13 ergonomi isgbolumu.com isg bolumu
Transkript
13 ergonomi isgbolumu.com isg bolumu
HEDEFLER İÇİNDEKİLER MESLEKİ HASTALIKLARDA ERGONOMİ • Meslek Hastalıkları • Meslek Hastalıklarını Oluşturan Faktörler • Fiziksel Faktörler • Kimyasal Faktörler • Biyolojik Faktörler • Meslek Hastalıklarında Alınacak Tedbirler ERGONOMİ Dr. Ercüment N. DİZDAR • Bu üniteyi çalıştıktan sonra; • Meslek hastalıklarını tanımlayabilecek, • Meslek hastalıklarını oluşturan fiziksel, kimyasal ve biyolojik faktörleri sınıflandırabilecek, • Meslek hastalıklarında alınması gereken tedbirler hakkında bilgi sahibi olabileceksiniz. ÜNİTE 13 Mesleki Hastalıklarda Ergonomi GİRİŞ Meslek hastalığı, işin niteliğine göre tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğranılan geçici veya sürekli hastalık, sakatlık veya ruhi arıza hâlleri olarak tanımlanır. İş sağlığı ve güvenliği çalışmalarında, çalışanları iş yerinin olumsuz etkilerinden ve doğabilecek hastalıklardan koruyarak, rahat, güvenli ve huzurlu bir ortamda çalışmalarının sağlanması amaçlanmaktadır. Meslek hastalıkları, İSG’nin dolayısıyla ergonominin çalışma alanları içerisindedir. Ergonomi kavramı içerisinde İş Sağlığı ve Güvenliğinin (İSG) amacı, kaza ve hastalık şeklinde ortaya çıkan tehlikelerden çalışanları korumak, zarar verici etkileri asgariye indirmek, mümkünse ortadan kaldırmak, fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam iyilik hâlini hedefleyip yaşam kalitesini yüksek tutarak çalışanların mutlu olmalarını sağlamaktır. İş kazaları gibi meslek hastalıkları da kişinin çalıştığı iş dolayısıyla karşılaştığı tehlikelerle ilgili bir durum olduğundan bunlar İSG’nin önemli bir çalışma alanını oluşturmaktadır. Eğitiminizin son (dördüncü) döneminde ismiyle müsemma “İSG2002 Meslek Hastalıkları” adında ders alacaksınız. Ergonomi dersimizin bu ünitesinde ise, ergonominin içinde yer alan İSG konularından meslek hastalıkları hususunda (giriş niteliğinde) bilgiler verilecektir. MESLEK HASTALIKLARI İşletmelerde işçilerin sağlık şikâyetlerinin tespit edilmesi ve nedenlerinin araştırılması gerekmektedir. Kötü dizaynın üstesinden gelmek için insan-tasarım, hastalık-insan arasındaki etkileşim incelenmelidir. Meslek hastalıklarına karşı iş yerlerinde birtakım genel tedbirlerin alınması hastalığın görünme sıklığını azaltabilir. Meslek hastalığına maruziyet, teknik planlama ve teknik metotların uygulanması ile kontrol edilebilir. Bu maksadın en verimli bir şekilde temini için, eğitilmiş ve kendilerine düşen vazifenin yerine getirilmesinde birbirleri ile yakın iş birliği sağlayan bir güvenlik organizasyonu ve personele ihtiyaç vardır. Bazen küçük bir tedbirle dahi ölümle sonuçlanabilecek meslek hastalığının önüne geçilebilmektedir. Çalışma koşulları ile çalışanların sağlığı arasında önemli bir ilişki vardır. Çalışma koşulları, insanın fizik ve mental (zihinsel) yeteneklerine uygun ve sağlıkla ilgili riskler kontrol altında tutulmuş ise fiziksel çalışma, sağlığı destekleyici ve yükseltici bir faktördür. Bu çalışmanın sağlıkla ilgili pozitif yönüdür. Çalışma koşullarının riskleri belirli bir düzeyi aşarsa meslek hastalıkları oluşur ki bu, çalışmanın sağlıkla ilgili negatif yönüdür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2 Mesleki Hastalıklarda Ergonomi Meslek hastalığı hakkında değişik birçok tanımlama mevcuttur: Belirli işle çalışmada oluşan hastalıklar, meslek hastalığıdır. Meslek hastalığı en genel anlamda, bir işin yapılması esnasında mesleki etkenlerin doğurduğu ve bu etkenlerin devamı halinde gittikçe gelişen ve bu nedenle belirli mesleklerde ve çalışma alanlarında bulunan nüfusta daha sık görülen hastalıklardır. Belirli bir meslekte çalışma esnasında sık görülen ve aynı şartlar altında deneysel olarak meydana getirilebilen bir hastalık meslek hastalığıdır. Meslek hastalığı ya çevrenin tehlike faktörlerine bağlı kısmi bir uygulamanın hususiyeti ya da bir işin bir işçi tarafından yapılmasında maruz kalabileceği ve iş yeri dışında da meydana gelebilecek hastalıklardır. Meslek hastalığı işçinin çalıştığı işin niteliğine göre tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, sakatlık veya arıza hâlleridir. MESLEK HASTALIKLARINI OLUŞTURAN FAKTÖRLER Bugün, dünyada ve ülkemizde meslek hastalıkları ve nedenleri ele alınırken, sınıflandırma daha genel ve daha bilimsel anlamda, iş yerlerinde meslek hastalıklarına neden olabilecek faktörler aşağıda sınıflandırıldığı gibidir: Fiziksel Faktörler Kimyasal Faktörler Biyolojik Faktörler Fiziksel Faktörler Meslek hastalıklarına yol açabilen fiziksel faktörler şunlardır (bk. Bölüm 1): Basınç Titreşim (vibrasyon) Radyant enerji (ultraviole, enfraruj, radyoaktif ışınlar vb.) Gürültü (bk. 7. Ünite: Fiziksel İşyeri Düzenleme: Gürültü) Aydınlatma (bk. 8. Ünite: Fiziksel İşyeri Düzenleme: Aydınlatma) Termal durum (bk. 9. Ünite: Fiziksel İşyeri Düzenleme: İklimlendirme) Basınç Basıncın zararları çoğunlukla ortam hava basıncının aniden düşmesi sonucu meydana gelir. Doğal ve suni olarak kişiyi saran hava basıncının kısa bir süre içinde düşmesi “dekompresyon hastalığı” yapar. Basınçlı hava soluyan dalgıçların, su yüzeyine hızlı çıkışları sonucunda, doku ve kanlarında çözünmüş olarak bulunan nitrojenin parsiyel basıncı ortam basıncının üzerine çıkar ki, doku ve kanda nitrojen gazı kabarcıklarının oluşması ile bu hastalık meydana gelir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3 Mesleki Hastalıklarda Ergonomi Dekompresyon hastalığı, dış atmosfer basıncının aniden düşmesiyle kandaki erimiş hâlde bulunan azot gazının gaz hâline dönüşmesiyle oluşur. Bu hastalıkta vücudun çeşitli damarlarında tıkanma ve felç (hatta ani ölümler) olabilmektedir. Bu hastalığa genellikle deniz altı ve hava ulaşım personeli maruz kalmaktadır. Bu hastalıktan korunmak için ortamın basıncı aynı tutulmalı veya ani basınç değişikliklerinden kaçınılmalıdır. Dekompresyon hastalığı sıklıkla dalgıçlarda olmasına karşın, 5500 metre üzerine çıkan kişilerde de görülebilir (yükseklik dekompresyon hastalığı). Dekompresyon hastalığında, HB02 tedavisi kabarcıkların çapının küçülmesini sağlar ve hipoksinin düzeltilmesinde yardımcı olur. Bu hastalıkta kan gazlarındaki biokimyasal değişiklikler homeostazisi etkiler, endotel hasarı ve lökosit aktivasyonuna neden olur. HBO2 tedavisinin klinik tablonun düzelmesinde sağladığı yararlı etki, kabarcıkların çapının küçültülmesi ve hipoksinin düzeltilmesine kıyasla daha önemlidir. Titreşimin sağlığa etkisi birkaç başlık altında değerlendirilmelidir. Son elli yıldır, dekompresyon hastalığının erken dönem tedavisinde, HBO2 en başta gelen tedavi yöntemidir. HBO2 tedavisi, 2.5-3.0 ATA basınç altında ve en az 2-4 saatlik seanslar halinde, semptomlar düzelene kadar yapılmalıdır. Semptomların görülmesini takiben ilk 6 saat içinde tedaviye alınan hastalarda sonuçlar daha yüz güldürücüdür. Dalgıçlarda görülen semptomlar; sınırlı cilt döküntülerinden, paralizi, konvülziyon ve gaz kabarcıklarının lenfatikler, venler ve arterleri tıkaması sonucu ortaya çıkan ani ölümlere kadar değişir. ABD’de, her yıl yaklaşık 100-150 amatör dalgıçta dekompresyon hastalığı görülmektedir. Türkiye’de ise vurgun yiyen dalgıç sayısı net bilinmemekte ancak ABD’den az olmadığı tahmin edilmektedir. Titreşim Titreşimin (vibrasyon) zararları genellikle delici matkap, testere gibi çok titreşim yapan hava basınçlı alet ve makinelerle çalışanlarda görülür. Bu tip aletler vücutta kuvvetli gerilimler meydana getirir. Titreşimin insan üzerindeki yükü, periyodik olup olmamalarına, etki süresine, titreşim yönüne ve vücuda giriş yönüne bağlıdır. Gürültünün etkisi kulağa olurken, titreşimin bütün vücuda zararı dokunur. İşitme bozuklukları, ruhsal bozukluklar, baş ağrısı, tansiyon düşüklüğü, damar bozuklukları, kemik ve eklem bozuklukları ve kas bozukluğu görülür. Bu rahatsızlıklardan korunmak için, kullanılan aletlerde titreşimin çalışana etkinisini azaltıcı tedbirler alınmalıdır. Ayrıca bu işlerde uygun olmayanlar çalıştırılmamalıdır (bk. Fizyolojik Çalışma Yeri Düzenleme: Gürültü). Radyant enerji Radyasyon (ışınım), iyonizan ya da noniyonizan türde olabilir. Noniyonizan grupta mor ötesi (ultraviyole) ve kırmızı ötesi (infrared) ışınlar yer alır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4 Mesleki Hastalıklarda Ergonomi Radyasyonun miktarı ve kalitesi direkt olarak ölçülemez. Bu ölçümler ancak indirekt olarak yapılabilir. Bugün ölçümlerde en güvenilir yöntem, radyasyonların havayı iyonize etmesi esasına dayanır. Radyant enerjinin kaynağı, frekansı, yoğunluğu önemlidir. Herhangi bir radyant enerji kaynağı için, havada meydana gelen iyonizasyon miktarı, o hava kitlesinin absorbe ettiği enerji miktarı ile orantılıdır. Radyasyon dozunun iki yönü vardır. Belirli bir bölgeye verilen radyasyon miktarı (ekspozür dozu) Kimyasal ve biyolojik yönden radyasyonun madde içinde absorbe olup kalan etkili miktarı (absorbe edilen doz) Şekil 13.1. Radyant Enerji Gama ışınları, çok zararlıdır. Az bir miktarda bile bu ışınlara maruz kalınması durumunda, kanser olunur. Çevremizde doğal gama ışını kaynağı yoktur. Uzaydan gelen gama ışınlarını da atmosfer büyük oranda engellemektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5 Mesleki Hastalıklarda Ergonomi Morötesi ışıklar, insan sağlığına zaralıdır. Aşırı dozda alınırsa deri kanserine neder olabilir. Atmosfer tarafından çoğu filtrelenir. Yani atmosferdeki ozon tabakası bu ışınları geçirmez, bizi güneşten gelen morötesi ışınlardan bu tabaka korur. Mor ötesi ışınların yüzeysel deri tabakalarında yanıklara, hatta deri kanserine neden olduğu bilinmektedir. İyonizan radyasyon ise alfa ve beta partikülleri veya gama ve röntgen ışınları şeklinde olabilir. Bu tür radyasyonda en önemli etki kanserojen olması özelliğidir. X (Röntgen) ışınları ise kansere sebep olur. Çevremizde X-ışını yayan doğal kaynak yoktur. Ama bu ışınlar atmosferden geçemezler. Aslında eski tüplü televizyonlar az miktarda X-ışını yayıyorlardı. İlk üretilen TV’lerin camları kurşunsuzdu, o nedenle çevreye bir miktar X-ışını yayıyorlardı. Röntgen cihazları içimizi X-ışınlarını kullanarak görüntülerler. Bu ışınlar zararlı olduğu için gereksiz yere röntgen filmi çektirmek iyi değildir. Özellikle panaromik çene röntgeni gibi çekimi uzun süren röntgen filmlerinin çekimi sırasında X-ışınlarına biraz daha fazla maruz kalındığında film çektirilmemelidir. Lüzum olmadıkça röntgen çektirmemelidir. Alfa ışınları, helyum atomu çekirdekleridir. Yani bir proton ve bir nötron. Radyoaktif maddeler tarafından yayınlanır. Çok zararlıdır. Kansere neden olur. Atom bombası ve nükleer patlamalarda ortaya çıkar. Onun dışında çevremizde bulunmaz. Ancak dünya tarafından bir miktar yayınlanır. Beta ışınları ise, hareket eden serbest elektronlardır. Atmosferde birkaç cm’den fazla ilerleyemezler. Beta ışınları ile katod ışınları aynı şeydir (hızları farklı). Beta ışınları deriye nüfuz edebilir ve yüksek frekanslı ışınlar gibi zarar verebilir. Beta ışınları kanser tedavisinde, malzemelerin kalınlığının ölçülmesinde, elektron mikroskoplarında ve eski tüplü TV’lerde kullanılır. TV içinde bulunan katod ışınları TV’nin camından geçemez. Kozmik ışınlar, içinde alfa, beta ışınları ve çeşitli atomaltı zerreler bulunduran, evreninin çeşitli yerlerinden gelen radyasyondur. Bu radyasyonun pek azı dünya atmosferinden geçebilir. Uzayda ise uzun süre kalanlar için tehlikelidir. Uzaya giden astronotlar zaman zaman gözlerinin önünde ışık çakmaları görürler, işte bunlar gözlerine giren kozmik ışınlardır. Uzayda kalan astronotların kaskları ve giysileri mikroskop altında incelendiğinde bunların yüzeyinin hasar gördüğü görülür. Bu hasarın nedeni çarpan kozmik ışınlardır. Kimyasal Faktörler Mesleki zehirlenmelerin çoğu solunum yolu ile alınan havanın içinde bulunan karbon monoksit ve kükürtlü hidrojen gazlarıdır. Bunlar, zehirli veya tahriş edici maddeler olup, normal ısıda ve atmosfer basıncında havada bulunup doğrudan doğruya solunum ile vücuda girerler. Meslek hastalıklarına sebebiyet veren başlıca kimyasal tehlikeler şunlardır: Tozlar Gaz ve buharlar Çözücüler Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6 Mesleki Hastalıklarda Ergonomi Tozlar Tozlar, partikül büyüklüğü 1 ile 100 mikron arasındadır. Tozlar ne kadar ince olursa, havada asılı kalma süreleri o kadar uzar ve solunum ile vücuda alınmaları o kadar kolay olur. Partikül büyüklüğü 1100 mikron arasında olanlar “toz” olarak anılır. Şekil 13.2. Partikül büyüklüğü 1-100 mikron arasında olanlar “toz” olarak nitelenir. Tozlar, çok ince katı madde parçacıkların havaya dağılması ile meydana gelir. Katı maddelerin ezilerek, yontularak, zımparalanarak veya öğütülerek parçalanması sonucunda ortaya çıkarlar. Metal, bitki veya mineral kökenli olabilir. Şekil 13.3. Tozlar ve insan vücudundaki etkileri Tozlar genelde akciğer hastalıklarını oluştururlar. 10 µm’den küçük tanecikli tozlar direkt olarak akciğere yerleşir ve hastalığa neden olur. 10-25 µm arasındaki toz tanecikleri ise bronşlara yerleşir. Daha büyük tanecikli tozlar burundaki kıllar tarafından tutularak bunların vücuda girmesi engellenir. Ağızdan nefes almak, parçacıkların akciğere geçmesine yardımcı olarak hastalık ihtimalini artırır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7 Mesleki Hastalıklarda Ergonomi Meslek hastalıklarına neden olan tozlar şunlardır: Tozun büyüklüğüne göre hava filitresi kullanılır. Şekil 13.4. Tozlar ve filitrelenmesi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8 Mesleki Hastalıklarda Ergonomi Şekil 13.5. Kimyasal maddelerin insan vücuduna giriş yolları Fibrojenik Tozlar Lift yapısına sahip tozlar, daha ziyade pamuk ve pamuk ile ilgili iş kollarında çalışanlarda ve talkla, asbest (akciğer kanserine sebep olarak gösterilen asbest kimyasal ve ısıya dayanıklı bir maddedir) ile uğraşanlarda meslek hastalığı yapar. Fibrojenik tozlar, en ziyade pamuk, talka ve asbest ile uğraşanlarda görülür. Fibrojenik tozlar daha ziyade akciğerlerinin yapısını bozarak etki eder. Bu tozlar, solunumla akciğerlere ulaşarak birikir ve bunun sonucunda dokusal değişim oluşturarak akciğerlerde fonksiyonel bozukluk yapar. Asbestoz hastalığı amyant tozlarının solunmasıyla oluşur. Bu madde ile uğraşanlarda akciğer kanseri dahi oluşabilir. Silisyum tozları kum ocaklarında, maden kuyularında, seramik, fayans, porselen ve cam endüstrisinde çalışanlarda görülür. Talkos hastalığı talkozla uğraşanlarda görülen bir hastalıktır, akciğerlerin yapısını bozar. Bisinoz ise pamuk tozlarıyla meydana gelen bir meslek hastalığıdır. Pamuk, dokuma endüstrisinde pamuk işinde çalışanlarda sıkça görülür. Toksik (Zehirleyici) Tozlar Endüstride kullanılan bazı metallerin ve organik maddelerin tozlarıyla temas sonucu vücutta zehirlenme belirtileri görünmektedir. Bu maddeler: Kurşun, kadmiyum, mangan gibi ağır metal tozları ile arsenik trioksit, berilyum bileşikleri, , DDT, fosforlu organik bileşikler ve kurşun tozlarıdır. Vücuda alındıklarında çeşitli organlar üzerinde(sinir sistemi, karaciğer, böbrekler, mide ve bağırsaklar, solunum organları, kan yapıcı organlar gibi) kronik veya akut zehirlenme etkisi yapan tozlar bu sınıfa girer. Tozu oluşturan bileşenlerin biri veya birkaçı toksik bir madde ise, maddenin cinsine, tozdaki yüzdesine, havadaki tozun yoğunluğuna, solunan tozun miktarına göre zehirlenmelere neden olabilirler. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9 Mesleki Hastalıklarda Ergonomi Kanserojen tozlar Çeşitli iç ve dış faktörlere bağlı olarak insanlarda kansere yol açabilen tozlardır. Meslekle ilgili kanser oluşturan (kanserojen) tozlar şunlardır: Asbest tozları, krom bileşiklerinin tozları, kömür katranı ve kömür tozları. Kansere neden olduğu belirlenen yani kanserojen veya kanserojen olduğundan şüphelenilen maddeler çok çeşitlidir ve bunlar iş güvenliği ve sağlığıyla ilgili kuruluşlar (Amerikan Endüstri Hijyenistleri (ACGIH), Amerikan İş Sağlığı Güvenliği Kurumu (OSHA) ve Amerikan Ulusal İş Sağlığı Güvenliği Enstitüsü (NIOSH), Uluslar arası Çalışma Örgütü vb. tarafından sınıflandırılmıştır. Kanser yapıcı maddeler ve bunların çalışma ortam atmosferinde bulunmasına izin verilebilecek konsantrasyonları da, bu belgelerde bulunmaktadır (bk. “İSG2002 Meslek Hastalıkları”). Bugün kanserojen olduğu bilinen tozlar şunlardır: asbest, arsenik ve bileşikleri, berilyum, kromatlar, nikel ve bileşiklerinin tozları. Beslenme, yaşam koşulları, çevre kirliliği mesleki etkiler gibi faktörlerin kanser oluşumunda rolü olduğu düşünülmektedir. Radyoaktif tozlar Hava içinde toz hâlinde bulunan radyoaktif maddelerin yaymış oldukları iyonize ışınlar, insan organizmasının hücre ve dokularında hasar yapar, tümör oluşumuna ve genetik bozukluklara neden olur. Uranyum, radyum, toryum vb. radyoaktif maddelerin iyi muhafaza edilmemesi sonucu bu artıkları radyoaktif maddelerle uğraşanlara ve atmosfere yayılarak çevresindeki canlılara zarar verir. Vücuda verdiği zarar radyoaktif maddenin özelliğine, miktarına, temas süresine göre değişir. Alerjik tozlar Duyarlı kişilerde ateş, astma, dermatitler gibi çeşitli alerjik reaksiyonlara yol açabilen tozlardır. Çeşitli bakteri, maya küf ve polenler de böyle etki gösterebilir. Rakyoaktif tozlar, tümör oluşumunu tetikler. Nemli ve sıcak nitelikteki ambar, ahır gibi yerlerde uzun süre bekleyen hayvan yemi, saman, ot, tahıl, küspe gibi küflü tozların solunması ile alerjik solunum sistemi hastalıkları ortaya çıkabilir. Pamuk, keten, kenevirle çalışanlarda, dokuma fabrikası işçilerinde görülen bisinoz, fırıncılarda un nedeniyle görülen bronşial astma allerjik tepkilerdir. Ağaç tozları da bu grupta yer almaktadır. Bazı maddeler vücutta aşırı duyarlılık (alerji) reaksiyonlarına sebep olur. Çiftçilerde tahıl tozlarına bağlı olarak astım oluşabilir. Ayrıca pamuk işiyle uğraşanlarda da devamlı öksürük meydana gelebilir. Tütün işçilerinde de tütün tozlarına bağlı olarak uzun süren alerjik öksürükler görülmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10 Mesleki Hastalıklarda Ergonomi Şekil 13.6. Belirli toksiklerden etkilenebilen organlar ve dokular Nötr tozlar Bu tür tozlar daha ziyade vücutta birikme yaparak kitleleriyle vücuda zarar verirler. Bu tozlardan: demir, magnezyum, kalsiyum, kömür, baryum, sülfat tozları çoğunlukla akciğerde birikirler. İnert tozlar Bu tür tozlar, vücutta birikebilen fakat fibrojenik ve toksik etkileri olmayan tozlardır. Solunan ve çöken partiküller ya nefes alma işlemiyle ve solunum sisteminin kendi kendini temizlemesi yoluyla vücuttan atılırlar veya en kötü durumda, akciğerde büyük patolojik etkiler yapmada daimî bir birikim meydana getirirler. Kireç taşı, mermer, alçı taşı tozları ve tütün tozu bu gruba örnektir. Gaz ve Buharlar Boğucu gazlar Basit ve kimyasal boğucu gazlar olarak iki grupta incelenir: Boğucu gazlar, basit ve kimyasal boğucular olarak ikiye ayrılır. Basit boğucu gazlar: Başında “karbondioksit” (CO2) gelir. Fermantasyon olaylarının geçtiği yerler, kuyu ve tüneller, yangın söndürme aygıtları imalat yerlerinde bu gaza rastlanır. Miktarın artmasıyla, çalışanların yeterli oksijen gazını almalarını engeller ve boğulma olayları görülür. Kimyasal boğucular: Bu tür boğucuların başında karbonmonoksit (CO) ve hidrojensülfür (H2S) gelir. İşyerleri ortamında karbonmonoksit miktarının artmasıyla, solunan havadaki karbonmonoksit, akciğerde oksijenin yerine alyuvarlara bağlanarak hücrelere oksijen taşınmasını engeller. Hücrelerdeki oksijen yetersizliğinde kan, parlak kırmızı renge dönerek boğulmayı netice verir. Hidrojensülfür zehirlenmesi ise lağım kanalları ve foseptik kuyu çalışanlarında, kimya ve boya endüstrisinde çalışanlarda görülür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11 Mesleki Hastalıklarda Ergonomi İritan (tahriş edici) gazlar Amonyak, farmaldehit, azotdioksit başlıca iritan gazlarıdır. Amonyak başlıca gübre üretiminde, boya üretiminde, soğutucu olarak kullanma işlerinde çalışanların gözlerinde ve solunum yollarında tahriş edici bir etki yapar. Azotdioksitler ve diğer azotoksitler, patlayıcı madde ve boya imalatında da kullanılır. Ayrıca ark ve asetilen kaynakçılarında (havanın nitrojen ve oksijenini arkın sıcaklığı birleştirir) da azot dioksit zehirlenmeleri görülmektedir. Sistemik zehirli gazlar Endüstride karşılaşılan birçok maddenin buhar ve gazları sistemik zehir etkisi göstermektedir. Bunların başlıcaları: benzen, civa buharı, fosfor bileşikleri, kurşun oksit buharı, kadmiyum bileşikleri, arsenikli hidrojen, karbon sülfür. Civa, oda sıcaklığında buharlaşan ve psikolojik bozukluklara sebebiyet veren bir gazdır. Benzen: Ucuz ve iyi bir çözücü olduğundan sıkça kullanılır. Buharları solunum yoluyla vücuda girerek çeşitli etkiler (baş ağrısı, halsizlik) yapar. Ayrıca uzun süre benzinle karşılaşma kan kanseri (lösemi) yapar. Civa: Termometre, barometre, kuru batarya, diş hekimliğinde kullanılan civa, oda sıcaklığında buharlaşır. Civa buharı solunumla ve deriden vücuda bulaşır. Baş ağrısı, yorgunluk, diş etlerinde kanama, psikolojik bozukluklar ve titremeye yol açar. Bu yüzden çalışırken civanın buharlaşması önlenmelidir. Fosfor ve bileşikleri: Kırmızı fosfor zehir etkisi göstermez, daha ziyade beyaz (sarı) fosfor zehirleyicidir. Daha ziyade ilaç endüstrisinde, çözücü imalinde kullanılır. Karaciğerde harabiyet, kansızlık, kemik iltihabı vb. yapar. Kurşun: Kurşunla çalışan akü imali ve kurşun kaplama, sac imalatı ve matbaacılıkta, boya, badana işlerinde sıkça rastlanan kurşun oksit buharı zehirlenmelere sebebiyet verir. Karaciğer ve böbreklere yerleşen kurşun tozları nihayetinde felç yapar. Kadmiyum bileşikleri: Galvanizleme işlerinde, akü imalatında, nükleer enerji üretim işlerinde kullanılır ve bu iş yerlerinde kadmiyum buharları ile zehirleme olur. Arsenikli hidrojen: Endüstriyel işlemlerde metallerin asitlerle karşılaşması sonucu ortaya çıkar. Daha ziyade kanda zehirlenme sonucu beyinde etkisini gösterir. Narkotik (uyuşturucu) buharlar Normal ısıda ve basınçta buharlaşarak gaz, sıvı veya katı maddelerin havada bulunan buharlarıdır. Benzol, alkoller ve halojenli hidrokarbonlar başlıca uyuşturucu buharlardır. Alkoller hidrokarbonların (metan, etan, propan vb.) hidroksilli bileşiklerdir. Genellikle alifatik alkollerin merkezi sinir sistemi üzerinde uyutucu ve uyuşturucu bir etki gösterdiği söylenebilir. Bu iş kollarında çalışanlarda zamanla merkezî sinir sisteminde hasarlar oluşmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12 Mesleki Hastalıklarda Ergonomi Şekil 13.7. Toksik kimyasallarla temas sonucu vücutta tahriş meydana gelir. Çözücüler Çözücüler, primer ve allergen maddeler olarak iki grupta incelenir. Suyun çözücü özelliği endüstride kullanılan maddeleri çözmek için yetersizdir. Bu sebeple organik sıvılar kullanılır. Bu sıvılara “Endüstriyel Çözücü veya Solventler” denir. Bunlar çözücülükleri ötesinde üretimde ilk madde veya ara madde olarak kullanıldıkları için tercih edilirler. Örneğin, benzen, boya üretiminde ilk adım olarak kullanılır. Deriyle temas yoluyla insan sağlığına zarar veren solventlerden bir kısmı (kurşun, anilin, tetraetil, siyanür vb.) öldürücüdür, bir kısmı (sülfirik asit, nitrik asit) cildi tahriş eder, diğer bir kısmı ise (alkol, kerozin vb.) derinin bakterilere karşı mukavemetini (dermatosis) azaltır. Çözücüler, primer ve allergen maddeler olarak iki grup altında incelenir: Primer Tahriş Ediciler: Benzen bileşiklerinin deri ile teması sonucu deride tahrişe bağlı olarak dermatit oluşur. Benzin, ligorin ve kerosin buharları deriyi, gözleri ve burnu tahriş eder. Allergen Maddeler: Bazı çözücüler kapsadıkları madde ile bünyede aşırı duyarlılık reaksiyonlarına sebep olurlar. Çıplak elle çalışanların ellerinde çeşitli dermatitler, solunum yollarında astıma benzer rahatsızlıklar ve gözlerde ise konjiktivit oluşturmaktadır. Bu rahatsızlıkların derecesi bünyeden bünyeye göre değişir. Yukarıda sağlığa zararlarından bahsedilen çözücüler aynı zamanda ateş alma ve patlama tehlikelerinin de kaynağı olarak görülebilir. Zira yanıcı sıvı olan solventler, küçük bir kıvılcım ile patlamaya neden olabilir. Biyolojik Faktörler Biyolojik faktörler, çevrede bulunan mantar gibi çok küçük mikro organizmaların meydana getirdiği bulaşıcı meslek hastalıklarına sebebiyet verir. Bazı iş kollarında çalışılan (mikrop taşıyan madde ve hayvanlarla) yere göre havada, suda ve toprakta bazı hastalıklar ile karşılaşılır. Buna göre bu tür meslek hastalıklarını ikiye ayırmak mümkündür: İnfekte madde veya hayvanlarla çalışanlara geçebilecek hastalıklar: Hayvan (koyun, keçi, inek) yetiştiricilerine malta humması, şarbon; domuz işlerinde uğraşanlara domuz yılancılığı; avcılara tuleremi ve evcil kuşlarla uğraşanlarda takoz hastalığı geçer. Laboratuvar ve hastane çalışanlarında da bu tip çeşitli hastalıklar görülebilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13 Mesleki Hastalıklarda Ergonomi Çalışma çevresinde geçebilecek özel hastalıklar: Bunların başında toprakla uğraşanlarda tetanos görülür. Tetanos mikrobu otla beslenen hayvanın bağırsaklarında zararsız yaşar. Parazit hastalıkları da topraktan bulaşır. Mantar hastalıkları ise deri yoluyla bulaşır. Şekil 13.8. Hayvanların ve kimyasalların olduğu ortamda çalışan işçilerin koruyucu teçhizat kullanımı Mesleki enfeksiyon (hastalık yapan mikrop) hastalıklarından korunmada başta vücuttaki açık yaralar iyi kontrol edilmeli, yaralanmalarda tetanoz aşısı yaptırılmalıdır. Ayrıca bir bölgede yaygın görülen bulaşıcı hastalığı tespit etmek için toprak numuneleri, biyolojik incelemelerden geçirilir. MESLEK HASTALIKLARINDA ALINACAK TEDBİRLER Meslek hastalıklarına karşı alınacak tedbirler üç grupta incelenebilir: tıbbi tedbirler, çalışma çevresine ait tedbirler ve işçiye ait tedbirler. Tıbbi Tedbirler İşe giriş tıbbi kontrolleri İşe giriş ve periyodik tedbirler, meslek hastalıklarında tıbbi önlemlerdendir. İşe göre işçi (hamile hanımların radyasyona maruz çalışma yerlerinde çalıştırılmamaları, gürültülü ortamlarda sağırların istihdamı vb.) seçilmelidir. Bazı iş kollarında, özellikle tozlu iş yerlerinde iş yeri hekimi, çalıştırmayı düşündüğü işçiyi tam bir (klinik ve radyolojik) akciğer muayenesinden geçirmeli, akciğerleri tozları temizlemeye (vücuttan atmaya) elverişli olanlar bu iş yerlerine kabul edilmelidir. Periyodik tıbbi kontroller İşin durumuna göre işçiler belirli sürelerle tıbbi muayenelerden geçirilmeli ve bu süre altı ayı geçirilmemelidir. Hastalık belirtileri meydana çıkmadan dahi bu periyodik muayeneler ile çoğu meslek hastalığı daha başlangıcında tespit edilebilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14 Mesleki Hastalıklarda Ergonomi Şekil 13.9. Tıbbi gözetim Çalışma Çerçevesine Ait Tedbirler Meslek hastalıklarına yol açacak maddelerin oluşumu engellenebiliyorsa koruyucuya lüzum kalmaz. Bunun yolu da zararlı maddeleri kullanmamak veya değiştirmek gibi teknik tedbirlerin alınmasıdır. Kullanılan zararlı maddelerin değiştirilmesi İş yerinde kullanılan zararlı maddeler zararsız veya daha az zararlı maddeler ile ikame (örneğin, bileme işlerinde kum taşı yerine korut gibi sentetik bileme taşları kullanılabilir) edilmelidir. Kapalı çalışma yöntemi Zararlı maddelerin kullanıldığı imalathanelerde üretimin işçiyle direkt temas hâlinde olmadan kapalı kaplar veya odalar içinde yapılması için gerekli teknik gelişmelerden faydalanılmalıdır. Kullanılan makinelerin zararlı maddeleri dışarıya sızdırmamaları sağlanmalıdır. Meslek hastalığına sebep olacak maddeler, çalışılan yerlerden ayrı tutulmalıdır. Ayırma İş yerlerinde meslek hastalığı oluşturulabilecek maddelerle çalışılan yerler kesinlikle diğer bölümlerden ayrı tutulmalı, bu maddelerin kaynakları izole edilmelidir. Bu tip yerlerde giyinilen özel giysisi ve araçların iş yerinden çıkarken çıkarılması gerekir. Şekil 13.10. Çalışma alanına buhar yayan üstü açık bir yağ giderme tankı ve buharı içeride tutan üstü kapalı bir yağ giderme tankı Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15 Mesleki Hastalıklarda Ergonomi Havalandırma Yapılan işe göre lokal veya genel havalandırma yapılmalıdır (bk. Kişisel Koruyucular): Lokal Havalandırma: Belirli bir bölgenin havalandırılmasıdır. Örneğin, civa ve benzenle çalışılan iş kollarında bu maddelerin buharlarını havadan ağır olması sebebiyle, havalandırma tertibatı döşemeye yakın kısımlara yerleştirilmelidir. Ayrıca iş yapılan salonlara çekici ocakların yapılması, havadaki zehirli madde yoğunluğu artmadan dışarı atılmasını sağlar (Şekil 13.11). Genel Havlandırmada: İş yerlerinde devamlı olarak ortam havasını değiştiren sistemler yapılır ve her iş bitiminden sonra iş yeri pencereler açılarak havalandırılır (Şekil 13.12). Nemli Çalışma Yöntemleri Çok toz çıkaran iş kollarında sulu delicilerin kullanılması iyi bir yöntemdir. Parçalandığında tozlanan malzemelerin önceden ıslatılması toz oluşumunu önler. Genel temizlikte yerlerin ıslak paspaslarla silinmesi zararlı tozların etrafa yayılmasını önler. Sürekli temizlik ve bakım İş yerleri temiz tutulmalı, iş bitiminde temizlik yapılıp havalandırılmalı ve makineler bakımdan geçirilmelidir. Atmosfer kirliliğinden kaynaklanan tehlikeler ile “İş yeri Hijyeni“ ilgilenir. Üretim Planlaması Çalışma saatleri iyi düzenlenerek zararlı maddelerle temas edenlerin çalışma süreleri kısa tutulmalıdır. Çalışma Ortamı Ölçümleri İş yeri ortamında biyolojik (kan ve idrar vb.) ve çevresel (gürültü, zararlı toz ve gaz) ölçümler yapılmalıdır. Bu şekilde kullanılan veya ortaya çıkan zararlı maddelerin ortamdaki yoğunluğu tespit edilmelidir. Şekil 13.11. Lokal havalandırma Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16 Mesleki Hastalıklarda Ergonomi Şekil 13.12. Birleşik havalandırma sistemi: egzoz fanı (i) panjurlu tavan pencereleri (ii) Çalışırken ortaya çıkan atmosfer kirliliğinden kaynaklanan tehlikelerin gözlem ve kontrolü ve bunlardan kaynaklanan hastalık ve tehlikeler ile çevre kirliliği kontrolünün bir dalı olan “İşyeri Hijyeni” ilgilenir. Bu bilim dalı çevreyi kirleten tehlikeleri tanımlar, potansiyel sorunlarını ve etkileşimleri belirler ve çözüm önerileri geliştirir. İşçiye Ait Tedbirler Kişisel korunma araçlarının kullanımı Meslek hastalığı önlenebilir nitelikte bir olgudur. Önlenmesinde, vücuda giriş yolunun bilinmesi önemlidir. Bu yolu kapatmaya yönelik “kişisel” önlemlerin alınması gerekir. Bazen kullanma zahmetinden dolayı işçiler korunma araçlarını kullanmayı ihmal ederler. Bu araçlar uzun araştırmalar ve deneyler sonucu bulunduğundan koruyucu oldukları muhakkaktır. Meslek hastalıkları, alınacak tedbirler ile önlenebilir bir olgudur. Aşırı tozlu bir yerde çalışırken özel maske kullanmak o tozun zararından işçiyi büyük oranda korur. Aşırı gürültülü yerlerde kulak tıkacı kullanmak kulak rahatsızlıklarını önler. Kaynak yapanlar için gözlük veya maske kullanmak göz rahatsızlıklarını önler. Zehirli maddelerle çalışılan yerlerde koruyucu solunum cihazları (kapalı sistem solunum cihazları: kimyasal reaksiyonlu, basınçlı oksijen tüplü, hava vericili) ve hava tesisatından hava temin eden solunum cihazları zehirlenmeyi önler. Özel iş elbisesi giymek ve iş bitiminde hemen o elbiseyi değiştirmek zehirli madde ile uzun süre temas etmeyi önler (Şekil 13.13). Şekil 13.13. Özel iş elbiselerinin kullanımı Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17 Mesleki Hastalıklarda Ergonomi Eğitim Ödev Ayrıca iş yerlerinde kullanılan bazı maddelerin zararları işçilere anlatılmalı, hangi şartların zararlı olduğu ve ne gibi tedbirler alınması konusunda seminerler verilmelidir. Ayrıca iş yerlerinde işle ilgili uyarıcı levha ve broşürler asılmalıdır. •Çevrenizdeki iş yerlerinde yaşanabilecek mesleki hastalıklarını tanımlayınız. •Tanımladığınız meslek hastalıkları hakkında alınabilecek tedbirleri raporlayınız. •Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “ödev” bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18 Özet Mesleki Hastalıklarda Ergonomi •Meslek hastalığı en genel anlamda, bir işin yapılması esnasında mesleki etkenlerin doğurduğu ve bu etkenlerin devamı hâlinde gittikçe gelişen ve bu nedenle belirli mesleklerde ve çalışma alanlarında bulunan nüfusta daha sık görülen hastalıklardır. •Meslek hastalığı ya çevrenin tehlike faktörlerine bağlı kısmi bir uygulamanın hususiyeti ya da bir işin bir işçi tarafından yapılmasında maruz kalabileceği ve iş yeri dışında da meydana gelebilecek hastalıklardır. •Ergonomi kavramı içerisinde İş Sağlığı ve Güvenliğinin (İSG) amacı, kaza ve hastalık şeklinde ortaya çıkan tehlikelerden çalışanları korumak, zarar verici etkileri asgariye indirmek, mümkünse ortadan kaldırmak, fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam iyilik halini hedefleyip yaşam kalitesini yüksek tutarak çalışanların mutlu olmalarını sağlamaktır. •Dünyada ve ülkemizde meslek hastalıkları ve nedenleri ele alınırken, sınıflandırma daha genel ve daha bilimsel anlamda, iş yerlerinde meslek hastalıklarına neden fiziksel, kimyasal ve biyolojik faktörler olarak sınıflandırılır. •Basıncın zararları çoğunlukla ortam hava basıncının aniden düşmesi sonucu meydana gelir. Doğal ve suni olarak kişiyi saran hava basıncının kısa bir süre içinde düşmesi “dekompresyon hastalığı” yapar. •Meslek hastalıklarına karşı alınacak tedbirler üç grupta incelenebilir: tıbbi tedbirler, çalışma çevresine ait tedbirler ve işçiye ait tedbirler.Bazı iş kollarında, özellikle tozlu iş yerlerinde iş yeri hekimi, çalıştırmayı düşündüğü işçiyi tam bir (klinik ve radyolojik) akciğer muayenesinden geçirmeli, akciğerleri tozları temizlemeye (vücuttan atmaya) elverişli olanlar bu iş yerlerine kabul edilmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19 Mesleki Hastalıklarda Ergonomi DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “bölüm sonu testi” bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Bir işin yapılması esnasında mesleki etkenlerin doğurduğu ve bu etkenlerin devamı hâlinde gittikçe gelişen ve bu nedenle belirli mesleklerde ve çalışma alanlarında bulunan nüfusta daha sık görülen hastalıklara ne ad verilir? a) İş hastalığı b) Çalışan hastalığı c) Kazazede hastalığı d) Meslek hastalığı e) İşçi hastalığı 2. Doğal ve suni olarak kişiyi saran hava basıncının kısa bir süre içinde düşmesi hangi hastalığa zemin hazırlar? a) Doğal basınç hastalığı b) Suni basınç hastalığı c) Dekompresyon hastalığı d) Vurdum hastalığı e) Basınç yükselmesi hastalığı 3. Radyasyon dozunun kaç yönü vardır? a) İki b) Dört c) Altı d) Sekiz e) On 4. Helyum atomu çekirdeği nedir? a) Gama ışını b) Alfa ışını c) X ışını d) Beta ışını e) Helyum ışını 5. Tozların partikül büyüklüğü hangi mikronlar arasındadır? a) 10 000 - 1 000 000 b) 1000 - 100 000 c) 100 - 10 000 d) 10 - 1 000 e) 1 – 100 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20 Mesleki Hastalıklarda Ergonomi 6. Asbestoz hastalığı hangi tozların solunmasıyla oluşur? a) Asbestoz b) Amyant c) Magnezyum d) Kalsiyum e) Baryum 7. Kum ocaklarında, maden kuyularında, seramik, fayans, porselen ve cam endüstrisinde çalışanlarda hangi tozlar görülür? a) Bisinoz b) Asbest c) Silisyum d) Fibronejik e) Talka 8. Duyarlı kişilerde ateş, astma, dermatitler gibi çeşitli alerjik reaksiyonlara yol açabilen tozlar hangisidir? a) Allerjik tozlar b) Zehirleyici tozlar c) Asbest tozu d) Amyant tozu e) İnert tozlar 9. Vücutta birikebilen fakat fibrojenik ve toksik etkileri olmayan tozlar hangisidir? a) Silis tozlar b) Asbest tozu c) Radyoaktif tozlar d) Kanserojen tozlar e) İnert tozlar 10. Termometre, barometre, kuru batarya, diş hekimliğinde kullanılan civa, oda sıcaklığında buharlaşan, buharı solunduğunda ya da deriden vücuda bulaştığında baş ağrısı, yorgunluk, diş etlerinde kanama, psikolojik bozukluklar ve titremeye yol açan gaz aşağıdakilerden hangisidir? a) Benzen b) Fosfor c) Kurşun d) Civa e) Arsenikli hidrojen Cevap Anahtarı 1.D, 2.C, 3.A, 4.B, 5.E, 6.B, 7.C, 8.A, 9.E, 10.D Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21 Mesleki Hastalıklarda Ergonomi YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Alexander, D. C., The Practice and Management of Industrial Egonomics, Prentice Hall Inc., 1986. Bailey, R.W., Human Performance Engineering, Prentice Hall, 2006 Bridger, R. S., Introduction to Ergonomics, McGraw-Hill, 2009. Brüel&Kjaer, Environmental Noise, Brüel&Kjær Sound & Vibration Measurement A/S., 2001. Chaffin D., Anderson G., Occupational Biomechanics, New York: John Wiley&Sons 2004. Chapanis, A., Introduction To Human Factors Considerations in System Design, (Eds. M. Mitchell, P. Van Balen, K. Moe), NASA Pub., Washington, USA, 1976. Charles, A., Ergonomics and Safety in Hand Tool Design, Lewis Publishers, 2009. Corlett, E. N., Clark, T. S., The Ergonomics of Workspaces and Machines-A Design Manual, Taylor and Francis, Bristol, 20055. Corlett, E., Wilson, J., Manenica, I., , The Ergonomics of Working Postures, Taylor & Francis, 2006. Cushman, H., Nielson, S., Weim, W., 1983, Ergonomic Design for People at Work Vol. 1, Kodak Human Factor, USA, 2003. Das, B., Sengupta, Arijit K., Industrial Workstation Design: A Systematic Ergonomics Approach, Applied Ergonomics, Vol 27 (3), Elsevier Science, 1996. Dizdar,. E. N., Taşıt Ergonomisi, Z.K.Ü., Karabük Teknik Eğitim Fakültesi (Ders Notları), Karabük, Eylül, 2002. Dizdar, E. N., Antropometrik Optimizasyon, Z.K.Ü., Fen Bilimleri Enstitüsü (Ders Notları), Karabük, Şubat, 2003. Dizdar, E. N., Ergonomik İş İstasyonu Tasarımında İlk Adım: Antropometri, Mesleki Sağlık ve Güvenlik Dergisi, (14) s. 38-44, Haziran, 2003. Dizdar, E. N., İş Güvenliği, ZKÜ, Karabük TEF (Lisans Ders Kitabı), Alver Matbaası, Ankara, Ekim, 2000. Dizdar, E. N., İş Güvenliği, Murathan Yayınevi, (4. Baskı), 2008. Dizdar, E. N., Üretim Sistemlerinde Olası İş Kazaları İçin Bir Erken Uyarı Modeli, Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Endüstri Mühendisliği (Doktora Tezi), Ankara, 1998. Dul, J., Weerdmeester B. A., Ergonomics For Beginners: A Quick Reference Guide, Taylor & Francis; 2nd Ed., 2001. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22 Mesleki Hastalıklarda Ergonomi Eastman Kodak Company, Ergonomic Design for People at Work, Vol. 2, Van Nostrand Reinhold, New York, 1986. Fraser, T. M., Introduction to Industrial Ergonomics, Wall & Emerson, 1996. Helander M. G, Landauer T. K., Prabhu P.V. (Ed), Handbook Of Human-Computer Interaction, North-Holland, 1997 Helander, M. G., The Human Factors Profession, Handbook of Human Factors and Ergonomics, (Ed. Salvendy G.) pp. 3-16, John Wiley&Sons Ltd., 1997. Helander, M., A Guide to the Ergonomics of Manufacturing, Taylor & Francis, 1997. Helander, M., Design For Manufacturability : A Systems Approach To Concurrent Engineering, Taylor & Francis, 2002 ILO, Ergonomic Checkpoints, Geneva, 1996. James, H., The Dictionary for Human Factors/Ergonomics, CRC, 1992. Karwowski, W, Marras, S. W., The Occupational Ergonomics Handbook, C R C Press, 2008 Karwowski, W., International Encylopedia of Ergonomics and Human Factors, Taylor & Francis, 2001. Kaya, M. D., Ergonomi: Antropometrik Verilerin Güncellenmesi Üzerine Bir Araştırma, Detay Yayıncılık, 2010. Kroemer, K. H. E., Kraemer A., Office Ergonomics, Taylor & Francis; 2nd Ed., 2001. Kroemer, K. H. E., Kroemer H. B., Kroemer – Elbet K. E., Ergonomics – How to Design for Ease and Efficiency, (2nd Edition), Prantice Hall, New Jersey, 2001. Lee, G. C., Advances in Occupational Ergonomics and Safety, IOS Press, 1999. Lehto, M.R., Buck, J. R., Introduction To Human Factors And Ergonomics For Engineers, (Ed: Salvendy, G.), Taylor & Francis, 2008. Marley, F., Applied Occupational Ergonomics : A Textbook, Kendall/Hunt Publishing Company, 2008 Mccormick, Ernest J., Senders, Mark S., Human Factors in Engineering and Design, 5th Edition, Mcgraw- Hill International, 2008. Mital, A., Advances in Industrial Ergonomics and Safety, Taylor & Francis, 2009. Nebhard, D., A., Workplace Cross Trainigng, CRC Press, Taylor & Francis, Group 2007. Neumann, W. P., (Ed), Inventory of Human Factors Tools and Methods: A WorkSystem Design Perspective, Ryerson University, 2007 Niebel, B., Freivalds, A., Methods, Standars and Work Design, Mcgraw Hill, 2003 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23 Mesleki Hastalıklarda Ergonomi Oborne, D., Ergonomics at Work: Human Factors in Design and Development, 3rd Edition, John Wiley&Sons Ltd., 1995. OSHA, Easy Ergonomics, A Practical Approach for Improving the Workplace, (Education and Training Unit, Cal/OSHA Consultation Service, California Department of Industrial Relations), 1999 Pheasant S., Ergonomics, Work and Health, Mac Millian Press, Australia,2001. Pheasant, S., Bodyspace: Anthropometry, Ergonomics And Design Of Work, Prentice Hall, 2002 Phillips, C. A., Human Factors Engineering, John Wiley & Sons. 1999. Pulat, M. B., Fundamentals of Industrial Ergonomics, Waveland Press, 1997. Sabancı, A., 1999, Ergonomi, Baki Kitapevi, Adana, 1999. Salvendy, G., Handbook of Human Factors and Ergonomics, 2nd Edition, John Wiley&Sons Ltd., 1997. Salvendy, G., Handbook of Industrial Engineering, 2nd Ed., John Wiley & Sons, Inc., 1991. Salvendy, G., Karwowski, W., Design of Work and Development of Personnel in Advanced Manufacturing, John Wiley&Sons, 1994. Sanders, M. S., McCormick, E., Human Factors in Engineering and Design, McGraw-Hill Inc., Seventh Edition, Singapore, 1993. Şimşek, M., 1994, Mühendislikte Ergonomik Faktörler, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1994. Stelmach, G., (Ed)., Human Factors, Kees Michielsen of North-Holland, 2000. Tayyari, F., Smith, J. L., Occuparional Ergonomics Principles and Application, Chapman & Hall, First Ed., London, 1997. Uslu, B. A., Ergonomi, Atılım Üniversitesi Yayınları, No: 5, Ankara, 2001. Virginia Tech, Workplace Ergonomics Program, Virginia Politechnic Istitue and State University, Environmental, Health And Safety Services, 2001. Wickens, D. C., Gordon, S., Liu, Y., An Introduction To Human Factors Engineering, Prentice Hall, 2007 Zandin, K B., Maynard, H. B., Maynard's Industrial Engineering Handbook, Mcgraw-Hill, 2001. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24