tedir. Agagtda bu sorunlar ele ahnacaktrr. Pamuk
Transkript
tedir. Agagtda bu sorunlar ele ahnacaktrr. Pamuk
CSMANTI PAMUKLU PAZARI, HiNDisTeN vn ixciLTERE PAZAR REKABETINDE EMEK naaliynriNix noIU HAIil INALCIK* Pamuklu dokumalann ve pamuJ<-ipek kai lgunr kumaglartn Osmanh toplumunda giyim-kuqamda ve doEemelik olarak pek genig bir kullanrm alanr vardr' Saray e$ya defterleri, olmuq kimselerin mahkemece saptanan eQya listeleri ve gilmriik ruznimge kayrtlarr bunu agrkga ortaya koymaktadrr. Sanklarda ve kadrn baqhklannda kullanrlan tul ve tul,ben1, (dulbend) geEitierinden, qalvar, kaftan, ig-gamagtrt, yorgan, mendil ve yaghllardan hamam pegtemah ve havluiara, yastrk ve minderlerden duvar ve kapr askr ve perdelerine kadar pek geEitli e$ya pamuklu ,bez ve kumaqlardan yaprhrdr. 1640 tarihii narh defterinde 24 qegit dtilbend sayrlmiqtrr. Bu genig talep, memleket iqinde koylerde ve kentlerde gok gegitli ve gok yaygrn bir el dokuma sanayii ile kargrlanrrdr. Anadclu'da pamuklu sanayiinde uzman-lagmtq belli botgeler, ig talebi kargrlar ve bir dereceye kadar drg pazarlar, ozellikle pamuk yetigmeyen Kuzey memleketJeri ve Avrupa iqin de uretim yapardr. Ozetle, pamuk sanayii, uretim ve ticaret boyutian ile, Turkiye ekonomisinin hububattan sonra en dnemli sektorunu olugturmak'ta idi. Pamuklu uretim ve ticaretinde uzun vadell deSiqiklikleri, imparatorluk ekonomisinde bazr yaprsal depiqikliklerin nedeni sayabiliriz. Ozellikle, 1600 lerden baSlayarak, imparatorlugun drg ticaret dengesinde ithal olunan pamuklular, baharat, koloni urunleri, madenler yanlnda belki hepsinden dalra onemii bir ticaret maddesi haline gelmi$tir. lT.yizyrldan beri Hindistan ve 19. yuzyrlda Avrupa'dan pamuklu ithal6rtt, imparatorluk ekonomisini en gok etkilemig geliqimler olarak gorunmektedir. Agagtda bu sorunlar ele ahnacaktrr. Pamuk ilretimi ve memleket iginde pamuklu el sanayii orgritti baql<a bir yazrda incelenecektir. ,:r:r;, 1500 tarihlerinde Anadolu'nrn pamuklu uretim ve ihracatr kapasitesini gostermek igin Tuna ve Kuzey Karadeniz gumrtik defterlerini kullanaca$rz. (') (*) Profesor Dr., Chicago Universitesi Tarih Bolumu. 2 QIZELGE tarihleri arasrnda Kefe iskelesi gumruk bakaya defterine Borettr, Anadolu'dan bu limana gelen pamuklu kuma5lar listesi qdyledir 1487-1490 : Miktar Qegit QIZELGE I Qegit Pamu-k I tay veya 63O0 Bergama bitanesi Fiyat (Akga Hesabile) Miktar Getiren Tdcirin Geldipi Yer K,ayseri, Bursa, Kastamonu: Hepsi parea Mtisliman Dulbend Bogasi 11 parga yaklagrk parQasr 1000 : 275 parQasr : 4G60 parqa Mendil (makrama) 246 Konya, Ankara, lstan- 30-50 Bursa, istanbut, Konya: Hepsi Mushiman parQasl : 7 Sinop: Musliiman ta- cirler, bir Yahudi. harcr Destdr /o (saril<) 46 istanbul: Mrishiman parQasl : 50-100 parqasl : 3-3,25 Tosya, Merzifon, Zile, Amasya, Grimuq, Knre, Kastamonu, Sinop, Bursa, Konya, lstan- bul: Hepsi Mtisltiman bul, Bolu, Bursa, Ka- yaklagrk bin parga Getiren Tdcirin Geldi$i Yer parqasl : - Mriceweze dest€,trr 20 parQasl : 4O istadbul: Misluman Yorganhk 34 parQa.Sl : 50 Istanbul, Kastamonu: Hepsi Mrishiman 150 Ankara, Istanbul, Ni$de, Konya: Hepsi man 160 Fiyat (Akqe Hesabile) Makrama lran Mrishiman ' rahisar, Gumug, Tosya, Denizli : Hepsi Mrislti- Kirbas I IDevaml Pamuk ipli!'i batmun yukri Bolu, Ankara, Konya, Karaman, Kayseri, 1C0 Mrisltiman. Ni$de, Gordes (Gordes), Sivrihisar, De- nizli, Uqak, Bursa, Kirbas qadrr 53 parqasr 56 Merzifon Futa (pegtimal) 90 parQasr 38 Bursa, lstanbul: MusItiman, bir Yahudi Yorgan parQasl : Doqek yrizri parQasl : 37,5 100 Ankara: Musluman Kamtamonu Mrislu- man Astarhk ve ortti (bitane) 1800 pargasl : 2G50 (Parga uzunlugu ve genighgi kumaqa gore degiqirdi: bkz. aqagrda to+o tadrr. rihli narh defterinden misri.ller. Standard batman t8 okka veya 23 kg. 1 tay, 700 - 800 pargadrr.) Samsun Ankara, Ugak, Bursa, Konya, lstanbul, Nigde: Hepsi Mushiman Herqeyden once belirtelim ki, bu listede topiamiar bir gumbakdLyd defterinden gelmektedir. Bu yuzden belli tarihler arasrnda yapllmrg tum ithalati gostermez. Fiyatlar, gumrtikce saptanmrg kesin rakamlardrr. Bu tarihlerde 1 Venedik altinr s0 akge civarrnda idi. Listemizde ihracatta en buyuk sayr kirbdsa aittir. Kirbas kaba bez oiup parnuk, keten veya kenevirden yaprhrdl. QoEu zaman gumruk katibi, hangisinden oldugunu berirtmiEtir. ruk Biz belirtmedigi hailerde pamukluya yazdrk. Tdcirin geldigi yer, genellikle getirdigi mahn o yerde yaprlmrg oldugunu veya oradan yeniden ihrag olundugunu gosterir. Bursa, istanbul, hatta Ankara menseli mallann onemli bir krsmr, bu ticaret merkezlerine, 5 4 Anadolu pamuklu sanayi merkezlerinden yerli tuccartn getirdig'i rnallarci.an ibarettir. istanbul gibi yeniden-ihraq yapan buyuk pazarlar arasrna Kastamonu, Amasya, Sinop, Kayseri ve Konya'yl koyabiliriz. Bu merliezlere pamu'klular gogu ham olarak gelir, orada boyanrr, cendereye qekilir ve sonra tam mamul olarak ihraq olunurdu. Meseld:, biliyoruz ki, buyuk bir pamuklu yaplm bolgesi olan Hamid-elinden (Isparta, igridir, Borlu, Senirkent, Aglasun) bogasi ve buruncrikler Bursa'ya gelir, burada boyantrdr. istanbul'a Gelibolu, Manisa, Bergama, Krrkagag, Akhisar bolgesinden ham pamuk ve pamuklu gelirdi. Kayseri, Tokat ve Amasya'da buyrik boyahaneler vardr. Bu saydrgrmrz $ehirlerde, aynr zamanda, geligmiq pamuklu eI sanayii buluyoruz.G) Pamuk yetigtiren bolgelerden, yani baghca Batr-Anadolu, Harnideli, Silifke, Beypazarl ve Yeqihnmak vadisinden bu buyuk merkezlere pamuk veya pamuk ipligi ithal olunurdu. Pamuk uretim boigelerine yakrn onemii pamuk sanayi 'merkezleri, Batl Anadolu'da Denizli, Tire, Menemen, Manisa, Qine ve Bergama; OrtaAnadolu'da Hatnid-eli bolgesi, Kararnan (Larende), Konya, Nigde; Kuzeyde Merzifon, Zile, Tokat, Kastamonu, Kure, Tosya ozellikle anilmahdrr. Bu merkezlerden bazrlarr, beili bir pamuklu 8eqidinde veya pamukludan yaprlmls egyada sivrilmiqti. Tire ipligi (riqte-i Tire) imparatorluk pazarlartnda o kadar hdrkim duruma gelmigti ki, ince pamuk ipli[i igin tire kelimesi 'bugune kadar yerlegmiE kalmrqtrr. 156g'ierde Menemen, ozeilikle astarlft ve 6rtu olarak kullanrlan panuklularr ile tanrnmrgtr. Merzifon gadtr yaplmmda,trr Gelibolu ve Bergama yelken 'bezinde, Hamideli, Konya ve Karaman bogasi denilen iyi kaiite pamuklularda Eohret kazanmrglardr. Qok ince yuksek kalite diilbentlerde Qin'e tantnmrE idi. Dul,bent, bu donemde Suriye, iran ve Hindistan'dan da ithal olunmakta idi. Krsa, kahn ve sert olan Anadolu yerli pamugundan bu Qe$it dulbend yapilamryordu. Tuna limaniari, Akkerman ve Kili gtimruk defterleri(') (16. yuzyrl baglarr), yukarrda Kefe defterinde ortaya grkan uretim ve ihrag bigimJerini yinelemektedir. (Bak. Qizelge II) Daha kesin rakamlar veren bu defterierden gelen veriler, daha bu tarihlerde (ve kugkusuz daha onceki donemlerde), Tuna'dan Kafkasya'ya kadar kuzey memleketlerinin Anadolu ve Rumeli pamuJdulannr geniE oleride ithal ettiklerini gostermektedir. Bu durum, orta-kuzey Anadolu bolgesi (Kastamonu, Sinop) ile Kinm, Bog- dan ve Efilak arasinda 18. ytrzyrldan beri varolan siyasi, kulturel ba.glann ekonomik temelini oluqturrnakta idi.(') QIZELGE II Akkerman ve Tuna Limanlanna Gelen Anadolu Pamuklulan Akkerman'a kara yolu ile uq ay (Ekim, Kasrm, A.rahk) iqinde pa- muklu ithalatr (Bopciern tan'a giden mallar) ve Lehis- Bogasi elbisesi (yaklagrk 54o), Borlu renkli bogasisi (23 krta), renkii bogasi (yaklaqrk ?00 krta), pamuklu dolama (? takrm), beyaz bogasi (138 krta), kadrn iQin dolama bogasr (15 takrm.), kirbris (yaklaqrk 2000 zi- ra), te!'elti (200 adet), mey€ln-bend (kuqak) (yaklaSrk 8O0 krta), Bergama alacasr (6 parga), Tire alacasr (6 parQa), makrama (yaklaErk deste), bitiine (:'akla$rk gomlek (2 cieste, 20 krta-), 5C Yerko$u (Giurgiu) iskelesi (Eflak'a giden mallar) Tulga (Bogdan'a giden 7o0 krta), Bogasi, kirbas, buruncuk, astar', ke, mer, iplik, kafta.n ve bagkalarr rnallar:) Bogasi, kirbas, burunc{r}i, goillek vb. (Tulga aynr zamanda esir ti careti merhezidir) Semendere (Smcclcrevct iskelesi ve Hiram, Guvercinlil< iskeleleri (Eflah ve Macaristan'a giden mallar) Bogasi, yorgatl, bi[ane, mc5'an-bencl (kuqak), astar, pamuk, kaftan (pamuklu, ipekli ve yul-rlir) r'b. Tuna iskelelerine indirilen mailann bagrnda bogasi, ozellikle Borlu (Hamid-eli) bogasisi geimektedir. Yerkogu iskelesinden 1506 Kasrmrndan \507 Haziranrna kadar sekiz ayda 1800 parga bogasi, yalnrz 12 kantar pamuk (kantari O00 akgadan) gegrnigti. Buna kargrirk, Eflak ve Erdel mengeli deri, at, bahk, okuz, bal, qarap, tuz, brgak ithai olunmuqtu. Yenko$ft kadar onemli olmayan Harsova iskelesinden Eflak'a pamuk ipligi, destar, kemer, astar ihraq olundugu; oradan tuz, oktiz, inek, at, bal, bahk ithal edildifii gortilmektedir. ihrag mallarr arasrnda tabii baSka guney mailarr, biber, baharat, safran, SeldLnik guhasr, pirinq, sa.bun, 7 6 gtinluk gibi maliar vardrr. Bu defterde goruyoruz ki, Anadolu'dan gelen mallarr ihrag edenler, yalniz Musluman tuccar degildir. Rum (Kaleyan, Aieksi, Yorgi), Rumen (Mirqa, Tiho, istanko) ve Ya;hudi tuccarr da ithal ve ihraq ticaretinde faa,ldirler. 1515 Ekiminde Yerkogu'den Istanko Eflaki, buyiik miktarda, beyaz bogasi yorgan ve biber ithal etmigti (toptan deA'eri 2c600 akgayt buluyordu ve bunun iqin 1030 akga gumruk odemigti(. Semendere'de musluman tdcirlerle beraber yerii bir gok Strp tdLcirler (Belgradh Radevan, Yuvan, Radic) bu ticarette faaldiler. Kefe yantnda kuzeye i:hraq olunan pamuklulann en onemli iskeleleri Kili ve Akl<erman'drr. Bu mallar gok geqitlidir. Meseld,, yalnrz meydn-bend (kugaklar), siyah, gehri, alaca, Tire, Edirne, dolama Bergama kugaklan olarak 7 geqittir. Makramalarda Serez, Edirrre, Tire, qeqitleri ayrrd edilir. Rumeli'de, 18. yuzyrlda C'rta-Avrupa'ya buyuk olqude pamuk ve pamuk ipli$i ihrag eden Drrarna-Serez bolgesinin, 1G, yuzyrl ba"slartnda pamuklulan ile tanrnmrg olmasr kayda deger. Edirne, kuEkusuz, dah.a bu donemde, Rumeli'ye ve kuzeye ihrag yapan onemli bir pamuklu sanayi ve transit merkezi olarak gorunmekteciir. Edirne boyahaneleri bu merkezilegmenin baqhca nedenidir. Edirne bcya teknigi c kadar qohret kazanmrgtr ki, 18. yuzyrlda Fransrz ve Hollanda patntrklu sanayii bu teknigi qalmal< iqin uzun zaman uqraqmrqlar, nihayet buradan gizlice getiriien Rum ustalar sayesincie srrn ogi'enmiElerdi. 1500 tarihlerincle Kefe'den Semendere'ye kaclar Tuna ve Karadeuiz iskelelerine guneyden giden mallar arasrnda pa:muklular rniktar ve deger bakrrnmdan bagta gelir. Di$er guney dokumalarr arasrnda yrinluler, Osmanh mamulatr kebe ve quha (ytinlu kumag, ozellikle Seldnik quhasr, hail, keten ve ipekliler onemli bir yer tutar. Akdeniz urunleri (zeytin, ze5rfintuSr, turunAgiller, kuru-uzum ve bagka kuru mey'v'alar), Arabistan ve Hint mallarr (gunluk ve baharat) bu ithalAt iistesini tamamlar. Dokumalara, erkek ve kadrn igin dikilmig pamuklu, yunlu ve ipekli elbiseler (kaftan, doiama, gakgir, takye, gomiek nimtene eklenince, kuzey-guney ticaretinde guneyin dokumaiar, kuzeyin ise daha ziyada hammadde ve yiyecek maddeleri gonderdi$i ortaya grkar. Lehistan ve Orta Avrupa'dan gelen yunlu kumaglar, Osrnatrhlann Efla,k brga['r dedikleri Orta Avrrrpa mengeli brqaklat', kuzeyden gelen en dnemli mamui ithal mailandrr. Anadolu pamukJulan, Tuna ve Karadeniz'den Osmanh srnrr- larr otesindeki yabancr memleketlere, ozellikle l,ehistan, Erdel (Transilvanya) ve Macaristan'a da gidiyordu. 16. yrizyrl baElarrna ait Bragov gumruk defterlerinde(') buradan geqen dogu rnallan arasrnda Anadoiu bogasilerini buluyoruz. Buna kargr, Orta-Avrupa'dan ithal olunan meghur Eflak brgaSr'nrn buyrik krsmr Osman- h memleketlerine Braqov yolu ile gelmekte idi (1503'de iki milyon adet uzerinde).(u) L. Fekete, G. Kaldi-Nagy ve E. Vass'rn Macaristan'da 1550-158C yrllarrna ait Osmanh gumrukleri uzerinde yayrnladrklarr materyaller,(n) Macaristan'a pamuh, bogasi (bu arada Karaman bogasisi), bunincuk, takye, tegelti, bogasi elbise mintan, dulbend, pamuk ipli$i, kirb6,s, meyiin-bend, yorgan gonderiidigini ortaya koymaktadrr. Bu mallar ara,slnda geniq olqtide gonderilenler, pamuk, pamuk ipli$i, bogasi ve kirbdstrr. Karadeniz bolgesi gumruklerinde de aynr mallarrn genig bir ticaret konusu oldugunu gorduk. Vaas'rn hesaplanna gore,(to) 1560 yrhnda Vac (Waitzen) gumru$unden Eyhil ve Ekim aylarrnda ?o0 Macar altrnr degerinde pamuk, 250 altrn de[erinde dulbend (miisselin) ve yaklagrk 70 altrn degerinde iplik gegmiq'uir. Daha sonraki tarihlerde, 1685'de Erdel'de Turnu-Roqu gumruk defterlerine gore,(") bu bolgeye ihraq olunan Osmanh mallart arastnda pamuk ipligi, kaba bez (gyapot, Tiirkqe gaput) ve geqitli bogasiler (bogazia) onemli bir yer tutuyordu, ve oldukqa onemli bir krsmr oradan transi'l olarak Lehistan'a geqiyordu. Bu maksatla Bursa ve Edirneli tA,cirler tarafrndan Tuna limanlanna getirilen pamuklular, ozeliikle beyaz veya boyanmrg pa'muk ipligi ve ince pamuklu (mousseline, dulbend) kumaglar dikkati geker' Hint Pamuklulannrn Osmanh Pazarrru istilasr, 1500 - 1800 lar Os:nanir pazarlarrna Hint kumaqlarlnln ithaline ait vesika15, yuzyrla. kadar gider. Hindistan'da Behmenilerin rneqhur veziri Hoca Mahmud Gd',vdLn (1405-1481), ticari vekilleri ve ajanlarr ile Csmanh ulkesiyle dogrudan doiruya ticaret iliSkiieri kurrrrugts.rr2r Bu ajanlardan birinin olumti uzerine yaprlan mahkeme iqlemleri dolayrsryla ogreniyoruz ki, 1476 yrhnda Hoca Mahmud, Osmanh ulkesine gelen Hindistan'h Hoca Ali'yi kendisine vekil yapmlq ve yanlna Abdtilaziz adh adamrnr hatmrgttr. Hoca Ali, Bursa'ya geldi[inde, Abdulaziz'e "Mahmud GdLvan'tn ticaret igin verdigi akmiqeden 877 pare kumaq teslim etmig ve 8 kendisi Rumeli'ye gitmiq" tir. Daha sonraki vesikalar, bu ticaret iligkilerinin sirekii oldugunu gostermektedir. Osmanli kaynaklarrnda Hdce-i Cihin diye anrlan Hoca Mahmud , I4Tg yrhnda dort kiqiyi kendisine vekil yapmrg ve .ehvd,-i akmiqe (kumaqlar) ve emtia verup Rum diyarrna (Osmanh ulkesi) ticaret etrnege irsal etmig." Buniar, Arabistan yolu ile Bursa'ya gelmiqler (biri yolda 6lmuE, birisi de Bursa'da handa olmuE) . Kadr sicili, kalan mallartn guvenlik altrna ahnmasr hakhrnda islemle ilgilidir. Hoca Mahmud'un 1481'de "diyd,r-i Rum'a ticaret iqin irsdi ettigi vekiller" bagka kiqilerdir. Bu vekiller, Mahmud Gd,vd,n'rn ucretli adamlan- drr, baqlarrnda bir reis vardrr. Araianndan biri olurse, otekileri mallari vekaletie kendi uzerlerine aiirlar.(t') isl6,m vekii,let hukuku Hindistan'da ve Csmanh ilkesinde yiirurlukte oldugundan bu ticaret guvenlik iqinde yurtimektedir. 16. yuzyilda Basra Korfezi ve Krzrldeniz yolu ile Hindistan'la faal bir ticaret goruyoruz. Ozellikle Hindistan'ln en onemli pamukiu sanayi ve ihrag bolgelerinden biri olan Gucerat'la Csmanhiar arasrnda srki siyasi iliEkilerin(") temeiinde bu ticari bagirhk yatar. 1SC3-1508 yrllarrnda Crtadogu ve Hindistan'da gezmiq olan L,udovico di Varthema,(rs) Calicut'ta .iran'dan, Yemen'den, Suriye'clen, Turkiye'den, tuccarlar g6rmugtu Gucerat'ta bagka bir ticaret limanr olan .Kambay, butun iran, Tataristan, Turkiye, Suriye, Magri,b; Yemen, Habegistan, Hindistan ve uzerinde halk yaqayan birqck adalara ipekli ve pamuklu kumaq gondermekte idi." Bender-i Rl.rm (Rum, bu donemde Osmanh ulkesini gostermektedir) diye bilinen Diu'da Ludovico "surekli olarak oturmakta olan dortyuz Turk tucc&rl" gormugtu.('6) Bu gozlemler, Osmanh-Gucerat ticaretinin yerleqmig surekli niteligi hakkrnda kuqku brrakmaz. Suieyman I donemine ait olup fetihten onceki zamana ait bir bdc kanunnamesi Bagdad-Ana-Hit-Halep yolunun iglek bir ticaret yolu oldugunu gosterir. Bu kanunnariede,(") tsagdad'dan geIen mailar arasrnda btirtinciik ve kasab kumaqlarmdan soz edilir. Hint mah olarak givit anrirr. Keza Mrslr, Halep ve $am'dan gelen ipekli ve bagka Qeqit kumaElarrn da buradan gegtigi gorulmektedir. Basra korfezinde ve onu qevreleyen bSlgelerde Osmanhlarla Fortekiziiler arasrnda 16. yurzyrl boyunca egemenlik igin uzun Qel<iEme doneminde, ozellikle 1550'de ba*slayan Osmanh saidrrr siyaseti denizde bagarrsrzhga ugradrktan sonra, kendili$inden bir I uziaqma durumu ortaya qrkmig, Osmanhlar Hurmuz'de Portekiz egemenligini fiilen tantma geregini anlamtElardtr'(to) Hindistan'la Basra, Halep arastnda ticaretin canlanrgrna ait en kesin kanrt, Hurmuz'un goruimemiE geliqimidir.(tn) Hurmuz, 16. yuzyr] ikinci yansrnda, Basra-Bagdat-Haiep ve iran ticaretinin bir antreposu halini almrqtrr. Halep pazarlntn 16. yilzyrl sonlarrna dogru geligimi, kuql<usuz, iran ipe$i yanrnda Hurmuz ve Basra yolu ile gelen Hint mailan ve bu arada pamuklu dokumalar ithalatrnrn bir sonucudur. 1610 tarihinCe Bagdad'dan Haieb'e gelmiq olan 120 kigiIik bir kervana ait Osman[ kayttlal('o) konumuz igin ozel bir deger taqrr. Bu kervand,a eD az oI7 Hintli ticir saylyoruz. Kervan'da gegitli mengeden tA,cirler, Basra'dan Hint mallarr, yani givit, Hint kumagiarr ve rtriyd,t getirmehtedirier. Kervan'da Bagdad'h ve iranh tdLcirier gogunluktadrr ve onlar da aynr qegit mallar, yani baqlica qivit boyasr ve kumaE (bu arada Lahur kumagr) getirmektedirler. Aynca, biri konsolos beE italyan bu kerva.nda idiler ve kulliyetli mal getirmekte idileq. Oienlerden mirascrsr olmayip terekesi Osman| hazinesine ait olmast gereken mailarr saptamak iqin iqlem konusu olan bu kervan, ta.bii, bu yol uzerinde igleyen kervaniardan sadece biridir. Bu yolun, iSlek bir ticaret yolu olduguna ait,baqka kaynaklarrn tanrkhgr vardrr. 1583'de Basra'dan geQen ingiliz J. Eldred(") aynen gunlarr yazmaktadrr: oTo this port of Balsara come monethly divers ships laden with all sorth of Indian merchandise, as spices, drugs, indice, and Calecut clcrth., (o zamanrn ingilizce imlasrnr sakladrk). 1622'de Hollanda'h Visnich'in Hurmilz'e gelen Hint maliarr listesinde,(22) Indus rrinagr agzrnd.an , beyaz ve boyah dokumalar (yrlda sekiz gemi), Nagena'dan calico ve ucuz bafta pamuklu dokumaian (ug gemi) ve Chaul'dan qegitii dokumalar saytlmaktadrr. Hindistan'dan gelen mailarrn en onemli bolumunu bu pamukhr,lar oluqturmakta idi Hurmuz'un $ah Abbas tarafrndan zapfi (162il ve ticaretin sekteye ugramaslndan sonra Hristiyan gemileri, Hindistan'dan dogru Basra'ya gelmeye bagIadrlar. Bagdad'rn iranhlar eline clugmesinden sonra Basra PaSa'sl iranhlara direndi ve golden dogruclan dogruya Basra-Halep kervan yolunu kullanmaya bagladr(") Basra,-Halep yoiu, her donemde koqullara gcre ayn ayn 6;uzergahlar izlemigtir. Kervanlarrn izledi$i bir yol, Ba.sra'dan Fr- 10 11 rat'ln batr yontinti alarak, El-Kuseyr-Kerbeld,-Kubaysa (Hit yakrnrnda) -I{usur-a.l-ihvan uzerinden Haleb'e varrrdr. Bagdad'dan kalkan kervanlar ise Hit--Ana uzerinden giderdi. eolde Arap bedevi saldrrrlarrnrn azdrsr donemlerde, en emin ve qabuk yol nehir yoiu ile kelekler uzerinde, Birecik veya Musul'a qrkrp ora- dan Haleb'e inmekti.(") Ouur faraftan, Krzrldeniz yolu, 17. yozyrrda baghca qivit boyasl, kumaE ithalitr ve Mokka'dan Yemen kahvesi ihracatr ile iqlekligini surdurecektir. Kahire, bundan sonra, Hint kumaglarrnrn ortadogu'da Basra gibi baqka bir antreposu durumuna ge. lecektir. Safevilerin, ingiliz yardrmr ile 1622'de Portekizlilerden Hurmuz'ri ve ertesi yrl da Osmanhlardan Bagdad'r zaptetmeleri rizerine, Krzrldeniz yolu daha da 6nem kazanmrq olmahdrr. Nihayet, degerli Pencab Hint kumaqlan ithalatrnda Kandihar-Isfahan yolunun kugumsenemiyecek bir onemi vardlr.(") Bu yolu, ozellikle Isfahanh (Cuifair) Ermeni tuccarr kullanrrdr. Oniar, yalnrz iran'dan Halep ve izmir pazarlanna iran ipegi de$il, aynr zamanda Acem ve Hint kumaglan getirmekte idiler.(2u) $unu unu,tmamahdrr ki, harp hali, iran-osmanh ticaretini tamamryle engellememekte, ozellikle Ermeni td,cirleri iki taraf arasrnda gidip gelmekte idiler. 1690'da ingiliz East India Company, Hindistan'la osmanh tilkeieri arasrnda ticaret yapan Ermeni tAcirlerine, Haleb ve Akdeniz yolunu brrakmalannr istediklerinde onlar, bu karh ticaretten vazgeqemeyecekleri yanrtrnr vermiqlerdir. Bir misal : 1682-1692'de Isfahan'dan Hindistan'a ve Tibet'e giden Hovhannes'in ticari faaliyetine ait ayrrntrlarr biliyoruz. O, Surat ile Basra ve Isfahan arasrnda ozellikle kumaE, givit ve pamuk ticareti ile ugraqryordu. Bir arahk izmir'de de bulunmugtu. (venedik balyosunun tahminlerine gore,(") Hindistan tica- retinden yalnrz Padiqah'rn hazinesi yrlda yarim milyon altrn lir ge- saglryordu). Hindistan, iran ve osmanh tilkeleri arasrnda, Akdeniz ticaretinde Yahudilerinkine beqzer bir rol oynayan Ermenilerin, bu donernde bagansr hergeyden evvel bu memlekeilere yayrlmrg Ermeniler arasrnda yakrn iliqki ve hredi olanaklarr ile agrklanmahdrr. Ermeni topluluklan, Osmanlr ticaret merkezlerinden Veneclik'e ve lehistan'da L.vov'a kaclar yayrlmtqlardr(,t) Onlar Ak- deniz Licaretinde sonraiart kazandrklarr durumu, onceieri Hindistan ve iran ticaretinde baqarmrElardr. 164?'de Manisa'da "Acem Ermenilelerinin" pamuklu kumaElan ithal edip hanlarda satarak rekabetlerinden yerli bezzazlar kaygrlanmig, Eikayetierini PadiQaha kadar duyurup bu durumun finlenmesini istemiqlerdi'('n) Hint-iran-Osmanh ticaretinde, Ermeniler kadar olmamakla beraber, Hintii triccann da faal olduklannr unut'mamahdrr. Osmanh ilikelerinde Musluman Hintliierin iq yapmalan kargrsrnda iran'da buyuk para iglerinde Hindular ustun durumda idiler' Tavernier (1632) Isfahan'da 12.000 Q) Hintli banyan'dan soz eder. Bu d.onemde. Hindistan'in denizaglrl ticaretinde, ozellikle pamuklularda merkez olan Surat'ta birgok Arap ve Turk tuc('o) Yukarrda 1610 kercarlnln da faaliyetinden soz edilmektedir. vanrna ait kayrtlar bunu dogrulayacak niteliktedir. Osman|larrn Hint gallarr ile beraber ince iuks Hint pamuklularura (diilbend ve bogasi) buyuk rag'bet gostermeleri, ithaldtrn artmast, 17. yuzyrl sonlanna dc$ru Osmanh ekonomisinde bir buna|mrn baglangrcr gibi gorunuyordu. Durum, Csmanir yonetim qevrelerinde, da"ha bu donemde, bir kaygr dogurrnugtur. Biiyuk Csmanir tarihEisi Mustafa NaimdL (ol. 1716) 'qu sozierle(t" bu kaygryi yansrtmaktaCrr: .Hind rneta'lartna bu kadar hazine emvAl gider, Hindiler rnemd,lik-i Osmdniyyeden bir Eey almazlar ve laztmlan dahi de$ildir. Bunlardan gumruk ahnmak faidesi, zrmntnda olan zarar-i maneviye defmez. iradlan Qok, bilad-i lLhard adem-i ihtiyagia masraflal yok menzilesinde oimakla, dunyanrn malt Hind'de ve kahvesi sebebi ile Yemen'de cem'olup mutemewilleri Karun'a muridil olmuglardtr". NaimA'nrn asrl tenkit ettigi nohta, luks eSya ithal edilereh "rnemleketin nul<ud ve emvali oi meta' sebebiyle Ahar memlekels" gitrnesidir. .EkseriyA, kendi memleketinde hrisrl olan tuhaf-i emtiaya ragbet etmek ldzrmdrr ki, mal (para) memleketinden hariQ yere ciagrlmaya. Ahnan gumrukier Aidesi devlete faidedir diyenler cevap veririz 1<i, memAlik-i sdireden emtia getirip furuht edenler aidrklari meblagr biled-i islamiyye mahs0lunden kendulere ldzrm esyaya verirlerse, devri daim akga yine memlekette kalmtE olur. Bu surette deferitla altnan gtimruk fdideden addolunur." Hindistan'la ticarette, c-t tarale 7'azIa alLrn ve grimuq akrmt ecktan beri biliner-r yaprsal bir ekonomik olaydrr.(t') ingiliz East I2 India Company idarecileri, 17. yuzyrlda, Yakrn-Do$u'nun bu bakrmdan passif durumuna kuwetle parmak basmrqlardrr. Bu d6nemde, Krzrldeniz ve Basra'ya, Hollanda ve ingiliz aracrhgr ile gelen Hind ve Guney-Dogu Asya urunleri (Hint pamuklulan ve qallarr yanrnda ozellil<le baharat, boyaiar) kargrhgrnda, burada kar getiren mallar bulrnah guqtu. iran, ipek ihracr ile bunu buyrik olqride karqrlayabiliyordu.(") Fakat Basra'nrn hurmasr, Mokka'nrn kahvesi ve Arap atlarr drgrnda uygun ihraq mah bulunamryordu. Bunun sonucu ortaya grkan aqrk, altrn ve gtimug ile oCeniyordu. 17. yuzyrlda kumaq ithaii yapan Osmanh ithalatqi tuccarbe zzaz' larnt terekelerinde b tiyiik mi ktarda nakit para, ozellikle altrn, riyal ve esedi guru$ bulunmasr srrf bir rastlantr olmamahdlr.ttt) Ozetie, Hindistan-Ortadogu ticaretinde 1?. yuzyrldaki geliEmeye paralel olarak, bliyLik ticaret ve para devir hareketinin, Naimd,'nrn dedigi gi,bi "Karun gibi" zengin Hintli tticcar kapitaiistlerden-aynr zamanda Ermenilerden-bir gurubun ortaya qrkmasrnl sagladrgr ortadadrr. Herhalde Avrupa'dan once Osmanh pazan, Hint pamuklu kumag ihracatr igin esas pazar olmugtur. 1690'a dogru ingiliz East India Compa,ny ajanlarr, Ortadogu'ya gonderilen pamuklularrn Avrupa'ya giden miktarrn dort katr oldu!'unu bildirmektedirler.(35) Mal0-mdur ki, 12. yuzyrlda Hint pamuklulan ortadcAudan sonra Avrupa pazarlannr da istila edecek, bu hareket bir bunahm donemi ve ardrndan batr Avrupa memleketlerinde pamuklu sanayiinin yukselmesine yol aqacak ve nihayet 18. yrizyll ikinci yarrsrnda genig pazarlar igin massiv uretim yapma geregi, bu sanayide mekanik yontem ve araglarrn uygulanmasl iie batryt buyuk sanayi devrimine goturecektir. Merkantilist Avrupa'nin, Hint pamukluiannrn istilasr karsrsrnda reaksiyonu osmalhlannkinden gok farkh olmugtur. rz yuzyrl ortalarrndan baglayarak Fransa ve ingiltere'de ilkin yliksel< srnrflar, sonra halk yrgrnian arasrnda pamuklu dokumalar moda oiup briyuk bir talep ortaya grkrnca, ytinhi, ipek ve keten dcl<uma sanayii gug duruma dugmriq, onlann baskrsr ile pamuklu kulie,nrmrna kargr yasaklar konmuE, ithalata agrr gumruk tarifeleri uygulanmrq, fakal r'rihayet 18. yuzyrl ortalannda himayecilere karEr "€conorllist"ler davayr liazanmrglar, pamuklu ithaiatr r,izer"indeki onlemler hafifletilmig, yerli pamuk sanayii tegvilc ediimig ve desteklenmigtir.t3o) 13 17. y.jzyrlda Hollanda'd.an sonra ingiltere'de de Hint pamuk- lu ithald,t ve ticareti ternel ticaret ]rollarrndan biri halini almrgtrr. 1650-1750 doneminde ingiltere'de Hint pamuklulart, ozellikle kibar srnrf iqin ince muslinler, chintz (Turkiye'de Qit diye bilinen iyi kaiite basmaiar, calico denen nisbeten ucuz pamuklu- lar, Masulipatam, Dakka, Giicerat, Bengal luks pamuklularr, ingiliz East InC;ia Company'nin butun ticaretinin ddrtte ugunri olugturuyordu.(tt) 1680'lerde ingiliz kumpanyasl ithalatta bir buquk milyon parQa rizerine fvlayarak rekorbir duzeye grktr. Bundan sonra yasaklara ve krsrtlayrcr onlemlere ragmen, Hint pamuklulan piyasaya hdrkim oldu. Osmanlilar bu donemde, ozellikle izmir'den gonderilen Anadolu pamuklulan ile, Asya'dan Avrupa'ya buytik pamuklu ihrag hareketine katrldrlar. L700'de Fransa'ya 314.o00 Fransrz lirasr olan Ttirk pamuklu ihracatrnt, tiQ yrl sonra yasaklar gevqetilince, riq miiyon liraya grkmrq buluyoruz.(tu) Bu Turk-Arap pamuklular listesinde $u adlarr tanrya,biliyoruz: Kilis, Mardin, Diyarbalur, Hama, Anteb, Antakya, Halep, Kudtis, $am bezieri, bogasi {boucassin), kutnu (kutni), beledi geEitleri(to) Bu listede, Osmanh sanayiinin Hint, Acem taklitleri, basma, muslin ve indiennes'leri de anrlmahdrr. Orta Amerika'da plantasyonlarda esirlere giydirilen ucuz, kaba ve saglam mavi pamuklulartn buyuk bir krsmr, o zaman Osmanh toprakiartndan gidiyordu . Keza, Marsilya boyahd,nelerinde ,boyanan batr Anadolu ham pamuklularr, orad.an ispanya'ya ihraq edilmekte idi.(no) izmir'in L7. y:ilzyrldan baElayarak, oteki ihrag merkezlerini, bu arada Haleb'i geride brrakarak, imparatorlugun en onemii ihrag limanlartndan biri haline gelmesi, ozellikle pamuh ve pamuklu ihracatrndaki bu geliqme baghdrr.(") Serez-Selanik ve Tesalya bolgesi ise, 18. yuzyrl ikinci yartsinda Orta-Avrupa'ya, ozellikle Aimanya ve Avusturya'ya yaptrgr buyrik pamuk ve pamuk ipli$i ihracatr ile gorulmemiE bir ekonomik geti$me ddnemine girecektir(n') Hint pamuklulari, Osmanh pamuklu sanayiini gokuqe goturememi$tir; 19. yuzyrlda Avrupa pamuklu istilasr kargrsrndaki gokuntuye benzer bir durum gorulmuyor. 17. ve 18. yuzyrllarda Turkiye, ana sanayi kolunda, yani pamuklu sanayiinde buyuk iq pazara egemendir. Turk ustalarr, hiq olmazsa bazr gegitlerde, Hint mallannr taklit ederek doiu rakiplerine karEr'bagarrh olmustur. Ozeliikle bogasi ve bezde; Tr.irk pamuklu sanayii o za- 14 man hammadde ve emek baktmrndan rekdbet olanakiarrna sahip gorunmektedir. 1650-175C arastnda Hindistan'ln, dunyanrn bir numarali pamuklu ureticisi ve ihracatcrsr durumuna gelmesi baEhca iki faktorle aqrklanrr: €fiI€k mriiiyetinin duqtikliigti, hammaddenin yerinde tiretimi ve ucuzlugu(") Bunun yantnda, zeraf.et ve moda da onemli bir rol oynaml$tlr. Hint pamuklularr, ozellikle muslin (diilbend) ler, boyanmtQ ve basma pamuklular, gekici desenleri ile Ortado$u altctstnt, sonralarr Avrupahlarr btiyulemiqtir. QoAu zaman moda, fiyat faktorunu ikinci plana duEurmugttir. Osmanfu ulkesine giren Hint pamuklarr genellikle luks ve gok pahah gegitierdendi. Hindistan'da quphesiz ilkin sarayrn ve yiiksek tabakanrn talebi etkisiyle, renk, desen ve dokuma teknolojisinde btyuk ilerlemeler olmug, Hint ltiks dul'bendleri ve basmalan egsiz bir kalite ustunlu$une erigmigti.(oo) Obur taraftan Hint pamuklularrnrn baSka memleketlere bakarak ucuzluiu, daha 14. ytizyrlda, isld,m dunyasrnr dolagan Arap seyyahl, Ibn Battuta'nrn gozune qerpmlgttr.(nt) Pazar koEuJiarrnr rasyonel bir bigimde inceleyen ingiliz East India Company aianlarl ve bunlarrn gozlemierine dayanan ekonomi tarihgileri, Hint pamuklu sanayiinin oia$anustu geliqme ve yayrhErnr, temelde asgari fiyat farkr (price differentiat) ile agrklamaya galrgrrlar ve bag|ca iEgi gundelig'i indeksi tizerincle dururlar.('u) Bu nokta bizim iqin onemlidir Osmanh imparatorlu$undaki gibi Hir-rdistan'da da pamuklu sanayinin temeli pamuk ipli[i yaprmrdrr. n7. yizyrlda Dakka'da 25 bin dokumacrya karqrhk 80 bin iplikqi vardt. Bu iplikqilerin buyuk bolumu de kadrnch).(") Geneliikle, pamuk ipli$i uretiminde buyuk iEqi kitlesini, emegini en ucuza arzeden gehir fakir halkr ve Ozellikle kadrnlar ve qocuklar veya qehre yakrn kdylu halk olugturur. Obur tar,aftan harcrdlem ucuz pamuklulardan kalan kdr (profit margin) eok az oidugundan, emegin azami uzunlugu en onemli faktor halini alrr. Chaudhuri'ye gore {24747), Hindistan'da pamuklu sanayii kast igindeki gurupiara gore orgiltlenmigtir ve kiigrik kasabalara ve koylere yayrlmrg halde son derece dagrnrktrr. Eksilmeyen buyuk igsizler yrgrnr, bu sanayi igin daimi ucuz emek saglar. Bu sistemde, ihracatgt btiyuk tuccar, igqi iie uzak pazar arastnda iliEkileri duzenleyen ve 6rgutleyen vazgegilmez temel elemandrr. Fakat koyhi-iESi ile bu- 15 yuh tuccar arasrnda toplayan gezginci tuccar ve baSka aracrlardan oluqan geniE bir orgut vardrr. Tuccar, koyluye, islam hukukunda dikkatle dizenlenmiE olan salam (selem) kurallarrna gore, avans verir ve kendisine baglar. i'n) Boylece, iqqi kredi ve urettipi mal igin pazsr garantisi saglamrg olur. Fakat obur yandan, bu sistemde gezginci tuccar veya aracl, igqinin iqinde bulundugu zaruret halinden yararlanrr ve gundeligi asgari dizeyde tutma olanafrnr bulur. Hindistan'da 1Q. yuzyrlda, Avrupa'dan pamuklu igin gelen buyuk talep karErsrnda salam sistemi yerine parQacr ev sanayii (verla.gssystem) ve nihayet grindelikgi iqqi sistemi gelecektir. Emek uzerinde tuccar kontroiu gittikqe daha kuvvetlenecektir. Her uq sistemde de tuccar, pazar ile iEgi arasrnda fiyat mekanizmaslnln iglevinde hakim elemandrr. Yukanda igaret ettik ki, East India Company ajanlan, emek maliyetini, uretim maliyet hesaplarrnda Qogu zaman en onemii eleman olarak ele alrriar. Emek maliyeti ise, temel beslenim maddeleri, piring ve bugday fiyatlarrndaki dalgalanmalara bagrmhdrr. Bu maddeler genellikle Avrupa fiyatlarrndan gok agagrdadrr. Boylece, Hindistan koqullarl, pamuk-lu el-sanayiinde gundeli[i en agagr duzeyde tutabilmekte ve drg pazarda - yani emegin qok daha pahah oldugu yerlerde - rekabet olanagrnr kaldrrmaktadrr. Osmanh pamuklu sanayii, piyasayr kontrol altrnda tutmakla beraber bazi Hint pamuklularinda ozellikle luks dulbendierie rekabet olanagr buiamamrqtrr. 17. ve 18. yiizyrllarda y,aln:rz yuksek 'tabaka arasrnda her zaman aircr bulan qok pahah luks dulbentler degil, ucuz Hint basmalarr ve Hint pamuk ipli$i de Osmanh pazannda tutunmuq buiunuyordu. Bunda, kullantlan pamuk kalitesinin usttinlugu, renk ve desen nedeniyle gekicilik, luks ve moda faktoru onemlidir. Bunun drgrnda, bir agrklama bulmak igin, Osmanh ulkesinde emegin maliyetini de hesaplamak ve karqrlagtrrmak gerekir. Osmanh ihtisab defterleri, kadr sicillerinde nafaka tayinleri boyle bir incelemeyi olanakh krlmakiadrr. Boyle bir kargrlagtrrmanln sonucunu bekliyerek o zaman Osmanh emek maliyetinin Avrupa'dan a$agr, fakat Hindistan'dan yuksek oldugu duqunrilebilir. Son olarak Qu noktayr da belirtelim ki, Hint pamuklu sana- y.ii, kuEkusuz, triccarrn kontrolu ve orgritlemesi sonucu olarak, 16 T7 pazar taiep koqullanna uyabiiiyordu. Osmanh pazarrnda rafbette olan bazr pamuklu gegitlerinin, aynr adla (alaca, kutni vb.) Hindistan sanayiinin baEhca yaprm ve ihrag mallan arasrnda yer aldtgrnr biliyoruz. Bu bir raslantr degildir. Fakat aynr zamanda Anadolu pamuklu el sanayii, Hint pamuklularrnrn taklitlerini yapmakta gecikmiyecektir. iki memleket arasrnda sosyai koqullar, orgutlenme ve teknolojide benzerlik ve akrabahk vardrr. Bir misal olmak uzere, Yakrndogu'da moCa olan uzeri kaSrt gibi qirigle parlatrlmr$ pamuklu gegidini -ki Abbasiler donemine kadar gottirulebilen bir gelenektir.-(ne) Avrupa zevkine uymadr$r halde, Ortadogu pazarr iQin Hint sanayii geniq olqude uretiyordu. Osmanh sanayiinde pamuklular, bunun iqin cenderehd,ne (veya rnengenehine)'lerde cendereden gegirilirdi. Biz aynr teknolojiyi Hindistan'da buluyoruz. Hindistan'dan ithal Pamuklu Qeqitleri AEa.grda Osmanir kaynaklartndan grkardrfrmrz listeler (bak. Qizeige III-V) , bazr parnuklu geEitierinde Hint mallanntn Osmanh pazannda tutunmug oldugundan, ozellikle dulbend (muslin) ierde bu pazara hakim oldugundan soz etmemizi hakll krlar. I. Edirne, 1543-1659 yrllarr arasrnda Edirrr,:'de olmuE olan 19 bezzaztn stoklan iginde ve terekesi kayith 175 kiEinin ev esyasl arasrnda(s'a) Hint menqeli Su pamuklu kumaElan buluyoruz: 1543-1659 qIZELGE III Deshirr-r Kanbil (1554) Kutni Hindi Laciverdi PeQgir-i Hindi (1s69) (adedi) (1568) Hindi makrama (1572) Bihdri dulbend (1637) (topu) Lekepiiru (Lakapuri) beyaz bogzrsi (1637) (1637) Ferespidi (Firirz-ptiri) Bihari dulbend cit 13B 300 270 360 600 27t 27r 27L 27L (1641) 320 306 (delinnisi : (1641) (1641) (de$irmesi (okkasr) (1596) (16b8) (16s8) itrrmrzr Kegmir $al : 306 15 20 250 306 306 307 50 Kayyim-Hane ciulbendr (1658) Kabulhane dulbendi (1658) II. 129 30u 200 Ser-IIindi makrama (1641) Lekeptri (Lakapuri) bogasi Dapul aiacasr (1651) Kabulhane drilbend 80 230 20 1637) (1641) Pafla bogasi (1641) I{indi ipiik (1641) Hincli yorgan (1596) Hindi kugak (1596) Hindi krrmrzr bogasi Sahife 180 ( Kayyim-Hani dulbend Bayrdm-puri dulbend Tereke Def. 15 Ser-Hindi (163?) cit Fiyat (Akqa) 15 307 100 150 325 70 200 336 336 353 406 335 ?25 150 120 406 2L3 447 170 (yun) 1530 430 Basra, XVI. Yiizyrl 1551 ve 1575 Basra tahrir defterleri,(sou) Basra Korfezi bolgesinin Osmanh-Hint ticaretinde oynadl[r rol uzerinde onemli ve gtivenilir kaynaklarrmrzdandrr. Bu defterlerdeki kanunnamelere gore, Hindistan'dan gelen baghca esya Sunlardlr : Dokumalar : Dtilbendler, bu arada dtilben-i hassa, bayrA,mi Hindi (Hint ortusu) "vesair akmi$e", Bayrdmi alA ve harcialem olarak iki kalite ithal olunur. Beyaz bayrd"mi ve mi'cer-i Hindi Basra'da boyahanede siyaha boyanrr, buradan gemi ile baqka taraflara gonderilir. bez, mi'cer-i Hindistan'dan Basra'ya pamu-h da ithal olunur ve burada oldukga onemli bir pa.muklu sanayiine vucut verir. Basra'da pa- 19 1B mugu atmak ve temizlemek iqin buyuk bir irenbehdne vardr. Bu lrenbel"rine'de ahna.n resim 1551'de 16,983 akqadan 15?5'de I35,232 akgaya yukseimiqtir'. Basra, Katif ve Bahreyn'de yapilan pamnli- iular oteki Osmanli bolgelerine ihraE olunmakta idi. Czellikle Katif'te kirbas, destdr, bez ve alaca olarak geEitli pamuklu kumaglar dohunmakta ve ihraq edilmekte idi. Katif in mavi bezi, karcltniarin baElartna orttukleri btlrtinciik meqhurdu (Mavi boya igin givit Hindistan'dan ithal olunmakta idi). Bahreyn'in dulbend.ieri de mershurdu. Basra'ya karadan yani Osmanh topraklartndan ve iran'dan da pamuk ve dulbend geldi$i kanunnd,mede yazrhclrr. Hindistan'dan Basra'ya ithal olunan oteki mallarrn baginda baha.rat, qivit (Arapqa nii), demir, geiik (pulad) gelmektedir. (1630 larda Tavernier, V. Monteil yayrnl, Paris 19?0, 28, $am qeligi diye tanrnan qeligin aslinda Hint qeiigi oldugunu agrklar). Basra'ya Nacd. ve A1-Has6, yolu ile kumaq ve qivit ithal ediicliii de kayit|drr. Hint menqeli mallar Mekke'den qOI yolu ile geliyordu. Hurmuz ve Hindistan'dan gelen gemiier eqyalarrnr ya Basra'ya grkarrr, yahut transit oiarak Bagdad'a giderlerdi. Basra, civar bolgelere, Cezarr, Huvayza, iran'a (Dizful, SuQtar) Hint mailannrn dag'rtim merkezi rolunu oynamakta idi. Kanunnamede, Basra'dan Hurmuz'e at ihrag oiundug'u kayrthdrr. Basra'ntn ihracatr arastnda rnazt, camus derisi, hurma, piring, ktna, ktztl boya ve deve sayrlmaktadrr. Gucer6.t pamuklu sanayii Arabistan'cian ithal eciilen krzil kokboyaya bagrmh icli. Deve, iran'a ihrag oiunurdu. Hindistan'a buradan giden maliann en onemIisi kuqkusuz at idi. Basra gumruk rnukataalarr ig ve drq ticaret geniEliA'i tizerinde bir fii<ir verebilir (akga hesabr iie : 1 altrn - yaklaEtk 60 dan gelen gumruk geliri, 19-23 bin altrrr, azlmsanmlyacak bir miktardrr. Unutmamak gerekir ki, Hint mallartntn buyuk bir bolumu Bagdad'a transit gegmekte Basra'da gtimruk odenmemekte idi. Basra bolgesi iran ile deniz ve kara yolu ile geniq olqlide ticaret yapmakta idi. irau'dan Basra'ya ithal edilen mallar gunlardr : Dokumalar Pamuklular Davrak mavi kirbasr Isfahan bezi (mavi ve bevaz-) ipekliler Kemha Mahdzim-i Yazdi Siyah Yazdi Kaftan Kuqak Futa (peEtimal) Mulla (beyaz kadrn bag ortusti) Hah (halige) Keten Yun ipi Yapagt (Bu mallar Bandar ve $uQtar yolu ile geliyordu) Otet<i Mailar: Pamuk Arpa, bu$day Kuru meyveler (frndtk, ceviz, incir, kuru uzum, al<ca) frstrk) 1575 r 551 Koyun Huirmuz ve Hindistan'dan gemilerie gelen mallardan 7,394,799 $attularab'tan kuguk gemilerie geien mallardan 547,269 (hurma, pirinE, : 1 $iraz'dan yay ve gulab. ,150,583 749,338 hubi.rbat, sevzevat, bahk vb.) Hiirmuz-HinCistan gumrug'untin azalmastna harqrlrk bolge ticaretinden elde edilen gumruk geliri artmtqttr Hint mallartn- III. istanbul Pazan. 1640 Yalnrz pahalt kegmir qallan (1640 narh defterinde fiyatr akga) ve ipeklileri defil, Hint ince pamuklulal da Osmanh seqkin srirrf arastnda de[erli hediyeler olarak ahnrp verilmekte idi. B'r gorenek, bu kumaqlartn lul<s sayrldrgrnr gosterir. 1547'de 1600 igg *Fsr$r$r 'iiF$ggBlFEig{rl;gFsrFE sg lrE F EFF f 3g F*; F:# is si: d s g Ir tt gggi su$ sn F'; * rigfiiggirFg [gFiii*g i E gi *i F IglE ilE I iE Igig * gI* r*t EE l- ; ? iEsIFI}[FEi$[gii FgEgE**= FE,FB siEE I ; [ *iE Fi $iitEiEEl Iq* 3[ [ [ggi Ii FEHsE iF1 $ *F[g ; n r-r gEii Ig*ggggl;*gggg irr. *gllti 1gaegi [ 1 $+ ia I gIgi H i; Ii+FEE?gBg ig sIIE HBf eiznlcn rv Ceqitti Kalitelere Giire 164o Narh Fiyatlarr (Akqa Olarak) l64o'da Ara Pamulrlu Ceqidi (En Eyi I{alite) Evsat (Orta Kalite) Edna (AEa$r Kalite) I Flori Altrn - 120 Akca I KAmil Guruq = B0 Akqa Narh Verilmiqtir. r637'de 1 Altrn 250 Akqaya Qrkmrqtr. Boiasr'lar Beyaz Lakapuri (topu) 400 25 Beyaz Bayrami (topu) : 23 Cihringir (topu) boyu 16 zirA, evsatr 15 zirii, 12 zira, 26.5 Eni 460 ?h Lakaplrri, acem al ve g;ulguni EniIziri3rub'1gireh, Eni 1 zirri 5 rub', boyu 320 zirAt : Lzrkapr-rri, 360 ziran 155 Beyaz Ferespuri, aceln 195 boyu \7.5 zirit Eni 6 zira, 3 rub', tgirell. boyu 160 26 Laka.puri, heft - renk 1.5 zirA,. 6.5 zir€t 25 7.rrar Ferespfrri (Feroz - puri 12 veya t73 Fintz - priri) Feresplri alcelr, helt - renk zirar : 135 zirzir:12.5 Beyaz Semani Acenr zit'tt t: 320 29 Eni 6 rub' 1 girel-r, boyu 16 zira Boyu 15 zird 6 rub' 1 gireh 1t Eni 6 rub' 1 gireh, boyu 11 zir5" Eni boyu 11.5 zird 3 rub' gireh-, 1 5 QIZELGE IV t.: (DevarnI l64O'da Parnrrklu Ata (En Eyi Kalitel Qesicli Evsat (Orta Kalite) Ednir (fua[r Kalite) I Flori Altrn = 120 Akqa f Kamil Gurug = g0 AkQa Narh Verilmi-qtir. r637'de I Altrn 250 Aligaya Qrkmrqtr. Beyaz f{ayrarbacli Acem '. zirrir '. 'ziran :77 I-Iavrzrb'idi, IIeft - renk Ilincl bogzrsrst, Eni L zirdl, boytr : u.5 "140 renl< 170 zirll : 16.5 zirar : 18.5 Harr-rid bogersrsr, beyaz isperek 120 140 Isperek neftisi lJamici bogasrsr z.irzir: B 100 zirar : -130 16s z-irar zirai 17 330 - 17.5 z,ir€t II beyz.rz- I'lind bogasrsr, l{ef't Eni 1 zirii, .l rub', boyu 295 zl]ial zirar : :21 14 112 16 Eni 1 zirA, boyu B.ir z.irit zira Eni f:i rub' 1 gireh, boyu 19 zira Alasr , eni 1 zirA 1 rub, boyu 7 zir'A Tonfrrk : €ni 1 zir6" 7 rub' girelr, boyu 7.5 zira Evsatr : eni 1 zirA, boyu 7.5 zirtt. A.slrncla boyu B.i> zirA imig, uq ay mehil verilcli, yine Bevaz Borlu bogasrsr ayni bo1'da yaprlnrasr iqin. Kaftanlrk : eni 1 zirA, 1 gireh, boyu 11.5 zir6, M) I zirat : I-lelt - renlr, I{amicl ve Et'tilzizra l 120 bogasr larr z-iri1l : gireh 10.5 QIZELCE I\ ( I-SlrlLi isperel< neftisi I( rt'rr r., r l)i1'arbirl< rr b<lg[rstst '220 fokzrtrn Divzrrirzrlirr- benzeri 1'10 l)e va rrr l Eni I r17 22 z:i t':i t : z.irir , boyu 11.5 zirei Al:'rsr , eni t zir.i 1 gireh, boyu l0 zirtr 200 20 Eni 1 zird, bo5'ur 1o zirri lrrrn-u;'r l:ogrtsrsr i(astarlor'ri l<rrnrrzr ltogasr,sr tt0 I -til zir-ar: N,{trstr I lrogasrst, : I bogerstsr, siytrh \,iirs,,r i ltcrnzeri Hamicl JtC_,,r1:rs tSr l.-lirnltrrl llrtgasrsr, nti\i rrt.e'a.stst, al br_.gasrst 1 8..-.r 92 z.irat : r-r irog^rrslsr, llel)at i Er-ri t zira. bovrr I 113 z\rir : \{ilnisa Erri I zila t ..rirelr. lrot'tr 75 109 Jlcrlir itcrgaslsl. lrlal Ilo'l 7z.irti1r'b', 29 500 l'elrli zirAt : I Bol'11 girelr, boyn 1 ztr2l isi.anbuJ siyahr lJor-)Lr l:ogastsr, Iief't ll z,tt"it, bo5'11 11, r't" Eni 1 zir.r 1 rub' 2L z,ira 2 rub' '24 110 siyarh Eni I II 2AO ziriir : llt., r r10 zirar : s00 bevr,rZ z-irarr \,{rrsr.r t2 tl 140 .til-'.tt: 13 zilzir: 0ir ztt'iir; z-irar : zir:l l : 11 12 Eni I ziri I girch 10.5) Ilovtr I 1.5 zira 1.5 ;tirA QIZELGE IV (Devantl 1640'da Atn {En Eyi Kalite) Parnultltr Qefidi Evsat (Orta I(alite) Edna (Aqa$r Kalite) I Flori Altrn = r20 Akqa 1 Kdmil Gurug = Bo Akqa Narh Verihnigtir. r63?'de I Altrn 250 AliqaYa Qrhmrqtr. N4nnisa ispereh neftisi 1 zir6, 2 180 7.trat Manisa nar neftisi l zirar zirar tVlnstrl Kirrnrz.r bezi tseyaz Nfa.rdin bezi : Eni 15 11.5 zira ziritt zirar zirar ziran rj 1 1 rub' 1 gireh, boYu Eni1zira1rub' Eni 1 zirri 1 gireh, boYtt :i0 : zirii bl) 230 Dcnizli beyaz bclgasrsr istanbul beyaz bogasrsr Istanbul heft - renk bogastsr Hincti Burtrci beyaz bogasrsr rub', boyu 23 : : 11 zirtr, : 25 Eni : 6.5 1 zirl 2 rub', boYu Boyu I I.5 zira 22 B zir6., .f : Eni 1 zira I rub', boYu 20 zirA 600 zirar : 31 zirAt : l4 , a : 4 lleyaz Bafto bognsi Beya,z istanbul astarr Meri istanbul astarr Nebati istanbul astarr zirat zirar ziran : Borlu beyaz balta-sapr bogastsr z.iran : aq : 9.5 Eni 7 rrrb'. boyu l4 zira Eni 7 rtrb' ^ Eni 1 zirA, boyu 11.5 zir;i Borlu beyaz. baltasapr heft. - zirii.r renk zirat Krbns astarr It4isrr mendil alacasr Eni 7 rub' Erri 6 rub', boyr-r 12 zirtt 5 : 1BO QIZELGE IV IDevaml I{entum Hincli alaca 340 bogasrsr IVIanisa alacasr r30 Ibn - Baba alacasr Bepgehri alacasr 100 Tire Eni I zir:ar 2 rub', boyu 6 zird Eni 6 rub' 1 gireh, boyu 12 zirA Eni 1 zirA 2 rub', boyu 6 zir6r, 70 alacasr Dtilbend'Ier I\4utalla bi - misil 60 50 1600 1200 Eni L zir6, 3 gireh, boyu 24 zird, agrrh$r 116 dirhem, "Pa- diEah'a layrk" en eyisi Rakinbidi 1C00 Eni 1 zira 1 rub' 1 gireh, boyu Srisi mutallA 1200 Eni I zira 3 rub', 16 de$irmi Sirsi - Ferh.irdi 700 boyu 22 z.ira Eni 1 zirii 1 gireh, iB de$'irmi agrrhgr 102 dirhem, boyu 20.5 HammAmi - mulalla. 800 78 zird,, a$rrhgr 107 dirhem zir6" degirrnisi degirmisi Kenirh rruhker 4B 325 degirmisi sim harci BO 720 $erbeti Muiker kena.rlr Ferlreidi, : ke- 25 640 degirmLsi 42 4s0 clegirmisi : 35 Eni 2 zirri, boyu 20 zir6,, 24O dirhem, 1C de$irmi, edn6,sr cni 1.5 zirA 13 deSirmi Eni 1 zirdL 3 rub' 1 gireh, boyu 2I zirA, 15 deiirmi Eni 1 zira 2 rub' I gireh, boyu : lB zirA, 13 deSirmi Eni 1. zit'tr, L rub', boyu zirzi. 15 dep;irmi 18 f\) w qIZILGE I\/ o: IDor anr) 16.10'da I Flori Altrn = Ala Qcsidi ([,n Eyi I{alitel 1 l(irmil Guruq Edna Evsztt lOrta I{alitel (Arag'r I{atitel 120 Alrca B0 Akca - Narh Verilnrigtir. 1037'de I Altrn 250 Altcaya Qrkrnrgtr. Ei-ri 1 zirA 1 4BC rub', boyu 18 zirA 100 ciirhenl, 15 de$irlri NIc'rr:r-i r,. r-5at h deg'inrtisi : Rcn li lr :30 Irri 1.5 zii'.i I gireh, boyu 30 'ztra., I5O dirhem, 1B rJeSirmi Evsatr : eni I zird 3 rub', 1 gireh bo5'1t, 29 zira,20 de!'irmi Ednasr : eni 1 zira 2 rub', 1 gireh, boyr,r 23 zira, 1B degirmi 300 nr r-rt,alla 1 clcAirttr isi 5'u 1043 cic s'i l<tt Eni 1 zirr-i 5 rub' 1 gireb, bo3l zirri, 1B deiirmi Eni 1 z-irii 5 rub', Jtoyu 26 zilri, 1B deg'inni Erlrrirsr : erli 1 zird 2 r'ub', bo)'Lr '2,6 zira.2O clc$irnri 400 BO ljirssrr clestAr nrel.rinc i tenstrl.r. cicgrrmisi : B0 IIris-.a liebir' l)est:rr- 540 1-100 i tutzt rm isi ttclr,t i']0 tlegirmi s)00 degiltrisi : 30 Srrl'rlrrt Fet'h,rd Ilani I zirA 1 girel-r. borrr-t 15 deginni Er-ri :l{i0 16 z-irir QI.LELGE IV lDe virnt Destrir-i BihAri mutallri 220 260 Desttir'-j Kayyim - I{rini kesim harci 10"u,.'",,, Menclceri (?) dulbend I 180 400 z,iri, 2l degirmi Eni I zirA Eni 1 zirit" 1 gireh, boyu :20 243 Bil'r:iri destar-nimgul bir uctt mutalla bir ucu Ferhiicli 200 Agabanrr destar 330 Eni 1 zird 2 rttb' 1 gireh, boyu l'7 z,ira, 14 definni Eni 7 zira 3 gireh, l:oyu 25 16 z)ta Eni 280 1.5 zirA, boyu 8 zirA, 5.5 ricg'inni Behriim - pfrri, harc-r ir]ern al llindi dulbend $ir - $eker (?) 260 400 I degirmisi :20 de.4innisi : il5 600 1000 :56 Meselpatan, harc-i kesim Bevaz Bogsi-i Hrimayrini. 200 500 ba.5 .. tl : 110 deg'irnr isi :80 Eni t.5 zirir., boyu 'lir 2,{0 280 l\lirca IIind in :rlarca lral'isi i\lirca FIindi Mavdihi 480 :42 ldeAinnisi t480 |:"-]'.'":' :42 H:_,": :56 (?) I 000 I 240 260 1."-,:,., KAqrini z-irdt, clegit-mi :JZ l'afsili - zecli (?) alaca bogasi 14 zirei 7 clegirmi rnaJ<ramalrg'r Celeil - $rihi beyaz bogirsi 13 Eni 1.5 z-ira, 1B degirmi Eni 1 zira I rub', boyr,t 203 1."-,-'', Eni I zira il<i rub' 1 gireh depirnri I I 400 12 de.g'irmi 400 12 degitmi nr rsr loeSrl. t- Eui 1.5 zir-. tB degirtni { h', I lv crzELcE rv (Devaml 140'da Pamulr Qeqidi EdnA Evsat AIA (En Eyi Kalite) (Orta Kalite) (Aqa['r Kalite) r Flori Altrn = l2O Akqe r Kamii GruE= 8o Akqe Narh VerilmiQtir. 163?'de I Altrn 250 AkqaYa Qrkmrgtrr. Buyuk taklicli yemeni hurda Taklid yemeni , iri nakiElu rz de$irmi 2BO degirmisi BehrAm destmdl 13 degirmi 340 26 deSirmisi nakrE 24 - ptrri yemeni tefarik Eni uzunr 60 Qine dtlbendi 65 Qine dulbencli 30 1.5 zira Eni 6 rub', gireh, boytt 12.5 ZITLT Beyaz iiz.erine meyin - Pur mendil-i Hiudi 120 Ivlenciil-i Tebrizi : degirrnisi ctegirmisi Eni 7 zira 2 rub', boYu 18 zir|, 14 degirmi 500 560 Tef4rik ser - bend-i zertitri TefArik makrama, sekiz-i bir tanesi Eni 5 zira, 1 gireh, boYu I zira Eni 1 ziri 2 rub', 18 de$irmi 1OC :4O 400 480 : srrrna ketrarlu Ahrrnasi Eni 145 1 zira, boyu 2 zird 2 L20 Serinci J'emeni taklidi makrama 30c 3tio :30 tanesi tanesi 13 tane bir yerde 23 cizELGE IV (Devam) KaEini alaca ma.krama 300 22 tanesi tanesi Beya.z kenarlr makrama 90 :BO Tanesi 600 724 Alaca briruncuk musannaf deiirmisi 53 1,""., : 260 lB.5 l- 14 tane bir yerde Eni 1.5 zira, boyu 1.5 z'irit Eni 1 zirA, 2 rub', 12.5 degirmi yazdi degirmisi D' Qubuklu btirunctik afElnr lnr 40 Kuqak siyah qubuklu burtin- arElnl 30 Eni5rub', lgireh culi PenAres sAde ltenarlu kuqak 70 Boyu 4.5 eni 1 zirit Sade buriirrcuk ve al mukaddem kugafr $am heft - renk mukaddem Eni6rub', lgireh 40 PenAres meyAn - Pur kuqak Pen6,res meyan - hali Zert€n tefaril< kugak ZerI€ri tefArik kusak $am'rn ktrmtzt ve gtivezi : 120 100 90 irhemi irhemi 480 400 180 150 : 5 : 4 Eni 1 zirA, boyu 6 zira Eni 1 zira,, boYu 5.5 zirit Boyu 5 z,ira Eni 1.5 zird, boYu 4 zird' 2 rtrb' kuEagr N}, 30 31 IV. Basra, 1690 tarihii Basra limanr gumrilk kanunnd.mesine gobu tarihte Hindistan'dan gelen parnuklu ve bagka dokumalarin iistesi Eudur 1689-1690 re,(;2) : QIZELGE V Sade koSe dest€rr (sank) (qok ince luks pamuklu) Hezari destA,r Pansadi destd,r Hunk6,ri destdr,r Savai destdr Kanpuri destdr Varangal destdr,r (Vararrgat Hindistan'da bir Eehir) Kanbii destdr ve benzeri destdr"rlar $ila-Cuni destir $ila-Bcngali destSLr Sade kutni (pamuk-ipek kartqtnrr) Zertar kutni PutaC6,r kutni Zcncir-bdf (?) kutni MahremAt kutni Sade atldLs (ipek) Zertar atlas Qeqm-i brilbril atlds ve benzeri atlasldr Alaca-i Buruc (pamuk-ipek karrEtmr) IBroach, Hindistan'da bir qehirl Sahib alaca KeEmir alacasr Alaca-i Ahmed-abAdi (Ahmed eibAd, bir $ehir) Alaca-i Mav (Mha$', bir Eehir) Aiaca-i Kesari Kampure alacasr Benares alacasr Benderi alacasl Fatra (?) alacast Divil aiacast (Dabol, bir qehir) Siyah bdfta du-tabi (pamuklu) Siyah yekunimi brifta Siyah bdfta-i Ahmedpur S.iyah bafta-i nim Sefid bafta-i Buruci Sefid bafta-i Ahmet-epir (Ahmect-pui') Sefid bafta-i Surati Bafta-i Lakapuri Sefid bAfta-i mrryazi Qit-i penc-reng Qire-i destmFrl-i penc-reng BAdle-i sade (Arapgada badle veya bazle elbise demektir) Badle-i tamd.m-zer BAdle-i zeri Badle-i puta-dari Bable-i Nesavuni (Nausari) Nim-bayrami Sakkari-Cuni HammAmi sakkari Ferruh-Hani sal<kari Patka hami ve benzerlei^i Ynkarrda yazian kumaglardan Basra'da gumrukte her yr,iz parqadan dort parga vergi olarak ahnrr. Aynca yuz (parqayr) gegen her denkte ser-bo$ca adiyle bir parga airnrr. Kapancthk (veya hapaniyye), yasakcrlik ve Cellaliye iqin yine her yuz adette bir parea ahnrr. Tavvafiyye adr altrnda yirmi parQa baErna dort heEti para alrnrr. Hindistan gemilerinden sahibi musiriman ise 200 Erihi resim ahnrr. Aynr kanunname, Hint penbesi adryle bu bolgeye ham pamuk ithal edildi$ini de gostermektedir. Diger ithal maliarr baqhca baharat, Qin porseieni ve givitten ibarettir. I{ayda deger ki, Basra'ya Bagdat'tan yani Osmanh rnamulatrnCan kutni, dulbend, l<avuk ve arak-qin (takye) gelrnektedir. Basra'5's iran'dan, Qogu ipek ve ipeir-pamuk karrgrmi gok qesitli kumaglar ithal olunmaktadrr. Bag'dat'tan tiiccar ile gelip gemi ile kumaE ve baharat yukleyip giden kui taifesi, yani PadiEah'tan ulufe alan askerler gemi baErna beqyuz AbbAsi oderler. (iran Abbasi para:jl igin bak. Steensgaard, s. 418). Buna kargl, Bah- 33 32 pamuklu kumaglarin bir taklidi olarak halk arasrnda basmalar, 16. yuzyrldan sonra geniq,bir tuketim konusu oimuqtur. Kadrn Ealvarr, yatak ortusu, yastrk yuzu ve entari olarak qok gegitli yerlerde kullanrlmaya baEilyan basma, Ortadogu'da reyn'den gelen gemiler Basra'dan geri donerken resm-i refti adr altrnda ilq (yuz) Abbasi oderler. r:rtr:, Bu listelerdeki Hint menEeli pamuklulardan bazrlal hakkrnda ayrrntlli bilgi edinebiliyoruz' Bu listelerdeki Hint menSeli pamuklulardan bazrlart hakkrnda ayrtntth bilgi edinebiliyoruz. Bay16*i Bayrdm-puri ile BayrAmi aynr qegit kumag olmahdrr. Ibn Battuta (Defr6mery ve Sanguinetti yaylnr, IV, z), Hint'ten Qin imparatoruna hediye olarak qok degerli bayrdmi elbise goturdu; her topu yuz dinar de$erinde idi. Ludovico ve Varthema (15011507) Turkiye'ye ithal olunan kumaElar arasrnda bairami'den sozeder. Fakat East India Company kayrtlarrna gore, 17. ytizyrlda Byrampautes (Chaudhuri, 501 )beyaz veya boyah, kaba ve orta kaiitede bir kumastrr. BaEhca, Gucerat ve Dehkan'da yaprirrdr. Ozellikie Batr-Afrika'ya ihrag oiunurdu. Dapul (Divil) Dabhol, Bombay guneyindedir. Cdoardo Barbosa(t') (1516-21) burasrnr, pekgok sayrda muslilman tuccarrn bulunduSu onemli bir gehir olarak anlatrr. Hammdmi Qit East India Company kayrtlarrnda kummum (bak. Chaudhuri, 504) gok yuksek kalite beyaz bir dulbenddir. 17. ve 18. yuzyillarda Bengal'den ihraq olunurdu. Elbise iqin kullanrhyordu. ingilizce'ye chintz olarak girmig bu pamuklu qegidi basmadrr. Bir ge5it halk harct pamuklu olup 17. ve 18. ytizyrlda Hint'ten buyuk olqude ihrag edilmekte idi. Baghca Bengal-Bihar, Kastmbazar, Patna, Kalkuta'da, daha ince yuksek kaliteleri Masulipatam ve Madras'ta yaprlmakta idi. Gucerat ve Dakkan'da ince ve kaba geSitleri yaprhrdr (Bu kumag hakkrnda bak. John Irwin and Paul R. Schwartz, Origins of Chintz, London 19?0). Qit, Osmanh ulkesinde de yaprhyordu (Halep qiti igin bkz. Barkan, Edirne 271). Pahali naktqlt, ipekli ve qok erkenden bilinir. TabLa bloklarla pamuklu uzerine renhli desenler basmadan ibaret olan bu teknik, pre-endustriyel ekonomide genig pazar iqin toptan uretim gekillerinden biri olarak yayrlmrq goninmektedir. Bafta veya P€tfta Kelime, Farsca bdften (dokunmak) yahut fahiden (yolmak, pamugu atmak) kelimesinden gelmig oltrralidrr. Orta Asya Turkqesinde pakhta, pamuk ve pamuklu anlamlna fahiden kelimesinden turemiE olup bofta pamuklu geSidi Orta Asya menqeli olabilir.(snu) Bu kumag, Chaudhuri'ye gore(s01) beyaz, krrmrzr veya baqka renklerde kaba veya ince kaiitede baglrca Gucerat, Broach (Buruc), Bihar, Bengal, Dakka, Nausari, Bardoli, Konkan ve Rajapur'da yapilrrdt, g-t4 yarda uzunlukta ve 0.75-1 yarda geniqlikte idi. $erbeti bir duibend olup baEhca Bengal ve Dakka'da yaprlrrdr, East India Company kayrtlarrnda seerbettes diye geQer. Bengal'da yuksek ve liks kaliteleri vardrr. Agabanu Farley (s. 236) 19. yizyrlda bile bu pamuklunun Turkiye'ye ithalinden sozeder. East India Company kayitlannda agabani (atchabannies) diye adr gegen geEit olmahdrr. Genel surumu olan bu pamuklu qeSidi baghca Bengai'de yaprlrrdr. Osmanlt 1640 narh listesinde agabdnu destdr (sarrk) tutunmuE bir qegittir.(*b) izdri Osmanlr tereke kayrtlannda geqen izd"ri (East India Company kayrtlartnda izarees, Chaudhuri, 502) orta kalite beyaz pamukludur. Gtiney Hindistan'da yaprlmakta idi. Genel kullanrmr olan bu Bu, luks 34 35 bezin topu 8 yarda uzunlukta ve 1 yarda geniQIikte olurdu. Savagpir Bu Hint dilbendi, 1826 tarihli tamga listesinde (bak. O. Nuri, Mecelle-i Umur-i Belediyye, I, Istanbul 7922, s. 379) geQer. Salaqpur diye bilinen bu pamuklu eeqidi astar iQin kullanrlan seyrek bir dulbenddir' Guney Hindistan, Masuiipatam, ve Malabar ktyrlannda yaprlan Salampur (sallampore, Chaudhuri, 502, 503) geSidi ile belki aynrdrr' Sallampore, East India Company kayrtlannda (Chaudhuri, ibid.) beyaz ve mavi boyah orta kaiitede bir pamuklu olarak gosterilir. Topu 15-18 yarda uzunlukta ve 1 yarda geniqliktedir. Baqltca bir ihrag mahdrr. 18. yuzyrlda beyaz salampur, Ingiitere'de kahpla desen basrldiktan sonra yeniden ihraq olunurdu. Bogasi veya Bogasi, italya'da bohasi, buhasi ortagagda bocassino diye un alan Yakrndogu'nun ince pamuklu Pamuk-ipek Karrqrmr KumaElar Meselibeten Qit basma pamuklulariyle taninan Hindistan'rn veya dogu kryrsrnda Masulipatam'dan ihraq olunan bir Meselpatan pamuklu gegidi, Turkiye'de bu adla tanrnryordu. Bu kumaq gegidi ornekleri John Irwin ve M. Hall'in eserinde (Indian painted and printed Fabrics, s. 4B-52) gosterilmigtir. East India Company kayrtlarrna gore (Chaudhuri, s. S01-S0S), buradan Qit, alaca, salampur adlanyle basma, boyah geqitli pamuklular ihraq olunmakta idi. Osmanh narh defterinde Meseiibeten Hint kutni'si uzunlugu sekiz zira arqrn) bir pamuk-ipek }<artqrmr kumag olarak anrimaktadir. Meselibeten baghk dulbendi, Osmanlr pazannda tutunmu.gtur. kumaErdrr. Anadolu'dan o zaman italya'ya bogasi ihracrnr biliyors2.t55) Luks katiteye kadar birgok gegidi (fiyatlan iqin bak. liste) ve beyaz ve renklisi vardtr. Kaftan, kapama, ztbrn glbi giyecekte veya doqemelik olarak kullanrlrrdr' Hamid-eli, Karaman, Tokat bogasileri yuzyrilarca pohretini sakiamrgttr. Pafta bogasi, bir Hint mah olabilir. Narh defteri, gegitli Hint bogasisinCen sozeder. Hindi iplik Hint pamuklu ipiigi ithaii 1800'e kadar onemli bir konu idi. Suriye pamuklu sanayii ingiliz ipligine geqmeden once Hint pamuk ipligini kullanryordu. ittrat Hindi iplik ince kalite iplik olmahdrr. 1640 tarihii narh defterine gore Anadolu iplikleri fiyatlarr $oyledir , (Okka hesabiyle, akga olarak) 40 Ince Akhisar ipligi 70, kaitnt Mentege iplili: gafet incesi 110 Mavi Geyve ipli$i 220 Krrmrzr Diyarbekir iPli$i 100 Hindi iplik (1 okka - L.2828 kg.; t zird (arqrn) = 68 santim) 60 Alaca Kaqgari'de (DivAnu Lugat-it-Turk, B. Atalay, yayini: bargrn) yolak bargrn tarifi, alaca ve kutni tarifine uyar (Karq. A Survey of Persian Art, yay. Poppe, III, 2043) . 14. yizyrlda iran'da Mogol Hantna takdim ediien kumaqiar arasrnda kutni (Resala-yi Falakiyya, t37a) vardrr. Mogol doneminden sonra 13. yrizyrldan beri Hindis'tan, iran ve Ttirkiye'de gok tuketimi olan ipek-pamuk kangtmr bir grup kumaq gegidine kutni ve alaca denir. Osmanlr tereke ve gumruk defterlerinde 15. yuzyrldan beri alaca adr altrnda birqok qesit kumag buluyoTtJZ: Mrsir alacasr, $ami alaca, Yezdi alaca, Hindi alaca, anberi alaca, Manisa alacasr, Tire alacasr, Kegan alacast, Dapul (Hint) alacasr, alaca basma divar izari. Alacadan birgok e$ya yaprlrrdr : Alaca kaftan, alaca hegbe, iplik alaca kaftan, alaca eargaf, alaca minder, alaca kilim, alaca atlas mak'ad (minder) , alaca peggir. istanbul'da alaca satlcr- 36 lan ayrr bir hirfet (lonca) halinde orgutlenmiglerdi. Evliya Qelebi doneminde (cilt I, s. 616), Tire, $am ve Hint alacalan me$hurdu. Atlas veya kemha kaftan yerine ucuz bir kaftan gegidi alacadan yapriryordu. Giyecek ve ev do$emesi olarak alaca kumagrnrn tuketim alanr pek genigti. Alaca, Hindistan'da bu adla meghurdu. Alaca, Asya'da Indonezya'dan Yakrndo$u'ya kadar uzanan geniE bir sahada yaygrn ikat denilen kumag grubu iginde incelenmektedir. Bu kumaglarrn ozelliSi, ipli$in dokunmadan once yer yer boyanarak dokumada deseni bu iplikle saglamadan ileri gelir. Trirkiye'de makash veya tarakh denen bu teknigin mengeli eski ea|lara kadar izlenmektedir. (bak. A. Brihler, Le technique de I'kat, Les Cahiers de Ciba, III-36, s. 1218-24; $ahin Yagan, Ttirk El Dokumacrh$, istanbul l-978, 11-28; D. Chevallier, .Les tissus d'ikat6s d'Alep et de Damas", Syria, XXXIX, 1962, 3oo-924). Kutni (kutnu) Alacanrn benzeri bir kumaE olan kutni, atkrsr pamuk ve gozgusti ipek olan yollu l,ray6, striped) bir kumagtrr. Osmanh imparatorlugunun baqhca tekstil sanayi merkezlerinde, $am, Haleb, Bagdad, Bursa, istanbul'da onemli olgude dokuduSu ve ihraq olundugu gibi Hindistan'dan da ithal olunurdu. Naima (V, s. 25), Hint kutnisini, Hindistan'dan ithal edilen mallann baErnda sayar. 18. ytizyrl sonlarina dogru Mrsrr'a ithal edilen Hint menqeli kumaglar arasrnda Hindi kutni, bafta ve $al baqta gelir. Bu ithalat dolayrsryle Mrsrr Hindistan'la ticaretinde aqrk vermekte idi. (A. Raymond, Artisans et Commercants, s. 35, 136). Kutni Anadolu'da ve Suriye'de ozellikle koylulerin alrp giyecekte ve dogemede gok kuliandrklan bir kumag qegitli olarak ya$amaktadrr. Bugun ipek yerine suni ipek kullanrlrr. Sarlk, baqhk, makrama mendil ve ktgak halinde bogasiden ve duibendden bir takrm egya da Hint menqelidir: Bi- 37 hd,ri destii,r, agabanri destar, mendil-i Hindi, gegitli Pen,ares (Benares) destdrr ve kugaklarr bunlar arasrndadrr. QoEu degirmi, yani dort koge parqa olarak satrian bu deperli drilbendlerden bazriarr, pahah yorganlara astar olarak da kullanrlrrdr. Hint canfes'inden ve gitten luks yorganlar yapriryordu. Narh listesine gore Hint drilbendleriyle rekabet edebilen yerli dulbend olarak Qine (Menteqe'de), Ahrrnasi (Kayseri yanrnda Agrrnas'dan) geqitleri listeye ahnmrqtrr. iran (Acem) ve Yemen (yemeni) ince pamuklulan da terekelerde ve narh listesinde oldukqa onemli bir yer tutar. Ince dulbend dokumacrhpr yriksek kalite pamuk ister. Hindistan'da ve iran'da ristrin vasrflr pamuk grkryordu. Trirkiye'ye erkenden ithalini gorduglirnuz Hint pamuk ipliSi ihtimal drilbend ve ince kumag yapmada ]ruilanrhyordu. Narh defteri, MenteEe'de "gayet ince" pamuk ipli$i qrktrgrnr bildirmektedir. Qine dulbendinden "genberlik" (kadrn bagh$r) yaprldr[rnr biliyoruz. Keza, Maydos'ta (Gelibolu) gok ince bir pamuk ipli$i yaprlmakta idi (1640 narh defteri). Gelibolu-Mrirefte arasrnda eyi gegit bir pamuk grktrgr bilinmektedir. $unu da onemle belirtmek gerekir ki, gerek bezzaz stokla rrnda gerek ev egyasr arasrnda Hint menqeli kumaqlar Anadolu, Bagdad, Bursa, Halep ve $am kumaq ve bezleri kullanlmr karqtstnda onemsiz bir miktardadrr. Fakat 1640 tarihli istanbul narh defteri ve Basra Gumruk defterine gore, Hint drilbendleri ozellikle sanklarr piyasada onemli bir yer tutmaktadrr. Ithal Hint esyasrnrn buyrik triketim pazannrn, Imparatorlu[un payitahtr Istanbut ve bagka briyrik gehirler oldugu, bu mallann tagrad.a gok daha krsrth bir sunimii bulundu$u duqunulebilir. Kesin bir qey sdyleyebilmek, ancak taqra pazarlart rizerinde daha etrallr ara$tlrmalardan sonra olanakhdrr. 18. Ytizyrlda Anadolu'dan Kuzeye Pamuklu ihracatr 18. yuzyrl ortalarinda Turkiye'nin pamuklu sanayi riretimi ve ihracat kapasitesini gostermesi ,bakrmrndan deperli bir kaynak olarak agagrda M. de Peyssonel'in('u) Karadeniz bolgesinde 39 :Jli lionsoloslu$u srrastnda topladrgr bilgileri ozetliyoruz. Peyssonel, I,'ransrz ticaretine yeni pazarlar bulmak Qabasl ile araEtrrmalarrna 1750'de 'baqlamlg, 1753'de konsolos olarak Ktrtm Hanltgtna gonderilmig, 1758'de oradan ayrrlmrq ve eserini 1?62'de Girit'te tamamlamrgtrr. Krrrm'a gitmeden once lzmtr ve istanbul'da bulundugu srrada Turk, Rum ve Ermeni tuccarindan bilgi toplarr^raya baqlamrg, Klrtm'a gittikten Sonra Yerinde aragtrrmalartnl surdtirmuqtur. Krrrm'r dola$mrq, Ozu tarafina 'bir seyahat yapmlg, ihrag ve ithal mallarrnt, miktar ve fiyatlarr, oiguleri dikkatle saptamaya qalrqmrgtrr. Peyssonel'in eseri, yalntz o zamanki koSullara gore guvenilir istatistik biigiler saglamasi bakrmtndan defil, aynr zamanda merkantilist bir batr devletinin yeni pazarlar agmak, rakipleri ait etmek iqin bagvurdugu ydntemier bakrmrndan da son derece ilgingtir. Osmanh devietinin kendine ozgr^, ithali serbest brrakan sisteminden yararlanarak, bizzat yerii Osmanfu sanayi yaprtlarrutn yerini aimak igin Peyssonel'in kendi hutrumetine onerdipi oniemler ozellikle dikkati geker. O, Osmanh :bogasilerinin ucuzlugu sebebiyle, Franstz yunlu kumaqlarrnrn surumunu nasrl krsrtladrgina parmak basar, Osmanli ve yabancr rakipleri ortadan kaldrrmak iEin hergeyden once fiyat faktoru uzerinde durur, kaliteden once pazarda ucuza satmantn onemli oldugunu vurgular. Onem verdigi noktalardan biri de, ucuz hammadde kaynaklart bulmaktrr; buliartn daha ucuza maledilmesi igin btzzat uretirn boigelerine slzma, aracilarr olabildigi kerte ortadan kaldrrrna yollarrnr gosterir. Franstz mallarr surumunri saglamak igin numune vermek, altEtlrmak, deneme a|q ve satrElarr yaparak maliyeti hesaplamak gibi o donemde ingiliz, Felemenk ve baEka koloni devletierinin dikkat ettigi butun yontemleri Osmanft pazartnda deneyerek pazar olanaklarl a.rar. Merkantiiizmi ig baqrnda gormek igin Peyssonel'in Qabalarrnr incelemeliciir. Burada amaclmlz Sadece onun pamuklu ticareti uzerinde verdigi istatistik bilgileri de$erlendirmektir. Aga$rda, Anadolu'dan kuzey Karadeniz bolgesine yaprlan pamuklu ihracatrn a ait bitgileri ozetlenmig olarak sunuyoruz. Mal Qeqidi Yrlhk ithalat Fiyat tgurug olarak) Tokat Basmasr 200,000 argrnl 6-15 para Krrrm'da, Karadenrz kfzeYj arqrnl 20-30 para Bu basmalar, ktsmen Hollanda mah, krsrnen Hollanda tarafin- steplerinde Nogaylar ve Qerkesler arasinda qok kullanthr, galvar, yatak ortisu ve Yastrk yizu gibi egya YaPtltr. Hollanda Basmalarr dan Hiat'ten ithal edilmiS oImahdrr. Hollanda, Hint Pamuklularrmn, Avrupa'da bashca ithalA,tqrsr idi. 18. ytizyilda bu mallar, DoAu - AvruPa'Ya Leipzig Fuan yolu ile YaYrlrrdt, Karadeniz kuzey bolgesinde tuketimi krsrth idi. Kalitesi iyi olmaka beraber fiYat daha bakrmindan Anadolu basma- lan ile rekabet tsogasi 400,0c0 10 argrnJrk parQasr: en iyisi: 4-5 gry. orta : 3-3,5 grg. agagt : 1,5-2 gr9. edemiYordu. Tokat, Kastamonu ve Amasya lbosasileri qok ucuz olup halk lcok alrr. Baghca erkek ve kaldrn kaftanlart yapmacia kul- llarulrr. En iyi kalitesi Tokat bogasileridir. Elogasi gegitli renklerde olur. Kefe tuccan bunlan almak iqin Anadolu'Ya adamlannr gonderirler. Astar 250,000 2o argrnhk en iyisi parqa' (dag bezi): 1 1--29r5. orta (gadtr bezi); 11 l--1-gI'9. asagr (Qorumbezi) 1 l-1-srs Anadolu'da da$rmk olarak bir gok yerde yaprlan bu kaba pamuklu, SinoP ve Samsul'dan Kefe'ye getirilir ve ordan butun Karadeniz bDlgelerine dagtlrrdt. 41 40 Fiyat Mal Qeqidi Ytlltk lthalat Dulbend 10-12,000 parQasr en iyisi 15-20 gr$. ikinci kalite 17-18 grQ. : Kadrniar drS baS ortusii, erkekler sank olarak kullantrlar. En iyi kalitesi Serbeti diye Mal Qeqidi Yrlhk lthalat Fiyat 16-18,ut0 ince Tire turasr ((r0 qiie) 30-35 par Qenber I palqasl 6--ltt 2 grq. Bir geqit baghk oluP ortiisti arkadan topuklar'a kadar sar- kar. Frenlt - menrleri, ha,nze mermeri, sultan - mermeri, mendil - mermeri, ve Bengal mermeri ge$itleri vardrr. $ehir ve koyierde kadtnlar giyer. T6,rpirS Krnmlr ve Nogay kadtnlarr 150-200,00c tarafrnclan giyilen bir nevl baShh olup renkli Pamuklu- dan yaptlrrdt. Pamuklu Gomlok 4,000 I 2 -- - 10 gr5. qit bornoz. 4 Havlu 8-i0,000 Hamamclan sonra kacliulartn sarrnrp kr-rrulandrklan bir qe- Ipek kenarhst Qogr-r Serez'clen geiir. 11 1--2-gr'$. 44 PeQtimal i0,o00 Qok geEidi var, iPek ve iPek en iyisi : 40-45 para, orta : 20-25 karrgrmt olanlarla slrf Pamukpara, aqagi : 15-16 tan olan qe$itleri var. Mlstr ve Seltlnik Peqtimalarr luk-q para. pal-rair Qesitlerdir; iPek Yollu ve kenarhdlr: Selanik'in krrkkalemi meEhurdur. Keten ve pamuk karrqigr kara-burga ve ak-bag deniien geqitleri mendil ve yaghk oiarak kullanrltr. Pamuk Ipligi 18,750-22,500 okhast l 2--ligl',s 2 , lstanbul yolu ile Anadolu'dan iti-ral olunur. Qofunluk boYalrdrr; onluk, peqtimal, orti, Ealvar dokumada kullanrlrr. olan qe$idini lozellikle terz,iler. kaba ipligi avakkabrctlar kuilaurr. Eeklinde kenart nakrEir Aeqidi 250,000 lstanbul ve Siolaniar Trab keten nop'tan, I I zon, Rize ve RusYa'dan ithal I eamut< olatrlar I olrrnur. Renkli bilinir. Mendil veya yaqmak var. Ikinci kalitesine deve-tabanr denir. rr I I Pamuk 7-8 bir-r balya fn iyi kalite pamuk Anadoiu'Krrkagaq ve Akhisar'dan I a" I selir. Bahahdrr. Daha ucuz qesitleri Celibolu vc Kasaba PaI muklarrclrr. Pamul< fiyalrnr IsI tanbul pazrrr belirler. I I M. Peyssonel'in, bu rakamlan, pazarL tanryan tuccardar-t scrarak dikkatle topladrgrnr biiiyoruz. Boylece, sadece Kefe yoiu ile Ktrtm Hanhgrna (yani Ktrrm yanmadasl, DeEt denilen Kuzey l<araCeniz step bolgesi ve Qerkezistan) guneyden gonderilen pamuklular, 1750'lerde yaklaqik birbuquk milyon guruQ bir toplam.deger tutmaktadrr. Anadolu, bu bolgenin Qe$itli giyim ve doqemelik ihtiyaglarrnda kullandrgr tekstil mallarrnrn buyuk bir bolumunu sa$lamaktadrr. Bu bSlgeCe yunlu ve keten dokumaiara bakarak pamuklu ithalatr Qok daha onemli bir dilzeydedir. Peyssonel, buyuk miktarda kullanrlan bogasinin, bu ptazarda Franstz yunlu tuketimini krsrtiayan baglrca faktor oldu$unu kabul etmektedir. ,DrQ giyimini en ucuza saglamaya QahSan halk kitlesi, Anadolu bogasisini segiyordu. Aqikqa, Hollanda ve Hint pamuklularr bu pazarda ucuz Anadolu pamuklularr ile fiyat baktmrndan rekabet edemiycrdu. Bununla beraber, istanbul pazarlnda oldu$u gibi ince pamuklularda (dulbend ve mermerler) Kefe'de de Hint mallarr hakimdir. Genellihle, 15. yrizyrl sonlarlnda Kef'e gumruk defterlerinde gordugumuz durum pek degigmemiqtir. Ucuz pamuklular, kuzey-gLiney ticaretinin temel maddesi olmakta devam etmiqtir Orta-kuzey Anadolu, Kastamcnu'Cian Tokat'a kadar uzayan bolge, 15. ytizyilda oldugu gibi 18. yuzyrlda da kuzey b5lgesinil. pamuklu gereksinmesini kargrlayan temel uretim bolgesidir. Ozellikle, Qok harcanan kaba pamuklularda yalnv qehir-kasabalarrn de$il ktrsal bolgelerin de bu stnai ilretime l<atrldrgr anlaErlmak- 42 43 ladrr. Bolgede, Kastamonu, Amasya, Merzifon, Tokat, Qorum gibi dokuma ve boyacrhk el-sanayii merkezlerinin, Sinop, Samsun, inebolu gibi ihrag limanlarinrn ekonomik yaEantlst ve refahr bu ekonomik baglantrya, ozellikle pamuklu ihracatrna dayanryordu. Kuzey Karadeniz bolgesinde Rus iggalinden (1?83) sonra da, butun guQluklere ragmen, bu bagiantr bir siire devam etmiEtir. Fakat daha 18. yuzyrl sonlarrndan beri istanbul'dan gegen ingiliz pamuk ipligi ve pamukiularr bu pazarda Anadolu mamulleri yerini almaya baEhyacaktrr. igte bolge iqin asri gokuntu donemi o zaman baghyacaktrr. ingiliz Pamuhlularrnrn Osmanh Pazannr Istilisr Avrupa'da 1793'de baqhyan harp doneminden once yalnrz Hint pamuklularr degil, Almanya, Avusturya, ve isvigre pamuklulan Levant pazannda ingiliz pamuklularrna kargr rakip gorunuyordu. O zama\ Alman pamuklulan, izmir'de yrlda 55-60 bin parga ve Bursa'da 30 bin parQa satrhyordu. Osmanh ulkesi, czellikle Serez-Selanik bolgesi ve Tesalya'daki pamuk ipliSi merkezleri Almanya'ya genig olgilde pamuk ve pamuk ipiifi ihraQ etmekte idi. 18. yuzyrl sonuna dogru yalnv pamuk ipli$i ihracatt yrlda 20 bin balya veya iki buguk milyon kg. olarak hesaplanmakta idi.(5?) Batr'dan 1770'lerde Istanbul'a lthal Olunan Pamuklu ve Yiinlii Kumaqlar (Fransrz lirasr olarak topam de$er) Buytik tsritanya Hollanda 0778) Venedik n7B2) Trieste (Alman ve Avusturva) (1777) Fransa I\4rislinler 691,000 298,000 Yrinli.iler 656,000 583,000 97,000 108,000 42,000 220,000 7,448,000 (Kaynak : P. Masson. Histoire du corrrmerce franqais clans le Levant, iI, Falrs 1911, s. 495, 615; R. Paris, Le Levant, Paris 1957, s. 552) Goruluyor ki, ingiitere daha bu tarihlerde LevanL'a pamuklu ihracatrnda Avrupa ulkeierinjn baqrnda gelmektedir. Fransa ise, gok daha aqa$r bir duzeydedir. Fakat yunlu kumaqiarda Fransa, Iugiltere'nin yerini ahnrq, Levant pazarrna hakim olmu$tur. Ytinlti kumag ticareti, crtaqagdan beri Levant'ta daha ziyade bir hiks ticaretidir; zengin ve halivakti yerinde olan tabakaya satrhr. 1580 den beri ingilizler nisbeten ucuz yunluler ihrag etmekle pazarr geniqletmiq rakip pahah Floransa ve Venedik yiinlulerini piyasadan kogmuglardrr. Evliya Qelebi (:7. ytizyrl ortalan) qogu Osmanh qehirlerinde zengin halkrn ithal mah yunlu kumaEtan eibise giydiklerini kaydeder, agagr tabakanrn pamuklu giydiklerini soyler.(to) Ozetle, Ortadofu'da koy]u-kentli buyuh halk yrgrnlarrnrn pamuklu tuketimi, temelli ekonomik degi:meleri belirleyen asrl briytik pazarr oluqturur. Gorr-ilecektir ki, ingiltere sonralan bilhassa bu pazarr ele gegirmeye qahEacaktrr ingiltere'nin, istanbul muslin pazarrnl, yalntz Aimanlardan kapmak iqin de$il, yerli Osmanlr sanayii girigimierini oldtirmek igin de nasrl QahEtrgrnr gosteren dikkate deger bir durumu, ingiliz ticaret ajanr C. Aubin anlatryor: Napolyon harpleri srrasrnda, istanbul pazarrnda, Alman mrislinlerin fiyatlan fazla ytikseldi. Zira Fir-rme ve Trieste yoilan harp dolayrsryle kapaninca kara yolundan gelen pam,rk Almanlara daha pahahya mal olmaya baqlamtgtr. O zaman, yerii Osmanlr giriqimcileri, yuksek fiyatlarin etkisi altrnda, istanbul'da buyuk bir han yaprp iEine dort beqyiz tezgah yerlegtirmek ve bu muslinleri istanbui'da yapmak isterler. Aubin, bu yerli sanayiin ingiliz twist pamuk ipliSi tuketimini arttrracagrnr kaydetmekle beraber, yuksek kalitc ve ucuz muslinler yaprp ihraq ederek bu giriEimi oldurmek ve bu geniq pazart ele geqirmek gerektigi kantstndacirr. Bunun iqin istanbul pazarrnda revagta oian mushnlerin orneklerini ingiltere'ye gonderir. iki yri sonra 1814'de isaac Morier,(to) ingiliz pamuklulartntn ucuzluk, renklerinCeki parlakhk ve dayanrkhhklanyie Kahire'den istanbul'a kadar Osmanh pazartnda "prodigious demand" buidugunu ve bu ticaretin ingiltere iqin son.derece onemli oldugunu kaydetmektedir. Bununla beraber, Hin6 muslinleri ve pamuk ipligi, 19 yuzyrlda da Avrupa sanayi yaprtlan karqrsrnda Ortadogu'da rekabetini surdtirmu$tur. Zira Osman| kibar stutfr Avrupa'ntn Hint taklitlerini begenmiyordu. 1806 tarihlj Osmanlr-ingiliz gumnik tarifesine g6re,{""r illgilizlerin Trirkiye'ye ithal mallarr arastnda Ilint men$eli Eu mallan buluyoruz: Hint pamuk iplifi (riqtei Hindi) (fakat onun hemen arkasrnda rigte-i panbe-i ingiliz), agabani geridi, qeqitli 45 41 Hrnt mermer'ierr (muslinler, ]razine, humayun), cevizi (Cuni) destir, Hindi mahabethdne kumaqlar. Bununla beraber, bu tarihte Osmanh uikesinden giden mailar arasinda ak, ktrmlzt ve elvan pamuk ipli$i kayda deger. 1806 tarifesinden sonra 1812'ye dogru, Ingilizlerin Ortadogu'ya ithal ettikleri Hint mengeli pamuklular, Aubin'e gore, Eunlardr Cossaes, calicoes, long cloths, terrendams, Mulmuls, surbities, allibaliies, f. muils, s. mulis ve cirbans, humhums, sursuckers, bassas, addaties, emmerities, guercks, doosooties, mamoodies, sallembores, jamdonies, alatches. ingilizcede okunuqu qok bozulmuq olan bu Hint pamuklulan arasrnda bazr eski gegitleri tanrmak zor degildir (Eerbeti, mahmudi, salampur, alaca, hammami gibi) . Asrl ingiliz malr olan pamuklular da, Hint taklitierinden ibaret olup calicolar, (bunlar Hint cossariarr ile rekabet ediyordu), yollu kumaqlar (stripes), boyah calicolar, dogemelik chintz (git) basma calico (krEhk ve yazhk, perdahsrz), qerbetiler, Hint nankinleri idi. 1826 tarihli bir Osmanh vesikasrnda,(et) yerli dulbendler yanlnda Hint dulbendleri, sava$pur, nezif ve mermer dulbendleri hdLla baqlrca pamuklu mallar arasrnda sayrlmaktadrr. Fakat artrk bu donemde, aynr vesikaya gore, ingilterekAri basma, enii patiska, Fransrz patiskasr ve Amelikan (Amerikan) bezi de yer almaktadrr.(u') ingilizler, ancak Hint kumaqlarrnr taklit igin teknikte iieriedikleri ve Eok daha ucuza malettikleri zaman Hint mallarrni piyasadan kovabildiler. Hargreaves'in cgirme makinesi 0767), Arkwright'in water-frame makinesi, atkr ve gozgu iplikleri yaplmlnl kat kat arttrrdrklan halde Hint mrislinlerini taklit iqin gerekli qok ince pamuk ipli$ini yapmaya yeterli degildi. Bu, ancak Samuel Crompton'un buldugu mule ile 1780'den sonra gergeklegti ve yayrldr. Bu buluq, ingiliz lramuklulannrn Levant pazarrnda yayrlmasr bakrmrndan ve genellil<ie ingiliz pamul<lu ticaretinin geliqmesinde gergekten bir dontim noktasr oldu. Yine dc, Hint mallarr ile rekabet edebilmek iqin kasarlama (bleaching) ve basma tekniginde iierlemeieri bekiemek gerekti.(n') Aubin'e gor,e, Hint mrislinlerinin taklitleri, 1810'a dogru, ucuzlugu nedeni ile, hakiki Hint mallan yerini aimaya bagladr. ingiliz sanayinin tam ethinlik gostermesi ve Levant'ta : Hint muslin ve basmalannrn tamamr ile yerini almasi, 1825'den sonradrr. Nihayet 1833'de David Urquharlt'lr gunlarr yazabiliyordu: "While we observe the avidity with which our goods are sought, the preference now transferred from Indian to Birmingham muslins, from Colconda to Giasgow chintzes, from Damascus to Sheffield steel, from Cashmere shawls to English broad cloth". Gortihiyor ki, bu aqamada ingilizler, Osmanh pazarnlda ancak Hint muslinleri ve basmalan ile rekabet edebiliyordu. Turkiye'de yerli buyuk bez piyasasr, henuz yerli ei-dokumactlarin elinde idi. Baqka deyimle, istanbul, Bursa, izmir gibi buyuk merkezlerde satrlan Hint ve ingiliz mallarr henuz genig ig pazart ele gegirmig de$ildi. Geniq iq pazarin fethi, ancak ucuz bezin uretim maliyetinde Osmanh (ve Hint) yerli sanayii ile rekabet edebilecek memlekete nasib olacakttr. Yerli pamuklular yerini almak iQin en onemli sorun, ilretim maliyetini, ozellikle emek maliyetini bu Asya ulketerindekinden daha aqagr bir duzeye indirebilmekti. iste bu sorunu, ilk defa ingiltere, attlgan kapitalist gevreierin baskr. ve onculugu ile, pamuk sanayiinde emek maliyetini ziyadesi ile indiren mekanik yontemleri uygulamakla gozdti. Genig pazar igin bu mekanik araqttrmalar, batrnrn oteki kapitalist ilkelerinde, ozellikle Fransa'da yaprlmakta idi. Yukanda gordrik ki, Orta-Avrupa pamuklu sanayii daha 18. yuzyrlda ingiitere'ye karqr ciddi bir rakip olarak ortaya grkmrEtr. Fakat, 1793-1815 savaglart, onun ardrndan, ozellikle ingiltere'nin, Avrupa abluka siyaseti, bu ulkelerin pamuklu sanayiinde yrkrcr etkiler yapmrqtrr. ingiltere'nin pazar rakiplerini bertaraf etmiEtir. Levantlta geniq pazarda ilk defa tutunan mai, ingiliz pamuk iplipidir. Biliyoruz ki, L?90'l arda ingiiiz sanayii yeni yontemler uygulayarak pamuk iplisi fiyatlarrnda onemli bir duEme sagladr (100 no. gile pound'r 38 shilling iken, 7792'de 16 ya du$tu; 1812'de ancak 5/2 idi).(uu) Bu iplikler btiyuk kar birakryordu. ingilizler, Levant pazarrn4 ilkin yerli ve Hint numunelerine itstun mule ve twist pamuk iplikteri ile girdiler.(uu) Daha 1790'larda ingiliz ipliginin ucuz geEitleri buyuk talep a|yordu. 1806 Osmanlt giimruk tarifesind.e ingiliz pamuk ipli$i onemli bir ithal mah olarak yer almlgtir. 1840'larda Diyarbaklr pamuklu el-sanayii, Trabzon yolu ile ithal ediien ingiliz ipligi iqliyordu.'1" Hulep ve $am, izmir, Bursa ve istanbul pamuklu sanayileri Ingiliz ipligine dayanryoriardt.(un) Fakat yine de, Anadolu'da gehir ve 46 47 kasaba.larda iplik egirmekte geginen geniq haik tabakalarr hentiz bu gelrgmenin etkisi altrna girmiE gorunmuyor. Anadolu'da 1g20'lerde ucuz pamuklular, hald" yerli iplik yaprmlna dayanryordu. Burada da, yine iplik iqqisinin emek maliyetinin ne zaman ingiliz fabrika ipligindcn daha pahahya geldigini hesaplamak ge- rektir. 1831'de Urquhart Ambelakia'da pamuk ipliSi ve bez maliyetini hesaplamayr denemiEtir. Genellikle ucuz ve tistrin kalite ingiliz ipliBi ithali, yerli iplik fiyatlannrn drigmesine, dolayrsiyle emegin ucuzlamasrna yoi aqmrEtrr, fakat ingiliz pamuk bezleri henuz Ttirk bezlerini pazardan kovamamrqtrr. Her$eyden once btiyrik igsizler kitlesi, grindeligi gittikge indirmektedir. (Jrquhs11,(?0) aynen der ki: "the people must go on working merely for bread, and reducing their price in a struggle of hopeless competition". Bu savaqta tabii en ucuz emegi, Urquhart'rn ingiliz kapitalizmi adrna *rrrost remarkabie" diye aferin qektiEi Eehirlerin iplikqi kadrn ve qocuklarr temsil etmektedir. Pamuk ipli$i uretim merkezi Ambelakia'da 1831'de, iEginin (gogunluk evde gairEan Rum kadrnlar) gindelik eline geQen kiirr 20 paraya kadar inmiqtir. Buna ragmen bu tarihte onlar urettikleri iptigi satamryorlardr. Urquhart, 5 okka pamukdan iplik yaplm giderlerini Eoyle hesaplar.(t') Beg okka temizlenmemiq pamuk degeri Bir kadrn iqginin iki gtin gtindeligi Pamugun atrlmasr (hallac yayi ile) iplik egrilmesi (bir kadrnrn arasrz yedi giin gahgmasr) Pamuk temizienirken bir okkadan para s30 020 fazla kayrp Elde edilen bir okka iplik maliyeti (1 gurug - 40 para, bu tarihte 1 guruq 1 penny - 33 para). guruE 25 035 010 50 - 1.2 penny veya Kadrn iqginin tanm sektorundeki iggiye gore gundeligi yart yarryadrr, 2 penny'dir, buna karErhk urettigi pamuk ipligi, yine de ingiliz iplipi kargrsrnda rekabet edemez. Bu pamuk ipli$inden bir erkek iqqi uS grin Qahgrp krrk argln {27.2 metre) uzun- lukta ve 7/B ar$rn geniqlikte bez dokur. Bu bezin degeri yirmi kuruqtur. Bu fiyat iggiye gunde iplikgi kadrnrn yevmiyesinin beq misli bir kazang, yani 10 penyy saglar. Urquhart kabul eder ki, bu tarihte ingiliz kaba pamuklulan henriz bu fiyatla rekabet edecek durumda degildi. ingiliz igginin gundeligi Osmanh igqisininkinden gok daha ytiksekti.(?2) OUrir taraftan Osmanh dokumactsr srrf ingiliz ipiiginden veya yarr Trirk yan ingiliz ipliSinden bez yapmayr tercih eder. Yan ingiliz yarr Turk ipligi, koyhinun tercih etti$i daha saglam bir bez verir. Srrf inglliz ipliginden yaprlmig bez ise, biraz daha (beqte bir) pahahdrr.(tt) Ozetle, uretim maliyetindeki buyuk fark sebebi ile ingilizbezlefi geniq Osmanh pazartnt bu tarihlerde ele gegirememigtir. 1830'da Osmanir pazarrna ingiliz pamuklu kumag ihracatr toplam deperi ancak 3s1 bin ingiliz iirasr civarrnd.a idi.(t'r O, aynen diyorki;tttl ..tn" coarse cotton cioth... makes $ 5,000,000. This embraces only the coarse and heavy stuffs, used by the peasantry, and which do not figure at all in our first exports... The Americans were the first to turn their attention to the coarse unbleached assortments; but, as I have above remarked, although our handkerchiefs and imitation shawls are to be seen throughout villages and at the country fairs, w€ can scarcely be said to have entered on the branch to which our futur€ c'orrlrlerce will be chiefly indebted"' Aynr yazar, Osmanh el sanayiinin ucuzluk ve kalitede daha dikkatli davranarak rekabete qabaladrgrnr ve bir derece bagarr kazandrginr da kabul eder ve der ki : "still the consumption of eastern articles is imniense, and the intricacy of their circulation throughout the country is quite surprising". Ondan sonra, bu ig ticarette Musul ve Mardin pamuk ipli$i ve pamuklulannr, Diyarbakrr Hint taklitlerini, boyah pamuklularrnt, ktrmrzr ipligini, IJrfa, Antep, Kilis, Malatya, izmir pamuklu bezlerini srralar. Adam Smith ekonomik liberaiizminin onderlerinden olan David Urquhart'a gore,('o) Osmanh koylusu, bez yaprmrnL ingiIiziere brrakrp kendisini tahrl yetigtirmeye verse, emegini daha gok degerlendirmiq olurdu. Ona gore, Turkiye'de bir himaye politikasr olmamasr, birak gegsin potitikastnrn bir gelenek olarak yerlegmiq olmasi, iki memleket arastnda serbest aitg-veriqi ga- ranti edecek ve nihayet kendiliginden bu sonug gergeklegecektir. Liberahzme inanmtq bir ekonomist-politikacr olarak o, aynl 4B 4g zamanda Turk mailarrnrn giriqinin kolaylaqtirrlmasr, yani bug- day uzerinden yuksek tarifenin kaldrnlmast taraftaridrr. Boylece, kazanq goren Osmanli koyiusu, uretimini arttrrrr, aynr zamanda ingiliz mallannr alacak maii gucri elde eder, diyor. ingiltere'de emegin ekonomik-rasyonel degerlendirilmesi, bir dunya p,azan ekonomik sistemi iginde iEbolumu ve kar$rhkh baghlrk felsefesi, ingiliz ehcnomik yayrhqrnrn temel tagr olarak, zaten qok gegmeden benirnsenmiEtir.r?'t Garip olanr, Osmanlt devletinde islahatgr burokratlarrn aynr goruqu benimsemiq olmalarldlr.(") Gtimruk meselesinde qrkrqlar ve yikseltme giriqimieri daha ziyade gumruk gelirlerini arttrrma kaygrsrndan dogmu$ olup{tor sistemli bir himaye ekonomi politikastntn izlendigi ileri surulemez. Bu diplomat isldhatgrlar igin siyasi ve mali kaygtlar gok daha hayati bir niieiik tagryorCu. ingiliz tarafrnda, tersine, siyaset, rasyonel yordu. bir ekonomi politikasrnrn hizmetinde buiunu- Uzerinde duruimast gereken nokta, buyuk halk yl[rniarrnrn temsii ettigi buynk bez pazarlntn ingiliz sanayii tarafrndan nasrl ve ne zaman ele gegirildi$idir. AEagrdaki qizelge bu geligimi ana hatlannda vansrtrr. ingiltere'nin Pamuklu lhracatt, Osrnanh Ulkesine ihracat Famuhlu Pamuk ipligi (bin yarcla) (bin libre) 1825 1ts35 3,578 15,940 ,c Ao) 1845 46,793 IB3O 1Bs0 1855 1860 132,60s 229,zur 22.824 1,124 Bi.itiin ihracat Toplamr Pamukiu Parnuk ipti$i (bin 5'arcia) (bin libre) i32,129 1,528 3,272 5,830 2,384 8,446 3 1825-1860 219,355 421 1)) 35,334 64,645 673,26B 118,470 135,144 757,979 1,230,827 r 31,370 165,493 (I(a5'nsk : F.E. Bailey, British Policy and the Turkish Reform Movc'ment, Cambridge, Mass., 1942,247-70; 1860 rakamlan Suradan: J.L. Fariey, The Resources of Turkey, London, rg0z, S. 62; kr$. Orhan Kttrmug, Emperyalizmin Tiirkiye'ye Giriqi, istanbul 1974, S. 49). Bu qizelgeden ortaya grkan qudur ki, 1825-1830 doneminde pamuk ipli!'i ithalatr 3 katrna, sonra gelen beg yrlda 6 kattna, 1860'da 1825 rakamlnln yaklaqrk 40 katrna grkmrgtrr. Pamuklular ise, yine 1825-1830 doneminde yaklagrk 5 katrna, 1860'da, 1825 rakaminrn 65 katrna erigmi$tir. ingiliz genel ihracatr iqinde Osmanh ulkesinin payt gittikge buyiimuqtur. ithal edilen oteki mallar da hesap edilince 1850'de Osmanh ticareti, ingiltere ticaretinde ugrincu slrayr almrqttr. 1850'de ingittere'den yaprlan ithalitrn toplamr yaklaqrk sekiz buguk milyon ingiliz lirasrna eriEmiq olup bunun yakiaErk uq milyonunu dokumalar oluqturmakta idi.(oo) Daha sonraiarr, ingiltere'den pamuklu ithaidtr, Fransa, Avusturya ve isvigr'e'ye bakarak gok ileri bir dtizeyde kalmr$tr. 18781880 doneminde ingiltere payr, ithalatrn toplamrnda yuzde 45, Fransa 16, Avusturya 14 idi.(8') David Urquhart, pamuklu ithalattntn Osmanh dokuma sanayii iqin yikrcr etkilerinden soz ederken,(8r) Uskudar'da 600 tezgahtan 1821'de ancak 2f i kalmrgttr, Tesalya'da Tournovo (Tyrnavo)'da 2000 tezgahtan 1830'da 2OO tezg6"h iqliyor der. 1840'lardan soz ederken C. Hamlin (Among the Turks, New York 7877, s.59) der ki:.five thousand weavers in Scutari were without employ, and reduced to the most deplorable beggary. The fast colors ancl firm material of Dianbekir disappeared... and Bursa towels came from Lyons and Manchester. .. Thus, ali the industries of Turkey have perished". Bu perigan[gr, 1868 tarihli bir Osman| be]getir8rt goyle tantmlamaktadrr "istanbui ve Uskudar'da min'el-kadim 2?50 aded kumaqqt ' destgahi bulunarak bu sanatla islam ve Hrristiyan teba'a-yi Devket-i Aliyye'den 3500 kadar nufus taayyrig etmekte iken, otuz krrk sene zarfrnda bu destgahlar yirmi bege ve kumagql esnafi usta ve kalfaiar olarak krrk nefere tenezzul etmiq ve kemhd,ct esnafrnrn 350 des'tgahi olup..." Burada sozu edilen .kumaSQr' esnafr herhalde pamuklu dokumacrlarr oimahdrr. tlrquhart'rn iyi bilgi aidrgr anlagrhyor. Osmanh k'aynagr, gokuqun baglanglcr olarak 1828-1838 yrllarrnr gosterir. 1845 tarihli bir Franss resmi raporu ise,(tt) Suriye'de durumu goyle anlatryor: .A I'exportation generale, I'Angleterre occupe le premier rang; les toiles ecrues, les cotons files, les impressions sont les principaux articles qui alimentent ses relations avec la Syrie... Leur bon marche (de ces etoffes) les avait fait pr6ferer aux tissus indig6nes similaries; de lir, ruine presque compldte de I'industrie de Damas et d'Alep. Ces deux villes comptaient, il ya une vingtaine 50 51 d'annees, au-deld, de 25,000 m6tiers produisant des 6toffes misoie, mi-cotton; auiourd'hui c'est a peine si le sixieme a Survecu". Baqka kaynaklarda, bu beklenmedik qokuEu yansrtan baEka bir gok gozlemler vardtr.(uu) Bizim igin burada onemli olan nokta de$iqikligin ani ve yrkrcr etkisini, 1825-1830 yrllannda herkesin gozune qarpar bir bigimde gos'terdiSini saptamaktrr. Dlkkate deger ki, ingiltere'de sanayi mamullerinin temel milli gelir iginde birdenbire bir slQrama yapmast (yuzde 20.8'den 31.9'a frrlamasr), 1811-1821 arasrnda olmuE ve surekli art' ma gostermiqtir. Briyume hut, sanayi ve inqaatta 1801-1831 arasrnda 4.? (1901 yrltna kadar gorulen en yuksek oran) iken, oteki sektorlerde bunun hayli altrndadrr. (Tanm, ormancrhk ve baltkcrlrkta 1801-1831 donemhde bu htz sadece I.il. Sanayi iqin 18211831 arasr yava$ bir canlanma, 1850-1861 donemi ise bir refah donemi olarak nitelendirilir. Phillis Deane ve W.A. Cole'in hesaplarrna gore,teol ingiltere'nin pamuklu ihracatr toplam degeri Eoyle bir geliqme gostermigtir : (Milyon ingiliz Lirasr Olarak) 1805-1807 12.5 cari fiyatla 1811-18L3 L7.4 1815-181,7 >> )> L7.4 1819-1821 52.8 mamulun de$er yuzdesi olarak > > > >> 7824-L826 51.1 >) )> > 1849-1851 60.8 > Yazarlar, 1816-184O doneminde pamuklu sanayiinin en yrikseir briyume hrzina eriStigini karbul ederler. Bu donemde ingiliz ig pazar talebi, geliqmenin temel nedeni idi. Sonra dtq pazar, pa- muklu uretiminde daha buyiik bir onem kazantyor. Pamuklu sanayiine en buyuk yattrim da, aynr donemde, makinenin bu uretime uygulanmasr ile gerqeklegiyor. Kapitalistler en buyuk kir oranrnr bu donemde elde ettiler. Ortado$u'da oldugu gibi, Ingiltere'de de eltezg{"hlal 1820'lerden baqhyarak ortadan kalkmaya bagladr, 1850'lerde eltezg|,hlartnrn ripetimi onemsiz bir duzeye indi.Ozetle, ingiliz pamuklu san.ayiinde gerqek devrim 1820'lerde baqlafl1.t8zt Sonuq olarak, ingiltere'deki sanayi devrimi ile OrtadoSu'daki gokug donemi 1820-1840 olarak saptanabilir. Fa- kat yine de asil buyuk pazarr.n, koylunun harcadrpr kaba bez piyasasrnrn ele geqirihnesi zaman alacaktrr. Buyrik Osmanh el sanayii merkezlerinde, Halep, $am, istanbul, Uskudar'da kaliteli pamuk dokuma sanayii g6kerken koylerde ve kasabalarda yerli hall<rn gereksinimini kar$rlayan el tezgahlarr yersel pazarr henliz elinde tutmakta idi. Bu kuSuk yerlerde .manif&turact>, yani Avrupa'nrn makine mamullerini satan aracr hentiz koylunun aradrgr adam olmamrE goninuyor.(tu) Panayrr ve pazarlarda bu mallartn egemen olmast igin Avrupa kapitalizmi daha bazr sorunlan, ulaEtrrma problemini gozmek, fiyat rekabetini etkileyen bir suni ig (kara) rtisumu kaldrrtmak, v'eya kararlr bir miktar saptamak zorunda idi.(un) Fakat 1862'de Edirne'den gonderilen bir Fransrz raporuna gore,(s) krrsal bolge ticaretinde o kadar onemli bir yeri olan panayrrlarda artrk bu tarihlerde Avrupa pamukluian baqhca ,ticaret konusu olmuqtur. Rumeli'de en buyuk panayrrlardan biri olan ljzunca- ova (Edirne-Filibe arasrnda) panaylrrna 40 milyon gurus deEerinde, Qogu ingiiiz menEeli pamuklu kumaq, o arada calico (ucuz basmalar) ve madapolam (kuEkusuz Hint Masulipatam) getirilmiq, bunun 25 milyonluk bolumu orada satrlmrgtrr Getirilen oteki mallar, bu miktarrn yanrnda onemsiz kalmakta idi. (Hrrdavat 3 milyon, koloni urunleri bir buguk milyon, yabancr yrinlu kumaglar bir buguk milyon, ingiliz pamuk ipliSi bir milyon). Buna karqrlrk, panayrrda satrlan yerli uriinlerin baghcalarl, aba bir milyon, koyun ve kegi derisi yanm milyon, demir 200,000 guruq de$erindedir (t guruq o zaman Fransrz parasr ile 20.g santim kargrlrgrdrr). 1860'da Lewis Farley, ingiliz kapitalizmi igin osmanh ulkesinin pazar ve hammadde kaynagr olarak olanaklarrnr incele- meye geldi. Bu yeni agamada o, durumu qoyle ozeiliyor.(n1) ' "Turkey is no longer a manufacturing country. The numerous and varied manufactures which formerly sufficed, not only for the consumption of the empire, but r,r'hich also stocked the markets of the Levant, as well as those of several countries in Europe, have, in some instances, rapidly deciined, and in others become altogether extinct". Buna kargrhk bu r-ilke ona gore, egsiz bir hammadde kaynafrdrr. Bu srrada Amerikan iq-harbi dolayrsr ile, Trirkiye'nin in- E2 giltere igin onem kazanan pamuk ihnaq kapasitesi hakkrnda hrikme V&rrlor : qu therefore, entertained as to "There can be no doubt, the possibitity of an immense increase of the quantity of cotton grown in Turkey...It is, in fact, this capability of supplying raw material at a low price and of excellent quality which gives to Turkish commerce that importance and consideration in which it is held by the European Powers". Sonuglar Bu incelemeden bazt sonuglar grkarmak gerekirse denebilir karqrstnda Osmanh ekonomisinin durumu, gerekse bizzat Osmanh ekonomisinin ig yaptst incelenirken, pamuklu dokumalar yaprm ve ticaretini birinci derecede gozontinde tutmak gerekiidir. Eskiden Anadolu'da beili pamuk uretim bolgelerinde, pamuklu el tezgahr sanayiinin merkezilegti$ini, uzak ig ve drq pazar igin uretim yaprldt$tnr gordnk. Bu durum sonucunda, Yakrndo$u hirfet uretimi ve kervan ticareti yontemlerinde en ileri bigimlerin ortaya grktrgr da kadr sicillerindeki iSlemlerden anlagrfuyor. Obur taraftan kdylerde giyim-kuqam gereksinmeleri, en gok aile tezgAhrnda riretildi$inden, bu iqbolumu ve uzmanlagmanrn krsrtfu kaldrgrnr soylemek gerekir. ki, gerek dinamik ekonomiler Bununla beraber pamuklu tuketimi bu ekonomi agamastnda dahi bolgeler-arasr yogun bir ticaret konusu olmuEtur. Hint pamuklularrnrn, 15 yi.izyrldan beri Osmanh ithal malIan arasrnda oldugunu biliyoruz. Ozellikle, sarrklarda ve kadrn baghk veya ortrilerinde, qok ince muslin tul qeQidi, gok erkenden luks bir ithal mah olarak kullanrhyordu. 1640 narh defteri, L7. yizyrlda Hindistan'm pahah mrislin geqitlerinin Osmanh pazarrng, hakim oldugunu kanrtlar. Avrupa'dan Osmanh ulkesine giren grimu$rin doguya, Hindistan'a do$ru aktgr yalnn baharat, krymetli taglar ithali sonucu de$ildi, betki daha Qok pahah Hint muslinleri ithalinden ileri gelmekte idi. Hindistan'da pahalt gegitler yerine halk iqin harcialem taklitlerin ortaya grkmast, ozellikle Ait (chintz) basmalarrn ve ucuz muslinlerin yaprmt, bu 'mallarrn Ortadogu ve Avrupa pazarlarrnr istiiast, dtinya ekono- D.J misinde gergekten bir devrim oiarak nitelendirilebilir. Bu geli$ffi€, 5zellikle basmalarda, 17. yiizyrl ilk yarrsma goturulebilir. Pazar geniElemesinin, Hint pamuklu ithalatrnda arLrgrn, do$uya degerli madenler akrqrnr hrzlandrrdrSr iqin Osmanl idare sinrft arasrnda kaygr do$urdu$u da bir gergektir' Avrupa'da ise bunun, endustri devrimine gotriren bir geliqimin hareket noktasr oldu$u genellikle kabul edilir.(e') Osmanh pamuklu sanayii, kendini toparlamrg, ham pamuk uretimi, ucuz iggi ve gerekli teknik ve beceriye sahip olmasr nedeni ile bunahmr bir derece onlemig gorunmektedir. Bununla beraber, t7. yiizyrldan beri Hint pamuk ipliSi ithali, dikkatle uzerinde durulacak bir olgudur. Hint parnuklu sanayiinin Osmanh ekonomisi uzerinde etkilerini hakkr ile oigmek igin daha derinli$ine arag'tr.rmalar yapmak gereklidir. $u bir gerqektir ki, 18. yuzyrl ikinci yansrndan beri Awupa pamuklu sanayii Ortadogu pazarlna Hint muslin ve basmalannrn taklitleri ile girmiqtir. 19. yuzyrl ortalanna doSru, hald, baghca Avrupa geEitierini bu Hint taklitleri olu$turmakta idi. Oyle gorunuyor ki, ingiltere, Ortadogu piyasasrnda her bakrmdan Hindistan'rn izleyicisi ve mirascrsr olmuqtur. Ortadogu'da stirtimri olan Hint mallarrnln yaplmrnr ingilizier Hindistan'da ofrenmiE, iq ve drg buyuk pamuklu pazarrnln kapitaiizm igin vaitleri ingitizleri ucuz ve massiv yaplm metodlan bulmaya itmiq ve nihayet ingiliz fabrika pamukiularr Ortadogu'da Hindistan mallannrn yerini almrqtrr. ingiltere'nin baglangrgta transit (re-export) gekiindeki rolu, sonra kendi pamuk ipli$i ve kumaqlannr ihraq qeklini almrgtrr. Dogu'da emek maliyetini duguren faktorler, buyrik iqsiz yrgrnlarr, yaqam-geqim giderlerinin gok aga$r duzeyde olmasr, bug- day ve pamuk urunlerinin memleket iginde yetigmekte olmasr ingiltere igin rekabeti gugleEtiriyordu. Makine o'teki problemlerle birlikte maliyet sorununu gozmuqtur. Bu da, ancak 1815-1830 doneminde kesinleqmiq, dunya ekonomisi ve Osmanh ekonomisi igin yeni bir donem bagiamrqtrr. Bu incelememizde pazar ggmada, kalite, zevk ve moda ve hepsinin ustunde de emek maliyet faktoriinun rolu uzerinde durduk. Osmanh pazarlnrn qokug surecinde aqamalar vardrr ve her a$ama baqlica ingiliz teknolojisinin emek maliyetinde bagardr$r 54 indirime bagh olmugtur. oyle goruntiyor ki, ilk aqamada pamuk iplisi piyasasr, ikinci aqamada muslin ve basmalar, ugiin.r, uqumada da asrl buyuk pamukiu piyasasr, yani kaba pamuk bezleri ithaiatr onem kazanmrEtrr. osmanlr pamuklu sanayii yerini aimak igin ingiliz kapiLarizminin r.istun (rasyonel) ekonomi yontemleri ile gahEtrgr noktasrnr unutmamak gerekir. osmanh pazarrnda fiyat, kalite, talep kogullan firmalarrn zaman zaman gonderdikleri ticaret ajanlan ve konsoloslar tarafindan dikkatje izlenmekte, olgtilmekte, ticarisrnai strateji ona gore ayarlanmaktadrr. NOTLAR, BaEvekalet Argiv Genel Mudurlugii, istanbul, Akkerman Kili ve Tuna limanlan gumruklerine ait 1486-1506 yrllanna ait bir defter: Maliyeden mudewer no. 6. Aynca Akkerman'a ait ba$ka bir defter: ]vlaliyeden mucievver no. 15649, bu 1503-1507 yrllanm kapsayan bir deniz elimriiEii defteridir. Bu defterleri G. Veinstein ve M. Berindei ile yayrna haztrlamakLay:rz. \2) Argiv Genel Mucitirlulti (bundan sonra BA diye gosterile' cek), Kamil Kepeci tasnifi, no. 5280. Bu defter taraftmdan yayrna BasvekdLlet hazrrlanmtE otup, Harvard Universitesi tarafrndan basrlacahtrr' Pamuklu merkezleri uzerinde muhimme defterlerinden bazr kayttlar gu yazrda ozetlenmiStir: s. Faroqhi, "Notes on the Production of cotton and coLton cioth in the XVI and XViI Century Anatolie,', The Journal of European Econornic History vII-z (Roma 1978), 405-17. Faroqhi' pamukiu uretim hacmi iqin boyahane resimleri gelirini esas tutmayi de Avrupa sanayiinin osmanh btiyuk koylu-p azarrnr ele geEirmesi, yani gergekten osmanh ekonomi sokusu hangi tarihe rastiar sorusunu yanrtlamak igin, yukanda ileri sirdu$umtiz agamalan gozonunde tutmak gerekir. Osmanh ekonomisinin kapitalist dunya ekonomisinin tam bir uydusu durumuna duqmesi, pamuklu gereksiniminin briytik bolumtinti drEardan alrp ham pamuk satar hale gelmesi ire ilgilidir. Bunda madenler, koloni mallarr yanrnda pamuklulann bagta geien onemi unutulmamahdrr. Buna gore, osmanli ana gereneksel sanayiinin qokri$ii stiresini 1830 hatta 1850'ye kadar geciktirrnek olanaklrdrr. son olarak iqaret edilebilir ki, bugun Tr-irkiye, yeniden ana sanayi kolu haline gelen pamukiu sanayiinde ihracatgr durumunu korumaya gahqlyor. Bu savaEta baqan igin, oyle gorunuyor ki, her qeyden once riretim maliyetini, drq pazar koEullarr ile ayarlamak, hammadde, kalite faktorleri yanrnda ozeilikle emekmaliyetini avantajh drizeyde tutmak zorundadrr. iqginin yagamgeqim duzeyini ileri batr toplumlanndaki duzeyde tutmakla beraber, bu avantajrn nasrl sr-irdrirulebilecegi, herhalde buglin Turkiye ekonomisinin en Qetin sorunu olarak ortaya qrkmrEtrr. I nemiEtir. Ancak, boyahaneler ba^Qka geqit dokumalar iqin de kullamlr. ikincisi, bazr onemli pamuklu iiretim merkezleri bu gibi resimlerden affedilmiqtir. Nihayet, her yer iqin resim miktarlanru gostermek gerekir. Uretim hacmini olgmek igin guvenilir bir kaynasrmlz olmadrgr ortadadrr. Mukataa toplamlan kaba bir fikir verebilir. M' Geng de bu kaynagr kullanarak bazt kesdiriler yapmr$trr. "Osmanlt Maliyesinde Malikane Sistemi", Ttirliiye iktisat Tarihi Semineri, Hacettepe Univer- sitesi, 1973, Ankara, 1975, 231-91. Evliya Qelebi (il, 314 H. 398) diyor ki: *Ktrttn diyanna tuccarlar buradan her sele billerce top penbe bez goturtip esir ile degigirler'" Gumrtik l<ayrtlarr Merzifon'un stnai onernini yinelemektedir. Merzi- fon'un belecli alaca yastrgl, basma kalemkdrr, qit yorgan yuzieri, qarqaf ve perdeieri meqhurdu (Evliya, Ibid). KrE. simeon, seyahatnimer yay. H,D. Ancireasyan, Ista.nbul 1964, 86, (5.) Bu defterler igin bak, yuharrda not 10O. 1. Mogol saldtrrlan uzerine, Krrrm'la Anadolu arasrnda ticareti emniyet altrna ahnak igin I.Aldeddin Keykubd.d'rn Krrrm'a deniz seferi yapttr' drgrnt ve Ketstamonu'da ucbeyi Husameddin Qoban'rn Krrrrn'da Sudak (sogudak) limantm selguk hakimiyeti altrna aldrgrnr biliyoruz. Osman Turan (isldm Ansiklopedisi, VI, 649)) bu seferin tarihini 1224 olarak saptar. Krpm-Anadolu-Arap memleketleri arasrnda Kuzey-Giiney ticaret yolu 13. yuzyrlcla ziyadesile geligmiq, bu yol uzerinde sinop, samsun, sivas, Kayseri, Konya, Antalya qehirieri, bu ticaret sayesinde, 96rulmedik bir ekonomik geliqme gostermigierdi: bak. O. Turan, Tiirkiyo selquhluiarr Hakkrnda R,esmi vesihalar, Ankara 1958, 121-46; G.I. Bratianu'nun Qe$itli yayrnlarindan sonra qimdi ozellikle bak. Michel Balarcl, La Romanie Genoise, 2. Cilt, cenova 1978 ,ozellikle I, 114-179. 5? 56 (7) Radu Manolescu, Momertul Tarii Rorninegi gi Moldovei cu Braqoval, BukreE 196s, 91 ; "Le rOle commercial de la ville de BraEov dans le Sud-est de I'Europe au XI siecle", Nouvelles Etudes d'Histoire, II (1960 BukreE) 2O7-22O. Bu aragtrnnadan beni haberdar eden M. Berindei'ye tegekkur borcumdur. (8) R. Manolescu, Comertul T'arii, tS2, 160. Bu brqaklar bir maden bolgesi olan Stiria'dan gelmekte idi. Bu brqaklann Mrsrr'a ihracr hakkrnda Belleten, XXIV (1960), 91. (9) L. Fekete ve Gy. Kaldy-Nagy, Rechnungsbticher Ti.irkischer Finanzstellen in Buda (Ofen), l55o-15B0, Budapest, 1962, Index : bogasi biiriinciik, dtil- r 1B) siicles, Paris 1969, 711-80. (19) Htirmuz uzerinde J. Aubin, "Le rol.'aume d'Ormuz tru debut clu XVI' ll, 77-L79,233 3?. Magalhaes-Godinho, 764-72; Niels Sleensgaard, Carracks, Caravans, Companies, Kopenhag 1973, 154-208; Saldanha, Selections form State Papers, Bombay, regarding the East India's connections with the Persiecle,, Mare Luso-Indicum, : sian Gulf, 1600-1800, Calcutta 1908. Halil Sahillioflu, "Bir Tuccar Kervtrnr", Belgelerle Tiirk Tarihi Dergisi' bend. (10) E. Vaas, "Turkische Bertrage zur Handelsgescl-richte IX (istanbul der Stadt Vac (Waitzenl aus dem 16. Jahrhundert", Acta Orientalia Hungarica, XXIV-1 (Budapegte 1977), 72. (11) Lidia A. Demeny, "Le commerce de'l'ranslvanie avec les regions (12) H. lnalcrk, "Bursar; XV. astr sanayi ve ticaret tarihine dair Hakluyt Voyages, Everyman's Library, III, Q2) Steensgaard, du Present, LXXXIX, (13) Ibid. vesika 12 (s. 7s-76) ve 40 (s. 95). (14) M. Yakub Mughul, "Portekizlilerler Krzrideniz'de Mucadele ve Hicaz'da Osmanh Hakimiyetinin Yerlegmesi Hakkrnda bir Vesika" Belgeler (Ankara 1865), II, 37-47; Osrnanhlar'rn Hint Okyanusu Politikasr, Istanbul 19?4 ; Gucerat'rn Gtineydofu Asya ile Osrnanh tilkesi arasrncia ara- keley, Los Angeles, Londra, 1976. (15) The Travels of Ludovico di Varthema. 1503-1508, trans. J.W. Jones G.B. Badger, T'he Hakluyt Society r-lo. 32. Londra 1863, 151. ed. (f6l tbid., 92, III; 1500'lerde Gucerat clokumalarrnrn Yakrndogu'ya ihracr ve buradan afyon, krzrl k6k boya, at, kuru uzum ithali igin bak. V.W. Goddinho, L'economie dc i'enrpire Portugais, Paris 1969, 758. (1?) Bu kanunname O.L. Barkan, XV ve XVI. asrrtarda Osmanh imparatorlu$u'nda Zirai Ekonominin Hrrkuki ve Mali Esaslan, I. Kanunlar, 191-92. 197. ticaret yapmalarrtrt Portekizliler yasaklamrElardr. Bununla beraber, Tiirkler kendilerini Acem diye tanrtarak burada ticarete katrlrrlardr. Adayl $ah Abbas aldrktan sonra tabii bu olanah ta kalkmrgtr (bak. Steensgaard, Ibid., 2Ol, 277, 345, 353-58). R.\ /. Ferrier, "The Trade between India and the Persian Gulf and tl-re East India company'' Bengal' Past and vesikalar'" crhg'r hakktnda Razaulhak $ah," "Agr Padiqahr Sultan Alaeddin'in KaMektr-rbu", 'Iatih Araqttrmalart Dergisi, V {1967), 3?5-76; M.N. Pearson, Ivlerchans and Rulers in Guiarat, Ber- 326. Steensgaard, 207; onceleri Hurrttuz'de'l'urkler'tn Belleten, XXIV (Ankara 1960), vesika 3, 12, 40. nuni Sultan Suleyman'a 1959). 63-9. (21) sud du Danube effecl,ue par Ie douane de Turnu Resuer 1685", Revue Roumaine d'histoire, VII-S tBtikreq 1968), ?65. istanbul 19s3. Bu karErlaqma ve ugragr haklirnda: Salil-r Ozbaran, "Basra Beylerbeyligi'nin Kuruimasr..." Tarih f)ergisi, XXV (istanbul, 1971), 5l-72; V. Magalhaes-Godinho, L'Economie de I'empire Portugais aux XV" et XV" 1S9. Bu yol iizerinde balt, Douglan Calritirers, 'flte Desert Route to India Hakluyt Sociel,y yayrnr, seri II, Ciit LXIII, Glasgow 1929. Steensgaard, Ibid., 66-67, 2o7, J.ts. Tavernier, Voyages, Cenevre 1970, 341-46. (26) Hindistan ve Giinel'ciogr-r ticarel.rni ele gegiren Hollanda ve ingiltere, iran'dan aldrklarr ipek karqrirgrncla para ve Asya urunleri, bu arada Hindistan pamuklu kumaqlan getirmekte icliler: Steensgaard, 380-88; 1670'de J. Fryer, der ki, Hindistan'dan lran'a baharattan qok "Indian cloth" getirilmekie idi (R.'W. Ferrier, .The Armenians and the East India Company in Persia in the Seventeenlh and Early Eighleenth Century",43, not ?); Ilollanctclir East Ind.ia kunpanyasr ad;na iran'a gelen Visnich (16221 bu airE-veriqi dhzeniecli. Ozaman l-lollandahlann getirdikleri maliar arasrnda Delikan sarrklan, kugaklar, bafta (baft) (W Floor, Awwa-lin-i Sufarfr-yi irarr-Holland, Tahran, ingiliz East India Courpany Braoch, Ahmadabad, Surat're Ag- kumaEr varch 1978,20); ra'dan iran'a kumaq gonderrnekte idi (Ferrier, -'fl-re Trade ...", 191-92). 1661'e dogru Ermeni ve Hint tacirlerinin Hindistan'dan lran'a getir- 5B clikleri pamuhlu kumaE clegeri n,rOOu bir nrilyon rupee'ye varyordu. l(.N. C|aud|uri, The Trading World of Asia and the English East India Cornpany, Camridge 1978, 49, 196; 1610 tarihinde Ba$dad'dan Haleb'e gelen kervanda Ermeni tticarrt vardt (Sal-rillio$lu,'Ibid., s. 63-65) ; Ermeniler baglica kumag ticaretiyie ugraEryorlardr (J. Chardin, Voyages ........, III, Amsterdam 1711,24 Ferrier, 38, nol 3). 18. yuzyrl or.tastnda Basra ve Bagdad'cian Suriye iimanlarrna .qelen kervanlar ticaret hacminin btiyuklu$tine tanrk gosterilir, M.F. Tiepo)o'ya gore lla Persia e la Repubblica di Venezia, Tahran 19?3, XVI) bu kervanlarda deve saylst bazen 10 bine erigiyor ve l-lalelt'e I-lint ve lran mallarr getiriyordu isfahan'da Ermeni tiiccarr izerinde J.B. Tavernier, Voyages en Perse, yay. V. Monteil, Cenevre 1970, 7l 72, 76-BJ. iran'rn Osmanh iilkesine humag ihracatr onemli idi. ; Q7) Krg Steensgaard, 199; bu rakam herhalde Krzrldeniz ve Basra l(orfezi yolu ile tt-im ticaretten alinan gelirdir. Basra'nrn payr krigtik oimahdrr. Basra limanrna Hindistan ve Hurmuz'den gelen mallar rizerinden alrnan gumruk gelirleri geEitli taril-rlercle aEa$rdaki gibidir : cuunux nent d'autres pour Ispahan, et ils font autant d Ispahan pour Erzeroum ou pour Babylone payant le vieux du nouvaeu qu'ils empruntent en chaque lieu". t340) Gurnug para rayici doiudan batrya arttigrndan tticcar doguda borq aldrgt parayl batrda odemelile hazanqlr grkryor; Surat igin bak. IvL Pal Singh, ,.Merchants and the Local Aclministration and Civic Life in Gujarat during the Severrteenth Century", Ir4edieval India, 2 (197il, 221-26; A, Das Gupta, "Tl-re Merchants of Surat, C. 17OC-1750", Elites in Soulh Asia, 1970, 2O1-222; M.N. Pearson, Merchants and Rulers in Guiarat, Berkeley 1926 (il1) Ravdat al-Husayn fi HulAsat al-AlrbAr al-Hafiknyn, Cilt IV, lstanbul 1281 H, 293. (32) F. Braudel, The lr{editerraneir,n and lhe Mediterranean World in the Age of Philip II, I, qeviri. S. R,eynolds, Nerv York GELini 19?2, 463-66; Chaudhuri, 152-89. 'I'arilr I 55 (29) QaAatay Uluqa,y, Manisa'tla Ziraat, Ticaret vo llsnaf TeEkilatr, Is tanbul 1942, vesika no. 44, 6L. (30) Jean-Baptiste Tavernier, Voyages on Perse, yaynlayan V. \4onteil, Ce nevre 1970, 81: "Il y a des marchands turcs et armeniens qui prennent de I'argent a Surate {Griceriit) pour le rendre a Gomron, ou ils pren- AkEa 0iarak Altrn Olarah 1 1.394 .799 Kaynah Tapu def. no. 288 (Mantran, 23246 245) 1575 1.150.583 Tapur deI. 19193 245 1(,i90 9.000.000 33,000 altrnr) (r;er-if i Mrsrr no. 534 (Mantran, ) Niiiliy'eden M. no. 5461 bu raliam gumriikten bagka dellaliye, vezzaniyye ve kabbiniye resimlerini iqerir. llindistan'dan gelen mallarrn bir bolr-rmr"i, lransit olarak Basra'dan ge q:ip Bagdad'a gitmekte idi. Iranh tacirler de Basra'yr kullanmakta idiler, Bandar-Abbas kurulduktan (1615) sonra Basra ticaretiyle rekabei etmeye ba5ladr. Bir Ermeni kaynagrna gore, 1700'lerde Bandar-Abbas yrlhk gelirinin 15 bin tuman (1 tuman 10.000 dirhem veya 20C0 Sahi. 1568'de 10 quhi 1 gru$, 1620'de 13.3 Eahi 1 gruE : Steensgaard, 419-20) hatta bir aralrk 40 bin turnana yukselcligi iddia erlilir. 1723'de Afgan isliidsr srrasrncla Hindistan genrileri Bandar-Ahbas'r brrakarak Basra'ya gider oldular (bak. Petros di Sarkis Gilanentz'in Kronolojisi, Turkqe qevili H. Andreasyan,. Istanbr,rl 1974,24-2il; kar9 Chaudhuri, 196; L. Lockhart, "Bandar-Abbas", Encyc. of Islarn,2. yayrn, I, 1013; J.B. Tavernier,329-40. (28) Ferrier, "Tl-re Armenians ...,,, bzrk. yukanda not 26. Hovhannes igin bak. L. Klrashikian, "Le rdgistre d'un marchand arrnenien en Per-se'. Annales, E.S.C. XXII, 231-78. (33) Bak. Steensgaard, 362-9Z. (34) O.l-. Barlian, "Edrrne Askeri Kassamrni.r Ait 'l'ereke Deflerleri", Belgeler, Tiirk Tarihi Belgeler Dergisi. III (Ar-rkara 1968), g1-9:1, 143-46, 264-66, 293-95, 325-28, 336-38, 368-72; Osmanlr biryuk ;ehirlerinde bezzazlar ilzerinde yaptrgrmrz bir araEtrrrnayt yal<rnda I'ayrr-rlamal'l umuyoruz. (35) 1tjgO'da Sir Josia Child gunu yaznrEtrr: "It rvas in the Company's (East India Company) polver to interrupt his (tl-re Mughal Emperor') trade "to the Red Sea and that of Armenians, Persians, Arabians, Kurr-ls and other people of Bussora (Basra) trtc. whicl-r r,rsually carried off five times as many Callicoes as 1,'e ancl lhe f)utch." (Chaudhuri, 246, keza bak. 191-96). (36) Bu geligmeler iqin bak. S. Ahn-rad Khan, Tire East lndia Cornpany in the XVIIth Century, Londern 1923, 22-20; Chaudl-ruri, 294-96; Fransa'da yasaklar igin bak. P. Iv{asson, Histoire du cornmerce franEais dans lc Levant, au XVIII" siecle, Paris 1911, 277-78. Ingiltere'den bu l,icaret dolayrsiyle fazla altn ve gunlug grkmersrnrn dogurdugur kaygr iqin bak S. Ahmad Khan, 768-72, 214-22. L,ast India Co.nin ithalatrrra karlr direnimde The Levant Company'nin elklli rekabeti uzerine, Ibid.. 1?8-83; bu saldrrtlara karqr East India Co. 1680'den beri serbest ticaretirr savunucLtsu durLrmuna geldi: Ahmad l(han, l88-92. (37) Chaudhuri, 282. (38) P. Masson, 456. (39) P. Masson, 457 not 1. 61 60 Mazender€rni tarafrndan yaklaqrk 1363 yr)rnda yaztimrgtrr. Bu kaynak o zaman iran'a Hindistan'da,n kumaq ithal edildigini de beleelemek- (40) Ibid., 456. tedir. (4 1) Izmir'in geliqmesi uzerinde bak. Necmi Ulker, The Rise of Izrnir, 1740, Doktora tezi ,The University of lr4icl-rigan, 1974. t42) Bu konu, Osmanh ar'giv malzenresine gore geniq bir biqimcle eie alrn mahdrr. $imdilik bak. N.G. Svoronos, Le commerce de Salonique au XVIII siicle, Paris 1956; V. Pashaleva, "Les relations commerciales des contrees bulgares avec les pays occidentaux et la Russie", Etudes Historiques, Sofia 1960, 253-84; Makedonya'da sosyal-ekonomik geliSmeler uzerinde Bruce McGo-,r'an'rn araStrrmalannrn yayinlanmasl arzu 1688- edilir. (43) Chaudhuri, 241-4?. (44) Chaudhuri, 237-38, 247, ZB2. (45) Ibn Battuta, Voyages, yaytnlayan ve tercume eden C. Dofremery ve B.R. Sanguinetti, IV, Paris 1958, 2-3; C.J. Lamm, Cotton in lVledieval Textiles of the Near East, Paris 1937, 189-190. (46) Chaudhuri, 159-70. u7) Ibid., 262. (48) Salanr (Selenr) Osnranlr lnrparatorlugrrnda genig olqude uygulaumakta idi: Mustafa Akdag, "Tirkiye'nin iktisadi Vaziyeti", Belleten, XIV (Ankara 1950), 366-68; islAm hukukunda yeri iqin bak. Tahavi, Kitdb alShurut al-Kdbir, yayurlayan J.V. Wakin, New York 1972; Mecelle, madde 380-87. (49) Carl Johan Lamm, Cotton in Medieval Textiies of tl're Near East. Paris Hindistan'da pamuhlu dohuma teknikleri iizerinde bak. Sir George Birdwood, Industrial Arts of India, Londan 1B80; W. Born, "Le rouet ir main hindou; sa diffusion vers I'Est et vers I'Ouest., Les Cahiers CIBA, III, no. 26 (1949), 904-s. R. Pfister, les toiles imprimes cie Fostat et I'Hindostan, Paris 1938; J. Invin ve K.B. Brett, Origins of Chintz, London 1970; Turkiye'de dokuma teknigi iqin $ahin Yuksel Yagan, Tiirk El Dokumacrhir, Turkiye iS Bankasr Kriltiir Yayrnlan, istanbul 19zB; Re$at Ekrem Koqu, Ti.irlr Giyim Kumag ve Siisleme Sijzliigii, Sumerbank Kultur Yayrnlarr Ankara 1969; Hans E. Wulff, The Traditional Crafts of Persia, Boston 1966, 172 230; $. Elqin, "Denizli Dokumacrlrgr Uzerine Notlar,., Tiirk Etnografya Dergisi, V. (Ankara 1937, 121; 1962), 1-20. (50a) O.L. Barkan, "Edirne Askeri Kassdmrna geler, III (Ankara 1968) ,I-472. Ail Tereke Defterleri", Bel- (sob) R. Mantran, "Reglemeuts fiscaux ottomans, la province de Bassora" Journal of Economic and Social History df the Orient, X, 224-72. (51) walter Hinz, Die Resilii-ye Faliikkiyyci, wiesbaden 19b2, 136 b 13? a. Z.Y. Togan tarafrndan ortaya qrkarrlan br.r onemli kaynak, Abdullah 13 b, 133 a. (52) BA, Basra Tahrir Defteri, Maliyeden Mtidevver no. .5461, 104-118. i53) The Book of Duarte Barbosa, I, yayrnlayan M.L. Dames, Londra 1918, 164-65 (limanrn astl adr Dabhol okunur): "Many ships of the Moors (Muslumans) from divers lands, to wit from Meca (Mekke), Adem (Aden) and Ormus (Hiirmilz)... From the inland regions great store of cloth comes down the river and is laden on the ships." O, bolgenin Musluman halktndan ve D'Almeida'ya kargr direniginden soz ecler. Bu gehrin sahibi Adil $ahilerden olup Ttirk (Rumi) sayrhyordu ve Portekizlilere kargr uzlaQmaz.bir ciuqmanlrk gosterdi. D'Almeida qehri 1509 cla ele geCirdi ve yaktr. Aail $ahiter hanedanrnr kuran Yusuf Adit Han. unlu vezir ve Osmanlt dostu Mahmtd GSrvan'rn hizmetinde bir l'lul idi. Hanedamn resrni tarihi Adil Hanr II. Murad'rn bir oAlu olarak gdsterir. Aait $aniter hakkrnda bak. 7.H. Bayur, Hindistan Tarihi, I, Anlrara 1946, 432-37. (54a) Fahta, Res6l6-yi Falakiyya'da (136 b) bir kumaq adr olarak geqer. (sab) TurkCe'de SbAni sarrk halk dilinde bugune kadar yaqamtqttr. Bir geqidi, uzerine sarr ipekle yaprak| dallar iElenmig beyaz bezdir. Bursa agabinisi unlu idi. Bundan yorgan yuzu, bohqa, bebek kundaAt da yaprhrdl. Agabrini (abani) esnaf ve tuccar takrmr giyerdi. (bak. R.E. Koqu, Ibid. 10). (5S) J. Heers, Genes au XV" sidcle activite 6conomique et probldmes sociaux. Paris 1961, 185-89; M. Baiard, La Romanie Grinoise, 2 Cilt, Ceno- va 1978, 4L2, 571, 628, 878. (56) M. de Peyssonel, Trait6 sur le cotnnrerce de la Mer Noire, 2 Cilt, Paris bu qe$it ticari memoire'la1 hakkrnda bak. H. Sahillioglu, "XVIII. yuzyrl or-talarrnda sana5'i botgelerimiz ve Ticaret imkdnlarl", Belgelerle Tiirk Tarihi Dergisi XI (istanbul 1968), 61-66; XIII, 60-68. 1787; (5?) Svoronos, Ibid., 245. (58) Meselii, Erzurum'da (II,213): "Ulema ve sulehAsr yine quka ferdce ve bogasi kaftan giyerler. Edanisi ehl-i hiref olup aba ve kaba bogasi kaftan hilat giyup kAr u kisb ederler." Amasya'da (II, 190): "Samurlu guka ferAceli dydrnr varsa da vasat'ul-hAlleri bogasi giyerler." Halk tabakalarr ve giyimleri uzerine ozellikle bak. II, 90-91 (Trabzon). (59) A.C. Wood, A History of the Levant Company, London L964, L92-3. (60) Mubahat Kutukoflu, Osmanh-ingiliz iktisadi l\{iinasebetleri, 1580-lB3B, I, Ankara 1974, \32 (bazr egya adlan yanhg okunmuEtur). (61) Osman Nuri (Ergin), Mecelle-i Umur-i Belediyye, l, Istanbul lg22 379-81. 63 ut Diyarbakrr bu krnnrzt iplik sanayiinin eski merkezleri idi. Pamuk iptikleri izmir'den boyanmak uzere Edirne'njn buynk boyahanelerine gonderilir, ihrac iQin tekrar izmir'e geri getirilirdi. Boyact, boyandrktan sonra okka baqrna 40-50 para alrr, ulaghrma giderleri ise iplik fiyattntn Anrerikan Bezi, Birleqik Anreriha Devietleri iie ticaret iliEkilerinde, Clsmanlr ulkesine ithal olunau mallartn bagrnda gelmekte idi. Bu ithalat Su gelisimi gosterir : yuzde ellisine varirdl. (bak. H.. Sahillioglu, Belgelerle Tiirk Tariiri Der' ABD lerinden Osmanlr ulkesir-re ilhal olunan Pamuklu ve oteki Egya (dolar olarak cleAeri) l)irmuklttlar gisi, XIII, Genel itnatat Toplamr 1829 4,563 27,600 (71) Ibid 1Blt0 29,r17 74,263 (721 1862 61,587 484,689 1872 8,748 1882 8,393 111,957 1,209,443 1,829,166 1892 I 902 2 17,48o 206,292 ( yunltilerle beraber) 489,558 1920 7522 7,664,837 2,089,595 3,786,789 42,247,798 15,980,548 1e)28 91,032 4,110,846 1892'clen sonra hrzii arttg vardrr; 7g2O-22 t /u, (64) Turkey and its Resources, its Mr-rnicipal Organization and Free Trade, the Prospects of English Commerce in the East, I-ondon 1933, 134-35 (65) Edrvards, Ibid., 2s4. (66) A report on the Trade of Turkey in 1812 by C. Aubin, bir Giriq lle hazirlayan Dr. Allan Cunningham, (Arcl-rivurn Ottomanicum'da yaytnlanacak). (67) William J. Hamilton, Researches in Asia Mirror, Pontus and Annenia, I, Londra 1842, 242. (68) C. Aubin'in raporu; D. Cl-revallier, "les tissrrs iJiates d'Alep et de Damas Syria, XXXIX (Paris, 1s62), 300-302. (60) Bak. Svoronos, 245-54; L. Heuz.ey, Excursion dans le Thessalie Turque, Paris 1927, 28-9; burada grl<arilan pamuk ipligi qohretini, alacehri (batr dillerinde alizaril kok boyasryla boyanmaslna borqlu idi. Edirne ve Ibict. II, table 2 150. 142-48. Agriculture and Economic Growth in England' Londra196?;D.G.Barnes,AHistoryoftheEngilshCornLaws'1600.1848' Londra 1g30; v.J. Puryear, International Economics and Diplornacy in the Near East, A study of British cotnnercial Poiicy in the Levant' 180 226' lB34-1853, Archon Rooks: reprint 1969, 10?-117; Pttryear, Ibicl', Thomas Thornton (The Present state of Turkey, Lonclra 1807) ve David Urquhart (Turkey and its Resources, 123-33) osmanh, daha .logrustt lslSim, ekonomik felsefesinin serbest ticarete dayandrglnr iyi alrlamtE- E.L. Jones (yayrnlayan), cloneminde ABD'nin ingiltere- E. Edwarcls, The Grorvth of the British Cotton Trade, New York 7967, 44-48. F.E. Bailey, British Policy and the Trrrkish Reform Movernent, cambridge, D. Urquhart, Ibid., yerini almast olaganustil bir artrq nedenidir. 1872'den sonra petrol, genel ticaret hacmiude eu genig payr alrr. 1872'de ABD Osmanll (63) Michael not. Mass. 1942, Appendix r-rin ulkesiyle ticaret yapan devletler ara.srncla clorduncu gelmektedir. (ingiltere, Almanya ve Fransa'datr sonra; ingiltere'den ithalat o zaman bir milyar 823 milyon dolara varmt\s idi) L.J. Gordon, American Rela' tions with Turkey, 1830-1930, An Economic Interpretation, Philadelphia 1932. 43. 51. 52. 66. Ibid. l4B, 148' Ibid. (74) 774,227 19 12 67-8). D. Urquhart, Turkey and its Resources' ( 78,} lardrr. Abu Ytisuf, pazarda fiyatrn serbestge oluEmastnr Allah'rn iqi karolarak yorumlar ve devletin kontrolunu anormal bir durum olarak irzejlan ticaret serbest ederken Tanzimat't qrlar. Mustafa Reqit Paga, rinde durdu ve aldrgr onlemler (tekellerin, esnaf orgiitlerinin kaldrrtlmasr, 1g3B ticaret andlaEmalarr, toprak uzerinde tasarruf haklartntn pekistirilmesi vb.), kuqkusuz liberal bir ekonomi anlayrqrna dayantyordu' ingiiiz devlet adamlan ve ekonomistleri, bunu kendi ekonomileri iqin bir nimet saymrglardrr. Regit Paga serbest bir ticaret reiimi alttnda imparatorluk ticaretinin artacagtnt, tartmrn ihraca yonelerek tanm alanintn ve uretodiannrn geliqecegini, bunun sonucu hem halk ]retn devletin zenginleqecegini duEtinuyor, geleneksel isl€rm duqtincesiyie l-rayran oldugu Batr topiurniartnrn o zamanki iktisat politikaiartntn bu nohtada birle$tiklerini goriiyordu. Giithane Hattr'nda $eriat prensiplerine d6' nuEuisterken,Batt'ntnliberalprensiplerinibuyollagenigMusliiman kitlelere kabul ettirebileceaini hesaplamrg olmaltdrr. Resit Paga'nrn siyaseti uzerinde bak. H. inalcrk, "Sened-i lttifak ve Gulhane Hatt-r HumAyunu", Belleten, XXVIII (Ankara 1964), 603-22' Bununla beraber' Mehmet Ali Pa$a'ya, daha sonra Rusya'ya karEr ingiltere'nin siyasi destegini saglama kaygtsr daima esas dugunce olmuStur bak. Bailey, 129233 ; PnrYear, 146-179. (79) Gumrukler uzerinde Ingiltere ile gorugmeler iqin bak. M. Ktitukoplu, I, 78-86; II, 7-108; Puryear, 177-27; Bailey, 84-128. Bailey, (81) 65 (90) 24. 63; 16. yiizyrlda Anadolu'da krr pazarlart igin bu dergide (1928: OzeI Sayr) S. Faroqhi'nin yazrsr ilk onemli aragttrmadr. XIII, Charles Issavi, The Economic History of Ttrrkey, 1800-1914, Chicago ve Londra 1980. 79. (s1) (82) D. Urquhart, Turkey and its Resources, (83) Osman Nuri Ergin, Ivlecelle-i Umur'-i Belediyye, istanbul tg12, 760. Bu vesika, 1284 H. tarihinde kumaqgrlar sirketi kurulmasrna dair bir 150. Dominique Chevallier, Ibid., 300 not (85) Osmanh kamu oyu durumu aqkga gormug ve protestoya baqlam$tlr : Bak. ihsan Sungu, "Yeni Osmanhlar", Tanzimat, I, istanbul, 1940, ?B?- (86) P. Deane ve W.A. Cole, (87) Ibid., (BB) tarihli Beypazan ihtisAb cedvelinde "mal-i fatura tabir olunan emval-i Efrenciyye"den soz edilir (BA, ihtisab Defteri no. 32, S. 6). Mal-i fatura yerine italyanca manifatura, Avrupa-Fabrika mah anlamrna Turkge'de yerlegecektir. istanbul'da Kapah - Qargr yerine Galata'nrn kibar srnrf iqin bir ahE-veriq yeri halini almasr 1840'larda artrk kesinlik kazanmrEtrr. (Ozelhkle bak. Charles Wliite, Three Years in Constantinople, IL Cilt, Londra 1846, 54-9). White, Kapah-Cargr'da ithal mah Hint ve Acem gallarr (Kirman) gordu$u gibi, yerli ustalarrn bu Eallarr beceri ile taklit ettiklerini de kaydeder. Ona gore burada Hint qallarr Londra'daki fiyattan uqte bir daha pahahdrr. (II, a5; III, British Economic Growth, Structure, Camridge 1s64, 166, 170-71, 185. 168B-1959, Trends and 187-88, 191-92. 1252/7836 217-218). Fakat moda deEiStigi iqin bu Hint mallanna talebin, dolayrsiyle ithalatrn azaldrgrnr, buna kargthk pamukiu veya yunlu ucuz Avrupa Eallarrnrn buynk surum yaptrgrnr belirtir. Orta ve agagr srnrf halk, sarrk, uqkur ve entari yapmak iqin gimdi bu Avrupa qallarrnr yeglemektedir. White, istanbul'da hergun belii bir semtte kurulan hafta pazarlarrnda ucuz pamuklulann satrldrgrnr, en iyi kalemkiri mendillerin Bogaziqi koylerindeki Rum ve Ermeni kadrnlar tarafrndan dokunanlar oldugunu iqaret eder (I, S.27). Yerli Mtislinler iqin bak. II, 103-40. Memur ve asker kryafetinde Avrupahlagmanrn, Avrupa ytinluleri ithaldtrnr nasrl genig olgude arttrrmrg olduguna dair gozlemi de (Ii, 53-s4) ilgingtir. Bak. M. Kutuko[lu, Ibid. I, 7L7-27; lizmin Tiirkiye'ye Giriqi, istanbul Farnie, The English Cotton Industry and tho World l,Iarket, Oxford, 1979, ozellikle S. 91 (table s), 101, 114-1s, t2B-29; Deane ve Cole, Ibid., 1. 94,837-40. II, 43-64; rgzq. Orhan Kurmug, Emperya- J. Lewis Farley, The Resources of Turkey considsred with especlal Reference to the Profitdble investment of Capital in the Ottoman Empire, Londra 1862. 1844 doneminden sonr& Tiirkiye'ye pamuklu ve pamuk ipliAi ithalAtrnrn genig olqude artlSr uzerinde bak. M. Kuttikoplu, II, 130-31 ve eklerde gekil no. 9 ve 10. 18sO'lerde durum igin bah. E. Michelsen, The Ottoman Empire and its Rosources, with Statistical Tables, Londra 1853; Ingiltere'de pamuklu riretimi artrgr igin: D.A. tuz,uktur. (84 ) (89) Issavi, Ibid., 145; Rumeli'de panayrrlann bir listesi: H. Sahillio$lu, .XVIII. yuzyrlda Edirne'nin Ticari Imkd,nlan", Belgelerle Tiirk Tarihi Dergisl, 212. (e2) Sorunun tartrgmasr qurada: R.M. Hartwell (yayrnlayan), The Causes of the Industrial Revolution in England, Norwich 1962. i\{ETu ODTU CELI$ME DERCISI STUDIES IT{ DEVELOPMEI\T - 1980 Ozel Sayrsr - 1980 Special issue Ti.irkiye iktisat Tarihi Uzerine 1979 1979 bu sayryr derloyon/ oditor for this issue Aragtrrrnalar: II. Osmanh Pamuklu Pazan. Hin- Selim iLKiN distain ve ingih,ere:Pazar Rekabetinde Fmek Maliyetinin Rolti ya)'rn kurulu,/board of editols HAIiI INALCIK Yuzyrhn Sonu ile 16. Yuzyt.hn Baqrncia Bursa'cta Kolelertn Sosyal ve Ekonomik Hayattaki $inasi AKSOY, Rasiir ASIM, Abdulghaffar CFIAUDRY, Cem 15. QAKMAK, Halil QOPUR (derleme yandmcrsr/assistant editor), Kutlay EBIRI (derleyen/managing editor), Ayiin ERTURI(, Fikrer GORUN. Tevfik Fikret NAS, Taylan ULA Yeri Halil sAHirr,ioclu istanbui'un Iagesi ve Tekirda$Rodoscuk Limanr (16. - 17. derleme sekreteri./editorial secretarv j Geti5me Dcrgisi, ODTU idari ilimler Fakultesi'nce yrlda dort kez yayrnlanrr. 3 Bastlmasr istenen I'azrlar, derginin biqim kurallartna ozen gosterilerek hazrrianrnah ve deleriendirme surecine girmel< uzere (Kutlay Ebir.i, Ekonomi Bolumu, idari ilimler Fakultesi, Orta Dogu Teknik Univcrsitesi, Ankara) adresine gonderil- 1830 150 TL 2s0 TL.) 500 TL. drr. rot Turk Tuccarlnrn .Milli"leQmesi rulmahdrr. -<> Birinci I METU Studies in Development is published quarterly by the Facuity of Administrative Sciences. Qag'lar KEYDER Plattrtntn Hazrt'- SaLnaS,'i iatnrsrnci.it Rolu 3 Manuscripts must be prepared observ.ing the form of the articles in the presenl. Sovyet Uztnanlartttrn Seiim iixix 257 1I. Dun,va Savagr Srrasrnda Ha- zrilan:tn "Savaq Sonrasr Kal- issue and submitted to the editor' (Kutlay Ebiri, Ekononri BoltirnLi, idari ilimler krnma Plan ve Programlart" Faktiltesi, Orta Dogu Teknik Univ.'rsrresi, Ankara). 3 Each issue is U.S. $ 2.00 (double issues are U.S. $ 3.00) and annual subscription I 1913 Zafer TOPRAK Curnhuriyetin ilk Yrliannda yrllrk abone i.icreti Abone iqlemleri iqin editorli.ige ba$vu- is U.S. $ 6.00. AiI inquiries must made to the editors. - $evket PAMUK Osmanh Devletinin Birinci D.inya SavaEr Finansmanr ve Para Polltikasr melidir. (qifte sayrlar 139 18. Yuzyilda Iirniyye Srnrfrntn Toplrimsal Durumu Uzerine Bazr Notlar ilber ORTAYLI 1<( Kapitalist Dunya Ekonomisi ve Osmanh f)rg Ticaretinde Uzun Donemli Dalgalanmalar, Bediz AI,TAN 3 Derginin her sayrsr Yuzyrllar) Suraiya FAROQI-II ilhan TEKELi 28e 19. Y.Y. Trirkiye iktisat Tarihi Kaynaliian: Bir Bibliyografya Deneniesi be I Erdal YAVUZ, Orhan KUBMU$, Sevket PAMUI{ 329