Internet Kullan›c›s›n›n A¤ Eriflim Rehberi
Transkript
Internet Kullan›c›s›n›n A¤ Eriflim Rehberi
Internet Kullan›c›s›n›n A¤ Eriflim Rehberi TÜB‹TAK ULAKB‹M Ulusal Akademik A¤ ve Bilgi Merkezi Adres: YÖK Binas› B5 Blok Bilkent 06539 Ankara Internet adresi: www.ulakbim.gov.tr Tel: 0(312) 298 92 00 Fax: 0(312) 298 94 94 © TERENA 1999 © INTERNET KULLANICISININ A⁄ ER‹fi‹M REHBER‹ Bu kitab›n Türkiye yay›n haklar› TÜB‹TAK - ULAKB‹M’e aittir. Hiçbir flekilde k›smen veya tamamen al›nt› yap›lamaz, hiçbir flekilde kopya edilemez, ço¤alt›lamaz ve yay›nlanamaz. Çeviri: Özgür Sezer Dizgi, Düzenleme: Hülya Çetin Kapak Tasar›m: Hülya Çetin Katk›da Bulunanlar: Levent Yüce, Kubilay Gönen, Cüneyt Y›lmaz Bas›m: TÜB‹TAK Matbaas› Adres: Atatürk Bulvar› No:221 Kavakl›dere / Ankara Internet Kullan›c›s›n›n A¤ Eriflim Rehberi 1999 Ankara: TÜB‹TAK ULAKB‹M, 1999. ix, 175 s. ISBN: 975-403-174-6 ‹çindekiler 1 Genel Bilgiler 2 1 Bir konu hakk›ndaki bilginin aranmas› Bilgi arama stratejileri 1 2 Kiflilerin aranmas› Ortak ilgi alanlar› olan insanlar›n bulunmas› Kiflilerin irtibat ayr›nt›lar›n› bulmak E-posta adreslerini bulmak Telefon ve faks numaralar›n› ve posta adreslerini bulma fiirket ve kurumlar›n taranmas› 6 6 8 9 Yaz›l›m bulunmas› ve al›nmas› Seçkin WWW yaz›l›m dizinleri Dosya formatlar› ve ilgili yaz›l›m. 12 15 17 ‹letiflim Grup iletiflimi Grup imecesi 18 19 20 Dosya al›flverifli 22 Web yay›nc›l›¤›n›n uygulamalar› Yürürlükte kalmak 27 28 Güvenlik konular› Verilerinizi ve gizlili¤inizi korumak Güvenli bir ortam› korumak 30 30 32 Netiket Yasal kalmak Olanaklar›n kullan›m› Toplu gönderim 33 33 34 36 Web Araçlar› 38 World Wide Web 38 11 12 iii iv ‹çindekiler WWW taray›c›lar (Browsers) Netscape Communicator Microsoft Internet Explorer Lynx 45 45 46 46 WWW arama araçlar› 47 Web arama motorlar› Altavista Excite Hotbot Infoseek Lycos Norhern light 48 53 56 57 59 61 62 ‹leri arama servisleri MetaCrawler SavvySearch 63 65 66 Konu dizinleri Yahoo 67 68 Konu geçitleri 70 3 Uzman Arama Araçlar› 72 Dizin servisleri CSO LDAP X.500 Az kullan›lan dizin servisleri 72 72 73 74 75 Archie 76 Ak›ll› Ajanlar 79 4 Grup ‹letiflimi Araçlar› 82 Gönderi listeleri LISTSERV 82 85 Usenet haberleri 90 Web konferans› Web konferans› yaz›l›m› 92 93 Gerçek zamanl› çokluortam iletiflimi Görüntülü konferans 95 95 ‹çindekiler Internet telefonu Görüntülü ve sesli konferans araçlar› v 97 98 Mbone 100 ‹mece araçlar› ‹mece için istemci yaz›l›m› IRC Sohbet araçlar› 103 105 108 110 5 Web Yay›mc›l›¤› 112 WWW yazarl›¤› 112 HTML yaratmak 113 Di¤er uygulamalarla tümleflim 114 Site yönetimi 114 HTML geçerlili¤i 115 WWW yazarl›k araçlar› Adobe pageMill BBEdit Claris Dreamweaver Drumbeat GoLive HomeSite HotDog Prof.5 Web Suite HotMetal PRO Microsoft FrontPage Netcape Composer 115 115 115 116 116 117 117 118 118 119 119 120 Resim formatlar› Gif Jpeg Etkili ve verimli resimler Görüntüefllemleri 121 121 121 122 123 Grafik yaz›l›m› DeBabelizer Pro Fireworks 123 123 123 Windows için GIF yap›m tak›m› GifBuilder Graphic Workshop Classic 124 124 125 vi ‹çindekiler ImageReady MapEdit Windows için paint shop pro Painter Classic Photoshop 125 126 126 126 127 Çoklu ortam Çokluortam sa¤lama Kullan›labilirlik Çoklu ortam yaz›l›m› Cosmo Player Flash Liquid Audio Liquid Nation LiveAudio Live Piçture Viewer Quick Time 3 Real Player Plus G2 Shockwave Windows media player WorldView 127 128 129 130 130 130 130 131 131 131 131 132 132 132 132 Etkileflimli web sayfalar› 133 Da¤›t›lm›fl nesne teknolojisi 134 Dinamik HTML 135 DOM 136 Java 138 JavaScript 139 Çerezler 143 Web veritabanlar› Kal›t veritabanlar›na arayüzey Dinamik Web Web veritaban› uygulama sunucusu Veritaban› yönetim sistemi Web/Veritaban› araçlar› Cold Fusion Drumbeat Filemaker Pro MySQL Oracle SQL Server 145 145 145 146 146 146 147 147 147 147 147 148 ‹çindekiler vii Tango Visual FoxPro 148 148 6 Güvenlik ve Kriptolama 149 Kriptolama ve belgeleme Kriptolama yöntemleri Kriptolama statüsü 149 150 152 Güvenli E-Posta S/MIME Pem/Moss 152 153 153 Web'de güvenlik SSL SET PGB 153 154 154 154 SSh 156 7 Çeflitli Araçlar 158 Ftp 158 Gopher 161 Finger 163 Sözlük 164 Kaynakça 170 Sunufl Orijinali Guide to Network Resource Tools olan bu kitap Avrupa Araflt›rma ve E¤itim A¤lar› Birli¤i (TERENA) taraf›ndan haz›rlanm›fl olup, TÜB‹TAK ULAKB‹M taraf›ndan Türkçe’ye çevrilmifltir. Birinci bölümde genel kullan›c› ifllemleri tart›fl›lm›flt›r. ‹kinci ve yedinci bölümler aras›nda ise kullan›c› ve kullan›c› destek elemanlar› için daha kapsaml› anlat›mlar yer alm›flt›r. TÜB‹TAK Ulusal Akademik A¤ ve Bilgi Merkezi ix 1 Genel Bilgiler Bölüm 1, a¤ bilgisi için genel gereksinimleri ve bu gereksinimleri karfl›lamaya yard›mc› olabilecek a¤ araç ve servislerinin baz›lar›n› gözden geçirir. Bu tart›flma flu noktalarda odaklan›r: • bir konu hakk›ndaki bilginin aranmas›, • kiflilerin aranmas›, • flirketlerin ve kurumlar›n aranmas›, • yaz›l›m bulunmas› ve aç›lmas›, • iletiflim, • iflbirli¤i, • dosya al›flverifli, • World Wide Web yay›nc›l›¤›, • güncelli¤i koruma, • korunma, • etiket (a¤ etiketi) 1.1 Bir konu hakk›ndaki bilginin aranmas› A¤lar›n a¤›, Internet, bilgi co¤rafyas›n› ve bilgiyi arama yolumuzu dramatik olarak de¤ifltirdi. Geleneksel bas›l› kaynaklarda bilgi aramak için as›l gereksinim, nereye bakaca¤›n› bilmekti. Bilgisayara girilmifl kaynak veritabanlar›nda odak, arama tekniklerinde nereden nas›la kayd›. Internet'te, çevrimiçi kaynaklar›n genifl kütüphaneleri ve onlar›n indeksini veren servislerin a¤›r donat›m›, etkili bir araman›n hem bir teknik ustal›¤›, hem de kaynak bilgisini gerektirdi¤i, örne¤i olmayan bir bilgi bollu¤u manzaras› kurar. Internet böylece yeni bilgi u¤rafllar› ve meslekleri üretmifl, dünyada bu bilgi y›¤›n›nda mevcut bulma zorlu¤uyla karfl›laflan a¤ kullan›c›lar›na, araflt›rmac›lara ve e¤iticilere gereksinimlerini karfl›layacak kaliteli, kullan›fll› pusulay› vermifltir. 1 2 Genel Bilgiler Bu nedenle, bu ihtiyaca yönelmeye çal›flan birçok servisin geliflmifl olmas› flafl›rt›c› de¤ildir. Bu servisler World Wide Web'de, Usenet News gönderilerinde, gönderi listesi arflivlerinde ve di¤er kaynaklarda mevcut büyük y›¤›n içinde belirli bilgiyi bulmaya yard›m ederler. Bu servislerin ana örneklerinden baz›lar› flunlard›r: Arama motorlar›, kullan›c›lar›n Internet kaynaklar›n›n otomatik olarak üretilmifl genifl kapsaml› dizinlerinde belirli bir konuyu aramalar›n› sa¤lar. • S›n›fland›r›lm›fl dizinler, kaynaklar› bir konu s›ralamas› içinde seçip s›ralar ve kullan›c›n›n bu listeleri taramas›n› veya araflt›rmas›n› sa¤lar. • Tafl›y›c› servisler, gereksinim ne olursa olsun, a¤a en kusursuz girme noktas› oluflturmay› amaçlar. Hem arama motorunu, hem s›n›fland›r›lm›fl dizini, hem de genellikle afla¤›dakiler gibi di¤er servisleri kapsarlar. • Genifl kapsaml› s›n›fland›r›lm›fl dizinler veya kaynaklar›n de¤erlendirildi¤i konu giriflleri ve/veya Bir konu uzman› taraf›ndan belirlenmifl; • kullan›c› gereksinimlerine özellefltirilmifl bilgi toplayan programlar (ajanlar), • a¤ üzerinden eriflilen uzman veritabanlar› • ilave Internet kaynaklar› • 1.1.1 Bilgi arama stratejileri Internette bilgi bulmak için hala en yayg›n bafllama noktalar›ndan biri, bir Web arama motorunu kullan›ld›¤› klavye aramas›d›r. ‹fllem kendi içinde kolayd›r. Arama motoruna ulafl; ç›kan kutunun içine arayaca¤›n terimleri yaz; arama motorunu aramay› yapar ve verdi¤in terimlere karfl›l›k geliyor görünen Internet kaynaklar›n›n bir listesini ç›kart›r. Adres listesi üzerinden ç›kanlara göz atabilir, ilgili görünenlere bakabilir ve e¤er gerekliyse, aramay› yenileyebilir veya yeniden bafllatabilirsiniz. Web arama motorlar› h›zl› sonuçlar sunar ve bunlar›n bir ço¤u genellikle iliflkilerine göre s›ralan›r. Web belgesi veritabanlar› ve di¤er Internet kaynaklar› s›n›rs›zd›r. Çok fazla sonuç almak, gerçekten ifle yarayacak olanlar› belirlemek sab›rl› bir eleme gerektirebilece¤inden, çok az sonuç almak kadar sorundur. Arama motorlar›n›n birço¤u belgelerin iliflkisini saptamak için karmafl›k algoritmalar kullan›r ve geliflmifl arama sa¤lar. Do¤al olarak, bu tip tekniklerin kullan›fll›l›¤› kullan›c›n›n aramay› nas›l bafllatt›¤›na ba¤l›d›r. Bilgi Arama Stratejileri 3 Daha fazla irdeleme ve örnek için "Web arama motorlar›" (Bölüm 3.1)'na bak›n. Baflka bir yaklafl›m, konu-düzenli (s›n›fland›r›lm›fl) bir dizin kullanmakt›r. S›n›fland›r›lm›fl dizinler, genifl konu bölümlerinin bir araman›n bafllat›laca¤› en üst düzeyinde bir seçkisini sunar. Giderek belirleflen seçimler yapmak sizi konu s›ralamas›na do¤ru götürür. S›n›fland›r›lm›fl dizinler daha genifl kapsaml› bir konu ortam›nda tekil kaynaklar› görmenizi sa¤layarak, benzerleri benzerleriyle gruplama faydas› sa¤lar ve kaynaklar insan-seçimi oldu¤undan, nitelikli bilgiyi bulma flans›, bir arama motorundan daha fazla gibidir. Bu yaklafl›m›n dezavantaj›, bir konunun nas›l s›n›fland›r›laca¤›n› her zaman kestirememenizdir. Bu nedenle, s›ralama boyunca ilerlemeniz sizi bir ç›kmaz soka¤a getirebilir. Geri-git (FALL-BACK) durumu (belki de tercih edilen yaklafl›m) s›n›fland›r›lm›fl dizinlerin genellikle içerdi¤i ba¤lant›lar›n veritaban›nda arama kolayl›¤›n› kullanmakt›r. Baz› s›n›fland›r›lm›fl dizinler kaynaklar›n uzun listeleri boyunca eleme yapmada çok kullan›fll› olan de¤erlendirmeler de içerir, de¤erlendirmeli listelemeyi ilk bafllatanlardan biri: Magellan http://www.mckinley.com/ ay›rt edici girifller ve sitelerin tasnifi kadar iyi "benzerini bul" seçene¤i sunar. Daha fazla irdeleme ve örnek için "Konu dizinleri" (Bölüm 3.3)'ne bak›n. Artan e¤ilim, servislerin tümünü ayn› çat› alt›nda toplamak ve bunu 'bütün' bir bilgi çözümü olarak sunmakt›r. Basit arama motoruna ve s›n›fland›r›lm›fl dizine ek olarak, bu tip çat› servisler e-posta ve posta adresleri bulmak, telefon ve faks numaralar› bulmak, flirketlerin ayr›nt›lar›n› ç›kartmak, hisse fiyatlar›n› almak, günlük haberleri ve hava durumunu okumak, çevrimiçi (on-line) al›flverifl, ücretsiz e-posta hesaplar› ve sayfalar gibi kolayl›klar sunar. Bu yolla, a¤a ana girifl noktas› olma rolünü gerçeklefltirmek isterler; bir a¤ tafl›y›c›s› olmak, kullan›c›n›n ihtiyaçlar› her neyse. Servis tafl›y›c›lara örnek: • AltaVista http://www.altavista.com/ • Excite http://www.excite.com/ • Infoseek http://www.infoseek.com/ • Lycos http://www.lycos.com/ • search.com http://search.cnet.com/ • Yahoo http://www.yahoo.com/ 4 Genel Bilgiler Bu servislerle ilgili daha fazla ayr›nt› için 3. bölümdeki Arama Araçlar›'na bak›n›z. Servis tafl›y›c›lardan AltaVista, Excite, HotBot, Infoseek ve Lycos arama motoru servisi olarak ortaya ç›kt›lar ve ilave servislerin tüm kapsamlar›yla temel arama kolayl›¤›n› desteklemeye devam ettiler. Yaln›zca Yahoo s›n›fland›r›lm›fl dizin olarak yaflama bafllad›. Arama motoru Inktomi ile olan güç birli¤i, di¤er tafl›y›c›lara kusursuz benzer bir hizmet sunmas›n› sa¤lar, onlar da s›ras› geldi¤inde s›n›fland›r›lm›fl dizin servisi sunarlar. Baz›lar› listeli kaynaklar›n de¤erlendirilmelerini içerir, örne¤in Infoseek ve Lycos. Üçüncü bir strateji, bir konudaki en iyi kaynaklar› bulacak nitelik kontrollü listelere baflvurmakt›r. Bu tip listeler mevcut kaynaklar›n karmaflas›ndan en nitelikli maddeleri süzmeye çal›fl›rlar. Genellikle, incelenen her kaynakta tan›mlay›c› de¤erlendirici giriflleri sa¤layacaklard›r. Bu listelerin konusu genel ya da tek bir alana yönelik olabilir. ‹kinci durumda konu giriflleri olarak baflvurulurlar. Ücretsiz olarak veya abonelik karfl›l›¤›nda kullan›labilirler. Kaynak kapsamlar› robot-iflletimli veritabanlar›ndan aç›kça daha küçüktür, fakat nitelik garantisi bunu telafi edebilir. Baz› örnekler: • InfoMine Scholarly Academic Resource Collections http://lib-www.ucr.edu/ Veritabanlar›, elektronik yay›nlar, posta (gönderi)listeleri, kitapl›k kataloglar› vs. kullan›fll› Internet-Web sayfalar›n›n s›n›fland›r›lm›fl tan›mlay›c› listelemesi; • Scout Select Bookmarks http://scout.cs.wisc.edu/scout/toolkit/bookmarks/ index.html/ Seçicilik, kapsam, amaç ve yetki için seçilmifl kaliteli kaynaklar listeler. • Alpha Search http://www.calvin.edu/library/as/ AlfaSearch'ün birincil amac›, en iyi Internet "girifl" sitesini elde etmektir. Bu "girifl" sitesini yapanlar, bir alan, konu ya da düflünceyle ilgili tüm iliflkili siteleri bir araya toplayarak önemli bir zaman harcam›fllard›r. Konu girifllerinin daha fazla irdelenmesi için bkz. Bölüm 3.3.2 Internette büyük bir bilgi aktar›m› olsa da, arad›¤›n›z› bulmak hala zor olabilir. Arama motorlar› ve dizinler yabanc› düflük düzeyli malzemeyi Bilgi Arama Stratejileri 5 seçmeyebilir. ‹lgilendi¤iniz konuya odaklanm›fl nitelik kontrollü herhangi bir listeleme olmayabilir. Bir çözüm, onu oluflturdu¤unuz herhangi bir yolla sizin ad›n›za aramay› yapacak olan bir yaz›l›m arac›d›r; yani intelligent agent ya da bot. Örne¤in, bir ajan bir konu için belirlenmifl veritabanlar›n›n düzenli bir flekilde aranmas›n› yönetebilir, sonra süzer, s›n›fland›r›r ve bilgiyi size gönderir. Ajanlar sunucularda bulunabilir, ya da ajan yaz›l›m› cihaz›n›za, muhtemelen bir Web taray›c›s›na, tak›l› olarak yüklenmifl olabilir (Bölüm 3.6). http://www.isleuth.com/ adresindeki Arama Botlar› sitesi, botlar› ve intelligent agentlar› kullanarak World Wide Web'i ve Interneti taramada geliflmifl en etkili yolun bir çok örne¤ini içerir. Internet yoluyla ulafl›labilen en kayda de¤er kaynaklar›n baz›lar›, kütüphaneciler, bilim adamlar› ve profesyoneller taraf›ndan gündelik çal›flma araçlar› olarak kullan›lan birçok özel veritaban›d›r. Örne¤in kütüphanecilerin ifllerinde çevrimiçi kaynakç›l (bibliyografik) veri tabanlar› vard›r ve bilimsel verikümeleri (datasets) birçok bilimsel alanda önceden oluflmufllard›r. Hepsi olmasa da, ço¤u çevrimiçi veritabanlar› aboneli¤e ya da ücrete dayal›d›r ve bir kullan›c› kimli¤i ve flifresiyle ulafl›labilir. Belirli bir konu için çevrimiçi veritabanlar›na ulaflmak için, flu gibi servisleri kullan›n: • Internet Sleuth http://www.isleuth.com/ ›sleuth dizini çevrimiçi binlerce özel veritabanlar›nda ay›r›c› sonuçlar verir. • Do¤rudan Arama http://gwis2.circ.gwu.edu/~gprice/direct.htm Arama motorlar›ndan kolay aranamayan do¤rudan arama noktalar›na ba¤lan›r. Çevrimiçi veritabanlar›na örnek olarak flu adresler de vard›r: • Carl Uncover http://uncweb.carl.org/ Süreli yay›nlar veritaban›; • Physics E-print Archive http://babbage.sissa.it T›bbi dergi makalelerinin yeniden bas›mlar›. Son olarak posta listeleri, git-al (gopher) sunucular› ve ftp ( File Transfer Protocol/ Dosya Aktarma Protokolü) arflivleri s›n›fland›r›lm›fl dizinlerin ve arama motorlar›n›n ak›fl› do¤rultusunda giden kullan›fll› konu bilgisi içerebilirler. Internetin bu belirli bölgeleri için arama kolayl›klar› üzerine bilgi sahibi olmak yararl›d›r. Örne¤in: 6 Genel Bilgiler • gönderi listeleri Gönderi listeleri ve gönderi listesi arflivleri için baz› arama kolayl›klar› vard›r. Bkz. Bölüm 1.2.1; • git-al sunucular› Veronica, git-al menülerinin bir indeks taray›c›s›d›r. Veronica'y› genellikle bir git-al menüsünden seçebilirsiniz. • ftp arflivleri http://src.doc.ic.ac.uk/archie/archie.htmlArchie ftp arflivlerinin bir indeks taray›c›s›d›r. Avrupa Servisleri Yukar›daki tafl›y›c› sitelerin bir k›sm› Amerika Birleflik Devletleri’nin (ABD) d›fl›na ulusal servis sunar; örn. AltaVista, Lycos, Infoseek, Yahoo ve Excite. Avrupa kaynaklar›nda özelleflen bir arama motoru: • Euroferret http://www.euroferret.com S›n›fland›r›lm›fl dizinler: • UK Directory http://www.ukdirectory.com/ sitelerin konu dizinleri; • ‹sveç WWW Sayfalar› ‹ndeksi http://www.sunet.se/sweden/main.html 1.2 Kiflilerin aranmas› E¤er Interneti kullanan kiflilerin tahmini say›s›n›n 5 y›ll›k bir grafi¤ini çizerseniz, dünyan›n nüfusuna gittikçe daha fazla yaklaflan yükselen bir e¤riyle karfl›lafl›rs›n›z. fiu anda onlarca milyon Internet kullan›c›s› Interneti, herhangi bir anlamda, etkileyici bir insan kaynaklar› haline getirmifltir. Burada, neredeyse hiç flüphesiz, özel, gizli ya da garip ilgilerinizi paylaflan insanlar olacakt›r. Ek olarak, Internet ve buna yönelik bir çok a¤, benzer yap›daki insanlar› bir araya getirmek, bilgi ve düflüncelerini kolayl›kla paylaflmalar›n› sa¤lamak için kusursuz bir medya sunmaktad›r. Baflka bir oldukça farkl› yol, a¤lar›n insanlar aras›ndaki iletiflimi kolaylaflt›rmas›d›r. Belirli bir kifliyle temas sa¤laman›z için adres bilgisi edinmenize yard›mc› olabilirler. Afla¤›daki 1.2.3-1.2.5 bölümleri, e-posta adreslerinde ve di¤er temas noktalar› ayr›nt›lar›nda bilgi sormak için birçok kayna¤a göz atar. 1.2.1 Ortak ilgi alanlar› olan insanlar›n bulunmas› Bilgisayar a¤lar› yaln›zca genifl teknik ve bilgi kaynaklar› sunmaz, ayn› zamanda ortak ilgi alanlar› olan insanlar›n iliflki kurmalar› için de Kiflilerin Aranmas› 7 bütünüyle etkili bir araçt›r. Etkilidirler, çünkü hem h›zl› ve etkin bir aktar›m sa¤larlar, hem de süregiden onbinlerce tart›flma listelerini ve haber gruplar›n› tafl›rlar. Bu da ortak ilgi alanlar› olan insan gruplar›na ilgi alanlar›ndaki haber ve düflüncelerini kolayca paylaflmalar› ve ayr›ca benzer bireyler aras›nda birebir diyaloglar da üretebilmeleri f›rsat› sunar. A¤lar yer, kurumsal statü ve hatta sosyal beceriler gözetmeksizin ortak ilgilerle bir araya gelmifl gerçek topluluklar›n varolmalar›n› kolaylaflt›r›r. Belirli bir konuda sizin ilginizi paylaflan di¤er kiflileri bulmak için en kullan›fll› bafllama noktas› gönderi listelerini (tart›flma listeleri) veya konu bafll›¤›n› içeren haber gruplar›n› saptamakt›r. Afla¤›daki gibi, konu bafll›¤›yla tarama sunan servislerden birini kullanabilirsiniz. Gönderi listeleri ve haber gruplar› • Liszt http://www.liszt.com/ Usenet haber gruplar›n›n ve gönderi listelerinin genifl dizini. Veritaban› haftal›k olarak güncellefltirilir. • Tile.Net http://tile.net/ Haber gruplar› ve tart›flma listeleri bulmada baflvuru kayna¤›. Gönderi listeleri • CataList: LISTSERV listelerinin Katalogu http://www.lsoft.com/lists/listref.html LISTSERV listelerinin sabit tutulan genifl katalogu genel LISTSERV listelerini tarama ve ilgili konunun gönderi listelerini tarama olana¤› sunar. • Stephanie daSilva'n›n Herkesçe Ulafl›labilen Gönderi listeleri http://www.neosoft.com:80/internet/paml Özellikle Internette ve UUCP'de (Unix'ten Unix'e Kopyalama Program›) bulunan gönderi listelerini taranabilir listesi. • Akademik ve Profesyonel E-Konferanslar›n›n Dizini, hz.: Diane K. Kovacs http://www.n2h2.com/KOVACS Tart›flma listeleri, Internet ilgi gruplar›, Usenet haber gruplar›, forumlar, interaktif Web sohbet gruplar›, MUD (Multi User Domain/Dimension -Çok Kullan›c›l› Alan/Boyut), MOO gibi metne dayal› gerçek zamanl› sistemler ve di¤erleri. Eriflim yönergelerini içeren aç›klay›c› bafll›klar› sunar. • Listelerin Listesi'ni Tarama http://catalog.com/vivivan/ interest-group-search.html 8 Genel Bilgiler Listelerin Listesi, e-posta tart›flma gruplar›n›n öncü 'esas liste'siydi; • Mailbase (Gönderi taban›) http://www.mailbase.ac.uk/ Öncelikle ‹ngiliz akademik ve araflt›rmac› toplulu¤u için çok say›da listeler sunan ‹ngiltere merkezli gönderi listesi servisidir. Kamu listelerinin üyeli¤i herkese aç›kt›r. Arama kolayl›¤›n› (ana sayfa ile ba¤lant›l›) önemli akademik ya da araflt›rma bafll›klar› listelerini taramak için kullan›r. Haber gruplar› • DejaNews http://www.dejanews.com/ Haber gruplar› ve ayr›ca haber gruplar› maddeleri için anahtar sözcük ile arama sa¤lar. 1.2.2 Kiflilerin irtibat ayr›nt›lar›n› bulmak A¤da taranabilir çevrimiçi dizin servislerini kullanarak e-posta adreslerini, normal posta adreslerini, telefon ve faks numaralar›n› bulmak mümkündür. Mümkün olmayan ise, ne bulunabilece¤i ya da bulunamayaca¤› hakk›nda bir garanti vermektir. Ne a¤ kullan›c›lar›n›n bir evrensel dizini vard›r, ne de tek bir ülke içindeki isimlerin genifl kapsaml› bir toplam›. Tabii ki bu toplam bir alandan di¤erine, bir ülkeden öbürüne eflit de¤ildir. Öte yandan, var olan dizinler milyonlarca ismi ve karfl›l›k gelen temas ayr›nt›lar›n› içerirler. Beyaz Sayfalar ve Sar› Sayfalar servislerinde oldu¤u gibi, profesyonel gruplar›n dizinleri, gönderi listeleri abonelerinin veritabanlar›, okul ve kurum dizinleri ve Usenet haber gruplar›na makale gönderenlerin dizini gibi özelleflmifl dizinler de vard›r. Bu servisler World Wide Web sayesinde neredeyse evrensel olarak mevcuttur. A¤daki dizinlerde içerilen bilgi, veri toplamak için kamu yay›nlar›n› ve telefon rehberlerini kullanan ticari dizin yay›nc›lar›ndan gelebilir. Alternatif olarak, Web sitelerinden veri toplayan bir robot taraf›ndan da üretilebilir. E-posta adresleri, Internet Servis Sa¤lay›c›lar›'n›n (ISP'ler) sundu¤u Usenet gönderilerinden ve/veya kurumsal personel listeleri gibi elle toplanm›fl kaynaklar dizisinden ya da kullan›c›lar›n kendi kendilerine verdikleri ayr›nt›lardan çekilebilir. Servis, tek bir yerde duran ve bir tür indeks taray›c› kullanarak tek bir noktadan sorgulanan bir veri taban›na dayanabilir, ya da (X.500 gibi) ortak bir protokol üzerinden eriflilen da¤›t›lm›fl bir veri taban› kullanabilir. Dizin servislerini yapmak ve onlara eriflmek için kullan›lan yayg›n araçlarla (X.500 gibi) ilgili bilgi Bölüm 3.4'te bulunabilir. Kiflilerin ‹rtibat Ayr›nt›s›n›n Bulunmas› 9 Önde gelen kifli bulma servislerinin baz›lar›, servis tafl›y›c›lar›n çat›s› alt›nda bulunabilir. Örne¤in; • Infospace.com Network http://www.infospace.com/ E-posta adresleri, telefon ve faks numaralar›, firmalar, flirket Web siteleri ve di¤er materyali taramay› sunar. Sar› Sayfalar ABD flirketleri için alternatifli arama tercihlerinin yan›nda, di¤er ülkelerden derledi¤i bilgi ve dizinlere de ba¤lant› sunar. Beyaz Sayfalar kiflilerin telefon numaralar›n›n ve e-posta adreslerinin bölgesel olarak yerini belirleyecek taramay› sunar. • Lycos Networld http://whowhere.lycos.com/ E-posta adreslerini, telefon numaralar›n›, posta adreslerini ve ABD için listelenmifl sar› sayfalar› tarayabilece¤iniz WhoWhere People Finder (KimNerede Kifli Bulucu)'› sunar. Di¤er ülkelerin telefon numaralar›n› bulmak için, o ülkenin telefon ve firma dizinlerine ba¤lant›lar vard›r. Bu sitede ayr›ca, ço¤unlukla ABD kullan›c›lar›na yönelik bir k›s›m özgün aramalar gibi, bir Web sitesi taramas› vard›r. Ayr›ca özellikle dizin servislerine verilen önemli siteler vard›r: • Bigfoot http://www.bigfoot.com/ E-posta adresleri, Web siteleri ve ABD Sar› Sayfalar› taramas› sa¤lar. Bigfoot'un (Büyükayak) arama motoru, LookSmart ve AltaVista taraf›ndan çal›flt›r›l›r. • WED http://worldemail.com/ Dünya çap›nda 140.000 firma ve telefon adreslik ve 18 milyonun üzerinde e-posta adreslik bir veri taban› olan çok-dilli bir servistir (‹ngilizce, Felemenkçe, Frans›zca, Almanca, ‹talyanca ve ‹spanyolca). Ayn› zamanda birleflik bir Kiflisel Dizin, Telefon ve Faks Dizini, Firma Dizini, Sar› Sayfalar, Beyaz Sayfalar, Zip Kodu Dizini, E-posta Dizini ve Anasayfa Dizinidir. 1.2.3 E-posta adreslerini bulmak Baflkalar›yla haberleflmek isteyen a¤ kullan›c›lar›n›n en genel gereksinimlerinden biri, e-posta adresleri bilgisidir. Burada haberleflilecek kiflinin eposta adresini bulmak için baz› öneriler flunlard›r: (1) Onlara sorun! (Gerekirse telefonu kullan›n.) (2) Önce size e-posta atmalar›n› söyleyin, ard›ndan da e-posta program›n›z›n Reply (Yan›tla) fonksiyonunu kullan›n. 10 Genel Bilgiler Böylece onlar›n e-posta adresleri, mesaj›n "To:" k›sm›nda ç›kacakt›r. ‹leride kullanmak üzere onu not al›n, ya da daha iyisi, e-posta program›n›za onu sizin ad›n›za not ettirin. Birçok e-posta program› 'Nickname', 'Aliases'(Takma adlar) ya da benzer bafll›klar alt›nda böyle bir kolayl›k sunarlar. (3) Çevrimiçi bir dizin servisi kullan›n. ‹flte zengin takma ad veritaban› sunan adreslerden baz›lar›: -Yahoo! People Search http://people.yahoo.com/ temel ve ileri e-posta aramas› sunar; -Internet Address Finder http://www.iaf.net/ veritaban›ndaki 6 milyonun üzerindeki e-posta adresinden isimle tarama sunar. Felemenkçe, Frans›zca, Almanca, ‹talyanca ve Portekizce versiyonlar› mevcuttur; -LDAP, Lightweight Directory Access Protocol (LDAP), kullan›c›n›n bir LDAP istemcisi ile herhangi bir LDAP ya da X.500 sunucusuna eriflimini sa¤layan dizin servisleri için bir protokoldür. LDAP, tüm yayg›n Web taray›c›larda ve e-posta istemcilerde yer alarak, büyük ölçüde oturmufltur. -X.500 dizin servisleri taksim edilmifl X.500 dizinlerinin ya da belirli X.500 dizin taramalar›n›n küresel olarak taranmas›n› sa¤layan LDAP'nin en karmafl›k kan›t›d›r. Ulusal dizinler http://www.dante.net:8888/ adresinde listelenmifl birçok ülkede mevcuttur. Kamu dizin arabirimlerinin bir listesini de http://www.dante.net/np/pdi.html adresinde görebilirsiniz. (4) Gönderi listeleri sa¤lay›c›lar›n›n ve Usenet haber kat›l›mc›lar›n›n veritabanlar› e-posta adresleri için, özellikle de karfl›n›zdaki bir Internet düflkünüyse ve çevrimiçi tart›flmalarda yer almaktan hofllan›yorsa, di¤er bir kullan›fll› kaynakt›r. ‹flte baz› örnekler: -Usenet adresleri dizini http://usenet-addresses.mit.edu/ 1991-1996 y›llar›nda Usenet haber gruplar›na posta göndermifl insanlardan toplanan veritaban›. Yerel dizin servisleri ba¤lant›lar›, adreslerin do¤rulu¤unu kontrol etmeyi kolaylaflt›r›r; -AltaVista http://www.altavista.com/AltaVista, özellile hem isimlerin hem de bafll›klar›n kullan›labildi¤i bir Usenet aramas› sunar. Gönderilerle kat›lm›fl insanlar›n e-posta adresleri, Usenet adres dizinindeki güncellenen verilerle birlikte eriflilebilir. -Mailbase http://www.mailbase.ac.uk/ Abonelerin taranabilir veritaban›. Mailbase, gönderi listelerinin yüzlercesini idare eder ve isimlerin veritaban› esas olarak akademik Kiflilerin ‹rtibat Ayr›nt›s›n›n Bulunmas› 11 ve araflt›rma çevresinden gelmektedir. Servis ‹ngiltere temelli olsa da, abone taban› uluslararas›d›r. Arama Kolayl›klar› (Searching Facilities) alt›nda "Look for an Email Address"i (Bir E-posta Adresi Ara) seçiniz. (5) Kurumsal dizin listeleri E¤er karfl›n›zdaki bir üniversite veya araflt›rma enstitüsündeyse, kurumun personel listesi arad›¤›n›z bilgiyi içerebilir. Kurumsal Web siteleri (Web arama servisleri özel bilgilerin yerini belirlemek için kullan›fll› olabilir), personelin taranabilir bir dizin listesine genel olarak bir ba¤lant› sa¤layacakt›r. Birçok kurum ulaflma ayr›nt›lar›n› sunmak için CSO denen (bazen de Telefon Rehberi denen) bir dizin servisi kullan›r. Kurumsal dizinlerin yerini belirlemekte kullan›labilecek siteler: -Galelei http://www.geocities.com/Pipeline/1599/index.html Dünyan›n her yerindeki her bir üniversitenin Web sitesini bulman›z› sa¤layan uluslararas› üniversiteler ve benzer kurumlar dizini. -Phonebook Gateway-Server Lookup http://www.uiuc.edu/cgi-bin/ph/lookup tüm dünyada ki yüzlerce kurumun CSO sunucular›na ba¤lan›r. (6) Profesyonel listelemeler, ulaflma ayr›nt›lar›na baflka bir ulaflma kayna¤› da sa¤lar. Web tarama servisleri, profesyonel derneklerin Web sitelerinin yerini belirlemek için kullan›fll› olabilir. -Internet Sleuth http://www.isleuth.com/ Profesyonel veritabanlar› gibi belirli çevrimiçi veritabanlar›na daha iyi elenmifl bir eriflim yolu vermeyi sa¤lar. -Martindale-Hubbell Lawyer Locator http://www.martindale.com/locator/home.html Profesyonel veritaban› örne¤i. Tüm dünyadaki 900.000 avukat ve avukatl›k firmas› veritaban› üzerinde bir arama. 1.2.4 Telefon ve Faks numaralar›n› ve Posta adreslerini bulma ABD'deki telefon numaralar›n› taramak genel olarak iyi haz›rlanm›flt›r, ama ABD d›fl›ndaki alan daha düzensizdir. Bununla beraber, taranabilir ulusal telefon dizini servisleri Internet'te bir miktar mevcuttur. "‹nsanlara ulaflma ayr›nt›lar›n› bulma" maddesinde ad› geçen çat› servislerine ek olarak, uluslar aras› telefon dizinlerine afla¤›daki sitelerden ulafl›labilir; • Global Yellow Pages http://www.globalyp.com/world.htm Ulusal bölgesel telefon ve firma dizinlerine çevrim sa¤lar. 12 Genel Bilgiler • Euroinfo http://www.infobel.be/inter/world.asp ‹lkelerde telefon, faks ve e-posta dizinlerini tarama, firma dizinlerini tarama; • 555-1212.com Web site http://www.555-1212. com/faxall.htm Faks dizinlerinin ülke listelemeleri; 1.2.5 fiirket ve kurumlar›n taranmas› A¤ üzerinde örgütlerin ve flirketlerin aranmas› için birkaç yol vard›r. Birçok flirket ve örgütün art›k kendi Web sitesi oldu¤undan, Web arama servisleri iyi bir bafllama noktas›d›r. Arama motorlar› taraf›ndan do¤rudan indekslenmemifl dizin ve veritabanlar› da vard›r. Afla¤›daki yollar kullan›fll› olabilir: • Web taray›c›s›n›n (Web browser) Yerlefltirme Penceresi'ne (Location Window) kurumun ad›n› yaz›n ve ana sayfan›n aranmas›n› bafllat›n; • Real Names http://www.realnames.com/ ile flirket ad› için bir arama bafllat›n; • Arama motorunu veritaban› için bir anahtar sözcük aramas›na yönlendirin (kurumun ad›, tipi, ürünü, yeri gibi olabildi¤ince çok isim kullan›n); • Bilgi arama stratejilerinde listelenen tafl›y›c› servislerdeki flirket dizinlerine baflvurun; • "Kiflilerin aranmas›"›nda konu edilen çevrimiçi e-posta, telefon ve faks dizinlerini kullan›n. Bunlar›n bir k›sm› ABD flirketleri için arama kolayl›klar› sa¤lar, fakat di¤er ülkelerin flirket dizinlerine de ba¤lant› sunar. Ek olarak, flunlara da baflvurabilirsiniz; - Global Business Centre http://www.euromktg.com/gbc/index.html; ‹lkeye göre flirket ve dizin bilgisine ba¤lant›l› çok dilli Web sitesi; -YellowWeb Europe http://www.yweb.com/ Avrupa servis listelemelerine çok dilli kolay eriflim sunmak için düzenlenmifl Avrupa Web Rehberi; 1.3 Yaz›l›m bulunmas› ve al›nmas› Bilgisayar a¤lar›, bilgisayar yaz›l›m› için büyük bir hazine y›¤›n›d›r. Internet'teki kamu arflivleri ve di¤er a¤lar kolayca eriflilen ve indirilen milyonlarca alan› ve paylafl›m yaz›l›m paketini içerir. Ücretsiz paylafl›m ve takas›n özelli¤i, deneyim ve geliflmenin atmosferi ve de hesaplama Yaz›l›m Bulunmas› ve Al›nmas› 13 yetene¤inin etkili kar›fl›m›, a¤ da¤›t›m›n›n, test etmenin ve geri beslemenin ödüllerini seven gelifltiricilerle, bu iyi çal›flan çok az ya da hiç maliyetli inan›lmaz say›daki yaz›l›mlar› üretti. Yaz›l›m›n ço¤u kamu alan›nda ve ücretsizdir; ayr›ca çok miktarda paylafl›m vard›r. Paylafl›m, sahibine küçük bir ödemeyi gerektirir, ama burada bile ücretsiz bir deneme süresi verilir. Internet ayr›ca Microsoft, Adobe ve baflka ticari yaz›l›m flirketlerine ulafl›m da sa¤lar. Netscape Coomunicator, Microsoft Internet Explorer ya da Adobe Acrobat Reader gibi, baz›lar› bedelsizdir. Ticari yaz›l›m a¤ üzerinden Secure Sockets Layer (SSL) gibi taray›c› ve sunucu aras›nda aktar›lan bilgiyi korumak için kullan›lan güvenlik mekanizmalar›yla kredi kart› kullan›larak edinilebilir. Gizli kredi kart› bilgilerini Internet üzerinden göndermek istemeyen al›c›lar için, sat›c›lar alternatif ödeme yollar› sunarlar. Daha fazla bilgi için "Güvenlik ve Kriptolama (fiifreleme)" bölümüne bak›n›z. Edinilebilir bir çok yaz›l›m›n olmas› sevindirici, ancak flifreli signposted ftp arflivlerine göz atmak oldukça u¤raflt›r›c› bir denemedir. Ftp kaynaklar›n›n etkin kullan›m› için, kimi araç ve servislerin varl›¤›ndan haberdar olmay› öneririz. Örne¤in... WWW yaz›l›m dizinlerinin kullan›lmas›... Bir yaz›l›m paketi bakmaya geldi¤inizde, kimi büyük iyi kurulmufl WWW yaz›l›m dizinleri kullan›fll› bir bafllama noktas›d›r ("Seçilmifl WWW yaz›l›m dizinleri"ne bak›n). Gereksinim duydu¤unuz yaz›l›ma bir isim veremeseniz de, her maddeyi anlaml› bir gözatmay› olanakl› k›lacak flekilde genifl bir kategori içinde s›n›fland›r›rlar. Arama da sunarlar. Yaz›l›m›n ne yapmas›n› istedi¤ini biliyorsan›z, o zaman onu arayabilmelisiniz. Örne¤in, boya terimini kullanarak bir boya program›n› ya da ftp arama terimiyle bir ftp istemcisini arayabilirsiniz. Ve gerektirdi¤i iflletim sistemini de belirleyebilirsiniz. Kendinizi ftp'ye al›flt›r›n FTP (Dosya Aktarma Protokolü) ile ftp arflivlerinden dosya indirmek, ya da uzak bir sunucudaki kendi dizininize dosya güncelleyebilirsiniz. Temel olarak ftp, ftp istemcileriyle sunucular aras›nda kullan›lan uzlafl›lm›fl komutlar tak›m›d›r. Daha fazla bilgi için ftp hakk›ndaki maddeye bak›n›z. Anonim ftp Ftp'nin Anonim ftp denen gelifltirilmifl çok kullan›fll› bir modeli vard›r. Genel ftp arflivlerindeki yaz›l›ma etkin bir serbest eriflim sunan bir 14 Genel Bilgiler sözleflmedir. Anonim ftp'yi kullanmak için iki ana yol vard›r; (1) bir ftp istemcisi kullanarak ftp ba¤lant›s› Bir oturum isteminde bulundu¤unda "anonymous" yaz ve flifre olarak da e-posta adresini ver. ‹kili dosyalar aktar›yorsan›z (README'lerin ve adlar›nda .txt, .ascii, .hqx, .ps, .uue bulunan dosyalar›n d›fl›ndaki ço¤u dosyay›), aktar›ma bafllamadan önce aktar›m modunu ikili olarak kurmal›s›n›z. Komutlar hakk›nda bilgi almak için, istemcinin Yard›m özelli¤inden yararlan›n. (2) Bir Web taray›c› kullanarak ftp ba¤lant›s› ftp sunucusunun ana bilgisayar ad›na (bölge ad›na) sahip oldu¤unuz sürece genel, ftp arflivlerinde herhangi bir dosyaya Web üzerinden ulafl›labilir. taray›c›, oturum ve flifre anlaflmalar›na bakar ve ayr›ca aktar›m modunu çözer (metin ya da ikili). Hat›rlaman›z gereken tek fley, URL'nin ilk k›sm›na "ftp" (Kullan›lan Protokol) yazman›zd›r. Örne¤in: ftp://isis.cshl.org/pub/wusage/wusage3.2.tar.z. Ne istedi¤inizi biliyorsan›z, arfliv tarama servisleri kullan›fll›d›r. Arfliv tarama servislerinin birinci örne¤i Archie ise de, Internet dosya arflivlerinden arama yapan, bir dizin yaratan ve dizinde arama kolayl›¤› sunan programlar vard›r. Örne¤in: • Lycos Pro Search http://ftpsearch.lycos.com/; Ayr›ca yaln›zca tek bir ülkedeki ftp sunucular›n›n aramas›n› sunan baz› ulusal servisler vard›r. Örne¤in: • Alman ASK-Sina servisi http://www.ask.uni-karlsruhe.de/ asksina2/forms/WWWSina.html • NoseyParker http://parker.vslib.cz/parker.html Çekoslovak arama motoru. • FTP Arama Sunucusu (Rusya Federasyonundaki bir k›s›m sunucular) http://woland.afti.nsu.ru:8000/ftpsearch Size yak›n bir ftp sitesi kullan›n. Genel olarak, yo¤un kullan›lan ya da yayg›n bir kullan›c› grubu olan ftp siteleri aynaya ç›kacakt›r. Bu demektir ki, arflivin tüm yap› ve içeri¤i baflka bir yerde ço¤alt›lm›fl olacakt›r. Bu, sunucudaki yükü da¤›t›r ve dosya almay› kullan›c›lar için daha etkili k›lar. Düzenli olarak iflletilen yükleme, yans›n›n orijinal toplamayla (koleksiyonla) ayn› basamakta olmas›n› sa¤lar. (Londra, Imperial College'taki yans› koleksiyonlar› dizinine bak›n.) Yaz›l›m Bulunmas› ve Al›nmas› 15 Ayn› yaz›l›m› sunan siteler aras›nda bir tercih söz konusu oldu¤unda, en yak›n siteden açmak genellikle iyi bir fikirdir. Sizin için daha h›zl›, a¤ ortam› için de daha iyidir. Örne¤in, Avrupa'da iseniz, Amerikan sitesi yerine Avrupa sitesine öncelik veriniz. S›k›flt›r›lm›fl dosyalar› ve di¤er formatlar› (biçimleri) nas›l kullanaca¤›n›z› ö¤renin. ftp arflivlerinden dosya al›yorsan›z, s›k›flt›r›lm›fl dosya formatlar›yla er veya geç karfl›laflacaks›n›z. S›k›flt›r›lm›fl dosyalar, ya da birden fazla dosyan›n tek bir arfliv dosyas›nda toplanmas›, genel bir uygulamad›r. Dosyalar daha az yer tutar ve aktarmak daha çabuk ve kolay olur. Bir dosyay› s›k›flt›rmak, s›k›flt›rma yaz›l›m› gerektirir. Böyle bir dosyay› açarken, normal olarak, dosyay› orijinal haline geri getirmek için tamamlay›c› bir açma yaz›l›m›na gerek duyacaks›n›z. Ayn› kural arflivlenmifl dosyalar ve metne dönüfltürülmüfl (kodlanm›fl) dosyalar için de geçerlidir. Bu ifllemlerin birisinden geçmifl bir dosyay› açaca¤›n›z zaman dosyan›n uzant›s›na (isminin sonuna) bak›n; buras› dosyay› orijinal haline getirmek için gerekli ipucunu verir (“Dosya formatlar› ve ilgili yaz›l›m”a bak›n›z.). 1.3.1 Seçkin WWW yaz›l›m dizinleri TUCOWS http://www.tucows.com/ TUCOWS, Windows ve Macitosh ortamlar› ve ayr›ca Linux, Java ve PDA'lar için de yayg›n bir Internet yaz›l›m kayna¤›d›r. Her bir ortam için programlar Audio (‹flitim), Taray›c›lar, ‹letiflim, Ba¤lan›rl›k, E-posta, HTML araçlar›, Multimedya (Çoklu ortam), Güvenlik, vs. gibi kategorilerde grupland›r›lm›fl ve bir tarama özelli¤i eklenmifltir. H›zl› indirme için, koleksiyon birçok ülkedeki birçok sitede görülebilir. Her program eriflim ayr›nt›lar› ve ifllevsellik, tasar›m ve kullan›fll›l›¤›na dayal› bir de¤erlendirme içeren standart bir girifle sahiptir. Shareware.com http://.shareware.com/ C/Net'teki bu adres, 250.000 kamuya aç›k ve paylafl›lan (sat›n almadan önce deneyebilece¤iniz) yaz›l›m dosyalar› içeren bir k›s›m mevcut Internet yaz›l›m arflivlerinin bir taramas›n› sunar. PC, Mac, Unix, Amiga ve Atari için yaz›l›m verir. ‹flletim sisteminizi seçebilir, ard›ndan ilgili yaz›l›mlar›n bafll›klar›n›n listesini verecek bir anahtar sözcük aramas›n› bafllatabilirsiniz. Ayr›ca belirli yaz›l›m arflivlerini de tarayabilirsiniz. Bafll›klar paketin büyüklük ve tarih bilgisini, kimi paketler için de kullan›fll› aç›klamalar› içerir. Site, PC ve Mac için "Top Picks" (En çok Seçilenler) listesi de verir. 16 Genel Bilgiler Download.com http://www.download.com/ C/Net'teki bu adres Internet üzerinden yüklemek üzere 20.000'den fazla Windows, Macintosh, DOS, Linux, Palm OS, Windows CE ve BeOS ücretsiz yaz›l›m, paylafl›m ve demo yaz›l›m programlar›na eriflim sa¤lar. Programlar flu bafll›klar alt›nda grupland›r›lm›flt›r: Business, Development Tools, Drivers, Education, Games, Home & Personal, Internet, Multimedia & Design, Utilities, PalmPilot, ve Windows CE. Arama özelli¤i de vard›r. Her programdaki aç›klay›c› belirleyici bafll›klar arama ve yükleme sitelerine ba¤lar kurar. Filemine http://www.filemine.com/ Dünya çap›nda yans› ve arfliv sitelerindeki programlara tümleflik bir dizin sunar. PC, Mac, Unix, Amiga ve Atari için paylafl›m verir. Programlar›n ço¤u Business, Internet, Multimedia, Desktop Tools, Home & Leisure gibi kategorilerde ve alt-kategorilerde gruplanm›flt›r. Ço¤u kullan›m kolayl›¤›, arabirim, belgeleme ve performansa dayal› de¤erlendirme düzeyi olan k›sa bir bafll›kla verilir. Baz› özel seçilmifl programlar (Jewels / mücevherler) daha uzun aç›klamaya sahiptirler. Filez http://filez.com/ Windows, Mac, Unix, OS/2, Acorn, Amiga ve Atari'nin de dahil oldu¤u genifl bir yelpazedeki 75 milyondan fazla dosyan›n üzerinde bir arama sunar. (Apple & Microsoft gibi) önemli birleflik kapsay›c› dosyalar ve binlerce ftp sunucusu içeri¤i de dahil olmak üzere, popüler kullan›ma aç›k yaz›l›m ve paylafl›m için yayg›n Internet aramas› sunar. Anahtar sözcük ve platform ile aramadaki gibi, anahtar sözcük ile Real Audio veya MP3 gibi kategoriler içinde de arama yapabilirsiniz. Arama sonuçlar› üstba¤l› (hyperlinked) dosya ad›, büyüklük, tarih ve yer belirten özet listeler halindedir. ZD Net Software Library http://www.zdnet.com/swlib/ Bu kitapl›k içeri¤ini kategorik olarak s›n›fland›r›r ve bir de¤erlendirme dahilinde aç›klay›c› bilgi verici bafll›k sunar. ZDNet'in kitapl›¤› Games, Internet, Home and Education gibi kategorilerde binlerce yaz›l›m paketi listeler. Arflive göz atabilir ya da anahtar sözcük aramas› yapabilirsiniz. Jumbo http://jumbo.com/ Internet, Multimedia gibi bafll›klar alt›nda yaz›l›m paketlerini üst düzeyde gruplar. Her konudaki bafll›klar en az›ndan aç›klama, dosya büyüklü¤ü ve tarih içerir. Merkezden program indirmenin yan›nda uydudan indirme de mümkündür. Nerd's Heaven http://boole.stanford.edu/nerdsheaven. html/ Bu bir yaz›l›m dizini de¤il, fakat yaz›l›m edinme hedefine Yaz›l›m Bulunmas› ve Al›nmas› 17 uygun sitelerin bir listesidir. Burada ad› geçen yaz›l›m dizinlerinden daha fazlas›na ba¤lant› verir ve belirli yaz›l›m kategorileri için Internet, iflletim sistemleri, matematiksel yaz›l›m, Windows ve di¤er platformlar için yaz›l›m gibi dikkate de¤er arfliv sitelerine ba¤lan›r. Dosya uzan›m› Tan›mlama Nas›l Çal›fl›r? .exe PC'ler için kendi kendini açma arflivi Bir PC üzerinde ek yaz›l›ma gerek yoktur. .gz Unix'te kullan›lan zip'in Gnu sürümü PC Windows üzerinde Unix üzerinde unzip, Mac üzerinde MacGZip, Windows için Stuffit Expander kullan›n. .hqx Metin olarak kodlanm›fl Macintosh BinHex dosyas› Unix üzerinde Xbin, Mac üzerinde Stuffit Expander, PC Windows üzerinde Windows için Stuffit Expander kullan›n. .sit Macintosh dosyalama ve s›k›flt›rma format› Unix üzerinde Stuffit 1.51, Mac üzerinde Stuffit Expander, PC Windows üzerinde Windows için Stuffit Expander kullan›n. .tar Unix arfliv format›. Tar dosyalar› da s›k›flt›r›labilir. Unix üzerinde Xbin, Mac üzerinde Stuffit Expander, PC Windows üzerinde Windows için Stuffit Expander kullan›n. .uu veya .uue uuencode kullan›larak metin format›na dönüfltürülmüfl dosya .Z Unix s›k›flt›r›lm›fl dosya .zip pkzip PC s›k›flt›r›lm›fl dosya Orjinal forma tekrar dönüfltürmek için Unix üzerinde "uudecode" komutunu, Mac üzerinde uuLite 3.0, PC WinCode üzerinde kullan›n. E-posta ile aktar›lm›flsa, gönderi program› dönüfltürmeyi otomatik olarak yapacakt›r. Açmak için, Unix üzerinde "uncompress" komutunu (ftp taraf›ndan otomatik olarak yap›lmad›ysa), Mac üzerinde Expander Enhancer ile Stuffit Expander, PC Windows üzerinde WinZIP kullan›n. Açmak için Mac üzerinde Stuffit Expander w/EE, PC üzerinde WinZIP kullan›n. 1.3.2 Dosya Formatlar› ve ‹lgili Yaz›l›m Tablo 1.1 Karfl›laflabilece¤iniz kimi formatlar›n ve onlar› içeren yaz›l›mlar›n örnekleri (kullan›labilecek baflka yaz›l›mlar da olabilir): 18 Genel Bilgiler Referanslar Yayg›n Internet Dosya Formatlar› http://www.matisse.net/files/formats.html S›k›flt›rma ‹le ‹lgili S›kça Sorulan Sorular ftp://rtfm.mit.edu/pub/usenet-by-group/comp.compression/comp.compression_Frequently_Asked_Questions_(part_1_) 1.4 ‹letiflim Tüm dünyadaki insanlarla iletiflim için a¤lar yenilmesi zor kolayl›klar sunar. Tamamen uygulama düzeyinde, uygun, h›zl› ve ekonomik veri aktar›m yolu ve engin bir iletiflim yaz›l›m› alan› sa¤larlar. Ayr›ca düflüncelerin karfl›l›k gözetmeksizin de¤ifl-tokuflu için bir özendirme ortam› sa¤larlar. Böylece, benzer yap›da ama fiziksel olarak ayr› olan birey ve gruplar›n karfl›laflmalar› ve ortak ilgi konular›n› tart›flmalar› yolunda etkili bir araçt›rlar. Ek olarak, birbirlerini ayn› binada bulamasalar da insanlar›n bir arada çal›flmalar›na olanak verir. (Bk. "Grup iflbirli¤i") Ve Internet kullan›c› taban› giderek artt›kça, sohbet, iflbirli¤i ve ifl yapman›n çevrim içinde daha fazla yer ald›¤›n› görüyoruz. Biriyle iletiflim kurmak Internet kullan›c›s› oldu¤unu bildi¤iniz birisi ile iletiflim kurmak isterseniz, e-postay› kullanmaya muktedir olmal›s›n›z. Internete ba¤land›¤›n›zda, eposta Internet üzerinden di¤er a¤ kullan›c›lar›na bilgisayar›n›z arac›l›¤›yla ucuz ve etkili yolla mesaj göndermenizi sa¤lar. Internet eriflimi olan herkes, genellikle e-posta eriflimine sahiptir. Internet eriflimi edindi¤inizde, size normal olarak bir userid (girifl ad›/kullan›c› kimli¤i) ve bir flifre verilecektir; bunun yan›nda, size gelen mesajlar› aç›p okuyana kadar saklayan elektronik bir posta kutusu verilecektir. E-postaya eriflmek, okumak ve mesaj atmak için bilgisayar›n›zda bir e-posta program› kullan›n. Bir mesaj gönderdi¤inizde, o mesaj gönderdi¤iniz kiflinin/lerin posta kutusuna gider ve orada aç›lana ve okunana kadar bekler. E-postan›n esnekli¤i, kullan›m kolayl›¤› ve gücü onu en popüler a¤ servislerinden biri yapar. Ayn› zaman dahilinde iletiflim E-posta muhteflem bir sistemken, acil bir yan›ta ihtiyac›n›z varsa ya da bir mesaj›n belirli bir zaman içinde okunmas› gerekiyorsa, bunlara en uygun ortam olmayabilir. Bu durumda, karfl›n›zdakiyle do¤rudan temas›n›z› sa¤layan kolayl›k daha iyi olabilir. Telefon sarih bir örnektir. Ama biz bura- ‹letiflim 19 da a¤ kolayl›klar›ndan bahsediyoruz; Internet telefonundan veya hatta video konferanstan bahsetmek daha uygundur. Bunlar, telefondan ziyade bilgisayar›n görsel-iflitsel yeteneklerini kullanarak telefonda yapabildi¤iniz sohbetleri yapabilmenizi sa¤lar. Video-konferansta ise, ses alman›n yan› s›ra, bilgisayar›n›z›n ekran›ndaki bir pencerede karfl›n›zdakinin canl› resmini görürsünüz. Yüksek h›zl› a¤ ba¤lant›lar›n›n avantaj›yla, iflitsel konferans ve video konferans, yüz yüze diyalogun birçok avantaj›n› sunabilir; seyahat giderlerini de ortadan kald›r›r. Yüksek h›zl› bir ba¤lant›n›z yoksa ve ba¤lanmak için de analog bir modem kullan›yorsan›z, Sohbet (Chat) gibi özellikleri kullanmay› daha tatmin edici bulabilirsiniz. Sohbet yaz›l› düz mesajlar›n›z› di¤erleriyle karfl›l›kl› olarak gönderebilmenizi sa¤lar. Daha ayr›nt›l› bilgi için, 'Gerçek-zamanl› çoklu ortam iletiflimi' ve 'imece araçlar›'na bak›n›z. Grup iletiflimi A¤ kullan›c›s› olan bir grup insanla ortak bir ilgiyi paylafl›yorsan›z, bu ilgiyi sürdürmek için kendi tasarrufunuzdaki bir a¤ iletiflim kolayl›klar› bollu¤una sahipsiniz. Birinci ve en önemlisi, e-posta tabanl› tart›flma listeleri ya da gönderi listeleri vard›r. Bunlar bir mesaj› e-posta yoluyla listenin tüm üyelerine kolayl›kla göndermenizi sa¤lar. S›ras›yla, liste üyelerinden biri oldu¤unuzdan, elektronik posta kutunuza listeden gelen bütün mesajlar› da alacaks›n›z. Listeler fikir al›flverifli yapmak, haberleri duyurmak, soru sorup yan›tlar vermek, bilgi (ve belge) dolaflt›rmak için kullan›l›r. Ortak ilgileri tart›flmak için di¤er bir bölge de, News (Haberler) ad›yla da geçen Usenet News'tur. Haberler, akl›n›za gelebilecek hemen her konu üzerindeki ilgi gruplar›n›n (haber gruplar›/newsgroups olarak bilinir) onbinlercesini içerir. Internette genifl çapta mevcuttur, gönderi listelerinde yayg›nd›r ve grup iletiflimi için önemli bir aland›r. Kullan›c›n›n bak›fl aç›s›na göre, gönderi listeleriyle Haberler aras›ndaki en önemli farklardan biri, birincisinin size gelmesi, ikincisinin de ifllemek için sizi beklemesidir. Haberlere bakmak için bir Haberokuyucu (Newsreader) istemci program ile bir Haberler hostuna eriflmeniz gereklidir; buradan da bu hosttaki tüm haber gruplar›, görmek istemediklerinizi atmaya bafllayana kadar elinizde olacakt›r. Web konferans› grup tart›flmas› için di¤er bir alan› sunar. ‹lave herhangi bir yaz›l›m kurmay› gerektirmeksizin, grup üyelerinin kendi WWW taray›c›lar›ndan bir konferansa mesaj atmalar›n› ve mesaj okumalar›n› sa¤lar. Tart›flman›n arflivi ayr›ca genellikle yard›mc› olacak biçimde bir araya getirilmifl her bafll›ktaki mesajlarla birlikte Web arac›l›¤›yla elinizde olacakt›r. 20 Genel Bilgiler Gönderi listeleri, Usenet News ve Web konferans›n›n ortak bir unsuru vard›r: ‹letiflimin gerçekleflmesi için karfl›n›zdakinin o anda hatta olmas› gerekmez (Eflzamans›z servisler vard›r). Buna karfl›n, Sohbet kullanan grup tart›flmalar› a¤ arac›l›¤›yla yaln›zca kifliler do¤rudan hatta olduklar›nda yap›l›r ve karfl›l›kl› devam edebilir (Bu eflzamanl› bir servistir.). En iyi Sohbet konuflmalar› kendili¤inden ve canl›d›r ve bu nedenle de Sohbet servisleri Internette yayg›nd›r. Gerçekte, Web Sohbet servislerini kullanan binlerce Sohbet grubu vard›r; Delphi Forums http://www.delphi.com/, Yahoo!Chat http://www.yahoo.com/, ya da Internet Relay Chat (Bk. IRC). Gruplar›n ço¤u e¤lence amaçl›d›r, fakat kimi ciddi tart›flmalar da sürekli olarak yer al›r. Gönderi listeleri, Usenet News, Web konferans›, efl-zamanl› iletiflim ve imece araçlar› hakk›nda daha fazla bilgi için 'Grup ›letiflim Araçlar›'na bak›n›z. 1.4.1 Grup ‹mecesi A¤ olgunlaflt›kça, sonsuz çokluktaki bilgiyi masaüstüne tek bafl›na tafl›yacak bir arac›n olmad›¤›, ancak, yer gözetmeksizin, ifl arkadafllar›yla etkin bir imece platformunun oluflturulabilece¤i giderek netleflmektedir. WWW'in imece için kullan›lmas› son zamanlarda ilgi ve geliflme oda¤› olmufl ve çevrimiçi iflbirliksel projeler yapan çal›flma gruplar› için, cazip de¤ilse de gerçekçi bir çok yeni ilgi çekici araçlar tercihi ortaya ç›kmaktad›r. Interneti toplant› düzenleme, tart›flma sürdürme, belgeler üzerinde çal›flma ve benzer birçok baflka amaçlarla kullanabilirsiniz. Toplant› Düzenleme Videokonferans gibi kolayl›klar kullanarak di¤er a¤ kullan›c›lar›yla toplant›lar yapmak art›k ileriye dönük bir hayal de¤ildir; özellikle de yüksek h›zl› ba¤lant›lar kullanan akademik araflt›rma topluluklar› kullan›c›lar› için. Nitelikli iletiflim için de, e-posta gibi uygun ve yararl› araçlar› dikkate alsak da, görüp duyabildi¤iniz bir kifliyle karfl›l›kl› diyalog gibisi yoktur. Video ve sesli konferans a¤› kullanan toplant›lar, a¤ kullan›c›lar›n›n vazgeçemedi¤i yüz yüze toplant›ya sahip olmalar›n› sa¤lar. Bu, kendili¤inden (spontan) olan tepkileri görme, sorunlar› görür görmez çözme, düflünceler üzerinde çabuk tepkiler alma, seyahat maliyetlerini hesaba katmama gibi yararlar›n yan›nda, gerçek durumlar› yaflamay› da getirir. Video ve sesli konferans iyi çal›flt›¤›nda güçlü etkinliklerdir, ama tüm a¤ Grup ‹mecesi 21 kullan›c›lar› gereken yüksek h›zl› ba¤lant› kolayl›¤›na sahip de¤illerdir. Sohbet gibi, düz metinlerin karfl›l›kl› gönderildi¤i sistemleri aramaya gereksinim duyabilirler. Sohbet de iflbirliksel yaz›l›mda yayg›n olarak geçerlidir. Bu telefon ve video araçlar› kadar parlak olmayabilir, ancak a¤ kaynaklar›n›n ekonomik bir kullan›c›s› olman›n ve bu nedenle de düflük h›zl› ba¤lant›s› olan insanlara ulaflman›n avantaj›n› getirir. Tart›flma ortamlar› (Forumlar) Toplant›lar iflbirliksel çal›flman›n önemli bir yönüyken, süregiden tart›flmalar ivme edinmeye ve toplant›larda ortaya ç›kan konular› çözmeye yard›mc› olabilir. Tart›flmalar, çal›flma grubunda olup bitene göre azal›p ço¤alabilir. Gönderi listeleri, Haberler ya da Web konferans› kullan›lan Internet tart›flma ortamlar›, bu tip bir da¤›n›k çal›flma için ideal bir ortamd›r. Hem süregiden tart›flmalar için bir ortam sunar, hem de önceki mesajlara dönük baflvuru olana¤› sa¤lar. Böyle ortamlara eriflim yaz›l›m› genellikle kolay ulafl›l›r, kurulur ve kullan›l›r. Gönderi listeleri, Haberler ya da Web konferans› tart›flmalar› için 'Grup iletiflimi'ne bak›n›z. Belgeler üzerinde çal›flma ‹flbirli¤i araçlar›n› kullanarak, çal›flma gruplar› metinleri karfl›l›kl› olarak bir arada düzeltebilir. Örne¤in, karatahta kolayl›¤›ndan yararlanarak grup için her biri kendi etkinli¤iyle ilgili konular› sunan bir proje çerçevesi yaratabilirler. De¤ifliklik oldukça, her kat›l›mc›n›n bilgisayar›ndaki gösterim yenilenir. Belge tamamland›¤›nda herkes gelecekte baflvurmak üzere onu saklayabilir. Alternatif olarak, çal›flma gruplar› varolan belgeler üzerinde, örne¤in elektronik çizelgeler (spreadsheets) ya da kelimeifllemli belgeler gibi mevcut belgeler üzerinde uygulama paylafl›m› ya da belge paylafl›m araçlar› kullanarak çal›flmaya gereksinebilirler. Di¤er bir seçenek de Web'de bulunan belgeyi almak ve önerileri vermek için bir dipnot kolayl›¤› kullanmak olabilir. ‹mece araçlar› belgeler üzerinde iflbirliksel bir çal›flma yapmak için bir çok olanak sunar. Esnek çal›flma Yukar›da tart›fl›lan etkinlikler -toplant› düzenleme, tart›flma ortamlar› ve belgeler üzerinde çal›flma- di¤erleriyle birlefltirilebilir ve ço¤unlukla uygulama yaz›l›m› bunu sizin için yapacakt›r. Programlar›n iflbirli¤i tak›mlar› ortamda kullan›fll› olacak özel kombinasyonun uygun bir seçimini tek bir demette veren bir araçlar dizisi sunarlar. Bir video konferans›ndaki bir çal›flma grubu daha fazla zaman ve para harcamadan ulafl›lamayacak sonuçlar› elde edebilir. Onlar konufltukça, kat›l›mc›lar ilgili belgeler üzerinde, öneri ve de¤erlendirmelere göre ilgili belgeyi 22 Genel Bilgiler gözden geçirip yenileyerek, gözlem ve çal›flma yapabilirler. Bir e¤itim durumunda, bir video dersi metin veya tamamlay›c› çizimlerle desteklenebilir; örne¤in manipule edilebilir 3 boyutlu bir çizimle veya slaytla. Ö¤renciler soru sormak için bir ses cihaz› kullanabilirler. E¤er bir video veya sesli konferans yoksa ya da yaln›zca düflük nitelikte bir aç›klama veriyorsa, belge-paylafl›ml› Sohbeti bir araya getirmek kullan›fll› olabilir. Belge aktar›m›, Web belgelerinin aç›mlanmas›, grup Web taramas› ve benzer bir çok ilave ifllevler kullan›labilir. Önemli olan kendi gereksinimlerinizi analiz etmek, sonra da size gerekecek araçlar› edinmektir. (Neredeyse) Her fley mümkündür! Esnek çal›flma hakk›nda daha fazla bilgi 'Grup iletiflimi: ‹letiflim kurma' bafll›¤›nda bulunabilir. 1.5 Dosya Al›flverifli A¤lar, baflka kiflilere dosya göndermek için eflsiz bir ortam sunar. Her uzakl›¤a etkili ve h›zl› aktar›m, farkl› ortamlar sa¤layan bir sistemler seçene¤i ve dosyalar›n aktar›m ve da¤›t›m›n› kolaylaflt›ran genifl bir yaz›l›m uygulamas› sunar. Uygulama yaz›l›m› ayr›ca, örne¤in e-posta aktar›m› için ikili dosyalar› metin format›na ve tekrar ikili dosyaya dönüfltüren her bir ilgili ifllemi otomatik olarak gözetecektir. Dosya gönderirken, kendinize oldu¤u kadar al›c›n›za da uyan bir format ve yöntem seçin. Internette dosya al›fl-veriflinin köfle tafllar›ndan biri, MIME (Multipurpose Internet Mail Extensions/ Çokamaçl› Internet Gönderi Uzan›m›) standart›d›r. ‹çerik aç›klamas›n›n ortak bir yöntemini sunarak, Web'teki ve di¤er istemci-sunucu servislerindeki dosyalar›n al›flveriflinde bir görüflme kurumu gibi hizmet verir. ‹çerik aç›klamas› Web taray›c›lar gibi istemcilere dosyan›n nas›l gösterilece¤ini belirtir. MIME ayr›ca uluslararas› font tak›mlar›n› da içerir. Dosya al›flverifli için ana seçenekler afla¤›da tart›fl›lm›flt›r. E-posta Modern e-posta paketlerini kullanarak dosyalar› e-posta ile göndermek genellikle yaln›zca belgeyi bir gönderi mesaj›na eklemek için mönüden bir seçim yapma sorunudur. Gönderici olas›l›kla belgeyi düz (flifresiz) metin (ASCII) format›na dönüfltürme ifllemini gözetecektir (her gönderi servisinde gönderiler ikili formatta gidemedi¤inden, Internet e-postas› arac›l›¤›yla belge göndermek için gerekli bir bafllama ad›m›). Bu nedenle, kelime-ifllemli belgeler, elektronik çizelgeler, resimler ve di¤er ikili dosyalar, gönderilmeden önce flifresiz metin (ASCII) format›na Dosya Al›flverifli 23 dönüfltürülmelidir. Bunun yap›lmas› için bir k›s›m yollar afla¤›dad›r: • MIME MIME, ASCII olmayan belgeleri zaman›nda ikili Internet E-postas› üzerinden gönderme gereksinimini karfl›lamak için ortaya ç›km›flt›r. MIME uyumlu bir göndericide mesajda verilen içeri¤in tipini ve ayr›ca içeri¤in nas›l kodland›¤›n› belirleyen aç›klama mesaj›n bafll›¤›na ilifliktir. ‹çeri¤in çeflitli tipleri -ikili veriler, resimler, ses ve video dosyalar› da dahil- belirtilebilir. Örne¤in bir GIF dosyas› verildiyse, gönderici mesaj›n bafll›¤›na afla¤›daki gibi bir sat›r ekler: Content-Type: Image/Gif MIME ikili dosyalar› kodlamak için genellikle Base64 kullan›r. Bu bafll›kta flöyle bir sat›rla belirtilebilir: Content-Transfer-Encoding: base64 Quoted Printable, ASCII dosyalar› için -küçük bir ASCII olmayan karakterler bölümüyle en uygun di¤er bir kodlama tekni¤idir. E¤er alan gönderici MIME uyumluysa, sat›rlar› bafll›¤a do¤ru olarak yerlefltirecek, flifreyi çözecek ve dosyay› do¤ru olarak gösterecek ve kaydedecektir. • Uuencode Uuencode, her ne kadar di¤er platformlar için yaz›l›m bulunsa da, ikili dosyalar› Unix sisteminde yer alan flifresiz metine kodlayan bir yöntemdir. Uuencode (ve Uudecode) kimi gönderi paketlerinde bulunur. Uuencode kullanan farkl› sistemlerdeki al›flverifller, standardizasyonu yap›lmad›¤› için tamamen güvenli olmayabilir. • BinHex BinHex, Apple Mac'lerle ç›km›flt›r ve birçok Mac uygulamas› taraf›ndan öncelikli ve ba¤›ms›z olarak kullan›l›r; ayr›ca Microsoft Internet Explorer ve Netscape Navigator gibi birçok PC uygulamas›nda kullan›l›r. Kimi platformlar için tahsis edilmifl de¤iflik yaz›l›m› mevcuttur. Kodlu belge ilifltirilmifl bir mesaj al›nd›¤›nda, al›c›n›n e-posta program› flifre çözmeyi, kaydetmeyi vs. gözeterek ifle girer. Genel olarak mesaj, dosyay› temsil eden bir ikon gösterir. Kullan›c› buradan basit bir fare t›klatmas›yla dosyay› seçip ekrana ç›kartabilir. E¤er e-posta program› gereken flifre çözme özelli¤ine sahip de¤ilse, kullan›c›ya uygun flifre çözme uygulamas›n› bulup açma f›rsat› vermek üzere dosyay› bir varsay›lan dizine kaydedebilir. Bu ço¤u zaman hantal bir ifltir, fakat bu tamamen bilinmedik bir ifllemse iki kat› hantall›ktad›r. E¤er birilerine dosya gönderiyorsan›z, önce posta programlar›n›n kullanmak istedi¤iniz format› tutup tutmad›¤›n› bilmelisiniz. Gönderi program›n›z MIME uyumlu mu? gibi basit bir soru bafl a¤r›lar›n› ortadan kald›rabilir. Ayn› noktalar kodlanm›fl ve s›k›flt›r›lm›fl dosyalar için de geçerlidir. 24 Genel Bilgiler Baz› posta sistemleri büyük aktarmalar› kald›rabilir, ancak e-posta ile gönderilmifl daha küçük parçalara bölünecek büyük dosyalar ve mesajlar için (örn. 500K'dan büyük) yayg›n de¤ildir. Oturmufl gönderi programlar› bunlar› hemen yeniden oluflturabilirken, daha büyük dosyalar için daha güvenli bir seçenek önce onlar› s›k›flt›rarak küçültmek, ya da e-posta yerine ftp üzerinde bulundurmakt›r. Virüslerin geçmesi E-posta ile dosya al›fl verifli Internet'in en büyük yararlar›ndan birisidir. Bununla beraber, öte yandan, görünüflte zarars›z kelime-ifllemli dosyalar gibi kaynaklarda bulunan virüslerin bulaflmas› öyle de¤ildir. Örne¤in, Word makro virüsleri e-posta ile dosya aktar›rken masum miktarlarda geçebilirler. Melissa virüsü, Microsoft Outlook adres defterini al›c›lar listesini ço¤altmak için kullanarak, kendisini etkilenmifl bir belgenin çoklu e-posta aktar›mlar›nda ço¤altarak Makro virüs türünün vahim etkilerini yayar. Makro virüsler yaln›zca, makrolar›n otomatik olarak yok edilmesi hedef uygulamada devre d›fl› b›rak›ld›¤›nda üreyeceklerdir; o yüzden makrolar› yoketme önlemi bir varsay›lan olarak yer almal›d›r. FTP Dosyalar› yerlefltirebilece¤iniz bir çevrimiçi ftp arfliviniz varsa, çok say›da dosyalar için ya da çok büyük dosyalar için ftp iyi bir seçimdir. Al›c› taraf›ndan ftp yaz›l›m› (ya da Web taray›c›) kullan›larak arflivden al›nabilirler; ancak ftp'nin bir ad (login) ve flifre isteyece¤ini unutmay›n. Bu bölgeye girmenin en iyi yolu, dosyalar› 'anonymous' ad›yla ve flifre yerine kullan›c›n›n e-posta adresiyle al›nabilecek anonim bir ftp arflivine yerlefltirmektir. Ftp hakk›nda daha fazla bilgi için bölüm 7'ye bak›n. WWW Bir k›s›m insanlara okumalar› için bir belge göndermek istiyorsan›z, onu HTML'ye dönüfltürmek ve bir Web sayfas›na koymak uygun bir seçim olabilir (bu konudaki aç›klama için 'Web Yay›nc›l›¤›'na bak›n). Al›c›lar›n›z›n gönderiye ulaflmak için kendi Web taray›c›lar›ndan baflka bir fleye ihtiyaçlar› yoktur. Bu çözüm, farkl› bilgiifllem platformlar›yla ba¤lant›l› sorunlar› ortadan kald›r›r; göndericilerin limitleri konusunu bir kenara atar; ftp'nin s›n›rlar›nda dolafl›r. Da¤›tmak istedi¤iniz dosya yürütülebilir (executable) baflka okunamaz bir dosyaysa, yine de onu bir Web sunucusuna yerlefltirerek da¤›tabilirsiniz. Böylece kendi URL'si arac›l›¤›yla ya da dosya ile ilgili ayr›nt›lar› içeren bir Web sayfas›ndan gelen bir ba¤ arac›l›¤›yla eriflilebilir. Ancak standart olmayan dosya tiplerinde ilave bir sorun Dosya Al›flverifli 25 olabilece¤ini de bilin. E¤er sunucu dosya tipini tan›mazsa, o dosya tipi için bir giriflin (entry) (MIME tipi) düzenleflim (konfigürasyon) dosyas›na eklenmesi gerekebilir. Kullan›c›n›n taray›c›s› da, istenirse, dosya tipini tan›maya uyarlanabilir. Bununla beraber, dosyalar bilinmeyen bir kaynaktan geliyorlarsa, öncelikle diske kaydetmek daha güvenlidir. Güvenlik araçlar›yla ilgili daha fazla bilgi için 'Güvenlik ve kriptolama'ya bak›n. WWW yay›nc›l›¤› World Wide Web sadece masaüstüne bilgi tafl›mak için de¤il, masaüstünden dünyaya bilgi tafl›mak için de muhteflem bir erk sahibidir. “Internet üzerinde herkes yay›nc› olabilir!” sözünü etkili biçimde gerçeklefltirir. S›radan vatandafla bu kadar kolay ve ekonomik olarak yay›n yapma gücünü veren, üretmek ve da¤›tmak için önceden haz›rlanm›fl bir araç sunan, di¤er ülkelere ve kültürlere hiç çabas›z ulaflan, statü ya da örgütsel hiyerarfli veren ve bu kadar coflkuyla karfl›lanan hiçbir alan asla olmam›flt›r. WWW'in hayret verici bir h›zda geliflmesi harika birfleydir. Söyleyecek bir fleyi olan kim, bu bilgi ak›fl›n›n bir parças› olmaktan geri durabilir? Web Belgeleri Üretmek WWW'de kendi bilginizi yay›nlamak görece olarak daha ucuz ve kolayca yap›labilir. PDF (Portable Document Format) gibi di¤er formatlar ilave yaz›l›m kullan›larak görüntülenebilse bile (Sözlükteki 'plugins/eklentiler’e bak›n), WWW belgelerinin al›fl›lm›fl format›, HTML'dir (HyperText Markup Language). Herhangi bir formattaki dosyalar, görüntüleme ve iflletme ayr›nt›lar›n› kullan›c›ya b›rakarak Web'de bulundurulabilir (daha fazla ayr›nt› için "Dosyalar›n takas›"na bak›n. WWW yay›nc›l›¤›n›n esas›, HTML belgeleri üretip onlar› a¤ üzerindeki bir Web sunucusuna yerlefltirmektir. Böylece belgelere a¤ üzerinde dünyan›n her yerinden eriflilebilir. Yaln›z ilkin bilgiyi sitenizde tutman›z gerekecektir. HTML HTML, bir Web gözat›s›nda gördü¤ünüz belgenin arkas›na gizlenmifl bir tabaka gibidir. ‹sminin de vurgulad›¤› gibi, bir imleme dilidir. Metni imlemek, metnin nas›l yorumlanabilece¤i ve gösterilebilece¤i üzerine yönergeler ç›kartmak gibidir. HTML halindeyken yönergeler HTML ö¤eleri ya da etiketleri formunda gelir. Web taray›c› belgeyi HTML taraf›ndan biçimlendirilmifl olarak gösterir. HTML etiketleri, afla¤›daki gibi kimi ifller yaparlar: 26 Genel Bilgiler • bir belgenin yap›s›n› tan›mla, örne¤in HEAD (belge hakk›nda bilgi) ve BODY (belgenin taray›c› taraf›ndan gösterilen ana k›sm›) <HEAD> <TITLE>Title of the document</TITLE> </HEAD> <BODY> This is the main body of the document. </BODY> • görünme özelliklerini belirle, örne¤in beyaz artalan ve mavi metin <BODY BGCOLOR="WHITE" TEXT="BLUE"> • metnin biçimini belirle, örne¤in e¤ik metin <I>HTML elements</I> • grafikleri ve yerlerini belirle, örne¤in box.gif resim dosyas›n› burada göster ve onu sayfan›n soluna yerlefltir <IMG SRC="box.gif" ALIGN="LEFT"> HTML dosyalar› flifresiz (ASCII) metin dosyalar›d›r. Dosya ad› .html ya da .htm.. uzant›s›na sahiptir. Bir Web belgesinin HTML kayna¤›n› görmek için, taray›c›n›n View/Source menü seçene¤ini t›klat›n. Burada HTML oluflturmada yard›mc› olacak bir çok program vard›r ve ayr›ca (kelime-ifllemci gibi) kullanmaya al›flt›¤›m›z kimi programlar art›k otomatik olarak HTML oluflturan bir iflleve sahiptirler. Araç ve tekniklerle ilgili daha fazla ayr›nt› için "WWW Yazarl›¤›"na bak›n. Web belgeleri oluflturmak yaln›zca teknik bir çal›flma de¤ildir. ‹yi tarz ve iyi uygulama sayfalar›n niteli¤i ve kullan›labilirli¤inde etkilidir. HTML kadar, tarz konusunu da kapsayan kullan›fll› k›lavuzlar için Web yazarlar› kaynakças›na göz at›n. HTML ö¤elerinin bir özeti için, fluralara bak›n: • Bare Bones Guide to HTML http://werbach.com/barebones/ Kevin Werbach En yayg›n HTML etiketlerinin k›sa baflvuru listesi. Birkaç dilde bulunabilir. • Sizzling HTML Jalfrezi http://vzone.virgin.net/sizzling.jalfrezi/iniframe.htm Tarifli HTML etiketleri, tekniklerin tart›fl›lmas›, bol miktarda örnek ve referanslar. Tam HTML standard›, http://www.w3c.org/ adresindeki WWW Consortium’dan al›nabilir. Web Yay›nc›l›¤›n›n Uygulamalar› 27 Grafikler Grafikler Web sayfalar›n›n metni süsleyen, de¤erini artt›ran ve tamamlayan önemli bir özelli¤idir. GIF ve JPEG format›ndaki dosyalar grafik Web taray›c›lar taraf›ndan otomatik olarak gösterilir. Canland›rma, film ve 3 boyutlu dosyalar gibi di¤er formatlar da ilave yaz›l›mla görüntülenebilir. Grafik oluflturmak, her alanda mükemmel geliflen Web'in vazgeçilmez bir yönü olmufltur; kimi ba¤lamda da bask›n yönü. Grafik beceriler ve grafik uygulamalar›, t›pk› HTML yazarl›¤› ve HTML editörlü¤ünde oldu¤u gibi, Web araç tak›m›n›n standart kalemleridir. Ayr›nt›l› bilgi için "Web Sayfalar›ndaki Grafikler"e bak›n›z. Web sayfalar›nda etkileflim Web, duruk bir ortam de¤ildir. Web sayfalar›, tümünü-yakala diye tabir edilen 'Dinamik HTML' ile kapl› programlama, dillerin yaz›m› ve di¤er teknikleri kullanan etkileflimli ifllevsellikle canl› hale gelebilir. Halen mevcut kimi araçlar›n irdelenmesi ile ilgili olarak 'Etkileflimli Web Sayfalar›'na bak›n›z. 1.6 Web Yay›nc›l›¤›n›n Uygulamalar› Web yay›nc›l›¤›, bir Web sunucusu üzerinden yap›l›r. Bu, istek üzerine Web belgelerini Web taray›c›ya uygun hale getiren bir programd›r (Internet istemci-sunucu iliflkisi için Sözlü¤e bak›n›z.). Web sunucu yaz›l›m›, iflleyen sunucular normal olarak çoklu hareketleri eflzamanl› olarak kald›rabilen üst uç çal›flma istasyonlar›nda çal›flsa da, birçok farkl› bilgisayar ve iflletim sistemleri için mevcuttur. A¤l› bir Web sunucusunda, Web belgelerinize a¤ üzerinden her yerden eriflilebilir. Bir Web sunucusunda yer edinmek için, bir hesaba (ad (login) ve flifre) sahip olmal›s›n›z. Bundan sonra tamamlanm›fl HTML ve grafik dosyalar›n› sunucudaki dizininize aktarabilirsiniz. Birçok Web yazarl›¤› araçlar›, yükleme özelli¤ini standart olarak içerirler. Sitenizi duyurmak Hiç ziyaretçisi olmayan bir siteniz varsa, potansiyel ziyaretçilere sitenin varl›¤›n› keflfettirecek bir yol göstermek gerekir. ‹lk ad›m, sitenin bulunabilirli¤ini popüler Internet arama servisleriyle en iyi düzeye ç›kartmakt›r. Bunu sitenizi, örne¤in AltaVista, Excite, Infoseek, Lycos, Hotbot, vs. gibi önemli arama motorlar›yla ve Yahoo! gibi dizinlerle tescil ettirerek yapars›n›z. Ayr›ca, e¤er eflde¤er özgün dizinler varsa, b›rak›n onlar da bilsinler. Ço¤u arama motorlar› ve dizinler, site tescil sayfalar›na aç›k bir davette bulunurlar. Bunu kendi bafl›n›za yapman›n bir yolu, 28 Genel Bilgiler Submit it! (http://submitit.linkexchange.com/) gibi, bunu sizin için yapacak bir servis tutmakt›r. Her iki durumda da, arama makineleri örümcekleriyle arama motorunun indeksi için veri toplamak amac›yla URL'nizi sonuçta uzun bir URL kuyru¤una koyacaklard›r. Siteniz indekse girdi¤inde, teorik olarak anahtar sözcük aramas›yla bulunabilir. Yahoo! gibi dizinlerde, baflvurunuzdaki önemli nokta ifleme konacak sitenizin bir program taraf›ndan de¤il dizinde onun yer al›p almayaca¤›na karar verecek bir kifli taraf›ndan tarifidir. Arama motorlar›nda bulunabilirli¤i en iyi düzeye ç›kartmak için iflte baz› ipuçlar›; • her Web sayfas›yla birlikte, isim, bafll›k ve ayr›ca ilk paragraf için özlü, aç›klay›c› metinle ifle bafllay›n. Baz› arama motorlar›nda belgenin bafllar›nda kullan›lan sözcükler bulunabilirlik aç›s›ndan sonda kullan›lanlara göre daha belirleyicidir, ancak sözcük ve ifadelerin tekrar edilmesi de bulunulabilirli¤i etkiler. (‹ndekse toplugönderim (spamming)'e dikkat edin.) • Belgenizin bafll›¤›na, özellikle çerçeveyi oluflturan sayfalara ve Javascript ile bafllayan sayfalara aç›klama ve anahtar sözcük meta-etiketleri yerlefltirin. Sitenizi Sürdürmek Sayfalar›n›z yerleflti¤inde ve sa¤l›kl› kullan›m özellikleri, bilginin geçerlili¤ini izlemeye ihtiyaç duyacaks›n›z. Üstmetin ba¤lant›lar›n› hala çal›flt›klar›ndan emin olmak için düzenli olarak kontrol edin. Bu tip korunma görevlerini otomatik olarak yapan araçlar mevcuttur. Ayr›ca e¤er gerekli ise metni okuyup gözden geçirin. Kimi zaman tarz› da gözden geçirmek isteyebilirsiniz. </P> ( Gri artalan üzerindeki düz siyah metinle ne kadar da dikkat çekicisiniz bugün!) Kullan›m istatistikleri sürdürümün önemli bir yan›d›r. Onlar size, örne¤in, verdi¤iniz bilgiye ulaflan olup olmad›¤›n› ya da ba¤l› oldu¤unuz dosyalar›n herhangi birini bulmada hatayla karfl›lafl›p karfl›laflmad›klar›n› söyleyeceklerdir. Kullan›fll› baflvurular›n bir listesi için Kaynakçan›n WWW yazarl›¤› k›sm›na bak›n. 1.6.1 Yürürlükte Kalmak Internet, evdeki ve d›flar›daki olaylar hakk›nda genel haberleri gününde yakalamak ve profesyonel ve mesleki haberleri almak için büyük bir kaynakt›r. Çevrimiçi gazete ve dergilerin görünür kaynaklar› kadar kimi sizin Yürürlükte Kalmak 29 ilginize göre özellefltirilebilen birçok haber bildirme servisi vard›r. Kullan›c›n›n istemcisine aç›ld›¤›nda bilgi gönderen haber beslemelerini da¤›tmak için itme (Push) teknolojisi kullan›labilir. Yürürlükte kalmak için kullan›lan di¤er bir teknoloji ak›ll› ajan (intelligentagent) ya da bot'tur. Bu program, kullan›c›n makinesine yerlefltirilebilen, neyi, ne s›kl›kta arayaca¤› ö¤retilen bir programd›r. Kiflilefltirilmifl bilgileri düzenli bir flekilde oluflturan ak›ll› ajanlar›n kullan›m›, kullan›c›lar›n uzaktaki bir sunucudan gelen önceden belirlenmifl haber seçkisinin edilgen al›c›lar› olmaktan çok, kendilerine gelen bilgiyi kontrol edebilmeleri demektir. Ajan, istenen bilgiyi bulmak için gidece¤i yere kendisi karar verir. Birçok Web bilgi servisi bir What's New (Yeni ne var?) sayfas› verir. Kullan›fll› siteler ve sözkonusu kaynaklar halihaz›rda bilindi¤inde ajan yaz›l›m› ya da Mind-it gibi bir servis kullanarak What's New sayfalar› düzenli olarak kontrol etmek sözkonusu alanda yürürlükte kalman›n etkili bir yoludur. Kimi ilgili kaynaklar afla¤›da aç›klanm›flt›r: Güncel Olaylar NewsBots http://www.newsbots.com/Enson ve büyük haber Bot'lar›. PointCast http://www.pointcast.com/ Basma teknolojisinin haberler, flirketler, sanayi, spor, yaflam tarz›n› iflleyen kanallar yoluyla özellefltirilmifl haber ve bilgi almakta kullan›lmas›na örnek. Yerel olarak yerlefltirilen PointCast yaz›l›m› bilgisayar kullan›lmad›¤› anda harekete geçer ve haberler ekran koruyucuda gösterilir. GO Network http://www.go.com/ Haber seçkisini ve kaydolurken belirlenen tercihlere ba¤l› di¤er bilgiyi gösteren kiflilefltirilmifl bir aç›l›fl sayfas› sunan tafl›y›c› servise bir örnektir. Lycos http://www.lycos.com/ Kullan›c›n›n ülkesiyle ba¤lant›l› o ana kadar ki hikayeleri veren bir Haberler bölümü içerir. Almanya, Belçika, ‹sviçre,‹spanya, Fransa, ‹talya, Hollanda, Danimarka, ‹sveç, ‹ngiltere, Amerika ve Japonya'da sunumdad›r. What's New sayfalar› yeni tescil edilmifl Web siteleri listesiyle birlikte kendinizinkini de tescil etme f›rsat› tan›r. Yeni Internet Olanaklar› Yahoo What's New http://www.yahoo.com/new/ Yahoo veri taban›ndaki yeni ilgi girifllerine ba¤lan›r. whatsnew.com http://www.whatsnew.com/ Yayg›n konu bafll›klar› alt›ndaki yeni Web sitelerini listeler. Amerika, ‹ngiltere ve Avrupa versiyonlar› vard›r. 30 Genel Bilgiler Net-happenings http://scout.cs.wisc.edu/scout/net-hap/ Internet izci projesindeki Net-happenings Internet yeniliklerini, özellikle e¤itim toplulu¤unun ilgisini çekenleri duyurur. Güncel ve arflivli gönderiler bu Web sitesinde okunabilir ve taranabilir. Ayr›ca E-Posta ve Usenet haber gruplar›nda da vard›r.(comp.internet.net-happenings) Report Scout http://www.scout.cs.wisc.edu/scout/report/ Haberler ve yeni keflfedilmifl Internet olanaklar› ve araflt›rmac›lar›n ve e¤itimcilerin ilgilerine yönelik a¤ araçlar›. Internet Resources Newsletter http://hw.ac.uk./libWWW/irn/irn/html Yeni sitelerin tan›ml› listesi.(Taranamaz) •Internet Resarch News http://www.coppersky.com/ongir/news/index.html Araflt›r›c›ya yeni ilgi olanaklar›. E-postada da bulunur. De¤iflmifl Internet Olanaklar› Mind-it http://www.netmind.com/html/users.htmlMind-it De¤ifliklik oldu¤unda sizi e-posta ile uyararak, belirlenmifl Web sayfalar›nda ya da bir sayfan›n k›s›mlar›nda, ya da ilgilendi¤iniz anahtar sözcüklerdeki de¤ifliklikleri gizlemenizi sa¤lar. 1.7 Güvenlik Konular› A¤larda güvenlik her yerde karfl›lafl›lan ve giderek büyüyen bir konudur. A¤› kulland›¤›m›z birçok noktada, örne¤in kiflisel iletiflim, bilgi arama, veri aktarma ve ticari ifllemlerin yan›s›ra a¤l› bilgisayarlarda tutulan bilginin gizlili¤i ve do¤rulu¤u üzerinde birçok etkisi vard›r. Bu konuda söylenmifl veya söylenecek çok fley varken ortalama bir a¤ kullan›c›s›n›n bilmesi gereken birkaç temel noktay› burada ele alaca¤›z. Örne¤in: • Gizlili¤inizi ve verilerinizi koruma • Güvenli bir çevreyi sürdürme 1.7.1 Verilerinizi ve Gizlili¤inizi Korumak Internet illa da bir cang›l de¤ildir. Ama tamamen uysal bir yer de olmayabilir. Verilerinizi ve gizlili¤inizi koruyabilece¤iniz temel yollar›n fark›nda olmak ve ayn› zamanda Internetin güvenlik altyap›s›na katk›da bulunmak iyi bir fikirdir. Internetteki büyük güvenlik konular›n›n ço¤u sisteme a¤ yöneticilerine ve teknik insanlara b›rak›lmal›d›r. Fakat güvenlik, Güvenlik Konular› 31 toplumun en alt düzeyinde tüm bilgisayar ve a¤ kullan›c›lar›na sorumluluklar yükleyen genel bir konudur. Hem flifrenizi gizli tutmak gibi gündelik güvenlik önlemleri, hem de kriptolama, say›sal imzalar vs. gibi korsanl›¤a karfl› yetkin önlemler...Netiquette sayfas› hesab›n›z›n güvenli¤ini sa¤lamak için birkaç ipucu verir. E-posta E-posta ile ilgili iki ana konu vard›r. 1) Virüs bulaflm›fl dosyalar›n aktar›lmas› 2) fiifresiz e-postada güvenlik eksikli¤i Virüsler Virüslü dosyalar kolayl›kla (ve bilmeyerek) e-posta ile bulaflabilir. (Makro virüslerin kelime-ifllemli dosyalarla bulaflmas› konusu için " dosya al›flverifli"ne bak›n.) Ayr›ca yaz›ya dökülmüfl mesajlar, HTML belgeleri gibi, kullan›lan e-posta program› yaz›l› materyali otomatik olarak ç›kartmaya uyarlanm›flsa, mesaj aç›ld›¤›nda çal›flan çarp›k yaz›lar içerebilir. Güvenlik Güvenilmez üçüncü kifliler taraf›ndan yönetilebilen veya iflletilebilen bilinmedik bilgisayarlar üzerinden temiz metin mesajlar›n› s›kl›kla göndermeyi içerdi¤inden, e-posta güvenli bir ortam de¤ildir. Hassas bilgi göndermeniz gerekiyorsa bir çeflit kriptolama kullanma ve tercihen asl›yla ayn›l›¤›n› kan›tlaman›z önerilir. Bu konudaki bilgi için "güvenlik ve kriptolama"ya bak›n›z. Web Kullan›c›lar a¤› bilgi toplayarak dolafl›rken, bilinir veya bilinmez flekilde onlardan da bilgi toplanabilir. Web sunucular› kendi kütük dosyalar› için Internet sa¤lay›c›n›n adres detaylar›n›, host bilgisayar›n ad›n› ve kullan›c› taraf›ndan formlara yaz›lm›fl metin ile önceden eriflti¤i URL'leri alabilir. Fakat kullan›c›ya yönelik ne düzeyde bir risk vard›r? Web'i daha fazla etkileflimlere ilgi çekici bir yer yapan araçlar ayr›ca birçok durumda bir kiflinin verilerini veya gizlili¤i ya da her ikisi için bir güvenlik riski de olabilirler. Kimi risk alanlar› flunlard›r: Plugins (Fifller) Merkezden güncellenmifl dosyalar› hatta bir virüsten etkilenmifl olabilecekleri bile, otomatik olarak çal›flt›rd›klar›ndan, bir güvenlik riski tafl›rlar. En iyi kurtulma kaç›nma ölçütü yaln›zca bilinen siteleri kullanmakt›r. Java uygulamac›klar› (applets) kullan›c›n›n bilgisayar›ndaki talimatlar› yürütür ve böylece küçük de olsa kimi riskler tafl›r. Araçlarda kimi zaman ortaya ç›ksa da Java programlama dili uygulamac›klar›n kullan›c› sistemine girme ve onlar› birtak›m emniyet hareketlerine karfl› kapatma yetene¤ini k›s›tlayan haz›r korumalara sahiptir. 32 Genel Bilgiler Javascript yönergeleri HTML belgesine gömülebilir ve s›kl›kla fareyi sayfan›n kimi k›sm›na hareket ettirmek gibi etkileflimli tepkiler oluflturmada kullan›l›r. Ne yaz›k ki Javascript'in kullan›c›n›n makinesindeki dosyalar› tutmak ya da okumak gibi yanl›fl kullan›ld›¤› haller olmufltur. Bu tip hatalar bilindikçe, Microsoft ve Netscape gibi taray›c› gelifltiriciler koruyucu önlemler al›r ve taray›c› programlar›na ek yaparlar. ActiveX controlleri, Java uygulamac›klar› gibi bir Web sayfas›na gömülebilirler ancak onlar›n tersine yaln›zca Internet Explorer taraf›nda yürütülürler. Ayr›ca farkl› bir güvenlik modeli bar›nd›r›rlar. Hareketlerinde s›n›rl› olmak yerine ActiveX kontrolleri kaynaklar›n› ve do¤ruluklar›n› belgeleyen say›sal bir imzayla iflaretlidirler. Kullan›c› bu kayna¤a güvenip güvenmemeye böylece karar verir. Kullan›c›lardan ço¤unlukla çevrimiçi servislerde tescil edilmeleri ya da parayla al›flverifl yapmalar› için kendileri hakk›ndaki ayr›nt›lar› vermeleri istenir. Çerezler (Cookies) kullan›c›n›n bilgisayar›nda duran ve sonras› için sunucuya aç›k olan bu tip bilgiyi kaydetmekte kullan›lan bir alettir. Bu "aktif" araçlar›n sa¤lad›¤› ifllevselli¤i tamamen kabul etmek Web'deki hayat› ilgi çekici ve e¤lenceli yapar fakat koruyucular da olsa hala küçük bir risk vard›r. Bu kadarc›k bir riski bile kabul edilmez bulan kullan›c›lar için araçlar Web taray›c›n›z›n tercihleri do¤rultusunda genellikle etkisiz k›l›nm›fl olabilirler. Daha fazla bilgi için "etkileflimli Web sayfalar›"na bak›n›z. Bu Web teknolojilerinde kurulu koruyucular varken al›fl›lm›fl formatlar da risk ileri sürebilirler. Internet yoluyla merkezden güncellenmifl otomatik olarak çal›flan uygulay›c› programlar, bir program dosyalar› silen veya tutan kötü niyetli senaryo içerebilece¤inden, bir risk getirebilirler. Uygulay›c›lar›n örnekleri, makrolar içeren elektronik çizelgeler veya kelimeifllem biçim ka¤›tlar› kadar, görünüflte zarars›z olabilirler. E¤er mümkünse program›n geldi¤i yeri kontrol etmek ya da çal›flt›rmadan önce dikkatlice bakmak gereklidir. 1.7.2 Güvenli bir Ortam› Korumak Önce hesab›n›z›n güvenli¤ini korumayla ilgili baz› genel ipuçlar› verelim. (Yani servis sa¤lay›c›n›zdaki hat ve flifrenizle, Web alan›na, elektronik posta kutusuna ve dosyaya eriflimle ilgili.) Kullan›c›lar sistemin güvenlik ve do¤rulu¤unu sa¤lamak için büyük ölçüde sistem yöneticilerine güvenirler. Bununla beraber korsanlar içeri girmeye niyetlenirse sistemdeki herhangi bir zay›fl›k bir ilk girifl noktas› sunabilir. Bu kendi kimlik ve flifresinin güvenli¤i konusunda yavafl olan tek bir kullan›c›dan kaynaklanabilir. Güvenli Bir Ortam› Korumak 33 1) fiifrenizi gizli tutun. fiifrenizi baflka kimseye vermeyin ve özellikle ad ve flifre detaylar›n› bir e-posta mesaj›nda yazmay›n. 2) Bir sözlükte bulunamayacak ya da tahmin edilemeyecek bir flifre kullan›n. Onu kar›fl›k harf ve rakamlardan, büyük ve küçük harflerden yapman›z önerilir. 3) fiifrenizi arada bir de¤ifltirin. Normal bilgisayar güvenli¤i a¤ güvenli¤i için güvenlidir. E¤er bilgisayar›n›z yanl›fl ellere düflerse a¤ ad detaylar› oradan edinilebilir. 4) Bilgisayar›n›z› emin yerde tutun. A¤dayken makinenizi bafl›bofl b›rakmay›n. Web kullanmayla ilgili güvenlik konular›n›n irdelenmesi için "güvenlik ve kriptolama" ya bak›n. 1.8 Netiket Netiket, ya da a¤ etiketi, öz olarak iyi bir a¤ ortam›n› sürdürmekle ilgilidir. Yani unsurlar›n etkin olarak iflledi¤i iyi teknik ortam ve insanlar›n etkin çal›flabildi¤i düzenli bir sosyal çevre. ‹yi a¤ etiketini uygulamak için kullan›c›lar›n hareketlerinin a¤›n kendisi ve di¤er a¤ kullan›c›lar› üzerindeki etkilerinden genel olarak haberdar olmalar› ve a¤› kulland›klar›n›n bilinmesi gereklidir. Bu bölüm iyi a¤ etiketi için uygun ipuçlar› önermek ve baz› önemli hassas noktalar› belirtmeyi amaçlar. Yasal yönden özellikle Telnet ve FTP ile ilgili a¤ olanaklar›n›n kullan›m›na ve e-posta ve haberlerin kullan›m›ndaki iyi uygulamaya bakar. Kaynakçada konuyla ilgili baflvurular› bulabilirsiniz. 1.8.1 Yasal Kalmak ‹ftira A¤› baflkalar› hakk›nda zarar verici veya gerçek d›fl› saptamalar yapmakta kullanmay›n. Telif Düflünsel üretime sayg› göster. Telifli ürünleri sana aitmifl gibi kullan›p da¤›tma ve baflkas›n›n materyalini kullanmay› düflünüyorsan her zaman izin iste. Bu metin, ses, video, grafik dosyalar› veya programlar için geçerlidir. Müstehcenlik Ço¤u hallerde kullan›c›lar müstehcenlik ve porno gibi alanlarda a¤lar›n›n Kabul Edilebilir Kullan›m Kurallar› (Acceptable Use Policy -AUP) ile çevrilidir. E¤er yoksa a¤ sa¤lay›c› veya bölge yasas› bu tip malzemenin sa¤lanmas›na ve aktar›lmas›na müdahale edebilir. Ne yaz›k ki a¤ kul- 34 Genel Bilgiler lan›c›lar›n›n bir az›nl›¤›n›n porno ve müstehcen yay›nlara ilgisi Internetin genel yüzdesinde bask›n bir faktördür; tüm Internet kullan›c›lar›n›n üzerine düflen bir gölgedir. 10 Emir 1) Bilgisayar› baflkalar›na zarar vermek için kullanma! 2) Baflkalar›n›n bilgisayar çal›flmas›na kar›flma! 3) Baflkalar›n›n dosyalar› etraf›nda gezinme! 4) Bir bilgisayar› h›rs›zl›k için kullanma! 5) Bir bilgisayar› yalanc› tan›kl›k için kullanma! 6) Paras›n› vermedi¤in bir yaz›l›m› kullanma veya ço¤altma! 7) Baflkalar›n›n bilgisayar olanaklar›n› izin almadan kullanma! 8) Baflkalar›n›n düflünsel ürünlerini kendine mal etme! 9) Yazd›¤›n program›n toplumsal sonuçlar›n› düflün!! 10) Bilgisayar› sayg› ve önem gösterilen yollarda kullan. Kabuledilebilir Kullan›m Kurallar› Kurallar konusuna gelince a¤lar›n genellikle bir tür AUP'ye (Kabul edilebilir Kullan›m Kurallar›) sahip oldu¤undan bahsetmek yerinde olur. Kendi a¤›n›z›n kurallar›na uyun. Kurallar› bozmak hesab›n›z›n kapat›lmas›yla sonbulabilir. A¤lar, a¤lar›n yasa d›fl›, iftira edici, sald›rgan, müstehcen ya da çirkin materyallerin yarat›lmas› veya aktar›lmas› için kullan›lmas›n› özellikle yasaklarlar. Akademik a¤lar olas›l›kla a¤›n ticari amaçlarla kullan›lmas›n› engelleyeceklerdir. Daha çok a¤ trafi¤i kendi hedefine ulaflmadan önce herbiri farkl› AUP (Kabul edilebilir Kullan›m Kurallar›) ve yasalara sahip kimi a¤lar›n ve muhtemelen ülkelerin s›n›rlar›n› afl›yor gibi görünmektedir. Bu nedenle a¤da sa¤lam oynamak daha iyidir. 1.8.2 Olanaklar›n Kullan›m› Bilgisayar olanaklar› s›n›rl›d›r ve yo¤un sunucular afl›r› yüklenebilirler. E¤er bir sunucunun esas rolü yerel gereksinimleri karfl›lamaksa, d›fl kullan›c›lar k›s›tlamalarla karfl›laflabilirler; ki bu da, bir a¤daki ücretsiz servislerin bir hak de¤il ama öncelik oldu¤u dikkate al›nd›¤›nda anlafl›labilir. Bant geniflli¤i s›k s›k artsa da a¤ kapasitesi yine s›n›rl› bir olanakt›r. Genel olarak a¤ olanaklar›n›n ekonomik kullan›m› etkinli¤i heryerde artt›r›r. 1) Limit kullan›m›yla ilgili taleplere herzaman uyun. Örne¤in FTP arfliv siteleri mesai saatleri içindeki harici kullan›m› onaylamayabilir. 2) Bir a¤ hostuna örne¤in Telnet veya FTP istemcisi arac›l›¤›yla ba¤l› Olanaklar›n Kullan›m› 35 iken baflkalar›na ait olan olanaklar› kulan›yorsunuz. Ba¤lanma oturumlar›n›z› minimuma s›n›rlay›n ve olabildi¤ince k›sa sürede ç›k›n. 3) Birden fazla adreste bulunan bilgiye eriflirken tercihen size en yak›n seçin. Böyle bir uygulama afl›r› yüklü okyanus üstü ba¤lardaki bask›y› azaltmaya yard›mc› olur. Neyse ki Amerika kaynakl› önemli servislerin (örne¤in kimi Web arama motorlar›) Avrupa ve di¤er yerlere yans›t›lmas› e¤ilimi giderek artmaktad›r. E-posta ve Haberleri kullanmada uygun uygulama E-postan›n özel niteliklerinden dolay› kullan›rken uygun etiketi gözetmek özellikle önemlidir. Bu özel nitelikler e-postan›n h›z›, do¤rulu¤u ve kullan›m kolayl›¤›d›r. K›zg›n bir mesaj› atmak çok kolayd›r; Send (gönder) tufluna bas›n ve karfl›n›zdaki onu neredeyse hiç beklemeden okuyacakt›r. Mesaj› bir gönderi listesine kopyalay›n; herhangi bir ilave çaba harcamadan listenin tüm üyelerine de sald›rmay› baflarm›fl olacaks›n›z. (E-posta ile sald›r› yollar› hakk›nda daha fazlas› için http://www.templetons.com/brad//emily.html adresindeki Emily Postnews belgesini okuyun. Afla¤›daki birkaç ipucu tuzaklar aras›nda emin bir patikaya dümen k›rman›za yard›mc› olabilir: 1) Mesajlar› k›sa, aç›k ve kibar tutun. 2) K›zg›n veya küskünken asla e-posta göndermeyin. 3) Tab ve kontrol tufllar› kullanmadan yaln›zca düz metin mesajlar› gönderin. 4) E-posta ile flifreli bir dosya göndermeden önce karfl›n›zdakiyle görüflün. Gönderi programlar› flifreli dosyalar› otomatik olarak çözebilirler, ama ayn› formatlar› eflit etkinlikte kald›rmazlar. 5) Konu sat›r›n› herzaman doldurun. Konu sat›rlar› e-posta yönetiminde büyük bir nimettir. 6) Güleryüz (Smiley) e-posta mesajlar›nda kabul görmüfl bir icatt›r. Sözcükler sizin için yeterli olmuyorsa mesaj›n›z› desteklemeleri için onlar› kullanabilirsiniz. Örne¤in: :-) [ Bundan hoflland›m veya bu bir flaka] :-( [ Bu üzücü, ac›nacak bir durumu, üzgünüm] 7) Giden mesajlar›n›z› göndermeden önce gözden geçirin.Telaffuz ve aç›kl›¤› kontrol edin ve "To" (kime) alan›na do¤ru al›c›y› yazd›¤›n›zdan emin olun. Etiketin unsuru olarak de¤il ama kendi korunman›z için bir hat›rlatma: E-posta kendi al›fl›lm›fl formunda emin bir ortam de¤ildir. Mesajlar›n katedecekleri yolda sistem yöneticileri veya eriflim önceli¤i olan di¤er kifliler taraf›ndan okunmas› olanakl› olmasada olas›d›r. Bu nedenle çok özel ve hassas Olanaklar›n Kullan›m› 35 iken baflkalar›na ait olan olanaklar› kulan›yorsunuz. Ba¤lanma oturumlar›n›z› minimuma s›n›rlay›n ve olabildi¤ince k›sa sürede ç›k›n. 3) Birden fazla adreste bulunan bilgiye eriflirken tercihen size en yak›n seçin. Böyle bir uygulama afl›r› yüklü okyanus üstü ba¤lardaki bask›y› azaltmaya yard›mc› olur. Neyse ki Amerika kaynakl› önemli servislerin (örne¤in kimi Web arama motorlar›) Avrupa ve di¤er yerlere yans›t›lmas› e¤ilimi giderek artmaktad›r. E-posta ve Haberleri kullanmada uygun uygulama E-postan›n özel niteliklerinden dolay› kullan›rken uygun etiketi gözetmek özellikle önemlidir. Bu özel nitelikler e-postan›n h›z›, do¤rulu¤u ve kullan›m kolayl›¤›d›r. K›zg›n bir mesaj› atmak çok kolayd›r; Send (gönder) tufluna bas›n ve karfl›n›zdaki onu neredeyse hiç beklemeden okuyacakt›r. Mesaj› bir gönderi listesine kopyalay›n; herhangi bir ilave çaba harcamadan listenin tüm üyelerine de sald›rmay› baflarm›fl olacaks›n›z. (E-posta ile sald›r› yollar› hakk›nda daha fazlas› için http://www.templetons.com/brad//emily.html adresindeki Emily Postnews belgesini okuyun. Afla¤›daki birkaç ipucu tuzaklar aras›nda emin bir patikaya dümen k›rman›za yard›mc› olabilir: 1) Mesajlar› k›sa, aç›k ve kibar tutun. 2) K›zg›n veya küskünken asla e-posta göndermeyin. 3) Tab ve kontrol tufllar› kullanmadan yaln›zca düz metin mesajlar› gönderin. 4) E-posta ile flifreli bir dosya göndermeden önce karfl›n›zdakiyle görüflün. Gönderi programlar› flifreli dosyalar› otomatik olarak çözebilirler, ama ayn› formatlar› eflit etkinlikte kald›rmazlar. 5) Konu sat›r›n› herzaman doldurun. Konu sat›rlar› e-posta yönetiminde büyük bir nimettir. 6) Güleryüz (Smiley) e-posta mesajlar›nda kabul görmüfl bir icatt›r. Sözcükler sizin için yeterli olmuyorsa mesaj›n›z› desteklemeleri için onlar› kullanabilirsiniz. Örne¤in: :-) [ Bundan hoflland›m veya bu bir flaka] :-( [ Bu üzücü, ac›nacak bir durumu, üzgünüm] 7) Giden mesajlar›n›z› göndermeden önce gözden geçirin.Telaffuz ve aç›kl›¤› kontrol edin ve "To" (kime) alan›na do¤ru al›c›y› yazd›¤›n›zdan emin olun. Etiketin unsuru olarak de¤il ama kendi korunman›z için bir hat›rlatma: E-posta kendi al›fl›lm›fl formunda emin bir ortam de¤ildir. Mesajlar›n katedecekleri yolda sistem yöneticileri veya eriflim önceli¤i olan di¤er kifliler taraf›ndan okunmas› olanakl› olmasada olas›d›r. Bu nedenle çok özel ve hassas Olanaklar›n Kullan›m› 37 paketinin içinde bulunan eleme arac›n› çal›flt›r›n. Toplu e-posta gönderiminin konu sat›r›ndaki yaz›m ve kelimelerinin genel özellikleri, eleme kurallar›n›n temelleri olarak ifl görebilir. Örne¤in: Konu sat›r›nda "Bulk email" (Çok yer tutan e-posta) ifadesi bulunan tüm mesajlar› reddet! gibi. Sald›rgan göndericilerin e-posta adresleri de benzer flekilde kullan›labilir. Hangi yöntem kullan›l›rsa kullan›ls›n, toplu göndericilerin onlar› bozmaya yönelik çaba sarf edeceklerini umun. fiu adrese baflvurarak güncel taktik ve araçlar› takip edebilirsiniz: • Network Abuse Clearinghouse http://spam.abuse.net/spam/ Toplugönderim araçlar› araflt›rmas› listesi ve flikayet mesajlar› oluflturma araçlar›na ba¤lar sunan Toplugönderim ile u¤raflan güncel bilgiye ba¤lant› sa¤lar. 2 Web Araçlar› Tüm di¤er a¤ araçlar›n›n ötesinde World Wide Web a¤l› bilginin kullan›m ve uygulamas›nda süre giden devrime önceden yard›mc› olmufltur. Yeni fonksiyonlar› ve yeterliklerin geliflmesini ve h›zla yakalanmas›n› oluflturan yaz›l›m gelifltiricilerin hayal gücü kadar kullan›c›lar›n coflkusunu da atefllemifltir. Web ço¤u di¤er a¤ araçlar›n› sömürgesine alm›fl ve onlar›n ifllevselli¤ini birçok kullan›c›n›n tek esasl› a¤›n›n bir Web taray›c› olmas›na kadar tüm kapsay›c› arayüzeyi kendisine entegre etmifltir. Buradaki araç bafll›klar› flunlar› kapsar: • World Wide Web (Genel olarak) • Web Taray›c›lar Web arama motorlar›ndaki ve di¤er araçlardaki girifller WWW bilgi servislerinde verilmifltir. 2.1 World Wide Web World Wide Web Internet’te da¤›t›lm›fl bilgiye serbest eriflim ve esnek bir bilgi yay›nc›l›¤› sunan bir üstmedya bilgi sistemidir. Üstmedya (Hyper Media) Üstmedya Belgeleri (Ya da yaln›zca metin ise Üstmetin) herhangi bir medyadaki ilgili di¤er belgelere gömülü ba¤lant›lar (üstba¤lant›) içeren belgelerdir. Bir ba¤lant›n›n varl›¤› okuyucuya ba¤lan›lan maddenin özel format›yla ya da fare üzerinden geçerken görünüflünün de¤iflmesiyle gösterilir. Ba¤lant›da kapsanan bilgi baflvurulan belgenin tek Internet adresini verir, yani onun URL'sini ( Uniform Resource Locator). Bu bilgiyi görülmez flekilde gömmeyi mümkün k›lan format, Web belgeleri için 38 World Wide Web 39 standart format olan HTML'dir. URL'lerle ilgili daha fazla ayr›nt› sözlükte bulunabilir. Bir üstba¤lant› seçildi¤inde karfl›l›k gelen belge hemen bulunup kullan›c›ya gösterilir. Bu belge baflka belgelere de ba¤lant› verebilir. Böylece kullan›c› ilgili kavramlar›, kulland›klar› bilgisayarlar›n tipi veya belgelerin bulunduklar› yere bakmadan a¤da serbestçe hareket ederek, bir belgeden di¤erine ulaflabilir. Üstba¤lant› hem okuyuculara hem Web yazarlar›na avantajlar sunar. Belge içeri¤inin ilgili belgelere ba¤lant›lar kurup, artt›r›lma ve zenginlefltirme düzeyleri seçene¤i sunarak geleneksel bilgi formlar›nda nadiren mümkün olan bir do¤rulukla Web belgelerine de¤er ve içerik kazand›r›r. Web belgelerindeki ba¤lant›lar yaln›zca a¤l› bilginin evrenine de¤il, Web metin, ses, video, grafik ve di¤er bilgi tipleri içeren bir Çoklu-ortam sistemi oldu¤undan, medyaya da uzan›r. Da¤›t›lm›fl bilgi Kullan›c›, WWW arac›l›¤›yla tüm dünyadaki milyonlarca sunucu üzerinden da¤›t›lm›fl belgelere eriflebilir. Bir Intranet’te fiziksel erim bir yerleflkeyle (kampus), hatta bir binayla k›s›tlanabilir. Hangisi olursa olsun, sonuç ayn›d›r. WWW arayüzeyi gösterir ki, gerçekte dosyalar birçok farkl› bilgisayarda tutuldu¤u halde, tek bir tümleflik (entegre) belge biçimi, tek bir kal›n dosya sistemi vard›r. Yay›nc›l›k bilgisi WWW bilgi edinmenin kolay, sabit bir yerden ba¤›ms›z, en üst düzeyde uygun yollar›n› sunar. Kolayd›r, çünkü WWW belgeleri dili kolayca ö¤renilebilen ve ona dönük birçok düzeltme ve dönüfltürme program› bulunan HTML'de yaz›l›d›r. Standart HTML'deki belgeler herhangi bir yerdeki herhangi bir Web taray›c› ile okunabilir. Bilginin dünya çap›nda da¤›t›m› sadece bunun fark›na varan potansiyel kullan›c›lara sahip olmakt›r ve bilginin gözden geçirilmesi ve indirilmesi dosyalar› da¤›t›m kayna¤›nda, yani sunucuda tutarak sa¤lan›r. Eriflim Bir istemci üzerinden eriflim Kullan›c›lar Web'e ad› normalde Web taray›c› olarak geçen istemci yaz›l›mla ulafl›rlar. Di¤er Internet istemci sunucu servislerinde oldu¤u gibi, taray›c› (yerel istemci) uzaktaki bir sunucuyla iliflkiye girer. Sunucu verilecek bilgiye sahiptir. Taray›c› kullan›c› ad›na bilgiyi isteme, getirme ve gösterme görevine sahiptir. Farkl› platformlar için birçok Web taray›c› 40 Web Araçlar› vard›r. ‹zge (spectrum)'nin k›r›l›ms›z ucunda Lynx gibi düz metin taray›c›lar vard›r. En yayg›n taray›c›lar Internet Explorer (Microsoft) ve Netscape Navigator(Netscape Communicator tak›m›n›n bir bölümü olan Netscape Communications) gibi, her ikisi de PC Windows ve Apple Mac'te bulunan yüksek uçlu grafik taray›c›lard›r. Unix'in çeflitli türleri için Netscape sürümleri de mevcuttur. Mosaic, yayg›n kullan›m kazanan ilk grafik taray›c›yd›, fakat günümüzde Web kullan›c›lar›n›n büyük k›sm› ya Netscape ya da Internet Explorer kullan›r. Bu iki taray›c› hepsi kendilerine dönük eklentili ve sonradan eklentili a¤›r Internet araçlar› olarak geliflirken, elde tafl›n›r cihazlar›n küçültülmüfl taray›c›lar›n› geliflmesi gibi, kimi özel alanlarda aksi bir e¤ilim vard›r. Kimi popüler taray›c›larla ilgili detaylar için Ekler k›sm›na bak›n. Taray›c›lar›n Standart ‹fllevleri Grafik bir Web taray›c› ile, kullan›c› afla¤›dakileri yapmay› bekleyebilir: • ‹stenen HTML belgelerini açmak, • Di¤er Web belgeleri ba¤lant›lar›n› izlemek, • Gopher (Git al) ve FTP gibi di¤er Internet bilgi sistemleri ba¤lant›lar›n› izlemek, • Yerel belgeleri açmak, • Al›nan belgeleri kaydetmek, • Aç›lm›fl belgeyi basmak, • Ziyaret edilmifl URL'lerin dökümünü tutmak, • O anda ziyaret edilmifl URL'ler aras›nda ileri ve geri gitmek, • Sunucu taraf›ndaki tetikleme programlar›na bakmak ve sonuçlar›n› gözden geçirmek, • Aç›k belgenin kayna¤›n›(HTML) görüntülemek, • Sonraki baflvurular için gereken URL'lerin notlar›n› tutmak, • Aç›k belgedeki bir terimi aramak, • Formlar› elde etmek, • Çevrimdeki resimleri görüntülemek (GIF,JPEG,PNG formatlar›) • Görüntü haritalar›ndan gelen ba¤lant›lar› izlemek, • Gerekti¤inde yeniden kullanmak için, ziyaret edilmifl sayfalar›n deposunu (Cep) tutmak, • Afla¤›dakiler için tercihler oluflturmak: - Ana sayfa - Belgelerin görünüflü - Resimleri otomatik olarak gösterip göstermeme - Belirli dosya tiplerinin nas›l elde edilebilece¤i - Bir proxy sunucunun kullan›lmas› World Wide Web 41 - Güvenlik korumalar› - Karakter kümesi - ‹çerik de¤erine göre ekranlama eriflimi Belirli bir URL'ye ulaflmak Web belgelerine gömülü afla¤›daki ba¤lar uygun bir haz›r keflif denemesi sunar. Fakat taray›c›ya belirli bir URL'ye gitmesini söylemek de mümkündür. File Open Locat›on ya da Open File (GO with links) normal olarak mevcuttur ve istenen URL'nin yaz›lmas› için bir bilgi istemi oluflturacakt›r. Taray›c›lar›n ‹lave ‹fllevleri Önde gelen Web taray›c›lar gelifltikçe, her amaca yönelik Internet araçlar› rolünü etkin olarak doldurduklar› bir noktaya ulaflana kadar gittikçe daha çok ifllev içerdiler. Yayg›n olarak sunulan E-posta ve Usenet News ifllevselli¤inin yan›nda Web yazarl›¤›, ajanda ve Sohbet seçenekleri de sunuldu. Web sayfalar›n›n Çevrimd›fl› Okunmas› Web Sayfalar›n›n çevrimd›fl› okunmas›, ba¤l› kalman›n masraf ve rahats›zl›¤› olmadan, kullan›c›n›n sayfalar›, dizinleri ve hatta tüm Web sitelerini bofl vakitlerinde okumak üzere indirilmesine olanak verir. ‹ndirilmeyi aç›kland›¤› flekilde yapacak Webwhacker gibi bir k›s›m programlar vard›r. http://www.bluesquirrel.com/products/whacker/whacker.htm l Telnet ile Web'e Eriflim W3 konsorsiyumu kendi Web sunucusuna varsay›lan noktalarla telnet://telnet.w3.org/ adresinde Web taray›c› bir devre moduna sahiptir. Di¤er Web adreslerine eriflmek için Go komutundan sonra ulaflmak istedi¤iniz URL'yi yaz›n. Kapsam Alan› Internet'te ve World Wide Web'de kamuya sunduklar› tüm bilgileri etkin bir flekilde kapsayan milyonlarca host bilgisayar vard›r. Web taray›c›lar, kendi as›l protokolleri HTTP (HyperText Transfer Protocol) di¤er Internet sistemlerinin protokollerini de kullan›p anlayabilirler. Örne¤in, ftp arflivlerindeki dosyalar ftp ile bafllayan uygun URL'yi belirleyerek eriflilebilirler. Örne¤in: ftp://src.doc.ic.ac.uk/pub/index.txt 42 Web Araçlar› index.txt belgesi böylece, her nekadar düz metin format›nda olsa da, Web taray›c› da gösterilir. Web'in bu flekilde iliflkiye girdi¤i ana sistemler Gopher, ftp, telnet ve haberlerdir. Kullan›m Temel düzeyde Web, belgeleri görüntülemek ve üst ba¤lar› izlemek için iflaret ve t›klama arayüzeyi sunar. Belgeleri görüntülemek, taray›c›n›n kullan›c› taraf›nda hangi kolayl›klar›n sunuldu¤una ve belgelerin hangi ortamda verildi¤ine ba¤l› olarak, okumak, çalmak ve dinlemek anlam›na gelebilir. Belgeler farkl› dosya tiplerinden bir ya da daha fazlas›n› verebilirler. Ayr›ca, kullan›c›n›n tavr›na göre çal›flan küçük programlar ya da yaz›mlar içerebilirler. Alternatif olarak, sunucudaki yaz›m ya da programlar Web formlar›na göre çal›flabilirler. ‹lave dosya tiplerini bulundurmak Web taray›c›lar›n standart rolü, HTML belgelerine eriflmek ve onlar› görüntülemektir. Taray›c›lar HTML etiketlerini yorumlar ve buna göre belgeyi gösterir. Ayr›ca, e¤er Internet ortam tipini (MIME tipi) tan›rlarsa ve bunu yapacak yaz›l›m› al›rlarsa, di¤er dosya tiplerini de al›p gösterebilirler. Yaz›l›m, taray›c›n›n içine konabilir; örne¤in belirli resim dosyas› tipleri (GIF, JPEG ve PNG) grafik taray›c›lar taraf›ndan belgenin efllenik bir k›sm› olarak gösterilirler. Di¤er dosya tipleri fazladan baz› yaz›l›mlar, belirli bir dosya tipinin (tak›lanlar/plug-ins) gösterilmesi için bir taray›c›yla ba¤lant›l› çal›flacak flekilde tasarlanm›fl yayg›n programlar ya da muhtemelen taray›c›n›n belirli dosya tiplerini bulundurmak için ortaya ç›kabilece¤i tek programlar (aç›klay›c› ve görüntüleyici programlar) gerektirebilir. Etkileflimlilik Web formlar›n›n kullan›m›, Web üzerinde temel düzeyde bir etkileflimlilik içerir. Formlar için girifl kullan›c›dan al›nabilir, sonra bir flekilde ifllenir ve ifllemin ç›k›fl› onlara geri da¤›t›l›r. Bir arama motoru aramas›nda, örne¤in, arama terimlerini kullan›c›dan toplamak için Web formu kullan›l›r; formdan gelen veriler, binlerce Web sitesinden gelen veri diziniinin veritaban›na bir sorgulama (query) gönderen bir yaz›m›n çal›flt›¤› Web sunucuya aktar›l›r. Veritaban› taramas›n›n sonuçlar› sunucu arac›l›¤›yla geri gider ve tarama sonuçlar›n› içeren yeniden oluflturulmufl bir HTML sayfas› olarak ç›kar. Bu durumda, esas ifllem sunucu taraf›nda yer al›r. Di¤er durumlarda etkileflimlilik, kullan›c›n›n Web taray›c›s› yaz›mlar› World Wide Web 43 yorumlad›kça ya da Web sayfalar›nda gömülü programlar› çal›flt›rd›kça oluflur. Bu yaz›m veya programlar taray›c› için yeni bir Web sayfas› açarken ya da kullan›c›n›n Web sayfas›ndaki bir ö¤e üzerinde fareyi gezdirirken yapacaklar›na verece¤i yan›tlar›n kurallar›n› içerir. Formlarla ba¤lant›l› olarak da kullan›labilirler. Örne¤in; gömülü bir yaz›m kullan›c›ya karmafl›k bir veritaban› aramas› yaparken, kullan›c› aramay› yapt›kça etkileflimli olarak öneri ve geribesleme vererek rehberlik edebilir. Tüm bunlar, sunucu ve a¤ olanaklar›n›n etkisiz kullan›m› devre d›fl› b›rak›larak, yerel olarak yap›l›r. Daha yayg›n olarak, yaz›mlar görsel etkiler için kullan›l›r. Etkileflimli Web sayfalar›n› üreten teknolojiler h›zla geliflmektedir. Daha ayr›nt›l› bilgi için, "Etkileflimli Web Sayfalar›"na bak›n. Yararl› olanaklar›n izini tutmak Mevcut milyonlarca olanak aras›ndan kullan›fll› olanlar› belirlemek ve bulmak sorun olabilir. Web için önemli bir bilgi yönetimi arac›, Web taray›c›lar taraf›ndan verilen yer imi (bookmark) kolayl›¤›d›r (Ayr›ca Favorites (Internet Explorer) ya da hot list olarak da bilinir.). Yer imleri URL'leri kurma ve saklama, böylece kullan›c›lar›n yararl› bulduklar› Web olanaklar›n›n izini takip etmelerini sa¤lama yoludur. Kimi taray›c›lar, al›nt›lanm›fl yer imlerinin düzenli gruplanmas› için sunduklar› kolayl›kla, daha geliflmifl bir yer imi yönetimi sa¤larlar. Yer imleri listesi, etki olarak, çevrimiçi bilgi evreninin kiflilefltirilmifl, gereksinime dayal› görünüflüdür. Örnekler WWW art›k yo¤un nüfuslu bir yerdir ve yeni siteler dramatik bir h›zla artmaktad›r. Web, insan ediminin e¤lenceden e¤itime, bilimsel araflt›rmadan ticari ifllemlere ve aradaki birçok alanlara kadar ço¤u köflesinde bir varl›¤a sahiptir. Web üzerinden ev sat›n alabilir, ifl bulabilir, gezi rezervasyonu yapabilir, hava haritalar›na bakabilir, yerel bir gazeteye gözatabilir, ortaça¤a ait bir elyazmas›na bakabilir ya da günefl sisteminde bir tura ç›kabilirsiniz. En ilgi çekici siteler tabii ki kullan›c›n›n ilgi ve dikkatine uygun bilgi içerenlerdir - sorunlara çözüm, ticari avantaj, baflka yerden bulunamayan bilgi ya da yaln›zca bir kolayl›k sunan siteler. Örne¤in Web yerel doktorlar›n bir listesine bakmak, o akflam hangi sinemalar›n gösterildi¤ini ö¤renmek, x flirketinin hisselerinin fiyat›n› veya bugün gönderdi¤iniz paketin yerine ulafl›p ulaflmad›¤›n› ö¤renmek için kullan›labilir. E¤er kullan›lan bilgilerle ilgiliyseniz, Web örneklerini CGI ve Avtive Server Pages, (ses, video ve üç boyutlu grafikleri aktaran) Flash Animation gibi biçim ve teknolojileri kullanan bir veri taban›n›n ön yüzü 44 Web Araçlar› olarak görebilirsiniz. Uygun olarak yay›nlam›fl (Adobe Acrobat ile görüntülenen) yay›nlara bakan, yaz›mla üretilmifl etkileflimli grafik etkiler ve canland›r›lm›fl gif teknolojisi kullan›larak sürekli de¤iflen resimler içeren çevrimiçi yay›nlar vard›r. Web sayfas›n›n etkileflimlili¤ini artt›ran Java uygulamac›klar› ve bir ifl bulmak için ajan teknolojisinin kullan›m›. Web'deki bilgiyi bireyin ilgi ve gereksinimlerine iliflkilendirmede artan bir e¤ilim vard›r. Önemli ve yükselen bir e¤ilim, Web'in iflbirliksel bir araç olarak kullan›m›d›r. Gönderi listeleri ve haber gruplar›, standart özkaynaklard›r, ama Web arac›l›¤›yla bilgisayar destekli iflbirliksel çal›flma ayn› flekilde mümkündür. Daha fazla bilginin bulunmas› • World Wide Web Consortium site http://www.w3.org/ The World Wide Web Consortium (W3C), World Wide Web'in de¤erlendirilmesi için ortak standartlar gelifltirmek isteyen uluslararas› bir sanayi konsorsiyumudur. Bu standartlar W3C Önerileri olarak yay›nlan›r ve konsorsiyum üyelerince tüm sanayi sektöründe benimsenmesi için desteklenir ve W3C ayr›ca yeni teknolojinin kullan›m›n› göstermek için uygulamalar ve standartlar› yükseltip bütünlefltirmek için bir baflvuru ve kod uygulamas› gelifltirir. Kullan›c›lar ve gelifltiriciler için World Wide Web hakk›nda bir bilgiler deposu kurar. • RFC'ler http://www.rfc-editor.org/rfc.html RFC'ler (Yorum Talepleri / Request For Comments), IETF (Internet Engineering Task Force) çal›flma gruplar› taraf›ndan gelifltirilen standartlard›r. Internetin, WWW de dahil herhangi bir teknik yönü üzerine öncül bir baflvuru kayna¤› oluflturup iflletti¤i protokoller belirlerler. • WWW FAQ http://www.boutell.com/fag/ Ma›nta›ned Thomas Boutell taraf›ndan bulunan ve bir k›s›m sitelerde yans›t›lan WWW FAQ (s›kça sorulan sorular / Frequently Asked Questions), Amiga, NeXT.VM/CMS, Acorn ve di¤erleri gibi bir k›s›m platformlar için taray›c› edinme bilgisi de dahil, Web hakk›ndaki temel sorular› yan›tlar. • Web Forumlar› – W3C Mailing lists http://www.w3.org/pub/WWW/Mail/Lists.html – HTML Groups, Discussion Forums and Archives http://www.w3.org/pub/WWW/MarkUp/Forums Taray›c›lar 45 2.2 WWW Taray›c›lar (Browsers) Burada, Netscape ve Microsoft'ta kullan›lan iki popüler taray›c› ile ayr›ca Lynx'teki düz metin taray›c›s› ele al›nm›flt›r. 2.2.1 Netscape Communicator Netscape Communicator, HTML belgelerini görüntülemek için her ifle yönelik güçlü çok platformlu Navigator (Yön bulucu) taray›c› sunan bir araçlar tak›m›d›r. Tablolar, çerçeveler ve çevrimiçi resimlerle birlikte ses ve video formatlar› çeflitlili¤inin yan›s›ra VRML dosyalar›yla desteklenmifltir. ‹lave üçüncü parti eklentiler (Plug-›ns), Web belgesi içindeki baflka dosya formatlar›n›n görüntülenmesi için sunulur. Netscape Navigator formlar›, Java, JavaScript ve (k›smen) Cascading Style Sheets'i, kusursuz yerlefltirme ve kendi yüklenebilir fontlar›n›n uygulanmas›n› destekler. Tak›mda bir E-posta program› (Netscape Messenger), haber okuyucu (Netscape Newsgroup), Sohbet istemcisi (Netscape AOL Instant Messenger), Ajanda arac› (Netscape Calender) ve Web yazarl›¤› arac› (Netscape Composer) bulunur. Taray›c›da bir yanar söner canland›rma görüntüleyicisi ve Netscape Media Player gibi seçilebilir ekstralar vard›r. Kullan›fll› URL'leri (Yer imleri) dosyalama kolayl›klar›, al›nan dosyalar› saklama proxylerin belirtilmesi, (SSL3.0 arac›l›¤›yla) iletiflimlerin ve ifllemlerin kriptolanmas› ve görünüflün özellefltirilmesi ile taray›c›n›n çal›flt›r›lmas› kolayl›klar› vard›r. Son sürümleriyle birlikte, Navigator taray›c› mevcut belgeyle ilgili Web sitelerini öneren bir "What's Related" özelli¤iyle iflbirli¤i yapar. Internet taramalar› yerlefltirme pencerelerine arama sözcükleri yaz›larak bafllat›l›r. Bir teflekkülün ana sayfas›, ismini yerlefltirme penceresine yazarak (Örn. "ulakbim") kolayca ç›kart›labilir. Artniyetli içerik, NetWatch kullan›larak ekrandan at›l›r. Netscape Communicator tak›m› ve Netscape Navigator Danimarkaca, Flemenkçe, ‹ngilizce, Frans›zca, Almanca, ‹talyanca, Portekizce, ‹spanyolca ve ‹sveçce ve bir k›s›m Avrupa dillerinde mevcuttur. Eriflim http://home.netscape.com/download/index.html Platform Netscape Communicator için sistem gereksinimleri: 4.5: PC 486 ya da daha yüksek ifllemci, Windows 95/98/ NT/3.x; Macintosh PPC Sistemi 7.6.1 ya da 8.1, Unix (çeflitli). 46 Web Araçlar› 2.2.2 Microsoft Internet Explorer Bu, HTML belgeleriyle birlikte tümleflik resim, video, ses ve VRML dosyalar›n›n standart formatta görüntülenmesini veren çok ifllevli güçlü bir taray›c›d›r. IE(Internet Explorer) çerçeveleri, tablolar› Cascading Style Sheet'leri, Java, Javascript ve di¤er yaz›m dillerini destekler. Sunucu ifllevselli¤i sa¤layan Active Server Pages (Aktif sunucu sayfalar›) ve Windows tarz› uygulamalar› Web'e tafl›ma teknolojisi olan ActiveX (yaln›zca Windows95 ve NT) gibi Microsoft'a özel teknolojileri destekler. IE bak›lan sayfalar›n saklanmas›, güvenli iletiflim, do¤ruluk ve proxylerin kullan›m› için haz›rl›k yapar. XML'yi ve yüklenebilir fontlar›n kendi sürümünü destekler. Dinamik HTML desteklenmifltir ve sürüm 5 ile birlikte, "DHTML davran›fllar›" denen onlar› kullanan sayfalardan ba¤›ms›z dinamik yaz›lar›n saklanmas›na ve böylece yeniden kullan›ma olanak veren bir uzan›m olmufltur. Mevcut sürümle birlikte gelen kullan›fll› özellikler, yaz›lm›fl olana benzeyen URL'li sitelerin afla¤› aç›lan ifl bitirici listeleri URL'lere yazan AutoComplete yard›m›n› ve harflerin otomatik düzeltimini getirmifltir. IE -5 taramal› ilave yard›m sunar. Sorgulamalar do¤rudan adres çubu¤unun içine yaz›labilir; burada arama kolayl›klar›n› seçmede yard›mc› olan bir arama asistan› ve özellefltirilebilir bir arama çubu¤u vard›r. O anda görüntülenmifl olana benzeyen sitelere bakmak için bir "Related Links" (ilgili ba¤lar) seçene¤i vard›r (Alexa'dan). Yerel güvenilir çerezler önceden Web formlar›na yaz›lm›fl flifre, adres, e-posta adresleri ve di¤er ayr›nt›lar› kaydederler. Bir form dolduruldu¤unda veriler afla¤› aç›lan listelerde sunulurlar. Çevrimd›fl› Web sitelerinin görüntülenmesi ve indirilmesi sa¤lan›r. "Dosya/Farkl› kaydet" (File/Save as) komutlar› HTML biçim ka¤›tlar› ( stylesheets), yaz›mlar ve resimler gibi, bir Web sayfas›n› göstermede kullan›lan tüm unsurlar› indirir. Eriflim http://home.netscape.com/download/index.html Platform Windows 95/98/ NT : Bu platformlar›n sürümleri di¤erlerinden bir ad›m önde olabilir. Windows 3.x:, Apple Mac, Un›x 2.2.3 Lynx Lynx, karaktere dayal› uçbirimlerden eriflim için tam olarak özelliklendirilmifl bir düz-metin World Wide Web taray›c›s›d›r. Lynx, en yayg›n Taray›c›lar 47 HTML etiketlerine destek sa¤layarak ve tablo ve çerçevelerin düzmetine dönüflümlerini içererek, HTML belgelerini düz-metin olarak gösterir. ‹fllevleri aras›nda formlar için destek, görüntü haritalar›n›n menü dönüflümleri, sayfalar›n saklanmas›, bir tarihçe fonksiyonu ve yer imleri vard›r. Eriflim http://lynx.browser.org/ Platform Lynx 2.8.1: Unix: VMS, Unix, Windows 95/98, DJGPP üzerinden DOS. Di¤er Web Taray›c›lar hakk›nda daha fazla bilgi • Yahoo: WWW Taray›c›lar Sayfas› http://dir.yahoo.com/Computers_and_Internet/ Software/Internet/World_Wide_Web/Browsers/ • Browser Watch http://www.browserwatch.com/ 2.3 WWW Arama Araçlar› WWW'deki bilginin h›zl› ço¤almas› ve bilginin masaüstüne da¤›t›labilmesindeki artan h›z ve etkinlikle, a¤l› bilgi dünyas› çal›flma hayat›m›za h›zla girmektedir. Buna karfl›n bu a¤l› bilgi ortam›n›n üstünlü¤ü, gittikçe daha yol katetmektedir. Fakat kontrolü almam›za yard›mc› olacak araçlar vard›r. Bu araçlar, a¤ üzerinden bilgi toplayan, dizen, tarayan ve s›n›fland›ran WWW bilgi servisleridir. Bu servisler devaml› olarak geliflmekte ve Web'in zenginli¤inden kaynaklanan tehlikeyi -itiraf edildi¤i üzere, ço¤unlukla kendi ticari mevcudiyetine ba¤l› olan tehlikeyi- karfl›lamak üzere gelifltirilmektedir. Kullan›c›lar›n kazand›¤› da fludur; teknikler gelifltikçe, arama çabuklaflt›kça, daha fazla olanaklar s›n›fland›r›l›p taranabildikçe Web bilgi ortam›na sahip olma flans› hala vard›r. Bafllama noktas› araçlar›n ne yapt›¤›n› ve onlar› nerede bulaca¤›m›z› bilmektir. Bu bölümde mevcut araçlar› ayr›nt›l› olarak irdeleyece¤iz. Bilgi servislerinin çeflitli s›n›flar›, yani arama motorlar›, ileri-arama servisleri, özel arama kolayl›klar›, konu dizinleri ve konu girifl yerleri tart›fl›lm›fl ve her biri için tan›mlay›c› girifller verilmifltir. ‹stenen bilgiyi Internet'te bulmak, giderek bu arama servislerinin efektif kullan›m›na daha fazla ba¤›ml›l›k getirmektedir. E¤er etkin bir flekilde kullan›l›rlarsa, kullan›c›larla istedikleri bilgi aras›nda bir köprü oluflturur ve böylece çevrimiçi bilgi olanaklar›na de¤er katarlar. Fakat arama servisleri kendilerini ço¤altt›kça, kafa kar›flt›r›c› olas›l›klar manzaras›yla karfl› karfl›ya b›rak›lan kullan›c›lar kendi bilgi gereksinimlerinin en iyi nas›l karfl›lanabilece¤ini bilmek isterler. 48 Web Araçlar› Arama Yaklafl›mlar› ‹lk olarak, çeflitli taktikler sunmak ço¤unlukla üretken bir strateji olabilir ve tafl›y›c› servisler buraya önem vermifllerdir. Ayn› bafllama noktas›ndan bir arama opsiyonlar› seçene¤i sunarlar. Bu opsiyonlar normal olarak bir arama motoru, s›n›fland›r›lm›fl bir dizin, kifli ve flirket dizinleri ve baflka özelleflmifl arama kolayl›klar› verirler. Mevcut tüm araçlar› sorunun üzerine b›rakman›n dikkate de¤er bir örne¤i de, kullan›c›lar›n çoklu dizinleri eflzamanl› olarak arayabilmelerini sa¤layan ileri arama servisleridir. ‹kinci olarak, karmafl›k, yak›n tan›mlanm›fl bir arama için alternatif ince ayar yaklafl›m› bölünmeyle sonuçlanabilir. Araman›n yap›s›n›n haritas›n› ç›karmak ihtiyaç duyulacak belirli arama özelliklerini tespit etmeye yard›mc› olur. Örne¤in Boole taramas›n›n gerekece¤i ya da yaln›zca o y›l›n bilgisinin kullan›fll› olaca¤› aç›k olabilir. Bu tip durumlarda bu özellikleri sunan arama servislerini belirlemek yararl› bir denemedir. Üçüncü olarak, yerel arama motorlar› ve konu kataloglar›, özellikle yerel bilgi alan›nda arama yapmak için kullan›fll›d›rlar. 2.4 Web arama motorlar› Web arama motorlar› temel olarak iki ifl yaparlar: • World Wide Web'den ve di¤er Internet özkaynaklar›ndan gelen verileri toplay›p düzenlerler. • Dizinlerinde bir arama kolayl›¤› içerirler. Birinci görevi yerine getiren programlar genel olarak robotlar veya örümcekler olarak adland›r›l›r. Internette, arama motorunun veri taban›nda bulundurmak üzere, muhtemelen üst-metin ba¤lant›lar›n›n bir izini takip ederek, bir siteden di¤erine otomatik olarak veri toplayarak tarama yaparlar. Robotlar çok büyük bilgi veritabanlar›n› toplayabilirler; fakat bunlar rastgele toplanm›flt›r. Veritaban› ayr›ca elle toplanm›fl URL'leri de kapsayabilir. ‹kinci unsura, arama kolayl›¤›na, bir Web sayfas›ndaki arama formu üzerinden ulafl›labilir. Kullan›c› ne arad›¤›n› tarif eden baz› tan›mlay›c› bilgileri forma yazar, arama motoru dizin veritaban›n›, isteneni karfl›l›yor görünen bilgi için tarar ve karfl›l›k gelen bulgularla döner. Bulunanlar›n listesi genellikle arama sonucunu ne kadar çok (iyi) karfl›lad›klar›na göre s›ralan›r ve her liste girifli esas baflvuru kayna¤›na bir üst-metin ba¤lant›s› verir. ‹lgili say›lar da verilir. Tarama motoru servislerinin s›n›fland›r›lm›fl dizin servisleriyle birlikteli¤i, arama seçeneklerinde bir nitelik seçimi boyutu kazand›r›r. Robotlar›n oluflturdu¤u büyük veritaban›n›n taranmas› kadar, bir sorgulama yan›t› da elle toplanm›fl olanlar›n dizin listelerini ç›kartabilirler, Arama Araçlar› 49 böylece belirli bir nitelik de¤erlendirmesi vermifl olurlar. Bu otomatik olarak arama motoru taraf›ndan yap›labilir veya seçilebilen s›n›fland›r›lm›fl dizininin ilgili alan›nda kullan›c›ya arama veya göz atma seçene¤i sunulur. Kalite gelifltirmenin daha geliflmifl potansiyeli veritabanlar›, yay›nlar, kitaplar ve ücretsiz Web verisi olan di¤er özkaynaklar gibi ücretli özkaynaklar›n efllenmesiyle (entegrasyonuyla) söz konusu olur. Fakat kapsanan arama servislerinin biri taraf›ndan duyurulan bu fenomen, arama motoru servislerinin (her ne kadar h›zla yerleflmiflse de) "kullan›c›ya ücretsiz" gelene¤inin belirli bir flekilde tükeniflini de temsil eder. Web'deki içerik kalitesinin mevcut yetersizlik düzeyinde verildi¤i halde, ayn›s›n› ileride daha çok görmemiz muhtemeldir. ‹lgililik ve S›ralama Arama motorlar› genellikle birçok yakalama (hits) yaparlar. Önemli olan bu yakalamalar›n çoklu¤u de¤il, ilgililik s›ralamas›d›r. En üstteki yakalama kullan›c›n›n sorusuna karfl›l›k vermekte midir? Bu etkili¤in zor bir s›namas›d›r. Bu nedenle arama motorlar› dikkatlerini arama yeterliklerini gelifltirmeye ve veritabanlar›n›n büyüklü¤ünden çok sonuçlar›n ilgilili¤ini artt›rmaya yönelmifllerdir. Son zamanlara kadar, ilgilili¤i de¤erlendirmekteki bask›n yöntem, arama terimlerinin Web sayfas›ndaki s›kl›¤› ve yeri idi. Aranan sözcü¤ün/lerin ad›nda ya da bafl›nda bulundu¤u ve metin içinde tekrar edildi¤i sayfalar, yakalama listesinin üst s›ralar›nda yer alm›fl gibiydiler. Bir arama motoru kullanan herkes, bu yaklafl›m›n sonuçlar›n›n niteli¤indeki gelifligüzelli¤i bilir. ‹lgili? -Olabilir. Bakmaya de¤er? -Daha da flüpheli. Neyse ki sayfadaki sözcükler kadar nitelik iliflkilili¤ini de dikkate alan yeni bir yaklafl›m yetiflmektedir. Nitelik çeflitli flekillerde yarg›lanabilir. Bir siteye di¤er sitelerden olan ba¤lant›lar›n varl›¤› onun de¤erli oldu¤unu böylece muhtemelen nitelikli bir dizin içerdi¤ini gösterir. Di¤er bir dizin yayg›n oland›r. Kullan›c›lar taraf›ndan arama sonuçlar› listesinden seçilen siteler ve onlar› gözden geçirirken harcad›klar› zaman›n uzunlu¤u, bir "popülerlik" dizini bir araya getirilebilir. Ancak di¤er yaklafl›m, s›n›fland›r›lm›fl bir dizinde yer almak için insan taraf›nda seçilmifl sitelere üst s›ralarda yer vermektedir. Bu yaklafl›mlar›n her biri, burada listelenen servislerde bulunur. Kullan›c› gereksinimleri Kullan›c›lar hiç flüphesiz yüzlerce arama gereksinimleri duyarken, baflar›l› arama flans›n› öne ç›karabilecek bir k›s›m nitelikler vard›r. Bunlar: 50 Web Araçlar› • kullan›m kolayl›¤›, • kapsay›c›l›k, • içerik niteli¤i, • taramay› kontrol etmek, • aramada bükünlük (esneklik) • iliflkilili¤in geçerli de¤erlendirmesi, • sonuçlar›n aç›klay›c› sunumu. Kullan›m kolayl›¤› Web arama servisleri araman›n girilmesi için genellikle tek pencerelik basit bir girifl noktas› sunarlar. Ço¤u arama motorlar› aranacak terimleri al›r ve efllefltikleri belgeleri karfl›laflt›r›r. Kullan›m kolayl›¤›na ekstra bir boyut kazand›ran arama motorlar›, do¤al dilleri ak›ll›ca iflleyip analiz edebilen ve "‹stanbul'dan Londra'ya olan uzakl›k ne kadard›r?" gibi bir soruya do¤ru yan›t verebilenlerdir. Al›fl›lm›fl çoklu girifl pencereleriyle 'Geliflmifl arama', arama terimlerini birlefltirmek ve di¤er de¤iflkenleri belirlemek için operatörlerin afla¤› aç›lan menü seçimi, arayüzeylerin en düzgününü sunmayabilir; fakat arama üzerinde, birçok kullan›c›n›n de¤er verebilece¤i bir kontrol düzeyi sa¤lar. Standart arama pencerelerinden, oranla daha az kullan›c›-canl›s› araçlar› kullanarak (AND, OR, NOT, NEAR, (), +, -,'''',fieldname: gibi) ayn› kontroller s›kl›kla mümkündür. Bu yöntemler onu asla 'kolay kullan›m' onur listesinin bafl›na getirmeyecektir, ancak gerçekte onlar› kullanmay› seven kullan›c›lar taraf›ndan kullan›lmaktad›rlar (örn. Kütüphaneciler). Kapsay›c›l›k ‹yi oturmufl arama servislerinin ço¤u, yüz milyondan fazla Web belgesini düzenler. Genellikle belgenin tam metnini bulundururlar. Hiç biri WWW'deki tüm bilgileri düzenlemeye kalkmaz; Web bilgisi artt›kça, dizinlenmifl k›sm› artmak yerine azal›r. fiu anda herhangi bir servisin kapsad›¤› en çok k›s›m, %34 olarak tahmin edilmektedir. ‹çerik niteli¤i Arama motorlar› taraf›ndan içerik kalitesi konusuna dönük tekniklere daha fazla önem verilmeye bafllanm›flt›r. Önceleri h›z ve çap amaçken, eflde¤er niteli¤i veren arama sonuçlar›, tüm ayd›n bilgi servislerinin gündeminde üst s›ralardad›r. ‹nsan veya makine yap›m› ilave ifllemler arama sonuçlar›n› elemek, çözmek ve de¤er katmak için kullan›l›r. Bu tip ifllemlere örnek: Arama Araçlar› 51 • bir insan s›n›flay›c› taraf›ndan konusal de¤erlendirme ve tasnif edilmesi, • bir özkayna¤›n baflkalar› taraf›ndan ne s›kl›kta ba¤lan›ld›¤›n›n otomatik olarak kontrol edilmesi, • özkayna¤a yap›lm›fl önceki eriflimlerde verilerin otomatik olarak ifllenmesi. Bu tip ifllemlerin arama metinlerinin karfl›laflt›r›lmas› ile birlikteki sonuçlar›, arama sonuçlar›n›n s›ralanmas›nda kullan›lacak uygun bir hesap ç›kart›r. Veritaban›ndaki bilginin geçerlili¤i, özellikle çal›flan ba¤larda (link) niteli¤in di¤er bir yönüdür. Bir k›s›m arama motorlar›, sayfada ne s›kl›kta de¤ifliklik yap›ld›¤›na ba¤l› olarak de¤iflen bir oranda URL'leri yeniden ziyaret ederler. Aramay› kontrol etmek Karma sorgulamalar durumunda arama de¤iflkenlerini ayr›nt›l› olarak belirtme yetene¤i önem kazan›r. • Çoklu arama terimlerinin nas›l bir araya getirilebilece¤ini belirtir misiniz? E¤er arama motoru arama terimlerinden herhangi birini içeren belgeleri getiriyorsa, bu, hepsini içeren belgeleri getirmekten farkl› bir fleydir; özellikle uygunluk do¤rudan rastlananlar›n say›m›na dayal›ysa. training guide dogs blind örne¤inin aranmas›nda, arama terimlerinin herhangi birini ç›kartan arama motoru (örn. training OR guide OR dogs OR blind), 'training' sözcü¤ünü 15 defa kullanm›fl olan bir belgeye, bafll›¤› gerçekten "Training School for Guide Dogs for the Blind" olan ve bu ifadeyi üç kere kullanm›fl olan bir metne oranla, s›ralaman›n daha yukar› taraflar›nda yer verecektir. Ço¤u arama motorlar› arama terimlerini (sözcüklerini), arama penceresinde Boole terimleri AND, OR ve NOT'› arada kullanarak ya da afla¤› aç›lan menülerden eflde¤er ifllevselli¤i vererek, nas›l bir araya getirece¤iniz konusunda sizi serbest b›rak›r. Boole taramas› kombinasyonunu yerlefltirirken parantezleri kullanmak, size daha ileri düzeyde bir kontrol sa¤lar. Örn. (cricket AND (pitch OR ground)) • Arama terimlerinin yak›nl›¤›n›n önemli olup olmad›¤›n› belirtir misiniz? 52 Web Araçlar› • Bir ifadeyi arayabilir misiniz? Genel olarak, ifade taramas› için verildi¤i yerde sözdizimi t›rnak içinde yaz›lmal›d›r. Örn. "formula one" • Hangi arama terimlerinin verilip, hangilerinin verilmemesi gerekti¤ini belirtir misiniz? Belgede olmas› gereken terimler genellikle + iflaretiyle, olmamas› gerekenler - iflaretiyle belirtilir. • Sözcükler, sözcük, altdizi veya kök olarak ifllem görür mü? - Arama motoru sözcükleri otomatik olarak keser mi? Örne¤in, anthropologist teriminin aranmas›nda arama anthropolog için yap›l›r. - Sözcük köküyle arama yapabilir misiniz? Örne¤in anthropolog*, anthropology, anthropological, anthropologist sözcüklerini kapsar. • Büyük-küçük harfe duyarl› arama mümkün müdür? Baz› arama motorlar› büyük harflerle bafllayan bitiflik arama terimlerini özel isimler olarak yorumlarlar. Araman›n derinlefltirilmesi (Art arda arama) • Önceki araman›n sonuçlar›yla arama yapabilir misiniz? • Ba¤lam› tan›mlayarak aramay› daraltabilir misiniz? • Devam eden bir aramaya anahtar sözcük ekleyebilir misiniz? Aramada bükünlük (esneklik) • Bir arama belirli veri birimlerine, örne¤in bafll›k, hostlar, uygulamac›klar ve ba¤lar gibi, ayr›labilir mi? • Bir arama tarihle, örne¤in yaln›zca son materyallere bakmak gibi, s›n›rlanabilir mi? • E¤er ifle yarar bir fley bulduysan›z, ayn›s›ndan daha fazla bulma kolayl›¤› var m›? ‹liflkilili¤in geçerli de¤erlendirmesi • Arama motoru, arama sonuçlar›n› s›ralarken özkaynaklar›n niteli¤ini dikkate al›r m›? • Karfl›l›k gelenlerin listesi tüm arama terimlerinin bulundu¤u belgelerin bafl tarafa gelmesine göre mi, ham bir s›ralamaya göre mi yap›l›r? Arama Araçlar› 53 • Arama terimlerinin belgedeki yeri dikkate al›n›r m›? Bu ço¤unlukla belirleyici bir faktördür. Arama sonuçlar›n›n s›ralan›fl›n› etkileyen di¤er faktörler • Servis anahtar sözcükler satar m› (belirli bir anahtar sözcükteki en iyi on yakalaman›n garanti edilece¤i)? • Servis kendisini dizin-toplugönderiminden korur mu? Sonuçlar›n aç›klay›c› sunumu • Bulunan karfl›l›klar›n say›s› verilir mi? Ço¤u arama motoru bu özelli¤e sahiptir. • Arama sonuçlar› giriflleri, ba¤lant›y› izlemenin yararl›l›¤›n› yarg›layacak yeterli bilgiyi verir mi? Ço¤u arama motoru metnin bir k›sm›n›, örne¤in yer ve tarihi, özet olmas› amac›yla sunar. Tarihler genellikle ifle yarar. • Arama sonuçlar›na olan ba¤lar çal›fl›r m›? Örn. Arama motorunun dizin veritaban› ne kadar geçerlidir? Dizin toplugönderimi Dizin toplugönderimi, Web sayfalar›n›n arama terimi gibi kullan›labilecek sözcüklerle uygun olmayan biçimde y›¤›lmas› ve bu nedenle bir aramada bulunup eriflilmek için gücünü artt›rman›n örne¤idir. Dizin terimleri belgenin bafl›ndaki üstveriye belgenin kullan›c›n›n normalde göremeyece¤i bir yerine yerlefltirilebilir. Baz› arama motorlar› dizin toplugönderimlerine karfl› kurulu korumalara sahiptir ve giren siteleri durdurur. Arama motorlar›yle ilgili daha fazla bilgi Search Engine Watch http://www.searchenginewatch.com/ 2.4.1 AltaVista Aral›k 1995'te Digital Equipment Corporation kamuya aç›lan AltaVista, çok genifl bir Internet veri taban›n›n h›zl› ve esnek taranmas›n› sunan bir dizin taray›c›d›r. Eriflim http://www.altavista.com/ AltaVista Asya, Avustralya, Kanada, Latin Amerika, Kuzey ve Güney Amerika ve Birleflik Devletler için bölgesel içerik a¤ siteleri sunar. Yaln›z-metin ara yüzeyi mevcuttur. 54 Web Araçlar› Kapsam AltaVista tafl›y›c› bir sitedir. Arama motoruna ek olarak özel aramalar›, konu özkaynaklar›n›n ve haberlerin hiyerarflik olarak s›n›fland›r›lm›fl bir dizinini ve ücretsiz e-posta ve bir an›nda çeviri servisi gibi di¤er servisleri sunar. Özel aramalar›n Usenet postalamalar›, çoklu ortam, foto¤raflar, kifli ve flirketlerin temas ayr›nt›lar› ve e¤lence / finans / sa¤l›k / gezi gibi konuya özel arama ve taramaya efllenik bir k›s›m içerik bölgeleri (Zones) sunar. Özel aramalar aras›nda, a¤da bilgi bulmak için uzmanlaflm›fl birçok servisi listeleyen Tools and Gadgets seçilebilir. AltaVista'n›n s›n›fland›r›lm›fl dizini (LookSmart), konuya göre gruplanm›fl seçkin özkaynaklar›n listelerini hiyerarflik bir yolla sunar. AltaVista'n›n arama kolayl›¤›, yaln›zca milyonlarca WWW belgesinin ve di¤er Internet kaynaklar›n›n tam metinli dizininden gelen kendi veritaban›na de¤il ayr›ca Ask Jeeves'den lisansl› "yan›t veritaban›"na da eriflir. Varolan girifller de¤ifliyor göründükleri s›kl›¤a göre yeniden ziyaret edilirler. Elle verilen URL'ler günlük olarak eklenir. AltaVista, araman›n 25 dilden herhangi birinde kurulmas› ve arama sonuçlar›n›n bir dille s›n›rland›r›lmas› seçene¤ini sunar. AltaVista'n›n çeviri servisleri Web sayfas› metinlerini Frans›zca, Almanca, ‹talyanca, ‹spanyolca ve Portekizce dillerinde çevirmek için kullan›labilir. Kullan›m AltaVista, kullan›c›ya sanki öyle söyleyeceklermifl gibi, ‹stanbul'dan Londra'ya olan uzakl›k ne kadard›r? yap›s›ndaki bir soruyu kurgulamalar›na olanak veren ve Ask Jeeves teknolojisi ve veritaban› kullanan do¤al dil aramas› sunar. Ayr›ca kullan›c›n›n ç›kan terimlerden hangisinin al›n›p hangisinin hariç tutulaca¤›n› belirlemesini sa¤layan arama daraltmas› sunar. Özelleflirilmifl aramalar için, Boole aramas› kolayl›klar› (arama terimleriyle birlikte AND, OR ve NOT sözcüklerinin kullan›lmas›), içiçe (yuvalanm›fl) arama terimleri ve tarih s›n›rlamal› aramalar (örn. Yaln›zca 1.1.1999'dan sonra olanlar gibi), Geliflmifl Arama seçene¤i durur. AltaVista temel aramada do¤al dil aramas›n› kullanarak, arama üzerinde kontrolü sa¤lamak için ekstra kolayl›klar sunar: • ‹fadeler, ayraçlar kullan›larak yer alabilir. Örn. "nuclear diffusion reactor" • Sonuçlarda bulunmas› gereken sözcükler '+' iflaretiye, bulunmamas› gerekenler '-' iflaretiyle belirtilebilir. • Aramalar, uygulamac›klar, hostlar, alanlar, resimler ya da ba¤lar gibi, belirli bir tip bilgiye s›n›rlanabilir. Örn. TERENA Guide to Network Resource Tools, link: http://www.terena.nl/gnrt/ adresine bir arama çal›flt›r. Arama Araçlar› 55 • Bir sözcük kökünün aranmas› mümkündür. Örn. librar+ • ‹yi bir yard›m kolayl›¤› sunulur. Aramaya yan›t olarak, karfl›laflt›rmalar›n ilgi derecesine göre s›ralanm›fl bir listesi gelir. Soru ve yan›tlar›n kaydedildi¤i "yan›t veritaban›"nda yan›tlar baflka bir aramay› gerektirmeyecek kadar özlü olabilirler. Aksi halde, bir belgenin de¤erlendirilmesi flöyle belirlenir: • sayfa arama terimlerinin kaç tanesini içerir; • sözcükler belgenin neresindedir (ilk birkaç sözcükse listenin bafllar›nda yer al›r.); • birbirlerine ne kadar yak›nd›rlar. Daha fazla bilginin bulunmas› AltaVista, Basit ve Geliflmifl sorgulamalar için ayr›nt›l› bir Yard›m dosyas› sunar. AltaVista ana sayfas› da AltaVista hakk›nda s›kça sorulan sorular belgesine direk bir ba¤ sunar. AskJeeves AskJeeves, çevrimiçinde sorulan en popüler sorulara verilen milyonlarca yan›t›n bir bilgi taban›yla desteklenmifl bir do¤al dil arama servisidir. Ayr›ca di¤er 5 arama motorundan gelen yan›tlara da¤›lan ileri bir arama sunar. AskJeeves, bir sorunun yap› ve sözcüklerini analiz ederek ve sonra uygun bir yan›t› bulmak için bir veritaban›n› tarayarak çal›fl›r. Eriflim http://www.ask.com/ AltaVista'da yürütülen veritaban› ve teknoloji, DELL müflteri destek sistemi AskDudley ve di¤er sistemlerdir. Kapsam AskJeeves kendisine ait BilgiTaban› (KnowledgeBase) olmas›na ra¤men sorgulamalar çal›flt›r›r ve bunu önde gelen 5 arama motorundaki bir ileriaramayla destekler. Popüler soru ve yan›tlar için kendi BilgiTaban› metin dizilerini tam olarak karfl›lamaz, fakat sözcük anlamlar›n› ay›rmaya ve ba¤lamdaki sözcük kullan›m›n› analiz etmeye muktedirdir. BilgiTaban›, Web üzerinde en çok sorulan sorular›n birkaç y›ll›k analiz ve araflt›r›lmas›yla kurulmufltur. Geniflledikçe daha cazip oldu¤u öne sürülür. Kullan›m AskJeeves standart yayg›n sorularla, örne¤in ölçüler, uzakl›klar, nüfus ayr›nt›lar› vs, çok iyi sonuç verir. Sorular düz, basit ‹ngilizce'yle Boole 56 Web Araçlar› arama ba¤laçlar› veya anahtar sözcükler kullanmak zorunda kalmadan ifade edilebilir. AskJeeves sorunun anlam ve grameri üzerinde kendi ifllemini uygular ve soruyu do¤ru olarak anlad›¤›ndan emin olmak için teyit eder. Onayland›ktan sonra ilgili olan yüksek nitelikli yan›tlara do¤rudan ba¤lanmay› amaçlar. Karfl›l›klar›n bunalt›c› bir listesinden çok, yan›tlar›n tam yerlerini de vererek özlü bir liste oluflturmak esas amaçt›r. Basit kullan›c›-canl›s› arayüzey, arkas›ndaki arama teknolojisinin karmafl›kl›¤›n› kabullenmez. ‹lave ileri arama seçene¤indeki de¤iflkenlerin tan›mlanmas›na f›rsat vererek arayüzeyi de karmafl›klaflt›r›r. Aramayla ilgili belirli kontroller, örne¤in AltaVista'da dil seçimi gibi, gerekiyorsa arama motorunun kendisine baflvurmak gereklidir. Daha fazla bilgi bulmak Servis hakk›ndaki daha fazla bilgi AskJeeves sitesinde mevcuttur. 2.4.2 Excite Excite, do¤al dil aramas› yapmak üzere tasarlanm›fl metin dolu bir Web taray›c›l› tafl›y›c› bir sitedir. Özellefltirilmifl haberler, hava durumu, hisse senetleri, spor, servisler ve sohbet ortamlar› görüntüleri olan girifl sayfas›n›n kiflisellefltirilmesini sunar. (Magellan kullanan) s›n›fland›r›lm›fl dizin seçilen özkaynaklar› otomobiller, ifl olanaklar›, flehir rehberleri, al›fl verifl, spor ve gezi gibi konu alanlar› içinde listeler ve yüksek nitelik içerenleri belirtir. Çok yönlü tafl›y›c› resmini dolduran Excite, Kifli Bulucu, Hisse Senedi Spekülasyonlar›, Hava Raporlar›, Excite Topluluklar›, Sohbet vs. gibi servisler sunar. Kullan›fll›l›¤›n›n yan› s›ra, kendi kavrama-dayal› yap›s›n›n özelli¤ini gösteren arama motoru halen eflleniktir. Özelliklerinden birisi iliflkinin de¤erlendirilmesinde istatistik tekni¤inin kullan›m›d›r, yani, sözcüklerin belgelerde sadece kaç defa kullan›ld›¤›na bakmaz, di¤erleriyle iliflkili olarak kullan›mlar›na ve belgedeki yerlerine de bakar. Eriflim http://www.excite.com/ Avustralya, Fransa, Almanya, ‹talya, Japonya, ‹sveç, ‹ngiltere de ülkenin diliyle sunulan Excite siteleri vard›r. Çin'de de bir sitesi vard›r. Kapsam Excite arama motoru, on milyonlarca Web sitesinde ve binlerce haber grubunda bir tam metin aramas› yapar. Excite Dizini kimi binlerce Web sitesinin niteliklerine göre seçilmifl aç›klay›c› bir katalo¤udur. Aramalar Arama Araçlar› 57 Web veri taban›n›n tümününde dizin veya dizin içinde bir kategoride çal›flt›r›labilir. Arama sonuçlar› sadece Web sayfalar› ile s›n›rl› de¤ildir: Sonuçlar hisse senedi spekülasyonlar›, spor skorlar›, hava raporlar›, flirket bilgisi ve haber manfletlerini içeren ilgili bilgiyi verebilirler. Kullan›m Excite servisinin dikkate de¤er bir özelli¤i ba¤lama dayal› arama yapmas›d›r. Sorgulamada belirtilen sözcükleri oldu¤u gibi aramakla birlikte, Excite aramay› yak›n iliflkideki sözcükleri arayarak geniflletir. Yard›m belgesi flu örne¤i al›nt›lar: "Sorgulama kutusuna 'Yetiflkin insanlar›n kaynak konular›" girdi¤inizi varsay›n. Bu sözcükleri birebir içeren siteleri bulman›n yan› s›ra, örümcek, emekli kiflilerin ekonomik durumunu ve daha yafll› vatandafllar›n kaynak sorunlar›n› ifade eden siteler bulacakt›r.' En iyi olarak belirli terimlerin aranmas› ifller. Web ve Usenet haber gruplar›n› tarayabilirsiniz. Arama sonuçlar› uygunluklar›na göre ayr›l›r ve herbiri için bir uygunluk puan› verilir. E¤er yakalamalar›n biri (en üstteki olmak zorunda de¤il) di¤erlerinden daha yararl› bilgiye sahipse, bu özkayna¤a benzeyen maddelerin bir listesini oluflturmak için [More Like This] ba¤›n› seçme seçene¤i vard›r. E¤er bir arama ayn› siteden birçok sayfayla dönerse, 'Sort by Site' seçene¤i bir sitedeki belgelerin gösterilmesini grupland›r›r. Aramalar bölge veya ülke olarak s›n›rlanabilir, örne¤in Avrupa, ‹ngiltere. Geliflmifl Arama Bir ifadenin aranmas›nda, ifade ayraç içine konmal›d›r. Örne¤in "old age pension". Bir arama teriminden önceki art› iflareti, al›nan belgelerde o terimin istendi¤ini gösterir. Eksi iflareti ise, yeralmamas› gerekti¤ini gösterir. Örne¤in +pension -accommodation. Anahtar sözcükler Boole operatörleri ve söz dizimi ile birlefltirilebilirler. AND, OR, NOT gibi Boole operatörleri büyük harflerle yaz›lmal›d›r. Arama terimleri kombinasyonlar› parantez kullanarak gruplanabilir. Örne¤in: (schools OR training) AND guide AND dogs AND blind Daha fazla bilgi bulmak Excite sitesi arama ipuçlar› ve yard›m içerir. 2.4.3 HotBot HotBot Wired Digital'dan Inktomi'den gelen güçlü bir arama motoru ve 58 Web Araçlar› haberler, spor, baflvuru, seyahat, al›fl verifl, finans, ifller, flirketler, e¤itim, bilgisayar ve Web gelifllimi gibi kategorilerdeki bilgi özkaynaklar› sunan tafl›y›c› bir servistir. Bu özkaynaklar, site önerilerinin, o konudaki (ortak düzenlemelerle) aranabilir veri özkaynaklar›n›n, LookSmart s›n›fland›r›lm›fl site dizinindeki kategorilerle ilgili ba¤lar›n ve ilgili di¤er ba¤lar›n listelerini verir. Usenet haber gruplar›n› beyaz ve sar› sayfalar› ve di¤er kaynaklar› arama seçenekleri vard›r. Ayr›ca ücretsiz e-posta hesaplar› ve ana sayfalar verir. Eriflim http://www.hotbot.com/ Kapsam HotBot sözcükleri, ba¤lar› ve Web belgelerindeki 110 milyondan fazla ortam dosyalar›n› dizer ve her üç ya da dört haftada bir belge veritaban›n› yeniler. Herhangi bir arama motorunun en genifl veritabanlar›ndan birine sahiptir. Kullan›m HotBot arama terimlerinin yaz›laca¤› bir pencere ve ileri arama de¤iflkenlerinin tarifi için afla¤› aç›lan birkaç mönü sunar. Daha fazla arama terimi kullanmak aramaya daha çok odaklanmaya yard›mc› olur. Mevcut seçeneklerin baz›lar› flunlard›r: • Sözcüklerin tümü / sözcüklerin herhangi biri / tam ifade / sayfa bafll›¤› / kifli / o URL'ye ba¤lar / Boole ifadesi. • "geçen hafta içinde"den "son iki y›l içinde"ye veya "herhangi bir zaman"a de¤iflen zaman aral›¤› seçenekleri. • Sonuçlar›n say›s› • Tam tan›mlar / özet tan›mlar / yaln›z URL'ler. ‹lave seçenekler kullan›c›n›n flunlar› belirlemesine f›rsat tan›r. • ‹çerilecek veya içerilmeyecek sözcükler • Zaman aral›¤› için bafllang›ç tarihi • Sayfada olmas› gereken medya tipleri • Alan • Sayfa derinli¤i • Sözcük ay›rma Geliflmifl arama özellikleri karmafl›k aramalar›n Modify (de¤ifltir) panosu yerine do¤rudan metin olarak belirtilmesine f›rsat tan›r. Boole aramas› Arama Araçlar› 59 "sözcüklerin tümü" menüsünden seçilebilir ve AND, OR, NOT operatörleri ve parantezler aramay› belirlemek için kullan›l›r. Sorgulamalar ifadeleri, istenen terimleri, ç›kart›lacak terimleri, sözcük bölmeyi ve ileri sözcükleri belirterek de¤ifltirilebilir. Arama sonuçlar› s›ralanan yakalamalar› HotBot'un veritaban›ndan ilgililik puan›, ortak sitelere ba¤lar ve ayr›ca aranan terimler için en çok ziyaret edilmifl sitelere bir ba¤ ile (Direct Hit'in popülerlik dizini kullan›larak) verir. Bu son madde sayfadaki-sözcükler iliflik s›ralamaya olan tam güvenden belirgin olarak uzakt›r. Direct Hit, popülerli¤i "t›klat›lm›fl veriler" ile ölçer. Örne¤in kullan›c›n› arama sonuçlar›ndaki seçimlerinin kay›tlar›n› ve aç›lan sayfan›n kullan›m›nda geçen zaman›n uzunlu¤unu analiz eder. Daha fazla bilgi bulmak http://www.hotbot.com/help/ 2.4.4 Infoseek Infoseek ve yard›mc› GO a¤›, bölgelerde yo¤un baflvuru bölgelerine stratejik olarak yönlenmifl tafl›y›c› bir site sunar. Haberler içi ABCNEWS.com, Spor için SPN.com, çocuklar ve aile içi Disney.com ve Family.com ve e¤lence için ABC.com gibi bir bilgi servisleri yelpazesinde, uzmanl›klar›n› GO flemsiyesi alt›na toplar. Servisin göbe¤inde di¤er oturmufl arama motorlar› gibi genifl veritaban› ve h›zl› ve esnek aramas› olan bir arama motoru vard›r. Araman›n geçerlik etkili¤ini gelifltirmek için ak›ll› özellikler bulundurur. Eriflim http://www.infoseek.com/ (http://www.infoseek.go.com./ adresine yöneltilmifl) Bu adresteki tafl›y›c› servise ek olarak, bölgesel içeri¤e yo¤unlaflm›fl (sayfan›n alt taraf›nda ba¤lanan) bir k›s›m uluslararas› siteler vard›r. Kapsam Infoseek, ço¤unlu¤u tam metin dizininin onmilyonlarca tek URL'yi içeren muazzam bir dizin verir. Veritaban›n›n do¤rulu¤u bitmifl ba¤lar›n ve mükerrer sayfalar›n elenmesi ifllemiyle desteklenir ve geçerlili¤i eflzamanl› dizinleme ile sa¤lan›r. Infoseek Web sitelerinin yeniden dizme s›kl›¤›n› sayfalar›n de¤iflti¤i h›zda tutmak ister. Infoseek ve GO a¤› ifl, kariyer, bilgisayar, e¤lence, Internet, çocuklar, para, haberler, gezi, spor vs. için bafll›¤› belli "merkezler" sunarlar. Bu merkezler konudaki özkaynaklar›n bir kolleksiyonundan ve merkeze- 60 Web Araçlar› dayal› aramadan oluflur. S›n›fland›r›lm›fl GO a¤ dizinindeki siteler nitelikleri aç›s›ndan elle toplanm›flt›r ve y›ld›zlarla derecelendirilmifltir. Site ayr›ca kiflisellefltirilmifl girifl sayfas›, beyaz ve sar› sayfalar gibi baflvuru servisleri, e-posta okuma, sözlük, çevirmen, haritalar, sohbet ortamlar› ve geleneksel arama motorunu tamamlayan y›ld›zla derecelendirilmifl, s›n›fland›r›lm›fl bir dizini içerir. GO a¤› spor, haberler, aile ve e¤lence için "merkezler" verir. Kullan›m Infoseek Web'i haberleri, flirketleri, haber gruplar›n›, hisse senetlerini tarama seçene¤i sunar. Uluslararas› siteler bu sitenin bölgesi dahilinde ya da bir bütün olarak Web'i arama seçene¤i sunar. Do¤al dil aramas› mümkündür ve özel arama ifadelerine de yer verilir. Geliflmifl arama seçene¤i vard›r. Standart aramalar GO a¤ dizininden ilgili s›n›fland›rma bafll›klar›ndan ve a¤ veritaban›ndaki yakalamalardan oluflan bir karfl›laflt›rma listesi getirir. "Benzerini bul" seçene¤iyle birlikte her yakalama için bir ilgililik dizini verilir. Varsay›lan s›ralama ilgilili¤e göredir fakat sonuçlar tarihe göre de s›ralanabilir. Bir sitedeki yakalamalar› grupland›rma seçene¤i de vard›r. Kullan›fll› bir özellik arama sonuçlar› içinde arama kolayl›¤›d›r. Arama parametlerini tan›mlayan afla¤› aç›lan mönü özelli¤indeki geliflmifl aramaya ek olarak, standart araman›n daha yak›n belirlenebilece¤i bir k›s›m yollar vard›r. Büyük harfle arama terimlerinin kullan›m› arama motoruna onlar›n özel isimler oldu¤unu bildirir. ‹fadeler ayraç kullan›larak gösterilebilir. Örne¤in: "guide dogs" ‹stenen arama terimleri bir art› iflaretiyle, istenmeyenlerde eksi ile gösterilir. Örne¤in: "guide dogs" +blind -deaf Infoseek arama terimlerini zekice yorumlamaya çal›fl›r. Örne¤in özel isimleri ve ifadeleri otomatik olarak tan›r. Aramay›, verilen bir sözcü¤ün de¤iflik formlar›n› kapsayacak flekilde geniflletir.Örne¤in: CDROM, CD-ROM, CD ROM Infoseek'in alan söz dizimini kullanarak aramay› URL'lerle, sitelerle, bafll›klarla ya da üstmetin ba¤lar›yla kuflatmak mümkündür. Örne¤in Terena Web sunucusuna ba¤lar veren sitelerin aranmas› için, arama terimleri flöyle olabilir: Link: http://www.terena.nl/ ‹sim ve bafll›klar› ay›rmak için virgüller kullan›labilir. Arama Araçlar› 61 Daha fazla bilgi bulmak Infoseek arama penceresine bitiflik bir arama uçlar› ba¤› içerir. 2.4.5 Lycos Lycos arama motoru robot-üretimi genifl bir veritaban›n›n aramas›n› sunar. Arama motoruna ek olarak seçilmifl ve de¤erlendirilmifl Web sitelerinin (Webguides), s›n›fland›r›lm›fl bir dizini olarak ek servisler ve özelleflmifl arama, ücretsiz e-posta ve WWW ana sayfalar›, sohbet, haber gruplar›, haberler vs. gibi di¤er bir servisler yelpazesi sunar. Eriflim http://www.lycos.com/ Onbir ülkede Lycos sitesi vard›r. Bu URL sizi otomatik olarak kendi bölgenizdeki siteye götürecektir. Kapsam Lycos veritaban› onlarca milyon Web sayfalar›n› ve konu taban›n› özenle e¤ilmifl di¤er uzman dizinleri s›ralar. Aramalar Web üzerinde, veritaban›ndaki ses ve resim dosyalar›nda bölgesel özkaynaklarda, ifl dünyas›nda, kitaplarda vs. yap›labilir. "Web k›lavuzlar›" Mini-Guides (küçük k›lavuzlar), Top Ten (En iyi On) özkaynaklar› ve Topluluk K›lavuzlar› konu listeleri alt›nda verilir. Topluluk K›lavuzlar› (Community Guides) popülerlik derecesine göre s›ralanan siteleri içerir. Popülerlik derecesi teknik yollarla oldu¤u kadar kullan›c›lar taraf›ndan da belirlenir. Yakalama listesindeki bir ba¤ izlendi¤inde Lycos sayfan›n yukar›s›na bir oylama çubu¤u koyar böylece sayfa görüntüdeyken oylanm›fl olur. Kullan›m Standart Lycos aramas›, içine arama terimlerinin yaz›ld›¤› basit bir arama penceresinden yap›l›r. Arama sonuçlar› geldi¤inde her yakalama ayn› türden daha fazlas›na ulaflmak üzere bir "More Like This" ba¤›na sahiptir. Sayfan›n alt taraf›nda aramay› derinlefltirme seçene¤i vard›r. Arama derinlefltirmesi kullan›c›ya arama terimlerinin nas›l bir araya getirilmesi gerekti¤ini seçtirir. Örne¤in AND veya OR kullanmak, onlar›n ba¤lan›fl›, yak›nl›k derecesi veya onlar›n bir ifade olarak görülüp görülmemesi. E¤er daha fazla seçenek gerekli ise Lycos'ta mevcut tüm olas› de¤iflkenler için, afla¤› aç›lan menüler veren "All Search Options"a bir ba¤ vard›r. 62 Web Araçlar› Örne¤in: • tüm belgenin mi, yaln›zca bafll›¤›n m› yoksa URL'nin mi aranaca¤›, arama seçilmifl bir Web sayfas› dahilinde mi tutulaca¤›, • Kullan›lacak dil, • Tüm arama terimlerinin verilmesi, belgedeki s›kl›k ve yerleri gibi, bu aramaya en çok uyan faktörler, • Sonuçlar›n nas›l gösterilece¤i. Daha fazla bilgi bulmak Sol yan çubuktaki Yard›m bafll›¤› alt›nda Arama Seçenekleri, ‹liflkililik, Boole hakk›ndaki aç›klamalara ba¤lar vard›r. Ayr›ca, arama penceresinin yan›nda bir yard›m ba¤› vard›r. 2.4.6 Northern Light Northern Light, yaln›zca Web malzemesini de¤il, ayr›ca veritabanlar›, magazinler ve Internet’te normal olarak aç›k eriflimde olmayan di¤er kaynaklardaki nitelikli materyali de kapsamay› amaçlayan bir arama motorudir. Arama sonuçlar›n› dinamik olarak dosyalayan bütün bir stratejiye sahiptir. Eriflim http://www.northernlight.com/ Kapsam Veritaban›nda dizili 130 milyon Web sayfas›na ek olarak, Northern Light ayr›ca birçok güncel makalelerin, dergilerin kitaplar›n, veritabanlar›n›n ve haber yay›nlar›n›n tam metinli dizinlerini verir. Befl binden fazla bulunan bu 'Özel koleksiyonlar', flu gibi bafll›klar› da içerir: Amerikan Banker, ENR: Engineering News Record, The Lancet, PR Newswire ve ABC, NPR ve Fox News Kopyalar›. Birçok kay›tlar 1995 Ocak ay›na kadar geri gider. Kullan›m Özel Koleksiyonlar içeri¤i tamamen aranabilir ve Web ile tümlefliktir. Çoklu arama terimleri girildi¤inde, Northern Light, arama terimlerinin ço¤unun bulundu¤u her tür yakalamalarla gelir. Sonuçlar ilgilili¤e göre s›ralan›r ve, ayn› zamanda, buna paralel sonuçlar› konulara, belge tipine, kayna¤a ve dile göre dosyalayan bir düzenleme süreci bafllar. Bu süreç, arama sonuçlar›ndan dinamik olarak üretilen hiyerarflik olarak s›n›fland›r›lm›fl bir dizin yap›s›na sahip olmamak gibi de¤ildir. S›n›fland›r›lm›fl bir dizindeki gibi, bu, bafll›¤›n alt›ndaki belirli gruplara inmeyi kolaylaflt›r›r. Dosyalar›n aras›nda yukar› Arama Araçlar› 63 veya afla¤› do¤ru ilerledikçe (aramay› daralt›p genifllettikçe), s›n›flaman›n ve o anda gösterilen sonuçlarla iliflkili durumun grafik bir temsilini görebilirsiniz. Arama motoru Boole aramas›n›, ifade aramas›n›, sözcük bölmeyi ve alan aramas›n› destekler. Power Search, ilave seçenekleri belirlemeye olanak verir; •Arama terimleri belgenin neresinde aranmal› (herhangi bir yer/bafll›k/isim/URL) • zaman aral›¤› • kaynaklar • konular • belgenin tipi Özel Koleksiyondaki maddelerin özetleri arama sonuçlar›nda verilir ve ücretsizdir. Bunlar, madde hakk›ndaki temel bilgiye sahip standardize edilmifl bir biçimdedir. As›l makalelere para ödenmelidir ve güvenli bir çevrimiçi kredi kart› aktar›m› yap›l›r yap›lmaz makale ekrana gelir. Fiyatlar makale bafl›na 1$ ile 4$ aras›ndad›r. Daha fazla bilgi edinmek Northern Light, sitesinde yard›m sayfalar› içerir. Özel Koleksiyonlarla ilgili ayr›nt›l› bilgi için bkz.: http://www.northernlight.com/docs/specoll_help_overview.ht ml 2.5 ‹leri arama servisleri Neredeler? ‹leri arama servisleri (ya da ileri aray›c›lar), tek bir bafllama noktas›ndan hareketle, birkaç arama motorunun eflzamanl› aramas›n› sunar. Kullan›c› kimi arama terimlerini yazd›¤›nda, ileri aray›c› arama talebini ilgili arama motorlar›nda çal›flt›r›r ve sonuçlar› toplar. Ondan sonra sonuçlar› eleyip ifller ve bir grup arama motorundan gelen kuramsal olarak en iyi birleflik bir yakalamalar listesini oluflturur. Ard›ndan sonuçlar›n daha ileri ifllenmesine geçer; örne¤in hepsine bir iliflkililik puan› vermek, iliflkilili¤i veya di¤er kriterleri çözme, dayat›c› bir tav›rla biçimlendirme, eriflilebilirli¤i gerçeklefltirme ve gereksiz URLleri kald›rma. Sonuçlar›n son listesi, genellikle hangi arama motorunun hangi giriflleri oluflturdu¤unu gösteren ortak bir listedir. Muhtemelen, üreten arama motoruna göre grupland›r›lm›flt›r. 64 Web Araçlar› Devam edenler ve duranlar Seçecek birden fazla arama motorunun oldu¤u durumlarda, onlardan hiçbiri kusursuz ya da kapsay›c› de¤ildir, ve bilgi bulmak için çoklu yaklafl›m ve araçlar› kullanman›n ço¤unlukla önerilen strateji oldu¤u yerlerde, ileri arama servisleri ideal her ifle yarayan çözümün sözünü verir görünürler. Çoklu eflzamanl› araman›n sonuçlar›n› ve performans›n› gözlemek için yetkin arama ve iflleme görevlerini gelifltirmifllerdir. Bir k›s›m arama motorlar›ndan ve gelen sonuçlardan kabul edilebilir bir zaman içinde aramalar› sonradan iflleme ve oluflturma hedefi, fazla iddial› bir giriflimdir. Servislerin do¤rudan kontrol edilemeyen h›z ve etkilili¤ine çok fazla bel ba¤lanm›flt›r, öyleyse baz› ifl kay›plar›n›n olmas› flafl›rt›c› de¤ildir. ‹fllevsellik ‹leri arama servislerinin yapabilmesi gerekenlerden baz›lar› flunlard›r: • Arama motorlar›ndan gelen sonuçlar› birlefltirmek ve tekrar edenleri elemek • Kendi sorgulama dilini kullanmak, her ne kadar bu baz› arama motorlar›n›n özel yeteneklerinin bir k›sm›n› yitirmek demek olsa da • Kontrol edilebilir miktardaki bilgiyle çal›flmak. Bu, arama sonuçlar›nda bazen flafl›rt›c› derecede k›sa sonuç listesi veren kur-kes noktalar› demektir. Nitelik Sonuçlar›n niteli¤i nihai olarak, kullan›lan arama motorunun arama ve dizme yetkinliklerine dayan›r. Bunlar›n biri bile ifle yaramaz fleyler üretse, bunlar ileri araman›n sonuçlar›n›n niteli¤ini düflürecektir. Kontrol Arama motorlar› farkl› arama algoritmalar› kullan›rlar ve genel bir talep olarak araman›n yak›n belirlenmesi için ayn› potansiyel yoktur; ne de ileri derinlefltirme için. H›z Sonuçlar e¤er bir tümleflik liste olarak sunulduysa, yavafl bir arama motoru tüm sonuçlar›n gösterilmesi konusunda gecikme getirebilir. ‹leri aray›c›lar bu sorunlar çevresindeki yollara bakm›fllard›r. Örne¤in MetaCrawler, göstermeden önce arama sonuçlar›n›n toplu listesindeki maddelerin gerçekten ulafl›labilir ve aramayla ilgili oldu¤unu onaylayan bir mekanizmayla iflbirli¤i yapar. Arama için hangi arama motorunu kullanaca¤›n› seçerken, SavvySearch her arama motoru için o anda kullan›lan zaman› hesaba katar ve h›zl› olanlara öncelik verir. ‹leri Arama Servisleri 65 2.5.1 MetaCrawler MetaCrawler birçok Web arama motorunu eflzamanl› olarak tarayan ve sonuçlar›n birleflik listesini veren bir Web arama servisidir. Arama motorlar›n›n bir arama motorudur. Eriflim http://www.go2net.com/search.html Metacrawler Go2Net a¤›nda mevcuttur. Kapsam MetaCrawler'›n kendi veritaban› yoktur, fakat kulland›¤› kaynaklar›n veritaban›na güvenir. Go2Net'teki genel bir Web taramas› flunlar› kullan›r: AltaVista, Excite, Infoseek, Lycos, WebCrawler, Yahoo, Thunderstone, LookSmart ve The Mining Co. Aramalar Web'de (genel Web arama motorlar› kullanarak), Hisse senetlerinde (Silicon Investor), Dosyalarda (Filez kullanarak) ve Habergruplar›nda (Dejanews) yap›l›r. Ayr›ca 'Kanallar'da özel ileri arama seçene¤i de vard›r. Kanallar belirli konudaki özkaynaklar›, Bilgisayar, E¤itim, E¤lence, Finans, Oyunlar, Sa¤l›k, Al›flverifl, Spor ve Gezi gibi, bir araya getirir. Bunlar›n her biri, ileri aramalar›n çal›flt›¤› kendi özkaynak tak›mlar›na sahiptir (Örn. The Computing Channel aramas› Infoworld, PC Magazine, PC World, TechWeb ve di¤erlerini, Finance Channel aramas› Forbes, Fortune Magazines, USA Today ve di¤erlerini verir. Kullan›m MetaCrawler, tek bir arama penceresi sunarak, oradan çoklu arama motorlar›n› çal›flt›r›r. Arama terimlerini girerken, kullan›c›lar arama terimlerinden herhangi birini ya da hepsini veren yakalamalar› istediklerini veya arama terimlerinin bir ifade olarak ifllem görmesini belirtebilirler. Web'i veya habergruplar›n› tarayabilirler. MetaCrawler aramay› sürdürürken ve mükerrer URLleri eleyip listedeki maddelerin aramayla ilgili ve eriflilebilir oldu¤unu teyit ederek, arama sonuçlar›n› tek bir biçime formatlanm›fl liste halinde bir araya getirirken bilgi verir. Arama sonuçlar›, arama motoru taraf›ndan gelen her referansa s›ralama dikkate al›narak verilen güvenirlik de¤eri ile, varsay›lan olarak iliflkilili¤e göre listelenir. Kanal taramas›yla, sonuçlar iliflkililik ya da arama motoru taraf›ndan gruplanabilir. Arama motorlar› aramalar›nda, ileri arama sözdizimi kullan›labilir. 66 Web Araçlar› Örne¤in: '''' ifadeler çevresinde, + içerilmesi gereken terimlerden önce - içerilmemesi gereken terimlerden önce Power Search seçene¤i, kullan›lacak arama motorunu seçmek, zamanafl›m› süresi, kaç tane sonuç gibi ilave seçenekler sunar. Daha fazla bilgi bulma MetaCrawler Arama ipuçlar› http://www.go2net.com/help/faq/query.html FAQ http://www.go2net.com/help/faq/ 2.5.2 SavvySearch SavvySearch, çoklu Internet arama motorlar›n›n ve di¤er kaynaklar›n h›zl› eflzamanl› sorgulamas›n› ve tümleflme ve sonuçlar›n gösterimini veren bir ileri arama arac›d›r. Eriflim http://www.savvysearc.com Kapsam SavvySearch, ileri aramalarda kullanmak için 200'den fazla özkayna¤a sahiptir: • arama motorlar›, örn. Excite, AltaVista, Infoseek, HotBot • s›n›fland›r›lm›fl dizinler, örn. Yahoo!, MiningCo, Magellan, LookSmart • Usenet, örn. DejaNews • Paylafl›m, örn. Jumbo, TUCOWS, Shareware.com • E-posta adresleri, örn. Yahoo! People Search, UsenetAddresses • Gazeteler, örn. New York Times • Ansiklopediler, örn. Encyclopedia Britannica, Encarta • Gezi, örn. CIA World Factbook, Lonely Planet • Sinemalar, Örn. Internet Movies Database (Internet Sinema Veritaban›) Kullan›m SavvySearch, kullan›c›n›n ya arama motorlar›, s›n›fland›r›lm›fl dizinler (SavvySearch'ün K›lavuzlar› diye adland›r›l›r), Usenet News, Haberler ‹leri Arama Servisleri 67 ya da paylafl›m aras›ndan yapaca¤› seçimi kullanarak genel bir ileri arama sunar. Bir sorgulama verildi¤inde, SavvySearch hangi arac›n en etkin bir flekilde yan›t verece¤ini bulur ve aramay› bu yan›ta göre bafllat›r. Varsay›lan olarak sorgulamadaki tüm arama terimlerini (onlar› bir ifade olarak arama seçene¤i seçilmediyse) içeren belgeleri arar. Sonuçlar tümleflik ve listelidir; aç›klamal› her girifl, hangi arama arac›n›n/araçlar›n›n o sonucu verdi¤ini içerir. Sonuçlar tatmin edici de¤ilse, daha ileri arama araçlar› kullan›larak arama yeniden bafllat›l›r. Ayr›ca alan isimleri, e-posta adresleri, e¤itim, ansiklopediler, sa¤l›k, resimler, yat›r›m, ifl, magazin yaz›lar›, sinemalar, gezi, vs. gibi alanlarda uzman ileri aramalar vard›r. Ek olarak, 'Shop' (Dükkan) koleksiyonlar› karfl›laflt›rma ileri al›flverifl sunar. Arama özellefltirmesi özelli¤i kullan›c›ya kendi ileri aramas›n› tan›mlama olana¤› verir. SavvySearch'ün 200'ün üzerindeki arama özkaynaklar›ndan, kullanmak istediklerini seçebilir, her birinin önemini s›ralayabilir, özellefltirilmifl ileri aramaya bir isim verebilir ve SavvySearch'e her eriflimlerinde ilave bir uzmanl›k seçene¤i olarak listelenmifl halde bunlar› edinebilirler. Arama motorlar›n› veya s›n›fland›r›lm›fl dizinleri kullanma seçeneklerinden biri seçildi¤inde, SavvySearch yap›land›r›lm›fl sorgulamalar sunar. Sorgulama dili ifade aramas›n› (''''), tercihli terim operatörlerini (+/-), Boole dilini (AND, OR, NOT) ve yerleflik aramalar› parantez kullanarak destekler. SavvySearch hangi arama motorlar›n›n ya da dizinlerin sorgulamay› karfl›layabilece¤ine karar verir. Daha fazla bilginin bulunmas› SavvySearch FAQ http://www.savvysearch.com/faq.html 2.6 Konu dizinleri Özkaynaklar› konuya göre s›n›fland›rmak, Internet özkaynaklar›n›n ak›ll›ca göstertilmesini sa¤lar. En önemlisi, bu yolla yap›lm›fl listelemelerin, özkaynaklar›n hiyerarflik düzenlenmeleri do¤rultusunda, kullan›c›lar›n bir bilgisayar program›ndan çok insan zekas›n›n yer ald›¤› bilgiye gözatmalar›n› sa¤lamalar›d›r. Dizinlerin ço¤unda yer alacak maddelerin sunulmas› herkese aç›k oldu¤undan, bu her bölünmez maddenin niteli¤inin garantisi olmayabilir; fakat daha çok benzer olanlar› gruplaman›n yarar›n› göstermektir. Bir arama için uygun olacak arac› ararken, konuya göre haz›rlanm›fl dizinlerin flu özellikleri oldu¤unu bilmek yararl› olacakt›r; 68 Web Araçlar› • Ba¤lama dayal› arama Kütüphanedeki gibi konulara göre ayr›larak, maddeler benzer maddelerle düzenlenmifltir. Ard›ndan yap›lacak taramalar, verimli olanaklar sunar. • Seçilmifl özkaynaklar Seçicilik, kimi durumlarda kapsay›c›l›l›¤›n eksikli¤ini telafi eder. Örne¤in, bir konu bölgesinde standart ya da klasik bir çal›flmay› ararken. • Nitelikli özkaynak bulman›n artt›r›lm›fl flans› Bir çok metin kendi yazar› taraf›ndan seçilmifl olsa da, baflka birço¤u baflkalar› taraf›ndan yararl› bulundu¤u için yer alm›flt›r. • Düflük gereksizlik ve mükerrerlik riski Otomatik dizin taraman›n tersine, seçilen insan-yap›m› listeler, normalde ayn› çal›flman›n çoklu yakalamalar›n› ç›kartmayacakt›r. Konu düzenleme Konu düzenleme sistemi, Yahoo! gibi, yazarlar›n bunun için düzenlenmifl olduklar› bir sistemden baflkas› de¤ildir, ya da UDC (Universal Decimal Classification) gibi standart kütüphane s›n›fland›rma plan› olabilir. Bu planlar daha büyük içerirlik ve yayg›n tan›ma ve kabulün yararlar›n› sunar. Eklenmifl de¤er Konu dizinleri, arama motorlar›na yararl› bir katk›d›r, fakat s›kça yap›lan tek girifller ayr›nt›lardan yoksundur, asl›nda yaln›zca bir URL olabilir. Al›nt›lar veya aç›klamal› girifller veren listeler, listelenen özkaynaklar hakk›nda daha çok bilgi içerir ve yararl›l›k potansiyellerini artt›r›rlar. Arama motorlar›n›n tersine, bu girifller makineden de¤il, insan elinden ç›kmad›r ve kimi durumlarda nitelik de¤erlendirmesi içerebilirler. Girifller resmi olarak yap›lanm›fl ve, daha çok bir kütüphane katalog girifli gibi, alanlar›n standart bir listesini kullanabilir. Ço¤u dizinler, yaln›zca kendilerinin veritaban› girifllerini tarayan bir arama kolayl›¤›yla iflbirli¤i yaparlar. 2.6.1 Yahoo! Yahoo, özünde s›n›fland›r›lm›fl özkaynak diziniyle bilinen bir servisler koleksiyonu olan tafl›y›c› bir sitedir. Internet de bu türden ilk sitedir ve hala alan›n bafl›n› çekmeye devam etmektedir. Listeledi¤i tüm özkaynaklar›n görevlendirilmifl bir robotla de¤il, insan taraf›ndan seçilip s›n›fland›r›ld›¤›n› temin eden ve ayn› zamanda özkaynaklar›n zengin koleksiyonundan gelen çeflitlilik ve farkl›l›¤› da veren, Web'deki en popüler servislerden biridir. Taran›labilir dizininin sunulmas› esnek bir arama kolayl›¤›d›r. Konu Dizinleri 69 Eriflim http://www.yahoo.com/ Yahoo'nun Danimarka, Fransa, Almanya, ‹talya, Norveç, ‹spanya, ‹sveç ve ‹ngiltere'de yans›ma siteleri vard›r. Kuzey Güney Amerika'da, Pasifik k›y›lar›nda siteleri ayr›ca birkaç tane yerel Yahoo vard›r. Yahoo dizini kendi konu kategorisi hiyerarflisi içindeki binlerce özkayna¤› listeler. Bu hiyerarflinin bafl›nda Arts & Humanities, Business & Economy, Computers & Internet, Education, Science, Society & Culture gibi 14 yayg›n bafll›k vard›r. Bunlar›n her birinin alt›nda konu alt bölümleri s›ralamas›, burada da konu alt›nda s›n›fland›r›lm›fl özkaynaklar›n giriflleri bulunur. Üst ba¤l› girifller yaln›zca bafll›k veya bafll›kla beraber k›sa bir aç›klamadan oluflabilir. Baz› girifller o özkayna¤›n elefltirisine giden üstba¤lara veya iyi sunum veya kapsam› gösteren bir ikona sahiptir. Kullan›m Yahoo taran›labilir ya da aranabilir fakat, onun büyük gücü konuya dayal› listelemeleri ve belirli bir alandaki özkaynaklar› tarama f›rsat›d›r. Arama kolayl›¤›n›n büyük de¤eri bu ba¤lamda belirli Web sitelerini bulma arac› olmaktan çok konuya göre düzenlenmifl Web sitelerini bulma arac› olmakt›r. Tarama Tarama üst düzeydeki 14 yayg›n bafll›¤›n birinde bafllar, ard›ndan istenen bafll›¤a gelene kadar konu hiyerarflisi boyunca afla¤› iner. Örne¤in bir kullan›c› ifl ve ekonomi (Business & Economy) üst düzey kategorisini seçebilir, ard›ndan dizinler ve indeksler gibi konudaki genel ifllere ba¤lar›n oldu¤u sonraki düzeye geçer, sonra alt kategorilere ve bu kategorideki herhangi bir bafll›¤a ulafl›r. Her alt kategorideki girifllerin say›s› hemen yan›ndaki parantez içinde gösterilir. Bir alt kategori ba¤›n› izleyerek daha fazla benzer listelere ulafl›l›r. Dizinin içinden arama Yahoo dizinini tararken her noktada o anki kategoriyi ya da bir bütün olarak Yahoo'yu tarama seçene¤i vard›r. Konu hiyerarflileri oldukça kapsay›c› ve derin olabilirler, bu nedenle arama kolayl›¤› gerekli bir yard›mc›d›r. Arama sonuçlar› Yahoo kategorilerinin alt›nda listelenir. Bu, kategoriye ve listelenen di¤er kaynaklara yararl› bir a¤ sunar. Bu, konuya göre s›n›fland›r›lm›fl dizinlerin, kullan›c›n›n kendi konu ba¤lam›ndaki özkaynaklara yukar›dan afla¤› ya da afla¤›dan yukar› çal›flarak bakmas›n› sa¤layan avantajlar›ndan birini gösterir. 70 Web Araçlar› Genel Arama (Ana sayfada bulunan) Genel arama kolayl›¤›, Yahoo konu kategorileri ve Web siteleri ile genel bir Web aramas› sunar. Arama, her alandaki en iyi karfl›laflmalar›n bir özetini oluflturur. Sonuçlar, karfl›l›k gelen arama sözcükleri say›s›yla, tam sözcük örtüflmeleriyle ve karfl›l›k gelen sözcüklerin belgedeki yeriyle (bafll›kta yer ald›ysa üst s›ralara yerleflir) iliflkilendirilerek s›ralan›r. Sonuçlar› ilk yeri Yahoo kategorileridir. Bir kategori yüzlerce hatta binlerce iliflik Web sitesi içerebilir. Yahoo siteleri yoksa Inktomi arama motoru ile tüm-metin Web aramas›yla oluflturulmufl (Web sayfalar›) sonuçlara gider. Usenet News (DejaNews) ya da Yahoo aramas› gibi ekstralar sunan ‹leri Arama seçene¤i de mevcuttur. Aramalar önceki gün, hafta, ay, y›l ya da 3 y›l öncesi olarak s›n›rlanabilir. Arama terimleri AND ve OR ile bir araya getirilebilir ve bütün bir sözcük ya da bir altba¤ olarak ele al›nabilir. Daha fazla bilgi bulmak • Yahoo! How-To http://howto.yahoo.com/ • FAQ http://www.yahoo.com/docs/info/faq.html. • Yahoo! Arama Yard›m› http://help.yahoo.com/help/ysearch/ 2.7 Konu geçitleri Internet bilgi cang›l›n› biraz daha uysallaflt›rmada bilgi uzmanlar›n› çal›flmalar›n› ele alanlar, özkaynaklar›n seçilmesi, s›n›fland›r›lmas› ve aç›klamas›nda katk›s› olan konu bilirkiflisi getiren servislerdir. Bu servisler, konu geçitleri, belirlenmifl bir konu alan›nda nitelikli özkaynaklar› seçer, s›n›fland›r›r ve aç›klarlar. O konudaki bilgi aray›c›lar için bilgi simsar› rolünü etkin bir flekilde doldururlar. Baflar›l› olursa, yararl›, nitelikli çevrimiçi özkaynaklar› belirlemede güvenilebilirler ve çevrimiçi kaynak malzemesinde belirgin bir karmafla olan bir alanda çal›flan herkes için önemli bir özkaynak olurlar. Konu geçitlerine örnekler • ADAM http://adam.ac.uk/ • Say›sal sanat, tasar›m, mimari ve medya kaynaklar›n›n 'Gerçek Kitapl›¤›' • biz/ed http://bizednet.bris.ac.uk:8080/ ‹fl ve Ekonomiden seçilen nitelikli özkaynaklar›n listeleri • ChemDex http://www.chemdex.org/ Internet ecza kaynaklar›n›n dizini • Eldis http://ntl.ids.ac.uk/eldis/eldis.html Konu Geçitleri 71 ELDIS, Geliflme ve Çevredeki bilgi kaynaklar›na bir geçittir. • EEVL http://www.eevl.asc.uk./eldis/welcome.html Nitelikli Web siteleri mühendisli¤ini, arama motorlar› mühendisli¤ini, bas›l› literatür dizinlerine ve di¤er uzman bilgi servislerine olan ba¤lar›n ve bunlar›n özetlerinin taranabilir katalogu. • HUMBUL http://users.ox.ac.uk/~humbul/index.html Edebi ilimler özkaynaklar› • OMN‹ http://www.omni.ac.uk/ Nitelikli biomedikal Internet özkaynaklar›na ‹ngiltere geçiti. • PICK http://www.aber.ac.uk./~tplwww/e/ Nitelikli kütüphanecilik ve bilim özkaynaklar› bilgisine geçit. • RUDI http://rudi.herts.ac.uk/rudi.html fiehirli tarzda profesyonel hareketlilik, araflt›rma ve ö¤retim ile, ilgili disiplinler için çok ortaml› Internet özkayna¤›. Buradaki flehirli tarz, fiziksel tasar›m, yönetim, planlama ve binalarla arazi yap›s›n›n kamu ve aç›k alanla olan iliflkisi anlam›nda kullan›l›r. • SOSIG The Social Science Information Gateway (SOSIG) http://www.sosig.ac.uk/ (see Plate 3) Toplumbilimler ve ilgili alanlardaki çevrimiçi özkaynaklar›n nitelik-kontrollü bir listelemesini verir. Listelenen her özkaynak standart bir girifl flablonu kullan›larak s›n›fland›r›l›r ve aç›klan›r. • WWW Virtual Library http://www.vlib.org/Home.html Nitelikli konu listelemelerinin öncüsü, iyi tan›nan Virtual Library, uzman olduklar› belirli alanlar için anahtar ba¤lar› sayfalar›n› oluflturan zay›f yap›daki bir gönüllüler birli¤i taraf›ndan çal›flt›r›l›r. 3 Uzman Arama Araçlar› Genel Web arama kolayl›klar›na ek olarak Internet bilgisinin belirli kategorilerine veya belirli arama gereklerine yönelen uzman arama araçlar› vard›r. Burada ele al›nan uzman araçlar flunlard›r: • Dizin servisleri, insanlar ve di¤er varl›klarla ilgili bilginin yap›lanm›fl veritabanlar›n› içerir. • Archie, Internet dosya arflivlerinin aranmas› için öncü bir araçt›r. • Ak›ll› ajanlar (Intelligent agents), kullan›c› lehine özerk davranarak arama kavram›n› geniflletir. 3.1 Dizin Servisleri Çevrimiçi dizin servisleri iki gruba bölünebilir: beyaz sayfalar ve sar› sayfalar. Beyaz sayfalar, insanlar ve bilgisayarlar için a¤ üzerinde bir arama yolu sunarlar. Sar› sayfalarsa, firmalar için sunarlar. Tek bafl›na kapsay›c› küresel bir dizin yokken, ‹nsanlar›n Aranmas› (Kullan›c›ya Genel Bilgiler bölümünde) bafll›¤›nda ad› geçen baz› Web dizinleri isim eklentileriyle övünürler. Bu bölüm, Internet dizin servislerini sunmak için genellikle kullan›lan araçlar›n bir seçkisini kapsar. CSO gibi kimi araçlar a¤›rl›kl› olarak yerel dizinler için kullan›l›rken, X.500 ve LDAP gibi di¤erleri küresel olarak kullan›labilir. A¤ milyonlarca insana ulaflan ayr›nt›lar›n› toplayan bu araçlara rol verse de, yaln›zca, burada listelenenler d›fl›nda araçlar kullanan yerel dizinler taraf›ndan kapsanm›fl hala birçok insan vard›r. ‹nsanlar›n aranmas›yla ilgili genel k›lavuzla için k›s›m 1,2,3'e bak›n. 3.1.1 CSO CSO, Urbana-Champaign'de gelifltirildi¤i Illinois Üniversitesi'nde kurulu Bilgisayar ve ‹letiflim Servisleri Ofisi'nin (CCSO, Computing and Communications Services Office) k›saltmas›d›r. Birçok üniversite, 72 Dizin Servisleri 73 ö¤renci ve personel bilgisini, çevrimiçine sunmak için CSO'yu kullan›r. Toplanan veriler bir kurumdan di¤erine de¤iflirken, bir CSO dizini isim, e-posta adresi, bölüm vs. ile aranabilir. Eriflim CSO dizinleri bir sunucu arac›l›¤›yla edinilebilir (Phonebook Server / Telefon rehberi Sunucusu). Sunucu, ya tek bafl›na duran (örne¤in, http://saratoga .cso.uiuc.edu /~notarus/software/winph.html adresindeki 32-Bit Windows için WinPH), ya da bir WWW veya Gopher geçidine yerlefltirilmifl bir PH ifllemcisi ile eriflilebilir. Ayr›ca Eudora gönderi program› da bir PH istemcisi verir. ‹stemci bilgiyi aramak üzere belirli bir CSO sunucusuna eriflmek için kullan›c› taraf›ndan flekillendirilir. CSO normal olarak yaln›zca tek bir kurumun dizinini vermekte kullan›l›r. Bu nedenle kullan›c› aç›s›ndan, araman›n hangi kurum veya sunucuda yap›laca¤›n› bilmek gereklidir. Dünya çap›ndaki servislere olan ba¤lar için http://www.uiuc.edu/cgi-bin/ph/ adresindeki Illinois Üniversitesi Telefon Rehberi sayfas›na bak›n. 3.1.2 LDAP LDAP (Lightweight Directory Access Protocol) Internet üzerindeki dizin servisleri için bir protokoldür. LDAP kullanan her istemci programa, LDAP uyumlu (ya da X.500) bir dizin sunucusuna eriflim sa¤layan aç›k bir protokoldür. Uygulamas›na bir örnek, LDAP'l›-E-posta istemci program›nda, E-posta adreslerine bakma kolayl›¤›d›r. Kullan›c› LDAP dizinini belirleyebilir; örne¤in kurumunun personel dizini. ‹stemci ve sunucu bilgi talebi ve da¤›t›m›n›n ayr›nt›lar›n› verir. LDAP'nin X.500'e birçok benzerli¤i vard›r. X.500 gibi, bilginin bir dizinde nas›l kurulaca¤›n› ve bilgiye eriflim protokolünü veren, küresel bir dizin yap›s› tan›mlar. X.500'den farkl› olarak, kavramas› daha kolayd›r, daha kolay uygulanabilir ve ayr›ca TCP/IP'yi destekler. X.500'le ortak olarak, LDAP bilgi modeli bir nesne hakk›nda (örne¤in bir kifli) bilgi içeren "girifl"’e dayal›d›r. Girifller metin, JPEG foto¤raflar›, sesler, URL'ler ve PGP anahtarlar› gibi bir bilgi kar›fl›m› içerebilirler. Dizin giriflleri hiyerarflik a¤aç benzeri bir yap›da düzenlenir. Eriflim LDAP Netscape, Novell, Microsoft ve Sun'›nkiler gibi birçok dizin servislerinde çal›flt›r›labilir. LDAP istemci eriflimi su gibi programlarda mevcuttur: Eudora Pro 4.0, Netscape Communicator, Microsoft Outlook Express 4.0, Lotus cc:Mail. 74 Uzman Arama Araçlar› OpenLDAP http://www.openldap.org/ Lightweight Directory Access Protocol'ün aç›k kaynak bir uygulamas›d›r. Afla¤›daki adreste ulusal LDAP sunucular›n›n ve di¤er Kamu Dizin Ara Yüzeylerinin bir listesi vard›r: http://www.dante.net/np/pdi.html LDAP kaynaklar› LDAP URL format› kullanan Web üzerinden ulafl›labilir. Örne¤in ldap://ldap.widgets.com/ou=production,o=_widgets,c=nl?one (bu sorgulama dizin a¤ac›n› üretim bölümündeki girifllere süzer.) Daha fazla bilgi için Innosoft's LDAP World world/index.html http://www3.innosoft.com/ldap- 3.1.3 X.500 X.500, da¤›t›lm›fl dizin servisleri için bir standartt›r. Bu standart hem X.500 veritaban›n›n yap›s›n› hem de veritaban›n› sorgulamada kullan›lan protokolü kapsar. X.500 farkl› tipteki dizinler için kullan›labilir. En dikkat çeken uygulamas›, düzinelerce ülkede X.500 sunucular› taraf›ndan sa¤lanm›fl 1 milyon isimden fazlas›n› içeren küresel bir beyaz sayfalar servisidir. X.500 hiyerarflik bir veritaban› yap›s› sunar (örne¤in ülke / kurum / kurumsal birim / kifli ). Veritaban› kiflileri, a¤ özkaynaklar›n›, kurumlar› vs. tarif edebilen herbiri kendine özgü girifllerden (her nesne için bir tane) oluflur. Eriflim X.500 istemci-sunucu modeline dayal›d›r. X.500 istemcili bir kullan›c› (X.500 dünyas›nda Diretory User Agent / Dizin Kullan›c› Ajan› ya da DUA olarak bilinir) bir X.500 sunucusunu (Directory System Agent / Dizin Sistem Ajan› ya da DSA) sorgulayabilir. Sunucu yerel X.500 veritaban›n› kullan›r, fakat di¤er X.500 sunucular›yla da iletiflime girebilir. E¤er bir sorgulama yerel olarak yan›tlanamazsa, otomatik olarak di¤er X.500 sunucular›na aktar›l›r ve yan›t al›n›r. Tüm dizin kullan›c›ya yerel dizinden eriflilebilir görünür. Sorgulamalar gibi X.500'de veri yönetim ifllevlerini destekler (girifllerin eklenmesi, de¤ifltirilmesi ve silinmesi). Nameflow Paradice Servisi'ne (www, gopher, telnet, LDAP sunucusu dahil) kamu dizin arayüzeylerinin bir servisi afla¤›daki adresteki Dante taraf›ndan verilir: Dizin Servisleri 75 http://www.dante.net/np/pdi.html Bir ‹ngiliz Web geçiti olan World Wide Directory Service, flu adrestedir: http://www.cse.bris.ac.uk/comms/ccrjh/search-formworld.html. Daha Fazla Bilgi X.500 diziniyle igili bilgi için http://www.nexor.com/public/directory.html LDAP World: http://www.innosoft.com/ldapworld/ LDAP Roadmap ve FAQ: http://www.kingsmountain.com/ldapRoadmap.shtml 3.1.4 Az kullan›lan dizin servisleri Whois Whois hem dizin hem de protokoldür. Whois dizini a¤lar, a¤ kurumlar›, alanlar, siteler ve onlarla ilgili irtibatlar hakk›ndaki bilginin aranabilir bir veri taban›d›r. Afla¤›daki flekillerde kullan›labilir. • A¤lar, alanlar ve hostlar hakk›nda bilgi bulmak • A¤lar ve alanlar için (insanlar›n) irtibat bilgilerini ç›kartmak • Bir alan ad›n› tescil ederken, ismin halen kullan›mda olup olmad›¤›na bakmak. Ana Whois veritaban› Network Solutions taraf›ndan kurulur. Üst-düzey alan ad› alan bir kurum Whois veritaban›na otomatik olarak eklenir. Whois'e yerel bir Whois istemcisinden etkileflimli bir telnet oturumdan, e-posta üzerinden ya da afla¤›daki adresteki Web tabanl› formdan ulaflabilir. http://www.networksolutions.com/cgi-bin/whois/ whoisXREF] Whois++ Whois++ a¤l› veri koleksiyonlar› için da¤›t›lm›fl bir veritaban› protokolüdür. Çok say›da sunucudan da¤›t›lan beyaz veya sar› sayfa verileri gibi bir bilgiye pekifltirilmifl sorgulama eriflimi sunar. Çoklu dillerin ve karakter tak›mlar›n›n kullan›m›, daha ileri arama ifadeleri, yap›land›r›lm›fl veri ve tercihi resmiyet gibi seçeneklerle geniflletilmifl önceki Whois protokolüyle, geriye dönük, uyumlu olmak üzere gelifltirilmifltir. Her tip yap›land›r›lm›fl veri bir Whois++ sunucusu alt›nda bulunabilir. Digger (Bunyip Information Systems'dan), Whois++ uygulamas›na bir örnektir. http://www.bunyip.com/products/digger/ 76 Uzman Arama Araçlar› Finger (Parmak) Finger, belirli bir host bilgisayar üzerindeki kullan›c›lar hakk›nda bilgi gösteren bir özelliktir. ‹ki flekilde kullan›labilir: (1) Bir kullan›c› hakk›nda, oturum ad› veya o anda oturumda olup olmad›¤› gibi bir bilgiyi sormak için, (2) Oturum açt›¤›n›z ayn› makineye baflka kimin ba¤l› oldu¤unu bulmak için. Unix dünyas›ndan gelse de Finger istemcileri di¤er platformlar için gelifltirilmifltir. Bir Unix sisteminde, "Domain" host bilgisayar›n Internet'teki alan ad› iken finger user@domain yaz›n. Finger uzaktaki makinede çal›fl›yor olmal›d›r (yani, bulmak istedi¤iniz kifli taraf›ndan kullan›lan makine). Netfind Netfind, alan ad› gibi anahtar sözcükler kullan›larak taranabilen, basit bir Internet beyaz sayfalar dizinidir. Bir kullan›c› ad› ve kullan›c›n›n nerede çal›flt›¤›n›n ham bilgisi verildi¤inde, Netfind o Internet kullan›c›s› hakk›ndaki bilgiyi bulmaya çal›fl›r. Alan darald›kça, Netfind kiflinin ad›n› izlemek için Finger kullan›r. 3.2 Archie Archie, WWW sunucular›n›n içeriklerinin ve Internet dosya arflivlerinin listeleri gruplar› gibi da¤›t›lm›fl verileri aray›p dizen bir araçt›r. En iyi bilinen uygulamas› Internet'teki anonim ftp arflivlerini dizmesindedir. Internet'teki yüzlerce sunucudaki belirli maddelerin aranmas› amac›yla sunulan en eski araçlardan biridir. fiimdi dosya arflivlerinin bu veritaban› 1000'in üzerinde sunucuyu ve birkaç milyon dosyay› kapsar ve Archie yaz›l›m› üniversite taban›ndan ç›karak Bunyip Information Systems'in ticari bir ürünü olmufltur. Ticari halindeyken, yaz›l›m geliflip genifllemifl, ve flimdi Web verileri de dahil da¤›t›lm›fl veri koleksiyonlar› için genel bir veritaban› olarak pazarlanmaktad›r. Bununla beraber, a¤ özkaynak araçlar› ba¤lam›nda Internet arflivleri veritaban› sunan en önemli sistemdir. Internet Arflivleri Veritaban› nedir? Internet Arflivleri Veritaban›, Internet'teki anonim ftp arflivlerinin içerik listelerinin bir dizinidir. Archie, arflivleri bar›nd›ran sunuculardaki veriyi otomatik olarak toplama, düzenleme, tutma ve ona ba¤l› bir arayüzey Dizin Servisleri 77 taramas› sa¤lama yollar› içerir. Di¤er Internet araçlar› gibi, Archie istemci-sunucu modelinde çal›fl›r. Archie sunucular› her Archie'nin kendi co¤rafik alan›ndan toplad›¤› verilerin dizildi¤i da¤›t›lm›fl bir sistem sunar. Sonuçlar Internet bilgisinin dünya çap›nda etkili, genifl, aranabilir bir Archie indeksini etkili bir flekilde sunmak için paylafl›l›r. Eriflim Kullan›c›lar Archie veritaban›n› WWW, telnet ya da masaüstü makinelerine yüklü tahsis edilmifl Archie istemci yaz›l›m› kullanarak arayabilirler. WWW eriflimi; Archie-Web sunucular› kullan›c›lar›n arama terimlerinin ve ilave de¤iflkenleri belirleyebildikleri bir Web formu sunar. Veri böylece Archie sunucusuyla ifllenir ve üstba¤l› bir yakalama listesi oluflturur. Yeniden alma, basit bir üstba¤ seçimi meselesidir. SWITCH Archie servisi afla¤›daki adreste bir WWW arayüzeyi sunar. http://archie.switch.ch/archie/l Telnet Eriflimi Telnet eriflimi Archie veritaban›n›n uçbirime dayal› yollarla sorgulanmas›n› sunar. Birtak›m Archie sunucular› taraf›ndan verilir (bak›n›z http://www.bunyip.com/products/archie/world/servers .html). Bu sunuculardan birine ba¤lan›rken standart "Archie" ad›n› kullan›n. Bir banner mesaj›ndan sonra istem komutu ç›kacakt›r. Archie, veritaban›n› sorgulamak için kendi komutlar›n› kullan›r. ‹lk kez kullan›lanlar bafllamak için yard›m komutunu denemelidirler. Yerel ‹stemci Eriflimi Pc için Ws Archie ya da Apple Mac için Anarchie gibi yerel istemci yaz›l›m›, Archie veritabanl› esnek bir yolla sorgulama sa¤lar. Kamu alan› Archie istemcileri, Macintosh MS-DOS, OS/ 2, VMS, NeXT, Unix ve XWindows için mevcuttur. ‹stemciler Archie sitelerinden anonim ftp kullanarak al›nabilir ve /pub/archie/clients ya da /archie/clients dizinlerinde bulunurlar. Örne¤in: ftp://ftp.bunyip.com/pub/archie/clients Kapsam Günümüzde Archie, anonim ftp WWW Archie arfliv sitelerinin Internetteki 1500'ün üzerindeki içeri¤ini, her siteyi ayda iki kere ziyaret ederek izler. Ziyaret edilen siteler yaklafl›k 6 milyon dosya tutar. 78 Uzman Arama Araçlar› Kullan›m ‹stenen dosyan›n tam ad› halihaz›rda bilindi¤inde Archie çok yararl›d›r. Anonim ftp ya da WWW arflivlerinin içerik listelerini arama terimlerini tam isimler / altba¤lar ya da düzenli ifadeler (büyük / küçük harf duyarl›) fleklinde (tercihinize göre) gözeterek arayacakt›r. Arama için, istenen yakalamalar›n maksimum say›s›, aramay› bafllatmak istedi¤iniz alan ya da sunucu, arama terimlerinde AND veya OR ba¤laçlar›n›n kullan›l›p kullan›lmayaca¤› gibi belirleyebilece¤iniz ilave seçenekler sunulabilir. Archie'nin WWW versiyonu Çevrimiçi yard›m sunar. Archie'yi telnet, eposta ve yerel bir istemci üzerinden kullanma bilgileri için K›s›m 3.2.5.2'ye bak›n›z. Archie'ye Web üzerinden eriflim yaln›zca arayüzeyi kullanma kolayl›¤› de¤il, ileri ba¤l› arama sonuçlar›ndan tümleflik dosya al›m› da sa¤lar. Archie'yi telnet, e-posta ve baz› yerel istemciler üzerinden kullan›rken, Archie sadece yerleflim sa¤lar. Dosyalar›n al›nmas› farkl› bir ifllem gibi yap›lmal›d›r (genellikle ftp yoluyla). Örnek Bu örnek arama afla¤›daki adresteki Avusturya Archie-WWW sunucusunda yap›ld›. http://archie.univie.ac.at:8001/. Temel Archie aramas›n›n varsay›lan seçeneklerini kullanarak, yani, anonim ftp (anonim ftp arflivlerinde arama), altba¤ (arama terimlerinin bir ismin bir bölümü olsa da ortaya ç›kt›klar› yerde bul) ve duyars›z (büyük/küçük harf ay›r›m› yapma), Usenet haberokuyucu yaz›l›m› olan free agent için ‹leri Arama seçene¤i alt›nda AND arama terimi operatörü seçilerek (böylece yaln›zca "free" ve "agent" terimlerini bulunduran yakalamalar gelecekti) bafllat›ld›. Arama afla¤›daki sonuçlar› verdi: 1) ftp.univie.ac.at 1 /mirror/tucows/adnload -r--r--r-- 6081 14:06:00 25 Jan 1999 GMT dlfreeagent.html (2) ftp.uakom.sk 2 /pub/tucows/adnload -r--r--r-- 6081 16:05:00 07 Mar 1999 GMT dlfreeagent.html (3) ftp.ntua.gr 3 /pub/pc/tucows/adnload -r--r--r-- 6081 17:05:00 07 Mar 1999 GMT dlfreeagent.html Selecting on number 1 linked to the ftp directory at the University of Technology, Vienna, from where Free Agent could be retrieved. Ak›ll› Ajanlar 79 Daha fazla bilgi bulmak Archie'deki Bunyip Information System sayfalar› http://www.bunyip.com/products/archie/. 3.3 Ak›ll› Ajanlar Ak›ll› ajanlar (yaz›l›m ajanlar›) kullan›c› ad›na görevler yapan programlard›r. Ajanlar›n yeterlilik yelpazeleri genifltir; temel düzeyli kendili¤inden do¤rudan gündelik görevlerden, kullan›c›n›n tercih ve gündelik ifllerine uyum sa¤lama ve hatta onun ad›na pazarl›k yapma yetene¤ine kadar. Ajanlar› di¤er programlardan ay›ran özellik, karfl›laflt›klar› koflullara göre davran›fllar›n› otomatik olarak de¤ifltirmeleri ve kullan›c›n›n görüp müdahale etmesine gerek kalmadan bir k›s›m haz›r kural ve kriterlere göre karar verme yetenekleridir. Ajanlar bu otonomi özelli¤inin kendi bilirliklerine göre azalt›p ço¤altabilirler. Özerk davran›fl›n kapasitesi inisiyatifi ele almaya kadar uzanabilir (örne¤in kullan›c›n›n özellikle istemedi¤i ama isteyebilece¤i bilgiyi sa¤lamak). Ajanlar ayr›ca di¤erleriyle ve di¤er programlarla veya bilgi isteyen veya yard›m veren insanlarla iletiflebilir. Ayr›ca baz›lar› host bilgisayarlar aras›nda gezebilirler (gezici ajanlar). Internet bilgi arama alan›nda, ak›ll› ajanlar özerkliklerini geleneksel arama kolayl›klar›n› baflka bir boyut eklemek için kullan›rlar. Örne¤in talep edilen bir bilginin nas›l ve nerede aranaca¤›n›, arama devam ederken kendi edimlerini a¤ ortam›na dinamik olarak uyarlay›p karar verebilirler. Eriflim Bir ajan bir istemci üzerinde (kullan›c›n›n makinesi) ya da bir Web sunucu üzerinde (gezici ajanlar tek bir yere ba¤l› olmay›p istemciden sunucuya gezseler de) iflleyebilir. A¤ üzerinde bir dizi platform için mevcut büyük bir istemciye-dayal› ajan yaz›l›m› vard›r. Kimi ücretsizdir fakat ço¤u ajan paketleri sat›fla sunulmufl ticari ürünlerdir. Sunucuya dayal› ajanlar (örne¤in Excite Product Finder) URL'leri arac›l›¤›yla bulunabilirler. Çevrimiçi bu ajanlar›n baz›lar› kullan›c›lardan, onlara yeniden kullan›labilen isim ve flifre veren bir tescil ifllemi isteyebilirler. Kapsam Ajan yaz›l›m› sistem yönetimi, Internet'te bilgi arama, günü yakalama servisleri, çevrimiçi al›fl verifl vs. gibi bir ba¤lam çeflitlili¤inde kullan›l›r. 80 Uzman Arama Araçlar› Ajanlar›n kullan›labilece¤i kimi görevler flunlard›r: • Önceki kullan›c› davran›fl›na dayanarak ilave ileri ba¤lar önerip, kullan›c›n›n a¤a göz atmas›n› zenginlefltirmek; • Arama motorlar› aramalar›na ilave de¤er katmak; • Aramalar› çoklu veritaban›nda yapmak, sonuçlar› ak›ll›ca eleyip birlefltirmek; • Çevrimiçi pazarlardaki bir ürün için en iyi fiyat› bulmak; • Kullan›c› ad›na ifllem ve pazarl›klara girmek; • WWW veritabanlar›n› izlemek, düzenli bir indirme servisi sunmak; • Web sitesi de¤ifliklerini izlemek, günlük kiflisellefltirilmifl bir gazeteyi derlemek; • Kullan›c›n›n belirledi¤i siteleri ziyaret etmek ve çevrimd›fl› görüntüleme için tüm siteyi veya seçilen sayfalar› indirmek; • Ortak ilgisi olan di¤er insanlar› bulmak; • E-postay› kontrol etmek ve öncelik vermek, içeri¤e dayal› kararlar vermek ve onlar› uygulamak. Kullan›m Baz› ajanlar kendi haz›r kural ve kriterleriyle bulunurlar, ya da görevleri belirlenmifltir. Bunlar çok az düzenleme (configuration) gerektirir, ya da hiç gerektirmez. Di¤erleri "yetifltirilmek" durumundad›r. Yani kullan›c›n›n verece¤i kurallarla sunulabilirler. Bu daha çok zaman harcay›c› bir süreç olabilir, ancak sunuflta kiflisel gereksinimleri tam olarak karfl›layan bir ürün verir. Örnekler BotSpot http://www.botspot.com/ botlar›n ve ajanlar›n birçok örne¤ini verir. Autonomy Agentware http://www.agentware.com/index.html, Autonomy (özerklik) yap›land›r›lmam›fl çevrimiçi genifl bilgi bünyelerinden kiflisellefltirilmifl, organize içerik oluflturmada ajan teknolijisi kullanan bir ürünler tak›m› gelifltirmifltir. The Agentware yaz›l›m› metinde ortaya ç›kan kavramlarda, içeri¤i ve s›kl›klar›n› hesaba katarak yo¤unlafl›r ve zaman içinde ayn› kavramlar› tan›mas›n› gelifltirir. Yeni medya yay›nc›l›¤› ve bilgi yönetimi ürünlerinde kullan›lan teknolojiye örnek: Content Server, Daily Briefing, Knowledge Server, Knowledge Update, ve Portal-in-a-Box. LiveAgent (AgentSoft) http://www.agentsoft.com/liveagen.html kiflilefltirilmifl Java ajanlar› yaratan bir özellik. Kullan›c› düzenli bir Web gözatma oturumuna gider. LiveAgent bu "yürüme" oturumundan bilgi Ak›ll› Ajanlar 81 al›r ve kullan›c›n›n istedi¤i zamanlarda bu ifli yapabilmesi için bir ajan üretir. CareerSite http://www.careersite.com Ajan teknolojisinin pratik bir uygulamas›n›n örne¤idir. Gizli aday profilleri ve iflverenlerle ifl arayanlar› ba¤lamak için kavrama dayal› aramalar kullan›r. Di¤er bir k›s›m tafl›y›c› servislerle birlikte Excite Live (http://live.excite.com/), kendi bilgi servisine kiflisellefltirilmifl girifl sunar. Kaydolurken kullan›c›dan bir form doldurmas› istenir ve ard›ndan giriflte Excite'in bilgi servisinin kiflisellefltirilmifl bir versiyonu al›n›r. Kiflisel profil, kullan›c›n›n en çok ilgilendi¤i bafll›klar yan›tland›kça hakk›nda daha çok bilgi alan ve dönen maddeleri de¤erlendiren NewsTracker taraf›ndan gelifltirilerek eklenir. Excite sitesindeki di¤er bir ajan teknolojisi örne¤i, Internet'te al›fl verifl için özel olarak tasarlanm›fl Jango ajan yaz›l›m›n› kullanan Product Finder'd›r. (http://www.jango.com/xsh/index.dcg?) eWatch http://www.ewatch.com/, abonelik sistemiyle edinilen bir ajana-dayal› uyar› servisine örnektir. Gönderi listelerini, haber gruplar›n›, forumlar› ve dahili ticaret, hisse senedi yönetimi, söylenti ve karfl›iflbirli¤i hareketleri hakk›nda bilgi veren Web sitelerini izler. Wavephone Newscast http://www.newscast.com/ itme teknolojisi kullanarak eWatch bilgisini eflzamanl› olarak da¤›t›r. Daha fazla bilgi bulmak The Agent Society: http://www.agent.org/ Agent Sourcebook: http://www.opensesame.com/agents/ 4 Gurup ‹letiflimi Araçlar› A¤ üzerinde grup iletifliminin en yayg›n yollar› iyi kurulmufl araçlar, gönderi listeleri (tart›flma listeleri) ve Usenet News'dur. Bunlar bilgi gruplar› için a¤ iletifliminin yüksek esneklikli ve popüler yollar›n› verirler. Esnekliklerinin bir özelli¤i, mesaj gönderen ve alan aras›ndaki eflzamanl› ba¤lant›n›n gerekli olmamas›d›r. Bu tip iletiflim "eflzamans›z" iletiflim olarak bilinir. Eflzamanl› iletiflimin tümleyici modu, insanlar›n eflzamanl› ba¤lanma ve birbirleriyle etkileflimli iletiflmelerine olanak tan›yan araçlar›n tamamen iflin içine girmeleriyle çal›fl›r. Bu gerçek zamanl› iletiflim araçlar›, düz-metinden, tamamen aç›lm›fl çokluortama uzanan bir ortam çeflitlili¤inde gelir. ‹mece araçlar› çevrimiçinde birlikte çal›flma iflini kolaylaflt›rmak için iki yöntemi de kullan›r. Bu bölüm afla¤›daki araçlar› kapsar: • Gönderi metinleri, • Usenet News, • Web Konferans›, • Gerçek zamanl› çokluortam iletiflim araçlar›, • ‹mece araçlar›. 4.1 Gönderi Listeleri E-posta muazzam biçimde esnek bir ortamd›r; onun en yetkin özelliklerinden biri, bir mesaj›n çoklu al›c›lara gönderilebilme kolayl›¤›d›r. Bu görünüfle göre basit özellik, gönderi listelerinin (ya da tart›flma listelerinin) iflletiminin temeli ve ilgili "elektronik topluluklar›n" gelifliminin fidanl›¤›d›r. Gönderi listeleri ortak ilgisi olan bu insanlar›n (adeta) karfl›laflmalar›n›, görüfl al›fl verifllerini, haber ve duyurular› yaymalar›n›, belgeleri birbirlerine açmalar›n› ve ortak sorunlar› çözmek için incelemelerini, birlefltirmelerini sa¤lar. Bir gönderi listesindeki tart›flma normal olarak tek bir konuya odaklan›r, bu tek konu birçok alt bafll›k içeren genifl bir kapsama da sahip olabilir. 82 Gönderi Listeleri 83 Gönderi listeleri nas›l çal›fl›r? Bir mesaj› birçok al›c›ya gönderme özelli¤i tüm e-posta programlar›nda vard›r. Çoklu e-posta adresleri, e-posta program› taraf›ndan genellikle alias (arma) denen ortak bir isim alt›nda toplanabilir. Bu demektir ki yerel gönderi program›n›zdan, arama adresleri elle ekleyip ç›kartarak, bir çeflit ev yap›m› gönderi listesine sahip olabilirsiniz. Bir sunucu üzerinde çal›flan Gönderi Listesi Yöneticisi yaz›l›m›, gönderi listelerinin geniflölçekli yönetimi için büyük ifllevsellik ve yeterlilik sunar. A¤lardaki ço¤u gönderi listeleri birçok geliflmifl gönderi listesi yöneticilerinden (MLMs / Mailing List Managers) biriyle yönetilir; Örne¤in; LISTSERV (K›s›m 4.1.7'ye bak›n›z), Majordomo, Listproc ve Mailbase. Gönderi listesi yöneticisi yaz›l›m› afla¤›daki ifllevlerden bir k›sm›n› ya da hepsini kapsayabilir. • Abonelerin otomatikleflmifl ifllemleri, • Mesajlar›n da¤›t›m›, • Mesajlar›n ayl›k arflivleri gibi listeyle ilgili dosyalar›n oluflturulmas›, • Mesaj arflivlerinin dizilmesi ve taranmas›, Her gönderi listesi, listenin iflletiminden sorumlu bir kifliye sahip olacakt›r. Bu kifliye liste sahibi denir. Liste sahibi listenin hatas›z çal›flmas›n› gözleyecek, gerekli bilgi dosyalar›n› sa¤layacak, üyelerden gelen sorular› yan›tlayacakt›r, vs. Baz› listeler herhangi bir kifliye aç›kt›r. Di¤erleri kapal›d›r; bu durumda liste sahibi seçilen kiflilerin listeye kat›lmaya ça¤›racak ve onlar› elle ekleyecektir. Bir gönderi listesi kurmak S›n›rs›z çeflitlilikteki bafll›klara sahip binlerce gönderi listesi vard›r. Belirli bir bafll›ktaki gönderi listesini arama kaynaklar› için Kullan›c›ya Bilgiler k›sm›na bak›n. ‹lgilendi¤iniz bafll›kta bir liste bulamazsan›z, kendi kendinize bir liste kurma yoluna gidebilirsiniz. Bir LISTSERV listesi çal›flt›rma k›lavuzu için afla¤›daki adresteki List owners Manual for LISTSERV'e bak›n. http://www.lsoft.com/manuals/ownerindex.html Bir gönderi listesine kat›lmak Bir gönderi listesine kat›lmak çok basittir. Listedeki yönetsel adrese 'subscribe' ya da 'join' komutu içeren bir mesaj at›n. Bu genellikle flöyle görülür: 84 Grup ‹letiflim Araçlar› subscribe <listname > <YourFirstName> <YourLastName> Köfleli parantezlerin içini uygun flekilde doldurun. Ard›ndan, genellikle, art›k listeye üye oldu¤unuzu bildiren bir mesaj al›rs›n›z. 'subscribe' mesaj›n›n, di¤er mesajlar gibi, listenin kendisine de¤il, yönetsel birime gitmesi gerekti¤ini hat›rlamak önemlidir. Otomatikleflmifl bir gönderi listesiyle, yönetsel mesajlar MLM taraf›ndan otomatik olarak ifllenir. Bu tip mesajlar› listenin kendisine gönderirseniz, normal olarak listedeki her üyeye otomatik olarak da¤›t›lacakt›r; kastedilen amaca sahip olmayan mesaj›n›z siz de dahil herkesin zaman›n› bofla harcayarak arka planda belirli bir miktarda rahats›zl›k yaratabilir. Baz› gönderi listeleri uygun olmayan mesajlar› ('subscribe' gibi) listeye da¤›t›lmadan ay›klayan bir arabulucuya sahip olabilir; ya da olas›l›kla, becerikli bir MLM bu tip mesajlar› reddedecektir; ancak bu varsay›lamaz. Baz› yönetsel adreslerin örnekleri flunlard›r: LISTSERV@TERENA.NL mailbase@mailbase.ac.uk Liste adresleri flunlard›r: child-health@mailbase.ac.uk Komutlar Gönderi Listesi Yöneticileri e-posta mesajlar›ndaki komutlar› yan›tlar. Genel olarak komutlar›: • bir listeye üye yapmak, • bir listeyi b›rakmak, • dergi format›ndaki bir listeyi almak, • gönderiyi geçici olarak kapatmak, • üyelerin bir listesini elde etmek, • arfliv dosyalar›n›n bir listesini elde etmek, • arfliv dosyalar›n› aramak ve almak için kullanacakt›r. Komutlar›n aç›klanmas› ya da MLM komutlar›n›n karfl›laflt›rmal› bir listesini görmek için, MLM'nin http://lawlib.slu.edu/training/mailser.html adresindeki Saint Louis Üniversitesi Hukuk Kütüphanesi'nden James Milles'›n haz›rlad›¤› Yard›m dosyas›na baflvurun (help metniyle yönetsel adrese eposta gönderin). Gönderi Listeleri 85 Gönderi listesi yaz›flmalar›n› iflleme Baz› listeler çok hareketlidir ve her gün çok say›da mesaj üretir. Baflkalar›nda hiç trafik olmadan haftalar geçebilir. Bir gönderi listesine aitseniz, oluflturdu¤u gönderilerle bafla ç›kmay› ö¤renmelisiniz. Gelen birçok gönderi oldu¤unda, okudu¤unuz ve tuttu¤unuz gönderiler konusunda eleyici olmal›s›n›z. Mesajlar›n ön elemesi, mesajlar›n Konu (Subject) k›s›mlar›n› tarayarak ve sizinle ilgili olmad›¤›n› düflündüklerinizi eleyerek yap›labilir. Gönderi program›n›z›n bir eleme özelli¤i varsa, onu, gelen gönderilerin seçece¤iniz kategorilerde olanlar›n› ay›klamak (ya da silmek) üzere uyarlayabilirsiniz. Hangi eleme ifllemini kullan›rsan›z kullan›n, kalan mesajlar hakk›nda kararl› davranmak durumundas›n›z. Hangi mesajlar›n ç›kart›lmas›, hangilerinin ifl görmesi ve hangilerinin baflvuru için kalmas› gerekti¤ine karar verip, ard›ndan gerekeni yap›n. Kalan mesajlar için mant›kl› bir dosyalama sistemi kurun. Sonradan bilgiye gereksinim duydu¤unuzda, belirli bir konudaki tüm karfl›l›klara baflvurabilmek yararl›d›r. Gönderi listesinin sa¤lad›¤› kolayl›klardan yararlanmay› unutmay›n. Örne¤in mesajlar›n günlük derlemesini tercih edebilirsiniz (tüm mesajlar tek bir mesajda bir araya konur), ya da tatile ç›kt›¤›n›zda listeye ara verebilirsiniz. Gönderi listesi mesajlar›n gözat›labilir bir arflivini veriyorsa, ne kaç›rd›¤›n›z› görmek için her zaman ona baflvurabilirsiniz. Gerçekte, baz› yo¤un gönderi listelerinde, ilgi konular›n›n mesaj arflivinin düzenli olarak taranmas› üye olmak için tercih edilebilir. Liste etiketi Gönderi listesi etiketi k›lavuzlar› için, '1.2 Netiket' k›sm›na bak›n. 4.1.1 LISTSERV L-Soft International'daki LISTSERV, elektronik gönderi listelerinin yarat›lmas›, yönetimi ve kontrolü için bir sistemdir. A¤ üzerinde en genifl yay›l›ma sahip gönderi listesi yöneticisi paketidir ve her gün milyonlarca LISTSERV listesi mesaj› gönderilir. L-Soft ayr›ca, mesajlar›n genifl ölçekli da¤›l›m› için LSMTP gönderi da¤›t›m sunucusunu sunar. LISTSERV listeleri, LISTSERV sunucular› (listservers/listesunucular) taraf›ndan bak›l›r. Bir listesunucu, bakt›¤› her liste için üye listesini yönetir, liste mesajlar›n› da¤›t›r, ilgili belgeleri haz›r bulundurur, gönderi trafi¤ini düzenler, mesajlar› arflivler ve ayr›ca, e-posta komutlar›na göre dosyalar›n ve arflivlerin veritaban› taramalar›n› yapar. 86 Grup ‹letiflim Araçlar› Eriflim LISTSERV'ün VM, VMS, Unix (13 türleri) ve Windows 95/98/NT sürümleri vard›r. Küçük ölçekli (on gönderi listesine kadar), kars›z bir gönderi listesi yöneticisi, LISTSERV Lite ücretsiz sürümü de vard›r. E-posta eriflimi olan herkes genel LISTSERV listesine kat›labilir. Listesunucu’ya bir kat›l›m mesaj› gönderin. Örn. SUBSCRIBE NETTRAIN Gönül Erdal mesaj›n› LISTSERV@LISTSERV.ACSU.BUFFALO.EDU adresine gönderin. Kamusal bir listeye herkes kat›l›p ayr›labilir, mesaj gönderebilir, listede kimlerin oldu¤una bakabilir, veritaban›n› tarayabilir, vs. Özel listede ise, üyelik için genellikle liste sahibine baflvurman›z gerekir ve yaln›zca listenin üyeleri listeye mesaj gönderip, arflivlenmifl postalamalara ulaflabilir. LISTSERV fevkalade bir e-posta ortam›d›r. Mesajlar e-posta ile LISTSERV gönderi listesine at›l›r ve 'kaydet' ya da 'kay›ttan ç›kart' komutlar›ndan, karmafl›k veritaban› arama komutlar›na kadar tüm LISTSERV ifllevlerine e-posta komutuyla ulafl›labilir. E-posta komutlar›n›n LISTSERV sunucusuna (örn. LISTSERV@ LISTSERV.ACSU.BUFFALO.EDU) gitti¤ini, liste mesajlar›n›n da liste adreslerine (Örn. NETTRAIN@LISTSERV.ACSU.BUFFALO.EDU.) unutmay›n. Bununla beraber, LISTSERV yaz›l›m›n›n en yeni sürümlerinde, LISTSERV ifllevlerinin baz›lar›na WWW arac›l›¤›yla ulaflmak mümkündür; Örn. mesaj arflivlerini okumak ve listeye üye olmak (AÇIKLAMA'ya bak›n). Baz› LISTSERV listeleri, bir geçit üzerinden UseNet arac›l›¤›yla da edinilebilir. Böyle habergruplar›, bit.listserv. hiyerarflisi alt›nda gelecektir. Örne¤in NETTRAIN, bit.listserv.nettrain. bafll›¤› alt›nda bir habergrubu olarak mevcuttur. Kapsam Kamuya-aç›k tüm LISTSERV listeleri hakk›ndaki bilginin da¤›t›lm›fl veritaban› otomatik olarak oluflturulur ve kullan›l›r. Uygun bir fley bulma flans›, flu anda 110000'den fazla kamusal liste say›s› verildi¤inde, oldukça yüksektir. WWW arac›l›¤›yla listeleri L-Soft'un http://www.lsoft.com/lists/listref.html adresindeki CataList Baflvuru Web sitesinden tarayabilirsiniz. Buradan ölçe¤in kapsaml› bir resmini ve çeflitli LISTSERV listelerini listelerin listesine gözatarak edinebilirsiniz. LISTSERV listelerini ayr›ca bafll›kla taraya- Gönderi Listeleri 87 bilir, her listedeki ayr›nt›lar› alabilir, mesaj arflivlerine göz atabilir ve hatta üye olabilirsiniz. Ayn› bilgilerin tümüne tabii ki e-posta ile de ulaflabilirsiniz. Örne¤in, herhangi bir LISTSERV sunucusundan sözcük listesini içeren bir e-posta göndererek, tuttu¤u listeler listesini alabilirsiniz. Belirli bir bafll›kla ilgili olarak LISTSERV listelerinin bir listesini almak için, listelerin küresel listesinde bir anahtar sözcük aramas› yapabilirsiniz: LIST GLOBAL <keyword> Kullan›m LISTSERV gönderi listelerinin yönetimini desteklemek ve kullan›c›lara liste mesajlar›, dosyalar ve bilgi al›p, veritaban› taramalar› isteyebilece¤i yollar› içeren bir seçenekler dizisi vermekte büyük bir ifllevsellik sunar. Bu ifllevlerin hepsine mesaj›n bünyesine yerlefltirilen e-posta komutlar›yla ulafl›labilir, örn. HELP E-posta komutlar› bir LISTSERV sunucusuna gönderilir, asla esas listeye de¤il. E¤er komutlar›n›z belirli bir listeye aitse, e-posta komutlar›n› adresini biliyorsan›z, o listeyi yöneten özel LISTSERV sunucusuna göndermeniz tercih edilir. Yoksa, genel LISTSERV adresi: LISTSERV@LISTSERV.NET kullan›labilir ve mesaj›n›z do¤ru sunucuya iletilecektir. Bu adres ayr›ca, Yard›m (Help) veya Bilgi (Info) gibi, istedi¤iniz her türlü bilgi için kullan›labilir. Bir LISTSERV sunucusu bir e-posta komutu ald›¤›nda, gönderi bafll›¤›ndaki 'Subject:' (Konu) sat›r›n› göz ard› edecektir; o yüzden komutlar›n›z mesaj›n içinde olmal›d›r. Afla¤›da kullan›fll› komutlar›n kimi örneklerini bulacaks›n›z: Tablo 4.1 Bilgi ve dosya alma: Komut Anlam› REVIEW ali listname ali F=MAIL Abonelerin bir listesini gönder. (F, format istemidir. Di¤er seçenekler flunlard›r: MIME/text, MIME/Appl, UUencode) Sunucunun sa¤lad›¤› listelerin bir listesini gönder. LISTS 88 Grup ‹letiflim Araçlar› LIST GLOBAL <keyword> INDEX <listname> GET < filename> <filetype> <listname> F=MAIL LISTSERV listelerinin, aç›klamas›nda flu anahtar sözcük olan (Herhangi bir sunucudaki) listesini gönder. Bu liste için arfliv dosyalar›n›n listesini gönder. Bu arfliv dosyas›n› gönder. LISTSERV komutlar›n›n tam bir listesi için, Listserv Command Reference'a baflvurun: http://www.lsoft.com/manuals/1.8d/owner/appenda.html. Listelere kat›lma Bir listeye kat›ld›¤›n›zda, LISTSERV kendi üyelik veritaban› bilgisini sizin e-posta adresinize ilifltirir ve siz aksini istemedikçe, varsay›lan bir seçenek listeleri grubunu size tahsis eder. SET komutu seçenekleri kendinize göre de¤ifltirmenizi sa¤lar. Birçok komutta ilave seçenekler vard›r. Dosyalar›n al›nmas› Dosyalar bir LISTSERV sunucusunda tutulabilir ve kullan›c›n›n al›m›na sunulur. Saklanan iki tip dosya vard›r: (1) Liste sahibi ya da yöneticisi taraf›ndan konan listelerle ilgili çeflitli dosyalar; (2) Listeye gelen e-postalar›n arflivleri. Veritaban› komutlar› LISTSERV veritabanlar›n› taramak için geleneksel ortam e-posta komutlar›yla iken, e¤er liste kendi arviflivini bir WWW arayüzeyi veriyorsa, veritaban› taramalar› World Wide Web arac›l›¤›yla da yürütülebilir. Bunu afla¤›daki adresteki CataList Web sitesinde uygulamal› olarak görebilirsiniz: http://www.lsoft.com/lists/ listref.html Örnek Diyelim ki UVBM.BUFFALO.CC.EDU. adresindeki. NETTRAIN listesine abone olmak istiyorsunuz. Tam ad›n›z ise Gönül Erdal. Afla¤›daki komutu LISTSERV@UVBM.BUFFALO.CC.EDU SUBSCRIBE NETTRAIN Gönül Erdal Gönderi Listeleri 89 Diyelim ki CEARN ba¤lant›s›ndaki (önceden abone oldu¤unuz) INFOMAC gönderi listesini b›rakmak istiyorsunuz: UNSUBSCRIBE INFO-MAC Komutunu, INFO-MAC listesini yöneten CEARN ba¤lant›s›ndaki LISTSERV sunucusuna göndermelisiniz. A¤ üzerinde ait oldu¤unuz tüm LISTSERV listelerini b›rakmak için, afla¤›daki komutu size en yak›n (ya da herhangi bir) LISTSERV'e gönderin: UNSUBSCRIBE * (NETWIDE) Diyelim ki ad›nda veya bafll›¤›nda "avrupa" yaz›s› olan tüm gönderi listelerinin bir listesini almak istiyorsunuz. Afla¤›daki komutu size en yak›n (ya da herhangi bir) LISTSERV sunucusuna gönderin: LIST GLOBAL AVRUPA Ait oldu¤unuz tüm SEARN listelerinden gelen gönderileri almay› b›rakmak istiyorsunuz. Afla¤›daki komutu SEARN'deki LISTSERV sunucusuna gönderin: SET * NOMAIL Diyelim ki bir dosya listesinden " PCPROG ZIP dosyas›n› XXE dosya format›nda almak istiyorsunuz. Afla¤›daki komutu bu dosyaya sabit LISTSERV sunucusuna gönderin: GET PCPROG ZIP F=XXE Daha fazla bilgi bulmak LISTSERV kendisi ve ifllevselli¤i hakk›nda bol miktarda bilgi verir. Yard›m dosyalar›n›n standart bir grubu her LISTSERV sunucusundan istek üzerine al›nabilir. Bir LISTSERV sunucusuna "INFO" komutunu e-posta ile göndererek bunlar›n bir listesini edinebilirsiniz. Ortak olarak kullan›lan komutlar›n bir listesini almak için "HELP" sözcü¤ünü içeren e-posta mesaj›n› "LISTSERV@LISTSERV.NET" adresine ya da herhangi bir LISTSERV sunucusuna gönderin. L-SOFT'un tüm LISTSERV k›lavuzlar› WWW'nin afla¤›daki URL'sinde mevcuttur. http://www.lsoft.com/manuals/index.html 90 Grup ‹letiflim Araçlar› Liste sahipleri için özkaynaklar http://www.lsoft.com/lists/listref.html adresindeki CataList Web sitesinden 'Mailing Lists of Interest to List Owners'› seçin. LISTSERV List Owners Manual (Liste Sahipleri K›lavuzu), http://www.lsoft.com/manuals/ownerindex.html . adresindedir. 4.2 Usenet News (Usenet Haberleri) Haberler (News) ya da Netnews olarak da bilinen Usenet Haberleri "habergruplar›" bafll›klar›na gönderilen mesajlar›n (makalelerin) arflivlenmesini ve da¤›t›m›n› sa¤layan bir grup tart›flma ortam›d›r. Habergruplar›n›n kurulmas› için ana yayg›n kategoriler flunlard›r: alt (alternatif), comp (bilgiifllem), misc (çeflitli), news (haberler sisteminin kendisiyle ilgili), rec (e¤lendirici), sci (bilim), soc (sosyal), talk (konuflma). Herbir kategori içinde altkategorilerin hiyerarflik s›ralamas› vard›r. Usenet habergruplar›, Haberler hostlar›na bir "haber beslemeleri" sistemiyle tüm dünyaya ço¤alt›l›r. fiu anda varolan onbinlerce habergrubu ve yüzlerce megabyte'a ulaflan postalamalar›n günlük toplamalar› nedeniyle, Haberler hostlar›n› çal›flt›ran kurumlar›n yaln›zca bir habergruplar› seçkisi kapsayan s›n›rl› haber beslemeleri istemeleri flafl›rt›c› de¤ildir. Ayn› nedenden ötürü, mesajlar yeni haber beslemelerine yer haz›rlamak için ç›kart›lana kadar saklanabilir. Eriflim Usenet habergruplar› tüm dünya’daki binlerce siteden izlenebilir. Kullan›c›lar yerel habergruplar›na haberokuyucu bir programla ulaflabilirler. Baz› WWW taray›c›lar kurulu bir haberokuyucuyla gelebilirler ya da tahsis edilmifl bir haberokuyucu bir program kullanabilirsiniz. Haberokuyucu yerel (ya da uzak) Haberler hostuna istedi¤iniz kadar habergrubunu ve içeriklerini afla¤› çekebilece¤iniz Haberler Protokolü kullanarak eriflir. ‹lgilendi¤iniz bir habergrubu sitenize al›nmad›ysa, yerel Yöneticiniz üzerinden, onun için bir talepte bulunabilirsiniz. Haberlere yerel olarak erifliminiz yoksa, Usenet hostlar›n›n kamusal olarak eriflilebilir de¤ifltirilebilir bir listesi de vard›r. Sitenizin Usenet eriflimine sahip olup olmad›¤›n› bilmiyorsan›z, yerel bilgisayar destekçinizle görüflün. Yukar›da irdelenen ana kategorilerin yan›nda, yine dünya çap›nda da¤›t›lm›fl olabilen belirli konu alanlar›na (örne¤in bionet, biz, vmsnet), co¤rafik alanlara, örgütlere (örne¤in ieee) ya da ticari ilgi alanlar›na Usenet Haberleri 91 (örne¤in clari) dayal› kategoriler vard›r. Ticari habergruplar›na eriflim için genellikle bir ücret al›n›r. Yerel habergruplar›, yerel host veya alanla s›n›rl› da¤›t›mla kurulabilir. Kapsam Bir Usenet mesaj› gönderen kullan›c›lar, onu belirli bir habergrubuna postalarlar. Özürlülerin e¤itiminden Star Trek'e, çevrebiliminden önceki Sovyetler Birli¤i'nin politikalar›na kadar uzanan konularda habergruplar› vard›r. Habergruplar›ndaki tart›flman›n niteli¤i kusursuz olabilir, fakat bu kesin de¤ildir. Baz› habergruplar›ndan, grup mesajlar›n› tarayan ve hangilerinin da¤›t›m için uygun oldu¤una karar veren bir arabulucu vard›r. Habergruplar› yararl› bir bilgi kayna¤› ve teknik bafll›klarda yard›m sa¤layabilir. Listenin tekrar eden ayn› sorularla dolmas›n› engellemek için ortak olarak bir S›kça Sorulan Sorular (FAQ / Frquently Asked Questions) listesi sunarlar. E¤er FAQ bir soruyu yan›tlayamazsa, kullan›c›lar onu habergrubuna gönderir ve dünyan›n herhangi bir yerindeki bir uzman ço¤unlukla yan›t› verir. Kullan›m Hepsi de¤ilse de, ço¤u haberokuyucular ayn› temel ifllevleri sunar: • Habergruplar›na Abone olmak: Haber-okuma yaz›l›m›n›z bu gruplar› do¤rudan eriflilebilir yapacakt›r, böylece içeriklerini çabucak ve kolayca okuyabilirisiniz. • Habergruplar› Aboneli¤i kesme: Kolay eriflim listenizden gruplar› ç›kartmak. • Habergruplar› postalar›n› Okuma: Haberokuyucunuz size gelen yeni mesaj ve postalar› gösterir ve hangi postalar› okuyup okumad›¤›n›z takip eder. • Tart›flma zeminleri: Bir postalaman›n yan›tlar› orijinal postalamayla bir arada gruplan›r, böylece okuyucu bir habergrubunda belirli bir tart›flma ya da bafll›¤›n bir bölümü olan mesajlar› izleyebilir. • Habergruplar›na Postalama: Grup tart›flmalar›nda yer alabilirsiniz; haberokuyucunuz postan›z› nereye gönderebilece¤inizi bilir. • Bir postaya Yan›t verme: Habergrubuna (genellikle follow-up denir) ya da bir postan›n yazar›na (genellikle reply denir) bir yan›t göndere bilirsiniz. Örnekler WWW taray›c›lar Haber-•okuma yaz›l›m› içermezler. Örne¤in Microsoft Internet Explorer Haberleri görmek ve posta atmak için Outlook 92 Grup ‹letiflim Araçlar› Express'i kullan›r. ‹lk ad›m, habergruplar› listesini indirmektir. Haberler hostuna ba¤l› olarak, çok genifl bir liste gelebilir. Bu yap›ld›ktan sonra, abone olmak istedi¤iniz habergruplar›n› seçebilirsiniz. Ard›ndan bunlar varsay›lan olarak indirilmifl olacakt›r. Aboneli¤iniz gerçeklefltikten sonra, her habergrubu için o anda tutulan makalelere eriflebilir, onlar› okuyabilir ve makale yollayabilirsiniz. DejaNews http://www.dejanwes.com/ adresindeki haber tart›flmalar›nda kat›lmak için haberokuyucu gerekmemektedir. 20.000'den fazla Usenet habergrubunun postalar›n› aranabilir arflivlerini de içeren bu servis, kay›t oldu¤unuzda tart›flmaya kat›labilece¤iniz Usenet News'a bir Web arayüzeyi sunar. Yaln›zca Web taray›c›n›za gereksiniminiz vard›r. Daha fazla bilgi bulmak Baz› habergruplar›, Usenet'in kullan›m› ile ilgili makale ve tart›flma yürütürler. news.announce.newusers, news.answers ve news.newusers. questions. 4.3 Web Konferans› Web konferans›, ilgi gruplar›n›n bilgi ve düflüncelerini Web arac›l›¤›yla, etkileflimli olarak de¤il fakat eflzamans›z olarak al›p vermelerinin bir yoludur. Bu sistem uzaktan ö¤renme için yayg›n olarak kullan›l›r. Web konferans› ile, kat›l›mc›lar WWW'i mesaj eklemek ve bir konferanstaki önceki mesajlar› okumak için kullanabilirler. Di¤er Internet forumlar› gibi, Web konferans› özelleflmifl çal›flma tak›mlar› için bir çal›flma arac›, kazazedeler için bir destek mekanizmas›, hobi sahipleri için raslant›sal bir ortam ve baflka birçok fley olabilir. Kendine özgü kudreti, birçok Internet kullan›c›s›n›n halihaz›rda bildi¤i ve platformlar aras› süregiden bir tart›flmaya düflük maliyetli konufllanma yollar› veren ve Internet veya Intranet üzerinde okuyucular ve katk› sa¤lay›c›lara potansiyel olarak her yerde mevcut olan Web'i kullanmas›ndad›r. Bir çok di¤er Internet sistemleri gibi, Web konferans› da istemci-sunucu modelinde çal›fl›r. Konferans›n yönetilmesini gözeten ve mesajlar›n ve aboneliklerin dosyalanmas›n› yürüten bir sunucu vard›r. Ayr›ca Web konferans›na eriflim için, kullan›c›n›n kulland›¤› program olan bir istemci vard›r. Bu genellikle Netscape Navigator ya da Internet Explorer gibi düzenli bir Web taray›c›d›r; Bununla beraber baz› Web konferans sistem- Web Konferans› 93 leri kendi istemci yaz›l›mlar›n› gerektirir veya düzenli Web taray›c›ya tak›lma (plug-in) kullan›r. Hangisi olursa olsun bir Web konferans›na olan arayüzey genellikle çok basit ve sezgiseldir. Uygulanan Web konferans› Bir Web konferans›na oturum süreci ile girilebilir. Bu, konferans sunucusuna kullan›c›lar›n nerede oldu¤unu ve tercihlerinin bir kayd›n› tutma olana¤› sa¤lar. ‹lk baflta kullan›c›, bir konferans›n bafll›klar›n›n bir listesini, muhtemelen her bafll›ktaki yan›tlar›n say›s›n› da belirterek, Web sayfas›nda normal olarak görecektir. Buradan hareketle, okuyucu bir bafll›k seçebilir ve mesajlar› gözetebilir. Baz› sistemler belirli bafll›klara abonelik verir. Böylece bir kullan›c› oturumu açt›¤›nda konferans›n kiflisel olarak özellefltirilmifl görüntüsünü görecektir. Kullan›c›lar kendilerini en çok ilgilendiren tart›flmalara do¤rudan girebilirler. Sistem ayr›ca kullan›c›n›n son ziyaretinden beri her bafll›¤a eklenen mesajlar›n say›s›n› gösterir. Arayüzey, ayr›ca mesajlar›n alt bafll›k hiyerarflisi içinde gruplanmas›, mesajlar›n konuya/tarihe ve yazara göre ayr›lmas› olana¤› ve bir arama kolayl›¤› gibi ilave özellikler sa¤layabilir. 4.3.1 Web konferans yaz›l›m› Mevcut Web konferans sistemleri için, dikkate de¤er bir miktar› ücretsiz olan çok miktarda yaz›l›m vard›r. Seçilmifl kimi girifller burada listelenmifltir. Kullan›m örneklerini gösteren kapsaml› bir listesi için http://thinkofit.com/webconf/ .adresindeki Conferencing Software for the Web'deki URL'ye bak›n. (Woolley, D.) Allaire Forumlar› Cold Fusion ile çal›flan Web konferans uygulamas›, Allaire'in Web uygulama gelifltirme yaz›l›m›d›r. Forumlar Web üzerinden etkileflimli tart›flma sunar. Mesajlar konferansa Web formlar› ile gönderilir ve tart›flma arflivleri bir Web taray›c› ile görüntülenir. Özellikler • Mesaj al›fl verifli, • Mesajlar›n ve tart›flma s›ralar›n›n arflivlenmesi, • Arflivin tam-metin taramas›, • E-posta ile yeni mesajlar almak için zeminlere abonelik, • Dosya al›flverifli, • Düzenlenebilir arayüzey, 94 Grup ‹letiflim Araçlar› • Yetkin güvenlik çerçevesi. Eriflim Konferans kat›l›mc›lar› yaln›zca Web taray›c›lar› kullanmaya ihtiyaç duyarlar. Sunucu, Allaire'dan al›nabilir. Windows NT ya da Windows 95 Web sunucusu üzerinde çal›fl›r. Fiyat›, elde edinilebilirli¤i ve sistem gereksinimleri ile ilgili daha fazla ayr›nt› için bak›n›z: http://www.allaire.com/ Caucus Konferanslara Web taray›c› üzerinden kullan›c› eriflimli Web konferans yaz›l›m›. Özellikler • Bir konferans içinde tart›flma s›ralar›, • Arama kolayl›¤›, • Konferansa flifreli eriflim, • Üyelik listeleri, • Web sayfas›ndan formlar arac›l›¤›yla postalanan mesajlar. Eriflim Konferanslar, sade bir Web taray›c› ile eriflilir. Sunucu yaz›l›m›, Unix sistemleri yelpazesi için mevcuttur; Screen Porch sitesi (http://screenporch.com/.) 30 günlük deneme versiyonu ücretsiz olarak edinilebilinir. Ceilidh Ceilidh Web üzerinde paylafl›lm›fl belgeli s›ral› tart›flmalar sunar. Yaln›zca http kullan›r ve Web taray›c›ya ilave bir yaz›l›m gerektirmez. Özellikler • Mesajlar›n ileri metine otomatik dönüfltürülmesi, • Mesajlar›n s›ral› listesi, • Seçilebilir e-posta yeni mesaj uyar›s›, • Seçilebilir dosya ekleme, • Otomatik mesaj sonland›rma. Ücretsiz Eriflim Sunucu Mac, OS/2, Windows http://www.lilikoi.com/ NT/95/98 ve Unix'te çal›fl›r. Web Konferans› 95 4.4 Gerçek-zamanl› çokluortam iletiflimi Gerçek-zamanl› çoklu-ortam iletifliminin örnekleri; sesli konferans (audioconference) ve görüntülü konferans›d›r (videoconference). Burada esas odak noktas› bunlard›r. Ayr›ca görüntülü konferans›n genel çerçevesinde kapsanan Mbone, Multicast Backbone ve ilgili araçlar ele al›nm›flt›r. Sesli ve görüntülü konferansa Internet üzerinden eriflim günümüzde h›zla geliflmektedir. A¤ kapasitesi ve h›z her zaman bant geniflli¤ine aç bu tip uygulamalarda söz konusu olsa da, nitelikli çoklu ortam iletiflimi için bir ön koflul olan yüksek-h›zl› ba¤lant›lara daha fazla insan sahip olmaktad›r. Her zaman seçecek daha iyi ve daha çok araç vard›r ve sahip ve sahip olduklar› bask› algoritmalar› günden güne geliflerek daha etkili olmaktad›r. Stüdyodan masaüstü kiflisel bilgisayar›na A¤lar üzerinde iyi nitelikli çoklu ortam iletifliminin bulunmaz bir hedef olmas›n›n nedenlerinden biri, ses ve görüntü dosyalar›n›n yo¤un çap› ve a¤ hatlar›n›n s›n›rl› kapasitesidir. Kabul edilebilir nitelikte bir görüntü üretmenin, saniyede 24 görüntülük bir h›z gerektirdi¤i tahmin edilmektedir. Görüntü ve ses zamana-ba¤l› oldu¤undan, yavafl ba¤ bitleri yüzünden vaktinde ulaflmayan veriler düfler. Sonuç, kirli görüntü ya da garipsesli konuflmad›r. Verileri s›k›flt›rmak, sorunu hafifletir, fakat dosyalar›n s›k›flt›r›lmas› ve aç›lmas› ifllemi için çok fazla bilgiifllem gücü gereklidir. En iyi nitelikli görüntülü konferans, kendi s›k›flt›rma açma (codec) donan›m›na sahip pahal› özel-tasarlanm›fl tak›mlar›ndan oluflmufl donan›mla buluflmal›d›r. Fakat teknoloji ilerledikçe masaüstündeki kiflisel bilgisayarlar dünün süper bilgisayarlar›n›n geliflen gücünü yakalamaktad›rlar. Veri s›k›flt›rma yöntemleri de daha cazip olmaktad›r. Tüm a¤lar her an evrilmektedir. Daha fazlas›, kurumu s›k›flt›rma içeren özelleflmifl uygulama yaz›l›m›n›n kullan›m›yla baflar›labilir. Ayr›ca görüntülü ve sesli konferans uygulamalar›, giderek uluslararas› standartlar› sa¤lamaktad›r, yani hangi bilgisayar› ya da yaz›l›m› kulland›klar›na bak›lmaks›z›n, daha fazla insan, birbiriyle konuflabilmektedir. Sonuçta masaüstü görüntülü ve sesli konferans (Internet telefonu) giderek daha çok yap›labilmekte ve bu görüntülü ve sesli konferans›n gelecekte masaüstü kiflisel bilgisayarlar›n standart bir ifllevi olaca¤› görülmektedir. 4.4.1 Görüntülü konferans Görüntülü konferans çok çeflitli yollarla kullan›labilir: 96 Grup ‹letiflim Araçlar› • Bire-bir, yani, bir kifliyle baflka bir kifli; • Bire-çok, yani, birçok siteye yay›n, örne¤in bir konuflma; • Çoktan-çoka, yani, iki taraftan daha fazlas› yer al›r. Baz› uygulamalar aktif görüntüyü istendikçe bir taraftan di¤erine döndürür. Afla¤›daki farkl› a¤ tipleri üzerinde çal›flabilir: • Üniversite a¤lar› gibi Local Area Networks/ Yerel Bölge A¤lar› (LANs) • Ulusal a¤lar ve daha genifl Internet gibi Wide Area Networks/ Genifl Bölge A¤lar› (WANs) Internetin bölümlerinin üstünde yer alan gerçek bir a¤ olan MBone (Multicast Backbone), Multicast kullanarak etkili gerçek-zamanl› çokluortam aktar›m› için tasarlanm›flt›r. Araflt›rma ve akademi dünyas›nda kullan›c›lar, Internete ba¤l› bir LAN üzerindeki a¤l› bilgisayarlar›ndan görüntülü bir konferansa eriflmek isteyeceklerdir. Birçok araçlar Internet protokollerine uyarlanm›fl ya da onlar için tasarlanm›fl olarak ortaya ç›kmaktad›r. Birçok ticari görüntülü konferans ürününe sahip ISDN (Integrated Services Digital Network)'de ayr›ca kullan›labilir. Kald›r›labilen en düflük h›z olan 28.8K'l›k bir modem ba¤lant›s›yla kullan›labildi¤i söylenen ürünlerde vard›r. Ses, görüntü ve/ya veri kullanan ISDN çokuçlu konferans, bir Multipoint Control Unit/Çokuçlu Kontrol Birimi (MCU) üzerinden yürütülür. MCU, konferans kat›l›mc›lar› için ortak bir al›flverifl modu bulmada merkezi bir rol oynar. Her kat›l›mc›n›n sistem yeterliklerini de¤erlendirir ve konferans için uygun bir düzey kurar. Bu tip konferanslar sesetkileflimli anahtarlama gibi özellikler içerebilir. Bu özellikte uzaktaki pencerenin oda¤› otomatik olarak konuflan kifliye ayarlan›r, tüm konferans kat›l›mc›lar›n›n kendi pencerelerine eflzamanl› görüntü verilir. MCU ile görüflmenin can al›c› noktas›, standartlarla uyumlu olmas›d›r. Görüntülü konferansa haz›r olmak Donan›m A¤l› bilgisayar›n›zda görüntülü konferans› kullanmak için flunlara ihtiyac›m›z var: • Bir görüntü kart›, • Bir kamera, • Tam çiftyönlü bir ses kart›, • Bir mikrofon, • Hoparlörler. Web Konferans› 97 Baz› sistemler ayr›ca s›k›flt›rma ve açmay› yapmak için eklentili (codec / coder-decoder) bir devre kart›na gereksinirler. Di¤erleri bilgisayar›n normal ifllemcisinin yan›nda özel amaçl› yaz›l›m kullan›rlar. Donan›m çözümü (eklentili devre kart›) daha iyi nitelik veriyor gibidir, ama ayn› zamanda daha pahal›d›r. Sun, Silicon Graphics, DEC ve HP'den gelenler gibi yüksek-uçlu çal›flma istasyonlar›, görüntülü konferansa iyi uyar. Ço¤unda ses, görüntü ve ço¤a gönderim eriflimi gibi özelliklerine kurulu olarak sahiptir. Bunu yan› s›ra nitelikli görüntü gereksinimini karfl›layan iflletim sistemleri ve ifllemci gücüne sahiptirler. Bir PC'yi görüntülü konferansta kullanmak için, Windows 95 / 98 veya NT kullanan bir 90Mhz Pentium minimum düzenleflimdir. Görüntünün gösterilmesi için iyi bir VGA adaptörü gereklidir. Yaz›l›m ve standartlar Yüksek uçlu çal›flma istasyonlar› ve s›radan masaüstü bilgisayarlar için mevcut birçok görüntülü konferans uygulamas› vard›r. Birlikte iflletilebilirliklerinin can al›c› noktas›, ortak standartlar›n kullan›m›d›r. Internet görüntülü konferans›n›n ana standart› H.323'tür, birçok yeni ürün H.323 uyumlu olduklar›n› söyleyerek tan›t›m yaparlar. Görüntülü konferansa haz›rlan›rken bu aranacak önemli bir özelliktir. H.324, ISDN için eflde¤er standartt›r. Önerilse de, ortak bir standard›n kullan›lmas› birlikte iflletilebilirli¤in kesin güvencesi de¤ildir. Sorumsuz iletiflimden olabildi¤ince emin olmak için, bir konferanstaki tüm kat›l›mc›lar›n ayn› araçlar› kullan›yor olmalar› gerekebilir. 4.4.2 Internet Telefonu Internet’in telefon iletiflimleri için kullan›lmas›, ekonomik gücün, telekomünikasyonlar dengesinde bir dönüflüm getirebilir. Nitekim günümüzde, mevcut Internet Telefon araçlar›, çok geliflmifl olsalar da iletiflme tarz›m›zda bir devrim yapmam›fllard›r. Burada listelenen araçlar›n aç›klanan birkaç tanesinde, ço¤unluk, en az bir tanesi çoklu aramalar›n konferans›na yer verse de, noktadan noktaya olanlardad›r. Art›k ortak olarak görüntü yetene¤i ve di¤er ifllevleri içermektedirler. Internet telefon paketinin rolü dizin listelerinin hem yerel olarak, hem de uzaktan bak›m›d›r. Internet telefon yaz›l›m› sat›c›lar›n›n ço¤u, servisin kullan›c›lar›n›n e-posta adresleri ve IP numaralar› gibi ayr›nt›lar› tutan bir sunucu sa¤larlar. Ayr›ca kullan›c›lar› ortak ilgileri olanlar aras›nda irtibat› kolaylaflt›rmak üzere gruplarlar. Aramalar sunucu üzerinden ya da Ip adresi biliniyorsa do¤rudan yap›l›r. 98 Grup ‹letiflim Araçlar› 4.4.3 Görüntülü ve sesli konferans araçlar› Gerçek-zamanl› çokortaml› iletiflim ve di¤er ifllevleri içeren çok ifllevli imece paketlerine de bak›n›z. CUSeeMe http://www.wpine.com/ White Pine'den gelen CUSeeMe, düflük maliyetli masaüstü görüntülü konferans içeren en çok eriflilebilir araçlardan biridir. Internet ve Intranet üzerinde gerçek-zamanl› kifliden-kifliye ya da grup konferans› sunar. En son sürümü 12 kifliye kadar çoklu kat›l›m (multiparty) konferanslar› içerir. Çoklu kat›l›m konferanslar›, tüm kat›l›mc›lar aras›nda görüntü ve ses aktaran bir konferans sunucusu (bir yans›t›c›) üzerine konufllanm›flt›r. CUSeeMe 28.8K ya da daha yüksek modem ba¤lant›s›yla kullan›labilir. Özellikler • Renkli görüntülü konferans, • Sesli konferans, • Sohbet, • Whiteboard (beyazpano), • Adres defteri, • Microsoft NetMeeting ile ba¤lant›da kullan›lan irtibat listesi, • Çoklueriflim deste¤i, • H.323 uyumu. Eriflim: WhitePine, Software, http://www.wpine.com/ 3.*/95/98/NT sürümleri, Macintosh ve Power Macintosh. Windows Internet telefonu VocalTec'in Internet Phone'u, telefon ve görüntü yetene¤i olan ilk ç›kan Internet telefonuydu ve alan›nda hala bir liderdir. Özellikler: • Görüntü ve ses ba¤lant›s›, • PC'den PC'ye ya da PC'den Telefona arama, • Sesli konferans deste¤i, • Beyazpano (whiteboarding), • Dosya aktarma, • Sohbet, • Sesligönderi (voicemail), Internet Telefonu 99 • Arayan Kimli¤i, ça¤r› bekletme, vs. gibi telefon özellikleri, • Kiflisel dizin, • H.323 uyumu. Eriflim: Win 95/98/NT ve Mac; http://www.vocaltec.com/. http://www.vocaltec.com/products/products.htm VDOPhone VDOPhone, Internet ve Windows'da çal›flan kiflisel bilgisayar kullanan 4 renkli, hareketli görüntülü ve ses yaz›l›m›d›r. Ses ak›fl›na öncelik vermek üzere tasarlanm›flt›r. Böylece düflük bant geniflli¤i ba¤lant›lar›nda bile ses net bir flekilde gelecektir. Kaliteyi sa¤lamak için, tipik bir Internet ba¤lant›s›n›n bant geniflli¤indeki h›zl› ve s›k de¤ifliklikler için dinamik olarak ayar yapar. Özellikler • Dört renkli hareketli görüntü, • ‹ki yönlü görüntü ve ses iletiflimi, • Microsoft'un NetMeeting'i ile ba¤lant›l› çal›flabilme, • Kullan›c›lar›n çevrimiçi dizini, • Microsoft Exchange adres defteri kullanan kiflisel dizin, • Görüntü ayarlamas›, • H.323 ve di¤er standartlarla uyumu. Eriflim: Windows 95/98 Pentium ifllemci ve standart görüntülü konferans gerekleri daha fazla bilgi için http://www.vdo.net/ WebPhone NetSpeak WebPhone, bu tip arac›n ortalama ses kalitesi üzerinde orta fiyatl› tam özellikli bir telefon hizmetidir. Özellikler • Çift yönlü kodlanm›fl sesli konferans ve görüntülü konferans • Firewall yak›nl›k deste¤i • Sesligönderi / telesekreter yetenekleri • Konferans (4 aramaya kadar eflzamanl›) • Arayan kimlik bilgisi • NetSpeak dizin sunucusunun kiflisel dizin ve arama deste¤i • H.323 uyumlu 100 Grup ‹letiflim Araçlar› Eriflim PC Windows'da çal›fl›r. fiu adresten al›nabilir: http://www.netspeak.com/product/webphone/index.html Intel ProShare Video System 500 ISDN ve LAN/WAN masaüstü görüntü konferans› için Intel, bu hepsi içinde donan›m ve yaz›l›m sistemini sunar. ProShare görüntü, ses ve veri kat›l›m› için kolayl›klar sunar. Özellikler • Saniyede 30 görüntüye kadar yüksek nitelikli görüntü • Haz›r yank› giderimli çift yönlü ses • Görüntülü konferans ve veri konferans› standartlar›na uyumlu • ISDN ve çoklunokta kontrol birimi, dünyan›n di¤er bölümleriyle ba¤lar kurmay› sa¤lar • 800 Kbps'ye kadar Lan bant geniflli¤i, yüksek görüntü düzeyi verir. • Microsoft NetMeeting ile tümleflim, uygulama paylafl›m›, beyazpano, dosya transferi ve sohbet sa¤lar • Resimleri tutma ve gönderme için, PhotoExchange • Tekli PCI ISDN / Ses / Görüntü yakalama kart›, kafa tak›m›, mikrofon vs. • Renkli video kamera. Eriflim Windows 95; Windows NT. Intel Business Video Conferencing sayfas›: http://www.intel.com/proshare/conferencing/index.htm. 4.5 Mbone Mbone,'Internet için dünya çap›nda deneysel say›sal radyo ve televizyon servisi' olarak tan›mlanm›flt› (Tanenbaum, 1996). Bu, verilerin kesilip yap›flt›r›ld›¤› ve de¤iflken ve dar rotalarda hedefine do¤ru kendi yolunu yapmaya terkedildi¤i, zaman içinde yerine ulaflt›¤›nda tekrar bir bütün olaca¤›, ya da olmayaca¤› bir Internet ortam›nda görüntülü konferans gibi gerçek-zamanl› çokluortam uygulamalar›n› da¤›tma sorununa bir tepkidir. Mbone, paketlerin zaman›nda ulafl›p görüntü ya da sesin düzenli olarak akmas›n› sa¤lamak üzere tasarlanm›fl bir protokoldür. S›n›rl› bantgeniflli¤i sorununa da e¤ilir. Mbone'un 'M'si, gerçekzamanl› veriyi a¤ üzerinden bantgeniflli¤ini doldurmadan etkili bir flekilde bir ak›tma tekni¤i olan Mbone 101 multicast /ço¤agönderim demektir. Ço¤agönderim mesaj›n›n yaln›zca bir kopyas› a¤ üzerindeki herhangi bir ba¤dan geçecektir; fakat yine de onu almak isteyen herhangi bir (Mbone-yüklü) yerel bölge a¤›na elveriflli olabilir. Oradan da, yer almak isteyen kullan›c›lara da¤›t›l›r. Kullan›c› eklemek, a¤ üzerine fazladan yükleme yapmay› gerektirmedi¤inden, bu teknoloji birçok al›c›y› kald›rabilir. Yeterli bir bantgeniflli¤i deste¤i verildi¤inde özellikle gerçek zamanl› çokluortam iletiflimine tam uyar. Fakat bu bantgeniflli¤i Internette verildi¤inde, nitelik garanti edilemez bir konu olarak kal›r. MBone, Internet Engineering Task Force/Internet Mühendisli¤i Görev Gücü (IETF) toplant›lar›ndaki bir ses ve görüntüyü ço¤agönderme deneyinden ortaya ç›km›flt›r ve ço¤agönderim protokol ve servislerinin test edilme ve araflt›rma ortam› olarak devam etmifltir. Ço¤agönderim teknolojisinin potansiyeli daha genifl bir topluluk taraf›ndan farkedilmeye bafllam›flt›r ve genifl ve geniflleyen bir kullan›c› grubu art›k araflt›rma ve e¤itim sitelerinin yan›nda, ticari siteler de vermektedirler. Eriflim MBone kullanmak için, ço¤agönderim hatt›na elveriflli bir a¤ üzerinde olman›z gereklidir. MBone, Internet bölümleri üzerinde çal›flan, ço¤agönderim-özellikli yerel a¤lar› ve çal›flma istasyonlar›n› birlefltiren ve kendi yaz›l›m, yol çizici ve IP adresleri s›n›f›n› kullanan gerçekten gizil bir a¤d›r. MBone oturumlar› görüntü, ses, paylafl›lm›fl beyazpano, metin editörü, vs. kullanabilir ve bunlar için IP ço¤agönderim uygulama yaz›l›m›n›n yüklenmifl olmas› gerekecektir. Bir k›s›m platformlar için uygulamalar mevcuttur. Geçmiflte Unix çal›flma istasyonlar› örnek olmuflken, birçok insan bu uygulamalar› Windows'la çal›flan PC'lerde kullanmaya bafllayacakt›r. Yayg›n olarak kullan›lanlardan baz›lar› flunlar› içerir: • sdr - oturum duyurular›, • vat - sesli konferans, • vic - görüntülü konferans, • wb - paylafl›lm›fl beyazpano, • nt - metin editörü. Daha fazla bilgi için, K›s›m 4.4.8'deki MBone araçlar› için aç›klay›c› listeye bak›n. Kapsam MBone, çok çeflitli olay ve veri tipleri için kullan›labilir. Genel olarak, IETF'ninkiler gibi teknik toplant›lar›n ak›fl› için kullan›l›r. Bu çeflitlilikteki dikkate de¤er örnekler NASA uzay meki¤i rampas›, bir pop konseri, 102 Grup ‹letiflim Araçlar› konuflma kurslar› ve di¤er canl› toplant› ve sunumlar› içerir. Ço¤agönderim teknolojisi ticari alandaki uygulamalara da tam uyar; köflklerin yenilenmesi ya da görüntü-sunucudan görüntü-sunucuya yükleme gibi saklanm›fl veri ak›lar›n›n aktar›m›n›n yan›nda, hisse senedi/mal kotalar› ya da ticaret bilgisi gibi genifl veritabanlar›n›n aktar›lmas› gibi. Kullan›m Grafik arayüzey Sdr, MBone'a eriflim için kolay bir arayüzey sunar ve bir oturuma kat›lmak için gereken tüm ifllemler buradan yap›l›r. Odak noktas›, halihaz›rda sunulu olan bir oturumlar menüsüdür. Bunlardan birinin üzerini fareyle t›klamak ona kat›lman›z› sa¤lar ve görüntülü konferans, ses, beyazpano ya da oturumda kullan›lan herfleyle ilgili araçlar› otomatik olarak bafllat›r. Kendi bafl›n›za bir oturum kurarken, çarp›flmay› önlemek üzere di¤er oturumlar›n gündemini görmek için sdr'nin takvimini kontrol edebilirsiniz. Planlad›¤›n›z oturum için baz› temel ayr›nt›lar› vermeniz gerekir. Bölge veya sitenize mi ait olaca¤›na, yoksa dünya çap›nda m› olmas›na karar verin. Ses, görüntü, vs. için kullan›lacak formata da karar verebilirsiniz. Seçimlerinizi yapt›¤›n›zda, planlanan oturum sdr'nin oturumlar menüsünde listelenecek ve kat›lmak isteyenlere aç›k olacakt›r. Örnekler Bilimsel bir toplant›n›n görüntülü konferans› MBone'da sdr arac› kullan›larak duyurulur. Bu görüntülü konferans›n duyurusunu görmek için, heryerdeki MBone kullan›c›lar› MBone-yüklü çal›flma istasyonlar›nda sdr'yi kullanabilirler. Konferans›n zaman› ve kullan›lan ortam ayr›nt›lar›n› duyuru verecektir (örn. ses, görüntü ve paylafl›lm›fl beyazpano). Yay›n ak›fl›, duyurulan zamanda yerini al›r. ‹lgilenen kullan›c›lar yine sdr'ye eriflecek ve konferans için gereken uygulama yaz›l›m›n› iflleteceklerdir (burada vat vic ve wb). E¤er uygun ses ve görüntü donan›m›n› yükletmifllerse, konferanstaki konuflmac›lar› görüp duyabilecek ve paylafl›lm›fl beyazpano arac›l›¤›yla slaytlar›na bakabileceklerdir. Konferanstaki di¤er kat›l›mc›lar›n bir listesini de görebileceklerdir. E¤er oturum sorulara aç›ld›ysa, ses arac›n› kullanarak soru sorabilir, ard›ndan ç›kacak tart›flmada hepsi gerçek-zamanl› olarak yer alabilirler. Daha fazla bilgi bulmak The MBone Information Web: http://www.mbone.com/ ‹mece Araçlar› 103 Introduction to Videoconferencing and the Mbone: http://www-itg.lbl.gov/~clarsen/vconf/vconf-faq.html MICE National Support Centre User Documentation: http://www-mice.cs.ucl.ac.uk/mice-nsc/tools/. (MBone Araçlar› için Kullan›c› K›lavuzu ve Yükleme'ye ba¤ kurar) Ço¤agönderim ba¤dafl›kl› ürünler masas›: http://www.ipmulticast.com/ipmi_dir/quick_view.html 4.6 ‹mece araçlar› Internet arac›l›¤›yla imece yapmak son zamanlarda daha çok dikkat çekmekte ve geliflmektedir. Yeni ve geliflmifl araçlar çal›flma gruplar›n›n Interneti toplant›lar düzenleme, belgeler üzerinde çal›flma, birebir ya da grup görüflmeleri, çal›flma ak›fl› takvimi ve bir s›ra baflka amaçlarda tart›flmak ve karar-vermek için ne kadar etkili kullanabildiklerini göstermektedir. Yeni imece araçlar›n›n ço¤u bir sunucuda bulunur ve bir Web taray›c›s›yla eriflilir. Baz›lar› da taray›c› eklentiler (plug-ins) ya da özel amaçl› istemci yaz›l›m kullan›larak al›nabilir. Günümüzdeki belirgin bir e¤ilim, imece amaçlar› için tam bir kolayl›klar tak›m› içeren imece paketlerinin gereklili¤idir. Ses ve görüntü iletiflimini belge ve uygulama paylafl›m› ya da beyazpanolar gibi kolayl›klarla birlefltirmek, grup imecesi, uzaktan ö¤renme ve di¤er uygulama alanlar› için güçlü bir mekanizma sunar. Fakat tek-amaçl› uygulama yaz›l›m›, imece ortam›nda hala ifllevseldir: örn Web konferans sistemleri, Sohbet istemcileri, görüntülü konferans araçlar›, telefon araçlar›, vs. gönderi listeleri ve Haberler gibi geleneksel araçlar da imece için yararl›d›r. Özel veya Intranet-tabanl› bir Haberler (News) hostu ya da gönderi listesi sunucusu, grup iletiflimini, tatmin edici düzeyde yavaflça iflleyen bir örgüt içinde tutmak için gerekli olabilirler. Yeni birleflmifl araçlar›n bir k›sm›, Internet’e, Lotus Notes gibi, standart gruplafl›m uygulamalar›yla uyarlanm›flt›r. Di¤erleri Internet ve Intranet kullan›m› için özel olarak tasarlanm›fl, AltaVista Forum (bk. K›s›m 4.5.2) gibi yeni ürünlerdir. fiuras› dikkate de¤er ki; Netscape ve Microsoft'taki iki büyük Web taray›c›, imece amac›yla bir demet programla ortaya ç›kmaktad›r. ‹mece araçlar›nda mevcut en yayg›n ortak ifllevler flunlard›r: • metin mesajlar›n›n gruplu al›fl-verifli, • çokluortam al›fl-veriflleri, 104 Grup ‹letiflim Araçlar› • belge/uygulama paylafl›m›, • beyazpano. ‹lave ifllemler flunlar› içerebilir: • WWW belgelerine imecesel gözatma, • WWW belgelerine ek aç›klama, • Oylama ve de¤erleme, • ‹flak›fl›n› izleme, • Takvim paylafl›m›. Yayg›n iflbirliksel ifllevler fiifresiz metin mesajlar›n›n etkileflimli de¤ifl-tokuflu fiifresiz bir metin mesaj› yaz›l›r ve al›c›s›na/al›c›lara yaz›ld›¤› gibi görünür. Bir yan›t takip eder. Her mesaj an›nda tüm kat›l›mc›lara gider. Diyalog o anda, yani geçek zamanl› olarak gerçeklefltirilir. Örnekler Sohbet, flifresiz düz metin mesajlar›n›n etkileflimli de¤ifl-tokuflu arac›d›r. En önde gelen halka aç›k Sohbet sistemi, genifl bir takipçi kitlesi olan IRC'dir (Internet Relay Chat). Fakat IRC'deki halka aç›k tart›flmalar, sohbet servislerini kullanman›n tek yolu de¤ildir. Özel tart›flmalar açmak mümkündür ve bir çok kurum kendi Sohbet servislerini aflm›fllard›r. Birçok farkl› pakette Sohbet etkinli¤i vard›r; örn. Microsoft Net Meeting, ve uzmanlaflm›fl ICQ gibi uzman Sohbet istemcileri. Uyar› panosuna bir mesaj göndermek gibi de¤ifl-tokufllar Duyuru panolar›ndaki mesajlar her zaman gönderilebilir ve insanlar gelip onlar› okuyana kadar yerinde kal›rlar. Bu tip bir de¤ifl tokufl, benzer bir yolda ifller. fiifresiz bir metin mesaj› bir gruba gönderilir. Ayn› yere postalanan sonraki mesajlarla yan›tlanabilir. Diyalog an›nda yan›tlara dayanmad›¤›ndan zamanlama önemli de¤ildir. Önceki mesajlar sistematik olarak arflivlenebilir, gözat›labilir ve hatta aranabilir. Örnekler Web konferans› ve Usenet News. Gerçek-zamanl› Çoklu-ortam iletiflimi Bu madde telefon konuflmalar› gibi ses de¤ifl tokufllar›n› ve sesli konferans ve görüntülü konferans gibi ses/görüntü gibi de¤ifl tokufllar›n› kapsar. Bu de¤ifl tokufllar birebir olabilir ya da bir grup kat›l›mc›y› içerebilir. ‹mece Araçlar› 105 Çoklu ortam de¤ifl tokufllar› bant geniflli¤i büyük kullan›c›lard›r ve al›fl›lm›fl modem ba¤lant›s›yla pratik olmayabilir. Örnek Görüntülü konferans ve sesli konferans araçlar›na ve MBone'a bak›n. Belge/Uygulama Paylafl›m› Bir arada çal›flanlar ortak bir yerde tutulan belgeleri görüp düzeltebilirler (paylafl›lm›fl çal›flma yeri). Düzeltmeler oldukça belgeler yüklenir. Bu genellikle, her kat›l›mc›n›n belgenin üretildi¤i yaz›l›ma, bir kelime ifllemci ya da elektronik çizelge uygulamas› gibi, sahip olmas›n› gerektirir. Belgeler yaln›zca uygun eriflim önceliklerine sahip kifliler taraf›ndan de¤ifltirilebilmelidir. Örnekler BSCW, her tür belgenin de¤ifl tokuflu için paylafl›lm›fl çal›flma yerleri sunar. Microsoft NetMeeting belge ve uygulama paylafl›m› sunar. Beyazpano Beyazpano kolayl›¤›, bir, bir arada çal›flanlar grubuna, öncelik maddelerinin listesi ya da hareket plan› gibi bir belgeyi bir arada yaratmalar›na olanak verir. Belge fare ya da klavye kullanarak düzeltilir. Beyazpano program› yerel olarak basit bir çizim paketi gibi görünür, fakat canl› bir oturumda herhangi bir kat›l›mc› taraf›ndan yap›lan de¤ifliklikler her kat›l›mc›n›n makinesinde görülür. Örnekler Beyazpano kolayl›klar› Microsoft NetMeeting'in bir bölümü olarak mevcuttur. Daha fazla ayr›nt› için bak›n›z k›s›m 4.5.2. 4.6.1 ‹mece için ‹stemci yaz›l›m› Çokluifllevli imece paketleri AltaVista Forum AltaVista forum bir grup imecesi uygulamas›d›r. Kontrollü eriflim için esnek koflullar› olan bir ‹letiflim ve belge paylafl›m program› tak›m› sunar. Özellikler • Web Konferans›, • Sohbet, 106 Grup ‹letiflim Araçlar› • Belge paylafl›m›, • Grup takvimi, • Internet haber kaynaklar›n› taramak ve sonuçlar›n› paylaflmak. Eriflim Forum bir sunucu üzerinde çal›fl›r ve bir Web taray›c›yla eriflilir. Sunucu yaz›l›m› ve bir deneme kopyas›n›n fiyat ayr›nt›lar› AltaVista forum sitesindeki adreste ücretsiz olarak mevcuttur. http:// altavista.software.digital.com/forum/index.htm. Microsot NetMeeting NetMeeting, a¤ üzerinde gerçek-zamanl› konuflma (görüntülü ve sesli) ve mesaj de¤ifl tokuflunu, belgeler üzerinde çal›flmay› ve bir beyaz panoyu, ve de dosya de¤ifl tokuflunu sa¤layan bir istemci programlar tak›m›ndan oluflur. Konferanslar ilk baflta bir dizin sunucusuna ba¤lanarak kurulur. Özellikler • Sesli ve görüntülü konferans (iki kifli), • Veri / uygulama paylafl›m› (üç kifli), • Beyazpano, • Sohbet, • Dosya aktarma, • Bir kifliden di¤erine konferans anahtarlama, • H.323 uyumu, • Hat h›z›na göre codec seçimi, Eriflim Microsoft'ta ücretsiz olarak al›nabilir. Platformlar: Windows 95 ya da NT. Video, bir görüntü yakalama kart› gerektirir. Ses, bir ses kart› ve hoparlörleri gerektirir. Bir çok dillerde sürümleri vard›r. Ayr›ca Microsoft'a bak›n: Complete Communication & Collaboration: http://www.microsoft.com/ Lotus Domino Web için gruplafl›m ve e-posta sunucusu, bireyler ve gruplar›n iflbirli¤i yapmak, bilgi paylaflmak ve ifl etkinliklerini koordine etmek için bir ortam sunar. ‹mecesel uygulamalar kurma, giriflim artt›r›c› mesajlar, takvime koyma ve gündeme alma için kullan›lan güvenli bir etkileflimli bir Web sitesidir. ‹mece Araçlar› 107 Özellikler • Web sitesi araçlar›, • Amaç deposu, • Arama motoru, • Dinamik belgeler, • Uygulamalar›n kolay olmas›n› sa¤lama ve yürütme, • S›k› güvenlik önlemi, • Bilginin yan›tlanmas›, • Tarih ve güne mesaj kaydetme, • ‹liflkili veritabanlar›yla ODBC üzerinden tümleflim, • Belgelerin da¤›t›m› ve takibi, • Ajan yaz›l›m›. Eriflim Domino sunucusuna eriflim birtak›m istemci ve cihazlarla mümkündür: Web taray›c›lar, Notes istemcileri, POP3 ve di¤er gönderi istemcileri. Sunucu, Windows NT (Intel ve Alpha), Sun Solaris SPARC ve Intel Edition, AIX, HP-UX, OS/2 üzerinde çal›fl›r. Domino, http://www.notes.net/. adresindeki Lotus Notes sitesinden ücretsiz olarak indirilebilir. Paras› geleneksel arac›-sat›c› kanallardan ya da Lotus'un ifl orta¤› a¤›ndan tahsil edilir. Belge/uygulama paylafl›m› BSCW BSCW (Basic Support Cooperative Work / ‹mecesel Çal›flma için Temel Destek) Web üzerinde imeceye olanak verir. BSCW, belge yükleme, haber verme, grup yönetimi ve daha fazlas›n› destekleyen "paylafl›lm›fl çal›flmayeri" sistemidir. Özellikler • Belge de¤ifl tokuflu için paylafl›lm›fl çal›flmayerleri, • Web taray›c› ile indirme ve yükleme, • Çal›flmayeri de¤iflikliklerden sizi haberdar eder, • Sunucu bir k›s›m dillerde vard›r. Eriflim Bir çal›flmayerine eriflmek için tek ihtiyac›n›z standart bir Web taray›c›d›r. Kendi çal›flmayerinizi yaratmak için http://bscw.gmd.de/ adresindeki GMD kamusal sunucuyu kullanabilirsiniz. Alternatif olarak kendi sitenizdeki kendi sunucunuzu yükleyebilirsiniz. Sunucu yaz›l›m› (Unix ya 108 Grup ‹letiflim Araçlar› da Windows NT için) ücretsizdir ve afla¤›daki BSCW Download sayfas›ndan indirilebilir. http://bscw.gmd.de/DownloadServer.html. WebDAV "Web-based Distributed Authoring and Versioning/ Web-tabanl› Da¤›t›lm›fl Yazarl›k ve Uyarlama" kullan›c›lar› uzak Web sunucular›ndaki dosyalar› imecesel olarak düzeltme ve kullanmalar›na f›rsat veren HTTP protokolüne bir uzan›mlar tak›m›d›r. ‹ETF taraf›ndan bir standart olarak uygun bulunmufltur. Özellikler • Ayn› özkaynaklara ayn› anda yazmalarla bafleden kenetlenme özelli¤i, • Web sayfalar› hakk›ndaki bilginin yarat›lmas›, kald›r›lmas› ve sorgulanmas›, • Özkaynak koleksiyonlar›n›n yarat›lmas›, kald›r›lmas› ve listelenmesi, • Sürüm yönetimi, • Eriflim kontrolü . Eriflim Internet Explorer 5 ve di¤er Microsoft ürünlerinde, Apache sunucusunda desteklenmifltir. Bak›n›z http:// www.webdav.org/ Daha fazla bilgi için: http://www.ics.uci.edu/pub/ietf/webdav/intro/webdav_flyer.pdf 4.6.2 IRC (Internet Relay Chat) IRC, iki ya da daha fazla kullan›c›n›n, yaz›l› mesajlar yoluyla etkileflimli iletiflmelerine olanak veren gerçek-zamanl› bir konuflma sistemidir. Bir mesaj yaz›l›rken, konuflmada yer alan herkese an›nda aktar›l›r ve gösterilir. Bir flifresiz metin ortam› olsa da, IRC, birçok a¤ kullan›c›s›n›n eriflimi içindeki a¤ üzerinden canl› diyalog sunar. Eriflim Birçok di¤er Internet araçlar› gibi, IRC'de bir kullan›c› sunucu sistemidir. Kullan›c›lar›n bir sohbet istemcisi ile ba¤land›klar› bir sunucu üzerine konufllanm›flt›r. ICQ gibi, tahsis edilmifl birçok istemci mevcuttur. Platformun tahsis etti¤i istemcilerin bir listesi için, bak›n›z: http://wildstar.net/irc/clients/ Sohbet istemci yaz›l›m› bir Web taray›c› paketinin bölümü olarak verilir: IRC 109 örne¤in Microsoft NetMeeting'deki gibi. Baz› ohbet sevisleri'ne Java kullan›larak eriflilir. Bunu için, Netscape Navigator 2.0 veya üstü ya da Internet Explorer 3.0 veya üstü gibi Java-yeterlikli bir Web taray›c›ya ihtiyac›n›z vard›r. IRC kullanmaya bafllarken yap›lacak ilk fley, ba¤lanaca¤›n›z IRC sunucusunu seçmektir. Sunucular›n bir listesi istemci yaz›l›m›n›zda verilmifl olabilir. Kapsam IRC sunucular› dünyan›n ço¤unu kapsayacak a¤lar oluflturmak için biraraya ba¤lan›r. Bölgesel ve özel a¤lar veren birçok IRC a¤› vard›r. En çok dikkat çeken 3 kamusal a¤ Efnet, UnderNet ve DALnet olarak adland›r›l›r. Efnet, orijinal ve en büyük IRC a¤›d›r. IRC'deki tart›flma bafll›klar› çeflitlidir. Özellikle güncel dünya olaylar›na yönelik teknik ve siyasi tart›flmalar yayg›nd›r. Herzaman devam eden tamamen yarat›c› birçok tart›flma vard›r (Yahoo'daki kanallar›n listesine bak›n). Birçok ülke ve kültürden insanlar hergün 24 saat sistemde olduklar› için, IRC ufkunuzu geniflletecek bir yol olabilir. Ço¤u konuflmalar ‹ngilizce'dir, fakat Almanca, Fince, Japonca ve zaman zaman di¤er dillerde kanallar herzaman vard›r. Kullan›m IRC'nin iflletim zemini kanald›r: her kanal bir sohbettir. Kanallar›n say›s› esas olarak s›n›rs›zd›r. Kanallar›n isimlerine ilaveten birçok özellikleri vard›r. Özel, yaln›zca davetle, s›n›rl› üyelik, ›l›ml›, vs. olabilirler. Kendinize uyan bir kanal yoksa, kendinizinkini yaratabilirsiniz. IRC kullanmaya bafllarken, önce ba¤lanacak bir sunucu seçer, sonra da kullanaca¤›n›z bir ya da daha çok takma ad isimlendirirsiniz. Ard›ndan sohbete bafllamak için bir kanala kat›l›rs›n›z. Varl›¤›n›z kanaldaki di¤er insanlar taraf›ndan bilinecek ve yazd›¤›n›z her fley onlar taraf›ndan görülecektir. Böylece mesajlar›n›za yan›t verebilirler. Belirli bir kullan›c›yla koflut bir söylefli yürütebilmeniz gibi ilave esneklikler komutlar arac›l›¤›yla sa¤lan›r. Komutlar ya istemcinizdeki menüde, ya da kulland›¤›n›z arayüzeye ba¤l› olarak yazma yoluyla edinilebilir. Yaz›lan her IRC komutu bir kesmeyle bafllar; örne¤in yard›m için "/HELP", mevcut kanallar›n listesi için "/LIST". Örnekler Çevrimiçi kamusal Sohbet ortamlar›n›n örneklerinden biri, http://chat.yahoo.com/ adresindeki Yahoo! Chat'dir. Bu servis, dilerseniz yaln›zca Web taray›c›n›z› kullanarak kat›labilece¤iniz 110 Grup ‹letiflim Araçlar› sürekli Sohbet kanallar› sunar. Bafllamadan önce kaydolman›z istenecek ve bir Java veya HTML eklenti (iChat) kullanma tercihi verilecektir. E¤er bir eklenti kullanmak isterseniz, çok basit ve aç›k bir ifllem olan indirme ve yüklemeyi gerçeklefltirmelisiniz. Bir kere kurdu¤unuzda, bir tart›flmaya kat›labilirsiniz. Kanallar, bilim, bilgisayar, spor vs gibi kategoriler alt›nda toplanm›flt›r. Her kategorideki kanalar›n bir listesini ve o anda içlerinde kaçar kifli oldu¤unu görebilirsiniz. Kat›lmak için birini seçti¤inizde sohbete an›nda bafllayabilirsiniz. ‹lginizi çeken bir kanal yoksa, kendi kanal›n›z› aç›p, insanlar› oraya ça¤›rabilirisiniz. Sohbet Araçlar› ICQ Mirabilis'teki ICQ, tahsis edilmifl bir sohbet istemcisidir. Bu kendine özgülük ilave ifllevsellik ve özel ortamlara iyi oturan bir araç sa¤lar. Sohbet taleplerini kabul edece¤iniz kendi kiflilerinizin listesini kurabilirsiniz. Servise kay›tl› olduklar›nda, çevrimiçine girdikleri zaman program sizi uyar›r. ICQ aç›ld›¤› zaman, ça¤›r›lana kadar ardalanda kal›r. Sohbet oturumlar› ve di¤er servisler Mirabilis sunucusu taraf›nda yürütülür. Özellikler • Bir ya da daha çok kullan›c›yla sohbet, • Özel oturumlar, • Internet telefon uygulamalar› gibi, üçüncü ayak uygulamalar› yürütmek, • Dosya aktar›m› ve dosya sunucu kolayl›¤›, • URL'lerin otomatik de¤ifl tokuflu, • Sayfa hizmeti, • Kullan›c› çevrimd›fl›ndayken gelen mesajlar› kaydetmek. Eriflim ICQ yaz›l›m› http://www.mirabilis.com adresindeki Mirabilis sitesinden indirilip yüklenmelidir. Windows ve Apple Mac uygulamalar› mevcuttur. Daha fazla bilgi için IRC RFC 1459 Nicolas Pioch: A Short IRC Primer: http://www.irchelp.org/irchelp/ircprimer.html ICQ 111 Internet Relay Chat FAQ: http://www.kei.com/irc.html IRC Central: http://www.connected-media.com/IRC/index.html Neil Randall: 'Can we chat?' PC Magazine Online: http://www8.zdnet.com/pcmag/iu/ toolkit/pctech-irc.htm 5 Web Yay›nc›l›¤› Her tip ve miktarda bilgi Internet üzerinde yay›nlanabilir; basit bir ana sayfa ya da kal›n bir kurumsal belge koleksiyonu olsa da. Bilgiyi edinilebilir k›lman›n bir çok yollar› varken, flimdiye kadar en yayg›n ve popüler yolu, Internet'in kolay ve yayg›n da¤›t›mdan kaynaklanan normal yarar›na çarp›c›, grafiksel ve çokluortam sunum yeterlikleri avantaj›n› ekleyen World Wide Web yoludur. Ayr›ca günümüzde Web, yaln›zca yay›nc›l›kta de¤il, yaz›l›m gelifltirmede de, flafl›rt›c› etkinli¤in sahnesidir. Kullan›c›lara ve sa¤lay›c›lara sunulan olanaklar, yeni araç ve teknolojilerin heyecan uyand›r›c› bir saf tutufllar›yla sürekli artmakta ve zenginleflmektedir. Bu bölüm, bu araç ve teknolojilerin baz›lar›n› ele al›r. Bafll›klar • WWW yazarl›¤› • WWW yazarl›k araçlar› • Web sayfalar›ndaki grafikler • Grafik uygulama yaz›l›m› • Çokluortam • Çokluortam yaz›l›m› • Etkileflimli Web sayfalar› • Dinamik HTML • Java • Javascript • CGI • ASP • Çerezler • Web veritabanlar› • Web veritaban› araçlar› 112 WWW Yazarl›¤› 113 5.1 WWW yazarl›¤› Ayr›ca WWW yazarl›k araçlar› girifllerine bak›n. HTML (Hypertext Markup Language/ ‹lerimetin ‹mleme Dili),Web belgeleri için standart formatt›r ve belgeleri HTML format›nda üretmek, World Wide Web'de bilgi sunmak için temel bir kofluldur. Ancak Web daima-geliflen bir ortamd›r. Yeni standartlar ve yeterlikler ç›kmakta ve Web yazarl›¤› programlar› HTML üretmek için art›k yard›mdan daha fazlas›n› yapmak zorundad›r. Bu araçlar teknolojinin h›z›n› yakalamak için günden güne daha çok özellik edinirler. HTML üretimine ek olarak Web yazarl›k yaz›l›m› Web belgelerinin tümünün yürütülmesi için genel olarak kolayl›klar sunarlar. Bundan baflka genel olarak, h›zl› geliflimi sa¤layan haz›r flablon ve grafikler, h›zla ilerleyen acemili¤i almaya yard›mc› olmak için sihirbazlar, yaz›m, biçem, grafik, canland›rma, vs. üretmek için yard›m sunulur. Ücretsiz ya da paylafl›ml› HTML editörlerinden yüksek-uçlu profesyonel Web gelifltirme programlar›na kadar, içinden seçim yapabilece¤iniz birçok WWW yazarl›¤› ve site sürdürüm arac› vard›r. Seçilmifl WWW yazarl›k araçlar›'n›n k›sa bir aç›klay›c› listesi burada verilmifltir. 5.2 HTML yaratmak HTML yaratma konusuna gelince, mevcut araçlar flifresiz metin HTML editörlerinden, bir WYSIWYG arkas›nda otomatik olarak HTML imlemesi üreten grafik arayüzeylere kadar bir ifllevsellikle uzan›r. Kimi yazarlar ifllenmemifl HTML karfl›s›nda evde gibi hissederler ve Windows NotePad gibi basit bir metin editörünü kullanmay› tercih ederler; böylece belgenin tam kontrolünü gerçeklefltirirler. Fakat yüksek düzeyli bir yaklafl›m› tercih edenler için, HTML imlemesinin ayr›nt›lar›n› gizlemek gibi çok etkili bir ifl yapan bir k›s›m WYSIWYG editörleri vard›r. Yazar do¤rudan bir Web taray›c›ya yazd›¤› kesin izlenimi al›r. Bunun gibi araçlar örne¤in Microsoft FrontPage, HTML bilgisinden çok yazar›n sayfalar› grafik düzenlemeyle sunma kontrolünü elde etmesine önem verilmifltir. Gerçekte, üretilen HTML üzerinde yazar›n küçük bir kontrolü olabilir. Esnek programlar flifre ve WYSIWYG modlar› aras›nda kolay anahtarlamay› ve her iki modda da düzeltme yapmay› sa¤lar. Allaire HomeSite ya da HotMetalPro gibi programlar çoklu yaklafl›m sunarlar. HotDog Professional gibi di¤erleri flifreye dayal› çal›flmaya yo¤unlafl›r ve kurulu bir taray›c› arac›l›¤›yla belgenin görünümünün kolayca izlenmesini sa¤lay›p, seçme tan›mlama etiketleri için çeflitli destekler sunarlar. Profesyonel düzeyde Macromedia DreamWeawer gibi araçlar, yazarlar›n 114 Web Yay›nc›l›¤› Web sayfas›ndaki unsurlar›n ince tasar›m kontrolünü kullanmalar›n› ve bir etkileflimli özellikler hostu eklemelerini sa¤lar. 5.3 Di¤er uygulamalarla tümleflim WWW'nin her yerde bulunmas›n›n ve yay›lmac›l›¤›n›n bir yan ürünü, di¤er uygulamalarla tümleflmesidir. fiimdi HTML ile, birçok kelime ifllemci, masaüstü yay›nc›l›k ve di¤er uygulama programlar› için standart bir ç›k›fl format› ve Potansiyel Web yazarl›¤› alan› oldukça geliflmifltir. Buna karfl›l›k, ActiveX gibi geliflen teknolojiler ve eklentiler belgelerin ana formatlar›nda görüntülenmesi için, HTML'ye dönüflme gereksinimini atlayarak kullan›lmaktad›r. Adobe'dan gelen ve HTML'ye alternatif bir format olan PDF (Portable Document Format), sayfa biçimlendirmesinde daha büyük kontrol sa¤lar. PDF dosyalar› için Adobe Acrobat okuyucu ücretsiz olarak mevcuttur ve yayg›n olarak da¤›t›lm›flt›r. Web'in di¤er uygulamalarla tümlefliminin di¤er bir yönü, birçok farkl› uygulamalar için, özellikle de veritaban› yönetim sistemleri için, çok amaçl› bir arayüzey olarak artan kullan›m›d›r. Veritaban› arayüzeyleme için özel kolayl›klar› olan araçlar›n yararl›l›¤› giderek tan›nmaktad›r, örne¤in; Drumbeat, Claris Home Page. 5.4 Site Yönetimi Web belgelerinin büyük koleksiyonlar›yla birlikte, kiflisel Web sayfalar›na odaklanm›fl HTML editörlerinden daha fazlas›na ihtiyaç vard›r. Herfleyi-içinde güçlü araçlar, hem kiflisel sayfalar› düzeltme ve görme, hem de tüm belge gruplar›n› bir Web sitesi üzerinde yönetme ifllevselli¤ini sa¤larlar. Afla¤›daki gibi özellikler içerebilirler: • Kolay, grafiksel HTML sayfa yarat›m› • Bir Web sitesinin yap›s›n› düzenleme araçlar› • Di¤er formatlardaki belgelerin al›m› • Sayfalara etkileflimlilik ekleme araçlar› • Ba¤lar›n denetlenmesi • Grafiklerin kullan›lmas› • Küresel bul ve de¤ifltir • Veritaban› ba¤lant›l›l›¤› • Sunucuya kolay yüklenme (ba¤lanma) HotMetalPro'nun bir Web sitesinin üst ba¤lar›n›n grafik temsilindeki a screen shot'a bak›n›z. HTML Yaratmak 115 Burada listelenen araçlar›n bir k›sm› Web sitesi yönetim kolayl›klar› içerir. 5.5 HTML geçerlili¤i E¤er Web yazarlar› en genifl olas› izleyici taraf›ndan eriflilebilen sayfalar sunmak isterlerse, kendi HTML uyumlar›n› güncel standartlarla karfl›laflt›rmal›d›rlar. Bu süreç HTML geçerlili¤i diye bilinir (HTML validation). Mevcut standartla ilgili bilgi WWW konsorsiyumunun Web sitesinden al›nabilir. HTML düzeltme programlar›, genellikle bir HTML geçerlilik ifllevi sunarlar ve hatta HTML üretildikçe standartlara uyumluluk isteyebilirler (örne¤in HoTMetalPro). Alternatif olarak belgeler bir HTML kontrol program› üzerinden, yerel olarak veya afla¤›daki gibi çevrimiçi bir servisi kullanarak çal›flt›r›labilirler: HTMLValidation Service/Geçerlilik Servisi HTML'nin çevrimiçi testi. Hangi HTML standard› oldu¤unu belirtir. NetMechanic: Online Link Testing, HTML Validation (Çevrimiçi ba¤ testi) Kesilmifl ba¤lar, geçersiz HTML, sunucu yan›t zaman› için çevrimiçi test. Özel araçlardaki girifller için, WWW yazarl›k araçlar›na bak›n. 5.6 WWW yazarl›k araçlar› 5.6.1 Adobe PageMill Adobe PageMill, Web sayfalar› kurman›z›, resimleri düzenlemenizi ve metinleri kolayca sa¤layan ucuz bir WYSIWYGHTML editörüdür. Özellikler • Tümleflik site yönetimi • Basit fare hareketleriyle geliflmifl sayfa yerleflim yetenekleri • Hatas›z Web sayfalar› Platformlar: Apple, Windows 9X/NT. http://www.adobe.com/prodindex/pagemill/main.html 5.6.2 BBEdit BBEdit, Macintosh için HTML kodlamas›n› basitlefltiren ve h›zland›ran araçlar sunan bir flifresiz metin HTML editörüdür. 116 Web Yay›nc›l›¤› Özellikler • Güçlü metin düzenleme, • Sürükleyip b›rak araçlar›, • Metne-duyarl› etiket tamamlama araçlar›, • Sözdizimi kontrolü, • Web-safe renk paleti, • Bul ve de¤ifltir, Platform: MacOS System 7.0 ya da üstü http://www.barebones.com/bbedit.html 5.6.3 Claris Home Page Her düzeydeki kullan›c›lara Web sayfalar›n›n tasarlanmas›, düzenlenmesi ve yay›nlanmas› için sezgisel bir arayüzey sunan bir HTML editörüdür. Özellikler • FileMaker Pro veritabanlar›yla ba¤lanacak sayfalar›n üretilmesi, • Bir k›s›m görevler için "yard›mc›lar", • Üç görüntüleme modu, • Haz›r biçim tasarlama ö¤eleri, • Clip-art ve flablonlar, • Site yönetimi özellikleri. Platformlar: Macintosh ve Windows 9X/NT. Daha fazla bilgi için: http://www.claris.com/products/homepage3.html 5.6.4 Dreamweaver Dreamweaver, en son Web teknolojilerini uygulayan geliflmifl bir s›ra özelliklere sahip profesyonel bir Web yazarl›¤› ve gelifltirme program›d›r. Di¤er yüksek uçlu programlar›n tersine, içeri aktar›lm›fl ya da el tutan kodlar› de¤ifltirmez. Özellikler • Görsel sayfa tasar›m›, • Kaynak HTML'nin ve görsel sunuflun ayn› anda gösterilmesi, • Geliflmifl tablo ve çerçeve düzeltme ve tasar›m›, • Web-safe renklerinin kolay seçimi, • Canland›rma, uygulamac›k gibi yayg›n kullan›ml› ö¤elerin kolayl›kla eklenmesi, WWW Yazarl›k Araçlar› 117 • Stylesheet tümleflimi, • Görsel site yönetimi arac›, • Ön-flifreli Javascript hareketleri, • Canland›rma ve etkileflimli efektlerin kolay yarat›lmas›, • ‹mecesel yazarl›k. Platformlar: Windows 9X/NT, Power Mac http://www.macromedia.com/ 5.6.5 Drumbeat Drumbeat, bir s›ra güçlü özelliklerle birlikte, Elemental Software'den gelen yüksek-uçlu bir WYSIWYG editörüdür. Özellikler: • HTML nesnelerini sayfan›za sürükleyip b›rak›r, • Web üzerinde veritabanlar› yay›nlamak için basit sezgisel araç, • Ayn› sayfan›n farkl› taray›c›lar için en iyi flekilde planlanm›fl çoklu sürümleri, • Menü seçimi yoluyla elde edilen haz›r ifllev ve efektler, Örn. CSS, akan görüntü, media players (ortam çal›c›lar), form geçerlili¤i, dinamik HTML filtreleri, • Çocuk sayfas› gruplar›na flablondan sayfa düzeni aktar›m›, • Metin, görüntü ve tasar›m vs. ö¤elerinin, yerlerini bilmeye gerek kalmadan, site-çap›nda yönetimi, • Görsel Javascript editörü, • Dinamik veritaban› eriflimi için özellefltirebilir Active Server Page/Etkin Sunucu Sayfas› (ASP); tüm yaz›l›m, sorgulama ve kodlar› içerir. Platform: Windows 9X/NT http://www.drumbeat.com/ adresinden al›nabilir. 5.6.6 GoLive Adope, GoLive ile, Mac için profesyonel görsel Web yazarl›¤› arac› olan GoLive Systems'dan GoLive CyberStudio'nun çapraz-platform ç›k›fl›n› ileri sürdü. Özellikler: • Görsel sayfa düzeni ve tasar›m, 118 Web Yay›nc›l›¤› • Ö¤elerin kesin konumlanmas›, • Do¤rudan görüntüleme, düzeltme ve de¤ifltirme de¤iflkenleri ve ö¤elerin hamleleri, • Kaynak kodu kontrolü (e¤er gerekliyse), • XML ve ASP deste¤i, • Sözdizimi kontrolü, • Site yönetimi özellikleri, • QuickTime sinema editörü, • Javascript hareketleri, • DHTML ve CSS için destek. Platformlar: Power Mac, Windows 9X/NT. http://www.adobe.com/prodindex/golive/ 5.6.7 HomeSite HomeSite, HTML veya WYSIWYG ile çal›flma seçene¤i sunan Allaire'dan gelen esnek bir Web yazarl›k arac›d›r. Özellikler • Canl› bir site üzerinde dosyalarla do¤rudan çal›flmak için kurulu ftp servisi, • Üç görüntüleme modu, • Etiket doldurma ve ipuçlar›, • Geniflletilmifl arama ve de¤ifltirme, • Renk-kodlu etiketler. • Yaz›m (imla) kontrolü, • Tahmini yükleme zamanlar›. Platform: Windows 9X/NT http://www.allaire.com/ adresinden al›nabilir. 5.6.8 HotDog Professional 5 Webmaster Suite HotDogPro kod tabanl› bir HTML editördür. Belgelerin yönetimi ve düzeltilmesi için araç çubu¤u ve seçenekler menüsü hostu vard›r. Kiflisel tercihe göre arayüzeyi özellefltirilebilir. Özellikler • Site yönetim kolayl›klar›, • Sürükleyerek b›rak çokluortam parçalar›, WWW Yazarl›k Araçlar› 119 • Boyama ve resim düzenleme program›, • Çerçeveler, stylesheets için destek, • ActiveX, javaScript ve Java programlar›na eriflim, • HTML sözdizimi kontrolü, • Yay›nlama ifllevi, Platformlar: Windows 3.1/9X/NT. http://www.sausage.com/ 5.6.9 HoTMetaL PRO Tam özellikli, karma kod-tabanl› bir WYSIWYG HTML editörüdür. Son sürümü paketin bir parças› olarak bir site yönetim arac› verir. Özellikler • Etiketler WYSIWYG arayüzeyinde ikon olarak görülür veya istenirse saklan›r, • Tüm yayg›n kelime-ifllem formatlar›ndan otomatik dönüfltürme, • Kurulu imge düzenleme ve görüntü efllemi yarat›m›, • Kolay tablo düzeltme, • Kesin HTML geçerli¤i, • Ka¤ kontrolü. Platformlar: Windows 3.x/9X/NT, Unix ve Mac. http://www.sq.com/ 5.6.10 Microsoft FrontPage Bu araç, yazarlar›n HTML bilmelerine gerek kalmadan geliflmifl Web sayfalar› üretmelerini sa¤layan proje yönetim araçlar› ve bir WYSIWYG içeren, tam bir Web sitesi gelifltirme arac›d›r. Tam ifllevselli¤i elde etmek için, FrontPage uzan›mlar› sunucuda desteklenmelidir. FrontPage, di¤er Microsoft ürünleriyle iyi çal›fl›r fakat baflka bir yerde gelifltirilmifl HTML içine aktar›l›rsa, olas›l›kla kodu de¤ifltirecektir. Özellikler • HTML, tablo, çerçeve vs.nin yarat›lmas›na grafik arayüzey, • Sihirbaz yard›m›, • Sürükle ve b›rak parçalar›, • Site yap›s› ve ba¤lar›n grafik görüntüleri, • Ba¤lar›n otomatik do¤rulanmas›, 120 Web Yay›nc›l›¤› • Veritaban› ba¤lant›l›l›¤› ve sorgulama, • ActiveX ve Java deste¤i, • Tüm-metin aramas› gibi, geliflmifl etkileflim ifllevselli¤inin otomatik eklenmesi Platformlar: Windows 9X/NT ve Apple Mac. http://www.microsoft.com/frontpage/ 5.6.11 Netscape Composer Netscape Composer (Netscape Yarat›c›) Netscape taraf›ndan, HTML'nin tafl›nabilirli¤i ile bir kelime-ifllemcinin ifllevselli¤ini sa¤lama özlemini belirterek, 'web-tabanl›-kelimeifllemci' olarak tan›mlan›r. Yarat›c› (Composer), Netscape'in e-posta, gruplafl›m, yazarl›k ve gözatma için tümleflik Netscape Communicator paketinin bir bölümü olarak gelir. Microsoft ürünü gibi, varolan kodu de¤ifltirir. Özellikler • Çevrimiçi Sayfa Sihirbaz› ve Netscape Web sitesi üzerinde sayfa flablonlar› • WYSIWIG düzeltme, • Sürükle-b›rak imgeleri, ba¤lar ve Java uygulamac›klar›, • Yaz›m kontrolü, • Kolay imge içe-aktar›m›, • Tek-tuflla yay›nlama. Platformlar: Windows, Macintosh, Unix. http://www.netscape.com/ ‹lave baflvurular webreview.com • Resim formatlar›, • Etkili ve yeterli imgeler, • Görüntü efllemleri. Ayr›ca girifller için bak.: Graphics software. Bilgi aktaran, tamamlayan ve kullan›c›y› bilgiye do¤ru yönlendiren grafikler, Web sayfalar›nda zorunlu, hatta bask›n bir rol oynarlar. Sayfalar› etkileflimli, çekici ve bunlarla birlikte, yüklemek için hala h›zl› yapmak için varolan gereklilik bask›s›, gelifltiricilerin dikkatini Web görüntüsü WWW Yazarl›k Araçlar› 121 için imge niteli¤inin eniyilefltirilmesi, uygun görüngü formatlar›n›n seçimi, dosya boyutunun enküçüklefltirilmesi, renklerin kullan›lmas›, grafik unsurlar›n›n canland›r›lmas› gibi konulara çekmifltir. Genel olarak Web grafik araçlar›, bu gereksinimlere yönelen ifllevleri içerirler. 5.7 Resim formatlar› WWW'de her tür resim format› kullan›labilir. Ancak pratikte, popüler taray›c›lar taraf›ndan desteklenen formatlar, yayg›n olanlard›r: • GIF • JPEG Ortaya ç›kan formatlar: • PNG (Portable Network Graphics) • SVG (Scalable Vector Graphics) GIF ve JPEG formatlar› tüm grafik Web taray›c›lar taraf›ndan desteklenir. GIF format›, ikonlar, çizgeler (graphs) ve hat-sanat (line-art) logolar› gibi hat-sanat resimleri için en uyumlu formatt›r. Fotografik resimler için JPEG daha iyidir. Ana farklardan birisi, desteklenen renklerin say›s›ndad›r. GIF 256 renge kadar desteklerken, JPEG 16.7 milyon renk kullanabilir. PNG, daha önceki formatlarda bulunan k›s›tl›l›k ve yetersizliklerin üstesinden gelmek için tasarlanm›fl, daha yeni bir formatt›r. PNG için ana destek, Internet Explorer (4.0 ve üstündeki sürümler) içeren bir k›s›m taray›c›larla verilmifltir. 5.7.1 GIF Graphics Interchange Format, Web sayfalar›nda kullan›lan yayg›n bir resim format›d›r. Orijinal olarak Compuserve taraf›ndan gelifltirilmifltir. GIF format›n›n iki sürümü vard›r: 87a ve 89a. Format bir k›s›m yararl› özellikler içerir: • dosya s›k›flt›rma GIF resmi format›, patenti Unysis Corporation'a ait, kurulu bir LZW s›k›flt›rma algoritmas› kullan›r. Ürünleri GIF LZW kullanan ticari bayiler, kullan›m iznini Unysis'ten almal›d›rlar fakat uç kullan›c›lar GIF'leri kullanmak için ödeme yapmak zorunda de¤ildirler. • saydaml›k Her iki GIF format› da saydaml›¤› destekler, fakat 89a sürümü ardalan saydaml›¤›n› da destekler. Bu flu demektir: bir resmin ardalan›, Web sayfas›n›n ardalan›yla ayn› renkte görünür k›l›nabilir ki bu da Web sayfalar› üzerinde standart bir tekniktir. 122 Web Yay›nc›l›¤› • Birbirine geçme Birbirine geçme, yavaflça aç›lan jaluzinin penceredeki görüntüyü vermesi gibi, yüklendikçe resmin aflamal› artt›r›lmas›na izin verir. • çoklu resimlerin tek bir dosya da tutulmas› Bu özellik, canlanm›fl GIF için koflullar› sa¤lar. Canlanm›fl GIF'ler asl›nda süreli aral›klarla gösterilen, böylece canl›l›k etkisi yaratan, ayr› resimler grubundan oluflan birleflik bir görüntüdür. GIF89 format›, bunu olanakl› k›lan art›r›mlar sa¤lar. 5.7.2 JPEG Joint Photographic Experts Group. JPEG, genel olarak Web sayfas›ndaki grafikler için kullan›l›r ve do¤al, foto¤raf-gibi gerçek-renkli resim için özellikle etkili bir yitimli s›k›flt›rma yöntemidir. • Aflamal› JPEG Aflamal› bir JPEG bir tabakalar ard›fl›m›yla aktar›l›r ve gösterilir; nitelik her tabaka ile aflamal› olarak artar. 5.7.3 Etkili ve verimli resimler Web grafiklerinin kullan›labilirli¤inin en önemli yönlerinden biri, gösterilebilirliklerindeki verimliliktir. Buna ba¤l› olarak, dosya büyüklü¤ü ve indirme süresidir. Birçok Web yazarl›¤› programlar›, indirme süresini grafik içeren sayfalar için standart özellik de¤eri olarak sayarlar (Bak›n›z illustration). E¤er süreyi kendi kendinize kestirebiliyorsan›z, ço¤u kullan›c›n›n Web sayfalar›n› saniyede 1k'l›k bir h›zla indirdi¤ini akl›n›zda tutun. fiuras› ilginçtir ki, ençok etki için çabalayan kimi profesyonel Web gelifltiriciler, toplam sayfa büyüklü¤ünü 50 Kb ya da alt›nda tutmay› amaçlarlar. Web sayfas›n›n gösterilmesini h›zland›rmak için temel bir teknik, HTML IMAGE etiketine yükseklik ve genifllik de¤iflkenlerini eklemektir ve gerçekte, birçok web yazarl›k paketleri bunu otomatik olarak yaparlar. Di¤er bir verimlilik konusu renktir. Renk paletlerinin kullan›lmas›, verimlilik ve görüntü kalitesi aras›ndaki do¤ru dengeyi yakalamaya yard›m eder. Paletler resimde en s›k kullan›lm›fl, insan gözünün en duyarl› oldu¤u renklere ve Web ba¤lam›nda Web-safe paletlere dayal› olabilir. Bu, resimleri Microsoft ve Mac platformlar›nda karfl›l›kl› olarak vermek için Netscape taraf›ndan kullan›lan 216-renk paletidir. Bu 216-renk paleti, Web için resim yarat›rken yazarlara bir bafllama noktas› olarak önerilir. Web grafik paketleri, kullanaca¤›n›z paketleri seçmenize olanak verir. Görüntü Efllemleri 123 Bu paletle baflland›¤› zaman, kullan›lan renklerin say›s›na ba¤l› olarak, tek resimlere indirgenebilir. Daha az renk daha az veri, daha küçük dosya büyüklü¤ü ve daha h›zl› yükleme demektir. 5.7.4 Görüntüefllemleri (Imagemaps) Görüntüefllemleri, kullan›c›lar›n bir Web sayfas› üzerindeki bir görüntüdeki farkl› bölgeleri t›klayarak baflka belgelere eriflmelerine olanak verir. Efllemler, bir görüntünün aktif bölgelerini tan›mlayarak (biçim, büyüklük ve bir metin dosyas›na olan uzakl›¤›, yani efllem verisi) çal›fl›rlar. Bu efllem, görüntüyü içeren bir HTML dosyas›yla ilifliktir. Efllem bilgisi, sunucu üzerinde sunucu taraf›ndaki görüntüefllemleri ile tutulur. ‹stemci taraf›ndaki görüntüefllemlerinde, efllem bilgileri görüntüyü içeren ayn› HTML dosyas›nda belirlenebilir. Taray›c› efllemleri inceler, içerikleri haf›zas›nda tutar ve kullan›c›n›n t›klamas›na yan›t vererek, yeri belirlenen URL’e eriflir. ‹stemci-taraf› görüntüefllemleri, baflvurulan verilen belgelere daha h›zl› eriflim vererek, bir k›s›m avantajlar sunarlar. Map-Edit gibi araçlar, görüntüefllemleri yaratmak için kullan›labilirler. 5.8 Grafik Yaz›l›m› 5.8.1 DeBabelizer Pro Bu araç, Web, bas›n ve çokluortam da¤›t›m› için yüksek-de¤erli grafik üretiminde ard›fl›k görevleri otomatiklefltirme konusunda özelleflir. Özellikler • Otomatikleflmifl dosya dönüfltürme, • Yaz›mlar›n toptan iflleme için kolay yarat›m›, • Ortak hedefler için haz›r yaz›mlar, • Bir görüntüler grubu için kolay palet yarat›m›, • GIF canland›rmalar›n›n derlemesi. Platformlar: Apple Mac, Windows 9X/NT. http://www.equilibrium.com/ 5.8.2 Fireworks Macromedia'dan gelen bu yüksek-uçlu araçlar tak›m›, Web için yüksek nitelikli grafikler üretmek, eniyilefltirmek ve yaratmak için birleflik bir 124 Web Yay›nc›l›¤› ortam sunmay› amaçlar. Metin, tasar›m, resim, görüntü düzeltme, URL, JavaScript ve canland›rma araçlar› sunar ve Macromedia'n›n Dreamweaver'›yla yak›n olarak tümlefliktir. • Bir s›ra formatla önizleme, eniyilefltirme ve içeaktar›m, • Vektör ve bitefllem görüntüleriyle çal›fl›r, • Çoklu katman deste¤i, • Görüntü kesip-biçme, • Web-tan›ml› ren özellikleri, • GIF canland›rma arac›, • Görsel d›fla-aktar›m önizleme, • Renk paletleri ve s›k›flt›rma kontrolü, • JavaScript yuvarlamalar› ve tufl durumlar›n›n otomatik üretimi. Platformlar: Windows 9X/NT, Apple Mac. http://www.macromedia.com/ 5.9 Windows için GIF yap›m tak›m› Bu, Web sayfalar› için saydam, geçiflmifl ve canl› GIF dosyalar› yaratmak için özel amaçl› yaz›l›md›r (paylafl›md›r). Özellikler • Saydam GIF dosyalar› yaratmaya kolay geçifl, • Sürükleyip b›rakarak GIF dosyalar› yapmak, • Canland›rma sihirbaz› arac›, • Banner, durum de¤ifltirme ve LED iflaretleri seçenekleri, • Süper s›k›flt›r›lm›fl GIF dosyalar›, • Canl› bir GIF dosyas›n›n bir k›sm›n› ya da tamam›n› döndürür, çevirir, temizler ve keser. Platformlar: Windows 3.x/9X/NT. http://www.mindworkshop.com/alchemy/gifcon.html 5.9.1 GifBuilder Canl› GIF dosyalar›n› Macintosh üzerinde yaratmaya yarar. Özellikler • PICT, GIF, TIFF ya da Photoshop görüntülerini toplayabilir, • Quick Time filmleri, FilmStrip veya PCS dosyalar›n› dönüfltürebilir, • Çoklu görüntülü GIF89a dosyas› ç›k›fl›, • 0.5 sürümü Frames penceresinde çerçeve ikonlar› gösterir, Görüntü Efllemleri 125 • Filtreler, • Geçifller, • Canland›rma k›rpma. Platformlar Apple Mac için. http://iawww.epfl.ch/Staff/Yves.Piguet/clip2gifhome/GifBuilder.html. adresinden al›nabilir. 5.9.2 Graphic Workshop Classic Alchemy Mindworks'den gelen genel çok ifllevli grafik paylafl›m paketi. Özellikler • En popüler görüntü formatlar› aras›nda toptan dönüfltürme, • Grafikleri izleme, kesme, yeniden ölçülendirme, çevirme, basma ve iflleme, • Kroki yaratmak, • PNG, GIF89a, JPEG ve MPEG ve Quicktime görüntüleme destekli, • Resimlerin kayan görüntüsünü verir, • Görüntü filtreleri, • Anahtar sözcük aramal› görüntü veritaban›. Platformlar: Windows 3.x/95/NT. http://www.mindworkshop.com/alchemy/gww.html 5.9.3 ImageReady Adobe'dan gelen ImageReady, Web grafikleri üretimi için özel olarak tasarlanm›flt›r. Photoshop özelliklerinin bir alt grubunu içerir, fakat özellikle Web için uygun baz› ekstralar sunar. Özellikler • Eniyilefltirilmifl renkler paleti, • Resimlerin eflzamanl› görüntüleri, (eniyilefltirilmifl, s›k›flt›r›lm›fl ve k›p›rt›land›r›lm›fl), • Saydaml›¤›n duru olmas›, • GIF canland›rma paleti, • Görüntü kesme, • Görüntüefllemleri, • Javascript hareketleri, • Toplu kullan›m, • Kolay arayüzey 126 Web Yay›nc›l›¤› Platformlar Windows 9X/NT Mac. http://www.adobe.com/ 5.9.4 MapEdit MapEdit, WWW görüntüefllemleri için bir grafik editörüdür. Özellikler • ‹stemci-taraf› görüntüefllemlerinin kolay yarat›m›, • GIF,JPEG ve PNG formatlar› destekler, • Eski taray›c›larla geriye dönük uyumluluk için kullan›c›-taraf› efllemlerde yaratacakt›r. Platformlar Windows 3x/95NT Unix, Apple Mac. http://www.boutel.com/mapedit/. 5.9.5 Windows için Paint Shop Pro Paylafl›m grafikleri düzeltme, görüntüleme ve dönüfltürme paketi. Özellikler • Otuzun üzerinde görüntü format› destekler, • Say›s›z çizim ve boyama araçlar›, • Yanaflt›r›labilir araç çubuklar›, • Geniflletilmifl seçenekler seçkisi, • Kurulu özel efekt filtreleri, • RGB renk ay›r›m›, • Canl› GIF. Platformlar: Windows 9X/NT. http://www.jasc.com/pspdl.html. 5.9.6 Painter Classic Varolan resimlere efekt eklemek ya da taslaktan görüntü yaratmak için kullan›labilen say›sal bir boyama arac›d›r. Özellikler • Boya, tebeflir, vs. gibi geleneksel sanatç› araçlar›n› taklit eder, • Genifl kapsaml› f›rça dolab›, • Verimlili¤i artt›ran araçlar, Çoklu Ortam 127 • Esnek ak›ll› f›rçalar, • Mevcut resimlere filtreleri uygulamak. Platformlar: Windows 9X/NT, Power Mac http://www.metacreations.com/products/ 5.9.7 Photoshop Adobe Photoshop profesyonel bir foto¤raf tasar›m ve üretim paketidir. Zengin bir ifllevselli¤e ve yüksek nitelikli grafiklerin yarat›lmas› konusunda iyi bilinen bir üne sahiptir. En son sürümünün özellikleri • Resimlerdeki çoklukatmanlara destek, • Geniflletilmifl renk kontrolü, • Resimlere yaz› eklemek için esnek araçlar, • Tarih paleti, • Görev otomasyonu ve topluifllem, • Profesyonel foto¤rafç›l›k araçlar›, • Boyama ve çizim araçlar›n›n çeflitlendirilmesi, • Yetkin seçme becerisi, • Kullan›c› arayüzeyinde çoklu seçenekler, • Filtreler, • Dönüfltürmeler, • Çoklu dil deste¤i. Platformlar: Mac, Windows, Unix. http://www.adobe.com/prodindex/photoshop/. 5.10 Çokluortam Canland›rma, ses ve videonun yarat›c› kullan›m›, duyusal Web uygulamas›n›n s›n›rlar›n› sürekli olarak zorlamaktad›r. Çokluortam, WWW Web'in kimi yuvarlar›na art›k o kadar yay›lm›flt›r ki, o bir standart olmufltur ve buna karfl›l›k olarak, yoklu¤u alt-standart olarak alg›lanmaktad›r. Yeni çokluortam araçlar› h›zl› bir seyirle sahneye ç›kmakta ve formatlar›n flafl›rt›c› bir erimi öne ç›kmak için sürtüflmektedirler. SMIL (Synchronised Multimedia Integration Language/ Eflzamanl› Çokluortam Tümlefltirme Dili) gibi ortak standartlar› dayatma çabalar› henüz genifl olarak yay›lmam›flt›r. Enaz bekleme ile ençok etkinin devam eden aray›fl›nda verimlilik 128 Web Yay›nc›l›¤› hedefini ileri götüren teknikler ve formatlar, gelifltiricilerin ilgisini sürekli çekmektedir. Örne¤in canland›rma alan›nda, bitefllem formatlar›ndan çok vektör grafiklerine dayal› araçlar (örne¤in Flash) standartlar›n yararlar›n› anlamada bir art›fl vard›r. Ayr›ca, s›k›flt›rma teknikleri gelifltikçe, önceleri genifl dosyalarla (örne¤in QuickTime) ilgili geleneksel araçlar flimdi süper-s›k›flt›r›lm›fl dosyalar›n daha h›zl› indirilmeleriyle övünürler. Internet'teki güncel büyük baflar› hikayelerinden birisi, tutumlu dosya büyüklü¤ü dahilinde kusursuza yak›n nitelikte ses veren ses dosyalar› için verimli bir s›k›flt›rma standard› olan MP3'tür (MPEG Audio Layer 3). Ayr›ca çokluortam›n kullan›ld›¤› yollarda ilave esneklikte vard›r. Ses ve görüntü ak›fl›n› iflleyen RealPlayer (yüklendikçe çalan) gibi araçlar, canl› ses ve görüntü yay›n ak›fllar›n›n çal›nmas›n› Internet üzerinde gündelik bir gerçeklik k›lm›fllard›r. Bu ak›fl etkinli¤i, yeniden çal›nmas›n›n yap›lmas› için dosyalar›n tamamen yüklenmesini gerektiren yerel geriçal›m›n geleneksel modunu tamamlar. Canland›rma, özellikle kullan›c›-etkinlikli canland›rma Web sayfalar›nda h›zla standart bir özellik olmaktad›r ve bu alanda yeni birçok araç ç›km›flt›r. Bu arada denenmifl ve test edilmifl canl› GIF geliflmeye devam etmektedir. Platformlar ve taray›c›lar üzerinde henüz tam olarak uygulanm›fl olmasa da, dinamik HTML, kullan›c› etkinlikli canl› efektler için stylesheets ve Javascript kullanarak Web'in etkileflimli ifllevselli¤ini ve görünüflünü biçimlendirmede ana bir faktördür. S›k›flt›rma teknikleri ve araçlar›ndaki ilerlemelerle birlikte Internetin kay›tl› müzi¤in bir ortam› olarak kullan›lmas› korsanl›¤› h›zla artt›rarak filiz vermifltir. Liquid Audio gibi araçlar, CD-niteli¤inde müzik da¤›t›m›yla ilgili düflünsel ve teknik varl›k konular›na ciddiyetle yönelmektedir. 5.10.1 Çokluortam Sa¤lama Çokluortam içeri¤i Web sayfalar›na, afla¤›daki etiketleri kullanarak HTML ile birlefltirilebilir. APPLET Java yaz›l›mc›klar›n› gömmek için kullan›l›r; EMBED etiketi Netscape eklentileri (Navigator 2+, Internet Explorer 3+) kullanan herhangi bir dosya da kullan›l›r. OBJECT etiketi Yeni ortamla çal›flmak için genel çözüm. WWW konsorsiyumu taraf›ndan önerilmifltir ve HTML 4.0 özelliklerinde kapsanm›flt›r (Ayr›ca geçmiflle ba¤dafl›r). Çoklu Ortam 129 BGSOUND Ses dosyalar›n› arka plana gömmek için kullan›l›r (Internet Explorer). ANCHOR etiketi Mevcut belgenin d›fl›ndaki çokluortam dosyalar›na ba¤lanmak için kullan›l›r. IMG Canl› GIF'ler için kullan›l›r. Ayr›ca Microsoft'a ait özellikleri kullan›r (yaln›zca Internet Explorer). • VRML özellikleri ile VRML düflünsel dünyalar›, • AVI (Audio Video Interleave) video klipler. DYNSRC (Dynamic Source) özellikli. APPLET, EMBED, OBJECT, IMG ve BGSOUND etiketleri, onlar› içeren bir sayfa yüklendi¤inde dosyay› ya da nesneyi göstermeye ya da otomatik olarak çalmaya bafllar. E¤er nesne bir akan-ortam tipiyse, belirli bir say›da byte al›n›r al›nmaz çalmaya bafllayacak ve dosya indirilirken çalmaya devam edecektir. Akan tip de¤ilse, tamamen yüklenmeden çalmaya bafllamayacakt›r. Bu durum genifl dosyalar söz konusu oldu¤unda sab›rs›z bir kullan›c›n›n onlar› yar›da b›rakma riskini tafl›r. Sayfan›n bir çokluortam nesnesiyle veya onsuz görüntülendi¤inden emin olmak için düflük riskli bir alternatif, dosyay› bir ANCHOR ba¤›yla, tercihen tan›mlay›c› metinle, sa¤layarak çalma seçene¤ini sunmakt›r. 5.10.2 Kullan›labilirlik Çokluortam› kullanan Web gelifltiriciler, bir k›s›m kullan›labilirlik konular›na dikkatlice bakmal›d›rlar. ‹lk ve en önemli olan, dosya büyüklü¤ü ve buna ba¤l› yükleme zaman›d›r. Sonraki de istenen yaz›l›m›n elde edilebilirli¤idir. Kullan›c› onu, yayg›n olarak da¤›t›ld›¤› için mi ya da standart bir taray›c› eklenti oldu¤u için mi flimdiden yüklemek istemektedir? De¤ilse, yaz›l›m›n kayna¤›na olan bir ba¤ yard›mc› olacakt›r. Dosyay› çalmak için bir eklenti kullanmak, kullan›c›n›n dosyay› nas›l kaydedebilece¤ini net olarak gösterebilmektedir. Kimi aç›klamalar yard›mc› olabilir. Çalma çokluortam› Çokluortam içeri¤i eklentiler ya da yard›mc› uygulamalar arac›l›¤›yla çal›n›r. Bir yayg›n araçlar seçkisi hakk›ndaki girifller için Çokluortam 130 Web Yay›nc›l›¤› yaz›l›m› belgesine baflvurun. Baz› eklentiler (NetScape'in LiveAudio'su gibi) taray›c› paketin bir bölümü olarak gelir ve ilave indirme ya da düzenleflim gerektirmez. Yard›mc› bir uygulama gerekti¤inde, normalde ücretsiz olarak indirilebilir. O zaman taray›c› MIME tipini ve karfl›l›k gelen yard›mc› uygulamay› (örne¤in NetScape'deki düzelt/tercihler/uygulamalar) tan›mak için düzenlefltirilebilir. Sözlükteki Plugins girifline ayr›ca bak›n›z. Ayr›ca Yard›mc› uygulamalar nas›l düzenlefltirilir konusuna bak›n. 5.10.3 Çokluortam yaz›l›m› 5.10.3.1 Cosmo Player Bir NetScape eklenti ya da ActiveX kontrolü olarak gelen Cosmo Player VRML 2.0 içeri¤i için evrensel bir çal›c›d›r. Cosmo Player 2.1.1 VRML dünyas›ndaki video ve s›k›flt›r›lm›fl sesleri desteklemek için ActiveMovie 1.0 üstüne gereksinir. Gerçekçi, uzaysal ses sa¤lamak için DirectX 3.0 ya da üstünde bulunan DirectSound3D'yi kullan›r. Platformlar: Windows 9X/NT, Mac. http://cosmosoftware.com/ 5.10.3.2 Flash Flash, metin, canland›rma ve ses içeren Web için taray›c›dan ba¤›ms›z çokluortam içeri¤i yaratan bir araçt›r. Piksel tabanl› grafikler yerine vektör grafikleri kullan›r; böylece dosyalar orta büyüklükte fakat hala yüksek etki gücündedir. Flash genifl olarak da¤›t›lm›flt›r, Internet Explorer ve NetScape Navigator'da halen mevcuttur. Platformlar: Windows 3.x/9X/NT, Mac Os 680X0 için ve PowerPC. (yazarl›k program›) http://www.macromedia.com/software/flash/ 5.10.3.3 Liquid Audio Liquid Audio teknolojisinin belirli bir özelli¤i, sanatç›lar›n ve markalar›n düflünsel varl›k haklar›n›n korunmas› için kurulu güvenlik özellikleri ile Internet üzerinden CD niteli¤inde müzik yay›n› olana¤›d›r. Liquiffer Pro, içeri¤i haz›rlama yaz›l›m› say›sal ses ifllemi için profesyonel araçlar ve lirikler, jenerikler ve sanat yap›tlar› kapsama yeterli¤i sa¤lar. Müzi¤in gerçek kopyalar›n› belirleyen fligram say›sal veriyi ses dosyas›na sessizce gömer. Platformlar: Mac, Windows 9X/NT http://www.liquidaudio.com/ Çoklu Ortam 131 5.10.3.4 Liquid Motion Microsoft'un Liquid Motion, ilave yaz›l›m gerektirmeden ana taray›c›lar üzerinde çal›flan dinamik, etkileflimli Web canland›rmalar› yaratmak için bir araçt›r. Her beceri düzeyindeki gelifltiriciler taraf›ndan kullan›labilir olmak amac›ndad›r ve nokta ve t›klama arayüzeyi, kurulu canland›rma efektleri ve dersler gibi, iflletimi kolaylaflt›racak birçok olanak sunar. Paket Microsoft FrontPage 98 ile yak›ndan tümlefliktir. Platformlar Windows 9X/NT. Ücretsiz deneme versiyonu vard›r. http://www.microsoft.com/liquidmotion/ 5.10.3.5 LiveAudio aiff, .wav, .au ve MIDI dahil,bir dizi formattaki ses dosyalar› için çal›c› Netscape Navigator 3.0 ve üstü. Bir durma, bafllama, ara ve ses ayar› için bir çal›c› kumandas› içerir. Platformlar: Windows, Mac http://www.netscape.com/navigator/v3.0/audio.html 5.10.3.6 Live Picture Viewer Live Picture Viewer, yüksek çözünürlüklü Flashpix görüntüleri için birleflik bir ortam görüntüleyicidir. Özellikleri: yak›nlaflt›rma, 360 derece panoramik görüntüleme 3 boyutlu görüntü nesnelerini tüm aç›lardan görmek, ses, video ve URL ba¤lar› PhotoVista, Reality Studio, ve Live Picture Image Servers gibi araçlarla yarat›l›r. Platformlar: Windows 9X/NT, Mac Os For PowerPC http://www.livepicture.com/ 5.10.3.7 QuickTime 3 QuickTime 3, QuickTime VR, AVI, AVR, DV ve OpenDML,gibi say›sal video formatlar›n› destekler ve bu teknolojiyi modem h›zlar›nda bile eriflilir k›larak , akan görüntünün niteli¤ini eniyilefltirmek için, görüntü s›k›flt›r›c› ve aç›c›lar kullan›r. En küçük olas› dosya büyüklü¤ünü kullan›rken görüntü niteli¤ini ençoklaflt›rmak için sanatsal düzey teknolojileri sunar. QuickTime çal›c›, Netscape Navigator 3.0 üstünde bulunur. Platformlar: Apple Mac, Windows http://www.apple.com/quicktime/ 132 Web Yay›nc›l›¤› 5.10.3.8 RealPlayer Plus G2 RealPlayer Plus G2, en mütevaz› modem h›zlar›nda bile yay›n ak›fl› niteli¤i vaadeden, Web üzerinde canl› ve talep üzerine gerçek zamanl› RealAudio ve RealVideo ak›fl içeri¤i da¤›t›r. G2 teknolojisi, RealAudio ve RealVideo ak›lar›nda daha az k›r›lma demek olan yeniden yast›klamay› düflürür. RealVideo, bilgi sa¤lay›c›lar için, çoklu eflzamanl› video ak›s› yay›nlar›n› olanakl› k›lan, ölçeklenebilir uygun-maliyetli bir ortam sunucu çözümüdür. Platformlar: Macintosh 68K, Macintosh Power Mac, Windows 3.x/9X/NT, OS/2, IRIX, Sun Solaris ve Linux http://www.real.com/ 5.10.3.9 Shockwave Etkileflimli çokluortam Shockwave çal›c›s›, Netscape eklenti ya da ActiveX kontrolü olarak bedava edilinebilir. Shockwave ses, canland›rma, video, gerçek-zamanl› etkileflimlilik ve 'canl›' nesnelerin birleflmesini destekler. Dosyalar, kendi yaz›m dili olan yüksek-uçlu karmafl›k çokluortam yazarl›k program› Macromedia Director ile yarat›lm›flt›r. Shockwave nitelik/dosya büyüklü¤ü oran›n› eniyilefltirmek için çok geliflmifl MPEG s›k›flt›rmas›n› kullan›r. Platformlar: Shockwave ships with Windows 95, 98, MacOS, Internet Explorer CD, America Online ve Netscape Navigator. http://www.macromedia.com/shockwave/ 5.10.3.10 Windows Media Player Bu çal›c›, ana ses ve video formatlar›n›n ço¤unu da¤›t›r: ASF (Advanced Streaming Format - kendi as›l format›), WAV, AVI, MPEG, QuickTime ve di¤erleri. Bant geniflli¤i sesten düflük tam-ekran görüntüye, akan görüntü de dahil her fleyi çalmak için kullan›labilir. Kullan›c› ucundaki Windows NT Server ve NetShow Services, canl› ve talebe dayal› içeri¤in yarat›lmas›, tutulmas› ve akmas›n› sa¤lar. Platformlar: Macintosh, Windows http://www.microsoft.com/windows/mediaplayer/ 5.10.3.11 WorldView WorldView, Web üzerinde 3 boyutlu ortamlar›n görüntülenmesi için yüksek performansl› bir VRML 2.0 eklentisidir. Çoklu nevigasyon modlar›, 3 boyutlu çalman›n eniyilefltirilmesi ve VRML flartlar›na uyumluluk sunar. Etkileflimli Web Sayfalar› 133 Platformlar: Win 95/NT, Mac http://www.intervista.com/worldview/ Çokluortam eklentileri ve yard›mc› uygulamalar için daha fazla kaynaklar Plug-In Plaza. (tüm medya) http://www.webreference.com/authoring/graphics/soft ware/3d.html (3D) VRML Ambar› http://www.sdsc.edu/vrml/ (VRML) 5.11 Etkileflimli Web sayfalar› World Wide Web'de etkileflimlilik dinamik davran›fl› WWW'ye sunan teknoloji ve teknikleri kapsayan genifl bir kavramd›r. Bir sayfan›n Web'e ç›kma süreci aslen dura¤an bir süreçtir: 1. Bir taray›c› belirli bir adresteki (URL) belgeyi ister. 2. O sitedeki sunucu istenen HTTP belgesini ç›kart›r (örne¤in HTML'deki bir sayfa, bir resim, bir görüntü vs.) ve onu talep edene aktar›r. 3. Belge taray›c› taraf›ndan gösterilir. Web'i etkileflimli yapmak için mevcut yöntemlerin çeflitlili¤i içinde, bu üç aflaman›n herbiri pekifltirilebilir veya de¤ifltirilebilir. Dinamik HTML, ActivX kontrolleri, Java ve JavaScpript, belgenin gösterilmesini kullan›c›n›n etkileflimli davran›fl›n› içeren sürece sahip olarak etkiler. Buna karfl›n Web sunucusu ASP (Active Server Pages), CGI (Common Gateway Interface) ve SSI (Server Side Includes) ile her istenildi¤inde sayfay› dinamik olarak iletir. Her zaman güncel olan ve kendilerini kullan›c›lar›n gereksinimlerine göre uyarlayan (örne¤in taray›c› ya da kullan›lan platformun hesaplanmas›) sayfalar üretmenin son derece güçlü bir yoludur. Bu tip teknikler veritaban›-üretimli Web sitelerinin geliflmesinde çok etkili olarak yer al›rlar. Bu sunucu-taraf› teknolojilerinin bir komplikasyonu belgelerin dizilmesi ve önbelle¤e al›nmas›n›n içerilmesidir. Çerezler taray›c› ve sunucuyu s›n›rl› olarak dahil ederler. Bu k›s›m etkileflimlilik üretiminin birçok yollar›nda bir seçki sunar. Ele al›nan bafll›klar: • Dinamik HTML Dinamik HTML belgelerin canlanmas›na olanak veren yaz›mlar›n Stlye sheets ve HTML'nin birleflimine karfl›l›k gelir. • Java uygulamac›klar› Uygun etiket bir HTML sayfas›yla karfl›laflt›¤›nda Java byte kodu a¤ 134 Web Yay›nc›l›¤› üzerinden çekilmifl ve taray›c› taraf›ndan yürütülmüfltür. • Javascript Bir HTML sayfas› içine gömülü programlar taray›c› taraf›ndan sahne üstünde yürütülür. • Active Server Pages ASP, Microsoft'tan gelen ve dinamik Web sayfalar› yaratmada kullan›lan bir sunucu-taraf› teknolojisidir. • Common Gateway Interface (CGI) Web sunucusu taraf›ndan dinamik olarak üretilmifl Web belgelerinin ç›kart›lmas› için bir standartt›r. • Çerezler Sunucu taraf›ndan yarat›lm›fl ve taray›c›da tutulan küçük veri parçalar›. • SSI Server Side Includes içeri¤i bir Web sayfas›nda dinamik olarak sunma yoludur. Sunulan içerik, dosyalar (örne¤in bafll›k ve alt bafll›k dipnot dosyalar›), sunucunun otomatik olarak üretebilece¤i bilgi (örne¤in o günkü tarih, belgenin son yenilenme tarihi) ya da bir CGI yaz›m›n›n ç›kt›s› (örne¤in vurufl say›c›) olabilir. 5.12 Da¤›t›lm›fl nesne teknolojisi CORBA ve DCOM gibi yaz›l›m parça modelleri, içindeki da¤›t›lm›fl yaz›l›m objelerinin yer veya platforma bakmaks›z›n birbirleriyle iletiflebildi¤i bir çerçeve sa¤lar. Bu parça modellerinin Web için önemi, yeni vurgulamalar üretmek ya da eskilerini gelifltirmek için yaz›l›m parçalar›n› kolayca tümlefltirme yolu sunmalar›d›r. Örne¤in taray›c›lar, protokoller ya da ticari uygulamalar ve model içinde mevcut olan yetkin da¤›t›lm›fl sistemlerin, servislerin ve tekniklerin ilave yararlar› ile birlikte kolektif olarak kullan›labilirler. Daha fazla bilgi için, bu teknolojiyi kullanan mevcut ürünlerle ilgili belgelere bak›n: JavaBeans ve ActiveX. Dinamik içerik ve önbellekleme Web sayfalar›n›n önbelle¤e al›nmas›, kullan›c›n›n taray›c›s›, lokal bir vekil sunucu (proxy server), ya da bölgesel veya ulusal bir önbellekleme servisi taraf›ndan da iflletilse, yeniden al›mlar› epeyce h›zland›r›r. Bununla beraber dinamik olarak üretilmifl sayfalarda yararl›l›klar, dura¤an sayfadakiler kadar net de¤ildir. E¤er dinamik bir sayfa ç›kt›¤› sunucudan al›nd›ysa ve bir önbellekte tutulduysa, kullan›c› bir süre Etkileflimli Web Sayfalar› 135 sonra onu önbellekten al›rken, sayfa ya bilgi art›k geçerli olmad›¤› için, veya sayfan›n sürümü kulland›¤› taray›c› ile örtüflmedi¤i için ya da kullan›c› taraf›ndaki sürecin belirleyece¤i baflka nedenle, sayfay› görülmesi gerekti¤i flekliyle görmeyebilir. Öte taraftan e¤er sayfalar herzaman ç›kt›¤› sunucudan al›nmak durumundaysa kullan›c›, özellikle ba¤lant›l›l›¤›n zay›f oldu¤u yerlerde, önbelle¤in sundu¤u h›z ve eriflim geliflmelerinden yarar sa¤lamaz. Bu konular hesaba al›nd›¤›nda, Web protokolü (HTTP) içerik sa¤lay›c›ya sayfalar›n önbellekte ne kadar kalaca¤› üzerinde bir kontrol uygulama yolu sunar. Dinamik olarak yarat›lm›fl belgelerin içeriklerinin tazeli¤i esas öncelikse ve belge önbelle¤e al›nmamal›ysa, bu, Expires (sonaerme) de¤erini s›f›ra ayarlayarak bafll›kta belirtilebilir. Alternatif olarak bu de¤er bir gün, bir hafta ya da uygun olan baflkas›na ayarlanabilir. Di¤er taraftan (Apache Web sunucusu kullanan) sa¤lay›c› SSI'lar içeren belgelerin önbelleklenebilir oldu¤undan emin olmak istedi¤i yerlerde, xbithack denen bir araç kullan›labilir. Dinamik olarak yarat›lm›fl sayfalar ayr›ca arama motorlar› içerirler. Burada bu içeri¤in tazeli¤inin bir sorunu de¤il, daha çok eskimifl dizin sorunudur. Arama motorunun toplad›¤› dizin terimleri, belgeye sonradan ulafl›ld›¤›nda art›k örtüflmeyebilir. ‹yilefltirici bir etken, s›k s›k yüklenen sayfalar›n arama motorlar› taraf›ndan s›k ziyaretleri sa¤lama eylemi ve buna ba¤l› olarak indekslerinin s›k s›k güncellenmesidir. Daha fazla bilgi Information Resource Caching FAQ http://www.ircache.net/Cache/FAQ/ 5.13 Dinamik HTML Bu sayfada: • Tan›mlama, • Kullan›m, • Örnekler, • Daha fazla bilgi bulma. Tan›mlama Dinamik HTML, kullan›c› hareketlerine yan›t veren Web sayfalar› üretmek için kolektif bir teknolojidir. Dinamik HTML ile, sayfan›n görünüfl veya içeri¤i fare t›klamalar› ya da hareketleri, metin yazma ya da di¤er klavye hareketleri gibi tepki olarak de¤iflebilir. Tam olarak etkileflimli, kiflisellefltirilmifl bir Web ortam› ararken, hem istemcinin hem sunucu- 136 Web Yay›nc›l›¤› nun bir rolü vard›r. Dinamik HTML istemci ucundaki etkileflimli ifllevsellik potansiyelinde bir ileri aflamay› temsil eder. Dinamik HTML'yi oluflturan nedir? 1. Akan Style Sheets (CSS) 2. Dillerin yaz›m› 3. HTML Style Sheets, metin rengi, kenar boflluklar›, hizalama, punto vs. gibi edebi özellikleri belirlemelerini sa¤layarak yazarlara Web sayfas›n›n sunumu üzerinde genifl bir kontrol verirler. Dillerin yaz›m›ndaki yaz›mlar, örne¤in JavaScript, HTML sayas›na gömülüdür ve sayfay› yükledikçe taray›c› taraf›ndan yorumlan›r. Fare t›klamalar›, form girifli ve sayfa yönlendirmesi gibi kullan›c› etkilerine karfl› yan›tlar üretmekte kullan›l›r. HTML 4.0, style sheetleri desteklemekte ve nesne ve yaz›mlar› gömmek için standart bir yol sa¤lar. Dinamik HTML ile ilgili yönler: • içerik yerlefltirme • yüklenebilir fontlar HTML içerik bloklar›n›n kesin yerleflim ve katmanlaflmas›n› sa¤lar. Böylece kullan›c› edimlerine yan›t olarak görülmeleri, saklanmalar›, hareket etmeleri, geniflletilmeleri ya da daralt›lmalar› gerçekleflebilir. Yüklenebilir fontlar ile, bir Web sayfas›n› gelifltirmek için gereken herhangi bir font sayfaya aktar›labilir. 5.14 DOM Dinamik HTML için temel kurum DOM'dur (Document Object Model). DOM, sayfan›n gövde yap›s›n› tan›mlar. Hiyerarflik bir iskelet dahilinde, örne¤in belgenin kendisi, bafll›k, gövde, ba¤lar, imgeler ve belge içindeki belirli elemanlar vard›r. Elemanlar ve biçem özelliklerle gelir, örne¤in bir tablo yükseklikle geniflli¤e, bir bafll›k font biçimi ve font büyüklü¤üne sahiptir. DOM, elemanlar ve onlar›n biçem özelliklerinin yaz›mlarla eriflilebildi¤i ve ifllenebildi¤i yol için bir iskelet sunar. WWW konsorsiyumu bir W3C önerisi olarak DOM Level 1 fiartnamesini yay›nlad›; böylece, bir API (Application Programming Interface) standard› tan›mlayarak yazarlar›n farkl› sat›c›lardan gelen taray›c› ve araçlar üzerinde de¤ifliklik yapmadan çal›flan programlar yazmalar›n› sa¤lad›. Etkileflimli Web Sayfalar› 137 Kullan›m Yaz›mlar biçem özelliklerine DOM üzerinden erifltikleri için, bu, Web sayfalar›ndaki nesnelerin kullan›c› edimlerine (olaylar) yan›t olarak görünüfllerinin de¤ifltirilmesini mümkün k›lar. Örne¤in bir ba¤›n biçemi fare onun üzerine geldi¤inde de¤ifltirilebilir. CSS, HTML elemanlar›n›n x, y ve z koordinatlar› kullan›larak kesin yerleflimini sa¤lar. Sayfa yap›s› üzerinde sa¤lanan bu kontrolle, kesin olarak yerlefltirilmifl içeri¤i canland›rmak mümkündür; örne¤in sayfadaki bir nesneyi üzerinde t›klayarak baflka bir konuma getirmek. Ne yaz›k ki dinamik HTML 4.kuflak NetScpae ve Microsoft taray›c›lar taraf›ndan karars›z bir flekilde red edilmifltir.Bu ço¤unlukla, yaz›ma Internet Explorer'›nkinden daha az eriflim veren farkl› DOM'lar, Navigator 4.0'lar kulland›klar› içindir. Di¤er bir farkl›l›k noktas› içerik yerlefltirmenin yürütülmesindedir. Microsoft yaklafl›m›n› Cascading Style Sheets (DIV ve SPAN etiketleri), ActiveX, ve kendi DOM'una dayand›r›rken, NetScape LAYER etiketini kullan›r. Örnek Rollover (Çevirme) Bu örnekte CSS kullanan iki biçem s›n›f› tan›mlanm›flt›r. Bu STYLE bildirimi belgenin bafl›na (HEAD) yerlefltirilir: <STYLE> .on { font-size: 18; text-decoration: italic; color: red; } .off { font-size: 16; text-decoration: none; color: blue; } </STYLE> Belge içinde, yaz›mlar bu s›n›f biçemlerini nesnelere dinamik bir yolda (kullan›c› edimlerine yan›t olarak) uygulamak için kullan›l›rlar. onMouseOver ve onMouseOut Javascript ifllevlerini kullanarak, fare üzerine getirildi¤inde nesne biçemini de¤ifltirir. (bu durumda nesne bofl bir ba¤d›r): 138 Web Yay›nc›l›¤› <A HREF = "#" CLASS = "off" onMouseOver = "this.className ='on';" onMouseOut = "this.className = 'off';"> Example of a rollover </A> Sonuç Bir rollover örne¤i Daha fazla bilgi bulma Dynamic HTML Lab http://www.webreference.com/dhtml/ Web Review - Dynamic HTML http://webreview.com/wr/pub/Dynamic_HTML Inside Dynamic HTML http://www.insidedhtml.com/ Netscape DevEdge Online http://developer.netscape.com/tech/dynhtml/index.html Project Cool Dynamic HTML Developer Zone http://www.projectcool.com/developer/dynamic/ 5.15 Java Bu sayfada • Tan›mlama • Kullanma • Örnekler • Daha fazla bilgi bulma Tan›mlama Java, Sun Microsystems'›n, kaynak kodunu ayarlamadan her platformda güvenli bir tarzda çal›flmak için tasarlanm›fl bir programlama dilidir. Bu özellikler uzaktaki bir makineden çekip kendi bilgisayar›n›zda yönetebilece¤iniz a¤ uygulamalar›-programlar gelifltirmek için onu ideal k›lar. Java'n›n Internet üzerindeki en yayg›n görüntüsü, Java iflleten Web taray›c›lar taraf›ndan yönetilebilen uygulamac›klar formundad›r. Uygulamac›k program›, Web taray›c› bir HTML belgesinde bir uygulamac›k etiketiyle karfl›laflt›¤›nda Internet üzerinden dinamik olarak yüklenir ve taray›c›n›n içinde çal›flt›r›l›r. Java, kullan›c›n›n sisteminin baflka di¤er bir bölümüyle uygulamac›¤›n dikkatsizce veya kötü niyetle kar›flmalar›n› önlemeyi amaçlayan güvenlik mekanizmalar› üretmifltir. Etkileflimli Web Sayfalar› 139 Kullan›m Java uygulamac›klar›, Java iflleten her taray›c› taraf›ndan çal›flt›r›labilir; örne¤in Internet Explorer, Netscape Navigator, Sun MicroSystems'›n HotJava's› taray›c›, bir HTML belgesinde bir <APPLET> etiketiyle karfl›laflt›¤›nda uygulamac›¤› uzaktaki siteden ç›kart›r ve yerel bilgisayar üzerinde iflletir. Java'da tek-bafl›na uygulamalar ya da uygulamac›klar yazmak için, çekirdek s›n›flar, bir derleyici ve bir yorumlay›c› gibi gerekli parçalar JavaSoft'dan Sun JDK'si formunda ücretsiz olarak indirilebilir, ayr›ca Visual Cafe gibi edinilebilir ticari ürünlerde vard›r. Dili kullanman›n temel ve özelleflmifl yönlerini içeren yararl› bir e¤itmen de vard›r. Örnekler Sun Microsystems, bugünkü Java teknolojisinin flu adreste örneklerini verir: http://www.javasoft.com/nav/used/index.html Gelifltiriciler, http://java.wiwi.uni-frankfurt.de/ adresindeki Java Repository 'deki Java özkaynaklar›n› ve ayr›ca Gamelan'›n afla¤›daki adresteki genifl uygulamac›klar koleksiyonunu yararl› bulabilirler. http://java.developer.com/ Daha fazla bilgi bulmak JavaWorld magazin ço¤unlukla programc›lara yönelmifl, Java hakk›nda birçok teknik bilgi ve tart›flma içeren çevrimiçi bir magazindir. 5.16 JavaScript Bu sayfada • Tan›mlama • Kullanma • Örnekler • Daha fazla bilgi bulma Tan›mlama JavaScript, bir HTML sayfas›nda gömülü olan ve sayfa yüklendi¤inde JavaScript iflleten taray›c›lar taraf›nda yorumlanan küçük programlar yazmak için kullan›lan bir yaz›m dilidir. JavaScript Netscape'de gelifltiril- 140 Web Yay›nc›l›¤› mifltir ve Microsoft JScript denen kendi JavaScript sürümüne sahip olsa da, Microsoft'un Internet Explorer program› taraf›ndan da tan›n›r. Hafif siklet bir yaz›m diline baflka bir örnekte Microsoft'un WBScript dilidir (Visual Basic dilinin alt grubu). JavaScript, basit ifllevselli¤i edinmek için a¤› kullanma gereksinimini ortadan kald›rarak etkileflim davran›fl›n› h›zland›rabilir. Örne¤in formun HTML'si içinde biraz JavaScript kullan›larak yürütülebilen bir taray›c›daki bir forma girilen verinin do¤rulu¤unun teyidi. Kullan›c› taraf›ndan girilen veriler üzerine basit kontroller (bir tarihin geçerlili¤i gibi), istemcide JavaScript program› kullan›larak yap›labilir. Bu, kullan›c› yükünü azalt›r ve istemci taraf›ndaki performans› artt›r›r. Genel olarak gömülü bir yaz›m dilini kullanmak, taray›c›ya metin girilmesi veya fare t›klamalar›na tepki olarak hareketlerin ortaya ç›kt›¤› yerlerde olaya daha fazla güdülü bir sayfaya izin verir. Kullan›m JavaScript gibi yaz›m dilleri, dinamik HTML'nin anahtar bir parça teknolojisi olarak yayg›n flekilde kullan›l›r. Dinamik HTML'yi kullanarak, nesnelerin Web belgesindeki varl›klar› Web sunucusuyla etkileflimlere gerek kalmadan istemci ucunda canl› ve etkileflimli sayfalar üreterek, yaz›l›mla eriflilebilir ve yönetilebilir. Herhangi bir yaz›m dilinde yaz›lm›fl bir program› çal›flt›rmak için taray›c›n›z kullan›lan belirli program› yorumlayabilmelidir. Netscape ve Internet Explorer taray›c›lar› JavaScript programlar›n› yürütebilirler. Örnekler JavaScript örnekleri Internet'te bolca vard›r. Birçok örnek developer.com sitesinde bulunabilir. Yararl› bir bafllang›ç için ayr›ca bak›n›z: Stephan Koch's Voodoo's Introduction to JavaScript Daha fazla bilgi bulmak JavaScript hakk›nda Netscape dökümantasyonuna bak›n: http://developer.netscape.com/docs/manuals/index.html ve Microsoft teknolojileri sayfas›: http://msdn.microsoft.com/scripting/default.htm. Ortak geçit arayüzeyi Bu sayfada • Tan›mlama • Kullan›m • Örnekler • Daha fazla bilgi Etkileflimli Web Sayfalar› 141 Tan›mlama Common Gateway Interface (CGI), dinamik olarak üretilmifl WWWolmayan bilginin WWW ile edinilebilir k›l›nabilmesi için bir yol içerir. Bilginin dinamik iflleminin sunucu ucunda yer ald›¤› ve sonuçlar›n Web taray›c›ya sahne üzerinde üretilmifl bir HTML sayfas› olarak geri gitti¤i bir sunucu-taraf› teknolojisidir. Kullan›m Tipik CGI senaryosu flöyledir: 1. Kullan›c›, bir CGI yaz›m›n›n URL'sini temsil eden bir Web sayfas›ndaki bir ba¤ üzerine t›klar, örne¤in anahtar sözcük arama talebi, 2. URL talebi taray›c› taraf›ndan Web sunucuya gönderilir, 3. Web sunucu CGI yaz›m›n› yürütür, örne¤in anahtar sözcük için bir veritaban› aramas›, 4. Yaz›m ç›kt›y› geri gönderir ve sona erer, 5. Ç›kt›y› içeren dinamik olarak üretilmifl HTML sayfas› taray›c› taraf›ndan gösterilir. CGI kullan›larak al›nan bir belge istenen taray›c›da normal statik bir Web belgesinden ay›rdedilemeyecektir (muhtemelen sayfan›n içeri¤i orjinalini aç›kça ortaya koysa da). Bir Web sunucu üzerinde CGI kullan›m› sunucu yöneticisi taraf›ndan genellikle s›k›ca kontrol edilir, çünkü güvenilmez sunucular›n sistem üzerinde program iflletmeleri söz konusudur. ‹fli yapacak gerçek yaz›mlar ya da program yaratmak için, herhangi bir programlama dili kullan›labilir. Yayg›n tercihler, Perl veya Python gibi yaz›m dilleridir ve C ve Visual Basic gibi derlenmifl dillerde s›kl›kla kullan›l›r. Örnek program koleksiyonlar› • CGI özkaynak indeksi http://www.cgi-resources.com/ • Mattyaz›m arflivi http://www.worldwidemart.com/scripts/ Örnekler Genellikle, bir veritaban›nda tutulan verinin aranmas› için CGI kullan›l›r. CGI programlar›n›n örnekleri WWW üzerinde yay›lm›flt›r: say›c›lar, formlar, konuk defterleri, görüntü efllemleri ve veritabanlar› koleksiyonlar›na arayüzeyler. CGI örneklerinin koleksiyonu için bak›n›z: http://www.developer.com/directories/pages/dir.cgi.html 142 Web Yay›nc›l›¤› Daha fazla bilgi bulmak W3 CGI sayfas› CGI hakk›nda daha fazla belge ve tart›flma ba¤lar› içerir: http://www.w3.org/pub/WWW/CGI/Overview.html Etkin sunucu sayfalar› Bu sayfada • Tan›mlama • Kullan›m • Örnekler • Daha fazla bilgi Tan›mlama ASP bir sunucu taraf› teknolojisidir ve Microsoft'tan etkileflimli ve dinamik Web sayfalar› kurmak için ç›km›flt›r. ASP kodu HTML sayfas›nda gömülüdür. Böyle bir sayfa Web sunucusundan istendi¤inde, sunucu önce ASP yönergesini yürütür, sonra herhangi bir :ASP üretimi bilgi içeren sayfay› oluflturur ve onu istemciye geri gönderir. Kullan›m Bir HTML sayfas›ndaki ASP kodu ali % ve ve %> iflaretleriyle içerilir. ASP sayfalar› (genellikle ASP uzan›ml›) HTML, yaz›m veya komutlar›n her kombinasyonunu kapsayabilir. Microsoft Web sunucular› gibi ASP iflletimli Web sunucular› ASP kodunu yürütebilirler. Chili!ASP kullanmak Microsoft'un aktif sunucu motorunun ifllevsel eflde¤eridir. Ço¤u Web sunucusu ASP iflletimli olabilir, ASP sayfalar› taray›c›dan ba¤›ms›zd›r. ASP, Web sunucu ve taray›c› aras›ndaki etkileflimi yöneten parçalar›n ve nesnelerin bir özetiyle gelir. Aktif sunucu nesneleri etkileflimlili¤in Talep, Yan›t, Oturum vs.gibi belirli yönleriyle u¤rafl›rlar. Oturum nesnesinin iflleyiflinin bir örne¤i: kullan›c›n›n Web sitesiyle etkilefliminin bir ba¤lant›s›z sayfa talepleri serisinden çok, sürekli bir hareket olarak görünmesine f›rsat vermesi. Active sunucu parçalar› haz›r ifllevsellik içerirler. Örne¤in; veritabanlar›na eriflim, taray›c›n›n yeterliklerini belirleme, bir dizi metin dosyas›na ba¤lanma, Visual Interdev, ASP yaz›mlar› kurmak için h›zl› bir yol sunar. Ayr›ca Microsoft FrontPage 98 ve Allaire HomeSite gibi baz› genel Web yazarl›¤› programlar› ASP yaz›mlar›n› kolayca yaz›p düzeltmenizi sa¤larlar. Drumbeat kodun yarat›lmas›na bir sürükle ve b›rak arayüzeyi sa¤larlar. Etkileflimli Web Sayfalar› 143 Örnekler Kullan›c›dan gelen bir siparifl iste¤i teyidine yan›t verirken koflullara ba¤l› bir durumun basit bir örne¤i: <% If varOrderConfirm = "Yes" then Response.Write "Your goods will be despatched weeks." Else Response.Write "Your order was not confirmed." End If %> within two Fakat etkileflimlilik potansiyeli bundan çok daha ileri gider. Örne¤in ASP, Web sayfas›n›n bireysel kullan›c› için özellefltirmede, kullan›c›y› ilgilendiren bir bafll›klar seçkisi sunarak ve son ziyaretinden beri yeni olanlar› belirterek kullan›labilir. Ayr›ca mevcut bir envanter veritaban› ve siparifl-iflleme sistemine çevrimiçi bir ma¤aza ba¤lamak içinde kullan›labilir. ASP örnekleri için flu sitelere bak›n: Microsoft http://www.microsoft.com/ Dell http://www.dell.com/ Gateway 2000 http://www.gateway2000.com/ Daha fazla bilgi bulmak Microsoft: Aktif sunucu sayfalar› http://msdn.microsoft.com/library/tools/aspdoc/iiwawelc.htm Microsoft: Gelifltirici Modelleri http://msdn.microsoft.com/library/sdkdoc/iisref/samp8jzn.htm activeserverpages.com http://www.activeserverpages.com/ 5.17 Çerezler Bu sayfada: • Tan›mlama, • Eriflim, • Kullan›m, • Örnekler, • Daha fazla bilgi bulma. 144 Web Yay›nc›l›¤› Tan›mlama Çerezler, taray›c›daki Web sunucusu ad›na bir bilgi kaydetme yoludur. Çerez, bir kullan›c› siteye ilk eriflti¤inde sunucu taraf›ndan gönderilen ve kullan›c›n›n bilgisayar›ndaki taray›c› taraf›ndan tutulan küçük miktarda bir veridir. ‹stekte bulunurken taray›c› daha önceden o site için bir çerez kaydedilip kaydedilmedi¤ine bakar, kaydedildiyse çerezi sunucuya sayfa talebiyle birlikte geri gönderir. Bir çerezin içeri¤i sunucunun "hat›rlamak" istedi¤i herhangi bir fley olabilir. Bir son kullanma tarihi olmal›d›r ve büyüklü¤ü s›n›rl›d›r. Çerezler bir güvenlik riski olarak ve muhtemelen mahrumiyete tecavüz olarak alg›lanm›flt›r. Eriflim Çerezler normal olarak eriflim soraca¤›n›z bir fley de¤ildir. Onlar taray›c› ve sunucu taraf›ndan, Web kullan›m›n›z› kiflisellefltirmenize yard›m etmek için kullan›l›rlar. Bununla beraber, e¤er sizin ad›n›za hangi bilginin topland›¤›n› görmek isterseniz, dosya ya da dosyalar kulland›¤›n›z taray›c›yla ayn› bilgisayarda, muhtemelen ayn› dizinde yerlefliktir, her ne kadar farkl› taray›c›larla yerleri de¤iflebilse de. Kullan›m Baz› taray›c›lar kullan›c›y› bir çerezi kabul etmeden önce uyarmaya uyarlanm›fl olsalar da, ya da çerezin kurulmas›na f›rsat bile vermeseler de, bir WWW kullan›c›s› çerezlerin ziyaret etti¤i siteler tarar›ndan kuruldu¤unun fark›nda olmayabilir. Netscape 4 seçenekler sunar: tüm çerezleri kabul etmek, hiçbirini kabul etmemek, yaln›zca ç›kt›¤› sunucuya geri gönderilen çerezleri kabul etmek. "Yaln›zca ç›kt›¤› sunucuya geri gönderilen çerezleri kabul etmek" seçene¤i, doubleclick gibi popüler sitelerde banner reklam› sunanlar gibi 3. grup sunucular taraf›ndan çerezler kurulmas›n› etkili bir flekilde önler. Internet Explorer ayr›ca kullan›c›y› çerezleri kullan›m seçeneklerini belirlemede kullan›c›lar› serbest b›rak›r. Veriler istemci bilgisayar›n üzerinde tutuldu¤u için, kullan›c›, çerezleri saklamak istemiyorsa, ilgili dosyalar› her zaman silebilir ya da bozabilir. Web sitesi yöneticisinin bak›fl aç›s›na göre çerezler, bireysel kullan›m ve tercihlerin izlenmesi için kullan›fll› bir yoldur. Yaz›mlar CGI veya JavaScript kullan›larak yaz›l›r. Örnekler Çerezlerin yayg›n kullan›m› belirli bir sitedeki bir kullan›c› taraf›ndan çoklu ziyaretlerde hangi sayfalar›n ziyaret edildi¤ini izleme, isim ve flifre Dinamik Web 145 gibi bilgiyi saklama, ya da, son ziyaretlerinde kullan›c›n›n nereye ulaflt›¤›n› hat›rlamak için bir e¤itim kursu gibi siparifl edilmifl bir sayfalar s›ralamas›ndan oluflan bir sitede izleme içerir. Ticari ba¤lamda, çerezler siparifl edilmifl mallar hakk›nda bilgi saklamak için kullan›labilir. Daha fazla bilgi bulma Çerezlerin mükemmel bir özeti Cookie Central ve Andy's Netscape HTTP Cookie Information'da bulunur. Çerez flartnamesi (taslak RFC) flu adreste bulunabilir: http://portal.research.bell-labs.com/~dmk/cookie.html 5.18 Web veritabanlar› Web tüm sektörler ve özellikle ticari giriflim için bir esas teknoloji oldukça Web/veritaban› tümleflimine artan bir ilgi görüyoruz. Bu birli¤in itici gücü iki ana kaynaktan gelmektedir: 1.Bir karfl›-platform için tutku: kal›t veritabanlar›na kolay eriflilen arayüzey, 2.Genifl, karmafl›k ve sürekli geliflen Web sitelerindeki güncel bilgi gereksinimi. 5.18.1 Kal›t veritabanlar›na arayüzey Veritaban› ve Web sitesi tümleflti¤inde, veritaban› kullan›c›lar› veritaban› uygulamas›na eriflim edinmeye gereksinmezler, bilgi ifllem platformu ya da yeri ile de s›n›rl› de¤illerdir. Bir flifre girifl sistemi ile, yaln›zca kendi Web taray›c›lar›n› kullanarak veri girifli ve edinimi gibi geleneksel görevleri güvenle gerçeklefltirebilirler. 5.18.2 Dinamik Web Bir veritabanl› üretimli Web sitesi ile, HTML sayfalar›n›n h›zla de¤iflen bilgi ile bafletmek için s›k›nt›l› elle yeniden yazma ifli es geçildi. Yerine, Web kullan›c›s› içeri¤i veritaban›ndan otomatik olarak almak için SQL sorgulamalar› kullan›l›r ve bunlar› Web sayfas›nda dinamik olarak üretir. Böyle dinamik bir üretim sayfa istendikçe gerçeklefltirilebilir, ya da veritaban›ndaki yo¤un trafik yükü çok büyükse, HTML sayfalar› düzenli aral›klarla toplu olarak üretilebilir ve siteye postalan›r. Dinamik olarak üretilmifl Web sitelerinin kusurlar› dizinler (arama motor- 146 Web Yay›nc›l›¤› lar› gibi) ve önbellekler için sahip olduklar› içeriklerdir. Konular›n bir irdelemesi için dinamik içerik ve önbelleklemeye bak›n. 5.18.3 Web veritaban› uygulama sunucusu Bir Web/veritaban› sistemi kurarken içinden seçebilece¤iniz zengin bir araçlar dizisi vard›r. Tek gereken gücünüz ölçüsünde bir iflletim sistemi, Web sunucu, veritaban› yönetimi sistemi ve Web sunucu ile veritaban› aras›nda çevrim yapan araç kombinasyonunu bulman›zd›r. Bu son madde CGI üzerinden eriflilen, Perl, Java vs. ile yaz›lm›fl özel bir uygulama olabilir; Web sunucusu üzerinde bir ASP motoru; Coldfusion gibi uzman bir Web Veritaban› Uygulama Sunucusu alternatif olarak Oracle gibi hepsiiçinde tek elemanl› bir paket olabilir. Web Veritaban› Uygulama Sunucusu, Web sunucusu ile Uygulama Programc›l›¤› Arayüzeyi (API) ile birleflir. Bir sunucuda bulunan API uzan›mlar› sunucunun yeterliklerini etkin bir flekilde artt›r›r. 5.18.4 Veritaban› Yönetim Sistemi Web servislerinde kullan›lm›fl veritaban› sistemlerinin ço¤u, SQL (Structured Query Language/Yap›lanm›fl Sorgulama Dili) ile sorulanm›fl ODBC (ODBC (Open Database Connectivity/ Aç›k Veritaban› Ba¤lant›l›l›¤›)-uyumlu iliflkisel veritabanlar› olacakt›r. ODBC di¤er uygulamalar ve veritaban› aras›ndaki ba¤lant›y› ve isteklerin çevrilmesini yürütür. ODBC sürücüleri birçok veritaban› sistemi için mevcuttur (JDBC, Java tabanl› uygulamalarda kullan›lan eflde¤er standartt›r) popüler masaüstü veritabanlar› sistemleri flunlard›r: Microsoft Access, FoxPro, FileMaker Pro.giriflim sistemlerine örnekler: Oracle, Ingres, Sybase, Informix, DB2, Microsoft SQL Server, MySQL. ‹fllevsellik aç›s›ndan bu iki grup aras›ndaki dikkat çeken farkl›l›k, giriflim düzeyi sistemlerinin çoklu birleflik kullan›c›larla ve ifllemlerle bafletme yetene¤i ve ilgili güç, h›z ve güvenlik korumas›na sahip olmakt›r. Daha az karmafl›k masaüstü veritaban› istemleri birçok durumda özellikle bir Intranet ya da az trafikli Internet sitesi üzerinde tamamen yeterli olacakt›r. Daha fazla bilgi için Web veritaban› araçlar› listesine bak›n. 5.18.5 Web/veritaban› araçlar› Aktif sunucu sayfalar› http://www.microsoft.com/ Web/veritaban› Araçlar› 147 Ayr›ca GNRT: Aktif sunucu sayfalar›na bak›n›z. ASP, bir OBBC veritaban›na bir Web arayüzeyi gelifltirmek için kullan›labilen (Microsoft kaynakl›) bir kullan›c›-taraf› yaz›m dilidir. ActiveX veri nesneleri veriye eriflmek ve onu ifllemek için bir ASP Web sayfas›na veritaban› ba¤lamay› olanakl› k›lar. 5.18.5.1 ColdFusion http://www.allaire.com/products/coldfusion/index.cfm Popüler bir çapraz-platform Web uygulama arac› olan ColdFusion taray›c›, sunucu ve veritaban› teknolojilerini tümlefltirerek kurma ve yay›lma uygulamalar›na h›zl› bir yol sunar. ColFusion uygulama sunucusu taraf›ndan ifllenen HTML ve XML'yi tümlefltiren etikete dayal› bir yaz›m dili (CFML) kullan›r. Genifl alandaki teknolojilere eriflebilirli¤i, güvenlik özellikleri ve dayatan sitelerde dahi ölçülebilir yay›lmas› yüksek performans›yla ö¤ünür. Oracle ve Csbase için kurulu destek içerir, ayr›ca genel ODBC deste¤i vard›r. 5.18.5.2 Drumbeat Drumbeat veri-sürücülü Web siteleri yaratmak için kolay bir arayüzeyi olan bir Web yazarl›k arac›d›r. Web yazarl›k araçlar› alt›ndaki girifle bak›n 5.18.5.3 Filemaker Pro http://www.filemaker.com/ FileMaker Pro uçtaki kullan›c› için kullanmas›-kolay bir örgütlü veri paylafl›m veritaban› olarak bilinir. Yeni ODBC içi aktar›m iflleri ODBC verikaynaklar›n›n sorgulanmas›n› ve sonuçlar›n içe aktar›lmas›n› sa¤lar. 5.18.5.4 MySQL http://www.mysql.com/ MySQL çok h›zl›, çokludizili, çoklukullan›c›l› ve güçlü bir SQL (Structured Query Language)veritabn› sunucusudur. Unix ve OS/2 platformlar› için, MySQL ücretsizdir. Microsoft platformlar› için 30 günlük deneme süresinden sonra bir MySQL lisans› almal›s›n›z. 5.18.5.5 Oracle http://www.oracle.com/database/oracle8i/ Oracle8i özellikle Internet gelifltirme ve yay›lma platformu olarak tasar- 148 Web/veritaban› Araçlar› lanm›flt›r. Veritaban›, Web dosya ve uygulama sunucular›n›n ifllevlerini birlefltirir. Bir Java Virtual Machine içerir ve Java için gömülü bir SQL,dili olan SQLJ destek yürütür. 5.18.5.6 SQL Server http://www.microsoft.com/sql/ Microsoft Windows platformu için, giriflimci düzeyinde veritaban› sistemi, SQL Server. fiirket iflleri, elektronik ticaret ve tafl›nabilir bilgiifllem için tam oturan çözümler sunar. Üçlü veri depolama özellikleri ve Microsoft Office ile tümlenifliyle ö¤ülür. 5.18.5.7 Tango http://www.pervasive.com/ Geri uçlu veritabanlar› kullanarak Web uygulamalar› yaratan endüstriyel dayan›kl›l›k arac›, Tango Development Studio ve Application Server içerir.Tango, ODBC uyumlu her veritaban›n› destekler; Oracle, Butler SQL ve FileMaker Pro'ya do¤rudan ba¤lant›lar sunar birçok platformlar için mevcuttur. 5.18.5.8 Visual FoxPro http://msdn.microsoft.com/vfoxpro/ Microsoft Visual FoxPro 6.0 yüksek performansl›, 32-bit veritaban› uygulamalar› ve parçalar›n› yarat›p yürütmeniz için size gereken araçlar› sunar. Güçlü araçlar› ve veri-merkezli nesneye-dönük dili modern, ölçülebilir, istemi/sunucu bilgifllemini ve Interneti tümlefltiren çoklu ba¤lay›c› uygulamalar› oluflturmaya tam oturur. 6 Güvenlik ve Kriptolama ‹nan›labilir güvenlik Internet üzerinde hassas ve ticari verilerin, bireyler, flirketler, iflverenlerle çal›flanlar, sat›c›lar veya al›c›lar aras›nda da olsa aktar›m› için gereklidir. Internetin elektronik ticaret, elektronik yay›mc›l›k, da¤›t›lm›fl özel veritabanlar›, teleifllem, imecesel çal›flma, çevrimiçi e¤itim, sanal toplant›lar ve bunun gibi alanlarda kullan›m› heyecan uyand›r›c› bir umut do¤urur. Fakat bu kullan›mlar›n ço¤u genel yaflay›fllar› için elektronik aktar›mlar›n güvenli¤ine bel ba¤larlar. Internet üzerinde güvenlik flimdi büyük bir konudur ve mevcut ihtiyaç ve ilgilere yönelik bir güvenlik altyap›s› gelifltirmek için daha çok çaba harcanm›flt›r. Veri al›flverifllerinde, bir k›s›m temel güvenlik gereksinimleri vard›r. Bu gereksinimleri karfl›lamak için tasarlanm›fl özel kurallar afla¤›dakileri sa¤lamak durumundad›r: • Verinin nereden geldi¤inden emin olma (belgeleme), • Aktar›m s›ras›nda verinin de¤iflmemesi (verinin tümleflikli¤i), • Verinin izinsiz bir kifli taraf›ndan okunamamas› (kiflisel gizlilik), Kriptolama bu gerekleri karfl›lamak için bir bütündür ve PGP gibi yeni güvenlik ve gizlilik araçlar›n›n birço¤unu temelini oluflturur. Bu bölüm bu araçlar›n bir k›sm›n›, özellikle, sistem yöneticileri ve Web sitesi idarecilerinin ilgilendi¤i belirli güvenlik konular›ndan çok, kullan›c› gereksinimleriyle ilgili olanlar› irdeler. ‹ki aç›k ilgi alan›, e-postan›n gizlili¤ini sa¤lamak ve WWW üzerinden aktar›mlar›n güvenli¤ini korumak. 6.1 Kriptolama ve belgeleme Kriptolama okunabilir bir metni okunamayan flifreyaz›/cyphertext'e çevirmek üzere bir anahtar (flifre) kullanarak karmafl›klaflt›rma sürecidir. Böylece metin yaln›zca onu çözecek flifreye sahip kifli 149 150 Güvenlik ve Kriptolama taraf›ndan okunabilir. Kriptolaman›n Internet üzerinde birçok kullan›m› vard›r: kredi kart› numaralar›n›n WWW arac›l›¤›yla güvenli aktar›m›ndan, kiflisel e-posta mesajlar›n›n gizlili¤ini korumaya kadar. Benzer flekilde, belgeleme, bir belgeyle asl›n›n bütünlü¤ünü tutturmak için bir anahtar ya da anahtar çiftini kullanma sürecidir. 6.1.1 Kriptolama Yöntemleri Tek anahtar kriptolama (geleneksel flifreyaz›), tek bir sözcük ya da ifadeyi anahtar olarak kullan›r. Ayn› anahtar gönderici taraf›ndan flifrelemek, al›c› taraf›ndan da çözmek için kullan›l›r. Gönderici ve al›c› anahtar› birbirlerine önceden iletmek için güvenli bir yola sahip olmal›d›rlar. Örnekler: IDEA (International Data Encryption Algorithm), DES (Data Encryption Standard), RC2 ve RC4 (Netscape Navigator gibi yaz›mlar›n uluslararas› sürümlerinde kullan›l›r.) Kamusal anahtar kriptolama güvenli kriptolu iletiflim için iki tip anahtar kullan›r: di¤er kiflilere serbestçe verilebilen kamusal anahtar, ve yaln›zca sizin taraf›n›zdan bilinen gizli anahtar. Bu flekilde güvenli iletiflim için toplam dört anahtar gereklidir. • Gönderici bir kamusal ve bir gizli anahtara sahiptir. • Al›c› ayr›ca kendi kamusal anahtar›na ve gizli anahtara sahiptir. Kamusal anahtar kullanarak bir mesaj göndermek üç ad›ml› bir süreçtir, 1) Gönderici ve al›c› kamusal anahtarlar›n› karfl›l›kl› olarak de¤ifltirirler (gizli anahtarlar asla d›flar› verilmez ve yaln›zca sahip taraf›ndan bir flifre kullanarak eriflilebilir). 2) Gönderici göndermek için bir mesaj kriptolarken al›c›n›n kamusal anahtar›n› kullan›r. 3) Al›c›n›n tamamlay›c› flifre anahtar› al›nan mesaj› çözmek için kullan›l›r. Mesaj al›c›n› kamusal anahtar› kullan›larak kriptoland›¤›nda art›k gönderici bile bu kriptolanm›fl mesaj› çözemez. Kamusal anahtar kriptolamaya bir örnek, Rivest, Shamir ve Aldeman taraf›ndan bulunan orjinal kamusal anahtar kriptolama sistemi RSA'd›r. Her iki tip kriptolama da PGP taraf›ndan çal›flt›r›l›r. Kriptolama Statüsü 151 Anahtarlar fiifre anahtarlar› çeflitli büyüklüklerde (bit olarak ölçülür) olurlar, genel olarak daha büyük olan daha iyidir, bununla beraber kamusal anahtar flifreleri tek anahtar flifrelerinden ayn› güvenlik düzeyini elde etmek üzere daha uzun olmal›d›rlar. 40 bit'lik bir anahtarla kriptolama kodu k›rma çabalar›na uzun süre dayanamayabilecekken 128 bit'lik tek anahtar kriptolama kabul edilebilir bir güvenlik düzeyi sa¤lar. Tek anahtar kriptolama sistemleri etkili bir kiptolama sistemi sa¤larken, anahtarlar›n güvenli de¤ifl tokufluna çok basit olmayan bir yol sunarlar. Kamusal anahtar kriptolama bu belirli sorun etraf›nda dolafl›r. Kamusal anahtarlar aç›kça da¤›t›lmak üzere tasarlanm›flt›r ve kamusal anahtarlar›n koleksiyonlar› kamusal anahtar sunucular›ndan al›nabilir. Kamusal anahtar sunucular› kendi veritabanlar›nda tutulan anahtarlar›n geçerli¤ini üstlenmek zorunda de¤ildirler. Say›sal imzalar Say›sal bir imza, elle yaz›lm›fl bir imza gibi, ilifltirildi¤i belgenin imza sahibinden ç›kt›¤›n› ve de¤ifltirilmedi¤ini kan›tlar. Di¤er bir ifadeyle resmilefltirme sa¤lar. Bir e-posta gönderme ba¤lam›nda say›sal bir imza göndericinin özel anahtar› ile mesaj›n kendisini iflleyen bir bilgiifllem ile üretilir. Böylece gönderilen mesaja ilifltirilmifl olur. Al›nd›¤›nda, göndericinin kamusal anahtar›n› kullanan di¤er bilgiifllemler mesaj›n resmiyetini tasdik edebilirler. Say›sal onaylar (say›sal kimlikler) Say›sal onaylar her kiflinin elektronik bir aktar›mdaki kimli¤ini onaylamak için kullan›l›r. Bir e-posta gönderme ba¤lam›nda, göndericinin özel anahtar› ve mesaj›n kendisini içeren bir hesaplamayla say›sal bir imza üretilir. Onaylar, güvenilen üçüncü kurumlar taraf›ndan yay›nlan›r (onay otoriteleri).Onay otoriteleri onay isteklerinin, özellikle bir kiflinin kamusal anahtar› ile kendi kimli¤i aras›ndaki ba¤lant›n›n, resmiyetini sa¤lar. Bunu ard›ndan elektronik aktar›mlarda bir kimlik kan›t› olarak kullan›labilen say›sal imzal› tek bir onay› sa¤larlar. Say›sal onaylar bir dizi durumlarda kullan›labilir: Web sitelerine giren istemcilerin kimli¤inin bir göstergesi olarak (flifrelerle yer de¤ifltirilebilirler). Bir kulan›c›n›n e-posta adresine efllemleyebilirler. Ülkeler ve ticari yap›lar taraf›ndan sunulan onay otorite servislerinin mevcut örnekleri: VeriSign, BelSign, Certisign Certification Digital Ltda ve di¤erleri. 152 Güvenlik ve Kriptolama 6.1.2 Kriptolaman›n statüsü Etkili bir güvenlik arac› olarak bilinmesine ra¤men kriptolaman›n yayg›n ve etkin kullan›m›yla ilgili engeller devam etmektedir. Kimi ulusal hükümetler bunu yararl› bir teknik de¤er de¤il fakat cezai ya da y›k›c› eylemler için potansiyel bir k›l›f sa¤l›yor olarak görürler. Hükümetlerin her türlü iletiflimin biçimine bir tipte olabilme kayg›lar›, anahtar edinim sistemlerine (key escrow / anahtar yeddiemini) öneriler getirmifltir. Bu tip sistemler, özel kriptolu anahtar kopyalar›n›n saklanabilece¤i güvenilir bir üçüncü taraf kullanacakt›r. O zaman anahtarlar, cezai araflt›rma gibi, yasal amaçlar için, gerekirse, edinilebilecektir. ABD'deki Clipper Chip davas›, bir hükümetin vatandafllar aras›ndaki iletiflime eriflim hakk›n› koruma iste¤ine baflka bir örnektir. Bu tip koflullar dikkate de¤er miktarda bir tepki uyand›rm›flt›r, çünkü a¤ kullan›c›lar›n›n güvenlik ve gizlili¤ine bir tehdit olarak alg›lanm›flt›r. Baflka bir engelde, Birleflik Devletler devlet bakanl›¤› taraf›ndan yüksek dereceli kriptolama sistemlerinin d›flar›ya ç›kart›lmas›na karfl› konmufl iyi bilinen yasakt›r. ABD'nin d›fl›nda kullan›lan Netscape Navigator ve Microsoft Internet Explorer yaln›zca düflük güvenlik düzeyi kriptolamas› (40 bit) ile iflbirli¤i yapar. Baflar›l› kriptolama hikayelerinden birisi, yüksek düzeyde bir gizlilik korunmas› sunan ve e-posta ile yayg›n olarak kullan›lan bir yaz›l›m paketi olan PGP (Pretty Good Privacy)'dir. PGP k›s›m 6.4'de tart›fl›lm›flt›r. 6.2 Güvenli e-posta fiifresiz e-posta güvenilir bir ortam de¤ildir. Bu olacak gibi görünmese de, mesajlar, gönderiyi yürüten gönderi sunucular›na izinli (ya da izinsiz) eriflimi olan kifliler taraf›ndan okunabilir. E-postan›n güvenli ve gizli al›fl verifli için birkaç temel koflul vard›r. • Gizlilik kastedilen al›c›dan baflkas› mesaj› okuyamaz; • Resmiyet mesaj›n geliyor görünen kifliden gelip gelmedi¤inden emin olabiliriz; • Tümleflim mesaj›n aktar›m s›ras›nda de¤iflmedi¤ini anlar›z. Gönderilen bilginin gizlilik, resmiyet ve tümlefliklili¤inin yaflamsal oldu¤u yerlerde, kullan›c›lar e-postalar›n› güvenli k›lacak yollar arayacaklard›r. Ne yaz›k ki birbirleriyle herzaman karfl›l›kl› iflleyemeselerde epostan›n güvenli ve gizli de¤ifl tokuflu için mevcut bir k›s›m araç ve stan- Web’de Güvenlik 153 dartlar vard›r. En yayg›n kullan›lan› PGP'dir. Di¤erleri: S/M‹ME ve PEM/MOSS. 6.2.1 S/MIME RSA taraf›ndan gelifltirilen S/MIME, MIME özelliklerini gösteren bir güvenli e-posta standard›d›r. Microsoft, RSA ve di¤erleri taraf›ndan arka ç›k›lm›fl, MIME'da güvenli¤i tümlefltirme çabas›nda olan bir konsorsiyumdur. S/MIME, platforma bakmaks›z›n birlikte iflleyebilirlik sa¤layan yaz›l›m uygulamas›na tümlefltirilebilecek bir standart olarak tasarlanm›flt›r. Göndercileri resmilefltirmek için say›sal onaylar, say›sal imzalar ve mesaj gizlili¤ini korumak için kriptolama, mesajlar›n tahrif edilmesini ortaya ç›kartan bir güvenlik ifllevi kullan›r. Kriptolu mesajlar›n bir kilitle, say›sal imzalar›n da bir kalem ikonuyla gösterildi¤i kullan›lmas› kolay arayüzeyi ile ö¤ünür. S/MIME ile iflbirli¤i yapan programlar: Netscape Messenger ve Outlook Express. Di¤er S/MIME ürünlerinin bir listesi için bak›n›z: http://www.rsa.com/smime/html/products.html. S/MIME, MOSS ya da PGP ile birlikte çal›flamaz. Daha fazla bilgi için: S/MIME FAQ http://www.rsa.com/smime/html/faq.html 6.2.2 PEM/MOSS PEM (Privacy Enhanced Mail), kriptolama, resmiyet ve onaya-dayal› anahtar yönetimini içine alarak, güvenli e-posta için bir eski standartt›r. PEM kamusal anahtar yönetimi hiyerarfliktir: anahtarlar güvenilen Onay Otoritelerinde tasdik edilir. MIME Nesne Güvenlik Servisleri (MOSS), PEM'in yerine geçer. MOSS, PGP ile karfl›l›kl›-iflletilebilir de¤ildir. 6.3 Web'de güvenlik. Internet üzerinden elektronik ticarette süregiden kofluflturma ile, WWW üzerinde güvenlik hakk›nda, özellikler ticari sektörde yay›lan bir ilgi vard›r. Müflteriler kredi kart numaralar›n› bir Web formuna vermenin güvenli¤i konusunda temin edilmek isterler. fiirketler Web'e flirket aktar›mlar› için güvenli bir ortam olarak, bakmak isterler. Yaz›l›m gelifltiriciler gereken notlar› alm›fl ve Microsoft ve Netscape, güvenli 154 Güvenlik ve Kriptolama aktar›m ve mesaj gönderimini kolaylaflt›rmak için kendi sayg›n Web taray›c›lar›na flifre yaz›l›m› yerlefltirmifllerdir. 6.3.1 SSL SSL (Secure Sockets Layer), Web istemcileri ve sunucular aras›nda güvenli ve güvenilir iletiflimleri sa¤lamak için Netscape taraf›ndan gelifltirilmifl bir protokoldür. Mesajlar› gizli olarak tutmak, sunucuyu resmilefltirmek ve istemci ve sunucu aras›nda gönderilen verinin kirletilmemesini sa¤lamak için kriptolamay› kullan›r. Bunu kullanan istemciler Netscape Navigator, Secure Mosaic ve Microsoft Internet Explorer, içerirler. Netscape, Microsoft, IBM, Quarterdeck, OpenMarket ve O'Reilly ve Associates sunucular›ndan edinilebilir. SSL, kredi kart› numaras› verilmesi gibi ticari aktar›mlar›n korunmas›n› sa¤lar. Güvenilir bir form kullan›r (URL http:// yerine https:// ile bafllar). SSL'nin iflbafl›nda oldu¤unu belirten di¤er bir gösterge, Netscape Navigator penceresinin sol alt köflesindeki güvenlik ikonudur. Belgeler güvenli de¤ilse anahtar k›r›kt›r, güvenli belgeler k›r›k olmayan tüm bir anahtar gösterirler. 6.3.2 SET SET (Güvenli Elektrik Aktar›m Protokolü) Netscape, Microsoft Visa ve Mastercard taraf›ndan birlikte yarat›lm›fl, Internet üzerinden kredi kart aktar›mlar›n›n ifllenmesi için aç›k bir standartt›r. Farkl› sat›c›lar›n yaz›l›m›n› di¤erlerininkilerle birlikte çal›flmas›na f›rsat verir. SET, hem istemci hem de sunucuda özel yaz›l›m gerektirir. 6.3.3 PGP PGP, ço¤unlukla Internet üzerinde elektronik posta için kullan›lan, yayg›n bir kriptolama ve resmilefltirme program›d›r. Bir k›s›m farkl› kriptolama algoritmalar› içerir. Eriflim PGP'nin uluslararas› ticari ve kamuya aç›k sürümleri uluslararas› PGP ana sayfas›ndan ya da orada listelenen uluslararas› sitelerden al›nabilir: http://www.pgpi.com/ Ücretsiz indirilebilir sürümüyle, 128 bit'lik kriptolama edinilebilinir. Windows, Mac OS, OS/2, Unix, VMS, Amiga, Atari için sürümleri vard›r. Web’de Güvenlik 155 PGP ile iflbirli¤i yapan paketli güvenlik ürünleri Network Solutions'›n http://ww.nai.com/ adresinden al›nabilir. Kapsam PGP'nin en son versiyonunun özellikleri: • ‹ki kriptolama yönteminin bir birleflimini içeren güçlü kriptolama; • E-postay› de¤ifltirme ve tahrif etmeye karfl› korumak için say›sal imza kullan›m› • Windows ve Macintosh platformlar› için Eudora ile Macintosh için Claris Emailer ile, Windows için Microsoft Exchange and Microsoft Outlook ile tümleflim (bununla birlikte, yaz›l› mesajlarda uluslararas› karakterlerle ilgili sorunlar vard›r). • Kriptolu bir dosyay› çabucak görmek için PGP içinden uygulama yürütümü; • Anahtar sunucu tümleflimi - kamusal anahtar›n kamusal bir sunucuya otomatik postalanmas›. Ayr›ca, di¤erlerinin kamusal anahtarlar› için anahtar sunucunun taranmas›; • Çoklu platform deste¤i - PGP hem Windows 95 NT 4.0'› hem de Macintosh'u destekler; • Kriptolama algoritmas› seçimi. PGP, e-posta ve ayr›ca dosyalar› kriptolay›p bir kiflisel bilgisayara yükleme için de kullan›l›r. Kullan›m PGP'nin son sürümü, çeflitli kriptolama sürecinin karmafl›kl›¤›n›, iflletimlerin bir tuflun t›klanmas›yla yap›ld›¤›, kullan›m› kolay bir arayüzeyin arkas›na saklar. Bir e-posta mesaj› kriptoland›¤›nda ve imzaland›¤›nda ekran›n arkas›nda gerçekte olanlar flunlard›r: 1) Mesaj›n tek yönlü bir nüshas› üretilir. 2) Bu nüsha, kamusal anahtar algoritmas› kullanarak, yarat›c›n›n gizli anahtar›yla imzalan›r. 3) Mesaj ve imza ilifltirilir. 4) Rastgele bir oturum anahtar› yarat›l›r. 5) Özel bir anahtar algoritmas› kullan›larak, imzal› mesaj turum anahtar›yla kriptolan›r. 6) Bir kamusal anahtar algoritmas› kullan›larak, oturum anahtar› al›c›n› kamusal anahtar›yla kriptolan›r. 7) Kriptolu mesaj ile kriptolu oturum anahtar›, gönderim için birlefltirilir. 156 Güvenlik ve Kriptolama e-postan›n kriptolanmas› için öncelikle PGP kullan›lsa da, teknoloji di¤er ürünlerde de kullan›lm›flt›r: güvenli Internet telefon görüflmeleri için, PGPfone http://www.pgpi.com/products/nai/pgpfone/ sanal disk üleflimleri kriptolamas› için PGPdisk http:// www.pgpi.com/products/nai/pgpdisk/ Daha fazla bilgi RSA: Bugünün fiifrelemesi için S›kça Sorulan Sorular http://www.rsa.comsalabs/faq/ 6.4 Ssh Ssh (Secure Shell), güvenli bir oturum açma, Unix (veya VMS) iflleten ve di¤er a¤ bilgisayar›ndaki komutlar› yürütme ve bilgisayarlar aras›nda dosya aktarma yollar› sa¤lar. Bir Ssh istemcisi ile Ssh sunucusu aras›nda kriptolu bir ba¤lant›y›, RSA gibi mevcut bir çok kriptolama algoritmas›ndan birini kullanarak sunucu ve istemciyi resmilefltirerek, planlar ve kurar. Eriflim Data Fellows ticari ürünleri; http://www.europe.datafellows.com/solutions/, SSH Communications Security, Ltd.; http://www.ssh.fi/, VanDyke Technologies, Inc.; http://www.vandyke.com/. IDEA veya RSA kriptolama algoritmalar› kullan›ld›ysa, kimi ülkelerde d›flaaktarma k›s›tlamalar› uygulan›r. Kapsam telnet, rlogin ve rsh gibi komutlar› etkin bir flekilde de¤ifltirerek, uzaktan güvenli oturum kriptolama yaratmak için Ssh kullan›l›r. Uzaktaki kullan›c›ya güvenli ulafl›m, Web, dosya paylafl›m›, FTP ve di¤er servisleri içeren tam özellikli bir X11 görüntüleme ortam› vermek üzere flekillendirilebilir. Ssh, örne¤in IP aldatma (uzaktaki host, güvenilir baflka bir hostdan gelmifl gibi, paket gönderir), flifrelerin tutulmas›, sunucu kay›tlar›ndaki isimlerin taklit edilmesi, gibi, di¤er bilgisayarlara eriflim elde etmek için a¤› kullanan yetkisiz kiflilerden gelen kimi yayg›n taklitçi ve sahte formlara karfl› korumal›d›r. Ssh 157 Kullan›m Ssh protokolü, telnet ve rlogin protokolleri için destekli Internet ve ‹ntranet için tasarlanm›fl 32 bitlik bir Windows uçbirim öykünücüsü gibi ürünlerle destekli bir protokoldür. Uzaktaki sitelere bir kullan›c› ad› yaz›larak güvenli bir flekilde eriflilir. Oturumlarda bulunan seçeneklerin baz›lar›: ad› verilen oturumlara otomatik girme, ZModem dosya aktar›m›, emacs modlar›, SOCKS firewall deste¤i. Birleflik Devletlerin d›fl› için ç›kart›m s›n›rlamalar› olsa da, SecureCRT http://www.vandyke.com/ adresinden edilinebilir. Daha fazla bilgi için Ssh FAQ: http://www.uni-karlsruhe.de/~ig25/ssh-faq/ ‹stemci ve sunucu araçlar›yla ilgili bilgi için: http://www.fsecure.com/ 7 Çeflitli Araçlar Bu bölümde, WWW'den öncesine dayanan, fakat kapsad›¤› alan›n yüküne dayanamayan baz› a¤ araçlar› vard›r. Gopher servislerinin mütevaz› metin arayüzeyi grafiksel Web taraf›ndan tamamen gölgede b›rak›lm›fl olsa da, bunu yan›nda içindeki bilgi baflka yere aktar›lmam›fl birkaç servis çevrimiçinde kalm›flt›r. FTP ve gopher protokolleri WWW protokolü taraf›ndan tan›n›r, böylece bu tip özkaynaklar bir WWW taray›c› ile eriflilebilir. Finger, verilen bir Unix hostu üzerinde kullan›c›lar hakk›nda bilgiye ulaflan bir Unix özelli¤idir. Kimi zaman dizin servisleri gibi yayg›n daha uygulamalarda kullan›lm›flt›r. Mevcut gizlilik ve güvenlik korumalar› dünyam›zda, Finger flafl›rt›c› bir flekilde bilgi verici bir araçt›r. 7.1- FTP FTP (File Transfer Protocol), Internet üzerindeki host bilgisayarlar ars›nda dosya aktarmak için bir kolayl›kt›r. temel olarak bu protokol, aktar›ma dahil olan bilgisayarlar taraf›ndan kullan›lan bir bilgi-iflletim sözleflmeleri grubudur. Eriflim Ftp protokolü birçok farkl› programlar›n içinde kullan›l›r: ftp istemci yaz›l›m›, WWW taray›c›lar, Web yazarl›k programlar› ve kullan›c› ad›na dosya aktaran programlar. Uzaktaki bir bilgisayara bir ftp ba¤lant›s› kurmak için bir isim ve flifre gereklidir. Internet üzerindeki bir çok kamusal arflive eriflim anonim ftp ile edinilir. Anonim ftp'yi kullanmak için temel iki yol vard›r: 1) Bir ftp istemcisi kullanarak ftp ba¤lant›s› Login soruldu¤unda anonymous yaz›n, sonrada flifre olarak kendi e-posta adresinizi verin. 158 FTP 159 2) Bir Web taray›c› kullanarak ftp Kullan›m Ftp'nin kullan›ld›¤› en yayg›n iki yol; kamusal arflivlerden yaz›l›m al›nmas› ve Web belgelerinin bir Web sunucuya yüklenmesidir. Dosya almak Bir çok kullan›c›n›n kamusal arflivlerden yaz›l›m almak istediklerinde gelecekleri yol, genellikle Web'dir. Di¤er Web yeniden al›mlar› gibi, sadece bir yer belirleyip t›klama sorunudur. Öte yandan e¤er kamusal bir ftp arflivindeki bir dosyan›n özgün yerini biliyorsan›z, URL'yi girmek için Web taray›c›n›z›n dosya menüsündeki Open Location (Yer Aç) ya da Open Page (Sayfa Aç) ifllevlerini kullanabilirsiniz. Bir ftp sunucusu üzerindeki bir dosyan›n URL'si flu flekli al›r: ftp://domain/path/filename Bu, Web taray›c›ya dosyay› almas› için bilinmesi gereken herfleyi söyler. Bir Web taray›c› dosya aktar›m›n›n ço¤u için yeterli olabilece¤i halde sizin yapman›z gereken PC Windows için WS FTP, Apple Mac için Fetch gibi ftp istemci yaz›l›m› ya da Unix ftp program› (Unix'teki sorgu penceresine ftp <hostname> yaz›n) tahsis etmek program› daha fazla esneklik ve güç sa¤lar. Bu tip paketler normalde size tek bir aktar›mla çokludosya alma olana¤› sunar. Kendi dizin alan›n›za dosya yüklemek Web belgelerini yükleme iflleri, Web yazarl›k programlar›nda ortak olarak kuruludur. ftp istemci yaz›l›m› da kullan›labilir. Çoklu dosyalar›n aktar›lmas› için sunulmakla birlikte, istemci yaz›l›m› uzaktaki ftp sunucusu üzerindeki dizininizde bulunan dosya adlar›n› de¤ifltirme, dizinler yaratma, dosyalar› görüntüleme, bir dizinin içeriklerini listeleme ve baflka ifllevler yapman›z› sa¤lar. Dosyalar› kendi dizininize yüklemek için, Netscape de kullanabilirsiniz. Dizini, oturum ad›n›z› içeren ve afla¤›daki flekli alan bir URL kullanarak eriflebilirsiniz. ftp://username@domain/path ftp kullan›m›n›n genel görünüflü Hangi arac› kullan›rsan›z kullan›n, iflini yapmak için tam ayr›nt›lara ihtiyac› vard›r. Bunlar: 160 Çeflitli Araçlar (1) Host bilgisayar›n ad› (saha ad› ya da IP adresi), (2) Dosyan›n yeri, (Path) (3) Dosya ad› Bir istemci program kullan›larak bir ftp ba¤lant›s› kuruldu¤unda kullan›c› ad› bir flifre sorulacakt›r. Kamusal arflivler söz konusu oldu¤unda, anonim ftp'yi kullanacaks›n›z. Hesab›n›z olan bir bilgisayar üzerindeyseniz al›fl›lm›fl kullan›c› ad› ve flifrenizi vermelisiniz. Baflar›l› olarak girdi¤inizde, aktar›m›n moduna karar vermeniz gerekecektir. ‹ki seçenek vard›r: (1) ASCII (düz-metin (flifersiz metin )), (2) ‹kili. Kelimeifllemli dosyalar, veritaban› dosyalar›, elektronik çizelgeler, grafikler, s›k›flt›r›lm›fl dosyalar vs, için ikili aktar›m› belirlemelisiniz. ASCII aktar›m›, HTML dosyalar›, dipnotlar ve bir düz-metin editörüyle üretilmifl herfley gibi düz-metin dosyalar› için kullan›l›r. ‹kili dosyalar ASCII modunda aktar›ld›ysa, aktar›m baflar›l› olmayabilir ve bozulmufl bir dosyayla karfl›laflabilirsiniz. Bununla beraber, kimi ftp istemci yaz›l›m›,dosya ad› uzant›s›ndan hangi transfer modunun gerekli oldu¤unu anlayacak kadar k›vrak olabilir; Web taray›c›lar sizin ad›n›za, bu tip ayr›nt›lara hiç flüphesiz dikkat ederler. Örnekler Kamusal bir aftp arflivinden bir Web taray›c› ile dosya indirme wsftp32.zip dosyas› ftp.uni-magdeburg.de ftp sunucusu üzerindeki /pub/mirror/win95/wcarchive/alpha kamu dizinindedir. Bir Web taray›c›s› kullanarak bunu ftp yapmak için taray›c› menüsünden flunu seçin: File Open page Diyalog penceresine flunu yaz›n: ftp://ftp.unimagdeburg.de/pub/mirror/win95/wcarc hive/alpha/ wsftp32.zip Önceliklerinin nas›l kuruldu¤una ba¤l› olarak taray›c› dosyay› diskinize kaydedecek ve onu sizin için açacak, ya da onunla ne yapmak istedi¤inizi size soracakt›r. Bir Web taray›c› kullanarak ftp yapmak için gerekenler bunlard›r. Gopher 161 Netscape kullanarak dosyalar› yüklemek Bir kullan›c› üzerindeki kendi dosya yerinize dosya yüklemek için Netscapa'i kullanabilirsiniz. Varsay›n ki, sun1.ucs.tam.org. sunucusu üzerinde xenon isminde bir kullan›c›s›n›z ve diziniz /user/xenon. Netscape dosya menüsünden yer / sayfa aç ifllemini seçin ve flunu yaz›n: ftp://xenon@sun1.ucs.tam.org/user/xenon sonra flifreniz sorulacak, kabul edildikten sonra o dizindeki maddeleri listeleyen bir Web sayfas› ç›kacakt›r. Sayfadaki ikonlar› çekip b›rakarak dosyalar› dizine aktarabilirsiniz. fiifrenizi URL'ye göndermek sorun de¤ilse, alternatif olarak bunu tek ad›mda yapabilirsiniz. ftp://xenon:password@sun1.ucs.tam.org/user/xenon 7.2 Gopher (Git-al) Gopher, Internet bilgisine bir menü arayüzeyi sunan a¤l› bilgi alma sistemidir. Menüler hiyerarflik olarak konufllan›rlar ve dizinler, metin dosyalar›, resim ya da ses dosyalar› gibi farkl› tiplerdeki maddeleri listeleyebilirler. Gopher menüleri yaln›zca gopher sunucular›ndaki bilgiyi listelemekle kalmaz, telnet oturumlar› ya da WAIS dizin aramalar› gibi di¤er Internet bilgi sistemlerinin maddelerini de içerebilirler. Gopher menüleri birçok farkl› Internet sunucusunda bulunan bilgiye tümleflik ve tutarl› bir arayüzey sa¤lar. Eriflim WWW ve di¤er Internet araçlar› gibi Gopher bir istemci-sunucu sistemidir. Gopher bilgisi Gopher sunucular taraf›ndan tutulur ve Gopher protokolü kullanan istemciler ile eriflilir. Tahsis edilen Gopher istemci yaz›l›m› kullan›labilir, ancak günümüzde en yayg›n eriflim yolu örne¤in Netscape ya da Internet Explorer gibi Gopher protokolü kullanan bir WWW taray›c› arac›l›¤›yla olmaktad›r. Tahsis edilen Gopher istemci yaz›l›m› bir çok farkl› platform için gelifltirilmifltir ve flu adreste bulunabilecek kaynaklara ba¤ kurar: gopher://boombox.micro.umn.edu:70/11/gopher bununla birlikte bu yaz›l›m›n art›k desteklenmeyebildi¤ini ya da gelifltirilemedi¤ini dikkate al›n. Baz› siteler, kamusal kullan›ma aç›k uçbirime dayal› düz Gopher istemcileri yaparlar. Bunlara telnet arac›l›¤›yla eriflilebilir. Uçbirime Dayal› Bilgi menü maddesi seçilerek flu adresten bir liste al›nabilir: gopher://gopher.tc.umn.edu/ Gopher bilgisi geçit servisleri üzerinden e-posta ile de al›nabilir. 162 Çeflitli Araçlar Ayr›nt›lar için bak›n›z: Accessing The Internet By E-Mail FAQ : http://www.cis.ohio-state.edu/hypertext/faq/usenet/internet-services/access-via-email/faq.html Kapsam WWW'in ilerlemesiyle birlikte, Gopher'›n kullan›m› dramatik olarak düfltü. Önceleri, Minnesota Üniversitesi, Bilgisayar ve ‹letiflim Hizmetleri Bölümü, Gopher Dan›flma Servisi taraf›ndan listelenen ve dünya çap›nda tescilli olan yüzlerce gopher sunucusu vard›. Liste halen gopher://gopher.tc.umn.edu/ adresinde, Other Gopher and Information Servers ya da All the Gopher Servers in the World menü maddelerinde mevcuttur. Fakat Gopher'›n yerini flimdi ziyaret etmek, zaman›n unuttu¤u yerde bafl›bofl dolaflmak gibidir. Orada bak›m› henüz yap›lm›fl tek tük gopher sunucusu olsa da, ço¤u art›k ifllememektedir. Kullan›m Gopher menülerinden konu seçmek ve almak kolayca yap›l›r: genellikle fareyi çift t›klayarak; ya da bir uçbirim arayüzeyi üzerinde seçilen menüdeki konu numaras›n› yazarak. Gopher bir flifresiz metin arac›d›r; bu nedenle, düz-metin olmayan dosya ve tiplere eriflildi¤inde, dosyay› görüntülemek ya da servise eriflmek için yard›mc› uygulamalara ihtiyaç vard›r. Örne¤in, GIF format›ndaki bir resim dosyas› GIF'leri gösteren bir grafik uygulaman›n kullan›m›n› gerektirecektir ya da bir telnet oturumuna olan bir ba¤, bir telnet uygulamas›n›n tafl›nmas›n› gerektirecektir. Gopher istemcileri, uygun uygulamay› otomatik olarak ç›kartmaya uyarlanabilir. Gopher istemcisi, kullan›c›lar›n yeniden ziyaret etmek isteyebilecekleri maddelerin yollar›n› koruma olana¤› sunan bir yer imi kolayl›¤› içerirler. Yer imleri özellefltirilmifl Gopher menüsü formunda sunulur. Gopher aramas› Gopher menüleri Veronica adl› bir araç kullan›larak taranabilir. fiu anda çal›flan Veronica sunucular›na Minnesota Üniversitesi'nden Gopher sitesinde "Other Gopher" ve "Information Servers" menüsünden ya da Verconica kullan›larak "Search Titles in Gopherspace" menülerinden edinilebilir. Bundan sonra kullan›c›dan bir anahtar sözcük girmesi istenir ve ard›ndan Veronica sunucusunun dizininde arama bafllat›l›r. Veronica'n›n yaln›zca Gopher bafll›klar›n› içerdi¤ini unutmay›n. Belgenin metinlerinde arama yapmaz. Veronica sunucusu menüsünde Yard›m vard›r. Finger 163 Örnekler Minnesota Üniversitesi'ndeki Gopher, kütüphaneler, haberler, tart›flma gruplar›, ftp arflivleri, arama servisleri, telnet oturumlar› gibi birçok farkl› servise ba¤ sunar. Di¤er Gopher ve Bilgi Sunucular›'na olan ba¤›n sadece Gopher sunucular›n›n co¤rafik listelerini de¤il, Veronica ve WAIS gibi arama kolayl›klar›n› da içerir. 7.3 Finger Belirli bir bilgisayar üzerindeki kullan›c›lar hakk›nda bilgi gösteren bir özelliktir. ‹ki flekilde kullan›labilir: 1) Bir kullan›c› hakk›nda oturum ad› ya da halen oturumda olup olmad›¤› gibi bilgi sormak için, o kiflinin kulland›¤› makinenin alan ad›n› girmeniz gerekir. 2) Oturumunda oldu¤unuz makinede o anda baflka kimin bulundu¤unu bulmak. Eriflim Unix dünyas›nda kaynaklanmakla birlikte, finger istemcileri di¤er platformlar için gelifltirilmifltir. Bir Unix sistemi üzerinde, finger user@domain yaz›n. domain, host bilgisayar›n Internet alan› için yaz›l›r. Finger, uzaktaki makinede çal›fl›yor olmal›d›r (Yani yerini bulmaya çal›flt›¤›n›z kifli taraf›ndan kullan›lan makine). Sözlük ActiveX Microsoft taraf›ndan gelifltirilmifl bir teknoloji. ActiveX iflleten bir taray›c› ile (yani yaln›zca Internet Explorer), ActiveX controlleri taray›c›ya ifllevsellik kazand›rmak için bir Web belgesinin bölümleri olarak (Java yaz›l›mc›klar› gibi) indirilebilir. ActiveX özellikle, her türden Windows dosyas›n›n ba¤›ms›z görüntülenmesini sa¤lar (Örn. Java ve yaz›m dilleri gibi di¤er teknolojilerle birlikte elektronik çizelgeler, karmafl›k Web uygulamalar›n›n muhtemel geliflimini olanakl› k›lar. Halen yaln›zca 32bit Windows platformlar›nda (Windows 95 ve NT) çal›fl›r. Aglet Internet üzerinde bir hosttan di¤erine hareket edebilen bir Java nesnesi. Host üzerinde çal›flan bir aglet aniden iflletimi durdurup uzaktaki bir hosta geçer ve ifle orada devam eder. Aglet bir yere gitti¤inde, o anki durumuyla (veri) ile birlikte program kodunu da götürür. Kurulu güvenlik mekanizmas›, güvenilmez agletlere host olacak bir bilgisayar› sa¤lama al›r. Avatar Gerçek zamanl› grafik Sohbet uygulamalar›nda kullan›ld›¤› gibi, kullan›c›n›n grafik görüntüsü; ya da bilgisayar veya a¤ ortam›n› daha arkadaflça k›lmay› amaçlayan bir bilgisayar ya da bilgi ifllem sürecinin grafik kiflilefltirmesi. Caching (Önbellekleme) ‹ndirilen Web belgeleri, sonradan bak›lmak istenirlerse kolayca ulafl›ls›nlar diye bir süre için tutulur. Dosyalar›n önbelle¤e al›nmas› taray›c›n›n kendisi, bir proxy sunucusu ya da daha genifl bir topluluktaki 164 Sözlük 165 bölgesel önbellekleme sunucusu taraf›ndan da yap›lsa, yeniden al›mlar› önemli ölçüde h›zland›r›r. Dosyan›n en güncel kopyas›n›n al›n›p al›nmad›¤›, en baflta dosyan›n tarihi ile önbellekteki kopyas›n› karfl›laflt›r›p kontrol eden önbellekleme program› taraf›ndan yap›l›r. Önbellekteki kopyan›n tarihi orijinalle ayn›ysa, önbellekteki kopya kullan›l›r. Web taray›c›lar al›nan belgelerin bir önbelle¤ini normal olarak tutar ve bu önbellek, mümkün olan yerlerde yeniden al›m için kullan›l›r. Ek olarak, kullan›c›, taray›c›n›n seçenekler ya da öncelikler özelliklerini kullanarak, taray›c›y› bir önbellekleme sunucusuna yöneltebilir. Taray›c›n›n önbelle¤inden karfl›lanamayan dosya talepleri, böylece taray›c› önbelle¤inden karfl›lanacakt›r. Önbellekleme sunucusu, geçerli olduklar› takdirde kendi belle¤indeki dosyalar› verecek, aksi halde talebi kaynak sunucuya aktaracakt›r. ‹stemci-sunucu Internet üzerinde yayg›n olarak kullan›lan bir bilgisayarlar aras› etkileflim modeli. Kullan›c›lar sunuculardan bilgi istemek için, bir Web taray›c› gibi bir istemci yaz›l›m kullan›rlar. WWW sunucular› gibi sunucular, istemcilerden gelen taleplere yan›t olarak bilgiyi verirler. Normalde kullan›c›n›n bilgisayar›na yüklenmifl olan istemci, bilgiyi kullan›c›ya gösterir. Örne¤in: uzak bir sunucudan bir Web belgesi al›nd›¤›nda, istemci HTML etiketlerini yorumlayacak ve belgeyi uygun flekilde gösterecektir. Belgelerin da¤›t›m ve gösteriminin nas›l yap›ld›¤› gibi konular, kullan›c› taraf›ndan yaz› karakterlerinin rengi ve büyüklü¤ü, görüntülerin gösterilip gösterilmedi¤i, çerezlerin kabul edilip edilmedi¤i gibi istemci ayarlar› düzenlemeleri yap›larak tan›mlanabilir. ‹stemci-sunucu yönteminde, istemciler ve sunucular, iyi tan›mlanm›fl bir iletiflim sözleflmeleri grubunu ortaklafla kullanmaktan kaynaklanan özel bir iliflkiye sahiptirler. Örne¤in Web taray›c›lar ve sunucular WWW protokolü HTTP (HyperText Transfer Protocol)'yi kullan›rlar. Web taray›c›lar genellikle di¤er Internet protokollerini de kullanabilirler. Bu sayede ftp, gopher gibi sunuculardan da bilgi edinebilirler. ‹stemci-sunucu iflletim yöntemi, Internet'in köfle tafllar›ndan biridir. ‹fllem yükünü kullan›c› ve sunucuya bölen, ayr›ca kullan›c›ya Internet bilgine olan arayüzeyde kullan›c›ya baz› kontroller veren verimli bir yöntemdir. Cookies (Çerezler) Bir Web sunucunun, istendi¤inde hemen ça¤›rabilece¤i kendi hakk›ndaki bilgiyi istemciden istetme yoludur. Bu bilgi, kullan›c›n›n formlar arac›l›¤›yla kendisi, tercihleri ya da gereksinimleri hakk›nda verdi¤i bilgiler olabilir. En yayg›n örnek, kimi zaman ek yap›labilen al›flverifl listeleridir. Çerezler halen Netscape ve Internet Explorer 166 Sözlük taraf›ndan yürütülmektedir. http://www.netscape.com/newsref/std/cookie_spec.htm l adresinden daha fazla bilgi al›nabilir. Formlar Kullan›c›n›n baflka bir uygulama taraf›ndan ifllenmek üzere (Örn. bir veri taban› üzerinde arama yapmak) içine veri girifli yapabilece¤i bir pencere ya da kutu gibi, tan›mlanm›fl bir HTML belge alan›.HTML standart›, Web belgelerindeki formlar için destek sa¤lar. Forma girilen veri, oradan ifllem için ilgili uygulamaya geçmek üzere, bir CGI (Common Gateway Interface / Ortak Geçit Arayüzeyi) yaz›m›na iletilir. ‹fllem tamamland›¤›nda, ç›kt› yine CGI kullan›larak geri iletilir ve sonuçlar kullan›c›ya sahne üzerinde üretilmifl yeni bir HTML olarak sunulur. H.323 Yerel alan a¤lar› ve genel olarak paket-anahtarl› a¤lar üzerinden videokonferans için bie ITU (International Telecommunications Union) standart›d›r. Tan›nm›fl bir gerçek zamanl› standarta dayal›d›r ve Internet üzerinden, Netscape Conference, Microsoft NetMeeting gibi, standartlara uyumlu videokonferans yaz›l›m› kulland›klar› sürece birbirleriyle iletiflmelerini sa¤lamak üzere yayg›n olarak video ile kullan›l›r. Standart, hem bire bir, hem de çoktarafl› kullan›ma uygulan›r. HTML (HyperText Markup Language) Web belgelerinin normal olarak yaz›ld›¤› WWW'in ana dilidir. HTML seçilecek ba¤lar sa¤lar ve tan›mlanacak Web belgelerinin yap›s› ve formatlanmas›. HTML belgeleri düz (flifresiz) metin olarak yaz›l›r, fakat içerdikleri metni tan›mlayan ya da tarif eden etiketler de ilave edilmifltir. Örne¤in, ileriba¤l› metnin etraf›na ANCHOR etiketi yerlefltirilerek bir ba¤ tan›mlanm›flt›r. Bu, 'ba¤lan›lan' belgenin URL'sini tan›mlar. Web Search Tools HTML geliflen bir standartt›r. fiu anki çal›flma eriflilebilirlik özelliklerini, çokluortam nesnelerini, yaz›m›, stylesheets'i, sayfa yap›s›n›, formlar›, matematik ve uluslararas›laflt›rmay› geniflletmeye yönelmifltir. Güncel bilgi için WWW Konsorsiyuma bak›n. HTTP (HyperText Transfer Protocol) Sözlük 167 WWW'in temel protokolü. Taray›c› ve kullan›c› aras›ndaki al›fl verifller için kurallar koyar. ‹lerimetin (hypertext) ve ileriortam (hypermedia) için transfer, dosya tiplerinin tan›nmas› ve baflka ifllevler içerir. ‹leriba¤ (hyperlink) Bir HTML belgesindeki ileriba¤a örnek. Web Search Tools HTML belgesi Web taray›c› ile görüntülendi¤inde, köfleli parantez içindeki etiket bilgisi görünmez, fakat Web search tools sözü ba¤lar için belgenin yazar› ya da taray›c›n›n belirlendi¤i renk ve formatta gösterilir (varsay›lan taray›c› metni, altyaz›l› mavi metindir. Ancak HTML yazarlar› her renk ve fontu kullanabilirler.). Sözleri kullan›c› seçti¤inde, /gnrt/websearch patikas›nda bulundu¤u www.terena.nl Web sunucusundan al›nan index.html belgesi gösterilecektir. Imagemaps (Görüntüefllemleri) Aktif ba¤ bölgelerini içeren grafikler. Aktif haritalar (active maps) olarak da bilinir. Belgedeki bir sözcük ya da ifadeden gelen bir ba¤ yerine, tan›mlanm›fl bir görüntü efllemi alan›na gömülüdür. O bölgeyi t›klamak, ad› geçen belgeyi ç›kart›r. Görüntüefllemleri genellikle bir Web sitesine, her ne kadar metne dayal› girifl alternatifi bulunsa da, grafik girifl noktas› olarak kullan›l›rlar. ISDN (Integrated Services Digital Network) Bir say›sal telefon ba¤lant›lar› sistemi. Çoklu say›sal kanallar›n tek, standart bir arayüzeyle eflzamanl› olarak iflletilmesine olanak verir. BRI (Basic Rate Interface /Temel De¤er Arayüzeyi) yay›n yapmak için iki tane 64 kbps, bir tane de daha düflük kanaldan oluflur. Videokonferans ve di¤er yüksek bantgeniflli¤i uygulamalar› için yeterlidir. Bir ISDN hatt›n›n maliyeti normal telefon hatt›ndan pahal›d›r ve özel donan›m gerektirir. JAVA Sun Microsistems taraf›ndan gelifltirilmifl güçlü, karfl›-platform programlama dili. Java uygulamac›klar› (küçük uygulamalar) Web belgelerine birlefltirilebilirler ve PC, AppleMac ya da Unix, hangi çal›flma istasyonunu kulland›¤›na 168 Sözlük bak›lmaks›z›n, Java iflletebilen herhangi bir taray›c› taraf›ndan güvenle kullan›l›r. Netscape ve Internet Explorer Java iflletebilir. Java, Web sayfalar›n›n etkileflimlili¤ini ve ifllevselli¤ini artt›ran bir çok yolda kullan›labilir. JavaScript Netscape Communicator taraf›ndan gelifltirilmifl yaz›l›m dili (Orijinal olarak JavaScript olarak an›l›r). JavaScript, HTML'nin form bölümünü kodlar ve kullan›c›n›n fareyi t›klatmas›, ifllemleri yerel olarak çal›flt›rmas› ya da veriyi geçerli k›lmas› gibi ifllemlerde kullan›l›r. JScript, Netscape'in JavaScript'inin Microsoft Internet Explorer'la kullan›m için Microsoft eflde¤eridir. MIME WWW'in farkl› tipteki dosyalar› tan›ma ve bulundurma yetene¤i, büyük oranda MIME (Multipurpose Internet Mail Extensions) standard›n› kullanmas›na ba¤l›d›r. Bu standart, dosya tiplerinin iflletim için gerekli uygulama bilgileriyle birlikte tescilini içeren bir sistemdir. Bu bilgi Web sunucu ve taray›c› yaz›l›mda çal›fl›r ve tescilli dosya tiplerinin otomatik olarak ay›rt edilmesini ve gösterilmesini sa¤lar. Kullan›c›lar dilerlerse, kendi taray›c› konfigürasyon seçeneklerine baflka dosya tiplerini ve ilgili ifllem aç›klamalar›n› ekleyebilirler. Plug-Ins (Fifller) Taray›c›lar, kendi ifllevselliklerinin bir k›sm› olarak HTML ve GIF gibi belirli dosya tiplerini gösterebilirler. Di¤er dosya tiplerinin gösterilmesi, ya belirli bir dosya tipini (belirli bir plug-in) göstermek için bir taray›c›yla birlikte çal›flmak üzere, ya da taray›c›n›n gereken bilgiyi görüntülemek için kullanaca¤› tek bafl›na bir uygulama (yard›mc› uygulama) olarak tasarlanm›fl ilave yaz›l›m gerektirebilir. Fifllerle birlikte, taray›c›n›n ifllevselli¤i konusunda daha yak›n bir tümleflim söz konusudur. Fifller, taray›c› aç›ld›¤›nda yüklenir ve böylece ça¤r›ld›klar›nda hemen hareket edebilirler. Bu da taray›c›ya ifllevselli¤ini geniflletmifl görüntüsü verir. Plug-in düflüncesi Netscape taraf›ndan gelifltirilip, Internet Explorer taraf›ndan da desteklenmifltir. Baz› plug-inler taray›c› yaz›l›mla birlefltirilmifl olabilirler, fakat birço¤u 3. taraf gelifltiricilerden olmak üzere, indirme için edinilebilir. Macromedia Director içindeki çokluortam dosyalar›n› göstermek için Macromedia Shockwave, PDF dosyalar›n› göstermek için kullan›lan Adope Acrobat Reader, örnekler aras›ndad›r. Sözlük 169 Etiketler hakk›nda daha fazla bilgi için: http://home.netscape.com/comprod/mirror/navcomponents/_download.html Proxy sunucu Yüksek düzeyde güvenli¤in gerekti¤i yerlerde, bir proxy Web sunucusu yerel bölge ba¤› ile a¤ aras›nda bir geçit sa¤lamak için kullan›labilir. Yerel a¤, proxy sunucuya yüklenmifl firewall yaz›l›m› ile korunmufltur. Bu yaz›l›m proxy sunucunun iki dünyay› birbirinden ay›rmas›n› sa¤lar. Yerel a¤›n d›fl›na yap›lan tüm HTTP talepleri proxy sunucu üzerinden geçer ve benzer flekilde tüm bilgi ayn› yoldan geri gelip istemciye iletilir. Seçenekleri ya da öncelikleri kullanarak, Web taray›c›lar proxy sunucuya yönelmek üzere uyarlanabilirler. Proxy sunucular al›nan belgelerin bir önbelle¤ini normal olarak tutarlar. URL (Uniform Resource Locator) Internet üzerindeki herhangi bir belgenin adresini eflsiz bir flekilde bulma yolu. WWW'in gömülü ba¤lant›s›n›n can al›c› noktas›d›r. Tipik URL, özkayna¤a eriflim için kullan›lacak yöntemi (protokol), yerleflti¤i host bilgisayar›n ad›n› ve özkayna¤›n yolunu tarif eder. Örn: http://www.terena.nl/gnrt/websearch/index.html Bu örnekte tarif edilen protokol, WWW'in protokolü olan http'dir. WWW içinde di¤er protokoller de kullan›labilir. VRML (Virtual Reality Modelling Language) 3 boyutlu grafiklerin karfl›l›kl› gönderilmesi için bir Internet standard›. VRML dosyalar›, eklentilerle Live3D gibi görüntülenebilir. WYSIWYG Ne Görüyorsan Onu Al›rs›n! Sonucun nas›l görülece¤ini gösteren bir süreç için arayüzey. Bir WYSIWYG HTML editörü, örne¤in, HTML iflaretlemesi yapar, fakat belgeyi bir Web taray›c› ile görüntülenmifl gibi gösterir. Kaynakça General Tanenbaum, Andrew S. (1996). Computer Networks, 3rd edn. Englewood Cliffs, NJ; Prentice Hall Collaboration Groupware on the Web: Classes, Species, and Instances http://www.idbsu.edu/cources/mb581/workgrptech.html LaLiberte, Daniel and Woolley, David: Presentation Features of Textbased Conferencing Systems on the WWW http://www.december.com/cmc/mag/1997/may/lalib.html Discusses structure and features of Web conferencing systems Woolley, David R. : Choosing Web Conferencing Software http://freenet.msp.mn.us/˜drwool/webchoice.html Article written for the 1996 International University Consortium Conference on WWW Cource Development & Delivery File formats Bennet, Eric: Cross-Platform Page http://www.mps.org/˜ebennett/ Common Internet File Formats http://www.matisse.net/files/formats.html A list compiled by Eric Perlman and Ian Kallen, intended for Macintosh and PC Windows users 170 Kaynakça 171 Compression FAQ (in 3 parts) http://www.cs.ruu.nl/wais/html/na-dir/compression-faq/.html Information on formats and tools for all platforms Zhang, Allison: Multimedia File Formats on The Internet http://ac.dal.ca/˜dong/contents.html Mainly for PC users Intelligent agents Agentsoft FAQ http://www.agentsoft.com/faq.htm IBM : The role of intelligent agents in the information infrastructure http://activist.gpl.ibm.com:81/Whitepaper/ptc2.htm O'Leary, Daniel: Artificial Intelligence and Navigation on the Internet and Intranet http://ada.computer.org/pubs/expert/1996/opinion/x20008/x2008.htm White, Jim: Mobile Agents White Paper http://www.genmagic.com/agents/WhitePaper/whitepaper.html Mailing lists Aleks, Norm: Mailing List Management Software FAQ ftp://ftp.uu.net/usenet/news.answers/mail/list-admin/software-faq General User's Guide to LISTSERV, version 1.8c http://www.lsoft.com/manuals/user/user.html Kovacs, Diane, McCarty, Willard and Kovacs, Micheal (1991): How to Start and Manage ... a List: A beginner's guide Send email to listserv@uhupvml.uh.edu with the msg line get kovacs prv2nl f=mail Mailbase Documents for List Owners http://www.mailbase.ac.uk./docs/owners-welcome.html 172 Kaynakça Milles: Discussion Lists: Mailing List Manager Commands http://lawlib.slu.edu/training/mailser.htm Email: Send message: GET MAILSER CMD LISTSERV@ubvm.cc.buffalo.edu NETTRAIN to Netiquette Dear Emily Postnews http://www.clari.net/brad/emily.html Rinaldi, Arlene: The Net: User Guidelines and Etiquette http://www.fau.edu/rinaldi/net/index.htm Quality of information Clearinghouse: Information: Ratings System http://www.lib.umich.edu/chouse/docs/ratings.html How to Critically Analyze Information Sources http://urisref.library.cornell.edu/skill26.htm Information Quality- a collaborative gathering of thoughts and ideas http://coombs.anu.edu.au/SpecialProj/QLTY/QltyDefinitions.html Tillman, Hope: Evaluating Quality on the Net http://www.tiac.net/users/hope/findqual.html WWW authoring A Compendium of HTML Elements http://www.uni-siegen.de/help/html/compendium/ BAKER, David W.: WWW Authoring Information http://www.netspace.org/users/dwb/www-authoring.html Case Western's Introduction to HTML http://www.cwru.edu/help/introHTML/accolades.html Kaynakça 173 Driscoll, Harold: HTML Validation Tools http://www.ccs.org/validate/validate.html HTML Writers Guild's resource collection http://www.hwg.org/resources/index.html Links and describes many useful sites on all aspects of Web page and Web site development Lynch & Horton: Yale C/AIM Web Style Guide http://info.med.yale.edu/caim/manual/contents.html NCSA Beginner's Guide to HTML http://www.ncsa.uiuc.edu/General/Internet/WWW/HTMLPrimer.html System P Table of contents http://globe2.gsfc.nasa.gov/SystemP/contents.html Covers many aspects of WWW and HTML including lists of software Tilton, Eric: Composing Good HTML http://www.cs.cmu.edu/˜tilt/cgh/ WDVL: Introduction to HTML http://www.stars.com/Authoring/HTML/Primers/ Web Developer's Virtual Library http://www.stars.com/ Webreference http://www.webreference.com/ Yahoo's Links to Resources on HTML http://www.yahoo.com/Computers_and_Internet/Software/Data_Formats/HTML/ Web graphics Multimedia Web Publishing Tips http://www.metatools.com/webtips/webtipl.html Preparing Graphics for the Web http://www.servtech.com/public/dougg/graphics/ 174 Kaynakça Web Developer's Virtual Library Graphics page http://www.stars.com/Authoring/Graphics/ Web PitStop Graphics page http://www.compware.demon.co.uk/pitstop/graphics.htm GIF Frazier, Royal: All about GIF89a http://member.aol.com/royalef/gifabout.htm Frazier, Royal: Making Animated GIFs (part 1) http://member.aol.com/royalef/gifmake.htm GIF89a Specification http://www.w3.org/pub/WWW/Graphics/GIF/spec-gif89a.txt The Transparent/Interlaced GIF Resource Page Adam Bernstein at http://dragon.jpl.nasa.gov/˜adam/transparent.html JPEG JPEG FAQ http.//www.faqs.org/faqs/jpeg-faq/ Progressive JPEGs http://www.faqs.org/faqs/jpeg-faq/part1/index.html PNG Portable Network Graphics http://ww.wco.com/˜png WWW and Online Browsers with PNG Support http://www.wco.com/˜png/pngapbr.html Multimedia Multiedia Authoring Web http://www.mcli.dist.maricopa.edu/authoring/ Extensive listing of resources and tools Kaynakça VRML 3-d Graphics for the World Wide Web: THE BASICS http://www.stars.com/Authoring/Graphics/3d/ Tutorial on VRML comp.lang.vrml FAQ http://hiwaay.net/˜crispen/vrml/faq.html Answers basic questions and also points to current VRML standards 175