sosyoloji dergisi SON HALÝ 1 - Kırıkkale Üniversitesi Sosyal
Transkript
sosyoloji dergisi SON HALÝ 1 - Kırıkkale Üniversitesi Sosyal
Cilt 1 Sayı 2 (Temmuz 2011) Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü adına sahibi Doç. Dr. H. Bayram SOY EDİTÖR Doç. Dr. Haluk ÖZDEMİR EDİTÖR YARDIMCISI Yrd. Doç. Dr. Yrd. Doç. Dr. Resul AY Prof. Dr. Adnan KARAİSMAİLOĞLU Prof. Dr. Erol KURUBAŞ Prof. Dr. Nasuh USLU Prof. Dr. Lokman ÇİLİNGİR Prof. Dr. İlhami SIĞIRCI Doç. Dr. H. Bayram SOY Doç. Dr. Haluk ÖZDEMİR Doç. Dr. Dolunay ŞENOL Yrd. Doç. Dr. Resul AY Yrd. Doç. Dr. Soner Mehmet ÖZDEMİR Yrd. Doç. Dr. Salim PİLAV Arş. Gör. A. Buğra HAMŞIOĞLU Tasarım KMYO Tasarım Atölyesi Dergisi İÇİNDEKİLER Editörün Notu....................................................... 1 Abstracts.............................................................. 3 Altan Aktaş Güvenlikleştirme Yaklaşımı ve Türkiye'nin Ulusal Güvenlik Anlayışındaki Dönüşüm............. 7 Levent Aydın Towards A Low Carbon Economy In Turkish Energy Policy: Nuclear And Renewable vs. Fossil Fueled Plants In Power Generation........ 49 Celalettin Yanık Birlikte Yaşama Yolları: Liberalizm ve Çokkültürcülük............................. 75 Öğr. Gör. Osman ÇAYDERE Baskı - Düzenleme Erduran Ofset Matbaacılık Zafer Cad. Zafer İşhanı No: 35/14 T: 0318 218 09 14 - Kırıkkale Işılay Pınar Özlük Edirneli Nazmî'nin Türkî-i Basit Divanı'nda Giyim Unsurları.................................................. 97 Sayfa Düzenleme :Kamil ATASEVEN Sosyal Bilimler Dergisi, ocak ve temmuz aylarında yılda iki sayı olarak yayımlanan çok-disiplinli ulusal hakemli bir dergidir. Yayınlanan makalelerde belirtilen görüşler yazarlarına aittir. Yazıların yayınlanması, derginin ya da üniversitenin bu görüşleri savunduğu anlamına gelmez. İletişim Adresi: Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyal Bilimler Dergisi 71450 Yahşihan Kırıkkale Serhan Köse Teaching English as a Foreign Language to University Students in a More Brain Compatible Classroom............115 Halil Aytekin Le Conte Et Son Exploitation Dans Une Classe De Langue Etrangere...........................137 e-mail: sbd@kku.edu.tr © 2011 KÜ Sosyal Bilimler Enstütüsü. Tüm hakları saklıdır. Makaleler izin almaksızın başka bir yerde yayınlanamaz. ISSN 2146-2879 0 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 EDİTÖRÜN NOTU Sosyal Bilimler Dergisi, 2. sayısıyla yayın hayatına devam ediyor. İlk sayıdan itibaren farklı üniversitelerden yazarların artan ilgisi bizleri oldukça memnun etti. Gelen makalelerin sayısındaki artış bu ilginin en önemli göstergesi oldu. Makalelerdeki çeşitlenmenin yanında, İngilizce ve Fransızca gibi farklı dillerde yazılan makaleleri almaya da devam ediyoruz. Önümüzdeki sayılardan itibaren yeni bazı uygulamaları da başlatmayı planlıyoruz. Bunlardan ilki kitap değerlendirme kısmı, ikincisi ise misafir yazar uygulaması olacaktır. İncelemeye alınan kitapların tercihen son iki yıl içerisinde basılmış eserler olması beklenmektedir. Kitap değerlendirmesinin nasıl yapılması gerektiği konusunda hazırlamış olduğum kısa bir bilgilendirme notunu bu sayımızda bulabilirsiniz. İkinci yenilik olarak misafir yazar uygulamasını başlatıyoruz. Misafir yazarların, bizim davetimiz üzerine uzman oldukları konular hakkında yazacakları makalelerini dergimizde yayınlayacağız. Yılda bir olmasını planladığımız bu uygulamanın dergimize renk katacağını düşünüyoruz. Doç. Dr. Haluk Özdemir 1 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 2 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 ABSTRACTS Securitization Approach and the Transformation of Turkey’s Understanding of National Security by Altan Aktaş Securitization approach has a very distinctive place in critical security studies which dominated the academic literature on security in the postCold War era. Arguments of this approach refer that security does not possess a positive meaning in all cases and can complicate the solution of some matters which are intrinsically political. Although it has been subject to comprehensive criticisms, this approach raised by Copenhagen School has an explanatory side especially for resolving the problems related to foreign policy. Therefore transformation of national security policy understanding of a country such as Turkey whose foreign policy has been exposed to a long standing securitization and now passing through a desecuritization process should be analyzed in line with this approach. Consequently it would be possible to review some recent developments in Turkish foreign policy and its potential of problem solving, from a different perspective. Keywords: Copenhagen School, securitization, desecuritization, security, foreign policy. Towards a Low Carbon Economy in Turkish Energy Policy: Nuclear and Renewable vs. Fossil Fueled Plants in Power Generation by Levent Aydın The aim of this paper is to evaluate the economic and environmental impacts of constructing new nuclear and hydro power plants as an alternative to fossil-fired power plants. In order to analyze this policy option we specifically developed dynamic, multi-sectoral and applied general equilibrium model for Turkish economy. The structure is mainly 3 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 based on ORANI-INT model. Owing to the fact that ORANI-INT model is not an energy model, it is modified by incorporating energy substitution in CES production function. The production structure is divided into two types: electricity and non-electricity. The results of this study indicate that increasing investment of hydro power by 20% and constructing two nuclear power plants with a capacity of 4800 MW increase GDP by 0.7% on average in simulation-1 and increase GDP by 1.1% on average in simulation-2 over the projection period. In addition to expanding output, power generation by using indigenous new and non-fossil fuels resources lowers the dependency of energy import, thereby improves the trade deficit in Turkey. Keywords: Power generation; nuclear energy; carbon emission; CGE model; Turkey Ways of Living Together: Liberalism and Multi-Culturalism by Celalettin Yanık We can briefly state multiculturalism as ethnic, linguistic and identitical claims of different cultural elemants in modern life. Multicultural society on the other hand has different cultures, briefs and traditions. The concept of multiculturalism has emerged at the beginning of 70‟s as a consequence of different ethnic groups‟ various project activity for equal rights in America, Canada and Australia. During the historical development of Western tradition, comprehension of multiculturalism has been discussed within different ideological and political positions. Depending on these positions, in the United States, Canada and Australia multiculturalism is evaluated within the framework of “recognition politics”. In this sense, the present study focuses on the concept of multiculturalism as handled within the context of liberal thought in the West since 1970s. Keywords: Living Together, Liberalism, Multiculturalism, Nation-State, Globalisation, Difference 4 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Clothing Elements in Edirneli Nazmî’s Türkî-i Basit Divani by Işılay Pınar Özlük This study, based on the collected poems under “Türkî-i Basit” title of “Edirneli Nazmî” is intended to contribute to an understanding of culture of the Ottoman Empire‟s clothing. As is known, the literary texts carry in many feature of hometown‟s society. It is possible that to follow customs and beliefs, the daily life within texts and poems. Edirneli Nazmi which is seem to be write poetry fairly easy if the number of his other poems is given, whose "Türkî-i Basit" poems which are very important for Literary history has been studied. As a result; the outgoing material from the recited poems with simple language which related to elements of clothing has been interpreted and it has been presented. Keywords: Edirneli Nazmî, Türkî-i Basit, Clothing in Türkî-i Basit, Clothing in Classical Turkish Literature. Teaching English as a Foreign Language to University Students In a More Brain Compatible Classroom by Serhan Köse This paper aims to determine the benefits of university students learning English in a more compatible environment where they are psychologically and physically more comfortable than the traditional settings. The first year students attending Kastamonu University, Education Faculty, Department of Primary Education participated in the research in the academic year of 2004-2005. The study was a pre-post test experimental one with a control and experimental group. The experimental group was administered English in a more brain compatible classroom which was composed earlier. The control group was introduced to English in a traditional classroom. The treatment was applied for six weeks to identify the process in both of the groups. The results of the findings showed that the experimental group which was treated in a more brain compatible classroom was more successful in their academic achievement comparing to the control group which was exposed in a traditional classroom. 5 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Le Conte Et Son Exploitation Dans Une Classe De Langue Etrangere par Halil Aytekin Au cours des dernières années, les études menées sur l'enseignement précoce du français dans une classe de langue nous montrent clairement que la littérature de jeunesse et d‟enfance s‟avère très utile et efficace dans l'acquisition d'une langue étrangère. En tant que genre populaire de la littérature d‟enfance et de jeunesse, le conte, quelle que soit votre appartenance culturelle, joue un rôle indéniable au service de la pratique de l‟oral et l‟écrit dans une classe de langue. Il favorise l‟acquisition des compétences langagières. Le conte est un support essentiellement écrit qui donne la possibilité de développer cette compétence chez les apprenants. Mais il faut souligner que ce support accompagne également le travail d‟expression orale. Le conte permet à l‟enseignant d‟aborder la phonétique, le lexique et la grammaire. Des pratiques ludiques et créatives encouragent les apprenants en matière de prise de parole, échanges, écoute, travail de groupe et production écrite dans leurs classes. L‟utilisation d‟un conte dans une classe de langue permet aux apprenants non seulement d‟apprendre la langue cible mais aussi de se divertir, ce qui est essentiel surtout pour les petits enfants. Ce travail est un exemple qui met en évidence comment utiliser le conte „Le Petit Chaperon rouge‟ au cours de l‟apprentissage de langue étrangère. Mots clés: littérature d’enfance et de jeunesse, conte, Le Petit Chaperon rouge, utilisation du conte, langue étrangère. 6 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Altan Aktaş GÜVENLİKLEŞTİRME YAKLAŞIMI VE TÜRKİYE’NİN ULUSAL GÜVENLİK ANLAYIŞINDAKİ DÖNÜŞÜM Altan Aktaş Özet Güvenlikleştirme yaklaşımı, Soğuk Savaş sonrası dönemde güvenlikle ilgili akademik literatüre hâkim olan eleştirel çalışmalar içinde önemli bir yere sahiptir. Bu yaklaşım, öne sürdüğü argümanlar vasıtasıyla, güvenliğin her durumda olumlu bir anlama sahip olmayabileceğini ve özünde siyasi olan bazı sorunların güvenlikleştirilmeleri nedeniyle çözümlerinin zorlaşabileceğini göstermektedir. Her ne kadar kapsamlı eleştirilere konu olmuşsa da, Kopenhag Okulu tarafından geliştirilen bu yaklaşımın özellikle dış politikaya ilişkin sorunların çözülmesine yönelik açıklayıcı bir yönü vardır. Bu nedenle, Türkiye gibi dış politikası uzun vadeli bir güvenlikleştirmeye maruz kalmış ve mevcut dönemde bir güvenliksizleştirme sürecinin içinde olan bir ülkenin ulusal güvenlik anlayışının geçirdiği dönüşümü bu yaklaşım doğrultusunda incelemek gerekir. Böylece Türk dış politikasında son yıllarda yaşanan bazı gelişmeleri ve bu politikanın sorun çözme potansiyelini, farklı bir perspektiften değerlendirmek mümkün olacaktır. Anahtar Sözcükler: Kopenhag Okulu, güvenlikleştirme, güvenliksizleştirme, güvenlik, dış politika. Araştırma Görevlisi. Çankırı Karatekin Üniversitesi, İİBF, Uluslararası İlişkiler Bölümü. altanaktas@gmail.com 7 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Güvenlikleştirme Yaklaşımı Giriş Son birkaç yıldır Türkiye, gerek iç gerek dış politika konularında, önceki dönemlerden birçok açıdan farklılıklar arz eden politika değişiklikleri ya da moda tabiriyle “açılım”lar sürecinden geçmektedir. Bu politika değişikliklerine olanak sağlayan en önemli gelişme, önceden tehdit niteliği atfedilerek güvenlik gündemine dâhil edilen ve dolayısıyla siyaset prosedüründen uzaklaştırılan bazı meselelerin bu olağanüstü sıfatlarından görece arındırılarak tekrar olağan siyasi karar verme süreçlerinin tartışma ortamına aktarılabilmesidir. Böylece önceleri sorgulan(a)madan kabul edilen bazı güvenlik meselelerinin gerçekten bir tehdit unsuru taşıyıp taşımadıkları konusu, siyasi tartışmaların gündemine sokulabilmiş ve güvenlik politikalarının belirlenmesi süreci, bu alandaki tartışmalarda sivil iktidarın ve muhalefetin görünürlüğünün artmasıyla birlikte eskiye nazaran daha demokratik bir niteliğe bürünmüştür. Sürecin bu yönde bir değişiklik göstermesi, eskiden güvenlik meselesi olarak addedilen sorunların siyasi araçlar kullanılsa bile otomatik olarak çözülmelerini beraberinde getirmemekle birlikte, en azından çözüm için siyasi iradeye bağlı olarak adımlar atılabileceği gerçeğini göstermiştir. Esasen bu dönüşüm, Türkiye‟nin güvenlik politikasında ve güvenlikle göbek bağı olduğu düşünülen dış politikasında, görece de iç politika alanında kadim karar vericisi olan askeri-bürokratik elitin son yıllarda bu alanlardaki eski nüfuzunu kaybetmeye başlamasıyla birlikte olanaklı hâle gelmiştir. Bu gelişmeye zemin hazırlayan ortam da büyük ölçüde Avrupa Birliği‟ne üyelik sürecine bağlı olarak gerçekleştirilen demokratikleşme hamleleri sonucu ortaya çıkmıştır. Eğilimin güvenlik devletinden demokratik devlete doğru kayması, söz konusu elit grubun özellikle dış politika ve güvenlik alanlarındaki etkisinin daha da azalması sonucunu doğurmuştur. Askeri-bürokratik elitten boşalmakta olan bu alanların sivil siyaset tarafından doldurulmaya başlaması konusundaki ilk somut örneğin Amerika Birleşik Devletleri‟nin 2003‟te Irak‟a yönelik başlatacağı askeri harekâta Türkiye‟nin askeri destek verip vermemesi konusunda Türkiye Büyük Millet Meclisi‟nde gerçekleştirilen oylama olduğu iddia edilebilir. Sonraki yıllarda, Türk dış politikasının kemikleşmiş sorunlarından olan Kıbrıs meselesinin çözümüne yönelik atılan ciddi adımlar ve Ermenistan‟la ilişkilerin iyileştirilmesini hedefleyen açılım girişimi gibi örnekleri de barındıran bu süreç, günümüzde, büyük ölçüde askeri-bürokratik elitin etkisiyle şekillenmiş olan “resmi tarih”in sorgulanmasına yönelik girişimlerle devam etmektedir. 8 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Altan Aktaş Elbette, söz konusu süreci, sadece Türkiye‟deki yönetici elitlerin değişimiyle sonuçlanan iç politika gelişmeleriyle açıklamak mümkün değildir. Bu gelişmeleri, bir anlamda kaçınılmaz hâle getirerek söz konusu değişimdeki ana rolü oynayan unsur, küresel çapta yaşanan dönüşümlerdir. Daha 1980‟lerde ilk emareleri görülen ve Soğuk Savaş‟ın bitişiyle de küresel siyasete egemen olmaya başlayan yeni güvenlik ve dış politika anlayışları, Türkiye üzerindeki dönüştürücü etkilerini de yaklaşık on yıllık bir gecikmeyle ancak 2000‟li yılların başlarında göstermiştir. Soğuk Savaş dönemindeki güvenlik anlayışından büyük ölçüde farklılık gösteren ve yeni tehdit tanımlamaları yaparak güvenliği niceliksel ve niteliksel olarak dönüşüme uğratan bu yeni anlayış, akademik camiada eleştirel güvenlik çalışmaları tarafından kapsamlı bir şekilde analiz edilmiştir. Eleştirel güvenlik çalışmaları içinde yer alan ve uluslararası güvenlik konusuna konstrüktivizm temelinde yaklaşan “güvenlik(siz)leştirme yaklaşımı”, güvenlik meselelerini esasında siyasi meseleler olarak görmesi ve güvenliği tanımlama sürecinin iktidar ilişkileri bağlamında şekillendiği tezini öne sürmesi bakımından oldukça farklı bir konumda bulunmaktadır. Bu anlamda, yukarıda bahsedildiği hâliyle, Türkiye‟nin deneyimlemekte olduğu ulusal güvenlik anlayışındaki değişim sürecini analiz etme girişimlerinde faydalanılabilecek bir yaklaşım olduğu iddia edilebilir. Bu çalışmada, Türkiye‟nin geleneksel ulusal güvenlik anlayışının son yıllarda geçirmekte olduğu dönüşüm, Kopenhag Okulu‟nun güvenlik literatürüne kazandırdığı güvenlik(siz)leştirme yaklaşımı çerçevesinde analiz edilerek, bu dönüşümün Türk dış politikası üzerindeki etkileri değerlendirilecektir. Bazı güvenlik meselelerinin, bu kimliklerinden arındırılarak normal siyasetin sınırları içine dâhil edilmesinin özellikle bu meselelerle bağlantılı olan dış politika sorunlarının çözülmesine ön ayak olacağı temel varsayımından hareket eden bu çalışmanın, Türkiye‟nin güvenlik ve dış politikaları arasındaki ilişkiye farklı bir açıdan bakmak ve mevcut dış politika hamlelerinin alt yapısını, Türkiye‟de üzerinde yeterince durulmamış bir perspektiften yeniden yorumlamak bakımından önemli olduğu iddia edilebilir. Bu bağlamda, çalışmada iki ana bölüme yer verilmiştir. İlk bölümde, Türkçe akademik literatürde son derece sınırlı bir şekilde faydalanılan güvenlik(siz)leştirme yaklaşımı, bu yaklaşımın genel olarak güvenlik çalışmaları arasındaki konumu, temel argümanları ve yaklaşıma yöneltilen eleştiriler ele alınarak kuramsal bir çerçeve çizilmeye çalışılmıştır. Bu bölümün sonunda, özellikle kendisine yöneltilen eleştirilerle birlikte incelendiğinde çok daha açıklayıcı hâle gelen bu yaklaşımın ne gibi kısıtları 9 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Güvenlikleştirme Yaklaşımı olduğu ve hangi açılardan işlevsel olabileceğine ilişkin bir değerlendirmeye de yer verilmiştir. Türkiye‟deki mevcut güvenlik anlayışının kökenlerini ve tarihsel olarak geçirdiği değişimi konu edinen ikinci bölümde ise, cumhuriyetin ilk yıllarından 2000‟lere kadar olan dönemdeki güvenlik anlayışı ile 2000‟li yıllardaki güvenlik anlayışı arasındaki farklar ortaya çıkarılmaya çalışılmış ve bu değişime yol açan içsel ve dışsal dinamiklere değinilmiştir. Her iki dönemdeki güvenlik anlayışı, güvenlik(siz)leştirme yaklaşımının argümanları doğrultusunda incelenmiş, Türk dış politikasına ilişkin örnekler aracılığıyla ve yer yer karşılaştırmalar yapılarak güvenlikleştirme ve güvenliksizleştirme süreçleri açıklanmaya çalışılmıştır. Böylece Türkiye‟de güvenlik ile dış politika arasındaki ilişkinin geçirdiği dönüşümün de ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Sonuç bölümünde ise, çalışmada elde edilen bulgulara yönelik genel değerlendirmelere yer verilmiş ve geleceğe dair bazı öngörülerde bulunulmuştur. Güvenliği Tanımlamak: Bir Siyasi Tercih Olarak Güvenlik Söylemi Güvenlik Çalışmalarında Güvenlik(siz)leştirme Yaklaşımının Yeri Soğuk Savaş‟ın etkisini yitirmeye başladığı yıllar, bilimsel çalışmalarda “güvenlik” kavramını yeniden değerlendirmeyi amaçlayan kuramsal yaklaşımların sayısında artış yaşanmasına uygun bir ortam hazırladı. Süper güçler arasında küresel bir savaş olasılığının giderek azalması ve SSCB‟nin yıkılmasıyla birlikte de ortadan kalkması sonucu, pek çok ülkenin dış ilişkilerini ve ulusal güvenliğini ilgilendiren konularda önemli değişiklikler ortaya çıktı (Özcan, 2000a: 13). 1980‟lerde başlayan ve 1990‟ların başlarında hızlanan bu değişim sürecinde, ülkeler artık “etnik sorunlar, ekonomik güvenlik, toplu göç ve kaçakçılığın önlenmesi, çevrenin korunması gibi „yumuşak güvenlik‟ sorunlarını”, geleneksel güvenlik gündemlerinin önüne geçirmeye başladılar (Özcan, 2000b: 65). Söz konusu değişimi yakından takip eden dönemin güvenlik çalışmaları “bu alanda yürütülecek araştırmaların güvenlik kavramının, daha geniş kapsamlı bir tehdit yelpazesini göz önünde bulundurarak ve yeni konuları da kapsayacak biçimde genişletilmesi gerektiğini” ileri sürdüler1 (Özcan, 2000a: 13-14). Güvenlik gündeminin genişletilmesini savunan bu yaklaşımlar, devletin yerine insanların güvenliğine odaklanmayı hedefleyerek bireyin güvenliğini tehdit edebilecek değişik alanları (ekonomik refah, çevresel kaygılar, 10 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Altan Aktaş kültürel kimlik, siyasi haklar vb.) askeri meselelerden daha fazla vurguladılar2 (Waever, 1995: 39). Başlıca temsilcilerinin Barry Buzan ve Ole Waever olduğu Kopenhag Okulu‟nun güvenlik konusuna yaklaşımı ise, bu “geleneksel güvenlik” ve “genişletici güvenlik” yaklaşımlarından daha farklı bir bakış açısıyla ortaya çıktı. Konstrüktivizmin olgular/yapılar konusundaki verili nesnelliği sorgulayan süreç ve aktör odaklı yaklaşımını, dil kuramının [“söz-eylem” (speech act) kuramının] da yardımını alarak güvenlik alanına uygulayan Kopenhag Okulu, özellikle 1990‟ların ortalarından itibaren güvenlik çalışmalarında önemli bir dönüşümün yaşanmasına öncülük etti. Bu okulun geliştirdiği “güvenlikleştirme kuramı”, temsilcilerinin kendi ifadeleriyle güvenlik çalışmalarında geleneksel ve genişletici yaklaşımlardan farklı, üçüncü bir yaklaşım olarak yer almaya başladı.3 Bu yaklaşımın öncülerinden olan Buzan (1997: 5), gelenekçileri “oldukça geniş tutulan bir askeri odağı sürdürmek isteyenler”, genişleticileri, “güvenlik gündemindeki meselelerin çeşitliliğini artırmak isteyenler”, Kopenhag Okulu‟nun da içinde yer aldığı eleştirelleri ise, “güvenliğin kavramsallaştırıldığı çerçevenin bütününe yönelik daha sorgulayıcı bir davranışı geliştirmek isteyenler” şeklinde tanımlayarak güvenlikleştirme yaklaşımını öncesinden ayıran temel bakış farklılığını ortaya koymaktadır. Buradan da anlaşılabileceği gibi, güvenlikleştirme yaklaşımının temel eleştirisi, kavramsal açıdan objektif bir veri olarak kabul edilen ve olumlu bir imaja sahip olan geleneksel güvenlik algısına/anlayışına ilişkindir. Bu nedenle bu yeni yaklaşımın temsilcileri, genellikle söylemsel metodojiler uygulayarak güvenlik dünyasında ön kabul olarak görülen gerçeklere karşı daha eleştirel bir tutum takınmışlardır (Stritzel, 2007: 357). Kopenhag Okulu‟nun diğer önemli ismi olan Waever‟a (1995: 41-42) göre, güvenlik, tarihsel bağlamda, “devletlerin birbirini tehdit ettikleri, bir diğerinin egemenliğine meydan okudukları, bir diğeri üzerinde iradelerini gerçekleştirmeye yöneldikleri ve bağımsızlıklarını korumaya çalıştıkları bir alanı” ifade etmektedir. Zamanla, güvenlik kavramı hakkında önceki dönemlerin güçlü askeri tanımlaması azalmış olsa da egemenliğe yönelik meydan okumalar ve savunma imajları, bu kavramın merkezinde yer almaya devam etmiştir. Diğer bir deyişle, güvenlik kavramının kendisiyle birlikte bir tarih ve birtakım çağrışımlar taşımaya devam etmesi nedeniyle bu kavramın kalbinde hâlâ “savunma” ve “devlet” bulunmaktadır. Bu bağlamda Waever, bir konuya güvenlik terimleri ile hitap etmenin hâlâ tehdit-savunma imajlarını çağrıştırmakta olduğunu ve böylece devlete 11 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Güvenlikleştirme Yaklaşımı önemli bir rol atfettiğini iddia etmektedir. Bu nedenle, güvenlik kavramı hakkındaki askeri tanımlamaların azalmasını, her zaman bir ilerleme olarak düşünmemek gerekmektedir (s. 39). Geleneksel güvenlik yaklaşımlarını eleştiren genişletici yaklaşımlar, güvenlik gündeminin kapsamını genişletme çabalarıyla, devlete atfedilen bu önemli rolün de kapsamını genişletmişlerdir.4 Waever‟a (1995: 39-40) göre, bu tür yaklaşımların en büyük sorunu güvenlik gündeminin nereye kadar genişletilmesi gerektiği konusunda kendilerine bir sınır çizememeleridir. Çünkü bu sınır belirlenmediği takdirde, siyasi anlamda “iyi” ve “arzu edilir” olan her şey, güvenlik ile eş anlamlı hâle gelmektedir. Kopenhag Okulu‟nun diğer temsilcilerine göre de, genişletici yaklaşımların bu tutumu, güvenlik konusundaki “entelektüel tutarlılığı” tehdit etmektedir. Çünkü genişletici yaklaşım, güvenlik gündeminin içine çok fazla şey koyarak kavramın özündeki anlamı geçersiz hâle getirmiş, içinin boşalmasına neden olmuştur (Buzan, 1997: 9; Buzan, vd., 1997: 2-4). Bu nedenle Waever (1995: 39), şu soruyu sormaktadır: “Güvenliğin anlamını açıkça verili kabul etmek ve sonrasında kapsamını genişletmeye uğraşmak yerine neden kavramın kendisi üzerinde durmuyoruz?” Waever‟a göre, böylelikle güvenlik kavramı, dışarıdan eleştirilmek yerine ciddiye alınacak ve analizcilere geleneği değiştirme yolu açılacaktır. Geleneği değiştirme yönündeki arzunun temel nedeni ise, aşağıda görüleceği gibi, Kopenhag Okulu‟nun güvenlik kavramına olumsuz bir anlam yüklenmesi gerektiği yönündeki iddialarıdır. Güvenlik(siz)leştirme Yaklaşımı’nın Temel İddiaları “Uluslararası ilişkilerde bir meseleyi, bir güvenlik sorunu hâline getiren şeyin aslında ne olduğu” sorusu5, güvenlikleştirme yaklaşımının temel çıkış noktasıdır. Bu yaklaşıma göre, güvenlik sorunları, bir devletin egemenliğini ya da bağımsızlığını hızlı ve çarpıcı bir biçimde tehdit eden sorunlar oldukları için, normal siyasi düzenin işleyişini sekteye uğratmakta ve bu tehditlere karşı maksimum çabanın sergilenmesini gerektirmektedir. Böylece, bir gelişmenin güvenlik sorunu olarak nitelendirilmesi, devletin özel bir hak iddia edebilmesine olanak sağlamaktadır. Bu hak da, nihai olarak, devlet ve elitleri tarafından tanımlanacaktır. Bu nedenle, gücü ellerinde bulunduran elitler, bir konu üzerinde hâkimiyet/kontrol kurmak için “güvenlikleştirme” (securitization) aracını kullanmayı her zaman deneyebilirler. 12 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Altan Aktaş Burada güvenlik, nesnel ve maddesel bir durum olmaktan ziyade bir “söz-eylem”dir.6 Bu kullanımıyla güvenlik, daha gerçek bir nesneye işaret eden soyut bir kavram olmak yerine, telaffuzunun kendisinin bir eylem olduğu bir aşamaya gelir. Bir şeyi söyleyerek, o iş yapılmış olur (örneğin bahse girmek, söz vermek, bir gemiye isim vermek gibi). Yani, bir mesele, yönetici elitler onu bir güvenlik sorunu olarak ilan ettikleri zaman bir güvenlik sorunu olmaktadır ve düzeni yönetenler bu güvenlikleştirme aracını kendi çıkarları için kullanabilmektedirler (Waever, 1995: 44-45). Bu bakış açısına göre, güvenlik, sosyal olarak inşa edilen bir kavram olarak değerlendirilmektedir (Aras ve Karakaya Polat, 2008: 497). Kısacası güvenlikleştirme yaklaşımı, devletleri, grupları ya da bireyleri, güvenlik ikilemi tarafından yaratılan tehditler dış dünyasıyla nesnel anlamda bağlantılı veriler olarak ele almaktan ziyade, bireylerin, toplulukların ve tehditlerin “sosyal gerçekler” olarak inşa edildikleri süreçlere ve bu gibi yapıların güvenlik kaygıları üzerindeki etkilerine vurgu yapmaktadır (Krause ve Williams, 1996: 242). Bu tespiti temel alan güvenlikleştirme yaklaşımı, analizinin kapsamını şu sorulara cevap arayarak genişletmeye çalışmıştır: “Elitler, meseleleri ve gelişmeleri ne zaman, neden ve nasıl „güvenlik‟ sorunu olarak etiketlerler; bu çabalarında ne zaman, neden ve nasıl başarılı ve başarısız olurlar; diğer gruplar güvenlikleştirmeyi gündeme getirmek için ne gibi girişimlerde bulunurlar; meseleleri güvenlik gündeminin dışında tutmak için hatta güvenlikleştirilmiş meseleleri güvenliksizleştirmek için ne tür çabalarda bulunabiliriz?” (Waever, 1995: 46). Görüldüğü gibi Kopenhag Okulu‟nun temel çabası, tehditlerin siyasi olarak sunuldukları süreçleri7açıklamaya yöneliktir (Krause ve Williams, 1996: 242-243). Kopenhag Okulu‟na göre, bir devlet görevlisi, “güvenlik” kelimesini telaffuz ederek, belirli bir gelişmeyi özel bir alana taşır ve böylece onu engellemek için her ne araç gerekiyorsa onu kullanmaya yönelik özel bir hak iddia eder (Waever, 1995: 44-45). Yani, aslında belli bir meseleyi, bir güvenlik meselesi hâline getiren, onun olağandışı önlemler gerektiren bir tehdit olduğu şeklinde sunulmasıdır. Böylece, bir aktör, bir şeyi güvenlik meselesi olarak nitelendirdiği zaman, olağandışı araçların, acil önlemlerin ve normal siyasi prosedürlerin sınırları dışında kalan eylemlerin kullanılmasına ihtiyaç olduğunu da iddia etmiş olmaktadır. Bu bağlamda, güvenlikleştirmenin gerçekleşebilmesi için, tehditler ve zafiyetler/saldırıya açıklık durumları, bu sayede normalde bağlayıcı olan kuralların ötesindeki acil önlemlere 13 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Güvenlikleştirme Yaklaşımı yönelik onay oluşturan bir güvenlikleştirici aktör tarafından bir başvuru nesnesine (zorunlu olarak değil ama geleneksel olarak bu nesne devlet, mevcut hükümet, toprak ya da toplumdur) yönelik varoluşsal tehditler olarak sunulmalıdır. Diğer bir deyişle, meseleler, (siyasi, toplumsal ya da entelektüel) liderler onların hakkında bazı değerli başvuru nesnelerine yönelik varoluşsal tehditleri vurgulayan bir dille konuşmaya –ve kamuoyunun ve devletin dikkatini çekmeyebaşladıkları zaman güvenlikleştirilmiş olur. Güvenlikleştirmedeki formül, bu tehditlerin kendileriyle baş edilebilmesi için istisnai önlemler ve/veya acil eylemler gerektirmeleridir (Aras ve Karakaya Polat, 2008: 497). Böylece, güvenlikleştirme ile güç kullanımı meşrulaştırılır, dahası, söz konusu mesele normal siyasetin dışına çıkarılarak „panik siyaseti‟nin dünyasına sokulur (Buzan, 1997: 13-14; Buzan, vd., 1997: 21). Kopenhag Okulu‟nun yaklaşımında güvenlik, sadece askeri sektörün sınırları içinde kalan bir olgu olarak görülmez. Bunun yerine herhangi bir sektördeki mevcut tehditlere referans yapan ve acil eylem çağrısında bulunan özel bir politika türü olarak tanımlanır8 (Buzan, 1997: 5). Waever‟a (1995: 49) göre, “güvenlik söz-eylemi” siyasi bir harekettir, çünkü bir bedeli vardır. Güvenlikleştirici, belirli bir meydan okumaya karşı koymak amacını öne sürerek güvenlikleştirme eylemine giriştiğinde, sonuçta genel anlamda egemenliğini kaybetme riskini de almış olur. Eğer güvenlikleştirici aktör, güvenlikleştirme girişimlerinde başarısızlığa uğrarsa, yani atıfta bulunduğu ve acil eylem çağrısı yaptığı tehdidin gerçekliği hususunda gerekli kabulü elde edemezse, nihayetinde güvenliği tanımlama konusundaki inandırıcılığını ve doğal olarak bu alanda söz söyleme egemenliğini de kaybedebilecektir. “Güvenlik etiketinin kullanılması, yalnızca bir sorunun aslında bir güvenlik sorunu olup olmadığını yansıtmaz, aynı zamanda özel bir yönde kavramsallaştırmaya dair verilen bir siyasi karardır da. Bir sorun güvenlikleştirildiğinde, eylem de buna hitap eden özel yöntemlere öncülük etme eğilimindedir: tehdit, savunma ve genellikle devlet-merkezli çözümler” (Waever 1995: 51). Bu nedenle güvenlikleştirme, siyasallaştırmanın çok daha uç bir biçimi olarak da görülebilir. Güvenliğin tanımlanması sırasında işin içine değer yargılarının da girmesi, yani güvenliğe ilişkin söylemin aslında siyasi kararlara dayanması nedeniyle, Kopenhag Okulu‟na göre, kavramın kendisiyle birlikte taşıdığı 14 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Altan Aktaş olumlu imajın da sorgulanması bir zorunluluktur. Çünkü güvenliği maksimize edilmesi gereken olumlu bir değer olarak düşünmek güvenlikleştirmenin ve güvenliksizleştirmenin dinamiklerinin anlaşılamamasına neden olmaktadır. Bu yaklaşımın anlaşılması için güvenliğin gerekli, olumlu bir olgu olduğu varsayımından vazgeçilmesi gerekmektedir. Sözcüklerin, kavramların, hatta konuşulan dilin gerçek ya da nesnel hiçbir varlığının ya da anlamının bulunmadığını, tüm bu araçların ancak insanların bunlara yükledikleri anlamlar doğrultusunda değer kazandıklarını kabul eden bir yaklaşımın benimsenmesi durumunda, güvenliğin maksimize edilmesi yönündeki çalışmaların mantıksızlığı da anlaşılacaktır (Waever, 1995: 45-46). Güvenliğin her zaman iyi bir şey olduğunu düşünme yönündeki eğilimdense meselelerin acil durum modundan çıkarılıp normal siyasi prosedürlerin alanına yerleştirilmesine, yani güvenliksizleştirmeye yönelik eğilim daha iyi bir seçenektir (Buzan, 1997: 11; Buzan, vd., 1997: 4). Bu nedenlerle, genişletici yaklaşımların iddia ettiği gibi olabildiğince fazla konuyu güvenlik terimleri içinde düşünmek de iyi bir fikir değildir. Waever‟a (1995: 51) göre, böyle bir strateji, “düşüncemizi militarize edecek ve tüm sorunları „tehdit - saldırıya açıklık – savunma‟ terimleri içinde değerlendirmemize” neden olacaktır. Güvenlik eyleminin uygulandığı alanı daraltarak ve güvenliğe pozitif yerine negatif bir anlam yükleyerek ulaşılabilecek sonuç ise “söz-eylem başarısızlığı”dır (speech act failure). Alımlayıcı kitle, daha fazla güvenliğin her halükarda daha iyi olmadığını anladığı ve güvenlik söylemiyle elde edilmek istenenin aslında siyasi güç olduğunun farkına vardığı zaman elitlerin söz-eylemleri başarısızlığa uğrar (Waever, 1995: 45). Buraya kadar anlatılanları özetlemek ve daha şematik bir tekrar için, güvenlikleştirme kuramcılarının “güvenlik analizinin birimleri” olarak nitelendirdikleri öğelere bakmak gerekir: Başvuru Nesneleri (Referent Objects)9: Varoluşsal anlamda tehdit ediliyor olarak görülen ve hayatta kalmak için meşru bir iddiası olan şeyler. Güvenlikleştirici Aktörler (Securitizing Actors): Bir şeyin –bir başvuru nesnesinin- varoluşsal olarak tehdit edildiğini ilan ederek meseleleri güvenlikleştiren aktörler. İşlevsel Aktörler (Functional Actors)10: Bir sektörün dinamiklerini etkileyen aktörler. Bunlar, başvuru nesnesi ya da bu başvuru nesnesi adına güvenlik çağrısında bulunan aktör sıfatları olmaksızın güvenlik alanındaki kararları önemli biçimde etkileyen aktörlerdir11 (Buzan, vd., 1997: 36). Çünkü bu aktörlerin güvelikleştirme eyleminin sonuçlarından doğrudan ya da dolaylı bir şekilde etkilenebilme olasılıkları mevcuttur. Örneğin siyasi 15 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Güvenlikleştirme Yaklaşımı liderler (güvenlikleştirici aktör), çevrenin (başvuru nesnesi) kirletilmesi konusuna bir tehdit muamelesi yaparak bu duruma yönelik acil önlemlerin alınması gerektiğini öne sürdükleri zaman (güvenlikleştirme girişimi), bu önlemlerin sonuçlarından etkilenebilecek konumda olan çevreyi kirleten şirketler (işlevsel aktör), siyasi liderlerin bu kararını kendi çıkarları doğrultusunda yönlendirmeye çalışabilirler. Güvenlikleştirici aktörler, güvenlik söz-eylemini icra eden kişi ya da gruplardır (siyasi liderler, bürokrasiler, hükümetler, lobiciler, baskı grupları vs.). Bu aktörler genellikle güvenlikteki başvuru nesneleri değillerdir çünkü nadiren kendi hayatta kalmalarının savunulması ihtiyacına referansla güvenlikten bahsedebilirler. Bunun yerine, argümanlarındaki başvuru nesnesi devlet, ulus, medeniyet, bazı diğer daha geniş topluluklar, ilkeler ya da sistemdir (Buzan, vd., 1997: 40). Aslında bu birimlere, Kopenhag Okulu‟nun yaklaşımında üzerinde detaylı durulmamış olmasına rağmen, “alımlayıcı kitle”yi (audience)12 de eklemek gerekmektedir. Her ne kadar güvenlikleştirme sürecinin son aşamasına kadar pasif bir konumda görünüyor gibi olsa da, bir güvenlikleştirme eyleminin başarılı ya da başarısız olmasında belki de en önemli etken, söylemin yöneltildiği insan topluluğunun bu söyleme verdiği tepkidir. Çünkü güvenlikleştirmeye yönelik her hareket, zorunlu olarak başarılı bir güvenlikleştirme ile sonuçlanmayabilir. Bu nedenle, güvenlikleştirici bir hareket ile başarılı bir güvenlikleştirme arasındaki ayrım önemlidir: “Bir şeyi, bir başvuru nesnesine yönelik varoluşsal bir tehdit olarak sunma şeklini alan söylem, kendi başına güvenlikleştirme yaratmaz – bu bir güvenlikleştirici harekettir, fakat mesele alımlayıcı kitle onu sunulduğu şekilde kabul ettiği zaman ve ancak bu takdirde güvenlikleştirilmiş olur”13 (Buzan, vd., 1997: 25). Yani güvenlikleştirmenin başarısına karar veren aslında güvenlikleştirici aktör değil, güvenlik sözeyleminin muhatabı olan alımlayıcı kitledir. “Bu nedenle, (bütün siyasetler gibi) güvenlik, nihai olarak ne nesnelerle ne de öznelerle birlikte yer alır, ancak öznelerin arasındadır” (Buzan, vd., 1997: 31). Bu şekilde olumsuz bir anlamla yüklenmiş olan “güvenlik” sorununun nasıl aşılabileceği konusunda ise, Kopenhag Okulu‟nun yetersiz kaldığı iddia edilebilir. Aradau‟nun (2004) da belirttiği gibi, güvenlikleştirmeye bir alternatif olarak görülen güvenliksizleştirme konusu, yeterince netleştirilmemiş/çalışılmamış bir konudur. Güvenlikleştirme teorisi içinde güvenliksizleştirmenin ya da güvenlikleştirmeyi bozmanın (unmaking of securitization) oldukça küçük bir konumu vardır (Aradau, 2004: 389). Bununla birlikte, güvenlikleştirme yaklaşımı, belirli bir 16 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Altan Aktaş konunun güvenlikleştirildiği süreci açıklayarak aynı zamanda bize güvenliksizleştirme için ipuçları da sağlamaktadır. Roe‟nun (2004: 282) iddia ettiği gibi, eğer bir mesele, normal siyasetin alanından alınarak acil önlemler gerektiren bir konuma sokulabiliyorsa, tekrar eski hâline de getirilebilir, yani güvenliksizleştirilebilir. Waever‟a (1995) göre, güvenlik (security) ve güvenliksizlik (insecurity) durumları birbirlerine karşıtlık oluşturmazlar. Güvenlik, bir güvenlik sorununun olduğu ve buna karşılık bazı önlemlerin alındığı bir duruma işaret eder. Buna karşılık güvenliksizlik durumunda ise yine bir güvenlik sorunu mevcuttur fakat ortada buna yönelik bir önlem yoktur. Her iki durum da güvenlik sorunsalını paylaşır. Güvenliğin her zaman göreceli bir durum olduğu ve bir kişinin hiçbir zaman tam/eksiksiz güvenlik içinde bulunamayacağı yönündeki önerme aynı zamanda şu anlama da gelir: eğer bir kişi tam/eksiksiz güvenlik içinde bulunuyorsa, bunu güvenlik olarak tanımlayamaz. Çünkü bu noktada güvenlik olgusu anlamsızlaşacaktır. Bu nedenle, bir güvenlik sorununu siyasallaştırarak aşmak, onu güvenlik terimleriyle değil güvenlik terimlerinden uzak düşünerek mümkün olabilir (Waever, 1995: 45). İşte bu durum, Kopenhag Okulu‟nun güvenliksizleştirme ile kast ettiği çözüme, yani bir nevi “yeniden siyasallaştırma”ya (repoliticization) (Aras ve Karakaya Polat, 2008: 500) denk düşmektedir. Kısacası güvenliksizleştirme, “meselelerin -bunlarla güç, şiddet ya da „güvenlik ikilemi‟ içermeyen uygulamalar ve kurumlar yoluyla mücadele edilebiliyor olması nedeniyle- aşamalı olarak güvenlik gündeminden çıkarılmasıdır” (Krause ve Williams, 1996: 249). Siyaseti güvenlik konusundan dışlamanın mümkün olmadığına inanan Behnke‟ye (2006: 62-64, 68) göre de, güvenliksizleştirmeye ve (güvenlikleştirmeden) özgürleşmeye yönelik stratejiler ancak ve ancak siyasal olanın parametreleri dâhilinde bulunabilir. Bu yüzden, inşa edilmiş güvenlik söyleminden siyasi yollar dışında bir çıkış yoktur. Bununla birlikte Campbell‟dan (1998) esinlenen Behnke, güvenliksizleştirmenin asla tam anlamıyla gerçekleşemeyeceğini de iddia etmektedir. Çünkü “güvenliksizliğin üretilmesi ve meselelerin ve aktörlerin devlete, topluluğa, topluma yönelik tehdit olarak gösterilmesi, ulusal kimliğin tekrarlayıcı ve edimsel üretiminin bir parçasıdır. Böyle bir kısır denge durumuyla devletler asla güvende olamazlar, güvenlikleştirici hamlelere son verilmesi onların ölümü anlamına gelir” (Campbell, 1998: 12). Bu nedenle devletler, bir ulusal kimlik üretebilmek için, sürekli olarak meseleleri ve aktörleri güvenlikleştirirler. Ancak belli bir noktada, belli tehditler bizim zihnimizi ve hayalimizi daha uzun süre ve yeterince işleyemeyebilirler ve daha güçlü 17 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Güvenlikleştirme Yaklaşımı ve kışkırtıcı betimlemelerle/imgelerle yer değiştirilirler. Dolayısıyla güvenliksizleştirme, belki de en iyi şekilde, belli bir meselenin ya da aktörün bu süreçlerin dağarcığından uzaklaştırılması şeklinde anlaşılabilir (Behnke, 2006: 65). Diğer taraftan, Behnke‟ye (2006) göre, bir söz-eylem olarak güvenliksizleştirme, kavramsal bir çelişki gibi görünmektedir. Çünkü belli bir meselenin ya da aktörün artık bir güvenlik tehdidi oluşturmadığını ve olağandışı önlemler gerektirmediğini ilan etmek, aynı zamanda bu bildirimin doğruluğuna, çıkarımlarına ve sonuçlarına yönelik yeni tartışmaların önünü açmaktadır. Bir bağlantının reddedilmesi bile bu bağlantının potansiyelliğini sürdürmektedir. Bu nedenle, bir mesele, o meselenin yeni statüsünü belirten söz-eylemlerle değil, ancak ve ancak söylem eksikliği yoluyla güvenliksizleştirilebilir (s. 65). Kısacası güvenliksizleştirme, nihai anlamda bir siyasi tercihtir ve eskiden güvenlik sorunu olarak kabul edilen meselelerin/aktörlerin artık bu bağlamda anılmaması, adlarının güvenlikle ilişkili olarak olumlu ya da olumsuz hiçbir şekilde kullanılmaması yoluyla gerçekleştirilebilir. Ancak elbette ki tam bir güvenliksizleştirme hiçbir zaman gerçekleşmez; sadece güvenlikleştirilen aktörler, meseleler değişmektedir. Bilgin (2007) ise, Türkiye örneğinden hareket ederek güvenliksizleştirme ile ulaşılmak istenen amaca yönelik daha farklı bir yöntem önermektedir. Kopenhag Okulu‟nun güvenlikleştirme teorisini, “evrensel/genelgeçer güvenliksizleştirme” diye tanımladığı (güvenliksizleştirmenin zaman ve mekândan bağımsız olarak en üstün etiksiyasal seçenek olduğu görüşüne dayanan) anlayış üzerinden eleştiren Bilgin, bu yaklaşımın her zaman tek ve en etik-siyasal seçenek olmayabileceğini iddia etmektedir. Bilgin‟e göre, -kendisinin demokratikleşmeye eş tuttuğu- ilerlemeci değişim için gerekli olan şey, güvenliksizleştirme değil, bazı sivil-toplumsal aktörlerin de güvenliğin tanımlanması aşamasında devreye girerek “geleceğe yönelik tehditler” olarak nitelendirilen meselelerin sınırlandırılması amacıyla “güvenlikkonuşma” (security-speak) taleplerinde bulunmalarıdır. Böylece bir “düşük düzeyli politika” (low politics) kurularak, devlet ileri gelenlerinin “güvenlik üzerine konuşma”daki tekelleri sona erdirilecek ve yeni güvenlik sorunları tanımlanarak mevcut güvenlik sorunlarının merkezi konumuna son verilmesiyle de daha demokratik ve sağlıklı bir güvenlik anlayışının ortaya çıkması sağlanacaktır. Sadece güvenliksizleştirme, yani meseleleri güvenlik gündeminin dışında çıkarma yönteminin izlenmesi durumunda ise, güvenlik gündeminde kalan meseleler, güvenliğin devletçi ve askeri anlayışlarına ve 18 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Altan Aktaş pratiklerine terk edilmiş olacaktır. Bu nedenle, Waever tarafından tanımlanan ve esasında güvenlik gündeminin hacmindeki bir daralmaya işaret eden güvenliksizleştirme, amacın ilerici değişim sağlamak olduğu durumlarda, stratejik ve etik-siyasal bir tercih olmayabilecektir. Bu durumda daha etik-siyasal olan seçenek, sivil-toplumsal aktörlerin “güvenlik-konuşma”larıdır (Bilgin, 2007: 555-557). Bu aşamada Bilgin‟in savunduğu “güvenlik-konuşma” seçeneğini yine Kopenhag Okulu‟nun iddialarına dayanarak eleştirmek mümkündür. Elbette, Bilgin‟in iddia ettiği gibi, bazı sivil-toplumsal aktörlerin güvenliğin tanımlanması aşamasında devreye girmeleri ile “tehdit” olarak nitelendirilen meselelerin sınırlandırılması, devlet ileri gelenlerinin güvenlik üzerine konuşmadaki tekellerinin sona erdirilmesi ve yeni güvenlik sorunlarının tanımlanması gibi adımlar atılarak daha demokratik bir güvenlik anlayışı ortaya çıkabilir. Ancak güvenliği tanımlama aşamasında yeni aktörlerin devreye girmesi demek, yeni ve farklı çıkarların bu denkleme dâhil olması, bu çıkarlara uygun olarak da farklı tehdit algılarının ve güvenlik tanımlarının ortaya çıkması demektir. Bu yönde bir gelişme, Kopenhag Okulu‟nun genişletici yaklaşımlara yönelttiği eleştiriye benzer şekilde, güvenlik kavramının içinin boşalmasına neden olabilecektir. Son olarak, bütün bu kısıtlarına rağmen Kaliber‟in de güvenliksizleştirme ile demokratikleşme süreçleri arasında karşılıklı olarak birbirlerini besleyen bir ilişkinin var olduğunu iddia ettiğinden bahsetmek gerekir. Kaliber‟e (2005: 39) göre, “ikisinin de kurumsallaşması, siyaset alanının genişlemesi ve toplumun siyasi karar alma süreçlerine daha geniş katılımının sağlanmasıyla mümkün hâle gelebilir.” Bu konuda bir noktaya dikkat çekmek gerekmektedir. Güvenlikleştirme yaklaşımının süreç odaklı bir analiz olduğu göz önünde bulundurulduğunda gerek Bilgin‟in önerdiği “güvenlik-konuşma” çözümünün gerekse yine Kopenhag Okulu‟nun önerdiği ve Kaliber‟in de olumladığı güvenliksizleştirme talebinin yine süreç odaklı düşünmenin ürünleri olduğu görülmektedir. Yani bu önermelerde aslında demokratikleşmeyle güvenlik sorunlarının çözüleceğine yönelik bir iddia bulunmamakta, güvenlikleştirmede esas sorunlu öğe olarak kabul edilen güvenlik tanımlama sürecinin daha sağlıklı veya Bilgin‟in tabiriyle “etik” hâle getirilmesi amacı görülmektedir. Zira aşağıda Kopenhag Okulu‟nun tezlerine yöneltilen eleştirilerden bahsedildiği kısımda da görüleceği gibi, hem demokratik rejimlerle güvenlikleştirme yaklaşımı arasındaki ilişki oldukça tartışmalı bir konudur hem de demokratik rejimlerin de güvenlikleştirici eylemlere yönelmesi ihtimali gayet kuvvetlidir. 19 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Güvenlikleştirme Yaklaşımı Güvenlik(siz)leştirme Yaklaşımına Yöneltilen Eleştiriler Stritzel‟e (2007: 377) göre, bir söz-eylem olarak güvenlik düşüncesi, bir akademisyenin gerçek dünya güvenlikleştirmelerini çalışmasına olanak sağlamak açısından oldukça kısıtlıdır. Gerçekte, söz-eylemin kendisi, örneğin kelimenin tam anlamıyla zamandaki belli bir noktada tek bir güvenlik telaffuzu, kendisini takip eden bütün sosyal süreci çok nadiren açıklayabilir. Burada, güvenlik(siz)leştirme yaklaşımına “sosyal bağlamı göz ardı etme ya da yeterince önemsememe” yönünde birçok yazar tarafından paylaşılan bir görüş doğrultusunda eleştiri yöneltilmektedir. Bununla birlikte, güvelik(siz)leştirme yaklaşımının bazı yönlerden liberaldemokratik sistemleri bazı yönlerden anti-demokratik süreçleri veri aldığı, dolayısıyla farklı rejimler açısından analitik olarak kullanışlı olmadığı yönünde ve güvenlik olgusunu bir söz-eyleme indirgeyerek, nesnel tehditlerin varlığı durumunu görmezden geldiği yönünde de eleştiriler mevcuttur. 1Demokratik ve Güvenlik(siz)leştirme Otoriter Rejimler Açısından Knudsen‟e (2001: 359) göre, güvenlikleştirme yaklaşımıyla öne sürülen görüş, Soğuk Savaş sonrası dönemden ziyade Soğuk Savaş yıllarındaki güvenlik politikalarına uygundur. Çünkü artık güvenlik gündeminin belirlenmesi süreci, güvenlikleştirme yaklaşımının varsaydığından daha çok etkiye açıktır. Askeri yapıların ve karar vericilerin altın çağı çoktan bitmiştir. Hatta güvenlikleştirme kavramı ortaya çıkmadan önce savunma bakanlıklarında ve parlamentolarda güvenlik politikalarına ilişkin bu yönde değişimlerin olduğu görülmektedir. Ancak Knudsen‟in bu eleştirilerinin, daha çok parlamenter demokrasilerin güvenlik gündemi belirleme prosedürleri baz alınarak geliştirildiği anlaşılmaktadır. Nitekim Knudsen, Waever‟ın güvenlikleştirme açısından uygun ortamı sağlayan tehditlerin gerektirdiği “aciliyet” (urgency) konusundaki iddialarını eleştirirken de, güvenlik politikasının parlamenter demokraside oluşturulması süreciyle birlikte “acil” olarak beliren durumların doğaları gereği demokrasiye (demokratik işleyişe) yönelik bir meydan okuma olduklarını söylemektedir. Bunun nedeni, acil durumlarda karar alma süreci hızlandırılmak durumunda olduğu için demokratik usullerden vazgeçilmesidir. Zaten Knudsen‟in asıl eleştirisi de, Waever‟ın bu 20 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Altan Aktaş demokratik işleyiş kurallarını hiçe sayarak, aciliyet iddiasının da dile getirildiği an geçerlilik kazanıyormuş gibi veri alınmasına yöneliktir (Knudsen, 2001: 360). Bu bağlamda, güvenlik gündeminin belirlenmesi veya acil önlemler gerektiren tehditlerin tanımlanması süreci konusunda, eğer demokratik rejimleri baz alırsak Kopenhag Okulu‟nun iddiaları, demokratik olmayan rejimleri baz alırsak da Knudsen‟in eleştirileri sorunlu hâle gelmektedir. Aradau (2004: 389) ise, Kopenhag Okulu‟nun teorik yaklaşımında demokratik politikayla ilgili atıflar bulunduğunu belirtmektedir. Aradau‟ya göre, Kopenhag Okulu, güvenlikleştirme yaklaşımını, mevcut bir tehdidin dile getirildiği farklı rejim türleri için analitik açıdan kullanışlı olarak görmektedir. Ancak güvenlikleştirme teorisi esas olarak liberal-demokratik toplumun kuralları bağlamında açıklanmaktadır (Aradau, 2004: 392). Bununla birlikte Aradau, Kopenhag Okulu‟nun güvenlikleştirme teorisi içinde demokratik olmayan siyasetin unsurlarının bulunduğunu ve bunların güvenliksizleştirme siyaseti için bir sorun olduğunu da belirtmektedir (s. 390). Tehdit olgusunun istisnailiğinin gerektirdiği hızın, bürokratik ya da yönetimsel kararlar üzerine olan yargısal denetimi ya da diğer kamuoyu etkisi araçlarını askıya aldığı tespitinde bulunan Aradau‟nun eleştirileri de Knudsen‟inki gibi, Kopenhag Okulu‟nun varsayımlarının parlamenter demokrasiye dayalı rejimlerdeki süreçleri açıklama açısından sıkıntılı olduğunu ima etmektedir. Güvenlikleştirici söz-eyleminin, ilgili alımlayıcı kitle tarafından kabul edilmesi ve demokratik tartışma siyaseti çerçevesi içinde kalması liberal-demokratik toplumların işleyiş kurallarına uymaktayken acil önlemlerin oluşturulmasına yönelik prosedürlerin istisnailiği bunun zıttı bir durum oluşturmaktadır (s. 392). Stritzel‟in eleştirileri de yine güvenlikleştirme sürecinin işleyişine ilişkindir. Stritzel‟e (2007) göre, uygulamada hangi aktörün ne zaman ve neden “ilgili” kitle olduğu, eğer birden çok kitle varsa bunun ne anlama geldiği ve bir kitlenin tam olarak ne zaman ikna edilmiş olduğu konularında belirsizlikler vardır. Aynı durum, zorlama, baskı ve sessizlik durumlarının tersine gönüllü kabullenmeyi ima eden önermenin öznelerarası olarak değerlendirilmesi durumunda da ortaya çıkmaktadır. “Eğer güvenlikleştirici aktör bir diktatörse ne olacaktır? Konuşmacı-dinleyici modeli, demokratik olmayan kurumlar için en uygun model midir?” (Stritzel, 2007: 363). Benzer şekilde, Kopenhag Okulu‟nun “alımlayıcı kitlenin güvenlikleştirmeyi kabulü” konusuna değindikten sonra “böyle bir kabulün tüm koşullarıyla gerçekleştiğini farz etmek için söz konusu alımlayıcı kitlenin onayını açıkça ifade etmesinin gerekli olup olmadığı” konusunda 21 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Güvenlikleştirme Yaklaşımı sessiz kaldığını belirten Kaliber (2005), bazı meselelerin “kitlenin sessiz kalmasını temin eden yasal ve siyasi mekanizmaların harekete geçirilmesiyle de başarıyla güvenlikleştirilebil[eceklerini]” iddia ederek güvenlikleştirme yaklaşımına içkin olan anti-demokratik öğelere vurgu yapmakta ve Stritzel‟in sorularına bir ölçüde cevap vermektedir. Bu bakımdan Kaliber‟in şu sözleri aydınlatıcıdır: Güvenlikleştirme pratikleri, çoğu kez siyasal tartışma ve eleştiri süreçlerinin önünü tıkadığı ve meşruiyet alanının sınırlarının belirlenmesini müsebbiblerin tekeline bıraktığı için güvenlikleştirici seçkinlerin süregiden iktidar ilişkileri içindeki ayrıcalıklı konumlarını sürdürmelerine olanak tanır. Bu nedenle denetimi, gücü ve sahip olunan ayrıcalıklı konumu idame ettirme aracı olarak güvenlikleştirme, verili bir siyasada iktidar/tahakküm ilişkilerinin sürdürülmesine içkindir. Tam da bu yüzden devlet-toplum ilişkilerinin hiyerarşik ve/veya otoriter bir nitelik arz ettiği ülkelerde bu yapının yeniden üretildiği süreçlerin dışında düşünülemez (Kaliber, 2005: 38). Bu yeterince açık olmayan ya da eksik yönlere ilişkin eleştirilere rağmen, Kopenhag Okulu‟nun aslında hem güvenlikleştirme hem de güvenliksizleştirme süreçleri açısından demokratik sistemleri/siyaseti veri aldığı görülmektedir. Çünkü başarılı bir güvenlikleştirme için rızası alınması gereken alımlayıcı kitleye atfedilen bu etkin rol, ancak demokratik bir siyasi sistemde anlamlı olabilir. Ancak bu rızanın gösterilme şekli ve niteliği konularının muallâkta kalması, yaklaşımı otoriter rejimlerdeki işleyişler açısından daha açıklayıcı hâle getirmektedir. Yine demokratikleşme olmadan güvenliksizleştirme de hem teorik hem de pratik açıdan mümkün değil gibi görünmektedir.14 Burada demokrasiyi hem siyasi süreçlere doğrudan ya da dolaylı katılım hem de farklılıklara saygı olarak değerlendirmek gerekmektedir. Çünkü yukarıda da belirtildiği gibi, devletler güvenlikleştirmeyi ulusal kimliğin sürekli yeniden üretilmesinde bir araç olarak kullanmaktadırlar ve bu nedenle farklılıklara saygı anlayışını barındıran bir demokrasi yerleşmedikçe kapsamlı bir güvenliksizleştirmenin önü kapanmaktadır. Ayrıca şöyle bir iddiada bulunmak da mümkündür: Demokratik ülkelerde yönetici elitler, önce kamuoyu oluşturup sonra karar almayı tercih ederlerken (ya da buna mecburlarken), tersi durumlarda önce karar alınmakta ve -gerek duyulması 22 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Altan Aktaş hâlinde de- sonra kamuoyunun buna intibakı sağlanmaya çalışılmaktadır. Bu ikinci aslında durum güvenlikleştirmenin tezlerini çağrıştırmaktadır. Ama güvenlik konusunun olağanüstülüğü, onu süreçler bakımından farklılaştırmaktadır. 2- Nesnel Gerçeklik Olarak Tehdit ve Öznel Tehdit Algısı Knudsen‟e (2001: 365) göre, Kopenhag Okulu‟na yöneltilen eleştirilerin tamamının temelindeki neden, güvenliğin “gerçekliği”ne gösterilmesi gereken dikkatin yeterince gösterilmemiş olmasıdır. Knudsen, Kopenhag Okulu‟nun yaklaşımındaki “devletlerin diğer devletlerden ya da gruplardan gerçek tehlikelerle karşılaşıp karşılaşmadıklarının önemsiz olduğu yönündeki gizli imaya” tepki göstererek tehditlerin esasen “aktörlerin kendi korkularından ya da bireylerin korkularının paranoyak siyasi eyleme dönüşmesi sonucu ortaya çıkan şeylerden kaynaklandığı yönündeki varsayıma” da karşı çıktığını belirtmektedir. Knudsen‟e göre, güvenlikleştirme yaklaşımının öznellik üzerine yaptığı vurgu, “tehdit olarak algılanan şeyin bağımsız varlığını hesaba katmadığı için tehdidin yanıltıcı bir şekilde kavramsallaştırılması”ndan başka bir şey değildir.15 Tehditlerin üstesinden gelmek için hem algıların hem de tehdit edici olarak görülen fenomenlerin birlikte değerlendirilmesi gerekirken güvenlikleştirme yaklaşımında nesnel etkenler kasıtlı olarak dikkate alınmamış ve tehdit fenomeni tamamen bir iç politika sorununa indirgenmiştir (Knudsen, 2001: 360). Bu eleştirilere kısmen katılmak mümkün olsa da aslında Kopenhag Okulu‟nun tam olarak Knudsen‟in iddia ettiği yönde bir varsayımı ya da iması olduğu söylenemez. Çünkü zaten Buzan (1997), güvenlikleştirme yaklaşımıyla, insanlar için “gerçek güvenlik”in ne olabileceği ve elitler tarafından savunulanların ötesinde esas güvenlik sorunlarının neler olduğu gibi konularda konuşma girişiminden imtina ettiklerini belirtmektedir. Bunlar hakkında konuşabilmek için kendilerininkinden farklı bir ontolojik seçim yapılması ve birtakım özgürleştirici fikirlerin tanımlanması gerektiğini vurgulamaktadır. Böyle bir yaklaşımın güvenlikleştirme için tamamlayıcı olacağını, kendilerinin gönüllü olarak yapmaktan kaçındıkları şeyi yapacağını söylemektedir (Buzan, 1997: 9-20). Buzan, güvenlikleştirmede ayırıcı özelliğin özel bir retoriğin kullanılması olduğunu ve “azami öncelik” vurgusu yapılarak olağandışı araçlar kullanmaya yönelik hak ve ihtiyaç iddia edilmesinin önemini belirttikten sonra, bu tür bir eleştiriyi peşinen cevaplarcasına şöyle demektedir: “Analizcinin bunu 23 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Güvenlikleştirme Yaklaşımı kavrayabilmesi için üzerine düşen, korunması gereken bazı nesneleri „gerçekten‟ tehlikeye düşüren bazı nesnel tehditleri değerlendirmek değildir. Bundan ziyade, neyin bir tehdit olarak algılanacağı ve neye kolektif olarak karşılık verileceği yönündeki ortak anlayışın oluşturulması sürecini anlamaktır” (Buzan, 1997: 14). Buzan‟a göre, aslında zaten güvenlik konusunda nesnel bir yaklaşım benimsemek de oldukça zordur. Düşman tanklarının sınırı geçmesi gibi tehdidin aşikâr ve yakın olduğu durumlar dışında nesnel bir yaklaşımın nasıl benimsenebileceği konusu muğlâktır. Bir meselenin gerçekten bir tehdit oluşturup oluşturmadığı hakkında bazı ölçütler kullanmak mümkün olsa da bu meselenin güvenlikleştirilmesini yargılamak kolay değildir. Bunu yapmak için güvenlik açısından nesnel bir ölçü gerekmektedir ancak hiçbir güvenlik teorisi şimdiye kadar bu ölçüyü ortaya koyamamıştır (Buzan, 1997: 18). Bu değerlendirmelerden de görülebileceği gibi, Kopenhag Okulu kuramcıları, gerçek güvenliği tanımlamak için gerçek ya da nesnel tehditlerin neler olduğunu ortaya çıkarma değil güvenliğin tanımlandığı süreci analiz etme iddiasındadırlar. Bu nedenle de nesnel ya da öznel tehditlere/tehdit algılarına bağlı olarak cevabı değişebilecek olan “kimin güvenliği” sorusu yerine -işin içine bir iktidar perspektifi de katarakgüvenliği tanımlama sürecine yönelik olan “kimin, neyi, hangi koşullarda güvenlikleştirebileceği” sorusunu sormaktadırlar. Güvenliği bir söz-eylem olarak nitelendirme girişimlerindeki çıkış noktaları, “güvenlik nedir”den ziyade “güvenlik ne değildir” yönünde düşünmeleri ile yakından bağlantılıdır. Kopenhag Okulu kuramcıları, güvenliğin objektif bir veri olmadığı ve olumlu bir imaja sahip olmadığı gibi ön kabulleri analizlerine temel almışlardır. Güvenliğin tanımını yapmaktan imtina etmeleri ise Kopenhag Okulu‟nu, kendilerinin genişletici yaklaşımlara yönelttikleri temel eleştirinin muhatabı yapmaktadır. Genişleticileri güvenliğin anlamını tutarsız bir şekilde genişleterek kavramın içini boşaltmakla eleştirmelerine rağmen, kendileri de bir nesnel güvenlik tanımı yapmaktan kaçınarak ve mevcut güvenlik kavramının anlamını bir nevi yapıbozuma uğratarak aslında benzer bir boşluğa yol açmışlardır. 3- “Sosyal Bağlamı Göz Ardı Etme” Eleştirisi Güvenlikleştirme yaklaşımının zayıf olarak görülen yönlerinden biri de nesnel ve dışsal gelişmelerin yer aldığı sosyal bağlamı göz ardı ederek güvenliği söz-eylemlere indirgeme eğilimidir. Diğer bir ifadeyle, “güvenlik 24 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Altan Aktaş söz-eylemleri, neden ve hangi koşullar altında ortaya çıkar” sorusunu gözden kaçırmasıdır (Aras ve Karakaya Polat, 2008: 512). Aslında bir önceki başlıkta ele alınan “gerçek tehdit” olgusu da bu sosyal bağlama dâhil edilebilir. Ancak buradaki eleştirilerin esas vurgusu, gerçek bir tehdidin varlığı ya da yokluğundan ziyade, tehdit algısının ve buna dönük söylemin güvenlikleştirme eylemi açısından nasıl ve ne zaman işlevsel hâle gelebileceği konusu üzerinedir. Balzacq‟a (2005: 172) göre, söz-eylem yaklaşımının varsayımını kabul edersek, güvenliği, evlilik ya da bahis gibi bir uzlaşımsal (conventional) sürece indirgemiş oluruz ki bu eylemin kabul edilmesi için başarı koşullarının tamamıyla hâkim olması gerekmektedir. Balzacq‟ın bunun yerine önerdiği şey, güvenlikleştirmenin, “içinde bağlamı, alımlayıcı kitlenin psiko-kültürel yapısını ve etkileşime geçen konuşmacının ve dinleyicinin güçlerini de içeren bir koşullar bütünü içinde oluşan ve aynı zamanda bu bütünün de bir parçası olan bir stratejik (pragmatik) uygulama” olarak kabul edilmesidir. Bu eleştiriyle vurgulanmak istenen, aslında güvenlikleştirme sürecinin, Kopenhag Okulu‟nun öne sürdüğü kadar mekanik bir süreç olmadığıdır. Yani, güvenlikleştirici aktörün bir güvenlikleştirme söz-eyleminde bulunması ve alımlayıcı kitlenin buna olumlu ya da olumsuz bir tepki göstermesi ile bütün bu süreci açıklamak mümkün değildir. Çünkü güvenlikleştirmenin başarısı, kabul edici bir çevreye bağ(ım)lıdır. Bu nedenle, güvenlikleştirmenin –güçlü ya da zayıf olsun- olumlu sonuç vermesi, güvenlikleştirici aktörün söyleminin tanınması/kabul edilmesi için uygun zamanı belirleme seçimine dayanmaktadır (Balzacq, 2005: 182). Bu sürecin anlaşılması için hem güvenlikleştirici aktörün böyle bir girişimde bulunmasına hem de alımlayıcı kitlenin bu girişime olumlu ya da olumsuz tepki vermesine neden olan bazı sosyal faktörler değerlendirmeye katılmalıdır. Aksi takdirde, Balzacq‟ın iddiası, Kopenhag Okulu‟nun yaptığı şekilde alımlayıcı kitlenin etkisiz duruma getirilmiş olacağı yönündedir (Balzacq, 2005: 178-179). Hâlbuki Stritzel‟in (2007) de belirttiği gibi, Kopenhag Okulu, güvenlikleştirmeyi, güvenlikleştirici aktörün önemli bir kitleye yönelik olarak eylediği öznelerarası bir eylem olarak değerlendirmektedir. Böylece, tehdit değerlendirmelerini tek bir aktöre, yani genellikle devlete indirgemekten ziyade, aktörü ikiye bölmektedir: bir güvenlik söz-eylemi dile getirerek güvenlikleştirici bir hareket sergileyen güvenlikleştirici aktör ve bu hareketi kabul ya da ret eden ilgili alımlayıcı kitle. Bu bakımdan, belli bir tehdit basitçe değerlendirilmiş olmaz, fakat yorumlanması ve sunulması aktör ve ilgili alımlayıcı kitle tarafından müzakere edilmiş olur. 25 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Güvenlikleştirme Yaklaşımı Bu güvenlikleştirme eyleminde, öneriden ziyade karar verme inisiyatifini elinde tutan alımlayıcı kitlenin önemli bir konumu vardır (Stritzel, 2007: 363). Aslında yazarlar arasında alımlayıcı kitlenin aktif ya da pasif olarak farklı şekilde değerlendirilmesindeki temel neden, alımlayıcı kitle konusuna yaklaşım içinde yeterince yer verilmemiş olmasıdır. Diğer bir neden ise, yukarıda da vurgulandığı gibi, güvenlikleştirme yaklaşımının öngördüğü sürecin demokratik ve otoriter rejimler açısından farklı anlamlar taşıyor olmasıdır. Yaklaşımın sorunlu yönlerinin birbirleriyle yakından bağlantılı olması nedeniyle, güvenlikleştirme yaklaşımına eleştiri yönelten kişilerin de bazen sorunlu değerlendirmeler yaptıklarını iddia etmek mümkündür. Burada son olarak, güvenlikleştirmenin sosyal bağlamının hesaba katılması yönündeki talebin bu yaklaşıma yönelik oldukça önemli bir katkı olduğunu da vurgulamak gerekmektedir. Bu katkı önemlidir, çünkü böylece herhangi bir ülke ya da konu özelinde güvenlikleştirme ve güvenliksizleştirme örneklerini uygun bir bağlama yerleştirme olasılığı artmaktadır (Aras ve Karakaya Polat, 2008: 497). Güvenlik(siz)leştirme yaklaşımı, bütün eksik ve tartışılabilir yönlerine rağmen güvenlik gibi hayatî ve meşrulaştırıcı niteliğe sahip bir kavramın tanımlanması sürecine yapısalcı bir temelde yaklaşması ve analizine iktidar perspektifini dâhil etmesi bakımından oldukça değerlidir. Nesnel ve genelgeçer bir güvenlik tanımı yapmaktan kaçınmaları, bu yaklaşımın temsilcilerine, analizin güvenlikle ilişkilendirilen neredeyse bütün sektörlerdeki süreçleri açıklama kapasitesine sahip olduğu yönünde bir iddiada bulunma imkânı sunmaktadır. Buna rağmen yaklaşımın, analizin hangi siyasi sistemler açısından geçerli önermelere ve açıklayıcılığa sahip olduğu konusunu tartışılabilir bırakması, güvenlikleştirme sürecinde nesnel tehdit öğelerinin öznel tehdit algılarına kıyasla ne gibi farklılaşmalara yol açabileceğini tartışmaktan kaçınması, güvenlikleştirmenin içinde gerçekleştiği sosyal bağlama içkin bazı faktörleri analiz dışında tutarak güvenlikleştirme eylemini mekanik bir sürece indirgemesi gibi kuramcılar tarafından göz ardı edilen ya da fark edilmeyen bazı kısıtları mevcuttur. Her ne kadar söz konusu kısıtlar ve bu bağlamda yöneltilen eleştiriler, güvenlik(siz)leştirme yaklaşımının üzerinde daha çok düşünülmesi ve tartışılması gerektiğine işaret etse de, yaklaşım mevcut hâliyle bile güvenlik gündeminin oluşturulması sürecindeki siyasi unsurları ortaya çıkarması ve güvenliğe ilişkin bazı pratikleri sorgulatması bakımından oldukça işlevseldir. Türkiye’de Ulusal Güvenlik Anlayışı: Kökenleri ve Dönüşümü 26 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Altan Aktaş Türkiye’de Ulusal Güvenlik Anlayışını Şekillendiren Faktörler Cumhuriyet kurulduğundan beri, Türkiye‟de güvenlik konusundaki geleneksel söylem, daima sivil-askeri bürokratik elit tarafından üretilmiştir. Türkiye‟nin “ulusal güvenlik” tanımı, bu tanımı üretenler dışındaki aktörler tarafından neredeyse hiç sorgulanmamıştır. Bu geleneksel söylemi oluşturan iki bileşen vardır: “(self-determinasyona bağlı olarak) terk edilme/ayrılma ve toprak kaybetme korkusu” ve “coğrafi belirlenimcilik (geographical determinism)” (Bilgin, 2005: 183-184). Bu bileşenlerden ilki, 1920 tarihli Sevr Antlaşması‟yla çok yakından ilgilidir ve kökenleri aslında Osmanlı tarihinin derinliklerine kadar uzanmaktadır. 17. Yüzyılın sonlarına kadar, “saldırgan reel-politik” bir anlayışa dayanan Osmanlı politikası, 1699 Karlofça Antlaşması‟nın işaret ettiği dönüm noktasından itibaren “savunmacı reel-politik” bir anlayışa bürünmüştür. Bu dönemde, özellikle 1877-1878 “Osmanlı-Rus Savaşı”nın yaratmış olduğu etki, sonraki dönemlerin güvenlik kültürü açısından önemlidir. O tarihten 1952‟deki NATO üyeliğine kadar Türkiye, toprakları üzerinde pazarlık yapan “Büyük Güçler” endişesiyle, görece askeri ve diplomatik izolasyon içinde yaşayan bir ülke olmuştur. Terk edilme/ayrılma ve toprak kaybetme korkusu, Türkiye coğrafyasının güvenlik kültürüne Osmanlı Devleti döneminde girmiş, halefi Türkiye Cumhuriyeti‟ne de tevarüs etmiştir. Sevr Antlaşması deneyimi ise, bu korkuları daha büyük boyutlara taşımıştır (Karaosmanoğlu, 2009: 29-30). Türkiye‟nin tarihinden kalan ve “komşu ülkelere ilişkin acı hatıralar, ülkeye ve üzerindeki halka ilişkin yanlış imajlar, yabancı ülkelerin geçmişteki kötülüklerinin unutulmaması” gibi unsurlardan oluşan bu olumsuz miras, komşularıyla ve Batılı müttefikleriyle olan ilişkilerini, güvenlik anlayışını ve buna dayanılarak oluşturulan politikayı oldukça derinden etkilemiştir. Bu tarihsel arka plan, sürekli bir rahatsızlık/huzursuzluk duygusu ve böylece ülke içinde bir “güvenlik sendromu” yaratmıştır. “Dış dünyanın ve içerdeki işbirlikçilerinin Türkiye‟yi zayıflatmaya ve bölmeye çalıştıklarına” yönelik olan inanç, diğer adıyla “Sevr Korkusu” (Sévresphobia), şeklinde tezahür eden bu “güvenlik sendromu”, Türkiye‟nin 1923‟ten itibaren oluşturulan ulusal güvenlik politikalarına hâkim olmuştur (Aydın, 2003: 165-167). İkinci bileşen olan “coğrafi belirlenimcilik” ise, Türkiye‟nin güvenlik kavramsallaştırmasının büyük ölçüde jeopolitik ve jeostratejik konumu tarafından şekillendirilmesi ile kendini göstermiştir. Bu konum, Türkiye‟ye 27 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Güvenlikleştirme Yaklaşımı dünya siyasetinde eşsiz bir pozisyon sağlayarak ülke açısından büyük fırsatlar doğurmuş olsa da aynı zamanda zorlu güvenlik sorunlarını da ortaya çıkararak (Aydın, 2003: 164) ulusal güvenlik söyleminin ve uygulamalarının “devamlı tetikte olması gereken bir ülkenin ulusal güvenliği” şeklindeki anlayışa uygun olarak belirlenmesinde etkili olmuştur. Özellikle Soğuk Savaş‟ın bitiş sürecinde ve hemen sonrasında yaşanan Sovyetler Birliği‟nin dağılması ve buna bağlı olarak yeni devletlerin ortaya çıkması, Yugoslavya‟nın çökmesi, Bosna‟da yaşanan savaş, Irak‟ın Kuveyt‟i işgali ve ardından yaşanan Körfez Savaşı, Orta Doğu‟da barış sürecinin çökmesi gibi bazı gelişmeler, hep Türkiye‟nin yakın çevresinde gerçekleşmiştir. Bu anlamda 1990‟lar, Türkiye‟nin coğrafi konumunun dış politika ve güvenlik politikası seçeneklerini belirlediği yönündeki ön kabulü doğrulamıştır16 (Bilgin, 2005: 186) Türkiye’nin Geleneksel Ulusal Güvenlik Anlayışı Bu iki bileşenin oluşturduğu algıyla Türkiye‟nin güvenlik kültürü, sürekli olarak “saldırgan reel-politik – savunmacı reel-politik, gelenek – modernite, kozmopolitanizm – milliyetçilik, ulusal birlik – çoğulculuk, laik cumhuriyetçilik – demokrasi” (Karaosmanoğlu, 2009: 42) gibi zıt eğilimlerin etkisi altında inşa edildi. Tarihsel deneyimlerin ve coğrafyanın dayatmaları sonucu Türk dış politikası da kimlik ve güvenlik olgularının yönlendirmeleriyle oluşturuldu. Bu iki olgu, Türk dış politikasında kendilerini “Batıcılık” ve “statükoculuk” eğilimleriyle gösterdi. Nihayetinde ortaya, neredeyse 2000‟lere kadar siyasi elitler tarafından bile hiç sorgulan(a)mayan17, güvenlik temelli “Kemalist” bir dış politika çıktı. Fakat yine aynı tarih ve coğrafyadan kaynaklanan çok-kimliklilik, etnik farklılık gibi bu politikaya aynı zamanda meydan okuyan bazı faktörlerin varlığı, özellikle kimlik inşası çabalarında sorunlar yaşanmasına ve belirsiz bir “öz-kimlik” oluşmasına neden oldu. Bu belirsiz öz-kimlik de, güvenlikleştirilmiş toplumun ve genel güvensizlik hissiyatının oluşmasına uygun ortamı hazırladı (Aydın, 2003: 164). Kamuoyuna ve yönetici elitlere hâkim olan bu güven(siz)lik algısı, tıpkı dış politikada olduğu gibi, ulusal güvenlik ve savunma politikalarının da “milli” olduğu ya da “partiler üstü bir mahiyet arz ettiği” yönündeki değerlendirmelerin sorgulanmaksızın kabul görmesini sağladı. Dış politikanın siyaset ötesi bir alan olarak tanımlanması, aslında siyasal bir süreçte oluşturulması gereğinin göz ardı edilmesine neden oldu. Böylece, 28 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Altan Aktaş Türkiye‟de dış politika ile ulusal güvenlik politikası kavramları ve uygulamaları arasındaki ayrım iyice belirsizleşti. “…En sıradan siyasal sorunlar bile ulusal güvenlik konusu olarak algılanırken, siyasal açıdan tartışılması gereken konulara, ulusal güvenliği ilgilendirdiği gerekçesiyle, siyasal etkilerden uzak tutulan, gizlilik ve ivedilik gerektiren yöntemlerle çözümler aran[dı]” (Özcan, 2000b: 89). Yani aslında, cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren özellikle dış politika ve savunma politikası alanlarını tekellerinde tutan sivil-askeri bürokratik elit eliyle, oldukça kapsamlı ve uzun vadeli bir “güvenlikleştirme süreci” de başlamış oldu. Şüphesiz bu yönelimde, Türkiye‟deki “en güvenlikleştirici aktör olan ordu”nun (Karakaya Polat, 2008: 9; Aras ve Karakaya Polat, 2008: 502) Türk siyasi hayatındaki tarihsel merkezi konumunun etkisi büyüktü. Jön Türk devriminin sonucu olarak ordu inanılmaz bir prestij kazanmıştı. Buna bağlı olarak, toplumun ve yönetim şeklinin askerileştirilmesi, ulus inşasının modernleştirici ilkesi hâline geldi (Karaosmanoğlu, 2009: 34). “…Ulusal kurtuluş savaşının asker kökenli kadroların önderliğinde gerçekleştirilmesi ve ardından yeni devletin bu kadro tarafından kurulması, hem toplumsal yaşamda ordunun kurtarıcı/kurucu rolünün öne çıkmasına ve bunun resmi söylemde vurgulanmasına neden ol[du], hem de devlet aygıtı içinde ordunun ağırlığının fazla olmasını sağla[dı]” (Uzgel, 2004: 137). Türk toplumunun orduya özel bir önem vermesi ve ayrıcalıklı bir konum sağlaması da ordunun yapısının, işlevinin, hatta “siyasal sürece darbe yoluyla ya da başka biçimde müdahalelerinin” sorgulanmamasına yol açtı18 (Uzgel, 2004: 139). Tarihsel ve kültürel şartların sağlamış olduğu bu etki ve yetki, güvenlikleştirme aracının sağladığı imkânlar da kullanılarak uzun süre devam ettirildi. Bu merkezi konum, Türkiye‟nin 1990‟lardaki ulusal güvenlik sisteminin merkezinde, Genelkurmay Başkanlığı‟nın ve onun denetimi altındaki Milli Güvenlik Kurulu (MGK) Genel Sekreterliği‟nin bulunması şeklinde de kendini göstermekteydi19 (Özcan, 2000b: 66). Soğuk Savaş dönemindeki stratejik önem algısı ve NATO‟ya üyeliğin vermiş olduğu güven duygusu, Türkiye için görece daha dar kapsamlı bir güvensizlik ortamı doğurmuştu ya da tek büyük tehdidin SSCB olarak algılandığı farklı bir güvenlik anlayışı yaratmıştı. Ancak, Soğuk Savaş‟ın bitişiyle birlikte bu anlayış da sona erdi. NATO‟ya üyelikle birlikte güvenlik söyleminin alt-metnine inmiş olan “terk edilme/ayrılma ve toprak kaybetme korkuları”, bu yeni döneme eşlik eden PKK ile mücadele ve AB‟ye üyelik başvurusu konularının etkisiyle tekrar su yüzüne çıktı (Bilgin, 2005: 184). Özellikle PKK terörü, ordunun siyasette daha büyük bir rol oynamasına uygun ortamı hazırladı (Karakaya Polat, 2008: 3). Bu yeni 29 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Güvenlikleştirme Yaklaşımı dönemde, Türkiye‟nin ulusal güvenlik anlayışında ve stratejik tehdit algılamalarında köklü değişimlerin yaşanmasıyla birlikte, ulusal güvenlik siyaseti, özellikle iç tehditlere öncelik verilerek belirlenmeye başladı 20 (Ülman, 2000: 125-126). Bununla birlikte, bu anlayış değişikliği esasen, bürokratik ve özellikle de askeri elitin güvenlikleştirici yönünü sorgulayan bir zihniyet değişikliğini değil, tehditlerin nicelikleri, nitelikleri ve türlerine ilişkin algılamalarda yaşanan dönüşümü göstermekteydi. Güvenlik anlayışındaki bütün bu değişimlere rağmen, Türkiye‟nin 1990‟lardaki ulusal güvenlik sistemi, aslında Soğuk Savaş döneminin güvenlik algılamalarıyla uyumlu bir nitelik göstermekteydi. Söz konusu sistem, 1980-1983 yılları arasında iktidarda bulunan ve bu sistemin anayasal ve kurumsal dayanaklarını da hazırlayan Mili Güvenlik Konseyi tarafından hazırlanmıştı. Ordunun hâkim durumda olduğu bu yapı, MGK Genel Sekreterliği aracılığıyla, ulusal güvenlik politikası ve dış politikanın oluşum aşamasında, MGK‟daki etkili konumu aracılığıyla da karar alma aşamasında belirleyici rol oynuyordu. Sistem bu haliyle, 1990‟lı yıllar boyunca değişen koşullara uyum sağlama ya da yeni sorunlara yönelik çözümler üretme bakımlarından oldukça yetersizdi (Özcan, 2000b: 65-66). 1990‟larda Türkiye‟nin dış politikasındaki başlıca sorunlar, AB ile ilişkiler, Kıbrıs sorunu, başta Ege sorunu olmak üzere Yunanistan‟la ilişkilerde yaşanan sorunlar, Suriye ile su sorunu, İran‟la köktendincilik sorunu ve Irak‟la olan Kuzey Irak sorunu ve bu üç ülke konusunda bu sorunlara ek olarak bu ülkelerin Türkiye‟deki Kürt sorunuyla olan bağlantılarına ilişkin sorunlar, demokrasi ve insan hakları sorunları, Boğazlar‟ın güvenliği ve petrol boru hatları rekabeti gibi hem eski hem de yeni sorunlardı (Kut, 2000: 57-58). Bununla birlikte, 1 Ağustos 1992 tarihli Cumhuriyet gazetesindeki habere göre, Milli Güvenlik Kurulu tarafından o yıl hazırlanan ve “Kırmızı Kitap” olarak da adlandırılan Milli Güvenlik Siyaset Belgesi‟nde “bölücülükle/terörizmle savaş” (ya da “ayrılıkçılıkla mücadele”) konusu, tehdit sıralamasının ilk basamağında yer alıyordu (Özcan, 2000a: 18). “Böylelikle, „ulusal güvenlik stratejisinde bir yön değişikliği‟ yapılmış, „daha önce Yunanistan ve Rusya Federasyonu‟na göre düzenlenmiş olan savunma konsepti değiştirilmiş, ilk kez yapılan iç tehdit değerlendirmesiyle‟ tehdidin kaynağı Suriye-Irak-İran olarak saptanmıştı” (Bilgin, 2005: 187). Ulusal güvenlik politikalarına yön veren önceliklerin sıralamasındaki bu değişme, büyük ölçüde 1990‟ların başlarında ortaya çıkan iki gelişmeye bağlıydı: Sovyetler Birliği‟nin dağılması ve PKK terörünün yükselişi. 30 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Altan Aktaş 1990‟ların ikinci yarısında ise, iç siyasal gelişmeler nedeniyle bu tehdit sıralaması bir kez daha değiştirildi. Esasen “Refah Partisi” faktörüne21 bağlı olarak, Şubat 1997‟deki MGK toplantısında yeniden şekillendirilen Milli Güvenlik Siyaset Belgesi‟nde, “irtica” olarak adlandırılan gerici İslamcılık, bir numaralı tehdit olarak yer almaktaydı. Böylece, 1992‟deki güvenlik söyleminde yer alan ayrılıkçılık ve terörizme, irticanın da eklenmesiyle tehdit algısının yelpazesi genişledi. Bilgin‟in (2005: 187-188) iddiasına göre, bu değişikliği belgeye sokmak için teşvikte bulunan kurum, “ülkenin topraksal bütünlüğüne ve cumhuriyetin kurucu ilkelerine yönelik olan iç tehditler, dış tehditlerden daha ağır hâle gelmiştir” tezini öne süren Genelkurmay Başkanlığı‟ydı. Yine Bilgin‟e (2007: 562) göre, o dönemde “irtica ve Kürt ayrılıkçılığı”, devlet ileri gelenlerinin yönetim ilkelerine yönelik iç muhalefetin en büyük iki eksenini oluşturuyordu. Milli Güvenlik Siyaset Belgesi‟nde yer alan tehditler listesi genişletilerek de, kamuoyu tartışmalarının susturulmasına ve kritik konulara yönelik alınan olağandışı tedbirlerin meşrulaştırılmasına olanak sağlanıyordu. Yukarıda bahsedilen “güvenlik sendromu”nun üzerinde geliştiği altyapıya, bu tür gelişmelerin de eklenmesiyle birlikte, özünde siyasal olan birtakım dış politika sorunları22 ve iç siyasi meselelerin etkisine açık durumdaki bazı dış ilişkiler23 güvenlikleştirilerek birer güvenlik sorunu olarak tanımlandı.24 Bu gibi konularda hayati önemde addedilen “ulusal birliğin, ülkesel bütünlüğün, Atatürkçü cumhuriyet rejiminin” kısacası “ulusal çıkarların” korunmasına vurgu yapılarak, izlenen politikanın sorgulanmasının hatta kamuoyu tarafından tartışılmasının bile “vatana ihanet”le eş tutulabileceği katı ve sınırları dar bir siyasi ortam yaratıldı25 (Karakaya Polat, 2008: 3). Bu ortama hâkim olan güvenlik zihniyeti, uzun süredir devam etmekte olan ya da yeni ortaya çıkan dış politika sorunlarının çözümü yönünde yapılabilecek aydınlatıcı tartışmaların, fikir beyanlarının önünü tıkadı. “Güvenlikleştirilmiş zihinler” yaratılarak, dış politika ve güvenlik politikaları konusunda devleti temsil eden askeri-bürokratik elitle halk arasında bir uyum ortamı sağlandı. Güvenilmez olarak değerlendirilen siyasi elitlerin etkisi ise, güvenlikleştirici zihniyetin izin verdiği ölçüde iç politika konularıyla sınırlı kaldı. Sonuçta, 1990‟ların sonuna gelindiğinde Türkiye, dış politikasını bu güvenlik sendromuna endekslemiş olmanın yarattığı kısıtlardan dolayı küresel politikanın gereklerini karşılamaktan oldukça uzak ve neredeyse bütün komşuları ile sorunlu ilişkileri olan bir ülke konumundaydı. 31 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Güvenlikleştirme Yaklaşımı Türkiye’nin Ulusal Güvenlik Anlayışında Dönüşüm Ancak 2000‟lerin ilk yıllarıyla birlikte, bu durumda değişmeler görüldü. AB‟nin Türkiye‟deki reform sürecini teşvik eden 1999‟daki kararının ardından, Türkiye‟nin “ulusal güvenlik” tanımı hakkında kamuoyunda tartışmalar ortaya çıkmaya başladı. Reform sürecinin hızlanmasıyla birlikte “siyasal alanın meşruiyet sınırlarının daha sivil ve demokratik ölçütler uyarınca belirlendiği, siyasal alanın sivil toplum lehine genişlediği ve devletin güvenlikleştirme pratiklerinin kısmen de olsa kamusal tartışmaya açılabildiği bir döneme girildi…” (Kaliber, 2005: 53). 2001 Ağustosu‟nda Anavatan Partisi‟nin kongresinde konuşan dönemin Başbakan Yardımcısı Mesut Yılmaz, Türkiye‟nin AB‟ye entegrasyonunun, anayasadaki değişiklikleri ve AB tarafından talep edilen diğer reformları bertaraf eden “ulusal güvenlik sendromu” yüzünden geciktiğini iddia etti.26 Yılmaz‟a göre sorun, Türkiye‟nin ulusal güvenlik kavramsallaştırmasının AB ülkelerine göre çok geniş tutulmasının yanında, ulusal güvenliğin kapalı kapılar ardında tanımlanmasıydı. Kamuoyunun ve onun temsilcilerinin bu süreçte ya çok sınırlı etkisi vardı ya da hiç yoktu. Bu konuşmasından on gün sonra da, ulusal güvenliğin herkesi ilgilendiren bir konu olduğunu ve sadece siyasi partiler tarafından değil, kamuoyu tarafından da tartışılması gerektiğini belirten bir açıklama yaptı. Yılmaz‟ın bu sözleri Genelkurmay Başkanlığı, MHP gibi aktörler tarafından tepkiyle ve sert bir dille karşılanırken, TÜSİAD, ATO, MAZLUMDER gibi sivil toplumu temsil eden örgütler tarafından desteklendi (Bilgin, 2005: 189192). Zaten bu dönemde, artık Soğuk Savaş sonrasında ortaya çıkan ve geleneksel olmayan bazı tehditlerle mücadele konusunda geleneksel orduların kullandıkları yöntemlerin ve yapılanmalarının yetersiz olduğunun da farkına varılmıştı. Özellikle, geleneksel savaş yöntemleriyle sona erdirilememeleri nedeniyle uzayan etnik çatışmalarda, çatışmaların ağırlık merkezi savaş alanından toplumsal/siyasal çevreye kaymaktaydı. Bu tür gelişmeler sonucunda devletler dış politikalarında değişiklik yaparken, ordular da askerlik mesleğinin ve tehditlerin yeniden tanımlanması ve yapılarının yeniden düzenlenmesi ihtiyacını hissediyorlardı (Özcan, 2000a: 15). Bu durum, TSK içinde de artık yeni bir tehdit tanımlaması yapılması gerektiği yönünde bir düşüncenin oluşması sonucunu doğurmuştu.27 Siyasi çevrelerde, orduda ve kamuoyunda ulusal güvenlik anlayışının sorgulanmaya başladığı bu döneme eşlik eden bir başka gelişme, 1999 Helsinki Zirvesi kararı ile başlayan ve AKP Hükümeti‟nin kurulmasıyla 32 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Altan Aktaş birlikte hızlanan AB‟ye uyum sürecinde çıkarılan “uyum paketleri” ile anayasanın birçok kez değiştirilmesiydi. Sonuncusu 12 Eylül 2010 referandumunun ardından gerçekleştirilen bu değişikliklerle MGK‟daki güç dengesinin sivil üyeler lehine değiştirilmesi, MGK‟ya sivil bir genel sekreterin atanması, YÖK‟ten ve RTÜK‟ten askeri üyelerin çıkarılması, TSK‟nın Sayıştay‟ın hukuki denetimine tâbi kılınması, Yüksek Askeri Şura‟nın bazı kararlarına karşı yargı yolunun açılması ve askeri yargının görev alanının yeniden tanımlanması gibi düzenlemeler yapıldı.28 Bu değişikliklerle ordunun yetkileri sınırlandırılarak, iç ve dış politika üzerindeki etkisi azaltıldı29 (Aras ve Karakaya Polat, 2008: 501). 2000‟lerde Türkiye‟deki güvenlik anlayışının dönüşümünü hızlandıran önemli gelişmelerden biri de AKP iktidarının yeni dış politika vizyonuydu. 2003‟ten itibaren Başbakan Erdoğan‟ın dış politika konusundaki baş danışmanı olarak görev alan ve 1 Mayıs 2009‟da Dışişleri Bakanı olarak atanan akademisyen Ahmet Davutoğlu, bu yeni dış politikanın entelektüel mimarıydı. Davutoğlu, kendi dış politika anlayışını yeni bir coğrafi tasavvur üzerine kurarak komşularının Türkiye‟ye yabancılaşmasına bir son verilmesi gerektiğini vurguluyordu. Özellikle Orta Doğu bölgesine yönelik olumsuz imajların ve önyargıların silinmesi ile Türkiye‟nin dış politikasının içerdeki değerlendirmelerin yarattığı kısıtlardan tamamen kurtulabileceğini iddia ediyordu (Aras, 2009: 3-4). Yeni dış politika araçlarından biri olarak sunulan “proaktif dış politika” ile öncelikle “komşularla sıfır sorun” anlayışına dayanan bir ilişkinin sağlanması ardından da “maksimum işbirliği” aşamasına geçilmesi hedefleniyordu (Aras, 2009: 8-9). Aslında Davutoğlu‟nun bu yeni dış politika vizyonu, Türkiye‟ye uzun süredir hâkim olan “ulusal güvenlik sendromu”nun temelinde yatan “tarihsel miras” ve “coğrafi konum” gibi faktörlerin birer avantaj olarak değerlendirilmesi gerektiği yönündeki yeni bir varsayıma dayanmaktaydı (Davutoğlu, 2009: 65-93). Yeni bir dış politika anlayışı, zorunlu olarak yeni bir güvenlik anlayışını da beraberinde getiriyordu: “…Türkiye, bir çevre ülke olma rolünü geçmişte bırakmalı ve yeni bir konum edinmelidir: güvenlik ve istikrarı sadece kendisi için değil, aynı zamanda çevre bölgeleri için de sağlayan bir konum. Türkiye kendi güvenlik ve istikrarını, çevresinde düzeni, istikrarı ve güvenliği sağlamak için daha aktif ve yapıcı bir rol oynayarak garanti altına almalıdır” (Davutoğlu, 2008: 79). Türk dış politikasını oluşturma sürecinin beş ilkesinden biri olarak da, Türkiye‟nin kendi bölgesinde bir etki alanı kurabilmesi için öncelikle ülke içindeki demokrasi ve güvenlik arasındaki dengenin kurulması gerektiği öne 33 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Güvenlikleştirme Yaklaşımı sürülüyordu (Davutoğlu, 2008: 79, 95). Bu çerçevede, Davutoğlu‟nun vizyonu, ulusal güvenlik kültürü ve jeopolitik kültürü üzerinde büyük bir etki yaparak siyaset yapıcıların ufkunu genişletti ve dış politikada yeni tutumların ortaya çıkmasını sağladı. Bu süreç, ulusal güvenlik formülasyonunu yeniden şekillendirerek dış politika yapım sürecine yeni aktörlerin de katılımını sağladı (Aras, 2009: 4-5). Bütün bu gelişmelerin sonucu olarak Türkiye, son birkaç yıldır etkisini daha fazla hissettiren bir “güvenliksizleştirme süreci”ne girdi. Bu süreçte “devlet – toplum ilişkilerini devletin kurumsal öncelikleri ve güvenlik gereksinimleri uyarınca ve hiyerarşik bir dille kuran, ikincisinin ilkinin söylem ve tasarruflarının nesnesi olmaktan ileri gidemediği ve Türk modernitesinin devlet merkezci, monolitik niteliğinin aşılamamasının başlıca müsebbibi olan” (Kaliber, 2005: 53) anlayışın çözüldüğü görüldü. Diğer faktörlerin yanında, bu güvenliksizleştirme süreci esasen, AB‟ye katılma sürecinin ve buna eşlik eden demokratikleşmeye yönelik adımların, siyasi alanın dönüşümünün, AB normları ve ilkelerinin bölgesel siyasete uygulanmasının bir sonucuydu. Bu güvenliksizleştirme ve demokratikleşme sürecinin içinde, önceden güvenlikleştirilen ve dramatize edilen bazı meseleler, normal siyasi meseleler olarak algılanmaya başladı. Böylece siyaset oluşturma süreci düşünsel engellerden kurtarılarak bölgesel siyasette dış politika davranışlarının esnekliği ve dış politika yapılarının hareket kabiliyeti alanlarında önemli bir ilerleme gerçekleşti (Aras ve Karakaya Polat, 2008: 495). Yasalarda yapılan değişiklerle yapısal dönüşümlerin sağlanması sonucu ordunun siyaset üzerinde etki kurmasını sağlayan araçlar ortadan kaldırılmakla birlikte, bu süreçte ordunun kendisi de dış politika konusunda kamusal söylemler açısından daha az görülür oldu (Aras ve Karakaya Polat, 2008: 500) ve siyasete dâhil olmama konusunda giderek daha dikkatli davranmaya başladı. Karaosmanoğlu‟na göre, bu duruma yol açan nedenler şunlardı: cumhuriyetin ilanından itibaren kendini modernleştirici aktör olarak konumlandıran ordu, günümüzde sivil üstünlüğünü ima eden demokrasinin modernleşmeden ayrı tutulamayacağının bilincine vardı. Ayrıca, ordunun siyasete müdahalesi gündeme geldikçe ve gerek medyada gerek akademisyenler tarafından bu konu tartışıldıkça ordunun prestiji azaldı.30 Son olarak, kamuoyundan demokratikleşme yönünde gelen yoğun baskı da ordunun kendini geri çekmesine neden oldu (Karaosmanoğlu, 2009: 39). Bununla birlikte, aslında bu güvenliksizleştirme süreci, topyekûn bir güvenliksizleştirmeden ziyade, belli bazı konuların tartışmaya açılarak 34 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Altan Aktaş güvenliksizleştirilmeye çalışıldığı bir ortamın oluştuğuna işaret ediyordu. Yani çeşitli iç ve dış faktörler bir araya gelerek, güvenliksizleştirmeye olanak sağlayan bir çevre üretmişlerdi (Aras ve Karakaya Polat, 2008: 496, 502). Bu imkân sayesinde de, güvenlikleştirilmeleri nedeniyle uzun süredir Türk dış politikasını meşgul eden bazı sorunlara, siyasi ortamda ve siyaset araçları kullanılarak çözüm bulunmaya çalışıldı. ABD‟nin 2003‟te Irak‟a karşı başlattığı müdahaleye Türkiye‟nin destek verip vermemesi konusu, Kıbrıs sorununun çözülmesi yönünde atılan adımlar, İran ve Suriye ile ilişkilerin iyileştirilmesi, Rusya‟ya ve Ermenistan‟a yönelik başlatılan açılımlar gibi dış politika konuları, hep bu güvenliksizleştirmeye olanak sağlayan ortamın yarattığı daha az devlet merkezli daha fazla kamuoyunu kapsayıcı tartışmaların ve fikir ayrılıklarının etkisine açık bir şekilde ele alındı (Aras ve Karakaya Polat, 2008: 500, 511-513; Kaliber, 2005: 51-54). Dış politika ve güvenlik konularındaki bu yeni anlayışlar, Milli Güvenlik Siyaset Belgesi‟nin içeriğine de yansıdı. 2005 yılına ait belgede “irtica” ve “bölücülük”, iç tehdit sıralamasının en üstünde yer alırken, İran, nükleer ve konvansiyonel füze programları nedeniyle dış tehdit sıralamasında zirvede yer almıştı (Aydıntaşbaş, 2010). Ancak bu kez sivil bürokrasinin ağırlıklı olarak yer aldığı yeni MGK yapılanması içinde tamamen yeni baştan yazılarak hazırlanan 2010 Mili Güvenlik Siyaset Belgesi‟nde, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarından hiçbir grup tehdit olarak nitelendirilmedi ve güvenlik kavramı, ekonomik güvenlik, enerji güvenliği, sanal ortam güvenliği, gıda ve su güvenliği gibi konuları da içine alacak şekilde geniş bir anlamda yorumlandı (Balcı, 2010). Belgede Türkiye‟nin hiçbir komşusunun dış tehdit olarak sayılmadığı da iddia edildi.31 1990‟larda zirveye çıkan ve bu dönem boyunca hâkim olan güvenlikleştirilmiş dış politika anlayışı nedeniyle gayet sorunlu olan komşularla ikili ilişkiler konusu, bu süreçten en çok yarar gören alanlardan biri oldu. Bazı komşu ülkelerle olan ilişkilerdeki sorunlar, güvenliksizleştirme süreci sayesinde başarılı bir şekilde değerlendirilip çözüme ulaştırıldı32 Ancak diğer bazı komşularla yaşanan sorunlar, yine siyasi alanda üretilen yöntemler doğrultusunda yapılan girişimlerin başarısız kalması sonucu çözülemedi. Örneğin, Ermenistan‟la ilişkilerin iyileştirilmesi girişimi, bu başarısızlık örneklerinden biriydi. Şüphesiz, farklı ülkelerle olan ilişkileri etkileyen farklı iç ve dış dinamiklerin varlığı, bu güvenliksizleştirmeye uygun ortamın her seferinde aynı etkiyi yapmasına engel olan bir faktördü. Bununla birlikte, belki de daha önemli bir faktör, güvenlikleştirmenin sadece askeri sektöre ait bir eylem olmaması 35 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Güvenlikleştirme Yaklaşımı nedeniyle, ordunun bu alanda azalan etkisinin otomatik olarak güvenliksizleştirmeyi de beraberinde getireceği yönünde bir iddiada bulunmanın mümkün olmamasıdır (Aras ve Karakaya Polat, 2008: 502). Türkiye‟de başlıca güvenlikleştirici aktör olan ordunun etki ve yetkisinin azalmasıyla birlikte ortaya çıkan güvenliksizleştirmeye uygun ortamın, bazı konularda güvenlikleştirici etkide bulunmaya devam eden siyasi elitler, medya, sivil toplum kuruluşları, akademi gibi aktörlere ait söylemsel pratikler nedeniyle, bazen sorunlu bir nitelik arz ettiği görülmektedir. Dış politikanın oluşturulması ve uygulanması süreçlerinin daha demokratik, daha tartışmaya açık hâle gelmesiyle birlikte, ordunun bu alandan çekilmesi sonucu ortaya çıkan boşluk, bazı siyasetçiler, akademisyenler, sivil toplum kuruluşları ve medya tarafından doldurulmuştur. Ve bu yeni aktörler, bazı konularda eskiden beri var olan resmi devlet söylemini ve yönetim aklını sürdürerek güvenlikleştirici etkinin de sürmesine olanak sağlamışlardır. Nitekim Kopenhag Okulu‟nun iddiasına göre, belli bir konuda konuşmaya yetkili kılınmamış olmakla birlikte, yetkiyle konuşmak mümkündür. Yani, güvenlikleştirici söylemin, alımlayıcı kitle tarafından kabul görmesi ile başarılı bir güvenlikleştirme gerçekleştirilmesi için, bu söylemde bulunan aktörün bu konuda yetkili olması elzem değildir. Yetkili olma, sadece güvenlikleştirici söylemin başarıya ulaşma şansını artırmaktadır33 (Aradau, 2004: 395). Mevcut Türk dış politikasındaki genel anlayış ya da eğilim güvenliksizleştirmeye dayanıyor olsa da, belli konularda “güvenlikleştirilmiş olan zihniyetin” bu süreci sekteye uğratmakta olduğu iddia edilebilir. Türkiye‟nin ulusal güvenlik anlayışındaki dönüşüm, güvenlikleştirici aktörlerin yanı sıra, Kopenhag Okulu‟nun güvenlik analizinin birimleri olarak nitelendirdikleri öğelerden olan başvuru nesnelerinin ve işlevsel aktörlerin de görece değişmesine neden olmuştur. Türkiye‟nin güvenlik gündemini yansıtan en önemli belge olarak nitelendirebileceğimiz Milli Güvenlik Siyaset Belgesi‟nin yeni içeriğinin vurgu yaptığı tehdit unsurları, güvenlik tanımlayıcılar açısından daha önceki dönemlerin değişmez başvuru nesneleri olan ulusal birlik, ülkesel bütünlük, laiklik gibi öğelerin yanı sıra demokrasi, ekonomi ve ulusal ve bölgesel barış gibi öğeleri de içerecek şekilde genişletilmiştir. Hatta bu ilk grupta saydığımız başvuru nesnelerine ancak meşruiyet tartışmalarının yoğunlaştığı dönemlerde referans yapma gibi bir eğilim benimsenmiş, süreklilik taşıyan vurgu ikinci gruptaki başvuru nesnelerine yöneltilmiştir. Benzer şekilde, Türkiye‟deki bu dönüşüm sürecinden işlevsel aktörler kategorisinde değerlendirebileceğimiz gruplar da büyük ölçüde 36 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Altan Aktaş etkilenmişlerdir. Önceki dönemlerde -her ne kadar sınırlı bir etkileri olsa da- özellikle TÜSİAD‟ın temsilcisi olduğu büyük sermaye çevrelerinin işlevsel aktörler olarak güvenlik gündeminin belirlenmesi sürecini etkilemeye çalıştıkları görülmektedir. Demokratikleşme ve güvenlik anlayışındaki dönüşümle birlikte TÜSİAD‟ın yanı sıra yeni sermaye çevrelerinin ve bazı Sivil Toplum Kuruluşları‟nın bu sürece dolaylı da olsa daha etkin bir şekilde dâhil olmaya çalıştıkları iddia edilebilir. Hatta etkileri gayet sınırlı olmasına rağmen Aleviler ve Kürtler gibi bazı kimlik temelli grupların da Türkiye‟nin güvenlik gündeminin belirlenmesi sürecine eklemlenmeye çalıştıkları görülmektedir. Ancak bu kimlik temelli gruplar açısından mevcut durum, bu grupların genellikle hem kendilerini başvuru nesnesi olarak konumlandıran hem de kendi güvenliklerine referans yapan işlevsel aktörler şeklinde davranmaları gibi karmaşık ve esasında Kopenhag Okulu‟nun önerdiği tanımlara uymayan bir mahiyet arz etmektedir. Alımlayıcı kitle açısından da niceliksel ve niteliksel değişimler söz konusudur. Sivil-askeri bürokratik elitin güvenlik gündemini ve dış politika adımlarını belirleyen yegâne aktör olduğu dönemde, bu elit grubu dışındaki herkesin dâhil edilebileceği ve pasif konumda görünen alımlayıcı kitlenin, yeni dönemle birlikte artık hem güvenlikleştirici aktörler karşısında daha aktif hem de farklı çıkar grupları temelinde ayrışmış kesimlerden oluşan bir öğe olduğu iddia edilebilir. Sonuç Türkiye‟nin ulusal güvenlik anlayışındaki dönüşüm ve yeni dış politika vizyonu, küresel ve bölgesel gelişmelerle birlikte düşünüldüğünde, Türkiye‟ye hedefi olan etkin aktörlük ve bölgesel liderlik konularında büyük fırsatlar sunmaktadır. Nitekim son yıllarda hız kazanan “proaktif dış politika” uygulamaları, Türkiye‟nin de koşulların uygun olduğunu düşündüğü her durumda bu fırsatları kaçırmamak için büyük oynama konusunda istekli olabileceğini göstermektedir. Elbette dış politika alanındaki bu tür girişimlerin başarıya ulaşabilmesi için öncelikle iç politikada demokratik dönüşümün gerçekleştirilmiş olması ve ulusal güvenlik anlayışının küresel gelişmelerle ve eğilimlerle uyumlu hâle getirilmesi gibi bazı ön şartların sağlanması gerekmektedir. Türkiye‟de son yıllarda bazı iç ve dış sorunların güvenliksizleştirilmesi sürecinin yaşandığı gözlenmektedir. Önceden güvenlik sorunu olarak nitelendirilen bu meselelerin siyasi tartışmalara 37 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Güvenlikleştirme Yaklaşımı konu edilmesi, belki her durumda bu sorunların çözümü aşamasında aynı pratik etkiyi sağlamamıştır. Ancak en azından, bir sorunun çözümü için atılması gereken ilk adımın ne olduğu konusunda bile olsa, bu tür tartışmaların siyasi arenada gerçekleştirilmesi, hem yıllardır dış politika gündemini meşgul eden bazı “kıdemli” sorunların ortadan kaldırılmasına yönelik umut ışığı doğurarak güvenlik ikilemlerinin o inatçı yapılarını kırabilecek hem de alımlayıcı kitle olarak adlandırabileceğimiz kamuoyunun bu tür sorunlara yönelik ilgisini ve bilgisini artırarak güvenliksizleştirme sürecinde daha aktif bir rol almasını sağlayabilecektir. Nihayetinde, özünde siyasal olan bazı meselelerin güvenlik gündemine alınarak bir nevi dokunulmazlık zırhına büründürülmesi ve uzun süre çözümsüz bırakılmasından daha tercih edilebilir olan durum, yine çözümsüzlükle sonuçlansa bile bu meselelerin siyasi pazarlıklara konu edilmesidir. Bu tercihin yönünü etkileyebilecek olan bir gerçek vardır: her pazarlık uzlaşmayla sonuçlanmayabilir ama her uzlaşma bir pazarlığın ürünüdür. Güvenlikleştirme, bu pazarlık imkânını ortadan kaldırmaktadır. Henüz tam kapsamlı bir güvenliksizleştirme girişiminde bulunulduğu gözlenmese de, güvenliksizleştirmeye uygun ortamı sağlayan koşullar günden güne güçlenmektedir. Güvenliksizleştirmeye yönelik sürecin daha da hızlanması ve farklı alanlara yayılması, hem Türkiye‟nin iç barışını sağlaması açısından yardımcı olabilecek hem de bu sayede “komşularla sıfır sorun” gibi dış politika hedeflerine yönelik daha sağlam adımlar atmasını mümkün kılabilecektir. Böylece güvenliksizleştirme sürecinden kazanılacak olan deneyim, örneğin Türkiye‟nin son yıllarda çevre bölgelerine ilişkin olan çeşitli anlaşmazlıklarda üstlenmeye çalıştığı arabuluculuk rolüne de katkı sağlayabilir. Özellikle güvenlikleştirmeye müsait siyasi ve toplumsal yapıların yoğun olarak görüldüğü Balkanlar, Kafkasya ve Ortadoğu gibi bölgelerdeki ülkelerin veya daha küçük çaplı siyasi aktörlerin aralarındaki sorunlar, büyük ölçüde güvenlik ikileminin niteliklerine sahiptir. Demokratikleşme ve güvenliksizleştirme gibi birbiri içine geçen süreçlerin henüz taze olan deneyimleri, Türkiye‟nin girişeceği arabuluculuk çabalarında taraflara yol gösterme bakımından büyük imkânlar doğuracaktır. Notlar 1 Güvenlik çalışmalarında genişletici yaklaşım (daha geniş bir güvenlik gündemi oluşturma çabası), ancak 1980‟lerde ortaya çıkabildi. Gelenekçiler ile genişleticiler arasındaki tartışmayı teşvik eden gelişmeler, 1970‟lerde ve 1980‟lerde uluslararası ilişkilerde 38 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Altan Aktaş ekonomik ve çevresel gündemlerin yükselişi ve 1990‟larda kimlik meselelerine ve ulusaşırı suça yönelik ilginin yükselişiydi (Buzan, 1997: 6, 8-9). 2 İnternetten ulaşılan bu elektronik versiyon ile kitabın basılı hâlinin sayfa numaraları farklıdır. Burada verilen sayfa numaraları, elektronik versiyondaki numaralardır. 3 Waever‟ın (1995: 52) güvenlik çalışmalarına ilişkin sınıflandırması “1- geleneksel devlet-merkezci yaklaşım 2- eleştirel (daha geniş bir güvenlik anlayışını savunan) yaklaşım 3- söz-eylem yaklaşımı” olarak sıralanırken, Buzan (1997: 5), “1- gelenekçi 2genişletici 3- eleştirel” ayrımını kullanmaktadır. Genişletici yaklaşımın, geleneksel yaklaşıma getirdiği eleştiri, güvenlik kavramının özünden ve sürece ilişkin değerlendirmelerden ziyade güvenlik gündeminin kapsamına yönelik olduğu için, Waever‟ın ayrımına karşın, Buzan gibi, güvenlikleştirme yaklaşımını esasen eleştirel bir yaklaşım olarak değerlendirmek daha doğru görünmektedir. Bununla birlikte, Kopenhag Okulu‟nun tezlerine yöneltilen eleştirilerin de dördüncü bir tür olarak konumlandırılabileceği iddia edilebilir. 4 Waever‟a (1995: 48-50) göre, 1980‟lerde güvenlik gündeminin genişletilmesi yönündeki çağrıların kendi hâkimiyetlerini ortadan kaldırabileceği yönünde şüphe duyan güvenlik yapılanmaları/elitleri, 1989‟da Merkezi ve Doğu Avrupa‟da yaşanan devrimlerden sonra, “güvenlik gündeminin genişletilmesini, kendi toplumsal hâkimiyetlerinin daha geniş alanlara yayılmasına olanak sağlayacak bir araç olarak” gördüler ve bu tutumu savunmaya başladılar. 5 Kopenhag Okulu‟na göre, “burada „uluslararası ilişkilerde‟ nitelendirmesini eklemek önemlidir çünkü bu bağlamdaki güvenlik kavramı gündelik dildeki kullanımla özdeş değildir… Uluslararası güvenliğin kendi ayrı ve daha uç noktada bir anlamı vardır… Bu bağlamda güvenlik, hayatta kalmayla/varlığını sürdürmeyle (survival) ilgilidir” (Buzan, 1997: 13-14; Buzan, vd., 1997: 21). 6 Söz-eylem kuramı, İngiliz dil felsefecisi John Langshaw Austin‟in esasen “How to do Things with Words” adlı eserinde ortaya koyduğu bir yaklaşımdır. Austin‟e göre, dil felsefecileri sadece doğrulanabilir ya da yanlışlanabilir bildirim cümlelerini inceleyerek doğrulama ilkesine kayıtsız olmasına rağmen anlamsız sayılamayacak çok sayıda “sözcelem”i (utterance) görmezden gelmek gibi bir yanılgı içine düşmüşlerdir. Hâlbuki doğru ya da yanlış olarak nitelendirilemeyeceği hâlde gündelik dilde yaygın şekilde kullanılan birçok anlamlı sözcelem mevcuttur. Örneğin, eşlerden birinin nikâh sırasındaki “evet” beyanı, doğru ya da yanlış olarak değerlendirilememesine rağmen oldukça anlamlı bir sözcelemdir; çünkü bu sözcelem ile evlenme edimi (eylemi) gerçekleştirilmektedir. Benzer sözcelemler, ad verme, miras bırakma ve bahse girme gibi edimlerin gerçekleştirilmesi sırasında da kullanılmaktadır. Bununla birlikte Austin, bazı koşulları yerine getiremeyen edimsel sözcelemlerin „başarısız‟ olduğunu belirtmektedir. “Örneğin, ertesi gün yapılacak ad verme ve denize indirme töreni için kızakta bekleyen bir gemi 39 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Güvenlikleştirme Yaklaşımı hayal edelim. Gecenin geç bir saatinde bu gemi ye yaklaşıp elindeki şarap şişesini geminin gövdesine fırlatarak „Bu gemiye Başkomutan Stalin adını veriyorum‟ diye seslenen bir ayyaşın sözcelemi, ad verme edimi için gereken koşullar yerine getirilmiş olmadığından „başarısız‟ bir edimsel sözcelemdir” (Altınörs, 2003: 135-138). Austin‟in söylenmesi sırasında veya söyleme yoluyla belli bir eylemin gerçekleşmesi şeklinde açıkladığı bu “söz edimleri” (speech acts), diğer bir ifadeyle söz-eylem kuramı, Kopenhag Okulu‟nun güvenlik konusuna yaklaşımındaki mantıksal zemini hazırlamıştır. 7 Vurgu bana aittir. 8 Güvenlik meselelerine konu olan askeri ve siyasi sektörlere, Soğuk Savaş‟ın sonlarına doğru, ekonomik, toplumsal ve çevresel sektörler de eklenmiştir (Buzan, vd., 1997: 7-8). 9 Buzan‟a (1997: 11-12) göre, yeni güvenlik gündeminde devlet, eskisindekine oranla daha az önemlidir. Hâlâ merkezi konumunu sürdürmektedir fakat tek başvuru nesnesi ya da başlıca tehdit simgesi olma konularındaki hâkimiyetini yitirmiştir. “Yeni başvuru nesneleri devletin üstünde (uluslararası rejimler), altında (insan hakları bağlamında bireyler) ve yanında (ekosistem, küresel ekonomi) kurulmaktadır.” 10 Askeri sektörde başvuru nesnesi genellikle devlettir ve güvenlikleştirici aktör de bir anlamda yine devlet olabilir. Fakat bazı işlevsel aktörler de kararları etkileyebilir. Silahlı güçler bu durumu, mevcut hükümete ya da onun politikalarına yönelik bir darbeyi haklılaştırmak için kullanabilirler. Geleneksel güvenlik çalışmaları, bütün askeri ilişkileri güvenlik mevzuu olarak görme eğilimindedirler. Siyasi sektörde ise tehditler genellikle dayanılan ilke temelinde, yani egemenlik ve bazı zamanlarda buna eşlik eden bir ideoloji temelinde tanımlanır (Buzan, 1997: 16; Buzan, vd., 1997: 42). 11 Balzacq (2005: 177, 194), bu öğelere bir de “başvuru öznesi”ni (referent subject) eklemektedir. Balzacq, bunu “başvuru nesnesi” ile bir denge kurabilmek için kullandığını söylemekte ve başvuru öznesini, “güvenliğinin sağlanması gereken şey” olarak tanımlamaktadır. 12 “Audience” kelimesinin Türkçe‟ye “alımlayıcı kitle” olarak çevrilmesinin nedeni, güvenlikleştirme söyleminin başarılı ya da başarısız olmasında söylemin muhatabı olan bu kitlenin “alımlamasının yani anlayarak kabul etmesinin“ esas önemli faktör olmasıdır. Bu alımlama aşamasında, aslında söz konusu kitle, güvenlikleştirme açısından oldukça aktif bir rol oynamaktadır. Nitekim Kaliber de (2005: 38) “audience” terimini “alımlayıcı kitle” olarak çevirmeyi tercih etmiştir. 13 “‟Kabul etme‟yi medeni ve baskıdan uzak bir şekilde tartışma anlamında düşünmek zorunlu değildir, bu sadece bir emrin her zaman zor ve rızaya dayandığı anlamına gelir. Güvenlikleştirme asla, sadece empoze edilemeyeceği için birinin bu yöndeki iddiasının tartışılmasına yönelik bir ihtiyaç vardır” (Buzan, vd., 1997: 25). 40 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Altan Aktaş 14 Aradau‟ya (2004: 393) göre, güvenliksizleştirme sorusu, arzuladığımız politikayla yakından alakalıdır. “İstisnai önlemler politikası mı istiyoruz yoksa tartışılmaya müsait yavaş prosedürlerden oluşan demokratik politika mı?” 15 Bu eleştiriyi bir örnekle daha anlaşılır hâle getirmek gerekirse, örneğin nükleer silahların varlığı, belli bir aktör/grup tarafından tehdit olarak algılansa da algılanmasa da aslında her zaman bir tehdit olarak görülebilir. Bu nedenle, öznel algılardan bağımsız ve gerçek bir tehlike olan nükleer silahları, tehdit hâline getiren ve güvenlik sorunu yapan şey, güvenlikleştirici aktörün bu yöndeki söylemi değildir. 16 Uzgel‟e (2004: 144) göre, “Türkiye‟nin içinde bulunduğu coğrafi konum göz önüne alındığında dış politikanın özellikle güvenliği ilgilendiren boyutlarında siyasal iktidar hangi çıkarları temsil ederse etsin, herhangi bir karar almadan önce ordu etkenini en azından göz önünde bulundurmak zorunluluğunu hissetmektedir.” 17 Bu duruma istisna olarak 1960‟larda ve özellikle de 1970‟lerde Kıbrıs sorunu nedeniyle Türkiye‟nin NATO üyeliğinin kamuoyu tarafından tartışılması gösterilebilir. Yine 1990‟ların başlarında Sovyetler Birliği‟nin dağılması ile ortaya yeni Türk kökenli devletlerin çıkması ve Körfez Savaşı‟nın Türkiye‟nin güneyinde yarattığı kaotik ortam gibi fırsatları değerlendirme amacıyla görece revizyonist bir politika izlemeyi hedefleyen Turgut Özal‟ın kısa ömürlü girişimleri, siyasi elit tarafından yöneltilen bir sorgulama olarak görülebilir. 18 Hatta Uzgel (2004: 139-140), “Türkiye‟de herhalde sorgulanmayan ve eleştirilmeyen tek kurum ordudur” demektedir. 19 Uzgel‟e (2004: 143) göre, MGK‟nın varlığı, “ordunun iç ve dış güvenlikle ilgili konularda kendi yaklaşımını sivil otoriteye aktarmasının hukuksal çerçevesini çizmektedir.” Bu bağlamda oluşan genel uygulama, “MGK‟da alınan kararların Bakanlar Kurulu‟nda olduğu gibi benimsenmesi şeklinde olmaktadır.” 20 Aslında bu dönemde, birbiriyle rekabet hâlinde olan iki güvenlik anlayışından bahsetmek mümkündür. Bunlardan biri, yukarıda bahsi geçen ve esasen Türk Silahlı Kuvvetleri‟nin etkisiyle şekillenen güvenlik anlayışı, diğeri ise liberal ekonomi anlayışının etkilerinin görüldüğü ve yeni yeni ortaya çıkmakta olan siyasi kanadın güvenlik anlayışıdır. Karaosmanoğlu‟nun da vurguladığı gibi, Soğuk Savaş‟ın ardından ortaya çıkan küresel koşullar, Türkiye‟nin ufkunu genişleterek reel-politik kültürünü de daha ılımlı hâle getirmişti. Uluslararası sistemsel değişimin ötesinde, Turgut Özal‟ın 1980‟lerdeki ve 1990‟ların başlarındaki yeni liberal vizyonu, Türkiye‟nin güvenlik kültürü üzerinde, etkileri uzun vadede görülecek bir dönüşüm başlatmıştı. Dış ilişkilerde ekonomik algılamaların artması ile birlikte, iş çevrelerinin ve yönetici/idari elitin dış politika yapımındaki etkisi görece artmıştı. Geleneksel dış politikayı ve güvenlik politikasını oluşturan elit, yeni bir ulus-üstü öğe ile tanışmış oldu. Ekonomik reformlar, özel ve kamu 41 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Güvenlikleştirme Yaklaşımı sektörleri arasındaki iş ilişkilerini teşvik ederek ve ordunun devlet merkezli iç ve uluslararası ilişkiler algısını ılımlılaştırmaya katkıda bulunarak savunma sanayisini de etkilemişti (Karaosmanoğlu, 2009: 37). Bununla birlikte, bu yapısal dönüşümün dış politika ve güvenlik anlayışı üzerindeki etkileri, ancak 2000‟lerle birlikte AKP‟nin bu yarım kalan süreci tamamlama niyetini taşıyarak iktidara gelmesi sonucu görüldü. 21 24 Aralık 1995‟te yapılan genel seçimlerde, Necmettin Erbakan liderliğindeki Refah Partisi, seçimlerden birinci parti olarak çıktı ve İslamcı kanadın siyasi arenadaki etkisini artırdı. Bu durum, kendini modern Türkiye Cumhuriyeti‟nin koruyucusu olarak tanımlayan ve ulusal birliği, toprak bütünlüğünü ve laik rejimi koruma gibi öncelikli görevler benimseyerek karar verme süreçlerinde önemli bir ağırlık kazanan ordunun (Karakaya Polat, 2008: 3) adeta teyakkuza geçmesine neden oldu. Yukarıda belirtildiği gibi, TSK, hem ülkenin güvenlik siyasetinde irticai tehdide özel bir vurgu yapılmasını sağlayarak hem de dış politika üzerindeki etkisini iyice artırarak bu süreci kontrol altında tutmaya çalıştı. Bu dönemde, ordunun dış politika yapım süreci üzerindeki etkisi zirveye ulaştı (Kut, 2000: 56) ve “üst düzeyde askeri yetkililerin daha sıklıkla gerçekleştirdikleri dolaysız müdahalelerin bir sonucu olarak, dış politikada askeri yapının sürekli denetim altında tuttuğu bir alan oluş[tu]” (Özcan, 2000b: 75). Özellikle Türkiye‟nin ulusal güvenliğine en fazla tehdit algıladığı Orta Doğu ülkeleri ve Yunanistan‟la olan ilişkilere yönelik politikalar, giderek daha belirgin bir biçimde askeri bürokrasinin görüşleri doğrultusunda belirlendi (Kut, 2000: 57). 22 Örneğin Kıbrıs sorunu (Kaliber, 2005). 23 Örneğin PKK ve irtica tehditleri nedeniyle Suriye ve İran‟la olan ilişkiler (Aras ve Karakaya Polat, 2008). 24 Bilgin‟e (2007: 563) göre, güvenliğin tanımlanması aşamasında askerlerin bu derece etkili olmalarında, ordunun “güvenlik bilgisi” üzerindeki sorgulanmayan otoritesinin yanı sıra “sivil toplumsal aktörlerin ve onların temsilcilerinin güvenlik konularına yönelik ilgilerinin sınırlı olması” gibi faktörler de rol oynuyordu. 25 Kaliber‟e (2005: 47) göre, “Devletçi dünya görüşleri ve refleksleri en az sivil ve askeri bürokratik zümre kadar güçlü olan siyasetçiler iş başında [olduğu sürece] Türkiye‟nin dış politik meselelerine ilişkin resmi tutumu tam bir uzlaşma içinde belirlenegel[mişti].” 26 Ulusal Güvenlik Tartışılmalı. (08 Mayıs 2001). Radikal, http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=10120&tarih=05/08/2001, (Erişim Tarihi: 20 Ocak 2011). 27 “Genelkurmay Başkanı Orgeneral Yaşar Büyükanıt‟ın „Güvenliğin Yeni Boyutları ve Uluslararası Örgütler‟ Konulu Uluslararası Sempozyum Açış Konuşması.” (31 Mayıs 2007). 42 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Altan Aktaş http://www.tsk.tr/10_ARSIV/10_1_Basin_Yayin_Faaliyetleri/10_1_7_Konusmalar/2007/k onusma_sempozyum31052007.htm. (Erişim Tarihi: 22 Ocak 2011). 28 “Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinde Değişiklik Yapılması Hakkında (5982 Sayılı) Kanun.” (b.t.), http://www.ysk.gov.tr/ysk/docs/Kanunlar/Pdf/5982.pdf (Erişim Tarihi: 14 Haziran 2011). 29 Karaosmanoğlu‟na (2009: 39-40) göre, 27 Nisan 2007‟de yaşanan ve siyasi literatüre “elektronik muhtıra” olarak geçen olay, aslında ordunun hâlâ siyasette söz sahibi olmak istediğini gösteriyordu. Ancak Temmuz 2007‟de gerçekleşen genel seçimlerde AKP‟nin kazandığı büyük zafer, bunun etkilerinin sınırlı olduğunu gösteriyordu. 2007‟den sonra ise, özellikle PKK sorunu konusunda ordu hükümetle uyumlu, onaylamasa bile açıkça karşı da çıkmadığı bir tavır takındı. 30 TESEV‟in, Türkiye‟de ordunun giderek siyasi alandaki etkisinin azalmaya devam ettiği bir dönemde, 2004 yılında yaptığı bir araştırmaya göre, ordu, kamuoyunun en çok güvendiği kurumdu. Yine bu dönemde yapılan başka bir araştırma, akademisyenler açısından da en güvenilir kurumun ordu olduğunu gösteriyordu (Karakaya Polat, 2008: 3). Fakat Ergenekon soruşturması bağlamında orduya yönelik bazı olumsuz iddiaların ortaya çıkmasıyla birlikte bu güven oranında ciddi bir düşüş yaşandığı görüldü (Düzel, 2010). 2007‟de % 90‟ı, 2008‟de % 82‟yi bulan bu oran, Ekim – Kasım 2009‟da gerçekleştirilen iki farklı ankete göre, % 73-77 aralığına kadar düşmüştü. Ancak yine bu son anketlerde ortaya çıkan, hükümete güven oranı (% 51) ve medyaya güven oranı (% 31-33) ile karşılaştırıldığında, Türkiye‟de ordunun hâlâ oldukça güvenilir bir aktör olduğu görülmektedir. Türkiye‟de Orduya Güven Geriledi., 24 Şubat 2010. Radikal. http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&Date=24.2.2010&Articl eID=982216&CategoryID=81 (Erişim Tarihi: 14 Haziran 2011); “Orduya Güven Ankette % 73‟e Düştü.” (17 Ocak 2010), http://www.haber7.com/haber/20100117/Orduya-guvenankette-yuzde-73e-dustu.php (Erişim Tarihi: 14 Haziran 2011). 31 “Hükümetin „Kırmızı Kitap‟ Sürprizi.” (20 Ağustos 2010). Erişim Tarihi: 03 Ocak 2011, http://www.tumgazeteler.com/?a=6305887. 32 Aras ve Karakaya Polat‟ın (2008: 511) Türkiye‟nin İran ve Suriye olan ilişkileri konusundaki iddiaları bu yöndedir. 33 Aradau (2004: 394-395) ise, güvenlikleştirmenin başarısının, güvenlik konuşanın konumuna bağlı olduğunu iddia etmektedir. 43 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Güvenlikleştirme Yaklaşımı Kaynakça Altınörs, A. (2003). Dil Felsefesine Giriş. İstanbul: İnkılâp Kitabevi. Aradau, C. (2004). “Security and the Democratic Scene: Desecuritization and Emancipation.” Journal of International Relations and Development,7, 388-413. Aras, B. (Mayıs 2009). “Davutoğlu Era in Turkish Foreign Policy.” SETA Policy Brief, 23. http://www.setav.org/document/SETA_Policy_Brief_No_32_Bulent_Aras _Davutoglu_Era_in_Turkish_Foreign_Policy.pdf (Erişim Tarihi: 26 Ekim 2009). Aras, B. ve R. Karakaya Polat. (2008). “From Conflict to Cooperation: Desecuritization of Turkey‟s Relations with Syria and Iran.” Security Dialogue, 39 (5), 495-515. Aydın, M. (2003). “Securitization of History and Geography: Understanding of Security in Turkey.” Southeast European and Black Sea Studies, 3 (2), 163-184. Aydıntaşbaş, A. (28 Haziran 2010). Kırmızı Kitap‟ta Köklü Değişim. Milliyet.http://www.milliyet.com.tr/kirmizi-kitap-ta-kokludegisim/asliaydintasbas/siyaset/yazardetayarsiv/28.06.2010/1256142/defa ult.htm (Erişim Tarihi: 03 Ocak 2011) Balcı, K. (09 Eylül 2010). Milli Güvenlik Siyaset Belgesi Baştan Yazıldı. Zaman. http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=1050561&title=milliguvenlik-siyaset-belgesi-bastan-yazildi&haberSayfa=0 (Erişim Tarihi: 03 Ocak 2011) Balzacq, T. (2005). “The Three Faces of Securitization: Political Agency, Audience and Context.” Europen Journal of International Relations, 11 (2), 171-201. Behnke, A. (2006). “No Way Out: Desecuritization, Emancipation and the Eternal Return of the Political – A Reply to Aradau.” Journal of International Relations and Development, 9, 62-69. 44 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Altan Aktaş Bilgin, P. (2005). “Turkey‟s Changing Security Discourses: The Challenge of Globalisation.” European Journal of Political Research, 44 (1), 175-201. ________. (2007). “Making Turkey‟s Transformation Possible: Claiming „Security-speak‟ – not Desecuritization!.” Southeast European and Black Sea Studies, 7 (4), 555-571. Buzan, B. (1997). “Rethinking Security after the Cold War.” Cooperation and Conflict, 32 (1), 5-28. Buzan, B., O. Waever, & J. de Wilde. (1997). Security: A New Framework of Analysis. Colorado: Lynne. Campbell, D. (1998). Writing Security: United States Foreign Policy and the Politics of Identity (Revised edition). Minnesota: University of Minnesota Press. Davutoğlu, A. (2008). “Turkey‟s Foreign Policy Vision: An Assessment of 2007.” Insight Turkey, 10 (1), 77-96. ________. (2009). Stratejik Derinlik (35. Baskı). İstanbul: Küre Yayınları. Düzel, N. (25 Ocak 2010). Pazartesi Konuşmaları. Taraf. http://www.taraf.com.tr/nese-duzel/makale-adil-gur-orduya-guven-endusuk-noktada.htm (Erişim Tarihi: 14 Haziran 2011) “Genelkurmay Başkanı Orgeneral Yaşar Büyükanıt’ın ‘Güvenliğin Yeni Boyutları ve Uluslararası Örgütler’ Konulu Uluslararası Sempozyum Açış Konuşması.” (31 Mayıs 2007). http://www.tsk.tr/10_ARSIV/10_1_Basin_Yayin_Faaliyetleri/10_1_7_Ko nusmalar/2007/konusma_sempozyum31052007.htm (Erişim Tarihi: 22 Ocak 2011) “Hükümetin ‘Kırmızı Kitap’ Sürprizi.” (20 Ağustos 2010). http://www.tumgazeteler.com/?a=6305887. (Erişim Tarihi: 03 Ocak 2011) Kaliber, A. (2005). “Türkiye‟de Güvenlikleştirilmiş Bir Alan Olarak Dış Politikayı Yeniden Düşünmek: Kıbrıs Örneği.” Uluslararası İlişkiler, 2 (7), 31-60. 45 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Güvenlikleştirme Yaklaşımı Karakaya Polat, R. (Nisan 2008). “The EU as a Desecuritizer: Securitization and Desecuritization of Turkey's Kurdish Question.” Paper presented at the 58th Annual Conference of Political Studies Association, Swansea University, United Kingdom. http://www.psa.ac.uk/journals/pdf/5/2008/Karakaya%20Polat.pdf (Erişim Tarihi: 26 Ekim 2009). Karaosmanoğlu, A. L. (2009). “Turkish Security Culture: Evolutionary or Carved in Stone.” Peter M. E. Volten (ed.). Perceptions and Misperceptions in the EU and Turkey: Stumbling Blocks on the Road to Accession, The Netherlands: The Centre of European Security Studies (CESS). Knudsen, O. F. (2001). “Post-Copenhagen Security Studies: Desecuritizing Securitization.” Security Dialogue, 32 (3), 355-368. Krause, K., & M. C. Williams. (1996). “Broadening the Agenda of Security Studies: Politics and Methods.” Mershon International Studies Review, 40 (2), 229-254. Kut, Ş. (2000). “Türkiye‟nin Soğuk Savaş Sonrası Dış Politikasının Anahatları.” Gencer Özcan ve Şule Kut (der.). En Uzun Onyıl: Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve Dış Politika Gündeminde Doksanlı Yıllar. İstanbul: Büke Yayıncılık. Milli Güvenlik Siyaset Belgesi Kabul Edildi.” (22 Kasım 2010). http://www.cnnturk.com/2010/turkiye/11/22/milli.guvenlik.siyaset.belgesi. kabul.edildi/597105.0/index.html (Erişim Tarihi: 03 Ocak 2011). 2011). “Orduya Güven Ankette % 73’e Düştü.” (17 Ocak 2010). http://www.haber7.com/haber/20100117/Orduya-guven-ankette-yuzde73e-dustu.php. (Erişim Tarihi: 14 Haziran 2011). Özcan, G. (2000a). “Doksanlı Yıllarda Türkiye‟nin Değişen Güvenlik Ortamı.” Gencer Özcan ve Şule Kut (der.). En Uzun Onyıl: Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve Dış Politika Gündeminde Doksanlı Yıllar. İstanbul: Büke Yayıncılık. ________. (2000b) “Doksanlarda Türkiye‟nin Ulusal Güvenlik ve Dış Politikasında Askeri Yapının Artan Etkisi.” Gencer Özcan ve Şule Kut (der.). En Uzun Onyıl: Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve Dış Politika Gündeminde Doksanlı Yıllar. İstanbul: Büke Yayıncılık. 46 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Altan Aktaş Roe, P. (2004). “Securitization and Minority Rights: Desecuritization.” Security Dialogue, 35 (3), 279–294. Conditions of Stritzel, H. (2007). “Towards a Theory of Securitization: Copenhagen and Beyond.” European Journal of International Relations, 13 (3), 357-383. “Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinde Değişiklik Yapılması Hakkında (5982 Sayılı) Kanun.” (b.t.). http://www.ysk.gov.tr/ysk/docs/Kanunlar/Pdf/5982.pdf (Erişim Tarihi: 14 Haziran 2011). Türkiye‟de Orduya Güven Geriledi. (24 Şubat 2010). Radikal. http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&Date=2 4.2.2010&ArticleID=982216&CategoryID=81. (Erişim Tarihi: 14 Haziran 2011). Ulusal Güvenlik Tartışılmalı. (08 Mayıs 2001). Radikal. http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=10120&tarih=05/08/2001 (Erişim Tarihi: 20 Ocak 2011). Uzgel, İ. (2004). Ulusal Çıkar ve Dış Politika. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları. Ülman, B. (2000). “Türkiye‟nin Yeni Güvenlik Algılamaları ve „Bölücülük‟.” Gencer Özcan ve Şule Kut (der.). En Uzun Onyıl: Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve Dış Politika Gündeminde Doksanlı Yıllar. İstanbul: Büke Yayıncılık. Waever, O. (1995). “Securitization and Desecuritization.” Ronnie Lipschutz (ed.). On Security [Elektronik versiyon]. New York: Columbia University Pres., www.ciaonet.org/book/lipschutz/ (Erişim Tarihi: 26 Ekim 2009). ________. (1998). “Insecurity, Security, and Asecurity in the Wes European NonWar Community.” Emmanuel Adler & Michael Barnett (eds.). Security Communities. Cambridge: Cambridge University Press. Williams, M. C. (2003). “Words, Images, Enemies: Securitization and International Politics.” International Studies Quarterly, 47 (4), 511-531. 47 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Towards a Low Carbon Economy 48 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Levent Aydın TOWARDS A LOW CARBON ECONOMY IN TURKISH ENERGY POLICY: NUCLEAR AND RENEWABLE VS. FOSSIL FUELED PLANTS IN POWER GENERATION Levent Aydın* Türkiye Enerji Politikasında Düşük Karbon Ekonomisine Doğru: Elektrik Üretiminde Fosil Yakıtlı Güç Santrallerine Alternatif Nükleer ve Yenilenebilir Enerji Bu makalenin amacı fosil yakıtlı güç santrallerine alternatif olarak nükleer ve hidroelektrik güç santrallerinin kurulmasının ekonomik ve çevresel etkilerinin hesaplanmasıdır. Bu politika seçeneğini analiz etmek için spesifik olarak Türkiye ekonomisi için dinamik, çok sektörlü ve uygulamalı genel denge modeli geliştirilmiştir. Modelin temeli ORANIINT modeline dayanmaktadır. ORAN-INT modeli bir enerji modeli olmadığından dolayı üretim fonksiyonuna enerji ikamesi dahil edilerek gerekli düzenleme yapılmıştır. Üretim yapısı elektrik ve elektrik-dışı olmak üzere iki şekildedir. Hidroelektrik santrallerinde %20 artış ve 4800 MW kapasiteli iki nükleer santral inşa edilmesiyle Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYH)’da simülasyon-1 de %0,7 ve simülasyon-2 de %1,1 artış sağlanmaktadır. Hasılanın artmasına ilave olarak yurtiçi, yeni ve fosil olamayan kaynakların kullanılması ile enerji bağımlılığı azalarak Türkiye’nin dış ticaret açığı iyileşmektedir. Anahtar sözcükler: Elektrik üretimi; nükleer enerji; karbon salınımı; HGD modeli; Türkiye Department of Ecoonomics, Kırıkkale University, Kırıkkale/Turkey e-mail: leventaydin60@gmail.com ; www.leventaydin.net.tr * 49 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Towards a Low Carbon Economy Introduction Turkey is not a rich country in terms of the hydrocarbon (crude oil and natural gas) potential to be used for generation of electricity. Therefore it has a strategy for developing the two nuclear power plants and a few hundred small hydro power plants to be constructed in the long run. Moreover there is the need for Turkey to discover new and renewable energy resources. However, new and renewable resources other than hydro will not be sufficient to produce the large amounts of electricity in the coming decades even if major efforts were made to develop them. Eventually, the power generation strategy Turkey must adapt should be a based on constructing nuclear and hydro power plants for coming decades in order to minimize her foreign dependency of natural gas and carbon dioxide (CO2) emissions. Constructing nuclear and hydro power plants not only means reduction in the importation of natural gas and CO2 emissions but also means sustainable economic growth, provision of high quality jobs and better technological development. Hence, Turkey attempts to cover its power generation gap as well as minimize its dependence on foreign energy resources, mainly natural gas. One of the Turkish energy policies is to designate hydro and nuclear power as an essential source of energy, meeting at least one-fifth of her power needs within the next decades. The aim of this research is to evaluate the economic and environmental impact of constructing new nuclear and hydro power plants as an alternative to fossil-fired power plants. In order to analyze this policy option we specifically developed dynamic, multi-sectoral and applied general equilibrium model for Turkish economy. The structure is mainly based on ORANI-INT model. Due to the fact that ORANI-INT model is not an energy model, it was modified by incorporating energy substitution into CES production function. The production structure is divided into two types: electricity and non-electricity. Data is compiled from the I/O tables of Turkish economy with reference year of 2002. Both sectors and commodities for this data were aggregated into eight (8) sectors and commodities. These are agriculture, coal, oil, gas, oil products, energy intensive industries, electricity, other industries and services. The electricity sector further disaggregated into 5 sectors (coal-, oil-, gas fired, and nuclear and hydro power generation) and its commodities with additional data of Turkish power sector. 50 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Levent Aydın It was speculated that hydro power generation is to be increased about twofold the average annual production from 62 billion kWh to 118 billion kWh in the next decade. There was good investment environment for constructing small hydro power plants. Turkey agreed with Russia for Akkuyu nuclear plant last year and signed a memorandum of understanding with Japan for the initiation of discussion on the Sinop nuclear plant at the end of last year. As part of its economic targets for 2023, the centennial of the modern republic, Turkey hopes to cut its dependence on foreign supplies in natural gas and aims to have at least three nuclear power plants with a total installed capacity of 5,000 megawatts while also intensifying efforts in developing methods for renewable energy production around the country. The policy scenarios are to diversify fuel sources as well as supply routines and origin and they also aims to reduce dependence on the importation of natural gas and coal for power generation while increasing the share of the country’s renewable hydro and nuclear power. In the long term, it is expected that nuclear and hydro power makes significant contribution to economic growth in the country. We used real GDP, trade balance and CO2 emission as a macroeconomic variable and sectoral output to evaluate the advantages of nuclear and renewable power plants over the alternative use of fossil fuel. The rest of the paper is organized as follows: Section 2 provides a brief overview of Turkey’s power generation sector. Section 3 describes modeling approach and data. Section 4 presents the results of analysis and section 5 provides the concluding remarks and some policy recommendation. Overview of Power Generation in Turkey Table-1 demonstrates the importance of Turkey’s electricity sector. Rapid economic growth led to rapid growth in electricity demand. Between 1990 and 2009, the average annual growth rates of electricity generation and demand were both around 6.7% while generation capacity grew by about 5.5%. During the same period, per capita generation capacity and net electricity consumption grew annually by about 4% and 5%, respectively. The need for reform arises from the rapid growth of demand and the need to ensure continuity in electricity supply. As seen in Table 1, electricity supply and demand have been in balance over the years. According to the TEIAS report, in order to meet the demand that is projected to grow by 51 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Towards a Low Carbon Economy 7.0% on average during the ten-year period 2007 to 2018, investments in power generation should be increased (TEIAS, 2008). Table 1- Development Of Power Generation In Turkey 1990 2000 2007 2008 2009 Population (thousands) 56,473 67,845 70,586 71,517 72,561 Installed capacity (MW) 16,318 27,264 40,836 41,817 44,761 Gross generation (GWh) 57,543 124,922 191,558 198,418 194,813 Supply (GWh) 53,500 122,052 181,782 189,429 185,886 Demand (GWh) 56,812 128,276 190,000 198,085 194,079 Net consumption (GWh) 46,820 98,296 289 402 579 585 617 1,019 1,841 2,714 2,774 2,685 Per capita supply (KWh) 947 1,799 2,575 2,649 2,562 Per capita demand (KWh) 1,006 1,891 2,692 2,770 2,675 Per capita net consumption (KWh) 829 1,449 2,198 2,264 2,162 Per capita installed capacity (Watt) Per capita gross generation (KWh) 155,135 161,948 156,894 Source: Electricity Generation & Transmission Statistics Of Turkey, TEIAS The power generation market in Turkey is a rapidly growing market due to the strong economic growth, rapid urbanization, extension of electrification to the whole country rising per capita electricity consumption (OECD, 2002). In order to establish a financially strong, stable and transparent electricity market the provision of a special law has been targeted for a continuous and sufficient, high-quality, and environment friendly supply of electricity at a low cost to the consumers as well as the maintaining of an independent regulatory and supervisory framework, Electricity Market Law 52 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Levent Aydın No. 4628 came into force as issued in the Official Gazette dated 3rd March, 2001 (Hepbasli, 2005). One fundamental section of Law 4628 was to separate the former Turkish Electricity Transmission and Generation Corporation (TEAS) into separate bodies for generation (Electricity Generation Corporation, EUAS), distribution and trading (Turkish Electricity Trade and Contracting Corporation, TETAS), and transmission (Directorate-General of Turkish Electricity Transmission, TEIAS). The idea behind unbundling these assets was to ease their eventual privatization. Indeed, this move was another step in the process that started in 1994 when TEK (Turkish Electricity Corp.) was split into Turkish Electricity Generation and Transmission Corporation (TEAS) and Turkish Electricity Distribution Corporation, (TEDAS) (responsible for generation/transmission and distribution respectively). The privatization also give rise to the splitting of TEDAS into 21 regional distribution companies controlling market share in electricity distribution across Turkey (Uzlu et al., 2011). In the context of Electricity Market Law, the private sector applications began in accordance with the regulation related to the procedures and the principles of signing the Water Usage Rights Act for production activities in the electricity market since 2003. All of the hydroelectric power related projects developed at various stages until this year as required by the 4628 Electricity Market Law along with the enacting electricity market regulation and the regulations of Agreement for the Right to Use Water. These projects have been open to the appeal of the private sector (McKeigue, 2009). Power generation projects mostly face financial, political, technical, and environmental challenges. Until recent years, these issues have been exaggerated in Turkey. In the past Turkey implemented strict government planning and control of all aspects of its economy, however, recently it has made substantial progress to open its markets and reduce government control of foreign trade and outside investment in power. Additionally, many publicly owned industries have been privatized since 2001. At the moment it is clear that Turkey must have immediate and substantial investment in its electricity generating infrastructure if the country is to sustain its recent economic growth (McKeigue, 2009). 53 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Towards a Low Carbon Economy Over the past half-century, Turkey’s electricity generation has grown dramatically, with an average annual growth rate of nearly 5 %. As seen in Figure-1, during this time, generation of natural gas has grown faster than hydro and coal-fired power. The key challenges in power generation for Turkey are high rate of natural gas dependency abroad. This dependence is undertaken due to the heavy foreign payment obligation incurred. Source: WEC-TNC, 2011 Figure 1- Share of power generation by fuel types (1970-2009) As known carbon emission generated from power sector may be mitigated in two different ways: (1) efficiency by reducing the amount of electricity generated, and (2) conservation by reducing the emissions associated with low- and zero-carbon electricity generation technologies such as renewable energy, carbon capture and storage, and nuclear power. Nuclear power and small hydro power option has been located in Turkish energy policy in recent years. 54 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Levent Aydın Modeling Approach and Simulation Design Model structure and data A dynamic Computable General Equilibrium (CGE) model for Turkey’s economy is constructed for analyzing energy and carbon abatement policies by means of constructing new nuclear and hydro power plants. The model was developed from the Australian model, originally presented in ORANI (Dixon et al, 1984, 1982) and has its core dynamic CGE model described in ORANI-INT model [10, 11]. Currently, in the standard ORANI model, there are no inter-fuel, nor fuel-factor (energyprimary factor) substitution. Therefore the original ORANI-INT model structure has been modified in a number of ways to make it suitable for analyzing energy and climate change issues. In this context, model is a one region, dynamic Applied General Equilibrium (AGE) model which highlights the relationships between energy production and use, and CO2 emissions by means of incorporating inter-fuel (fossil fuels) and power generation technology ( coal-, oil-, natural gas-fired, hydro and nuclear power ) substitutions. The main focus is on the energy sector and its linkage to the economy. The model database is compiled from the 2004 Turkey Input-Output Table (TURKSTAT, 2008) and Turkey’s energy statistics (WEC-TNC, 2004). The 64 sectors in Turkey’s economy are first aggregated to 8 production sectors, which were considered essential for this analysis. In the model, all production sectors were divided into two main categories to represent different production structures: electricity sector and non electricity sectors. Electricity sector was further disaggregated into electricity generation and electricity distribution. The electricity is generated from oil-fired, coal-fired, gas-fired, nuclear and hydro power. The electricity generation industry is able to substitute alternative power generation technologies in response to changes in relative costs. The output of the power sector is an aggregate of the power generated from each of these technologies. The production structure of power generation sectors in the model is illustrated by the nested structure as shown in Figure-1. The nested structure of power generation can be expressed in equation (1). (1) 55 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Towards a Low Carbon Economy The power generation sectors is given as j={oil-,coal-,gas-fired, hydro, nuclear}, c={all commodities} and variable A1 denotes the intermediate input, AK, AL, AN , respectively, capital saving, labour saving, agricultural land saving and technological change. power generation sector’s output, year t Z1j,t 0 Production factor composite, year t, XF,j,t Intermediate input, year t, X11,●,j,t 0 Domestic input year t, X11,d,j,t Import input, year t, X11,f,j,t Labour, year t, XLj,t Capital, year t, XKj,t Land year t, XNj,t : substitution parameter Figure 3-Production structure of power generation As shown in Figure 4, all electricity generated from various technologies is transferred to the end-use electricity sector. The output of the end-use electricity is aggregated for each power technologies and fixed rates of intermediates inputs except electricity and primary factor composite. The nested production of end use electricity production can be expressed by equation (2). (2) 56 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Levent Aydın In this equation j={end use electricity} and variable A represents technological change both intermediate inputs and factors. Moreover, in Figure 2, power generated from nuclear and hydro energy sources are designed as a separate sector so as to analyze economic and environmental effects of these sources as an alternative to fossil sources. Electric end use sector’s output, year t Z1j,t 0 Non-electricity input, year t, X11,●,j,t Generated electricity composite, year t, X1,j,t Production factor composite, year t, XF,j,t 0 Domestic input year t, X11,d,j,t Import input, year t, X11,f,j,t Coal fired Year t X11,●,j,t Domestic input year t, X11,d,j,t Labour year t, XLj,t Oil fired, year t X11,●,j,t Import input, year t, X11,f,j,t .. Gas fired, year t X11,●,j,t .. Hydro power year t X11,●,j,t .. Capital year t, XKj,t Nucleer power, year t X11,●,j,t .. : substitution parameter Figure 4- Production structure of end use sector 57 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Land year t, XNj,t Towards a Low Carbon Economy The production structure for non-electricity sectors in the model is represented by the nested structure of energy composite (coal, oil products, gas) and primary factor composite (land, labor, capital) as shown in Figure 5. Equation (3) indicates the nested structure of non-electricity production. (3) Non-electricity sector’s output, year t Z1j,t 0 non-energy input, year t, X11,●,j,t Energy-factor composite, year t, X1,j,t Domestic input year t, X11,d,j,t Import input, year t, X11,f,j,t Production factor composite, year t, XF,j,t Energy composite, year t, X1,j,t 0 Coal year t X11,●,j,t Domestic input year t, X11,d,j,t Oil year t 1 X 1,●,j,t Import input, year t, X11,f,j,t .. Gas year t X11,●,j,t .. Oil products year t X11,●,j,t Labour year t, XLj,t .. : substitution parameter Figure 5- Production structure of non-electricity sectors 58 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Capital year t, XKj,t Land year t, XNj,t Levent Aydın The household in the model was assumed to have a Stone-Geary utility function, which is used to aggregate the composite good demanded by the household. The household consumption is modeled as inter-temporal consumption leading to the discrete time elaboration of Lluch’s (1973) Extended Linear Expenditure System (ELES). All households were assumed to be identical and they are infinitively lived to eliminate intergenerational transfers. The utility-maximizing household allocates its budget to equalize the marginal utility of consumption across time. The equilibrium condition1 for the distribution of aggregate discretionary2 expenditure can be given as: (4) Household budget constraint is given as (5) where is the above subsistence expenditure and MU is marginal utility, ρ is time preference rate. The household takes is given by all the prices as well as (nominal rate of return on domestic bonds). As implied by equation (1), if the bond rate is grater (smaller) than the time preference rate, subsistence expenditure will be raising (falling) (Malakellis 1998). Even though the household takes the present value of expected stream of disposable income is given, , the present value of the aggregate income stream ( is endogenous and Q is the number of household to the economy as a whole and it is determined indirectly by an economywide budget constraint. Borrowing and lending by households are constrained by a terminal condition that requires the net-foreign-liabilities to GDP ratio to stabilize by the end of the planning period (Malakellis, 2010). 1 Here the method of Lagrange multipliers was used to derive a solution to the household intertemporal optimization problem. 2 Stone-Geary utility function leads only to a portion of each period’s expenditure is discretionary. See more information. (Neary, 1997). 59 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Towards a Low Carbon Economy (6) t= T-1 where D is the value of net foreign liabilities, GDP is the gross domestic product. B3: Capital demand As regards capital formation, capital is assumed to be produced with inputs of domestically produced and imported commodities. As far as investments are concerned, investors make two decisions: 1) Choose the optimal level of capital held by the firm so as to equalize marginal revenue product and marginal cost of capital. The marginal cost of capital is given by the following equation: (7) = j= 1,…,8 t=2,…,T where capital, is the capital rental rate, is the rate of return and, is the cost of constructing a unit of is the depreciation rate of capital (Malakellis, 1998). The first term in the right hand side (equation 3) is the opportunity cost of the capital-services producing asset. The investment costs incurred in year t for an asset come in stream year t+1. Second term represents depreciation costs and final term captures capital gain or losses. Secondly, investors choose the optimal mix of inputs to construct their capital. Investment demand equations which are derived from the solution to the investor’s two-part cost minimization problem. A unit of fixed capital for use in sector j is constructed according to a two-tier technology. At the bottom level, the total cost of imported and domestic goods i is minimized subject to the CES production function: while at the top level the total cost of commodity composites is minimized subject to the Leontief production function: (8) where is the demand for composite good i by sector j for the purpose of creating capital in year t and is the technical change parameter. 60 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Levent Aydın equation (9) was used to model export demand by specifying an inverse relationship between , the foreign demand for domestic commodity, and the fob foreign currency price of that commodity. (9) where is the elasticity of foreign demand and slack variables, and are included to allow for horizontal (quantity) and vertical (price) shifts in export demand functions. Equation (10) determines the government demand. The default setting with both shift variables, and in the model is for the level and composition of real government to be exogenous. (10) = i=1,…,8 s=d,f t=1,…,T Government consumption was assumed to move together with household consumption in the absence of shocking shift variables of the above equation (Malakellis, 1998). To close the model, there was need to choose which variables are to be exogenous and which are to be endogenous. In GEMPACK software, closure is a list of exogenous variables. Variables for which model has no formal theory are typically exogenous. These include technical and taste changes, government consumption, foreign demand, risk factors, foreign currency prices of imports, population, and the exchange rate which serves as the “numerier” in the model. The model is replicated “T” times by indexing all variables in the model with respect to time, where “T” is the length of time horizon (in years). Specific investments specified in the model (hydro and nuclear power sector) and aggregate household expenditures are exogenous in the model. The model equations are dynamic: they express relationships among variables at different points in time. Carbon dioxide emissions arising from the combustion of fossil fuels such as coal, natural gas, and petroleum products were accounted for. We assumed that carbon dioxide emissions are closely related to energy consumption. We assign user, fuel, and source specific emissions coefficients (CO2 per dollar, at 2004 value) and prorate the fuel specific 2004 national CO2 inventories among users. This produces the CO2 61 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Towards a Low Carbon Economy emissions matrix by fuel commodities, commodity sources and users. Table 2 shows CO2 emissions from 3 fuels (domestic plus imported): coal, natural gas, oil. Domestic Imported Coal Gas Oil Product s Coal Gas Oil Products. Agriculture Energy intensive industries Coal fired power plants Oil fired power plants Gas fired power plants Other industry services Households 0 0 48 0 0 14 4 0 0 0 0 0 0 3 10 4 0 10 0 42 20 0 1 11 0 0 8 5 0 1 0 0 29 5 4 3 1 0 3 0 11 5 Total 65 3 86 26 39 23 Source: GTAP 6 database (Dimaranan, 2005) Table 2- Turkey’s CO2 Emissions By User (2004, Million Tons) Simulation design For policy simulation, the model is solved over 25-year time horizon and results are reported as percent deviations from the baseline scenario. In setting up the simulation, There was need to specify the closure for the model and the set of relevant shocks for the exogenous variables. In the “balanced growth” baseline scenario were used as the control scenario, the economy converges to a balanced 6 percent 3 average annual growth asymptotically, all real variables grew at 6 percent per annum and all prices are stationary. It was assumed that past behavior of agents is exogenous and it is taken as given in the model, owing to the fact that a 1-year gestation lag was specified in the capital creation process. The amount of capital that the sectors have at disposal in year 1 is characterized by a short-run equilibrium in which the supply of sectoral capital stock cannot be altered. However it 3 OECD statics indicate a 6% average annual GDP growth for the last decade. (OECD country statistical profile, 2010) downloadable at http://stats.oecd.org/index.aspx?queryid=2357#. 62 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Levent Aydın was assumed that the supply of sectoral capital stocks is allowed to change so as to equalize the rate of return on capital after year one. An arbitrage condition that relates to risk adjusted sectoral rates of return to the interest rate are enforced by making the capital stock shifter variable exogenous (Malakellis, 2011) Many variables model have no formal theory and, typically, the values of these variables are specified exogenously. These variables are technical change, consumer tastes, indirect and carbon tax tools, risk factors, foreign prices, foreign interest rates, transfer overseas, population, and aggregate real government expenditures. The Model was implemented and solved by using GEMPACK4 software (Harrison and Pearson, 1996, Harrison and Pearson, 2002) To analyze the results of simulation, it is convenient to divide the 27 years time horizon of the experiment into three sub-intervals. The period of 2004 to 2009 is the pre-shock years. The second sub-interval analyzed includes the year 2010, the year in which the hydro power plant shock is initially implemented. The supply of hydro power plant was annually increased by 7%. Next, the transition from year to the long run represented by the period of 2011 to 2030 is discussed (see Table 3 and 4). Table 3- Outlines Of Scenarios Baseline No change from baseline share of power generation Small hydro New regulations and legislation about small hydropower power policy5 gives a strong motivation to explore the potential of hydropower as a renewable energy source, which has not been utilized sufficiently so far. It should be seriously considered as a major contributor to meet significant portion of all electricity demand from now on. Share of hydro in power generation increases between 2012-2020 due to the increases in private investment for small hydro power 4 Gempack is Developed by the Centre of Policy Studies, Monash University, Australia. The installed capacity will increase to 57,551MW in 2010 and to 117,240MW in 2020. The installed hydropower capacity is anticipated to increase to 18,943MW in 2010 and to 34,092MW in 2020. Thus, an additional 1000MW of hydro capacity should be added to the system annually over the next 20 years. 5 63 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Towards a Low Carbon Economy Nuclear power policy Turkey came to an agreement with Russia for the Mersin plant and signed a memorandum of understanding with Japan for the initiation of formal talks on the Sinop plant in 2010. As part of its economic targets for 2023, the centennial of the modern republic, Turkey hopes to end its dependence on foreign supplies in the field of energy and aims to have at least three nuclear power plants with a total installed capacity of 4,800 megawatts Table 4- Simulations Code Description Baseline scenario Assuming a “balanced growth,” allowing all real variables to grow by 6% annually over the time horizon. Simulation-1 In this scenario the nuclear and hydro power plant investments are assumed as specific investment in the simulations in order to increase investment exogenously. Investment in hydro power plants increases by 20% between 2010 to 2020 and constructing in first nuclear power plant with a capacity of 4,800 MW. The first unit is expected to be built and start operations within seven years of construction. The cost of investment is estimated to be around $20 billion. Simulation-2 Second nuclear power plant with a total capacity of 4,800 MW is added to the first scenario to start operations in 2020 and its cost is the same as the first nuclear power. Results and discussion This section presents the results obtained from the two different policy simulations carried out using CGE modeling designed in this research. The impact of nuclear and hydro power shock to selected macroeconomic indices and amount and prices of raw electricity was discussed, followed by a discussion on the impact of the shocks on carbon emission. The long run results of the two simulations are identical since second nuclear plant in year of 2020 is only added to the second simulation. Impact on macro indicators and output 64 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Levent Aydın Figure 6 shows the path of real GDP. As can be seen from Figure 6 expanding power generation in favor of domestic resource (nuclear and hydro) have significant positive impact on Turkey’s economic performance in the long run though this impact in the short run gets limited. Throughout the twenty-year projection period, while GDP is on average 0.7% higher than the baseline in simulation-1, it is 1.1% higher than the baseline in simulation-2. Figure 6- Change in real GDP The impact of constructing nuclear power plant and expanding hydro power capacity on the price of raw electricity is more marked. The price change is on average about 4.8% lower than the base case over the twentyyear simulation period while price change is on average about 6% lower than the base case. The impact on the electricity price increases mostly in 2021, the tenth year of the projection period. The reverse is true for the amount of raw electricity in both first and second simulations. There is a negative correlation between electricity price movements and changes in the amount of raw electricity (Figure 7). 65 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Towards a Low Carbon Economy Figure 7- Change in price and amount of raw electricity In last decades Turkeys’ economy has been one of the fastest growing emerging economies. Fiscal discipline and a tight fiscal policy have contributed substantially to low inflation, as well as to the strong growth performance. In addition to its sound fiscal policies, Turkey made important progress in foreign trade sector. In 2010 while imports reached 186 billion dollar, exports reached USD 114 billion dollar and trade deficit was 72 billion dollar. Although Turkey has implemented a comprehensive structural reform agenda in energy sector in the recent years, more than half of the current account deficit comes only from the imports of energy goods like crude oil and natural gas. According to Turkeys’ Central Bank data, the current account deficit as a percent of GDP in 2010 is 6.4%, while it is 3.4 % in case of excluding energy imports. (Figure 8) It is clear that the impact of energy imports on current account deficit is very strong and it will continue to be effective for the next decades because of high crude oil prices. 66 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Levent Aydın Source: CBRT Figure 8- Current account deficit as percentage of GDP The balance of trade (or net exports) is defined as the difference between the monetary value of exports and imports of output in an economy over a certain period. It is the relationship between a country’s imports and exports (Sullivan and Sheffrin, 2003) A positive balance is known as a trade surplus if it consists of exporting more than is imported; a negative balance is referred to as a trade deficit or, informally, a trade gap. An economic measure of a negative balance of trade means that country's imports exceed its exports. Changes in Turkeys trade balance turns out to be very important for understanding the dynamic adjustment of the economy to changes in the price of a major input such as crude oil (15% of total imports) and changes in domestic prices under fixed exchange rates.6 As seen from figure 9, results of simulations indicate that trade deficit will widen by about 600 million TL on average in the next decade as higher oil prices drive up the cost of imported oil and inflation. Owing to the increasing share of indigenous energy production, trade deficit will start to narrow by average about 400 million TL in simulation-1 and about 400 million TL on average in simulation-2 beyond 2020. 6 Exchange rates are assumed to be fixed in the model. Even though Turkey has switched to flexible exchange rate system since 2001, there have not been big fluctuations in recent years. http://www.tcmb.gov.tr [19] 67 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Towards a Low Carbon Economy Figure 9- Trade balance The sectoral output of simulation-1(see Figure-10) and simulation-2 (see Figure-11) show that extending power generation in favour of renewable energy sources improves the security of energy supply for Turkey. The output of oil-fired, coal-fired and gas-fired power generation fall by about 15-17 per cent per annum as shown in these figures. This is as a result of the lack of fossil fuel resources which reduce its dependency on fuel and natural gas imports through domestically available renewable energy 68 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Levent Aydın Figure 10- Change in output of fossil fired power generation in simulation1. Figure 11- Change in output of fossil fired power generation in simulation2. 69 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Towards a Low Carbon Economy Impact on carbon emission This section examines whether the expanding hydro power and constructing nuclear power generation in the next two decades will have any significant effect on carbon emission growth rate in Turkey’s economy. As known, carbon emissions are closely related to energy consumption. This consumption mainly arises from the burning of fossil fuels such as coal, gas and oil products. Therefore we assume that the rate of carbon emission for fossil fuel commodities in each period is the sum of the carbon emissions of all sources (domestic and imported) and all users (firms, household, investor and government). The two paths of Turkey’s carbon emissions resulting from two power generation scenarios are depicted in Figure 12. Throughout the whole projection period, carbon emissions are on average 3.9% lower in simulation-1 than the baseline and 4.3% lower from the baseline in simulation-2. Figure 12- The change of carbon emissions 70 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Levent Aydın Conclusion Turkey is one of the highest energy import dependent countries in the world, high prices of oil and natural gas are likely to have very harmful effects on Turkey’s economy by causing a reduction in output and deterioration of trade balance and thereby causing a deficit in current account balance. Although Turkeys’ economy has been one of the fastest growing emerging economies, the current account deficit has become major issue since the early 2000. While the most of the imported oil has been used in transportation, imported natural gas has been used in (more than 50%) power generation. Thus, increase in investment to expand hydro power and constructing nuclear power plants would contribute to the solution of current account deficit issue. On the other hand, some economist asserts that a trade deficit representing an outflow of domestic currency to foreign markets is not necessarily a bad situation because it often corrects itself over time. But, a deficit has been reported and growing in Turkey for the last decade, which has some economists worried. Addressing Turkey energy security and global climate change issue mainly arising from carbon emission is a major challenge for policy makers. Policy maker should take into consideration without giving up economic growth; nuclear and hydro energy is the most important option among others which can play a significant role in securing, carbon-free and competitive supply of energy on a large scale. One should keep in mind that this model measures only deviation from the baseline as to the costs and benefits of these policies. There are many further potential advantages or disadvantages of nuclear and hydropower in the context of power generation. But they have not been captured in this analysis. 71 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Towards a Low Carbon Economy References Dimaranan BV, McDougall RA. Global trade, assistance, and production: The GTAP 6 Data Base, Center for Global Trade Analysis. Purdue University; 2005. Dixon PB, Parmenter BR, Russell JR. Extending the ORANI model of the Australian economy: adding foreign investment to a miniature version, Chapter 12 in H. E., Scarf, and J. B. Shoven (eds.), Applied General Equilibrium Analysis, Cambridge University Press; 1984. Dixon PB, Parmenter BR, Sutton J, Vincent DP. ORANI: A Multisectoral Model of the Australian Economy, Amsterdam, North-Holland.1982 Harrison W, Pearson KR. Computing Solutions for Large General Equilibrium Models Using GEMPACK, Comp. Econ., 1996; 9(2):83-127 Harrison WJ, Pearson KR. An Introduction to GEMPACK: GEMPACK Document GPD-1”, Centre of Policy Studies, Monash University, Clayton, Melbourne, Australia. 2002 Hepbasli A. (2005). Development and restructuring of Turkey’s electricity sector: a review Renewable and Sustainable Energy Rev., 9:311–343 Lluch C. The Extended Linear Expenditure System: Euro. Econ. Rev., 1973; 4:2132 Malakellis M. (1998) Should Tariff Reductions be Announced? An Intertemporal Computable General Equilibrium Analysis, Econ. Rec., (225):121-138 Malakellis M. Integrated Macro-micro-modeling Under Rational Expectations with an Application to Tariff Reform in Australia, Physica-Verlag. 2010 McKeigue J., Cunha AD, Severino D. (2009). Turkey Opens Electricity Markets as Demand Grows, Power; Business and technology from the global generation industry, http://www.powermag.com/gas/Turkey-Opens-Electricity-Markets-asDemand-Grows_1934.html last accessed in 10.07.2011. Neary JP. R.C. Geary's Contributions to Economic Theory', in Conniffe D., (ed.), Geary R.C., 1893-1983: Irish Statistician, Oak Tree Press, Dublin; 1997 72 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Levent Aydın OECD, 2002. OECD Reviews of Regulatory Reform Regulatory Reform In Turkey, crucial Support for Economic Recovery OECD. Published by: OECD Publishing, ISBN: 9789264176010 Sullivan A, Sheffrin SM. Economics: Principles in action. Upper Saddle River, ew Jersey 07458: Pearson Prentice Hall. 2003, p. 462. TEIAS, Directorate-General of Turkish Electricity Transmission Available: http://www.teias.gov.tr last accessed 12.07.2011 Internet The Central Bank of the Republic of Turkey (CBRT), www.tcmb.gov.tr (last accessed 12.07.2011) Turkish Electricity Transmission Corporation Research Planning and Coordination Department (TEIAS). Turkish electrical energy 10year generation capacity projection (2007-2018). Ankara, Turkey; 2008 [in Turkish]. Turkish Statistic Institute (TURKSTAT). The Supply-Use and Input-Output Tables, 2002, Ankara. 2008. Uzlu E, Akpınar A, Kömürcü MI. (2011). Restructuring of Turkey’s electricity market and the share of hydropower energy: The case of the Eastern Black Sea Basin Renewable Energy 36. World Energy Council-Turkish National Committee (WEC-TNC), Turkey Energy Report 2009. Ankara (Turkey): WEC-TNC; 2010 [in Turkish]. World Energy Council-Turkish National Committee (WEC-TNC). Energy Statistics, Ankara (Turkey): WEC-TNC; 2004 [in Turkish]. 73 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Birlikte Yaşama Yolları 74 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Celalettin Yanık BİRLİKTE YAŞAMA YOLLARI: LİBERALİZM VE ÇOKKÜLTÜRCÜLÜK Celalettin Yanık Özet Çokkültürlülük kavramını, farklı kültürel unsurların modern yaşam içerisindeki kimliksel, etnik ve dilsel hak talepleri olarak kısaca ifade edilebiliriz. Çok kültürlü toplum ise farklı kültürlere, inançlara ve geleneklere sahiptir. Çokkültürlülük anlayışı Batı‘daki tarihsel gelişme çizgisi içerisinde farklı düşünsel ve siyasal konumlardan ele alınmıştır. Bu konumlara bağlı olarak çokkültürlülük Amerika, Kanada ve Avustralya‘da ―tanınma politikaları‖ çerçevesinde değerlendirilmiştir. Bu anlamda, bu çalışma, 1970‘lerden günümüze Batı‘daki çokkültürlülük anlayışının liberal düşünce bağlamında ele alınışı üzerine odaklanmaktadır. Anahtar sözcükler: Birlikte Yaşamak, Liberalizm, Çokkültürcülük, Ulus-Devlet, Küreselleşme, Farklılık Bu makale daha önce 14-16 Ekim 2010 tarihinde düzenlenen Uludağ Üniversitesi Felsefe Bölümü Birinci Uluslararası Felsefe Kongresi ―Özgürlük, Eşitlik ve Kardeşlik‖ adlı kongrede ―Liberal Çokkültürlülük Açısından Birlikte Yaşamak‖ başlığında sözlü bildiri olarak sunulmuş ve bildiri kitabında basılmıştır. Ancak burada makalenin başlığı değiştirilerek bu bildiri yeniden gözden geçirilmiş ve genişletilmiştir. Bu gözden geçirmede gerekli düzeltmelerin gerçekleştirilebilmesi için göstermiş oldukları ilgiden ve yapıcı eleştirilerden dolayı, makaleyi inceleyen değerli hakemlere teşekkürü bir borç bilirim. Öğr. Gör. Karatekin Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü, celalettinyanik@hotmail.com 75 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Birlikte Yaşama Yolları Giriş Sosyolojik bir gerçeklik olarak ifade edebileceğimiz toplumun anakronik bir yapıya sahip olmaması ya da doğası gereği değişebilir olması, kavramları günün şartlarına göre yeniden ele almayı gerekli kılmaktadır. Ancak bir kavramı yeni toplumsal koşullar bağlamında analize tabi tutmak, kavramın muhtevasında herhangi bir değişimi yaratmamaktadır. Liberalizm de bir düşünce sistemi, politik bir tavır ve bir kavram olarak belirli bir dönemin toplumsal ve siyasi yaşantısını açıklamanın ve anlamanın yolu olarak sunulmuştur. Liberal düşüncedeki bireyin önemi, evrensel anlamdaki özgürlüğü ve özerkliği yerini, günümüzün cemaate dayalı özgürlük/farklılık taleplerine bırakması sonuçta, klasik liberal düşüncenin sorgulanmasına neden olmuştur. Özellikle azınlık hakları sorununun II. Dünya Savaşı sonrasında evrensel insan hakları anlayışı çerçevesinde değerlendirilmesine yönelik uygulamaların geçerliliğini yitirmesi, liberalizmin sorgulanması açısından önemli bir vetireyi teşkil etmektedir. Azınlık hakları, büyük toplum içerisindeki mevcut etnilerin ve azınlıkların kültürel, dilsel, dinsel kimliklerine ilişkin farklılık talepleri bugün çokkültürcülük olarak adlandırılan bir politik durum ile bağlantılıdır. Bir politika olarak çokkültürcülük, bu türden taleplerin meşruluğunun tartışılabilmesi için önemlidir. Aynı zamanda çokkültürcülük, liberal düşüncenin sunduğu özgürlük, hak vb. formülasyonlarından yararlandığı için çokkültürcülük ile liberalizmi birbirlerinden yalıtılmış bir halde sosyolojik anlamda değerlendirmek büyük bir hataya düşmek anlamına gelmektedir. Liberal temele dayalı çokkültürcülük liberalizmin klasik formülasyonlarını yeniden ele alarak, farklılıklara rağmen bir arada yaşamanın olası yollarını sunmaya çalışmaktadır. Ancak bu sunuş içerisinde çokkültürcülüğün ortaya çıkışının toplumsal ve düşünsel arka planı üzerinde durmak gerekmektedir. Çünkü çokkültürcülük, özellikle bir politika olarak çokkültürcülük azınlıkların, etnilerin farklılıklarının nasıl ele alınabileceği noktasında bir politika sunabilmektedir. Çokkültürcülüğün farklılık söylemini değerlendirmesi noktasında cemaate/gruba dayalı bileşenleri ön planda tutmaktadır. Bu anlamda, bu makalede öncelikli olarak liberal çokkültürlülük düşüncesi ele alınacak, sonrasında ise çokkültürcülüğün kavramsal olarak ele alınabilmesinin toplumsal, politik ve düşünsel arka planı üzerinde durulacaktır. En son kısımda liberalizm, 76 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Celalettin Yanık çokkültürcülük ve etnik, göçmen ve ulusal azınlıkların talepleri bir arada değerlendirilerek bir takım önerilerde bulunulacaktır. Liberal Düşüncenin Tarihsel Arka Planı ve Günümüzde Yeniden Ele Alınışı Liberalizm Düşüncesi Geç on sekizinci yüzyıla kadar klasik liberalizm insanın doğal durumu tezini savunmuştur (Hoffman, 2006: 337). Bu teze göre insan, doğası gereği eşittir ve toplumsal bir sözleşme ile yaşantısını devam ettirendir. İnsanın doğa durumunda eşit olduğu düşüncesi, eşitliğin toplumsal yaşantı içerisinde konumlanmasından daha çok bir ―öz‖e yöneliktir. Bu bağlamda teoride tüm bireyler, eşit ve serbesttir. Teorik anlamı içerisinde bireylerin eşit ve özgür olması, liberal düşünürlerin baskıcı hiyerarşilerin doğada olamayacağı varsayımı ortaya koymasını sağlayabilmiştir. Örneğin Hobbes‘a göre insanlar/bireyler doğası gereği kendi kendilerini yönetebilecek kapasiteye sahiptirler (Hoffman, 2006: 337). Bireyler kuşkusuz üzerlerinden alınamayacak haklara ve özgürlüklere sahiptir. Bu hak ve özgürlükleri hiçbir irade ya da güç bireylerden zorla ya da baskı yoluyla alamaz. Liberal düşüncenin bir diğer önemli düşünürü Locke, insanların sahip olduğu özgürlüklerin kurumsal anlamda korunağı olarak devleti görmektedir (Hoffman, 2006: 337). Ancak bu noktada devletin sadece koruyucu özelliklerine atıfta bulunarak, devletin görevini sınırlandırma yoluna gitmektedir. Locke‘un bu ifadesi de göstermektedir ki, klasik liberal düşünürler devleti yapay ve gerekli bir unsur olarak sunmaktadırlar. Zira ilk dönem liberal düşünürlere göre insan doğası, devletsiz ayakta kalamaz. Sosyal bir uzlaşı sonucunda oluşan birey açıklaması ile Rousseau, bireylerin doğal ve vazgeçilmez bir özgürlüğe sahip olduğunu vurgulamaktadır (Hoffman, 2006: 337). Aynı zamanda Rousseau, genelin istenci tarafından yönetilen bir devletin, insanları/bireyleri özgür kılacağına ilişkin geniş yetkileri olacağı vurgusunda bulunur. Bu vurgusuna rağmen liberal bir düşünür olarak da ifade edilmektedir. On sekizinci yüzyılın sonuna doğru liberal düşünürler doğa durumu nosyonunu terk etme eğilimi gösterirler. Doğa durumu nosyonunu terk etmelerinde bireyin toplum içerisinde ve bu bağlamda bir sözleşme ile kendi konumunu sağlıyor olması vurgusu yer almaktadır (Hoffman, 2006: 337). Ancak bu durumda, toplum bireyler açısından insanın toplumsal 77 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Birlikte Yaşama Yolları durumu hakkında liberaller konuştuğunda dahi içsel bir unsur olarak kalmaktadır. Klasik dönem liberalleri, bireyi toplumdan ve toplumsal ilişkiler ağından ayrı/yalıtılmış bir şekilde ele almışlardır. Bu durumla bağlantılı olarak yine ilk dönem liberaller köleciliği, elitizmi, ataerkilliği, kolonyalizmi ve orta sınıfların siyasal iktidarını savunmuşlardır. Klasik dönem liberallerin savunduğu bu türden olguların ancak üstesinden yirminci yüzyıl içerisinden gelinmiştir (Hoffman, 2006: 338). Yirminci yüzyıl liberal düşünürleri ise demokratik kuralların bireysel hak ve özgürlükleri üzerinde temel parametre olması yönünde görüş bildirmişlerdir. Bir düşünce anlamında ve tarihsel gelişme çizgisi bağlamında liberalizm, genellikle, kurumların ve alışıldık yaşama şekillerinin bireyi sınırlandırıcı tavrına karşı, bireyin özgür kılınması adına bir savaşım anlamına gelmektedir. Bu bağlamda liberalizm taraftarları açısından bu düşünce ya da politika özgürleştirici yönelim olarak savunulmaktadır (Boguslaw, 2000: 1597). Bir başka ifadeyle liberalizm, bireylerin haklarını grup haklarından üstün tutarak, yönetimin (burada devletin) bireylerin sahip olduğu hakları ve özgürlükleri güvence altına alan bir işlevi üstelendiğini varsaymaktadır (Kloby, 2008: 145). Bir kavram olarak liberal demokrasi ise hem bir siyasi kurumlar (seçim, hükümetin değişimi, çoğunluğun kararları gibi) manzumesini, hem de kurallar (sivil özgürlükler, kanun önünde eşitlik, vb.) setini içermektedir. Bu bağlamda kavram, genel geçer bir fonksiyondan daha çok normatif bir işlevi yerine getirmektedir (Thakur, 1982: 334). Liberal demokraside demokrasi kavramı, açık toplumun olduğu yerde var olacaktır. Bu açık toplum düşüncesi içerisinde yönetenler ile yönetilenler arasındaki ilişki belirli bir kurala göre işlemektedir. Bu işlev devletin yurttaşlarına karşı sergilediği hizmetlerdir; yurttaş olmayanlara karşı devletin sergileyebileceği hizmetler değil. Hükümetler, idaresi altında bulundurduğu insanlar için vardır; bunun tam tersi değil (Giovanni Sartori‘den akt. Thakur, 1982: 334). Bu anlamda liberal kutup, bireyselliği içermektedir ve aynı zamanda özgürlüklere yönelik bir çağrıdır. Demokratik kutup ise kolektivist ve eşitliklere yöneliktir. Bu bağlamda Batı‘daki toplumlarda demokratik üyelik liberal toplum sonrasında meydana geldiği gibi liberal devlet de bu sayede kurulabilmektedir (Thakur, 1982: 335). 78 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Celalettin Yanık Liberalizmin Yeniden Ele Alınışı Çokkültürcülük bağlamında liberalizmin ele alınışında Will Kymlicka önemli bir düşünür olarak karşımıza çıkmaktadır. Özellikle çokkültürcülük ve liberalizm arasındaki ilişkinin birey ve cemaat özelinde gerçekleşen tartışma eksenine sunduğu açılımlar, liberal çokkültürlülüğü anlamak açısından önemlidir. Kymlicka, çokkültürcülük ile ilgili teorik temellendirmelerini liberal perspektifte sunar. Ancak, liberalizmin tarihsel anlamda sunmuş olduğu bireysellik-evrensellik ikilemi, onun için, konunun ayrıntılı değerlendirilmesinde odak noktasını teşkil eder. Çünkü liberalizm, Dinler Savaşı‘na tek alternatifin hoşgörü olduğunu kabul etme temelinde yükselmiştir. Birbiri ardına patlak veren savaşların ardından hem Protestanlar hem de Katolikler, devletin tek bir inanca ortak bir bağlılık varsaymaması ya da dayatmaması gerektiğini ve siyasal rejimin tek istikrarlı zeminin devletle kiliseyi ayırmak olduğunu kabul etmiştir. Siyasal rejimin ortaya koyduğu bu tavır başka bir açıdan liberalizme bu ilkeyi dinler âleminin dışına çıkarıp, hayatın anlam ve amacınca ilişkin çelişen inançlar taşıyan yurttaşların dindışı sosyal hayat alanlarına doğru genişletmesine imkân tanımıştır. Liberal bir devlet bu çelişkileri çözmekten çok, yurttaşların kendi ayrı iyi hayat kavrayışlarına göre yaşayabilecekleri ―tarafsız‖ bir çerçeve sağlar. Bu görüşe göre liberalizm, modern toplumların kaçınılmaz çoğulculuğu ve çeşitliliğine verilebilecek tek insani cevaptır (Kymlicka, 1998: 13). Liberal düşüncenin ana eksenini oluşturan bu düşünce, uygulama düzeyinde tüm yurttaşların bireysel özellikleri ve özerkliklerini ön planda tutmaktadır. Yine bireyler, evrensel insan hakları perspektifinde değerlendirilen özgürlükleri ve eşitlikleri çerçevesinde ele alınmaktadır. Bugünün liberallerinin birçoğuna göre, azınlık hakları doğaları gereği bireysel özerkliğe bir tehdit oluşturmaktadır. Çünkü azınlık haklarının amacı, cemaatçi gelenekleri özerk bireysel tercihlerin aşındırıcı etkisinden korumaktır (Kymlicka, 1998: 15). Fakat azınlık haklarının cemaatçi kökeninin bireysel hakları ve özgürlükleri gerçekten sınırlandırdığı olgusal bir gerçeklik midir? Kymlicka‘nın bu soruya verdiği cevap, bazı azınlık haklarının, bireysel özerkliğin etkili uygulanması ve gelişmesinin vazgeçilmez bir önkoşulu olması yönündedir. Azınlık hakları, bireysel özerkliğin uygulanması ve gelişmesi için nasıl vazgeçilmez bir hâl alabilir? Kymlicka‘nın buradaki vurgusu aslında, çokkültürcü taleplerin bireysel olmaktan daha çok grupsal temelli olması 79 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Birlikte Yaşama Yolları üzerinedir. Çokkültürcülük, bireysel bir hak ve özgürlük arayışından daha çok azınlık, etnik ve topluluksal bir talebin söz konusu olduğu siyasal bir gerçeklik üzerine vurgudur. Bu bağlamda çokkültürcülüğün ele alınışı, liberalizmin ortaya koyduğu bireysel özgürlük, eşitlik ve özerklik nosyonlarının anlaşılabilmesi açısından anahtar bir role bürünmektedir. Bir Politika Olarak Çokkültürcülük ve Farklılıkları Ele Alışı Çokkültürlülük ve Çokkültürcülük Kavramları Arasındaki Fark Tarihsel kaynakları ve özellikleri ne olursa olsun bugünün toplumları çok-kültürlü bir yapıya sahiptir. Homojen bir toplumun varoluşu günümüz dünyasında neredeyse imkânsızdır. Bunun nedeni ise, küreselleşen bir dünyada iletişim kanallarının artması, ekonominin yerel özelliklerinin en aza inmesi ve tüm bunların sonucunda farklı etnisitelerin ve toplulukların birbirlerinden kopuk olmayan bir tarzda yaşamlarını sürdürmesidir. Ekonominin ve teknolojinin tarihin hiçbir döneminde görülmemiş bir hızla diğer ulusları etkilemesi ile birlikte yaşanan değişim, ekonomik anlamda az gelişmiş ülkelerden gelişmiş ülkelere doğru göçü doğurmuş, bu nedenle de farklı etnisitelerin ve toplulukların karşılaşmasına neden olmuştur. Bunun sonucunda ise, çok-kültürlü, çok-etnili ve çok-dinli bir yapı bu tür toplumların karşılaştığı problemler arasına girebilmiştir. Bu doğrultuda Parekh, çokkültürlü toplum ve bu olguya yaklaşımlar konusunda şunları söylemektedir: Çokkültürlü toplum (multicultural society) bünyesinde iki veya daha fazla kültürel topluluğu barındıran bir toplumdur. Çokkültürlü toplum, her biri farklı biçimler göstermekle birlikte kültürel çeşitliliğe iki şekilde tepki verebilir. Ya kültürel çeşitliliği olumlu karşılar, onu anlamak için merkeze koyar ve onun kendi varlığını sürdürmek üzere öne sürdüğü kültürel taleplere saygı duyar, ya da bu toplulukları çoğunluk kültürü içinde eriterek asimile edebilir. Birinci durumda, yönelim ve etik olarak çokkültürcü, ikinci durumda ise mono-kültürcü olursunuz. Her iki durumda da çokkültürlü bir toplumda yaşıyorsunuz ama bunlardan sadece biri çokkültürcüdür. Çokkültürlü toplum terimi bir olgu olarak kültürel çeşitliliğe işaret eder, çokkültürcü terimi bu olguya yönelik normatif bir tepkiyi dile getirir (Parekh,2002‘den akt. Canatan, 2009: 82). Beklentilerin tersine sonu ―ism‖ takısıyla biten bir kavram olarak çokkültürcülük1 özellikle İngilizcede çok genel ve tanımlayıcı bir anlamda kullanılmaktadır. Bu durumda çokkültürcülük, bir tek devlet bağlamında yaşayan farklı kültürlerin ya da 80 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Celalettin Yanık kültürel grupların varlığına işaret eder. Başka ülkelerde bu terim, etnik ve kültürel farklılıkları dile getirmek üzere kullanılır. Bu anlamda çokkültürcülük, geçmişten farklı yeni bir durumu tasvir etmektedir (Canatan, 2009: 82). Çokkültürcülük, Milena Doytcheva‘nın vurgusuyla, siyasal bir proje (2009: 17-18)2; ve yine çokkültürlü toplumu ve farklılıkları olumlu ve istenilir gören ideolojik ve normatif tavırdır (Canatan, 2009: 82). Çokkültürlü ve çokkültürcülük sıfat olarak ilk kez 1941 yılında İngilizcede eski milliyetçiliklerin bir anlam ifade etmediği, önyargısız ve bağsız bireylerden oluşan kozmopolit bir toplumu nitelemek için kullanıldı. Kavram, isim olarak, 1970‘li yılların başlarında Avustralya ve Kanada‘da bu toplumların bir özelliği olan kültürel çeşitliliği teşvik eden devlet politikaları için kullanıldı (Doytcheva, 2009: 15). Çokkültürcülük siyasi bir proje olarak ilk defa 1970‘li yıllarda Kanada‘da ulusal azınlıkların ve göçmenlerin kültürel, etnik, toplumsal ve siyasi taleplerine bağlı olarak ortaya çıkmıştır. Çokkültürcülük düşüncesi 1970‘li yılların başında göç alan iki ülke, Avustralya ve Kanada hükümetlerinin yerli halkların ve göçmenlerin kültürel farklılıklarını teşvik etmeye yönelik çokkültürcülük politikaları olarak adlandırdıkları politikaları benimsemesiyle doğmuştur. Daha sonraki on yılda İngilizce konuşulan demokratik ülkelere (Amerika Birleşik Devletleri, Büyük Britanya, Yeni Zelanda), daha sonra da Avrupa ve Latin Amerika‘ya yayılmıştır (Doytcheva, 2009: 12). Çokkültürcülük kavramının gerek sözlüklerdeki kullanımı gerekse de bir politika olarak uygulanmasının arka planında, ulus-devletlerin oluşumu bağlamında siyasi sorun haline gelen ulusal azınlıklar ile uluslararası göç ve bu göçün yarattığı kültürel, dilsel, dinsel ve etnik talepler yer almaktadır. Fakat bir politika olarak çokkültürcülüğün sosyal bilimler alanında tartışılıyor olmasında bugünün dünyasının yaşamakta olduğu küreselleşme süreci, ulus-devletin ―evrensel yurttaşlık‖ anlayışının yarattığı problemler, etnik soykırımlar, milliyetçi hareketlerin yükselişi, kimliksel talepler, postmodernizmin ―kültürel farklılık‖ vurgusu, radikal demokrasi anlayışı yer almaktadır. Bu örneklerden yol çıkarak, öncelikli olarak uluslararası göç olgusu üzerinde durmak gerekmektedir. Önceliğin uluslararası göçe verilmesindeki neden, politik bir anlayışın, özellikle Kanada ve Avustralya‘da göçmenlerin büyük toplum ile adaptasyonu üzerinden gerçekleşiyor olmasındandır. Fakat ülkeler özelinde çokkültürcülük uygulamaları farklılıklar sergilemektedir. Örneğin Kıta Avrupası‘nda göçmen azınlıklar temelinde çokkültürcülük politikası üretilmiştir. Ancak Kıta Avrupası‘ndaki ulus-devletlerin sınırları içerisinde ulusal azınlıklar da 81 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Birlikte Yaşama Yolları yer almaktadır: İspanya‘daki Basklılar, Britanya‘daki Kuzey İrlandalılar vb. Ancak burada özellikle belirtmek gerekir ki, adı geçen ulusal azınlıkların kültürel, dilsel ve dinsel talepleri ile göçmen azınlıklar arasında, birinci sırada yer alanların özyönetim taleplerinde bulunmaları bağlamında belirgin bir fark bulunmaktadır. Göçmenler, yani 1940‘lı yıllardan sonra ortaya çıkan bir seri göçün ürünü olan bu ―yeni‖ azınlıklar, farklı Avrupa ülkelerinde değişik biçimlerde tanımlanmışlardır. Bu bağlamda göçmenlerin kökenine vurgu yapıldığı takdirde, o zaman ―yabancılar‖ veya ―göçmenler‖ denilmesinde bir sakınca görülmez, ancak bu gruplar toplumun bir parçası sayılmak istediğinde bu kavramlar işlevsiz ve hatta sakıncalı bir hale gelmekte, ―yeni azınlıklar‖, ―etnik ve kültürel gruplar‖ veya ―ülkedaşlar‖ gibi kavramları kullanmak uygun bir hâl almaktadır (Canatan, 2009: 81).3 Fakat yaşanan bu göç dalgaları sonuçta, göç edenlerin anavatanları ile iletişim kanallarını yok etmemiştir. Zira, yüzyıl başındaki göç olgusunun değişimi ile ―anavatanla ilişkinin kopması daha az suçlanır oldu, hiçbir zaman kesin bir kopuş olmadı, etnik kimlikler canlılıklarını korudular, yabancı nüfus toplulukları kendilerine özgü mirastan kurtulmaya düne göre daha az eğilimli. Göç alan ülkelerde kültürel farklılık meselesi kamu sahnesinin en önlerine itiliyor‖ (Doytcheva, 2009: 11). Farklılık Ölümcül mü Çeşitlilik mi? Farklılık vurgusu ile at başı giden kimlik iddiaları ve kültürel özgüllüklerin savunulması bugün ortak taleplerin ifadesinin önemli bir vektörüdür. Bu anlamda bireyler, kültürel ve sosyal açıdan farklı kimliklere sahiptir. Bu kimlikler bir noktada ―ölümcül‖ (Maalouf, 2000) olabileceği gibi, toplumsal yaşantı içerisinde farklı kültürel talep anlamında çeşitliliğe olanak tanıyabilecektir. Ancak bu türden taleplerin sonucu etnik bir kıyım ya da temizlik mi olmalı yoksa demokratik parametreler içerisinde bu türden talepleri değerlendirmek mi gerekmektedir? Elbetteki bu soruya verilebilecek en önemli cevap ikincisi yönünde olacaktır. Bu demokratik parametreden en önemlisi liberal düşüncenin klasik yapısının yerine liberalizmin yeni bir söylemini gerçekleştirmekle ve aynı zamanda farklılıkları bir kazanım olarak görmekle olacaktır. Zira, farklılık bir baskı olmaktan çıkıp, eylem ve çözüm gerektiren bir şey olarak yorumlandığında, farklı yaşam pratiklerinin barış içinde birlikte yaşamaları, düşman güçlerin geçici bir dengesi olmaktan başka bir anlamda mümkün hale geliyor. Bir yandan birlikte yaşama ilkesi, evrenselleştirme ilkesinin yerini alabilirken 82 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Celalettin Yanık öte yandan hoşgörü önermesi ihtida ve tabiiyet önermelerinin yerine geçebilir. Özgürlük, eşitlik ve kardeşlik modernliğin sloganıydı. Özgürlük, farklılık ve hoşgörü ise postmodernliğin ateşkes formülüdür (Bauman, 2003: 131). Ancak liberalizmin bu yeni söylemsel yapısını analiz etmeden önce, hem etnik hem de dinsel taleplerin kültürel yapı içerisinde değerlendirilmesinden başlamanın konuyu daha anlaşılır kılacağı düşüncesindeyim. Bu anlamda, kültür kavramını, sosyal bilimlerin bu anahtar kavramını, bugün tartışılan çokkültürcülükteki kültürü nitelemenin de bir ön koşulu olması açısından değerlendirilmelidir. Bir bakıma kültür kavramı, kavramın sosyal temeli ile içerik ilişkisinin bulunması nedeniyle, çokkültürcülük gibi bir kavramın da sosyal sac ayağına vurguyu beraberinde getirebilmektedir. Bu sayede, hem kültürün toplumsal kökenine vurgu yapılabilir hem de çokkültürcülük gibi mevcut bir kavramı da kritize etme ya da açıklama fırsatı bulunabilir. Ayrıca yine, liberalizm ile çokkültürcülük arasındaki ilişki düzeyinin ele alınmasına olanak tanınabilir. Kültür: Çokkültürcülüğün Anahtar Kavramı Kültür kavramı sosyoloji kitaplarının birçoğunda ekin ekmek anlamına gelmektedir. Buradaki ekin metaforu antropolojik açıdan önemlidir. Çünkü antropolojik anlamda kültür doğadan ayrı bir şey olarak tanımlanmaktadır. Bu türden bir tanım içerisinde kültürel olanın doğadan başka bir şey olması, sonuç itibariyle, doğal olanın düzenlenmesine, onun, ekini eken kişi/fail tarafından mümbit hale getirilmesine kaynaklık edecektir. Ekini ekecek kişinin/failin toprak üzerinde yer alan yaban otlarını da ıslah etmesi edimi, bir başka açıdan, doğal olanın düzenlenmesine, doğaya hâkimiyete, bu bağlamda insan tarafından tahakküme neden olacaktır. Bu durumun bir anlamda iktidar retoriğini kapsaması, son analizde, ilkel topluluklar üzerinde bir hâkimiyeti de içerecektir. Bu hâkimiyet veya tahakküm şu şekilde örneklendirilebilir: ―Kuzey Amerika‘daki köleliği haklı çıkarmaya hizmet eden ırkçı ideolojiye göre, siyahlar beyazlara göre doğaya daha yakındırlar ve bu yüzden de ağır, fiziksel çalışmaya daha uygundur; ancak aynı zamanda ‗çocuk gibidirler‘, sorumluluk ve özgürlüğü üstlenmezler. Bu anlamda, bir kültür-doğa dikatomisindeki sosyal eşitsizliğin çerçevesi, iktidar farklılıklarını meşrulaştırmanın ciddi bir aracı‖ olmaktaydı (Eriksen, 2009: 189). İktidar farklılıklarında yöneten/tahakkümde bulunan taraf Batı‘ydı. Ekin, mümbit bir arazide ekilebilir olmalıydı. Bu mümbit arazide yer alacak 83 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Birlikte Yaşama Yolları ayrıksı otlar ise vahşi ve yabanıl olacağından temizlenmesi/ortadan kaldırılması gereken konumundaydı. Batı, sömürge döneminde bu metaforu iyi bir şekilde kodlayarak, ele geçirmeye çalıştığı topluluklardaki vahşi ve barbar olan tarafı yok etme işlemi ile hem siyasal hem de ekonomik sömürge imparatorlukları kurabilme açısından rahat eylem alanı bulabilmiştir. Sömürge sonrası dönemde yabanıl ya da vahşi retoriği terk edilmiştir. Bütün insan toplumlarının heterojen ve tarihsel olduğu kabul edilmiştir. Bu dönem zarfında ―kabile ya da ilkel gibi kavramlar bile sömürgeci tarihe ait sayılıyordu. Böylelikle sosyologlar ve antropologlaryalıtılmış, ilkel, Batılı olmayan, nesnel bakımdan tanımlanan-‗kabile‘ teriminin yerine-yalıtılmamış, çağdaş, evrensel, ötekilerle ilişkileri bakımından öznel olarak tanımlanmış-‗etnisite‘yi koydular‖ (Dominique, 2005: 164). Bu bağlamda, Batının yaşadığı sömürgecilik dönemi tarihsel deneyimi Batılı düşünürleri farklılık üzerinde tekrardan düşünmeye itmiştir. Özellikle insanları kabileye, cemaate ve ırksal özelliklere dayalı ayrılıklara itici siyasal söylemlerin eşitsizlik söylemini yaratması, bireyleri vatandaşlık bağlamında değerlendirilmesine kapı aralamıştır. Bu anlamda insanlara dil, din, renk ve cinsiyete göre farklı ve ayrımcı yaklaşan bir siyasal uygulamanın ızdırap verici tarihine karşı eşitlikçi itirazın, çağın yükselen ruhu olarak bu meydan okumasının gücü inkar edilemez. Ulus-Devlet ve Ulus-Devletteki Azınlıkların Durumu Liberalizmin ana ekseni çerçevesinde değerlendirilen bireysel hak ve özgürlükler açılımı, ulusal azınlıkların değerlendirilmesi noktasında önemlidir. Çünkü, özellikle bir politika olarak çokkültürcülüğün tartıştığı ve bir anlamda kamusal alanda görünür kılmaya çalıştığı farklılıkların ulusal azınlıkların durumu liberal düşüncenin evrensel bireysel özgürlük ve eşitlik nosyonunun da tartışılabilme olanağını sunmaktadır. Bu bağlamda Fransız Devrimi‘yle ilan edilen yeni siyasal konsept, geleneksel toplumun soya, ırka ve cinsiyete dayalı tabakalaşmasına karşı vatandaşlık kavramını öne sürerek insanlık onuru adına ileri bir adım kaydetmiştir. Bu adımın atıldığı toplumsal yapının kendisine büyük bir haklılık kazandırdığına da kuşku yoktur (Aktay, 2003: 61). Soy, ırk ve cinsiyete dayalı olmayan böyle bir yapılanma sonuçta modern dönemin siyasal başarısı olarak nitelendirilebilecek ulus-devlet olgusuna kaynaklık etmiştir. Touraine‘nin ifadesiyle ulus-devletin en önemli nosyonu olan ulus özel, yerel, budunsal ve dinsel aitliklerin çöktüğü ve yönetim kuralları, iletişim dizgeleri ve eğitim programları biçiminde ortaya çıkan bir ussallığın galip geldiği 84 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Celalettin Yanık modern, karmaşık ve değişken toplumun siyasi biçimi olarak belirmiştir (Touraine, 2000: 215-216). Bu karmaşık ve değişken yapı kısmen demokratik bir model ile siyasal bir birliği sağlamıştır. Ancak bunları bütünlercesine, ilerleme ve yasa adına herkese aynı kuralları ve yaşama biçimlerini dayattı çoğunlukla. Eski, aykırı ya da azınlığa ait olarak nitelenen ne varsa yasakladı, engelledi ve küçümsedi ulus-devlet yapısı (Touraine, 2000: 216). Etnik, kültürel ve dilsel farklılıkları bir potada eriterek ortak bir tarih, dil ve kültüre dayalı bir ulus yaratmak anlamındaki ulus-devlet projesi (Canatan, 2009: 80), bir toprak bütünlüğü üzerinde her ulusun kendi dilsel, dinsel ve kültürel özelliklerini sergileyebilmesi, tekçi bir eğitim anlayışını sürdürmesi ve ulus-devlet bünyesinde yaygınlaştırması elbette ki ulusdevlet mantığı içerisinde tutarlılıklara sahip bir süreçtir. Ancak bu süreç meşru bir süreç gibi görünür fakat çeşitlilik içeren bir nüfusu zorla türdeşleştirmek ve arılaştırmak, yurttaşlık düşüncesini büyük ölçüde zedeler (Touraine, 2000: 219). Ulus-devletteki ulusal ve etnik azınlıkların talepleri siyasal düzlemde farklı şekillerde dile getirilebilmektedir. Ancak taleplerin gerçekleştirilebilir olmasına yönelik politikaların engellendiği noktada ırkçı bakış açısının ya da aşırı milliyetçi tavırların yaygınlık kazanabilme olasılığı artabilmektedir. Bu bakış açısının ya da tavırların meşruluk kazandıracağı söylem, yabancıların-özellikle göç kanalıyla ülkeye gelen azınlıkların- ekonomik açıdan ülke insanlarının kıt kaynaklarını engellediği/ele geçirdiğidir. Bu söylemin geliştirebileceği bir diğer tavır, göçmen azınlıklar olarak görülen ―yabancı‖ların sonuçta göç edilen ülkeden ya atılması/kovulması ya da yok edilmesidir. Bir başka açıdan yabancıların bizi istila ettiğini söyler ırkçı, ama bu yabancılar yoksul ve terkedilmiş bir evi istila eden fareler ya da küf değildir yalnızca; çok güçlü ve her an saldırganlaşabileceği düşünülen toplulukçu bir öbek, kabilesel bir varlık ve dinsel bir kesinlemedir aynı zamanda (Touraine, 2000: 160). Yabancıya yönelik geliştirilebilecek olası ırkçı söylemin uzanabileceği başka bir nokta ise, asimilasyonun zorunlu bir koşul olarak etnik ve ulusal azınlıklar üzerinde uygulanmasıdır. Zira asimilasyon, toplumun egemen kültüründen farklı olan toplum kesimlerinin veya özel nedenlerle topluma katılanların topluma ayırt edilemez bir şekilde uymalarını; toplumun egemen kültürüyle benzeşmelerini sağlama sürecinin ismi olarak anlam kazanmıştır. Bu süreçte, farklı olan toplumsal bünyede eritilir. Farklı olanda zihinsel ve davranışsal bir dönüşüm gerçekleştirilir ve katıldığı toplumun herhangi bir bireyi haline getirilir. Anlaşıldığı üzere, 85 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Birlikte Yaşama Yolları ―eritme”, “yutma‖ gibi terimler asimilasyona ilişkin tanımların eksenini teşkil etmektedir. Asimilasyonun bu olumsuz ve tepki çeken niteliği, zamanla farklı model arayışlarını gündeme getirmiş ve biraz daha farklı anlamı içeren toplumsal bütünleşme söz konusu arayışların bir sonucu olarak dillendirilmiştir (Vatandaş, 2001: 102-103). Ancak bu açıklamalar özelinde, özellikle kaçınmamız gereken nokta, tüm bu olumsuzlukların tek kaynağı olarak elbette ki ulus-devletin birebir kendisini görmememizdir. Farklılık Düşüncesi ve Liberal Düşünce Ulus-Devlet: Birleştirici mi Ayrıştırıcı mı? Ulus-devlet, modern dünyada demokratik hareketlerin kaynağı olduğu gibi, bireylerin yurttaş statüsünü kazandığı sürece özgür düşüncesini rahatlıkla ifade edebildiği bir ortam yaratması açısından önemli kazanımları sergilemektedir. Ancak uygulama alanlarında ulus-devletin dinsel, kültürel ve dilsel farklılık düzeyinde eksikliklerinin bulunması, önemli bir boyutu teşkil etmektedir. Bu çalışma içerisinde ulus-devleti belirli bir toprak parçası üzerinde meşru güç kullanma yetkisine sahip bir organ ya da aygıt olarak düşünmekten çok sahip olduğu ve aynı zamanda içerdiği farklılıkların toplumsal ve siyasi alanda nasıl eşit düzeyde temsil edebilmesini sağlayabileceği sorunsalına vurguda bulunmaktayız. Ulus-devletlerin uygulamalarında hükümetlerin gerçekleştirmeye çalıştıkları şey ideal bir ulus yaratımıdır ki, ideal bir homojen yapı yaratmak için hükümetler tarih boyunca kültürel azınlıklara ilişkin çok çeşitli politikalar izlemişlerdir. Belli azınlıklar ya kitlesel sürgün ya da soykırım yoluyla fiziksel olarak ortadan kaldırılmıştır. Başka bazı azınlıklar çoğunluğun dilini, dinini ve adetlerini benimsemeye zorlanarak baskı yoluyla asimile edilmiştir. Diğer bazı örneklerde ise azınlıklar, fiziksel tecrit ve ekonomik ayrımcılığa tabi tutularak ve siyasi haklardan mahrum bırakılarak, yabancı muamelesi görmüştür (Kymlicka, 1998: 27). Savaş sonrası dönemde azınlık haklarına ilişkin sorunlar insan hakları kavramıyla çözülmeye çalışılmıştır. Bu dönem görülen insan hakları hareketlerinin genel eğilimi ulusal azınlıklar sorununu, etnik grup üyeliğine gönderme yapmaksızın, daha genel bir soruna, bütün insanlara temel kişi hakları sağlama sorununa tabi kılmaktır. Başlıca varsayım, ulusal azınlık üyelerinin özel bir nitelik taşıyan ayrıcalıklı haklara ihtiyaçları olmadığı, bu yetkiye sahip olmadıkları ve olamayacakları doğrultusundaydı. İnsan hakları öğretisi, azınlık hakları kavramının yerine üyeleri eşit muamele 86 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Celalettin Yanık gören azınlıkların etnik özgünlüklerini sürdürmek için kendilerine kolaylık sağlanmasını meşru olarak talep edemeyeceklerine dair güçlü bir ima taşıyan bir ikame olarak ileri sürülmüştür (Claude‘den akt. Kymlicka, 1998: 28). Evrensel insan hakları içerisine azınlık haklarının yerleştirilmesi, çokkültürlü bir devlette kapsayıcı bir adalet teorisinin hem grup üyelikleri göz önüne alınmaksızın bireylere tanınmış evrensel haklarını; hem de belli grup farkına dayalı hakları ya da azınlık kültürleri için ‗özel statüleri‘ içermektedir (Kymlicka, 1998: 32). Azınlık hakları savaş sonrası dönemin temel problematiklerinden biridir. Özellikle azınlık haklarına dayalı azınlık milliyetçiliğinin talepleri Batılı devletler için o dönem bir çıkmaz sokaktır. Azınlık milliyetçiliğine dayalı talepler ya görmezden gelinmeye ya da bastırılmaya çalışıldı. Fakat tarihsel tecrübe de gösterdi ki, bu türden bir durum gerçekleşemedi. Bu doğrultuda azınlıklara yönelik baskının ya da onları yok saymanın çokkültürlükçü düşüncedeki yansıması ise şu şekilde gerçekleşti: Çokkültürcülük taraftarları azınlık, etnik vb. gruplamalarının bu türden (ulus-devlet) bir sistem altında kötüleştiğini ifade ederler. Azınlıklar çağdışı, ilkel ve ulusal bütüne bir tehdit anlamında ―baskın kültür‖ tarafından sıklıkla belirlenmiş olan kültürel pratiklerini ve ayırt edici kimliklerini terk etmeye zorlanmaktadır (Nagle, 2009: 134). Ulus-Devletlerin Sınırlarının Aşınması Anlamında Küreselleşme Daha sonraki dönemde yaşanan küreselleşme dalgası, dünya üzerindeki farklı toplulukların birbirleri ile olan iletişimini arttırmıştır. Küreselleşme sonucunda daha önceki dönemlerde birbirlerinden yalıtılmış, kendi özerk coğrafyaları ile sınırlı bir evren yerine, karşılıklı etkileşimin yoğun bir şekilde yaşandığı bir dönem başlamıştır. Bu bağlamda küreselleşme ile ulus-devlet arasındaki ilişkinin bu çalışma içerisinde irdelenmesi konunun daha iyi anlaşılması için bir ön koşul konumunda olduğu gibi, liberalizmin özellikle Kymlicka tarafından ifade edilen liberal perspektifin, cemaatçi yapısının anlaşılabilmesi açısından önemlidir. Çünkü Kymlicka‘nın da ifade ettiği üzere, klasik liberal anlayıştaki hakim bireysel özgürlük düşüncesinin çokkültürcülük ile birlikte cemaat eksenli bir yönelim alması, sonuçta liberal paradigmanın kendi içerisinde var olan anlamının sorgulanabilmesine kaynaklık etmektedir. Küreselleşme ile birlikte ulus-devletin sınırlarının zorlanması/aşınması ise çokkültürcülük ve liberalizmin bireyden ziyade topluluk temelli farklılık söylemlerinin kamusal düzlemde ele alınışına yönelik bir değişimi sağlayabilmiştir. 87 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Birlikte Yaşama Yolları Birçok küreselleşme taraftarına göre uluslar eskiden sahip oldukları ekonomik gücün bir kısmını kaybetmektedir. Başka bir ifadeyle ―ulusdevletler küçük sorunlar için büyük, büyük sorunlar içinse küçük‖ kalmalarının yanı sıra, 20. yüzyılın kurulu dünya sisteminin dayandığı ulusdevlet formu ve bu formun dayanmakta olduğu siyasal örgütlenme küreselleşme süreci ile birlikte aşınmaya başlamıştır (Bauman, 2010: 55). Bauman‘a göre bu türden bir siyasal sonucun nedeni dünyanın tek kutuplu bir yapıya-Sovyet Birliği‘nin Amerika‘nın hegemonik tavırlarına karşı zıt kutbu yansıtması bakımından 1991 yılında tarih sahnesinden silinmesi ile birlikte- büründürülmesinden kaynaklanmaktadır. ―Aslında dünya bir bütündü, böylesi bir adlandırmadan kaçan hiçbir şey yoktu içinde ve bu yüzden de her şeyin yeri, dünyanın önemli bir parçasına hükmeden ve geri kalanına da bu hükmünü hissettiren iki güç arasındaki denge açısından açıkça belliydi. Dünyadaki her şeyin bir anlamı vardı ve bu anlam bir yarılmadan, ancak tek merkezden (kıyasıya çekişme içinde birbirlerini bağlayan, sabitleyen ve yapıştıran iki devasa güçten) çıkıyordu. Büyük bölünmenin yoldan çekilmesiyle, (Rusya‘nın dağılması) dünya artık bir bütünlük arz etmiyor; dünya şimdi daha çok, kestirilmesi güç yerlerde peyda olan, kimsenin nasıl yakalayacağını gerçekten bilmediği ivmeler kazanan dağınık ve oransız güçlerin bir arenasına benziyor. Hiç kimse artık kontrolü elinde tutamıyor. Daha kötüsü, bu koşullarda, kontrolü elde tutmanın neye benzeyeceği de açık değil. Eskiden olduğu gibi, bütün düzen sağlama girişimleri ve eylemleri yerel ve bir mesele etrafında örgütlenmiş durumda; ancak bir bütün olarak insanlık için sesini yükseltecek ya da sesini yükselttiğinde insanlık tarafından dinlenecek ve itaat edilecek kadar mağrur bir yerellik de yok artık. Herkesin rıza göstereceği, küresel işlerin bütünselliğini kavrayıp açıklayabilmemizi sağlayacak tek bir olgu da kalmadı‖ (Bauman, 2010: 68-69) Bauman sosyalist özlemlerine dayalı olarak yansıttığı bu cümlelerinde, bir gerçeklik payı bulunmaktadır. Bu gerçeklik, dünyada eskisi gibi birbirini bütünleyecek iki zıt kutbun artık olmamasıdır. Tek kutuplu bir dünyada yaşanan ekonomik ve siyasal gelişmelerin gösterdikleri, bizlere kaygı uyandırıcı bir sosyal, ekonomik ve siyasal yaşanmışlıklardır. Ancak buradaki temel vurgumuz olan ulus-devletin meşruiyet sınırlarının aşınmasının tarihsel ve toplumsal koşulları barındırdığı bir gerçekliktir. Bu türden bir sınır aşınmasının teorik temellerini sunmadan önce ulus-devletin tarihsel arka planına kısaca da olsa değinmek gerekmektedir. 88 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Celalettin Yanık Modern ulus-devletin, ortaya çıktığı koşullar içerisinde, üç ana işlevi olmuştur. ―Ekonomik kalkınmaya müdahale edebilecek bir devlet bürokrasisi yaratma, töreler ve duygular üzerinde bir denetim gerçekleştirmek; ulusal bir toprak bütünlüğü oluşturmak ya da düşman devletlerin saldırılarına karşı kendini savunmak için savaş yapmak‖ (Touraine, 2007: 54). Bu üç işlevi yerine getirebilmek için ulus-devletin kendi bölgesi içerisinde bağımsız olması gerekmektedir. Ulus-devletin bağımsızlığı, ―fiziksel kuvvetin meşru kullanımına dayalı teritoryal bir tekel kurma sayesinde ekonomik gelişmeyi ileri götürme doktrinidir‖ (Baumann, 2006: 26). Weberyan bir dili kullanan Gerd Baumann, devletin siyasal işlevinin yerine getirilmesinde gücün aslında ekonomik gelişmeyi sağladığı, ekonomik gelişmenin de nihai analizde bağımsız bir yapıyı oluşturacağı temel kurgusunu vurgulamaktadır. Ulus-devlet, bu anlamda, sadece siyasal işlevinin önemi ile değil, ekonomik işlevleri yerine getirme kolaylığını sağlama noktasında da önem kazanmaktadır. Böyle bir yapılanma içerisinde, gücün meşruiyetinin kaynağı olması bağlamında ulus-devlet sadece ekonomik alt unsura kaynaklık etmeyecektir; aynı şekilde kültürün de yaratılmasında etkili olabilecektir. Ulusal ile küresel arasındaki bağların yoğunlaşmasını simgeleyen küreselleşme süreci, diğer bir deyişle küresel bir toplumun ortaya çıkma süreci hem toplumun bütünleştirici bir sistem olma düşüncesini geçersiz kılarken hem de ulus devlet referansını sorunsallaştırmaktadır (Turner‘dan akt. Keyman, 2000: 3). Küresel bir toplum, toplumun kendisinin bütünleştirici yapısını ortadan kaldırmakla, ulus-devletin sınırlarının ve aynı zamanda kendisinin de sorgulanmasını sağlayabilmiştir. Bununla birlikte modernitenin küresel hegemonyasını da tartışılır hale getirebilmiştir küreselleşme. Küresel siyasal mekanın oluşumu farklı siyasal söylemlerin mücadelesini içeren bir belirsizlik durumu yaratabilmiştir (Keyman, 2000: 27). Bu belirsizlik durumu, bireyleri/toplulukları toplulukçu veya milliyetçi ve hatta dinsel söylemlerin kucağına atabilmiştir. Bir başka ifadeyle, küreselleşmenin özellikle devlet egemenliği söyleminin zemini olan devlet ile toplumun birlikteliği varsayımını kırması ve bir belirsizlik durumunu toplumsal ilişkiler içinde yaygınlaştırması ve sonuçta vatandaşlık, ulusal kimlik, sosyal kimlik gibi belirlilik ölçütlerini yıkması, kültürel kimlik ve buna bağlı milliyetçilik ve laiklik sorunlarının ortaya çıkmasına katkıda bulunmaktadır (Keyman, 2000: 34). Bu bağlamda, ulus-devletin sınırlarının aşınmasında etkisi bulunan küreselleşme kültürel gruplara, yerel unsurlara 89 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Birlikte Yaşama Yolları yapmış olduğu vurgular/atıflar ile bu sınırın aşınmasında belirli bir öneme sahiptir. Ulus-devletin ortaya çıktığı tarihsel koşullar bağlamında, evrensel yurttaşlık ilkesi ile belirli bir kültüre önem ve öncelik verilmesi, bugün ulus-devletin anlamının ve içeriğinin farklı etnisiteler tarafından sorgulanmasını sağlamıştır. Küreselleşme bir taraftan bireysel kimliklerin siyasallaşmasını sağlarken ve aynı zamanda merkezi kurum ve yapıların etkisini/önemini azaltırken, diğer taraftan da bireyin davranış kalıplarını kültürel duruma göre ayarlamaya çalışarak etnik toplulukları ya da grupları meşrulaştırma yoluna gidebilmiştir (Sarıbay, 1998: 17). Bu ve benzeri sosyal ve siyasal dönüşümler ulus-devlet içerisinde yer alan farklılıkların da meşruluk zeminleri için bir fırsat olabilmiştir. Çünkü ötekinin tanınması, farklı kültürel kodların varlıklarının tanınabilmesi koşuluyla meşruluk kazanabilecektir. O güne dek, ―göz ardı edilen, es geçilen, egemen ya da çoğunluğa özgü kimliğin içinde eritilmeye çalışılan farklılık‖lar (Taylor, 2010: 59), ulus-devletin yaşadığı krizde ―tanınmayı‖ ve ―eşitlikler ve farklılıklar‖ düzleminde saygı duymayı talep edebileceklerdir. Azınlıklar, Farklılık Talepleri ve Liberal Düşünce Azınlık haklarına ve farklılık taleplerine yönelik liberal bakış açısı Kymlicka‘ya göre şu şekildedir: - Bazı liberaller gerçek sorunun demokrasi ve hukuk düzenindeki eksiklikler olduğunu ve bu meseleler üzerine çıkan çatışmaların etnikkültürel çatışmalar biçiminde kendini gösterdiğini savunmuştur. Bu görüşe göre, demokratik haklar ve kurumlar bir kere yerleşir ve tüm yurttaşların kullanımına sunulursa insanlar artık etnik bağlılıklar temelinde harekete geçemeyecektir. - Başka bazı liberaller, azınlık milliyetçiliğinin modernleşme ve ekonomik refahın ödediği bir bedel olduğunu savunmuşlardır. Bu görüşe göre, gerçek sorun bazı insanların kendilerini modernleşme sürecinde geri kalmış hissetmeleridir ve belli bir ekonomik gelişme düzeyine erişildiği ve bütün yurttaşlar bundan faydalandığı zaman artık insanlar etnik bağlılıklar temelinde harekete geçemeyeceklerdir. - Diğer bazı liberaller ise azınlık milliyetçiliğinin, ‗öteki‘ hakkındaki cehaletten kaynaklanan, irrasyonel kişisel önyargılar ve basmakalıp fikirlerin sürdürülmesi anlamına geldiğini savunmuştur. Bu görüşe göre, insanlar demokratik alışkanlıklar olan hoşgörü ve karşılıklı saygıyı bir kere 90 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Celalettin Yanık benimseyip içselleştirdiklerinde, etnik bağlılık temelinde insanları seferber etmenin gereği kalmayacaktır. - Bazı liberaller de azınlık milliyetçiliğine yabancıların içişlerine karışması ya da halinden memnun azınlıkları, durumlarından şikayet etmeye cesaretlendirmek için yalanlar uyduran yabancı ajan provokatörlerin neden olduğunu savunmuştur. Bu görüşe göre, bir kere doğru enformasyon sağlandığında ve yabancı müdahale açığa çıkarıldığında, etnik seferberlik yok olup gidecektir. (Kymlicka, 1998: 21-22) Tüm bunlara rağmen savaş sonrası dönem liberalleri özgül etnik ya da ulusal gruplara kalıcı bir siyasal kimlik ya da anayasal statü verilmesi gerektiği fikrine hep karşı çıkmıştır (Kymlicka, 1998: 30). Liberaller tarafından yukarıda ifade edilenler bağlamında toplulukçu söylemlerin nasıl üstesinden gelebiliriz? Bireylerin ve toplulukların farklılıklara sahip olmasına ve bunların siyasal, ekonomik ve kültürel açıdan temsil haklarını yerine getirebilmelerine liberalizm kanalıyla nasıl cevap verebileceğiz? Bu soruya cevap verebilmek için liberalizmin klasik soyut vatandaş ve atomistik birey temelli ve siyaseti sadece çıkar grupları ve partiler yoluyla temsiliyet mekanizmasına indirgeyen düşünceden uzak farklı bir değerlendirmede bulunmak gerekmektedir (Keyman, 2000: 31). Liberal demokratik bir çoğulculuk, farklı kimliklerin farklılıklarının tanınması temelinde görülmesini gerektirmektedir. Farklılıkların tanınması ilkesi, yani ―‗ötekine karşı sorumluluk‖ olarak adlandırabileceğimiz bu ilke, demokratikleşmenin ön koşulunun ulusal kimlik ve modern kimlik kategorilerince sessizleştirilmiş ve ötekileştirilmiş kimliklerin dile getirdiği farklılığa dayalı kimlik söylemlerine saygı olduğunu vurgulamaktadır. Bu anlamda, liberal bir demokrasi ―kimlik-fark‖ ilişkisini tanıyan bir yapıya sahip olmalıdır (Keyman, 2000: 36). Tüm bunların yanı sıra, liberal bir demokratik yapı, farklı kimlikleri tanıma yolunda diyalojik bir tavır da takınmalıdır. Liberal demokratik yapı, aynı zamanda, tek kültürlü ya da homojen bir yapının ön varsayımı değil, farklı kültürel, dinsel, etnik ve azınlıklara dayalı farklılıkların birbirleriyle karşılıklı ilişkileri içerisinde diyalojik bir boyutun ön planda olmasını gerektirmektedir. Bu diyalojik süreçte ise birbirimizi karşılıklı özne boyutunda tanımlamamız gerekir. Bir başka ifadeyle, özne düşüncesiyle çokkültürlü toplum düşüncesi, hatta daha kesin bir deyişle, kültürlerarası iletişim düşüncesi arasında hiçbir kopukluk yoktur; çünkü ancak karşılıklı olarak birbirimizi birer özne olarak kabul ettiğimizde, birlikte ve farklılıklarımızla yaşabiliriz (Touraine, 2000: 212). 91 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Birlikte Yaşama Yolları Sonuç Liberalizm, karşılaşılan yeni durumda, eğer toplulukçu ve milliyetçi söylemlerin dışında toplumların ya da ulusların sahip oldukları farklılıklarıbu farklılıklar dinsel, dilsel ve etnik bağlamları içerisinde farklılık gösterebilmektedir-birer özne konumuna getirilebildiği takdirde anlamlı, anlamlı olabileceği kadar da çözüm odaklı olacaktır. Bu bağlamda, ―çokkültürcülüğün, kültürel alanın sınırsızca bölümlenmesi ya da dünya çapında kültürel bir melting-pot olmadığını; kültürel deneyimlerin çeşitliliğiyle kültür ürünlerinin kitlesel üretimi ve dağıtımını bağdaştırmaya çalışan bir düşünce olduğunu‖ burada rahatlıkla ifade edebileceğimiz gibi, liberal demokratik bir yapının da bu çokkültürlü ortam içerisinde bireyleri farklılıkları bağlamında birer özne konumuna getirmesi yoluyla önemli çözümler ve kaynaklar üretebilme kapasitesine sahip olacağını da belirtebiliriz. Ülkemiz açısından bu durum değerlendirildiğinde, tarihsel arka planımızın göz önünde bulundurulması gerekmektedir. İmparatorluk sonrası yeniden yapılanmanın getirdiği bir takım zorluklar birer toplumsal ve siyasi gerçekliktir. Ancak bu gerçekliklerin açtığı fırsatlar ile imparatorluk döneminin kültürel atmosferinin ve çoğulculuğunun yarattığı olumlu yapı, farklılıklara yönelik söylemlerin gerçekleşebilmesi için iyi bir zemin oluşturacaktır. Çünkü, bugün yaşadığımız farklılıklara dayalı söylemlere, bir şekilde, geçmişin kendi yaşamsal evreni içerisinde bir cevap bulunulabilmiştir. Ancak, tarihe aşırı hayranlık derecesinde bağımlı olmaktan çok ve yine tarihsel bir durumu anakronik bir olguya indirgemeden bu farklılıklara saygı durumunu değerlendirmek önemli bir çabayı ve belki de çözüm önerilerini sunabilecektir. Fakat aynı zamanda şu gerçeği de eklemek gerekmektedir: Amerika, Avustralya ya da Kanada örneğinde yaşanan/yaşanmakta olan liberal temellere dayalı çokkültürcülük deneyiminin olgusal bir takım özelliklerini kendi ülkemize adapte etmekten çok, yukarıda ifade edilen tarihsel arka plana bakmak ve aynı zamanda liberal demokratik bir yapıdaki özne konumunun özelliklerini vurgulamak gerekir. 92 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Celalettin Yanık Notlar Çokkültürlü toplum, bir durumdur. Toplumlar çokkültürlü olabilirler. Ancak çokkültürcülük bir tavra, bir vaziyet alışa atıfta bulunmaktadır. Multiculturalism, sonuna gelen ad soneki –ism ile birlikte bir süreci, doktrini, teoriyi, hatta bir ideolojiyi yansıtır. Böyle bir bakışın altında yatan etmen ise, -ism (izm) ad sonekinin kökenine dair vurguda yatmaktadır. Latince kök olarak isma, ismos, ismus kökünden gelen –ism (izm) isim soneki; 1 a: edim/eylem (act), pratik, süreç (criticism, eleştiricilik); b: (belirli) bir kişi ya da şeyin (thing) karakteristik eylem/hareket ya da davranış biçimi (animalism: hayvanilik (hayvanda insan ruhunun bulunmasına dair inanç/eylem); c: (belirli) bir özellik temeline dayalı önyargı ya da ayrımcılık (racism: ırkçılık, sexism: cinsiyetçilik, cinsel ayrımcılık) 2 a: doktrin, teori/kuram, din (Buddhism: Budizm); b: bir sistem ya da kurallar manzumesine bağlılık (stoicism: stoacılık). (Merriam-Webster) Multiculturalism, bir toplumda farklı kültürlerin bir arada yaşamasını onaylayan bir ―tanınma politikası‖nı yansıtıyor, bir tavrı barındırıyor, dolayısıyla ―gerçekçilik‖ (realism) ya da ―öznelcilik‖ (subjectivism) gibi sözcüklerle aynı aileden. (Akaş, 2010: 5) Tüm bu açıklamalar bağlamında bu makalede çokkültürlülük, toplumların çokkültürlü olma durumuna atıf için, çokkültürcülük ise bir politika, süreç hatta bir doktrin anlamında kullanılacaktır. 2 Milena Doytcheva‘nın kitabını tercüme edenin kitabı ―Çokkültürlülük‖ olarak çevirmesine rağmen, aslında Doytcheva siyasal bir proje olarak kavrama atıfta bulunur ve bu şekilde anlamlandırır. Bu bağlamda, Doytcheva‘dan yapılan alıntılarda (cülük) ad son eki, bu projeyi imlemek için kullanılacaktır. Çokkültürlülük olarak yapılan atıflar ise, toplumun/toplumların çokkültürlü olmasına/olma durumuna tekabül edecektir. 3 Fakat, burada dikkat edilmesi gereken bir nokta bulunmaktadır. Avrupa‘da sonradan gelen göçmenleri ilk göçmenlerden ayırt etmek için dilsel anlamda küçük bir oynama yapılmıştır. Bu konuda Hollanda‘daki Müslüman göçmen kodlaması örneği konuyu açıklar mahiyettedir: ―‗Müslüman‘ teriminin eski Hollanda sömürgeleri olan Surinam ve Endonezya kökenlilerden son dönemde göç eden Akdeniz kökenlileri ayırt etmek için bir kodlama sözcüğü olarak kullanılması ile daha da desteklenmiştir. İlkinde de çok sayıda Müslüman olsa da, daha çok ikincisinden ―Müslüman göçmenler‖ olarak bahsedilmektedir. Bunları dinlerine göre adlandırmak, eski sömürgelerine oranla Hollandalı olmaktan daha uzak olduklarına dair yargıyı azatlamayı sağlayabilir, böylece herhangi bir çatışma durumunda sıkıntılar azaltılabilecektir.‖ (Baumann, 2006: 24, not.2) 1 93 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Birlikte Yaşama Yolları Kaynakça Akaş, C. (2010). Terimler Hakkında. haz. Amy Gutmann, Tanınma Politikası. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Çokkültürcülük Aktay, Y. (2003). Küreselleşme ve Çokkültürlülük. Tezkire, 35, Kasım/Aralık, 120. Bauman, Z. (2010). Küreselleşme. İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Bauman, Z. (2003). Modernlik ve Müphemlik. İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Baumann, G. (2006). Çokkültürlülük Bilmecesi. Ankara: Dost Kitabevi. Boguslaw, R. (2000). Liberalism/Conservatism. Encyclopedia of Sociology / Edgar F. Borgatta, editor-in-chief, Rhonda Montgomery, managing editor.—2nd ed., Macmillan Reference USA. Canatan, K. (2009). Avrupa Toplumlarında Çokkültürcülük: Sosyolojik Bir Yaklaşım. The Journal of International Social Research, 2/6 Winter, 8097. Doytcheva, M. (2009). Çokkültürlülük. İstanbul: İletişim Yayınları. Eriksen, T. H. (2009). Küçük Yerler Derin Mevzular. İstanbul: Avesta Yayınları. Hoffman, J. (2006) Liberalism, The Cambridge Dictionary of Sociology, General Ed. Bryan S. Turner, Cambridge: Cambridge University Press,. Keyman, E. F. (2000). Türkiye ve Radikal Demokrasi. İstanbul: Alfa Yayınları. Kloby, G. (2008). Communitarianism. Encyclopedia of Social Problems V. 1. Ed. Vincent N. Parrillo, California: SAGE Publications, Inc. Kymlicka, W. (1998). Çokkültürlü Yurttaşlık, İstanbul: Ayrıntı Yayınları. Maalouf, A. (2000). Ölümcül Kimlikler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Merriam-Webster‘s Dictionary of English. 94 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Celalettin Yanık John, N. (2009). The Right to Belfast City Centre: From Ethnocracy to Liberal Multiculturalism?. Political Geography, 28, 132–141. Parekh, B. (2002). Rethinking Multiculturalism, Cultural Diversity and Political Theory. London: Macmillan Press. Sarıbay, A. Y. (1998). ―Küreselleşme, Postmodern Uluslaşma ve İslam‖, Küreselleşme Sivil Toplum ve İslam, Vadi Yay., Ankara. Schnapper, D, (2005). Sosyoloji Düşüncesinin Özünde Öteki ile İlişki. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. Taylor, C. (2010). Tanınma Politikası. haz. Amy Gutmann, Çokkültürcülük Tanınma Politikası. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Thakur, R. (1982). Liberalism, Democracy, and Development: Philosophical Dilemmas in Third World Politics. Political Studies. Vol. XXX, No. 3, pp. 333-349. Touraine, A. (2000). Eşitliklerimiz ve Farklılıklarımızla Birlikte Yaşayabilecek miyiz?. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Touraine, A. (2007). Bugünün Dünyasını Anlamak İçin Yeni Bir Paradigma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. Vatandaş, C. (2001). Çokkültürlü Yapıda Ulusal/Etnik Kimlikler (Kanada Örneği). Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt III, S. 2, Aralık, 101-115. 95 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Edirneli Nazmî’nin Türkî-i Basit Divanı 96 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Işılay Pınar Özlük EDİRNELİ NAZMÎ’NİN TÜRKÎ-İ BASİT DİVANI’NDA GİYİM UNSURLARI Işılay Pınar Özlük Özet Edirneli Nazmî‟nin Türkî-i Basit başlığı altında toplanan şiirlerinden yola çıkarak yapmış olduğumuz bu çalışma, Osmanlı İmparatorluğu‟nun giyim kültürünün anlaşılmasına katkı sağlamak amacını taşımaktadır. Bilindiği üzere edebî metinler, içerisinde doğup büyüdükleri toplumun birçok özelliğini de taşırlar. Metinlerin, şiirlerin arasında günlük hayatın, adetlerin ve inançların izini sürmek mümkündür. Biz de diğer şiirlerinin sayısı göz önüne alındığında oldukça kolay şiir yazabildiği görülen Edirneli Nazmî‟nin Edebiyat Tarihimiz için oldukça önemli olan Türkî-i Basit şiirlerini ele alarak bu yalın dille söylenen şiirlerden çıkan giyim unsurlarıyla ilgili malzemeyi yorumladık ve dikkatlere sunduk. Anahtar sözcükler: Edirneli Nazmî, Türkî-i Basit, Türkî-i Basit’te Giyim, Klasik Türk Şiiri’nde Giyim. Dr. Kırıkkale Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, e-mail: ipozluk@hotmail.com 97 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Edirneli Nazmî’nin Türkî-i Basit Divanı Giyinmek, örtünmek, yemek-içmek gibi insanoğlunun ilk ihtiyaçlarındandır. İnsanoğlunun iklim şartlarına, hava durumuna uyum sağlamak için sadece korunmak amacıyla başlayan giyim serüveni toplu yaşamın, yerleşik hayata geçişin ve sosyalleşmenin başlamasıyla birlikte bambaşka bir mecraya yönelmiştir. Toplum normlarına uygun olma isteği, herkes gibi görünmek arzusu, beğenilmek ve takdir görmek gibi arzular, giyimin yıllar içerisinde büyük bir endüstri ve tüketim toplumunun en büyük handikapı hâline gelmesine neden olmuştur. Böylece Meydan Larousse‟un giymek kelimesi için yaptığı şu açıklama da, tanımın tamamı değil, sadece çok küçük bir parçası haline gelmiştir “havanın etkisinden korunmak veya örtünmek için bir şeyi vücudun herhangi bir kısmına geçirmek” (1990: V/ 192). Mor eteğin üzerine yeşil kazak giyinmeyip, dakikalarca beyaz gömlek arayan ya da sabahleyin dakikalarca dolabın önünde durup giyilecek onca şey varken hiçbir şey bulamayan biri, eminiz ki herkese tanıdık geliyordur. Sadece bu basit ve gündelik örnekler dahi bize, giyimin artık sadece bir örtünme işi olmadığını göstermektedir. Bu durum, XXI. asra ait bir özellik değildir elbette. Günümüzde yerleşmiş olan bu bakış açısının temelleri yüzlerce yıl öncesinde atılmıştır. Osmanlı Devleti döneminde de, giyime son derece önem verildiği görülmektedir. Nitekim bu husus, şiirlerde net bir şekilde yansıtılmıştır. Bu çalışmada, sadeleşme ve mahallileşme hareketi denildiği zaman ilk akla gelen ve XVI. asrın önemli şairlerinden olan Edirneli Nazmî‟nin Türkî-i Basit Divanı‟ndaki giyim unsurları yorumlanmaya çalışılacaktır. Dili zaman zaman Yunus Emre‟yi anımsatan Edirneli Nazmî‟nin Türkî-i Basit Divanı‟nda yer yer giyim ve kuşamla ilgili kullanımlara rastlanılmaktadır. Ayrıca bazı kumaş çeşitleri de şiirlerde görülmektedir. Özellikle bu iki unsurun, birbirinden ayrılamaz bir hüviyette oldukları dikkat çekmektedir. Toplumun gelir seviyesi ve refahı ne denli yüksek olursa, giyime harcanan meblağlar da, o denli yükselmektedir. Bu noktadan bakıldığında, Osmanlı Devleti‟nde giyime hem çok önem verildiği hem de çok para harcandığı söyleyebilir. Çünkü ipekliler, altın ve gümüş tellerle dokunan kumaşlar giyimin daha o dönemde ne denli büyük bir pazara sahip olduğunu göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Kaftanlara, fistanlara, gömleklere vb. pek çok giyim eşyasına vücut veren kumaş bahsi bile başlı başına bir araştırma konusudur. Daha o dönemde kumaşların kalite kontrollerini ve denetimlerini yapmak amacıyla kumaş damgalarının kullanılmış olması hayret vericidir. Hatta kumaşlara vurulan bu damgalar birçok şairin şiirinde görülmektedir. Nitekim Sâbit‟in aşağıdaki beyti, kumaş damgası ile şiirdeki güzellik bağlantısını şairlerin nasıl kurduğunu 98 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Işılay Pınar Özlük en güzel şekilde göstermektedir. Güzel bir şekilde dokunmuş belagat kumaşına, bu şah beyitle altın damga vurduğunu belirten Sâbit, esasında güzel bir kumaşın üzerindeki damga nasıl o kumaşın kalitesini belirliyor, değerine değer katıyorsa; güzel bir şiire de şah beytin o derece güzellik kattığını vurguluyor: Şu hoş-kumâş-ı nesîc-i belâgate Sâbit Bu şâh beyt ile tamgâ-zen-i perend oluruz Sâbit D, G. 143/ 5 Divanlarda onlarca kumaş ismine rastlanmaktadır. Osmanlı, özellikle XV. asırdan itibaren kumaş sanatı konusunda yabancı ülkeler tarafından da takip edilir hale gelmiştir. Kumaşların dokumalarında kullanılan altın ve gümüş teller, bu kumaşlara aynı zamanda maddi anlamda son derece büyük bir değer katmaktaydı. Bu minvalde, Osmanlı‟dan kendisi için kumaş alan kral ve kraliçelerden bahseden vesikalar dikkat çekicidir. Nitekim 1565 yılında Bursa kadısına gönderilen şu vesika bu hususa ışık tutmaktadır: “Haliya Leh kralı tarafından risalet tarikiyle südde-i saadetime gelen elçi müşarünileyh kıral için mahrusei mezbureden bir mikdar kadife ve sair meta almak murad edinüpolbapta hükmü şerifim varıcak elçi mezbure ticaret için olmayup kral için akça ile bir mikdar akmişe almak istedikte hilâfı şer’i şerif kimesneyi dahl ve taarruz ettirmiyesin (Drağman İbrahim Beye verildi)” (Yatman 1945: 14). Görüldüğü gibi, bu vesikada ticaret için değil, bizatihi Leh kralının kendisine kadife gibi bazı kumaşlar almakla görevli olan elçinin herhangi kötü bir olayla karşılaşmaması için Bursa Kadısından gerekli tedbirin alınması istenmektedir. XVI. asra gelindiğinde Avrupa‟da Osmanlı kumaş desenlerinin taklit edildiği görülmektedir (Yatman 1945: 19). Edebiyat ve toplum ilişkisi göz önüne alındığında divanlarda sosyal hayattan izlerin görülmesi son derece normaldir. Kumaşçılığın son derece ilerlemiş olduğu bu yıllara ait bir edebî ürün olan Edirneli Nazmi‟nin Divanında da, bazı kumaş ve giysiler karşımıza çıkmaktadır. Hatta Divan‟da giyim unsurlarıyla ilgili atasözlerine de rastlanmaktadır. Bunlardan biri “Ata bakma tona bakma câna bak” şeklindedir: At u tonıyla bezenmekden bezer yâr isteyen Kim demişler ata bakma tona bakma câna bak Edirneli Nazmî D., G. 107/ 2 Ayrıca giyimle ilgili çeşitli deyimler de kullanılmıştır. Nitekim “Bu gönül, dünya işleriyle uğraşmaya başladıktan sonra yakasını tasa elinden 99 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Edirneli Nazmî’nin Türkî-i Basit Divanı kurtaramaz oldu” anlamına gelen aşağıdaki beyitte şair, “yakasını kurtarmak” deyimini farklı bir söyleyişle ifade etmektedir: Dünye derdine düşelden beri bu çorlı gönül Yakasın tasa elinden devinüp kotaramaz Edirneli Nazmî D., G. 62/ 2 Divanda Adı Geçen Kumaşlar Altınlı: Altınlı, altın işlemeli elbiseler için kullanılan genel bir tabirdir. Nazmî gümüşten daha beyaz bir güzel olduğunu ifade ettiği sevgiliye altınlıların yakışacağını düşünmektedir: Gümüşden ak güzelsin sen güzel hey Sana altunlular key yaraşur key Edirneli Nazmî D., G. 284/ 47 Altınlı benek: Şiirlerde altın benekli veya benek altınlı olarak karşımıza çıkan bu kumaşın üzerinde altın renkli benekler olduğu akla gelmektedir. Ancak kaynaklarda bu kumaş hakkında bilgi bulunmamaktadır. İlk beyitte “kimde altınlı benek görse bebek gibi özendiğini” söyleyen şair, ikinci beyitte ise “altınlı benekten yapılmış bir kaftan”dan söz etmektedir: Kimde kim görse bir altunlu benek Özenür göz ana nite ki bebek Edirneli Nazmî D., G. 119/ 1 Kanlu dögünler ki kapladı beni Döndi bir kaftana altunlu benek Edirneli Nazmî D., G. 117/ 4 Atlas: Atlas, atkı ve çözgü iplikleri ipekten dokunmuş, farklı desenlerde bazen kabartma çiçekleri de olan parlak bir kumaş türüdür. Farklı renklerde olabilen bu kumaşın incelerinden elbise, kalınlarından ise, elbise içlerine astar yapılmaktaydı. Hem kadınlar hem de erkeklerin kullandıkları bu kumaşın ağırları bazen yorganlarda da kullanılmıştır (Pakalın 1983: I/111). Dokunulduğunda sert ve kendisine has bir hışırtısı olan ve ekseriyetle düz renkli olarak dokunan bu kumaşın, nakışlı hareli, sırmalı, elvani, gülnumi, mermeri, mertebani, frengi gibi çeşitleri vardır (Antika Ansiklopedisi 1998: 28). İpekli ve kıymetli bir kumaş olan atlas, şiirlerde genellikle değersiz kumaş türleriyle birlikte kullanılarak bir kıyaslama unsuru olarak 100 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Işılay Pınar Özlük kullanılmıştır. Atlas, dîbâ gibi kumaşlar maddi varlığı sembolize ederken pelas, çul gibi kumaşlar ise bunun tam tersi için kullanılmıştır. Hayretî‟nin aşağıda verilen beytinde de bu söylediklerimize örnek olacak bir kullanım söz konusudur. Şair “Ey Hayretî! Sen atlas-ı zer-beft ile övünme, âşık için kara çullar kadar değerli bir giysi yoktur” diyerek âşığın maddeden ne denli soyutlandığını, maddi şeylere önem vermediğini ifade etmektedir. Atlas-ı zer-beft, altın işlemeleri olan atlasa verilen isim olup çok değerlidir. Çul ise bunun tam tersi kaba, kıymetsiz bir kumaştır. Atlas-ı zer-beft ile fahr itme sen ey Hayretî 'Âşıka fâhir libâs olmaz kara çullar gibi Hayretî D., G.436/ 5 Edirneli Nazmî ise şu beytinde “Ay oğul güneş gibisin sana al kırmızı atlas yakışır” demektedir: Yalabırsın güneş gibi ay oğul Sana ki yaraşur şol al atlas Edirneli Nazmî D., G. 67/ 4 Çul: Çulun, beyitlerde kullanımına bakıldığında, genellikle maddi varlıklardan ve zenginliklerden uzak durmanın, uzak olmanın bir sembolü olarak kullanıldığı görülmektedir. Zenginliği ve lüksü sembolize eden atlas, zer-beft, dîbâ gibi kumaşlarla birlikte kullanılan ve bu hüviyetin zıddını ifade eden çul vesilesiyle şairler, çarpıcı bir anlatım oluşturmuşlardır. Ayrıca çul, hem dervişlikle hem divane olmakla özdeşleşmiş hem de onlara has bir unsur haline gelmiştir. Bir iti hoyradun altunlı tonı Bir itün sırtında san alaca çul Edirneli Nazmî D., G. 140/ 4 Çulha: Yünden dokunan bir kumaş türü olan çulhanın yer aldığı şu beyitte, Edirneli Nazmî kumaş dokuma tezgâhının bir aparatı olan mekikten de bahsetmiştir: Arada çulha mekügi gibi âh Engelün oynadığı key katı put Edirneli Nazmî D., G. 22/ 3 Divanda Geçen Giyim Eşyaları Osmanlı‟nın giyim eşyaları ve alışkanlıkları bu toplumun birer mirasçısı olan bizler için muğlâk veya oryantalist tablolardan muhayyilemize yerleşmiş bazı resimlerden ibarettir. Ancak bu konuda araştırma yapanların aralamış oldukları kapı, bizleri rengârenk ve ihtişamlı 101 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Edirneli Nazmî’nin Türkî-i Basit Divanı bir dünyaya götürecek hüviyettedir. Nitekim XVIII. asırda İngiltere‟nin Osmanlı elçisi Lord Montaqu‟nun eşi olması sebebiyle İstanbul‟da bulunan ve mevkisi sayesinde devletin önemli yöneticilerinin dahi evlerine girip çıkma şansına sahip olmuş olan Lady Mary Montaqu‟nun “Türkiye Mektupları” ismiyle basılan eserindeki kadın giyimiyle ilgili aşağıdaki satırlar, bu hususa ışık tutacak mahiyettedir: …önce gayet geniş bir şalvarım var. Bu gayet ince, gül pembesi, kenarı sırmalı kumaştan yapılmış bir şalvar. Terlikler sırma işlemeli beyaz deriden yapılmış. Şalvarın üstüne sarkan tül gömlek tamamen işlemeli. Gömleğin kolları kolumun yarısına kadar iniyor ve çok geniş. Yakasını elmas bir düğme ilikliyor. Göğüsün renk ve şekli gömlekten tamamen görünüyor. Entari ise sanki vücuda göre biçilmiş ceket. Fakat benimki beyaz Şam kumaşından yapılmış, kenarı ise gayet kalın sırma işlemeli. Bu çeşit elbiselerde düğmenin elmas veya inci olması lazım. Kollar arkaya doğru genişliyor. Mintanım ise şalvarımın kumaşından. Elbise vücuduma çok uygun. Uzunluğu ayaklarıma kadar. Bele aşağı yukarı dört parmak genişliğinde bir kemer takılıyor. Kolları uzun ve dar. Zengin kadınların kemerleri elmas veya sair kıymetli taşlarla süslü. Fazla masraf olmasın diye bazılarını işlemeli satenden yapıyorlar. Ayrıca önden elmaslı toka ile bağlanıyor bu kemerler. Türk kadınları kürkü ev elbisesi olarak bazen giyip bazen çıkarıyorlar. Bu kürkler ağır dibadan, içleri samurla kaplanmış, kolları omuzlardan aşağı inmiyor. Benimki kenarları sırmalı yeşil kürk. Başa giyilen şapkalara kalpak deniliyor. Kışın giyilenleri elmaslarla işli kadifeden, yazın ise bol sırmalı kumaştan yapılıyor. Başın öbür yanındaki saçlarda toplanıyor., üstüne çiçek veya sorguç gibi şeyler konuluyor. En revaçta olanı da muhtelif taşlardan müteşekkil büyük bir demet takmak. İncilerden çiçek goncaları, elmaslardan yaseminler, yakutlardan güller, sarılarından da fulyalar yapılıyor. Bütün bunlar o derece güzel yapılıyor ki, daha güzelinin yapılabileceğini tasavvur edemezsiniz. Saçlar olduğu gibi arkaya dökülüyor, inciler ve fiyonklarla süslenmiş örgüler yapılıyor (Montaqu, trsz: 51-52). Edirneli Nazmî‟nin Türkî-i Basit şiirlerinde başa, vücuda ve ayağa giyilen şu giyim ve kuşamlarla karşılaşılmaktadır: Başa giyilenler Osmanlı Devleti‟nde başa başlık takmadan toplum içine çıkmanın, hatta tenha bir yerde bile baş açık oturmanın hoş görülmediği ve son derece ayıp sayıldığı, meclislerde baş açmanın saygısızlık ifadesi olarak görüldüğü kaynaklarda anlatılmaktadır (Onay 2000: 116). Baş giyiminin bu kadar 102 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Işılay Pınar Özlük önemli olduğu bu yerde başlıklara da son derece önem verilmekteydi. Edirneli Nazmî‟nin Türkî-i Basit Divanı‟nda buna uygun kullanımlar şu şekildedir: Dülbend: Keten ve pamuktan dokunan, ince ve beyaz bir bez olan dülbend, sargı bezi, yara bezi veya sarıkların üzerine sarmakta kullanılmaktaydı. Ancak dülbend, günümüzde kadınların başörtüsü olarak kullandıkları bir giyim eşyası olarak karşımıza çıkmaktadır (Koçu 1967: 98). Sevdügün kim gele odana sevinç eyle gönül Çıkar ol şenliğe dülbendüni götür göge at Edirneli Nazmî D., G. 23/ 2 Takke: Antika Ansiklopedisi‟nde, genellikle ince kumaşlardan yapılan bir başlık olduğu ifade edilen takke (1998: 414) için Koçu, erkeklerin saçlarını uzatmadıkları, hatta pek çok kimsenin başını ustura ile kazıttığı devirlerde, başın üşümemesi için evde taktıkları başlık olduğunu ifade etmektedir. Hatta bu başlığın, gece yatağa yatılırken de baştan çıkarılmadığı bilgisini veren Koçu, takkelere ince bir tabaka pamuk konulduğunu ve takkenin başlığın altına teri emmesi için giyilen “Terlik”, “Arakçin” den farklı olduğunu, ayrıca yapı olarak takkenin bu başlıklardan daha kalınca olup, “Gecelik Takkesi” diye anıldığını belirtmektedir (Koçu 1967: 220). “O şal kürkü ile kaplan derisi takke sana çok güzel yakışır giy, aslanım benim ” anlamındaki beyitten takkenin kaplan derisinden yapıldığı da anlaşılmaktadır: Key yaraşur key güzel düşer o şal kürki ile Sana şol kaplan derisi takye aslanum benüm Edirneli Nazmî D., G. 154/ 4 Yelken takke: Bu başlık sarayda yazı işleri, yazılanların dağıtımı, sefaretlerle olan ilişkilerde aracılık gibi işlerle vazifeli olan başçavuşlar ve çavuşlar kullanılmıştır. Ayrıca sarayda saz çalan sazendelerin de çavuşlarla birlikte bu başlığı kullandıkları görülmektedir (Kumbaracılar 1983: 12). Nazmî‟nin yelken takke giymiş bir levendi sevdiği için gönlünün esen bir yel ve çağlayan bir deniz haline geldiğini ifade ettiği beytinden bu başlığın levendler tarafından da giyildiği anlaşılmaktadır: Oldı gönlüm bir yiler yil dahı bir çağlan deniz Sevdi yelken takye giymiş bir levend oğlanını Edirneli Nazmî D., G. 247/ 4 Üsküf: Üsküfle ilgili kaynaklarda farklı tanımlar yer almaktadır. Bunların bir kısmı şu şekildedir: 103 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Edirneli Nazmî’nin Türkî-i Basit Divanı Şemseddin Sami Bey Kâmûs-ı Türkî‟de bir yeniçeri serpuşu olduğundan hiç bahsetmeyerek şunları söylemektedir: “İsmin aslı Rumcadır; tepesi devrik ve ucu püsküllü takke ki ekseriya Akdeniz adalıları giyer; kırmızı yünden örgü olup fesin esasıdır.” Hüseyin Kâzım Bey, Büyük Türk Lügati‟nde şunları dillendirmektedir: “İtalyanca iskufa (Scuffia) dan Üsküf, gecelik takkesi, külah; Yeniçeri zabitlerine mahsus serpuş, yarısı başın üzerinde durur ve yarısı kıvrılıp arkaya sallandırılırdı (yatırma)”. M. Zeki Pakalın ise, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri isimli eserinde şöyle kaydetmektedir: “Üsküf isminin Arapça Kufiye ve Rumca Ksufos'tan geldiği söylenir. Yeniçeri Börkünün kenarının sırmalısı idi; Kapıkulu yaya askeri (bu arada başta Yeniçeriler) ile bunların zabitleri giyerdi. Üsküfün kırmızı kadifelerini de, iki tarafına birer zülüf takarak Saraydar Silâhtar Ağa giyerdi.” Sırma işlemeli bir börk olan üsküfün, kaşıklık-tüğlüğü vardır, buraya yeniçeri zabitleri rütbelerine göre turna kuşu teli, balıkçıl kuşu teli takmışlardır (Koçu 1967: 236- 37). O kul oğlınun altun üsküfle gün Geçer her gün imdi gelüp yerdeşi Edirneli Nazmî D., G. 274/ 2 Kenarında dört parmak kalınlığında sırma işlemesi bulunan ve genellikle keçeden yapılan üsküfün tepe bölümü uzunca olup arkaya doğru yatırılmaktadır. Üsküf de, Osmanlı baş giyiminin hemen bütün unsurları gibi bir meslek yahut sınıf tarafından kullanılmıştır. Yaya başından daha üst rütbedeki askerler tarafından kullanılan üsküfün ön tarafında tüylük ya da kaşıklık denen metal bir yuva bulunmaktaydı. Buraya takanın rütbesine göre turna ya da balıkçı tüyü, süpürge sorguç gibi bir şey takılırdı (Antika Ansiklopedisi 1998: 451). Nitekim Edirneli Nazmî, aşağıdaki beyitlerinde üsküfün ön tarafına takılan turna teli ve altın telleri dile getirmektedir. İlk beyitte şahin bakışlı güzele başına taktığı turna telinin yakıştığını ifade eden şair, ikinci beyitte Rum ilinin güzellerinin başlarına altın ve turna telleri taktıklarını söylemektedir: O şahin bakışlu güzel yaraşur Dakındukça başına turna teli Edirneli Nazmî D., G. 275/ 4 Rum ilinün güzelleri dakınur Başa altun teliyle turna teli Edirneli Nazmî D., G. 262/ 7 104 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Işılay Pınar Özlük Vücuda Giyilen Giyim Unsurları Vücuda giyilen giyim eşyalarını ele aldığımız bu başlık altında giyilen giyim eşyalarının yanı sıra kullanılan bazı aksesuarların da yer aldığını ifade etmemiz gerekmektedir. Bu aksesuarları bu başlık altında incelememizin sebebi aksesuarların giysileri ve giyim-kuşamı tamamlayan unsurlar olmalarındandır. Don: Don genel olarak bütün bir giyimi ifade etmekle birlikte kaynaklarda belden aşağısını örten iki paçalı bir giyim unsuru olarak tarif edilmektedir. Bunun yanında, elbiselerin altına giyilen ve bugünün iç çamaşırı görevini gören giyim eşyasına da iç donu denilmektedir. Koçu, iç donlarını önce kadın ve erkek olarak ikiye ayırmış daha sonra da bunlarla ilgili ayrıntılı bilgi vermiştir. Giyen kişinin mali durumuna göre donun kumaşı farklılık göstermektedir. Don yapımında bürüncük, patiska, kaba bez (Trabzon Bezi, Amerikan Bezi gibi) gibi farklı kumaşlar kullanılmış ve bazen de ipekli işlemeler ve çintemani ismi verilen bir nakış türüyle süslenmiştir. Erkek iç donları ağ kısmı bol, ayak bileklerine kadar uzun, beli uçkurlu ve ayağın kolay geçebilmesi için paçası yırtmaçlı dikilmekteydi. Kadın iç donunun ise boyu ayak bileğine kadar değil, ancak baldırların yarısına kadar gelmekteydi. Paçaları oyalar ve danteller kullanılarak süslenmekte ve süslü uçkurları bulunmaktaydı (Koçu 1967: 94). Ayrıca bu donlar çeşitli renklerde de olabilmekteydi: Bakmazlar ulular kişiye şimdi be Nazmî Tâ kimicek saru kızıl yeşil ala ton Edirneli Nazmî D., G. 167/ 5 Bir iti hoyradun altunlı tonı Bir itün sırtında san alaca çul Edirneli Nazmî D., G. 140/ 4 At u tonıyla bezenmekden bezer yâr isteyen Kim demişler ata bakma tona bakma câna bak Edirneli Nazmî D., G. 107/ 2 Etek: Kadın giysilerinin belden aşağıda kalan bölümüne etek ismi verilmektedir (Antika Ansiklopedisi 1998: 115). Etek kelimesi, bazen vücudun alt tarafına giyilen giyim eşyasını bazen de elbisenin ya da uzun herhangi bir giysinin belden aşağıda kalan kısmını ifade edecek şekilde kullanılmıştır. “Yârin güzel topuğun açılarak adam öldürmesin diye etek ikide bir yârin ayağına düşer” diyen şair sevgilinin topuğunu görenlerin öleceğini 105 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Edirneli Nazmî’nin Türkî-i Basit Divanı ifade ederken eteğin boyunun topukları örtecek kadar uzun olduğu bilgisini de vermektedir: Âdem öldürmege güzel topuğun açma diyü Düşer ol yârün ayağına ikide bir etek Edirneli Nazmî D., G. 124/ 3 Gömlek: Farsça pirâhen kelimesinin karşılığıdır. Eskiden pirâhen kelimesi kullanılırken daha sonraları gömlek kelimesi kullanılmaya başlanmıştır. Kelimenin doğru yazılışı “gönlek” şeklindedir. Gön deri anlamına gelmektedir. Gönlek çıplak tene giyilen şey demektir. Günümüzde önden düğmeli, bedenin yarısına kadar inen yakalı üst giysilerine bu isim verilmektedir. Kadın gömlekleri ayak bileğine kadar uzun olur. Belden aşağı kısmı iç donun içine sokulur (Koçu 1967: 125; Antika Ansiklopedisi 1998: 140). Nazmî‟nin aşağıdaki beyitlerinden gömleklerin yakalı olduğu, bu yakaların ise bazen kırmızı renkli olduğu anlaşılmaktadır: Yakası al o gönlek ki giyer yindek yâr İrdigin nice yaka gül gibi ol al yaka Edirneli Nazmî D., G. 214/ 2 Öldürürsin şol yakası al gönlekle beni Boynuna alursın âh ol âlıla kanum benüm Edirneli Nazmî D., G. 154/ 1 Nazmî aşağıdaki beyitte sevgilinin üzerindeki gömleğin titremesini, rüzgâr estikçe titreyen gül yaprağına benzetmektedir. Nasıl rüzgârla gülün üzerindeki yaprak titriyorsa, âşığın âhıyla da yârin üzerindeki gömlek öyle titremektedir: Yaprağı ditrer gül üzre nitekim esdükçe yil Şöyle ditrer gönlegi âhumla ol yâr üstine Edirneli Nazmî D., G. 208/ 2 Döge döge döndüreydi yidi yunmış bir beze Gögsüni göstermez âh ol gönlegün bir iri bez Edirneli Nazmî D., G. 57/ 5 Kaftan: Kaftan, 1828‟deki kıyafet inkılâbından önce giyilen bir üst giysisidir. Ten üstüne giyilen iç donu ve gömlekle başlayan erkek giyim kuşamı kaftan ile tamamlanmıştır. Soğuk havalarda veya sokağa çıkarken bu kıyafetin üzerine zamanımızın paltosu yerine cübbe, kürk kapaniçe giyilmekteydi. Kaftanlar, giyen kişinin mevkiine, mali durumuna göre çok çeşitli şekillerde süslenmekteydi. Genellikle kaftan yapımında en nadide, en değerli kumaşlar kullanılmıştır. Bu kumaşlardan yapılan kaftanların yaka ve 106 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Işılay Pınar Özlük ön kısımları zaman zaman altın teller ve şeritlerle süslenir; elmas, yakut, zümrüt, inci gibi değerli taşlardan yapılan düğmelerle bezenirdi. Kaftanların ne denli kıymetli olduklarının görülmesi için İstanbul‟da Topkapı Sarayı Müzesi‟nde Padişah Elbiseleri salonunda teşhir edilen padişah ve şehzade kaftanları koleksiyonuna bakmak yeterlidir (Koçu 1967: 138). Kaftan, aynı zamanda ödüllendirme amacıyla padişah ya da sadrazam tarafından devlete faydalı işler yapan görevlilere ve yabancı ülke elçilerine de giydirilmiştir. Murassa, keçe, çuha gibi çeşitleri olan kaftanların kışın giyilenleri kürkle kaplanmıştır… (Antika Ansiklopedisi 1998: 196). Kaftan aynı zamanda muteber bir hediye niteliği taşımaktaydı. XVI. asırda Osmanlı topraklarında bulunan bir gezgin olan Tournefourt, Osmanlı topraklarına gelen bir elçinin getirdiği ve bu elçiye padişah tarafından verilen hediyelerden bahsederken kaftan üzerinde de durmaktadır: … Bunların dışında çok zengin altın sırmalı yirmi kumaş kaftan ve en güzel İngiliz kumaşlarından çok sayıda başka kaftan da vardı. Armağanlar o kadar çok beğenildi ki, veziriazam bunların kralın mı yoksa büyükelçinin mi armağanları olduğunu sordu; büyükelçi kendi armağanları olduğu yanıtını verdi. Veziriazam, sayın büyükelçinin huzura kabul edilip edilmeyeceğini Padişah-ı Şahaneye yazılı olarak sordu; mektubu taşıyan telhisçi Padişahın yanıtını getirdi; veziriazam yanıtı okumadan önce öptü ve alnına koydu. Yanıtı okuduktan sonra, Ekselanslarına yol göstermekle görevli hizmetkarlar onu avlunun bir yerine götürdüler ve burada maiyetine yetmiş kaftan dağıtıldı; sayın büyükelçi üstüne kırmızı örtü yayılmış bir kerevete oturdu, burada kendine sunulan kaftanı aldı… (Tournefort 2005: II/ 54). Kaftan kadın erkek ayrımı olmaksızın her iki cins tarafından da giyilen bir giysidir. Günlük hayatta daha alelade kumaşlardan yapılanlar tercih edilirken, özel günlerde, bayramlarda, ziyafetlerde ve düğünlerde daha ağır kıymetli kumaşlardan yapılmış kaftanlar tercih edilmekteydi. Dede Korkut hikâyelerinde de, gelinlerin giydiği kırmızı kaftandan bahsedilmektedir. Aynı şekilde kırmızı kaftan ve kırmızı duvak gelin giysisi olarak Osmanlı Devleti‟nde de varlığını sürdürmüştür. Som altınla güneş arasında ilişki kuran şair, her ne kadar güneş som altından bir kaftan giyse de, güzellik itibariyle sevgiliyle kıyas edilemeyeceğini şu şekilde dillendirmiştir: Güzelliğiyle benzeyemez sana gün nola Som altunısa giydigi kaftan senün gibi Edirneli Nazmî D., G. 269/3 107 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Edirneli Nazmî’nin Türkî-i Basit Divanı Nazmî şu beytinde ise, altın sırmalarla bezenmiş bir kaftandan bahsetmektedir. Ona göre altınlı kaftan giyen sevgili herkese güneşten daha güzel görünmektedir: Yâr kim altunlu kaftanlar giye Görinür günden güzel her kimseye Edirneli Nazmî D., G. 212/ 1 Kanlu dögünler ki kapladı beni Döndi bir kaftana altunlu benek Edirneli Nazmî D., G. 117/ 4 Yukarıdaki beyitlerde sevgiliyi güneşten güzel gören şair, şu beytinde ise sevgiliye kaftan dikmek için boyunun ölçüsü alan terziyi kıskandığını ifade etmektedir: Âh o kaftanun diken derzi degirür sana el Ölçer iken boyunı arşunla bir nice kez Edirneli Nazmî D., G. 57/ 2 Kemer: Pantolon ya da eteğin düşmemesi için bele takılan ve genellikle önündeki bir tokayla tutturulan kumaş, deri veya çeşitli madenlerden yapılan giyim eşyasıdır. Ancak kemer eskiden beri Türk toplumunda çok daha farklı anlamlara gelmektedir. Kemer yüzyıllar önce hâkimiyet ve aidiyet anlamları taşımaktaydı. Kemere işlenmiş olan figür, kişinin hangi topluluğa ait olduğunu veya iktidar sahibi olduğunu gösteren bir alamet hüviyetindeydi. Türk geleneklerinde evin kızı düğün esnasında evden çıkarken, erkek kardeşi, ağabeyi ya da en yakın erkek akrabası tarafından o evden namuslu ve el değmemiş olarak ayrıldığının bir göstergesi olarak beline kemer veya kuşak bağlanmaktadır. Kemer Osmanlı toplumunda zenginliğin de bir işaretidir. Altın ve gümüş kullanılarak, üzerine değerli taşlar işlenerek yapılan kemerlerin yanı sıra; çok kıymetli kumaşların üzerine, değerli taşlar kullanılarak yapılan süslemelerle birer sanat eseri haline gelen kemerlerin örneklerine müzelerimizde rastlanmaktadır. Bunların dışında kemer tarikat giyiminde önemli bir yere sahiptir. Hatta bu giyimin ayrılmaz bir parçasıdır demek yanlış olmaz. Tarikat giyiminde kemer, aidiyetin, bağlanmış, biat etmiş, o yola girmiş olmanın bir alametidir (Antika Ansiklopedisi 1998: 218; Pakalın 1983: II/ 241; Koçu 1967: 152). Kemerin yapımında farklı maddeler kullanılmıştır. Nitekim aşağıdaki beyitlerde de farklı unsurlar kullanılarak yapılan kemerlerden bahsedilmektedir. Beyitlerde en çok altın kemerin geçmesi dikkat çekmektedir. Zer-kemer, zerrîn-kemer, altın kemer şeklinde ifade edilen kemerler, bazen altın kordonların örülmesiyle, bazen de altın tabakaların 108 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Işılay Pınar Özlük birbirine monte edilmesi yoluyla kemer hâline getirilmekteydi. Aynı yöntem gümüş kemerler için de geçerlidir. Beyitte Nazmî, “sevgilinin beli o kadar incedir ki kemer bile belirsizdir” diyerek sevgilinin belinin inceliğine dikkat çekmektedir. Kemer burada bir giyim unsuru olarak karşımıza çıkmaktadır. İkinci beyitte de şair, “ağzının olup olmadığı belli değil ancak belinin yeri taktığın kemerden bellidir” diyerek kemeri sevgilinin güzellik unsurlarından olan belinin inceliğini vurgulamak için kullanmaktadır: Kemerde kemerde belürsüz olur O yârün ki bir kılca yokdur beli Edirneli Nazmî D., G. 275/ 3 Belürmez var mı yâ yok ağzun ama Belün bellü olur yindek kemerden Edirneli Nazmî D., G. 172/ 2 Kuşak: Kuşak, eski Türk giyiminin en önemli parçalarından bir tanesidir. Çünkü giyim söz konusu olduğunda kadın ya da erkek fark etmeksizin herkesin giyimini tamamlayan bir unsurdur. Kuşak iki çeşittir. Bir tanesi, giysinin altından giyinilerek bele sarılan özellikle kışın soğuktan korunmak için yünden olan kuşaklardır. Bir diğeri ise, giysinin üzerinden bele sarılan, hem bir süs eşyası olan hem de kıvrımları arasında birçok şeyi taşımayı sağlayan son derece fonksiyonel ve kişinin durumuna göre güzel kumaşlardan yapılan kuşaklardır. Özellikle erkek giyiminde en alt tabakadan en üste kadar beline kuşak sarmayan hiç kimse yoktur. Saray erkânı bazen bu kumaş kuşaklar yerine bellerine kemer de takmışlardır. Fonksiyonel bir giyim unsuru olan kuşağın kıvrımları arasında çevreler, bıçaklar, hançerler, çubuklar, tütün ve kav çakmak keseleri, para keseleri, enfiye kutuları, saatler, anahtarlar sokulup taşınmıştır (Koçu 1967: 161). Kuşağın bir anlamı da kemerde olduğu gibi bazı manevi değerleri ifade etmesidir. Aynen kemerde olduğu gibi kuşak da verilen sözü ve girilen yolu temsil etmektedir. Aşağıdaki beyitte, erenler yolundan bahsedilmesi bize kuşağın bu anlamını çağrıştırmaktadır: Erlik gelür be Nazmî erenler yolın varur Her kangı beg yigit ki pek ola kuşagına Edirneli Nazmî D., G. 218/ 5 Kürk: İşlenerek elbise, astar ya da aksesuar olarak kullanılan; yumuşak tüylü hayvanların postları ve bu postlara kaplanan kumaşlarla yapılan giysilere genel olarak kürk adı verilmektedir. Kürkler, hangi hayvana ait olduğu belirten isimlerle anılır. Samur, vaşak, zerdava, kakım, tilki, sincap, tavşan vb. bunlardan bazılarıdır. Kürk Osmanlı Saray‟ında son 109 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Edirneli Nazmî’nin Türkî-i Basit Divanı derece önemli bir yere sahipti. Kürklerin en güzelleri, soğuk iklimli memleketlerden geldiği hâlde, İstanbul, en güzel kürklerin alınıp satıldığı bir merkez haline gelmiştir. Kürkçülük ise başlı başına bir sanat olmuştur. Usta debbağların elinde önce sırt, boyun, göbek ve bacak kısımları olarak dörde ayrılan kürklük, postlar ince bir işlikle işlenir, birbirine dikilir ve eni boyu tespit edilmiş bir pafta teşkil etmektedir. Buna tahta ismi verilmektedir. Bu tahtalar, iki ön parça, bir arka parça, omuzlar, kol ve boyun oyuklarıyla kaplanacak hâle gelmiş ve ferve adını almıştır (Antika Ansiklopedisi 1998: 245). Osmanlı döneminde kürk, aynı zamanda saray ve devlet erkânının giydiği bir tür üniforma niteliği de kazanmıştı. Sadrazamlar, vezirler, yüksek rütbeli devlet görevlileri resmî giysi olarak kürk de giymişlerdir. Kürkün niteliği, biçimi ve süslemeleri, sahibinin rütbe ve görevini yansıtmıştır “ (Antika Ansiklopedisi 1998: 245). Sevgilisine „aslanım benim‟ diyerek seslenen şair, ona kaplan derisi takke ve şal kürkünün yakışacağını söylemektedir: Key yaraşur key güzel düşer o şal kürki ile Sana şol kaplan derisi takye aslanum benüm Edirneli Nazmî D., G. 154/ 4 Pelas: Pelas, eski kilim, keçe, abaya verilen isimdir (Devellioğlu 1998: 856). Eski olmanın, fakirliğin bir sembolü olarak kullanılan pelas; derviş, âşık gibi kavramlarla maddiyattan, gösterişten uzak olmayı ifade edecek şekilde kullanılmakla beraber, kıymetli kumaşlarla birlikte de zikredilerek anlatımda zıtlıkların oluşturduğu etkiden faydalanılmaya yarayan bir unsur da olmuştur. Gönlünün ne zamandır tasayla pas tutmadığını yani kararmadığını ifade eden şair, bunun nedeni olarak giydiği pelası göstermektedir. Yani maddi anlamda insanı zorlayan şeylerden ve dünya işlerinden uzaklaşıldığında, giyime kuşama önem verilmediğinde insanı üzen ve yoran birçok şeyden uzaklaşılmış olacağı ifade edilmiştir: Nice tutmaya benüm tasayla gönlümi pas Böyle olur kişinün giydigi olınca palas Edirneli Nazmî D., G. 66/ 1 Yüzük: Kadın ve erkeğin kullandığı, parmağa takılan ve zaman zaman değerli madenlerden yapılarak üzerine değerli taşların konulduğu mücevher bir halkadır (Koçu 1967: 247). Nazmî, sevgilinin kırmızı dudağı ve iki dudağı arasında görünen beyaz dişlerini, lalden yapılan bir yüzüğün taşı üzerindeki beyaz incilere benzetmiştir: 110 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Işılay Pınar Özlük Dudağında görüp derler didüm yâre ne dürdür bu Didi bir la’l yüzük kaşı üzre incilerdür bu Edirneli Nazmî D., G. 191/ 1 Başmak: Deriden yapılan ve üstü açık olan ayakkabıdır. Ancak sonraları genel olarak pabuca isim olmuştur (Pakalın 1983: I/ 167). Başmağın burnu küt ve yuvarlaktır. İçindeki ayağın topuğu görünmez. Tabanı da yemeni tabanı gibi ince olmayıp kalın köseleden kesilmekteydi. Ancak tabanına nalça ve çivi çakılmazdı. Bunun yanında başmak sadece Müslüman halkın giyinmesine izin verilen bir ayakkabıdır. Giyen kişinin mevkiine göre rengi kırmızı, sarı veya siyahtı. Bu da Osmanlı toplumunda giyim unsurlarının aynı zamanda sosyal hayatı düzenlemeye yarayan birer araç olduğunu göstermektedir (Koçu 1967: 30). Ayağına yeni bir başmak verilmeyeceğini söyleyen Nazmî, hiç değilse eski bir gelik verilmesini şu beytiyle arzu etmektedir: Çünki virmezsin yeni başmak gölük Virün ayağuma bir eski gelik Edirneli Nazmî D., G. 121/ 5 Başmakların bazen kırmızı renkte olduğu ise şu beyitten anlaşılmaktadır: Ayağında başmağı al olduğı her çağ anun Sevgüsi yolında öldürdüklerinün kanıdur Edirneli Nazmî D., G. 45/ 4 Papuç: Farsça “Pâ: ayak” ve yine Farsça olan pûş da “pûşîden=örtmek” giyinmek kökünden “örten, giyilen” anlamına gelmektedir. Bu ismin aslı Pâpûş'tur. Pâpûş, Türkçe “Ayakkabı” isminin Farsça tam karşılığıdır. Eski sözlükler de “pâpûş” diye kaydedilmiş olmasına rağmen, yüzyıllar boyunca halk ağzında daima “pabuç” şeklinde Türkçeleştirilmiş olarak söylene gelmiştir. Yemeni, mest kundura, filâr, terlik gibi türlü isim taşıyan, çeşitli şekil ve biçimde olan ayakkabılar “Pabuç” adı altında toplanmıştır (Koçu 1967: 185). Pabuçların ön kısmının açık olduğu şu beyitten anlaşılmaktadır: Topukların göricek mest olup safâsından Pabuç gibi açılup kaldı ağzı haffâfın Nedim D., G. 65/ 3 Nazmî sevgiliye olan duygularını; sevgilinin ayağına değen pabuç eline geçse başının üzerinde taşıyacağını söyleyerek ifade etmiştir: Başum üzre yir iderdüm elüme girse eger Yârün ayağına ol yüzini süren pabuç Edirneli Nazmî D., G. 31/ 3 111 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Edirneli Nazmî’nin Türkî-i Basit Divanı Klasik döneme ait edebî metinlerde sosyal hayatın izlerini araştıran birçok çalışmada olduğu gibi bu çalışmada da elde edilen veriler oldukça önemlidir. Yukarıdaki beyitler Edirneli Nazmî‟nin Osmanlı toplumunun maddi kültürünün bir parçası olan giyim-kuşamla ilgili unsurlara kayıtsız kalmadığını göstermesi bakımından dikkat çekicidir. Kaynakça Ahmet Refik. (1988). Onuncu Asr-ı Hicrî’de İstanbul Hayatı. İstanbul: Enderun Kitabevi. Ahmet Refik. (1988). On Birinci Asr-ı Hicrî’de İstanbul Hayatı. İstanbul: Enderun Kitabevi. Ahmet Refik. (1988). On İkinci Asr-ı Hicrî’de İstanbul Hayatı. İstanbul: Enderun Kitabevi. Ahmet Refik. (1988). On Üçüncü Asr-ı Hicrî’de İstanbul Hayatı. İstanbul: Enderun Kitabevi. Antika Ansiklopedisi. (1998). İstanbul: Kültür Yayınları. Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi. (1986). İstanbul: Milliyet Yayınları. Devellioğlu, F. (1998). Osmanlıca –Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları. Karacan, T. (1991). Bosnalı Alaeddin Sâbit Divanı. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları. Koçu, R.E. (1967). Türk Giyim, Kuşam ve Süslenme Sözlüğü. Ankara: Sümerbank Yayınları. Köksal, M.F. (2004). Edirneli Nazmî‟nin Yayımlanmamış Türkî-i Basît Şiirleri. Türklük Bilimi Araştırmaları Dergisi, 15, (63-82). Kumbaracılar, İ. (1970). Serpuşlar. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayınları. Macit, M. (1997). Nedim Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları.Montagu, M. (tarihsiz). (Çeviren: A. Kurutoğlu). Türkiye Mektupları. İstanbul: Tercüman Yayınları 1001 Temel Eser:12. 112 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Işılay Pınar Özlük Meydan Larousse. (1990). İstanbul: Meydan Yayınevi.Onay, A.T. (2000). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. Ankara: Akçağ Yayınları. Önder, M. (1998). Antika ve Eski Eserler Klavuzu. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları. Özen, M.E. (1983). Kıyafet Lugatçesi (Türkçede Kumaş Adları). İstanbul: Osmanlı Yayıncılık. Pakalın, M. Z. (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. Sevüktekin, A. M. (1997). Osmanlı Dönemi Kadın Giysileri. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları. Tournefort, J. (2005).(Çev. A. Berktay). Tournefort Seyahatnamesi. İstanbul: Kitap Yayınevi. Turgut, S. (2001). Edirneli Nazmî, Dîvân-ı Türkî-i Basit (İnceleme- Metin-SözlükAdlar Dizini), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Ünver, A. S. (1987). Geçmiş Yüzyıllarda Ankara:Türk Tarih Kurumu Yayınları. Kıyafet Resimlerimiz. Yatman, N. (1945). Türk Kumaşları. Ankara: Halkevi Neşriyat.Yeni Tarama Sözlüğü. (1983). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Yetkin, Ş. (1993). Türk Kumaş Sanatı, Başlangıcından Bugüne Türk Sanatı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları. 113 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Teaching English as a Foreign Language 114 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Seyhan Köse TEACHING ENGLISH AS A FOREIGN LANGUAGE TO UNIVERSITY STUDENTS IN A MORE BRAIN COMPATIBLE CLASSROOM Serhan Köse*1 Beyne Daha Uygun Bir Öğrenme Ortamında Üniversite Öğrencilerine İngilizcenin Yabancı Dil Olarak Öğretilmesi Özet Bu çalışma Üniversite öğrencilerinin klasik sınıflarından farklı olarak beynin fiziksel ve psikolojik olarak daha rahat bir eğitim ortamına uyacağı bir sınıfta İngilizce öğrenmelerinin faydalarını sorgulamayı amaç edinmektedir. Araştırma 2004-2005 akademik yılında Kastamonu Üniversitesi Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü birinci sınıf öğrencilerinin katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Araştırmada model olarak ön-test son-test kontrol gruplu desen kullanılmıştır. Sonra, daha önce oluşturulmuş olan beyne daha uygun bir sınıf ortamında denek grubuna İngilizce öğretilmiştir. Kontrol grubu İngilizceyi geleneksel üniversite sınıfında öğrenmiştir. Altı hafta sonra her iki gruba son test uygulanmıştır. Araştırmanın sonucunda beyne daha uygun öğrenme ortamında İngilizce öğrenen denek grubunun akademik başarı düzeyinin geleneksel sınıfta İngilizce öğrenen kontrol grubundan daha yüksek olduğu ortaya çıkmıştır. Assist.Prof.Dr., Kastamonu University, Faculty of Education, Department of Primary Education, e-mail: serhankose@gmail.com 115 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Teaching English as a Foreign Language Introduction We accept the truth that every person is unique and that every brain is unique, as well. This means that every brain has its own natural learning process. It has long been known that regions of the brain have specialized functions. Specialized functions of the specific regions of the brain are not fixed at birth but are shaped by experience and learning. Most of the teachers and the school environment aren’t aware of these facts. Students are separated into groups and placed in grades, from kindergarten all the way through college. Funderstanding (1998, p.1) puts forth that traditional schooling usually doesn’t take account the natural process and this often inhibits learning by discouraging, ignoring, or punishing the brain’s natural process. The aim in constructing a brain compatible classroom is to create learning opportunities which are consistent with natural brain process. It’s also aimed to make the students use the full potential of their brain. Wolfe (2001, p.1) argues that the more we understand the brain, the better we’ll be able to design instruction to match how it learns best. It is said that students who are learning English have problems in learning the language because of the classroom environment and the approaches the teachers use which are not consistent with their natural learning process. The problem is to find the environmental factors which minimize students learning and maintain an environment which is appropriate for the learners’ brain and to take the students intelligences, styles, approaches and techniques into consideration and deal with the diversity in students. The current study focuses on the environmental, physical, and the psychological conditions that affect the students’ learning besides informing the latest information about the brain. Literature Review Brain Cells Jensen (1998, p.10) states that the majority of brain cells (90 percent) are glial cells, it is the remaining 10 percent – the neurons- that make the brain the thinking and learning organ. Sousa (2001, p.20) defines the main task of the glial cells as the cells which hold the neurons together and act as filters to keep harmful substances out of the neurons. There are about 100 billion neurons. Neurons consist of a cell body, dendrites, and axons. They are responsible for information processing and converting chemical and electrical signals back and forth (Jensen, 1998, p. 11). What is important is 116 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Seyhan Köse that not the number of the neurons but the organization between them and how they are connected with others which results as learning. As Fogarty (2002, p. 25) states millions of neurons connect to each other in billions of combinations, forming trillions of pathways for nerve signals to follow. What results is referred to as a dendritic growth, and the dendrites continue to grow and interconnect throughout a lifetime. These brain connections, or neural pathways, are wired and rewired constantly, continually, and incessantly as stimuli are produced by the brain. Myelination: The layer called myelin sheath surrounds each axon. The longest axons (running down the spinal cord) may be up to a meter long, but most are closer to a centimetre (Jensen, 1998, p. 12). The sheath insulates the axon from the other cells and increases the speed of impulse transmission. This impulse travels along the neurons through an electrochemical process (Sousa, 2001, p. 20). The thicker this myelin sheath is the faster it conducts electricity and information. Plasticity: The brain has the capability to change according to circumstances. And for this it is said to be plastic. Even if there is damage in the individuals brain with therapy the brain will not lose its function. Sprenger (2002, p. 24) indicates that the younger the individual, the easier it is for the brain to make these changes. It is still possible for neurons to take on new responsibility later in life. If we are to carry this into education it is possible for the students to make them learn by making the parts of their brain function. The teacher has to create a challenging and enriched environment and apply activities which try to activate the parts of their brain which have not functioned before for language learning. Chemical Messengers: Behavioural, microscopic, molecular or whatever happens in the brain every action is supported by chemical messengers. The Cerebrum and Lobes of the Cerebral Cortex In this part we will examine the structures as being aware, recognizing and talking about our feelings and thoughts which are the structures operating at the conscious level. The cerebrum is the largest brain structure. It consists of upper part of brain and divided into two cerebral hemispheres which are connected by the corpus callosum. The cerebral cortex consists of four main lobes. Squire (1992, p. 214) defines as just behind the forehead and above the eyes is the frontal lobe, and at the back of the head is the occipital lobe. Between them are the parietal lobe, near the top of the head, and the temporal lobe, along the sides of the head. 117 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Teaching English as a Foreign Language Occipital Lobes: The occipital lobes are at the lower central back of the brain and they are the primary brain centres for processing visual stimuli because the visual cortex is placed in this lobe. It also identifies if you have seen the stimuli before or not. Parietal Lobes: The parietal lobes are at the top of both hemispheres of the brain. The parietal lobes have two parts which one of is the anterior and the other posterior part. They have different roles. The parietal lobes have the role of spatial attention. If there is a problem on some part of the body the parietal lobe’s attention focuses on that part and when the problem stops its attention stops, as well. Temporal Lobes: The temporal lobes are above the ear level just in front of the occipital lobes. Their main function is to process auditory stimuli. They are responsible of some hearing, language and some aspects of memory, especially auditory memory, perception, emotional functions. Frontal Lobes: The frontal lobes are the largest parts in the brain. Fogarty (2002, p. 17) states that the frontal lobe is located in the neocortex or cerebrum. This region is future-oriented and thinks creatively and analytically in a problem solving mode. It also takes part in the complex behaviours called personality. Brain Specialization It is known that the brain is divided into two parts which one is on the right and the other on the left. They are connected in the middle. These two hemispheres function asymmetrically, which means that the left hemisphere controls the movements of the right side of the body, and the right hemisphere controls the movements of the left side (Donald, 1991, p. 342). For a long time there was the idea of a single area of the brain related to a single behavioural ability, such as vision or speech abilities. This was accepted as localization. 118 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Seyhan Köse Figure 2.1. Localization of the Brain Hemisphiricity The hemispheres are joined by a thick bundle of nerve fibres called corpus callosum, which allows the transmission of information from one hemisphere to the other. Figure 2.2. Hemispheres of the Brain (Stevens & Goldberg, 2001, p. 18) On the other hand, each hemisphere is thus said to be the dominant one for certain mental functions. The development of these functions within one or other hemisphere is known as lateralization (Crystal, 1989, p. 258). Also Jensen (1996, p. 14) includes that what we can safely say about each hemisphere is that the left side processes ―parts‖ (sequentially) and the right 119 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Teaching English as a Foreign Language side processes ―wholes‖ (randomly). In general the left hemisphere seems more associated with linguistic and analytic processing while the right hemisphere is more associated with more perceptual and spatial processing (Anderson, 1995, p. 26). Brain Function Physical needs which are air, water (hydrenation), sleep and nutrition of the brain and the function of memory are important in the function of the brain. One another factor is the psychological needs of the brain which are belonging, fun, freedom and power. Memory, in its varieties as semantic, episodic, procedural, automatic, and emotional is important in the function of the brain as well. Memory As Squire and Kandel (quoted by Sousa, 2001, p. 78) state the study of memory might also affect pedagogy by suggesting new methods of teaching based upon how the brain stores knowledge. Also Wolfe (2001, p. 115) adds that having seen or experienced things more than once seems to prime our ability to recall it later. Information enters the brain through the senses. The senses are literally bombarded by sensory information to the tune of millions of bits of information per second. Most of that information is immediately dropped from the system within 5 to 20 seconds. This dropped information is not processed and so not stored anywhere in the brain’s memory system. We can only recall or retrieve information from memory which we paid attention to in the first place. Information that makes it to short term memory must be actively processed in some way: discussing, thinking, writing, drawing, etc.. Long term memory is composed of explicit and implicit memories. Retrieval of different types of memories stored in long term memory is specific to the type of memory. Schools need to capitalize on helping students consider all the retrieval systems. The activities that take information from short-term to long-term memory according to Fletcher (2001, pp. 43-45) are repetition, using pictures, using colours, imitation, sorting, drama/movement, music/relaxation, making links in the subject, concentration spans, humour, and review before sleep. 120 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Seyhan Köse Short Term Memory We receive a lot of information through our senses during a day. Recognizing patterns means that the information can be sent to the short term memory. This is the first stage of the temporary memory to become a stable long term memory. The short term memory divides into two: immediate memory and working memory. Immediate memory and the working memory include the things we immediately thinking about or working on. Immediate Memory: Sousa (2001, p. 41) says that the immediate memory area is represented as a clipboard, a place where we put information briefly until we make a decision on how to dispose of it. Immediate memory operates subconsciously or consciously and holds data for up to about 30 seconds. The individuals experience determines its importance. If the datum is of little or no importance within this time frame, it drops out the system. Working Memory: The working memory is the second short-term memory and is the place where conscious process occurs. The working memory is represented as a work table, a place of limited capacity where we can build, take apart, or rework ideas for eventually storage somewhere else. When something is in the working memory, it generally captures our focus and demands our attention. Most of the working memory activity occurs in the frontal lobes, although other parts of the brain are often called into action (Sousa, 2001, p. 44). The working memory can handle few items at once and this depends to the age of the person. Long-Term Memory The items in the working memory move to the long term storage for future recall. Information that has survival value is quickly stored. Emotional experiences also have a high likelihood of being permanently stored. We tend to remember the best and worst things that happen to us. Information is likely to get stored if it makes sense and has meaning (Sousa 2001, p. 46). The brain does not store memories in a linear manner, as a tape recorder or video camera does; it stores memories in neural circuits or networks. The synapse between neurons representing experiences becomes strengthened or potentiated over a period of time. The more often the pattern of neurons is activated, the more efficient the synapse becomes. Amazing changes take place in the neural connections in our brains, and the methods we use to structure learning experiences for our students affect the 121 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Teaching English as a Foreign Language strength and duration of those changes (Wolfe, 2001, pp. 116-119). There are five memory storage types. These are semantic memory, episodic memory, procedural memory, automatic memory, and emotional memory. Semantic Memory: Semantic memory is the type of memory most frequently used in the classroom. When we ask students to learn new vocabulary words or memorize grammar rules, lists, or details of specific content, we call on semantic memory. When we remember information in semantic memory, we do not remember the time or the place and events surrounding the learning of this information itself. Episodic Memory: Episodic memory deals with locations. The important link for this memory lane is that you are always somewhere when you learn something, so you can easily associate the learning with the location (Springer, 1998, pp. 51-52). Procedural Memory: Each time we participate in any endeavour, a certain amount of neurons are activated. When you repeat an action, these same neurons respond again. The more you repeat the action, the more efficient your brain becomes. As Springer (1998, p. 52) states that is why it is called the ―muscle memory. Eventually, you need only the beginning of an action, and then you go on without having to think about it. This type of memory, developed through repeated actions, is called procedural memory. Sousa (2001, p. 82) also states that procedural memory helps us to learn things that don’t require conscious attention and to habituate ourselves to the environment. Automatic (Sensory) Memory: A great deal of what we call is automatic. So much information comes to us simultaneously that to handle such a large number of information our brain has learned to delete and sort information automatically. What is dropped from the sensory memory is gone forever. Emotional Memory: The emotional memory lane is opened through the amygdala, located in the forebrain next to the hippocampus. Whereas the hippocampus files factual information, the amygdala stores emotional information. This part of the brain holds information containing all sorts of experiences that made you happy or sad, or any other feeling you can name. The brain always gives priority to emotions. When information enters the brain and reaches the thalamus, the amygdala will grab that information if it’s emotional and go straight to work on it. If the information calls for strong emotion, especially fear, the amygdala takes over to prepare the body (Springer, 1998, p. 54). 122 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Seyhan Köse Creating a Brain Compatible Classroom In creating a more compatible classroom for university students the teacher should bear in mind that s/he must focus on holistic teaching and creating a classroom environment which is not threatening and the activities should focus on the students’ intelligences, learning styles and emotions. The environment should also be enriched for the students to have different alternatives addressing their learning styles. To gain a better and faster result in the learning process supporting cooperative learning, using physical activities, having music played in the background according to the subject, using art to create a better relationship and concentrate on the details, making the students laugh and have fun during the learning of the materials and allowing an assessment that allows the students to evaluate themselves and each other will be useful and booster the learning process. In other words create an atmosphere that prompts holistic learning in a nonthreatening environment. Teaching to Both Sides of the Brain: It can be said that although the left and the right hemispheres have different functions they rely to each other for any action. Each hemisphere has specific strengths. The left does seem to favour analytical, logical, time-sensitive processing. The right seems to be more holistic, intuitive, involved with sensory perception rather that with abstract cognition. Whilst this is a useful distinction for us as teachers, we need to be a little wary of generalizations. Even language, usually regarded as a definite left hemisphere attribute, is organized atypically in about five per cent of people. Again, as teachers, we will be interested not just in the different strengths of the two hemispheres, but in how they engage together in the learning process (Fletcher, 2001, p. 10). The development of each area of the brain must be considered as we decide what to teach and how to teach it. (Sprenger, 1999, p. 43). Focusing on Intelligences: Gardner (1983, p. 70) claimed that there are at least seven different intelligences that each person possesses which are verbal-linguistic, logical- mathematical, bodily-kinaesthetic, visualspatial, musical, interpersonal, intrapersonal and later on he added another type of intelligence; naturalistic intelligence. Not only is it important for teachers to recognize the intelligence in the students mind/body systems, but also realize that it is possible to create ―smart environment‖ in which to live and learn. Intelligence extends by and individuals is enhanced through interactions with other people, through resource materials in books and database and through the tools we use to think, learn and problem-solve 123 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Teaching English as a Foreign Language such as pencils and paper, notebooks and journals, calculators, and computers (Cambell, 1996, p. xxi). Identifying and Addressing Learning Styles: Humans learn with the input gained from their senses which are seeing, hearing, feeling, smelling, and testing. Teachers must identify which style is dominant to their learners and as Sprenger (2002, p. 74) suggests once students know that they are capable of learning, and their brains are ready to learn, the next stop is for the teacher to decide what kind of approach to take to teach them. In a classroom only three of the senses are used to the learning approach; seeing; hearing and feeling. The students that use these senses are called visual learners, auditory learners and kinaesthetic learners. The teacher should identify the students learning styles and design the course which includes all of the styles because as Lowes and Target (1998, p. 28) advice teachers that many teachers tend to be abstract thinkers who are analytical and organized in their approach to learning. Creating an Enriched Environment: One of the most important factors in learning is the environment (classroom) we learn or teach. In traditional classes there are desks which students sit stiff and listen to the teacher. Jensen (1994, p. 299) states that with increasing amounts of environmental enrichment, we see brains that are larger and heavier, with increased dendritic branching. That means those nerve cells can communicate better with each other. With the enriched environment we also get more support cells because the nerve cells are getting bigger. Not only that, but the junction between the cells—the synapse—also increases its dimensions. These are highly significant effects of differential experience. Setting a Safe and Secure Environment: Vincent (quoted Jensen, 1998, p. 53) said that when we feel stressed, our adrenal glands release a peptide called cortisol. Our body responds with cortisol whether it faces physical, environmental, academic, or emotional danger. This triggers a string of physical reactions including depression of the immune system, tensing of the large muscle, blood- clotting, and increasing blood pressure… In school there kinds of responses lead to problems. The teacher should avoid threat by encouraging and overcoming the threat of failure or low grades. By downshifting you can make them memorize by making them repeat the students over and over again but this is technique used in traditional classes and brain compatible learning should make connections, make high-order thinking, and making creativity in the environment so the setting is a safe and secure environment. 124 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Seyhan Köse Using Physical Activities: Using physical activities during the lessons will booster the learning process. Recent knowledge of the anatomical and functional links between brain and body point in a different direction. Brain researchers now believe that what happens in the body can affect the brain, and what happens in the brain can affect the body. It is a fact that using physical activities during the lessons support the brain to function better and the memory to activate better. Using Music: Music carries meaning and the brain’s response to that meaning show in right hemisphere activity. Language is primarily left hemisphere function but the right hemisphere also becomes involved when words carry emotional meaning. Music has a role in synthesing brain activity… In the limbic system, auditory input is directly associated with memory, feelings, mood. The highly developed frontal lobes process intellectual pleasure in musical form. Their sophisticated responses to music include imagination, creativity, and personality development (Fletcher, 2001, p. 116). Using Art in Activities: Using art in language teaching allows students to see details, understand relationship (care about others), and learn to think creatively. It also helps to constitute wholes from parts. Sousa (2001, p. 219) states that although learning in other disciplines often develops a single talent or skill, the arts engage many skills and abilities. He also continues saying that the arts reach students in ways they are not otherwise being reached. Using Humour: Sousa (2001, pp. 63-64) states the benefits of humour as Physiological Benefits: More Oxygen, Endorphin Surge and Psychological, Sociological, and Educational Benefits: Gets Attention, Creates a Positive Climate, Increases Retention, Improves Everyone’s Mental Health and Is an Effective Discipline Tool. Applying Different Kinds of Assessment: One of the major problems in assessment is identifying the level of the learner. In what circumstances should these learners should be evaluates and in what circumstances should they should be levelled. In brain compatible classroom, assessment both measures achievement and provides motivation. Despite the fact that schools are required to participate in highstakes tests, the mere mention of assessment can create threat in the classroom. When students are judged harshly and feel that they are constantly being scrutinized, learning can be inhabited. Assessment in a brain compatible classroom has to be free as free of threat as possible. What 125 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Teaching English as a Foreign Language may be threatening to one student may not bother another (Stevens & Goldberg, 2001, p. 125). Benefits of Brain Compatible Classrooms The benefits of Brain Compatibly Classroom can be listed as below: The students learning the structure and the function of the brain realizes that learning is a natural process for everyone, and that everyone can learn everything just if sufficient time is given and the learning and teaching is done appropriate to the brain’s natural process. Addresses to all the intelligences and styles are a beneficial way in aiming a more brain compatible classroom. Using all kinds of equipments that address the learner’s styles and intelligences will booster the learning pace. It includes activities which include the students to active at according to their strengths. It focuses on all the learning styles which are auditor, visual, and kinaesthetic learners. This allows all the students with these styles to participate voluntarily in the activities because they feel included a in them. But as Jensen (1996, p. 237) focuses if learners experience stress and anxiety in their environment, they will prefer external motivation, meaning a system of reliable rewards. But in a more brain compatible classroom the teacher focuses on the styles and intelligences, uses music, different colours, movements, art and decreases stress and threat, and by doing so the neurochemicals for the learning is released and the specialized structure of the brain deals with the learning process instead of dealing with the physical and psychological needs of the brain and body. The brain instead of trying to put the body into the preparation of threat and other situations, because of the environment and teaching method, it deals only with the learning and is more easily reachable. The most important factor is the physical and the emotional atmosphere of the classroom. The classroom must be inviting in both the physical and psychological environments which will reduce stress and make the students put most of their attention to true subject or activity applied. The students see the connection between the classroom and real life. Karen and Kovalik (2001, p. 15) state that students direct their own learning by assisting in the development of inquiries and the refinement of key points. They can identify and know how for pursue lifelong interests and career options; in focusing on these efforts, they can apply what they know to real world situations. 126 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Seyhan Köse Students focus their attention on learning as soon as they enter the classroom. Because students demonstrate collaborative skills, e.g., active learning, taking turns and respect for others’ opinions. The culture of the classroom nurtures reflective thinking (Karen and Kovalik, 2001, p. 7). Creating a more brain compatible classroom includes learning involving the whole body. Physical activities make the subject to be learned to be placed in the long term memory. If the lessons include activities which they can act, role play, hold, mold, and manipulate clay or other subjects. These will activate the brain parts which will have a long term effect and influence other parts of the body. This will allow them to store the information in the long-term memory. Music which is the unexpected event that inferences music will effect the students unconscious brain rhythm with implying according to the rhythm that effects learning process and the music that can be involved according to the subjects in the lessons. These will booster the learning pace of the process. Collaborative learning enhances the good relation between students, decreases threat, allows students actively involve in the activities as a part of the whole. One another aspect is the assessment of students. Assessment is done to evaluate the students in a progress and not in an exactly one time, exam or so forth. You cannot evaluate to one only intellect, style, event, or any other phenomenon because learning process and the students should be evaluated throughout the learning process. One another aspect is to leave the assessment to the learners and make them evaluate themselves by creating the criteria in the process and not forcing them to realize the criteria throughout the process but at the end of the process. These will be evaluated with different kinds of assessment variations as, group, project, event, exam, activity, or etc. The students can also self-assess to see their progress by the teacher forming the criteria. One last aspect is that after an environment is created and the methods are appropriate in the manner of the brain’s learning process, students will not need much instruction, they will be able to understand and do activities on their own. 127 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Teaching English as a Foreign Language Methodology Research Questions The research was conducted in order to answer the following questions: 1. Do the usages of a more brain compatible and traditional classroom improve the students’ academic achievement in English? 2. Will there be a difference in the academic achievement scores of the students in the experimental and control group? Subjects The first year students who attend Kastamonu University, Education Faculty, Department of Primary Education participated in the research as subjects in the academic year of 2004-2005. The subjects who participated in the research were 14 male and 16 female in the experimental group and 12 male and 18 female students in the control group. The students had already been grouped into two classes, A and B before the research. One of them was assigned as the experimental group and the other as the control group. The number in the experimental and the control group was equal, thirty in the experimental group and thirty in the control group. Materials and Procedures First, pre-test was applied to identify the levels of the first grade student which are in the Department of Primary Education and then subjects at the same proficiency levels were selected randomly to compose the control group and the experimental group. The student’s intelligences, styles and the dominance of their brain are identified and shown in graphs and charts. Then, the experimental group was administered English in a more brain compatible classroom which will be composed earlier. The control group was introduced to English in a traditional university classroom. After six weeks of practice a post-test was applied to identify the process in both of the groups. The results of the proficiency pre-test and post-test was evaluated and interpreted by using statistical methods. The findings are presented in charts and graphs. The results of the subject and control group were also compared and the proficiency differences are presented in charts and graphs. 128 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Seyhan Köse At the beginning of the course for the experimental group the process of learning, the brain function and the brain knowledge were given in the first course, so the students had to focus on the fact that learning was not a specific event but a phenomenon that has a function for a period of time according to each learners learning experience, intelligence, learning style, and brain dominance area. All the proceeds in the research were carried out by the researcher. The course material in the Foreign Language (English) course was the course book Headway Elementary and its workbook. The first six units of the course book and the workbook were studied in the autumn semester in both the experimental group and the control group. In the experimental group, before information about beginning the courses the structure and the function of the brain and the general formation of the course during the study was given. Before each course as a main aspect of brain compatible teaching what the students will learn and the objectives were given. The lesson was presented in the first, the most 17 minutes by the teacher, because they were aged at the least 19 years of age, the students were acquired to participate the lesson and communicate in the target language. The students according to the learning situation received all kinds of stimulation that supported their strength and styles, visualized, auditorisized and kinaestictulized the events which will booster their affects to learning English. The students were acquired to speak English throughout the courses and the teacher observed the whole class if they were working as required. Findings and Comments In this section of the study, the analysis of the collected data through the means of measurement such as tests, charts and scales, and findings from the analysis of the data and the discussion of the findings are presented. 129 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Teaching English as a Foreign Language Results of the Intelligence Inventory Students who have a dominant verbal-linguistic intelligence always want to use words, language and its structures. Logical-mathematical intelligence dominant students tend to reason, calculate, evaluate, and try to solve problems non-verbally. Dominance of bodily-kinaesthetic intelligence needs to move around; walk, dance, demonstrate, and so on. Students having visual-spatial intelligence as a dominant intelligence have the ability to form a mental model of the spatial world and visualize the objects from different angles. Musical intelligence dominant students respond to music easily. They like to play or act in every melodic activity. Interpersonal intelligence dominant students have the capacity to work with others and always tend to do so. Students who have intrapersonal intelligence dominance access to their own feelings and work with distinction of other peoples temperaments. Naturalistic intelligence dominant students enjoy and draw strength from the natural world. 130 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Seyhan Köse Results of the Learning Styles Inventory 3.1. Experimental and Control Group’s Learning Styles Chart VISUAL AUDITORY KINAESTHETIC Experimental Control Experimental Control Experimental Control PRIMARY 24 22 3 2 5 6 SECONDARY 5 7 15 12 11 11 TIRTIARY 1 1 12 16 14 13 As it can be seen in chart 3.1., 24 students have visual learning styles, 3 of them auditory and 5 of them kinaesthetic as their primary learning style. Two students have visual and kinaesthetic learning styles as their primary learning styles equally. 5 of the student’s secondary learning styles are visual, 15 of them are auditory, and 11 of them have kinaesthetic learning style as their secondary learning style. One student has secondarily dominance of visual and auditory learning style equally. 1 student is visual, 12 auditory and 14 kinaesthetic learners as their tertiary learning style in the experimental group and in the control group, 22 students have visual learning styles, 2 of them auditory and 6 of them kinaesthetic as their primary learning style. 7 of the student’s secondary learning styles are visual, 12 of them are auditory, and 11 of them have kinaesthetic learning style as their secondary learning style. 1 student is visual, 16 auditory and 13 kinaesthetic learners as their tertiary learning style. Results of the Brain Dominance Inventory 3.2. Experimental and Control Group’s Brain Dominance Result Chart Left hemisphere dominant (Strongly) Moderate left hemisphere dominant Experimental 1 6 Control 1 7 Both hemispheres equal dominant 21 15 Moderate right hemisphere dominant Right hemisphere dominant (Strongly) 1 1 6 1 As a result of the inventory 21 students have an equally dominance hemispheres, 7 of them have left hemisphere dominance and 2 of them have 131 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Teaching English as a Foreign Language right hemisphere dominance in the experimental group and in the control group 15 students have an equally dominance hemispheres, 8 of them have left hemisphere dominance and 7 of them have right hemisphere dominance. Effect of the Brain Compatible Classroom and Learning on Academic Achievement in the Foreign Language (English) Course Table 3.1. The Result of the Independent Samples t Test according to the Groups’ Pre-test Scores in the Scale of Academic Achievement N X Sd F t P 30 33,7667 21,9728 0,414 1,868 0,06 30 23,8333 19,1078 1,868 0,06 In order to check if there is a statistically significant difference in the academic achievement of the groups’ pre-tests The Independent Sample t Test has been used. When the figures are examined in table 3.1., it is seen that the difference between the arithmetic means of the groups’ pre-test scores in the academic achievement test is not statistically significant (P>0,05). Therefore, the groups can be said to be equal in terms of academic achievement in English before the practical training. Table 3.2. The Result of the Paired Sample Statistics of the Independent Samples t Test according to the Groups’ Pre-test and Post-test Scores in the Scale of Academic Achievement N X S Experimental-Pre& 30 33,7667 21,97284 Experimental-Post 30 86,6333 8,91525 Control-Pre& 30 23,8333 19,10783 Control-Post 30 67,9333 12,01991 132 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Sd t P 29 -12,501 0,000 29 -10,680 0,000 Seyhan Köse In order to check if there is a statistically significant difference in the academic achievement of the groups’ pre-tests and post-tests The Independent Sample t test has been used. When the figures are examined in Table 3.2. there is a significant difference in comparison of both the experimental groups’ pre-test and post-test scores and the control groups’ pre-test and post-test scores. Also the scores of the experimental groups’ post-test show that the scores are close to each other (in the pre-test the S=21,97284 and the S=8,91525 in the post-test). Table 3.3. The Result of the Paired Sample Statistics of the Independent Samples t Test according to the Experimental and Control Groups’ Pre-test and Post-test Scores in the Scale of Academic Achievement N S Sd t P X ExperimentalPost & 30 86,6333 8,91525 Control- 30 67,9333 12,01991 33,7667 21,97284 29 7,325 0,000 29 2,045 0,050 Post Experimental- 30 Pre & Control-Pre 30 23,8333 19,10783 In order to check if there is a statistically significant difference in the academic achievement of the groups’ pre-tests and post-tests The Independent Sample t Test has been conducted. When the figures are examined in Table 3.3. it is obvious that there is a significant difference in the post-tests of the experimental and control groups’ scores (in the level of P<0,001). There isn’t a significant difference in the pre-test scores of the experimental and control group (P<0,05). Findings In the analysis of the data regarding the variables examined in the research, the following findings have been obtained. A significant difference has been observed between the arithmetic means of the groups’ post-test scores in the academic achievement test in favour of the 133 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Teaching English as a Foreign Language experimental group. This finding shows that teaching and learning in a more brain compatible classroom is more effective than learning and teaching in a traditional classroom. A significant difference has been noted in the arithmetic means of the groups’ post-test scores in the motivation test in the favour of the experimental group. This result shows that student’s motivation level is increased in a learning environment which is more brain compatible than the traditional classroom. A significant difference has been noted in the arithmetic means of the groups’ post-test scores in the attitude test in the favour of the experimental group. This finding indicates that students like to be taught in a more compatible classroom and think that they will be more successful in such a learning environment. As the findings indicate the hypothesis has been supported. Learning English in a more brain compatible classroom is more effective than learning it in a traditional classroom. Conclusion As a result of this study, it can be clearly said that even in the university level when teaching English, it is useful to create an environment more appropriate to the brain’s natural learning process because traditional classrooms are not appropriate for learning English and have negative effect in the learning process. The classroom being formed to change according to the activities, using music in the background and during the activities, using coloured board pens, focusing on all the learning styles and having different activity alternatives which reach to all sort of the intelligences makes learning more easily and enjoying. Lowering the stress and the threat of the classroom also has a very effective place in the learning process. It can be concluded that a learning environment more compatible to the brain’s natural learning process increases the level of the learning process in all dimensions. In conclusion, it was felt that the study might have been more successful with a smaller group of subjects and a longer period of time. Furthermore, a classroom just for teaching English where the technical equipments and the atmosphere which could be more adaptable to English language teaching could have affected the learning phase more positively. 134 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Seyhan Köse References Anderson, John R. (1995). Cognitive Psychology and Its Implications. Fourth edition. USA: W. H. freeman and Company. Campell, Linda, Campell, Bruce, Dickson, Dee. (1996) Teaching & Learning Through Multiple Intelligences. Massachusetts: Allyn & Bacon A. Simon & Schuster Company. Crystal, David (1989). The Cambridge Encyclopedia of Language. Cambridge: Cambridge University Press. Donald, M. (1991). Origins of Modern Mind: Three Stages in Evolution of Culture and Cognition. USA:Harvard University Press. ------------ (1998) How People Learn: BBL. FUNDERSTANDING [on-line]. Available:>htpp://www.Funderstanding.com/theories/html [(2009,October 29)] Fletcher, Mark. (2001) Teaching for Success. Great Britain: Hythe Printers Ltd., Hythe, Kent. Fogarty, Robin (2002). Brain Compatible Classrooms. Illinois: Skylight Professional Development. Gardner, Howard. (1983). Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences. New York: BasicBooks, A Subsidiary of Perseus Books, L.L.C. Jensen, Eric (1998). Teaching with the Brain in Mind. Alexandria, VA: Association for Supervision and Curriculum Development. Jensen, Eric, (1996). Brain-Based Learning. Del Mar, CA: Turning Point Publishing. Jensen, Eric, (1994). The Learning Brain. San Diego, CA: Turning Point Publishing. Karen, Olsen D. and Kovalik, Susan. (2001). ITI Classroom Stages of Implementation: Assessing Implementation of Bodybrain-Compatible Learning. United States of America: Susan Kovalik & Associates, Inc. 135 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Teaching English as a Foreign Language Lowes, Ricky & Target, Francesca. (1998) Helping Students to Learn: A Guide to Learner Autonomy. London: Richmond Publishing. Sousa, David A. (2001). How the Brain Learns. California: Corwin Press, Inc. Sprenger, B. Marilee (2002). Becoming a Wiz at Brain-based Teaching: How to Make Every Year Your Best Year. California: Corwin Press, Inc. Sprenger, Marilee. (1999). Learning & Memory: The Brain in Action. Alexandria, VA: Association for Supervision & Curriculum Development. Springer, Sally P. & Deutsch, Georg (1998) Left Brain Right Brain: Perspectives from Neuroscience. New York: W.H. Freeman and Company. Squire, Larry R. (1992). Encyclopedia of Learning and Memory. New York: Macmillan Publishing Company. Stevens, Judy & Goldberg, Dee (2001). For the Learners’ Sake: Brain-Based Instruction for the 21st Century. Arizona, United States of America: Zephyr Press. Wolfe, Patricia (2001) Brain Matters: Translating Research into Classroom Practice. USA: Association for Supervision and Curriculum Development Publications. 136 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Halil Aytekin LE CONTE ET SON EXPLOITATION DANS UNE CLASSE DE LANGUE ETRANGERE Halil Aytekin*1 Özet Son yıllarda, fransızca öğretimi konusunda yapılan çalışmalar, Çocuk ve Gençlik Edebiyatının yabancı dil öğretiminde çok yararlı ve etkili olduğunu açıkça göstermektedir. Kültürel bağınız ne olursa olsun, Çocuk ve Gençlik Edebiyatının popüler türü olarak, masal yabancı dil sınıfında sözel ve yazılı uygulamada yadsınamaz bir rol oynamaktadır. Masal esas olarak öğrenenlerde yazma becerisini geliştirme imkanı veren bir yazı desteğidir. Bununla beraber bu desteğin sözel ifade çalışmasına da eşlik ettiğinin altını çizmek gerekir. Masal öğretmene sesletim, sözcük ve dilbilgisi çalışması yapma imkanı verir. Oyuna ve yaratıcılığa yönelik sınıf içi uygulamalar, öğrencileri söz alma, karşılıklı konuşma, dinleme, grup çalışması yapma ve bir yazı ortaya koyma konusunda cesaretlendirir. Yabancı dil sınıfında bir masalın kullanılması öğrenenlere sadece hedef dili öğrenmelerine imkan vermekle kalmaz aynı zamanda özellikle küçük çocuklar için temel olan eğlenme imkanını da verir. Bu çalışma Kırmızı Başlıklı Kız masalının yabancı dil öğrenimi sırasında nasıl kullanıldığını ortaya koyan bir örnektir. Anahtar sözcükler : Çocuk ve Gençlik Edebiyatı, masal, Kırmızı Başlıklı Kız, masalın kullanılması, yabancı dil. Yrd.Doç.Dr., Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Yabancı Diller Bölümü, e-mai: haytekin@omu.edu.tr 137 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Le Conte Et Son Exploitation Introduction La littérature de jeunesse et le conte La littérature de jeunesse, un continent à explorer en elle-même a été notre point de départ dans ce travail, pour aboutir à un de ses genres littéraires qui est le conte. La littérature de jeunesse est assez riche en genres littéraires parmi lesquels nous pouvons citer : le roman, la poésie, l’épopée, la biographie, le récit de voyage, l'album, la bande dessinée, les magazines pour la jeunesse, le conte etc… Elle est à part entière composante de la littérature générale, apparaît au siècle des lumières, de l'idée d'une littérature spécifique s'adressant aux enfants et aux jeunes adolescents, car au cours de ce siècle le statut de l'enfant évolue. Ce dernier existe d'une façon autonome et devient l'objet de l'attention des pédagogues. Lorsqu'on parle de littérature de jeunesse tous les aspects de la production écrite pour l'enfance et l'adolescence sont pris en compte. La littérature de jeunesse peut participer, d’une part, au développement des habiletés linguistiques générales, et de l'autre à l'ouverture sur le monde. C'est-à-dire que cette littérature permet d'aider l'apprenant à comprendre le monde qui l'entoure. Le développement du sentiment de l'enfance, coïncide avec l'apogée de cette littérature morale, didactique ou pratique. Ainsi s'esquissent trois caractéristiques fondamentales de la littérature de jeunesse qui vont présider à sa constitution en domaine séparé et orienter pour longtemps ses délimitations symboliques : -elle est élaborée pour un public choisi reconnu dans sa spécificité -elle est connue comme moyen de formation morale avec l'intention d'autorité et les contraintes que suppose cet objectif -elle est appelée à fonctionner hors du circuit scolaire de niveau secondaire, hors de ses voies de consécration et de reconduction de l'arbitraire, et à être dévalorisée par considération de sa fonction utilitaire (Blaimpain, 1979 :57). Une idée assez communément admise de nos jours est que les livres aident à grandir. Plus précisément, ils aident les plus jeunes à élargir leur univers et enrichir les connaissances que leur a données l'expérience 138 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Halil Aytekin concrète. Et aussi, grâce aux échanges oraux, ils participent au développement de leurs capacités d'expression orale, tant sur le plan lexical que syntaxique, ce qui permet à l’élève d’entrer dans un texte écrit. Les avantages des livres montrent qu'ils doivent être utilisés en continue pour accompagner et enrichir la vie de classe, pour permettre un enseignement plus efficace, surtout dans l'enseignement précoce des langues étrangères. Mais bien sûr qu'avant il faudrait faire aimer la lecture en langue étrangère aux jeunes avant toute chose. Certainement cela peut être considéré comme un travail délicat mais le but des enseignants devraient être d'essayer d'instaurer chez les jeunes une passion pour la littérature de jeunesse et de les motiver à utiliser leur langue seconde même après que la porte de la salle de classe se ferme derrière eux. Un conte comme Le Petit Chaperon rouge peut se lire actuellement dans une quantité considérable d’ouvrages disponibles. L’enseignant n’a que l’embarras du choix. Encore faut-il savoir ce qu’il veut faire car de nombreuses pistes s’offrent à lui. C’est en déterminant des objectifs didactiques spécifiques et en les croisant avec les ouvrages disponibles les plus adéquats que nous avons essayé de proposer des groupements de livres qui ne recouvrent pas toute la production disponible des Petit(s) Chaperon(s rouge(s). Pédagogiquement, il est tout à fait souhaitable de ne jamais se limiter aux trois ou quatre ouvrages du groupement et d’offrir aux élèves, dans la classe ou en bibliothèque, la possibilité de découvrir d’autres livres que ceux sur lesquels ils seront plus particulièrement sollicités (Martin, 1997 :67). Les travaux faits sur l'enseignement précoce du français dans une classe de langue nous montrent combien la littérature de jeunesse est utile et efficace dans l'acquisition d'une langue étrangère. Le recours à la littérature de jeunesse est déjà encouragé pour favoriser le développement de la compétence à apprécier des oeuvres littéraires. De même ce recours est tout aussi profitable pour le développement des compétences langagières en lecture et en écriture. La littérature de jeunesse est un outil précieux, car les genres littéraires donnent du plaisir et permettent aux enfants de se divertir, d'apprendre des choses variées. 139 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Le Conte Et Son Exploitation Le Conte Et Son Exploitation Dans Une Classe De Langue Etrangere Le rôle du conte en classe de langue Au cours de ce travail, nous allons mettre en évidence particulièrement la nature du conte et son utilisation en classe de langue. De nos jours, Le conte est devenu un support authentique pour les enseignants. Ayant une place privilégiée chez les enfants, ″ le conte est un récit oral s’épanouissement dans des sociétés sans écrit et sans moyens techniques de communication. Il est dit le soir à la veillée. Il se transmet de bouche à oreille à travers les générations, chaque conteur (ou chaque conteuse) se sentant libre d’y apposer une griffe personnelle tout en restant fidèle à son canevas et à son esprit″ (Renée, 1994 :82). En tant qu’une autre forme d’expression, le conte met au jour et permet de définir les limites de la pensée imaginative. Il est perçu comme le type même de texte s'adressant à l’enfant. Le conte qui est généralement associé à l’univers de l’enfance occupe une place considérable dans la littérature enfantine et de jeunesse. Ce qui fait de ce genre un conte privilégié c'est d'abord son universalité. On peut en effet parler de sa présence dans toutes les cultures et à toutes les époques. On parle du conte comme genre destiné aux enfants, mais en fait, il semble s'adresser à tout le monde car en tant que le véhicule de la sagesse et du savoir populaire, il répond à de vraies questions même s'il est du domaine de l'inconscient. Car le conte est aussi une approche magique du monde, c'est- à-dire qu'il nous permet de percevoir le monde avec une vision féerique. Ensuite, comme le conte est à l'origine oral, par ses traces d'oralité il instaure une relation privilégiée, entre conteur et auditeur ou auteur et lecteur. (http://www.crdp-reunion.net/pedago/litjeunes.doc). Au moment de la narration du conte orale, il ne faut pas oublier l’influence du conteur. Le vrai conteur donne un rythme particulier à son récit, il a mis au point certains procédés qui maintiennent l’auditoire en haleine ( arrêt, attente, formulettes, parties chantées, répétitions…), il apporte des images, il ajoute quelques détails de son cru, il glisse sa malice, il évoque des événements actuels, il fait vivre le conte tout en respectant la tradition car sa liberté est limitée et il le sait : il peut utiliser son génie créateur, ses capacités imaginatives dans 140 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Halil Aytekin les domaines suivants (d’après Vladimir Propp) : « dans le choix des fonctions (actions des personnages) qu’il omet ou au contraire qu’il utilise ; dans le choix du moyen par lequel la fonction s’effectue (par exemple comment venir à bout des épreuves imposées) : c’est le chemin qu’emprunte la création de nouvelles variantes, de nouveaux sujets, de nouveaux contes ; dans le choix de la nomenclature et des attributs des personnages ( par exemple une grue peut donner un cheval); il est libre dans le choix des moyens que lui offre la langue (Lequeux, 1974 :198). Le conteur joue avec ses mots par lesquels il nous fait ressentir ses propres sensations. Il utilise les sons, le souffle, le silence et les rythmes, et les gestes et les mimiques. Le conteur ne doit pas faire du par coeur, à chaque fois qu'il raconte un conte, il doit le laisser évoluer, le refaire vivre. Il doit être en harmonie avec lui-même et entraîner ses auditeurs dans le monde du conte raconté. ″Aussi longtemps qu’un enfant interrompra sa mère qui lui raconte le Petit Chaperon rouge en protestant : «Tu racontes mal, il faut dire : Tire la chevillette et la bobinette cherra », il n’y aura pas lieu de s’alarmer pour la survie du conte et de la tradition de son langage″ (Martine, 1987 :142). Enfin, la présence d'un schéma narratif identifiable, conforme à l'horizon d'attente constitue une de ses originalités. Le conte est un genre privilégié. Le jeune lecteur connaît bien ses lois. Par sa forme assouplie, actualisée, le conte s'impose par son économie narrative, par la rapidité de sa progression, par l'efficacité didactique de ses constantes symboliques et de son scénario exemplaire. Il y deux raisons principales qui nécessitent la familiarisation de l'enfant avec les contes. La première est son intérêt culturel ; car les contes sont une sorte de reflet de la société dans laquelle ils naissent. Ce sont les témoins du monde et des rapports sociaux ; de même ils permettent de se dépayser facilement. Pour ces raisons nous voulons dire qu'ils constituent les moyens d'approcher une culture à une autre. La deuxième des raisons est leur intérêt psychologique. ″L'intérêt porté aux contes est contemporain de la formation du symbole chez l'enfant, selon les interprétations diverses tels que certains psychologues comme Piaget, Freud et Jung ; y ont apporté. Leur examen approfondi du jeu, du rêve et des pathologies mentales leur ont permis de dégager des concepts qui gravitent autour de la notion de symbole, tels que les concepts de symbole inconscient ou d'assimilation 141 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Le Conte Et Son Exploitation fonctionnelle, de symbolisme ou de formation substitue et d'archétype ou d'inconscient collectif. (http://carnetnodal.monblogue.com/2003/08/08/). Nous pouvons dire brièvement que le conte pour enfant met en œuvre une série de qualités humaines dont l'imagination, la mémoire, l'éthique. Cet ensemble de qualité fait du conte pour enfant un outil éducationnel remarquable. Sans oublier que ″ le conte est la première littérature de l'enfance dans son premier et libre épanouissement, de l'enfant qui commence à associer et à s'interroger″ (Jan, 1977 :157). Une autre caractéristique du conte qui est important pour le lecteur, ce sont les formulettes telles que : - Il était une fois... - Il y a fort longtemps.... - Au temps jadis... - Une fois il y avait, une fois il y aura... - Voici ce qui fut ici, cela sera ou ne sera pas... - Plus je vous en dirai, plus je mentirai et je ne suis pas payé pour vous dire la vérité... Les formulettes servent à introduire le récit. C'est une porte que l'on ouvre. De l'autre côté, il y a l'univers magique. Le silence se fait. Le conteur se met en voix. Aussi elles permettent de rythmer le récit. C'est le refrain de l'histoire. Des mots ou des formes simples se répètent d'étape en étape, comme pour marquer un temps de repos et de rêverie avant d'aller plus loin. Et finalement elles servent à fermer le récit. C'est la porte qui se referme. Ces formulettes soulignent l'aspect fictif du récit, rompent l'illusion réaliste et ramènent l'auditoire à la réalité quotidienne. Par exemple comme on le sait, le conte peut proposer comme apaisement à celui qui le lit et finit heureusement. ″la première loi du conte, c’est la fin heureuse de toutes les vicissitudes, le bonheur final pour ceux qui ont tant souffert au cours du récit″(Martin, 1987 :142). On peut varier ces formulettes comme la suivante : -Et cric et crac, Voila l’histoire sortie de mon sac (Lequeux, 1974 :67). -Cric, crac, écoutez bien, je l'entends d'ici, la fauvette fait cui-cui et voilà, le conte est fini (Lequeux, :76). -La nuit est venue Le coq a chanté Et mon conte est termine. 142 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Halil Aytekin Cric-crac ; Ah quel malheur Ah quel malheur Ma petite sœur Qu’est tombé dans la beurre (Lequeux, :100). Nous devons attirer l'attention de l'enfant sur ces formulettes car ce sont des façons de commencer qui annoncent qu’il s’agit d’un conte et non d’une véritable histoire. Ainsi l'enfant n'a pas besoin de chercher à dater l'événement, à s’insérer dans une chronologie parce que le contraire ferait perdre de la crédibilité au conte qui n'a pas comme objectif de dire la vérité, mais qui est un mythe qui contient une morale, une leçon de vie etc... ″Il ne faut pas craindre les formules stéréotypées des contes. Elles font parti du rituel narratif, non comme des clichés, mais comme des jalons. Les « il était une fois » et les « ils furent heureux » sont des mots de passe qui ouvrent et ferment l’univers du merveilleux″( Martin, 1987 :142). En fait, l'idée d'utiliser « il était une fois...», c'est d'ancrer l'histoire dans le temps en utilisant cette formulette au passé. Mais comme il n'y a pas de précision, on ne peut pas dire qu'il soit exactement ancré. De là, il est possible que l'enfant s'identifie aux personnages mais comme cela n'appartient pas à son époque, il peut s'en détacher aussi. Surtout si le conte fait peur les enfants, ils ont souvent besoin de prendre du recul. De plus, ‘une fois’ montre que l'histoire s’est produit et qu'elle s'est terminée et d'un autre côté cette utilisation montre qu’il ya encore des choses à arriver. L’objectif est de mettre en garde le lecteur. C'est ainsi que le conte prend son caractère didactique. Il est un récit d'aventures imaginaires qui permet aux enfants de s’amuser et d’apprendre la langue étrangère. Les activités à pratiquer en classe de langue Dans cette partie de notre travail nous voulons mettre l'accent sur l'utilisation des contes en classe de langue en donnant des exemples d'exploitations pédagogiques. Dans l'apprentissage des langues étrangères, si nous parlons de l'importance accordée au texte littéraire, ainsi que les approches didactiques, nous pouvons dire qu'à travers les époques elle subit un va et vient. Mais de nos jours, le texte littéraire tient une place assez importante au sein des moyens mis à la disposition de l'enseignant. Si le genre littéraire a gagné une telle importance c'est grâce au développement des recherches dans les domaines de la linguistique, de la didactique des 143 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Le Conte Et Son Exploitation langues et cultures qui permettent une ouverture sur de nouveaux repères méthodologiques et différentes utilisations. Si nous considérons les recherches récentes des psycholinguistes, elles nous montrent que l'oreille et le cerveau humain ont la faculté de percevoir et traiter les distinctions très fines entre les phonèmes appartenant aux langues maternelles, dès la naissance. La plasticité du cerveau du jeune enfant lui permettra d'apprendre les langues avec une facilité qui ne sera pas le cas pour les adultes. Et, ce fait devrait être pris en compte si l'on veut donner à l'enseignement des langues étrangères sa juste place dans les écoles primaires. Il est vrai qu'à l'école primaire, c'està-dire à l'âge de 8-9 ans au plan du langage l'enfant est capable de décontextualiser. Il acquiert la morphologie et la syntaxe plus rapidement et il est très bon en compréhension auditive. On considère qu’il y a trois types de besoins pour un enfant de huit ans : besoin de jeu, d'expression autant physique que verbale, et besoin de se découvrir et de se construire à travers la rencontre avec l'autre (http://rbyba10.webobo.biz/journal2.php?id_journal=6170 04&id_menu=1693707). Et bien sûr, dans la didactique des langues étrangères l'enseignant doit prendre en compte ces divers besoins de l'enfant pour un enseignement plus efficace. Un autre point important c'est que le but d'un enseignement des langues doit permettre la découverte d'une autre culture. Dès son plus jeune âge l'enfant doit apprendre ce qu'est le respect, l'ouverture d'esprit et le sens de l'écoute. On sait bien qu'il n'y a pas de méthode idéale mais ce qu'on sait aussi c'est que dans l'enseignement précoce des langues pour capter l'attention des enfants le rythme et la musique ont une place primordiale. Donc l'utilisation des disciplines artistiques sont inévitables pour le plaisir d'apprendre et développer la créativité. Ainsi, en classe de langue il est possible d'utiliser dessin, musique, théâtre, jeux, conte etc ... Pour le conte qui est une création simultanée à la fois par le conteur et par son auditoire fait de lui un instrument auquel il est possible d'adapter des éléments contemporains, et il évolue par conséquent. Le seul reproche qu'on peut faire au conte, c'est qu'il ait perdu son intérêt avec le temps à cause des mots vieillis qu'on y rencontre mais bien sûr que cela ne doit pas être un obstacle à son utilisation en classe de langue. Il est possible 144 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Halil Aytekin d'utiliser les synonymes des mots difficiles ou encore de les décrire par des gestes. L'utilité du conte dans l'apprentissage des langues est qu'il est facilement mémorisable. Et cela est important car l'organisation de l'information est le facteur décisif de la mémorisation. Le stockage de l'information est presque impossible quand il n'y a pas de structuration mais cela n'est pas valable pour le conte qui a un schéma formel conventionnel, une forme rythmée, des clichés verbaux et des structures énumératives. Grâce à ces particularités, la mémorisation du conte devient plus facile. En classe de langue le conte est un support pédagogique qui peut être utilisé pour favoriser l'écrit et l'oral. L'écrit peut se faire de plusieurs façons. Par exemple un travail de transformation tel que changer les personnages, altérer l'ordre des séquences est possible. Aussi, nous pouvons utiliser l'écrit et l'oral en même temps ce qui nécessiterait un travail de groupes. Le premier groupe d'apprenant raconte le début du conte à l'oral et le deuxième le termine à l'écrit. Puis les groupes font vice-versa. Ces travaux qui donnent du plaisir aux enfants cimentent le groupe. le conte peut apparaître comme un acte gratuit par une enseignante qui désire avant tout faire acquérir des connaissances aux enfants (...) Son action est d’autant plus généreuse qu’elle a été moins recherchée et s’il est bien choisi il influence l’institutrice elle-même, les enfants, le groupe classe, l’école et toute la pratique pédagogique, qu’il colore d’une certaine jubilation intérieure (Martin,1987 :27). Un autre travail serait de donner une structure de phrase simple du genre Dans le jardin/la petite fille/ramasse/ des fleurs. De là chaque apprenant produit une phrase ainsi et l'écrit sur une feuille découpée en bande. Puis on les réunit tous pour composer une sorte de recueil qui matérialisera le travail de groupe, ce recueil pourra permettre de créer un ensemble. Comme nous le constatons, la langue à l'aide des contes donne la possibilité aux apprenants d'utiliser leur imagination et leur créativité que ce soit individuelle ou collective. La grammaire est elle aussi implicitement travaillée. Au delà des activités langagières, la création d'un conte en classe est une chance pour l'apprenant qui pourra utiliser les compétences acquises dans d'autres domaines de l'enseignement. Surtout pour celui qui aurait une aptitude artistique. Comme illustrer un conte écrit, accompagner le conteur avec une musique ou bien imaginer une mise en scène pour le conte. On peut demander aux enfants de faire un tableau comparatif des différentes illustrations du conte qu’ils traient et de tenter des 145 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Le Conte Et Son Exploitation rapprochements. Leurs recherches sont exposées sur une grande : tableau à double entrée où figurent les illustrateurs en ligne et les scènes représentées en colonne. Des photocopies témoignent des créations. Elles donnent le moyen d’avoir un référent comparatif commun. Les plus âgés peuvent obtenir pour eux-mêmes un tableau comparatif composé de rapides reproductions schématiques des illustrations. Félix Lorioux est peut-être l’illustrateur le plus prolixe. Ainsi nous livre-t-il huit scènes illustrées, ce qui rend l’accès du conte plus facile pour les plus jeunes élèves : -dans la maison du Petit Chaperon rouge ; -le départ du Petit Chaperon rouge ; -La rencontre avec le loup dans la forêt ; -le Petit Chaperon rouge s’amuse dans la forêt ; -le loup s’approche de la maison de la grand-mère ; -la grand-mère dans son intérieur ne voit pas le loup qui arrive ; -le Petit Chaperon rouge frappe à la porte de la maison de sa grand-mère ; -le Petit Chaperon rouge s’approche du lit. Ces scènes seront ou reprises ou condensées ou laissées de côté par les autres illustrateurs. C’est aux enfants de formuler la légende de ces scènes. Ils peuvent très bien recopier le passage du conte (citations) ou encore légender en le paraphrasant (réformulation), en écrivant comme pour un cartouche de peinture (titrage). L’enseignant peut conseiller une formulation ou proposer un mode de formulation par groupe dans la classe ou, à un autre moment, reprendre l’activité en travaillant les divers modes de formulation (Martin, 1987 :119-120). Une autre activité proposée pour l'utilisation du conte est ce qu'on appelle conte collectif. Pour cela nous avons besoin de préparer des cartespersonnage, cartes-lieu, cartes-action, carte-objet, carte-animal et cartepériode. On répartit la classe en petits groupes et à partir des cartes où les éléments nécessaires sont présents pour la réalisation du conte chacun écrit son histoire. Une deuxième variante ; les groupes écrivent une première partie du conte, puis ils échangent leurs histoires. Après qu'une seconde partie est produite, de nouveau les groupes échangent les histoires et chacun doit terminer le conte qu'il a commencé. Premièrement avec cette activité comme pour toutes les activités de conte en général il y a l'utilisation de 146 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Halil Aytekin l'imaginaire collectif et individuel. L'apprenant met en oeuvre ses acquis. Et pendant son écriture il doit avoir une logique du récit, enchaîner les actions. Finalement pour partager le conte écrit il doit le raconter et donc il favorise son expression orale. Nous avons essayé, ci-dessus, de donner divers exemples de l'utilisation d'un conte en classe de langue. Il est certain que le conte ou plus généralement la littérature de jeunesse n'est pas un objet scolaire auquel on est obligé de donner place pour l'enseignement d'une langue étrangère. Mais c'est un outil de référence accessible, qui donne le pouvoir de comprendre le monde, comme nous l'avons précisé dès le début de notre travaille de développer des habiletés linguistiques générales et d'apprendre une langue étrangère de manière plus amusante en permettant à l'apprenant d'utiliser toute sa créativité. Alors pourquoi ne pas bénéficier d'un tel document authentique ? Nous avons présenté le conte avec ses diverses spécificités pour finalement montrer sa place dans la didactique des langues en parlant de ses nécessités et ses avantages. On sait que ″ la littérature pour la jeunesse a généralement donné la primauté à son rôle éducatif. Les personnes devaient être l’exemple de ce qu’on doit faire ou ne pas faire. Les thèmes utilisés avaient pour finalité de rendre exemplaire le message normatif″(Surrallés, 2000 :147). Exploitation du Petit Chaperon Rouge dans une classe de langue Afin de concrétiser notre travail, nous avons abordé l’exemple d'exploitation de conte pour la classe de FLE avec différentes activités à pratiquer. Pour illustrer cette idée, nous avons choisi « Le Petit Chaperon rouge » de Charles Perrault. les contes de Perrault sont, selon nous, doublement gratifiants pour le lecteur, enfant ou adulte : à la fois par la morale élémentaire héritée du conte populaire, où les méchants sont punis et les bons récompensés et par l’enjouement vis-à-vis du grave, par la familiarité avec le sérieux, par le maniement désinvolte du narratif qui leur sont propres″ (Surrallés :147). Ce conte en question, passé de la littérature orale à la littérature écrite, est transmis de génération en génération et fait toujours partie de la bibliothèque de jeunesse. Sa popularité peut être une garantie de l’intérêt des apprenants. De plus, il s'agit d'un texte de deux pages, exploitable sur une courte durée et retenant donc plus facilement l'attention des apprenants. 147 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Le Conte Et Son Exploitation Sa narration est simple, compréhensible. Même à propos des personnages il n'y a pas beaucoup de renseignement. L'auteur entre directement dans la narration de l'histoire sans rien décrire. Par ces raisons, mettre en évidence les points essentiels du conte n'a pas été difficile pour nous. Dès les premières lignes, nous pouvons parler des messages culturels qui attirent notre attention tels que, la mère ayant cuit des galettes demande au Chaperon rouge de les emmener chez sa grand-mère malade. Dans presque toutes les cultures, il est possible de rencontrer une situation semblable à celle-ci. Grâce à cela nous pouvons permettre aux enfants d'établir une interculturalité. Ils auront la chance de comparer ce qui se trouve dans le conte avec leur propre culture. Aider une vieille personne malade : à travers ce message du conte nous donnons l’occasion à l'enfant de développer sa serviabilité, sa solidarité surtout envers les personnes âgées. Un autre point essentiel que nous pouvons tirer du conte, c'est le respect que les petits doivent avoir envers les grands. Comme le Petit Chaperon rouge qui obéit à sa mère sans aucune plainte. Le Petit Chaperon rouge partit aussitôt pour aller chez sa mère grand.... Jusqu'à là, nous avons de bons messages à transmettre aux enfants. Mais la maman qui envoie sa petite fille dans la forêt où il y a des animaux sauvages, est le premier signal nous avertissant l'arrivée d'une mauvaise situation. Les deux cas dont nous parlons ci-dessus sont des points importants à traiter car ce sont des cas universaux. D'un côté l'enfant respectueux envers ses parents, de l'autre côté les parents qui devraient bien penser avant de demander quelque chose à leurs enfants. ″les Contes de Perraultnotamment « Le Petit Chaperon rouge » ne s’adressaient nullement aux enfants, mais qu’ils étaient le plus souvent des « contes d’avertissement » mettant, par exemple, les jeunes personnes en garde contre le danger d’aller se promener seules au bois ou de faire confiance au premier venu″ (Held, 1985 :10). Les contes comme le Petit Chaperon rouge ont la spécificité de préparer les enfants à se débrouiller dans la vie quotidienne, les rendre sensibles à ces genres de sujets. la moralité du Petit Chaperon rouge, quant à elle, joue d’un humour adressé précisément aux auditeurs des salons littéraires dans lesquels étaient testés les écrits, s’échangeaient les idées et les thèmes, naissaient des modes, s’élaboraient de nouveaux genres littéraires. Cette moralité fais passer le lecteur, avec adresse, de l’enfant du conte aux 148 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Halil Aytekin « jeunes enfants », jusqu’aux « jeunes filles » et aux « jeunes demoiselles », qui font très mal d’écouter toutes sortes de gens (Surrallés, 2000 :136). Dans l'histoire du Petit Chaperon rouge, sa maman aurait dû la prévenir des dangers qui pourraient lui arriver dehors et n'aurait pas dû la renvoyer seule chez sa grand-mère. Ce conte qui aboutit à la fin, à une morale nous donne déjà les indices au début, montrant la situation dans laquelle se trouve l'enfant. Comme dans le passage qui dit: ...la pauvre enfant, qui ne savait pas qu’il est dangereux de s’arrêter à écouter un loup...(http://groupeconte.free.fr/lepcr.htm)2. Ici, l'utilisation de l'adjectif ‘pauvre’ nous donne déjà l'idée que reniant sera victime de l'événement qui aura lieu. Dans Le Petit Chaperon rouge, Perrault décrit bien la sagesse des enfants dans le paragraphe où le loup trompe le Petit Chaperon rouge. La petite fille qui ne se rend pas compte du danger, continue sa route en jouant: ...la petite fille s'en alla par le chemin le plus long, s'amusant à cueillir des noisettes, à courir après des papillons, et à faire des bouquets de petites fleurs qu'elle rencontrait. Cette description est tout à fait équivalente au comportement d'un enfant car c'est sa nature qui le pousse à être ainsi. L'enfant ne peut pas penser au mal étant donné que dans son monde, il y a toujours les gentils, la bonté, la sagesse. Ce sont des sentiments propres à eux. Le Petit Chaperon rouge est un bon exemple qui montre les côtés faibles de l’enfant. Comme le disait Iden, ″le conte le meilleur est celui qui sait toucher les limites de la crédulité″ (Lequeux, 1974 :230). L'histoire qui se passe dans Le Petit Chaperon rouge est en fait une situation qui, de nos jours, peut arriver aux enfants, aux jeunes filles habitant dans les villes. Dans le conte, le loup n'est qu'un symbole. Il représente les méchants qui font du mal aux personnes innocentes. A notre époque des situations encore pire que celle du Chaperon rouge attendent les enfants, les jeunes et même les adultes. Que ce soit les enseignants ou bien que ce soit les parents peuvent, par l'intermédiaire de ces contes, sensibiliser les enfants sur ce sujet en leur donnant comme exemple la mauvaise situation du Chaperon Rouge, les Comme référence, nous utiliserons désormais cette adresse pour les phrases tirées du Petit Chaperon rouge. 1 149 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Le Conte Et Son Exploitation avertir des dangers qui se trouvent dans leur vie quotidienne et leur donner des conseils. Et cette adaptation d'un conte ancien à nos jours nous montre son aspect universel, Nous avons essayé de démontrer ci-dessus le côté moral du conte et comment nous pouvons en tirer profit. Et pour conclure notre travail nous allons exploiter Le Petit Chaperon rouge et voir comment nous pouvons l'utiliser pour favoriser la compréhension et l'expression orale. Comme nous le savons, le conte est un genre essentiellement oral, même si ce caractère a été oublié dans certains pays après les versions écrites. La classe de langue est une occasion pour redonner au conte cette dimension orale. Tout d'abord pour sensibiliser les élèves aux spécificités de la narration du conte, nous pouvons commencer par leur faire écouter des enregistrements audio, ou bien l'enseignant peut utiliser ses propres capacités pour raconter le conte. Car l'oral favorise l'accroche et la séduction du public, d'où la nécessité d'utiliser la gestuelle et l'intonation. Ainsi les élèves pourront y repérer le travail attentif sur l'intonation, les pauses, les inflexions de voix. De même cela leur permettra de voir qu'on peut exprimer divers sentiments à travers gestes et mimiques. Les variations de la voix et le soutien de la gestuelle pourront contribuer à faciliter l'expression orale des élèves dans la langue étrangère. Après une première écoute, on peut poser des questions simples aux élèves telles que: - Combien de personnages y-a-t-il dans ce conte? Il y a quatre personnages. - Qui sont-ils? La mère du Petit Chaperon rouge, la mère-grand, le Petit Chaperon rouge et le loup. - Où ils vivent? Le petit chaperon rouge et sa mère vivent dans un village et sa mèregrand dans un autre village. Puis nous pouvons faire écouter une deuxième fois le conte, pour poser des questions plus précises sur les personnages et l'événement qui a lieu. Le héros qui est-il? Quels sont ses qualités? Pourquoi on l'appelle le Petit Chaperon rouge? Pourquoi est-il le héros ? 150 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Halil Aytekin Les autres personnages sont-ils gentils ou méchants ? Comment l'événement se produit-il? Grâce à ces questions nous permettons à l'apprenant de mieux comprendre le conte et nous lui donnons la première occasion de pouvoir s'exprimer. Et nous donnerons fin à ces questions avec celle qui est la plus importante : Quel est le message que ce conte veut nous faire passer? Cela leur permettra de saisir le message transmis par ce conte. Grâce au petit chaperon rouge, on apprend à l'élève que les jeunes enfants ne doivent pas écouter et parler avec les gens qu'ils ne connaissent pas. Nous pouvons demander quel est l'indice qui nous permet d'aboutir à cette moralité. Ce qui demandera à l'apprenant un travail d'attention pour repérer des indices du conte : le loup lui demanda où elle allait: la pauvre enfant qui ne savait pas qu'il est dangereux de s'arrêter à écouter un loup... Dans les contes pareils au Petit Chaperon rouge sont racontées les histoires de loups, d’ogres, de monstres. ″Dans un monde qui n’est pas tendre, l’enfant a profondément besoin pour sa croissance, son épanouissement, son équilibre, de loups, d’ogres, de dragons et de monstres fictifs, car cette fiction littéraire l’aide à mieux apprivoiser, surmonter, dédramatiser et vaincre le monstres trop réels qui sont en lui et autour de lui″(Held, 1985 :209-210). Ainsi nous enseignons la langue étrangère et donnons un message pour la vie quotidienne en même temps. Nous pouvons faire parler les élèves après le conte pour permettre l'intertextualité, en demandant à quoi cela leur fait penser À quoi d'autres faudrait-il faire attention si vous sortez seul? Avez-vous vécu un événement qui peut nous donner une leçon de ce genre? Racontez-le. En conversation, la familiarisation avec des expressions dans des textes concrets tels que Le Petit Chaperon rouge amènera les apprenants à les réutiliser à bon escient pour communiquer un sentiment ou une idée. D'où, dans ce conte nous pouvons tirer : être folle/fou : (... sa mère en était folle....) avoir envie de : (... qui eut bien envie de la manger....) courir de toute sa force : (... le loup se mit à courir de toute sa force,..) Aussi la fameuse séquence des questions du Petit Chaperon rouge à la grand-mère donne une très bonne occasion de réviser le vocabulaire du corps. 151 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Le Conte Et Son Exploitation Ma mère-grand, que vous avez de grands bras? C'est pour mieux l'embrasser, ma fille. Ma mère-grand, que vous avez de grandes jambes? C'est pour mieux courir, mon enfant, Ma mère-grand, que vous avez de grandes oreilles? C'est pour mieux écouter, mon enfant. Ma mère-grand, que vous avez de grands yeux? C'est pour mieux voir, mon enfant. Ma mère-grand, que vous avez de grandes dents? C'est pour te manger. En partant de ces questions nous pouvons demander aux élèves dé jouer par groupe de deux personnes cette scène en changeant les parties du corps et les adjectifs qui les qualifient. Par exemple : Que vous avez de longs doigts ? Que vous avez une large bouche? Que vous avez un gros nez? Et une dernière suggestion pour l'exploitation de ce conte serait de faire imaginer la suite de l'histoire en mettant en scène la présence d'un bûcheron, parce que, comme nous le voyons dans cet extrait du conte : En passant clans un bois elle rencontra compère le Loup, qui eut bien envie de la manger ; mais il n'osa, à cause de quelques Bûcherons qui étaient dans la Forêt. Au début de l'histoire le loup n'a pas pu manger le Petit Chaperon rouge, par peur des bûcherons. Alors, on peut bien imaginer une suite en pensant au rôle que ce bûcheron pourra y prendre. Conclusion Nous avons démontré avec l'étude précédente comment un conte peut être utilisé en classe de langue et à quel point il peut être bénéfique à la didactique des langues étrangères pour un jeune public. Le conte en effet permet de stimuler la créativité des apprenants, de réutiliser les notions apprises en cours de manières ludiques et de faire mémoriser les structures syntaxiques de manière plus pertinente. Ce n'est pas un hasard en effet si depuis plusieurs années le conte est revenu au goût du jour. Il n'est pas seulement réutilisé dans les cours mais il est aussi présent dans la vie 152 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Halil Aytekin culturelle, car il correspond à un besoin d'imaginaire et de repères moraux dans nos sociétés industrielles. Il compense l'influence de la télévision sur les jeunes esprits car plutôt que de présenter des images toutes faites, il suggère des images personnelles dans l'esprit des gens. Aussi, de ses spécificités il représente un excellent outil à exploiter au profit des apprenants de langues étrangères. Il faut profiter de cet outil mais à condition de le proposer en fonction de l’âge et de la maturité des lecteurs. Bibliographie Blampain, Daniel. La littérature de jeunesse, Editions Labor, 1979, Brussels. Garcia, Carmen Surrallés. Humour espagnol, pour enfants espagnols, Sous la direction de Jean Perrot, l’Humour dans la littérature de jeunesse, In Press Editions, 2000. Paris. Held, Jacqueline. Connaître et Choisir les livres pour enfants, Hachette, Paris, 1985. Jan, Isabelle. ‘Le récit pour enfants’, Les Livres Pour Les Enfants, Les Editions Ouvrières, Paris, 1977. Léon, Renée. La littérature de Jeunesse à l’école, Hachette Livre, 1994. Lequeux, Paulette Iden. L’enfant et le conte, Du réel à l’imaginaire, l’Ecole, Paris, 1974. Martin, Serge. Les Contes à l’école, Les Editions Bertrand-Lacoste, 1997. Saute, Martine de. Lire, Un Jeu d’Enfant, Calmann-Lévy , 1987. http://www.crdp-reunion.net/pedago/litjeunes.doc (Erişim Tarihi: 28 Nisan 2011). http://carnetnodal.monblogue.com/2003/08/08/ (Erişim Tarihi: 21 Nisan 2011). Morlat, Jean-Marcel. L’enseignement précoce des langues étrangères http://rbyba10.webobo.biz/journal2.php?id_journal=617004&id_menu=1693707( Erişim Tarihi:21 Nisan 2011). http://groupeconte.free.fr/lepcr.htm ( Erişim Tarihi: 2 Şubat 2011). 153 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 154 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 KĠTAP DEĞERLENDĠRMESĠ NASIL YAPILIR? Doç. Dr. Haluk Özdemir Kitap değerlendirmesi bir özet değildir. Bir kitap incelemesinde şu konulara dikkat edilmelidir. 1. Hakkında ön bilgi sahibi olduğumuz ve ilgi duyduğumuz konuda bir kitap seçerek işe başlanabilir. 2. Kitap değerlendirmesinin başlığı, aslında kitabın bibliyografya bilgileridir. Yani koyu ve küçük harflerle kaynakça formatında bir başlık olmalıdır. 3. Değerlendirmeye kitabın organizasyonu ile başlanabilir. Kitabın konusu ve yazılış amacı nedir? Hangi bölümlerde genel olarak hangi konulara değinilmiş? Yani her bölümün temel amacı nedir ve bunlar ana fikre nasıl bağlanmış? Bu kısım özete en çok benzeyen yer olacaktır, fakat burada da özet, ana argüman etrafında şekillenecektir. Bu kısım aslında kitabın bir özeti değil ama bir haritasıdır. 4. Kitabın haritasını çıkardıktan sonra içerik hakkında öze dair bilgilere geçilebilir. Kitabın saptayabildiğimiz genel bir perspektifi ya da bakış açısı varsa burada belirtilebilir. Kitabın hitap ettiği özel bir kitle (akademisyenler, meslek uzmanları, halk gibi) olduğunu düşünüyorsanız bunu da belirtebilirsiniz. Burada kitabın ana fikri mutlaka ortaya konulmalıdır. Yani kitap ne anlatmaya çalışıyor? Bunu nasıl yapmış? Hangi argümanlarla temel fikri desteklemeye çalışmış? Bunu yaparken kitaptan doğrudan alıntılarla ve parantez içinde sayfa numarası belirterek görüşler desteklenebilir. 5. Dilin kullanımıyla ilgili dikkat çeken unsurlar var mı? Burada anlatımın niteliğine akıcılığına ve okuma zevkine ilişkin bilgiler verilebilir. Bu kısım kitabın edebi yönüyle ilgili olacaktır ve bir paragraf yeterli olacaktır. 6. Kitabın genel konusunun literatürde oturduğu yer nedir? Yani ilgili olduğu konuda daha önce yazılan eserlerle karşılaştırıldığında nasıl bir konuma oturuyor? Yazarın kitabın konusuna hakimiyeti hakkında düşüncelerimizi de burada belirtebiliriz. 155 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 7. Bundan sonra kitap hakkındaki detaylı bilgilere girilebilir. Üzerinde önemle vurgulanması gereken bölüm, kısım ve konular varsa bunların değerlendirmesi yapılabilir. 8. Sonuca yaklaşırken, kitap hakkında kişisel değerlendirmeler samimi bir şekilde ortaya konabilir. Kitap, ortaya koyduğu amaçları yerine getirebilmiş mi? Argümanlar ikna edici mi? Alana ve literature bir katkı yapmış mı? Varsa eksiklikleri neler? Burada kitabın okunmaya değer olup olmadığı konusunda yorumlar yapılabileceği gibi tavsiye edip etmediğimizi ve bunun gerekçelerini de sunabiliriz. Bu kısım bizim kişisel görüşlerimizi içerecektir. Bize ilginç gelen ve vurgulamak istediğimiz herşeyi burada belirtebiliriz. Bunu yaparken kitabın güçlü ve zayıf olduğu yönleri ayrı ayrı belirtmeliyiz. 9. Değerlendirmede kullanılacak dil yumuşak ve soğukkanlı olmalıdır. Eleştiri ya da övgülerde ölçüyü kaçırmayan bir dil kullanılmalıdır. Kitabı değerlendirmeye almaya değer gördüğümüze göre büyük olasılıkla beğendiğimiz bir kitaptır. İncelememiz bittiğinde, okuyucu üzerinde kitap hakkında bir okuma isteği uyandırmayı başarmamız gerekir. İlgi uyandırma yolu, sadece kitabı överek değil, eğrisiyle doğrusuyla, eksikleriyle katkılarıyla ve aynı zamanda ilginç yönlerini vurgulayarak olmalıdır. 10. Kişisel görüşlerimiz, kitap değerlendirmesinin toplamda yarısından fazlasını geçmemelidir. Asıl ağırlık kitabın argümanları ve içeriği üzerinde olmalıdır. 156 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 YAYIN ĠLKELERĠ Sosyal Bilimler Dergisi, ocak ve temmuz aylarında yılda iki sayı olarak yayımlanan hakemli bir dergidir. Yayın kurulunun kararıyla dergide farklı dillerde yazılmış çalışmalara da yer verilebilir. Derginin amacı, sosyal bilimler alanında bilimsel araştırma ve incelemeleri yayımlamaktır. Sosyal Bilimler Dergisi‟nde, çeşitli alanlarda yeni çıkmış bilimsel eserlerin tanıtımına ilişkin kitap değerlendirmeleri de yayımlanır. Makalelerin daha önce başka bir yerde yayımlanmamış veya yayımlanmak üzere gönderilmemiş olması gerekir. Daha önce bilimsel bir toplantıda sunulmuş bildiriler, yayımlanmamış olmak ve sunulduğu toplantı ve tarihi açıkça belirtilmek şartıyla kabul edilebilir. Yazıların Değerlendirilmesi Yazım kurallarına uygun olduğu Yayın Kurulu‟nca tespit edilen yazılar iki hakeme gönderilir. Hakem raporlarından biri olumlu, diğeri olumsuz olduğu takdirde Yayın Kurulu, yazıyı üçüncü hakeme gönderebilir veya hakem raporları çerçevesinde nihai kararı verebilir. Yayın Kurulu, esasa yönelik olmayan editoryal düzeltmeler yapabilir. Yazarlar, raporlarda katılmadıkları hususlar varsa, gerekçeli ve yazılı itiraz hakkına sahiptir. Yayımlanması kabul edilen yazıların telif hakkı Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü‟ne devredilmiş sayılır. Makalelerdeki görüşlerin sorumluluğu yazarlarına aittir. Yazım Kuralları Makalenin başında 100-150 kelimelik Türkçe ve İngilizce özet (Times New Roman, 10 punto, tek satır aralığında) ile 4-6 kelimeden oluşan yine Türkçe ve İngilizce anahtar sözcükler bulunmalıdır. Makalenin İngilizce başlığı da “abstract”la birlikte verilmelidir. Ana metin, MS Word programında, Times New Roman yazı karakteri ile, 12 punto, 1.5 satır aralığıyla yazılmalı ve sayfalar numaralandırılmalıdır. Makalelerin en az 5.000 en çok 10.000 kelime civarında olması beklenmektedir. Kelime sayısının yetersiz olması halinde makale değerlendirmeye alınmaz. Tabloların numarası ve başlığı bulunmalıdır. Tablo numarası üste ortalı olarak yazılmalı, tablo adı ise tablo numarasının karşısına her sözcüğün ilk harfi büyük olmak üzere metinden 1 punto küçük yazılmalıdır. Tablo içindeki metinlerin yazı puntosu 10 punto olmalıdır. Şekiller siyah beyaz baskıya uygun hazırlanmalıdır. Şekil numaraları ve adları şeklin hemen altına ortalı şekilde yazılmalıdır. Resim adlandırmalarında, şekil ve tablolardaki kurallara uyulmalıdır. Şekil, tablo ve resimler, sayfa sayısı olarak makalenin üçte birini aşmamalıdır. Doğrudan alıntılar tırnak içinde verilmeli, dört satırdan uzun alıntılar ise tırnak içine alınmaksızın satırın sağından ve solundan 1.5 cm içeride, blok hâlinde ve tek satır aralığıyla 1 punto küçük yazılmalıdır. Atıflar, metin içinde aşağıdaki şekilde yazılmalı, eserin tarihinden sonra iki nokta üst üste koyularak, s. ya da ss. gibi kısaltmalar kullanılmadan sayfa numarası veya aralığı yazılmalıdır. Birden çok yazarlı yayınlarda, metin içinde ilk yazarın soyadı ve sonuna „vd.' yazılmalıdır. Metin dışında açıklama gereksinimi duyulan hallerde dipnot yerine metin sonunda “Notlar” başlığı altında sonnot sistemi kullanılmalıdır. 157 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2 Atıf örnekleri: (Köprülü, 1944), (Köprülü, 1944: 15); (Brown, vd., 1998); (Usta ve Mahiroğlu, 2008: 11). Kaynakçada, birden fazla yazarlı yayınların tüm yazarları belirtilmelidir. Yazarların ad ve soyadı yer değiştirerek belirtilmelidir. Eğer birden fazla yarzar varsa ilk yazardan sonrakiler için ad ve soyad yer değiştirilmemelidir. Yayım tarihi olmayan eserlerde ve yazmalarda sadece yazarların adı, yazarı belirtilmeyen ansiklopedi vb. eserlerde ise eserin ismi yazılmalıdır. Kaynakça soyadına göre alfabetik sırayla ve aşağıdaki formatta verilmeli, ilk satır en baştan, izleyen satırlar 1.5 cm içeriden yazılmalı, her eser arasında bir satır boşluk bırakılmalıdır. Kaynakça 11 puntoda yazılmalıdır. Eserlerin başına sayı, tire ya da madde işaretleri konulmamalı, ilk satır en baştan sonraki satırlar içeriden olacak şekilde yazarın soyadına göre alfabetik olarak sıralanmalıdır. İnternet kaynaklarında tüm bilgiler verilmeli, ardından tam adres ve kaynağa erişim tarihi belirtilmelidir: Kaynakça örnekleri: Kitap örneği Huntington, S. P. (2002). Medeniyetler Çatışması ve Yeni Dünya Düzeninin Yeniden Kurulması. İstanbul: Okyanus Yayınları. Makale örneği Reich, W. (1984). "Psikanalizin Tarihsel Araştırmalara Uygulanması." Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 39 (1-4), 191-203. Kitap bölümü örneği Gibler, D. (2000). "Alliances. Why Some Cause War and Why Others Cause Peace." John A. Vasquez (ed.), What Do We Know About War? New York: Rowman and Littlefield. İnternet kaynağı örneği Olsen, J. P. “Organizing European Institutions of Governance,” ARENA Working Papers, No 2, 2000. (erişim tarihi: 17 Aralık 2007). Tez örneği Erkuş, L. (2009). Eğitim Fakültelerinin Akreditasyon Sürecine Hazır Olma Durumuna İlişkin Öğretim Elemanlarının Görüşlerinin Değerlendirilmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırıkkale. Yazıların Gönderilmesi Yazılar elektronik ortamda dergi e-mail adresine gönderilmelidir. Makalenin ilk sayfasında yazarın adı ve soyadı verilmeli, yazarın unvanı, görev yaptığı kurum ve iletişim bilgileri (e-mail ve telefon gibi) sayfanın altında yıldızlı (numaralı değil) dipnot şeklinde verilmelidir. Hakem sürecinden sonra, varsa istenen düzeltmeler yapılarak makale, en geç bir ay içinde yine dijital ortamda dergiye ulaştırılmalıdır. Yazışma Adresi: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 71450 Yahşihan Kırıkkale e-mail: sbd@kku.edu.tr 158 Temmuz 2011, Cilt1 Sayı 2