistemi şöyledir: 100 üzerinden 50 puan alan herkes sınavı geçebilir... Hocanın hazırladığı sınavda ise ön sayfada 10'ar puanlık 4 tane basit matematik sorusu vardır... Bunları kolayca çözerler. Arka sayfada ise 60 puanlık 1 soru vardır: "Hangi lastik patladı?" Yaşını Toplayan Temel Misafirlerden biri küçük Temel'e sordu: -Uşağum kaç yaşinda oldun pakayim? -On beş yaşina girdum. Misafir şaşırdı gözlerini açarak: -Ula ne çabuk büyüdun sen. Daha geçen yıl yedi yaşinda değil midun? -Evet geçen yıl yedi yaşinaydum. Ha bu yilda sekiz. Topla pakayim yedi ile sekizi. On beş etmeyi mi? Uğursuz Kadın Cafer komadadır. Yanında ise karısı... Cafer'in gözleri nemli, kısık sesiyle karısına doğru bakar ve konuşmaya başlar: "İlk işten kovulduğum zaman yanımda idin. İflas ettiğim gün oradaydın. Vurulduğum zaman ilk gözümü açtığımda seni gördüm. Trafik kazası geçirdiğimde hastanede hep başucumdaydın... Karısı takdir edilmenin mutluluğunda tabi. "Şimdi komadayım yine başucumdasın. Sonunda anladım ama, çok geç oldu; yahu sen ne uğursuz karısın" 83 Etkinliklerimiz “İş Makinaları Mühendisleri Birliği (İMMB) Bilgi Paylaşımı İçin Değişik Seminer Organizasyonları İle Üyelerini ve Sektör Temsilcilerini Biraraya Getirmeye Devam Ediyor” Yeni Yıla Merhaba Kokteyli Aralık ayı etkinliğimizi, 27 Aralık 2014 Cumartesi Günü Dernek üyelerimiz ve eşlerinin katıldığı “Yeni Yıla Merhaba Kokteyl’i ile gerçekleştirdik. 86 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ 87 Sektörden Haberler Türkiye İş Makinaları Distribütörleri ve İmalatçıları Birliği –İMDER’ den “Eğiticilerin Eğitimi Programı” 09-13 Şubat 2015 Mesleki eğitimin önemine ve değerine inanan Türkiye İş Makinaları Distribütörleri ve İmalatçıları Birliği (İMDER), farklı illerden 17 meslek lisesi öğretmenine “Eğiticinin Eğitimi Programı” düzenledi. 09-13 Şubat 2015 tarihleri arasında İstanbul’da düzenlenen programa Batman, Sivas, Elbistan, Trabzon, İzmir, Malatya, Bursa ve İstanbul’da bulunan meslek liselerinden öğ- Milli Eğitim Bakanlığı Mesleki ve Teknik Eğitim Genel retmenler katıldı. Öğretmenlere, beş gün boyunca İMDER Müdürlüğü ile birlikte organize edilen programda yeni ne- üyesi olan SİF İş Makinaları, Temsa İş Makinaları, Ascendum sil iş makinaları motorları, mekatronik, hibrit iş makinaları, iş Makine, Borusan Makine ve Sanko’da eğitim verildi. Program makinaları hidroliği, simülasyon eğitimi, elektrikli forklift ve sonunda düzenlenen törenle öğretmenler sertifikalarını aldılar. iş güvenliği ve sağlığı konularında eğitim verildi. “Türk Yapı Sektörü Raporu 2014” açıklandı Yapı-Endüstri Merkezi tarafından Türk yapı sektörünün yıllık performansına dair en geniş değerlendirmeyi sunan “Türk Yapı Sektörü Raporu 2014” Yapı-Endüstri Merkezi’nde yapılan bir toplantıyla açıklandı. 2015 yılına dair öngörülerin de paylaşıldığı toplantıda, 2015 yılında inşaat sektöründe yüzde 3,5-4,0 oranında büyümenin öngörüldüğü belirtildi. 2014 yılında inşaat sektöründeki büyümeyi özel sektör inşaat harcamalarının sürüklediği vurgulanan toplantıda, inşaat harcamalarının artmasındaki en önemli nedenin konut inşaatları ve kentsel dönüşüm faaliyetleri olduğu belirtildi. Raporda 2015 yılında özel sektör inşaat harcamalarının yüzde 4,0 ile yüzde 5,0 arasında büyüyeceği öngörülüyor. yapı sektörünün gelecek yıllara ait öngörüleri, inşaat malzemeleri sanayisine ait üretim, tüketim, ihracat ve ithalat büyüklükleri gibi çok çeşitli veri önceki yıllarla karşılaştırmalı olarak analiz edilen raporun açıklandığı toplantıya, TSMD, İMSAD, ULI, İNDER ve ÇEDBİK gibi sektörü temsil eden sivil toplum örgülerinin yöneticileri de katıldı. Yapı-Endüstri Merkezi (YEM) tarafından hazırlanan ve Türkiye yapı sektörünün 2014 karnesini geniş kapsamlı ve derinlikli analizlerle değerlendiren, Türkiye ve dünya ekonomisindeki gelişmeler ışığında, gelecek beklentilerine ve hedeflerine yer veren “Türk Yapı Sektörü Raporu 2014”, “Türk Yapı Sektörü Analizi ve Paydaşları ile Yapının Geleceği” toplantısı ile açıklandı. “Türk Yapı Sektörü Raporu” 2014’te; “Türk Yapı Sektörü Raporu” 2014’te, yapı sektörünün gelecek yıllara ait öngörüleri, inşaat malzemeleri sanayisine ait üretim, tüketim, ihracat ve ithalat büyüklükleri gibi çok çeşitli veri önceki yıllarla karşılaştırmalı olarak analiz edildi. Aşağıda özet bir bilgilendirme tablosunu bulacağınız raporun detaylarına http://www.yapi.com.tr/TurkYapiSektoruRaporu2014/index.html adresinden ulaşabilirsiniz... 88 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ GENEL EKONOMİK GÖSTERGELER GÖSTERGE DÖNEM 2013 2014 DEĞİŞİM GSYH Büyüme Yıllık 2,5 % 2,6 % © Mal İhracatı Yıllık 18,30 Trilyon USD 18,73 Trilyon USD* © GSYH Büyüme Yıllık -0,5 % 0,8 %* © İnşaat Gelişme Hızı Yıllık -3,0 % 2,6 %* © GSYH Büyüme Ocak-Eylül 4,0 % 2,8 % ª GSYH Değeri Ocak-Eylül 1.153.8 Milyar TL 1.296,4 Milyar TL © Sabit Sermaye Yatırımları Ocak-Eylül 234,7 Milyar TL 261,4 Milyar TL © Kamu Sektörü Sabit Sermaye Yatırımları Ocak-Eylül 50,6 Milyar TL 56,3 Milyar TL © Özel Sektör Sabit Sermaye Yatırımları Ocak-Eylül 184,1 Milyar TL 205,1 Milyar TL © Kamu Sektörü İnşaat Yatırımları Ocak-Eylül 44,7 Milyar TL 49,9 Milyar TL © Özel Sektör İnşaat Yatırımları Ocak-Eylül 60,9 Milyar TL 72,3 Milyar TL © İnşaat Sektörü Cari Değeri Ocak-Eylül 51,5 Milyar TL 60,1 Milyar TL © İnşaat Sektörü Gelişme Hızı Ocak-Eylül 7,4% 2,9 % ª İnşaat Sektörünün GSYH’ye Katkısı Ocak-Eylül 5,8 % 5,9 % © İhracat Ocak-Kasım 151.803 Milyon USD 157.715 Milyon USD © İthalat Ocak-Kasım 251.661 Milyon USD 242.224 Milyon USD ª Kapasite Kullanım Oranı Yıllık 74,6 % 74,4 % ª İstihdam Oranı Eylül 46,3 % 46,4 % © İşsizlik Oranı Eylül 9,9 % 10,5 % © Yurtiçi Üretici Fiyatları Artışı Yıllık 6,97 % 6,36 % ª Tüketici Fiyatları Artışı Yıllık 7,40 % 8,17 % © Ruhsat Verilen Bina Sayısı Ocak-Eylül 73.569 91.440 © Satılan Konut Sayısı Ocak-Eylül 1.157.190 1.165.381 © Dünya Euro Bölgesi Türkiye Not: Ver�ler�n �lg�l� kurumlar tarafından açıklanma tar�hler� farklılık göstermekted�r. Zaman ç�zelges�ndek� farklılık, en son açıklanan dataların ver�lmes�nden kaynaklanmaktadır. * Tahm�n TÜRKİYE'NİN GENEL EKONOMİK GÖSTERGELERİ TÜRKİYE'NİN GSYH VE İNŞAAT SEKTÖRÜ �2013 � 2014 OCAK�EYLÜL� �MİLYAR TL� YILLIK GELİŞME HIZLARI �2010� 2014� �%� 25,0 2013 8,8 6,1 4,8 5,2 2014/III 2014/I 2014/II 2,2 2,7 1,7 1,0 4,5 2013/IV 4,2 7,5 2013/I 2013/II 2013/III 5,8 4,6 7,0 5,0 3,1 2,4 2,8 -0,8 1,5 -0,8 1,4 1,5 3,1 8,4 10,3 13,1 12,1 9,1 9,3 -5,0 2012/IV 1.400,0 2012/II 1.200,0 2012/III 1.00,0 2012/I 800,0 2011/IV Kaynak: Türk�ye İstat�st�k Kurumu 600,0 2011/III 400,0 2011/II 1.153,9 200,0 2010/IV GSYH 0,0 5,3 0,0 1.296,8 2010/III Sab�t Sermaye Yatırımları 12,6 5,0 261,4 234,7 9,0 10,4 56,3 50,6 15,5 10,0 2011/I 205,1 184,1 2010/I Kamu Sektörü SSY 18,7 15,0 23,7 49,9 44,7 21,7 20,0 72,3 60,9 Özel Sektör SSY İnşaat Sektörü Büyüme (%) GSYH Büyüme (%) 2010/II Özel Sektör İnşaat Yatırımları Kamu Sektörü İnşaat Yatırımları 2014 122,2 105,6 Toplam İnşaat Yatırımları Kaynak: Türk�ye İstat�st�k Kurumu 8 | TÜRK YAPI SEKTÖRÜ RAPORU 2014 89 Eğitimlerimiz Eğitim / Çayeli Bakır İşletmeleri / Temel Hidrolik ve Mobil Hidrolik Eğitimi Çayeli Bakır İşletmeleri’nin talebi üzerine düzenlediğimiz Temel ve Mobil Hidrolik Eğitimi uygulamalı olarak 22-23-2425 Ocak 2015 ve18-19-20-21-22 Şubat 2015 tarihlerinde İşletmenin Çayeli tesislerinde gerçekleştirildi . Eğitim sonunda katılımcılara eğitime katılım belgeleri verildi. 90 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ 91 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Eğitim / Motor ve Revizyon Derneğimizin amaçlarından en önemlisi sektördeki bilgi ve eğitim eksikliğini giderilmesine katkıda bulunmaktır. Bu nedenle çeşitli eğitim programları hazırlanmakta, konusunda uzman kurum, kuruluş ve kişileri bu eğitim programlarında buluşturmakta ve bilgi paylaşımı sağlanmaktadır. Bu amaçla şimdiye kadar pek çok sayıda seminer ve eğitim faaliyeti düzenlenmiştir. Bu dönem yeni bir eğitim faaliyetini de başlattık. Karayolları Genel Müdürlüğü Makina İkmal Dairesi Başkanlığı’nın eğitim işbirliği talebimize olumlu yanıt vermesi üzerine, sektörümüzde yeni çalışmaya başlayan makina mühendislerine yönelik “İçten Yanmalı Motorların Temel Prensipleri ve Revizyon İlkeleri” konulu eğitimin ilkini 27-28 Şubat ve 1 Mart 2015 tarihlerinde (3 gün) bu konuda uzman olan Karayolları Akköprü Atölyesinde gerçekleştirdik. Değerli destek ve katkılarından dolayı Karayolları Genel Müdürlüğü Makina İkmal Dairesi Başkanlığı’na teşekkür ederiz. 92 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ 93 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Operatör Eğitimleri Aralık 2014 Forklift Kursu Şubat 2015 Forklift Kursu 94 İŞ MAKİNALARI MÜHENDİSLERİ BİRLİĞİ DERNEĞİ Operatör Eğitimleri Şubat 2015 Mobil Vinç Kursu Mart 2015 Tavan Vinci Kursu 95