GOLLANMA
Transkript
GOLLANMA
TÜRKMENISTANYŇ OBA HOJALYK MINISTRLIGI S.A.NYÝAZOW ADYNDAKY TÜRKMEN OBA HOJALYK UNIWERSITETINIŇ YLMY-BARLAG EKERANÇYLYK INSTITUTY ÜZÜMI ÖSDÜRIP ÝETIŞDIRMEK BOÝUNÇA GOLLANMA 1 UOK 634.8 No. 99 Syn ýazanlar: O.Annabaýew - Azyk senagat assosiasiýasynyň miwe-gök önümlerini öndürmek, taýýarlamak we gaýtadan işlemek boýunça esasy alyp baryjy bölümiň başlygy. B.N.Agalykowa - S.A.Nyýazow adyndaky Türkmen oba hojalyk uniwersitetiniň Bagbançylyk we gök ekerançylyk kafedrasynyň uly mugallymy. No. 99 Üzümi ösdürip ýetişdirmek boýunça gollanma. - Aşgabat: Ylym,2009.-44sah. Gollanmada soňky ýyllarda Ylmy-barlag ekerançylyk institutynda geçirilen ylmy-barlaglaryň we önümçiligiň öňde baryjylarynyň tejribeleri esasynda üzümi ösdürip ýetişdirmek boýunça maslahatlar berilýar. Maslahatda Türkmenistanyň dürli toprak-howa şertlerine baglylykda üzüm ösdürilip ýetişdirilende agrotehniki çareleriň geçirilmeli möhletleri, kadalary gysgaça beýan edilýar. Gollanma oba hojalyk ulgamynda zahmet çekýan hünarmenler, hususy ýer eýeleri, karendeçiler, ýokary okuw mekdepleriniň talyplary we giň okyjylar köpçüligi üçin niýetlenilip neşir edilýar. TDKP No.183 KBK No. 42.16 © "Ylym" neşirýaty, 2009. © Türkmenistanyň Oba hojalyk ministrligi, 2009. 2 GIRIŞ Ho r mat l y P re zid en timi z G u r b a n gu l y Berdimuhamedowyň oba hojalyk pudaklaryny düýpgöter özgertmek, taze sepgitlere ýetirmek, galkyndyrmak hakyndaky Kararlary we çözgütleri kabul etmegi tutuş ýurdumyzyda, esasan hem, agrosenagat toplumynda uly ynam, galkynyş döretdi. Biziň ýurdumyz medeni üzümiň gelip çykan gadymy ojaklarynyň biri hasaplanýar. Taryhyny gadymyýetden alyp gaýdan üzümi ösdürip ýetişdirmegiň daýhançylygy asyrlardan-asyrlara geçip, türkmen daýhanlarynyň tejribeleri we ýiti zehinleri tarapyndan kamilleşipdir hem-de halypa - şagirtlik ýoly bilen biziň günlerimize gelip ýetipdir. Yurdumyzda üzümi ösdürip ýetişdirmek kesbi-kariniň öran gadymdan gaýdanlygynyň janly şaýatlarynyň biri hökmünde ýerli türkmen üzümleriniň 50-a golaý sortlaryny görkezmek bolar. Biziň ýurdumyzda hazirki döwürde üzümçilik pudagy öran girdejili pudak bolmagynda galýar. Ýurdumyzyň tebigy-howa şertleri üzüm ösdürip ýetişdirmek üçin, esasan-da howanyň temperaturasy we guraklygy boýunça dünýa belli üzüm öndürijiler bolan Kaliforniýadan (ABŞnyň ştaty), Fransiýadan we Italiýadan hem amatlydyr. Dünýa ummanlarynyň daşlygy b u ýer de to msun a p e s çy gl y we ýo ka r y temperaturaly kontinental howanyň bolma gyna ýardam edýar. Üzüm bagynyň öran köp talap edýan ýokary ýylylygynyň we ýagtylygynyň bollugy (işjeň temperaturanyň jemi 5600'C), üzüm zyýankeşi bolan fillokseranyň ýoklugy, tomus aýlarynyň guraklygy Türkmenistany üzüm ösdürip ýetişdirmek üçin iň amatly ýurda öwürýar. Hazirki wagtda ýurdumyzda üzümiň esasy 2 sany 3 sorty - Terbaş hem-de Aşgabat gara üzümi giňden ýaýrandyr. Ir bişip ýetişýan sortlar bolsa ahli meýdanyň diňe 1 %-ini tutýar we ol sortlara Gara halili, Ak halili, Gara jigi-jigi ýaly sortlar degişlidir. Taze üzümçilik meýdanlarynyň düýbi tutulanda üzümiň dürli wagtda bişýan, gowy hojalyk alamatly, gurakçylyga çydamly hem-de kesellere we zyýankeşlere durnukly sortlaryny saýlap almak zerurdyr. Şeýle sortlara irki möhletlerde bişip ýetişýan Ýubileý kişmişi, Garrygala kişmişi, irki-aralyk möhletlerde ýetişýan Gara kişmiş, aralyk möhletde ýetişýan Ak kişmiş, Kişmiş batyr, WIR kişmişi, Hişraw kişmişi, Jenjel gara, giçki möhletde ýetişýan Gyrmyzy taýfy, Ak taýfy, Giçki Wawilow sortlary degişlidir. Olaryň hemmesi önümçilige ornaşdyrylan sortlar bolup, hasyllylygy 110-250 s/ga ýetýar. Üzüm sortlaryny şu aşakdaky gatnaşyk boýunça ekmeklik maslahat berilýar: irki-aralyk-20%, aralyk-30% we giçki möhletde bişýan-50%. Markaly, azyklyk we şampan çakyrlaryny öndürmek üçin Gyrmyzy muskat, Ak muskat, Rkasiteli, Risling, Gyzyl sapak, Hindogny sortlaryny, desertlik çakyr öndürmek üçin Krasnostop zolotawski, Wişnýowyý sortlaryny, çakyrlara reňk bermek üçin bolsa Saperawi, Maýskiý çýornyý sortlaryny ekmek maslahat berilýar 4 Ýurdumyzda giňden ekilýan üzüm sortlarynyň agrobiologiki we hojalyk alamatlarynyň hasiýetnamasy Terbaş - ýurdumyzda iň köp ekilýan ýerli türkmen sorty. 01 ýurdumyzda ekilýan ahli üzüm meýdanynyň 50%-ni tutýar. Güli iki jynsly. Hoşasy aralyk ululykda, kahalatlarda uly (18-20 sm uzynlykda) giň konus şekilli, aralyk ýa-da 5 selçeň dykyzlykda. Miwesi aralyk ululykda, togalak ýa-da çala süýrgült, ýaşylymtyk-ak reňkli. Miwe gabygy galyň, miwesi etlekden suwly, ýiti süýji tagamly. Terbaş aralyk möhletde bişip ýetişýan, köp maksatly azyklyk hem-de çakyr ýasalýan sortdur. Miwesi iýul aýynyň başyna bişip başlaýar, awgust aýynyň aýagyna - sentýabr aýynyň başyna doly bişip ýetişýar. Hasyllylygy-250-270 s/ga. Hoşasynyň ortaça agramy-204 gr. Hasyl çybygynda hoşalaryň sany-1,5. Terbaş Orta Aziýa üzüm sortlarynyň içinde aňzakly sowuga öran durnukly sortlaryň biridir. Oidium (çaňlama) keseli bilen gowşak keselleýär. Aşgabat gara üzümi - ýurdumyzda giňden ýaýran 6 sortdur. Ekilen meýdany boýunça Terbaşdan soň ikinji ýerde durýar. Güli iki jynsly. Hoşasy aralyk ululykda, konus şekilli, aralyk dykyzlykda ýa-da dykyz. Miwesi aralyk ululykda ýa-da iri, togalak, gara-gyzyl reňkde. Miwesi galyň gabykly, emma berk däl, etlekden şireli, süýji tagamly, iýul aýynyň aýagyna bişip başlaýar, sentýabr aýynyň ortalaryna doly bişýär. Hasyllylygy örän ýokaryher gektardan 380 sentnere çenli hasyl berýär. Hoşasynyň agramy ortaça 240 gr. Hasyl çybygynda hoşalaryň sany 1,5. Sowuga dumukly, emma Terbaş sortundan pes. Aşgabat gara üzümi desertli hem-de azyklyk çakyry öndürmek üçin örän ýaramly sortdur. Şonuň bilen birlikde terligine iýmek üçin hem-de guradyp kişmiş almak üçin ýaramly köp maksatly sortdur. Ak taýfy - ýurdumyzda giňden ekilýän, giçki möhletlerde bişip ýetişýän üzümiň azyklyk sortudyr. Güli iki jynsly, hoşasy iri, konus şekilli, kähalatlarda ýokarky bölegi ganatlanýan, aralyk dykyzlykda ýa-da selçeň. Miwesi iri, süýrgült-tokga, açyk ýaşyl reňkli. Miwe gabygy galyňdan berk. Miwesi etlek, dykyz, şireli, süýji tagamly, awgust aýynyň aýagyna bişip başlaýar, sentýabr aýynyň ortalaryna doly bişýär. Hasyllylygy ýokary, beýik sütünli, giň hatar araly, ýelpewaç görnüşli şekil berlen, idegi ýeten üzüm meýdanlarynda hasyllylyk 300-400 s/ga ýetýär. Sort uzak aralyga alyp gitmäge we sowadyjylarda uzak möhletleýin saklamaga örän ýaramly, esasan, ter görnüşinde iýilýär we guradylyp, kişmiş edilýär. Sowuga durnuklylygy pes. Oidium (çaňlama) keseli bilen keselleýär. 7 Gyrmyzy taýfy - giçki möhletde bişip ýetişýän üzümiň azyklyk sortudyr. Güli iki jynsly. Hoşasy iri, gapdala şahalanýan, giň konus şekilli, aralyk dykyzlykda. Miwesi iri, süýrgültsilindr şekilli, gün düşýän tarapy gyrmyzy reňkli, kölege tarapy sarymtyk-ýaşyl reňkli. Miwe gabygy galyňdan berk, miwesi etlekden dykyz, şireli. Miwesi awgust aýynyň aýagyna bişip başlaýar, sentýabryň başyna doly bişýär. Hasyllylygy ýokary, beýik sütünli, giň hatararaly, ýelpewaç görnüşli şekil berlen, idegi ýeten üzüm meýdanlarynda hasyllylyk 300-400 s/ga ýetýär. Sort uzak aralyga alyp gitmäge we sowadyjylarda uzak 8 möhletleýin saklamaga örän ýaramly, esasan, ter göraüşinde iýilýär we guradylyp, kişmiş edilýär. Sowuga durnuklylygy pes. Çaňlama keseli bilen keselleýär. Iri nohur - aralyk möhletde bişip ýetişýän üzümiň ýerli türkmen sorty. Güli iki jynsly. Hoşasy aralyk ýa-da iri, konus şekilli, aralyk dykyzlykda. Miwesi örän iri, ýumurtga şekilli, sary reňkli. Miwe gabygy ýuka, berk. Miwesi etlekden dykyz, süýji tagamly, iýul aýynyň ahyryna bişip başlaýar, awgustyň aýaklaryna doly bişip ýetişýär. Hasyllylygy ýokary-200 s/ga. Sort ter görnüşinde iýilýär we guradylyp kişmiş edilýär. Sowuga durnuklylygy ýokary. Çaňlama keseli bilen keselleýär. Ak husaýne (Gelin barmak) - aralyk möhletde bişip ýetişýän üzümiň azyklyk sorty. Güli iki jynsly. Hoşasy iri, şahalanýan, konus şekilli, selçeň ýa-da aralyk dykyzlykda. Miwesi iri, silindr şekilli, süýri. Sarymtyk ýaşyl reňkli. Miwesi etlek, dykyz, şireli. Miwe gabygy ýuka. Miwesi iýun aýynyň ahyryna bişip başlaýar, awgustyň ortalaryna doly bişýär. Hasyllylygy ýokary-100-150 s/ ga. Bir hasyl çybygynda hoşanyň sany-1,1. Bir hoşanyň ortaça agramy-300 gr. Çaňlama keseline we sowuga dumuklylygy pes. Uzak aralyga alyp gitmäge ýaramsyz. Içkimar - aralyk möhletde bişip ýetişýän Özbegistanyň azyklyk sorty. Güli bir jynsly, ýagny enelik jynsly. Atalyk jynsy tohumlandyrmaga ukypsyz. Şol sebäpli ekilende hökmany suratda gapdalyndan iki jynsly üzüm sortlaryny ekmek zerurdyr. Hoşasy aralyk ululykda, kähalatlarda iri, konus şekilli, aralyk dykyzlykda. Miwesi iri ýa-da örän iri, süýrüden tokga, gyzyl reňkli. Miwesi etlek, örän dykyz, şireli. Miwe gabygy galyňdan berk. Miwesi iýul aýynyň aýagyna bişip başlaýar, 9 awgustyň ortalaryna doly bişip ýetişýär. Hasyllylygy ýokary-170-270 s/ga. Çaňlama keseli bilen keselleýär, sowuga durnuklylygy ýokary. 01 üzümiň azyklyk sorty bolup, esasan ter görnüşinde iýilýär. Gyzyl sapak - aralyk-giçki möhletde bişip ýetişýän üzümiň türkmen sorty. Güli iki jynsly. Hoşasy aralyk, kähalatlarda iri, silindr-konus şekilli, ýokarky bölegi ganatlanýan, dykyz. Miwesi aralyk ululykda, süýrgült, ak reňkli, suwly, miwe gabygy ýuka, berk däl. Miwesi awgust aýynyň ortalaryna bişip başlaýar, sentýabryň başynda doly bişýär. Hasyllylygy 150-180 s/ga. Sort çaňlama keseli bilen keselleýär, sowuga dumuklylygy ýokary. 01, esasan, çakyr öndürmek üçin ulanylýar hem-de terligine iýilýär. Gara kişmiş - irki-aralyk möhletde bişip ýetişýän üzümiň bidäne sorty. Güli iki jynsly. Hoşasy aralyk ululykda ýa-da iri, konus şekilli, ýokarky bölegi ganatlanýan, aralyk dykyzlykda, kähalatlarda dykyz. Miwesi süýrgült, aralyk ululykda, gara reňkli, etlek, dykyz, şireli. Miwesiniň tagamy örän gowy, süýjüligi ýokary. Sort iýul aýynyň ortalaryna bişip başlaýar, awgustyň ortalaryna doly bişýär. Hasyllylygy ýokary. Idegine laýyklykda 150-250 s/ga berýär. Bir hasyl çybygynda hoşanyň sany-1,2. Bir 10 hoşanyň ortaça agramy-150 gr. Çaňlama keseli bilen keselleýär, sowuga durnuklylygy pes. Sort, esasan, terligine iýilýär we ondan ýokary hilli guradylan önüm taýýarlanylýar. Ak kişmiş - aralyk möhletde bişip ýetişýän üzümiň bidäne sorty. Güli iki jynsly. Hoşasy aralyk, silindr-konus şekilli, ýokarky bölegi ganatlanýan, aralyk dykyzlykda. Miwesi ownuk, togalak, kähalatlarda süýrgült, ýaşylymtyk-sary reňkli. Miwesi etlek, dykyz, şireli, süýji tagamly. Miwe gabygy ýuka. Miwesi iýulyň başyna bişip başlaýar, awgust aýynyň başyna doly bişýär. Hasyllylygy ýokary. Idegi ýeten ýerinde hasyly 150-200 s/ga ýetýär. Bir hasyl çybygynda hoşanyň sany-1,3. Bir hoşanyň ortaça agramy-180-230 gr. Sowuga durnuklylygy pes. Sort 11 terligine iýmek üçin hem-de ýokary hilli kişmiş bolan Altyn sabza, Soýagi öndürmek üçin ulanylýar. Ak halili - üzümiň irki möhletlerde bişip ýetişýän azyklyk sorty. Güli iki jynsly. Hoşasy aralyk ululykda, konus ýa-da silindr-konus şekilli, ýokarky bölegi ganatlanýan, selçeň dykyzlykda. Miwesi aralyk ululykda, süýrgült, ýaşylymtyk-ak reňkli, etlek, dykyz, süýji tagamly, miwe gabygy ýuka. Miwesi iýun aýynyň başyna doly bişip ýetişýär. Hasyllylygy-125 s/ga. Bir hoşanyň ortaça agramy 130 gr. Bir hasyl çybygynda hoşalaryň sany-1,3- Sowuga dumuklylygy aralyk. Çaňlama keseli bilen keselleýär. Sort ter görnüşinde iýilýär. Gara halili - irki möhletlerde bişip ýetişýän ýerli türkmen sorty. Güli iki jynsly. Hoşasy iri, silindr ýa-da konus şekilli, köplenç halatlarda ýokarky bölegi ganatlanýan, dykyz. Miwesi iri, süýrgültden tokga, kähalatlarda silindr şekilli, goýy gyzyl reňkli, etlek, dykyz şireli. Miwe gabygy galyň. Miwesi iýun aýynyň aýagyna bişip başlaýar, iýul aýynyň ikinji ongünlüginde doly bişip ýetişýär. Hasyllylygy 190 s/ga. Bir hoşanyň ortaça agramy 480 gr. Bir hasyl çybygyndaky hoşalaryň sany-0,6. Sowuga durnuklylygy ýokary, çaňlama keseli bilen keselleýär. Üzümiň azyklyk sorty bolup, ter göraüşinde iýilýär. Üzüm ekiljek ýerleri taýýarlamak Üzüm ekmek üçin ýerasty suwlary 1,5-2 m, duzly ýerasty suwlary bolsa azyndan 3 m çuňlukda ýerleşen topraklar amatly hasap edilýär. 12 Ýerleri taýýarlamagy iki taraplaýyn tekizleýiş işlerini geçirmekden başlamaly we gektara 30-40 t çüýrän ders, 600 kg superfosfat, 100 kg hlorly kaliý dökmeli. Bu işler geçirilenden soňra 50-60 sm çuňlukda çuň sürüm geçirmeli we sürlen ýerleri ýene-de tekizlemeli. Taýýarlyk işleri geçirilenden soňra ýerler deň böleklere-atyzlarabölünýär(5 ga we 1 ga). Atyzlar üzümiň hatarlaryna we düýp aralaryna bölünende üzüm bagynyň topraga we gün şöhlelerine bolan islegini doly kanagatlandyrar ýaly we hatararalaryny MTZ-80 traktorlary bilen bejerer ýaly 4x2 m, çägesöw ýerlerde bolsa 3x2 m çyzgyt boýunça ekmeklik maslahat berilýär. Üzüm nahallaryny oturtmak Üzüm nahallaryny Ahal, Balkan, M ary welaýatlarynda we Lebap welaýatynyň günorta etraplarynda güýzde 20-nji noýabrdan 10-unjy dekabra çenli we ýazda mart aýynda ekmekligi, Lebabyň demirgazyk etraplarynda we Daşoguzda 20-nji martdan 5-nji aprele çenli ekmeklik maslahat berilýär. Nahallary oturtmazdan öňürti ilki oňat gözden geçirmeli we çybyklary, kökleri ejiz ýa-da keselli 13 nahallary aýyrmaly. Nahallarda uzynlygy 40-45 sm bolan, ýogynlygy 2 mm-den pes bolmadyk kökleriň azyndan 7-si bolmalydyr. 01 kökler ekilende 12-14 sm uzynlykda kesilýär. Ekilenden soňra nahallaryň ýerden ýokardaky böleginde güýçli Ösen bir şaha goýlup, ol 2-3 bogundan kesilýär. Galan şahalary düýbünden kesilip aýrylýar. Oturtmazdan öň nahallaryň kökleri ýanmadyk ders we toýunly toprakdan (1:1) taýynlanan palçyga batyrylýar ýada akar suwda 10-12 sagatlap saklanylýar. Nahal oturdylýan çukuryň çuňlugy 40-50 sm, ini bolsa 40-45 sm bolmaly. Her çukura nahal oturtmazdan öňürti 1,5-2 kg dersi toprak bilen garyp guýmaly we nahallaryň köküni çukuryň düýbünde endigan ýerleşdirip, çukury gömýärler. Oturdylan üzümiň düýbüni depgiläp, ýene-de üstüne toprak sürmeli. Nahallar oturdylyp, 1-2 gün geçenden soňra düýp alyş suwuny gektara 500-600 m3 mukdarda we şondan 7-8 gün geçenden soň, ikinji berkidiş suwuny 800 m3/ga mukdarda tutmaly. Ösüşiň ikinji ýylynda oturdylan üzüm nahallarynyň gapdalyndan direg agaç bölegini ýere 35-40 sm çuňlukda kakmaly, onuň 14 ýerüsti böleginiň uzynlygy 120-130 sm bolmaly. Oňa üzüm agajynyň sütünini emele getirjek güýçli ösen üzüm şahasy daňylýar. Demir-beton sütünleri dikmek. Önümçilik şertlerinde demir-beton sütünleri dikmek we simleri çekmek işlerini üzüm ekilenden soňra ikinji ýylyň mart aýynyň başyna çenli tamamlamaly. Sütüniň beýikligi 2,3 m, kese ölçegleri 10x10 sm bolmaly. Sütünler 60 sm çuňlukda her 6 metrden dikilýär. Dikilen sütünlerden goşalaýyn simleriň 3 hatary geçirilýär. Simleriň ýogynlygy 3 mm bolmaly. Eger-de, 5 mm ýogynlykdaky sim ulanylýan bolsa, onda ýeke simden hem geçirmek bolar. Geçirilen simleriň ýerden beýikligi şu aşakdaky ýaly bolmalydyr: birinji hatar 120-130 sm; ikinji hatar 140-150 sm; üçünji hatar hem 170-175 sm. Ýaş üzüm agaçlaryny kesip timarlamak we olara şekil bermek Ösüşiň birinji ýylynda şahalary gyrkmak ýa-da daňmak işleriniň hiç birini hem geçirmek bolmaýar. Üzüm nahallary erkin ösmelidir. Ösüşiň ikinji ýylynda mart aýynda üzüm çybyklarynyň diňe birinden galany kesilýär. 01 hem 2-3 bogna çenli gysgaldylýar. Ösüş döwründe uzynlygy we ýogynlygy boýunça güýçli ösen üzümiň gök baldagy direg agajyna daňylýar. Daňmaklygy her 10-15 günden gaýtalap ösüşiň ahyryna çenli 4-5 gezek geçirmeli. Sütün üçin goýlan baldagyň uzynlygy 120 sm ýetende, ýokarky iki gapdal baldakdan üzüm gollary goýlup, olaryň uzynlygy 20-25 sm ýetende birinji sime daňylýar. Sütün üçin goýlan baldagyň uzynlygy 140 sm beýiklige ýetende, ýene-de 2 sany gapdal baldaklardan gollar goýlup, olar hem öz gezeginde ikinji sime daňylýar. 15 Şeýlelikde, ösüşiň ikinji ýylynda 120-140 sm uzynlykda sütüni, 70-80 sm uzynlykly 3-4 sany golly we 12-16 sany goldan çykan ikinji derejeli gapdal çybyklary bolan üzüm düýpleri ýetişdirilýär. Ösüşiň üçünji ýylynda mart aýynda üzüm düýbüniň her golunda 4-5 sany çybyk goýmaly we olary üç bogundan kesmeli. Ösüşiň dördünji ýylynda mart ayynda üzüm çybyklary hasyl toplumy görnüşinde kesilýär. Ýagny 4-6 bogundan ybarat hasyl çybygy we onuň aşak ýanynda 2-3 bogundan ybarat bolan çalşyrgyç çybygy görnüşde kesilýär. Her golda üzüm agajynyň gurplulygyna baglylykda 4-5 sany hasyl toplumyny goýmaly. Geljek ýyllar hasyl çybygyny düýbünden kesip aýryp, çalşyrgyç çybygyndan çykan çybyklar bolsa hasyl toplumy görnüşinde kesilip goýulýar. Daşoguz welaýatynda we Lebabyň demirgazyk etraplarynda üzüm düýplerine sütünsiz köp golly ýelpewaç şekili berilýär. Şonda üzüm düýpleri birtaraplaýyn ýap gyt şekilde ösdürip ýetişdirilse üzümi gömmek üç in ör än am atl y bol ýa r. Üz üm e kil end e bir inj i ýyly güýçli ösen iki çybyk goýlup, olar 2 bogundan kesilýär. Ösüşiň ikinji ýyly güýçli ösen çybyklardan 4-5 sanysy galdyrylyp, 80 sm uzynlykda kesilýär we ýelpewaç görnüşinde aşaky simlere daňylýar. Goýlan çybyklar üzüm gollaryny emele getirýärler. Ösüşiň üçünji ýylynda üzüm gollaryndan çykan çybyklary hasyl toplumy görnüşinde kesmeli. Bu işi geçirmegiň amatly möhleti: ýurdumyzyň günorta etraplarynda 1-nji dekabrdan 20-nji marta çenli, demirgazyk etraplarynda bolsa 1-nji noýabrdan 30-njy noýabra çenlidir. 16 Ýaş üzüm agaçlarynyň idegi Oturdylan üzüm nahallarynyň 90-95%-niň düýp tutmagyny gazanmak üçin, ekilenden soňra berilýän başky üç suwy her 8 günden, galanlaryny bolsa her 12-15 günden tutmaly. Ahal, Balkan, Mary welaýatlarynda üzüm nahallarynyň ösüşiniň dowamynda: 1 ýyllyk üzüme 15-16 gezek, 2 ýyllyk üzüme 9 gezek,3 ýyllyk üzüme 5-6 gezek 800-900 m/ga mukdarda suw bermeli. Daşoguz, Lebap welaýatlarynda: 1 ýyllyk üzüme 10-12 gezek, 2 ýyllyk üzüme 7 gezek, 3 ýyllyk üzüme 4-5 gezek 500-600 mVga mukdarda suw bermeli. Suwy üzüm hatarlaryndan 0,4-0,5 metr daşlykda, 18-20 sm çuňlukda çekilen suwaryş joýalary boýunça tutmaly. Üzüm baglarynyň hatararalaryny her iki suwdan soňra 10-15 sm çuňlukda çizel bilen ýumşatmaly, üzüm nahallarynyň düýplerini bolsa ösüş döwrüniň dowamynda 2 gezek pil bilen depip ýumşatmaly. Ýaş üzümler dökün bilen iýmitlendirilende 3-4 ýyldan 3040 t/ga ders, mineral dökünlerden – superfosfat 500 kg/ga, karbamid 200 kg/ga, hlorly kaliý 100 kg/ga berilýär. Şonda fosforyň 75, azodyň 20 we hlorly kaliýniň 100%-i güýzki sürümiň aşagyna, galan fosforyň 25%, azodyň 80%-i ýazky sürümiň aşagyna dökülýär. Üzümiň hatararalarynyň topragyny ýazda mart aýyndan aprel aýynyň birinji ongünlügine çenli, güýzde bolsa oktýabr-noýabr aýlarynda PRWN-3 azaly bilen 20-25 sm çuňlukda sürüp agdarmaly. 17 Ikinji ýylyň mart aýynda düýp tutmadyk nahallaryň ýerine sagdyn nahallar oturdylýar. Üçünji ýyldan başlap düýp tutmadyk nahallaryň ýerine gapdalyndaky üzüm agajynyň uzyn çybygy ulanylýar. Saýlanyp alnan çybygy oturdyljak ýerine gönükdirip, 30-40 sm çuňlukda gazylan çukura gömülýär hem-de ujuny çykarmak bilen taýyn sütüni direg agajyna ýa-da sime dikligine daňylýar. Iki ýyl geçenden soň, iki üzüm agajyny birikdirýän çybyk kesilip aýrylýar. Hasyl berýän üzüm agaçlarynyň idegi Üzüm agaçlarynyň ösüşiniň dördünji ýyly olaryň hasyl berip başlan ýyly hasaplanýar. Şol sebäpli, olaryň her gektaryna 3-4 ýyldan bir gezek 40-50 tonna ders, mineral dökünlerden 600 kg superfosfat, 250 kg azot, 100 kg hlorly kaliý dökmek maslahat berilýär. Şonda fosfor we kaliý dökünleriniň ähli mukdary, azodyň hem 1/3 bölegini karbamid görnüşinde güýzki sürümiň aşagyna, azodyň galan 2/3 bölegini ammiak selitrasy görnüşinde mart 18 aýynda, ýazky sürümiň öň ýanynda dökmeli. Üzüm bagynyň hatararasy ýazda - 1-nji martdan 15nji aprele çenli, güýzde bolsa, oktýabr aýynyň ikinji we üçünji ongünlüginde we noýabr aýynda PRWN-3 azaly bilen 20-25 sm çuňlukda sürülýär. Ösüş döwründe üzümiň hatararalary 2-3 gezek 10-15 sm çuňlukda çizel bilen ýumşadylýar. Şeýle hem, üzümiň haşal otlaryna garşy gerbisidler ulanylýar. Gerbisidlerden glifos ýa-da raundap gektara 6-8 litr mukdarda 20-nji martdan 5-nji aprel aralygynda üzümiň hatararalaryndaky we düýplerindäki haşal otlara sepilse örän gowy netije berýär. Ahal, Balkan we Mary welaýatlarynda hasyl berýän üzüm agaçlaryny umumy mukdarda 6000 m3/ga suw harçlamak bilen gyş aýlarynda üç gezek suwarmaly. Ony suwaryş joýalary boýunça dekabr, ýanwar we fewral aýlarynda bermeli. Eger-de, gyş aýlarynda her haýsy 2000 m3/ga mukdarda iki gezek suw tutulan bolsa, üçünji suwy 1000 m/ga mukdarda maý aýynyň ahyrynda-iýun aýynyň başlarynda tutmak maslahat berilýär. Daşoguz, Lebap welaýatlarynda 1 gezek 1500 m3/ga mukdarda gyş yzgar suwuny dekabr-ýanwar aýlarynda tutmaklygy, ösüş suwuny bolsa maý aýynyň ahyrynda-iýun aýynyň başlarynda 800 m3/ga mukdarda 1 gezek tutmaklyk maslahat berilýär. Üzüm suwarylandan soňra hatararalarynyň topragy taba gelende ç izel bilen 1 0 - 1 5 sm çunlukda ýumşadylmalydyr. Bu işiň gijikdirilmegi topragyň yzgar ynyň ýitme gine we üzümiň hasyllylygynyň peselmegine getirýär. Hasyl berýän üzümleriň ösüş döwründe gök baldaklarynyň ýokary böleklerini kesip aýyrmak we artykmaç, hasylsyz baldaklaryny düýbünden aýyrmak 19 işleri geçirilýär. Üzümiň hasylsyz baldaklaryny düýbünden aýyrmak işi üzümiň gök baldaklarynyň boýy 4-5 sm ýetende, aprel aýynyň ahyrynda, ikinji gezek üzüm baldaklary 12-15 sm ýetende maý aýynda geçirilýär. Şonda üzümiň düýbünden, sütüninden we köpýyllyk gollaryndan çykan baldaklar hem-de goýlan bogunlardan çykan hasylsyz baldaklaryň artykmaçlary düýbünden aýrylýar. 01 bolsa üzümiň gün şöhlelerini ulanyşyny we howalanyşyny gowulandyryp, hasylly baldaklaryň gowy ösmegini üpjün edýär. Üzüm baldaklary ösüp, hatararalarynda tapyşanda olaryň başlary çyrpylyp aýrylýar. Çyrpmak işleri iýulawgust aýlarynda üzümiň ösüş güýjüne baglylykda 2-3 gezek geçirilýär. Baldaklaryň başlary kesilip aýrylsa, iýmit maddalarynyň üzüm hoşalaryna toplanyşy güýçlenýär hem-de üzümiň ýagtylyk şertleri gowulanýar. 01 bolsa üzüme keselleriň, zyýankeşleriň zeper ýetirmesini peseldýär we ýokary hilli hasylyň alynmagyna ýardam edýär. Üzümi kesmek Üzümçilikde geçirilýän agrotehniki çäreleriň iň jogapkärlisi üzümi kesmekdir. Ony 1-nji dekabrdan başlap, üzüm çybyklarynda suw hereketi başlaýança, ýagny 15-nji marta çenli doly tamamlamaly. Gyşda howanyň sowuklygy OC derejeden aşak düşende üzümi kesmek bolmaýar. Üzüm kesilende hasyl toplumy görnüşinde kesilýär, ýagny 2-3 bogundan ybarat çalşyrgyç çybygy we onuň ýokary ýanyndan 4-8 bogundan ybarat hasyl çybygy goýlup kesilýär. Soňky ýylda, geçen ýylky 20 goýlan hasyl çybygy düýbünden kesilip aýrylýar, çalşyrgyç çybykdan çykan çybyklardan bolsa, hasyl toplumy goýulýar. Ýerli sortlaryň köpüsi 8-10-unjy bogunlardaky pyntyklardan has köp hasyl çybyklaryny çykarýarlar. Şonuň üçin çybyklar üzümiň ösüş güýjüne baglylykda gysga, aralyk, uzyn görnüşde kesilýär. Gysga kesim 2-3 bogundan kesilip, ol, esasan, çalşyrgyç çybygyny goýmak üçin ulanylýar. Aralyk kesim ösüş güýji gowşak bolan üzüm sortlarynda (meselem, Terbaş üzümde) hasyl çybygynda 4-6 bogun goýlup kesilýär. Ösüş güýji güýçli bolan üzüm sortlarynda (meselem, Gara halilide) hasyl çybyklary uzyn, ýagny 7-10 bogun goýulýar. Üzüm düýpleriniň gyşyna gömülýän ýerlerinde (Daşoguz welaýatynda we Lebabyň demirgazyk etraplarynda) noýabr aýynyň ahyryna çenli kesimi tamamlamaly. Şonda goýlan bogunlaryň sany köpräk 21 bolmaly, ýagny 4-6 sany hasyl çybykly (her hasyl çybyk 10-11 bogundan goýulýar) 3-4 sany üzüm gollaryny goýmaly. Ondan soň üzüm 20-25 sm galyňlykdaky toprak bilen gömülýär. Gömlen üzümleri açmaklyk: Lebap welaýatynda martyň 2-3-nji ongünlüginde, Daşoguz welaýatynda 25-nji martdan 10-unjy aprele çenli el güýji bilen amala aşyrylýar. Üstüniň topragy aýrylyp, açylan üzüm gollary dikeldilýär we simlere daňylýar. Soňra döwlen, sowuk alan, guran gollar we çybyklar kesilip aýrylýar. Uzyn goýlan hasyl çybyklary 6-8 bogna çenli kesilip, gysgaldylýar. Gyş paslynyň adatdakydan sowuk gelmeginiň üzümlere täsiri Howanyň aňzakly sowugyna üzüm agajynyň durnuklylygy onuň sortuna, üzüm düýbüniň ýaşyna we olara edilýän ideg işlerine baglydyr. Ýurdumyzda senagat möçberinde ekilýän sortlaryň içinde ýerli sortlaryň howanyň howply sowamagyna durnuklylygy kawkaz, özbek we täjik sortlaryna garanyňda has ýokarydyr. Olardan Terbaş, Aşgabat gara üzüm, Gyzyl sapak, Sary üzüm, Halili sortlary has-da durnuklydyr. Köpýyllyk maglumatlardan görnüşi ýaly, bu sortlar 710 günüň dowamynda howanyň sowuklygynyň -2OoC-a çenli peselmegine döz gelýärler. Şeýle sortlara mysal edip, ýurdumyzda giňden ekilýän özbek sorty bolan Içkimar sortuny hem görkezmek bolar. Aňzakly sowuga durnuklylygy pes sortlara Gyrmyzy taýfy, Ak taýfy, Ak huseýne, Gara huseýne., Gara kişmiş sortlary degişlidir. Üzüm düýbüniň dürli bölekleriniň sowuga 22 durnuklylygy birmeňzeş däldir. Ýapragyň goltugyndan çykyp, gyşlaýan üzüm pyntyklary 3 bölek bolup, olaryň merkezinde hasyl pyntyk, iki gapdalynda bolsa, ätiýaçlyk pyntyklary bolýar. Merkezdäki hasyl pyntygyň sowuga durnuklylygy ätiýaçlyk pyntyklara garanyňda gowşak bolýar. Şol sebäpden, merkezi pyntygy sowuk uran halatynda, gapdal-ätiýaçlyk pyntyklardan baldaklar emele gelýär, emma olar, köplenç, hasylsyz bolýarlar. Üzüm agajynyň köpýyllyk gollary we sütüni howanyň aňzakly sowugyna has durnukly bolýarlar. Şol sebäpli üzüm pyntyklaryny sowuk uranda, olary düýbünden kesip aýyrmak nädogrydyr. Üzüm agajynda ilkinji nobatda bişmedik ýa-da doly bişip ýetişmedik çybyklaryny sowuk alýar. Eger-de, howanyň howply sowamasy -20°C-dan aşak düşen ýagdaýynda, sortuna we edilen idegine baglylykda üzüm agajynyň birýyllyk we köpýyllyk gollaryna uly zyýan ýetýär. Aňzakly sowukda howanyň aýazynyň -25-32°C-a ýetmegi, üzümiň ýerden ýokarky bölegini sowugyň doly urmagyna getirýär. Şeýle ýagdaýlarda-da ýerli sortlardan Terbaş, Aşgabat gara üzümi ýaly sortlaryň gowy ideg edilen meýdanlarynda aňzakly sowugyň garşysyna göreş çäreleri geçirilse, olar her gektardan 25-30 sentner hasyl bermäge ukyplydyr. Aňzakly gyşda üzüm agajynyň ýeriň üstündäki bölegini sowuk ursa-da, olary düýbünden kesmäge howlukmaly däldir. Şeýle ýagdaýda üzüm ýeriň aşagyndaky sütüninde ýatan pyntyklardan täze baldaklary çykarýar. 01 baldaklara direg hökmünde sowuk uran üzüm sütünini ulanmak örän ýerlikli bolar. Sowuk üzüm pyntyklaryny we birýyllyk çybyklaryny uran bolsa, onda köpýyllyk gollardaky hem-de üzüm sütünindäki ýatan pyntyklar täze baldaklary çykarýarlar. 01 baldaklar hasylsyz bolsalar-da, üzüme täzeden şekil bermäge we ikinji ýyl hasyl almaga mümkinçilik berýär. 23 Ýaş üzüm düýpleri, şonuň ýaly-da, garrap, hasyllylygyny peselden üzüm düýpleriniň aňzakly sowuga durnuklylygy hasyl berýän üzümleriňkiden pes bolýar. Üzüm düýpleriniň sowuga durauklylygy olara edilýän i d e g i ş l e r i b i l e n gönüden-göni b a g l y d y r . Güýz a ý l a r y h a t a r a r a l a r y na ders, superfosfat, azot, hlorly kaliý dökünleri dökülen, hatararalary sürlüp, dekabr aýyndan bolsa yzgar suwy berlen ýerli sortlar -24°C aýaza çydaýarlar. Emma azot dökünleriniň çendenaşa berlen ýerlerinde üzümleriň çybyklarynyň bişmegi gijigýär. Netijede, pyntyklaryň we çybyklaryň sowuga durnuklylygy peselýär. Şonuň ýaly-da, idegi pes bolup, wagtly-wagtynda hatararalary bejerilmeýän, iýmitlendirilmeýän we suwarylmaýan üzümlere howanyň aňzakly sowugy -20°C-dan pese düşen ýagdaýynda uly zeper ýetirýär. Üzümiň gyşda gömülmeýän ýerlerinde howanyň howply sowamasyndan üzümleri belli bir derejede goramak üçin aşakdaky çäreleri geçirmegi maslahat berýäris: 1. Mümkin boldugyndan üzümleriň hatararalaryny suwaryp, gyş döwründe yzgaryny ýetirmeli. 2. Howanyň aňzakly sowugy -2O°C-a ýetende we pese düşen halatynda üzüm meýdanlarynda tüsse etmeli. 3. Sowuk uran pyntyklaryň möçberini (almaz bilen keseniňde olar goňur reňkde bolýar) kesgitläp, kesip timarlananda goýulýan pyntyklaryň sanyny öňki ýyllara garanyňda şonça möçberde artyk goýmaly. 4. Üzüm kesilende esasy çybygyň ýapraklarynyň goltugynda ýerleşen pyntyklardan çykan gapdal güýzemik çybyklardan hasyl çybyklary goýulsa, olar sowuga has durnukly we hasylly bolýarlar. Ýokarda getirilen çäreleriň öz wagtynda geçirilmegi, 24 üzüm düýplerine aňzakly sowugyň zyýanyny belli bir derejede peseltmäge ýardam berer. Ýerüstki bölegini sowuk uran üzüm düýplerini dikeltmek Üzüm agajynyň ýerüsti bölegini sowuk uranda, ilkinji nobatda, ýaz paslynyň başyna gektara 600 m³ möçberde suw tutmaly. Ýerüsti bölegini sowuk uran üzüm suwarylandan soňra onuň ýerasty sütüninden 15-20 sany güýçli baldaklar çykýar. Täze baldaklaryň uzynlygy 8-10 sm ýeteninde, olaryň güýçli ösüp ýognanynyň 1-2 sanysyny goýup, galanlaryny düýbünden aýyrmaly. Şondan 5-6 gün geçenden soňra goýlan baldaklary emaý bilen dikeldip, üzümiň guran sütünine daňmaly. Ösüş döwründe täze baldaklary sütüne daňmak işlerini 5-6 gezek geçinneli. Ilkinji gezek baldaklaryň uzynlygy 15-20 sm ýetende, ikinji gezek baldaklaryň uzynlygy 3035 sm bolanda, üçünji gezek bolsa baldaklaryň uzynlygy 40-45 sm ýetende geçirmeli. Baldaklary daňmak bilen birlikde ýapragyň goltugyndaky güýzemik pyntyklardan çykan baldaklar hem kesilip aýrylýar. Baldaklaryň uzynlygy 100-120 sm ýetende, olaryň göni hem-de güýçli ösen biri goýulýar-da, beýlekisi düýbünden kesilip aýrylýar. Goýlan baldagyň başy çürtülýär, ýokarky 2-3 sany ýapragyň goltugyndaky güýzemik pyntyklardan çykan baldaklardan başga ähli güýze mik täze baldaklar dü ýbünden aýr yl ýar. Güýzemik baldaklaryň uzynlygy 40-45 sm ýetende, olary iki gapdala ýaplap, sime daňylýar. Olaryň uzynlygy 1 metre ýetýänçä daňmak işini 2-3 gezek gaýtalamaly. Soňra daňlan baldagyň ujuny çyrpmaly. Şeýlelikde, beýik sütünli, iki e ginli üzüm düýbi emele gelýär. Iki 25 egniň ýapraklarynyň goltugyndaky güýzemik çybyklardan çykan baldaklardan üzüm gollary goýberilýär. Gyş paslynda kesilip, olardan hasyl çybyklar goýulýar. Zyýankeşlerden we kesellerden goramak Üzümiň zyýankeşleri bolan ýaprak iýiji gurçuga, jyzlana, komstok gurçugyna we beýleki zyýankeşlere garşy göreşmek üçin üzüm sütünleriniň we gollarynyň daşyndaky gabygyny sypyryp aýryp, otlamaly. Bu çäre gyşlaýan zyýankeşleriň 80%-e çenlisini ýok etmäge mümkinçilik berýär. Zyýankeşlere garşy ösüş döwründe awuly serişdelerden desis (0,4-0,6 1/ga), karate (0,3-0,5 1/ga) serişdeleriniň birini 300-350 litr suwa garyp sepmeli. Ony 1 -nji gezek maý aýynyň başynda-üzüm güllemezden öň, 2-nji gezek bolsa, iýun aýynyň başynda sepmeklik maslahat berilýär. Üzüm agajynyň biziň ýurdumyzda giňden ýaýran keselleri bolan oidium (çaňlama), heňli çüýreme kesellerine garşy ösüş döwründe: birinji gezek ýaş baldaklarynyň uzynlyklary 15-20 sm ýetende (20-25-nji aprel), ikinji gezek maý aýynyň başynda (üzüm güllemezden öň), üçinji gezek üzüm gülläninden soň (25-30njy maý), dördünji gezek 15-nji iýunda we bäşinji gezek hem 30-njy iýunda her gektara 30 kg mukdarda kükürdi tozadyp sepmeklik maslahat berilýär. Oidium keseline garşy topaz (0,15-0,25 1/ga) we ridomil gold (2,5 kg/ga) serişdeleriň biri 2 gezek sepilse örän gowy netije berýär (maý we iýun aýlarynda). Üz üm iň h e ň l i ç a l a r y p ç üýre me gi 15 20-nji aw gustda, ýagny üzüm iň suwunyň süýjäp başlama gyndan ýüze çykyp ugraýar. 26 Onuň öňüni almak üçin 15-20-nji iýulda 1-nji gezek, awgust aýynyň başlaryna 2-nji gezek topaz ýa-da ridomil gold serişdelerini ýokarda görkezilen mukdarda sepmegi maslahat berýäris. Üzüm ösdürilip ýetişdirilende geçirilmeli agrotehniki çäreleriň kadasy we möhletleri 1 -nji tablisada berilýär. Üzümiň bidäne sortlarynda gibberellini-miwe ulaldýan himiki serişdesini ulanmagyň usullary Gibberellin himiki serişdesini üzümiň diňe bidäne sortlarynda ulanmaklyk maslahat berilýär. Onuň kişmişlik sortlarda ulanylmagy gowy hilli, has ýokary hasyl almaklygy üpjün edýär. Üzümde gibberellin ulanmagyň giň ýaýran usuly onuň suwdaky erginini gülüň üstüne pürkmekdir ýa-da topbak gülüni gibberelliniň erginine batyryp çykarmakdyr. Gibberelliniň suw erginini taýýarlamak üçin ilki bilen ony etil spirtiniň az mukdarynda eredip, suwa goşulýar. Gibberelliniň iň netijeli ergini 120 mg/l-dir, ýagny 1,2 g gibberellini 10 litr suwa goşup taýýarlanýar. Eger-de, ergini köp wagtlap saklamaly bolsa, ony bugardylyp arassalanan suwda taýýarlamaly. Şol bada ulanyljak ergini adaty suwda hem taýýarlap bolar. Gibberellin üzüm köpçülikleýin gülläp, gül ýaprajyklary dökülenden soň ulanylsa has gowy netije berýär. Şol döwürde gibberellin berlen üzüm miweleri owadan, süýri şekilli bolýar, bu bolsa hoşalaryň daşky görnüşine görk berýär. Eger-de, üzüme köpçülikleýin gülleýän döwründe gibberellin berip ýetişilmese, onda ony miweler gülden çykyp, nohut ýaly bolanda ulanmak maslahat berilýär. Emma onda üzüm miweleri togalak bolýar we hoşalaryň görki ol diýen owadan bolmaýar. 27 Üzümiň bidäne sortlarynda gibberellin ulanylsa, olaryň miwesi 1,5-2 esse ulalýar. Netijede, hoşalaryň agramy hem şonça artýar. Şeýle hem üzümiň bişip ýetişýän möhleti 3-4 gün gysgalýar. Gibberelliniň täsir etmeginde üzümiň miwesiniň gabygy galňaýar we berkeýär, eti has dykyzlanýar hem-de miweleriň mehaniki täsirlere durnuklylygy artýar. Üzüm hasylyny ýygnamak Üzüm hasylyny öz wagtynda ýygnamagyň örän uly ähmiýeti bardyr. Üzümiň azyklyk sortlarynyň hasyly miwesindäki gandyň mukdary 16-17%, ak çakyr öndüriljek bolsa 17-18%, gyzyl çakyr öndüriljek bolsa 18-20% we guradyp kişmiş etmek üçin bolsa, 22-25% bolanda ýygylýar. Ýurdumyzda ir bişýän üzüm sortlaryndan has giň meýdanlarda ekilýäni Gara we Ak halili sortlary bolup, olar köpýyllyk maglumatlara laýyklykda, 19-22-nji iýul aralygynda bişip ýetişýärler. Aralyk bişip ýetişýän üzüm sortlary bolan Gelin barmak, Ak şekerek, Gözel gara, Ženjel gara, Içkimar sortlary iýul aýynyň ahyrynda, 10-15nji awgustda bişip ýetişýärler. Giç bişýän Ak we Gyrmyzy Taýfy, Mirnyý, Giçki Wawilow sortlary awgust aýynyň ahyryndan 5-10-njy sentýabr aralygynda bişip ýetişýärler. Türkmenistanda gaýtadan işlemek üçin ekilýän Ak we Gyrmyzy muskat sortlary 9-10-njy awgustda doly bişip 28 ýetişýärler. Has giňden ýaýran gaýtadan işlenilýän üzüm sortlary bolan Terbaş, Gyzyl sapak, Kaberne, Matrasa, Saperawi, Rkasiteli sortlary 20-nji awgustdan soň doly bişip ýetişýärler. Giçkiräk möhletlerde, ýagny 10-15-nji sentýabr aralygynda Aşgabat gara üzümi, Takweri sortlary doly bişip ýetişýärler. 29 Üzümi guratmak Türkmenistanda üzümiň guradylan önümlerini almak üçin örän amatly şertler bar. Uzak dowam edýän yssy tomus, howanyň pes çyglylygy, ýagynsyzlygy, üzümiň azyklyk we kişmişlik sortlaryndan az harajat bilen oňat hilli guradylan önümleri almaga mümkinçilik berýär. Guran önümleri almak üçin iň ýaramly bidäne sortlar: -Ak kişmiş, Gara kişmiş, Kişmiş batyr, WIR kişmişi, Hişrawy kişmişi, däneli üzümiň bolsa Soltany, Ak taýfy, Gyrmyzy taýfy, Nimrang, Ak huseýne sortlarydyr. Guradylýan meýdança getirilen üzümleri haýal etmän gaýtadan işlemäge girişmeli, ýagny hoşalary 10 sagatdan uzak saklamak bolmaýar. Guratmazdan öň üzümler gözden geçirilip, çüýrän we zeper ýeten, bişmedik gök hem-de keselleriň, zyýankeşleriň zaýalan miweleri we hoşalary aýrylýar. Üzümi guratmagyň giňden ýaýran usullarynyň biri ony kölegede-tekjede guratmakdyr. Bu usülda üzümiň açyk reňkli sortlary aşgaryň 0,3-0,4%-li gaýnap duran erginine 45 sekuntlap batyrylýar we agaçdan ýasalan gözenekleriň üstünde ýazylyp goýulýar. Soňra, kükürt gazy bilen tüsseledilýär (gury sulfitasiýa) ýa-da kükürt kislotasynyň gowşak ergini bilen işleýärler (ol sulfitasiýa). Ter üzümiň 1 kg-na 0,5-0,8 g kükürt ýa-da 0,4-0, l g kükürdiň angidridi harçlanýar. Tüsseletmegiň dowamlylygy açyk reňkli sortlar üçin miwesiniň ululygyna baglylykda 1,0-1,5 sagat, açyk gyrmyzy reňkli sortlar bolsa 30-40 minutdyr. Guradylan önümde kükürt angidridiniň garyndysy 0,01%-den geçmeli däldir. Kükürt bilen tüsseletmeklik agaç gutularda ýa-da ýöriteleşdirlen otagda geçirilýär. Gutular 105x150x95 sm 30 ölçegde bolmaly, onuň aşaky bölegi açykdyr. Guty bilen 12-15 sany üzümli agaç gözeneginiň (tekjesiniň) üsti ýapylýar. Üzüm kükürt bilen tüsselenenden soňra gutyny ýapýarlar, agaç gözenekleri bolsa üzümi bilen bile bassyrmanyň aşagynda, kölegede goýýarlar. Şeýle edilende, kişmiş altyn reňkli bolýar. Soňra 2-3 günden üzümi beýlesine agdarmaly, agaç gözenekleriň bolsa ýerini çalyşmaly (aşakylar bilen ýokarkylaryň). Guratmaklygyň dowamlylygy jemi 11-12 güne barýar. 31 1-nji tablisa Üzüm ösdürilip ýetişdirilende geçirilmeli agrotehniki çäreleriň kadalary we möhletleri T/b Geçirilmeli çäreler 1 2 1 Üzüm ekiljek ýerleri tekizlemek 2 Dökünleri dökmek 3 Çuň sürüm geçirmek 4 Taýýarlanan ýeri hatarlara we düýp aralaryna bölmek 5 Ekiş çukurlaryny gazmak 6 Ekiş çukurlaryna dersi toprak bilen garyp guýmak Üzüm nahallaryny ekişe 7 taýýarlamak Kadalary 3 Atanaklaýyn Ders 30-40 t/ga, Superfosfat-400 kg/ga, Hlorly kaliý-100 kg/ga 50-60 sm 4 x 2 m çyzgyt boýunça 50 sm çuňlukda, giňligi 40 sm Her çukura 1,5-2 kg ders a) kökleri 12-14 sm gysgaldylýar, ýokarky böleginde bir şaha goýlup, ol 2-3 bogundan kesilýär b) Ýanmadyk ders we toýunly toprakdan (1:1) taýýarlanan palçyga köküni batyrmaly Welaýatlar bo Ahal, Balkan, Mary we Lebabyň günorta etraplary 4 01.08-0.10 ýunça möhleti Daşoguz we Lebabyň demirgazyk etraplary 5 01.08-20.09 01.10-01.12 01-30.10 01.10-01.12 10.11-05.12 01.12-20.02 10.11-05.12 01.12-25.02 10.11-05.12 01.12-25.02 15.11-10.12 01-30.03 01-30.10 01.02-20.02 20.02-10.03 20.02-10.03 10.03-05.04 8 Üzüm nahallaryny oturtmak Köküni çukurda endigan ýerleşdirmeli we toprak bilen gömüp depelemeli 20.11-10.12 01-30.03 10.03-05.04 9 Suw bermek Ekilende 500-600 m³/ga, soňra 7-8 günden 800 m³/ga Beýikligi 1-1,2 m bolmaly 01.03-5.04 10.03-10.04 01.05-10.12 01.05-01.11 01.05-20.12 01.05-10.11 01.05-20.12 01.05-10.11 01.03-10.04 20.03-5.04 01.03-15.04 20.03-15.04 10 Üzüm nahallaryna direg agaçlaryny dikmek 11 Demir-beton sütünleri dikmek Sütünler her 6 m-den 60 sm çuňlukda dikilýär 12 Direg sütünlere simleri çekmek 3 hatar geçirilýär, 1-120-130 sm, 2-140-150 sm, 3-170-175 sm beýiklikde 13 Hatararalarynda ýazky sürüm 20-25 sm Glifos ýa-da raundap, 14 Haşal otlara garşy gerbisid 6,0-8,0 1 /ga ulanmak 32 1-nji tablisanyň dowamy 1 2 15 Suwaryş joýalaryny çekmek 16 Yaş üzümlere ösüş suwuny bermek: a) 1 ýyllyk üzüme b) 2 ýyllyk üzüme ç) 3 ýyllyk üzüme a) 1 ýyllyk üzüme b) 2 ýyllyk üzüme ç) 3 ýyllyk üzüme 17 Hasyl berýän üzümlere ösüş suwuny bermek 3 Üzüm hataryndan 0,4-0,5 metr daşlykda, 18-20 sm çuňlukda 20 Hasyl berýän üzümleri kesip timarlamak 21 Kesilen üzüm çybyklaryny çykarmak 22 Üzüm gollaryny we baldaklaryny direg sütünlere hem-de simlere daňmak 23 Artykmaç we hasylsyz baldaklary aýyrmak 5 01.11-10.08 15-16 gezek 800-900 m3/ga 9 gezek 800-900 m3/ga 5-6 gezek 800-900 m3/ga 01.04-30.09 - 10-12 gezek 500-600 m³/ga 7 gezek 500-600 m³/ga 4-5 gezek 500-600 m³/ga 1 gezek 900-1000 m³/ga - 01.04-30.09 20.05-20.06 - - 20.05-25.06 01.03-01.11 01.03-01.10 01.12-15.03 - - 01.11-30.11 01.12-15.03 01.11-30.11 01-30.03 10.03-10.04 15.05-30.07 25.05-30.07 01.05-30.10 01.05-30.09 1 gezek 600-800 m³/ga 18 Hatararalaryny çizel bilen ýumşatmak 19 Ýaş üzümleri kesip timarlamak we şekil bermek 4 01.12-10.08 Ösüş döwründe 4-5 gezek 10-15 sm çuňlukda Çybyklary 2-3 bogundan kesmeli. Üzüm sütüniniň beýikligi 1-1,2 m bolmaly, 4-5 sany üzüm gollaryny goýmaly Ýelpewaç şekilli 4-5 sany uzynlygy 70-80 sm bolan gollar goýulýar 4-10 bogundan ybarat hasyl çybykly we 2-3 bogunly çalşyrgyç çybyklary bolan hasyl toplumy görnişinde kesilýär LPW-l,5A çybyk ýygnaýjy enjamda ýa-da çizel bilen Her 10-15 günden ösüş döwründe 4-5 gezek Her 10-15 günden ösüş döwründe 8-10 gezek 33 1-nji tablisanyň dowamy 1 2 3 24 Uzümiň zyýankeşlerine (ýaprak Best alfa ýa-da karate 0,3-0,5 l/ga we miwe iýiji gurçuklara, mukdarda 2-gezek sepmeli jyzlana we beýlekilere) garşy göreş 4 20.04-1.06 5 25.04-01.06 25 Üzümiň kesellerine garşy göreş Sary kükürt 25-30 kg/ga muk(çaňlama-oidium, heňli darda 3-4 gezek tozanlandyrmaly çüýreme we beýlekilere) ýa-da topaz 0,15-0,25 1/ga, ridomil gold 2,5 kg/ga mukdarda 2 gezek sepmeli 26 Hasyl berýän üzümleriň Hatararalarynda baldaklar tapyşyp baldaklaryny çyrpmak üzüm miweleri nohut ýaly bolanda geçirmeli 27 Üzüm hasylyny ýygnamak Yagyşsyz gurak howada ýygmaly 20.04-1,07 25.04-1.07 10.06-10.08 15.06-10.08 10.07-30.09 15.07-30.09 28 Yaş üzümleri dökün bilen iýmitlendirmek a) güýz sürümiň aşagyna b) ýaz sürümiň aşagyna Ders 3-4 ýyldan 30-40 t/ga, superfosfat 300 kg/ga, karbamid 40 kg/ga, hlorly kaliý 100 kg/ga superfosfat 100 kg/ga, ammiak selitrasy 160 kg/ga Ders 3-4 ýyldan 40-50 t/ga, superfosfat 375 kg/ga, karbamid 50 kg/ga, hlorly kaliý 100 kg/ga 01.09-10.12 01.09-10.12 01.03-05.04 01.03-10.04 20.10-20.11 10.10-10.11 superfosfat 125 kg/ga, ammiak selitrasy 200 kg/ga 30 Hatararalarynda güýzki sürüm 20-25 sm 31 Ýaş we hasyl berýän üzümlere 2-3 gezek 2000 m³/ga gyşky yzgar suwuny bermek 1-2 gezek 1500 m³/ga 01.03-05.04 01.03-10.04 10.10-30.11 10.12-15.03 10.10-30.11 - - 01.12-01.03 32 Uzümleriň düýplerini agdarmak PRWM-72000 azaly bilen ýa-da el bilen 2 - gezek 01.11-15.04 20.10-20.04 33 Üzüm agaçlaryny gömmek 20-25 sm galyňlykda toprak bilen - 01-30.11 - 25.03-10.04 20.11-30.03 01.11-30.03 29 Hasyl berýän üzümleri dökün bilen iýmitlendirmek a) güýz sürümiň aşagyna b) ýaz sürümiň aşagyna 34 Gyşda gömlen üzümleri açmak Topragy el güýji bilen aýryp üzüm gollaryny dikeltmeli Gapdalyndaky düýpden çybyk 35 Guran üzüm düýplerini täzeden ekmek alyp ýa-da täze üzüm nahalyny oturtmaly 34