irr Total 219 - Halil İNALCIK
Transkript
irr Total 219 - Halil İNALCIK
L INALCTK 'irr rrnrf-'imaret ryrrr,)ALI In large nretropolises such as Bursa and Istanbul the city developed not around l singlc nuclcus but around several, variously located, each constructed as rl well-planned complex of religious buildings (mosque, tnadrasd, hospricc, etc.), and supportcd by a waqf. In Istanbul, around such nuclci built by rhc Sultan or vizirs, dcveloped ncw divisions (ntlhiye), each under rhc jurisdiction of a surrogare judge appointed by rhe crrdi of Istanbul. Each cclmplex, as it answercd the basic spiritual and tnlterirl needs of a Muslim community in religion and education, as rvcll as in rvater supply and even (through the hospice'imaret or hospice kitchen) in food, bccame the centre of a settlement which grew over time into a full-flcdgcd nibiye. Through such ,r system Muslim lstanbul dcvcloped irr rhc seconcl half of thc 15th centLrry irrto F.urope's largest c it y'. Thrcrugh the u,aqfs, with sources of revenue such as shops rcnted to the mcrchants, traders, and artisans in the city, or villages and farms in rural Arcas, an immense amount of wealth constantly flowed into rhe city for rhe nraintenence of such complexes. For example, the Fatih complex built Lry Mchmed the Conqueror had an annual rcvenue of 1.5 nrillion akga ()r thirry rhousand gold clucars which was spL-nt as follows:'o Sriprcrrcls for personnel ancl others I-ood lor rhc Hospice Expcnses of rhc Hospital Itcgre irs bronze. A larger mosque was the central building among .o*0,"* ll " brrildirrgs including rhe madrasa (college), the Iibrary, hospital, hospice, convent for dervishes, school for children, and fountain for ablution. A tiirbe (mausoleum) was also usually added for the founder. [t was only the Sultans and the vizirs who built such 'irnarets or large cornplexes. They scrved as a kind of infrasrructure for the creation of new districts in the reconstruction process in Istanbul. In 7459, Mehmed the ConqLleror gave orders to his vizirs to build such complcxes on various sites within rhe walls.rT These complexes becamc the nuclei for subsequent districts. It can safely be said that the reconstruction process of Ottoman Istarrbul depended essentially on the Islamic institution s of waql and 'imiret. The construction of such complexes would sometimes follow thc rapidly expanding settlcment of a particular district. A rrtrmber of districts canrc into cxistcncc spontancoLrsly as a rcsult of ccortontic conditions. Smallcr disrrict mosqLlcs or masjids wcrc builr by leeding figures of the local community, mostly merchants and craftsmen. A district was named after the founder of the local mosque. The list below shows a breakdown of the districts of Istanbul accorcling to the founders of mosques by the mid-seventeenth century:" it rvill be seen thar 55 per cent of thc founders of mosques belonged ro rhe 'ruling class'' 859,280 rkga Ulema 451,417 Mcrchants and bankers 72,000 I8,522 The tot:.rl numbcr of thc personnel in v:.rrious units was 383. At least 1,117 persons reccived rwo meals each day. ln rhc location lnd construction of the mosque, hierarchical considerations werc giverr priority. It was forbidden to builcl a mosquc larger or nlore stetcly thrrn thc Sultin's, a rule respcctcd by all. The sccond largest n-rosque lvas built by the Crar-rd Yizir or other vizirs. In rhe provinces, rlpprovc location. For thc location oI e mosqLle r promincnt sitc in the city's landscape or a crowdcd centrc such as the bazill xrea were prefcrred-that is, tlte crircrion was cirhcr acsthctic clr functional. The actual constructi<ln had to bc in ..lurehlc nraterials. mostly stonc and sr.rch merals lrs iron artd ru [{. Inelcik, 'lstrrrrbrrl' (rr.21),229. Tracles pcople Aghrs oi thc I)alacc 28 Bcgs 16 lfi Pashas t4 Of6ccrs of the Kapr-Kulu 'Bure aucrats' Architccts Others 72 Total tlre governor-general or frontier lteg was entitled to build a largc rnosque irt rhc prclvincill ccntre. Thc founder was required to scek thc wrirrcn lrcrnrissicln of rhc Sultrin, while for thc srr-rall district rlrosqLlc (mesjid) the locel q-rdi was able to grant pernrission for construction and t<.r 46 32 8 6 39 219 Large-scale urban utilitics, such as the water system, storc-houscs for provisions, slaughterhouses, etc., wcrc all built by the Sultan as part <-rf the pious foundation of the mosque. The construction of the city's water systcm-aqueducts, water conduits in the city, and public forrntains-wAs likcwise a part of rhe ruaqfs clf the mosclLrcs. In thc sixteenth century, when the popularion rn intra muros Istanbul rtlone surpassed 250,000, the Ottomans renovated the entire water systenr with new aqueducts and a distrihution system in thc city. ' ibid. A permanent " ibid.,23l. l'i ir'iNBUL 31fl rlz0 t,,,)j)c) l:)-,,,).) l,.irr :rr a:;rrtrl.r /.lk vi:' t.tiif I t; tcr:titl ik ije 3.10 (!t51 52)yrl_ erllrien Kitubu'l N1t,t.sri- ' NIir r rnirrir biilrlr.r.sir rrle ( i''1r-saltkl't' l-ntcrn,rii,(.) sa'-lt:ce Ar,ip okuyucularrna mahsus kal- 'l'iirliivt,'nin r:rr biiyiili )i,lrri \r(' (t\ ilt ;rrlr l;rrr9.rrr rn.jmtg, [rarsqa'ya birr;ok clefa tercume ltiiq:iili bir ilirr nrcrli.czi- eclilerek dr$er rnilslrLmanlarrn da okunralarr satl;inrrristri-; hatta brr ara onlinalinin F l. L,\tiit I isrANgut rrcr-e L?1Lrmn :rlrn.l rrir rl:hi cAvlonrrr;5{lp. r. 'r.\r{ir I II. SANAI IIt. Iitlt.I t]l{ r,r L.t)Ltti\ \l Fcer nzoltiklr, r irorr lslarn ljlkelrrindc iok etkili olrnu$ ve lbn Havkal, Makdisi, Ilucl rr ri rr' I -- a I e rnm uellifi, Yakut el- H amevi, Hafrz-r Ebr0 ve 0smanlr co!rafyactlarrtarafrnclan kavnak nlarak kr rllanrlmrsttr. Kitabrn 134 bolirrn[r. tam ve ozet ya7-(na nilsh ilar lralindc degigik krituphrnelerde buiunmaktacjrr: bunlarrn codunda haritalarrn tamamr rnevcuttur. Esere ait muhtasar bir nushanrn faksimiie negri J. F{. itloeiler tarafrndan yaprlmrg (Cotha 1639), bu nushayr Andreas David Mordtman,Al- r,l manca'ya qevirmigtir ( Hamburg I 8,15). Daha sonra eseri Michael Jan de Goeje 1870 yrlrnda. 589 (l i 93) istinsah tarihli Berlin yazmasrnr esas alarak negretmigtir. Bunu, Kahire Ddru'l-kuttrbi'l-Mrsriyye'de bulunan uq yazmadan yararlantlarakyaprlan yeni bir negri takip etmigtir ( ngr Muhammed CAbirAbdriiAl el-Hini adrna gunilmuzde birbirinden farklr iki llgllll||tl\ Kahire I 38 l/l Eserin Topkapt Sarayt 961 ). M0zesi K0tuphanesi'nde altr ( Bagdat K6gku, nr.334; Revan Kogku, nr. 1646; lll. Ahmed, nr. 2830, 3012,3348,3349)ve Stileymaniye Kutuphanesi'nde uq (Ayasofya, nr. 2613,2971 ,3156) yazma nushast daha vardrr. Kitabrn iki eski FarsEa terc0mesi irec Efgir tarafrndan yayrmlanmtgtrr (lbhran Ba7 h9./ 1968; trc. Muhammed b. Es'ad b. Abdultah Tristeri, Tahran t373 h9 / t994) gigLiYocRAnR ' istahri. Mesalik (de Coeie), tur.yer.;Yak0t. NIu'cem[t'l-bOldan,l, 21 1; Youssouf Kamal, Monumenta cartographica Africae et Aeggpti, Le Caire 1926-51,111,568,584-622; l. Krachk- ky. T a ri fi u' I - e deb i' I -cog r a fi g g i' l-'A r a bt 1tr c. SelShaddin Osman HASim), Kahire 1963,I, i99ovs dilero h,rkim t.,neler coster!lmekiedir. adlr bogazrn { l-,t.inlrrrl li,3lnl guney aqzrnda ve Avfupa tarafrnda. boQa:a agrlan dar bir koy oian Haliq'in giineyinA.Vnt clekr kuquk bir yarrmada uzerinde kurul- ,-t-ra^ .lA^^-r^-,t^ -^^-^1,; dnl UullellllelUU ItlU>, udrld 5UIll n^ai-r ^ gelll)le- verek Halic'in kirzpv kesimine ve istanbul Bogazr'nrn her iki yakasrna yzryrlmrgtrr. $ehrin, ilk kurulug yeri olan kuEukyanmadadan drgarr ta;arak zaman iqinde qok genig bir alana yayrlmrg olmasl istanbul anlam kazandrrmrgtrr. Bunlardan ilki kendi adrnr tasryan bof azrn guney alzrnda ve Avrupa tarafrnda. Bogaz'a aErlan derin ve oldukqa genig bir koyun (llaliq) guneyinde kalan kOq0k bir yarrmada {istanbul yarrmadasr) ust0ndeyerlegmig ve battdan da surlarla kugatrlmrg kesimi ifade ederken ikincisi, bu tarihi yanmadayla birlikte hem Avrupa hem Asya topraklanna yaylmrg bulunan but0n yerle$me bOlgesini kapsamaktadrr. Co!rafi durumu bakrmrndan istanbul'un karalar ve denizler arasrnda bir geqit yerinde bulunmasr b0ytik onem tairr. Balkan ve Anadolu yarrmadalannr katederek geEen yollar 6nemli bir engelle kargrlagmadan burada dugumlenir. Bolaz ne kargrdan kargrya geEmeyr guglegtirecek kadar genig, ne de gemilerin gidig geligini g0qlegtirecek kadar dar, kayahk ve srfdrr. istanbul Bo!azr'nrn Karadeniz ve Akdeniz kultur 2lemlerini birlegtiren bir deniz yolu olmasr, aynca Asya ile Awupa'y ba$layan kara yollannln Bo$az'a cle, Paris 1967, s. 292-299: a.mlf., "al-lsukhri", E/2 ( ing. ), lV, 222-223; Cerald R. Tibbetts. "The dogru yakla$arak burada birbiriyle dU!umlenmesi, istanbul'un birtun tarihi boyunca geli$mesini etkileyen ve bu gehre ozel bir kigilik kazandrran onemli bir fak- Baikhi School oIGeographers", fhe History of tordrjr. $ehrin istanbut yanmadasrnrn 200; A. Miquel, Le geographte humaine du monde musulmanjusqu' au milieu du Xl" sid' Cartographq ied I B. Harley - D Woodward), Chicago 1992,1111, s. 108, 109, I 10, I l7; S. Maqbul Ahmad. A Historg of Arab-lslamlc Geographg, Amman 1995, Vl, 79-84; M. J. de Co- eje, "Die lsrakhri-Balkhi Frage", ZDMC,XXV { lST l} s. -12-58; J. H. Kramers. "La queslion Balki-lstakri- lbn lJawkal et I'Atlas de I'lsiam", AO,X ( 1932), s. 9-30; Muhammed Mahm0d -fi,\ VIll. es- el-Mesalik ve' l- me mali k Ii' I- istatrri", 719-730; o. C. Bolshakov. "Estakrt" , E!r.. Sayyad. " 646-647. r-r ISJ M.A,RrNe A. Toln.rcusve Iitrrrrltrpttrrt!trrr I:r.'tht: K;rtl;rr. $ehrin en eski yerlegirn iarihi hakknda ke:in bilqi bulu nmamakt;;drr. Ancak. aragtrrmacrlar. milattan once Iii. binin baglanndan itiilaren bu yort'de ycrle;im oldugu gcrugundedir. En crken yerleginr i,eri olarak l-{aiiE kryrlarr ile bunun ucundakiAlibey ve Kirirth.rrre rlprr,lpr inin v,rrlileri vova trrr v;t' '*Y'''. ucunda (gunumuzde Sarayburnu adr verilen mevki) kurulmasrnr saflayan co{rafT gartlarrn en belirgini Haliq'in varh{tdtr. Romalr vdzar Plinirrs coarafi konrrmil ve x^^.-,; -F.-ts^ii!, -^1, eSKl ^,.t,i ^^xr^--1 ^^ !I)efl q0K qagraroan SrraieJrK oncrril rrlarr h'r rrprria Rri-z:rr f inn'Un farkeclllrnis "'Y"'',"""J kurulmasrndan, yani rnilattan once Vll. vilzvrldan onr-p l\/flrts acitnd; trir knv Ig- lundu!unu soyler. $ehrin ilk kuruluSuna dair yaygrn efsane bir lvlegara kolonisi olarak kuruldugu (m o 659)geklincledir. Efsaneye gore Megaralrlar'rn bagrrrdaki kumandanrn adr Rvzzs idi r,'e sehrirr adt da brtradan nplnrordrr Rir haska pfsanpvp flofg Rvzantinn'rrn krrrrctisn olan Bvz,as Tanrt Zeus'un krzr Keroessa ile Deniz Tanrrsr Poseidon'un ogludur. Byzas doldugu yerde bir gehir kurmug ve ;ehre kurucusuna izafeten Byzantion adr verilmigtir (Erhat, s. 187) Kuguk bir gehir olan Byzantion co!rafi konumu ve stratejik 0nemi sebebiyle gevredeki devletlerin ilgisini Eelcti. $ehir Traklar'rn saldrrrlannr gognslemek zorunda kaldr{r gibi Persler'in ig- galine de ulradr. MilAttan 6nce 478'de Atina'nrn zorlamasryla Persler'e kargr kurulan Delos Deniz BirliQi'ne girdi. Bununla beraber milSttan 0nce 440'ta Atina'ya isyan etti, fakat ksa sure sonra.Atina'nrn hSkimiyetini yeniden tanrmaya mecbur oldu. $ehir Atina ile Sparta arasrndaki savaglar srrasrnda Spartahlar'rn eline geEti. MilAttan once 340'ta Makedonya Kralt II. Filip (Philippos) tarafrndan denizden ve karadan kugatrldr, fakat mr-itLefiklerinin yardrmr sayesinde kurtuldu. Roma'nrn Makedonya ve Yunanistan'da ustunl0k saQlamasryla Byzantion once Roma'nrn hdkimiyetini kabul ederek serbest gehir (civitas libera) stat[sunu surd0rmeyi bagardrysa da mil3ttan sonra 73 yrhnda imparator Vespasianus tarafrndan Roma topraklanna katrldr. Ancak imparator Septimus Severus ile rakibi imparator Karalar iqine 8 km. kadar sokularak genig ve derin bir koy meydana getiren Haliq hem frrtrnalardan korunan gtivenceli bir liman olugturmug, hem de Marmara deniziyle arasrndaki tepelik yanmada sayesinde korunmaya elverigli bir yerlegme Pescenius Niger arasrndaki il<tidar muca- yeri hazrrlamrgtrr. Antonina adrnr verdi. delesinde Niger'i tutan Byzantion onun 6ld'irulmesinden sonra Severus tarafrndan tahrip edildi. Severus gehrin srnrrlarrnr biraz daha genitleterek yeniden imar etti ve ollunun gerefine Augusta 205 suri;rrrn drgrnr.laydr ve htcblr istjirkdi'nr . H c r fr al rJ c: Flc rn.r' rl a T'i l-te'. r n eh r n n yo kt u i i otesincicki boIrte r)rn*l-l alurarak kuruI' rr u;tu. Sehrirr Roma'ya benzeyen baska l-rtr ycrnir cler Buyuk Sar;iy'tn Hipcdront'a ya' krnlr(jr idi ve Ronta'cl;:ki Circus Maxirnus ile Palatrne saraylanntn durumunu artdtrryordu. Ayrrca Ar-rgusteion Meydant'na dikrlerr ve imparatorluk yol sislcminin baglangrq noktastnt gosterert {"0" km t;' si) Milion, Roma Forumu'ndaki Miiliarium'a kargrlrktr. Yaidrzirkapr'dan iAltrnka' pr) baglayan zafer alayt torenleri burada ir,pocrcnr'da bulurian tai'rrhmei / istanbul /ilarI Sutun ile crme obeli:;k - Sul son bulurdu. DoSu - batt istikametinde ..^r.r^^.r..4 r.,.--v2n sphrin ana Luu carldc_ rrr orru ydnld?in\ nlll. L]l-djdrl tstrl si de (N1ese) Milion'dan baglantakta ve K.anit dorron verri p iki'rp evrrl,arak biri r\q|,rLvr ol uLrrLl surlardakt Yaldrzlrkapr'ya. digeri Edirnekapr'ya ulagmaktaydt. Bu yol 0zerinde, imparatorlu!un yeni baggehrirtin kurucusu adrna yaptlan meydantn (Forum Cons- Imparator I. Konstantinos Roma tahtrnr ele geqirdikten(323) sonra Byzantion'u imparatorlu!un yeni merkezi olarak seEti. Baggehrin ingastna 324 ytltnda baglandr. Konstantinos once gehrin alanrnr genigletti. Yeni gehrin alant eskisinden hemen hemen ddrt misli buyukt0. Buna gore kara tarafrndaki surun eskisinden gok daha batrya g6turuld0lu anlagtlmalctadtr. Ancak gLtnumuze higbir iz kalmamr$ oldu$undan Marmara'dan HaliE'e uzanan bu surun nereden gegtigini kesin bigimde tesbit mumkun degildir. Bir iddiaya gOre sur Marmara krysrnda Samatya'dan ( Rabdos) baglamakta. Qukurbostan'dan (Makios) Bayrampaga deresine (Lykos) inmekte ve Cibali yaknrnda (Petrion) Haliq'e ulagmaKaydr. Yeni baggehirde muhtegem bir saray, senato binast, hipodrom, taprnak ve kiliseler yaptldt. Meydanlar imparatorlu$un qegitli yerle- tantini) ortastna dikilen porfir s0tunun lQemberlitaq sutunul ustunde l. Konstantinos'un Cuneg tanrtstnt (Sol- Helios) sembolize eden tunqtan bir heykelivardt. Yeni baggehrin kurulugu strastnda yeni res- mi din Hrristiyanh!rn mSbedi olan kiliseler de yaprldr. Bunlartn ilki 'ilahi huzur" veya "l<utsal barrg" anlamtnt tagtyan.Aya irini (Hagia Eirene) Kilisesi'dir. V. yuzyrlda istanbul'd a323 sokak ve 4383 ev bulunmaktaydr. Yine Roma'ntn limant Ostia'da oldulu gibi istanbut'daki zengin evleri de iki kath inga edilmigti. Fakirler ise Eo(u tabanr toprak, damr sazlarla ortulu kul0belerde yagryordu. Baggehrin kurulugundan itibaren istanbul halk igin en 6nemliyer Hipodrom idi. Burasr sosyal hayatrn en canlt noktastydr. Araba yanglarrnrn ve tiyatro gosterilerinin yaprldr$t Hipodrom'a girig serbestti. rinden getirilen sanat eserleriyle suslendi ve nihayet I 1 Mayrs 330'da gunlerce s[iren e$lenceler iginde gehrin resmi agrltg t6reni yaprldr. Yeni baggehir topografik bakmdan Eok farkl olmakla beraber Roma'ya benzetilerek kuruldu; Roma'daki belediye tegkilitrna gore d0zenlendi ve son ikisi sur drgrnda olmak 0zere on dOrt bdlgeye (region) aynldr. On dorduncii b6lge olan Blakhernai ( Ayva nsaray) sonradan surlarrn iEine ahnmtgtrr. Daha sonraki ytzytllarda imparatorlarrn oturdu$u Blakhernai Sarayr burada inga edilmigtir. 0n 0quncu bolge ise Galata'nrn agaQt ksmtndaydr ve Sykai (incirlik ?) adrnrtagryordu. Resmen gehrin bir pargasr oldulu halde 206 lstanbul'da Hipodrom ve cevreslnl gosteren XV.'/uzyrhn SON UNA ait gravur (O. Panvinio, De LuCis circensibus, Venedik 1600) rjrnek alrnaSCI)trmus Severus tar-airncjan yaptrrrl.tn, rl;-rh:t sonra l. Koirstanirnos tarafrndan yenilenen flipoclronr seyrrci kapasitesi bakrrrrrndan Circus fvlaximus'tan daha buyuktir ve 80.C00 kisi alryordu. I. Konstarrtinos'un yansiart seyretmek iqin yap. trr'r'lrrrr l,rca, K:rthicm,t ) sniral hir rnerdivenie BuyukSaray'a bagltydt. Yarrs alanrnrn Rorna'cJ:rki Circus Marxirnus ral.;. te t rY'l ortasrnda uzunluiuna yaprlan ve sanat eserlenyle suslenen duvara Spina denili- yorrlu. Yar.rg arabalarr bu duvarrn etrafrnda kosarlardr. Konstantinos devrinde Delphi'derr getirrlen Yrlanh Sutun Hipodrom'a konmugtu. I. Theodosios zamanrnda obelisk de (dikiii taS) buraya konuldu. ll. 'lheodosios doneminde locanrn on tarafrna Khios adasrndan getii-ilen yaldtzlt bronzdan yaprlmrg Lysippos'un dort at heykeli konulmugtu. En alt stradaki ozel yerler senatorlere ayrtlmtgtt. Maviler Partisi'nin uyeleri locanrn sa!tnda. yegiller ise soiunda otururlardt. Hiporlrom zaman iqinde merasimlerin ve politik tartrqmalartn da yaptldtgt yer haline geldi. Yeni bir imparatorun tahta qrkmasr srrastnda halk Hipodrom'da toplanrr ve seqimi onayladr!tnt burada belirtirdi. .Aynr zamanda halk imparatorun tu- tumunu yine burada elegtirip gikiyetlerini dile getirirdi. Bundan dolayt sonraki devirlerde Hipodrom tahtt sarsan birqok gosteri ve ayaklanmaya sahne olmugtur. Her geye ra$men Hipodrom esasta araba yarrglannrn yaprldrgr yerdi. Onceleri yangqrlar igqi srnrfrnrn irst tabakastndan seqilirdi. Zamanla asil srnrfrndan genEler de Hipodrom'da yangmaya bagladr. Yartggtlar Maviler, Yegiller, Krrmrzrlar, Beyazlar diye adlandrnlan ve halk temsil eden siyasi partilerden biri veya di$eri iEin yangrrdr. imparatorlar da bu partilerden bi- ;3 su ihtiyacr rlr5anclan geien su yollanyla k;ri-5rl;indr. A.ncak gehre s.tlcJri-an d[iS Inanlarrn tru su yollarinl kcrlayca kesrnesj miinrkurr olclu(urrdan de'rlet dah;L pratik bir sistern qclistircrok yer altrrrda briyiik sarnrqlar kurdu. Bunlardan otuz kadarr nilnilrnil rp r rlrsmr5ltr. :J"l|-" lV ililCl! S.feri :['asrnci,] tst:tnbui'cian \.1cne.j k'e qoturrrlgn ve buEun SJn Llarac Krlisesi nin crrunj€ duran bror,:(lan \/i;ptti|r; dor: ;! hey rll rini tutar ve bunu acrkqa beili ederlerdi. Sonraki zamanlarda Maviler ve Yegiller onem kazandr ve Krrmlzrlar ile Beyazlar bunlara katrlrp silindi. Latin iggali araba yarrglannrn sona ermesine yol aEtr ve 1261'de istanbul'un geri alrnmasrndan sonra da arhk yaprlmadr. $ehrin merkez alanrnda pazarlar kurulurdu. Halk gunl0k haberleri duymak ve meseleleri tartrgmak iqin buralarda toplanrrdr. VI. ytizyrlda Augusteion Meydant Eok baggehrin en sevilen bulugma yeriolmugKitapEr dukkinlan buraya yakndr. Ar- tu. zuhalciler de burada Ayasofya'nrn onunde beklegirlerdi. Bu donemde burada buyuk bir grda pazarr da kuruldu. Buyuk Saray ile Konstantinos Forumu araslndaki gargrda kuyumcu d0kkinlan yer altrdt. Ayrrca her tarafta gezerek krymetli kumaglar, ayakkabrlar veya basit gunluk egyalar satan sokak satrcrlan da vardt. Asil beyler genelde beyaz atlara binerdi; yanlannda yuruyen ugaklart ellerinde sopalarla ef endilerine kalabalrkta yol agardr. $rk giyimlizarif hanrmlar ise gehirde ya araba ya da tahttrevanla dolagtrdr ve beraberlerinde harem a$alart bulunurdu. Kadrnlarrn bazt kanun? haklartvardr. Miras alrrlar, dul kaldrklartnda kendi miLlklerini idare eder, Eocuklartntn vasisi olurlardr. $ehirde okuma yaygrndr. istanbul'un koruyucusu Meryem Ana'y elinde kitapla gOsteren bir tasviri ornek alan asil hanrmlar arastnda okuma merak oldukEa y0kseKi. Aileler qocuklarrnrn ofrenimine onem verirlerdi. Mezarhklar gehir drgrndaydr. Sadece impar-ator ve akrabalart surlar iEinde kilisede gOmulebilirdi. $ehirde hastalartn bakrmr iqin birEok hastahane, yetimhane ve fakirhane yaprlmrgtl. 0nceleri baggehrin iki nesil igincle sehrin nufusLr Konstan^.-+ V0 firtnc'rrrr,, rizrliii " "-"-rsuflartrt y,--.:r, crr-'-r^-,,Inail 3$Ir drsrnd,a vpni mahalleler olrrstrr Y'"', Sphrin "' nuq6;g fr rsrr lV vilzvrlrn sonrrnda fahminlerc v '' J"''J "-'" 200 000'e ula;tr, VI. yuzyrl iqinde bu sayr yanm milyonu. IX. yuzyr)da ise 1 mrlyonu buldu. Yeni baggehrin etrafrnda Roma h;rvatrnrn orrpmli hir lnsrtnrol,arr vazltk maheliplpr nenplclp deniz krvrsrnda Baktrkoy'e kadar uzanan batr sahiiindo, Boiar...^r^-.^r^ ii^r.,,11"a vC -:^: vL Karirkov'rjp ,l\yl nlylldl lltt-ld, U>nuuul l \qurnwJ us kU_ ruldu. Buralarda birEok yazlrk saray. kilise ve manastrr inga edildi. Prens adalarr ..^-r.!- uldldn r^::l nnzdpn ^r--^r. uegll ilspn hine_ ydLll^ ild gu.uctl r.lr./u?crl dan mensuplarr veya onernli pahrslar iqin surgLin yeri olarak kullanrldr. Boylece bo- Qazrn iki yakasrndaki yazhk mahallelerle birlikte istanbul OrtaqaQ'rn en gorkemli ve buyuk baggehri haline geldi. $ehir eyaletlerden alrnan vergiden muaf tutuldu. Halka bedava ekmek da!rtrldr. imtiyazlar tanrnmak suretiyle birgok Roma senatorfi ve dif er gehirlerden pek qok seqkin aile baggehre gog etmeye tegvik edildi. Bunlara ingaat yapmak uzere bedava arsalar verildi. Boylece istanbul kurulugundan itibaren qegitli insan gruplartntn birlegtigi yer oldu. imparatorlulun merkezini istanbul'a tagryan ve resmi din olarak kabul ettigi Hrristiyanlr$a, 325 yrlrnda iznik'te toplanmasrnr gergeklegtirdiQi L Genel Konsil ile yeni bir g0q kazandrran Konstantinos'un donemi eski imparatorluk idaresinden kesin kopugun baglangrctoldu ve bundan boyle afrrhk merkezi do$uya geEmig olan lL imparatorluh: irer yonC':n batr sartlarina yabancriagtr. Persler'c kargr -sefere crkrnaya hazrrianrrken izrnit yakrnrnda oien ( J't7 ) kraltn cenazcsi istanbul'a getrrilerek Haqioi Apostolci (Orr I! r f l;rvirrrt Kilisesi'nin dorjLr ucuncla imparatorluk aiiesi iqin inga ecliierr Mausoleurn'a gomuldr) l[',url.:harrc] s J 10) Biiyuk og)u II Konstan- tios babasrnrn baslattrgr istanbul'u irnar faaiiyetrne devam ederken gehir 24 AQustos 358'de izmit'iyerle bir eden ve etkisi Makedonya'da bile hissedilen bir depremle sallandr rl.1 trccllinrr:., s l2(t 'll r imparator Valens, istanbul'un su ihtiyacrnr kargrlamak igin yaprmr devam eclen su gebekesine Valens Su Kemeri'ni { Bozclr-r;a n Kemeri) ekledi. Yeni bir hanedanrn kurucusu olan L Theodosios, 383'te batr eyaletlerinde mu- kabil imparator ilin edilen fvlaximus'a kargr kazandr!r zaferin anrsrna 390'da istanbul'da Hipodrom'un Spina'srna Mr- srr'dan getirilmig olan obeliski diktirdi. Theodosios, 381'de istanbul'da toplanan Il. Genel Konsil kararlarrna uygun olarak qrkardr!r bir fermanla Aryanistligi yasakladr ve iznik iman form0lunu -o{ulun ezelden beri baba ile bir oldugu dogmasrnr- devletin resmi dini olarak kabul etti. Boylece Ortodoksluk kurulmug oldu. Ancak Aryanistler direndiler, hatta 388 yaztnda Ayasofya'nrn gu neyindeki patriklik sarayrnr yaktrlar (Sozomenos, LXVII, 7,l4). Putperestlik de kesin olarak yasaklandr!rndan 39Z'de Zafer il2hesinin heykeli senato salonundan grkanldr. EskiilShtar doneminin olimpiyat oyunlan da 393'te son defa yaprldr. B6ylece Roma imparatorluQu tamamen hrristiyanla$mr$ oldu. 39S'te Theodosios'un oltimunden son- ra imparatorlu!un idaresi o{ullarr Arkadios ve Honorios arasrnda ikiye aynldr. Arkadios'un siyasi aErdan fazla 6nem ta- Hipcdrom'dakj dikili tasrn f,dIUtr>IIIUtr imparatorluk lccastnr ve seyircrleri -n<:trron Kacaftma Suitanahmet / istan bul 207 oz-eliikle ritali alancJ;r ;.rprir(r reforml;rlla i r n pa rato rl u k e ko n o i-n i k ba kr rn dan ka I !.u r-t rnayr bagardr. BLr Cr.rrrernde lstairl-.rul. Or- todoks haikrn monoflzrt inanca sahrp oian imparatora ve taraitarlarrna karsr L?tzJil don:mriri 5eh fin '0'krn j: r-a;i clan Ar-aSOf i\,1u z es r"'.1 onunde ALrqusie;o n l"1evd3 nr'nC 4-6 Kasrm 5l Z'de girigtigr buyuk bir ayaxlaitrnaya tanik oidr-r. j ak i tulilion $rmayan saltanat doneminde baggehirdeki dini kargagantn sebep oldugu isyan srrasrnda Ayasofya Kilisesi yandt (40.1) Theodosios ve Arkadios donemlerinde istanbul birkac defa yangtn (383, .i00, 406) ve deprem (39i ,.102, 403, 407) felaketine u!radr. ll. Theodostos devri, Hz. isi'nrn niteliQi konusunda birLririne cephe alan inang kavgalartnrn do!urdugu dini gorug aynlrklarrna son vermek igin lll. Cenel Konsil'in Efes'te toplannrast {43 I ) , Impa- I. lustinianos dbnemlnde 529 yrlrncla hukukun yeniden duz-enlennresi ve yayrmlanmasr t Co.1e"r Iusti.rtlanc:s1 buyuk onem tagrr. istanbultarihinin en kanlr ayaklanrnasr da onun zamantnda meydana geldi. 532 yrirnda Maviler ve Yesiller'in birlegerek qrkardrklarr Nika isyarrr buyuk zararlara sebep oldu. Ayaklanma hrzla yayrldr. lstanbulher taraftan atege verildi. Aralarrnda Ayasofya Kilisesi'nin de bulunduQu binalar ve anrtlar yakirp yrkrldr. Altr gIn suren isyan Belisarios ve Narses adlr kumandanlar tarafrndan Hipodrom'da toplanmrg 30.000'den fazla insanrn oldurtil mesiyle bastrrrldr. I u stin ianos, Nika isyanr srrasrncla grkan yanglnda ikinci defa kul olan Ayasofya'yr muhfos.prn hir s.okil.{o otrirp-^r' LLirulll urr lrl;)q LLLrI Ll tjn JLr\rruu,vgllluLlrrranidpn insa rator Kanunlan Nlecmuosr'ntn (CoCex buyrjk bir un kazandr. Ancak mali kaynak- Theodosianus) negri (438) ve Hunlar'rn devletin varh(rnr tehdit eden aknlart bakimrndan onem tagrmaktadtr. Hunlar'tn yarattrgr b0yuk tehlike kargtsrnda istanbul surlarrntn 2 km. daha battya gotiirtilerek bugunku yerinde ingast (413-447) ve Latince-Grekge olarak hitabet, gramer, felsefe, hukuk derslerinin verilece{i yuksek okulun (Auditorium) kurulugu (425) Il. Theodosios devrinin en onemli olaylartdtr. Markianos devrine dini inanE kavgalart, Ozellikle Efes Konsili'nde ustunl0k saQlayan monofizit gor0ge son vermek amacryla 451 'de Kadtkoy'de (Khalkedon) toplanan IV. Genel Konsilve Attild'nrn ol0muyle Hun Devleti'nin dalrlmast sonucunda imparatorlu!un bu tehlikeden [<urtulmasr damgasrnt vurmugtur. G0numuzde Kztagr adryla bilinen, Fatih'te bir meydantn orLasrnda yUkselen Markianos Sittunu bu doneme tanrkhk eder ve imparatorlu!un Hun baskrstndan kurtulugunu simgeler. Ortodoks inanctna yeniden don0g anlamrna gelen Kadrkoy Konsili'nin iznik iman formulune bazr ilSvelerle aldt!t kararlar g0numuzde de gegerliliQini surdurmektedir. I. Leon doneminde 465 yrlrnda 1 Eylul gecesi baglayan ve dofc g0n suren yangrnda gehrin buyitk bir b6liimit tamamen yandr. imparatortu{un batt yanst Cermen kavimlerinin saldrrrsryla ytkltrl<en ( 476) dof u yarrsr bu tehlikeyi atlatabildi. 491'de tahta geqen imparator Anastasios'un lann buyuk olgude israfr devletin de gri- 208 ciinir yitirmesine sebep oldu. lustinianos devrinde istanbul'da toplanan V. Genel Konsil (553) bir olgiide de olsa istanbul ve Roma kiliseleri arasrnda bir uzlagma sa{ladr. Fakat bu anlagma sUrekii bir neticeye ulagamadrgr gibi Roma'ya yaknlagma Dogu kiliselerinin istanbul'dan daha Eok kopmasrna sebep oldu. Ye$eni ll. lustinianos lran'a kargr ikinci bir cephe olugturmak irzere GoktUrk hakant ile dostluk kurmaya qalrgtr. Yeni bir hinedanrn kurucusu olan Herakleios devrinde Balkanlar't hemen butiinuyle ele gegiren Avar ve Slav ordularr dof rudan istanbul'u tehdit etmeye bagladrlar. Ote yandan Bo$aziqi kyrlarrna kadar ilerleyen iran ordularr istanbut'u zaptetmek uzere Avarlar'la anlagtt. Durumu boylesine garesiz gbrunen imparatorluk hiE umulmadrk bir gekilde kendini yenileme olugumunu gerEekiegtirdi. Herakleios'un idar?. dini. kulturel ve en onemlisi "tema"lar (askeri eyalet) sistemini kurarak askeri alanlarda yapillt reformlar devlete yeniden yagama g0cti verdi.622629 yllan arasrnda suren savaglar sonunda iran ve Avarlar kargrsrnda kesin bagan saglandl. Bu savaglar strastnda 626'da Avarlar ve iranhlar'rn beraberce yaptrkJan kugatma zorlu bir direnme ve donanmanrn baganst ile atlatttabildi. Ancak bir s[re sonra baglayan islAm fetihleri sonunda Filistin, Suriye, el-Cezire, Mtstr eya- lctiei-rilin kayi.rerlilmesi irrroarator-luQun rlog'tCa kaz.rrrdlgr ustuniuQu silip goturdugu gibi istanb'u1'u heclef alan miisiiiman Arapler'rn karadan ve denizden duzenledikleri seferler imparatorluQu tarnanren ortadan kalkrnak tehlikesiyle kargr kargrya brraktt. Herakleros'tan sonra tahta qegen torunu Il. Konstans devrinde hrzla ilerieyen islarn fetihleri Tunus iqlerine kadar Kuzey Afrika'ya, Toros silsilesine kadar Anadolu'ya ulagmrg, Krbrrs ve Rodos adalannr ele gociren muslilmanlar imparatorlugun Dogu Akdeniz'Cekr ust0niugunu krmrgtr. imparator ll. Konstans Langobardlar'a t.^--, A-^nar Ldryd yr. Hr cplar'a kargt Kuzey Afri)r rir-r.,-',,. k.a'r,r irri Jqvur/JUlil/rcn <rvr rrralrilrnok irin (\o Jr d:h: u<f rru rJr rYIl heq<^h uo??rlr- . ri Syracusa'ya ta;rmaya karar vermigti. Baggehir halkr ve patrik bu dug0nceye kesinlikle kargr qrktr ve mesele imparatorun Oldirulmesiyle son buldu. IV. Konstantinos devrinde istanbul bu defa da Ernevi Halifesi Mu6viye'nin ordularrnr surlannrn onunde gordu t669) Krbrrs, Rodos, Kos ilsiankdy), Khios (Sakrz) adalarrnrn ele geqirilmesinden sonra 670'te K5zikos ( Kaprda€) yarrmadasrnrn zaptr milslumanlarrn hedefinin istanbul oldu$unu agrkga gostermigti. B0yiik taar t uz, 67 4'te muazzam bir donanmanrn getirdili kuwetlerin gehri karadan ve denizden kugatmasryla bagladt ve 678'e kadar s0rdu. Ancak istanbul karadan yaprlan hucumlarrn mustahkem surlan agamamasr ve musl[rman gemilerinin Grek ategiyle (Srvr Ateg) yaklmasr sonucunda kurtutdu. Fakat islAm'rn yiikseligi imparatorlu{un dini siyasetini de etkilemek- teydi. B0tun do{u eyaletlerini musl0manlara kaptrrmrg olan Bizans, artrk kilise baKmrndan do!u hrristiyanlanyla barrgrk kalmak zorunda degildi. Herakleios doneminde 638'de kabul edilen Monotheletismus (isa'da bir tek iradenin varlrIr) ile b0tun baQlannr ]<opararak Roma ile barrgtr ve istanbul'da toplanan VI. Genel Konsil (7 Kasrm 680 - l6 Eylul 68 I ) Monotheletismus'u mahk0m etti. 0n altr yagrnda tahta Erkan II. Iustinianos'un ilk saltanat donemi 1685-695) Maviler Partisi'nin oncnlirk etti$i bir halk isyanryla son buldu. II. Iustinianos 705'te ikinci defa tahta grktr. istanbul halkr korku iqinde ve acrlar Eekerek alt yl Iustini- anos'un zulumlerine katlandr. imparatorluk 71 1-717 yrllarr arasrnda saray ihtilAlleri ve anargi iqinde Errprnrp durdu. Bu arada istanbul depremler ve yangrnlar yuzunden tekrar tekrar harap lS-irrri'i[] l.ll olciu. Emevilcr Brz.rns'rn bu ciurumLrndan yararl.rnarak yen irlerr istarr bul'u ku gattr. llalile Suleyman b. Abdulmelik'in kardegi llesieme tarafrndan kugatrlan baSgeirir '11-l'de tahta qrkan Ill. Leon'un ,qayretiyle. ozellikle Crek ategi ve gehir surlarrnrn d;iyanrklrlrgr sayesrnde bu tehlikeyi de atlattr. Aynca Anadolu'da kazanrlan bagarrlarla muslumanlann devleti tehdit eden httcunrlart durduruldu. 726'da irnparator lll. Leon'un bir emirnamesiyle baglayan "tasvir krncrlrk" (ikonoklasm) hareketinin asrl hedefi. aslrrrda tasvir k0ltnnii kendileri iqin bir sanayi haline getirmig olan kegiqlik muessesesinin kudret ve nufuzunu krrmaktr. Ancak Leon'un sarayrn kaprsr 0zerinde bulunan Tsi tasvirini sokt0rmesiyle baglayan sokak kavgalarr istanbul'u kana buladrgr gibitasvir kncrhk hareketi imparatorlugun birgok yerinde isyanlarrn qrkmasrna sebep oldu. Istanbul bu donemde 26 Ekim 740 gun0 vuku bulan giddetli deprernden de buyuk zarar gordu. Aya lrini Kilisesi ve birqok buyuk bina krsmen veya tamamen yrkrldt. ^; $ehir ikiyl sonra 742'de yeni bir depremle tekrar sarsrldr. Tasvir krrrcrlrk hareketinin en giddetli temsilcisi olan V. Konstantinos, tahta qrktr!r yrl (74I ) iktidan enigtesiArLabasdos'a kaptrrdrysa da onu berLaraf ederek 743 Ekiminde baggehre girip yeniden tahfina oturmay bagardr. Bu taht kavgasr sonunda istanbul, imparator Konstantinos'un intikam almak igin yaptr$r cezalandrrma hareketine sahne oldu. Bulgarlar'rn kesin hezimetiyle son bulan savagtan (763) sonra halk imparator V. Konstantinos'un muhtegem bir merasimle gehre girigine atkg tuttu ve bu zaferi Hipodrom'da yaprlan biiyuk genliklerle kutladr. 10 $ubat 754'te toplanan konsilden sonra tasvir krrcrhk hareketinin 6zellikle baggehirde en sert tedbirlerle uygulanmasr halk perigan etti. imparatorun merhametsiz tutumu sonucu pek Eok kigi oldiiruld0. Heykeller, mozaikler. resimler, el yazmalanndaki tezhipler. en kutsal emanetlere vanncaya kadar ibadete maddi dayanak olabilecek her gey yok edildi. istanbul. Abbasi Halifesi Mehdi- Bill3h'tn oglu Har0nurregid kumandasrnda g6nderdigi ordularrn tehdidinden imparatorige lrene'nin Har0nurregid'le imzaladrQr banq antlagmasr sayesinde kurtul- du (782) Papahk ile de yeniden dostluk kuran imparatoriqe. tasvirlere ibadete doniig0 saglamak amacryla 31 Temmuz 786'da istanbul'da Hagioi Apostoloi Kilisesi'nde bir genel konsil topladr. Ancak konsil ikonoklast kumandanlar tarafrndan dar;rtrlclr. Fakat lrene. bir yrl sonra i'.t,1 ti , iiri 7iJ7r iznik'te topladrgr genel konsilcJe mesi galrgrnalarr \/1. l.eon devrincle tarrranrlandr ve imnaralorlu.jun uzrrn ytllar tasvir krrrcrlrk harekctini mahkurn ettir, kullanacaQr k.an rr n kolek-.;iyon u Easil i ka adryla yayrmlanrli. Vi. Leon doneminde devlet idare sisieirti ve burokrasi duzeni mukernrnel bir sevryeyc ulagtr. Devletin .-; . .l-:- r'-''-'+','^ nrorknTi\/tsrfri krrrti. .._,..,ireil 5enlr flayarlna ve ekonomisine darnqaslnr vurdu. Bagsehrin butrin ekonomik hayatr "eparkhos"un (vaii, belecliy'e ba5kanr) kontrolu altrndaydr. llcaret ,re sanat erbabr loncalar halinrip ornanizp orlilmisfi a12 ilkhaharrqf,3 istanbul. Ayasofya Kilisesi'nin yakJnrndakr murrcu dukkanlarrnda Erkan bir yangrn tehlikesine mdruz kaldr. 9 1 3'te tsulgar Hukumdan Symeon'urr Bizans tacrnr elde etmek amacryla Istanbul surlan onune di. Konsilin istanbul saraytnda yaprlan kapanrQ toreninde airnan karari.rr Irerre r,'e genc imparator tarafrndan da irnzalandr {'.t'} Lkirn 71,71 istanbul 17 Mart 7BO, I $ubat 790 ve Mayrs 796'da deprem felaketine uQradr. 31 Ekim B0Z'cle istanbul sarayrndaki bir ihtilal sonunda tahttan indirilen lrene'nin yerini onun maliye vekili L Nikephoros aldr. Onun olumunden sonra istanbul 813 ve 814 yrllarrnda Bulgar Kralr Krum tarafrndan iki defa kugatrldr. Baggehir, Krum'un birinci kugatmasrndan surlannrn saQlamlr{r sayesinde kurtuld u. ikinci kugatma srrasrnda da Krum ansrzrn olunce kugatma sona erdi. istanbul, 820 yrh Noel gunu Ayasofya Kilisesi'ndeki ayin srrasrnda imparator V. Leon'un oldurulmesiyte yeni bir cinayete tanrk oldu. Onun yerine geEen II. Mikhail ile kurulan Amorion hAnedanr donerninde tasvir krrcrhk hareketi tekrar gug kazandr. ilim ve sanat hayranr aydrn bir ki;i olup isl2m kultur0nun de etkisinde kalan imparator Theophilos, Bagdat saraylarrnrn resimlerini getirterek istanbul'da Bryas (bugLlnkLi K0qUkyalr; mevkiinde Abbisi saraylarrnrn benzeri bir saray yaptrdr ve egsiz guzellikteki bu sarayda yagamayr tercih etti. Theophilos'un olumuyle tasvir krrcrhk hareketi kesin olarak son bulunca bu akmrn do$urdugu dini kargagadan kurtulan imparatorlulcta b0yr"rk bir kultUrel ilerleme donemi bagladr. istanbul saraynda yeniden agrlan yuksek okul fikir ve sanat merkezi oldu. bunu siyasi ve askeriyukselme ve guglenme devri takip etti. Theophilos'un ol0m0nden sonra tahta grkan oQlu lll. Mikhail ddneminde Ruslar ilk defa gemilerle Karadeniz'den gelip gehri kugattrlar (860) Halk dehgete d0giiren bu saldrrrdan istanbul. patlayan bir frrtrna sonunda Rus gemilerinin parEalanlp mahvolmasr sayesinde kurtuldu. Yine bu ddnemde baggehir 862 ve 866 ylIarrnda vuku bulan giddetli iki depremin tahribatrna u!radr. Makedonya hinedanrnrn kurucusu olan I. Basileios zamanrnda arka arkaya istanbul'da toplanan dini meclislerden ve 869870'teki VIII. Genel Konsil'den sonra Roma kilisesiyle iligkiler daha rhmlr hale donugtij. istanbul, 9 Ocak 869 tarihinde baglayan ve krk g0n devam eden depremle harap oldu. Basileios zamanrnda baglatrlan kanunlarrn yeniden d[izenlen- nolmoci ilzorina h.".r..-.*^! gEirir€Jr {JZcr urE rlunullluL ^x.- !^..:,1n. dgll Ldvlzlul vererek onunla anlagmakyoluna gilci. istanbul sarayrna davet edilen Symeon, impara.tor Konstantinos ve patrik Nikolaos tarafrndan torenle kargrlandr. Kendisine Bulgarlar'rn Basileios'u unvarlr verilmek suretiyle bang sa{landr. 924 yrhnda istanbul Symeon tarafrndan tekrar kugatrldrysa da imparator l. Romanos'un siyasi maharetiyle bu tehlikeyi de atlattr. 931 yrh yazrnda Konstantinos Forumu bugun ku Qemberlitag semti; yaktntnda 1 mumcu ve derici dukkanlarrnda grkan yangrn genig bir alana yayrldr ve gehirde buyuk tahribata sebep oldu. lstanbul94l Haziranrnda Ruslar'rn 5ni bir saldrnsrna u{radr. Ioannes Kurkuas etkili bir taarruzla Ruslar'r geriEekilmeye zorlarken bizans donanmasl da Rus gemilerini Grek ategiyle yakp tahrip etti. Siyaset ve devlet idaresinden ziyade ilim ve sanata ilgi duyan VIl. Konstantinos ddneminde kultur alanrnda buyuk geligmeler oldu. Onun imparatorluk idaresiyle ilgili otarak kaleme aldr$r De Administrando imperi adlr eserinde Bizans'a komgu Turkler hakknda gok delerli bilgiler mevcuttur. De Caerimonils adh kitabrndan da istanbul'da saray muhafrzr olarak gOrev yapan Ferganah Tirrk- ler'in bulundulu anlagrlmaktadrr. inga edilen Eok sayrda bina ve anrtlarla istanbul daha da g0zellegti. Srnrrlarda saQlanan giivenlikle uzun yrllardan beri dugman tehdidinden kurtulmug olan istanbul halh 948'de vuku bulan bir deprem drgrnda huzur iqinde yagamlnr sirrdurd[. Bu donemde yabancr saraylarla srk bir m[rnasebete girilerek komgu Arap devletlerine. Endul0s Emevi halifelerinden III. Abdurrahman'rn Kurtuba'daki (Cordoba) sarayna ve Roma-Cermen imparatoru I. Otto'ya elqiheyetlerig6nderildi. Bundan bagka ksa s0re once Hrristiyanh{r 249 15 ir',|.j'JrJL k..trul etmis cl;ril Krerv-[1us Kralrce:;i 0lga 957 yrlr sonbairarrncl,r Istarrb'.rl'a cleic1i. [Jiz..rns- Rus rniinasebet]erincle yeni bir donem acan bu ziyarett Btzan-s ktlisesintrr [lusya igindeki gelisnresini f rrzlandrrdL. IO t,,,-k-^ ^;lKtirO;n qltnlusine tanrk oldu. ll. Basileios, 9BB'de asi Bardas Phokas'rn istanbul'u ele qeqirmek i-rzere Uskudar'a kadar ilerleyi;i kargrsrnda r-nk tor r1rn rma ciirsril vp Kipv Hilkrtmdarr Viadirnir'den yardlm istemek zorunda kaldr. Basileios, Vladimir'in gonderdigi 6000 Rus askeri sayesirrrle bagarrya ulagtr. Bizans'rn hizmetinde kalan bu Rus birIigine sonraki yrllarda Normanlar, Frank- lar ve bagka yabancrlar da kattldt. Z6 Ekim 989'da meydana gelen korkunq deprem sadece baggehirde degil bagta izmit olmak uzere Orta Anaclolu ve Trakya'da da buyuk zararlara sebep oldu. Ayasofya'rrrn batr kubbesi Eoktu. Il. Basileios doneminde istanbul gtiglu ticaret hayatt, iyi idare edilen kurumlart ve kultur alanrnda surdurd0gu geligmesiyle Ortaga!'rn en buyrik ve en prrrlttlt 1 01 0 yrh Ocak ve Mart aylan arasrnda yaganan depremde birqok kilise yKldr. ll. Basileios'un yeteneksiz halefleri otuz yl iginde imparatorluQu gokti- s0ruklediler. Halk 1O37 , 1 038, 1 041 lO42yrllan nda arka arkaya vuku bulan ge kurtarrcr grbi sevirrcle karsrlartdt. Fakat Sivii Asalet Partisi'nin hilesiyle iki yri son- ra tahttan uzaklastrrrldr. Sehir 1054 EyIriltLnde yeni bir deprernle sarsridr. lvlalaz- Aralrk 969'da lstantrul. Nikepho- -,,ii.--r,^^ rOS Lln l-:Dlr ^---,, Saray SUlKAStlnS gehri haline geldi. It)57 -yrirnda askeri darbe rle Arradclu', cla inrparatorIugunu iiirr e'.1on I:;a.il.r.ro:; liornrrerios k0tr.t giclr;e son verecck brr , depremlerin acrsrnr ve 6 ASustos 1040'ta limandaki butun gemileriyakrp kul eden yangrn fel3ketini de yagadr(Kedrenos, ll, 529). imparatoriEe Zoe'nin, evlAt edinip tahta grkardrlr V. Mikhail tarafrndan iktidardan uzaklagtrrrlarak bir manastra hapsedilmesi 0zerine baggehirde meydana gelen korkung ayaklanma (Psellos, s. B l90), Zoe'nin ktz kardegi Theodora ile birliKe tahta qrkarrlmasr ve Ayasofya'ya sr!rnan V. Mikhail'in yakalanrp gozlerine mil qekilmesiyle son buldu (20 Nisan 1042). vpniien vp nsir dLl nirt Mrrharehpsi'ndo J-..,.. pen lV. Romanos Diogent's istanbul'da ki saray ihtila)iyle tacrnt ve hayattnl kaybetti ( I072) Anadolu Selguklu ailesinclen Kutalmrg ogtu Suleyman $ah, Iznik'in hakimiyetini eline geqirip Anadolu'da ilk Turk dcvletini kurdu ( l07E) Boylece Turkler Bogaziqi kryrlanna kadar ilerleyerek do$rudan istanbul'u tehdicie bagladrlar. Bizans'r diigtuQu bu durumdan genq kumandan Aleksios Komnenos kurtardt. Askeri asalet srnrfr taraftndan imparator il2n edilen Aleksios'un birlikleri 1 Nisan 1OB1 grinu istanbul'a girdi. Baggehir uq gun boyunca her turlu kargasa ve yaQma olayrna mAruz kaldr. Aynryrl istanbul s l5 vd.,620) yeni bir depremle sarsrldr tClykas Pegenekler, izmir Beyi Qaka ile anlaga- 1 091 krgrnda istanbul'u denizden ve karadan kugattrlar. Aleksios PeEenekler'e kargr Kumanlar'la anlagtl ve 29 Nisan 1 091 'de PeEenekler'i daQtttt. 1 096 rak 1 090 yrlrnda HaEh ordularr istanbul'a geldi. Halk dilleri ayrr, inanglart farklt ve goruniigleri dehget sagan Battlt barbar ordulannrn istanbul surlart on0nde konakladrf r surece korku iqinde yagadt. Halk ile aynr korkuyu paylagmakta olan Aleksios, her geye ra!men Haqtr reisleriyle anlag- malar yaparak onlardan yararlanma im- kinrnr buldu, Hagh ordulannrn Anadolu'ya geEmesini sa{ladr. HaEhlar tarafrndan kugatrlan Anadolu Selguklu Devleti'nin baggehri iznik Bizans'a teslim edildi ( 19 Haziran 1097). Kudil:;'[rn 1 099'da flerglriar tarafrndan Avrupa'ria buyuk bir heyecan ve r.o;kuyla karSrlanclr. Ktsa sure sortra yenicie n buyLrk bir sef er girigirni baglatrldr. istanbul, 1 101 yilrnrn ilk yarrsrnda Batrlr ordularrn y,trattrfri zorlirklan yeniden yag.rclr. II. Ioannes Komnenos'un tahta qrkrz-apltr srrasrnd.r r i I l,lt istanbul s;;r;r),rnda hAnedan rnensuplannr da ikiye ayrran karrgrklrklar yagandr. Sonunda aslen Turk olan bu-Vuk bagkumandanr (meg:s domest.ikos) Aksukiros'un 11":rg Drrrir!:ent. TTK Betteten, LXt').27 I I 9901, s. 5()-721 sayesinde ll. Ioannes duruma hakim oldu. gr IUlf r{a'n,n ld illll Af :hnn F\LdUUg irrrirnilr{rlin lrlldrrluLtrrtrur Tonni r-Errgt +L.l- rafrndan fethi uzerine 124 Ar:rlrk I 144) Bizans'rn dcstegine ihtiyacr oldu!unu anlayan Antakya Prinkepsi Raymond, imparator Manuel'den af dilemek ve onunla iri^ I t Al -^l^^^1, rLr, , , *i yrlrnda Istanbul'a geldr rrd?r rrd^ di. Urfa'nrn fethi Avrupa'yr da sarsmrgtr. Fransrz ve Alman kraliarrnrn kumandasrnda yeni bir Haqh seferi drjzenlendi. imparator Manuel, 1 147 sonbahartnda istanbul 0nune ulagan HaEltlar'tn bu tegebb0sune karrgmayrp onlarla iyi iligkiler iEinde olmaya Eahgtr. imparator Manuel ile barrg antlagmast imzalayan ll, Krhcarslan istanbul'a giderek ug ay misafir kaldr 1 | 162). Esasen Bizans ile SelEuklular'rn Anadolu'da yuzytllarca suren hikrmiyet m0cadelesine ra!men iki komgu millet arasrnda kurulan iligki sadece dugmanca duygular iEinde hapsolup kalmamrgtr. Aksine bu iligki, istanbul ile Konya arasrnda hoggOr0ye dayah bir kriltur ahgveriginin doQmasrnr ve kesintisiz s0rUp gitmesini sa$lamrgtt. Bdylece Xl. yrizyrlrn ikinci yansrndan itibaren ozellikle Komnenoslar ddneminde istanbul'un kozmopolit hayatrnda Selguklu yagayrgrnrn kiiltur ve sanatrnrn etkileri aErkEa gorulmektedir. Qegitli alanlardaki imparator IX. Konstantinos zamanlnda yiizyrllardan beri suregelen Roma - is- tanbul kiliseleri arasrndaki anlagmazlrk kesin bir ayrrhla donugtu ( 1054). Devlet yonetimindekr bagarrsrzh!ina ra$men lX. Konstantinos'un 1045'te hukuk ve felsefe yuksek okullarrnrn kuruluguna on ayak olmasr egitim aqrsrndan btiyuk bir geligmenin baglangrcr oldu. Devletin ihtiyaq duydu!u yuksek diizeyde memurlar bu okullarda yetigmeye bagladr. ilim ve 69renimdeki geligme kut0phanelerin de qoQalmasrnr sa{ladr. Saray. manastrr ve okullann zengin kiltuphaneleri Batr'dan ve Do{u'dan gelen pek Eokyabancrnrn ilgisini gekmekteydi. 210 lV. Haclr Sefert srrasrnda iJaclriar'rn leri. s. 170) lstanbul'a karadan ve denizden saldinlarrnr gosleren minvatur (Demirkent, HaQh Seier- llTrfiN btr ertkilenrnenirt cok rliv.cl irir orrrli;int Selquklrr rninr.rrr tai-;rrnr, resim ve silslenre :;;rnatrnI yaf rsii;rn tJLiyuk Saray korrpli:xsr rcinde imo:rratorluk tatrt salonrrnrrrr hemen batrsrnrja irr;a eeiilmis olair rrrusta- kil bir- bina aksettirir. N0i-edclin Mahmr-rd Zengi'nin giicil kargrsrnda Bizans ile iIiskilerini kuv'vetlendir- mek isteyen Kudus Kralr Amaury 1 171 . ilkbaharrnda istanbul'a gelerek fv{anuel'i ziyarct etti ve onun desteQini kazandr. Ivlanuel'in olumiryle kucilk oglu Aleksios'a niyabet eden dul imparatoriqe Maria'nrn hikirnirrpti I rfirrlor'o ri r rrrr rlan,,,-,,..yunofrof zunden istanbul'da hiq benimsennredi. Nihayet imparatoriqeye kargr 1 182'de tertip ediien isyanla istanbul halkr bir taraftan Latinler'i oldLrr0rken bir taraftan da Manuef in kuzeniAndronikos Komnenos'u tahta qikardr(l 183) Andronikos'un saltanatr, yeniden disiplini sa$lamak iqin hasvr rrdrrrirrsert tedhirler vilzflnden facialar, suikastlar. komplolar ve ayaklan- Vc;lctjik "cloqe"u Ei'rrico D;rrrdoio vr i,.ontlarrri n izniyle l-i;rr.it ierce ya g; m a1 a n rp tahrip eriiliji. 0layrn goi-qu tarrr!r []atrii yaz-arlar bile Haqlil.rr'rn vahget ve qrlErnlrr rr nrirn,....,Y' ri,:,h <rrfo riiiqrr',.-Y.-. i r<lnr hr r rr, lrcnt .v..YUz,ilnden duvduklarr utancr kaleme aldrklarr eserlei-inde belli etmislerdir. 900 ytl r c; u n r.^,...^-^ r-.-:^+;,,-r diln\/tqlnrn lllU. ntn.(g7i UUyUllLcl llll l>Lly(1ll LlLllljclJllllll r oian lstanhrrl hrr vadrtra sonrrrrda itiltrlrt sanaf csprler itti, ihfisarnrnr zenninlinini 'Y""'y', hir rl:ha,..J-. rrorino nolrnottprak cokilrJn L.:tY'.,-..,.-.betti. But0n kiliseler, manastrrlar, saray- lar ve kutuphaneler yagma edildi. Veneclikliler. istanbul'un kultirr ve sanat eserlerini toplayp kendi gehirlerini siislemek ilzprp alrn nntijrilrkpn loroklr.ri l cJJo ocva.lrcrn.l: rcLca'Jur ul?rlud Har-lrlar tasrvabihor rlEt <ovi LCrI rP EL^f ?uyr f:hrin tiler. Batrlrlar sadece yagma ve tahriple p vptinmpdilpr' erkek Vadtn vaslr r"ocUk demeden katliamlar yaptrlar. Bu yaQma, tecavuz ve katliam sonunda "gehirler kraliqesi" Istanbul Avrupah barbarlarrn ayakrf larr altrnda mahvolup gitti. malar iqinde geqti. Seldhaddin-i Eyy0bi'nin Kudus kralltk ordusunu imha ederek kazandr!r Hittin Savagr (4 Temmuz I 187) ve arkastndan Kudus'u fethi (2 Ekim I lB7) uzerine dU- tirildi. Ancak Batrhlar istanbut'u zaptet- zenlenen III. Haqh Seferi srrasrnda karayolunu taklple Bizans arazisinden geqen Alman imparatoru Friedrich Barbarossa'nrn Bizans'a kargr sergiledigi dugmanca tutum ve davranrg imparatorluk igin yeni srkntrlara sebep oldu. mekle butun imparatorluQu ele geEirmig olmadrlar. Aradan daha iki yrl geEmeden Haghlar tarafrndan iggal edilmemig imparatorluk topraklarrnda Trabzon, Epiros ve iznik'te Bizans'rn uzanttst olan iiE baQrmsrz devletEik kuruldu. Bizans bu donemde iq ve dtg mUcadele- Elti yedi yll suren mucadeleden sonra 25 Temmuz 1261'de HaliE ktystndaki Latin mahallesiniyakan iznik birlikleri gehirdeki Batr h3kimiyetine son vermeyi bagardr. Bizans'rn son hanedanlnln kurucusu olan Vlll. Mikhail Palaiologos '15 A!us- lerle tukenirken Batrh devletler Bizans'a saldrrmak iEin beklediklerifrrsab lV. Haglt Seferi'ndeyakaladr. Amcasr Ill. Aleksios Angelos'a kargr Bizans tahtrnr yeniden ele geEirmek isteyen Aleksios'un yardtm qa!nsr 0zerine Boniface de Montferrat kumandasrndaki Hagh donanmasr istanbul'a geldi (24 Haziran 1203). Galata'ntn ahnmasrndan sonra HaliE'e girigi kapatan zinciri parEalayp gemilerini Halig'e sokan Haqhlar 17 Temmuz gunu gehre girdiler ve ll. lsaakios'u bu defa oglu Aleksios ile (iV.) birtilcte tahta Erkardrlar. Ancak yeni hukumdarlar vaadlerini yerine getiremeyince HaElrlar ile itigkiler gerginlegti. Bu arada istanbul iginde dolaqan Haqhlar halk son derece Ofkelendirmekteydi. HaEltlar'rn 17 Temmuzve 18 AQustos'ta Etkardrklarr yangrnlar gehrin buyuk bir boliimunu kiil etti. Bunlara kargt duyulan ofke ve nefret ocak aylnda bir ayaklanmaya doniigtrl. Halk Haqlrlar'la ig birli$iyapan hukiimdarlannr oldurdi,r. Bunun uzerine HaqhIar gehri zaptettiler ll3 Nisan 1204) istanbul, Buyuk Saray'a gelip yerlegen Avrupalrlar daha sonra istanbul'da bir Latin imparatorlugu kurdular ve imparatorluk arazisini aralarrnda bol0gtuler. Devletin bagrna Baudouin de Fiandre ge- tos'ta Ayasofya'da taE giyerek imparator 8l,J L rlan eCridi. lmparatorluk hr:-rgseirri lstan trul i,;rtin hakintr','r:ti rlevrrnde bLrtirn zeng i n liQ i n i ka','betm i5, yaba nci I ai-r n sa,ylsl artmrs, nufus :i0-75.000 kigiyer dilsrnilgtu. VIll. tulikhail br)yiik bir gayretle Bizans'r -Venlden canland rrnaya qalrgtr. Onun oiirmunden sortra yerini alan oglu Il. Andronikos ve onu takip eden irnparatorlar devrinde istanbul ig karrgrklrkiar ve isyanlar igine suruklendi. Ayrrca 1291. 1 303, I 308, 1 351 , 1 43.4 yrllanndaki yangrn felaketleriyle 1296. 1323. i 331. I346 ve 1354'tekr depremler yuzuncien harap olciu. Bu donemde istanbul halkr. Anaoolu'da Osmanlr Tirrkleri'nin ve Balkanlar'da Srrplar'rn tehdidini artrk kaprsrnda hisqOfrrtOrlO h:Cl:alr r'-"-^rI-t^-r"luul r+-L+ ,5Ldl Ldt lL f\dv(.,ldtd- nna sahne olurken Srrp ve Osmanh devletieri arasrnda srkrgrp kalan Bizans varhornr siirdilrphilmek ir-in hrr dpvleflprin rlpstpiine mrrhf:r- h;l-'riilsf ir Rizans hor ne kadar Turkler'in yardrmr ile Srrp tehlikesinden kurtulduysa da Srrplar'a kargr "-r,r^r ' :r!1il ^:-. AVr A fiec>dvd?il ldn ^ --r.-. 'n.a tonrakiarrn mig olan Turkler'in bundan sonra Trakya'da sistemli gekilde ilerleyiglerini durduramadr. Batr'dan yardrm elde etmeye qah$an ImparatorV. loannes, papanrn is- te!ine uyarak KatolikliQi kabul edip istanbul ve Roma kiliselerinin birlegtirilmesine bile razr oldu. Fakat lstanbulkilisesi ve halk buna giddetle kargr grknca anlagma gergeklegmedi. T0rkler'in 1371 'de Srrplar'a kargr kazandr(rsavag Bizans igin tam bir darbe oldu. Balkanlar'daki topraklannrn hemen tamamrnr kaybeden Bizans, Bulgar Qarhlr ile birlikte artrk Turkler'e balrmlrbir devlet haline geldi. Arazisigittikqe kug{ilen ve Turkler kargrsrnda askeri ve mali higbir guc0 kalmamrg olan Bizans sonunda istanbul surlannln gevreledili bir gehir devleti haline donugtu. Crisiofcro Suondelmonii'nin Cizdiql ir.:nbul harltastnln bir kci,/asr f"'atikan Ktp., or. 1-422) 21'1 i; rAirji.JL dan yarrkr uyandrracaQt da hes;rplanrnrgtr. Istanbul'un fetih rnuyclesiiri brlcliren isl.irni qelenck, Korrstantinrye'nin fatihi ol, ar .f f-' '.,' , ,...---,t,t^-r' ^l-,,..-,,,1rilir c,F-'l-, 5liciu uoraylStyta DUnu rjci"qcKtcsttrecck sultana buyuk bir nranevi gug saQla-Vdcaktr. Dcvlelirr irnparaLorlrrk sut ccine rtirohilrnr,ci .lp hrtne har"rlrtrrlr.r_.. -.,.. *Jgu'ir'r rJi' ye hazrr elirrgunu bildirclr. Pap;tr;n | 4:\2 fvlayrsrnda kucuk bir Napoii askeri brrii- nillon da Osrnanlrlar'rn kugatnra hazrrlrklarr bir :n nnco J'-, rr;rrdrnr terninirri rtr.rokiirdini -,..,, -,y, lqln -.. tartrgmalar yatrgtrnldr ve kiliselerin birlegtirildigi ilan edildi. Halk ve din :idamlanyla bazr onde gelen askerler buna sessiz kalrrlarken alrnan kararr destekleyen kpsimler cla sphir tehlikevi atlatf rktan sonra bu konunun tckrar gozden geqiri- ir rrrfnrrnlAr,',,'^,,r-',^1.:r.-.^r, .Y _. luygurayaDilrjteK lqtn boyle bir manevi srfata buyLik ihtiyaq duyulmaktaydr. istanbul'un kugatma harzrrlrklarr olduksiirdil 0ncelikle hovle bir harekatr kolaylagtrracak ve Bo!az'r kontrol al- cA rrTun trnda tutacak olan bir hisar daha yaprlmasr planlandr. 1452 Nisanrnda Rumeli yakasrnd;r Roiaz'rn en riar vprinclp veni bir hisarrn ingasrna baglandr. Hatta bu ingaat srrasrnda Osmanlr askerleriyie yerli halk arasrnda Erkan bir olay sava$ ilanrnrn zahiri bir sebebi sayrlacaktr. Bofaz'dan gelin necpn nemilprin kOntrol altrna alrnmasrnr saQlayan hisann yaprmr Agustos 1452'de tamamlandr ve hemen ardrndan bizzat Il. Mehmed.50.000 kigilik bir kuvvetle ansrzrn gehir surlarr onune giderek incelemelerde bulundu. Ug gun suren bu kegiften sonra geri donuidu. Bu faaliyetter dolayrsryla Bizans imparatoru Konstantinos Palaiologos gehrin ciddi bir teh- dit altrnda bulunduQunu anlamrg, Bo- !az'dan geEmeye galrgan iki Venedik gemisinin tutulmasr ve dilerlerinin engellenmesi de Avrupa'da ll. Mehmed'in ni- yetinin kesin biEimde anlagrlmasrna yol aEmrgtr. Venedikliler Osmanh limanlarrn- da ticaret yapmaKaydrlar, aynca Bizans imparatoru da onlarla yaptr!r ticari anlagmalan yenilemi$ti. Fakat sayrca az da olsa bazr Venedikliler istanbul'un Turkler'in eline gegmesinde ticari menfaat gormekteydiler. Hatta Bizans'rn kendi kaderine terkedilmesi konusu ortaya attldr!rnda Venedik Senatosu'ndaki oylamada yedi kabul oyu Erkmrgtr; diler yetmi$ dort kigi gehrin m0dafaasrna yardtm edilmesini istemigti. Ancak o srrada Venedik sava; hali iEinde bulundu!undan yapabileceli pek fazla bir gey yoktu; donanmasr kendi kolonilerini korumakla ujragryordu. Venedik'in Earesizlifi Ceneviz igin de geqerliydi: Galata'da kolonisi bulunan Cenevizliler'in de onemli problemleri vardt. Papa, 1452'de tag giymek iEin Roma'ya gelen imparator lll. Frederic'e baskr yaparak Osmanh padi;ahlna sert bir ultimatom g6nderftiyse de Bizans'a yardrm Konusundaki Eabalarr netice vermedi. Aynt gekilde Bizans imparatoru da yardtm konusunda olumlu bir cevap alamamtgtt. Son bir gayretle papaya bagvurarak Ortodoks kilisesini Vatikan ile birtestirme- grnin c5lrgindc. yola grl<arr ternsil:rleri 6 Ekim'cle istanbul'a ulagtil,,larrncla saray ve halk taraf rndan sevingle karsilarrdrlar. Fakat birlesme igin kLrrulan korniteierde giddctii tartrgmaiar ccreydn eFti: bu ar a- lebilece!i umidini tagryordu. ^r^- ^!.,-r,Rizens'ta-- hr .-*r ncli"_ ncll-. rr ll. r,tdh_ ivlcll::-..?lilgiel ulul med de kugatma hazrrlrl-Jarrnr hrzla s[rrd0rmekteydi. Ancak bu hazrrlrklar. mevcut maddi kaynaklann sonuna kadar zorlanmrg olmasrndan dolayr genig Eaplr bir sosyal huzursuzluQa yol agmrgtr. Drg siyasette verilen tavizler, iqeride yeni vergiler devlet adamlarrnr endigelendirdigi gibi halk da etkiliyordu. Bir bakma bLrtun her gey masraflan kargrlayaca!r umit edilen fethe ba!lanmrgtr. II. tvlehmed'in tahta qrktrktan sonra yerinde brraktr!t. fakat vaktiyle tahttan indirilmesinde oynadrQr rolden oturu iyi hisler beslemedili Vezi ridzam Qandarh Halil Paga iseyeniEerilere dayanan iKidartntn verdigi gtiEle Bizans'a kargr dostluk siyaseti izlenmesi gereKci- !ini savunuyordu. Onun en btiytik endigesi Avrupa'da olugmasr muhtemel olan yeni ittifaklardt. Zira il. Murad ddneminde bu ittifaklar kargrsrnda yaganan zor anlara yalcndan gahit olmugtu. Qandarh'nrn bu tavnna ralmen II. Mehmed onu gorevde tutarak diplomasideki maharetinden faydalanmak, Balkanlar'daki yeni tehdit ve olugumlarr onun vasrtastyla engeilemek istiyordu. GerEekten de Qandarh Halil Paga bu dikkat gekici diplomatik misyonu baganyla yerine getirdi. istanbul'un kugatma haztrltklartntn askeri cephesini ll. Mehmed ve yalcn adamlart olan $ehibeddin, Sartca ve Za{anos Mehmed pagalar ekibi yiirutmetcteydi. istanbul surlart bazt yerlerde qifte duvarla qevrili olmakla birlikte devrin gartlarrna uygun bir gekilde modernleptiril- memigti. Azametli gdrunuguyle kugatmaya gelenler itzerinde ytldtrtct bir etki brrakan ve uzunlu$u 22 kilometreye yaklagan bu surlar, gerek qok uzun olmast gerekse Bizans'tn iEinde bulundugu rnaddi srkrnillar ytz0nden uzun zamandtr iyi bir onartm gormemigti. Fakat yine de agrlmast zor bir engelCurumundaydt. Ha- lrc krytsindakr surlar 5lj km. uzunluc;un- cla olup A.yvansaray'11.rn Sara_Vburnit bolqesine kadar geliyor rre buradan lvlai-rna- ra krvr:;rnr takrp eclerek Ycclikule'ye t8 krn ) uz-anrycrdu. Bu bolurnde surlar tek srra nolin6e'7di , bazr yerlerde dik olarak clogrudan denize iniyordu. Kara surlarr boyunca igleri deniz suyu iie dolu hendekler vardr. Halic qiri;i ise zinclrle kapatrlabiliyor. iqeride tsizans ve italyan gemileri barrnryord u. ll. Mehmed'in bizzat planladr!r kugatma yeni bir teknik anlayrg qerqevesinde gergeklegti. Onun kugatma taKiklerryle ilgili krtaplar okudu!u ve planlar uzerrnde galr;trgr rivayet edi{ir. Sur boyunun uzun olmasr, kalabalrk bir orduyla yaprlacak muhasarada mudafiler bakrmrndan bir dezatrantajdr; fakat surlarrn kalrnhQr ve y0ksekligi daha kolay savunma imkanr,rerebrlmekteydi. Yine de sayrca fazla olmayan Bizans askerlerine qok ig diigecekti. ll. lv4ehmed'in bu durumu tahmin ettigi ve planlannr da ona gore yaptrgr anlagrlmaktadrr. Muhtemelen daha onceki tecr0belerin rgr!r altrnda uzun s0recek bir abluka hareketinin faydah olmayacalr ve Avrupa'dan gelebilecek askeri ve maddi yardrmlara gereken zamanr kazandrraca!r hesaplanmrg, bir an once gehrin ele gegirilmesi hedeflenmigti. Ote yandan krlrE g0cr-ryle ahnan bir gehrin status0nun islimi gelene$e gore farkh oldulu ve padigaha tam tasarruf hakkr dogdugu da d090nilmugtu. Nitekim muhtelif kaynaklarda istanbul'un fethinin gaz8 gelene$inin bir tezahuru oldu$u, buranrn memIeketin ortasrnda olugu yuz0nden devle- tin istikbali iEin mutlaka ahnmasrnrn ge- rektigi fikrinde olan ll. Mehmed'in kltg yoluyla kazanrlan bagannrn birtun islim d[nyasr ve tebaasr nazarrnda kendisine daha fazla $an ve gohret kazandrracaltnt hesaba kattrfr ima edilmelctedir. Devrin kaynaklannda kugatmaya kattlan Osmanh kuwetlerinin gorulmemig derecede kalabahk oldu!u yaztltdtr. Bu kabiiifadeler bazr Osmanlt kaynakJartnda da yer alrr. Rakamlar 100.000-300.000 ara- srnda de!igmektedir. Fakat kugatmaya katrlan asker sayrslnln 100.000 civartnda veya bundan biraz daha fazla otdu$u sdylenebilir. Bunun dortte biriniyeniqeri ve kaprkutlarr tegkil etmekteydi. Osmanlt ordusunda bilhassa toprak alilnda tunel l<azan ( la[r mcr ) grup arastnda 300 kadar Srrp madencinin bulundu!u, ayrtca Al- man, Bohemyah, Macar ustalartn gorev yaptrQr belir'cilir. 5il6h ve teqhizat yonIn- den Eokkuwetliotan orduda astl g0cti z'15 l:,r/.,i.tilili Attadolu ve Rurnerli trrnarlr asf<eri-leri tclkil ertrlrekteydi. lrlLrharebelr:iclr' eir etkili r oli), pi"vcrcie askerlerr olan kapltkulu ve ozeljikle bn -saflarria carprsan az-cbier oynamrslardrr. 0rduda a.vnca cctitli _ydi eicr den qelrnig gonullilicr vc bagr bozuklarrn yarrrnda iglerinde devrin buyuk nrrttasarrvrflarinrn da bulundugu tekke geyhleriyle dervigler de vardr ve bunlar askere manevi acrdan cesaret vorryorlardr. Padigah uzerinde b0yuk bir manevi ntifuza sahip Akgemseddin, Molla GiLrani, Molla Hus- rev gibi tanrnmrs alirnler hem onu hem de kumandanlarr manevi bakrmdan des- tekliyorlardr. Ozellikle Aksernseddin'in muhalif kesimlere kargr dinl aErdan boyle hir fethin nprpklrliriini savr rndrrrlrr ve Ig yolda II. Mehmed ve yanrndakileri kuwetle destekledigi, bu sebeple de sonradan fethin minevi mimarlarrndan biri olarak anrldrSr bilinmektedir. Qagdag Bizans ve Latin kaynaklarr gehirde askeri griE olarak 5000 dolayrnda bir kuwet bulunduQunu. mudafaaya kattlan bazr yardrmcr birlikierle bu sayrnrn B -9000 dolaylarrna qrktrgrnr yazar. Ayrrca sivil halk da savunma srrasrnda surlarrn tamirinde. teghizat ve malzeme temininde onemli rol oynamrgtr. Nitekim Dolfin, gehirde Eok saytda Rum'un bulunmasrna ra!men khg kullanabilenlerin az oldugunu, bunla- rrn da sildh kullanmada usta olmadrklarrnr, fakat surlar uzerinde ellerinden geleni yaptrklannr belirterek sivil gehir halkrnrn savunmada etkjli rol oynadrfrnr ima eder 1 Fatih ue istanbul, l/ | , s.35 ). Mudafiler, askeri guEleri az olmakla beraber savunma ustrinhj!u sebebiyle kalabahk 0smanh ordusuna bir sure kargr koyabilecek durumdaydrlar. $uphesiz drgarrdan yardrm almaksrzln uzun mirddet dayanabil- rleri :l I rr r rken _yt:rr c1e n ka tStr. .5ehi^in bel Ii ba:ir ka 5rr I;r rr n d a n cjr.ri-rlunIn muhaf;izasr Vcnrriik ve Cenevizliler'in talebi iize rrne dort Veneclrkli kus:rv,.l rl rn a tcci f;i z.rIrn r';ryl.r u rn u'na l-l;rr 1a r Cabriel Tre,risano, Fl altc i.r,rtant salrjlleri (Ay'.r1.,,r i),,'t,,;1 i:11j,:1r oi;rn irlri.gc) Cranduk Lukas l.Jotharas kulnret- martdana verriIdi. Egrikapr iIe { f',,:Ir:;rira) l-laiig'teki Xyloporta arasrnr yaslr l.,umanclan Teodor Caristino koruyacaktr. Sakrzlr lerrnr-e koruma alhn;r alrnmrg. kaptan Alvjsio DrccJo rjonannra kumanrjanlrQrnr itstlennri:2ti. Ayrrc.t gehir iqinclekr baz.i strate'.1ik boiqelerer ihtiyat kuvvetieri yerlegtirilnristi. Mudafilerin yeterli sayrda ok. g6revlendirilmiglerdi. Bu kesimde daha 6nce mevcut olup dolmug olan hendek de 144 ita r nicl..n'rnc IL,UUlldl nnnrnr{r1\.1U rlo I an,larqan v L Ldr TTJUJUU k)rrJAcr.ur uc)Pl)f.UPl.r) r.-^A-;.:^ --'.^^,nda lcr hrr frnlnoripl., rur isp r-)L uu I lt]ll(lt- glll iJl nd)ll uurLJ!usN !lm^ar-)+1a.r rn c,rl rnoqzilOnfnislorrli rmparJrorun sol rara, -,. frnda Ceneviz bir-liklerine kumanda ede.n Cattaneo ile Silivrikapr bolgesinin korunmasryla gorevli Theophilos Palaeoloqos yer alryordu. Marrnara sahillerinden Yaldrzlrkapr'ya { Al t r rr k:pr r katiar olan bolLrm u Venedikli Fitippo Contarini korumaktaydr. Cenevizli Manuel de Yaldrzlrkapr'yr muhaf eza "" ilp norovlpnciirilmisti. Onun solunY"' da deniz ybnunde Demetrios Kantakuzenos bulunuyordu. 2 Nisan gLrnu Venedikli Bartolomeo Soligo Haliq'e zincir gererek girigi kapattr. Sarayburnu'na gelmeden bugunku Sirkeci civarrnda Saint Eugenius Kulesi'yle Tophane'de lv4umhane burnu' nun bulundu!u Galata surlan arastna Eekiien zincir hattrnrn gerisinde Bizans ve italyan gemileri srralanmrgtr. Marmara sahillerinde surlar daha az askerle korunuyordu. Langa Limant. Bizans'ta yagayan $ehzade Orhan ve yanlndaki ucretli kuguk Turk birligi tarafrndan savunulmaktaydt. Hipodrom'un altrndakr ky geridinde Katalanlar mevzilenmigti. Papanrn temsilcisi olarak Bizans'ta bulunan ve dini birlegme gorugmelerine katrlan Kardinal Isidore 200 kigiyle Sarayburnu'na (Acropolis Burnu) yerlegmig, HaliE ktyrlannda Ayvansaray- Fener hattrndan Sa- meleri imkAnsrzdr. Bu srrada $ehirde 30.000 dolayrnda sivil nufusun bulundu!u tahmin edilmel<tedir. Savunmaya Venedikliler, Cenevizliler ve di0er baztyabancr guEler de katrlmrgtrr. Bizans kuvvetleri bizzat imparator tarafrndan seEilen savunma mevzilerine yerlegmiglerdi. imparator. en iyi birlikleriniyanrna alarak Topkapr ve Edirnekapr arasrnda karargah kurdu, Ocak 1453'te yanrndaki 400'ri Cenevizli 700 adamryla gonullu olarak Bizans'a yardrma gelen ve gehir savunmalannda tin yapmrg olan Cenevizli savaggr Ciustiniani saQ cenahrnda mevzilenmigti. Daha sonra onun kumanda ettigi Cenevizliler imparatoru takviye iqin merkeze kaydrnldr. Venedik balyosu Minotta ve yardrmcrlan Tekfur Saray savunmasryla r Anonrm brr Franslz kroniQinde istanbui'un f ethini tasvrr eoen mrnvatur lParis Bibliothr)que Narionale, Fr. nr. 6437. ,- .t !\ mancinik ve mrzraklarr yanrnda birkaq toplarr da varclr Torzi Dolfirr, mudafilerin sayrca az olmakla birlikte etkilr savunma araqlzirrnrn oldu$unu, yeteri kadar topun da bulundugunu belirtirken Kritovulos belde halkrnrn gok kuvvetli olmadrgrnr, L-+--L-i-! ill nUI *^-rarer I ldLLd )tjlll Ldl r!rrr nlrrrk vrur un nArillon gur uicr i da. UU- niz cephesinCen de nefesinln kesildiQini, lfalva'rJan oplmesi heklonprr v2rrlrmrn npciktigini yazar. Cercel.<ten de deniz tarafrnrn pek baganlr oimasa da Osmanh do1.,,^^+-. -^,,-',1*t^t-^-, nanrnaslnca qevnrmr$ ormasr, Ku$armanrn kaderinde etkili rol oynamrgtrr. Osmanlr ordularrnrn onculeri 2 Nisan'da surlar on[rnde gorundu ve bunlarla Brzanshlar arasrnda kuquk Eaph bir savag meydana geldi. Ancak bunlan buy0k bir Osmanh ordusunun takip etmel<te oldu$unu goren Bizans askerleri derhal geri Eeiclerek gehrin kaprlarrnr kapaftrlar, hendekler nzerindeki kopruleriy}ctrlar ve sa- wnma hazrrlrklarrna son $ekliverdiler. PV- nr gun surlann dniine gelen II. Mehmed, 5 Nisan'da Lycos (Bayrampaga) vadisinin sol tarafrndaki tepenin (Maltepe) uzerin- de otalrnr kurdu, daha sonra birlilderini biraz daha one alarak cephe olugturdu. Aynca Marmara sahillerinden Halig'e kadar uzanan sahilsurlannr da denizy6nunden teftig ettirdi, askeri birliklerini 6nce- r', n haz.rrl;rcirrlt pl.-tn;r qore 1,e rlc5Ltrdi.7.aQan,l:, luicttrned F'aSa. t]eyoglLl ilc K;rsrrn- p;rr^;iiorrl:rn Sehrrn tt,-;ili-nrni r.sierrlryse pag.r srrilarrrra yr:rle5en orclurirrrr bir bol[iinuyle Cerrr:viz kolonisr d u rrt r n u l'ida buI Lr ir ;r rr C ;r I a ta' rl a n Ka g r t lr.r n c'ye kacl.r r ki kLrz-ey kryrlarrnr vc kar,r surlarrnrn bag- brr f'orriraiiicclen rbariet olclir(u iilr rf,r t:l r.rfga da bilirri_yordu. Ejal:i ai-aslrri'racrlai' 6 Nisan'da, baz-rlarr i:;e 12 Nrs;n'ci;t blryuk toDu rr ateglenmesi;vle fiili rn uc;tdeienrn ba;l;rdigrnt yazar. de laclrgr giiney satrillerinr baskr altrnda tutrna[.ila gorevliydi. H.rskoy ilc k.:r..rdakr sur- lar arasrnda bir de kc;pru kurulrnasr kararlagtrrrlmrgtr. Rumeli Beylerbcyi Kara^^r r---'"^ -^ fn-^Halic'fpn Ld d)d >Ul tdldlLd, I loil\ LEI/ ifilrarorr rLrrJCr urr Tglil fr rr S;rr:rr'nrn hrrlrrndrrirr hnlnnvi T'-:g-''r-r' vp rikapr'ya kaclarki kara surlarrnr kugatmakla qorevlendirildi. Bu cephede buyirk top- lar da bulunuyordu ve bunlarrn hedefi, saray kesirnindekitek srra duvar ve burqlarrn Theodosian surlarryla birlegtiQi yeri vurmaktr. Anadolu Beylerbeyi ishak Paga ile Mahmud Paga, Topkapr'dan Yaldrzlrkapr'ya ve Marmara sahilindeki Mermerkule'ye kadar uzanan krsma yerlegmigti. Merkezde Edirnekapr -Topkapr hattrnda bizzat padiqah ve veziriazam bulunuyordu. Burasr surlann en zayrf olarak dugunuldu!u kesimdi ve ordunun en seqkin askerleri bu cephede mevzrlenmig, agrr toplar ve buyuk top bu surlann kargrsrna konulmugtu. Baltaoglu Stileyrnan Bey idaresindeki Osmanh donanmasr Marmara kyrlan boyunca dolagryor ve herhangi bir yabancl geminin geEmesine engel oluyordu. Bir bagka hedef de Haliq aQzrna gerilen zinciri zorlamak ve buraya girebilmeKi. Za{anos Mehmed Paga'nrn kalabahk askerlerinin bulundu{u mevki hesaba katrlrrsa ba$langrEta ll. Mehmed'in zayf ve savunmasr gug olan HaliE surlannr basK altrnda tutmak, buradan gehre girmek dnguncesinde oldulu anlaglllr. Hatta herhangi bir bagartsrzltk kargtstnda muhtemelen donanmay karadan Halig'e indirme planlan ve hazrrhklar da onceden yaprlmrgtrr. Surlann 6n0ndeki Osmanh birliklerinin en etkili silShr toplart olmugtur. Top ateginin etkili gekilde kullanrldr{r bu kugatma srrasrnda devrin kaynaklartna gore bataryalar dikkatle yerlegtirilmig. muhasara boyunca ihtiyaE duyuldukEa stk stl< yerleri degigtirilmigtir. Kritovulos'a gore 0smanh toplan Edirnekapt, Tekfur Saray. Bayrampaga deresi-Topkapt ve Egrikapt arasrndaki surlar oniinde ug tabya halinde yerlegtirilmigti. Bazr Bizansh ve italyan muetlifler de topEu g0c0nu her birinde d6rt buyiik topun bulundu{u on dort ba- tzrvz rharrlerrna.onrc rloVl, helarv.r r Olarak belirtir. Muhasara haztrltk faaliyetlerinin tamamlandr{r 6 Nisan'da tl. MehesrJq I sqlsrJe/ med Isldmi geleneklere uygun gektlde tm- i-rit de: tcklif ka[rul edi]rnedi. Asirnii;r F)rtrruir T-^ - r--"'r-' -+Ll)ldl lyld ut I UfJ cl ')virlen sur duvarlarrnda vor J''.:J-''Y""',J ver necl iklerr arrldrvs.r da hrrrrlar mudafilertarafrndan derhal tamir edildi. Bu arada Baltaollu Siileyman Bey idaresindekr 0smanlr don;nrnasr l-laliE'e doQru hareket etmiyti. lr,4udafaaya gahit olan Venedikli Barbaro'ya gore 11 Nisan'da Turk toplarr zayrf sayrlan srrriarrn oitune l^-+L dyr I lrrcvnlyu ^-1,:r-.:^.,^ ^,.1,:,,,-,,^-t,.-*irilvE uul LCnillril? Jcr ru)L migti. Kadrrga. kalyon ve kuE0k teknelerden mutegekkrl 145 parqalrk Turk donanmasr 12 Nisan'da BeSiktag-Kabalag onierinde toplanmrg bulunuyordu. M0kemmel gekilde teqhiz edilmig olanlar on rki kadrrga ile yetmig seksen kaiyondu. 12-18 Nisan arasrnda top ategi drgtnda herhangi bir ciddi hucum gergeklegtirilmedi. 1B Nisan'da toplarla tahrip edilen Bayrampaga deresi yonunde dtg surlara ii,I I i;r ll Iti qlbi rtlrrle r;riolt ulcrrr;i ,,'c .isk[rr',t r ()\)na ;itlrletlt:'r.arSt Cri,,ri ;ri< rilU ftcr:;;tI anln s u rc1 u r u i nr s 51 r.J c rJk t rit i rt r savu ri d u Ia i. Ak- gemsr:dilirr'in rrrektuittrirun bu ir,rr.iictli tartt5rn:r la r sr rasr nc1 a y aulcjtQr k.r iru I ed iiecek olirrsa bu dururnrla Il. Mehnrecl'in teredrliit icin.Je bulLrnduQu, ancak gerek Akpernseridin'in ikazlarr qcreksc l,akrnr oian pagalarrn rsrarlall sonucu kug.,rtmayr surd0i'me kararr aldrgr soyienebilir. Bu k.:rardan sonra bagarrsrzlrgrn iz.lerinr "^ ntdnevivattnt rreniden p,-lprr'k tpelhirlpr :lrnmzv: rrlrsrlfakvivp .....',JYU||Y|II ^^r-^-'^ ^:r'-"-'r' vu d>nHt )llL'LUn lll dr. Kara surlarrrrin uzun sirre dayanacagr hesaplirridrQrndarr daira zayrf olan Halig surlarrnr baskr altrna almak iEin muhtemelen onceden duguntilmLig ve hafla hazrrlrklan da 6nemli olcude tamarnlamrg olart, donanmaya ajt bir ktsrm genrilerin karadan cekilerek Haiic'e indirilmcsi planrdevre're , .J oirdi. Cemileri karadan ceke" :J" rek denize indirme iginin birden olmadrgr, bunun iEin onceden uzun s0ren hazrrIrklarrn yaprldr!r, hatta gerek insan gucu gerekse makineler (Tu rs u n Bey de "cerr' i eskal"l vasrtasryla krzaklar uzerinden ge- yonelik olarak girigilen ilk hucum Cuis- kilen gemilerin birkaq gun siiren bu ig- tiniani'nin etkili savunmastyla sonuEsuz lemler sonrasrnda Kasrmpaga srrtlannda birbiri pegi srra dizildigi ve gece ansrzrn kaldr. Barbaro bu ilk httcumda Turk kayrplarrnr 200 olarak gosterir. 20 Nisan'da ise istanbul'a iige ve yardtm getiren uE Ceneviz gemisi, Qanakkale BoQazt giriginde yanlanna kattlan bir Bizans nakliye gemisiyle birlikte istanbul Onlerinde 96zirktu. Osmanh donanmast bunlart durdurmak uzere harekete geqti ve Yenikapr Onlerinde kargrladr. $iddetli lodos kurekli Osmanh gemilerinin manevra yapmasrnr onltiyordu. Y0ksek bordolu Ceneviz gemileri kolayhkla kugatmay yartp Haliq'e girmeyi bagardt. Bu bagartstzltk kugatmayr strrduren ordunun da mAneviyatrnr krrdr. Denizdeki mucadeleyi damlara qrkmrg Bizans halkntn ve Zeytinburnu kryrlartndan bizzat Il. Mehmed'in de seyretti$i rivayet edilir. Bu bagarlstzltk sadece asker 0zerinde delil ulema ve kumandanlar arasrnda da huzursuzluQa yol aEmrgtr. Nitekim Algemseddin, gonderdigi bir mektubunda padigaht aqtk bir gekilde "hukmirnu yurfitmekten 2ciz' olmakla suqlayarak derha[ gereken tedbirlerin alrnmastnr istemigti. ilk hucumun ve ardrndan denizdeki bagansrzltQintn verdi!i hislerle Bizans'tn bartg teklifi yeniden m ijzakere edildi, kugatmantn kaldtrtlma- Eertrandon de la Broquiere'in sevahatnamesinde istanbul'un Turkler tarafrndan kusatrlmasrnr tasvir eden minvat0r (Le Vogage d'outremer, Bibliothdque Nationale, MS, nr. 9087) bagtnda yer alan Paqa teklifin Halil Veziridzam Qandarh srna taraftar olanlann kabul editmesini desteklerken Algemseddin, Zalanos fvlehmed Paqa, Molla GUra2'15 l:; iAi.lBUL flaiiq'e inclirildiqi sanrlrnaktadr. 7-ira ge, milcrrrt bir gecccle [.ru kadaryolu katederek Eekilmesi r,'e flaliq'e indirrlrnesr pek mumk[Ln gor[inrnemektedir. Bir bagka tartrgnia noktasr. sayrlarr allmrS yetmi; olarak verilen bu gernrlerrn hangi guz-ergahtan Eekildigi konusudur. Bazr aragtrrmacrlar, Tophane Ljmanr'ndan Humbaracrbagr Yokugu'nu takip ederek Asmalr Mescid'den Tepebagr yoluyla Kasrmpaga'ya indirildi$ini belirtirken bazrlarr, 2-3 kilometrelik bu arazinin inigliqrkglr oiugunu hesaba katarak o srralarda cienizrn iqerido!ru grrdigi bir koy durumunda bulunan DolmabahEe'den veya Begiktag'tan itibaren daha dirz, inigi ve yokugu az olan Harbiye yoluyla Kasrmpaga'ya veya daha geride Eyup tarafrnrn kargrsrna indirildi- gi uzerinde dururlar. Aynca bu sonuncu hat ZaQanos Mehmed Paga'nrn kuwetle- rinin gerisinde kaldr!rndan yaprlan iglemlerden Galata Cenevizlileri'nin ve Bizans'rn haberiolmadr!r, ilk hat kullanrldrysa bundan Galata'daki koloninin haberdar olmamasrnrn drigunulemeyece!i de ifade edilmektedir. Muasrr ve muahhar 0smanh kaynaklannda ortak olan husus, gemilerin "Galata 0stunden, Calata ardrndan, Calata Kal'asr'nrn ust yanrndan, Galata ensesinden" Eekilerek Kasrmpaga'ya veya Eyup tarafrnrn kargrsrna indi- rilmig olmasrdrr. 21 Nisan'r 22 Nisan'a baf layan gece muhtemelen onceden gekilerek srra srra haarlanan gemiler birbiri pegisrra HaliE'e indirildi. irili ufakh altmrg yetmig kadar geminin Haliq'te ansrzln goriilmesi onceki bagarrsrzhklarr 6rEtii$u gibi askerin mAneviyatr trzerinde de etkilioldu, buna kargrhk Bizans'ta btiyuk bir gagknhk ve hayal knkllrna yol aEt. $ehrin m0dafaasr- na katrlan tarihgiler bu hadiseden duyulan gaglcnhf r aErk bir dille belifcirler. Barbaro'ya gore gemiler HaliE'e inince 6zel- likle burada bulunan italyan gemiciler buyul< bir korkuya kaprlmrglar, buradaki donanma ile Marmara'da Haliq alztndaki donanmanrn birlikte hareket ederek kendi gemilerini yakacaQrndan endige etmeye baglamrglardr. Bu sebeple HaliE'teki Osmanh donanmasrnr yakma tegebbtjsunde bulunulduysa da bundan bir sonuE alrnamadr. Aynca TaQanos Mehmed Paga'nln Kasrmpaga ve Okrneydant slrtlartndak topqulart, Bizans ve italyan gemilerinin Osmanlt gemilerine saldtrtstnt onleyici atrglar yapryordu. Hatta Bizans fllosundan iki gemitop ategiyle battrtlmtgtt. HaliE'teki donanma kugatmantn gidiginde qok etkili bir rol oynayamadt: bununla ,/'1rr' beraber surlara yak,rn yerde kurulan ve kargiclan kargrya gegrSi temrn eden, dolayrsryla Haliq'in ku zey sr rtlarrndaki 0snranl ordusuyla kara surlarrnr muhasara cden kuvvetier arasrndaki irtibatr saQlayan r koprunun korunmasr igini ustlenrnrg, aynca kargr tarafa geqiglerde gemilerden Eok istifade edilmigti. Kara surlarr cephesinde ise Bayrarnpaga deresi uzerindeki surlara 6 Ma,vrs'ta yaprlan umumi h0cumla muhasara yeni- den giddetlenmigti. 1Z Mayts'ta Tekfur Sarayr ile Edirnekapr arasrna hUcum edil' di. Edirnekapr -EQrikapr surlarr yoQun top atrglarryla iyice Eokertildi, buraya yaptlan hucum pek giddetli olduysa da bir netice ahnamadr. 16 Mayrs'ta yer altrndan buyuk bir tunel kazrldr, surlarrn altrndan ge- qirilerek gehir iEine kadar uzatrldt: fakat Bizanshlar'ca kepfedilen bu tunel kargrtaraftan kazrlan bir bagka tunel vasrtasryla "tB Mayrs'ta ise buyuk ebatlarEokertiidi. da inga edilen ytin-iyen kule ile surlara yaprlan h0cum da bagarrsrzltkla sonuElandr, kule yaklarak imha edildi. Ancak Bar- baro'ya gore kuleyle ordugih arastnda iizeri derilerle kaplt bir yol yaptlmtg ve Osmanh askerleri hiEbir kayp vermeksizin surlarrn on0ne kadar rahat bir gekilde ilerleyebilmiglerdi. iqeride bulunan askerler de sur onundeki hende{i doldurarak yr{drklart topraQt surlar boyunca yukseltmigler ve bu da gehrin dtigugunde rol oynamrgtt ( Kostantintg y e Muhasarast Ruznimesi, s.56-57J Ayrtca Halig'te dubalar 0zerindeki k6pru icap etligitakdirde ge' kilerek sur kaprlarrna do$ru bir yol olugturacak gekilde yaprlmrgtr. Daha sonraki gunlerde top atrgtart bti- tun giddetiyle surduruldu. Ozellikle gehir iEine dugen gulleler ve gtkan ses gehirdeki korku ve panik havasrnt artttrryordu. Birbiri ardrnca kazrlan tuneller ise m0dafiler tarafrndan bulunup Eokertiliyordu. Fakat gerek halk gerekse askerler dayanma slnrrlarrnrn sonuna gelmiglerdi, yedi haftadrr suren kugatma 0mitleriyok ediyor, yardrm beklentisini giderek zayflattyordu. 23 Mayrs'ta ll. Mehmed, isfendiyar oglu ismail Bey'i Bizans'a elgi olarak gonderip gehrin teslim edilmesini. halhn canrna ve mahna dokunulmayaca!tnt, imparatora da Mora despotlu{unun verilecegini. isteyenlerin arzu etlikleriyere gitmelerine musaade edilece!ini bildirmigse de tekiif kabul gOrmedi: yalnrz kugatma kaldrrrlrrsa eskisi gibitabiiyetin kabul edilebilecegi ve haraq verilebilecegi cevabr alrndr. Bunclan sonraki tki uq gitn boyunc;r sc-rn brr gencl hitcum iqin buyuk hazrrlrklar yaprldr. Son salrJrriyr gerceklegtirmek rjze re gerekli planlar tamamlancr. ZaQanos Mehmed Paga HaliE surlarrna yuklenecek, Karaca Pasa sa( yanrnda merkez cepheden Halig surlarrna kadar olan bolgeye. ishak ve Mahmud pagalar merkezden Marrnara sahillerine uzanan kesime. padigahrn bulundu$u merkez kuwetleri Bayrarnpa$a deresi uzerindekr surlara saldrracaktr ve bu son hucumun alrrlrk merkezi de Topkapr ile Edirnekapr arasr olacaktr. Bu hazrrlrklar Bizans'tan haber alrnrnca Guistrniani, Notaras emrindeki toplarrn Osmanlr merkez kuwetlerinin buIundugu kesime kaydrrrimasrnr ustlendi. Fakat lJotaras saldrrryr Haliq surlarrna beklediQinden buna kargr Erktr; imparatorun emriyle toplar Guistiniani'nin istedi!Lyere gonderildi. Bu arada gehir iqinde mineviyat bozukluQu had safhaya varmakla birlikte aradaki turl0 qekrgmelere son verilerek toplu bir savunma iEin gahgmaya baglanmrgtr. Rum. italyan. Ortodoks ve Katolik ahali bir arada dini toren- ler icra ederek beraberliklerini gdsteriyor, Ayasofya'da toplananlar ve ozellikle din adamlarr Vatikan'la birleqme sallanmrg gibi bir gor0ntu igerisinde yanyana dini tdrenlere katrlryordu. imparator ise duzenledi!i toplantrlarla son hazrrhklarr ve m0dafaa planrnrbelirlemig. bunun ardrndan kumandanlara drg surlardaki yerlerini almalarrnr emretmig ve iE surlann kaprlannr bunlarrn arkasrndan kapattrrmrgtr. 28 Mayrs'r29 Mays'a baglayan gece genlikler yapan ve etrafr mum donanmaslyla aydrnlatan Osmanh ordusu, gece yansrna do{ru surlarrn etrafrnt g0ndiiz gibi aydrnlatan ve Bizans halkna dehget veren bu rgrklarr birden bire sdndurerek son hazrrhk.lannr tamamladr. Bizans'rn d0giigU ile neticelenen son saldrn 29 Mayrs Sah g0nu sabaha kar$l gerEeklegti. Bu hucum bir yerden delil butun cephelerden birden baglattlmtgtt. Donanma Samatya'ya kadar olan Marmara surlannr abluka altna altp yer yer azeb askerlerini karaya Etkartarak h0cuma kaldrnrken Edirnekapr ile Topkapr arasrndaki kesimde Bayrampaga vadisi boyunca yklmrg ve yer yer tamire qaltgtlmrg surlara buyuk bir kuwetle saldtrttdt. Birbiri ardrnca yaprlan 0E hucuma Barbaro'ya gore kalabahk birlikler kattlmtS, top ategi ortah$r duman iqinde brrakarak mucadeleyi daha zor hale getirmigti. Gun do$madan bir saat ewel buyuk top harekete geqirilerek, tamir edilmeye qahgrlmrg olan yktK rSTAi betmigtir. Von Moltke'ye gore, 1tJ37 salglnlncla nufusun yrrmicle biri 125 ()()rJ) kaybolmugtur. Karantina kararr 1 B3B'de alrnmrg, 1839'da Karantina Nazrrlr!r kurulmugtur. fakat bu pck etkrli olamamr?trr. Muslirrnan halk karantinaya kargr qrkrnrgtrr. Veba salgrnlarr istanbul'da trcari hayatr olumsuz yonde etkilerdi. Veba dolayrsryla ingiliz tuccartnrn onemli bir ksmr i gleri ni italya'cla Livorn o'ya rra kletrn i gle rdir. Farklr etnik-dini gruplann yagadt!r, hayli hareketli bir sosyat hayatr olan istanbul'un toplam nufusu hakkrnda gegitli donemlere ait en g0venilir kaynak tahrirler- dir. Fakat bunlar vergi amaglr sayrmlar oldu!undan nufusun tamamrnt yansttmaz. Kadrnlar, qocuklar, askeri srnrf. oQrenciler vergiden muaf bulunduklart igin tahrir kaytlannda goriilmezler. Tahrirlerdeki niifus birimigenellikle hinedir. Cizye tahrirleri yalnrz erkek nufusu kaydederken avdnz vergilerinde birkag hineden olugan fark| bir hane anlayrgr geEerlidir. XIX. yuzyrl tahrir sonuglart, hinelerin nidiren ortalama 0E dort kigiden fazla oldu$unu gostermelctedir. Bu rakam her- halde onceki devirler iEin de geqerlidir. Hane (aile) igin Omer Lutfi Barkan'tn kabul etti$i beg kat sayrsr fazla iyimser go- runmektedir. Zira istanbul nufusunun onemli bir bolirm0 zor ve saQhksrz kogullarda yagamaktaydr; ortalama hayat suresi sadece yirmi beg yl olarak hesaplanmaktadrr. Bunun yanl slra gehirde gok sayrda bekir bulunmaKaydr ( 1856'da istanbul'da 45.000 igqi ve mecirese o$rencisi vardr). Mevcut bilgid0zeyine gore agaQrda verilen rakamlar bir kyaslama igin esas kabul edilebilir. Yrl Birim 882 (477\n1 hAne 894 (1489) '2) hane Musluman 9517 hane 46.635 1525 avanz hanesi 1102 (1690)'o) hdne 1102 (1690)'s) crzye odeyenler 45.000 1826'5) erkek nufus 1829'7) feftler (& 833 73 .496 erkek n 0f us 1856 h2ne 29.383 fertler 73.093 (e 1918 fertler 1927 '10t fertler 447 .851 942 (1535)(5) Buna gore 1477'de Galata dahii I 6.326 hane olan nufus 1535'e qelindiginde yaklagrk olarak beg kat artnrrgtrr. 1550'de C. de Villalon, istanbul ve qevresi nufusunu lik surlar iqi istanbul'uncJa hcktar basrna 145 kigilik nufus yo!Lrnlu(u gostermek- 120.000 hane civannda hesap etmigtir ki bu rakam on beg yrlda o/o 50 artrg gosterir. Barkan, XVI. yuzyrlda genel olarak 0smanlt gehirlerinde o,/o BO'in uzerinde bir artrgrn gergeklegtigirti tesbit etmektedir. Ferdinand Braudel XVl. yuzyrlda toplam altrncJaydr). Garzoni'nin 1573 ytlt iqin yaptrgr 300.000 tahmini ve 1829'daki 360.000 rakamr gerqege yakrn gorunmektedir listanbui iqin obUr tahmrnler: l. nufusun 700.000 civarrnda bulunduQunu. Robert Mantran ise XVll. yuzytl nufusunun 650 -750.000 veya banliyo nufusu ile 800.000 oldugunu belirtmektedlr. C. Moro 800.000 rakamrnr. Sanderson 360 000j tedir lXtt y'iizi,ri orrcesi /,.vrupa slefrirlc:rrncie nirfus istanbul ve banliyoleri n0fusunun oranlamasr agaQrdakr ekmekqt/ frrtn ve mumcu dukkin sayrsrndan da tahmin edilebilir : FIRIN Ancak surlar igi istanbul nufusu iEin ve- rilen rakamlarrn tamamr abarttll gorunmektedir. Bizans doneminde istanbul ve Calata'nrn toplam nufusu hiqbir zaman 400.000'i agmamrgtr. 1927- 1965 ytllart arasrnda modern nufus saylml sonuElart / EKMEKCI DUKKANLARI 1085 (i672) 1169 (75>J i182 (7681 istanbul calata Uskudar Eyuo 84 23 14 11 141 61 22 7 297 116 65 28 MUMCU DUKKANLARI NOB3/ 1672) aga!rdadrr. Yrl 1927 1940 1950 1960 1965 NUf us 245 982 istanbul Calata Uskudar EVIL p 24 5 4 9- -Yedikule'dekl mezbahalar dolavlslyla yuksek 272000 350.000 433.000 482.451 XIX. yuzyrl oncesinde evlerin qoQu tek kath olduf u, bog alanlartn ve bahgelerin goklufu ve yofluniugu hcllr;rr ba;rn;L 20t]'un E Dekay I 1833i 250 000 Hoffrnan 380 000, Vrsquenel I l84Bl 321.000, Verroiot I lB48l 1.231.000 rakamrnr verir. Balyos Carzoni ise sadece 300.000'den fazla der. Eok kath binalartn ancak Krrtm savagrndan sonra yava$ yavag inga edilmeye baglandrgr dugtinUlurse istanbul nufusu iqin verilen rakamlann abartlh oldulu anla$rhr. 1927 rakamlan 17,2 kmz'- Hrristivan 5162 5462 25.295 Yahudi 1647 16 326 8070 80.000 1255 14.231 45.112 1018'de (1609) ithal meyve ve sebzelerin begte uEu istanbul'a ve sadece begte ikisi tiE kasabaya gitmigti ki bunlar bu durumdan gikAyetEi oldular. XV. yuzyltn sonunda ithal meyve ve sebzenin sekizde biri Galata'ya gitmigtir. XVII ve )C/lll. yuzyrllarda ntrfus arttgt Calata'da daha fazla olmasrna ra$men Tophane, Beyo!lu ve Kasrmpaga onemli olgude geligmig- tir. Toplam 2491 1044,1634) 1 iSUi 9642 8236 TUrklVe Sur iqi Sene nOfusu istanbul Eeyoqlu. BeSilftas. Slsll, Kadtkoy ve Eyup'te beraber -Briyuk- lstanbul 1927 13.648.000 245.982 1965 51.391 .000 482.451 694.292 1.541.595 'Buyuk' isunbul'da nufus artrsr Turkiye genel n0fus artrsrvla az Cok a'/nr orantrdadrr. 50.000 559 890 102 .649 11 .413 19.C15 eieLivocRAFY.q, 62.385 7C0 000 243 060 690.911 t(1)E/2 ling.l. lV,238; lTTTKBelgeler\/1 119641,s.39 447 Vahudi vehrrrstiyanhanetoplam hrristiyan nufus icerislnde Ecsterilrnistir; {3) Earkan rn JESHO,l/1 , s. 20'deki tahmini; 14) TSMA. tr.4|.JC_7 (banlyoler dahrl): i5) Mantran, istanbul.s 46-47:14.655 kisi daha muaftrr; Mantran'rn tahmini toplam 52.000 nane; (6) r-utfi, 1.279,17't a.e.,11.62. (8) TSMA, nr. D.750; (9) lsranbul Rehberi, 1934, s. i53 (Vabancrlar haric); (1C) ilk nufus saylmtl. BA. ID, nr. 2 i 0 (945i 15401 nr. 240 (952/lja5)t nr. 670 (968-988/1578-80); 8A. MAD, nr. 19, 3 12, 918, 2775, 2996, 3129, 5227, 61 64, 9824; nr. E 1B5B; BA, KK, nr.4241-4368, 5207'5266;TK, fD, nr. 542, 543 ( 1005/i 595); TSMA, nr. D. 750; D.9524; nr. E I E5B; lstanbul Belediyesi Atat0rk Ktp., Muallim Cevdet, nr. O 9 i; Mes'0cii. et'Tenbih, s. 136; Aksariyi, MOsameretA'!'afba6 s. 344 Fatih Mehmed ll Vakfigeleri 1ngr. '/akrflar lSThitBLiL r;i i,1 rl rJ ii I l'.r11 Lr t, r\ ir k.r r,r 1 9.1,f), f :ir i i I r i nt, t, r' \,/,.rkfigt:;i (n1;r ,.).r, r' I , ,r, I ri,,' i, r, lstalrr,.rl 1 j.'i 5, 7, ut r: i .Sl fl i r i r -ts i,, i,,' u r rl, r t c|,,,; .S t r 1/., r r r.., t\l,'ltintl ll Faliltfi,,1 'l r^ r,r|,/) Jsf,tr)l-,Lrl I9l5: II ;rr it ti r l(rif ovulos. t : Ttirilt,iSrr/i,'ll i\1cIrrrttc! /i,'irr r .5,rrIi (trc fiarolirlrl, istanbul li2B. s. 107 -172,Dui.,as. Brzans farllti (trc Il 1"1:rri rr' 'rilrrl, lstantrrrl l4'2 143: r.sirrllt'tzth:liliitln:l .\it 1956, s. I 85; Agrkpagaz-ide. T;ir rlt, s. "E94 ( 148,8- 1.18(r) \'rlr Crz--r lr\r' r l.utlt lt.rrl,;rql, T'l-K Ilelgcler.lll tl '.)(r.1) s 17, 39; ^',\-r.'asot-r':r \lulr.tscltc llilartg.rl.tn -l'tirbr'sinin C.rrnii vc F.yLib 1489- 1491 Ytlirnn.r f .\it l,lLrhascbc L\ilar,!..larL" (n.ir (-) L-urii tiar- an) a.c., s. 344; "Fl. .l-r5-..1c4 liU lt2 /- {t13l {.r( j I ij I ;1i, ,i) i)aris l'lJi. I Vi; 'l h. Roe. /hc I'ir iy;ci;ti,i'trt:; ol .SLr fltcrrrr.l.s lirrrr tri lrii f-rrrlr,r..;,;r i I't lltc:()il'trn,trt l)rtrlr, fr,.;ri1 !ltr: )'aar 162I lo I f,.)tJ. L r:r,,clr:n l'/ 1,0: Il . Po d Arvrtux. i'.1(rnoircs A Dcsr-ri1tiIorr oI tltt, L,t:;t artc] .sorrrc ol hcr (nurrtrics, Lonrion I743, l-ll;D. Sestini. Vi ,t<1eLct rJ.t Corrsl.rn l.irropo!i A 8es.si-rr.'r, lb;r ,;i:i ',.'ri vlkl 1 786 {t\,,arl'jinicL) [:-i i'rt:.t,',) D'Ohsson. Tabtcau g(n(-ral, l-Vll; C. Conridas de Carbognano, Dcscriziolle toporTr,i/1c,r cle.!lit statrt cock{,'. ytrcst:rtte cli Cortstantinopct!1. Bassano 1794: J. Dallaway, Corrsf,rn tinople. ,\ncient and Nloclern, London 1197; C. A. 0livier. Votlarqe d.arts athontan, Nlali Yrlrna Air tlir Biitgc Orncii" in5r O L.utf Barl.ran), if.'i, Xvl,-o s. 251-329; "e)s'lr')';i). rn a n I I i inp.rratorlrriu Btitr, c lerinc Dair Notlar" (ir5r O f.uilr [-l.rrkarr], a.c.X\/ll/'I-4 tit)11 .1(:1.s. Par rs I 798, I-Vl; [Ch. SaiacCon.slan tinople. Paris 1199; J B. Lechevalier, Vqglqs, clc la Propontide et c|L Pont-Eu.rin. Paris lB0O, I ll; Fr. Sevin. [.ct(res strrCorrsiantinople, Paris lB02; E C. H. L. Pou- 193-224; " 1 079 quevrlie. Vogage en I - 1r,r.B0 i l(,{)!- lo70) ,\lali Yrlrrra Ait Bir Osnranlr iliitgcsi r c Ilklcri" {n5r O fr Sarkanl, a.e., s.227:'F.ililr L,ui, C.rlrri ve irrrar,'ti Tesislerinin i.189- 1490 Yrl[arrna Air r\{uhascbe Bilangolan" (ngr O Lutii Flarkan). a.e., XXill/ I-2 11963), s. 306-34 1 ; "Sr-ile)'rnani1,c Cirnrii v e inrareti Tesi-slerine Air Yrllrk Bir r\1r-rha-scbe BilAngosu 993/994" ingi' O Lurf i ts;rrkan ) VD,IX ( 197 I ) s. i 09- 162; Tursun Beg. f;irih- i EbA'lFeth: Ttte Historg of Nle-hmed tlte Conquerar lngr H. inalcrk- R N,lurphey'), Minneapolis -Chrcago 1978; Negri, Cihann0ma{Unar), r1,709-711; istanbul VakLflarr Tahrir Defterl 953 ( l5a6); Tagk6prizade. MeuzttAfi' I-uDm.ll, 654; SIlegmanige Vakftgesi (ngr K Edrb Kurkguo€lu) Ankara 1962: Latifi. Eusaf-t istanbut{haz Nerm in Suner {Pekinl), istanbul 1977; Ayn Ali, Risale i VazifehorAn, s. B2 9B; Evliya Qelebi. SegahatnAmo I.,._..J tiir 'ror . Sill[6131, Tarih, ll, 349; Bandtrmalrzide. MecmAa-i. TekAgA, istanbul 1307; Lutfi, Iarih ,l, 279; ll, 62; Ayvansardyi . HadikatA'l-ceuami' ; Heg'et-i Sabika-i Kostantinigge, iU Ktp., Yrldrz, nr. 612; Jorg von N0rnberg, Agn Tractat uon den Tlrck, Memmigen 1482; P. Gyllius (Cilles), De Topographia Constantinop- oiis et de illius antiquitatibus, Lyon I 56 I ; N. de Nicolay. Les nauigations, p€regrinations et Dogages fatcts en laTurquie, Anvers 1576; W. Dillich, Eigentliche kurze beschreibung und Abriss der u.teitberuhmien Kaiserl. Stadt Constantinopel, Cassel 1616; M. Almosino, Extremos g Crandezas de Constan tinopla, Madrid 1638; P. della Valte, Viaggi, Rome 1650, l-lll; Du Loir. Les uogages, Paris 1654; J. de Thevenot. Relation d'un uogage fait en Leuant, Paris 1664; S. Gerlach, Tage-Buch, Frankfurt am Main 1671: M. Fabvre, Etat pr€sent de Ia Turquie, Paris 1675; N. Mussi, Relatione deLla citta di Constantinopoli, Bologna -Bassano 1675; J. B. Tavernier. Nouue\e relation de I'interieur du s€rail du G. Seigneure. Cologne i675; a.mlf.. Les six uogages de..J.-8. Tauernier en Turquie en Perse et aux 1ndes, Paris 1677;T. Smith, Remarks upon the Manners, Religion and Qouernrnent of the Turks. London 1678; C. J. Crelot. Relation nouuelle d.'un uogage d Constantincple. Paris 1680; Fr. de la Crorx. Memoires, Paris I6E4; Le Hay, Recueil de ce n t es tam p es r e D r es e n'ta n t d i f f d r e ntes na tio ns du Leuant. Paris 1714-i5,I-ll;J. P. Tournefort, Relation d'un uogage,i.u Leuant, Paris 1 71 7; Cornelius Le Bruyn (8r.ln), Vogage au Leuant. Rouen - Paris I728; tngil. The Anttquities ,tf Ccnstantinoplertrc l. Bai,l, London i729; L. L-. 238 I'errryt[re erry). Vogagc i Nlortt..i Consl.rrrll nople..., Paris 1805, l-lll; Fr. lvlurhard, Gemiiltle con li tt. rr s ta rr t i rto p c l, ? e nig I 805. I - il ; T. Thornton. of Turkell, London 1809, l-li; C. Hobhouse. A Journeq through Albania ... to Constartltnople , Londc:n 1B l2; P. C. lngigian. Description <1u Bosphore ttrc i' Mart jn). Paris 1813; a.e.: XVIll. Asrrcl.: l-stanbLrl{trc l-l An' cireasyanl, istanbul i955; Ch. Pertusier, Prornenades pittoresques dans Constarrtin ople et sur les riues clu Bosphore, Paris 1B 15; L. Von StOrmer. Skizzen einer Reise nach Konstantinopel in den Letzten i,lonathen cles Jahres Th.e Present State /816, Pest 1821; Mme. de la Ferte-Meun, Lettres sur le Bosphore, Paris 1821; M. C. F. A. Comte de Choiseul - Couffier, Vogage pittoresque de la Grece, Paris 1822,l-ll; A. F. Andreossy, Constantin ople et Ie Bosphore de Thrace pendant les ann€es 1812, 1813, et l814 et pendant l'annee l826,Paris 1828; C. MacFarlane. Constantlnople in /828, London 1829; C. C. Frankland . Traueb to and from Constantinople in the Years l827-8, London 1829; J. Brewer, A Residence at Constantinople in the Year 1827, New Haven 1830; J. F. Michaud J. J. Poujoulat. Correspondance d'Orient, 1830- l83l,Paris 1833, l-VII; A. Slade, Records of Trauel in Turkeg and Qreece, I829 -1831 ,London 1833; J. E. de Kay, Sketches ofTurkeg in 183I and lB32,NewYork 1833;D. Porter, Constantinople and its Enuirons, New York 1835, l-ll;K. M. Bazrfi. Oeerki Konstanttnoplia, St. Petersburg 1835; W. Colton. Visit to Constantinople and Athens, New York 1836;A. Brayer. lYeuf annees a Constantinople, Paris 1836; R. Walsh. .l A Residence at Constantinople, London 836, l-ll; a.mlf. - Th. Allom. Constantinople and the Scenerg of the Seuen Churches of Asia Minor, London 1838, l-ll; Th. Allom. Constantinople ancienne et moderne, Paris 1840, I-lll; J. Pardoe, The Citg of the Sultan and the Domestic Manners of the Turks i.n 1836, London I 837; a.mlf.. The Beauties of the Bosphorus. London 1839; AIb. Circourt. Constanf inople en 1829, Paris 1837; H. von Moltke. Brtefe Ober ZustAnde und Begebenheiten in der TOrkei aus den Jahren 1835-39, Berlin 1841 ; C. White, Three Years in Constantin op[e, or Domestic Manners of the Turks, London 1845, I-lll;J. Murray. A flandbook for Trat'ellers in Turkeg in Asia includ;ng Constanfinople, London I845 { 1878 1893 1900), P. Constantios, Ccnstan tiniade ou description Ce Coirstan tinopLe ancienne el moderne, Constantinople i846; J. H. A. Ubicini . Lettere suLia '['t,rc:!ti.:i, Milan ] 853; a.e.: l.clter:; ori'furk,:rJ {trc [.;:'],' l.r:,tholrr:). Lonrlon 1B5o; \/ Vratrslav. ,\tlt't rtlttrr:s,;l llar orr il?;rrec:, 1,r5 ',f'r, tl.islatt <tI Irlilrt,rt,tlz irt lltr: )'r:ar of O'tr I r:rcl l5lt't,1,n1qlr_rn ]862; C T. Ncwton. Titrr,,:is artd Disr:ot.;eriu ln thc I-e ttarr|, London 1865, I Il; EChem Pacha. L',t r c I r i I t' r: t tt r c o I lo n'ta n e, C<,r n s ta n t n o p1 e: 1 87 3 ; C. Hantlin. Antong tlte'fLtrks, New York l8'/8; E. de Arnrcis, Corrst;inlirrctpoli,llilan I878; Ed. i Hornby, lrr anC ar ottncl Slaniboul, Philadelphia, F. W. Unger, Qrrr:1/r:rr cler bgzantinischcn Kun-slr7c,^schici rte, Vienna 1B7B; A. 0alland. Jourrrirl cl'Antoi nr: Cal!ancl pendantson sclour d Crns{.rriIrrioplc, l072 ] 673 icd.Ci Sch,:ferr, Paris l8B I , l-ll; Life ancl Letters of Ogrer Chiselin de Su.sbecq (eds C T Forster- F f'l B Daniel), Lonclon 188i, I Il; J. Chesneau, Le uogage de i,l. ci.',\ramL)n ...ll),17-49) {c.cj Ch Schefer), Parls 1887; A, D. Mordtrnann. Esquisse lopograp h i.q ue de Corrstantinople, Lille I 892; a. mlf., ts.; Eine cleutsche Botschaft in Konstantinopel, Berne 1895; a.mlf.. Hislorlsche Bilder uom Rncnn.nc cancr:nrinsple 1907; F. Elliot. Diarg of an ldle W'ontan rn Conslantinople, Leipzig I893; J. Covel, Ertracts from the Diaries of Dr. CoueL ted I T Bent), London 1893; E. A. Crosvenor, Constantinople, London 1895, l-ll; Mehmed RAif . Mir'at-t istanbul, istanbul 1314; Johrt Ph. Canaye, Le uogage du Leoant, l55l-1610 (ed. H []auser), Paris 1897;A. van lvlillingen, Bgzantine Constantinople, the WaLls of the Citg and Adjoining HistoricalSites, London 1899; Itin€raire de Jerome Maurand d'Antibes a Constantlnople (ed L. Dorez), Paris l90l ; Konsfantinopel unter Sultan Suleiman dem Crossen, afgenommen im Jahre 1559 durch Melchior I orir-hs ted Oherhrmmerl Mrrnich lqOT' The Trauels of Peter Mundg, 1608- /667 (ed R. C Tomnlar .1-H.;,{^- 1907, l_lll; C. Gurlitt, Die Baukunst Konstantinopels, Berlin 1908- 12, lIl; Mehmed Ziy\. Karige Cami-i Serifl, istanbul 1326; a.mlf., iIstanbul ue Bojaziqi, Istanbul i 336, l-ll; Fr. Arnaud. Vogages a Athenes, Constantinople et Jerusalem 1ed M.H. Omont). Paris 1909; Djelal Essad, Constantinople. de Bgzance a Stamboul, Paris 1909; L. C6doyn. Journal et correspondance(ed A Poppe), Paris 1909; A. Poppe, Les peintres du Bosphore au dLr- huitieme sidcle, Paris 191 1 : R. Lubenau. Beschreibung der Reisen ... 1573- 1589(ed w Sahm) Kdnigsberg 1912-30, I-ll; Osman Nuri E rg in, i stanb ul Mr.iessesat-i H ag rig g e- i Srh h ig gesi, istanbul 19 l2; a.mlf.. Mecelle-i Umlrt Beteargge. rstanDur t9zz, t', a.mrr.. turKtge ae QehircitiQin Tarihi inkilafi. istanbul 1936; a.mlf.. istanbut'da imar ue iskan Hareketleri, istanbul 1938; a.mlf .. Cumhuriget ue istanbul Mahalll ldaresi,lstanbul 1938; a.mlf. , TArk $ehlrlerinde lmaret Sistemi, lstanbul 1939; E. Pears. Fortg ;, i, i in Constantinople: Recollections 18731915, New York 1916; A. H. Lybyer. "Constan- Years tinople as Capital of the Ottoman Empire", Annual Report of the American Historical Association ( i9 I 6); J. Ebersolt, ConstantinopLe httzanlinc et lp< rottAncttr< dtr Iettanl Paris 19iB; H. Gliick. Die Baeder Konstantinopels, Vienna 1921; a.mlf ., Die Kunst der osmanen, I eipzig 1922 PIan qeneral de Constantinople. Istanbul 1922:H. Dernschwam , Tagebuch einer Reise nach Konstantinopel und Kleinasien red Fr tsabrnger), Munich - Leipzig 1923; E. Mamboury, Conslarrtin opie, guide tourlstique, ls- ISTAi\JBIJL tarrLrirl I 92:j; Retlk Ahrrtecl il,r:',r,:rrrlrIL i-'t,lrrrlrrr1 itlortltt?,lstanoul I 927; Ahmecl Reiik Iirlirrr.ly']. i lt< r | () ti[,rrr, i t|, .tr.i,t /.'',irrl,rrI lYrr.sil Egllt:rr llttrJ,ttt, tl00 1200, istarrbirl l93O;a rnli.,llir ii OrtbirirrciA,srrclii /.st,,rrrirtrl I la r1att. 1 A00 | 1 00, istanbul 193 I ; a.rnlf .. llicri C)rriigrirrlri rl,sirc/,r istttnbul llit.latr. t 2-(i() 1./!>5, is:,:nbul 1 932; a.mli., OrrurtcLr r\sr'-r llte rttlc lsl,rrrl,,ul l/:g.rii. 9(j 1 t 000, istanbLrl 1 933; a.mlf ., Orr.illirrcr ,{srrcla istanbtr! l !.tg,ttr, 1553 1 59l, ist,rnbul 1915, s. 46, 48, 50, 52, 145; isl,inbLrl,Sf i,.l1st.rtl.strA YtlltQt : 1 930 - I 931; l-stanbul Belecllge Hucludtt, istanbul I 93 I ; lst.lnbLrl yq('hir Rchbe,ri, lstanbul 193 1: J. Sanderson. Tlte Trauels cf Jr:hn Sanclcr-son /n thc Leurnl, 15&1'1602, London 1931; S. Nuzhet Ergun. istanbul Mestittirine, Ait l\lt:zar Kital>eltrr, Istanbul 1932; H. Hogg, fr?rkcnburgen arn |3osptoru-s uncl HeLlespon;, Dresden 1932:H. Edhem IEldem], Yedi-kule HIsarr, Istanbul 1932; a.mlf., Nos mosquees de Slanrboulltrc E. ivlarnbouryl, lstanbul 193.1;A,li Sairn ; Ulgen, lstanbtLl L'e Eskr Eserleri,lstanbul 1933; a.mlf., Fati.l'r Deurincle istanl:ul, Ankara 1939, s. 45; Sadi Abaq, Kasrm pa$anrn Iarrhqesi. Istanbul 1935; Besirn Darkot, istanbul CoQrafgasr, istanbul 1938; izzet Kumbaracrlar, 1sl.:nbu1 Scbi/lcri. istanbul I938; Konyalr, /slanbul A,tideleri; a.mlf.. istanbtLl Saraglart: ibrahim Hllmi Tanrgrk, istanbul QeSmelerf, istanbul i94345, l-ll; R. Mayer, Bgzantion, KonstantinopolsI stanb ul, eine g eneti sche Stadtg eog ra p h ie, Wien 1943; A. Cabriel, Cftateau-< lurcs du Bosphore, Paris 1943; Suheyl Unver. Fatih'in OQlu Bagezid'in Su -go/u Haritast DolagsiLe 110 Sene Once istanbul, istanbul 1945; a.mlf.. Failh Killigesi ue Zamaru ilim Hagatt. istanbul 1946; a.mlf.. "Tiirkiye'de Kahve ve KahvehAneler", TED,V (1962), s. 39-84; Musihibzade CelAl, Eski istanbul Ya1agL5L, istanbul 1946; Saadi Nazrm Nirven. lstanbulsularr, istanbul 1946;A. von Harff, The pilgrimage of Arnold uon Harff..., London 1946; BeledlgeVlltQt,Ankara i949, s. 341 -369; Zihni Bilge, istanbul Rthttmlanrun Tarihgesi, istanbul 1949;A. M. Schneider. Mauern und Tare am Qoldenen Hor n,Cottingen 1 9 50; a.mlf., Konstantinopel, Mainz 1956; a.mlf., "XV. Yiizyrlda isanbul'un Ntifusu", TTK Belleten,XYll6l (1952), s. 35-48; R. Janin, Constantinople bgzant[ne, d€ueloppement urbain et repertoire topographique, Paris 1950; Eremya Qelebi Komrlrciyan . istanbul Tarihi: XVII. Astrda istanbul{trc H. D Andreasyan). istanbul 1952; Asaf HAlet Qelebi. Diuan $iirinde istanbul istanbul 1953; Ekrem Hakk Ayverdi. Fatih Deuri Mt'mArisi, istanbul 1953; a.mlf .. istanbul Ma- halleleri: $ehrin iskant oe Nifusu, Ankara 1958; a.mlf ., t.9. Astrda isLanbul HaritasL istanbul 1958; Semavi Eyice, Istanbul, petit guide a trauers les monuments bgzantius et turcs, istanbul 1955; a.mlf.. Son Deoir Bbans Mimarisi, istanbul 1963; Fr. Babinger, "Ludwig von Rauter und sein verschollenes Reisebuch ll167- ll", VorderasiatischeStudien, Festschrift for Christian, Vienna 1956, s.4-11;a.mlf.. Die Aufzeichnungen des Cenuesen lacopo de Promontorio-de Campis Aber den Osmanenstaat um 1475, M0nchen 1957. s. 48: Feridun Dirimtekrn, Fetihten Once Halic Surlart, istanbul 1956; Agah Srrn Levend. Turk EdebigaLtnda $eh r - e ng iz le r u e $e h r - e n g izlerde ! s tan b u l, is tanbul i958; lstanb ul Manzaralarr Sergisi, istanbut 1959; lstanbu! Harita ue Planlar Seroi7 V. :,r. l'jl.arrbul l95l; C. Collner, '['trrcrca, Dia I'{i:i.:, t:rtrlrrtr:k( t! t:s ,X'y'1. J l , Bur:harest 1 96 I 68. ll, 'faf rsrn Oz. lsl,rrrl-,r-r ! (antiltri, Alk;rr.r 196-l 65, I ll: R. fulantrarr, l:;t,trtbtt I d;trts l;t sd{--on(t nt()itti': ritr .Y,Vll-siiic1c, P,rris 1962: a.r'nli.. La t'i,' I rlttoli<licnrtt' ;j Corr-slarr tirrctplt:, Paris I965; 3 Le'ari.s, /sl;rrtbul uncl tl,-t: ciL:ili.zation oI the Oit<tnt;rrt Errtpir.:, Oklrhorra 1963;J. Wrld, Reg-sbc :;clr r r: i l> u r rq c n e s g c fa n g c r t c 11 C/r ris ten a rr rr o I60-1 lr:,i C, A f.lar,-i:;:;1, Stuigari, 1964: S. Sch wei gger. Corrsl.r n ir n o p el u n<1 Jcrusalcrn I rd Fl fl eck). Craz 1964: K. Tuchelt, furkrsche G e tu a nde r und o.sr nan r-sch e Ccscllschalt, C raz '[he l(ariqe I 966; A. Underwood, Djarni, New York 1966, llll; l. M. Lapidus. P/usli,ri Citic:. Canrbriclge 1967 s.59 60; H. Wurm, Derosnt.inlschc f'listoriker l/trscq,n b. Ga'fer, Freiburg l97l; N lorga, BgzanCc';pres Bgzatrce, Bucharest l97l; a.mlf.. lYotes et e.rtraits pour sert'ir a Ihistoire cles croisades, Bukres 1915-1916, lV, 67; Cahid Balta u, XV-XVl AsrrLarcla /stan, bul Medreseleri, lstanbtrl 191 6: Tarih Bogunca istartbul Sernineri, istanbul 1989; W. Haslucx. "Notes on i\lss. in the British Mrrseum Relating to Lcvantin3 g'1-'-.glaprtty and Travel", British .School of Athens, Xll, 1905-1906, s. 196 vd., XIll , 1aOr)- l907t, s. 319 vd.; istanbul Bele<ligesl ihsatggatPlecmuasr: I 328 - I 335; istanbul. Bei. ledi.gesi i"lecmuast : I 930 -1 937; Ed. Thouvenel, "Constantirrople sous Abdul-Medjid", RDlv/. -1. seri, sy. 2l ( 1840t. s. 66-89; D. J. Ceorgacas. "The Name of Constantinople", American Philoloqical Assocration : TransacL|on, XXVIll ( l94t) s. 347 -367; Cengiz Orhonlu, "Frndrklr Semtinin TErihi Hakkrnda Bir Aragtrrma", ID, Vlll/1 1-12 ( l95t), s. 5l -70; Muzaffer Erdogan. "Argiv !'esi- kalanna Gore istanbut BaruthAneleri", /stanbul Enstitusri Dergisi, sy. 2, istanbul 1956, s. 1 15138;a.mlf.. "Osmanh Devrinde Istanbul Bahqeleri", VD,IV (1958), s. 149-182; Mustafa Cezar. "Osmanir Devrinde istanbul Yaprlannda Tahribat Yapan Yangrnlar ve Tabii Afetler", fnrk SanatL Tarihi Ara5ttrma ue incelemeleri, l, istanbul 1963, s.327-414; Dogan Kuban, "Anadolu Turk $ehri", yD, Vll (1968), s.53-57; a.mlf.. "lstanbul'un Thrihi Yaprsr", Mimarlk, Vlll/79. istanbul 1970, s. 26vd.; Halilinalcrk. "The Policy oi Mehmed II towards the Greek population of Istanbui and the Byzantine Buildings of the City", Dum barton Oaks Papers, sy. 2324, Washington 1970, s. 231-249; a.mlf.. "lstanbui", E/2 (ing.). lY,224-248; W. Kubitschek. "Byzantion" , RE, V, i 1 15- 1 158; E. Oberhummer, "Constantinopolis" , a-e., VII, 963- I 0 13; " isranbul" , ia, v p, s. I 135- 1214 ( l - 168) $ehrin erski kesirninrn topografyasrnda gu neybatr - kuzeydoQ u dogru I tusunda az_ qok birbirine paralei oiarak uzanan iki srrt dikkati qeker. Bunlardan kuzey srrtl Ha- liq'in guney kryrlarrnr yaklndan izler. YiLktisi genellikle gLrneydogudan kuzeybatrya do$ru artan bu srrt, Sarayburnu ile Ahrrkapr arasrnda BoQaz girigine hikirn bir yamaqla baglar ve Sultanahmet - Ayasofya d0zl0gunden itibaren Sarayburn u'na dolru uzanarak Topkapr Sarayr zemininde 45 metreye ulatlr. istanbul'un bu ilk tepesi, zemini33 metreye inen bir belle lboyun noktasr; kuzeybatrya do!ru devam eden slrttan ayrilrr. Sehrin limanrna ve Galata Koprusu'ne komgu olan yoQun ig semtlerini ( Em r nrjnu' tlahgekapr -Sirkeci) kLlzey srrtrnrn eksenini olugturan buytik caddeye ballayan ana yollardan biri (Aiemdar caddesi) bu 33 metrelik alqalma noktasrnr takip eder. Kuzey slrtl bundan sonra Beyant Meydanr'na doQru uzanrr ve uzeri 60 m. y0kseltiye erigen d[izluk biEiminde bir tepe meydana getirir. Bu iki tepe arasrnda ikitepeye g6re daha az belirgin bir tepe yer altr. bunun da ilzerine Nuruosmaniye Camii inga edilmigtir. Beyazrt tepesinin irstunde ise Beyazrt Camii, Beyazrt Kulesi ite beraber istanbut Universitesi'nin merkez binasr (Osmanlr Devleti d6neminde Harbiye Nez6reti binasr) ve bu tepenin HaliE'e dolru ilerleyen ucunda Suleymaniye Camii yukselir. sel Bundan sonra kuzey srrtr kuzeybatlya do$ru izlenirse dolu ucunda Fatih Camii'nin kurulmug oldugu diler 60 m. yukseklilindeki bir tepeye ulagrlrr. Suleymaniye tepesiyle aynr yukseltide olan bu tepe ile Beyazrt-S0leymaniye tepesi arasrn- da zemin tekrar alEalrr ve 42 metreye iner. Bu onemli boyun noKasr irzerinden Marmara kylannr HaliE kryrlanna baflayan Ataturk Bulvan geqtigi gibi eski doneme ait Valens su kemerleri de bu bel trzerinde yer alrr. Fatih tepesi. Qargamba ri lrlDJ Helil lNnlctx semtine dogru yavag yava; 72 metreyi Bugiinkii istanbul. $ehrin kuruldu{u Selim Camii vardtr. Ana srrt, kuzeybatrya do$ru hafif bir alqalmadan sonra Edirnekapr civarrndaki surlann zemininde 74 metreye ulagrr. Bu tepede Edirnekapr Mihrimah Suitan Camii yukselir. yerdeki topografyanrn gozden geqirilmesi. istanbul'un grinumUzde nasrl ya$adlgl sorusuna da cevap verir ve lglk tutar. Zira bu topografya gekli, gehrin simgesi durumuna getmig tarihi ve mimari eserlerin yer seqiminde etken oldu$u gibi gehrin 6nemli ulaglm eksenlerinin giizergih- a;an bir y0kselti kazanrr, bu tepenin HaliE'e doQru uzanan yan slrtlnda Sultan Kuzey slrtlnln ekseni boyunca istanbul'un en onemli boyuna caddelerinden biri uzanrr ifarklr kesimlerinde farklr adlarla an rian br,r cadCe Ayasofya - Beyazlt ara- Iannr da belirlemigtir. Giinum0zde bazt kesimlerde b0yuk problem haline gelen trafik onemli Olqrjde istanbul'un topog- ..? uq n;.,-^,,^1,, yenicerilercadde_ ^,^.rUrvi!ll/\JlU >lllud )u da r L',r\v si, Be-vazrt ile Fatrh arastnda Veznectler, rafya gartlanyla yaklndan ilgiiidir. Sehzac{el-,asr Fati'n'ie ECirneka'Jl araslnda 239 yr IIt k 378. 886 a ligr: qelir qetirryordrr. rltaitailelsrirt { r', r I l. r'.t'r.'l',t rr,, Ii r k;,r ) []rrrarJ;.r cl;rh;r ctrrce bazr rttcvcU t 0l rn.t:;r na ) t;it r.rg merr jj asllnda Di'tud F'aga'rtrrr vakfr trolr-;cnin genel geii5mesini saril;trrrrg, Il. Rayczid dev- .t:i rinde buracla sekiz Veni rnahaile daha ku- 1a rulmugtur. 1.1 l(<t<;ir lltrstafa I)ir5;r N.rlriu<:si. ll. Bayezicj'in hukumdarltSrnrn sonuna do0ru 1'2 E mnsl0man nttfusunun Silivrikapr yonun- 6 de genigledigi aqtktrr. Nitekim VeziriAzam Mustafa Paga, Saint Andrew Kilisesi'ni ca- miye Eevirtmis 1s9,1/14,'?,9 tarihli kitdbe) ve boylece Koca Mustafa Paga nahiyesi ortaya clkmtgttr. Vakfiyeye gore kulliye bir imaret, bir medrese, bir hankah, bir okul. imam ve baqka gorevliier icin yaptlmrg evlerden olugrnaktaydr. Bu kulliye. bir b0y0k hamam lyrllrk geliri 65 000 akqe) ve civardaki seksen bir dukkanla lstanbul'un qegitli yerlerindei<i dukk6nlar, iki han ve Rumeli'Ce yirmiyedi koyun gelirleriyle destekleniyordu. Yrlhk geliri yanm milyon akqeyi gegiyordu. IL Bayezid devrinde on yediden faz-la mahalle bu civarda kurulmugtu. Surlann iginde kalan dort nahiye (Koca Mustafa Paga, DAvud Paga, AtikAli Paga ve Topkapr) genig olmalanna ra!men seyrek n0fusluydu: vaiqflan nisbeten azdr ve birgok mescid padigahrn hazinesinden des- tel<leniyordu. Kan0ni Sultan Siileyman zamanrnda kurulan mahallelerin Eolu (ddrdri Topkapr ve uqU Ali Paga'da olmak 0zere) bu bolgede yer almrgtlr. 973 (1565) tarihli Mihrimah Sultan K0lliyesi(bir han ve Cargrnln desteginde cami, medrese, okul ve qegmel Edirnekapr ve civarrnda prlegimi tegvik etmigti. Kara Ahmed Pa- la'nf n Topkapr'da (yaklagrk 961/1554\ ve Hadrm ibrahim paga'nrn Silivrikapr'da tgt8/l55l ) birer cami yaptrrmalan gehir gtrt$erinde yerlegimin arttr{lna igaret Gnektedir. llaha$derin yaklagrk % 90'r. o mahal- l|tllts| *-. aru sr{ \€ya vEyd mescidiniyaptrran irresclqlnl yaptlran kigini Kl$lnln . .} t0rnr t^Fr. Mahalle halknrn zaman zazat[-r @Tunin tamiri ve qorevlilerin ma_ qem ign lrarcrmda butLrnmasr bir vana S a dtrurnda mahallede oturaiann *:!} )Bpumak igin dernek kurduk* !lr*rUfn,ff*.. Fetihten sonra bazr gaffitSu\r5r i.rkrr Aga, Kazasker Molla ;Fcrt E bax trjccarlar (Elvanzade Ho|B.F". 0si,r:irl u t.{acr ibrdhim, Hoca l*oca Halil)birden fazla mescid l$gr. SS3 (1546) tarihli bir vakrf f{ne ;opnl yaptiranlann o/o 65'i Er+ trknsrrp kiqilerdi {saray meru\tr :.rr irit.lld ve btLrokratlar). rle kendisinin Halig'in ktrzcTinclcki bahr;eri olitsttrrdtt 1[:v]ty;r (.r'lef ;i ; ,i I I CAlvll KOfIPLEKSI YAPTIRANLAR 39 219 Askeri stnrfrn ust duzeyindeki ki;iler aslrnda tuccar ve zanaatkdrlardan Eok daha zengindilcr; sosyal ve siyasi presty ve daha da onemlisi hazineden elde ettikleri geliri aileden muteveililerin kontrolu altrnda tutabilmek iqin vaktf kurma eQilimindeydiler. Askeri kul slntfrndan olanlar daima padigahrn musaderesi kaygtst iqindeydiler. Tuccar malr Seriatrn guvencesi altrndaydr. XVl. yuzyrlda surlartn iEindeki istanbul nufusu hrzla arbtr, bunun sonucunda eski mahallelerde yerlegim srklagtl, mescidler, bazr kilise ve sinagoglar camiye gevritdi, yeni mescidler inga edildi, yeni k0lliyeler agrldr ve ozellikle Bayrampaga deresi boyunca surlara dofru daha once iskin edilmemig bolgelerde. hatta surlartn dtgrnda yeni mahalleler kuruldu. Bu arada Calata civartndaki yerlegim alant HaliE ve Tophane strtlartna do!ru genigledi; Ftndrklr, Cihangir ile Kasrmpaga bolgeleri olugtu. N0fustaki artrg, Sar3y-r Hissa mimarlart bOlumunde hummah bir Ealtgma doneminin baglamasrna yol agmrgttr. Mimar Sinan ile baglayan bu donemde Osmanh mimarisinin en guzel eserleri ortaya kondu. Burada 1525'te hepsi m0sluman on ug mimar, 1604'te yirmi uq mOsl0man, on altt hrristiyan mimar galtgtyordu. Veziriizam Rustem Paqa Camii, Hact Halil Mescidi alanrndaki atolye ve d0kkinlarrn uzerine yaprldr. 923'9Zg (1 51 71523) yrllannda vezirtdzam olan ffri Mehmed Paga 6nemlivahf eserleri btraKmtgtrr: Zeyrek semtinde bir cami ile bir medrese. Mercan'da bir cami, Molla G0rini'de bir cami ile bir hankah, Siliwi'de bir cami. medrese ve imaretten olugan bir k0lliye (bedesten civarinda yrilrk geliri 6000 duka olan bir han, Calata'da di$er bir han yaptrrmt$ olup geliri bu ktilliyeye vakrftrr). Tahtakale ile Bahkpazarl'nda birEok dtJkkdn onun vakrflanndandtr. Daha sonra ku- rulan ffri Paga mahallesinin merkezini 946'cla (1:i3!l) KanLrni Srrltan Sirleyrnan. o z-arnanlar onernli ltir palar ntahalli olrnaya baglayan Aksaray'daki Avratpa' zarr'nda karrsr llurrem adtna cami, meclrese, hastahane, imaret ve okuiu iginc alan brr kulliye kurdu ve bunu desteklemek uzere istanbul'un clegigik semtlerinde toplam yrllrk geiiriyanm milyon akEeyi bulan iE400 duka) bir han, bir hamam, trir nrl rrn dencsrr bir rnezbaira ve baska baz-r dukkAn ve depolardan olugan vakf| -- ,,^^+ , n, ,-,^- xron nilr r Sphrer ip Meh_ lYl lal y<1P Ll- Hyr rLd ulsl I u9lu tcl t.duc med'in anrslna Vefa ile Saraqhane araslnda Divanyolu uzerinde cami, medrese. imaret. okul. turbe ve kervansaraydan oiugan b0yrik bir kulliye 19t1'9i51154,+lt4Bt, di{er of lu Cihangir iqin Ftndrklr'da semte adrnt veren camiyi ve buna ilAve olarak bir okul yaptrrdr. Son olarak 9ehrin ortasrnda limana bakan bir tepe uzerinde, yangin sebebiyle harap olan alanda Mimar Sinan'a baggehrin en n-tuhtegem kulliyesini inga etmesi iqin emir verdi. 1 550 Temmuzunda baglayp 1557 Ekiminde tamamlanan S0leymaniye Camii ve Kiilliyesi on sekizden fazla yaptyt iEine alrr. Bunlar meydanda ulucami. Suleyman ve H0rrem Sultan'tn tiirbeleriyle tirrbedann evi, drganda caminin iki kenartnda devletin en yuksek duzeyde egitim kurumlan olan dort medrese ve bir darulhadis, bir hastahane ile bir ddriizziyife ve bir tabhdnedir. KuEuk binalar miilizimler (medreseye girmek iqin hazrrlanan ofrenciler) iEin bir meKep, bir kutuphane, bir eczane ve bir de srbyan meKebiydi. Kulliye muderrisler ve cami gorevlileri iqin evler. medreselerin onunde yer alan bir Eargr ve bir hanla tamamlanmrgtr. Evliya Qelebi'ye gore (a.g.e., I, 157)yeniqeria$asrnrn sarayr da isonralart geyhLilislAmltk dairesi) bu kulliyeye dahildi. Bu ingaat 619ut ve harcamalartna dair ayrtnttlr muhasebe defterleri boylesine 6nemli iglerde izlenen duzeni gosteren delerli bir belgedir ve 0mer Lutf,r Barkan tarafrndan iki cilt halinde yaytmlanmtg bulunmalctadtr. Kompleksi meydana ge- tirmek igin gerekJi malzemeler ve sanatkErlar istanbul ve devletin bagka yerlerinden toplanmrg ve igqiler srkl bir disiplin altrnda Eahgtrrrlmrgtr. ingaattn devam ettigi beg yrl, yedi ay suresince kendilerine ucret odenen sanatkarlardan yuzde 29'u istanbul, y0zde '14'0 Rumeli ve Adalar' ytrzde .13'0 ise Anadolu'dan gelmigti{geriye kaian lluzcie 4a iqln herhangi bir agtkiama ';oklur) iniaafta gahgan 3523 igqi227 lSTr\ 1"1 F; Li 1 lif i hrristiy'an, yuzcle 49'rt rnuslirnrandr. Duvar ust;rlarr. cierntrciler vc la$tntctlar gencllrkle lrrrisliy an, t.is ustalarr, m:rranqozlar. broyacrlar, camcrlar ve kursun iglerini yapanlar goQunlukia rnuslu- AslrnCa 1540'tan 1 5BB'e kadar !Jecen "^^'r-^-- ^ >urtrLil -"'^^i-^:rr "Sinrlrr clcvri" denileyJPlrdlrild XVi. asrrn rkinci ve XVli. asrrn ilkyarrsrnrl ..-r rrorlocirrr rl:rnl:rrr crrrlrrrn rlrcrn: , Fvii C t isrilprrn vil'rr-1o SE'i rnaasl: ralt- bilir; zira ltlirnar Sinarr ekibiyle birlikte do(ru san hur kisiler. yuzde.40'r accrni oglanlarr ve yuzde 5'i de kurek nrahk0muydu. SLileymaniye'nin butiLn vakrflarr tek bir vak- ,, t;-i,--;^ -,,1+-'!u urgur urreffllikipiler igin lstan)urL{1ir bul'c1a krrk 0q cami, elli iki mescid, krrk dokuz medrese. yedi darLllkurrS, krrk hamcm, yirmi sekrz saray ve kogk, uq imaret, ug hastahane ve altr han rnpa ctmip tir. istanbul stnrrlan dr5rndaki setntlerde Suleyman Subagr ver Tuieirkha ne canrilerr f,limar Sinan'rn eserleri ara' nin ylizder trr.lncl rrr(ilrvr p;rrrr'n11a srncla Ill rrrarl rlovJ il-1de dirz-enlenen bir tahrire gore o zamanki vakf gelirleri 5.277.759 akqeye (,38 000 fivpclo trirlestirilmicfir tl iika ) varmaktaydr: h,,1 bu gelrrin yuzde B f i- alri'. Mimar Srnan'a atfediien oteki onemli nin Rurrreli'deki230 kadar koyun vergilerinden sa!landr{r dikkati qekmektedir. Tamamlanan kulliyenin qegrtli bolLrmlerinde yrllrk maag giderleri I milyon akEeye ulagan 748 gorevli Ealrsryordu. XVI. y0zyrlda sur kaprlarr civarrnda ve Bayrampaga vadisinde meydana getirilen vakrflarrn sayrsrndaki fazlalrk soz konusu bolgelerdekj nufus artrgina igaret etmek- tedir. Edirnekapr semtinde Mihrimah vakfrnrn drgrnda bu kapr ve Fatih arasrnda Mesih Paga Krilliyesi(994/1586 tarihii vakfiye), Balat'ta tercuman Y0nus Bey Camii (948/I t4l), Ferruh Kethuda Camii (970i1562) ve Kadr SSdi Camii de vardr. Topkapr'daki Mimar Sinan'rn bir eseriolan Kara Ahmed Paga Krilliyesi (962/l 5 5 5 cami, medrese, dArulkurra, okul, qe$me) semtin geligmesinde 6nemli bir fakt6r olmugtur. Bu arada Arpa Emini (Defterdar) Mustafa Camii de zikredilmelidir. YenibahEe semtinin yoneticiler taraftndan tercih edilen bir semt oldu{u anlagrlmaktadrr. Bu bolgede Sultan Selim'in camive medreseden olugan vakfr. Kazasker Abdurrahman Qelebi'nin yapttrdtQt : cami, H[irrem Qavug'un camisi, Kaptan Sinan Paga'nrn cami ve medresesi, Mah- mud A{a Saray. Mimar Sinan'tn camisi, Yenigeri KatibiCamii ve Veziridzam Lutfl Paga Camii ile birlikte saray, Eegme, hamam ve paganrn egi $ah H0bdn T0rbesi yer almaKadrr. Silivrikapr semti ise Hadrm ibrahim Paga'nrn cami(958/155 I ), medrese, okul, ug hamam, dort b0yilk meskenle yedi evden olugan vakft sayesinde geligmeye baqladr. Hacr Evhad'rn Mimar Sinan'a yapttrdt$r cami ve hamamt Yedikule surlart civannda yer almrgttr. Marmara ve Haliq surlart boyunca da yeni vaklflar kuruldu. Ahtrkapt'da Mahmud A$a Camii, Kumkapr'da ibrahim Pa$a'nrn egi iqin yaptrrdlgr cami, Langa'da BezirgAnzide,re $eyh Ferhad camileri, Kadrrga'da Sokullu Mehmed Paqa / Esma Hatun Camii, medrese ve zaviyesi, Unka- 228 ycr eserler Eyup'te Zaloglu Mahmud Paga Canrii i:;.rcrrvan irzerincieki terih 9tEi it5l) Defterdar Mahn-rud Qelebi Camii {943,' I 5-11 I ve $ah Sultan Camii: Topharte'de Krlrq Ali Paga Camii i988/lrdu) ve illuhyiddin Qelebi Camii; Frndrklt'da Cihangir Camii ve Kazasker Mehmed Vusuli'nin bii;lar. lstaitl;ul'cla kc:;ilen butun v';r n lir rr n s.ri,,a tatr nr sati n al ma i hay- m ti,Tazr na sa irip;ti. -/., -,-P gerrr5ledr. Aynr donemde mahalle- ler, esas qiri.; k:rpilarrnrn drsrnCa inga edi- len canri ve zaviyeierin etrafrnda olugmuStur. 1'opkapr'cJa Takyeci Ibrdhim Aga Camii (','ai.:rf kilibe [.rrrhi I 000/l 5!r2) Takyeci mahallesinin kurulmasrna yol aEmrg; bu arada Yenikapr'da lvlerkez Efendi Carnii ve Zaviyesi ile yeniEeriler katibi Maikoq Nlehmed Efendi'nin 1006'da (1597) kurdu!u bu_vuk mevlevihane bulunduklan bolgenin senlenmesini saglamrgtrr. Osmanlr mimarisinin klasik gelene!inde cami- kulliyeterinin son orneklerini, Atmeydanr'nda yaprlan Sultan Ahmed ve Eminon0'ndeki Valide (Yen r ) Camii verir. iivlolla Qelebi 1 yaptrrdrQr canri, okul ve ha- Bunlardan ilki, 1 018-1 026 mam (973/1565); Begiktag'ta Sinan Paga Camii (9631 15t5); Sutlirce'de Qavugbagl Camri; Uskudar'da Mihrimah Sultan Camii (954/ I 547-48) $emsi Ahmed Paga Camii(98E/1580) ve Atik Vdlide {NurbAn0) Sultan Camii (991/ 1583); Kastmpaga'da Kasrm Paga'nrn yaptrrdt{r cami ve medreseden olugan kiilliye (vakfrn nakit geliri yllan arasrnda bir buEuk milyon altrn har- 2.630.000 akge) ve Okmeydant'na doQru Piyale Paga'nrn yapttrdrQt cami, medrese, okul, tekke, Ee;me ve hamamt iqeren kulliye (981/1573 tarihlivakfiye) bu done- min eserlerindendir. Yedikule drgrndaki mezbaha ve debba!hdnelerin bulundu$u b6lge de giderek genigledi. Onceleri yirmi yedi debba!hane, otuz iki kasap ve beg kirigEinin buIundulu semt sonraki yuzyllarda Evliya Qelebi'ye gore bir cami. yedi mescid,300 debbAghane, elli tutkal dukkint ve yet- mig kirigginin bulunduQu htzla geligmekte olan bir kaza haline gelmiqtir. Bu deb- (1 609-1 617) canarak inga edilmig ve bir cami. medrese. hastahane, agevi, daruzziyafe, misaflrhane, okul, sebil ve arasta tipinde bir gargrdan olugmugtur. Galata sakinlerinin cizyesi bu camiye vakrftrr. Yenicami'nin ingasrna Safiye Sultan tarafrndan 10O6 (1597) yrhnda baglanmrg, fakat uzun bir sure ingaat yarrda kalmrg, ancak 10711O74 (166i-1664) yrllarrnda furhan Sultan tarafrndan bir cami, bir dir0lkurri, bir okul, qegmeler, furhan Sultan T0rbesi ve bir pazarla (Mrsrr QarErsr) dukkAnlardan olugacak gekilde tamamlanmrgttr. XVIll. yuzyrlda Buyuk Qargr yanrnda cami, medrese, kutirphane ve bir sebilhineyi iqeren Nuruosmaniye K0lliyesi( 17481756), cami. medrese ve gegmesiyle LAleli Ktitliyesi (17 60- l7 64), Avrupa barok tarzrndan etkilenerek inga edilmig ktilliyeler olup klasik 0smanh gelene!ine sokulamaz. xlx. v0zvrlrn baslartnda Eski lstanbul'un calata slrtlarlndan gcrunu5un0 iasvir eden gravur (M A- Meiling, vogage pittor' esoue de Constantinople, Paris 1819) i',liri.lillJL Bir donernclo yirklu bir yrllrk qidori q;e- rektiren cami. hastahane ve imaretler ye rine kullryelercle k[tlupl-rane vc se bille- ll.rita Sehriir srk niti-uslu bolqclerinde rin gelrnesi clikkate deger bir husrrstur. leSim bolgeleri cligintia kalryordu Bu eQilim 6zellikle vezirrazamlarrn vakrfIarrnda daha acrk gorunur. KopntlLi ailesinden uq vezir Divanyolu uzerinde kulliyeler yapttrmrgtrr 1 lv'1ch mecl Pa;;;r :'l'Urbe rneclrese, kutuphane; Kara MusIaia Pa5a ll i0l/16901 Cami, medrese, okul, sebil; Amcazdde Husef in Paqa 111)2117001 Ca- icrt'r rni, medrese, kutuphane sebiller) Bu yol iizerinde aynr zamanda Qorlulu Ali Paga (ll 120/l7O8l canri, muclrcse) Damad ibrahim Paga 1l I l3li i7201 cjirulhaC js, sebil) ve Seyyid Hasan Paga (l I I 58,'174t1 metlrese, okul scbil, clukkdnlar fl:rn) k0llivplpri rie mevcrrtrU. BU dOnemin bir bas..J".",v'lvuy ka 6zelligi de qehrin nrifusu az olan bol- gelerinde eskilerin modelinde yeni kulliyelerin yaprlmasr (mesel6 Koca ir{ustafa [)aga nahi,vesindeki Hekimo$lu Ali PaSa'- nn |733-|73) yrllarrnda y3ptrrdrgr kUIiiye), ve BoQaz'rn yeni yerlegim boigelerinde kulliyelerin kurulmasrdrr. Bunlarrn en onemlileri Uskudar'da Kosem UskLLdar V3lide Sultan (cami, medrese, imaret, ha- mam, han), G0ln0g Emetullah Sultan (Yeni V6lide I I 708-l 710|, cami, sebiller), Beylerbeyi'nde I. Abdulhamid Camii (1778, istanbul Bahqekapr'daki di[er klerie beraber) ve Eyup'te Mihrigah Sultan (l 1795 | imaret, sebi[, okul) kiilliyeleridir. XVII. yrizyrla kadar istanbul'un getigimi genellikle surlann iEinde stiregelmigtir. 17,2 kmz'lik bu alan, Bizans doneminin doruk noKaslnda bile tamamen imar edilmemigti. 1543'te Eok sayrda genig ve ijzerinde yerlegilmemig arazi parEalarr mevcuttu. Lorichs'rn panolannda SUleym U I maniye ile Halig arasrndaki bolge bog arsa olarak gosterilmigtir. Bu y0zylda Bay- rampaga vadisinde ve $ehir kaprlan civarrnda kulliyeler ve ileri gelenlerin saraylarr yaprlmrgsa da gehrin bu boh-rmleri daha gok bahqe, bostan ve pazar yerleriyle do- lu olup nufusu seyrekyerlerdi. MeselA XVII. yuzyrlda Edirnekapr'nrn g0ney batrsrnda YenibahEe 10.000 atrn otladrgr b0yuk bir mera olarak tasvir edilmigtir. Bundan bagka Silivrikapr ile Yedikule arasrnda AQa Qayn, gehrin en giiney k6qesinde Ye- dikule civannda Marmara kryrsrnda Samatya ile Davutpaga arasrndaki Bostanyeri, daha do!uda Langa bostanlan, Kadrrga bostanlan ve C0ndi Meydanr gibi pek qok aqrk arazi vardr. Surlann yakntnda Altrmermer, Edirnekapr ve Sultanselim'de b[yuk Bizans aqrk hava su sarnrElart'rardr t hepsr ne Qukurbcstan Cenilirdi ). Es- r,t Saray',re Yeni S;tray'trt aviu ,re bahgele n ((),(t-i hmr; buyilk carnilerin avlularryer{',er ir rn ititrr: ls,f.;,rni;ul ,.';liiiilr:rirti: I00 (J(til :,a n vc'rl e,st i r-r I ei-ri i i,, r;-r - I i rc1 i I +-.^^-.,,r--^-it^ /\!ln dZlltll - L.lllldllllyld ^ -,1. dl r.,,il-^,nUlldllllll dtqt -.y. da deQildi. Guzel manzaralarr ve qrnarla- rrn golgelediQi carni a,rlularr dinlenr-ne amaqlr sayfiye yerleri sayrlabilir r Fvlir'.r Qelcbi | 481 ). Bu avlular bazan da pazar yeri olarak kullanrlmrgtir. Zamanla evler ttn uuKKailrar di\ltttnnltr trrlt L,--,,Riz:nC fnrrrrnl;rrrnr ve ,,-, ,,,, 1;:raQlK hir nreyCanlan) i;galetmeye bagladr, hatr ta bu meydanlardan bazrlarr tamamen ortadan kayboldu (Constant jnos Ft.rrumr = Qenrberl itag Mevclan r veya TavLr kpaza l 5 itl eyd a n r ;lh u r i Fo ru m u = Lle:,,a2 t lvleydanr ; Arcadii Forumu = Avraipazarr; Bovis Forumu = Aksaralr). Bununla beraber Hipodrom (Atmeydanr) kuEuk olmasrna raQmen istanbul'un en onemli meydanr olma dzelliQini uzun yllar korumug, dinlenme yeri olmasrnrn yanr srra hem paD i k i I i ta r zar vpri hpm dc ririt onsteriieri icin kUllanrlmrgtrr. Otet<i Osmanh gehirlerinde oldugu gibi kadrnlara ozgu pazar yeri olan Avratpazarr zamanla ortadan kayboldu. Binicilik ve okquluk gosterileri sadece Atmeydanr ve Okmeydanr'nda degil. birer gezintiyeri de olan ve iskdna aErlmasrnrn veya bahEe yaprlmasrnrn yasak olduQu Langa ve Ctrndi meydanlannda da yaprIrrdr. Mahalle Yaprsr, Yollar, Yapr Diizenlemeleri. Evler. Fatih Sultan Mehmed'in saltanatr sonunda istanbul'd a 182 mahallenin var oldu(u tesbit edilmektedir. Bu rakam gayri muslim mahalleler hariE 1546'da 219'a yukselmigti. 1634'te toplam292 mahalle ve aynca on iki cemaat mevcuttu. Cemaat, henuz bir mahalleye yerlegmemig gogmen bir grup iEin kullanrlan bir terimdir: mesela goEmen bir yahudi cemaati gibi. 1 672' de ise musluman mahallelerinin sayrsr 253'e, gayri mustim mahallelerinin sayst da yirmi dOrde d0g- mugtri. 187'l'de surlann iqindeki 284 musluman, yirmidort Rum, on dort Ermeni ve dokuz yahudi mahallesine ilSve olarak surlann drgrnda BoQaz ve HaliE boyunca Usktrdar ve Kadrkoy'de 256 mahalle daha vardr. Mahalle bir cami, kilise veya havrantn etrafrnda olugmug ve kendisine has bir kimliQi olan sosyal bir birimdi. Bu toplulugun uyeleri birbirine sadece ortak menge, din ve ktlturle degil aynl zamanda sosyal ciayanrgmayt sa$layan dtg faktorlerle de ba$ltydt. M6bed toplu bulugma yerr ',,s rrr:rhalleii;n sernbolij oldugu qrbi mabedin onannr. qorevli maa5larrnrrr odcnrnesi cie rnahallecle oturanlarrn ortak sorumlulirquncjadrr. Ay'r-ica hernen hemerr her mahaliccje varlrklr olanlarrn yarclrm- larryla ayakta duran bir okul ve qesme mevcuttu. idarecjler ije mahalleyi duze- nin korunmasr, vergilerin odenmesi ve rjpr,'lo-o r rL !u kerc.r rrL r\ur Jr di/ior ul9al Adorrlnrin 1ve7-i661 UU(jVIUI ll I jCl ll lC 6nfi gULI- rilmesi, fakirlere yardrmda ortak sorumluluQu olan bir birlik olarak gt.lruyordu. Buna en iyi ornek avArz fonudur. Daha onceden belirlenrnig avarrz vergi hdnelerinin sayrsrna gore her mahalleden bu verni tonlanrrclr. hi;qgk mahallede vakrflar tarafrndan desteklenen bir avArrz fonu olup fakir veya borqlularrn ar.rarrzr buradan odenir, gerektiginde d0guk faizle mahaile sakinlerine kredi verilirdi. Yine loncalarrn kethudalarr. vakrflarrn mirte- vetlileri, cami imamlarr hr-rkumetle oraya baQh halk arasrnda resmi ara bulucu konumundaydrlar. Son olarak mahalle sakin- lori niirronliiin vo ahlSki d[Zenin kOfUnmasrnda ortaklaga sorumlu idiler. Bir yabancrnrn mahalleli sayrlabilmesi kolay degiidi: genel gorijge gOre kesintisiz dort ytllrk ikamet garftr (TagkoprizAde, Il, 654); ikamet donemi istanbul igin beg sene olarak belirlenmigti (Ahmed Refik, OnaLtLnct AsLrda Istanbul HagatL, 1553-1591, s. I 45 ). 1 579 yrhnda her bir mahallenin sakinleri suglularrn kanundan kagmalannr Onlemek iEin birbirlerine kefil yaprlmrgtr; yine aynr sebeple 1578 ylrnda mahalleler arasrnda kaprlar konulmasr du- '; gunilm0gtu. Her mahallenin bir bekEisi vardr, XVI. y0zyrlda mahalle sakinleri bu odevi srrayla yerine getirirlerdi. Ancak daha sonralan mahalleli lrcretli bir bekqi (pasban) tutmaya bagladr. 1695 tarihli bir kanuna gore her mahalle, ellerinde fenerle mahalleyi gOzleyip yatsr namazrndan sonra burada dolagan yabancrlan tutukiama yetkisine sahipti ve sadakati kefillerle garanti edilen iki bekEi tutmak zorundaydt (Ergi n, Mecelle-i UmOr-L BeLedigge,l, 965 ). Mahalle hayattnda son derece onemli olan bekEi istanbul folklorunun vazgegilmez karal<teri olacal<tlr. Yine her mahalle ikr veya 0g q6pgiin0n maa$rnr Odemekle y0k0mlUydii. 1868'de bazt mahalleler yangrna kargr kullanrlacak bir ekipman tedarik etmek zorundaydt ve her mahalleden birkaE geng erkek tulumbacr tayin edilmigti (a.g.e., t, I 188, I 1951204). Tulumbact istanbul hayatrnrn en renkii tiplerinden biriydi. I'lahalle lmamr resmi otoritelerle bu- tun iligKlerde mahallenin temsilcisiydi. 229 ISTANFji-lr Padisah n emi rleri kaclr tar-a fr ncian rrna r nlara aktarrlrr veya m[irr.rr ji]rrce trr:zar ye ri ve caddelercie ilan eclrlirdr. Imam Jyrca, mairallenin hukirrnete xargr yukunrltiluklerrnin yerine getiriimesinden de sorumlu idi; uzerine cliigen ocle',rleri yaprnayan fertleri resmi makamiara, ozeilikle de kadrya bildirmek mecbunyetindeydi. 1 BZ6'da h,c'r rn:h:rlk' iril [i1 mUhtaf SeCilrneSi, sivil yerel idarecilerin devletqe tanrnmalan yolunda atrlan ilk adrmdr. Zamanla aynr din ve mezhebe ait olanlann ayn ayrr rnahallelere yerlegmeleri ve bu mahallelerden olugan scmtlerde birlikte yagamalan eQilimiarttr. Bu egilim hukumet tarafrndan da tegvik edildi. 1591'de Pammakaristos Kilisesi camiye gerrrildi!inde etrafrndaki bog arazi her biri brr err yaprlacak kadar parsellere ayrrlrp bir musluman mahallesi kurulmasr iEin muslumanr lara satrlmrgtrr. istanbul'da her semtin kendine ozgu gelenekleri, hatta konugma givesinde aynlma egilimi XVII. y0zyrlda Evliya Qelebive Eremya Qelebi'de, XlX. yrizylda Ahmed Midhat Efendi. tutehmed Tevfik ve Huseyin Rahmi Curprnar gibi romancrlarrn eserlerinde belirtilmigtir. Vavassore'nin planr gehrin butun bolgelerine ulagan genig caddeleri gostermektedir. Fakat bu caddelerXVI. yuzyrlda kaybolmugtur. $ehrin cadde ve sokaklan sadece Dragoman Konstantin'in 1228 ( 1 81 3) tarihli planrnda gosterilmigtir (TSMA, nr. E lBSB). XtX. yuzyrtda bile gehrin en onemli caddesi olan Divanyolu ancak 3-3,5 m. genigligindeydi. istanbul, egri b0gru Erkmaz sokaklarla dolu olup gehir planr OrtaEa! $ark gehrindekilere benzemekteydi. 0n- rnr kaidrrrntcrlar loncasrnrn kethuCast ile ekl egt i ri I ern a n I asm a i I e -s.: i I a n i- d r. Yaprlan igier gehremini, mimarbagr veya suyolu nazrn tarafrndan kontroi edilrdi. Ana caddelere kaidrrrm cldgeme giderieri hazineyle veya ilglli ,iakifla rii5kiye giriirr, son olarak cla bir pegin kira ocierne 1ic,;ire-j rn'J,,icceie) yaptitrdr. Zira fetihteti beri istanbul topragr devieiin inr'iriy rntilku hukumet tarafrndan, yan sokaklarrnki Fier millk ;t aifse devlpt votkiliIerinin onaylanr,rsr garttr. Mirnarbagr y[irurlukte olan talinratiara ve uygun goru "r^ :-^-^! lpn nl'^illorp .-.. *r..,;;l ^^-t In$aatln^ LDa}-.Y*.-.- tl\,rn] fdl-Illl? lamasrna izin verir ve kontrolunu yapardr. 17BZ tarihlibir fermanda, izin almadan gayri nr uslimler iqin ingaat yapan ingaatgrlarrn idamla cezalarrdrrrlacaQr breIirtilmigti. Hukurnet bu iglere arazi tasarrufu kanunlarr, yangrnlarrn ve su srkrrrtrsrnrn onlenmesi, surlarrn. camilerin ve kamu binalannrn korunmasr gibi gegitli se- g e rr" r orada oturanlar, dukkan sahiplerr ve vakrf rnutevel lileri tarafrn dan kargi [a nrrclr. Buy'uk meydan ve caddelerin temizlik ve yenrqen agasrnln :^i --^-i ^xt-^l^r$r acemr oglanlan gozetiminde obur askeri blrlikler tarafrndan yaprldrgr gibi yan sokaklarda otui-an mlilk sahipleri evlerinin onilnu ternizlemekle yukumluydu ; soDralan mahalleler\ :-+;r-''-- tjU ^'tldi. Cle CnnCil uu VvpturLr ler /sirnrrl^-r'^ \rui/r ul:LU( Ul l)Lll ltldltl qopluk ortadan kaldrrrlmasr suQoplerin bagrsrnrn ltAhir subagrsi) odevi olup bu igi sozlegme ile "arayrcr" (Eviiya Qelebr I t i-i) denilen gruba yaotrrrrdr. Bu grup gopleri sepetlerle toplar ve ige yarayacak;eyleri secip aldrktan sonra kalanr denize dokerdi. Qop ve molozlar genellikle Langa, Tahtakale kryrsr veya 0dunkaprsr yakrnrnda "bokluk" diye bilinen yerlerden dOkirl0rd0. Padigah fermanlan surekli olarak sokaklara gbplerin atrlmasrnr. kaldrrrmiara zarar verilmesini ve evlerin onlerine merdiven yaprlmasrnr yasaklar. Ramazan hariE yatsr namazrndan sonra herkesin evinde olmasr zorunluydu. Sokaklarrn aydrnlatrlmasr iEin gerekii d0zenlemeler henrlz yaprlmamrgtr ve drgarr kaklar Fatih Sultan Mehmed devri ozelliklerini korumaktaydr, EunkU mimarbagr, yangrnlardan sonra yeniden yaprlan- Erkmalarr gerekenler fener tagrmak zorundaydrlar. Gazla aydrnlatrlan ilk semt Beyo!lu caddesiydi ( I 856), istanbut'un buyuk caddeleri ancak 1879'dan itibaren gazla aydrnlatrlmaya baglandr (Ergin, Mecelle-i UmAr-t BeLedigge, 1,971). istanbul sakinleri ve yabancr gozlemciler gegitli arahklarla yayrmlanan fermanlara ra{men sokaklarrn baktmstz ve pis oldu$unda birlegir. itX Oefa 1839'da qrkmaz sokaklarrn agtlmast, qenig ve ilgi gekici cadde ve meydanlann olugturulmast gibi gehri modernle$tirme planlan yaprlmrg, ancak plan 1865'te b0y0k Hocapaga yangrnrndan sonra uygulamaya konula- ceden planlanma bir yana hepsi rastlantr eseri ortaya qrkmrgtr (Mayer, s. 9-24, I04, 254). 1876 tarihli aynntrh bir harita uzerinde yaprlan aragtrrmaya gore (Ayverdi, 19. Asrda istanbul HaritasL, tur yer ) so- sa'lrlTnrs vahr rf t",;tkfflara hanrsl;tnr;-.rstif. ""J',,',.YJ".vuv.Y'(l|.|||'\ hir vak.f *:J"' ' honlorr{on dnlarrr milCi ahalp efl rutv LurJvliVO16l g. 1559'da bir tAlimata gore evler iki katf :n rl:h: .- rVilkcok . ^' '^^^t' soKaK ^^t'^t' :'uze-lmayacaK. ^r- *.--, rine saqak ve grkntr yaprlmayacaktr. Bu yasaklann srkqa tekrarr emirlerin uygulanmadr!rna igarettir. B0yuk yangrnlardan sonra evlerin, ozellikle kamu binaiarrna ve hanlara bitigik olanlarrn. tag veya tugla ile yaprlmasr emredilmigti. Ancak depremlerden sonra ahgap binalann yaprmrna izin verildiQi de belirtilmelidir. Ucuz maliyeti dolayrsryla istanbul evlerinin qoQu ahgaptr. Yangrn tehlikesini azalt- mak ve gehir kaprlarryla iskelelere ulagrmr kolaylagtrrmak iEin 1558 tarihinde surlara bitigik ev ve dukkAnlann 4 ziri ( I 7lB'de 5 zirA, 3,25 m.) bogluk brrakacak gekilde yhlmasr emredildi. $ehir suyunu muhafaza igin yeni konak ve hamamlann ingasr padigahrn iznine baghydr, hatta bazan hamamlann yaprmr tamamen yasaklanrrdr. Hrzh nufus artrgrnr onlemek iqin bekar odalan, yani gehre yeni gelenlerin ve bekir igcilerin kaldrklarr yerler srk bir kontrol altrnda tutulur ve bazan yasaklanrrdr. Ancak bu talimatlarrn uygulanmasr n3dirdi. XVI. yuzylda meydana gelen hrzh n0fus artrgr ev ihtiyacrnr da beraberinde getirmig, boylece gehirde b0y0k bahqeleri olan saraylar yrkrhp birbirine bitigik ahgap evler insasrna bag- ma s0recinde eski sokak dtrzenini muha- bilmigtir. lanmrgtrr. faza etmeye galrgmrgtr. Mulk sahipleri daima 0st katlarda sundurma yapmak egilimiyle evleri sokaklara tagrrmrglar ve boylece dar sokaklar log ve havasrz deh- Bina 0st0bunda hnkumet kontrolu. sokaklar ve gehrin temizliQiyle ilgili qtkartlan tilimatlar, Osmanh istanbulu'nun go- Cayri m[slimler daha alrr tAlimatlara tabi idi. Onlar bir m0sluman mAbedinin lizlere donugmugtu. Dar sokaklardaki ula- tAtimatlar gehremini ve yardtmcrlan, hissa mimarbair ve suyolu nAztrt taraftndan hazrrlanrr ve kadr ile subagr taraftndan uygulanrrdr. 1831'de bu vazifeler Ebniye-i $lmrn zorluklan sebebiyle tagtmacrlrk daha gok Halig'ten deniz yoluyla yaptlrrdt. XVI. yiizyrl belgeleri gosterir ki sokaklarda kaldrrrm vardr. Evliya Qelebi Istanbul. Eyup, Tophane 'ie Kastmpaga sokaklannrn tamamrnln kaldrnmlan oldu!unu iddia eder. Kaldrrrmlann vaolm ve onan23C r0n0giinde kugkusuz etkili olmugtur. Bu Hdssa MudurlugU'ne gegti. En Onemlisi her turlu ingaat devlet kontroli-t aittndaydr. ingaatrn baglamasr iqin 6nce arsantn satrn ahnmasr gerekir, bu amagla ya miri yakrnrnda ev inga edemez. buradaki bir evde de oturamazlardr. Evlerini9 ziridan daha yuksek ve Malta tagtndan inga edemeyeceKeri gibi hamam yapmalartna da izin verilmezdi. MuslOmanlartn ev veya arsalarrnr zimmilere satmalan yasakt! la.g.e.,l, 1056, I07l-1074, 1090) 1B17tarihli bir tdlimata gore evlerin y0ksekligi gayri mr-islimler iqin 12. m0sl0rnanlar igin 14 ziraa qrkanlmrgttr tl zird = C,68 rn) V i5 iA i,t3i i t ve Vi. asrrlarcla Konstantrnopolis'te binalar iqin izin vcrrlen yiik^serklik 33 metreydr: iki kattan f az.la e.v inga yasaQr, binalar-c1a yukarrya doQru eklernelerin {gardak, b.rli ha ne, t,r irta pu ;, cr lr;r rt n it rni, Catl ar;lsr) yaprlmasrna yol agmrgtr. Tanzimat'tan sor)ra mijsiurnarr ve gayri muslimler iEin getirilen bina yuksekligi srnrrr kaldrnlmrgtrr. B0yuk bir ihtimalle binalara konulan bu tur yasaklar, veba korkusuyla birlikte, gayri muslimlerin surlarrn drgrnda, Haliq'in kuzeyinde ve Bogaz boyunca yerleg- melerinin temel sebepleri olmugtur. Cayri mnslimlerin evlerinin sayrsr qogalclrkqa 1747 yrhnda qrkarrlan bir fermanla bu bolgelerdeki bog arazilere ingaat yaprlmasr yasakianmrgtlr. istanbul'da inga edilen evler tip itibariyle beg baglrk altrrrda incelenebilir. 1. Oclalar (Hiicreler). Bunlardan "oda" denilenler birer odah olup bir avlunun (muhavvata) etrafrnda srrayla mustakil olarakveya han tipinde yaprlmrgtrr: qo!unlukla da bir dukkinrn rizerine inga edilmigtir. Bu evler gok defa bir vakf tarafrndan gelir saQlamak amacryla yaptrrrhr. genellikle istanbul'a ig bulmak iEin gelen bekdr erkeklere kiraya verilirdi. Bundan dolayr bu gibi yerler "bekir odalarr" olarak adlan- drrrlmrgtrr. Bu tur bekir odalarr, sadece evlilerin ikamet etmesine izin verilen mahallede hog kargrlanmazdr. Bekir erkek igqiler, genellikle bir han veya kervansarayda bir oda tutup burayr hem yatacak yer hem de ig yeriolarak kullanrrlardr: yalnrz bu tur insanlarrn kaldrklarr hanlara 'm0cerredler hanr" da denilirdi. 1543 senesinde bir oda yaklagrk 100 akEelik bir yrlhk gelir getirirdi. 1672 yrlrnda istanbul'da 12.000 bekir odasr bulundudu tahmin edilmeKcedir. 2. Mahalle Evleri. Fakir esnaf ve hali vakti yerinde olmayan halk genellikle bir veya iki kath ahgap veya kerpiE evlerde ikamet ederdi. Seyrek olarak ikamet edilmig olan b6lgelerde Anadolu koyterinde oldu$u gibi evler ktiEtjk ahgap veya tu!ladan olup avlu ve bahqesi bir duvarla sokaKan tecrit edilmigti. Boyle bir ev yaklagrk 400 argrn kare bir alan kaplardr ve XVI. y0zyhn ortalannda ortalama 100 alttna mal olurdu. 3. Bahgeli Evler. Duvarla Eevrili bahqeli evlerin avlulan ig ve drg olrnak uzere ikiye aynlrrdr. ikametgSh bir veya daha fazla ev, bazan da bir veya daha fazla odadan olugur; bunlara ilSveten bir taraga, bir abdesthane. bir ahrr. bir frrtn. bir hamam, bir sundurma, bir qardak, bir kiler, *serin bir oda" (serCab), bir defirmen. hiz- rrretgi ve koleler igin brr irolLLrn. bir kilrrres. bir behge, brr kuyr-r, brr cesme ve devantlr bir ategin yanr.lrgr bir ger,rglrk bulunurclu. Bir-gok evin en azrnrlan bir bahge, bir ahrr, bir frrrn, bir kuyu ve bir abdesthanesi olurdu. l-iane-i kebir denilen buyuk evler daha azyayEndr: bunlara ornek oiarak Mimar Sinan'rn evi gdsterilebilir. 4. Szrrt'rvlar. Kastr veya kogk de denilen saray ve villalar, devlet adamlarr ve zen!-i. ---^ -;+ 0lup ^i^ +,"^-^-!^-^ ^t,,^ genr$ ^^^;^ grn orr arsa iiuzetuccanara art rinde bina edilmig buyuk bir konakla birlikte gok sayrda ek binadan olugurdu; dolayrsryla bunlar ashnda bahqeli ev tipinin daha buyuk bir gekiini olugtururlardr. Qogunlukla ikiavlusu bulunur, butun arsanrn etrafr yuksek duvarlarla qevrilirdi. N'leselA Sinan Paga, sarayrnr yaptrraca!r arazide 300 ev satrn alrp bunlarr yrkttrarak ingaata baglamrgtr. Harem ve selamlrk olarak ikiye b6lunmug olan ana ikametgih genellikle ahgaptan inga edilir ve qok sayda odasr bulunurdu. Siyavu; Paga'nrn unlu sarayrnda 300 oda mevcuttu. Bu saraylarrn avlularrnda mutfaklar, frrrnlar, hamam ve alrllarrn yanr srra mtjlk sahibinin iq oglanlarr iEin bir okul, mevcut evlerin bakmrnr irstlenen zanaatkirtar iqin atolyeler ve hatta dukkAnlar vardr. Saraylann bahEelerindeki kogkter ve kasrrlar Osmanh mimarisinin en guzel orneklerini tegkil ederdi. Kul cinsinden vezirler tarafrndan yaptrnlan saraylar 6lum halinde veli hakkr dolaytstyla Eok defa padigahrn mulkiyeti altrna gegerdi, o da bunlan saray hatunlanna veya bagka devlet biiyuklerine hediye ederdi. XVIL yiizyrhn ortalartnda padigah ailesi ve vezirlerin sahip olduQu saraylartn saylsl 120 ola- rak tahmin edilmektedir: di$er beyzAdelerle tuccarlann saraylart ise yaklagtk 1O0O kadardr. En b0yuk ve en t-inlu saraylar, Kan0ni Sultan S0leyman devrinde Ayasofya ve Suleymaniye semtlerinde inga edilmigti. 5. Villalar ve Yalrlar. Sultan ve beyzS- sa ttr kla rr ncia rr oi-ai a rda yen i i'na halleler oiLtsmugtur. Cenelcie tsogazrgi'ndeki ko'--.,: ^l^-^1, ^-ni--1.-^;| ar,JZt r.',1-. ur.ir IJJ(]rl;rna att otaraK l-,,.,, DUqune kadar muhaf aza edilebilrniglir. Yirn<1rrrl.rr vr: I)r:prcrrrl<rr- Stk nufuslu ve gogunluqu ahsap dar sokak evlenyle istanbul'da srk srk grkan,yangrnlar gehrin sosyal ve ekonomik yaprsr kadar fiz-iki gorunugunu de etkilemigtir. Ashnda yangtnlarrn sayrsr normalden cok daha yuksekti; Osman Nuri Ergin'in hesaplarrna gore 1853'ten 1906'ya kadar geEen elli uE se- nede 36.000 evin harap oldugu 229 yangrn qrkmtg|r I Mecelle-i Untar-t Belecliuge, I I 3'J3 ) Btiyuk yangrnlann tarihleri ise goyledrr: Receb 977 (Aralrk 1569) , 27 Safer 1043 (2 Eyiut 1633), 16 Zilkade 1070 (24 Ternmuz 1660), 3 $ewal 1104 (7 Hazrran 1693), 1 B $aban 1 130 (17 Temmuz 1 7l B), 1 3 Ramazan 1 196 (22 Agustos 17BZ). 27 Zilhicce 1241 (2 AQustos 1 826), I4 Rebiulahtr 1249 (31 Agustos 1833),27 Rebi0lahir 1?.BZ(i9 Eylul 1865) ve 1 Ramazan 1336 (l0llaziran 1918). Birqok b0y0k yangrn Cibati (Cirbbe Ali ) semtinde baglamrg. gehrin merkezinin tamamr yandrKcan sonra Kumkapr, Yenikapr veya Langa'da Marmara kryrlarrna ulagmrgtrr. Cibali. gerek burada ategle yaprlan sanatlardan imeseld kalafatgrlrk) gerekse Cibali- Unkapanr vadisinin kuzeydo!u ruzgArlarrna aErk olmasr ve Fatih'e kadar srrtlarda gok sayrda evin yer almasr gibi sebeplerden dolay yangrn tehlikesine daha ziyade aErktr. Burada baglayan yangrnlar genellikle iki hatta ilerler, Fatih ve Aksaray yoluyla Langa ve Vefa'ya, $ehzadebagr ve Ldleli yoluyla Yenikapt'ya ulagrrdr. HaliE'teki yahudi mahallesinde (Qrfrt Kaprsr) Erkan yangrnlar da aynt sebeplerden dolayr bir yandan sarayrn du- varlanna, ote yandan Cagaloglu trzerinden Buyuk Qargr'ya dolru b0tun evlere zarar vererek geniglemeye elverigliydi. Tahtakale, Buy0k Qargr civart ve FenerBalat bOlgeleri srk srk yangrn qtkan semt- delerin istanbul surlart dlgrnda Halkalr. Florya. Davutpaga, HaliE'in kuzey taraftn- lerdi. da Karaa$aq, Piripaga, Kastmpaga. KaQtt- abartrh ise de bnemli maddi kayplara igaret eder. 1043 (1633) yangrnrnda 20.000 evin, 1 070'te (1 660) 4000 oluyle beraber gehrin uEte ikisinin, 1 1 04'te (1 693) on sekiz cami. on dokuz mescid ,2347 ev ve hane. Bofaziqi'nde ve Uskudar'da genig ve bakrmlr bahqe veya ormanlartn iqine yaptrrdrklan saray ve yaltlartn saylsl Eok arttr ve buralar seqkin mahallelerin Eekirdelini olugturdu. Bunlar gogunlukla dinlenme, av k6gk0 ve yazhk olarak kullantldrgr gibi yangrndan sonra veya salgtn strasrnda ikamet edilen ikinci bir ev olma Ozelligine de sahipti. XVIII. yuzytlda padigahlar, bahge ve koruluklartntn bazt bol0mlerini arsa olarak verdiklerinden veya Zarar hakkndaki raporlar genellikle 1146 dtrkkSnrn, 1142'de (1729) gehrin 1 1 69'da (1 755) gehrin uqte ikisinin, 1196'da (1782) 20.000 evin ve 1249'da (1 833) gehrin yansrnln yandrgr soylenir. XIX. yuzytlln ikjnciyansl iEin elimizde daha guvenilir rakamlar mevcuttur. 1 854 - 1 BB5 ytllart arastnda yaklagtk sekizde birinin, 231 lrlrrlrl itl.Ji otuz scncclet itiryLlk kirt'ilk lr,.rpsi ilafril crk.irr yangtnl;lrcia 7,'/.000 ev. t!)l ij iratilr t se'//5tJ0 c v,r,a n f n l t t f.'fa h t.t kale ve BuyOk C'ai''Si c-rvarln(1ir qtkan y;rngrnlarda de(crli inail;ri- srk srl.i tclcf olurdu. I 102'de (16i1()) sadece fvlrsrr Qarsrsr'nda grkarr yarrqrnda y;rnan rnall.irrrr 3 ya il g l n l lt tl a r milyon kurug {\,;rfrl,r:.,rk 2 nrrllon ;lilrnl degerinde oldu(;u tahnrin eclilir: 922'de i l qlat r^^ son hpdpc.fr.nclt ''t'^^ yanqrnoan . -, ,..J ClKilr) - ra birqok tucca,' iflas etmisti. Yannrrrlar istanhrrl havatrrrrla cpsitli rvur rlqJqLrll\1c/ \(L?tLt si'",'Y,, yasi, sosyal ve ekonomik bunalrmiara yol \/^^^..^t^-ln ^^-.-+.a d!rr)r?Llr. Y angrnlat ... Cnritr .__,. .-yny_r nr:kfZn l;rrr vpnir^prilprlp ar-prni oii:nl:rr tnrafln.",, J. dan baglatrirr, gehrin ayak taliLmr da onlara k:trlrrdr Serav rpvresin.lp ask..rive Vg fakir halk arasrnda bir huzursuzluk igare+i,.1-r-1, -l^,1-^-^ -i. ^l^^;1,{: sryasl yanglnlar rr oraraK aigilanan croor kavnrlara schpn nlrtr hrr vilzclen hazan ""JY""' hukumet iieri gelenleri gorevlerinden uzaklagtrnlrrdr. Bazr kaynaklarda, gorevleri arasrnda yangrnia mucadele etmek olan yeniqerilerin yangrnlann yayrlmasrnr sa!ladrQr iddia edilmektedir isilahdar, 11, 3.lcl) Sadrazam. yeniEeri aQasr, bostancrba$l ve cebecibaSl. buyuk yanglnlarda operasyonu gahsen yonetirler, bazan da padigah disiplini saglamak ve moraliyukseltmek iEin yangrn alanrnda gorunurdu. Askerler ve bagr bog ayak takmr tarafrndan yaprlan ya!malar engellenemezdi. Hatta bu yolla zengin olan ya{macrlar bile vardr (Cezar, I 1963l, s. 330). Evsiz ka- lanlar kurtarabildik.leri egyalarryla birlikte cami avlulan. medreseler ve Langa bostanr gibi bog yerlere sr!rnrrlardr. Fakat buralarda bile yangrndan kaEamadrklan olurdu. Yangrndan sonra hem yiye- tutulrl,rk l(zi1rij1.ta sehrin su ta:;ryrcrl;tii \/F_i baltaci loncalarrrrrn r-;orcviycli 1 7l tl'clcn :iorrr:t D,rvici ac1t,,r.l;t bir [rr:rnsrz- rnuhtedinrn yurda sol,lturlu yainqin tirlrtrniralarr i.lullarrrrnr buyuk kolaylrk getirdi. I 7 I I'cJa bir tulurnbacr birli(i yenigerilere b:glandr. 1B6B sc.riesinde her maiiallede tuiurnbact takrrnr ve I873'te duzenli itfaiye kun rlr'i rr. vanrrn sinorl35l da anCak I 890'da ba;latildr. llpnrprnipr rJp snhrin, oonel :,.. .. aorilniisutt- de etkili oimustur. istanbul dunyada dep- rem tehlikesi en fazla olan ;ehirlerden biridir. $ehir 1 71 I ile 1 894 yrilan arasrnda altrnrg altr sarsrntr geqirmi$tir. 1688. I 766 ve I894 senelerinde nreydana gelen btlyuk depremler onemli hasar yapmrgtr r. Vekayi'namelerin "kuEuk kiyamet" divp nifplondircliklpri 6 CemizivelpVVel 915 (22 Agustos 1509) sarsrntrlart haftahir donrpmdir Srrpl3p l:rca siirpn hilvilk ur\ vrl ciddi bir gekilde zarar gormug. minareler yrklmrg ve 109 cami ile 1070 ev harap olmuS, tahminlere gore 5000 ile 13.000 arasrnda rnsan olmugtiir. Birqok Bizans binast t meselA Esekaprsr t ciddi hasar gorm09tur. Otoriteier gehriyeniden inga igin Scil onlemler almrg. igin Eabuk tamamla- nabilmesi igin istanbul'da her hineden bir kigi ile22 akEelik av1rv vergisi altnmlg, aynca Anadolu'dan 37.000, Rume- li'den 29.000 igEi getirtilmigtir (a.9.e., It963l, s 3B3) I Niifus ve Sosyal Yapr. Saltanatt boyunca Fitih Sultan Mehmed'in 6nem verdiQi konutardan biri istanbul'u nufuslandtrmaktr. Ozellikle saltanatlnrn ilk yrllarrnda bu amaEla Eegitli yontemler uygulandt; memleketin her yerinden surgunler ya- pticli, sonr.t clir ;terrr iethqtdrlerr ycrlerrlelr u I ke rr r n rJ e I i sm r::;i nt' ka tkr rj a b u I u n ;t ca k unsttrlar I:;i,', ltii,tr t.,tn t;:l r )ti\,;tr r,'r: lii r ;trl;r r) lstanbul a rtetirrldi. fjerr drrrden. her kokten goqrlerrin lstanirul'a geJip yerleSrnesi te;vik edildi. 850 /11,5t)\ sayrmr Kocaeli, Saruhan, AycJin, Balrkesir ve baSka yerlerden ctelen bircok mirslun)an qoqmenin az sonra topluca gehirden ayrrldrklarrnr ve onlarrn yerine Tekirda! ve Cnrlrr'dan Y".."""'.Y natirtilpn rrocmorlerin Kir Nikola ve Kjr fvlartas ve bagka mahallelere yerlegti rilcli kleri ni gostermektedi r. Harap ^r-,,^ UllllU? k:silrdilrmcnin Ull -^k;-r. UL havatr r,qJuLr Jur vur rrrL. lUllll guqluQu yanr srra bu geri goce sebep olan onemli arnillerden biri gudur: Agrkpagazade'nin rfadesrne gore Fatih Sultan lvlehmed, gocmenlerin gelip yerlegtikleri Bizans donemi hinelerine mukataa ( kira) koymugtur. ikinci agamada 1456 yrllnda Rumeli'den surulen yahudiler gehre yer- ; ,, legtirilmigtir: lzdinli krk iki yahudi aile Samatya'da Bahkesirli musl[imanlarrn bo- galftrklarr evlere, Filibeli otuz sekiz yahurli aile Topkapr'ya Kastamonu ve Tekirda!lt goqmenlerin terkettikleri evlere yerlegmigtir. 0b0r goqmenler ise Edirne. NiQbolu, Trrhala gibi yerlerden gelmiglerdir. M0sluman gogmenler arasrnda birqok esnaf rteri krrvrlrylrrr vh \ ve farikaf mensubu da dahil olmak uzere din adamlarr vardr. Askerler qegitli mahallelerde hine sahibi oldular. Deniz azebleri de Azebler mahallesinde yerlegtirildi. GOEmen gruplan, genellikle bir mahalleye veya bir manastrra yerlegirlerdi. Rumlar'ln, yahudilerin ve muslumanlarrn aynr binada ya$adrklarr da oluyordu. 1456'da Samatya'da krrk iki yahudi, on dort Rum ve on uE I rv lqr cek hem de ingaat malzemesisrkntrsr Eekilirdi, bunun sonucunda fiyatlar artar ve Eok sayrda insan yakrn gehirlere goE etmek zorunda kalrrdr. Tag binalar bile ha- rap olmamalanna ragmen oturulmaz hale gelir ve bunlar huktrmete alrr harcama yuku getirir, vakf fonlanndan yarar- lanma zorunda kahnrrdr. Padigah bazan beyzdde ve zenginlere kamu binalannrn onanmr igin yardrm etmelerini emrederdi. Qokrig doneminde fakirlerin yangrn sahalanna gecekondu yapmalan onlenemedigi igin, bu alanlar asla eski hallerine dOndurirlemezdi. Bu durum ve vakflarrn etrafrna kOhne barakalar yaprlmasrna yol agan icareteyn kurah yilzunden XIX. ytizyrlda istanbul daha once gorirlmemig bir gekilde bakmsrz ve viran bir gehir haiine nolmiclir Yangrnla mucadele, yeniqeriler, bostancrlar. cebeciler ve bazr verqiierden muaf !artmann Schedel'in Weltchronik aolr eserindeki (Nijmberg 1493) agaC ovma tekniqlnde yaptlmts istanbul gravura l3l/rit[]l;l nruslLlnrrin ailr' v;:i clr 1 .1:.lfr tarrirli S;Jyl'it nt a h a I e i r u f r r : :r r t I tt az r,tir )t I (j u l I . s, i il c ce bi rkac d u kk.l irr n Lrr ; I rr rxiu(1urru, kili:;c. manastrr ve ei'le[iri b,l5 ve lrar;ire fialrnI I r r. da olduQLrnu ilosi€'nrrckleLiir. Ancak F;)- tih Sultarr Mehrnr:ri !\rSa sure sonra ta- rnarnlanan Saral,i IrlCia d2inti ikarnete bas' ladr ve bina yaprrnrnr. ekonorlrrl.: cairltl:Qr ve yeni yericq;riirlerr tegvik eiii.863 (11159) yrlrnda fetiirten once ve sonra kaqan butun Runrlar'rn geri donmesini em.r,. rotfi Mno hrr r,,,-, rrrllrrJ-Lta, k-^--L-:-: oaSgennnt 0unya a2nlnrl: !o|,llruu hir cipvlotin vrl uL rlsLrlt rnarkozi r\LLt tllLl rrrnrnrlz jqprlldn amacryla bir Rum Ortodoks patrigi ve bir Ermeni patrigi tay'in etti. Aynr z.-rmanda bir baghaham tayin ettigi soylenmigtir. 0zellikle zanaatkarlarrn ve tuccarrn yerlegmesini tegvik etti. Seferlerde esir edilen koylii ahali, padigahrn kullan (has kul v'eya ortak<;r kul) olarak istanbul etrafrnda halk kaqmrg veya esir edilmig koylere yerlegtirildi, boylece bu koyler kaybettikleri canhlrgr tekrar elde ettiler. Bu kullar daha sonra normal reayi statrisr-r kazandr; XVI. yuzyrla gelindilinde bunlar padigah haslarrna baQlr nufusunun onemlibir bo- lumunu olugturacaktrr. Mesela 904'te (1498) Haslar kazasr olarak bilinen Eyup kazasrna baQh 163 kOyun 1 1O'unda 2000 has ortakEr kul mevcuttu. Nufusun geri kalanr srradan re3yi veya surgunlerden olugmaktaydr. Has stat0sundeki bu koyler BuyukEekmece, KuErikEekmece ve Bakrkoy'den Karadeniz krysrna . BoQaz' a ve Begiktag'a kadar uzanrrdr. istanbul'un iEinde has kulyoktu. Fethedilen gehirlerden yaprlan surgr:rnler de istanbul'un nufus bakmlndan desteklenmesi amacrnr tagryordu. 863'te (1459) FoEa ve Amasra'dan Ermeni ve Rum t[ccarlar: 864'te (1460) Mora, Tagoz, Limni, imroz ve Semendirek adalannrn Rum ahalisi: 865'te (1 461 ) Trabzon Rumlarr; 866'da (1462) Midilli Rumlan; 867'de (1463) .Argos Rumlan; 873-879 ( 1 468- 147 41 arasrnda Konya, LArende. .Aksaray ve Eregli'den muslu- manlar, Rumlar ve Ermeniler; 875'te (1470) EQribozlu Rumlar; 880'de (1475) Kefeli Rum, Ermeni ve Latinler gehre ge- tirilip yerlegtirildi. Cizyeteri Fitih Suttan Mehmed'in vahflanna ba{lanan 1542 Rum hinesi cemaatler qeklinde gosterilmig olup, bunlarrn en kalabahgr Midilli grubudur (Cemaat-i R0miyan-i MidillriyAn) XU. yuzyhn ortalarrna gelindiginde bu cemaatler istanbul ve Galata'daki qegitli Rum mahallelerine da{rlmrEtaril. 777 Ermeni hAnesinin yirmi d6rt cemaate dalrldrlr ve 1490 yahu- rit hanesinii'-r'r;rr oldrrrjl.; ti,5;il11 cc.lilinei-,tecjrr ll.i!,, l!), t,r .t i\)) Fatin Sultan il1i.irinrrri val<f ry'eleri Baiicekapr - Emi11311,.; i;;iigt:;rnde tamamen ya ir u d r leri n, Fi liJ.t rrt r rrra haliesincier rn uslunraniarrn, y.il I L:ri iterin, R ri rn lai'r ri ve I irnan sahiii boyr,inca genellikle yahtidilerin yerlegmig buiuncl,rgunu qosterrnekrr Brr k,avnakt2 Karaman, Ankara ve tecl Iznik'ten rrelen muslitrnanlarla Trabzon ve Midilli'den gelen Rumlar'rn adlari geqmektedir. :, Istanbul'da yoQun gonirllu yerlegimi, alt yapr geligtikten ve gehir ticari yonden qeligmeyc bagladrktan sonra gerget<Jegmigtir. 871'de 11466) vebadan birqok kiginin hayaLrnr kaybetmesine raQmen BB2'de (147-/) yaprian nrifus sayrmt ('fSrV1A, nr D 91241, bu tarihte istanbul'un diQer Akdeniz gehirleri kadar nufus yogunlu!una sahip oldugunu gostermektedir. ISTAN BUL Muslumanlar Rum Ortodokslar Yahudiler Kefeliler lstanbul Ermenileri Hane YUzde oranl 8951 60 3151 21,5 1647 11 267 2 384 Cingeneler Toplam 31 o,2 100 CALATA Hane Yuzde oranr Muslumanlar Rum Ortodokslar Avrupalrlar Ermeniler Toplam CENEL TOPLAM 535 35 592 332 22 62 A 1521 100 dan gelen ve Mudeccel 1fv1ldcccen) Araplarr diye adlandrrrlanlar olugturur. Bunlar, Galata'da Saint Paolo ve Saint Dorninico (Arap Camii) Kilisesi etrafrna yerlegtirilmigler ve istanbul'da hrristiyanlara dugmanhk duygulannrn ortaya grhgrnda etkili olmuglardrr. Osmanh yoneticileri, surg0ne tabi tutu- Ian gehirlerin olumsuz yonde etkilenme- nin de{il, d0nyanrn onemli gehirlerinden biri ve dunya ticaretinin merkeziyapma yolundaki kararhhklan obur duguncelerin on0ne gegmigtir. 2,7 14.803 Kanuni Sultan Suleyman bunlarrn bir krsmrnrn geri donmesine milsaade efti. Ancak Kan0ni de Belgrad'rn fethinden sonra hrristiyan ve yahuCilerin bir krsmrnr Samatya Kaprsr isonra Belgrad Kaprsr) kesi m i ne vprlesti rpr ek P,olnr arl mah:llpsini -'-...Y olugturmugtu. Bagka bir goEmen grubunu ise 978'cien (1570) itibaren ispanya'- leri konusuna istanbul on planda oldulundan pek onem vermemig; merkeziyetEiyapryr olugturma qabalarr ve dolayrsryla istanbul'u sadece Osmanh Devleti'- 372 Karaman Ermeni ve Rumlan sr;i irlln yahrrclileri l<.abrti etrneieriyle Istaribul'urr yahudi nufu:;ll halllr artrnrstrr. 0 tarrrrlerde lstanbul'Lr zryaret eden Von l-1arff 'rn tahminine gore bu rakam 36.000 kaclardrr. I. Selim, Caldtran seferi sonrasrnda Tebriz'den 200 hine triccar ve zanaatkarr. Mrsrr seierr ardrndan da Kahrre'den 500 haneyi istanbul'a getirtmigti. 16.324 Genel toplam igerisinde askerler, ulemd ve medrese 6!rencileri veya esirler yer almamaktadrr. Bunlarrn yekununun nufusun begte birine denk oldu$unu ve her hanenin beg kigiden olugtulunu var sayan Barkan'a gore toplam n0fus 100.000 civarrndaydr. Fitih Sultan Mehmed'den sonra gelen sultanlar, yeni fethedilen topraklardan s0rg0nleri istanbul'a yerlegtirme politikasrnr devam ettirdiler. II. Bayezid, Akkirmanlr 500 h6neyi Silivrikapt'ya yer- leqtirdi (Scnneicier, TTK Belleten, XVI/61 I 1961 I,s. 44; 894/1489 tarihli Cizye tahriri -^,"^'^, A-n iAlzL,irrn:n ,-.]:n. 5-^ oelenl^-;^ -.'llerln SayiSlol O i tJ o?l-le o[arak'rermekied i r). Osmanltlar'tn 1 492' ^ de ispanya, Portekiz ve Ciiney italya'dan S0rgunler, ozel bir statuye sahip olup avArv vergisinden muaf olmakla birliKe subagrnrn izni olmadan bulunduklarr gehri terkedemezlerdi. istanbul'a geliglerinden bir s0re sonra, ya kendi efilimlerinden ya da Ozel statUlerinden dolayr her grup ayn bir cemaat olarak gorul0r, beraber yagarlar ve geldikleriyere gore adlandrrrlrrlardr. Bu sebeple nufus saymlannda yeni gelenler ayn cemaat olarak zikredilir ve mahalle sakinlerine dahil edilmezlerdi. Mesel2 Kefe ve Karaman gOEmenleri 8BZ (1477) saytmnda baltmstz cemaat olarak yazrlmrgken 894 (1489) saymrnda hrristiyan nufus iEinde delerlendirilmigtir. Bu son tarihte sadece Akkirman'dan gelen gogmenler ayn bir cemaat olarak zikredilmigtir. XVII. yuzylda ?92 mahalle drgrnda Tokatlr, Ankaral t, Bursah vb. adlarla zikredilen on iki m0sluman cemaatin varh!rna rastlanmal<tadrr. Cemaatler, ya kendi dindaglannrn ma- halleleri iginde eriyip giderler ya da za' manla yeni bir mahalle olugtururlardt. 0 zaman genellikJe mahallenin adt mescid yaptrranrn ismini altrdt. Bu t0r butunlegme muslirmanlarda ksa s0rede gerqek233 ti lAi\i 3u L legirken yahudilerde oldukca yava5 olmr.i5tur. XVL yuzyrlrn ilk yarrsrnda buyuk oranda ekonomik sebepler sonucu nufus onemli olgiide arbtr. Vakrf tahririeri, Edirne, Bursa, Ankara, Konya. Halep. $am, Kahire ve hatta -sayrlan fazla olmamakla birlikteiran'dan birgok tuccar ve zanaatkann is- tanbul'a yerlegti g i ni gostermektedir. Fakat esas artrg, fakir bolgelerden genqlerin ve ev gdg0 drye adlandrrrlan qiftEi ailelerinin ig bulmak amacryla istanbul'a gelmeleriyle gerqeklegti. 0rta ve Do{u Anadolu'dan ve Rumeli'den, ozellikle ,Arna- vutluk'tan ve Bulgaristan'dan gelenler hamal, bahqrvan, sucu, kayrkqr, tellik, telIal ve srradan iggi olarak qahgrrlardr. Bazrlarr bir miktar para biriktirdikten sonra donerler, fakat Eo!uniuQu istanbul'da kaIrrdr. XVI. yuzyrlda Osmanh gehirierinde genel olarak y0zde B0 bir nufus artrgr oldu- !u tesbit edilmigtir. Coriinugte istanbul'daki n0fus arttgr genel artrgtan daha yiiksek, iki kat bir oranda gerqeklegmigtir. Bu ytizyrlrn ortalarrndan baglayarak idareciler, nufus fazlah{r ve getirdigi problem- lerin farkna varmaya ve bazr onlemler almaya bagladrlar. Tagradan istanbul'a gogtin sebepleri arasrnda daha iyi ig imkinlart bulmak, raiyyet vergilerinden. askerler, gdrevliler ve sonralan Ayan ve de- rebeyler tarafrndan yuklenen tekilif-i gakka ve bagka somur0lerden kurtulma arzusu saylabilir. Koyl0 gdgmenler evle- rini Kasrmpaga,Eyup gibi gehrin civar semtlerinde yapar veya bek6r hanlannda kalrrlardr. Vildyetlerde kurakhk veya buyuk Eapta kargagahk bag gosterdi{inde istanbul'a goq yetkilileri kaygrlandrnrdr. Celali isyanlarr srrasrnda (1596- l6 l0) binlerce kigi kaErp istanbul'a sr!rndr. Bazr kaynaklarda sadece Ermeniler'den 40.000 ( ? ) ailenin geldiQi belirtilir. G6Emenlerin Eogu yerlerine geri gdnderildi. istanbul'da yagayanlar igin hayat hem daha guvenli hem de aqhk tehlikesi daha azdr. Vakflar tabii olarak gogmenlerin hayatrnr kolaylagfirmaKaydr: binlerce kigi vakf imaretlerinde verilen yemekle hayatrnr s0rdur0yordu. MeselS sadece Fatih imareti'nden g0nde 1000 kigi yararlanmaktaydr. Ote yandan medrese olrencisi olarak bir turbe veya caminin dua okuyucusu (duag0)yazrlrp cirzi bir gelir elde edenlerin saytsr da pek fazlaydt. Bir yabancr seyyahrn gozlemine gore imaret / misafirhaneler olmasaydr istanbul'da insanlar birbirini verdi I Dernsch'lam, s.67). ,) 1!l 1 6 1 7'de Anaclolu'da rnecirese ogrerrcrleri karrgrklrk grkardrklarrnrJa birkag merkel ltaric ,Y la<,rar1e nrorlro<o Anrofirn11l6, bekAr odasrna kabul edilmezdi. yeni be_ kar oCalarrntn yaplrlr da yasaklanmrgtr. Butun bu onlemlere ra$rnen etkili bir son verilmesi ve buraiarclal,rr imarethAneierrn kapatrlmasr yolunrla fermanlar grkarrlmasr lstanbul'a yonelik goce yol agtr. Softalar (suhreler) lstanbLrl'da toplandrlar ve camilerde mutaassrp hocalarrn tahrrklerine uyan bir kargaga unsuru oldular. Bu gekJlde gelen oQrencilerin sayrsr 5000-8000 arasrnda idi. Dilenciler ve dervisler de her zaman sorundu. Ozellikle ramazan ayrnda binlercesi Istanbul'a gelip sokaklarr doldururdu. Kan0ni Sultan Sirleyman doneminde Mrsrr'dan iskenderi- kontrol mekanizmasr kurulamadr ve ""Y' ye ve Dimyat'tan dilencigelmesini onlemr'k icin hazr nnlpmler alrndrdrna dair kayrtlar vardrr. istanbui'un geEici nufusu arasrnda donanmada gorevli azeb askerleri. gegitli yerlerden bolgeleriyle ilgili ig takibi veya yerel idarecileri gikayet yahut vergilerin hafifletilmesini talep iqin gelen heyetlerin yanr srra kamu binalarr ingaa- trnda ,reya tersanelerde qalrgmak uzere gelen igEiler de Eoktu. Yetkililer. agrn kalabahk nufusun uE temel soruna yol aqtrgrnr dug0niiyorlardr: Bunlar su ve yiyecek ikmalinin gittikge zorlagmasr ve hayat pahalrlr!r; soygun. 6ldurme, yangrn olaylarrnrn artmasr ve guvenligin zayrflamasr ve nihayet istanbul'da igsiz kitlelerin artrgryla oranilh olarak vildyetlerden elde edilen vergi gelirlerinin azalmasrydr. Bu sebeple zaman zaman ozellikle bir ayaklanma, yangrn veya krtlrk bag gosterdiginde yetkililer problemlerin esas kayna!r olarak gdrdukleri bekar iggi gruplannr beg on yrlda blr toplayp s[rgiin ederlerdi; aynt gekilde dilenciler toplanrr. Eahgtrnlmak 0zere yakn kasabalara goturul0rdU. 1730 Patrona Halil isyanr'nda bagr bog Arnavutlar onemli rol ovnadrklarrndan dolay bunlara kargt srkr onlemler ahnmrgt. 1829'da meydana gelen yiyecek krthlr, son on yrlda istanbul'a gelmiq olan bekirlartn uzakJagttrtlmasr karanna yol aEmrg ve 4000 kigi gehirden sUrulmugtu. Ote yandan mahkemeyle ilgiii bir durum iqin istanbul'a gelmek isteyen herkes ba$lt bulundu!u yerel kadrdan izin tezkiresi almak zorundaydr ve ziyaretqi heyetlerin sayca qok olmamasr zorunluydu. Goqmenlerin ve ozellikle ev goqunun azaltrlmast iEin gehre girigte kontrol nolctalart lmesel6 Bostanct K6prUsU'nde) olugturulmugtu. Yine goEun onlenmesi ve guvenli$in sa!lanmast ig!n mahalle sakinlerinin birbirine kefil olmalarr istenirdi. imamlar yabanctlann mahallede bannmalannr onlemeKe g6revliydi. Kefili oimayan hiE kimse bir hana'reya alr- nan tedbirler sonuqsuz kaldr. Sonrakiyrllarda Avrupa'daki yenilgiler ve kayrplar istanbul'a yeni goq dalgalarrnrn gelmesine sebep oidu. Buyuk kitleler halindeki goqlerin sonuncusu 19l2 Balkan savaslarr srrasrnda yaganmrgtrr. 1592'cje istanbul'un gayri m0slim ntjfusu Rumlar, Ermeniler, yahudiler, Karamanhlar, Calata Frenkleri ve Calata Rumlarr olmak uzere altr gruba ayrrlmrgtr. Sadece Rum Ortodoks ve Ermenikiliseleriy- le yahudi hahambagrlr!r resmen tanrnmrgtr. istanbul surlarr dahilinde kalan tek Katolik grubu, BB0'de (lr475) Ermeniler'Ie birlikte hSne sayrlan 27O olan ve kendilerine Edirnekapr'da Saint Nicholas ve Saint Mary kiliseleri verilen Kefeli aileler olugtu rmaktaydr. Zamanla bunlar dagrhp bir ksmr Galata'ya geEmigtir. Kiliseleride Kefeli Camii ( I 038/ i 629) ve Odalar Camii ( I 050/ I 640) adr verilerek camiye qevrilmigtir. Bundan sonra Katolik kiliseleri sadece Galata bolgesinde gorulmelcteydi ve Frenkier ancak bu bolgede oturma izni alabiliyorlardr. XIX. yuzylda bazr Frenkler, istanbul tarafrnda BahEekapr yahut Divanyolu'nda doKor muayenehaneleri veya kumaggr d0kkinr aEmaya baglayrnca kapafl lmalarr emredildi. istanbul'un Rumlar ve Ermeniler'ce yerlegim kesimleri Marmara hyrsrnda, Fener- Balat'ta ve Rumeli yakasrndaydt. Gayri m0slimler genellikle kendi mahallelerini olugturmuglar ve kendi kilise veya sinagoglannr kurmuglardr. Miislirmanlar gayri muslimlerin yaganttlannr uygunsuz bulduklan iEin onlarr genellikle kendiaralarrna almryorlardr (Ahmed Refik, OnaltLnct Asrrda Istanbu! Hagatu 1553-1591, s. 46, 48 , 50 , 52 ). Zaman zzman muslumanlar arasrnda yaygrnlagan bir diigunceye gOre istanbul sadece mirslumanlann gehri olmahydr. Buna baglr olarak da padigahlar, zimmilere uygulanan qegitli ktsttlamalar ve dtrzenlemeler getirmel< zorunda kalmrgtrr. Gayri muslimlere kargt duyulan guvensizlik gegitli olumsuz olaylartn ardrndan bir tepki olarak ortaya Etkmtgilr. FAtih zamantnda hazineye ait miri evlerin iggali meselesi, bir hrristiyan donanmai sr tarafrndan saldln korkusu (944/1537, 979/li7l ve lC66r165i'te), 1683'ten sonra .Avusturya ve Rusya saldtrtlart ve g6Eler' nihayet 182.1 Yunan ayaklanmast bu konuda 6rnek gosterilebilir. Bu t0r sunugmelerin yanl stia yangrnlar ve gayri m0s- i3Tiil.l3UL Iirn rrialralie:)eri yakrnl.rrr na cam i in;a ed i lmesi gayri muslimlerin rnuslirrnan rna- halielerinden uzaklasarak Marrnar;t krytsrna, Haliq'e, Calata'ya ve surlarrn yakrnlarrna kaymalarrnr tegvik etmlgtir ( Alr rrr e-i Ref ik, | {icri Orttlrirtci Asrrcla lslattl.,trl I ia- gah, 1000- | 100, s ,'j-54) Otp vand,anI fa;rlir,,etJeri qjttl avnr mrrhfpSib ruurrjLLlLrt vrL lltutlL! J tarafrndan kontrol edilen miisluman ve gayri rnuslim tuccar ve zanaatkarlar pazarlar da yanya na Eal t$maktayd rlar; gayri muslimlerin korunnrasr hazinenin ve dev- let erkanrnrn igine geliyordu. Daha da onemlisi yetkililer. Islam'rn zimmilere ongorduQu hoggoruyri uygulama gereQinin bilincindeydiler. Bu sebeple hukumet medrese o!rencilerinin, acemi o{lanlarrnrn ve haikn gayri muslimlere saldrrmasrnr onlemeyi bir odev biliyordu lDei-nsch,"vam, s ll6) Gayri muslimler, ozellikle de Anadolu Ermenileri onemli olqude Turk kulturunu benimsemiglerdi. Her cemaat kendi dilini konugmakia birlikte Istanbul'da konugulan oicak dil TurkEe idi; siyasi ve sosyal prestlj sagladrgrndan gayri muslimler Turkler gibi giyinmeye ve yagamaya gahgrrlardr. Ancak bunun aksi de do{ru idi: istanbul Turkleri konugma ve yeme iEmede azrnlrklarrn etkisinde kalmaktaydrlar. Rum Ortodokslar, Ermeniler ve yahudiler ayn millet veya tAife olarak srnrflandrrrlmrg ve iq iglerinde kendi dini otoritelerine baglanmrglardrr. Rum patri!i ve Rum milleti ileri gelenlerinin 6bur iki gruba kyasla onceli{i vardr. Patrikler ve hahambagrlan kendi dini org0tlerince seEilmeKeydi: ancak cemaat 0zerinde otori- teleri 'pigkeg- Odeyerek padigahtan al- drklan berata baQlr idi: diler bir ifadeyle padigahrn tebaasi zimmiler trzerinde herhangi bir otorite icrasr bu izne tabiydi. Cemaatler, dini liderlerinin gorevden ahn- masr igin do{rudan padi$aha bagvurabiIirlerdi. Dini liderler de kendi kararlarrnr uygulayabilmek igin padigaha bagvurmak z0runda idiler. Cr-rg kullanaral< fethedilen istanbul'da niqin bu Kadar Rum kilisesi yaprldrgr sorusu g0ndeme geldiginde sOzde gonullrj olarak teslim olduklan hikayesi durumu me$rulagtrrmak igin t<abul edilmigtir. PatrikhAne, Rum cemaatini ilgilendiren Eegitli konulardan sorumlu tutulmug ve XVIII. yuzyrlda bu sorumluluk vergilerin toplanmasrnrn da din adamlanna verilmesiyle daha da artmrgtrr. Bu sebeple zamanla patriklik burokrasisi giderek daha genig yetkiler al mrstrr. Rr,lm cerrr,ratinin ckonornik rlLlrurnII 0snranIilar zanraninda Biz-an:;'rn son yr)zI'ilrnrlan qok dalra iyi irji ve cemaat kendr halrndert oldukca nterlnundu. Runrlar hazirteye ait onernlr iltizamlarr eide etrnrgler, Ege ve Karadenrz'de deniz. ticaretinde italyanlar'rn yerini almrslar ve istanbul'un yiyecek ticaretinin buyuk brr bolunrunu ellcrine geqirmiglerdi. Patrikhanenin yerii rnerkezi olan Fener'de ticaret ve iltizamla zengin 0lmug, kokierini Brzans b0yuk arielcrine grkaran on bir Rum arrstokrat :ilesi orfava r-rkmrstrr Saravda rioktorluk .""t'',' yapan Rum tabipier ticaret ve iltizarn rs- vine lerinde onlara varr-lrrilr-r olmrrslar """v'""J XVil. yuzyrlda divan ve donanma tercumanlror vanarak nufUzlarrnr daha da arttrrmrglardrr. Daha sonra Eflak ve BoQdan voyvodalarr da bu ailelerden segilmigtir. 1833 nufus sayrmrnda istanbul'daki Rum milleti 50.343 erkek nufustan iba- retti. Karaman'dan sirrtrlm0g, Rumca bilmeyen, Turkqe konugan bir grup Ortodoks hrristiyan Rum patrikhanesine baQlanmrgsa da bunlar ayrr bir cemaat karakteri tagrrnaktaydrlar. XVl. yuzyrhn ortalannda Yedikule yaknlanna yerlegtirilen bu grubun yuzyrl kadar sonra Narhkapr civarrnda surun iginde ve drgrnda yagadrgl anlagrlmaktadrr. Bunlar kuyumculukla ve nakg igleriyle zenginlegmiglerdir. Ermeni ruhani meclisi ilk patri{ini padigahrn emriyle 1461'de seEti. Patri!in makamr o zamanrn Ermeni nufusunun yo!un oldu!u Samatya semtindeki Surp Kevork idi (Sulu N4anastrr). Burada Rum- lar'la birlikte 1000 kadar Ermeni ailesi yagryordu. XVII. yuzyrlda Ermeniler'in en kalabalrk butunduSu semt Kumkapr idi ve 1641'de Ermeni patrikhAnesi buradaki Surp Asduadzadzin Kilisesi'ne nakledildi. Ermeni nufus Yenikapr. Kumkapr, Batat ve Topkapr semtlerinde yo$unlagmrgtr. Galata Ermenileri'nin qogu Cenevizliler zamanlndan beri oradaydrlar. Beglktag'ta, Kurugesme ve Ortakoy'de yahudilerle birlikte Eri'neniler de vardr. XVII. yuzyrlda Ermeniler iran, Turkiye ve italya arasrnda ipek ticaretini kontrolleri altrnda aldrlar ve birgok Ermeni iltizam ve bankacrhk yoluyla zengin otdu. XlX. yuzyrlrn ilk yrtlanndan itibaren darphAneyi yonetmeye ve devletin maIiyesini kontrol etmeye bagladrlar. Bankacrhkla u$rasan bazr Ermeni aileierinin patrikhaneyi ve Ermeni ticirlerini kcntrolleri altrna alma girigimleri cemaat iqinde aynhklarayol aqtr. Daha once Katciik rnisyonerlerinin faaliyetleri Ermeniler jrld? intilirflai-:t sebE:r.l olmrrg, bu da sert tepkisi1,1e kar;rlaSn lStr; ancak rJaira sonra gogunlugLrnu zerrgin Ermenrler'in olugturdugu bir Errireni Katolik cernrati orgut.:rr.:1:' 1(i3,1 sc;nra:sirida Babrali'nin lendi; i B26 sayrrnrna gore sayrlarr 1000'e r:l:.:rnrcfr "'"'/""Y 1Q?? cerrlplf nda lslanbUl'da b0- tun Ermeni milletinin erkek nufus savlsl 48 099 idi. Fitih Sultan Mehmed doneminin sonlarrnda 1647 hAne oJan yahudiler gu ana gruplardan oiusrrraktaydr : Fetih oncesi rro i113J-1 vahrrClilpri Fr^lirnp'r1.^ nof irilon Yv ILrrr rr9rr boicesine verlestirilen Karailer, daha sonra Ariadolu ve flumeli'nin geqitliyerlerinclen silrilliln nptirrlen Rabbaniler ve Karailer. Fatih donemi vakflarrnrn ctzye def- terleri {3A ID, nr 24rl; adr geEen yahudi qruplarrnrn sayrlarrnr ve hanelerini vermektedir. Oyle gor0nuyor ki fetih srrasrn.i i F'itih rrehr rdilor, 3 eman vermr$ ve onlarr hanelerinde brrakmrgtlr (BA TD, nr. 2-i'i ta I l0 yahudi ailesi kal;rtlrclrr) Avrupa yahudilerini Osmanlr topraklannda yerlcqmpvp canrren haham ISaaC Sarfati'nin mektubu itzerine Almanya. Avusturya ve Macaristan'dan bazr arleler istanbul'a g6q etmigtir; fakat tahrir defterinde sadece yirmi altr ailelik "cemiat-i Eskinas-i Alaman"dan s6z edilmelctedir. Buyuk gOgten once 894'te (1489) istanbul'da toplam yah udi hanesi 2OZ7' y e yukselmigtir. istanbul yahudileri. sinagoglan etrafrnda ayn ayn cemaatler halinde ruhani ve idari birimler olarak 0rgutlenmigtir. XVI. yuzyhn ortalannda krk-krk beg sinagog ve cemaatle krk iki okullan vardr ve nufuslarr 15.035'e ulagmrgtr. 1552'de Portekiz - Felemenk Marranolan sultanrn korumasrnda istanbul'a gelip yertegtiler; onlardan unlu bankacr Mendes ailesi. devletin finans iglerinde ve Avrupa ile ticarette rist0n bir konuma sahip oldu. ispanya ve italya yahudileri gegitli yeni teKnikler getirdiler; ozellikle lstanbul, Seldnik ve Safed'de geligmig bir yunlri kumag sanayii kurdular. Romaniot. Sefarad ve Karai yahudi cemaatleri XVII. y[zyrla kadar farkh kimliklerini devam ettirdiler; fakat 1633 ve 1660 yangrnlarr sonucu meydana gelen iskln degigikiikleri sebebiyle cemaatler kangtr ve sonuqta bir cemaat haline geldiler. Ekonomik bakrmdan guqlu olan Sefaradlar once A5kenazi, ardrndan Romaniot yahudi cemaatinin sorumlulugunu 0stlendiler. Esasen 1SBZ'de bu uq cemaat temsilcileri Haskoy'de bir yahudi mezarhQr kurulmasr iqin ortak mi.rracaatta buiunmugiardr. Haskoy yahudileri sa235 ISTA[] BUL yrca daha da arttr (t:.vliva Qelclri l,4l'J) 1044'te (l,6?,4) istanbul'cla 125.5 yahucJi yal^llasri"l beg i-rat avarv hinesi vardr ve yirzyrlrn sonunda 593-1 606 yrilan arasrnrla tufekli piyadeye duyulan buyuk ihtiyaqtan dolayt aerceklosnristir 1597 seferine sadece :J"'Y'' 15.000 yenigeri katrlrrken 1609'a qellnriiiind,' von icorilopin mevcudu 37.000'e ,,t---,^+. yenrqei-ilerin bir krsmr lstanulagmr$tr. \/^^:^^bul'da, diQer ksmr da vilayetlerde ve srnrriarda kalelerde buiundurulurdu; meselA 1 076'da (1665) 49.500 yeniqerinin artmrgtrr: bu artrg ozel- likle ycnigerrr srnrlrnda goriilur. Artr5. I 5000 yahudi cizye odernekteydi. Valide Carnii'nin yaprmrna baplandrQrnda (tttO6rl597) Eminonu yahudileri (yaklagrk t00 hane) Haskoy'e tagrndr. 1727'de cami yaknrnda Balrkpazan Kaprsr'nrn drgrnda yagayan yahudilere mulklerini muslumanlara satarak diger yahudi mahallelerine tagrnmalarr emredildi. Bundan bOyie Haskdy yahudilerin yo!un oldugu tek bolge haline geidi. XIX. yuzyrlda yahudilerin 12.000 hane ve 39.000 n0fusa ulagtrgr tahmin edilmektedir. Cayri mus- 20.468'i istanbul'da idi; 1OB0'de (1669) 37 .Og|yeniEeri istanbul'da bulunmaktaydr. Koprululer doneminde yeniqerilerin sayrsl azaitrimaya qalrgildr ve 1083 (1672) ytlrna gelindiginde yenicerilerirr toplarnr 18.150 ve toplam kaprkulu giic0 sadece 34.825 idi. XVIII. ylzyrlda yeniqerilerin saytsr 40.000'e yiikselmekle beraber trlke Eaprnda yeniqerilerin sayrsrnrn 1 60.000'e ulagtrgr one surulmugtur. Yeniqeri srnrfrna dahil olan birqok kigi, onlarrn sahip olduklarr ayrrcalrklardan yararlanmak iqin yeniEeri olmug kimselerdi, fiilen asker deQillerdi. Fdtih zamanrnda bile bazr yeniEeriler ticir ve zanaatkAr olarak topluma kangmrglardr. UlOfe olarak odenen akqenin zamanla de!er kaybetmesiyle orantrh olarak XVL yuzyrl sonlanndan itibaren esnaflr!r ve bagka ekonomik faaliyetleri seEen yeniEerilerin saysr giderek artmrgtrr. XVI. yuzyrhn sonunda yetkililer, fiilen esnaflrkyapan ve bir nevi milis askeri olan yenigerileri sefere goturmekte hayli zorlanmrglardrr. XVII. y0zylda istanbul'da ve bagka yerlerde birEok zengin kigiyeniEeri veya sipahi srfatr tagrmalctaydt. Yenigerilerin ve oteki kaprkulu askerlerinin gehrin ekonomik hayafina girmeleri, ihtisab kurallanna tabi olmadrklan igin onemli sosyoekonomik sonuElar vermigtir. $ehrin polis gucu genellikle yeniEeriler- limler arasrnda tek tek Musl0manhQr seqenlere srkqa rastlanmaktaydr ve bunlar islam'r yayma konusunda qaba gostermekteydiler. Divan. yeni miisluman olan- lara'nev-muslim" akqesi adr altrnda para yardrmrnda bulunuyor ve at uzerinde sokak sokak dolagtrnlarak bir Eegit toren yaprlryordu. Ancak zorla islamlagtrrma'dan kaEtnma esasrna tam anlamryla uyuldu!u ve yetkililerin bu tur islamlagtrrma konusuyla ilgilenmedikleri kesindir. Top- luca m0sluman olanlara 6rnek olarak Topkapr Eingeneleri gOsterilebilir. MusItiman erkeklerin gayri muslim kadrnlarla evlenmelerine srkEa rastlanlr ve musl0manlagtrrmaya katkda bulundu!u iEin bu tIr evlilik]er iyi kargrlanrrdr. Koleler kendi istekleriyle islSm'r kabul ederlerdi. Sadece sarayda veya onemli kigilerin h2nelerinde degil imkAnlan iyi olan herkesin evinde k6le bulunuyordu. K6le sahibi olmak kirh bir igti; kote veya Azath kigi end0stride, ticarette Eahghnhr, hatta kiraya bile verilebilirdi. Vergiye tAbi olmadrklanndan saray go- revlilerive kaprkulu askerleri istanbul ntfusunu gosteren tahrirlerde yer alma- den oluguyordu. Yeniqeriler gUvenliSi saS- malctadrr. Fakat hem sayrlarr hem de gorevleri itibariyle istanbul'un sosyal hayatrnda onlann 6nemliyeri vardr. hyor, pazarlarr ve iskeleleri gdzetimleri altrnda tutuyorlardr. Bu yetkiler baztlarrnca kOtuye kullanrhyor, ihtikira ve hileli Tabloda verilen rakamlara gore 1514'- iglere yol aqryordu. Cayri mr-rslimlerin ha- ten sonraki yrllarda kaprkulu askerleri yatr ve mallan onlann insaftna kalmtgtt. sa Kaptkulu askerleri ray g0revlileri Tarih ?? 880 (1475) 12.800 (514) 3.742 933 (1526) 1'1.457 1018 (1609) 12.971 6.643 12.689 77.523 1080 (1669) 19.000 civartnda 80.000 920 Donanma ve tersane 12.800 i 236 t19541, s.312, a.e., ci'rarrnda XVlt t1955-561, ? lu.3tJf ? 24.146 2 364 1 003 (Babinger, Die Auizeichnungen, s. 48; Ayn Ali, iFM,XV/1-4 Toplam s 82-98; s.216,227) 92.858 100 000 kadar 1600'den sonra c;iderek artan yeniqerr ayaklanmalarr sonucu gehrin guvenli(i . hnzrrl;'.11rrc . ._Y, lt:lk A;'t'1" tAd:'-';" ^t-"'^ Jrrgrn orrTru9, ouKKan- lar kapatrlmrt, yangrn ve yaQmalanrna t,^.1.,,-,, .,^^, -?rmtstr r\ul nll>t-l !-^llYl yllll )qt rrrt?Ll, Ypnicerilerdcn tLrrrvLr rrLr\ oldukga fazla kisinin ticaretle uQragrnasr dolayisryia bu tur kargagalar, devlct yetkililerine kargr gerqeklestirjlrnig toplumsal ayaklanmalar olarak da delerlendirilebilir. Acemi oQlanlarr da istanbul'un sosyal hayatrnda onemli bir yere sahipti. istanbul barakalarrnda olanlarrn sayrsr baglangrqta 3000. 1555'te 7000 idi. Bunlar, kamu iglerinde galrgtrrrlan onemli bir ig gucirnu olugturmaktaydtlar. Ayrrca sarayln bahqelerinde de galrgtrrrlrrlardr. CUndeiikleri 1555'te Yz tle 2 akge arasrnda duguk bir rakamdr. Sultanrn kuilarrna tanrnan bagrgrklrt<Jara sahip olduklarrndan toplum- da her zaman igin sorun kaynaQr olugtur- rnaktaydrlar. Seferlerde b0tun saray halkr ve kaprku- lu askeri padigahla birlikte hazrr olmak zorundaydr. Bu durumda istanbul'da pazar tamamen duzensiz hale gelirdi: fiyatlar artar, karaborsa olugur ve kthkJar gorulurdu. Ticaretle meggul olan yeniqeriler ig yerlerini kapatmak zorunda kahrlar; esnafrn bir ksmr "orducu" adryla orduyla beraber sefere giderdi. Boylece halKn onemli bir krsmr istanbul'u terketmig olurdu. ll. Selim zamanrna kadar hemen her yl bu duruma rastlanrrdr. Bu sebeple bazr devlet adamlan padigahlann seferlere katrlmasr konusunda isteksiz dawanmrglardrr. istanbul niifusunu etkileyen fal<t6rler arasrnda bulagrcr hastahklar bagta gelir. Yangrnlar gibi veba, kolera, gigek hastah!r vb. salgrn hastahklar da zaman zaman n0fusun kinlmasrna veya goEe yol aqmrgtrr. 871 (1466) veba salgrnrnda her gun 600 kigi olm0g, birgok kigide gehri terketmigti. Dort yrl sonra veba yine ticaretin durmasrna sebep oldu. Daha sonra 917 (1s11), 932 (1s26), 969 (1s61), gsz (1s84), ss4 (1s86), ee8 (1s90),1000 (1s92), 1008(1s99), 1034 (162s), 1047 (1637), 1os8 (1648). 1063 (16s3), 1084 (1673). 1 179 (176s), 1 207 (1792),1812. 1837.1845-1847 ve 1865 yrllannda salgrn hastahklar b0yuk n0fus kaybtna sebep olmugtur. Bu salgrnlar aylarca bazan da yllarca devam etmig ve binlerce krginin hayatrna mal olmugtur. 1592 ve 1648'de gunde 1000 Kgi, 1792'de gunde 3000 kigi salgrndan Oliiyordu. 1812 salgrnrnda toplam 150.000 kigi, bir bagka rivayete gore 200-300.000 kigi hayattnt kay- iSTAI'.jBlJ tir. l-ierr sanat kolu bir gargrcla toplanrrdr. F-snaf icin gerckli ham madcJelerin ve geirir sakjnleti-i iEin yiyeceklerirr c;o;:etim vc dai;rtrmr, devlete oderrnresi gereken vergi ve gurnruklerirr tahsri erJilebilnresi icrn temel ihtiyac maddelerinin satrga sunuldLrgu gegitli merkezi pazarlar kurulrnustur. Bu kapalr pazar binalanna "kapan" adt verilirdi(i,aI kaJt;rnl, itn kapanr bal kai)anr, \'cmrg kap;inr) Bu kapanlar istanbul'da liman qevresinde veya gehrin girig kaprlarrnda yer alrrdl. Deniz yoluyta ithal edilen e$yalar igin bir gumruk kapanr mevcuttu (son ra la rr gunr r[ik emin indi:n krnaye sernt adr haline gelen Erninonu) Karadan ithal edilen mallarrn grimruQu ise Edirnekapr civarrndakr Karagumr[k'te odenirdi. Debbagh2ne ve mezbaha surlarrn drgrnda; boyahane. elrptcl dibegi, zeytin cenderesi gibi igietmeler zanaat merkezlerinin yanlannda yer airr, butun bu tesisler ve gargrdaki d0kkAnlar, yonetici srnrfrnrn riyeleri tarafrndan vakrf olarak kurulur ya da onlarrn mulkiyeti altrnda bulunurdu. XVll. yuzyrlAyasofya vakrf defterinde (BA, MAD, nr. l9)qargrlarda d0kkanlarrn b0yirk krsmr askeri srnrf ve saray mensuplarr elinde gOrunmeKedir. Cenellikle gehir ahalisinin hayat standartlarrnrn yukseltilmesine yonelik hayr igleri vakf veya vakf kompleksinin bir parEasr olarak su tesisleri, yollann kaldrrrmla dotenmesi, hastahaneler, yollann temizlifi ve fakirlerle yolculann doyurulmast ve bannmasr igin ziviye ve imaretler ingasr gelenekset Osmanh gehrinin, bu arada istanbul'un ingasrnda temel geligmelerdir. Boylece harap Bizans gehri uzerinde tipik Osmanlr gehri y0ksetmigtir. istanbul'un bir Yakndo$u gehri olarak geligiminde, tek bir nuvenin etrafrnda daireler halinde mahallelerin kuruluguyla gerEeklegti$i geklindeki yorumlar ( Mayer, s 9, 20,25+) istanbul iqin do!ru degildir: ancak Eegitli bdlgelerde nahiyelerin her biri bir vakf kulliye Eevresinde ayn ayn geligmigtir. Bizans zamanrnda oldugu gibi Osmanh doneminde de gehrin ge- ligimi, belirli bolgelerin kendilerine ozgU co!rafi ozellikleriyle dofrudan ba{lanilhydr. Baglangrqta istanbul gehrinin Bursa, Edirne'de oldu!u gibi ikitemel ozelli!i, ulucami(Ayasofya) ve merkezi Buyuk Qargr'drr. Fakat sonralan Fatih Kulliyesi'nin, Sultanpazan ve SaraEhane'nin ingasr, zamanla gehrin padigahrn ve onemli 're rnektepten olugan daha kuquk kompIeksler metyrJ;:na getirrnistir f iru qeli ,rrrr :,ir rcr.r iqr n iinr:rnlr k;r,.rn,il: lsl;trtbu! Vaktf lart Taltrir Defir:ri 953 fl54bl, n;.r F.krirl l-i.r!.kr A.;r'crrli - Orrrer l.ri'.ii ii;irf.,lr, i:,1.,tn, l-rui 19701 Dolayrsryla kompleksler arasrnda sultanrnkiierden baglayarak mahallo komnl..xslprino karl.tr hir hiverarsi SOz kon usudu r. Her ne kadar bu kulliyeler istanbul'da yan bagrmsrz cemaatlerin ortaya grkgrna sohpn nlnrrtcc: 11z Halic lirn:n hAlnoqivlo ordu ve kervanlarrn geEtigi Divanyolu denilen ana cadde gerqevesinde gehir orga^ :,. h.',+,", ^,., x.', - " koruyabilmi gtir. Fatih lrll\ LruLutilLruullu Killlivpsi vp vanrnc'la Srrltannazarr'nrn in,'"...J gasrndan once Istanbul'un iki ticari merkezi bedesten ve Biiyuk Qargr ile agagrda Tahtakale ve liman bolgesiydi. Divanyolu'nun iki yanrnda belli bagli kiilliyeler ve hanlarla Buyuk Qargr yer alrr. Halic liman bolgesiyle bu cadde arasrndakr bolge han ve kapanlarla dolu ticaret bolgesidir. Bugun de bu karakterini korur. Boylece Divanyolu, Liman ve ikiaradaki bolge istanbul'un ticaret hayatrnrn merkezi olarak bir butunluk gosterir. Burada belli baglr Eargr. han ve kervansaraylarrn 6nceden tasarlanmrg bir planrn sonucu yaprlmadtQr agrktrr; Eiinku limana inen birkag ana cadde haricinde sokaklar e{ri b0gru geEitler ve qrkmaz sokaklar halinde geligiguzel geligmigtir. Bu kangrkhk bazan ileri stiriildir$ti gibi yangrnlar sonucu olmayrp bagtan beri mevcuttur. l lerinde "kaysariyye" denircl!. Konstantinopolis'rn parlak donemincle Constantini Forumu ile Tauri F'oi'uinu arasrnda kalan bu kesirn, zengin bir ticari boige olup basi lr kter v e a rtopoleia ek r n r: i.lc i i cr I t-, n i:a : r ) 1 burada bulunrnaktaydr. Bolge gehrin nrerkezi konumundaydt. $ehir kapilarrndan geien ve limandan qrkan yollarrn kesigtigi yeri kaplryordrr. l{aiiq'te baglrca iskeleler ise Neorion ile (Llahgekapr) Porta Droungariou (OdLrnkapr ) arasrnda yer alryordu. Bizans doneminde yukarida ticaret merkezinden Basilike Rrhtrmr'na fratih Sultan lv,leh med' i n 1 muhtemelcn i,,.r kf i yel e ri nd e si k s r k ba h sed i I e n Va s i I i ko inen ana yol yani Markos Embolos Maurianon. Osnranlrlar zamanrnda Uzun Qargr ismiyle anrhyordu ve gehrin en faal ana caddesi durumundaydr. Ka ptsr ) Bedesten ve Kapah Qargr, burada faaliyet gosteren tuccarlarla ilgili bilgiler,Ayasofya vakflan kaytlannda ayrrntrh olarak mevcuttur. Bedestende once 126. 14BB'de '140 "sandrk" ve on dort koge d0kkAnr vardr. Sandrk, arkasrnda deposu ve bir kasasr bulunan dukkAna deniyordu (White, I, l7 4 ) Bir sandrk kirasr ayda20 akge, koge dukkanlarrnrn ise 3,5-15 akqe arasrnda idi. 898 (1493) yrlrnda bedestendeki tuccarlarrn onu Ermeni, begiyahudi, liqu Rum ve geri kalanr m0slumandr. FAtih Sultan Mehmed, 878'den (1473) once, B0y0k Qargr'nrn grineydogu k6gesinde ipek ticareti igin yeni bir bedesten (DA- Fetihten hemen sonra ( 1456) Qakr Aga (istanbul subagrsr) mahallesinde bir bedesten inga edilmesine karar verilmigti. Ithat edilmig delerli mallarrn saklanrp sa- trldr!r ve finansal muamelelerin merkezi olan bedesten aynr zamanda ileri gelen tuccann ig yeri ve gehrin ekonomik hayatrnrn merkeziydi. istanbul'un bOyuk be- XVl. yuzyrlda istanbul'u gosteren bir minyatur (Matrakqr Nasuh, Beg,:in 5964. w. t Menizil-i Sefer-l Irdkegn, iU Ktp., TY, nr. 8b) desteni ( son ralan Cevdhir Bedesteni veya lg Bedesten), on beg kubbesiyle t0ccartn mallannr ve zengin vatandaglarrn servetlerini hrrsrzhk, ya$ma ve yangtna kargt korumak igin bir kale saflamh$rnda yaprlmrgtrr. Bu bina aynr zamanda. XIV. yuzyrlda Bursa Bedesteni'nin ingastyla bagla- yan 0smanlt ticari mimarisinin bu tarzda kulliyelerin vakf kompleksleri etrafrnda yaprlmrg en tipik 0rnelidir. Gerek plan itibariyle gerekse kaynaklardan elde edilen bilgilere gdre bedestenin Bizans donemi yaprsl olmadrlr ve bu donemle iligkilibulunmadr!r kesindir. Bizans'ta olduQu gibi islam d0nyasrnda da degerli mallann de- geligmesine yol aqmrgtrr. Diger devlet gorevlileri veya varhkh sivil kesim de yeni bir mahallenin merkezrni teSkil eden mescid po edilip korunmasr ve sattgr iEin b6ylesine sa!lam binalar yaprlmrgttr; bu Eegit binalara Bizans'ta 'basilice", Arap gehir- devlet adamlarrnrn yaptrrdr!r ayn ayrr L 223 lS'riri.lillJ L rrrrr Beclesteni denilen bu bina rJevletin err b0yuk bedesteni olup iqinde 124 sandtk, drgrnda ise yetmig iki dukkan vardr. ;rhrrr vardr ve -vrllrk geliri 19.500 akqeye 1;'ai.la:;rk .t00 irltrn drkr 1 ulagtyordu. Konstantinopolis'in fethinden once kurulan diger Osmanlr gehirlerinde oldu!u gibi bedestenin dort kaprsrndan Erkan dort ana yol ve onlara paralel satranq tahtasr duzenindeki sokaklarda esnaf igin Eargrlar inga edilmigti. 894 (1489) yrh vakrf kayrt defterine gore 641 dukkanda otuz uE ayakkabr, otuz [rq terlik ve krrk dort knlah imalatgrsr, elliterzi ile kegeci ve yetmig altr mircevherci ve bagka zanaatkirlar vardr. Mtisl0man, Ermeni. yahudi ve Rumlar'rn dukkAnlarr ayrr sokaklarda olrnayrp aynr sokal<ta karrgrktr; bununla beraber sadece zanaatkArlarrn degil aynr zamanda mucevherci ve sarraflarrn goQu musluman Trirk'tu. Buyuk Qargr zamanla genigletilerek nihayet 1000 dukkana ulagmrg, uzerine qatr yaprlarakon ikr btiyuk ve yirmi k0gukkaprsr olan Kapalr Qargr haline getirilmigtir. B0yuk Qargr'da bedesten kurallan gegerli olduQundan gargr bedestenin bir geniglemesi olarak kabul edilmigtir. Bolgedeki ikinci buyuk gargr, Mahmud Paga dukkSnlan adryla bilinmeKe olup Mahmud Paga imareti'nin yaknrnda inga edilmig 265 dukkindan olugmaktadrr. Fitih Sultan Mehmed tarafrndan Ayasofya vakflarrna ba!lanan bu Eargr ll. Bayezid zamanrnda tekrar Mahmud Paga vakfrna iade edilmigtir (894/ 1489 tarih I i Ayasofya vakrf kayrtlan ). Uzak bOlgelerden gelen t0ccann kala- bilecegi, mallarrnrn da 0st veya alt katlarda depo edildili hanlar, toptan satrglann yaprldrQr bir yer olup Osmanh ticaret merkezlerinin vazgeEilm ez bir parqasrdrr. Fdtih Sultan Mehmed. ikisi Tahtakale'de, ikisi de bedesten yaknrnda olmak uzere dOrt han yapttrmtgttr. Muhtemelen en eski han bedesten yaknlnda Bodrum Kervansarayr denilen handrr. iki katta otuz bir odaslnrn yanr srra 0n cephesinde on beg ditkkin ve dokuz hucresi (atolye olarak veya gecelemek igin kullanrlan biraz buyUkge oda)vardt. Handan elde edilen gelir ylltl< 15.000 a}<ge, d0kkin ile hucrelerden ise3108 akEe idi. istanbul'a ithal edilen pamuk ve ipeklilerin ticaretiyle u(raganlar bu hant kullantrlardr (Ahmed Refik, HIcri Onbirtnci Astrda istanbul Hagatt, 1000-I /00, belge 77). S0leyman Paga iRumeli Beylerbeyi Hadrm Siileyman) Odalan denilen han 894'te (1489) Kervansardy-i Usera i Esirpazarr) oldu. Divanyolu'nda Atik Ali Paga Camii'224 kapsayan 0stu kapalr ve kare seklinde crlup onenrlr brr garsr vazifesi gor-mekteydi. Sinagog ve Muracl Pasa Hanr da bu civardaycJr. Yemigkapaflr lsonralarr balk;r;r,rrrr ) Hanr ise agaqrda on bir depo ,re yukanda on alti odasryia bu bolgcnin dogusunda yer airr. y::nrnda iki katlt bu hantn elii iki rtdast r it' )-Llett itziyc r:l-cerilirlc) insa ettir di l t-'l g[rn aqik:rrttrrrit.r ;'cri) Daha sonra Sandal {:;i-'iir.ri :)',r)r;t(l:tn genig l!llt'ir nli;), bir hamamla br B0yuk Cargr'nrn do!Lrsunda B78'den (1413) once Bey Kervansara_vr (vakf il,e dt: "han" oiarak q.q?r, scnralarL Quiiacr F{.rnr) inga edilmigtir. Burasr dikdortqen bir avlunun etrafrnda iki katla doksan sekiz odasrvla neleneksel bir 0smanlr hanrdrr. 0nceleri eczacrlann buiundu{u on cephesinde krrk iki dukkanr tvakf il'ede kirk cl(jrt mevcuttu. Yrllrk geliri ise handan 40.000 istanbul'un ba;lrca kapanlar-ryla nru m tuz ve sabun) gumr0k bLr bolgedeydi. 1 , Odun ve kereste BahEekapr'daki Agaqpa- zarina getirilirdi. Bu bogaltrna yeri XlX. asrrda bile aynr amaEla kullanrlryordu. $ehir hapishanesi Vasiliko Kaprsr'nda lZrnci;inkaJ:i) yer alnrrgtr; burasr daha sonra Baba Cafer Zindanr adryla tanrndr. ) akqe ve dnkkanlardan 19.548 akqeydi. Fatih Sultan Mehmed cami vakfrnrn kurulmasrndan once eski Atpazart da deniIen bolgede dericiler toplanmrgtr, Eskr Saray civarrnda ise ok ve yay imal edenlerle gumug akge darphanesi mevcuttu. BgB (1493) yrlr Ayasofya vakf kayrtlan- na gcre istanbul ve Calata'da vakfa ait 2350 dukkan, dort han, iki hamam. yirmi hir hozahinp virmi iki hashinp ve 987 mukataah ev bulunmakta, bunlardan elde edilen yrlhk gelir 718.421 akgeye ulag- Fatih Sultan Mehmed'in ilk ingaat yaptrgr bolgelerden biri de Haliq'te yani liman bolgesinde kurulan Tahtakale (tah' te'1-kal'a) idi. Osmanh fethinden Once Porta Perama (Balrkpazarr Kapisr) ve Porta Droungariou (Odun Kaprsr) arasrndaki bu bolge, Latin tuccar kolortileri ve daha sonra da Venedildiler'in kontrolu altlnda idi; liman faaliyetteri Neorion'a (Baheekapr) kadar genigletilmigti. Osmanlt fethinden maKaydt ( l4 000 duka kadar; vakfrn 894/ 14,89 btltgesi y'aklagik I milyon akqe idi; Barka n iffq,,xXiu/ | -2 lt963l, s 344) $ehrin bagka taraflannda yerel Qargrlar inga edilmigti. Bunlar Ayasofya (otuz dokuz dukkan ), Kemer'deki yeni dukkdnIar (on yedidukkAn), Divanyolu uzerindeki Dikilitag i Qemberlitag (yetmig yedi dukl- ^ ve ,{-,^L j' yaKlntnoa l-;orr f--1., oaKlr para oarpnaneKan ,,^,,^1,,^,^.Jsi), Hoca Piri Mescidi (yirmi altr dukkan), sonra yaprlan anlagmalarla Venedik, balyo- sun eski saraytnr, Venedik mallanntn depolandr$r Lobia'yr ve iki Latin kilisesini geri almaya gahgtr.858 (1454) kapitulasyonundan sonra yeni balyos Bafcholomeo Marcello'ya kiliseyi ve Anconaltlar'tn ikametgihrnt kullanma izni verilmigtir. 898 (1493) yth Ayasofya vakf defteri kayttlannda "eski" Venedik kilisesi ve balyosun sarayndan s6z edilmesine ra{men Arapqa vakfiyede (s. 60) bir Venedik loncast mahallesi ve Arslanh ev / Arslanlt mahzen mahallesi zikredilir (Zwei Stiftungsu rkunden des Sultans Mehmettt Fatih, s 70; lstanbul Vaktflan Tahrir Deftert 953 [1546]) . Bahkpazarr Kaprsr'ndaki rrhtm Galata'ya geEiglerde baglrca iskele olarak kullanrlmrgtrr. Sonralan transit gegiglerde Ye- mig, Liman, Balat gibi diger iskelelerden de yararlanrlmrgtrr. Eski istanbut planlannln hepsi bu bolgede gemitrafilinin qok yo$un oldu$unu gostermeKedir. Liman bolgesiyle bedesten araslnda kalan strtlar ticari binalarla doldurulmugtur. Fatih Sultan Mehmed burada Ayasofya vaKtna ait olmak 0zere iki han. gumrtik kapant, yemig kapanr, tuz deposu. mumhane, tlE bozahine, yedi ambar ve 422 d0t<kin yapfirmrgtr. Hin-r Sultini. 361 dukkint yirmidort ga boyacr dirkkAnrve Mahmud Pa- vaKr olan Tavukpazan idi. ilkyeniqeri barakalart ( Eski Odalar) bugunku $ehzadebagr caddesindeydi, yaknrnda on ditkkAnh bir Eargr da mevcuttu. Eski Odalar'tn batrsrnda Ustat Ayas mahallesindeki gargrda otuz beg diikkan, Kazasker Dolabt Qargrsr'nda on dokuz dukkan, Hagioi Apostoloi 1On iki Havari) Kilisesi'nin yahnrnda da Karamanpazan vardt. Di$er 6nemli bir ticaret bolgesi de surlartn dtgrnda bug[nkir Unkapant ve Cibali (Bizans Plateiasr) arasrndaydr. Fatih Sultan Mehmed burada un kapanrnr ve otuz bir d0kkdndan olugan bir Eargr yapilrdt. HaliE tarafrnda gehrin ilk mezbaha ve debb6ghanesi ( DebbA€lar mahallesi ) kurulmugtu. Kynegion (Kinikoz) Kaptsl civartnda ise bahkEr evleri ve sultan bahgeleri mevcuttu. 863 (1459) yrlr gehrin geligiminde onemli bir yldt: gunkil Kritovoulos'a g0re, Fatih Sultan Mehmed devlet erl<3ntnl yanrna ga{rrarak gehrin herhangi bir ye- rinde kendilerinin ismiyle anrlacak bir b6lge seqmelerini ve orada bir cami. bir han, bir hamam ve bir paTar yeriinga etmelerini istemigti. Kendisi de Yeni Saray iqin Sarayburnu'nu ve gehrin en guzelye- r5TA,f.tBU rini "Ayasofli,,'y,r qcCr:cck" t;ir carrri rgirr serqti. Carnirriir irlSastnit ancak B67 de ( 1 4i.;3). flaqror Apostoloi Krlisesi ci'yarrncj;t rniisltlntan nui usun q0gunlukta 0idLtrJu bir boigecle baSlarrabildi. Bu inSaat s':hrin, kirz-eybatr tarafrndaki surlara vc kuzeydogtrda Halig'e dogru qcrrigiernesine katkda bulunmugtur. Cami ve ekleri rngaati Cemdziyelihir 867'de (gubat 1463) baglayrp Receb 875'te (Ocak 1471) tarnamlanmrgtrr. Ek binaiar iki bina turunden olugmugtur. Bunlardan ili<i camrnin etrafrndaki medrese. hastahane. imaret, okul. krituphane gibi hayrat eserleri, oteki de han hamam gibi vakfa nraii qelir saQlayacak kanru iEin gerekli binalardtr. Bu tur kulliyeler, Orhan Bey'in Bursa'da hisar aitrnda kurdugu vakrflardan beri Osmanlr gehirlcrirtin cc.k:rdeqinr olustur- mugtur. Yaklagrk 100.000 m2'lik bir alanda gu (okiz k:rnrrJ26 rlin? harrref r.'or :lrr. ni6ilnn lloJr aL Jq;t olll r\qplusll - JLr\l! gu llcll ullll avluda cami ve her ikiyanrnda sektz b0yrJk ve sekiz kuEuk medrese (Semaniye ve l'etimme) doQu yonunde ayn bir avlu- da bir tabhine, bir imaret ve bir han (sonralarr Deve Hanr), bir bagka avluda hastahane bulunur. Cami avlusunun iki on giriginde biri qocukJar iEin okul, di!eri ktituphane olmak uzere iki kuEuk bina vardrr. Medreselerde gorevli ulemSnrn kalacaklarr yerler de kulliyenin iginde yer ahr. K0lliyede ikincikategoriye dahil binalar ise bir buyrik Ear$r (Sultanpazarr), SaraEhane ve caminin kuzeyinde yer alan bir hamamdt(Qukur Hamam veya Irgatlar Hamamr). Canaltcr Kilisesi'nin alanr 0zerinde camiyle Saraqhane arasrnda kuru- lan Sultanpazan 280 dukkan (898/i493 kayrtlarr), otuz iki atOlye ve d6rt depodan olugan Hrzrr Bey Qelebi odalan denilen bir bolumrl kapsryordu. Saraqhane ise duvarla qevrilmig 1 10 dukkindan oluguyordu: batr ve guney duvarlarrnrn kargrsrnda "beylik d0kkinlar ve odalar" denilen otuz beg dtikkAn ve on dokuz oda mevcuttu. 898 (1493) kaytlarrna gdre hepsi mrislriman ( bazrlan yenigeri) olmak izere 1 42 eyerci burada Ealrgryordu. 0nceleri bedesten yaknrnda gahgan eyerciler buraya getirilmig ve bOylece bu zanaatrn tek merkezi burasr olmugtur. Kuzeyde at pazarr. ahrrlar ve bunun etrafrnda [zengici ve kurkguler gibiyan sanaye mensup ig yerleritoplanmrgtr. Savag zamanrnda bu bolge, atlannr teqhiz etmek isteyen askerlerle dotup tagardr. Ancak XIX. yuzyrlda Avrupa mallannrn ithaldtrnrn artmasryla bu ticari merkez dneminiytirmeye bagIamrgtrr. :iara;hane'rrin q uneyi nde Aksa ra\,' ru. belki B6 4'tc t, j,\;)i1; yai-)llriii'iti5 -.i c.lr;i; oian [ski 0dal:ir'rn yerine Etnreyclanr'nd:t yr-lnicerriler iqrn yt-.iri b.rraKaiar in;a eiriLlr. Buniar, yangtniar r-i.tn sonra birCok dei.t 5ir,nrlenerek ocaklarrn 1826'ca lag';edilmesine kadai- kullanrlmrgtrr. Fatih Kulliyesi'nin mali dururnunr.r gosteren bir kayda gore X;{.lll/ 1 -2 11963 l, s 30o-34 I ) 894 ( 1 4Be) ve 895 (1490) yrlianndal"ri gelir yakla;rk 1.5 milyon akgeydi. 30.000 duka altrnr miktarrndaki bu gelir Ayasofya vakrflarrnrn gelirinden cok daha fazladrr. Celir kaynaklannr ise istanbul ve Caiata'claki on iki harnam. bu ikiyerde toplanan cizye, Trakya'da eliiden fazla koyun vergi geiirleri ve qepitli kiralar tegkil eclryordu. Bu gelirin 869.280 al<cesi maaglara. 461.41 7 akqesi irnaretin yiyecek giderlerine, 72.O00 akqesi hastahane masraflarrna, I 8.522 akqesi onanm ve ciirler harcamalara tahsis edilmisti 1.1.lJ.e., t.: iii.aj ;at\ f ',1 it',| 3ii l 'l ,-t ^. ,r"'l ",1A5 vak ",'ll I i'.,;, I ''i2 .,') ta,6 at2 631 1"1 150 | I ,fi .A e-:, ')?1 .,3 53 1C8 259 1594 31 80 (toplam I .421.219 akge). Kulliyede gorev yapanlardan 102 kipi camide, 168 kigi medreselerde, krk beg kigi imarette, otuz kigi de hastahanede vazifeliydi. Bunlardan bagka gelirleri top- Yukarrdaki tabloda adr gegen nahiyeler arasrnda ilk kurulanlar tahmini olarak, 1. 2, 6. 7, 9 ve I2 numaralr olanlardrr. XVi. y0zyrlda surlarrn iqinde kurulan mahailelerden o/o 30 kadarr Fatih Sultan Mehmed, yaklagrk o/o 50'si II. tsayezid devrine ,,re o/o 15'i 1 51 2 ite 1 546 yrllarr arasrna d0ger. Fakat bu rakamlar XVI. yuzyrlda nufus arttgrnrn durgunlagtrgr anlamrna gelmez. Qiinku daha once kurulan mahallelerin ni,rfusu XV ve XVL y0zyrl planlarrnda goruldtigti r-rzere oldukEa artmrgtrr. FAtih layanlar, cib?ler (yirmi bir kigi) ve onarrmla u!ragan igqiler (on yedi kiEi) vardt. TopIam 383 personelin yanr srra fakir ulema Sultan Mehmed devrinde yaprlmrq bir plana dayanan Vavassore'nin planr nufusun Langa bostanlanndan Unkapanr'na ve onlarrn qocuklarr ile sakat askerlere yidaZOZ.291 akqe tutannda d0zenli odemeler yaprhyordu. imarette her gun 33OO ekmek da!rtrlrr ve en az 1117 kigiye iki Ee$it yemek Erkartrlrrdr. Dini egitim amaEIr bir merkez olmanrn yanr srra gelirinin hemen hemen yanslnln istanbul drgrndan gelmesi suretiyle bu kulliye gehrin bu bolgesinin ekonomik ve sosyal refahrnrn kaynaf rnr olugturuyordu. kadar uzanan hattrn do{usunda kalan bolgede (Halig'in gLiney kryrsr boyunca) yoQunlagtrf rnr gosterir: Ekrem Hakk Ayverdi'nin haritasrna gore bu hattrn doQusunda doksan iki ve batrsrnda -iki kat daha genig olmasrna ra!men- doksan sekiz mahalle mevcuttur. Fakat )C/l ve XVII. yuzyrl planlannda surlarrn iEinde kalan alanrn Yedikule, Bayrampaga deresi, Ye- Fatih Sultan Mehmed'in 863 (1459) tarihli emrine uygun olarak pagalar, gehrin Eegitli bolgelerinde her biri yerlegim ve refahr tegvik etmek gayesiyle kendi kutliyelerini inga ettiler: 6yle ki fetihten sonraki yetmig yrl iEerisinde on iiE nahiye meydana geldi ve Osmanlt gehri gekillen- di. $ehir bir kaza haline getirildi, her nahiye birkaE mahalleden oluqturuldu. Nufusun pekyo{un olmadl{t bolgelerde ek binalarla birliKe bir cami veya mescidin yaprlmast yerlegimi tegvik etmig ve boylece mahalleler meydana Erkmlgtrr- Camiler gibi mescidler de vaklflar taraftndan desteklenirdi. lstanbul Vaktflart Tahrir Defte ri'ne gore gayri miislim mahalleleri dtgtndaki nahiyeler ve bunlara baglt mahalle 're vahflann saylsl goyledir: nibahEe surlannrn yanr ve Langa bostanlan bOlgesi hariq tamamryla yerlegme alanr oldu!u gor0lmektedir. Vakf saylann- daki onemli artrglar ise ntrfusun geligmesini goz onune sermeKcedir. 857 -927 (1 453- 1 521 ) tarihleri arasrnda 1 1 63 vakf kurulmugken bu rakam 927-953 (15211547) arasrnda 1 268, 953-9BO (1547 1579) arasrnda 1 193,986-1005 (1579- 1597) arasrnda 407 kadardr. 1 005 (1597) yhnda bazrlarr kapanmrg olan 31 B0 vakf mevcuttu. Fetihten sonraki ilk yetmig yl iEinde 1 163 vakrf. sonraki yetmig sekiz senede (927- l00t/1521- it97) 2858vakrf kurulmugtu 1 istanbul V'aktflan Tahrir Defteri, tablo l). Fakat bu sonrakt vakiflarrn qo!u yeni mescid ve rnahallelerin kurulmasiyla ilgili olmayrp mevcut mescidlerin desteklenmesi veya vaKrn kuruculan iqin Kur'an okunmasr;arilna baglt t0rdendi. 225 lSIAi"lilui Nlirhrrrtrrl [)a5a Nirlrivr:si. Buyuk vaktflai-clan brrinin kurucusu olan Mahrrud Paga kendi kulliyesi iqin, bcdesteni 'i'ah' devrinde ileri r;elen:rskerler bu nahrye takale'ye ve Bahqekapr rrl'rtrrnrna b.rallayan yolun uzeri gibi okiukq;r iglek brr yeri nerninde sehrin ekonomik durumu iyilegtiQi icin altr yerri nahiye daha kuruldLr iyr;i.iirttlal.:i listecic ],,1,5, l0 I I vr: l3 nir' Seqrnig ,re buraSt lt4ah;'riud Paga nahiyesi .-r.,--r. t...,..1 ...r:,--;sti Havrafr qLt isc LC c.-lrrti Ulcl/ dn ndyU(jUlllllly'Lr. I ru)rt rJL 3(,7/ I 4(t] tarihi r kit;lbe ), nredrese ( buqLr ne sai(lecc clcrslrirnc k;rimi;trr1, irrraret, qui numuzde izi dahi kalmayan okul ve ken- di t0rbesinden (378i l,i'/3 iatrihli kitabe) ibaretti. Bu ktilliyeyi destekleyen binalar limana giden hayli iglek bir yol uzerindeydi. Vakflan 265 dukkanr olan bir gargr, bir han lbirgLin cle nrcvcut oiup KurkgLi Flani c,.larak bilrnirl, kadrnlar ve erkekler iEin iki bolumden olugan bir Eifte hamam \c,7ll 1.166 tarihli kit;lbe), Tavukpazan'nda on dort boyacr d0kk6nr ve deQiqik yerlerde 139 dukkan, altmrg yedi ev, krrk yedi "oda" ile iki bahge idi. istanbul drgrnda ise yanrnda hanr olan. sof kumagr satrgr igin Ankara'da bir bedesten lbugtin Ana- dolu Uygarlrklarr N4uzesi1, Bursa'da bir han (Fidan Hanr) ve dukkanlar. Haskoy ve C0vercinlik'te hamamlar ve Rumeli'de on dort kOyd0 (vakrflarrn hepsi 87B/1473 tarihli hir vakf rver^le birlestirrlmistir bk d.g.e., s. 42-45). Vakrflarrn toplam geliri 606.513 akEeye ulagryordu ( 13.000 duka- dan fazla). Hayratrn inga edildigi bolge XlX. yuzyrla kadar en onemliticaret bolgesi olarak kalmrgtrr. Mahmud Paga bu alanda aynl zamanda iki mahallenin kurulmasrna yol aEan iki mescid yaptrrmrgur. Murad Paga Nahiyesi. 878'de (1473) vefat eden Has Murad Paga'nrn yaptrrdrgr cami (876/147 1 rarihli kitabe), medrese ve imaret Eevresindeki yirmi 0q mahalleden olugmaktaydr. Vakflar gu olelerden meydana gelmigti: Aksaray'da yer alan krk beg d0kkin, iki bozahine, bir baghane ve bir hamamla Tahtakale'de bir han. bir baghSne ve YenibahEe'de dokuz dUkkAn. Bugunku .Aksaray, Laleti. Cerrahpaga. Langa ve Yenikapr bolgelerini kapsayan bu nahiye onceleri azbir nufusa sahipti; fakat Il. Bayezid doneminde on bir mahalle daha kurulmugtur. Ebiilvefi Nahiyesi. Eski Saray ile Unkapanr caddesiarasrnda yer almakta olup Halig'e do$ru uzanmakiaydr ve bagtan beri kalabahk bir nnfusa sahipti. Fatih rgin zenqin vahflar krtrdular. Strll;rrr ?>ay,t-7i4 N;rlrir;gsi. Il. BayeZid dO- rnaralr nalrrl.elci'; Yerlegirn alanlarr Fatih ve Aksaray'drrn surlara doQru genigledi ve bunun sonucunda birkac Bizans krlise ve manastrri camiye qevrildi. Sultan Bayezid nahryesi,906 (1501) ile 91 1 (1505) yrllarr arasrnda Eskr Saray'rn guneyindeki lauri Forumu'nda yaptrrrlan kulliye merkezli bir boigeydi. Burada bir cami inga edilmiq ve bir carrii t)())it49(i) bir rnedrese. bir okul, bir rmaretle han ve dukkAnlanyla birhkte bir hankafr it;iryLr k tekkc I yaptlrdt. Ali paga nahiyesi olarak geqen bu bolge beg mahalleden olugmugtu. Aynr Ali paga, Edirnekapr yakrnrnda bir cami (Zincirlikuy'r'l i'.1rrii) yaptrrrp Khora (t'lora) Manas- trr Krlisesi'ni camiye (Krl i:se.' Canrii / Karr.ve Carniriqevirtti. Bu bolge seyrek nufuslu yirmi iki mahalleden olusuyordu. yukanda bahsedilen hayrat buyuk bir hanla (XVl asrrn ba5iarrncia bu hanrn geliri yrllrk I 3 000 ;rkqeydi) Qemberlitag'taki ima- retin yakrnrnda bir kogk, Yenibahqe'de bununyanrnda bir medrese, bir okul ve hir imarptlp avrrr hnlrrpdp kiillivpvi l3mamlayan bir harnam ve bir han yaprlmrgtr. Bu kulliye yirmi ug mahalleden olugan bir nahiyenin merkezinde yer almrgtr. Nahiye, bugunk0 Beyazrt fvleydanr'ndan Kumkapr'ya ve Divanyolu [rzerinde bir hamam, 178 dukkan, 246 oda, istanbul'un ticaret brolgelerinde bir frrrnla bir ekmekgi dukkanr. krk dort koy, dort ha- Buyuk Qargr'dan Saraqhane'ye doQru uza- akEeye (8000 dukadan fazla) ulagmrgtr. Bu nan bolgededir. Denize daha yakn olan Mgancr Mehmed Paga Kulliyesi bolgede bir ikinci merkezi olugturmaktaydr. Fatih Sultan Mehmed devrinde Beyazrt Meydanr. Qakr Aga (864/l 460 tarihii vakfiye) Divane Ali Bey (866/1462) ve Balaban AQa (888/ I 483 ) mescid / mahalle vakflan ile gevrilmigti. Bugunku Laleli'ye giden yolun guneyinde ise Emin Bey 1868/1464\, Sei<banbagr Yikub ve Mimar Kemal mahalleleri vardr. Bolgede, Bayezid doneminde golunlu!u askeri erkin ve bazr esnaf tarafrndan birgok yeni mahalle yaprlmrgtrr. Eski Odalar ve Kadrrga Tersanesi bu nahiyedeydi. Bizans donemine ait Sofya Limanr fetihten hemen sonra deniz ussu olarak kullanrlmrg ve 't 459 - 1 461 ytllan arasrnda FAtih burada bir tersane yaptrrmrgtrr. 860 (1456) tarihli tahrir belgesine gore Yenikapr ile Kumkapr arasrnda yer alan ve Azebler mahallesi olarak bilinen bOlgede azebler yerlegmigti. Vavas- sore ve Velican'rn planlannda buy[k girig kaprsr ile tersane agrkqa gOrulur. Daha sonra belki de XVIll. yuzyrlda liman dolarak bugunku Cund? Meydant ve Kadtrga bostanr haline gelmigtir. Fitih zamantnda bu nahiyedeki en Onemlibina Sekbanbagr YAkub mahallesinde yer alan, alttn ve gUmug para basrmr iEin yapttrrlmrg, sonralan Srrmakeg (Simkeg) Hant olarak bilinen darphAne ile onun yakrntnda inga mam. yedi degirmen, Anadolu ve Rurneli'de yer alan bazr d0kkanlar ve Yanbolu'da bir bedestenle destekleniyordu. 91 5'te (1509) bu vahflann yrllrk geliri471 .998 nahiyedeki ntahallelerin qof u, II. Bayezid devrinde ve Balat-Edirnekapr - Bayrampaga deresi bolgesinde ortaya Erktr. ib.ahirt', Paga Nahiyesi. Bu nahiye, 890'da (1485) kazasker ve 904'te (1498) veziriSzam olan Qandarlr ibrihim Paga'nrn UzunEargr'da yaptrrdr$r bir cami, bir medrese ve bir okul qevresinde yer almrgtrr. Bu binalara bir hamam, Ey[p'te on dort dukkandan meydana gelen bir mezbaha, beg dukkan, yirmi sekiz ev ve krk oda, bunlara ilSve olarak Anadolu ve Rumeli'de iig k6yle uE de!irmen, Serez'de bir bedesten vb. vakf olarak ballanmrgtrr. Vakf nisbeten fakir olmasrna ra!men (135.880 akgelik yrllrk gelir) nahiye, B0yuk Qargr ile Halig liman bolgesi arasrnda kalan katabahk ticari bOlgeyr iEine almtg ve bazr mahalleleri Fatih Sultan Mehmed devrinin zengin ig adamlarr tarafrndan kurulmugtu. Divud Paga Nahiyesi- Veziriizam Koca Divud Paga taraftndan meydana getirilen yaprlar toplulugu merkez olmak [.tzere tegekkirl etmigtir. Davud Paga, Arcadii Forumu civarrnda bir cami. bir imaret, bir medrese, bir okul ve bir Eegme ile (890/ 1485 tarihli kitabe) caminin etrafrnda 108 dr,rkkin ve on bir oda yaptrrmrgtr. Divud Paga aynr zamanda, bugun kendi adlyla anrlan Marmara kryrsrndaki b6lgeyi (eski Eleutherios Limanr'nrn batrst) bir saray, bir hamam. bir bozahine. on bir dukkAn Sultan Mehmed, $eyh Eb0lvefd iqin bir cami ile bir ziviye yaptrrmrgtr. Bu nahiye edilmig sekiz dirkkAnltk bir kiiqtik Eargt Molla HUsrev, Hrar Bey, Molla Gurini vb. Ozellikle zamanrn ulemisr ve zengin es- Atik Ali Paga Nahiyesi. iki defa veziriAzam olan ve 91 7 naf tarafrndan yaptrnlmrg mescidleriyle tul dUgen Hadtm (Atik) Ali Paga. Divanyo- ve bir iskele yaptrrmak suretiyle yerlegim alant haline getirmigti la.g.e., s. 3'15). istanbul ve drgrnda yer alan altl hamam. Manastrr'da bir bedesten, Usk0p ve Bur- seqkin bir yerlegim bolgesiydi. ll. Bayezid lu'nun Constantinos Forumu bolttmi-tnde sa'Caki dirkkinlar ve on iki kovtrn vAriditl 226 idi. ( 1 51 1 ) senesinde mak- iSii surlara dlege b.isiamrg ve baz.r sur duvarlannr yerle bir edcrek triLcumu kolayleg trrmrgtrr. Nitekim bunun ardrndan 300 l'[trk askeri ikinci sui-larr a,sarak igerr girrrrig, burada cereyan eden savagta arkacian zamanrnda destek sadianmadrgr igin burrlar geri puskunulmuglerdi. Fakat hemen ardrndan buyuk bir kuwet iEeri girerek ikinci surlarr agmrgtr. Barbaro bunIarrn 70.000 kigi oldu!unu yazar (a g e., s 66'67;; fakat bu rakanrrn abartrldr!l aqrktrr. Bu giddetli savag srrasrnda Cuistiniani yaralandl ve hemen kendi gemisine tagrndr: Bizans halk arasrnda gehrin dugtrjQu ve askerlerin iEeri girdigi giyiasr yayrldr. I-ialk panik halinde gemilere binebllmek iqin Haliq Limanr'na inmeye bagladr. Topkapr gediQine saldrran kuwetlerle Edirnekapr ile Canbazhanekapr ( Kerkoporta) arasrndaki yrkintrlara saldrran kuwet- Ier iki sur arastnda bir sure qarprgtrktan sonra birlegerek Edirnekapr'daki m0dafileri gevirmigler, aynr anda ug noktada onlarr daQrtarak gehre girmeyi bagarmrg- yazrrr l;t.q.(..., :; 70) Kritovulos cla buna benzer blr ifade-ve yer verrnigtir. M rt h as arar s r ras I n rl a I -;ta n b r-r I'd a h,.r u I un - iravan Dukas. elli kisilik [rir grubun Bizans askerlerince ''agrk unLrtulan" bir kaprdan icei-i dairp surlara grk.trgrnr ve nriidafllpri kar-trdtdtnr hrr arada valnn kalan imparatorun aldrgr bir darbc ile yaralantp re rl flci iliiinii hlr rvnl.l-n gtren Tiirrr i urK asKer - -,can nirnn lerinin sadece uc kayrp verdiklerini belirtir (Bizans Tarilti, s I 75 -177) Ona gore mudafilerin kayrplan 2000 kadardrr. MuI hasarada bulunan Sakzlr Leonardo'dan ve diQer bazr eserlerden yararlanarak istanbul'un fethi konusunu ele alan qaQdag Venedikli muelliflerden Zorzi Dolfin, Topkapr kargrsrna tagrnmrg olan b[yuk topun buradaki kuleyiyerle bir edip yrlrntrlarrnrn onundeki hende!i doldurdugunu rro hr rrari:n icori r ^irilCliriini rir,rarr-la rclr uq bUrl, hrr uu Lt ylr rrul:jlt lunan imparatorun o karrgrklrkta ezilerek hayatrnr kaybetmig oldu!unu, BO0 kadar Rum ve Latin'in de birbiri ustune yr!rlarak oldugunti yazar (Fa tih ue istanbttl,I/l s. 43, 48, 54). Bir Romen kaynaQrnda ise surlara ilk Erkanlann uzun boylu, korkunq gdruntiglu beg Turk oldugu, ayrrca dev cusseli qok cesur bir asker olan Mustafa Bey'in emrindeki Anadolu askerleriyle iEeri girdili ve bu beyn imparatorla savagtrQt geklinde efsanevi bir rivayete yer veriIir (lorga, Xlll/4g119491 ,s.142- 143). Burada imparatorun Yaldrzhkapr tarafrna ge, lardrr. Guistiniani'den bogalan yeri doldurmak iqin gelen ve bizzat qarplgmaya katrlan imparator Kostantinos aldr{r yaralarrn tesiriyle burada hayatrnr kaybetmigtir. Imparatorun yakn adamlanndan olup muhasaray anlatan Francis, Hasan adh bir yenigerinin surun bu yrkrk bolgesinde cesaretle tepeye qrktr{rnr, Bizans askerlerini kagrrdrlrnr, yanlna otuz kadar yeniqerinin ulagtr!rnr, ardrndan birEoklannrn surlann ustune Erlch!rnr, buradaki sava$ srrasrnda Hasan'rn bir tag isabetiyle yklrp vilcuduna pek Eok okun isabet ettigini ve orada hayatrnr kaybetti{ini, bununla beraber surlara grkanlann mOdafaa hattlnr yardrklarrnr, adamlarryla birlikte Earprgan im- paratorun ise aldr!ryaralann tesiriyle oldUgunu, Turlder'in Agios Romanos Kaprsl (Topkapr) civanndan igeri girdiklerini ya- zar ($ehi.r Du1ti, s.94-97) Aynr gekilde Barbaro da g0neg dolarken TUrkler'in San Romano Kaprsr'ndan gehre girdikle- rini. bu arada giin do$madan bir saat ewel Turk donanmasrnln zincirin onune geldigini. HaliE'te bulunan Zalanos Mehmed Paga kumandasrndaki donanmanrn Fener'e asker grkardrQrnr ve bunlarrn gehre TUrk bayraklarr EekildiKen sonra suratle iEeri girdiklerini ifade eder lKostanilnig geM uhasarast Ruzn6.mesi, s. 68-69) Barbaro imparatorun olup olmedigi hakKnda bir bilgi ahnamadrQrnr, ancak Tnrkler'in San Romano Kaprsr'ndan iqeri girdikleri srrada kendisini bo!arak intihar etmig olduQu yolunda haberler geldigini tr i.l3,JL kleri n i, Silivri kaor civarr nrl an Anadol u rle i- I err n i n, Ecl i r n r:kl,r p r ci var rr n d a n a.s- R u rn e I i askerinin surlan agtrklarrnt ve gerniJerle kopru kuran dcniz. askerlcririn clt yine rqeri qirmeye bagiaclrklarrnr soyler ( it.g.e:., s (r(;,.'rl 1 Bu arada surlara ilk qrkanlar hakkinda herhangi bir bilgi vermeyen 0smanlr kaynaklarr iginde sadece Bihisti. gehre ilk girenin Rumeli beylerinden olan babasr Suieyman Bey oldugunu ifade eder (Teoarih-i A1-i Oslurrr, vr )58,). itgiti kaynaklardaki bitgileri elegtiren Selahattin Tansel. gehre ilk defa Halig tarafrndaki daha zayrf surlardan girilmig olabilecegi, bunu duyan intparatorun Turkler'in gehre girdikleri HaliE'e dogru suratle hareket etti$i, bu srrada Zeyrek Yokugu civarrnda azeblere rastlayarak hayatrnr kaybettiQi 0zerinde durur ve bu konuda Kemalpagazide'yi delil olarak gos- tErirse de ( Osma nh KatlnakLartna Q6re Falih Sulta n Mehrned'in Sigasi t;e Askeri Faaligett, s. 98-99) gerek Tursun Bey'in gerekse Kemalpagazade'nin ifadeleri burada one sunilen bilgilerle uyugmaz. Yine qegitli kaynakJarr deQerlendirerek istanbul'un fethini konu alan bir eser yazan Steven Runciman. imparatorun yalvarmalarrna raQmen yaralr haldeki Cuistiniani'nin gemisine giderek savag mevkiini terkettigini, bu arada T0rkler'in Kerko- porta'dan iEeri girdikleri haberinin ulagimparatorun hemen buraya kogtu- hQrnr, kilip orada rastladl0l Turk askerlerince oldirr0ldugun0n belirtilmesi, 0smanhlar'rn Topkapr gedilinden gehre girigleri Qunu, fakat geg kaldrf rnr, bu kargagahkta srrasrnda imparatorun Yedikule'ye dogru birliklerinin kargrsrnda burayr mtidafaa eden Bocchiardi'nin birliklerinin tutuna- qekildigini belirten KemalpagazAde'nin verdi{i bilgilere uygun dugmeKedir. Kugatmaya gahit olan fursun Bey, yenigerilerin arasrna karrgan bir grup azebin gehre girdiKen sonra yeniqerilerden uzalcta olmak iqin kimsenin bulunmadrlr bir tarafa dolru yur0duklerini, bu srrada gizlice deniz tarafrna ulagmak isteyen imparatora ve yanrndakilere rast geldiklerini ve onun yarah bir azebin Uzerine yurumek isterken atrntn ayalrnrn surEmesi sonucu devrilip atrn altrnda kaldr!rnr ve yaralr azeb tarafrndan kim oldu!u bilinmeksizin OldurirldiiQunu belir[irken 1 TArih-i Ebu'lFeth, s.58-59) Kemalpagazide once Topkapr gediginden surlarrn agrldr{tnr, Yedikule tarafrna kagan imparatoru bir azebin khEla yaralayrp oldrjrdrigun[r, ancak bu konuda pek Eok rivayetin bulundugunu yazar (Teuarih-i Al-i Osman, \rll. Defter, s 72) Aynca Cuistiniani'nin yaralanmasrndan sonra bu kesimde iqeri giren askerlerin surlar arasrnda mucadele et- -agrk brraklan" kapryr kapamanrn mumk0n olmadrf rnr, iEeri sel gibi akan Tirrk madr{rnr, bunun uzerine qaresiz kalarak Bayrampaga vadisindeki siperlere do$ru uzaklagtrQrnr, yanrnda bulunan ye$eni Theophilos Palaeologos ve yaKn arkadagr loannes Dalmata ile birlikte, Guistiniani'nin geEtigi kuEiik kapr civannda yeniqerilerle milcadele ettigini savaganlarrn arasrna katrldrlrnr ve kendisinden bir daha haber ahnamadr$rnr belirtir (Kostantinig g e Dii5tri, s. 220-22 | ). $ehrin klrg gricuyle fetheditmesi isl2mi teamule gore yagmaya aqrk hale gelmesi demelcti ve askerlerin iig gun yagma hakk bulunuyordu. $ehrin iglerine do{ru hemen hemen her taraftan akan Osmanlr askerleri birqok esir alarak Aksaray'da birlegtiler ve Ayasofya'ya dogru ilerlediler. Bu arada gehirdeki yerli halkn bir krsmr ve italyanlar. Haliq'tekigemilere uiagarak Marmara'ya aqrlmay bagardrlar. \/enedik gemrleri. birkaq Ceneviz savag gemisi ve dort bes kadar da Bizans kalyo217 I:,TAI.JBLJL nu. 0srnarrir donanrnasrnd;rki .rsker leirn karaya grkma:;rnr frrsat bilerek z)nciri kal- drrrp kagtrlar. 0snranlt donattrna:;t cJaha sonra Halig'e rlirecek ve ancak oQleye clogru Iinranr kontrol altrna ala[,riiecektir. $ehre qiren Osrnanlr kuwetleri bazryarrrlarr f :rlrrin orloro14 tr',r"1pn2r/:t d;ldrl4153 u usrurrc da ai<;ama doiru her gey yatrgtr. Artrk Fatih unvanrna hak kazanan ll. Mehrned'in gehre girigiylc ordu disiplin altrna ahndr. $ehirde olu sayrsr 4000 kadardr (a.9.e., s 2)21 ll. Mehmed, Ayasofya'ya giderek burada toplanmrg olan halka ve din adam, larrna guvenliklerinin sa!lanacagr teminatrnr verdi; buray camiye tahvil etti. Ardrndan imparatorun saraylna gitti. Bu arada qavuglar gehre da!rlarak askerleri topladrlar. Binalarrn tahribi onlendi!i gibi yagmaya da artrk son verildi. Il. Mehmed sukuneti salladrktan sonra gehri terkedip karargAhrna geri dondt. Ertesi g[n esirler arasrnda yer alan onde gelen aileleri. kumandanlarr, y0ksek devlet memurlarrnr kendi nezireti altrna aldr: birgoQunu fidyelerini bizzat odeyerek serbest brraktrrdr. Notaras'r karargihrna getirtti ve ona iltifatta bulundu, imparatorun ikbetini sordu: ardrndan cesedi arattt. Bu arada Bizans'ta bulunan ve savag srrasrnda hayatrnr kaybeden Osmanh gehzadesi Orhan'rn naagr tesbit edildi. Vene- dikliler'e ise Bizans'a nisbetle daha sert dawanrldr. Bunun sebebiiki devlet arasrndaki savag halinin surmesiydi. Venedik kolonisinin bagrnda bulunan ve Earprgmalara katrlmrg olan balyos Minotto ile oQullanndan biri ve ileri gelen yedi Venedikli idam edildi. Katalanlar'rn bagrndaki Pere Julia da beg altr kigiyle birlikte aynr Akbete ufradr. Daha sonra Lukas Notaras da bazr telkinler sonucu idam edildi. Yarah Guistiniani gemisiyle Sakz'a ulagtrlrnda aldr$ryaralarrn tesiriyle oldu. Fatih Sultan Mehmed ise cuma gunii yeniden gehre girerek ilk cuma namazrnr Ayasofya'da Kldr. Artrk asayig saglanmr$ ve srra yeni piyitahtrn imanna ve devlete yakgrr bir hale getirilmesine gelmigti. Runciman'a gore II. Mehmed gehrin harap olmamasr iqin her geyi yapmrgtr. HaliE krysrndaki ticaret merkezi, Blachernae'daki imparator sarayr ve gewesi, Hipodrom dolayndaki kilise, ev ve saraylarla Acropolis genig qapta yrkrma u(ramakla birlikte pek Eok kiliseye dokunulmamr$tr. $ehir mahalleleri agrk alanlar ve bahgelerle birbirinden ayrrlmrg olduQundan Osmanh askerleri gehre girdiginde, mahalle halk vakit kaybetmeksizin kaptlan aqrp teslim olmug ve padigaha bag- 218 i-rnul: bu nt t n [tzetrrrre ovlerinc, kilrselr:rine clokunulnr.rnrr5 ve herhanclr bii- teca, vuze ka rSr rn tr h a fr zl;t r gdrrdcri lrn igti. FiLrn cirnan, kendi rsteklenyle kaprlari aqan ki err: ba k i vu n Petrion i Fi-'nc'r) serirtintleki kiiiseye Iikle harJrse lei-rn cje';let iciar-eciIcri, Llaprku_ lu l'e ulerna Uqqeni iclnde anlatildr(r gcrulur; si'rii h,alk;n rolu de bu Eergevede gegcr. Padisahlar^rn cljl0slarr, vefatlarr, haf- br.r sebeple dokunulmamrg oldu!unu, N'larm;jr.r kryrsrnda S:nraLya, iinrahor ilr, N;rrIrkapr bolgelerinde de aynr dururnun ineyclrn.r aplriir"rini irelirtir Vne selrirrleki ikrfrcr buyLik ibadethane olan i{agioi Apostoloi iOir iki iiavarit Kilrsesi'rre dokunu)mamrg olmasrnr da ll. Mehmed'in ozel emrine dayandrrtr \a.9.e.,s. 2 )6-239). Bu durum, anlagma gartlarr ile teslirn olma veya kaprlarr aqmadan ziyade Il. Mehmed'in piyitaht yapmak istedigi gehrin nufus aqrsrndan desteklenmesi ve baggehire yakgrr bir sosyal ve ekonomikyapryr saQlama yolunda yerli ahaliyi yerinde tutma siyasetiyle yakrndan ilgili olmahdrr. Fetil'r Sonrasr istarrbtrl. Fetihten sonra imar hareketleriyle qehresi degigen ve yavag yavag bir Turk islam gehri huviyetini kazanan istanbul, tarihi yarrmaclanrn drgrna doQru tagmaya baglayarak zaman iqerisinde bir imparatorluk merkezinin kozmopolit ve renkli hayatrnrn hikim olduQu, Avrupa ile Asya arasrnda Karadeniz'in kuzeyi ile Akdeniz'e aqrlan deniz ve karayollannrn birlegtigi, aynr zamanda arklr kulturlerin kaynagtr!r bir buyiik metropol haline geldi. B0t0n bir imparatortuk zamanla istanbul merkezli bir kiilt0r ve sosyal yaplnrn etkisi altrna girdi. 0zellikle XVI. y04irldan itibaren tagradaki gehir hayatrnda pdyitahtrn minevi ve kult0rel basksr s0rekli hissedildi. Bu durum istanbul'u bir cazibe merkezi haline getirdigi gibi ekonomik bakmdan da b0t0n dikkatler buraya ydneldi. XVI. ytzytldan itibaren imparatorlu$un yaytlmtg oldugu uE ktanrn butnn dzelliklerinitagryan istanbul, kalabahk sivil nufusu yanrnda f akl a rr_i;t bi I ry i I i d r g r ncl a q e ne I _ tanrn belirli grJnlerinde qegitlr maksailarla gehre inmeleri, yaprlan teftigler, ileri gelen devlet ad,arnlarrnrn faaliyetleri, imar hareketieri. iase meseleleri, piyasa hareketliliQi. yabaricr elqilerin kargrlanrgr, ord unun sefere crkrs merasimleri, saray kaynakh olup butun halk ilgilendiren genlikler. tabii Afetler, kaptkulunun yer yer ttirlii h:h:nolorta rrvr..lr0t isyanlaf belli konuian ihtiva etmektedir. baSlr Fetihten sonra baggehir olarak oz.el bir idari statuye sahip olan ve Calata, Uskudar, Ey'[p ile organik butiinlegme surecine giren bir kadrhk olarak kaz.A\ hususiyeti belirlenen sur iqindeki, yani tarihi yarrm.adadaki istanbul (nefs-i istanbui) imparatorluQun da!rhgrna kadar bir iki hadise drgrnda ciddi bir drg tehlikeye miruz kal- madr. Ancak zaman zaman Qanakkale Bogazr'nrn tutulmasr. kuzeyden gelen Kazaklar'rn Bo!az'a kadar girmeleri, Celali isyanlarr dolaysryla gehrin hinterlandrnrn guvensizlik iginde kalmasr gibi olaytarla kargr kargrya kaldr. istanbul en bAdireli devrini XVll. yuzyrhn ilk yartsrndan itibaren yagadr; ll. Osman'rn katli hadiseleri ve IV. Murad dOnemindeki kangrkhklar. Sultan ibrdhim ve IV. Mehmed devirlerindeki sosyal Ealkantrlar gehri sarstr: bu donemlerde Cirit seferi dolaysryla Venedik donanmasrnrn Qanakkale Bo!azr'nr abluka altrna almasrnrn srkntrlannr da Eetcti. 'deki esnaf ayaklanmasr gehrin tari1 651 hi iEin Onemli bir hadiseydi. Bunun ardrn- dan 1656 yhndaki Qrnar Vak'asr ve bunu takip eden olaylar gehirde gorulmemig OlEude bir kangrl<Jrfa sebep oldu. KOpruliiler devrindesa$lanan asayig ll. Viyana saray ve gorevlilerinin de sivil hayatr doQ- bozgunu sonrasrnda yeniden kaybedildi. rudan etkiledigive belkide birtirnuyle saray ve qevresiyle ozlegtirilen bir gehir olarak anrldr. Hatta adr bile qok defa sadece bu hususiyeti aksettirecek gekilde deQigti ve yaygrnlagtr. Sarayda bulunan resmi tarihqilerin eserlerinde imparatorluk ile 0zetlikle Il. Mustafa'nrn tahttan indiril- piyitahiln bu gekitde birbiriyle b0tiinleg- tirildigi dikkati qeker. Onlann eserlerinde br.rt0n imparatorluf a gehir ve saray ziviyesinden bakg yaygrn gekilde yer altr. Siyasi ve sosyal olaylar hep istanbul merkezli olarak takdim edilir: hinedanla bir- legtirilmig bir istanbul tarihi verilir. Bu bakrmdan fetihten sonra meydana gelen sosyal hadiselerle ilgili olarak kaynaklarda bol malzeme bulunmalctadtr. Bu kav- mesiyle sonuElanan Edirne Vak'asr ( I 703 ) istanbul'u do{rudan etkiledi. asayigsizlik yuzunden gehirde birgok hadise meydana geldi. lll. Ahmed'in tahttan indirilmesine yol agan Patrona Halil isyanr yeni bir Eehreye kavugan, bilhassa Halig kryrst boyunca yeni kogkler, bahEelerle donattlan gehir iqin btiyUk bir yrkm oldu. Yaganan buyuk karrgrkhk srrasrnda sivil halk evlerine kapandr. bir bolumu de gehriterket- ti. l. Mahmud'un etkili faaliyetleriyle gehir yeniden huzura kavugtu. Uzun bir aradan sonra 1768'de baglayan savagln olumsuz ortamr. kisa s0rede istanbul'u etkisi altrna aldr. l77o'te Rus donanma- srnrn Elle'de clorrllnrr-,si vc v{rr)r irir atrlrrka sil,aseti, clonanrnasi'yaktiIIrrS 0:'nt;rnir De.vleti'nin tr;ayitahtrnr ilK dc;;r doc;rudan savunrnasrz bir heclef haiinc rlctirrli. lll Selinr'irr reformist faerliye:tleri gclrir icin baz.r yeni gelignreleri cle irerat.rei-inde ge- tircli ve A'rrupa tarzrnda y,eni askeri bina' larrn inga donemi baglarnig oldu. Z0 $ubat 1807'de istanbul onlerine gelen ingiliz donanmast buyuk bir heyecana yol actlvsa da qerekli savunma tedbirleri alrnmasr ilzerine Ou donanma geri Eekildi. Bunun hemen ardrndan ilk defa bir ya' bancr donarrmanrn toplarrna doQrudan hpcipf olan sphirrloki hfivilk s;rskrnlrk Ve saraya kar gr duyulan guvcnsizlik, yenicerilerin qrkai-drQr Kabakqr Mustafa isyanr'na rnrLsait bir zernin hazrrladr (liJ07) Alemdar Mustafa Paga'nrn Rumeli ordusunun istanbul'a geligi yeni hacjiseierin baglangrcrna sebep oldu. Paganrn qrkan bir isyan sonucu hayatrnr kaybetmesinin ardrndan uzun bir sIre yenigerilerin tahakkirmu s0rdu. 0zetlikle 1821'deki Mora isyanr uzerine doQrudan do{ruya istanbul'daki gayri muslim hrristiyan tebaaya kargr birgok istenmeyen hadise cereyan etti. Bunlar etkili tedbirlerle onlenmeye qahgrldr. ll. Mahmud'un Yeniqeri Oca{r'nr kaldrrmasr ( 1826) gehri bir sava$ alanr haline gevirdi. B0yuk bir yeniqeri kryrmr baglatrldr, uSranrlan b0ttln bagansrzhklann ve fe16ketlerin faturasr bu ocala grkartrldt. II. Mahmud'un gekli reformlan istanbul'un mistik Dofu havasrna, buna uydurulmaya gahgrlmrg bir Batr tarzrnrn kattlmaslna yol aqtr: istanbul sokaklarr yeni hyafetli memur ve askerlerle tanrgtt; klasik sivil musl0man profilinde bu tarihten itibaren bir def igme meydana geldi. Ruslar'rn 1BZ8'de Edirne'yi geEip Krrklareli'ne ulagmalan istanbul'u karadan agrk bir hedef haline getirdi ve buyuk bir panile yol aqtr. istanbul'un muhafazasr iqin bazr tedbirler alrndrysa da yaprlan anlagma uzerine bu tehdit ortadan kalktr. Mrsrr'da Kavalalr Mehmed Ali Paga isyanr. ilk defa bir yabancr devletin askerlerinin istanbul'a geligine sebep oldu. Osmanh Devleti'ne yardrm iEin gelen sekiz Rus gemisi Buyukdere aqrklannda demirledi; askerler ise Hunklr iskelesi civannda karaya qrkrp karargih kurdular. Bu meselenin halledilmesinin ardrndan Ruslar istanbul'oan ayrildr ( 1832). Il. Mahmud devrinde gehirde birqok beledi yeni uygulama gerqekteqtirildi. Tanzimat'rn ilanr ve uygulantgt yine ilk defa istanbul'da bagladr. B0ytece gehir XIX. yuzyrlrn ikinciyanstndan itibaren Batr gehirlerine benzer bir flziki yapt- ianrnaya sahne olduc;rr rlibi halkrn y:tsl yeniyr:rii unsui'lar qrrdr, Avrupa'y'a daha da acrk bir Doilir Sehir olarak koznropoirt yaprsr hzylr rcnklcncii. Sehrin klasik srvilyasarrtrsrna yeni bir hayat tarzr eklendi ve bu iklsirrin.rrasrnclaki yrs ve adetlerine f;rklriasma rrskrsrnden dah.r aCrk fiir sekil aldr. Bir taraftan nruazzarn saraylai- rrrga edilirken bir taraftan da birrokrasrnrn rrorlocor-orii ,r-,,, rrorri hin -l -.'- yapli-nrncr ve ye-,,laiafln rri trglLllll or"ritirn kr trnl)rl11 rn inc2<rn2 lll r\ulrrtullilol llrL \rar;l vcl llullrr ur?oJillcr hr7 di. 1876'da Erkan ayaklanmalar Abd0la- ziz'in hai'i ile sonuglandr. 1877-1878 Osmanlr-Rus Savagl'nln olumsuz etkileri gehri derinden sarstr. Rus ordularrnrn Yegilkoy'e kadar gelmesi, 24 $ubat 1B7B'de bagkumandanlrk karargahrnrn Yegilkoy'de kurulmasr halk arasrnda buyuk bir tei, lAga yol aqtr. lstanbul tarihinde ilk ciddi tehirke denilebilecek bu karargahrn tesisiyle gehir yabancr iggale aqrk hale geldi. Ancakyaprlan anlagma rie bu panik havasr yatrgtrrrldr. istanbul 1895'te de ilk de- fa genig katrlrmlr bir gayri muslim toplulu!un n0mayi;ine sahne oldu. Ermeni gruplan BAbrali'ye yuruduler; aynca Ermeniler'le muslriman halk arasrnda qatrgmalar meydana geldi. Ertesiyrl ikinci defa Ermeniler'in grkardr{r hadiseler gehri sarstr ve kargrhkh ktal hareketlerine zorIukla engel olunabildi. Balkan savaglarr piyitahtr yeniden yabancr bir tehditle kargr kargrya brralctt. Qa- talca'ya kadar ilerleyen Bulgarlar istanbul tarihinde ikinci ciddi tehdittir. Thrafsrz devletler, elgiliklerini koruma bahanesiyle istanbul'a savag gemileri gonderdikleri gibi bunlar gehrin iggal ihtimaline kargt karaya asker Erkardr. Bu zor durum yaptlan mutarekeyle atlatrldr. istanbul en srkrntrh yllartnt Balkan savaglan ve I. D0nya Savagr slrasrnda ya$amrgtrr. Bu yrllarda Balkanlar'dan perigan halde kaEan kalabahk musl0man gruplar istanbul'a yr(rldr ve gehrin zaten bozuk olan srhhi gartlannt daha da kotulegtirdi. Sivil halk bu yllarda yiyecek bulamamanrn zorluklartnr derinden yagadt; son de- rece bozuk ekonomik yapl sosyal biinye uzerinde tahripkir oldu. Ote yandan sadece musluman halkrn degil pek Eok yabancr gdEmenin geEici veya sUrekli ikamet etmek [izere gehre gelmesi, sosyal hayatr daha da kotutegtirdi: farklt idet ve kirttrir unsurlart bu gogmenler vasttasryla gehrin genel yagantrsrnda yeni altgkanhklann ve uygulamalann yerlegmesine yol aqtt. Qanakkale mUdafaast muttefi klere Bo!az'dan geqi$ izni vermedi. boytece is- t:r-rirLtl _Veni t;e o clevrc ?.;t:l;:rkJ en t;lyiik teirlrkrcien kiri-tuirnu; c:\r)u 1? l fi'de :;e- a q c r Li e n :; ;r ri;r ;, t ; a'tl ar t s e h r i bombai.rdrysa da pek fazla btr zarar venr,-i I a r r n d I r remedi. Bu bombardr,rnaarrrr ardrndan 1 3 Ekirn 1918'de mutteiikler mutareke gartlarina gore eili bes parqa savat genrisiyle istanbul onlerine gelip karaya asA..,,-: L-^-r^rro hr',rrlo^^:--^t Da9ramr$ - .,-J'-ce rSgar oevn knr rrklrrlr oldu. istanbul 1453'te fetiirten sonra ilk defa v,lhancr r-lpvlpflprcp isnal pdilmisti. Bu durum halk uzerinde son derece olumsuz tesir icra etti, buyuk bir hayal krrkirgrna yol agtr. Ankara hukttmetinin lvlilli M0cadele'de bagariii grkmasr uzerine iggal kuwetlerinin Istanbul'u bogaltmasr kararlagtrrrldr. Son Osmanlr padigahr VI. Mehmed'in I6 Ekim 1923'te istanbul'u terketmesiyle Osmanlr idaresi fiilen sona erdi ve bu durum pAyitahtrn kaderini de belirledi. 2 Ekim 1923'te iggal kuwetlerinin gehri terketmesinin ardrndan isgal devri sona erdi:6 Ekim'de Turk milli ordusu istanbul'a girdi. 3 Mart'ta halifeligin ilgasr uzerine istanbul once bir payitaht, sonra da bir hilafet merkezi olma ozelligini kaybetmek.le birlikte DoQu ve Batr medeniyetlerinin kesigme nolctasrnda, iktisadi bakmdan ve kult0r muesseseleri yonunden kalabahk n0fusu ile buyrik bir metropol olma niteli$ini surd0rdtr. eieLivocRAFYR, Yeorgios Francis. $ehir Drlgtu (trc. Kriton Dinqmen), istanbul 1992; Dukas , Bizans Tarihi (trc. Vl. Mirmiro[lu), istanbul 1956, s. 142-189; Kritovulos. Tarth-i Sultan Mehmed Han-r Sdni ltrc Karolidi. TOEM ilSvesi), istanbul 1328:Nicola Barbaro. Kostanttnigge Muhasarasr Ruzndmesi {trc. $emsettin Talip Diler), Istanbul i976; A5rkpagazide. Tarih(Atsrz), s. 191 -192; Tursun Bey. Iarih-i Ebu'I-Feth (haz MertolTuium), istanbul 1977,s. 44-65;OruE b. Adrl, Teuarih-i Al-t Osman, s. 123- 1 24; Bihipti. Teuarth-i AI-i Osman, ISAM Ktp., nr. 5196, vr. i50b- 160b; Ticizdde C6fer Qelebi. Mahrusa-l istanbul Fetlhnahesi ( TOEM il6vesi), istanbul 1331 ; Negri. Ci hannAma (Unatt, II, 689-709; ibn Kemal. Ieuarih-i AL-i Osmdn,Vll. Defter, s.28-75; [Anonim], Teuarih-i Al-i Osman,TSI\K, Revan Ko9k0, nr. 1099, vr. 63': XVt. Astrda Yazilmq Crekge Anonim Osmanh Tarihi (haz. Serif Bagtav). Ankara 1973, s. 137-149: Hoca Sadeddin, Iacu't-teuArih, istanbul 1279,1, 419-429;Ahmet Muhtar nLtnigge,lstanbul i 320; E. Pears. The Destruction of the Creek Empire Paga, Feth-i Celil-i Kosta and the Storg of the Capture of ConstantinopLe bg the Turks.l-cndon 1903, trir.yer.; C. Schlumberger, lstanbul'un Muhasarast ue Zabil ltrc. M Nahidl, istanbul 1330; Dani$mend. KronoIoji,1,232-260; G. Tedaldi, "Letter io ,\lain de Coerivy, the Cordinai of Avignon" , The Siege of Constantinople 1453: Seuen Contempararg Accounts ttrc i. R.. M lones), Amsterdam 1912, s. 3-9; Steven Runciman, Kostantinlgge Dugtu 219 i5 iirNBLil- (ii'i. t)cln'l'urfiiirrr,rr), lstanbul 972. Feridun Dirimtckin. istat:Lb,t!'urt f'ci,lri, l:,t;rrri'rrl 1')-/ (); is1 ktrtbul'urt Fct.lti 1 i.sli1, llll i sel. Oslta rr/L t:tr:i) Selahaiiin Tan- K,t g t t,t k !;t t t n a (i ai r e. Fa I ii r Str lta n N1ehntecl'irt Sir1;r-si r;e A-sfue'ri f:aaIigci[, Ankara 1985. s.39 1ll;i'lalil inalcrk. f'atih Dct;ri (lzc' rincle Tetkiklcr uc Ve:.sika|ar, Ankara i987, s. 124 136; a.mlf.. "i\{eirnrct ll", lA, Vll, 510 51 1,' Hasan Kazankaya, Fatih Su/la rt Nlcltntccl'irt istanbtLl'u Fethi ue F'ethin Karanltk Nc.tktalart, istanbul 1990, ll, 90-169; K. de Vries, "Gun,rnr,'rJpr \\lprrr.rrrc ple, 1-153". W'ar rr rllC qjpgp Of CnnStillf linO- and Socre tg In the Eastern Nlecliterranean, 7lh - I 5tt' Ce,rtturles (ed. Yaacov l,ev), Leiden i997, s.343-362; N. lorga, "lstanbr-r1'r,rn ZabtL llakkrnda lhnral Iidilmig t3ir Kay- nak" itrc lrazrl lgrkozlu - Adnan S. Erzi), TTK BelIeten, Xllll49 ( I 949), s. 1 07- 147',Zorzi Dolfin, " 1455 Yrhnda lstanbul'un trluirasara ve Zabtr" (trc Samim-Suat Sinano€lu) F;rtih ue istartbul, l/1, lstanbul 1953, s. l9-62; $ehabeddin TekindaQ. "ibn Kemal'c Gore FAtih'in lstanbul'u,\1ui trasara ve Zabtr", Istanbu! Enstlthsti Dergisi, l, istanbul 1955,s. 1-12; a.mlf.. "istarrbtrl Kugatmasrnda iki onemli Olay", fD, XXIII ( I 982 ) s. 1-6; Feridun Emecen, "lstanbul'un F'elhine Giclen Yol ( 145l- I 453)" , Toplumsal larih,llll17 , lstanbul 1995, s. 22-29; Tayyib Cokbilgin, "lsranbtrl listanbul'un Fethil", ia,vlZ. s. l1851 1 99; Midhat Sertoglu. "istanbul lTrirk Devril ", a'e'' s' 121411-44' m Fe niouN Er,.rsceN Ti.irk Devri. Dogu Roma imparatorlu$u ve Osmanh Devleti'nin baggehri, bugun Turkiye Cumhuriyeti'nin n0fus ve ekonomi bakmrndan en b0yuk merkezi olan is- la anrli-rrig, hatta gehir halkna d;r Rornaro clenmigtr. Fakat halk arasrnda yayrlan vanlar yanrrrd;,r "darunnasr- ve 'rnedinetu'l-muvahhidii't" qibi rritelemeler de kul- Constantrnopolis ktsa zarnanda genellegerek resmi bir srfat kazartmtg. Arap ve iranlrlar'ca Kustantrniyye $ekli kabul gormug, Osmanlrlai- da paralarda ve resmi yazrgmalarda bu ismi srk olarak kullanmrglardrr. Trak asrllr Bizantion da yine ,Arapqa ve Ermenice formlanyla 0smanll metinlerinde gehrin onceki adt olarak lanrlmrgtrr. Celenek^sel olarak hukumdann otoritesinin ve iktidarrnrn {kLrt ve kutlu[) gucu oidu(u, adaletin de buradan np.mistir :J"Y""Y iRvzr n t ta, Byzand ia BUzanf i- kaynaklarda geqen R0miyyetu'l-kubra, Taht-r R0m, Culgule-i ROm gibi adlar Nova Roma'dan tiiretilmigtir. Konstantinopolis adt halk araslnda qok defa krsaltrlarak Polis geklinde soylen- mekteydi. Daha sonra yayglnllk kazanan bu tabir Mes'0di'ye gore X. yuzylda "Bulin", "Stanbulin" tarztnda ifade edilmekteydi (et-Tenbih, s. 136). Anadolu Selguklulart ve Osmanlrlar'ln ilk devirlerine ait bazr kaynaklarda gehrin adr "lt-;-t" (istinbol, istanbol veya istanbul) iml2slyla yazrlrrken XIL ytzyrla ait bir Ermeni kayna!rnda'Stambol" tabiri geEer. J. Schiltberger, -istimboli" telaffuzunun XIV. as- nn sonlannda kullanrldt!tnt iddia etmektedir. XVI. yuzylda gehirdeki Rumlar buray Stimboli, T0rkler ise Stambol geklinde anmaktaydrlar. Osmanlt gairleri ise Eok defa vezin icabt olarak "Stinbol. Stanbol" tanbul tarihi olarak HaliE, Marmara de- imlAsrnr kullanmrqlardlr. Stinbol nizi ve surlann Eevreledi!iyanmadayl i;a- bol-isti(m)bol ret eder. Osmanhlar tarafrndan 'nefs-i istanbul" denilen bu kesimin dlgrnda Ga- lata, Eyrip ve Usk0dar ona balll kadrhk bOlgeleri (bilad-r selase) $eklinde tegkilitlanmrg ve zamanla gehrin adr alttnda bu- trinlegmiglerdir. Cumhuriyet dOneminde ya$anan briy0k demografik ve fiziki geligme, istanbul'u yeni olugturulan birgok ilEesiyle birlikte Eok genig bir sahaya yayrlmrs kalabahkbir metropol 6zelliSi kazandlrmt$tlr. gehrin Adr. istanbul'un bulundu{u tarihi yanmadadaki ilk yerlegme yerinin bilinen en eski adr Buzantion / Bizantion'dur; bunun da Trakga bir gahts adl olan Buzas / Vizas'tan turetildi!i belirtilir. Antik rivayetlere gore burast Trai<yalt Buzie'nin yetigtirdi!i yan - ilih Semestras'rn oglu Kral Bizas taraflndan kurulmugtur (RE, V I 127) Roma imparatorlulu'nun idaresi alfina girince, 6nce Antonius Bassianus'a (imparator Caracalla) izafe edilerek Antonia veya Antoninia, 330 yltnda imparatorluk merkezi buraya tagtndtQtnda Secunda Roma likinci Roma), V. astrdan itibaren Nova Roma(Yeni Roma) adlany220 lslimi ye, Puzanta, Buzantis) Ote yandan / / Stan- Ista(m)bol gibi TurkEe gekillerin Rumca istin Bolin'den turedili kesindir. 'isl2m'rn bol oldu$u yer" anlamrndaki islAmbol geklindeki benzetme bir Ermeni kaynaSrna gore gehri fetheden II. Mehmed taraftndan yaptlmtg ve buranrn adl olarak kullanrlmrgttr. Buna XV. yuzyl res- mi kayrtlartnda rastlantr (BA, MAD, nr. l9). XVII. y0zytl 0smanh munewerleri bunun gehrin Osmanlt Turkgesi'ndeki yani sarayrn egiginden daQrtrldrgr inancr DersaAclet. Asitane gibi adlarrn ortaya Erkrgrnayol aqmrgtrr. istanbul igin kullanrlan genel dua formulu, "felAketlere ve adaIetsizlige kargr Allah tarafrndan korunmug" anlamrna gelen -el-mahmiyye, elmahr0se" tabirleridir. Resmi olarak istanbul'a'Darri'l-hil2feti'l-aliyye ve makarr-r saltanat-r seniyyem olan mahmiyye-i Konstanti niyye' geklinde gondermelor do Jvarrrlrrrl "H"" "" r Ku r'an'da geEen "beldetun tayyibetun" (Sebe' 3'1115) tabiri ebced hesabtyla Os- manlrlar tarafrndan fethine (857 /l453\ igaretinden dolayr kullantlmtgtrr. "Hasretu'l-mulOk" ise edebi olarak gehri ovme maksatlr bir tabirdir. Rumlar'da oldu$u gibi Turkler de istanbul'a qok defa sadece'gehir' derlerdi. $ehrin Fetih Sonrasr Yaprsr. $ehrin gelecekteki geligimini fetih gartlart belirlemigtir. islami fetih kurallartna gOre II. Mehmed gehre son saldtrt emriyle birlikte ordusuna 0g g0nliik yalma sdzu verdi; gehrin arazisi ve binalartnln kendisine yani devlet hazinesine ait bulunduQunu. geriye kalan tagrntr mal, esirler ve erzakn hepsinin askere ganimet oldu$unu ildn etti. Osmanlr askeri gehre 'top ykdl!r gediKen" girdi ( 20 CemAziyelewel 857 / 29 Mayrs | 453\. Savagarak Ayasofya'ya do$ru ilerledi. Fakat bu arada Aleksios kulelerinde ikindiye kadar dayanan Giritli denizciler savunmaJn sIrd0rd0ler. B0tun Eatrgmalar ancak o$leden sonra bitti. Halktan sa! kalanlann tamaml tutsak re paralann uzerindeki "Kostantiniyye'- edilerek bir ksmt gemilere gOnderildi, bir ksmr da surlar drgrnda kurulmug olan 0smanh Eadrrlarrna getirildi. $ehri devletin baggehriyapmayl planlayan ve bu sebeple daha fazla harap olmastnt Onlemek isteyen Fdtih Sultan Mehmed 30 Mays'ta nin yerine bu adtn kullantlmasl uygun go- savag halinin adr oldu$unu kabul ederler (Evliya Qelebi, I, 55-56) 1760 tarihli bir fermana g6- rilm0gtu (Ahmed Refik, Hicrt Onikinci Astrda istanbul Hagah, s. I B5 ). Fakat halk arasrnda istanbulveya istambul tarzr kullanrlagelmig ve resmi ad olmugtur. islami resmi gelenege uygun olarak $ahrslar gibigehirler de }<endilerine mahsus unvan ve dualarla anrldrklarr iEin istan- bul'a bu durumu simgeleyen birtakm unvanlar verilmigtir. Her geyden once bir merkez otusu dolayrsryla'pAyitaht-t salta- nat. tahtgih-r saltanat. makarr-l saltanat. Cirirssaltana, darulhilafe" gibi un- bitti!ini ilan efti. 0laylara gahit olan Sphrantzes yalmanln 0E g0n s0rdri!0nii kaydederse de 30 Maystan sonra ya{manrn durdu!u anlagtlmaktadrr. 30 Mayrs'ta tdrenle gehre giren Fitih Sultan Mehmed binalartn durumunu inceleyrp limanr gezdi, ardtndan Ayasofya'ya gitti ve kiliseyi $ehrin 'cdmi-i kebir-i ilan ettigi gibi bundan sonra "tahtrm is- tanbul'dur" diyerek istanbul'u devletin merkeziyaptl. On uq astr Dogu Roma imparatorlugu merkezi olan Constantinopolis bOylece gelecek beg yu4ytlda Osman- ISTA.T]Bi-JL lr Devleti'nin payitahtr olacaktrr-. 1365 1368'de l. lvlui-ad'tn emriyle Edirne'de balyosu (bailo) Cirolamo 1,1!hotto tre oglu idarn eCildi;yirmi dokLrz Venedik asili fid- bir saray yaprlmasr uzerine Eclirne devletin Rumeli rnerkezi, ikinci payitaht dururnuna gelmigti. Bursa 1402'ye kaciar esas paVitahtr ve darussaltana dururnunu ko.uOu. Sr.ileyman Qelebi'nin devlet argivi ve hazine ile Edirne'ye gidip sr!rnmasr uzerine Edirne 1402'de devletin baggehri du- ycye baQlandr, erku'k qocui.,larr Acemi Oca!r'na alrndr. Venedikliler'e ancak 19 Rebi- rumuna gelmigtir. istanbul birinci payi- taht olduktan sonra Rumeli'de Edirne, Anadolu'da Bursa devletin ikinci ve uEuncu payitahtlarr sayrlmr$, seferlerde padigahlar bu gehirlerde korunan saraylarda kalmrglardrr. Istanbul'un tekrar iskan edilmesi uzerinde onemle duran Fatih. fetihten iiq grin sonra aman il2n ederek kagan halkn belli bir sure igerisinde geri donmesine izin verdi. Onlara kendi evlerinde oturabilecekleri, din ve iyinlerinde ozg0r olduklarr duyuruldu ve patriklik resmen ihya edildi. F2tih Sultan Mehmed, Edirne'ye donugunden (13 CemAziyelShir/21 Haziran) once Kangdrran Suleyman Bey'i 1500 yeniqeriyle birlikte gehrin subagrsr, Hrzrr Bey'i de kadrtayin efti; surlann onarrmrnt, Yaldrzhkapr'da (Altrnkapr)bir iE hisar (Yedikule) ve gehrin merkezinde Beyazrt Meydanr'nda kendisi igin bir saray yaprlmasrnr emretti. Yeni sarayrn (Topkapr Sarayr) ingasrndan sonra bu saray Sar3y-r Atik-i Amire adrnr alacal<trr. $ehri yeniden n0- fuslandrrmak igin esirlerin kendine ait begte birini aileleriyle birliKe "$ehir limanr kyrlarrna" yani Halig'e yerlegtirdi: onlara ev vererek belli bir s0re vergiden muaf tuttu. Fetihten hemen sonra bir ara Megadux Lucas Notaras'r vali tayin edip iskin meselesiyle onu gorevlendirmeyi dtigundu: fakat vezirleri bunun tehlikesini anlatarak kendisini bundan caydrrdtlar. Notaras ile 6bur Bizans ileri gelenleri idam edildi. Esirlerden fidyesini ddeyenler veya belirti bir sure iEinde odemeyi kabul edenler serbest brrakldr: ev vermek ve vergiden muaf tutmak yoluyla onlartn gehirde yerlegmeleri saQlandr: aynca tutsaklann fidyelerini odeyebilmeleri iqin ingaat ve onanm iglerinde Eahgmalanna izin verildi. Kugatmadan Once gehir ahalisinden birEok insan brrakp gitmigti. Bir ksrm halk ya ya{ma boyunca saklanmtg ya da Calata'ya kaEmrgtr. Bu sonuncular, fidyesini odeyen esirlerle birlikte ;ehrin Ilumlar'a aitti. Altrrnerrncr mahallersin - lasyonla teki-ar gehirde yerlesme ve tica- de oturan Rumlar oradaki buyitk bir evi krlise olarak krrllanryorlardr. Beg kilrsede rnusiuman gOqmenler oturuyordu; bunlardan biri carniye gevrilrnigti. digerleri ise cemaat olmadrdrndan harap bir hal- ret yapma nrusaadesi verildi. deydi. $ehrin tekrar n I fuslanclrrrlmasrnda kugkusuz en etkili onlem surgun, yani devletin Eegitli b0lgelerincle yagamakta olan bir krsrm halkrn surrilup yerleqtirilmesiydi. Fatih Sultan Mehmeci, istan- istantrul'un ilk ulucamisi Ayasofya idi. Ayasofya Camii ve Medresesi'nin yanl stra muslirman kullanrmtna geEen oteki Bizans dini binalarinrn vakflarr goyle srralanabilir: Zeyrek Kilise Camii ve Medresesi (Pan:okrator), Arap Camii {Calcta Camii. ulahir BSB (18l.lisan 14541tarihli kapitu- bul'dan ayrrlmadan once Rumeli ve Anadolu'dan bir krstm varltklt muslt-tman, htristiyan ve yahudiailelerin istanbul'a gon- derilmesini emreden fermanlar qtkardt. N. lorga'nrn yayrmladrgr bir belgeye gore (Notes et ertraits,lV,67 ) Anadolu'dan ve Rumeli'den 4000'er aile Istanbul'a yerlegtirilecekti. 1 453 yrltntn sonbahartnda istanbul'a donen FAtih Sultan Mehmed, srirg0nlere uyulmamast ve direnig sebebiyle iskAnrn qok yavag yurudu!0nu g6rdu. Bursa'ya gitti ve bu konuda sert onIemlere bagvurdu. Daha Eok Rumlar'tgehre qekmek igin eskiden beri Latinler ve papaya kargt olan Yorgi Scholarius'un patrik seEilmesine izin verdi, bir beratla onu resmen patrik tanrdr (6 Ocak 1454) 1455 sonbahartnda istanbul'u tekrar ziyaret etti$inde surlartn onartldt{tnt. Yedikule ve sarayln tamamlanmtg oldu!unu gdrdu; fakat birEok m0sluman surgunUn harap gehri terketti$ini 6f renince Anadolu ve Rumeli'ye emirler gondererek s0rgun ailelerin vakit geEirilmeden istanbul'a geri yollanmasrnr istedi. Muharrem 860 (Aralrk 1455) tarihli istanbul ve Galata'ya ait noksan bir saym defteri Fatih semti, Aksaray'tn bir ksmt. kara sulan ve Marmara kylartnl kapsamaktadrr. Bu defterde Bizans d6neminden yirmi iki mahallede 918 h6ne kaydedilmig ve bunlann 29f i igin -bog" veya 'enkaz" notu diig0lmugttir. Evler tek kath (sufli), iki katlt (ulvi) ve "genig" olarak ayrt edilmigtir; Rumlar'rn drapez (m0kellef) dedikleri buyuk konaklar da kalmtgttr. Bazt evler ug veya dort bolume ayrtlmtg olup birden f azla aile taraftndan iggal edilmek- ilk Rum n0fusunu olugturdular. 860'ta teydi. Bina sayrmrnda aSntca manasttrlann bahEelerindeki bir veya iki katlt Eardaklardan da soz edilir. Fetihten sonra sayrmda kayth yrmialtt manasttrdan sadece biri Rumlar tarafrndan kullantlmak- (1455) yaprlan nufus ve vergi sayrmrna g6re bunlann saylan oldukqa azdtr. EoQu Musliimanhf r segmig gorunmelctedir. Padigahrn ilan ettigi aman Venedikliler'i kapsamryordu: savunmaya kattlan Venedik taydr; dilerleriya bogalhlmlg ya da muslirman gogmenlerce iskin edilmigti. Eldeki sayrm belgelerinde krk iki kilise mevcuttu ve bunlann go!u manasilrlartn iginde ver almaktavdr. Kiliselerden ikisi hdli Saint Dominio). Silivri'deki hisarda bulunan cami. Eski imaret Camii{St. Saviour Pantepoptes), Kalenderh6ne Mevlevi Tek(ll Bayezid zamanrnda once medre- kesi ..^,.^ 5ry(j, l-L--.-l.l >(Jl Lidl I I I I I tyC l(j v I I I | | | Ii,L I l, d Ld -i,,^n^,..;l'-i-r;-r Il- Mehmed'in yaptrrmaya bagladrf r cami (Fatih) ve k0lliye ancak 875'te (1471) tamarnlanabilmigti. Bu tarihe kadar inga edilmig camilerin hepsi (Rumelihisarr Camri, Yeni Kerr,ansaray / Quhacr Hant Ca rn t i, Yedikule deki Debbafl ar Mescidi, Yen ice Kale / Anadoluhisarr) Ayasofya vakflartna baQlanmrgtr. 861'de (1457) II. Mehmed, gehirde bulunan kullanrlabilir durumdaki Bizans binalannr Ayasofya vakflarrna devretti: bu binalara belgelerde'sultini- ve'mukataalr" adr altrnda rastlanrr. 898'de (1492) bu mukataalr, yani kiraya verilen miri evlerin saysr 1428 idi.895'te (1489) yapllan bir teftige gore istanbul ve Galata'da 1093 muk2taah ev mevcuttu. Bu ral<ama, o zamanlar saylan 335 oldu$u tahmin edilen ve padigah kullartnrn oturdu!u Bizans evleri dahil degildi. Kullar tarafrndan iskAn edildigi muddetEe bu evler mukitaa statirs[nde saylmtyordu. Benzer gekilde II. Bayezid doneminde, Ayasofya vaKiyesinin tanziminden Once (861/ | 4r7) m0lk olarak tahsis edilen Bizans evlerine kira uygulamasrndan kesinlikle vazgeqildi: fakat Il. Mehmed zamantnda birkaq defa bu evlere vergi }<onmug ve kaldrnlmrgtrr. Bu evlerden 502'sinin .Ayasofya, Srrt Hammamr (bedesten yakrnrnda), Hacr Abdi, Hekim Yikub (Unkapanr ve Cibaliarasrnda), $ahin Uskribi. Edirnekapr (Saraqhane'de), Ustat Ayas, Arslantr Mahzen ve Top Yrktlt (Topkapr) mahallelerinde yer almasr Osmanltlar'dan Onceki yerlegim birimlerinin durumunu g0z onune serer. Bu Bizans binalarr drgrnda Fdtih'in yeniden inga ettirdi$i cami kulliyeleri, Eargrlar, kapanlar, bedestenler gehre bir Osmanlr- islam gehir alt yaprsl sa$lamtgtlr. $ehirde ekonomik hayatt canlandtrma ve 221 li;iii'irllji rtufuslandrrrn;i iqin trLr alt yapr qcrekliydi. llalkrn ekonomik ve sosy,al ihtiyerclarrnr ka rgt l aya bi l nr esi i c i n F2 ti ir .'l ii ta r r l','1 eh rned tarafrndan inga ettiriien Brylk qar5r ile (K;rp.rlrqiir:;,r) birlikte bedesten, Bodrum Kervansara-vr, Tahtakale'deki Eski l pnrar rs;lrav lrpdpsti.r r r,,akr rr la r r rclakl Ygni Kervansaray, Unkapanr, Tuz Ambart, Murnhane, Sabunhane, Cendereharre, Debbaghane, Sellahhane, Boyahane ve lvluytabart Karhanesi gibi gelir getirici ve yerle$imi 6zendirici ig merkezleri AyasofK r ya vakflanna bagrglanmrgtr. Bunlardan bagka iki hamam, krk altr kasap, krrk bir aghine, yirmi sekiz bozahane ve frrrnla gehrin gegitli bolgelerinde 2000 kadar dukkin da Ayasofya'ya vakfedilmigti. Bu dukkAnlann qoQu, dikdortgen blokJar geklinde veya kargrlrklr srra halinde yaptrrtlrnrg ve her biritek bir zanaal koluna vakfedilmig qargrlar halindeydi. $ehrin Melianrr.rrn Geligrnesi ve N1ahal- leler. Bu ticari-ekonomik tesisler yanrnda Osmanh istanbulu'nun geligiminde izlenen esas prensip, musluman toplumun dinin gereklerini rahatqa yerine getirebilmesini ve bir m0sluman gehrinde yagamanrn kolayhklanndan faydalanabilmesini saQlamaktr. Ashnda bu prensip, taptna$rn gevresinde geligen ve gehir haya- trrirn fonk:;iy'onlarr ile i r: i I I ii t: l: ; t r.Jci ;t'l r an e s cJrn] r-,,jcvlei-i ihcrrk ki 0 ;-la cl,t lj rt r; e I e n tt - r;intr bir clev;irritndan ibarettir. Ay.'asot-yr, hukurildar vc haiktn cul0s \,'e cl-trna a;'.r n d a bi r a r.Lya g el cl g i, pradi 5a tr r n sikavptlerini kabul halkrrr drlekr elerrrri vp Y"'"J' n.i nr r ettiji, bLryuk dini a',rinlerirr yaptldtgt ulucar:ri iCi. $chrin hayahna dcstek olart ve oturaniann refahrnr saglayan ekonorrtik ve sosyal kurumlar ilk defa bu ulucaminin vakflarr olarak ortaya qtktt. Bu temel isl2rni karakter ;eitrin topografik geligiminde de gorL)iebtlir. $ehrin tlk :r^-i h:-:-:^: ttol llyL:Jl Hyd)ul l(i,llf ulrillilril ^,,^^nf\/2 yo rrahirlf,sl nrAicrF, rrnvr rt Ohfir n:hirrolor vuJa lroiilyur(jr I ul. l/dul>dlI '. \ruul OltrStU_ ulu? rrnzirlnr vu4ll lcl tarafrndan inqa ettirilen kulliyelerin, nahiyeleri olugturan daha ktLquk yerlepim birimleri olan mahalleier ise kuquk yerel mescidlerin etraftnda getigecektir. Geneliikle mahalle mescidleri ileri gelen bir mahalle s2kini taraftndan yaptlrtlml$tlr. Bagtan beri istanbul'a "mubarek bir islam gehri" statustl verilmeye qaltgtlmlgtrr. Fetihten hemen sonra gehrin kutsal b6lgesi olan Eyi-rp, sahabeden Eb0 Eyy0b el-Ensiri'nin t0rbesi etraftnda bir cami ve imaretin yaprlmasr ile bu 0zelliQine tam anlamryla kavugmug oldu. Eyup btj- tun islSm drinyasrnda Mekke. Medine ve Kudus'ten sonra en mttbarek bir zivaret- gah halint iriacaktrr. Osrn.:niriar'rn s0fi ve dervis se,Tfricrine Cerin ba(lllr!r, birqok ilafiallenirr bir vclinin zit,i\ye veya titrbesririn etrafiircla ve onun ismt!'le kurulmasrna yol agmrgtrr. Kuruiu5u FAtifr Sultan i'vlchmed zamanrnda baslayan bu qeEit mahallelcr arasrnda $eyh EbulvefA, $eyh Akgemseddin, Seyh Sevindik Halveti veya claha qok btlinen isrniyle Kovacr Dede, $eyh it/ahmucl Resmi sayriabilir. $ehrin -lslamilestirilrnesi" qabalan lcin bir nokta da Fatih zamanrndan itib;iren adtnrn resmi yazrlarda isl2mbol oiarak kaydedilmesidir. Fatih Sultan Mehmed ve diQer sultanlarrn hukumdarlrk donemlerinde ara srra islAmi gayret yIkselmig ve gehrin "zor kullanarak" kahren ahnmasr sebebiyle kilise ve sinagoglarrn kapatrlmasr iste(iyle otoritelere oylesine bask yaprlmrgtr ki geyhulislSm, gayri m0slimlerin zimmi statulerini korumak icin dini bir delil bulmak zorunda kalnrtgtt. Nihayet g0venlik kaygrsryla Fatih Sultan Mehmed'in fethedilen gehtrlerde uyguladtgt politika, yani mirsluman nufusun qogunluKa olmasr noktasrna istanbul'da da dikkat edilmigtir. Cenelde Osmanlt hoggorilu toplum yaprsrnda gorildugii irzere islSmi ideal sosyal ve ekonomik gergekJikle kolayltkla uzlagtrrrlabiliyordu. islSmiyet'in gayri muslimleri devlet guvencesi alttna alan ehl-i zimme hukuku bu durumu tegvik etmekteydi. Bagtan beri gehrin musluman ve gayri miislim ahalisi pazar bolgesinde XVl. yOzyllda istanbul'u g6steren bir minvatur {seyyid Lokman,HinernAme, I, TSMK, Hazine, nr. 1523, w. 158b-159') yanyana Eahgmal<ta ve hatta baglangigta iskin bolgelerindeki mahallelerde de kangrk olarak yagamalctaydtlar. Cayri mus- limler kendi aralartndaki ticari iligkilerde kadrya bagvururlardr. Metropol bir bagge- hirde yagayan bu insanlar "hemgehrilikduygusu ile din ve etnik kok gibi aylrlmlan agmrg bulunuyorlardr. Ote yandan istanbut'un Osmanlt karaKeri sadece islami idealden degil aynr zamanda askeri yonetim alttnda her din ve mengeden tlrccar ve sanatkar stntftntn birlikte ya$amaslnr garanti eden kadim Ortadogu devlet ve toplum geleneQinden kaynaklanryordu. Vakf kurumunun butun 0rtadogu gehirlerinde gorulen kurulug gekilleri lstanbul'da da uygulanmtgttr. Bu gelenek, t0ccarlartn kaldtldart kervansaraylann yakrntnda degerli ithal malla- nnrn korundugu bir bedestenin (bezz3zistan) inqa edilmesini gerektirir. Kubbeli sallam bir gekirdek yapt olugturan bedestenin etrafrnda kurulan b0y0k Ear;ldakr dukkAnlara ise bagltca sanat kollannda faaiiyet gosteren esnaf yerleqmig222 ISTANBUL yrlhk378.886 akge (yaklagrk 7500 duka) gelir getiriyordu. Burada daha 6nce bazt mahallelerin mevcut olmastna ra$men ashnda D6vud Paga'ntn vaKl bdlgenin genel geligmesini sallamq, ll. Bayezid devrinde burada sekiz yeni mahalle daha ku- rulmugtur. Koca Mustafa Paga Nahiyesi. ll. Baye- zid'in htikumdarh!rnrn sonuna do!ru mtisl[rman nufusunun Silivrikapl y6niinde genigledi$i agfttlr. N itekim V ezirilzam Mustafa Paga, Saint Andrew Kilisesi'ni ca- miye gevirtmi$ (894/1489 tarihli kitabe) ve bdylece Koca Mustafa Paga nahiyesi ortaya grkmrgtrr. Vakfiyeye gore kulliye bir imaret, bir medrese, bir hankah, bir okul, imam ve bagka gdrevliler igin yaptlmrg evlerden olugmaKaydt. Bu kulliye, bir btiy0k hamam (yrllrk geliri 65.000 akqe) ve civardaki seksen bir dukkdnla istanbul'un gegitli yerlerindeki dUkkdnlar, iki han ve Rumeli'de yirmiyedi k6yUn gelirleriyle destekleniyordu. Ytlhk geliri yartm milyon akgeyigegiyordu. II. Bayezid devrinde on yediden fazla mahalle bu civarda kurulmugtu. Surlann iginde kalan d6rt nahiye (Koca Mustafa Paga, DAvud Paga, AtikAli Paga ve Topkapr) genig olmalartna ralmen seyrek nufusluydu; vakflan nisbeten azdl ve birgok mescid padigahrn hazinesinden des- tekleniyordu. Kan0ni Sultan Suleyman zamanrnda kurulan mahallelerin golu (d6rdU Topkapr ve UgU Ali Paga'da olmak Uzere) bu b6lgede yer almlgttr.973 (1565) tarihli Mihrimah Sultan Kulliyesi(bir han ve earglnrn deste[inde cami, medrese, okul ve Eegme) Edirnekapt ve civartnda yerlegimi tegvik etmigti. Kara Ahmed Pa$a'nrn Topkapt'da (yaklagrk 961 / 1 55 41 ve Hadrm ibranim Paga'nrn Silivrikapr'da (958/155 I ) birer cami yapflrmalart gehir giriglerinde yerlegimin arttt!lna igaret etmektedir. Mahallelerin yaklagtk 06 90'1, o mahallenin cami veya mescidiniyapilran kiginin adrnr tagrr. Mahalle halklnln zaman zaman caminin tamiri ve gdrevlilerin maaglan igin yardtmda bulunmast bir yana pek az durumda mahallede oturanlann bir cami yaptrrmak iqin dernek kurduklarr gdrulmugtur. Fetihten sonra bazt ga- htslar (Subagr Qakrr A[a, Kazasker Molla HUsrev) ve baz tticcarlar (Elvanz6de Hoca Sinan, Usktlpltj Hacr ib16him, Hoca Uveys, Hoca Halil) birden fazla mescid yaptrrmqtrr. 953 (1546) tarihli bir vakrf kaydrna gdre cami yaptranlann % 65'i askeri srnrfa mensup kigilerdi(saray memurlarr, subaylar, ulem6 ve bUrokratlar). de kendisinin Haliq'in kuzeyindeki bahgesi CAMi KOMPLEKSI YAPTIRANLAR seyhler Tuccar ve sarraf Esnaf Saray agalarr Beyler Pasalar Kaprkulu subaylarr Kuttab Mimar otekiler Toplam Ulemi ve 46 32 28 18 16 14 12 8 6 39 219 Askeri srnrfrn iist duzeyindeki kigiler ashnda tuccar ve zanaatkArlardan Eok daha zengindiler; sosyal ve siyasi prestij ve daha da 6nemlisihazineden elde ettikleri geliri aileden mutevellilerin kontrolu altrnda tutabilmek iEin vaklf kurma e$ili- mindeydiler. Askeri kul slntftndan olanlar daima padigahrn miisideresi kaygrst iqindeydiler. Tuccar mah geriattn g0vencesi altrndaydt. )O/1. yuzyrlda surlartn igindeki istanbul nufusu hrzla arftr. bunun sonucunda eski mahallelerde yerlegim stklagtt, mescidler, bazr kilise ve sinagoglar camiye gevrildi, yeni mescidler inga edildi, yeni ktilliyeler aqrldr ve dzellikle Bayrampaga deresi boyunca surlara do$ru daha 6nce iskAn edilmemig bdlgelerde, hatta surlann dtgrnda yeni mahalleler kuruldu. Bu arada Galata civanndaki yerlegim alanl Halig ve Tophane srrtlarrna do$ru genigledi; Flndrkh, Cihangir ile Kaslmpaga bOlgeleri olugtu. Nufustaki arttg, Sar6y-t HAssa mimarlan bOltimtinde hummah bir galtgma d6neminin baglamastna yol agmtgfir. Mimar Sinan ile baglayan bu d6nemde 0smanh mimarisinin en guzel eserleri ortaya kondu. Burada 1525'te hepsi mtisltiman on Uq mimar, 1604'te yirmi ug mtishiman, on altr hrristiyan mimar galtgtyordu. Veziriizam Rustem Paga Camii, Hact Halil Mescidi alantndaki atdlye ve dukkdnlann tizerine yaptldt. 923-9Zg (15171523) yrllannda veziridzam olan Piri Mehmed Paga Onemlivakrf eserleri btrakmtgtrr: Zeyreksemtinde bir camiile bir medrese. Mercan'da bir cami, Molla Gtirdni'de bir cami ile bir hankah. Siliwi'de bir cami, medrese ve imaretten olugan bir kUlliye (bedesten civartnda yrllrk geliri 6000 duka olan bir han, Galata'da di$er bir han yaptrrmrg olup geliri bu ktilliyeye vakrftrr). Tahtakale ile Bahkpazart'nda birgok dtikkin onun vakflarrndandrr. Daha sonra ku- rulan Piri Paga mahallesinin merkezini olugturdu (Evliya Qelebi, I, 4l I ). 946'da (1539) Kan0ni Sultan Stileyman, o zamanlar onemli bir pazar mahalli olmaya baglayan Aksaray'daki Avratpazart'nda kansr Hurrem adtna cami. medrese, hastahane, imaret ve okulu igine alan bir kulliye kurdu ve bunu desteklemek 0zere istanbul'un degigik semtlerinde toplam ylhk geliriyanm milyon akqeyi bulan (8400 duka) bir han, bir hamam, bir odun deposu, bir mezbaha ve bagka bazr dukk6n ve depolardan olugan vakflar yaptr. Aynca 6len ollu $ehzade Mehmed'in anrsrna Vefa ile Saraghane araslnda Divanyolu iizerinde cami, medrese, imaret, okul, tiirbe ve kervansaraydan olugan briyuk bir ktilliye (951-955/1544l543), diler ollu Cihangir igin Frndrkh'da semte adrnr veren camiyi ve buna il6ve olarak bir okul yaptlrdl. Son olarak gehrin ortasrnda limana bakan bir tepe Uzerinde, yangrn sebebiyle harap olan alanda Mimar Sinan'a baggehrin en muhtegem kulliyesini inga etmesi igin emir verdi. 1550 Tbmmuzunda baglayp 1557 Ekiminde tamamlanan S0leymaniye Camii ve KUlliyesi on sekizden fazla yaplyl igine ahr. Bunlar meydanda ulucami, Stileyman ve Htirrem Sultan'ln tUrbeleriyle turbedann evi, drgartda caminin iki kenannda devletin en y0ksek diizeyde e$itim kurumlan olan d6rt medrese ve bir d6rillhadis, bir hastahane ile bir diruzziy6fe ve bir tabhinedir. Kuguk binalar mtildzimler (medreseye girmek igin hazrrlanan o$renciler) iEin bir meKep, lrir kutuphane, bir eczane ve bir de slbyan meKebiydi. Kulliye muderrisler ve cami g6revlileri igin evler, medreselerin ontinde yer alan bir Ear$r ve bir hanla tamamlanmtgtt. Evliya Qelebi'ye g6re (a.9.e.,l, 157) yenigeri a!aslnln sarayr da (sonralarr geyhUlislAmltk dairesi) bu ktilliyeye dahildi. Bu ingaat 6rg0t ve harcamalartna dair ayrrntrh muhasebe defterleri b6ylesine onemli iglerde izlenen d0zeni gdsteren de$erlibir belgedir ve 0mer Lutfi Barkan tarafrndan iki cilt halinde yaylmlanmlg bulunmaktadrr. Kompleksi meydana getirmek igin gerekli malzemeler ve sanatbagka yerlerinden toplanmr$ ve iggiler srk bir disiplin altrnda gahgtrnlmrgtr. ingaatrn devam ettigi beg yl. yedi ay stiresince kendilerine licret Odenen sanatk6rlardan yuzde 29'u istanbul, yuzde 14'ti Rumeli ve Adalar, yuzde 13'ii ise Anadolu'dan gelmigti(geriye kalan yi.izde 44 iqin herhangi bir agrklama yoktur). ingaatta gahgan 3523 iggi- kirlar istanbul ve devletin 227