Haydn, Don Juan ve Greillenstein
Transkript
Haydn, Don Juan ve Greillenstein
Foto¤raf: M.J. Pernerstorfer Foto¤raf: Andreas Kuefstein Haydn, Don Juan ve Greillenstein Viyana’da geçti¤imiz Nisan ay›n›n son haftas›nda “Osmanl› ‹mparatorlu¤u ve Avrupa Tiyatrosu Sempozyumu” düzenlendi. EMRE ARACI ölümünün 200. y›ldönümünde Joseph Haydn ve bestecinin yaflad›¤› dönemdeki Osmanl› saltanat›n›n tema olarak seçildi¤i bu önemli bilimsel toplant›ya kat›l›p bir sunum yapt›. Yazar›m›z, sempozyuma kat›lan di¤er bilim adamlar›n›n sunumlar›n› tan›tman›n yan›s›ra, yönetti¤i özel konser, gezdi¤i Haydn Evi ve davet edildi¤i bir flatoda edindi¤i izlenimleri okurlar›yla paylafl›yor. emrearaci@yahoo.com iyana’da atlar dahi Johann Strauss valslerine dans ediyor. Hofburg Saray›’n›n bünyesinde, tarihi 16. yüzy›la dayanan ‹spanyol Atç›l›k Okulu’nun üç kristal avizeyle ayd›nlat›lan bir balo salonu havas›ndaki manejinde fl›k üniformal› süvarilerin birbirleriyle tek beden olmufl çiftler gibi bütünlefltikleri Lipizan atlar›yla sergiledikleri performans karfl›s›nda insan Viyana’n›n emperyal geçmifline 2/4 vurufllu galoplar›n armonisiyle kendini kaybetmifl bir halde dal›p gidiyor. Fazlas›yla turistik olmufl bu performansta kula¤›n›z› müzi¤e verir ve gözünüzü süvari alay›ndan almazsan›z, kristal avizelerden yay›lan lofl ›fl›¤›n da etkisiyle, tarihin dizginlerini hayalinizde kolayca tutabiliyorsunuz. Fenerlerin ayd›nlatt›¤› sokaklarda yank›lanan fayton sesleri, as›rl›k kahvehanelerden burnunuza V 76 ANDANTE Haziran - Temmuz 2009 gelen aromatik kokular; Haydn, Mozart, Beethoven, Brahms - bir an hepsi canlanacak sand›¤›n›z besteci heykelleriyle bezeli yemyeflil parklar, çan sesleri, opera binalar›, konser salonlar› ve St. Stephen Katedrali’nin çat›s›nda sapland›¤› günden beri duran top güllesinin de hat›rlatt›¤› iki kuflatman›n ard›ndan gözünüzden kaç›ramad›¤›n›z Türk etkileri. Zira ayn› ceddin nesilleri as›rlar sonra Türkenstrasse, yani Türk Caddesi üzerinde UNESCO’nun Uluslararas› Tiyatro Enstitüsü’ne evsahipli¤i yapan tarihi Palais Khevenhüller’de Don Juan Arflivi’nin konuklar› olarak bu sene 24-25 Nisan günlerinde ikincisi düzenlenen “Osmanl› ‹mparatorlu¤u ve Avrupa Tiyatrosu Sempozyumu”nda bulufluyoruz. Bu senenin temas› ise ölümünün 200. y›ldö- TÜM CD, DVD, K‹TAP ALIfiVER‹fiLER‹N‹Z ‹Ç‹N M‹KROP GRAMOFON’U Foto¤raf: Emre Arac› nümünde and›¤›m›z Joseph Haydn (1732-1809) ve buna paralel olarak Sultan I. Mahmud’dan II. Mahmud’a (h. 1730-1839) kadar olan dönemi kaps›yor. Don Juan Arflivi 1987 y›l›nda bir grup befleri bilimler akademisyeni taraf›ndan tiyatro, opera, kültürel iliflkiler ve tarih konular›nda bir tür “think tank” (düflünce kuruluflu) olarak kurulmufl. Arflivin temelini ise Don Juan konusuna ait yazmalar, görseller, librettolar, oyun metinleri ve kataloglar oluflturuyor. fiu anda ba¤›ms›z bir flekilde tiyatro araflt›rmalar›n› çeflitli sempozyum ve yay›mlarla sürdüren arflivin sahibi ise koleksiyonu oluflturan ve derya gibi bir bilgiye sahip, merakl›, araflt›rmac›, ilim ve sanat›n birlikteli¤inin güzelli¤inden beslenen nesli çoktan tükenmifl bir ayd›nlanma ça¤› centilmeni olan Johannes Weidinger. Senenin bir k›sm›n› ‹talya’daki castello’sunda di¤er k›sm›n› da Viyana’da geçiren Weidinger her sempozyumun mütevaz›ca bizzat arka s›radan dinleyicisi. Son iki senedir Osmanl› ile paralel bir kültür etkileflimini heyecanla iflleyen Don Juan Arflivi önümüzdeki befl sene de bu temay› farkl› aç›lardan ifllemeyi sürdürecek. Viyana’daki toplant›y› da Haziran’da ‹stanbul Yeniköy’deki Avusturya Kültür Ofisi’nde gerçekleflecek ikinci k›s›m takip ediyor. Dolay›s›yla Don Juan Arflivi iki ülkenin bak›fl aç›s›n› da sa¤l›kl› görebilmek amac›yla mobilize bir flekilde sempozyumu Viyana ve ‹stanbul’da kendi tan›mlar› itibar›yla “iki perde” olarak düzenliyor. 1802’de Paris operas›nda sahnelenen, unutulmufl “Tamerlan” operas› incelemesi ise bizlere 19. yüzy›l›n bafl›nda Fransa’daki egzotizmi göstermesi aç›s›ndan önemliydi. Tesadüf ya da de¤il, Paris’teki temsilin Y›ld›r›m Bayezid’in Timur’a yenildi¤i Ankara savafl›n›n 400. y›l›na denk düfltü¤ünü ise dinleyicilerden gelen bir yorumla farkettik. Don Juan Arflivi delegelere ilk akflam muazzam bir gezi tertip etti: Haydn’›n hayata gözlerini yumdu¤u Viyana’daki evine düzenlenen bu ziyaret, ölümünün 200. y›ldönümünde bizler için son derece heyecan vericiydi. Haydn o devir Viyana flehir s›n›rlar› d›fl›nda kalan Gumpendorf semtindeki bu mütevaz› evinde 31 May›s 1809’da Napolyon’un toplar›ndan güllelerin bahçesine ya¤d›¤› s›ralarda vefat etmifl. Haydn’a büyük sayg› duyan Napolyon, bestecinin evinin kap›s›na son görev olarak bir süre tören muhaf›zlar› yerlefltirmifl. Büyük Avusturyal› bestecinin mütevaz› kiflili¤i, çal›flkanl›¤› ve üretkenli¤i bu huzurlu ve sade evde dolaflan her ziyaretçiyi etkiliyor. Onun balmumundan yap›lma ve neredeyse canl› gibi duran ça¤dafl büstünün büyük bir foto¤raf› huzura ç›kan herkesi adeta karfl›l›yor. Ölüm maskesi, küçük kurflun kalemi, fortepiyanosu, sonradan Brahms’a geçen klavseni burada sergilenen objeler aras›nda. 12 y›l yaflad›¤› bu evde Haydn “Yarat›l›fl” ve “Mevsimler” gibi çok önemli iki oratoryosunu bestelemifl. Haydn’›n “dijital papa¤an›” Winter’in unutulmufl “Timurlenk” operas› Devrinin en büyük bestecisileri aras›nda kabul edilen Haydn’›n efli Maria AnTürkiye’nin Avusturya Büyükelçisi Sena Keller’in ise esasta onun müzi¤ine lim Yenel’in ve Avusturya D›fliflleri Bakarfl› hiçbir ilgi duymad›¤›n›, notalar›n› kanl›¤› Kültür Dairesi’nden Büyükelçi Haydn Evi k›v›r›p saç›na bigudi yapt›¤›n› ve hatta Emil Brix’in konuflmalar›yla aç›lan sempasta kal›plar›na döfledi¤ini müzeyi pozyumun birinci gününde Sabanc› gezdiren rehberimizden flaflk›nl›kla Üniversitesi’nden Tülay Artan bizlere dinledik. Haydn’›n hayvan sevgisi de Gumpendorf’ta18. yüzy›l Bo¤aziçi’ni bir tiyatro dekoru olarak sunki evi gezenlere hissettirilen unsurlar aras›nda; avdu: Abdülhak fiinasi Hisar’›n “Bo¤aziçi MehtaplaHaydn’›n efli Maria luda ba¤l› duran ve ziyaretçilerle flakalaflan kör›”na yap›lan göndermeler ve Bo¤az’›n içerlek Anna Keller’in onun müzi¤ine pek, onun çok sevdi¤i köpe¤ini an›msatmak koylar›n› birer antik tiyatroya benzetir betimlemaksad›n› tafl›yor. Müze yetkilileri Haydn’›n meler ise sempozyumun görsel dekorunu hahiç ilgi duymad›¤›n›, notalar›n› papa¤an›n› ise dijital olarak yaratmay› tercih yalimizde canland›rmam›z› sa¤lad›. Macarisk›v›r›p saç›na bigudi yapt›¤›n› etmifller; bir televizyon ekran›ndan size bakan tan’dan kat›lan Adam Mestyan ise M›s›r’da bu sanal papa¤an son derece zarars›z ve bak›yapt›¤› araflt›rmalar sonucu Mehmet Ali Pave hatta pasta kal›plar›na m› kolay. fla’n›n saray›ndaki Avrupa müzi¤ini ve opera Haydn son defa olarak halk›n karfl›s›na 76. temsillerini inceledi¤i bildirisinde Osmanl›’n›n döfledi¤ini, müzeyi gezdiren do¤umgününde 27 May›s 1808’de Eski Viyana Avrupai müzik kültürünü tamamlay›c› unsurlarehberimizden flaflk›nl›kla Üniversitesi’nde verilen “Yarat›l›fl Oratoryor› dikkatimize sundu. Bu konunun bilimsel topsu”nun konserinde ç›km›fl. Esterhazy Ailesi’nin yollant›larda da yeni belgelerle ilgi buluyor olmas› ve dinledik. lad›¤› bir at arabas› onu bu evden al›p Viyana’ya göM›s›r arflivlerinde de önemli bir materyalin günümütürmüfl; iki ufla¤›n tafl›d›¤› sandalyede oturarak salona geze ulaflm›fl olmas› hayli sevindirici. Isabelle Moindrot’nun tirilen Haydn’› topluluk “Vivat Haydn” tezahüratlar› ile karfl›lam›fl. bir dedektif titizli¤iyle bir araya getirdi¤i Voltaire’in eserinden Eski ö¤rencisi Ludwig van Beethoven onun elini öperken bütün Viadapte ederek Peter von Winter’in (1754-1825) besteledi¤i ve ARAYIN, ARADI⁄INIZI BULALIM. 0216 545 03 86 - 0532 343 93 28 info@mikropgramofon.com Haziran - Temmuz 2009 ANDANTE 77 Foto¤raf: Emre Arac› Tarihi kütüphanede “Sultanlar Operada” temal› bir konser verildi. Foto¤raf: Emre Arac› Greillenstein fiatosu Ludwig von Kuefstein’in flatoda haz›rlad›¤› “Türk odas›” Velis Passis Foto¤raf: M.J. Pernerstorfer Foto¤raf: M.J. Pernerstorfer Arac›, sempozyumda Amiral Nelson’un da konu edildi¤i bir sunum yapt›. yana aristokrasisinin kat›ld›¤› konseri de Antonio Salieri idare etmifl. Nitekim Haydn Haus’ta, art›k 1803’ten sonra kötüleyen haf›zas›ndan ötürü, beste yapamayan bestecinin bir türlü bitiremedi¤i ve sonunda 1806’da yar›m olarak yay›mlad›¤› Op.103 Re minör Yayl› Çalg›lar Dörtlüsü ile üzerine “Kuvvetim art›k sonsuza dek gitti, yafll› ve zay›f›m art›k ben” yazd›rarak bast›rtt›¤› kartvizitini de görerek tabiat›n insan yarat›c›l›¤› üzerindeki ac›mas›zl›¤›na da tan›k oluyorsunuz. Ço¤u 2. Dünya Savafl›’nda da¤›lan objelere ra¤men buras› büyük bestecinin hat›ras›n›n canl› tutuldu¤u bir mabed. Sempozyumun ikinci gününde ise yaflad›¤› mekân›n titreflimleri hâlâ üzerimizdeyken Haydn’›n Türklerle ilgili olan operas› “L’incontro improvviso” hakk›nda Ortado¤u Teknik Üniversitesi’nden Necla Ç›k›gil’in ve Bat› müzi¤inde alla turca gelene¤i üzerine ‹ngiltere’de önemli yay›mlar yapm›fl olan Londra Üniversitesi’nden Matthew Head’in iki farkl› incelemesini dinledik. Belki de sempozyumun temas› çerçevesinde Haydn eksenli Osmanl›-Avusturya etkilefliminin en uygun sentezi bu tebli¤lerde irdelenme imkân›n› araflt›rmac›lara sundu. Ç›k›gil, Haydn’›n 1775 A¤ustos’unda Milano Valisi Habsburg Arflidükü Ferdinand’›n Esterhazy Saray›’na yapt›¤› dört günlük ziyaret çerçevesinde düzenlenen kutlamalar›n bir parças› olarak besteledi¤i bu operadaki komik ö¤eleri “Lo speziale” (1768) ile birlikte büyük bir zarafet ve hassasiyetiyle ele al›rken, Head fliirsel bir dille kaleme ald›¤› tebli¤inde bizlere bir yandan gücünü yitirmifl Osmanl›’n›n art›k Avrupa için tehdit oluflturmamas›na ba¤l› olarak ortaya ç›kan egzotizm kavram› ile alg›lanmas›n›n yan›s›ra, Türkler’i Orta Avrupa’dan ç›kartan Macar asilzade ailelerin de ayn› zamanda Habsburg kültürü çerçevesinde ne flekilde kolonize edilmekte olduklar›n› gösterdi. Ben ise kendi sunumumda, gö¤sünde Osmanl› niflan› tafl›yan meflhur ‹ngiliz amirali Horatio Nelson’un (1758-1805) huzurunda büyük olas›l›kla temsil edildi¤i için ve onun ad›yla an›lagelen Haydn’›n “Missa in Angustiis”inin (1798) tesadüfen Nil Savafl› s›ras›nda bestelenmifl oluflu ve dolay›s›yla Türkler ad›na kazan›lan bir zaferle tarihe mal oluflu tesbitimden yola ç›karak yaklafl›k otuz sene sonra II. Mahmud’un saray›nda kendini gösteren opera kültürünü delegelerle paylaflma f›rsat› buldum. Bu sunum ayn› zamanda o akflam, Avusturya ‹mparatoriçesi Maria Theresia taraf›ndan 1746’da kurulan ve kendi ad›yla an›lan Viyana’daki köklü Theresianische Akademie’nin tarihi kütüphanesinde takdim etti¤im “Sultans at the Opera” temal› konserin de temelini oluflturdu. Piyanist Dieter Paier eflli¤inde, Yunanl› mezzosoprano Anna Pangalou’nun verdi¤i bu konserde padiflahlar›n kat›ld›¤› opera temsillerinden aryalar tarihi belgelerden ortaya ç›kard›¤›m hikâyelerle tematik bir flekilde sunuldu. Donizetti Pafla’n›n Sultan Abdülmecid’in annesi Bezm-i Âlem Valide Sultan için besteledi¤i ve “Cihân eltâf›na memnûn” m›sra›yla aç›lan fiark›-i Cedîd’i orijinal dilinde bir hayli ilgi çekti. Naum Tiyatrosu fleflerinden Angelo Mariani’nin ‹stanbul’da kald›¤› sürede besteledi¤ini tesbit ederek ortaya ç›kard›¤›m “Rimembranze del Bosforo” albümünden meflhur Giacomo Casanova’n›n (1725-1798) sözlerine besteledi¤i “Amami” aryas› ise Pangalou’nun yumuflak tonlamas›ndan bizlere Viyana’n›n göbe¤inde Bo¤az’›n romantizmini yaflatt›. Avusturya’dan ayr›lmadan önce haftasonumu, konserimize de gelen, Kuefstein ailesi ile birlikte Viyana’ya yaklafl›k 70 kilometre uzakl›kta olan Greillenstein fiatosu’ndaki evlerinde geçirdim. Aya ‹rini’de verdi¤im bir konser sonras› Oramiral Metin Ataç taraf›ndan tan›flt›r›ld›¤›m Elisabeth ve Andreas Kuefstein’›n atalar›ndan bir tanesi, Johann Ludwig von Kuefstein (1582-1656), 1628’de Sultan IV. Murad’›n hükümdarl›¤› s›ras›nda elçi olarak ‹stanbul’a gitmifl. Padiflah bu ziyaret s›ras›nda Kuefstein’a bugün flatolar›nda as›l› bulunan büyük bir dünya haritas› hediye etmifl. Jeolog Celal fiengör’ün giriflimiyle bir kopyas› ‹stanbul’daki Deniz Müzesi’nde de teflhir edilen bu harita gerçekten etkileyici. ‹stanbul’da gördü¤ü manzaralar› da beraberinde getirdi¤i ressama resmettiren Ludwig von Kuefstein, padiflah›n portresi baflta olmak üzere, ülkesine dönüflte flatosundaki büyük salonlardan birinin duvarlar›na bu tablolar› asm›fl. Üç buçuk as›r sonra Greillenstein’daki Türk odas› ayn› zamanda flatoda resitallerin verildi¤i bir konser salonu. Tramezzani’nin ‹stanbul flark›s› Çocukluk evini bana büyük bir nezaketle açan Andreas Kuefstein ile birlikte flatonun odalar›n› dolafl›rken on senedir aç›lmayan tozlu bir nota dolab›na da bakma f›rsat›m›z oldu. Bir müzik tarihçisi için son derece heyecan verici bir an! Zira hiç bugüne kadar duymad›¤›m Achille Tramezzani ad›nda bir bestecinin Théophile Gautier’nin (18111872) sözlerine besteledi¤i ve kapa¤›nda Do¤ulu bir tipleme ile birlikte ‹stanbul’un betimlendi¤i, “Rèverie” adl› bir flark›s›n›n tozlu notas› bu dolapta karfl›m›za ç›kt›. Kontes Maria Magda Kuefstein’a besteci taraf›ndan imzal› olarak takdim edilen bu nüshan›n üzerinde ise matbu olarak “à son ami Messoud Bey” ifadesi yer al›yordu. Eserin ithaf edildi¤i bu Mesud Bey kimdi acaba? Kültürleraras› bu unutulmufl asil dostluklar! Bir baflka tozlu nota ise Johann Baptist Vanhal’›n (1739-1813) Don Juan’›n menüeti üzerine klavsen veya piyano için alt› varyasyonunun yazmas› idi. Don Juan Arflivi’ne yak›fl›r bir keflif. O dolab›n içinde maziden daha ne sesler dolafl›yordu, kim bilir? Dolab›n kapa¤›n› kapatt›¤›m›z zaman arkeolojik bir kaz›dan ç›km›fl gibi hissettim kendimi. Müzi¤in arkeolojisi! Gün gelecek bu sesler de dirilecektir eminim; belki de Greillenstein’daki Türk Kaynak: Greillenstein Satosu Arsivi odas›nda. Greillenstein’dan ayr›lmadan önce Andreas Kuefstein’›n bana bir sürprizi daha vard›; ö¤le yeme¤ine elinde baz› mektuplarla geldi. Bunlar aras›nda soluk mavi renkli ve üzerinde JS harflerinin k›rm›z› zemin üzerine alt›n yald›zla ifllendi¤i bir mektup vard›. Kont Kuefstein’a Johann Strauss’tan bir konser organizasyonu ile ilgili yaz›lm›fl orijinal bir mektup! Viyana’da Hofburg Saray›’n›n ‹spanyol Atç›l›k Okulu’nda onun müzi¤iyle aç›lan haftam flimdi elimde tuttu¤um ve onun elinden ç›kma bir mektupla Greillenstein fiatosu’nda noktalan›yordu… A Haziran - Temmuz 2009 ANDANTE 79