TURK TILININGIMLO QOIDALARI TURKCE YAZIM KURALLARI
Transkript
TURK TILININGIMLO QOIDALARI TURKCE YAZIM KURALLARI
ЪОУЛЪЬ Ш ' ^5» 0 ‘ZBEK IST0N RESPIJBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS T A ’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INST1TUT1 JUMALI SHABANOV, XAYRIJLLA HAMIDOV TURK TILININGIMLO QOIDALARI (turk filologiyasi bo‘limi talabalari uchun) TURKCE YAZIM KURALLARI Toshkent - 2010 ЪОУЛЪЬ Ш ' ^5» 0 ‘ZBEK IST0N RESPIJBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS T A ’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INST1TUT1 JUMALI SHABANOV, XAYRIJLLA HAMIDOV TURK TILININGIMLO QOIDALARI (turk filologiyasi bo‘limi talabalari uchun) TURKCE YAZIM KURALLARI Toshkent - 2010 Oliy o ‘quv yurtlarining turk filologiyasi boMimlarida tahsil olayotgan 1-2-kurs talabalari uchun mo‘ljallaiigan ushbu qoMlanmadan akadeinik Iitseylarda turk tilini o ‘rganayotgan o ‘quvchilar, shuningdek, turk tilini mustaqil rayishda o ‘rganayotgan har kim foydalanishi mumkin. QoMlaiimada to‘plangan materiallar turk tili imlosining takomili haqidagi masalalarni yangi ma’lumotlar bilan asoslash, mavjud nazariy fikrlami boyitish va tilni yanada chuqurroq o ‘rganishga ko‘mak beradi. Kitob turk tili fonetikasi, imlo qoidalari bilan bog‘liq dars mashg'ulotlari uchun muhim qo‘llanma hisoblanadi. 0 ‘zbekiston Respublikasida oliy ta’lim sohasida olib borilayotgan islohatlar, yangi pedagogik texnologiyalami chet tili (turk tili)ni o ‘qitish jarayoniga tatbiq qilish doirasida Toshkent davlat sharqshunoslik institutida amalga oshirilayotgan sa’y-harakatlarga hissa sifatida ishlab chiqilgan mazkur qo‘llanma elektron darslik shaklida ham qo‘llanishi mumkin. M as’ul mubarrir: filologiya fanlari doktori Zilola Xudoyberganova Taqrizchilar: filologiya fanlari nomzodi, dotsent Gulchehra Rixsiyeva filologiya fanlari nomzodi, dotsent Abdumurod Tilavov Toshkent davlat sharqshunoslik institutining 0 ‘quv-uslubiy kengashi tomonidan nashrga tavsiya etilgan (№ 4, 17. 06. 2010). © Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, 2010 2 SO‘Z BO SH I Sharqda matn savodxonligi, fikmi qog‘ozga to‘g ‘ri tushirish hamda xatosiz yozish masalasi hamisha e’tiborda b o ‘lib kelgan. Shu bois, qadim kezlardan boshlab matnni to"g‘ri yozishga bag‘ishlangan imlo lug‘atlari yaratilgan. Buning dalilini bizga qadar saqlangan filologik asarlardan topish mumkin. XX asrdan boshlab matnni to‘g‘ri yozishga qaratilgan imlo m e’yorlari Yevropa andozasi asosiga o‘tdi. 0 ‘tgan asming 30-yillariga kelib o‘zbek, turk va boshqa turkiy xalqlar tillarining imlo qonun-qoidalari G ‘arb orfografiya ilmi bo‘yicha yaratildi. Hozirga kelib ushbu imlo qoidalariga o‘zgartishlar kiritilib, takomillashib bormoqda. 0 ‘tgan asming 90-yillaridan boshlab mamlakatimizda turk tilini o‘qitish bilan bog‘liq ta’lim yo'nalishlarining rivojlanishi, yurtimizda turk tilining imlo qoidalariga bag‘ishlangan qo'llanmalarini yaratilishiga ham asos bo‘ldi. Ana shunday urinishlardan birinchisi sifatida 1995 yilda chop etilgan Jumali Shabanovning “Turk tili imlo qoidalari” nomli risolasini eslash mumkin. Biroq. so‘nggi yillarda Turkiyada yozuv qoidalari bir qadar o‘zgartirilib, yangi imlo me’yorlari qabul etildi. Ana shu o‘zgarishlar hisobga olingan turk tilining yangi imlo me’yoriga bag‘ishlangan kitobga zarurat sezilmoqda edi. Shuni hisobga olgan Toshkent davlat sharqshunoslik instituti Turkiy tillar kafedrasining yetakchi o‘qituvchilari J. Shabanov va X. Hamidov qo‘lingizdagi “Turk tili ning imlo qoidalari” o‘quv qo‘llanmasini yaratdilar. Mazkur o‘quv qo‘llanma rnamlakatimiz oliy o‘quv yurtlarida turk tili yo‘nalishida o‘qiyotgan talabalaming xat-savodini o‘stirishga ko‘mak beradi. Shuningdek, shu sohada faoliyat olib borayotgan mutaxassislar uchun turk tilining imlo qoidalari bo'yicha yetakchi qoMlanma vazifasini o‘taydi, degan umiddaman. ToshDSHI Turkiy. tillar kafedrasi mudiri, dotsent Qudratulla Omonov 3 KIRISH Hozirgi turk tili imlo qoidalarining shakllanishi. Imlo qoidalari har tilda o ‘ziga xos. Yozuvdagi ba’zi qat’iy qoidalar hamma til uchun umumiydir. Shu bilan birga, imlo qoidalari qotib qolgan narsa emas, aksincha, tirik, rivojlanib boruvchi hodisadir. Til taraqqiy etib borgan sayin, u bilan bog‘liq qoidalar ham o‘zgarib, rivojlanib boradi. Mazkur qo‘llanmani yaratishdan asosiy maqsad turk tili ning imlo qoidalari bilan bog‘liq barcha m a’lumotlami imkon doirasida izohlash, turkcha imloning o‘ziga xos jihatlarini ta ’kidlash hamda so‘nggi yillarda yozuvda ro ‘y bergan o ‘zgarishlami umumiy yozuv qoidalari bilan yagona qamrovda o‘rganishdan iborat. QoMlanmada hozirgi turk tili imlo qoidalarining shakllanish va takomil jarayoni, yozuv qoidalarining eng oxirgi holati, turk tilidagi tovush, harf va alfavitning xususiyatlari siralanib, turk tilidagi tovush uyg‘unligi hodisasi, ba’zi so‘z va qo‘shimchalar imlosi, qo4shma va takror so‘zlar, yordamchi so‘z va qo'shimchalaming yozilishidagi qat’iy qoidalar, tinish va yozuv belgilarining qo‘yilish o ‘rinlari sanab o ‘tildi. Respublika davri. Turkiya Respublikasi tashkil topgandan keyingi davrda turk tilining leksik qatlamida misli ko‘rilmagan o ‘zgarishlar boMdi. Usmonli turk tili rivojlangan davrda “eskirgan so‘z” deb qo‘llanilmay qo‘yilgan yuzlab so‘zlar o‘z lisoniy maqomini qayta tikladi. Oddiy xalq tilidagina saqlanib qolgan, saroy adabiyotidan chiqarib tashlangan so‘zlar adabiy til maydonida faollashdi. Tilga fan-texnika, tibbiyot, iqtisodiyot., liuquq, sport va boshqa sohalarga oid yangi so‘zlar kirib keldi. Turli sohalarga doir lug‘atlar tayyorlandi. Til taraqqiyoti bilan bog‘liq barcha o‘zgarishlar imlo lug‘atlarida o ‘z aksini topdi. Kundalik hayotda, Turkiyaning turli viloyatlarida qo‘llanilib kelgan shevaga oid so"z va unsurlar, ba'zi badiiy asarlarda qahramonlar tilida ishlatilgan so‘zlar ham imlo lug‘atlaridan o‘z joyini egalladi. 4 Imlo iug‘atlari har safar qayta nashr etilganda, yangi-yangi so‘z va m e'yorlar hisobga olindi. •4 T urk tilida yozuv prinsiplari. Imlo - orfografiya (yunon. orthographia, orthos - to ‘g ‘ri va grapho —yozamcm so‘zlaridan olingan) 1) yozma nutqda qo‘llamluvchi, tarixan shakllaiigan bir xil tarzda yozuv tizimi; 2) bir xil tarzda yozuvni ta'minlovchi qoidalar tizimini ishlab chiquvchi va o‘rganuvchi tilshimoslik bo‘limidir.’ Ya’ni, tilniiig ma’lum qoidalarga muvofiq yozuvga o‘tkazilishiga imlo (yazim, imla) deb ataladi2. Hozirgi turk tilida arab tilidan o'zlashgan imla (ar. imla 1. yazim; 2. to'ldirish 1) bir kishiga bir narsani aytib yozdirmoq; 2) toidirmoq3) va sof turkcha “yazmak” ie’li asosida yasalgan yazim (yazitn - grammatika atamasi; Bir tilniiig muayyan qoidalarga birioan yozuvga o‘tka/.ilishi, imla atamasining turkcha sinonimi4) atamalari qo‘llanadi. Imloga oid barcha qoidalar, so‘zlar, atoqli otlar va qisqartmalaming imlo qoidalariga ko‘ra yozilish shakllaxi alfavit tartibida joy oladi. Imio bir xil tarzda yozuv tizimi sifatida tovushli-harfli yozuvda bir necha tuiga bo‘linadi. Bunda har bir tur muayyan prinsipga asoslangan qoidalar yig‘indisini tashkil etadi. Imlo prinsiplarining mohiyati shundaki, u ycrda bir narsaning ikki yoki undan ortiq yozuv ko‘rinishi turganda, imlo qoidasi ulardan birini, ya’ni eng to ‘g'nsini tanlashni talab qiladi. Ana sbu imlo prinsiplari asosida imlo qoidalari yoki umumlashtiruvehi qonunlar ishlab chiqiladi. Tovushlarning harflar bilan belgilanishi hozirgi zamon tovush-harf tizimlari imlosining asosiy bo‘limi hisoblanadi". 1 Лингвистический энциклопедический словарь. -М.: Научное изда тельство, «Большая Российская энциклопедия», 2002, —С 350. 2 Yazim Kilavuzu, Turk Dil Kurumu Yaymlari, 25.Baski, Ankara, 2008, Sunu§, S. 1. 3 Ttirkse Sozluk, l urk Dil Kurumu, 9.Baski, Ankara, 1998. 4 Turk^e Sozluk, Tiirk Dil Kurumu, 9.Baski, Ankara, 1998. 5 Лингвистический энциклопедический словарь, — М.: Научное изда тельство, «Большая Российская энциклопедия», 2002, -С. 350. 5 M a’lum bir milliy til imlosida so‘zning tovush tarkibini belgilashda qaysi prinsip asosiy hisoblanishi o ‘sha tilning imlo prinsiplariga bog‘liq. Hozirgi paytda barcha til laming orfografiyasi (imlo)da morfologik, fonetik, an’anaviy hamda morfologo-imloviy prinsiplar amal qiladi. Turk tilining imlo qoidalarida esa quyidagi uch 3 asosiy prinsip belgilanadi. Unga ko'ra: 1. Tildagi har bir tovush yozuvda alohida harf bilan belgilanadi. Jonli tilga asoslangan bunday yozuvga tovush imlosi yoki fonetik imlo deyiladi. 2. Turkcha so‘zlarda ham, boshqa tillardan turk tiliga o‘zlashgan so‘zlarda ham ulaming o'zak va negiziga alohida e’tibor beriladi. So'z o‘zagi asos olingan bunday imlo о ‘zak imlosi (koken yazimi) yoki etimologik imlo deyiladi. 3. Turkcha yozuvda til an’analariga alohida e’tibor be riladi. Tildagi bun da)' yozuvga a n ’anaviy yozuv (geleneksel yazim) deyiladi. Turkcha imlo lug‘atlari. Imlo lug‘ati tuzish va nashr qilish vakolati Turkiya Respublikasi Konstitutsiyasining 134-moddasiga muvofiq chiqarilgan 2876-raqamli qonunning 37-moddasi, Bbandiga muvofiq Turkiyadagi M.K. Otaturk tashabbusi bilan tashkil etilib, bugungi kunda ham eng e’tiborli tashkilot maqomini saqlab qolgan Turkiya Til Jamiyati (Turk Dil Kurumu)ga berilgan. Turkiya Til Jamiyati (Turk Dil Kurumu) tashkil etilgan kundan boshlab, imlo qoidalarining belgilanishi va imlo lug‘atlarining nashr etilishida o‘z zimmasidagi vazifalami amalga oshirib keladi. Ushbu jamiyat tashkil etilishidan oldin Turkiya Til Anjumani (Dil Enctimeni) tomonidan nashr etilgan Imla Lugati dan tashqari, imlo lug‘atlari so‘nggi 73 yil ichida Imla Kilavuzu, Yeni imla Kilavuzu kabi nomlar ostida 25 marta nashr etildi. (Imlo lug‘atining 24-nashri 2005-yil, so‘nggi 25 nashri esa 2008-yilda nashr etilgan). 6 Turkiyada imlo qoidalarini belgilovchi, turli turkumga tnansub so‘zlar, alohida ajratilgan ayrim atoqli otlar, qisqartmalaming yozilishini ko‘rsatuvchi bir imlo lug‘atini bosib chiqarish zarurati lotin alfavitiga asoslangan yangi turk harflarining belgilanishi bilan bog‘liq olib borilgan ishlar asnosida yuzaga kelgan. Shuni hisobga olib, yangi harflami aniqlash ishlarini olib boruvchi Alifbo Anjumani (AJfabe Enciimeni) 1928-yil «Alfavit haqidagi bildiruv» (Alfabe Raporu) ni nashr etadi. Yangi turk harflari qabul qilinishi bilan imloda birallikni saqlash maqsadida ushbu bildiruvga asosan 1928-yil “ 77/ Anjumani” tomonidan bir Imlo lug‘ati nashr etiladi6. Otaturk Madaniyat, Til va Tarix Yuksak Qurumi Boshqaruv Kengashi, Turkiya Respublikasi Oliy ta’lim vazirligi qoshidagi Ta’lim va Tarbiya Kengashi, universitetlaming ilg‘or olimlari tashabbusi va ishtirokida 2003-yil «imla Kilavuzu £ah§ma Grubu» («Imlo lug‘ati ishchi guruhi») tashkil etiladi. Imlo bilan bogliq qoidalar belgilanayotganda imlosi bahstortishuvli, turli shaklga ega bo‘lgan so‘zlardan qaysi biri asos qilib olinishi kerakligi, badiiy asarlar, gazeta-jurnailar birma-bir ko‘rib chiqilib, ilgarigi imlo qoidalarida tortishuvlarga sabab bo‘lgan imlo qoidalari yana bir bor ko‘zdan kechirildi va keng yoyilib an’anaviylashgan shakllarning qabul qilinishi qarorlashtirildi. Nashr qilingan Imlo qoidalari va lug‘atda muammoli masalalarga alohida e’tibor berildi, imlo bilan bog‘liq ba’zi qoidalarga aniqliklar kiritildi. Shu tarzda imlo bilan bog‘liq barcha mavzulami qamrab olgan tafsilotli imlo kitobi yuzaga keldi. Eng yangi imlo lug‘atlari. Imlo lug‘atlari Turkiyada 2005yilgacha Imla Kilavuzu (Imlo qoidalari) deb nomlanib kelgan. 2005- yilda imlo lug‘atlari tuzish bo‘yicha ish olib borgan taniqli turk olimlaridan tashkil topgan ishchi guruhi «imla» so‘zi o‘rniga «yazim» so‘zini kiritish haqida taklif beradi. Turkiyaning eng 6 Yazim Kilavuzu, Turk Dil Kurumu Yaymlari, 25.Baski, Ankara, 2008, Sunuj, S. 1. 7 obro‘li lashkiloti hisoblangan AKDTYK Boshqaruv Kengashi barcha taklif va mulohazalarni ko‘rib chiqib, 2005-yilning 10 avgustida o‘zining 502/32 - raqamli qarori bilan «imlo» atarnasini «yazim » atamasi bilan almashtirish haqida qaror qabul qiladi. Ushbu qarorga muvofiq 2005-yildan boshlab 1mla Kilavuzu kitobt Yazjm Kilavuzu deb atala boshlaydi7. Tilda birxillik. Tilda birxillikni saqlash uchun, avvalo, imloda birxillik saqJanishi kerak edi. Ushbu fikr e’tiborga oliiiib, turk tilining yagona va namrna amal qilishi kerak bo‘lgan imlo qoida lari va lug‘atini tayyorlashga qaratilgan sa’y-harakatlar boshlandi. Bunday kitobni tayyorlashdan maqsad yangi bahs-tortishuvlarga yo‘l ochish emas, uzoq vaqtdan beri davom etib kelayotgan ixtiloflarga barham berish va jamoatchilik tomonidan qabul qilinib, barcha amal qiladigan qoidalar, yozuv standaitlarini keng xalq ommasi orasida voyishdan iborat edi. Yozuvda birxillikning saqlanishi, ba’zan yozuv qoidalari ustida olib borilayotgan bahs-munozaralarga barham berishda Imlo qoidalarimng ahamiyati katta. Kompyuterlardagi imlo nazorati tizimin ing imlodan joy olgan qoidalarga ko‘ra tayyorlanishi va davlat muassasalarida yozishmalarda birxillikni saqlash maqsadida Turkiya Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan chiqarilgan «Rasmiy yozishm alarda am al qilinishi kerak bo 'Igan asos va usullar haqidagi ко ‘rsatm alar »da ham Imlo Lug ‘atirimg asosiy manba sifatida xizmat qilishi ta’kidlangan8. Imlo lug‘atlari yozuvda birxillik saqlanishi masalasida taTim beruvchi muassasalardan boshlab, matbuot organlari, rasmiy idoralar, xususiy muassasa va tashkilotlar, hatto alohida shaxslarga qadar, barchaning zimmasiga muhim mas’uliyat yukladi. 7 Yazim Kilavuzu, Turk Dil Kurumu Yaymlari, 25.Baski, Ankara. 2008, Sunu§, S. 7. 8 Yazim Kilavuzu, Turk Dil Kurumu Yaymlari, 25.Baski, Ankara, 2008, Sunu§, S. 7. Yozuv masalasida yuzaga keigan tortishuvlarning oldini olish, behuda, asossiz munozaralar olib boiib, tilga keraksiz, ortiqcha me'yorlar kiritish emas, uni yanada takomillashtirish, boyitish uchun imlo lug’ati asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Hozirgi tu rk adabiy tili va yozuvining asosi. Hozirgi zamon turk adabiy tili va yozuvining shakllanishiga Istanbul dialekti asos qilib olingan. Ammo yozuvda turk tilining boshqa lahja va shevalariga xos so'zlar ham uchrab turadi. Yozuvga asos qilib olingan Istanbul dialekti turk tilida “umumiy so‘zlashuv tili” deb ataladi9. Chunki “umumiy so‘zlashuv tili”ning asosi Istanbul dialektiga asoslangan bo‘lishiga qaramay, Turkiyadagi bir necha lahjani o‘z ichiga olganligi haqiqatdir. Ma'lumki, yozuvda “umumiy so‘zlashuv tili”da e ’tibordan chetda qolgan so‘zl3rning talaffuzi va ulaming yozilishi inobatga olinmaydi. Og‘zaki nutqda keng qo‘llanib kelinayotgan ala, alma, yimirta, isitma. sekkiz kabi so‘zlar “o‘rtoq so‘zlashuv tili”da ela, elma, yumurta, sitma, sekiz shaklida yoziladi. Yozuvda ba’zan “umumiy so‘zlashuv tili” tarkibiga kirmagan xalq og'zaki nutqidagi so‘zlardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. M a’lumki, nutqda xalq og‘zaki nutqidagi so‘zlarning eski shakllari ham qo‘llanilishi mumkin va ulaming yozuvda qo‘llanilishi xato hisoblanmaydi. Masalan, badiiy asarlarda yozuvchilar qahramonlarining o ‘z lahjasiga xos so‘zlami qo‘llashlari mumkin. A LFAVIT (ALFABE) Nutq tovushlarini yozuvda aks ettirish uchun ishlatiladigan belgilar (щагейег) ga yozuv (yazi); harflaming tartibli tizimiga alfavit (alfabe) deyiladi. Lotin yozuvi asosidagi hozirgi turk alifbosi (alfavit alfabe) 1928-yil 1-noyabrda chiqarilgan 1353-raqamli Turkcha harflaming qabul qilinishi va tatbiq etilishi haqidagi qonun 9 Shabanov J.K., Turk tili imlo qoidalari, -Toshkent, 1995. 12-b. 9 (Turk harflerinin Kabul va Tatbiki Hakkinda Kanun)g a asosan qabul qilingan va 1929- yil 10- yanvardan e’tiboran amal qila boshlagan. Mazkur turk alifbosi jahon tilshunosligida barcha fonetik yozuvlar ichida ancha puxta ishlangan, turk tilining fonetik-fonologik qonuniyatlarini o‘zida mujassam etgan alifbo sifatida tan olingan. Unda harflar soni 29 ta. Tiirk alifbosidagi harflarning tartibi, nomlanishi, katta va kichik yozilish shakllari, kodlanishi quyidagi jadvalda berilgan: Harfla rning tartibi 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11 . 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21 . 22 . 23. Katta harflarning yozilish shakli A В С С D E F G G H i I J Kichik harflar ning yozilish shakli a b с 9 d e f g g h i i j Harflarning nomlanishi a be ce <?e de e fe ge yumshoq ge he i i n je ke le me ne о о К L к M N О Ш 6 6 6 P p pe R r S s re se ?e 1 ? 10 Harflarning kodlanishi Adana Bolu Ceyhan Canakkale Denizli Edirne Fatsa Giresun yumshoq ge Hatay Izmir 1sparta Jandarma Kars Liileburgaz Mu§ Nigde Ordu Odemi§ Polatli Rize Sinop §imak 24. 25. 26. 27. 28. 29. T U 0 V Y Z te u ti ve ye ze t u ti V У z Tokat U§ak Unye Van Yozgat Zonguldak Alifbodagi 29 harfdan 8 tasi unli, 21 tasi undosh tovushlami ifoda etadi. Lekin hozirgi turk adabiy tilida 33 tovush borligi, shevalarda esa ulaming soni 35 dan ortiqligi, ayrim tovushlarning birdan ortiq variantlaii borligi ham ma’lum. Masalan, hozirgi zamon turk adabiy tilida [a] tovushi qisqa [a] va cho‘ziq [a:] deb talaffuz qilinadi. Yoki alifbodagi <k> harfi so‘zning holatiga qarab o‘zbekchadagi [q] hamda [k] kabi talaffuz qilinadi. Shundan kelib chiqib, talaffuzda mavjud bo‘lgan to‘rt tovuslining alohida harflarda aks etmaganligini aytish mumkin. Mazkur tovushlar yozavda boshqa harflar bilan beriladi. Bular <a>, <e>, <g>, <k> harflaridir. <a> harfi "qalin" va "ingichka" ikki tovushni ifoda etadi: kul so‘zida "qalin", dikkdt, hal so‘zlarida esa "ingichka" tovushdir. <e> harfi "ochiq" va "yopiq" tovush sifatida talaffuz qilinadi. Jumladan, dede so‘zida "ochiq", deli so‘zida esa "yopiq" tovush tarzida keladi. Uning "yopiq" shakli o‘zbekchadagi [e] tovushi kabidir. <g> harfi "qalin" [gi] va "ingichka" [ge] ni ifoda etadi. Bunga gaga va gel in so'zlarini misol keltirish mumkin. <k> harfi "qalin" va "ingichka" ikki tovushni ifoda etadi. Biri o‘zbekchadagi [q], keyingisi [kj tovushi kabidir. bunga kaq va kok so zlarini misol keltirish mumkin. Bulardan boshqa turk alifbosida ikki xil tovushni ifodalaydigan <g> ham bor. Ushbu tovush ikki xil o‘qiladi: [gi] va [у]. Masalan. dogdu, dag, boga so‘zlarida [gi] kabi qo‘llanadi, aniqrog‘i, “yutiladi”, degdi, degil so‘zlarida esa [y] kabi talaffuz qilinadi. Buning boisi, tarixan bu so‘zlar [g] bilan talaffuz qilingan. Keyinchalik, ularda tovush o‘zgarishi ro‘y berib [g] tovushi [y] ga aylangan. Ko'rinadiki, bu so‘zlaming imlosida yozuv prinsipi amal qilmoqda. Turkchadagi [y] tovushi uchun alifboda alohida harf bor. Masalan, bey so‘zi ana shu harf bilan yoziladi. Demak, turk yozuvida birgina [y] tovushi uchun ikki harf (<g> va <y>)dan 11 foydalaniladi. 0 ‘zbek tilidagi [ng] sonor tovushi bilan kelgan so‘zlar adabiy tilda [n] bilan keladi: o'zbekcha dengiz - turk adabiy tilida deniz; o‘zbekcba - ming, turkchada - bin kabi. Lekin ayrim turk shevalarida, iumiadan. Anado‘lidagi kishilar tilida mazkur tovushni keng uchratish mumkin: sanga, banga, dengiz kabi. TOVUSHLAR VA ULARNING TAVSIFI (SESLER VE OZELLiKLERI) "Tovushlar" turkchada sesler deyiladi. Shunga ko‘ra tilshunoslikning nutq tovushlarini o‘rganuvchi ’’fonetika" bo‘limi Ses bilgisi, Ses bilirni yoki Fonetik nomini olgan. "Unlilar" iinluler yoki sesiiler, voka/ler, "undoshlar" esa unsiizler yoki scssizlcr, konsonantlar deb yuritiladi. UNLI TOVUSULAR (UNLULER) Tovush yo'Hdan hech qanday to‘siqqa uchramasdan chiquvchi tovushlarga unli tovush (iinlii; sesli, vokal)lar deyiladi. lu rk adabiy tilida sakkiz unli fonema bor: [a], [e j, [1], [i], [o], [o], [u], [u], Bular hosil bo'iish o‘rni, talaffuz chog‘ida til va lablarning holad, og“izning ochilishiga ko‘ra quyidagicha guruhlanadi: A. Hosil bo‘lish o‘mi va tilning holatiga ko‘ra: 1) orqa qator unlilar: [a], [1], [o], [u]. Bunday unlilar turk tilshunosligida (kalm imlxder, kalm sesiiler) deb yuritiladi. 2 ) old qator unlilar yoki ingichka unlilar (ince iinluler, ince sesiiler): [e], [i], [o], [ii]. B. Lablarning ishtirokiga ko‘ra: 1 ) lablanmagan unlilar yoki tekis unlilar (diiz iinluler; duz sesiiler): fa], [e], [1], [i]; 2 ) lablangan unlilar yoki yumaloq unlilar (yuvarlak unliiler, yuvarlak sesiiler): [o], [6], [u], [ii]. C. Og‘izning ochilish holatiga ko‘ra: 1 ) keng unlilar (genis unliiler, geni$ sesiiler): [a], [e], [o], [6]; 2 ) tor unlilar (dar iinluler, dar sesiiler): [1], [i], [u], [ii]. 12 Tanglay va lab uyg‘unligi (katta va kichik unli uyg‘unligi) (Biiyiik ve Кйдйк Unlii Vyumu) Tanglay va lab uyg‘unligi (katta va kichik unli uyg‘unligi) turk tilida Biiyiik ve К йдйк Unlii Uyumu deyiladi. Tovushlaming uyg‘unlashuvi hodisasi umumiy tilshunoslikda singarmonizm deyiladi. Singarmonizm degani so‘zdagi tovushlaming bir-biriga hamda o‘zakka qo‘shimchalaming talaffiiz jihatdan uyg‘unlashuvidir. Turkiy singarrnonizm unlilar tizimida ham, undoshlar tizimida ham amal qiladi. Unlilar uyg‘unligi ikki xil: ular tanglay uyg‘unligi (biiyiik unlii uyumu) va lab uyg‘unligi (кйдйк unlii uyumu)g a bo‘linadi. Bunday uyg‘unlik kalinlik-incelik uyumu, ya’ni unli tovush laming qalinlik-ingichkalik bo‘yicha uyg‘unligi hisoblanadi. 1. Tanglay uyg‘unligi. Turk tili fonetikasida asosiy (katta) unli uyg‘unligi (Biiyiik Unlii Uyumu) deb nomlangan ushbu qonunga muvofiq qo‘shimcha unlisi o‘zakdagi unlining tabiati ("qalin" yoki "ingichka"ligi)ga ko‘ra moslashadi. 0 ‘zakda old qator unlilar kelgan bo‘lsa, qo‘shimchada ham shunday unlilar qatnashadi, ya’ni bir so‘zning birinchi bo‘g‘inida qalin unli (a, i, o, u) bor bo‘lsa, qolgan bo‘g‘inlardagi unlilar ham qalin, ingichka unli (e, i, o, it) bor bo‘lsa, qolgan bo‘g‘indagi unlilar ham ingichka bo‘ladi: boyunduruk, ayak, burun, dalga, kirlangig, gelincik, vergi, gozliik, uzengi kabi. Agar o‘zakda orqa qator unlilar kelgan bo‘lsa, qo‘shimchada ham shunday unlilar ishtirok etadi: elim, evim, kilimden, degerli, kesik, ilgeksiz; bahm, avim, yoldcm, bagli, daginik, parasiz kabi. 2. Lab uyg‘unligi. Turk tili fonetikasida kichik unli uyg‘unligi (Кйдйк Unlu Uyumu) deb nomlangan ushbu qonun (lab uyg'unligi)ning ikki jihati bor: a) Bir so‘zning birinchi bo‘g‘inida tekis unli (dtiz unlii - a, e, i, i) bo‘lsa, undan keyin kelgan bo‘g‘inlarda ham tekis unli (a, e, l, i) bo‘ladi: gelecek, §imdiden, ayak. anlama, dinleme, kirlangiq, be§ik kabi; 13 b) Bir so‘zning birinchi bo‘g‘inida yumaloq unli (yuvarlak iinlii - o, o, u, u) bo‘lsa, undan keyin kelgan birinchi bo‘g‘inda tor yumaloq (dar yuvarlak iinlii - u, ii) yoki keng tekis unli (geni§ duz iinlii —a, e) bo‘ladi: boyundurtik, okuma, gdzliik, bozukluk, burun, ozlemek, giire?mek kabi. Boshqacha aytganda, ushbu qoida so‘zning oxirgi bo‘g‘inidagi unliga bog‘liq. Agar oxirgi bo‘g‘in unlisi lablangan bo‘lsa, qo‘sliimcha unlisi ham lablanadi. Agar oxirgi bo‘g‘in unlisi lablanmagan bo‘Isa, qo‘shimcha unlisi ham lablanmagan boiadi: elin, bahqenin, ogretmenin, oncelik, elqilik, okulun, goziin, onculuk gozliik kabi. Tovush uyg‘unligiga mos kelmaydigan holatlar (Unlit Uyumuna Uymayan Durumlar) Turk tilida unli uyg‘unligi qonuniga bo‘ysunmaydigan so‘zlar ham bor. Bular, asosan, turk tiliga boshqa tillardan o‘zlashgan so‘zlar bo‘lib, ulaming unli uyg‘unligi qonuniga bo‘ysunishi talab qil inmaydi: ahenk, badem, dtikkan, gazete, kestane, limon, model kabi. Turkcha so‘zlarda tovush uyg‘unligi qonuniga bo‘ysunmaydigan qo‘shimchalar kam uchraydi. Turkchaga boshqa til lardan kirgan so‘zlardan ba‘zilari bu qonunga tasodifan mos kelib qolgan. Ulardan bir qismi majburan moslashgan. Ba‘zi so‘zlar qo‘shimcha qo‘shilganda ham istisno ravishda qonunga “bo‘yin egmay”di. Sof turkcha so‘zlarda ham unli uyg‘unligiga amal qilinmagan holatlarga duch kelish mumkin. Bulardan bir qismi, turli sabablarga ko‘ra unlilaridan biri ingiclikalashgan so‘zlardir: anne, dahi, щтап, karde§, inanmak, elma, hangi kabi. B a‘zi turkcha so‘zlar she‘riyatda uchraydigan forscha qare, pare so‘zlarida qofiyaga moslashish maqsadida unli uyg‘unligiga bo‘ysunmasdan qo‘llanadi: (derde) qare, (ЫЫ) pare, (gozu) kdre, (sinesi) yare kabi. Q o‘shma so‘zlaming ham tovush uyg‘unligi qonuniga bo‘ysimishi talab etilmaydi: agikgdz, bilgisayar, hammeli, qekyat kabi. 14 Turk tilida ba'zi qo‘shimchalar tanglay uyg'unligi (Btiyiik Unlil Uyumu) qoidasiga bo‘ysunmaydi. Bular -ken, -leyin, mtirak, -gil, -yor qo‘shimchalaridir: ak§amleyin, baklagiller, Qoccukken, ^ahsirken, ek$imtirak, ytiruyor kabi. Otdan ot yasovchi -da§ (~ta§) qo‘shimchasi va —ki oidlik q o ‘sliimchasi ba‘zi so‘zlarda tanglay uyg‘unligi qoidasiga b o ‘ysunmaydi: meslekta§, gdnulda§, ak§amki, yazidaki, onunki kabi. Tanglay uyg‘unligi qoidasiga bo‘ysunmaydigan so‘zlarga qo‘shiladigan qo‘shimchalar qalinlik-ingiclikalikka ko‘ra oxirgi bo‘g ‘indagi unliga moslashadi: adalet-Ii, anne-si, kardes-lik, mes/ekta$-imiz, щ тап-lik kabi. Oxirgi unlilari qalin qatordan bo‘lishiga qaramay ingichkaga o‘xshagan ba’zi o‘zlashmalar ingichka unli qo‘shimchalar oladi: alkol \ alkolti, hakikat \ hakikati, kabul \ kabidii, kontrol \ kontrolti, saat \ saatim, sadakat \ sadakatten, moral \ morali kabi. Turk tilida yonma-yon turgan lab undoshlari ta‘sirida ikkinchi bo‘g ‘irt unlisi yumshoqlashgan va shu sababli unli uyg‘unligiga bo'ysunmay qolgan 5so‘zlar quyidagilardir: qabuk, yagmur, armut, kcivun, avutmak kabi. Lab uyg‘unligiga tog‘ri kelmaydigan sof turkcha so‘zlar ham talaygina: оущ\ qamur, kabuk kavun, kavurmak, yagmur kabi. Boshqa tillardan turk tiliga o ‘zlashib qolgan so‘zlardan kichik unli uyg‘unligi qoidasiga amal qilish talab etilmaydi: aktor, alkol, bandrol, daktilo, kilap, konsolosluk, muhim, miizik, professor kabi. Kichik unli uyg‘unligiga tog‘ri kelmaydigan ba’zi so‘zlarga qo‘shilgan qo‘shimchalar so‘zning oxirgi unlisiga moslashishga majbur: gamur-u, kabu-g-u, kavun-u, yagmur-u, mumin-lik, muzik-qi kabi. -k i oidlik qo‘shimchasi faqat bir necha so‘zda lab uyg‘unligi (kichik unli uyg‘unligi) qoidasiga bo‘ysunadi: bugim-ku. dun-kti, obur-kti kabi10. 10 Sodiqov Q , Hamidov X., Xudoyberganova Z., Aminova L., Turk tili, Toshkent, 2005. 15 Turk tiliga arab tilidan o‘zlashgan ba’zi unsurlar (Tiirkgeye Arapgadan girmi§ ban unsurlar ve dzellikleri) Asl turkcha so‘zlarda xizun unli bo‘lmaydi. Bunday unlilar arab va fors tillaridan turk tiliga kirgan so‘zlarda uchraydi. Uzun unlilar, odatda, yozuvda ko‘rsatilmaydi: adalet (ada:let), badem (ba:dem); kaide (ka:ide), §air (§a:ir), give (§i:ve), §air (§a:ir), питипе (пишите), iman (i:man) kabi. Keltirilgan misollarda ikki nuqtadan oldin turgan hatf ifodalagan tovush uzun unli bo‘lib, uzun talaffuz qilinadi. Biroq, ba’zi o‘zlashgan so‘zlarda uzun unlilar qisqargan: beyaz, hig, rahat, ruh kabi. Bu misollarda qalin harflar ifodalab kelgan tovushlar turkchada qisqa talaffuz qilinadi. Ichida uzun unlisi bo‘lib, yopiq bo‘g ‘in ko‘rinishida bo‘lgan so‘zlar unli bilan boshlanuvchi qo‘shimcha olganda yoki yordamchi fe‘llar bilan birga qo‘llanilganda bo‘g ‘inlar ochiq holda kelishi mumkin: esas / esasen (esa.sen); hayat / hayati (haya.ti); kanun / kanuni (kamumi); ahbap olmak (ahba.b olmak); hitap etmek (hita.b etmek) kabi. Undov so‘zning kuchi, shiddatini, bo‘g‘inining uzunligini ifodalash uchun ikki yoki uch unli yonma-yon kelishi mumkin: ooh, aaah. Bunday misollarda unlilar uzun talaffuz qilinadi. Unlilar tushishi hodisasi (Unlii Dii§mesi) Turk tilida ba’zi ikki bo‘g‘inli so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda o‘zak tarkibidagi unli tushishi mumkin: agiz - agzi, beniz —benzi, beyin - beynim, omtir —omrtim, fikir —Jikri. akil akli, gogiis - gogsii kabi. Ya’ni, ikkinchi bo‘g‘inda tor unli bo‘lgan ikki bo'g‘inli so‘zlarda unli bilan boslilanuvchi bir qo‘shimcha qo‘shilganda ikkinchi bo‘g‘indagi tor unli, odatda, tushib qoladi: aim / aim, bagir / bagrim, burun / burnu, gontil / gonlii, karm/karm, gevir-/ gevril-, devir- / devril- kabi. Turk tilida qo‘sh unli yondosh kelmaydi. Shu bois qo'shma so‘zlarda ikki so‘z unlisidan biri tushiriladi: kahve alti kahvalti, ne igin —nig in, ne asil - nasil, ne ise ne -- nesne kabi. 16 So‘zlarda o‘rta bo‘g‘in unlisi tushishi mumkin: burada - burda, iierilemek - ilerlemek, nerede - nerde kabi. Bulardan burada, ilerlemek, yukanda, nerede shakllari to‘g‘ri hisoblanadi. Unli torayishi (Onlii Daralmasi: -a - i, e - i) Turk tilida la/, /е / unlilari bilan tugagan fe‘llar ho/irgi zamon shaklida tuslanish chog‘ida fe’l negizining oxirida turgan !a; unlisi / 1/ yoki /и / ga, /е / unlisi ///y o k i /й/ga aylanadi: batflamak (Ьафуог); kanamak (kamyor), izlemek (izliyor), gozlemek (gdzluyor) kabi. Birdan ortiq bo‘g‘inli \a\, \e\ unlilari bilan tugagan fe i negizlari unli bilan boshlangan qo‘shimcha olganda, \a\, \e\ unlilarida og‘zaki nutqda faol bo‘lgan bir torayish (\i\ va |/| ga aylanish)ga moyillik kuzatiladi. Faqat og‘zaki nutqdagi \i\ va \i\ unlilari yozuvda aks etmaydi: ba§layan, ущауисак, atlayarak, saklayah, gelmeyen, izlemeyecek, besleyelim kabi. Bulaming ba§liyan, ya$iyacak, sakliyah, gelmiyen, gitmiyerek, olucak shaklida yozilishi noto‘g‘ri hisoblanadi. Buning aksi, negizi bir bo‘g‘indan iborat bo‘lgan demek vayemek fe’llarida talafTuzdagi |/| unlisi yozuvga o‘tgan: diyen, diyerek, diyecek, diyelim, diye; yiyen, yiyerek, yiyecek, yiyelim, diye, yiyip kabi. Biroq deyince, deyip so'zlaridagi \e\ yozuvda o‘z holatini saqlab qolgan. UNDOSH TOVUSHLAR (UNSUZLER) Tovush yo‘lida bir to ‘siqqa uchrab chiquvchi tovushlarga undosh tovushlar deyiladi. Turk tilida 21 ta undosh bor: fb], [c], [<?], [d], [f], [g], [g], [h], [j], [k], [1], [mj, [n], Lp], [r], [s], [?], ft], [v], [y], [z]. Alifboda har bir undosh tovush bir harf bilan belgilanadi. Tovushlar talaffuz qilinish holatiga ko‘ra quyidagi turlarga ajratiladi: 1 . lab undoshlari: [b], [f], [m], [p], [v]; 17 2. Tish uiidoshlari: [с], [9], [d], [j], [1], [n], [r], [s], [§], [t], [z]; 3. Tomoq undoshlari: [g], [g], [k], [y]; 4. Bo‘g‘iz undoshlari: [h]. Undoshlar tovush paychalarining titrashiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi: 1. Tovush paychalarining titrashi natijasida paydo bo‘lgan undoshlarga tonlu (yumu§ak sedali), ya‘ni jarangli undoshlar deyiladi: [b], [c], [d], [g], [g], [j], [1], [m], [n], [rj, [v], [y], [z]. Bu tovushlardan [1], [m], [n], [rj sonorlar bo‘lib, ular o‘z juftiga ega emas. 2. Tovush paychalari titramasdan paydo bo‘luvchi undoshlarga tonsuz (sert, sedasiz) sessizler (jarangsizlar undoshlar) deyiladi: [9], [f|, [h], [k], [p], [s], [§], [t], Turkcha so‘zlar oxirida yumshoq [b], [c], [d], [g] undoshlari kelmaydi. So'zlar bu tovushlarning jarangsiz juftlari bolgan [p], [9], [t], [k] bilan tugaydi: ip, sap, agag, sag, et, yurt kabi. l urk alifbosidagi <g> harfi, o ‘miga qarab, ikki xil talaffuz qilinadi. Masalan, dogan, dogu, dogum, dogal kabi qattiq o ‘zakli so‘zlarda [g] tovushi tushirilib, undan oldinda keluvchi unli cho‘zibroq talaffuz qilinadi: do:an, do:u, do.um, do:al kabi. degdi, degil, ogretmen, dtigiin, diger kabi yumshoq o ‘zakli so‘zlarda esa !g! o ‘zbekchadagi [y] kabi talaffuz etiladi. Buning- boisi, tarixan bu so‘zlar [g] bilan talaffuz etilgan. Keyinchalik, ularda tovush o ‘zgarishi ro‘y berib [g] tovushi [y] ga aylangan. Ko'rinadiki, bu so‘zlaming imlosida yozuv prinsipi amal qilmoqda. Sof turkcha so'zlar oxirida b, c, d, g undoshlari kelmasa-da, m a‘no farqini ta‘kidlash uchun ad, od, sac kabi bir nechta so‘zning yozilishida qoidaga rioya qilinmaydi: ad (isim), at (hayvan), od (ate§), ot (bitki), sac (yassi demir), sag (kil) kabi. Turk tilidagi hac, sad, ya d kabi o‘zlashgan so'zlardan tashqari boshqa tillardan turk tiliga kirgan so‘zlarda ham ushbu qoidaga amal qilingan: sebep (<sebeb), kitap (<kitab), bent (<bend), cilt (cild), bam (band), etiit (<ettid), metot (<metod), standart (standard), ahenk (aheng), renk (reng). Bunday 18 o ‘zlashmalar unlilar bilan boshlanuvchi qo‘sbimcha olganda jaranglilashadi: sebep (sebebi), kitap (kitabi) kabi. Ba‘zi o ‘zlashnia so‘zlarda jaranglilashish (tonlula?ma, уитщата) ro‘y bermaydi: ahlak / ahlahn, curnhuriyet / cumhuriyete, hukuk/ hukuku, sepet/ sepeti, tank/tanki kabi. Birdan ortiq bo‘g ‘inli so‘zla.r oxirida turgan p, g, t, к undoshlari unli bilan boshlanuvchi qo‘shimcha qo‘shilganda jarangliga aylanadi: b, с , d, g (g): agag / agaci, kazang / kazanci. gegit / gegidi, kanat / kanadi, balik / baligi, bigak / bigagi, gocuk / gocugu, dudak ' dudagi kabi. Bir bo‘g‘inJi so'zlar oxiridagi p, g, t, к undoshlari esa ikki unli orasida ko‘pincha o‘zgarmaydi: at / ati, ek / eki, et / eti, gog / gogti, ip / ipi, йс/ иди, к о к /kokti, sag/ sagi, ok/oku kabi. Faqat bir bo‘g‘inli bo‘lgan holda oxiridagi undosh tovushi jaranglilashuvchi so‘zlar ham bor: but / budu, dip / dibi, gdk / goge, кар / kabi, ид / ucu, kurt / kurdu, yurt / yurdu kabi. l urk tilida oxiri nk bilan tugagan 6 ta so‘z oxiridagi /к/ tovushi unli bilan boshlangan qo‘shimcha qo‘shilishi natijasida /g/ ga aylanadi: renk —rengi, denk - dengim, gelenk - gelengin, ahenk ahengi, kepenk - kepengi. cen k-cen gi kabi. Jarangsiz undosh bilan tugagan so‘zlardan keyin qo‘shiladigan undosh harfli qo‘shimchalar hajn jarangsiz bo‘ladi: at-tan, et-te, gog-lu, ip-ten, кок-ten, sag-ta, ок-tan kabi. Lekin tiggen, dortgen kabi yangi so‘zlar bu qoidaga bo‘ysunmaydi. Metateza hodisasi (Unstiz Degi§mesi). Ogzaki nutqda, xususan, shevalarda so‘z ichida undoshlaming o‘rin almashinuv hodisasi ro‘y beradi: kdprii > korpii, toprak > torpak, kibrit > kirbit, ogretmek (ogretrnen) > orgetmek (orgetmen), yamgur > yagmur kabi. Bulardan faqat kopru, toprak kibrit, ogretmek (ogretrnen), yagmur shakllari to‘g‘ri hisoblanadi. So‘z boshida undoshlarning orttirilishi (Kelime Ba§inda Unsiiz Tiiremesi). Turk tilida unli bilan boshlanuvchi so‘zlaming boshida bir undosh tovush orttirilishi mumkin. Bunday hodisa, asosan, shevalarda kuzatiladi: avlu > havlu, 19 inmek > yinmek, ayva > hayva kabi. Ulaming to‘g‘ri yozilish shakli: avlu, inmek, ayva dir. Undoshlarning ikkilanish hodisasi (Unsiiz Ikilenmesi'). Undoshlarning ikkilanish hodisasi turkiy tillaming deyarli barchasida, jumladan o‘zbek adabiy tilida ham mavjud. Masalan, qadimgi turkiy tildagi iki hozirgi o‘zbek tilida ikki ga aylangan. Yoki: sekiz > sakkiz, yedi > yetti, elig > ellik (elli). Turk tilida bunday ikkilanish hodisasi, asosan, shevalarga xos. Adabiy tilda bir undosh bilan kelgan sonlar, shevada ikkilanadi: yedi > yeddi, sekiz > sekkiz, dokuz > dokkuz kabi. Bulardan faqat sekiz, yedi, eili, dokuz shakllari to‘g‘ri hisoblanadi. Undoshlarda jaranglilik va jarangsizlik iiyg‘unligi (Vnsuzlerde Tonlu Tonsuz Uyumu). Bu qoidaga ko‘ra so‘z unli, sonor yoki jarangli undosh bilan tugasa, qo‘shimchaning birinchi undoshi ham jarangli boiad i. Agar so‘z jarangsiz undosh bilan tugasa, qo‘shimchaning birinchi undoshi ham jarangsiz bo‘ladi: yazildi, gorundu, kaldi, evde, iiniversitede, gitri, yaptim, kaqti, sokakta, uqakta kabi. Turkiy singarmonizm qonuniga muvofiq turk tilida o‘zakka qo‘shilayotgan qo‘shimcha ikkitadan sakkiztagacha variantga ega bo‘ladi. Masalan, -ci ot yasovchi qo‘shimcha -ci, -cii, -cu,qi, -qi, -qii, -qu variantlariga, -ii sifat yasovchi qo‘shimcha -h, hi, -lii variantlariga, sifatning bo‘lishsiz shaklini yasovchi —siz qo‘shimchasi -siz, -suz, -siiz variantlariga, egalik 1 -shaxs, birlik shaklini yasovchi —im qo‘shimchasi esa -mi, -urn. -um variantlariga ega bo‘ladi. Keltirilgan misollardagi shakllar bir qo‘shimchaning turli fonetik variantlari hisoblanadi. Jarangsiz undosh bilan tugagan so'zlarga egalik, kelishik qo‘shimchalari qo‘shilganda oxirgi undosh o‘zgaradi: ayak ayagim, dayak - dayagi, bayrak - bayragi, soluk - solugu, qikik — qikigi, qiqek - qiqegi, kiituk - kuttigu, dilek - dilegi, delik - deligi, sinek - sinegi, inek - inegi, koptik - kopiigii kabi. 20 Ayrim so‘zlar tarkibidagi jaraugli urxdosh o‘zidan avvalgi undosh ta ’sirida jarangsizlashishi mumkin: bayrak-dar > bayrciktar, taraf-dar > taraftar, isbat >i,spat kabi. Sonor n tovushi m ga aylanadi: qar§anba > qargamba, penbe > pembe, anbar > ambar, кощи > кот.?и kabi. Imlo qoidalariga ko‘ra qar§amba, pembe, ambar, komsu shakllari to‘g‘ridir. Turk tilining shevalarida \b\ tovushi /т / ga aylanadi: ben men, binmek - minmek, boncuk- muncuk kabi. Imlo qoidalariga k o ‘ra ben, binmek, boncuk shakllari to‘g ‘ri hisoblanadi. Ikki yoki undan ortiq bo‘g‘inli so‘zlarda keyingi bo‘g‘in unlisi avvalgi bo'g'in unlisiga moslashadi (assimilyatsiya): qtinki > qiinku, aquk > aqik, kar.su > karyi kabi. 0 ‘zlashgan so‘zlar ham bu qonunga moslashishi mumkin: mumkin > mumkiin, mtidir > mudur, тщкП > тщкГй kabi. Imlo qoidalariga ko‘ra miimkun, mtidur, тщкШ shakllari to‘g‘ri hisoblanadi. So'z tarkibidagi lablanmagan unli lab unlisiga aylanishi mumkin: nevbet > novbet, dem ir > demur, tav§an > dov§an, ev > ov kabi. Imlo qoidalariga ko‘ra novbet, demir, tav$an, ev shakllari to‘g‘ri hisoblanadi. Asl turkiy so‘zlaming boshida c, g (gi), I, r, v, z tovushlari kelmaydi. Shuning uchun shevalarda bunday tovushlar bilan boshlangan o‘zlashma so‘zlar boshida bir unli orttiriladi: ramazan - iramazan, limon - ilimon, recep —irecep kabi. Imlo qoidalariga ko‘ra ramazan, limon, recep shakllari to‘g‘ri hisoblanadi. Hozirgi turk adabiy tilida so'z oxirida b, c, d, ge, gi tovushlari kelmaydi. Shu bois so‘z oxiridagi jarangli undosh jarangsizlashadi: kitab > kitap, inkilab > inkilap, d erd > dert, Ahm ed > Ahmet, Нас > ilag, a d > at kabi. Oxiri q, ka, ke, p, t undoshlari bilan tugagan so‘zlarga unli bilan boshlanuvchi qo‘shimchalar qo‘shilganda ulaming so‘nggi undoshlari jaranglilashadi: kitap - kitabi, kanat kanadi, dolap - dolaba, agaq - agaca, ayak - ayaga, renk rengi, denk - dengi, sevinq - sevinci, dart —dorder kabi. 21 Asl turkiy so‘zlarda diftong (ikki unlining yonma-yon kelishi) hodisasi yo‘q. Lekin o ‘zlashgan so‘zlarda bunday holat mavjud: saat, kanciat, taarruz, $uur, §iir kabi. Turk tiliga arab va fors tillaridan o‘zlashgan so‘zlar tarkibidagi qo‘sh undoshlardan biri tushiriladi: hammal > hamal, kassap > kasap, kerre > kere, amma > ama, hammam > hamam kabi. Asl turkiy so‘zlaming boshida juft undoshlar kelmaydi. Shuning uchun boshqa tillardan o ‘zlashgan so‘zlar boshidagi qo‘sh undoshlar orasiga unli qo‘shib talaffuz etiladi: gramer > giramer, Iren > tiren, krai > kiral, Fransiz > Firansiz, plan > pilan kabi. Bulardan faqat gramer, tren, krai, Fransiz, plan shakllari to‘g‘ri hisoblanadi. 0 ‘zlashgan so‘zlarda yuqoridagi hodisa keyingi bo‘g'inlarga nisbatan ham amal qilishi mumkin: aks > akis, fikr > fikir, ilm > ilim, film > filim, ziilf > ziiltif, asl > asil, asr > asir, sekl > §ekil kabi. Bulardan akil, §ekil, akis, fikir, ilim, ziiliif, asil, asir shakllari to‘g ‘ri hisoblanadi. Bunday so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda oxirgi bo‘g‘in unlisi tushib qoladi: akil - akh, $ekil - §ekli, fikir - fikrim, asil - ash kabi. Turk tilida q, §, у undoshlari ta’sirida qalin o‘zakli ayrim so‘zlar ingichkalashgan: biqmak>biqmek, ya$il>ye§il, yam>yeni, yana>yine, §i$>§i§ kabi. Arab tilidan o‘zlashgan ayn yoki hamza bilan kelgan so‘zlar tuik tilining tovush uyg‘unligi qoidalariga moslashadi. Ular yozuvda aks etmasa-da, talaffuzda boshqa tovushlarga nisbatan cho‘/ibroq talaffuz qilinadi: yani, mana, mimar, sanat, tesir, stirat kabi. Turkiy singarmonizm turk tilining teinir qonunidir. Masalan, jarangsiz (tonsuz, serf) undosh bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilgan qocshimchalar jarangsiz undosh bilan boshlanadi: aq-li, as-qi, bak-tim, bas-ki, qiqek-ten, du$-kun, geq-ti, ipek-qi, sut-qti kabi. Shunga qaramay, unda ayrim istisnolar bor. Chunonchi, ayrim qo‘shimchalar qattiq yoki 22 yumshoq negizli so‘zlarga qo‘shilganda so‘z tabiatiga ta’sir etmaydi. Bu quyidagi qo‘shimchalardir: -yor (geliyor, oturuyor, щйуог); -daki, -deki (evdeki, buradaki, oradaki); -ki (aksamki, dunkii, bugiinku); -ken (gelirken, щигкеп, yaparken, otururken) kabi. Asl turkiy so‘zlarda singarmonizm qonuniga muvofiq ke, ge, ge (y) undoshlari faqat old qator i, e unlilari bilan, ka, gi, gi h undoshlari esa faqat orqa qator i, a unlilari bilan yonma-yon keladi. Lekin ba'zan o ‘zlashgan so‘zlarda yumshoq i, e unlilari ka, gi, gi undoshlari bilan yonma-yon kelishi mumkin. Masalan: hakikut, dakika, tenkit, baki, inkildp, vakit, fakir, idrak, helak, ferahnak kabi. Turkchada d, c, b, ge, gi, g, j, v, z undoshlari bilan t, q, p, ke, ka, hi, § , f s undoshlari yonma-yon kela olmaydi. Shuning uchun so‘zlarga qo‘shimcha qo‘shilganda qo‘shimchaning bosh undoshi so‘z oxiridagi undoshga moslashadi: kitap+da (kitapta), geq+di (geqti), yak+di (yakti), dik+di (dikti), bidu$+du (Ьи1щ1и), at-rgi (atki) kabi. Turk tilining shevalaridagi /ng/ tovushi adabiy tilda /п/ ga aylanadi: dengiz > deniz, yengi > yeni, tangri > ianri, sanga > sana, sening > senin, babang > baban kabi. B a’zan shevalardagi !ng/ tovushi in/ yoki hn/ ga aylanadi: donguz > domuz, кощи > kom^u kabi. Turk tilida ba’zan ikki so‘z birikishi natijasida yangi so‘z yasalganda so‘z tarkibidagi unli qisqarishi mumkin: рек iyi peki, bu durur —budur, ne-asil - nasil, hasta ham - hastane, posta hane - postane, pasta hane —pastane kabi. /у/ va /v/ undoshlarining orttirilishi. Turk tilida ikki unli yonma-yon kelgan ba‘zi o‘zlashmalarda vaqt o ‘tishi bilan unlilar orasida -y-, -v- tovushlari paydo bo‘lgan: fiyal (<fiat), za yif (<zaif); konservatuvar (konservaiuar), laboratuvar (laboratuar), repertuvar (repertuar), tuvalet (tualet) kabi. /к/, /s/, /d/ va /п/ undoshlarining tushishi va orttirilishi. Arab tilidan turk tiliga kirgan va oxirida ikkita undosh bo‘lgan .23 so‘zlaming boshlang‘ich shaklida undoshlardan biri tushib qoladi: hak (<hakk), his (- hiss), ret (<redd); zan (<zann). Agar bunday so'zlarga unli bilan boshlanuvchi qo‘shimcha qo‘shilsa, oxirda turgan undosh yonida yana bir undosh orttiriladi: hak \ hakkin (var); his 1 hissediyorum; ret \ reddiyor; zan \ zanmmca kabi. n>m undoshlarining atmashinishi. Turk tilida ba‘zi so‘zlardagi \b\ undoshidan oldin keluvchi \n\ undoshi \m\ ga aylanadi: saklambag (<saklanbag), ambar (<anbar), cambaz (<canbaz), gember (<genber), memba (<menba), tambur (<tanbur) kabi. Tuzatish, yumshatish, cho‘zlqlik belgisi (Diizeltme, inceltm e ve Uzatma t$areti) Turk tili imlosida tuzatish, yumshatish, cho‘ziqlik belgisi (diizeltme, inceltme ve uzatma igareti) ham qo‘llaniladi. Bu belgilar, asosan, arab va fors tillaridan turk tiliga o ‘zlashgan so‘zlardagi /а/, /i/ va i'd harflari ustiga qo‘yiladi (a, i, u) va u tovushlaming ingichka yoki cho‘ziq talaffuz etilishini ta’minlaydi: hala, kadir, tarihi, dergah, dukhan kabi. Tuzatish belgisi “o ‘zlashgan so‘zlarda qalin unlilar bilan birga qoilaniluvchi fkl, /g/, / 1/ undoshlarini ingichka talaffuz qilinishi, so'zlardagi unlilami ta’kidlash yoki yozilishi bir xil, faqat m a’nolari farqli bo‘lgan so‘zlami bir-biridan ajratish uchun qoMlaniluvchi belgidir” 11. Undan tashqari, tuzatish belgisi ayrim eski turkiy matnlardagi so‘zlarni yangi yozuvga aylantirishda ham keng qo'llaniladi. Yozilishi bir xil, ma‘no va talafFuzi turlicha bo‘lgan so‘zlami ajratish uchun talaffuzi uzun bo‘lgan unlilar ustiga tuzatish belgisi qo‘yiladi: adem (yokluk), ddem (insan); adet (sayi), adet (gelenek); alem (bayrak), diem (diinya); hala (babamn kiz 11 Korkmaz Z., Gramer Terimleri Sozlilgil, Turk Dil Kurumu Yaymlari, Genijletilmi? IJ^tincu Baski: Ankara, 2007, s. 76-77. 24 kardegi), hala (bo ‘shliq), hala (hentiz, daha); gurci (gu yer), gurd (damgma kuridu); a$ik (suyak), dsik (birini seven) kabi. Shuni ta‘kidlash joizki, turk tilida kdtil (kotl - oldurme) va kadir (kadr deger) so‘zlarining aralashib ketish holatlari uchrab tursa-da, kdtil (ka.til-dldiiren) va kadir (ka.dir-giiglu) so‘zlari ko‘pincha tuzatish belgisi (A) qo'ymasdan yoziladi. Arab va fors tillaridan turk tiliga o ‘zlashgan qator so‘z va qo‘shimchalar, atoqli otlarda uchraydigan ingichka [d], [к] undoshlaridan keyin kelgan [a] va [u] unlilari ustiga ham tuzatish belgilari qo‘yiladi: dergah, gavur, ordugah, yadigdr, Nigar, dtikkan, hikdye, kagit, mekdn, sukiit, kdr, teld§ kabi. Atoqli otlar va ba‘zi toponimlarda [1] undoshining ingichka ekanligini ko‘rsatish uchun, [l]dan keyin keluvchi [a] va [u] unlilari ustiga ham tuzatish belgisi (A) qo‘yiladi: Hdluk, Ldle, Naldn, Eldzig, tsldhiye, ahlak, evldt, billur, Hag kabi. Tuzatish belgisi nisbatni bildiruvchi /i/ qo‘shimchasining tushum kelishigi va egalik III shaxs qo‘shimchalari bilan aralashtirib vuborilishini oldini olish uchun qo‘llanadi: (Turk) askeri va askeri (okul), (fizik) ilmi va ilmi (arastirmalar), (Islam) dini va dini (okul), (kardegimin) resmi va resmi (kuru1щ), iktisadi (durum), medeni (hdl), edebi (eser) kabi. Oxirida nisbat /V kelgan so‘zlarga yasovchi va turlanish qo‘shimchalari qo'shilganda tuzatish belgilari olgan qo‘shimchalar o‘z holicha qoladi: ciddilegmek, millilegmek, resmilegtirmek, ilmilik kabi. G ‘arbiy Yevropa tillaridan turk tiliga kirgan ba’zi so‘zlarda ham flj undoshining ingichka ekanligini ko‘rsatish uchun, [ljdan keyin keluvchi [a] va |u] unlilari ustiga ham tuzatish belgisi (A) qo‘yiladi: kldsik, lahana, lamba, latin, pldj, plak kabi. Ammo g‘arb tillarida tuzatish belgisi (A) qo‘llanilmaganligi uchun turk tiliga o ‘zlashgan bunday so‘zlar tuzatish belgisi qo‘yilmasdan yozilishi ham mumkin (klasik, lahana, lamba, latin, plaj) va bu xato hisoblanmaydi. 25 Farqli yozilish holatlari (Degifik Yazih?lar) Turk tilida “umumiy so‘z!ashuv”da deyarli bir xil talaffuz qilinsa-da, farqli yoziladigan dogmek - dovmek, ogmek dvmek, ogmak -- ovmak, sogmek - sovmek singan so'zlar bor. Ularda ig! o ‘m iga Ivl shakli har tomonlarna uyg‘un ko‘riladi. Imlo nuqtai nazaridan to‘g‘ri hisoblangani dovmek, dvmek, ovmak, sovmek shakllari hisoblanadi. BOSH HARFLAR IMLOSI (BUYUKHARFLERiN YAZIL1§I) Turk tilining yozuv qoidalariga muvofiq bosh harflar, asosan, quyidagi o‘rinlarda qo‘llaniladi: Gap katta harf bilan boshlanadi: Hayatta en hakiki miiryit ilimdir. Ak akga kara giin iqindir. Jumla ichidagi ko‘chirma gap katta harf bilan boshlanadi: Orhun kitabesinde $dyle yazihyor: "Ben hakan olunca gunduz oturmadim, gece uywnadim.” Nuqta, so‘roq va undov belgilaridan kevin boshlanuvchi gaplardan key ingi gap katta harf bilan boshlanadi. She’r misralari katta harf bilan boshlanadi: Halk iginde muteber bir nesne vok devlet gibi; Olmaya devlet cihanda bir nefes sihhat gibi (Muhibbi). Atoqli otlar, taxalluslar katta harf bilan yoziladi: Mevlana Liitji, Ali$ir Nevai, Yunus Emre, Zahiritdin Muhammet Babur, Abdullah Kadiri kabi. Kishi otlaridan avval kelgan hurmatni bildiruvchi so'zlar, unvonlar katta harf bilan yoziladi: Prof. Dr. Kemal Eraslan, Doktor Behcet Uz, Zeynep Hamm, Hamdi Bey va b. Davlat, mamlakat nomlari katta harf bilan yoziladi: Uzbekistan Cumhuriyeti, Turkiye Cumhuriveti, Rusya Federasyonu, Amerika Birle.yik Devletleri kabi. Xalq otlari, millat, urug‘, til, sheva nomlari, din va mazhab nomlari, mifologik tushunchalarning otlari katta harf bilan yoziladi: Ozbek, Turk, Rus, Alman. Ingiliz; Ozbekqe, Ttirkge, 26 R u s q c i, Almanca, Ingilizce; Miisliiman, Hiristiyan, Budist; Hanejilik, Katoliklik kabi. lu rk tilida din va mifologiyaga oid ba’zi nom va atamalar katta haif bilan yoziladi: Allah, Tanri, Cebrail, Zeus, Kibele kabi. Biroq Tanri so‘zi atoqli ot sifatida qo‘llanilmaganda kichik harf bilan (tanri) yoziladi: Eski Yunan tanrilari. Ba’zi diniy atamalarning kichik harf bilan boshlanishi turk tilida an’anaviylashgan. Bular sirasiga cermet, cehennem, щтак, tamu, peygamber, sirat koprusu kabi so‘z va so‘z birikmalari kiradi. Tashkilot, muassasa otlari, vazirlik, boMinma otlari katta harf bilan yoziladi: Istanbul Universitesi Edebiyat Fakultesi, Turk Dil Kurumu, T.C. Milli Egitim Bakanligi, Yuksek Ogretim Kurulu va b. Mahalla, maydon, ko‘cha, ko‘shk, ko‘prik, maqbara otlari katta harf bilan yoziladi: Sebzar Mahallesi, Bagimsizlik Meydani, Nevai Caddesi, Bogaziqi Kopriisii, Atatiirk Aniti kabi. Gazeta, jumal, kitob otlari, asar otlari katta harf bilan yoziladi: Turk Dili dergisi, Qthku$u romam, Alpami§ destam va b. Kitob, asarJarning nomida har so‘zning bosh harti katta yoziladi: Memleket Hikayeleri, Resmi Gazete, Genq Kalemler, Yaprak Dokumti, Kiiquk Aga kabi. Lekin bunday murakkab nom (sarlavha)lar tarkibidagi yordamchi so'zlar kichik harf bilan yoziladi ; Leyla He Mecnun, Suq ve Ceza, M an ve Siyah kabi. Tarixiy voqea, asr va davr otlari katta harf bilan yoziladi: Ikinci Di'inya Sava$i, Cilali Ta§ Devri, Yukselme Devri, Ilk Cag kabi. Lavha yozuvlari katta harf bilan yoziladi: Giris, Q.ki$, Mtidiir, Balkan va b. Otobiis duragi, Ba§ hekim, Uluslararasi teiefon, Tren istasyonu kabi birikma shaklidagi lavhalaming birinchi so‘zi bosh harf bilan yoziladi. Lavhalaming ilk so‘zi raqam bilan yozilgan gaplarda faqat raqamlargina katta yoziladi: III kal, I V s m if I blok va b. Atoqli otlardan yasalgan otlar, fe’llar (uning noaniq shakllaii) va sifatlar katta harf bilan yoziladi: Tiirkluk, Turkololi, Bursal i va b. 27 A hia, agabey, dayi, enigte, teyze, hah kabi qarindoshlikni bildiruvchi atamalar kichik harflar bilan yoziladi: Emine abla, Canan teyze, Луде nine, Kemal dayi, Omer baba, Nazi/e anne, Selim amca, Murat enigte (Ne zaman doneceksin abla. Egegin yoksa, enigten de mi yok?) kabi. Qarindoshlikni bildiruvchi atamalar kishi ismidan oldin kelganda ular taxallus kabi katta harflar bilan yoziladi: Dayi Kemal, Hala Sultan, Teyze Ayge, Baba Omer, Amca Murat kabi. B a’zi tarixiy shaxslar ismidan keyin kelgan qarindoshlikni bildiruvchi atamalar laqab yoki taxallus o'rnida kelib bir unvon kabi qo‘llanganda katta harflar bilan yoziladi: Gtil Baba, Susuz Dede, Adile Hala, Gtilsum Baci, Sultan Ana kabi. Rasmiy yozuvlardagi murojaat (xitob) so‘zlar va ismfamiliyalar, taxalluslarining bosh harflari katta yoziladi: Sayin Bag/can, Sayin Rektor, Sayin Vali, Sayin Profesor kabi. Ikki nuqtadan keyingi gap katta harf bilan boshlanadi: Menfaat sandalyeye benzer: Baginda tagirsan seni kugiiltur, ayagmin altina alirsan yukseltir (Cenap §ahabettin). Biroq ikki nuqtadan keyin gap emas, so‘z yoki so‘z birikmalari kelganda ular kichik harf bilan boshlanadi: Bu eskiligi siz de док evde gormugsiinuzdur: duvarlarda giviler, giviyerleri, lekeler... (Memduh §evket Esendal) Ikki nuqtadan keyin qo‘shtimoq ichiga olingan ko‘chirma gaplar katta harf bilan yoziladi: Bir gun bana: “Ben bir polisim ” gibi bir gey soylemigti. Fan-texnika sohalariga doir ba’zi atamalar, sayyoralar va yulduz nomlarining bosh harfi katta yoziladi: Merkilr, Nepttin, Pltiton, Hailey, Dunya, Yer, Ay, Gtineg kabi. Biroq bulardan ba’zilari ilmiy atama va sayyora nomi sifatida qo‘llanmaganda kichik harflar bilan yoziladi: dunya, yer, ay, guneg kabi. Hayvonlarga beriladigan atoqli otlar katta harflar bilan yoziladi: Sarikiz, Fino, Karabag, Pamuk, Minnog, Tekir kabi. Toponimlar (mintaqa, qit’a, viloyat, tuman, qishloq, ko‘cha nomlari) katta harf bilan yoziladi: Tagkent, Orta Asya, Afrika, 28 Avrupa, Anadolu, Д- Anadolu, Istanbul, Bahgelievler, Ziya Gdkalp Caddesi kabi. Dogu va Bati so‘zlari tomon (yo‘naiish)ni bildirganda kichik harf bilan yoziladi: Turkiye ’nin dogusu, ulkenin batisi kabi, Dogu va Bati so‘zlari tafakkur, hayot tarsi, siyosat va boshqa ma’nolami ifodalab kelganda esa katta harf bilan yoziladi: Bati medeniyeti, Dogu felsefesi kabi. SO ‘Z VA Q O ‘SH IM C H A LA R IM LO SI (Kelime ve Eklerin Yazimi) De, da bogMovchisining yozilishi. De (da) bog‘lovc-hisi har doim alohida yoziladi va o‘zidan oldin kelgan so‘zning oxirgi unlisiga ko‘ra unli singarmoniyasi qonuniga amal qilgan holda qo‘llaniladi: Kizi da geldi. gelini de. Ogluna da, kizina da, yegenine de bir $ey soylemedi. Alohida yoziladigan de (da) bog‘lovchisi hech qachon -te (-ta) shaklida yozilmaydi. Ya so‘zi bilan kelgan da bog‘lovchisi har doim ajratib yoziladi: Ahmet ya da sen yapacaksin bu i§i. De (da) bog‘lovchisining o ‘rin-payt kelishigi qo‘shimchasi bo‘lgan -de (-da - te, - ta) bilan hech qanday aloqasi yo‘q. Ki bog‘lovchisining yozilishi. Turk tilida “k i” (ki ilinti zamiri - bog‘lovchi olmosh) vositasida qo‘shma gaplar yasaladi. Alohida yoziluvchi ki bogMovchisi sodda gaplar orasida izoh, ketma-ketlik, qiyoslash, sabab, natija, maqsad kabi ma’nolar doirasida munosabatlar o ‘rnatilishini ta’minlaydi: Kuzenim о kadar tuhaf bir qaskmhkla bakiyordu ki, kendimi tutamadim, gulmeye bafladim1 . Bosh gapning boshda, ikkinchi darajali (ergash) gaplaming bosh gapdan keyin kelishi turk tili sintaksisiga xos tartib emas. Turk tilida bunday tartib fors tili ta’sirida yuzaga kelgan. Chunki ki bog‘lovchisi vositasida yasalgan qO‘shma gaplarda, asosan, bosh gap oldinda (ki bogMovchi olmoshi bosh gapning oxirida, kesimdan keyin keladi), ergash gap undan keyin 12 Giintekin R.N., Qaliku?u, roman, Istanbul, 1995., s. 52 29 keladi. Ergash gap bosh gapda ifodalangan fikmi izohlaydi: Ihtiyar adam kapiyi aqip igeriye bakmig ki, kimse yok. Ba’zan ki bog‘lovchili qo‘shma gaplarda bosh gapning oxirida kelishi ham mumkin va bu turk tili sintaksisi qoidalariga mos holat hisoblanadi: Heyecan onu о hale getirmigti ki, bu sefer az kalsa kalbi duracakti. Oyle bir gey soyledi ki, dtinden beri kendime gelemiyorum. Ki bog‘lovchi olmoshi vositasida yasalgan qo‘shina gaplar ham yozma, ham og‘zaki nutqda juda faol qo‘llanadi: Kitaplar igin sizden a f dilemeye luzum gormeyecegim. Qiinku fondanlar ispat etmigtir ki, kitaplar zaten bir gakadan bagka bir gey degildi13. Akilii ol ki, deli sansinlar (Atasozu). K i bog‘)ovchi olmoshi qo‘shma gapning mazmuniga ta’sir etmaydi. Bunday gaplar shakliga ko‘ra bog‘lovchisiz qo‘shma gapiarga o‘xshaydi: Bir arkadagm var, qok yaramaz. -= Bir arkadagim var ki, док yaramaz. K i bog'lovchili qo‘shma gaplar hozirgi zamon turk tili sintaksisi qoidalariga uyg‘un tuziluvchi gaplardan ko‘ra faolroq qo‘llanadi: Beni dugunduren bir gey soyledi. Bir gey soyledi ki, beni dugundurdu. Evi senin begenecegin gekilde donattim. ~ Evi oyle donattim ki, begeneceksin. Ki olmoshi turlanmaydi va o ‘zgarmaydi. Ki olmoshi qo‘shma gaplarda ega. vositasiz to‘ldiaivchi, vositaii to ‘)diruvchi vazifasida kelgan so‘zlaming yoki ulaming vazifasini bajarib kelgan birikmalarning o‘mini qoplaydi: Bir ппШйгйтйг vardi ki, herkesi iamrdi. Bir kiz olmug ki, gormelisin. Bir soz verdim ki, artik geri donemem. Ki qoshimchasining yozilishi. Turk tilida ki bog‘lovchisi so‘zga qoshib ham yoziladi: halbuki, oysaki, sanki, mddemki va b. Bunga oteki, beriki, gimdiki, buradaki, bizdeki kabi oidlik shakllari ham kiradi: oteki (ig), beriki (ev) kabi. Ki qo‘shimchasi unli uyg‘unligi qoidasiga bo‘ysunmaydi: akgamki, yannki, duvardaki, Turgut’unki, bendeki, yazidaki kabi. Faqat ba’zi so‘zlarda bu qo‘shimcha lab uyg‘unligi (kichik unli uyg‘unligi) qoidasiga bo‘ysxmadi: bugunku, diinkti kabi. 13 Giintekin R.N., (^alikuju. roman, Istanbul, 1995., s. 50 30 «tkkilangan bog‘lovchilar»nmg yozilishi. Turk tilida kar$ila$tirma baglaglari yoki yinelenen baglaglar (ikkilangan (takrorlanuvchi) bog'lovchilar) ikki yoki undan ortiq sodda gapni, xususan, qarama-qarshi ma’nodagi gaplami bir-biriga bog‘lab, gap ichida juft-jufit bo‘lib qo‘llanadi. Qiyosiovchi bog‘lovchilar quyidagilardir: ya ..., y a ... (ya ...: ya...; y a ...), ya ..., у a da; hem ..., hem ... (hem ..., hem..., hem de ...); ne ..., ne ... (ne ..., ne..., ne de ...); ... da (de), ... da (de); gerek..., gerek ... (gerekse ...); ister..., ister ... (isterse ...); olsun..., olsun ...: Ya gelecek, ya gelmeyecek. Ya bu deveyi guderiz, ya da bu diyardan gideriz. Hem okuyor, hem yaziyor (Hem okuyor, hem yaziyor, hem de dinliyor). О ne okuyor, ne qalmyor, evde oturuyor. Seni de, beni de insan saymiyor, Gerek ugakla, gerek(se) otobusle gidecegim. Ister inan, ister inanma. Zengin olsun, fakir olsun, hepimiz aym gekilde yaratilmifizdir kabi. Qiyosiovchi bog‘lovchilar takrorlanib kelganda, undan keyin da (de) kelishi ham mumkin: ...yada, ...hemde, ...ne de vah. Shuningdek, qiyosiovchi bog‘lovchilar sirasiga quyidagi shakllarni ham kiritish mumkin: bir ... bir ..., ha ... ha ..., bazi ... bazi, kimi ... kimi..., bazen ... bazen ... kabi. Masalan: Kadin bir giiler bir aglardi. Bazen getirir, bazen de geri goturiirdu. Gune§ kah bulutlar arasindan gdruniir, kah kaybolur kabi. О kah bizden yanu, kah ba$luilarmdan yanaydi kabi. Ta’kidlash kerakki, ne ... ne bog‘lovchisi bo‘lishsizlik it'oda etgani uchun u bilan birga qo‘llangan fe'l, asosan. bo‘lishli bo'ladi: ne beni, ne seni du$iiniiyor. Ne Tiirkqe biliyor, ne Ozbekge... kabi. M i (mi, mii, mu) so‘roq yuklamasining yozilishi (Soru eki mi, nu, mii, mu). So‘roq yuklamasi (soru eki) turk tilida mustaqil so‘zlardan so‘roq shakllari yasashga xizmat qiladi. Fe’lning so‘roq shakli ham bir qo‘shimcha fe’l shakli hisoblanadi. So‘roq yuklamasi otlar turkumiga kiruvchi so‘zlar uchun ham, fe’llar uchun ham bir xil: mi, mi, mu, mu. So‘roq yuklamasi, odatda. 31 fc'llarning tuslanishida fe’l luslov qo‘shimchalaridan key in. olmosh aslli shaxs-son qo‘shimchalaridan esa oldin keladi: gelir mi-y-im?, gelecek mi-sin?, gelmeli mi-y-iz?, gelsem mi?, geleyim mi?, geldin mi? kabi. So'roq yuklamasi imlo qoidalariga ko‘ra alohida yozilgani uchun fe’l tuslanish shakllarini ham ikkiga ajratib tnradi: gorecek misiniz? gitmeli miyiz? kabi. So‘roq yuklamasi har doim urg‘usiz bo'lib, so‘z urg‘usi undan oldingi bo‘g ‘inga tushadi. So'roq shakllari alohida yozilgani uchun bunda ham so'roq qo‘shimchasidan keyin singarmoniya qonuniga ko‘ra qo'shilgan imek fe’li ham yaxlit shaklda alohida yoziladi: giizel rniyim?, hasta mism?, deli midir?, bo§ musunuz?, uzgun miiydii?, hakh miydik?, ucuz тиутщ?, yalniz miy-mi$lar?, yok тиутщит? kabi. Infinitivning yozilishi (Mastarlarm Yazilisi). -та,-me masdar qo‘shimchasini olgan fe’l shakllaridan keyin -a, -e, -i, -i qo‘shimchalarining -va, -ye, -yi, -yi shakllari qo‘llaniladi: anlama-ya, dinleme-ye, gezme-yi, yapma-yi kabi. -так,-тек masdar qo‘shimchasini olgan fe’l shakllaridan keyin -a, -e, -i, -i qo‘shimchalaridan biri kelsa, -k yumshaydi: anlamak — anlama-g-a, dinlemek - dinleme-g-e, gezmek -gezme-g-i, yapmak —yapma-gi kabi. Lekin bu shakl nutqda deyarli qo‘llanilmay qo‘ygan. Ba’zi badiiv asarlardagina uchraydi. Uning o ‘rniga -та,-me masdar qo‘shimchasi (-ya, ye, -yi, -yi shakllari) qoMlaniladi. -yor qo‘shim chasining yozilishi {-yor ekinin yazih§i). yor fe’lning hozirgi zamon qo‘shimchasi unli uyg‘unligi qoidasiga bo'ysunmaydi. Tuslanayotgan fe’l tarkibidagi unli tovushlar yumshoq bo‘lsa ham qo‘shilayotgan qo‘shimcha (yorjning unlisi qalinligi o‘zgarishsiz qolaveradi: gel-i-yor, al-iyor, gor-ii-yor ol-u-yor, soyl-ii-yor kabi. -yor hozirgi zamon qo‘shimchasidan oldingi unli harf fe’l negizidagi unliga ko’ra unli uyg‘unligi qoidasiga asosan qoyiladi: sev-i-yor hat-i- yor kur-u-yor du$iin-ii-yor soyl-ii-yor kabi. 32 Fe’lning o‘zagi yoki negizi unli bilan tugagan bo‘Isa, -yor qo ‘shimchasidan oldin bog‘lovchi unli qo‘yiimaydi. Faqat so‘z oxiridagi /а/ unlisi / 1/ ga, /е/ unlisi /i/ yoki /и/ ga aylanadi: bagli-yor (bagl-a-yor emas), bekl-i-yor (bekl-e-yor emas), soyl-tiyo r (soyl-e-yor emas), ok-u-yor, yur-ti-yor (/и/ va /и/ o ‘zgarishsiz qoladi) kabi. imek yordamchi fe’lining yozilishi (imek fiilinin yazih§i). -imek fe’li yoki <<-/- fe’li» turk tilidagi asosiy yordamchi fe’l hisoblanib, eski turkchada er-mek, usmonli turkchasida i-mek, yangi turkchada esa -тек shakliga kelib qolgan, o ‘zagi «erib», faqat tuslanish qo‘shimchasi shaklida saqlangan -imek fe’li m a’nosiga ko ra holatm ifodalaydi va, asosan, ot turkumiga kiruvchi so‘zlar bilan bilan birga qo‘llanadi. Ushbu fe’lning o‘zagi hali ham og‘zaki va yozma nutqda ba’zi - ba’zida i-di, i-mig, i-se kabi fe’l negizlarida namoyon bo‘lgani uchun uni i-тек fe’li deb atashadi. U fe’llarga qo‘shilganda qo‘shma fe’l shakllari yasaydi: bilmig idi, gelse idi kabi. -imek fe'li otlar bilan qo‘llanilganda ulami fe’llashtiradi: gtizel idi, ivi imi$ va hok. 3-shaxsda eski turkchadan buyon ermek fe’liga parallel bir fe’l bo‘lish qobiliyatini namoyon etgan turmak fe’li o‘rin olgan: tur-ur > dur-ur > -dir tur-ur-lar > dur-ur-lar > dirler. Bu demak, ushbu qo‘shimchada fe’l negizidan bir alomat qolgan. Faqat quyida ta’kidlanajagi kabi, ot-kesimli gaplarda kesim hech qanday qo‘shimcha olmasligi mumkin bo‘lgani uchun bu shaklning birlik 3-shaxsi nol qo‘shimcha, ko‘pligi esa -ler ko‘plik qo‘shimchasi bilan yasalgan deb hisobiash mumkin. imek fe’li shaklining yaqin o'tgan zamon k o ‘rinishi idim, idin, idi, idik, idiniz, idiler dir. Amalda qo‘llanayotganda lining o‘zagi tushib qolishi va qo‘shiincha olishi mumkin: guzeldi (gtizel idi), korkunqtu (korkung idi), hastaydi (hasta idi) kabi. So‘roq qo‘shimchasi fe’llarga so‘roq shakli beruvchi qo‘shimchadir. -imek fe’lining so‘roq shakli fe’lni mi so‘roq qo‘shim33 chasiga qcfshish yo‘li bilan yasaladi. Shu tarzda fe’lning so‘roq shakli ham bir qo‘shimcha fe’l shaklini oladi. Bu qo‘shimcha otlar uchun ham fe’llar uchun ham bir xil: mi, mi, mii. mu. So‘roq qo‘shimchasi odatda fe’llaming tuslanishida fe’l tuslov qo‘shimchalaridan keyin, olmosh aslii shaxs-son qo‘shimchalaridan esa oldin keladi: gelir miyim?, gelecek misin?, gelmeli miyiz?, gelsem mi?, geleyim mi?, geldin mi? kabi. -irnek fe’lining shart shakli alohida ko‘rinishga ega. Shart shaklining o ‘ta kam qo‘llanuvchi so'roq ko‘rinishida fe’l qo‘shimchasi to‘g‘ridan-to‘g‘ri otga qo‘shiladi. mi so‘roq qo‘shimchasi undan keyin keladi va alohida yoziladi: yorgunsam mi?, i§sizsen mi?, bozuksami?, memnunsakmi? vah. i-тек fe’lining shart mayli shakli qo‘yidagicha: Bilsem birakmazdim, biraz dinlenseniz, yorgunsan yat, ucuzsa alinz, hazirsak ba$layahm kabi. M urakkab tuslanishda ko‘p hollarda - i o ‘zagi tushiriladi, lekin ba’zan bu o‘zak tushmagan hollarga ham ducli kelish mumkin: gelmi§ idi, geldi ise, geliyor imi§ kabi. Hozirgi paytda -imek fe’lining qo‘shimcha olish doirasi kengayib borish bilan birga unli uyg‘unligi qoidasiga ham amal qilinmoqda: a) unli bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilayotganda - / harfi tushib qoladi va uning o ‘rniga ayiruvchi -y - keladi: saticiydi, birincisiydi, sonuncusuydu, goriiciiyduk kabi. b) undosh bilan tugagan so‘zlarga qo'shilayotganda - i harfi tushib qoladi: kalemdi, doktordu, katirmi§ kabi. lie bog‘Iovchisining qo‘shimcha sifatida yozilishi (ile baglacimn ek olarak yazilw ). 0 ‘zbek tilidagi bilan so‘zi turkchada ile yordamchi so‘zi va -la/ -le, unli bilan tugagan so‘zlarga -yla/ -yle shaklidagi qo‘shimcha vositasida beriladi. Albatta, hozirgi turk tilida -la/ -le, -yla/ -yle shakli ile yordamchisidan ko‘ra faol va u qo‘shimcha sifatida unli uyg‘unligi qoidasiga muvofiq o ‘zidan avvalgi so‘zga qo‘shib yoziladi. lie bog‘lovchisining iste’mol doirasi nisbatan 34 cheklangan. U ko'proq badiiy uslubda amal qiladi. IJ doimo o ‘zi bog‘langan so‘zdan ajratib yoziladi. Masalan: balta ile (baltayla), gevre ile (gevreyle), Gunder ile (Giinderle), В а гц ile (Barilla) kabi. lie yordamchi so‘zi 3-shaxs egalik shaklidan keyin kelganda ham N tushirilib, - la 7 -le ga aylanadi va —yorttirilib, -via / -yle shaklida so‘zga qo‘shib yoziladi: arkada$iyla, annesiyle, siituyle kabi. Turk tilida dolay, dolayi so‘zlari negizida yasalgan dolayisiyla so‘zini turlicha yozishga odatlanilgan. Bular: dolayisiyle, dolayisi ile, dolayisiyla shakllaridir. Lekin ushbu yordamchi so‘zning eng to‘g'ri yozuv shakli dolayisiyla hisoblanadi. Kuchaytiruv sifatiarining yozilishi (P ekipirm e sifatiarim n y a z ilw ). Kuchaytiruv sifatlari turk tilshunosligida berkitme sifallari yoki pekiftirm e sifatlari deyiladi. Shaxs, predmet yoki voqea - hodisaning belgisini yuqori darajada ko‘rsatuvchi sifatlarga kuchaytiruv sifatlari deyiladi. Turk tilshunosligida sifatning bundav shakli “o‘xshash bo‘g‘in ishtirokida” (benzer hece katkisi) yasaladi. Bunday sifatlar so‘zning birinchi b o ‘g ‘ini olinib, bo‘g ‘inning oxiriga -m -, -p-. .V -, -r- undoshlaridan biri qo'shilib, so ‘zning boshiga keltirish yo‘li bilan yasaladi: afik = a+-p+a?ik (a p a g ik - ochiq-oshkora; lang ochiq); kara = ka+p+kara (kapkara - qop-qora); temiz = te+r+temiz (tertemiz —iop-toza); ye§il = ye+m+ye§il (ует уеф -ya m -ya sh il); kati = ka+s+kati (kaskati - ju d a qattiq) kabi. Shu tarzda birinchi bo ‘g ‘inda old tovushlarning takrorlanishi ta’minlanadi va natijada bir old qo ‘shimcha paydo bolib, sifatning kuchaytiruv shakli yuzaga keladi. Ba'zi sifatlarda old qo ‘shimchadan keyin tovush oqishini ta’minlovchi bir tekis, ochiq unli paydo qilinib, ikkinchi b o ‘g ‘in yasaladi: dubeduz (tep-tekis), sapasaglam (soppa-sog‘), yapayalm z (o‘ta yolg‘iz), giipegunduz (kuppa-kunduz) kabi. 35 Sifatlami to la takrorlash y o li bilan ham kuchaytirish mumkin. Bunday shakllar sifatning ma ‘nosini kuchaytirib, otlar bilan birikadi: karu kara gdzler, кщйк kiiquk odalar, mahnmr mahmur bahglar, iri iri meyveler kabi. Shuningdek, kuchaytimv sifatlari otlami takrorlash yo li bilan ham yasaladi: takim takim elbiseler, kucak kucak hediyeler, qe$it qe$it yolcular, obek ohek qahlar, yer yer lekeler kabi. Bunday shakllar ко ‘pincha ravish o'rnida ham ishlatilib, fe’llardan oldin kelishi mumkin: adim adim izlcmek, karts кагщ gezmek kabi. Egalik kategoriyasidagi istisno holatlar (iyelik Eklerinde Istifia Durumlar). Egalik qo‘shimchalari predmetning uch shaxsdan biriga tegishliligini ifodalaydi. Ot yoki olmoshni otga bog'lovchi, ular orasida munosabat o ‘matuvchi qo‘shimchalardir. Otga egalik qo‘shi mehasi qo‘shilayotganda turkiy singarmonizm qonuniga amal qilinadi. Hozirgi zamon turk tilidagi egalik qo‘shimchalari quyidagilardir: Birlik: 1-shaxs: m (-im, -im, -urn, -um); 2-shaxs: -n (-in, in, -iin, -un); 3-shaxs: i, -i, -u, -u, -si, -si, -sti, -su; Ko^plik: 1-shaxs: -miz, -miz, -tniiz, -muz, (imiz, -imiz, -timtiz, -wnuz); 2 -shaxs: -niz, -mz, -ntiz, -nuz (-iniz, -miz, -uniiz—unuz); 3-shaxs: -leri, -lari. Egalik shaklining birlik va ko‘plik ikkinchi shaxslaridagi -n tovushi hozirda ham turk tilining shevalarida jarangsiz -n (-ng) shaklida mavjud: babans, evins. ananmz, sozunsiiz kabi. Birlik 3-shaxs egalik qo'shimchalari, undoshlar bilan tugagan so‘zlarda -i, -i, -ii, -u, unli bilan tugagan so‘zlarda esa -si, -si, su, -su dir: eli, ba§i, gdzii, boynuzu, tepesi, babasi, koprtisti, korkusu kabi. Turk tilidagi su va ne so'zlarining egalik qo‘shimchasini olishi istisno holatdir. Bu yerda egalik qo‘shimchasidan oldin y - undoshi orttiriladi. Ularda -y - tovushidan keyin -и - (~i) unlisi ham qo‘shiladi: suyum, neyim, neyi, neyimiz, suyunuz, sulari kabi. Turk tili grammatikasiga oid kitoblarda egalik qo'shimchasini istisno shaklda oluvchi ne so‘zining odatdagi shaxs 36 shakllari ham mavjudligi aytib o‘tiladi: nem, nen, nesi, nemiz, neniz, neleri (faqat bulardan faol qo‘llanadigan nesi va neleri shakllaridir). “£ar$ida mum pahah, korun neyine” (Bozorda sham qimmat, ко ‘rga nima Jarqi bor). K o‘plik 3-shaxs egalik qo‘shimchasi, aslida -ler (Aar) ko'plik qo‘shimchasi bilan - i (-1) birlik 3-shaxs egalik qo‘shimchasidan tashkii topgan. Bu ko‘plik shakli egalik qo‘shimchasi boigan otning ko‘pligini ifodalab keladi. Shaxs birlikda ham, ko‘plikda ham bo‘lishi mumkin: Onun ifleri, onlann i$leri kabi. Ba’zi hollarda egalik qo‘shimchasining ketma-ket kelganligini ham ko‘rish mumkin: hirisi, kimisi, gogusu, hepisi (hepsi) kabi. Bularda birinchi qo‘shimchaning egalik xususiyati yo‘qolgan va ikkinchi qo‘shimcha bilan kuchaytirilgan. 3-shaxslarda egalik qo‘shimchasi faqat shaxslami emas, otlami ham ko‘rsatadi: onun kapisi, haiiqenin карт, bahge карт, onun iistii, denizin iistii kabi. Uchinchi shaxs egalik qo‘shimchalari o ‘zidan keyin bir yordamchi -n- tovushi olib, boshqa qo‘shimchalarga bog‘lanadi: elinde, ortasindan kabi. Turk tilida so‘zga egalik qo‘shimchasi qo‘shilganda tovush o ‘zgarish hodisasi ro‘y berishi mumkin. Bu hoi jarangsiz undosh bilan tugagan so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qo‘shiIganda kuzatiladi, ya’ni so‘z oxiridagi jarangsiz undosh tovush o ‘zining jarangli juftiga aylanadi: д - c, p - b, к -g (g). Masalan: agag —agacin, kitop - kitabimiz, bilek —bilegin, renk —rengi va h. Turk tilida egalik qo^shimchalari urg‘uli talaffuz qilinadi. Egalik ma’nosi egalik qo’shimchasi qoMlanmasdan ham ifodalanishi mumkin: benim ev, senin araba. sizin hamm va h. Sonlarning yozilishi (Sayilarin yazili§i). Sonlar ko‘pincha arab raqamlari bilan yoziladi. Raqamdan keyin kelgan o ‘lchov birligi atamasi kichik harf bilan yoziladi: 25 mm. 70 kilometre, 1000 lira va h. 37 Turk tilida yiiz va bin dan oldin bir qoTlanilmaydi (yiiz elli dort, bin dokuz yiiz altmi$ tig), lekin milyon, milyar sonlaridan oldin bir qo‘shib qoTlanadi: bir milyon sekiz yiiz bin, bir milyar ikiyiiz актц tig milyon kabi. Murakkab sonlar shaklidagi o‘nli, yuzli, mingli sonlar katta sonlar orasidagi o ‘nlik, yuzlik sonlar uchun qo'llaniladi: iki yiiz, be? yiiz, altiyiiz bin, bir milyon, dokuz yiiz milyar va h. Murakkab sonlar ajratib yoziladi. Murakkab sonlar shaklidagi aralash sonlarga on bir, altmis alti, yiiz doksan, bin be§ yiiz, tig milyar be§ yiiz milyon kabi butun sonlar kiradi. Bu yerda katta son oldin, kichik son keyin keladi. Yirik sonlar katta sonlardan boshlanib, kichik sonlar sari (o‘ngdan chapga) siralanadi: 38 (otuz sekiz), 2.729 (iki bin yedi yiiz yirmi dokuz), 3.295.457 (ug milyon iki yiiz doksan be$ bin dort yuz elli yedi) kabi. Turk tilidagi seksen, doksan kabi sonlar, aslida, sekiz on, dokuz on birikmalaridan yuzaga kelgan. Shuningdek, yirm i soni aslida yigirme bo‘lgan. So‘ngra, yigirmi, yigirmi shaklida o‘zgara borgan va bir bo‘g‘in tushishi bilan adabiy tildan yirmi bo Tib o‘z joyini olgan. Hozirgi paytda turk tili shevalarida ushbu sonning yigirmi deb qoilanayotganini ham uchratish mumkin. Miqdomi ifodalovchi sonlar (bir sonidan boshqa) ko‘plik m a’nosiga ega. Shuning uchun ulardan keyin kelgan otga ko‘plik qo‘shimchasi (-ler, -lar) qo‘shilma)'di: be§ elma, on sekiz gocuk, yiiz lira kabi. Bunda istisno holatlar ham mavjud: kirk haramiler (qirq qaroqchi), dort biiytikler, iki ahbap gavu$lar va h. 0 ‘zak imlosi (Koken Yazjmi). Imloda “o‘itoq so‘zlashuv” qoidasiga amal qilinadi14. Ammo, yozuvda “o‘rtoq so‘zlashuv” qoidasining butun afzalliklarini ko‘rsatish imkoni yo‘q. Imloda, og'zaki nutqda so‘zlaming o‘zak va negizi kabi, qo‘shimchalar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, yozuvda ko‘rsatilgan M undoshi /Ь/, /р/ undoslilaridan oldin kelganda og‘zaki nutqda 14 Шабанов Ж.К., Турк тили имло коидалари, Тошкент, 1995, 21-6. 38 /гп/ kabi talaffuz qilinadi (assimilyatsiya): опЪсщг - omba§i, binba.fi, bimba§i, on bir - ombir, bin bir - bimbir kabi. Turk tiliga chetdan kirgan so‘zlarda ham /п / undoshi /Ы, /р / undoshlaridan oldin kelganda /т/ ga aylanadi. Ilam /т / deb talaffuz qilinadi, ham yoziladi: anbar - ambar, canbaz cambaz kabi (asl turkcha bo‘lmagan Istanbul so‘zi bundan mustasno). A n’anaviv imlo (Geleneksel Yazim). An’anaviy imlo, asosan, kishi nasabini yozishda qoMlaniladi: Kihcoglu yoki Kihgoglu, Hatiboglu yoki Ilatipoglu, Gozel yoki Guzel, Ta§ yoki Da§ kabi. Turklarda kishilaming ismi-sharifi ikki shaklda qo‘llanadi. Rasmiy doiralarda, nutqiy vaziyatda kishining ismi(adi), so‘ngra familiyasi (soyadi) aytiladi. Bunda ism bir yoki ikki otdan iborat bo‘lishi mumkin. Familiya esa doimiy ravishda bir otli bo'ladi. Masalan: Ziya Gokalp, Cental Nadir, Ahmet Kahveci; Osman Fikri Sertkaya, Omer Faruk Poyraz, Ali Riza Ersoy. Tsrn tarkibiga ba’zan taxallus, unvonlar ham qo‘shilishi mumkin: Kasim Mustafa Pa$a, Yirmisekiz Qelebi Mehmet, Tepedelenli Ali Paqa. Arabella va forscha atoqli otlarning yozilishi. Arab va forscha inson ismlari va joy nomlari Turk tilining tovush va tuzilish xususiyatlari, fonetik qoidalariga muvofiq yoziladi: Bedrettin, Abdullah, Hayrullah, Fuat, Mehmet, Omer, Saadettin, Mekke, Medine, Cezair, Filistin, Isfahan, Tebriz, Tahran va h. Lotiu yozuvini qo‘Uanuvchi tillardagi otlarning yozilishi. Lotin yozuv tizimini qoTlanuvchi tillardagi atoqli otlar o ‘sha tildagi shaklida yoziladi: Beethoven (Betxoven), Cervantes (Servantes), Rousseau (Russo), Clinton (Klinton), Grimm, Byron, Buenos Aires, Rio de Janeiro, New York va b. Biroq turk tilida ushbu farqli yoziluvchi atoqli otlarning talaffuz shakllari yozuvda qavs ichida berilishi ham muinkin: Shakespeare ($ekspir) kabi. Ajnabiy atoqli otlardan yasalgan 39 oqim nomlari turkchada qanday talaffuz qilinsa. shunday yoziladi: luterci, lutercilik, markscihk, marks ist kabi. G ‘arb tillaridan turk tiliga kirgan kishi va joy nomlarining bir qismi turk tili imlo qoidalariga bo‘ysunadi va ko'pdan beri turk tiiida o‘mashib qolgan imlo qoidalari asosida yoziladi: Napolyon, $arlken Sari (Demirba$ §arl), Alina, Bruksel, Paris, Selanik, Viyana, 7Mrih, Hollanda kabi15. Lekin bunday otlaming asl holida yozilishi ham xato bo‘lmaydi: Napoleon, Karl kabi. Chetdan kirib kelgan bunday nomlarning yozilishida turk alifbesida qoilanilm aydigan bir talay belgilar o ‘sha tilning o‘zidagidek saqlanib qoladi. Masalan: Bratianu, Capek, Dverak, Moliere, Gdansk, New York va b. Qo‘shma so‘zlarning yozilishi (Rirle§ik kelimelerin yazih$i). Turk tilida belgisiz ot birikmalari, silat birikmalari, qo‘shma fe’llar, takror so‘zlar, qisqartma so‘zlar va qoliplashgan tuslangan fe’llardan iborat bo‘lgan ifodalar, yangi bir tushunchani ifodalaganda qo‘shma so‘zlarga aylanadi: yer qekimi, hammeli, ses belgisi, beyaz peynir, aqikgoz, toplv igne, eli aqik, soz elmek, zikretmek, hasta olmak, gelebilmek, yazadurmak, ahvermek. qoluk qocuk, alttist, giinaydin, sag ol, kiilbasti kabi. Qo‘shma so‘zlar ma’lum qoidalarga ko‘ra qo‘shib yoki ajratib yoziladi: A) Qo"shib yoziladigan qo‘shrna so‘zlar (Bitlfik Yazilan Birle?ik Kelimeler); B) Ajratib yoziladigan qo‘shma so‘zlar (Ayri Yazilan Birle§ik Kelimeler). A) Q o‘shib yoziladigan q o ‘shma so ‘zlar (Biti§ik Yazilan Birlefik Kelimeler). Bir xil m a’noli qo‘shimchalami anglatish uchun zarur bo‘lgan yo‘llardan biri so‘zlarning qo‘shilishidir. Turk tilida birlashtirish yo‘li bilan yasalgan so‘zlar salmoqli o‘rin tutadi. Turk tilida birlashtirish yo‘li bilan yasalgan so‘zlar ko‘pchilikni tashki! etadi. Ular qo‘shma so‘zlar bo‘lib, har 15 Yazim Kilavuzu, Tiirk Dil Kurumu Yayinlan, 25.Baski, Ankara, 2008, Sunus, S. 30-31. 40 doim qo‘shib yoziladi. Qo‘shma so‘zlarning bir qismi o ‘xshatish bilan to’ldiruvchilarga aylangan. Bunday usul bilan hosil qilingan so‘zlar qo‘shib yoziladi: aslanagzi (gul turi), devetabam (o‘simlik turi), kadingobegi (shirinlik) kabi. So‘zlar quyidagi hollarda qo‘shib yoziladi: Tovush tushishiga uchragan qo‘shma so‘zlar qo‘shib yoziladi: kaynana (<kaym ana), kaynata (<kayin ata), nasil (<ne asil) birbiri (<biri biri), niqin (<ne iqin), p a za rtesi (< pazar ertesi), sutlaq - sutlii ay, niqin (<ne iqin) kabi. Veya, veyahut boglovchilari har doim qo‘shib yoziladi. Turk tilida yordamchi fe’llar turli grammatik m a’nolami ifodalash, xususan, so‘z yasash uchun xizmat qiladi: et-, ol-, kil-, eyle-. Te$ekkur etmek, mutlu olmak, gerekli kilmak, rahmet eylemek kabi. Yordamchi fe’llar fe’l va fe’l bo‘lmagan so‘zlar bilan birgalikda qo‘llanib, qo‘shimcha m a’no ifodalaydi, fe’llarning analitik shakllarini yasaydi. Bu fe’llardan ba’zilari otlarga qo‘shilib murakkab shakllar ham yasaydi: affetmek, reddetmek, kaybolmak va h. Qo‘shma fe'llar, bir ot yoki otlashgan turkcha yoki boshqa tildan o ‘zlashgan qo‘shimchalar bilan etmek, edilmek, olmak olunmak, eylemek kilmak hlinmak, yapmak yordamchi fe'l qo‘shimchalari yoki bir mustaqil so‘z turkumiga oid so‘zlar vositasida yasaladi: affet-, alt et-, hisset-, yardim et-; ilan edil-, emreyle-, kabul eyle-; namaz h i-; yapaЫ1-; aqiver-, kirip geqir- va b. Yordamchi fe’llar bilan yasalgan so‘zlar tarkibida tovush orttirilishi yoki tushishi hodisalari ro ‘y berishi mumkin. Bular, asosan, etmek, olmak yordamchi fe’llari yordamida yasalgan qo‘shma so‘zlardir. Tovush orttirilishi natijasida qo‘shib yoziladigan qo‘shma so'zlar: a f - etmek > affetmek, hal - etmek > halletmek, his - etmek > hissetmek, zan - etmek > zannetmek,- ret etmek > reddetm ek kabi. Tovush tushishi natijasida qo‘shib yoziladigan qo‘shma so‘zlar: em ir - etmek > emretmek, nakil - etmek > nakletmek, fiikur - etmek > $iikretmek, kayip - olmak > kaybolmak. 41 Izoh: Faqat talaffuzda undoshning jaranglilashishi natijasida undosh tushishiga uchragan qo‘shma so‘zlar sirasiga quyidagilar kiradi: azat etmek (talaffuzda - azadetmek), hamt etmek (talaffuzda — hamdetmek), icat etmek (talaffuzda - icadetmek). Bunday so‘zlarda jarang 1i 1ashish faqat talaffuzda aks etadi. Turk tilida birlashtirish yoTi bilan yasalgan so‘zlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Ular qo‘shma so‘zlar bo‘lib, liar doim qo‘sliib yoziladi. Qo'shma so‘zlaming bir qismi o'xshatish yo‘li bilan m a’no o‘zgarishiga uchraydi. Bunday usul bilan hosil qilingan so‘zlar qo‘shib yoziladi. Bulardan bir qismi o‘simliklar va hayvonot olami, hasharotlar, predmet, jism va asbob-uskunalar, taom va turli yeguliklar, rang-tus, xastalik va boshqa narsalar nomidir: kegiboynuzu (daraxt turi), ay§ekadin (loviya turi), hafizali (uzum navi), meryemanaeldiveni (“Bibi Maryam qolqopi”), yilanyastigi (“ilon yostig‘i”), karadul (o‘rgimchak), bozbakkal (qush), itfirsegi (ko‘zga chiqafigan tirsak), kabakulak (“tepki” kasalligi), kedigozii (chiroq), kancaba$ (qayiq), kadmbudu (kotlet turi), dilberdudagi (shirinlik), fildi^i (rang), tav$ankam (to‘q qirmizi rang) kabi. Forschadan o‘zlashgan hane so‘zi bilan yasalgan qo‘shma so‘zlar qo‘shib yoziladi: gayhane, dershane, kahvehane, yemekhane, siitham. Turk tilida kuchaytiruv sifatlari (peki§tirme sifatlan) qo‘shib yoziladi: bembeyaz, dosdogru, sapsari, sipsivri, di'mdtiz, kapkara, simsiyah, yemyegil, sinlsiklam, pespembe kabi. Har ikkala so‘zi ham -d l (-dU) yaqin o‘tgan zamon qo‘shimchasi yoki -r (-ar, -er, -lr, -Ur) hozirgi kelasi zamon qo‘shimchasini olgan va qoliplashgan qo‘shma so‘zlar qo‘shib yoziladi: dedikodu, kaptikagti, oldubitti, bigerddver, gogerkonar, kazaratar, konargoger, uyurgezer, okuryazar, yanardoner, yuzergezer, gakaralmaz kabi. Aniq bir makon. joyni ifodalamaydigan, oxiriga alt iist, uzeri kabi so‘zlar qo‘shilib yasaladigan qo‘shma so‘zlar qo‘shib yozilasi: ayakalti, bilingalti, gdzalti, tsuuralti, ak$amustii sirtiistu, olaganiistu, ogleuzeri, sugustu, yiiziistti kabi. 42 В) Ajratib yoziladigan q o ‘shma s o ‘zlar (Ayri Yazilan Birle$ik Kelimeler). 1. Turk imlosida etmek, edilmek, olmak, olunmak, eylemek, kilmak, kilinmak yordamchi fe’llari bilan yasalgan qo'shm a fe’llar alohida yoziladi: dans etmek, ilan edilmek, deli olmak, arz olunmak, kabul eylemek, namaz kilinmak kabi. 2. Qo'shma otlar tarkibidagi so'zlar qo‘shilish asnosida ma’no o ‘zgarishiga uchramasa, u holda ular alohida yoziladi: yunus bahgi, ton baligi, deve кщи, yagmur ku$u, ate§ bocegi, liamam bocegi, at sinegi, meyve sinegi, su yilam, dag kegisi, orman tavugu kabi. 3. Imloga ko‘ra ev, ocak, yurt so‘zlari bilan yasalgan qo'shma so‘zlar ajratib yoziladi: bakim evi, dogum evi, a$ evi, dugiin evi, ordu evi, radyo evi, yayin evi; as ocagi, saglik ocagi; ogrenci yurdu, saglik yurdu va h. Turk tilida sifat darajalari va miqdorini ko"rsatish uchun daha, en va рек so‘z (ravish)lari ajratib yoziladi: daka gtizel, daha net, daha sicak, en gtizel, en swak, рек iyi kabi. Kayin birader, kayin peder, kayin va/ide kabi rnustaqil shakllar, yada kabi bog‘lovchilar ajratib yoziladi. Juft va takror so‘zlar turk tilida ko‘pchilikni tashkil etadi. Juft sokzlar, kelishik va egalik qo'shimchalari bilan kelgan takroriy so‘zlar ajratib yoziladi: haka baka, копира копща, giile giile, dii§e kalka, hata gika, eski pusku va ba$ ba§a, cl ele, ig ige, gdz gaze, omuz omuza, daldan dala. elden ele, bo§u bo$una, ucu ucuna kabi ravish shakllari. Qo‘sliimcha olmagan takror shakllari ham alohida yoziladi: adim adim, kucak kucak, kan$ kari$, akin akin, takim takim, agir agir, yava$ yava§, derin derin, diri diri, sari san va h. Qadimgi turk tilidan bugungacha yetib kelgan va xalq og‘zaki nutqida saqlanib qolgan soy sop, pir pirt (pirini pirtim topla —lash-lushini yig'ishtir), ev bark (evli barkh kadin —bola chaqali ayol), qoluk gocuk (bola-chaqa) kabi juft so‘zlar ham ajratib yoziladi. Turk tilida og‘zaki nutqda uchraydigan m- harfi yordamida yasalgan dolap-rnolap, kitap-mitap, parci-mara, kapi-mapi, evmev, araba-maraba kabi juft so^zlar alohida ajratib chiziqcha bilan yoziladi. 43 Ravishlaming takrorlanishi natijasida yasalgan juft so‘zlar alohida yoziladi: yava§ yava$, gitzel guzcl, uslu uslu, agir agir, tath tath kabi. Alohida yoziladigan juft so‘zlar orasiga vergul yoki boshqa tinish belgisi qo‘yilmaydi. An be an, gun be gun, kat be kat kabi shakllar ham alohida ajratib yoziladi. Hozirgi paytda ba’zi so‘z, so‘z qo‘shilmalari va birikmalaming yozilishida xatoliklarga yo‘l qo‘yilmoqda. Bunday hoi, asosan, birliklaming qo‘shib yoki ajratib yozilishi, ba’zilarining ikki xil yozilayotganida namoyon bo'lmoqda. Quyidagi jadvalda so‘zlar imlosi bilan birga, ba’zi so‘z, so'z qo‘shilmalari va birikmalaming qo‘shib yoki ajratib yozilishiga e ’tibor berilgan: Yozilishi me’yorlashgan. lekin imlo qo'idalariga ko‘ra noto‘g ‘ri hisoblangan so% so ‘z qo ‘shilmalari va birikma/ar So'z, so‘z qo ‘shilmalari va birikmalaming imlo qoidalariga ko‘ra to‘g (ri yozilish shakli ala (aralash rang) ala (a ’lo) a§ik (suyak) bakkai ba§abaj ba§ bakan ba§ba§a birle§ik bile§ik bilim adam i birarada bir fo g u bir 90k bir ka 9 bir ka 9i bir takim ala (aralash rang) ala (a ’lo) a§ik (oshiq) bakkai ba§a ba§ basbakan ba§ ba§a bile^ik birle§ik bilim adami bir arada bir90gu bir9ok birka 9 birka9 i birtakim 44 cam ii D ilbilgisi D ilbilim i diikkan hakim hakinda hal (i) hala (babanin kiz karde?i) halbuki hastahane hi? bir hi? biri imkan ! imla i? bu kagit kayna?ma harfleri mah^up mekan m illi sanaii S esbilgisi siksik S oz D izim i K elim e Bilgisi K elim e Bilim i resmi cami dil b ilgisi dil bilim i diikkan hakim hakkinda hal (i) hala (hemiz m a’nosida) halbuki hastane hi^bir hifbiri imkan imla i§bu kagit kayna§tirma sesleri mahcup mekan milli sanayi Ses bilgisi sik sik Soz dizim i K elim e bilgisi K elim e bilim i resmt tarihi terk etm ek §ekit b ilgisi unvan tislup ya da yan yana yar (im ) (e§ anlammda) zeka tarihi terketmek §ekil B ilgisi iinvan uslup yada yanyana yar (im ) zeka 45 ■V». v. Q isq artm alarn in g yozilishi (Kisaltmalarin Yazih?i) Yozuvda qulaylikni ta’minlash va joy tejash maqsadida teztez uchraydigan tushunchalar, kitob va jumallar nomi, ba’zi korxona, tashkilot va joy nomlari qisqartirilishi mumkin. Bunday qisqartmalar nutqda yaxshi o‘mashgan bo‘ladi: Dr. (doktor), Prof. (profesor), Cad. (cadde), Ar. (Arapga), s. (sayfa) kabi. Qisqartma tarkibidagi harflar har qisqatirilgan so‘zning bosh harflari boMsa, o‘zbek tilidan farqli tarzda har bosh harfdan so‘ng nuqta qo‘llanilishi mumkin: P.T.T (pasta, telgraf, telefon), T.C. (Turkiye Cumhuriyeti) kabi. Qisqartirilgan o ‘lchov birliklari, pul birliklari, y o ‘nalish nomlari nuqtasiz yoziladi: mm (milimetre), g (gram), hi (hektolitre), I (litre), m (metre), В (bati) kabi. Lug‘at va qoinusiy asarlar, ilmiy m alum otlarda ko‘p qo'llaniladigan qisqartmalarning nuqtasiz yozilish holatlariga ham duch kelinadi: .v (sifat), A r (Arapga), Aim (Almanca), Far (Farsga), Fr (fransizca), In (Ingilizce), T (Turkqe) kabi. Qo‘shma so‘zlaming qisqartmalari qo‘shib yoziladi: km (kilometre), sm (santimetre), hi (hektolitre), mm (milimetre) kabi. Qisqartma so‘zlaming bosh harflari qanday bo‘lsa, shunday qoladi, y a ’ni kichik barfli qisgartma kichik harf bilan, katta barfli qisgartmalar esa katta harf bilan yoziladi: s. (sayfa), mm (millimetre): vb. (ve ba$kalan) kabi. Ammo yozuvda kichik harflar bilan yozilgan so‘zlaming qisqartmasi katta harflar bilan yozilganiga ham duch kelinadi: TL (Tiirk lirasi). GD (G iineydogu),K (kuzey), С (karbon), Ca (kalsiyum) kabi. Turk tilida tez-tez uchrab turadigan qisqartmalar quyidagilardir: Qisqar tma a. To'la shakli Qisqartma TRT adma 46 To‘la shakli Turkiye Radyo T elevizyon Kurumu АА Anadolu Ajansi TSE АВ Avrupa Birligi TSK Age AG iT adi ge?en eser Avrupa Gilvenlik i§birligi Teskilati Anonim $irket А§ TT TTK ve TUBA В ВОТ Bati Bagirnsiz Toplulugu Ьк. bakimz UHF ВМ Bir!e$mi§ Milletler UNESKO cad. cadde UNICEF ?ev. Dr. ISSN ?eviren doktor Uluslararasi standart dizi numarasi (International Standart Serial Number) Istanbul Elektrik, Tiinei, U uni. vb. IETT Devletler 47 TV UEFA vd. Turk Standartlari Enstitiisii Turk Silahli K uvvetleri Turkiye Tiirk?esi Turk Tarih Kiirumu Turkiye Bilim ler A kadem isi T elevizyon Avrupa Futbol Federasyonlari Birligi (Union o f European Football Associations) Ultra yilksek frekans (Ultra High Frequency) Birlefjmij Milletler Egitim, Bilim ve KUlttir Teskilati ("United Nations Educational, Scier.tifik and Cultural Organization) Birle$mi; Milletler Uluslararasi Qocuklara Yardini Fonu (United Nations International Children’s Emergency Fund) Universite Unlem ve ba$kasi; ve ba$kalari; ve benzerleri ve devami; ve KD KKTC Tramvay l§letmesi kuzeydogu VIP digerleri (^ok Onemli ki§i (Very Important Person) Vesaire vs. Km kr$. L M MCK Kuzey Kibns Turk Cumhuriyeti kilometre kar$ila§tirmiz litre metre Mill? Giivenlik Kurulu M tT Milli istihbarat Te§kilati YOS Mm milimetre Y rd. Do?. G gram YSK G Prof. giiney profesor YURTKl R Sm TDK TIKA santimetre Ttirk Dil Kuruinu Turk i§birligi ve Kalkmma idaresi Balkan ligi Tiirk Liras i УУYzb. zf. Yabanci dil olarak ingilizce testi (Test o f English as a Foreign Language) Tilrkiye zm. Ziraat Milhendisleri Odasi Zamir zool. Zooloji TL TOEF L TR УYay. yaz. Yb. YOK Yun. ZMO yaprak; yerine Yaymi, yaymlan Yazan Yarbay Yiiksekogretim Kurulu Yabanci uyruklu Ogrenci Smavi Yardimci Do?ent Yiiksek Se?im Kurulu Yunanca Yiiksekogrenim Kredi ve Yurtlar Kurumu Yuzyil Yilzba§i Zarf B ir necha so‘zdan tashkil topgan tashkilot va muassasa, jam oa nomlari, har bir so‘zidan bosh harf olinib qisqartiriladi. Bu qisqartmalar, asosan, katta harf bilan yoziladi va harfdan keyin nuqta qo‘yiladi: T.C.(Turkiye Cumhuriyeti), T.B.M.M. (I'iirkiye Biiyiik M illet Meclisi), P.T.T.(Posta Telgraf Telefon), O.D .T.U .(O rta Dogu Teknik Universitesi) kabi. So‘nggi 48 yillarda bir necha so‘zdan iborat murakkab shaklga ega bo‘lgan tashkilot, muassasa va jam oa nomlarining qisqartirilib nuqtasiz yozilishi keng tarqaldi: TBMM (Tilrkiye Buyiik M illet Meclisi), PT T (Posta Telgraf Telefon), ODTIJ (Orta Dogu Teknik Universitesi) kabi. Bir necha so‘zdan tashkil topgan ba’zi tashkilot va jamiyat nomlarining qisqartma shakllari qisqartirilgan harflar nomi bo‘yicha o'qiladi: PTT (Posta Telgraf Telefon) o‘miga pe te - te, T.B.M.M. (Tilrkiye Buyiik M illet Meclisi) o‘miga te —be - me me, ABD (Arnerika Birle§ik Devletleri) o‘iniga A - be - de kabi. Qisqartinalardan keyin keladigan va unli uyg‘unligi qoidasiga ko‘ra moslashgan qo‘shimchalar apostrof bilan ajratiladi: P T T ’y e, ТВM M ’den, A B D ’y le, B M ’den kabi. O y va kun, bayram n om larin in g yo zilish i (Tarihler, Bayram ve Ozel Gun Ad/annin Yazih§i) Turk tilida oy va kun nomlari gap ichida kelganda kichik harflar bilan yoziladi: §ubat, mart, nisan, agustos, arahk, pazar, sail, gar$amba (masalan: Ulkemizde agustos ayi da sicak olur. Tiirkge dersi car$amba giinti). Sanalar arab raqamlari bilan yoziladi: 1991, 2001, 2010 kabi. Oylar arab va rim raqamlari bilan ham belgilanishi mumkin: ocak (yanvar) - 01 yoki I; mart (mart) - 03 yoki III. Tarixiy voqea, hodisalar bilan bog‘liq sanalar katta harf bilan yoziladi: 29 Mayis 1453 Sah giinti (istanbul'un Fatih Sultan Mehmet tarafmdan ahndigi gun). 29 Ekim 1923 (Tiirkiye Cumhuriyeti’nin ilam) kabi. Matnda oy nomi qisqartirilishi mumkin emas. Oy nomidan oldin raqam bilan yozilgan к undan keyin nuqta yoki chiziqcha qo‘yilmaydi (19 Mayis, 29 Ekim, 24 Kasim). Sanalaming yozilishida kun, oy va yillami bildiradigan sonlar orasida nuqta qo‘yilgani kabi (20/04/1958; 01/05/1963), egri chiziq ham islilatilishi mumkin: 20/04/1958; 01 '05/1963 kabi. 49 Raqamlar bilan yozilgan sanalardan keyin keladigan qo‘shimchalar apostrof bilan ajratiladi: 1 9 6 3 ’te, 25 agustos 1 9 9 0 'da, 2 0 1 0 ’da kabi. Bayram nomlari, mavsunilar, hafta nomlari, yig‘ilish, anjuman nomlari ham kichik harflar bilan yoziladi: kurban bayrami, ramazan (§eker) bayrami, nevruz, paskalya, anneler giinu, yaz, кц, film haftasi, d il kongresi kabi. S oat va daq iq alar, harorat va b a’z i o ‘lch ov b irlik larin in g yozilish i (Saai, Dakika, Sicaklik Derecesi ve OIqu Birimlerinin Yazili§i) Soat va daqiqalar matn ichida so‘z yoki arab raqami bilan yoziladi: saat dokuzu on gege, saat on bire be§ kala, saat 10.25 ’te kabi. Issiqlik haroratini bildirishda С (Celsius) qisqartmasining ilrniy asarlarda С shaklida ko‘rsatilishi lozim, lekin oddiy matn ichida uni derece (daraja) so‘zi bilan berilishi maqsadga muvofiq: 37 derece, 42, derece kabi. A d res m atn in in g y o zilish i (Adreslerin Yazih§i) Turk tilida adres o‘ziga xos shaklda yoziladi. Pochta jo ‘natmalarida oluvchining ismi, nasabi, manzili quyidagi tartibda yoziladi: Sn. D ogan Ornek M erkez Efendi Sok Gune§ Ар. 19. Daire 63. Zeytinburnu / Istanbul Jonatuvchining manzili konvertning chap tomonidan yuqoridagi burchakka yoziladi. 50 TIN ISH B E L G IL A R IIM L O S I (Noktalam a Ц агейеп) Fikr va his-tuyg‘uni aniq-ravshan ifoda etish, gapning tiizilishi va pauza nuqtalarini aniqlash (belgilash), o‘qish va tushunishni osonlashtirish, so‘z, gapning urg‘u va ton kabi xususiyatlarini ta’kidlash, xususan, harf bilan anglatib bo‘lmaydigan qator vazifalami bajarish uchun tinish belgilari qoMlaniladi16. Tinish belgilari (punktuasion belgilar) turk tilida noktalama i§aretleri deb yuritiladi. Bular nuqta (. - nokta ). vergul (, virgiil), nuqtali vergul (; - noktali virgtit), ikki nuqta (: - iki nokta), ko‘p nuqta (... - ид nokta), so‘roq belgisi (? - soru i$areti), undov belgisi (! - unlem цагей), defis (- kisa gizgi), tire ( - uzun gizgi), qo'shtim oq (" " - tirnak i$areti), yoy qavs (( ) - ya y ay rag, parantez), burchakli qavs ([ J - kd$eli ay rag), tutuq belgisi (' - kesme i,^areti)d'\T. N uqta (nokta) va uning ishlatilish o ‘rinlari. Gapning m a’nosi u tugagach anglashiladi. Ya’ni bu belgi gap tugaganligidan darak beradi. Gazeta, jurnal, kitob, she’r nomlari, sarlavha. matnlarda bo‘lim, qism nomlaridan keyin nuqta qo‘yilmaydi. Tashkilot va muassasalar nomidan keyin ham nuqta qo‘yilmaydi: Di!} tflcr Bakanligi Tafkent D evlet Sark^inaslik Enslitusu Turk D ili ve Edebiyati Bolumu kabi. Taxta va lavhlar oxxrida ham nuqta qo‘llanilmaydi: Qigek Sinemasi Saghk Ocagi Balkan kabi. Nuqta, asosan, quyidagi o ‘rinlarda ishlatiladi: 1. Gapning oxiriga qo‘yiladi: Ben dtinya klasiklerini severek okuyorum. 16 Yazim Kilavuzu, Turk Dil Kurumu Yaymlan, 25.Baski, Ankara, 2008, S. 32. 51 2. Ba’zi qisqartmalardan keyin qo‘yiladi: T.C.fTiirkiye Cumhuriyeti), Dr. (doktor), Yard. Dog. (Yardimci Do?ent), Prof. (profesor), Cad. (cadde), Sok. (sokak), vb. (ve ba^kasi. ve benzeri, ve bunun gibi), Aim. (Almanca), Ar. (Arapija), s. (sayfa) kabi. So‘nggi yillarda tashkilot va muassasa nomlarining bosh harflari yonma-yon qo‘ilanib yasalgan qisqartmalarda nnqta qo'Mlanilmayapti: TBMM (Turkiye Buytik Millet Meclisi), NATO (North Atlantic Treaty Organization), B M (Birle§mi§ Milletler), ABD (Amerika Birle§ik Devletleri), А Я (Avrupa Birligi) kabi. 3. Raqamlardan so‘ng sira (tartib)ni bildirish uchun (o‘zbekchadagi -inchi qo‘shimchasi o‘rnida) qoMlaniladi: 3. (u^iincu), 15. (on be§inci), IV. (dordimcii). VIII. viizyil, 2. cadde . II. Mehmed (ikinci Mehmed). 4. Matn moddalarini bildirgan raqarn yoki harflardan so‘ng qo‘llaniladi: I. 1. II. 2. A. a. 5. Sana qayd etilganda kun, oy va yil ishoralari orasiga qolyiladi: 15.09.2009; 22.04.2010. Soat va daqiqalami bir-biridan ajratish uchun ham nuqta ishlatiladi: Toren saat 18. 3 0 ’da ba§layacak. Tren 07. 3 5 ’te kalkti. 6 . Besh va undan ortiq raqamdan ibo rat katta sonlami yozishda, har uch raqamdan keyin qo‘yiladi: 234. 567; 890. 567. 345 (34. 456. 678) kabi. Vergul (virgtil) va uning ishlatilish o‘rinlari. Turk tilida gapdagi bir xil m a’noli so‘zlar, so‘z birikmalari, sodda gaplar orasiga vergul (virgul) qo‘yiladi. Imlo qoidalariga binoan, vergul, asosan. quyidagi o‘rinlarda ishlatiladi: Sanash ohangi bilan aytilgan gap ning uyushiq bo‘laklari orasiga vergul qo‘yiladi: Firtinadan, soguktan, karanliktan ve hiraz da korkudan sonra bu sicak, aydmlik ve sevim li odanm havasinda erir gibi oldum. 52 Q o'shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bir-biridan ajratish uchun vergul qo‘yiladi: Bir varmi§, Ы гуоктщ. Gapda maxsus urg‘u berilishi lozim bo'lgan gap bo‘lagidan keyin vergul qo‘yiladi: Biz her vasitadan, ya lm z ve ancak, bir noklainazardan istifade ederiz. Maxsus ta’kidlanuvchi bo‘laklardan so‘ng vergul qo‘yiladi: Ornek olsun diye, ornek istem ezya, soyluyorum. Kirish so‘z, kirish gap, xitoblar, murojaatlar, undalmalardan so‘ng vergul qo‘yiladi: tfimdi, efendiler, miisaade buyurursamz, size bir sual sorayim (Atatork). Degerliarkada§im, ... Sayin Balkan,... Sevgiliannecigim, ... Yozishmalarda joy nomini tarixiy sana, vaqtdan ajratish uchun vergul ishiatiladi: Ku§adasi, 7 §ubat. (R.N. Giintekin, £ahku§u). Turk tilida ve, veya bog‘lovchilaridan oldin va keyin vergul qo‘yilmaydi: Sen ve Ben. Ahm et veya Mustafa. Tutuq (ayirish) belgisi (apostrof kesme isareti) Turk tili imlosida tutuq (ayirish) belgisining ahamiyati katta. Tutuq belgisi (kesme isareti; apostrof), asosan, quyidagi o ‘rinlarda qo‘llaniladi: Atoqli otlarga egalik va kelishik qo‘shimchalari qo‘shilganda: Yunus Emre'yi; Turkiye'de; Qankaya Кд$ки’пе; Fatih Sultan Mehmet'e; Van Gdlti'ne; Agri Dagi'mn; Ta$kent'im; Ozbekistan'dan. Qisqartmalarga qo‘shimcha qo‘shiladiganda: ABD'de; BM ’d e; TBMM'nin; NATO'dan; UNESKO'ya; TRT'den; THY'de. Sonlar raqam bilan yozilganda ularga tartib qo‘shimchasi qocshilganda: 8'inci; 6'met; 19'uncu; 3'uncii; 1985'te; 2001 'de. Turk tilida bir so‘zdan biron unli tovush tushib qolganligini ko‘rsatish uchun apostrof qo‘yiladi: N ’oldu? (Ne oldu?), N ’etsin? (Ne etsin?), N ’apahm? (Ne yapalim ?). Gazeta va jumallaming nomlari, sarlavhalar, asar nomlariga qo‘shimchalar qo‘shilganda ham ular apostrof bilan ajraliladi: Resmi gazete ’de, Milliyet’te, Sabah’ta, Cahit Sitki’nm Otuz be§ya§’i. 53 Atoqli otlardan yasalgan ba’zi bir so’zlarda fe’l (noaniq shakllari) va sifatlarda apostrof qo‘llanilmaydi: Turkliik, Tiirkge, Tokyolu, Adanali kabi. Ammo, oxirida o‘qilmaydigan harflar uchraydigan boshqa tillardan kirgan atoqli otlardan keyin keladigan qo‘shimchalar apostrof bilan ajratiladi: L ille ’li, Bordeaux ’lu, B rm elles 'li kabi. Turk tilida V kishilik olmoshining gapda katta h arf bilan (O) yozilishi va apostrof belgisi bilan ajratilib, О ’па, О ’nun, O ’ndan kabi yozilishi xato hisoblanadi, Faqat V deganda ulug‘ bir zot ko‘zda tutilganda 'o ‘ kishilik olmoshi gap ichida katta harf bilan yoziladi: О ’па, О ’nun, O ’ndan (Her §eyi bilen O ’dur) kabi. S o'roq belgisi (Soru цатей). So'roq belgisi (?) matnda, asosan, quyidagi o‘rinlarda qo‘yiladi: So‘roq gaplardan keyin qo‘yiladi: Sular mi yandi ?Neden tunca benziyor rnermer ? So‘roq ma’nosidagi so‘zlardan keyin: kim ?nc?nasil?neden? niqin ? Urg‘u bilan ta’kidlangan so‘roq mazmunidagi jum la yoki gap bo‘laklaridan keyin ham so‘roq belgisi qo‘yiladi: Gumrukteki memur ba§im kaldirdi: - Adiniz ? Undov belgisi (Unlem щагеН). Undov belgisi (!), asosan, quyidagi o‘rinlarda ishlatiladi: His-hayajon mazmunidagi gaplardan so‘ng: Hava ne kadar da sicak! А?к olsun! Xitoblar, murojaatlar va ogohlantirishlardan so‘ng: D unyada Ьагц olsun! Dur, yolcu! Bilmeden gelip bastigin Bu toprak bir devrin battigi yerdir. Burada sigara igilmez! Q o ‘sh (tek) tirnoq. Qo‘shtimoq belgisi (" - ") turk tilida tirnak igareti, tektimoq belgisi (' - ') tek tirnak ц агей deb 54 ataladi. Qo‘shtimoq matnda, asosan, quyidagi o ‘rinlarda qo‘yiladi: K o‘chirma gaplar qo‘shtimoqqa olinadi: "Izmir uzerine dtinyada bir $ehir dahayoktur!" diyorlar. Ta’kidlanishi zaruriy bo‘lgan so‘z va birikmalar qo‘shtirnoqqa olinadi: Yeni bir "Ъагц taarruzu" ba$ladi. Asar nomlari, maxsus nomlar qo‘shtimoqda beriladi: Yahya Kemal'in bazi fiirleri "Kendi Gok Kubbemiz" adi altinda gikti. Lekin nashrlarda asar nomlari, gazeta-jumallar nomi qo‘shtimoqqa olinmay, alohida harflar (yotiq, to‘q harflar) bilan berilishi ham mumkin: Bugunun gengleri D ar Kapi'yi okumalidirlar. Turk imlosida tektimoqning ham vazifasi turg‘undir. Tektimoq belgisi: K o‘chirma gaplar ichidagi qo‘shtimoqqa olinuvi kerak bo‘lgan o‘rinlarda ishlatiladi: Edebiyat ogretmeni "$wier iginde 'Han Duvarlari' gibisi var mi ?' dedi ve Faruk Nafiz'in bu gtizel §iirini okumaya ba?ladi. M a’nosi hozirgi kitobxonga tushunarsiz bo‘lgan so‘zlar izohlanganda tektirnoqdan foydalaniladi: Gokttirk Amtlari'nda gegen ayri ornekler: bodun 'millet, kavim', sab 'soz', egiiapa 'ecdat, atalar'. Ikki nuqta. Turk tilida ikki nuqta iki nokta (:) deyiladi. Ikki nuqta, asosan, quyidagi o‘rinlarda ishlatiladi: Umumlashtiruvchi so‘z, o ‘zidan so‘ng izoh yoki misollar beriladigan gaplardan keyin: Bugdayla arpadan ba$ka ne biter bu topraklarda ? Ziraatgi sayar: yulaf, pancar, zerzevat, tuitin. Badiiy asarda dialoglarda ishlatiladi: Bilge Kagan: Tiirklerim, цШп! Ustten gok gokmedikge, alttan y e r delinmedikge ulkenizi, torenizi kim bozabilir sizin ? Кого: Goge erer bayimiz ba$inla senin. Ikki nuqtadan keyin keluvchi izoh mustaqil bir gap bilan boshlanadigan bo‘lsa, bu gapning har ikki qismi katta harf bilan yoziladi: Bilmeyenlere soyleyelim: Bu i§ boyle devam etmeyecek 55 Turk tilida jo ‘natmalarda, katalog, tartibnomalarda yozuvchi, muallif nomi bilan asar nomi orasiga ikki nuqta qo‘yiladi: Yahya Kem al Beyatli: Kendi Gdkkubbemiz; Fatih Rifki Atay: Qankaya; Refik H alid Karay: M emleket Hikaycleri. N uqtali vergul. Turk tilida nuqtali vergul noktali virgtil (;) deyiladi. Nuqtali verguldan, asosan, shunday holatlarda foydalaniladi: Jumla orasida turlami ajratish, uyushiq bo‘laklar va so‘z birikmalarini bir-biridan ajratish uchun: Erkek qocuklara Dogan, Aslan, Orhan; kiz qocuklara ise Inci, Gontil, Qiqek adlan verilir. Murakkab jumlalarda vergullar b o ig an taqdirda, bir-biri bilan bog‘iiq, mazraunan farqlanuvchi jumlalami ayirish uchun: /у i§ten geqti; artik gelse de olur, gelmese de. A t oliir meydan kahr; y ig it oliir §an kahr kabi. D efis va tire. Turk tilida defis kisa gizgi ( - ), tire esa uzun qizgi ( - ) deyiladi. Defis, asosan, quyidagi o‘rinlarda ishlatiladi: Satr ko‘chirishda: Havuzun suyu bula-mk. Grammatikada so‘zlami bo‘g‘inlarga yoki o‘zak, negiz va qo‘shirachalami bir-biridan ajratishda: g o r - gii - suz - liik, D ur - тщ; kir - gin, dur - ok. Grammatikada qo‘shimchalanii ko‘rsatishda: -ci, ~ci, -gi, -gi. Juft so‘zlarda, o ‘zaro teng bo‘laklami bog‘lash uchun: Tiirkge-Rusga Sozluk, Ozbek-Tiirk Ortak §irketi. Ayrini o ‘zlashgan, turk tiliga singib ulgurmagan atoqli otlar asliyatdagi kabi yoziladi: Joliot-Curie, Saint-Gotthard. Tire matnda, dialoglarda qo‘llaniladi: -- Eski §ehri gezdin mi ? - Evet, gezdim. Tire belgisi izoh uchun qo‘llaniladi: Ta§kenl - Ozbekistan ’in ba§kentidir. 56 Qavs turlari. Turk tilida yoy qavs ( ) y a y ayrag (parantez), burchak qavs [ ] esa kd$eli ayrag deyiladi. Yoy qavs, asosan, quyidagi o ‘rirxlarda ishlatiladi: Matn ichida kelgan, gap bo‘laklariga bog‘liq bo‘lmagan izohlarni ajratishda: Suleyman § a h ’m cenazesi sudan ihrag olunarak (gikarilarak) hemen orada defnedilmi$tir. Dramatik asarlarda qahramon harakatini ta’riflash uchun qoTlaniladi: Ihtiyar (yava? yavag Kaymakam'a yakla?ir): Ne olur Beyefendi?Allah rizasi igin bana da anlatin ... Sitata olingan asar yoki uning muallifini ko‘rsatish uchun: Bu gece, eglenceleri iglerine sinmedi (R. Giintekin). Burchak qavs esa: Qavs ichida qavs ishlatilishi kerak bo‘lgan holatlarda: Mongolin Ertniy Tutih [M ogolistan'in Eski Tarihi (Arkeolojik A ra$tirmalar)], Ulaanbaatar, 1977, Matn ichida ayrim bibliografik tafsilotlami ko‘rsatishda: Re$at Nuri [Giintekin], Qahku§u, Dersaadet, 1922. llmiy nashrlarda matnning o ‘chgan qismi tiklanganda qo‘llaniladi: Babam kagan oldiigiinde кйдйк karde§im Ktiltegin ye[diya§in da kaldi ...] (Qdzulmti$ Orhon Yazitlari). Grammatikada tovushlami yoki transkripsiyani berishda ham burchak qavsdan foydalanish mumkin: [a], [ej, [ о], [6]. 57 YOZUV B E L G IL A R I (I$ARETLER) Yozuv belgilari (i§aretler). Turk yozuvida tinish belgilaridan tashqari quyidagi belgi va ishoralar ham keng qo‘llaniladi. lllar: + arti, toplama i§areti eksi, Qikarma i?areti = e§itlik i§areti x 9arpi, (jarpma i§areti : bolii, bolme i?areti > kiifiik, gramerde: geli§me i§areti < btiyuk, gramerde: ^lkma i§areti benzerlik, yakla§ikhk i§areti % yiizde, yuzde i§areti / Drop / egik gizgi № no, numara ± eksigi veya fazlasi § paragraf i^areti —> devam i§areti; gonderme i§areti * veya, not i§areti *** bolum sonu i§areti $ Dolar @ kuyruklu a © Telifhakkm a sahip (copyright) ® Telif hakki almmi§ (registered) 58 Turk tili fonetikasi va imlo qoidalariga oid test savollari (Turkqenin Ses Bilgisi ve Yazim Kurallariyla Ilgili Stnav Sorulari) 1. Tiirk^e Dil Biliminin sesler, diliu ses sistemi ve seslerle ilgili tiim olaylan inceleyen bilim dali a$agidakilerden hangisidir? A) Soz Dizimi B) Kelime Bilimi C) Bifim Bilimi D) Ses Bilgisi E) Etimoloji 2. Tiirkve sozciiklerin sonunda buluninayan iinsiizler a$agidakilerden hangileridir? A) p, 9, t, k; B ) 1, m, n, r; C) b, c, d, g; D) f, h, g, s; E) $, v, y, z. 3. iki iinlii arasinda kahnca yumu$ayan iiiisiizleri isaretleyiniz? A) p, 9, t, k; B) 1, m, n, r; C) b, c, d, g; D) f, h, g, s; E) §, v, y, z. 4. Tiirkvenin esas kayna$tirma sesleri (harfieri) a$agidaki siralardan hangisindedir? A) o, o, §, p, 9, d, g; B) a, e. 1, m, s, n, r; C) ?, z, 6. o, b, d, g; D) l, §, i, s, ii, y, n, u; F.) a, b, $, v, y, z, p, b. 5. Bir kelimenin birinci heeesinde kalin bir iinlii (a, i o, u) bulunuyorsa, diger hecelerdeki iinliiler de kalin, ince bir unlii (e, i, o, ii) bulunuyorsa, diger heceierdeki iinliiler de ince olur. Yukarulaki kural a§agidakilerden hangisinin tanmndir? A) kii^iik unlii uyumu; B) biiyiik iinlii uyumu; 59 C) istisna duruinlar; D) iinlii dii§mesi; E) ses benze§mesi. 6. Biiyiik iinlii uyumuna ay k in bazi Tiirk^e kelimeler a§agidakilerden hangisidir? A) gelecek, §imdiden, boyunduruk, ayak, burun, dalga; B) okurna, anlama, dinleme, kirlangi?, be§ik, gozliik; C) anne, «Jahi, elma, hangi, hani, inanmak, karde§, §i§man D) iizengi, dii§iince, bozukluk, benzetme, incelik, kaba; E) otlak, ta§lak, ba§lik, para, deniz, mnak, biiyiik, kiifiik. 7. Bir kelimenin ilk hecesinde diiz iinlii (a, e, 1, i) varsa, sonraki hecelerde de diiz iinlii bulunur. Yukandaki kural a§agidakilerden hangisinin tanimidir? A) biiyiik iinlii uyumu; B) ses benze§mesi; C) kii9.uk iinlii uyumu; D) istisna durumlar; E) iinlii dii§mesi. 8. Bir kelimenin ilk hecesinde yuvarlak iinlii (o, 6, u, ii) varsa, bunu izleyen ilk hecede dar yuvarlak (u, tt) veya geni§ diiz (a, e) iinlii bulunur. Yukandaki kural a§agidakilerden hangisinin tanimidir? A) iinlii dii§mesi; B) ses benze§mesi; C) biiyiik iinlii uyumu; D) kii?iik iinlii uyumu; E) istisna durumlar. 9. Buyiik iinlii uyumuna uygun kelimeler sirasini i§aretleyiniz. A) anne, kitap, defterdar, filoloji, lisans, gramer, karde§; B) cumhuriyet, gazete, model, mustakil, muallim, miisait, maliye; C) pratik, ait, edebiyat, §ark§inaslik, lacivert, mobilyacu D) caddelerde, finolar, istikrar, devamlilik, siyah, beyaz: E) boyunduruk, ayak, burun, dalga, kirlangiy, gozliik, iizengi. 10. Kii^iik unlii uyumuna uygun kelimeler sirasmi i§aretleyiniz. A) anla§mak, kayiksi, ihkla§mak; B) heniiz, kibar, milyon, pieman; C) ?ocuk, odun, yorgunluk, vurmak; 60 D ) arkada§hk, ari, araba, aydni, abla, bakkal, 9aba, 9ali; E) A, С ve D §iklari dogrudur. 11. A^agidaki kuraliardan hangisi yanh§tir? A ) Tiirkfe sozciiklerin ba^inda iki iinsiiz bulunmaz. B ) T urkic sozciiklerde uzun iinliiler vardir. C) Tiirk?e sozciiklerde k elim e koklerinde aym iinsiiz yan yaria gelm ez. D ) Turk 9e sozciiklerde aym iinlii yan yana gelm ez. E) Tiirk^e sozciikler c, g, I, z iinsiizleriyle ba§lamaz. 12. Ek getirildiginde son iinstizii yumu$amayan tek heceli kelimeler sirasini i$arctkyiniz. A ) кар, sag, dag, bag; B) ek. kiip, siit, sa?, ip; C) U9, tat, dip, zit; D) tip, 6t„ ut, his; E) kalp, zit, yag, ret. 13. A§agidaki kelimelerdcn hangisi kii^iik iinlii uyumu kuralina aykiridir? A ) ordu, uzun, otobiis, silgi; B) tahta, bahk, fin g en e, peynir; C) bellek, ta§li, adam, dogruluk; D) be§ik, yahn, yara, istek, diiek; E) yum ak, karpuz, yam uk, 9am ut . 14. A§agidakilerin hangisinde unsiiz benzc§mesine uyulrnadigi i^in yazim yanli$i yapilnn^tir? A) B) C) D) E) Sinavi kazanan 90cuklarm sevincini bir giin gorseydiniz. Sabahtan beri durakta bekliyordu. M armaris’de 90k giizel tatil yaptik bu yaz. Utanarak ba§mi one egdi v e o y lece kaldi. Masada e§yalari sen m i almi§tin? 15. A§agidaki ciimlelerin hangisinde, iinsiiz yumu§amasma uyulmamasindan kaynaklanan yazim yanlisi vardir? A ) Anahtari bulam ayinca kilidi kirdilar. B) Kardegim kizam iga yakalandi. C) Barijmaiari i9in karde^im araci oldu. 61 D) M asadaki kitabi bana verir m isin? E) B uyute 9 i bana verir m isin? 16. A$agidaki ciimlclerin hangisinde iinsiiz yumu$amasi кurailna uyulmamasi sonucu bir yazim yanli$i yapilmi$tir? A ) Bo§ bo§ yatacagina kalk da 9ah§. B ) B iz burada hukukun iistiinlugimu tarti§miyoruz. C) Korkuyorsan bir dahaki sefere gelmezsin. D ) Qocuklar senin merham etine sigmmi§Iar. E) Yogurtun tadi 90k ho?. 17. A$agidaki ciimlelerin hangisinde kelinienin ek almasiyla bir iinlii dii§mesi olayi olmu^tur? A ) G eceki riizgar yerini yagm ura birakti. B ) Artik, seni kendi ba§ina terk ediyorum. C) f^ocuk y in n i giindur evin e ugramarru?. D ) “ Siitten agzi yanan yogurdu iifleyerek yer”. E) “Eden bulur”. 18. A§agidaki ciimlelerin hangisinde benze§me kuralina uyuimamasi nedeniyle yazim yanli$i yapilmi$tir? A) B) C) D) E) Bu kitaba be§ lira vermi§. Soguk iliklerine kadar i?lemi§di. Sakin bir m izaca sahip oldugunu iyi bilirim. A skerlere kar§i ozel bir se v g i beslerdi. Biraz oturunca kendiliginden sakinle§ti. 19. A?agidaki ciimlelerin hangisinde yazim yanli§i yapilmi?tir? A) B) C) D) E) Her biriniz ayri siraya oturun. D enizlerde tuz oran fazla olur. Bunu soyleyen ki§i benden daha bilgiliym i?. D en ize gidilip de bahk yenm eden donulur mu? §u dagj da a§tik mi, koye ula§inz. 20. A$agidaki ciimlelerdeki alti yizili kelimelerin hangisinde kayna$tirina harfi kullamlmi$tir? A) B) C) D) E) Sizi 90cugum uz gibi diisundiik. B ahcem izin kar§ismda bir okul var. Biraz sonra televizyon da acik oturum baslavaeak. C ocuklarda tem izlik ah?kanhgi ku 9ilkl(ikten ba§lamah. Y ann piknige gidecekler. 62 2 1 . -уor. -ken, -leyin, -ki, -mtiruk ekleri buyiik iinlii uyumuna uymaz. A§agidakilerin hangisinde bu kuralin ornegi yoktur? A ) Sabahki 9ali§masinin acism i 9ikardi. B) Y ikaym ca elbise mavimtirak bir renk aldi. C) Bu yaptigm Ы9 dogru degil. D) Ak§am yatarken di§lerini fir 9alam ayi unutma. F.) Tren Istanbul’dan sabah gidiyor. 22. A§agidaki kelimelerin hangisinde “a” sesi farkli telaffu/ edilniektedir? A) varil, araba, bakan; B) valiz. aci, vapur: C) abluka, amca, adak; D) bela, lakin, kagit; E) fakir, balik, sap. 23. A$agidaki tanunlardan hangisi yanli§tir? A ) Tiirk 9ede bir kelim ede bir vurgu olur. B) 'I'iirkvede ciim le i9 inde bir kelim e digerierinden daha uzun, daha gu<,' 1u telatfiiz edilebilir. C) C iim le i9 inde bir kelim e ob egi (ikiden fazla kelim e) vurguyla ayrilabilir. D) Sadece A §ikki dogrudur. E) А, В, С siklari dogrudur. 24. A$agidaki siralarm hangisinde uyumuna uymayan kelime vardir? A) B) C) D) E) istisna olarak iinlii sira, biiyiik, geli§m e, sa 9ma; iinlii, uyum, olarak. olmak; kelim e, dikkat, bitim, civciv; dil, boltim, ii 9lu, iri, al 9ak; aci, kaynak, sicak, bakim li, yer. 25. [kj ve (IJ seslerinin kalin olarak kullanildigi sirayi bulunuz. A) B) C) D) E) kilim , baki, kerpeten, kii9iik, sanki; ikili, 9ekim , kilap, kohne, ko$e, korliik; kar, kagit, kurulus, lahmacun; abluka, kol, kurum, bakim, kalin, kar; lamba. moral, bakkal, bal, kiitiik. 63 26. Agagidaki kelimelerin hangisinde iinlii uyumu kuralina uyulniami$tir? A ) sozlu, anlatimda, kapilacak, rahatsizhk; B ) kitaplarda, dolabi, geld igi (zam an), oturdu; C ) saatim , halindan (haber aldim ), dikkatli; D ) sanat, egitim de, ge^mi?, ki§ilik; E) olaylar, incelik, giizellik , aradigimiz. 27. A$agida siralanan seslerden hangisi diiz, kalin iiniudiir? B) a, 1; A ) i, a; C) a, e; 28. A$agida siralanan seslerden iiniiidiir? А) о, б; В) о, u; C) 6, ii; E) i, 1; D ) e, i; hangisi yuvarlak, ince D) o, ii; E) o, u: 29. A$agida siralanan seslerden hangisi diiz, geni§ iiniudiir? A ) a, e; B) a, i; C ) a, i; D) e, i; E) i, a; 30. A§agida siralanan seslerden hangisi diiz, dar iinludur? A) a, i; B) a, i; C) e, i; D ) e, a; E) i, i; 31. A^agida siralanan seslerden hangisi yuvarlak, geni§ iiniiidiir? А) о, б; В) о, u; 32. A§agida iinludur? А) о, u; C) 6, ii; siralanan B) o, ii; D) o, ii; seslerden C) u, ii; E) 6, u; hangisi yuvarlak, D) 6, ii; dar E) 6, u; 33. A$agida sinslananlardan hangisi tonlu (sedali, otumlii) dudak, siirekli, sizici, akici, di§-dudak ve di§ iinsiizleridir? A) B) C) D) E) j, 1, r, y; z, n ,j, 1; rn, v, z, n; 1, r ,y ,g ; m, b, d, g; 34. A$agida siralananlardan hangisi tonlu (sedali, otumlii), siireksiz iinsiizlerdir? A ) v, z ,j , g, g; B ) b, d, c, g; C) m, v, z, n; 64 D) z, n, r,y, g; E) m, b, d, g; 35. A§agida siralananlardan hangisi tonsuz (sedasiz, otiimsiiz), siirekli, sizici iinsiizlerdir? A ) p, f, s, t; B ) f, s, §, h; C) §, 9, k, h; D ) s, §, t, 9; E) p, t, k, 9; 36. A$agida siralananlardan hangisi tonsuz (sedasiz, otiiirisiiz), sureksiz iinsiizlerdir? A ) t, 9, s, §; B) f, s, ?, h; C) §, 9, k, h; D) s, §, t, 9; E) p, t, k, 9; So'z. urg‘usi va imlo qoidalariga doir test savoilari (Kelime Vurgusu ve Yaum Kurallariyla ilgili Sinav Sorulari) 1. Kelime vurgusunun dogru tammi a§agidakilerden hangisidir? A ) Bir kelim enin ba§kalarindan daha anlam li olm asi; B ) K elim e i9inde bir iinluniin digerlerinden daha uzun (gii 9lii) telaffuz edilm esi; C) C iim le i9inde bir kelim enin digerlerinden farkli anlam ta§imasi ve bunun konu§maya yansim asi; D ) K elim e i9inde bir iinsiizun digerlerinden daha uzun (gii 9lu) telaffuz edilm esi; E) В ve D §iklarx dogrudur. 2. Turk^ede vurgu 19111 belirtilen a$agidaki dzelliklerden hangisi dogrudur? A ) Vurgu genellikle kelim enin ilk hecesinde olur. B) K elim e i9inde e§it oranda herhangi hece iizerinde olabilir. C) Vurgu genellikle k elim en in son hecesinde olur. D ) Turk9ede kelim e vurgusu gen ellik le ikinci h ecey e dii^er. E) Tiirk 9ede kelim enin vurgulu olup olm adigi belli olm az. 65 3. Tiirk^ede vurguyla ilgili tanimlardan hangisi yanli$tir? A) Vurgu bazen kelimenin ilk hecesinde bulunabilir. Kelime i9inde herhaiigi hece uzerinde olabilir. C) Vurgu genellikle kelimenin son hecesinde olur. D) Turk^ede kelime vurgusu bazen ikinci heceye dii§er. E) Tiirk^ede kelime vurgusu sadece ikinci ve iifuncii hecede olur. B) 4. ilk hece vurgulu olan sirayi bulunuz. A) Diizce, Giilliik, Asya, Avrupa, Edime; B) Cemil, anne, arkada§, eyvah, konu§mak; C) benim, biliyor, okuyacak, kaldirim, sokiik; D) Ozbekistan, Yunanistan, Afganistan, Hindistan; E) Dogacak, giinler, belki, yarm, yakm, uzaklarda. 5. A$agidakilerden hangisi dogru tauimdir? A) Tiirkyede istisna olarak bazi 90k heceli kelimelerde iki vurgu da bulunmaktadir. B ) Tiirk9ede tek heceli kelimeler genellikle vurgusuz olur. C) Turk9ede tek heceli kelimelerin 90gu, 90k heceli kelimelerin de herhangi bir hecesi dogal olarak vurgulu olur. D) A ve В cevaplar dogrudur. E) Turk9ede kelime vurgusu soz konusu degil. 6. A§agidaki tanimlardan hangisi yanli^tir? A) Kelime vurgusu ciimle i9inde kelimelerin yerle^me durumuna g6re degi§mez. B ) Kelime vurgusu ciimle i9inde kelimelerin yerle§me durumuna gore farkh olabilir. C) Tiirk9ede tek heceli kelimeler vurgulu olmaz, ancak sesli daha net telaffuz edilir. D) Turk9ede her hecede mutlaka bir sesli bulunur. E) Vurgulu hece vurgusuz hecelere gore daha uzun okunur. 7. A§agidaki kelimelerin hangisinde ilk hece vurguludur? A) vurgu, beyaz, siyah, torba. bakim, balik, lslak, mendil; B ) bembeyaz, simsiyah, kipkmruzi, masmavi, yemye§il; C) evet, hayir, kuru, ogretmen, ogrenci, okul, universite; D) kapi, yemek, ekmek, lahana, kitap, satici, kapici, nay Ion; E) ele5tirmen, ogretmen, yapi, vitrin. kelime, sozliik, defter. 66 8 . A§agidaki kelimelerin hangisinde orta hece vurguludur? A) Antalya, Malatya, Ktitahya. Istanbul; B) hayir, kuru, ogretmen, ogrenci, okul; C) yeniek, ekmek, lahana, kitap, satici, kapici; D) sirilsiklam, sapasaglam, firil^iplak, yapayanhz; E) ogretmen, yapi, vitrin, kelime, s6zluk. 9. A§agidaki kelimelerin hangisinde vurgu son hecededir? A) kundura, omurga, ?izelge, papatya; B) Antalya, Malatya, Kiitahya, istanbul; C) yeni, simsiyah, kipkirmizi, masmavi, yemye§il; D) sirilsiklam, sapasaglam, 9iril9iplak, yapayanliz; E) sari, 9i9ek, ogretmen, guzel, surgiin, mavi. 10. A$agidaki kelimelerin hangisinde vurgu son hccede degildir? A) Mehmet, Dogan, Ahmet, Serpil; B) Boncuk, Minno§, Tekir, Findik; D) Umit, Kemal, Pamuk, Murat; C) simsiyah, kipkirmizi, masmavi, yemye§il; E) ogrenci, 9i9ek, ogretmen, giizel, siirgun, iyi. 11. Yanh? tanimi i§aretleyiniz. A) Tiirk9ede-//i, -ce, -le gibi zarf yapma ekleri her zaman vurgusuz olur. B) Unlemlerde vurgu genellikle iik hecede olur. C) Seslenme edatlari olarak kullamlan isimlerin ilk hecesi vurgulu olur. D) Yer adlarinda ilk hece genellikle vurgulu olur. E) Tiirk9ede bir kelime duruma gore farkli vurgulanmaz. 12. A$agidaki birle?ik kelimelerin hangisinde vurgu son hecededir? A) soziinkisasi, yiizba§i, fildi§i, ayakkabi, gulkurusu; B) ba§9avu§, sivrisinek. gozudonuk, anadandogma; C) canayakin, hergiin, enaz, ba^etmek. ho$agitmek; D) a9ikgoz, kirkayak, ali§veri§, oteberi, gozupek; E) ba§tansavmak, agirba§li, abasiyamk, Ы9ЫГ. 67 13. A$agidaki birle$ik kelimelerin hangisinde vurgu son hecededir? A) Ьа§Ьакал, yilba§i, binba§i, beyefendi, belkemigi; B) yiizba§i, fildi^i, ayakkabi, gulkurusu, ba§9avu§; C) baykuij, seksen, siitla?, haydamak, kahvalti, Ertugrul; D) sivrisinek, goziidonuk, anadandogma, a^ikgoz; E) kirkayak, ah§veri§, oteberi, goziipek, canayakin. 14. A§agidakilerin hangisi vurgunun dogru tanimidir? A) Sozciiklerdeki bir hecenin digerlerine gore daha ytiksek bir ses tonuvla soylenmesine vurgu denir. B ) Sozciiklerdeki bir hecenin digerlerine gore daha baskih soylenmesine vurgu denir. C) Vurgu sadece kelimenin son hecesinde bulunur. D) Vurgunun yeri an lam 1 ya da anlam vurgunun yerini belirleyemez. E) A ve В §iklari dogru. 15. A$agidaki tanimlardan hangisi yanli§tir? A) Vurgunun olu§umunda hece uzunlugunun rolii vardir. B) Vurgulu heceler vurgusuz hecelere oranla daha yiiksek seslidir. C) Turk^ede sozciiklerde soluk baskisi son hecede 90k, ilk hecede az, orta hecede 90k azdir. D) Dogal vurgu sozciik vurgusu, 6bek vurgusu ve tumee vurgusu olmak uzere U9e ayrihr. E) Vurgu genellikle eklerde ve birle§ik sozciiklerde degerlendirilebilir. 16. Vurgusu ilk hecede bulunan kelimcleri i;aretleyiniz. A) a9ikgozlii, a9gozlu, yerebakan, yerebatan. B) kabus, lakin, hakim, ala, malum, masum. C) moralim, kontrolu, asansor; D) hiinkar, nankor, diyar, hizmetkar; E) kuafor, §ofor, klasor, silah§6r, defterdar. 17. A§agidaki ciimlelerde alti (izili sozciikJerin hangisi yanli? yazilmi'itir? A) Her konuda bovuna konu§uyordu. B) Hasta, bey in ameliyati olunca iyile§ti. 68 C) Yalam yuziine vurulnnca benzi sarardi. D) Arkasmdan 90k bagirdi, ama sesini duyuramadi. E) £ocugun karini 90k agnyormu§. 18. “Gokbilim ve cografya ile ilgili konulann anlatiminda diinya, gtine§ ve ay sozciiklerine buyiik harfle ba$lamr.” A§agidakilerden hangisinde bu kurala uyulmami^tir? A) Ay, Dunya'nm 9evresini yirmi dcirt saatte dola§ir. B) Sabahleyin diinyanm i§ini yaptim. C) Bu deney, Gune§ tutulmasiyla ilgiliydi. D) Camlardan i9eriye Giine§ girdi. E) Her ak§am yildizlari izlerdik. 19. “Tiirkfe’de oze! ada bagli sozciikler, unvanlar ve taknia adlar buyiik harfle ba§lar'\ Bu kurala gore, a$agidaki ciiinlelerin hangisinde bir yazim yanli§i vardir? A) Diin, sokakta kom§uinuz ogretmen Fatih Bey'i gordiim. B) Miihendis I§in llanim, doktora gidecekmi§. C) Sinifimizdaki iki Ibrahim'den kii9Uk olani iyi bir okuyucudur. D) Hasan Usta beni karde§i Burhan'la tani§tirdi. E) Vali bey heniiz gelmemi§. 20. A^agidaki cumlelerin hangisinde alti ?izili sozciigun yazinn yanli§tir? A) Hif kimseyi iizirieyeceksin. B) О bana giizel bir masal anlatacak. C) Beni anlabilen tek ki§i sensin. D) insan oldugu gibi goriinmeli, goriindugii gibi ohnalidn. E) Omznnda agir bir 9uval ta§iyordu. 21. A§agidakilerin hangisinde bir yazim yanh$i vardir? A) I^igin 90k oldugu yerde golge koyudur. B) Bu mektubu ona verebilirmisiniz? C) Sizinle tam$mayi 90k arzuluyordurn. D) Ge9erken bize de ugra. E) Sinavi mutlaka kazanacagiz. 69 22. A$agidaki ciimlelerde gecen alti ^izili sozciiklerden hangisiuin yazimi yanh§tir? A) Sekiz ya§mdaki 9ocuk be§ dilde konu$ulanlari anliyor. B) Nerde ne duysa ko§up annesine s6vliivor. C ) Burada araba bekliven adam nereye gitti? D) Ba§ka kaset у ok gibi hep Zeki Mtiren dinlivor. E) О da senin yaptiklarinin dogru oldugunu bilivor. 23. A$agidaki ciimlelerin hangisinde bir yazim yanli§i yapilmi$tir? A) Sahildeki yazliktan dim ayrilmi§lar. B) Sinittan hi? kimseyi (jikannadilar. C ) Bir dizenin iizerinde gunlerce du§unurdu. D) Коса kitaphkta Nutuk'un bulunmayi§i ger?ekten aci. E) Fransizlar sestcn hizli giden tiren yapmi§lar. 24. A$agidaki ciimlelerin hangisinde alti ^izili sozciigiin aidigi ekin yazinnnda yanli? yapilmi$tir? A) Smavdan 9ikinca dogruca dershaneye gelin. B) Bu vazarlarca ulusai olan her §ey kotudUr. C) Seuetten 9ikardigi elmalari 9ocuklara dagitti. D) Ataturk'te millete saygi belirgindir. E) §inasi agacdan diisiip kolunu kirmi§. 25. A§agidaki ciimlelerin hangisinde bir yazim yanli$i vardir? A) Yarin koye giderken Ahmet'de sizinle mi gelecek? B) Aranizdaki tatsizhga artik son verssniz iyi olur. C) Kendi probleinlerinizle bizi de oyahyorsunuz. D) “inat9idir bir ke9i gibi.” deyip 9ikip gitti. E) Beni bir sen anladm; sen de yanh§ anladm. 26. A§agidaki ciimlelerin hangisinde yazim yanh§i vardir? A) Giiriiltiiden kimse 9ali§amiyordu. B) Neden, aldigm kitaplari geri getirmiyorsun? C) Nasil onunla boyle konu§abilirsin, anlamiyorum. D) Ne zaman gidecegimi biliyormusunki? E) Eve ayakkabilarim 9ikarip gir. 70 27. A§agidaki ciimlelerin hangisinde alti ^izili sozciigiin yazimi yanli§tir? A) ‘"Bir fincan kahvenin kirk yil hatiri vardir". B) §imdi ben size bir soz sovlevim. C) Akhni ba§ina toplavip. anlat. D) insan oldugu gibi gorunmelidir. E) Kimdi о yanitidaki adam? 28. A$agidaki cumlelerin hangisinde alti ^izili sozciigiin yazimi yanli§tir? A) Anladigim kadariyla bugun gelmivecekler. B) Bin dereden su getiriyor, i§ yapmamak i?in. C) Bir haftadir, semtimizin sulan akmiyor. D) Ablasi oziir dilerse kizmavacagim soyledi. E) Cam bir §eye sikilmi§ ama sovlemivor. 29. Kagitlar, kiigiik ve e§it par<?a)ara avirildi (I). Sirnftaki (II) turn ogrencilerin isimleri (III) bunlara yazildi. Herkes bir kagit secti (IV). Sonra bir sessizlik (V) oldu. Yukandaki numaralanmi? keiimelerden hangisinin yazimi yanli$tir? A) 1; В) II; С) III; D) IV; E)V; 30. A§agidaki cumlelerin hangisinde yazim yanli§i yapilmami$tir? A) Yerel saata gore ol^umler yapilmi§tir. B) Her koku her tende ayni kokar. C) 1934’de herkesin bir soyadi oldu. D) Kayalar da bizimle birlikte tatil yapti. E) Alkollu siiruculer, yollarda deh§et sa9iyorlar. 31. A§agidakilerin hangisinde benze§me kuralina uyulmamasi nedeniyle bir yanli§ yapilmi§tir? A) Eli kapiya siki§mca 90k agladi. B) Ben de sizi ziyarete gelmi?tim. C) Ben de bir sade kahve rica edeyim D) Dedemin tansiyonu yiikselince hepimiz tela?landik. E) Adamcagizi yoku?ca bir yola gotiirdiiler. 71 32. A$agidaki ciimlelerde ge?en alti ^izili sozciiklerden hangisinin yazimi yanh$tir? A) Son konuyu рек anlivamadim. B) Ogretmenin soylediklerini dinlivordu. C) Olanlari babasindan gizlivordu. D) (^ocuklara yillardir anneleri bakivordu. E) E$ini ve ?ocugunu 90k sevivordu. 33. Yazimi yanli? olan kelime bulunan sirayi i$aretleyiniz. A) B) C) D) E) gelecekier, goru^uriiz, olacak; anlatayim, soyleyim, geleyim; bulabiliriz, 9ozulecek, yapmaktadirlar; bekleyemem, birakiversinler, olsun; duradur, Qikimz, oturdugu, anla§ilacak. 34. Yazimi yanh§ oian kelime bulunan sirayi i§aret!eyiniz. A) viicut, deh§et. safak, besbelli; B) beden, usliip, saatim, dikkath; C) rol, moral, mekanik, mantik; D) cihan, diinya, a§iret, kuyruk; E) elek, firak, 9uval, 9ingene. 35. Yazimi yanli? olan kelime gruplannin bulundugu sirayi i$aretleyiniz. A) agir ba?li, gece kondu, abasi yanik; B)tartan duvar, ate§ten gomlek, siradi§i; C)mide agrisi, goz agrisi, eski ba? agrisi; D) beklenmeyen misafir, davetli killer; E)durgun su, у 1kanmi? bardaklar, bayat ekmek. 36. Yazimi yanli§ olau soru ciimlelerinin bulundugu sirayi i?aretleyiniz. A) Sa9ini kestirmi? mi, dersi bitirmi§ler mi? B) Soyleyebilir niisiniz, soyleyemez misiniz?; C) Karmniz tok mu, hi<? bir §ey yemeyecek misiniz? D) Bekleyecek miler, kimse yoktu mu? E) Burada mi duraymi, gidebilirler mi? 72 Turk tili grainmatikasi, tilshuuoslik, tinish belgilaii va ularning yozuvda qoMlauishiga (loir test savollari (Turkgettin Grameri, Dil Bilimi ve Noktalama i$aretleriyle tigi/i Smav Sorulari) 1. Asagidaki kelimelerden hangilcri aslen Turkic degil? aski, ogul, arpa, boncuk, at, ayak; B) boyun, boyut, ben, bin, binmek, dii§iinmek; C) maa$, masa, sabah, can, kayip, haber; D) bo$, balik, bozkir, bilgi, bilin?, ak; E) deniz, anlam, ornek, davrani?, sevgi, ikiz. A) 2. A$agida siralanmi$ olan kelimelerin hangisi oz Tiirk^e degildir? oran, tamk, goz, ak, su, konuk, kez, sonu9, 9om9e; B) 9ekel, gozluk, ogretrnen, bakan, yuzyil, anayasa; C) denetim, tekbi9im, bilgisayar, belgege9er, divlek; D) nispet, §ahit, misafir, beyaz, ayn, defa, netice; E) soru. yamt, boncuk, tekerlek, ad, уuk, yuklem, oge. A) 3. A§agida siralanmi? kelimelerin hangisi о / Tiirk^edir? A) о п т , tamk, goz, ak, su, konuk, kez, sonu9, 961x196; B) aptest (abdest), namaz, 0Ш9, peygamber, gunah; C) 9e?m, jeker, bag, 9er9eve, bal, bez, inci. kamu, kagit; D) nispet, ?abit, misafir, beyaz, ayn, defa, netice; E) masa, lodos, korfez, firm, puliuk, paiaska, control. 4. A$agida siralanmi? kelimelerin hangisi oz Turk^edir? standart, komputiir, faksr takoz, poyraz, firm, kaptan; B) giimriik, manivela, masa, lodos, korfez, firm, paiaska; C) ev, 9i9ek, tamk, goz, ak, su, konuk, kez, sonu9, boncuk; D) namaz, 0Ш9, peygamber, gunah, defter, sual, cevap; E) defa, netice; nispet, §abit, misafir, beyaz, ayn, kalem. A) 5. A^agulaki ciimlelerin kullanilmami$tir? hangisinde birle§ik bir kelime A ) G6kku§agmin altindan ge9ebilmek i^in yoruluncaya kadar ko§ardik. B) Babain askerligini (^anakkale’de yapmi§. C) Odtil sanat9inin.son eserine verildi. 73 D) Hanimeli fifekierinin kokusu etrafi sarmi§ti. Ahmet agirba?h bir 9ocuktu. E) 6 . A$agidaki cumlelerin hangisinde yapi bakimindan digerlerinden farkli bir birle?ik isim kullanilmi$tir? A) Tahtakurulari beni sabaha kadar uyutmadi. B) Kocaeli'ye gelince arabadan indik. C) Gecekondu mahalleleri buyiik ■jehirlerin yayilmakiadir. D) Annem beyaz ba§6rtiisuyle hayalimde can land i. E) Murat ba§sagligi dilemek i9in gelmijti buraya. ^evresiiide 7. A§agida siralainm? kelimelerin hangisinde ^ekim ekleri eklendigi zaman kokte degi§iklik olur? A) asir, astar, tosun, usul, tasdik, tas, kilise, ulus, tesis; B) miizik, azar, yiiz, soz, tuz, toz, obje, objektif, abajur, ajanda; C) zehir, hiikiim, akil, fikir, §ahis, emir, ilim, nakil, ball is, §ehir. D) saat, sabun, sakal, masal, hasar, asar, eser, fasil, dost; E) zafer, zahmet, zanli, zarar, zarf, zehir, zeka, zevk, zeytin. 8 . A$agida siralanmi? kelimelerin hangisinde ^ekim ekleri eklendigi zaman kokte degi§iklik olur? A) ha9, hafiza, harf, hamam, hak, hal, halk, hamur, hece, helva; B) ogul, omiir, goniil, aim, sabir, devir, ugur, hayir, seyir; C) heykel, hirsiz, buhar, ahbap, ahenk, alur, ahlak, ehliyet, saha; D) yad, yag, yagmur, yaka, yakit, yakla§im, yalan, yalanci, vara; E) zarar, zarf, zeka, zevk, baha, sahil. sahip, taht, tahta. 9. Avrupa dillerinden Turk^eye girmi§ kelimeler sirasmi isaretleviniz. A) leylek, lastik, leblebi, lezzet, lokma, lokum, ilgi, bilgi, fasil; B) nesil, macun, mahalle, mahkeme, ernek, yeir.ek, omuz; C) masa, desen, firm, radyo, siije objektif, abajur, ajanda; D) biiim, ilim, nakliyat, nokta, niifus, nusha, amt, dii$iince; E) insan. rakam, renk, resim, verim, hatir, satir, ^amur. 10. iyelik eki farkli (istisna) §ekilde olan sirayi i$aretleyiniz. A) iitiim, utiin, iitiisii, iitiimiiz, iitiiniiz; iitiileri; B) anlattigim, anlattigin, anlattigi, anlattigmiz, anlattiklan; C) getirdigim, getirdigin, getirdigimiz, getirdiginiz, getirdikleri; 74 D) neyirri. neyin, neyi, neyimiz, neyiniz, neleri; E) karagozliim, karagozlumiiz, karagozliiniiz, karagozliiieri. 11. A§agidaki ciimlelerdeki birle§ik sifatlardan hangisinin yapisi farklidir? A) Mustafa oldukfa a9gozlu bir adamdir. B) Peyami Safa'nm “Cingoz. Recai” romanmi okudun mu? C) Kulyutmaz Tekin’i gordiin mii? D) “Kirmizi Pelerinli Kiz” kitabiru okuyorum. E) Karde$im agirba^h biriydi. 12. "Etmek" kelimesi a§agidaki ciimlelerin hangisinde farkh bir gorevdedir? A) Ahmet her seferinde ona te§ekkiir ederdi. B) Onu dun herkesin oniinde rezil etti. C) Be§ sene once babasmi kaybetti. D) Gerektigi anda sana hem annelik hem babalik ettim. E) Sui;lu her §eyi reddediyor. 13. Birle$ik fiillerin bulunmadigi sirayi i^aretlcyiniz. A) arkada§ olmak, adain etmek, miimkun kilmak, tavsiyede bulunmak; B) kiilhanci etmek. tavsiyede bulunmak, gerekli kilmak; C) te§ekkur etmek, memnun olmak, egzersiz yapmak, hazir bulunmak; D) yagmur yagniak, giine? dogmak, beli bukulmek, keyfi ka^mak; E) hirsiz etmek, arsiz etmek, namaz kilmak, rahmet eylemek. 14. Yardimci fiillerin bulunmadigi sirayi i§aretleyiniz. A) gel-, git-, 9ali§-, a)-, ver-, bil-; B) a§-, tut-, tut-, dii§-, satil-, bunal-; C) var-, 91k-, bez-, du§im-, hallet-; D) kal-, kalk-, kaldir-, iste-, dile-; E) yet-, ol-, yap-, eyle-, kil-, bulun-. 15. Yardimci tlil kullanilmadigi curnleyi i§aretleyiniz. A) A9iktan a9iga bir §ey soylemedigi halde, derin bir iimitsizlik i9inde bulunuyor. B) «Abdal ata binince bey oldum sanir, .‘jalgam a§a girince yag oldum sanir.» (Atasozii). C) Yasalar bunu gerek kilmaktadir. 75 D) Kitabimi elirnden birakmadigimi gormek bile onlari mutlu kilmaya yetiyordu. E) Zavalii adam, ne fehre ile hastaneden fikacagini biliyor. 16. “Bulmak” flilinin yardimci fiil olarak kullanildigi ciimleyi i§aretleyiniz. A) “Eden bulur”. B) Bu sabah siitlu 9ayini goturdugum zaman, onu giyinmi§ buldum. C) Saat on ikiyi bulmadi. D) Bu gece ben 90k mesudum, 9iinku aradigiirn buldum. E) Cocuklar tepenin arkasindan bir geyik yavrusu bulmu^lar. 17. “Olmak” flilinin yardimci flil olarak kullanilmadigi ciimleyi i$aretleyiniz. A) Sen gelmez oldun (§arkidan). B) Saat be$ oldu. ama bu i§ bitmedi. C) Yarm istanbul'dan gelecek olan u9ak biraz ge9 kalacak. D) Sizinle tani§tigima memnun oldum. E) Toplanti bu sekilde bitmis oldu. 18. Yardimci fiil gorevinde gelmi§ fiillerin kullanildigi sirayi i$aretleyiniz. A) yol al-, para ye-, bo§ ver-, ba§ kaldir-; B) yol ver-, §ehit diis-, tiirkii tuttur-, el koy-; C) gulmeye, oynamaya ba§la-, goz oniine gel-; D) А, В, С $iklari dogrudur; E) A ve В §iklari dogrudur. 19. Yeterlilik ve ihtimal anlamini tasjiyan fiiller sirasini i$aretleyiniz. A) anlatabil-, yapabil-, gidebil-; B) ahver-, yaziver-, soyleyiver-; C) bakip dur-, bekleyip dur-, siiriip git-, yiye koy-, biraki gor-; D) siire gel-, ala gel-, §a§a kal-; E) ole yaz-, dii§e yaz-. 20. Tezlik ve kolaylik anlamini ta§iyan fiiller sirasini i$aretleyiniz A) bakip dur-, bekleyip dur-, suriip git-, yiye koy-, biraki gor-; B) all ver-, yaziver-, soyleyiver-; 76 C) anlatabil-, yapabil-, gidebil-; D) ole yaz-, dii?e yaz-; ala gel-, §a§a kal-; E) ala gel*, §a§a kal-; sure gel-. 21. Devamlihk anlannni ta$iyan fliller sirasini i^aretleyiniz. A) ala gel-, sure gel-, §a§a kal-; B) ole yaz-, dii§e vaz-; C) bakip dur-, bekleyip dur-, siirup git-, yiye koy-, biraki gor-; D) anlatabil-, yapabil-, gidebil-; E) aliver-, yaziver-, soyleyiver-. 22. Yardimci Hiller gorevindc kullantlabilen fliller sirasini i^aretleyini/.. A) gel-, git-, a?-, saf-, birak-; B) bil-, ver-, dur-, gel-, git-; C) kal-, koy-, gor-, yaz-; D) dii§un-, getir-, sat-, kur-; E) В ve С f iklari dogrudur. 23. “da, de” a$agidaki cumlelerin hangisinde “a§irilik” anlami katmi$tir? A) О g6mlek uzerine hi? de yaki§mami§. B) Sustu sustu da sonradan iyi konu§tu. C) Onerdigin kitabi okudum da anlayarnadim. D) Bilge gelecek de tiyatroya gidecegiz. E) Buraya geldi de seni sormadi. 24. A§agidakilerin hangisinde “de” baglaci ciimlcye yakintna anlami katmi§tir? A) Bana ugradi da oturmadan gitti. B) Perhiz yapayim da bak nasil zayiflayacagim! C) Yerimden kalkmam da kalkmam, diye tutturdu! D) Arabasi varmi? gibi ehliyet de aldi! E) izin ver de geziye gideyirn! 25. Asil bagla^lar sirasini i§aretleyiniz. A) 9iinк ii, ya da, fakat, eger, veyahut, halbuki; B) oysa, yahut, ancak, oysaki, veyahut, yalniz; C) ve, ama, de, eger, lakin, yani, meger, hem; D) veya, lakin, oysa, yahut, ancak, oysaki; E) hakkmda, meger, ^iinkii, dolayisiyla, eger. 77 26. A$agidaki ciimlelerin hangisinde “nu” sozciigii digerle rinden farkli bir anlamda kullanilmi§tir? A) Bu kitabi mi kutuphaneden aldm? B)Evde 90k mu 90k misafir var? C)Sadi yaki§ikli rm yaki§ikhydi. D) Hava soguk mu soguktu diin gece. E)Sabirsiz mi sabirsiz biriydi Erhan. 27. A§agidakilerden hangisi son ^ekim edatlannin tanimidir? A) Son 9ekim edatlari, ciimle i9inde kelimeleri birbiriyle baglamaya yarayan yardimci kelimelerdir. B) Son 9ekim edatlari, ciimle i9inde kelimeleri birbirinden ayiran yardimci kelimelerdir. C) Son 9ekim edatlari, ciimle !9inde vasita, sebep, zaman, mekan gibi ili§kileri ifade etmek uzere kullaniian yardimci kelimelerdir. D) Son 9ekim edatlari, ciimle i9inde kelimelere kisa 9izgiyle eklenen yardimci kelimeler gorevindeki kelimelerdir. E) A ve В §iklari dogrudur. 28. A§agidaki ciimlelerden hangisinde kesme i§areti gereksiz kulianilmi§tir? A) Ahmet' i okula ba§lattik. B) Hasan'da bu kitap var. C) Cigdem'in a9tigmi gormeden yaz geldi. D) О 1963'te Ankara'da dogmu§. E) Sinan’i gordiin mu? 29. Eski el iglemelerinde bin bir renk ^ (1) bin bir desen vardir. Onlarda 9i9ekler (II) meyvelcr (III) ku§lar (IV) kelebekler 6liimsuzle§ir. El sanatlarmda sanki dogayla (V) yari§ir Anadolu kadtm. Par^ada numaralanmi? virgullerden (,) hangisi yersizdir? A) I; В) II; С) III; D) IV; E) V. 30. A§agidakiierin hangisinde virgiil kaldm lirsa ciimlenin anlami degismez? A) Ya§h, gozlerini uzaklara dikmi§, bakiyordu. B) £ocuk, tavirlarindan sorumlu degildi. C) Gen9, arkada§larina aldvri? etmiyordu. D) Oykude, kendi ya§ammi anlatiyor E) KU9iik, kizi zor yakaladi. 78 31. A?agidaki vardir? ciimlelerin hangisinde noktalama hatasi A) Dil Kuraltayi ge?en sene Ttirkiye’de yapildi. B) Arabayi, al ancak ak§ama getirmeyi unutma. C) Ahmet, sen Tiirk Dili ve Edebiyati Fakultesine git. D) Kurulun yarinki toplantismda ba§kan olarak kim segilecek? E) Tarihi eserlere paha bi?ilemez. 32. A$agidakilerden hangisinde virgtil kaldmldiginda ciimlenin anlammda degi§me olmaz? A) insan, beyninin sesini dinler. B) O, hepimizin sesi olacak. C) Maymun, yavrusunu alip i^eri kafti. D) Bu, salonun §u kofesine yaki§ir. E) Otobiis, yolcularmi Ankara giri§inde indirdi. 33. Bu adam ni^in bu saatte di§ari 9ikti (1) Neieye gitmi$ olabilir (II) Eve ne zaman dOnecek (III) Ben §imdi ne yapayim (IV) Kimden yardirn dileneyim (V). Bu par^adaki numaralanmi§ yerlerden hangisine soru i$areti getirilemez? A) I; В) II; C) 111; D) IV; 34. A^agidaki ciimlelerin hangisinin noktalama i$areti getirilmelidir? E) V. sonuna farkli bir A) Kamyon siiruciisii patlayan lastigi degi§tirdi. B) Bu kisa sa? sana daha 90k yaki§nu§. C) Basketbol takimina sen de girebilirsin. D) Ba§xnm agrismdan mi uyuyamami§? E) Bu davram§larmizi рек begenmedim. 35. A$agidaki cumlelerden hangisinde virgulun (,) ^ikanlmasi anlamin degi$mesine neden olur? A) O, kendisini dii§unur sadece. B)Sari, en sevdigi renkmi§. C)Yarah, polise bir §eyler soyledi. D) Herkes gelmi§ti, bizi gormeye. E) Kainyon, kaza yapmi§. 79 36. Turk^eye ozgii olan ses uyumu Dilbiiiminin hangi boliimiinde incelenir? kurallan Tiirk^e A) Kelime Bilimi ve Kelime Anlami boliimlerinde; B) Soz Dizimi bolumiinde; C) §ekil Bilgisi bolumiinde; D) Ses Bilgisi boliimiinde; E) Kelime yapisi bolumiinde. 37. Yapi bakimindan Tiirkpede hecelerde..... A) Unlii ve imsttzlerin yan yana gelmesi normal degildir. B) Hi9bir zaman bir iinlii ve bir iinsuz yan yana gelmez. C) Unsiiziiu bir iinliiyle yan yana gelmesi telaffuzu kolayla§tirir. D) Unsiiziin bir Unliiyle yan yana gelmesi telaffuzu zorla§tirir. E) A, В ve D §iklari dogrudur. 38. Noktalama i§aretlerinin bulundugu sirayi i$aretleyiniz. A) arti, eksi, e§itlik i§areti, 9arpi, bolii; B) kii9iik, geli§me i§areti; buyiik, fikma isareti; C) soru, iinlem, Q9 nokta, virgiil, kisa ?izgi; D) benzerlik, ytizde, egikgizgi, numara, paragraf i§areti E) eksigi veya fazlasi, devam i§areti; gonderme isareti; 39. A$agidaki cumlelerin hangisinde ‘T u rg u t kelimesi vurgu lu telaffuz edilmektedir? A) Turgut yarm sabah arabayi getirecek. B) Yarm sabah Turgut arabayi getirecek. C) Yarm Turgut arabay i sabah getirecek. D) Yarm sabah arabayi Turgu't getirecek. E) Turgut arabayi yari'n sabah getirecek. 40. A§agidaki cumlelerin vurgulu telafTuz edilmektedir? hangisinde ‘tarlada’ kelimesi A) Bugiin sabahtan ak§ama kadar tarlada Engin gah§acak. B) Engin bugiin tarlada sabahtan ak§ama kadar yali^acak. C ) Engin bugiin sabahtan akfam a kadar tarlada 9ah§acak. D) Tarlada bugiin sabahtan ak§arna kadar Engin 9ali§acak. E) Tarlada Engin bugiin sabahtan ak§ama kadar 9ali§acak. 80 41. Noktalama isarctleriiiiii bulundugu sirayi i§aretleyiniz. A ) ayra 9, tire, nokta, iki nokta, 119 nokta, tirnak; B ) veya, not i§areti, geli§m e i§areti; buyiik, 9 ikma i§areti; C ) T e lif hakkma sahip (copyright), virgiil, kisa 9 izgi; D ) benzerlik, yiizde, egik gizgi, numara, paragraf i§areti E ) boliim sonu i§areti, te lif hakki almmi? (registered) ijareti; 42. Tiirk^ede iki iinlii vanyana gehnez. Dolayisiyla, birle§ik keliinelcrde iki keliine iinliisiinden biri dii$iiruliir. Bunun ornegi olan sirayi i$aretleyiniz. A ) burada (burda), ilerilem ek (ilerlem ek), B ) kahvalti, ni9in, nasil, nesne; C ) yukanda (yukarda), nerede (nerde); D ) karin (karni), 9evir ( 9evril), devir (devri 1); E) A ve D $iklan dogrudur. 43. lkinci heccde dar unliisii olan iki heccii kelimelerc iinluyle l>a$layan bir ck gctirildiginde ikinci lieccdcki dar iiulusii dii$cu kclinieler sirasuu i$arctleyiniz. A ) aim / aim , bagir / bagrim, beyin / beynim iz; B ) boyun / boynu, burun / burnu, gonul / gonlii; C) karin / karni, 9evir- / 9evril-, devir- / devril; D ) Л, В, С §ikiari dogrudur. E) A ve С §iklari dogrudur. 44. lyclik eki getirildiginde kokte iinliisii dii$en iki hcceli kelimelcr sirasuu i$aretleyiniz. A) B) C) D) E) agiz, beniz, beyin, ogul, omiir, fikir, akil, kayin, gogiis; ayak, koltuk, kafa, uzun, balik, e§ek, odua, inek; kahve, kaymak, kayak, kayik, kilik, giyim , ku§am; kalem , defter, kitap, kilim , kalin, dede, baba, anne; siirii, 9oban, elek, gem i, U9ak, kadin, kugu. 45. Biiyiik harflerin yazimi kurabna uygun $ckilde dogru yazilini? sirayi i$aretleyiniz. A ) Ta§kent D evlet §ark$inaslik enstitiisii D ogu F ilolojisi vc tarih fakultesi; B ) Ta^kent devlet ?ark§inaslik enstitiisii D ogu filolojisi v e tanh fakultesi; 81 C) Ta§kent Devlet $ark$inaslik Enstitiisii Dogu filolojisi ve tarih fakultesi; D) Ta?kent Devlet §ark§inaslik Enstitusu Dogu Filolojisi ve i'arih Fakultesi; E) Ta§kent Devlet §ark§inaslik Enstitusu dogu Filolojisi ve tarih fakultesi; 46. A$agidaki ciinilelerin hangisinrie alti ?izili sozun yazimi yanli§tir? A) Ben buralan karis karts bilirim. B) Aradan asa&i vukari 011 yil ge<;ti. C) Yeni deniz altilar alinacakmi§. D) Sabahleyin apar lopar yola fiktilar. E) ikinci as та koprii yarin trafige afihyor. 82 TURK TILI FONETIKASI VA IM LO QOIDALARI BO ‘YICIIA SAVOLLAR (Turkgenin Ses Bilgisi ve Yazim Kurallanyla ilgili Yazili Sutav Sorulari) 1. Turk alifbosidagi harjlar tizimi. Turk tilining fonetik o'zgachaliklari (TurkAlfabesi’nin (Latin Yazisi) ozellikleri). 2. Unli tovushlar va ulaming о 'zgachaliklari (Sesliler ve Ozellikleri). 3. Unli uyg'unligi. Turk tilining singarmonizm qonuni (Unlti uyumu. Buyiik unlti uyumu. Ktigtik unlti uyumu. Kahnlikincelik uyumu). 4. Tovush o'zgarishi hodisalari (Unlti Degi^meleri). Tovush orttirilishi va tushishi (Ses ttiremesi ve ses dti^mesi). Istisno holatlar (Kahnhk-incelik uyumunu bozan istisnalar). Diftong (Diftonklar). .5. Unli tuvushlarda tarixiy taraqqiyot mobaynida yuz bergan fonetik hodisalar (Unlulerde Art Zamanli Duzenli Ses Olaylan. Urdu Daralmasi. Ses ve Hece Du$meleri. Ses Turemesi. Unlti Birle$mesi (Kayna$ma). 6. Undoshlar va ulaming о ‘zgachaliklari. Jaranglilik va jarangsizlik (Sessizler ve ozellikleri. Sedalt ve sedasiz sessizler). 7. Undosh tovush hodisalari. Tovushlarning birlashuvi (Unstiz degi^meleri; yer degiftirme; tinstiz ikizle$mesi; hece dii$mesi). 8. Urg'u va uning turlari (Vurgu ve ge§itleri). 9. Gap urg'usi va mantiqiy urg'u. Gap (fraza)da urg'u о ‘m i ning о 'zgarishi (Ctimle vurgusu ve mantik vurgusu). 10. Turk tilidagi arabcha va forscha qatlam va uning imlo xususiyatlari (Ttirkgede kullamlan Arapga ve Farsga unsurlarin yazum). 11. Turk tilidagi yevropa tillaridan o ‘zlashgan qatlam va uning imlo xususiyatlari (Tiirkge.de kullamlan Avrupa dillerinden girmi$ kelimelerin yazum). 12. Tinish belgilarining vazifalari (Noktalama i^aretlerinin gorevi). 13. Turk tilining imlo qoidalari (Ttirkgenin Imla kurallan). 14. Bosh harflamingyozilishi (Satir ba$t harf imlasi). 15. Turk tilida qo'shma va juft so'zlarning yozilishi (Birle^ik Kelimelerin yazum). 83 16. As! turkcha va turk tiliga arab, fors va g'arb tillaridan o'zlashgan so'zlarning fouetik va imlo xususiyatlari (Oz Ttirkqe ve Turkgeye yabanci dillerden girmi§ kelimelerin ses ve yazim ozellikleri). 1 7. So ‘roq yuklamasinin inilosi (isimlerde Soru eki va yazinu) 18. “Etmek ”, “eyle/nek”, “olmak” va “kilmak”f e ’llarining imlo xususiyatlari ( “Etmek”, “eylemek”, “olmak” ve “kilmak” fiillerinin yazim ozellikleri). 19. Qo ‘shma fe 4 shakllari imlosi (tasvir fiillerinin yaztmi) 20. “Imek” f e ’lining imlo xususiyatlari (Imek fiili (Ek fiil)in yazimi). 84 FO YD ALAN ILGAN ADABIYOTLAR 1. Korkmaz Z, Gramer Terimleri Sozlugii, Tiirk Dil Kurumu Yaymlari, G?ni§letilmi$ U^uncii Baski: Ankara, 2007. 2. Лингвистический энсиклопедический словар, -Москва, Научное здателство, «Болшая Российская энсиклопеоия», 2002. J. Sodiqov Q., Hamidov X., Xudoyberganova Z, Aminova L., Turk tili, Toshkent, 2005. 4. Shabanov J.K., Turk tili imlo qoidalari, Toshkent, 1995. 5. Yazim Kilavuzu, Tiirk Dil Kurumu Yaymlari, 25. Bash, Ankara, 2008. Talabalarga tavsiya ctiladigan (io‘shimcha adabiyotlar (K.4YNAKLAR) 1. Aksan, Dogan, Her Yoniiyle Dil: Ana (^izgileriyie Dilbilim, 1,2,3, TDK, Ankara, 1990. 2. Banguoglu Т., Tiirkfenin Grameri, Ankara, 1998. 3. Biiyiik Rus^a-riirkfe Sozluk, Moskva, «Russkiy yazik», 1977, Multilingual, Istanbul, 1995. 4. Biiyiik Tiirkfe-Rusipa Sozluk, Moskva, «Russkiy vazik», 1977, Multilingual, istanbul, 1994. 5. Ergin, M , Universiteler i^iu Tiirk Dili, Bayrak B.evi, istanbul, 2000. T 6 . Hamidov X., Turk tili grammatikasi. Morfologiya, Toshkent: Fan va texnologiya. 2006. 7. Hamidov X. X, Tilavov A.X, Yildirun FI. Turk tilidan mashqlar to‘plami. Turk9e Ali§tirrnalar kitabi. - Toshkent: Voris-nashriyot, 2009. 8 . Hengirmen М., Tiirkfe Dilbilgisi, Engin Yayinevi, Ankara, 1998. 9. Hamidov X.X. Turk tili. Mavzulashtirilgan testlar lo‘piami. Konulanna gore Turk9e Deneine Sinavlari Test Kitabi, Toshkent, 2009. - 156 b. 10. Gak V. G. Fransuzskaya orfografiya, M. 1959 11. Giintekin R.N., £ahku§u, roman, istanbul, 1995 12. Xudoyberganova Z., Hamidov X., Turk tilining nazariy grammatikasi, - Toshkent, 2010. -280 b. 85 13. imla Kilavuzu, Yeni Baski, “Sabah”, Es|d§ehir, 1997. 14. Korkmaz, Zeynep, Turkiye Turk^esi Grameri, Ankara, 2003. 15. Tiirk9e Sozliik, Tiirk Dil Kurumu, 9. Baski, 1-2. ciltler, Ankara, 1998. 16. Tiirk9e YOS Sorulari ve Deneme smavlan, Ankara, 2008. 17. Tiirk Leli9eleri Grameri, (A. B. Ercilasun), Ak9ag Yay., Ankara, 2007. 86 MUNDARIJA - I0N D E KILE R SO‘Z BOSH1................................................................................. 3 K lR lS Ii........................................................................................... 4 ALFAVIT (Alfabe).........................................................................9 TOVUSHLAR VA ULARNING TAVSIF1 (Sesler ve Ozellikleri)......................................................................12 UNLI TOVUSHLAR (Unluler) ...................... ............................. 12 UNDOSH TOVUSHLAR (Unsuzler) ..........................................17 BOSH HARFLAR liMLOSI (Biiyiik Harflerin Yazilifi) ............ 26 SO‘Z VA QO‘SHIMCHALAR IMLOSI (Kelime ve Eklerin Yazimi)............................................................. 29 TINISH BELGILARI IMLOSI (Noktalama Uaretleri) ............. 51 YOZUV BELGILARI (i$aretler).................................................58 Turk tili fonetikasi va imlo qoidalariga oid test savollari (Tiirkgenin Ses Bilgisi ve Yaztm Kurallariyla Ilgili Sutav Sorulan) ................................................................................ 59 TURK TILI FONETIKASI VA IMLO QOIDALARI BO‘YICHA SAVOLLAR ( Tiirkgenin Ses Bilgisi ve Yaznn Kurallariyla ilgili Yazili Sutav Sorulan) ........................................83 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.......................................85 Talabalarga tavsiya etiladigan qo‘shiincha adabiyotlar (KAYNAKLAR)............................................................................... 85 87 Turk tilining irnlo qoidalari. Tiirk^e Yazim K urallan (Turk illologiyasi boMirni talabalari uchun). J. Siiabanov, X. Hamidov; -Т.: Toshkent davlat sharqshunoslik instituti nashriyoti, 2010, 88 b. Tex.muharrir: Matnni teruvchi: Kompyuterda sahifalovchi: Mirolim Zaripov Sayyora Hamidova Maftuna Nurulloh qizi Bosishga ruxsat etildi 29.10.10. Bichimi 60x84 '/i6. Shartli 5,5 b.t. 300 nusxada bosildi. Buyurtma № ■S 'i. Toshkent davlat sharqshunoslik institutining kichik bosmaxonasi. Toshkent, Shahrisabz ko’chasi, 25 uy. © Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, 2010 88