PDF - 3e Electrotech
Transkript
PDF - 3e Electrotech
A⁄USTOS 2011 > SAYI: 206 ED‹TÖRDEN Bileflim Yay›nc›l›k, Fuarc›l›k ve Tan›t›m Hizmetleri San. ve Tic. A.fi. ad›na ‹MT‹YAZ SAH‹B‹ ve YÖNET‹M KURULU BAfiKANI Mustafa ÜSTÜN Bileflim ‹fl Merkezi, Sanayi Mah. Sultan Selim Cad. fiahinler Sok. No: 10 34416 Ka€›thane / ‹STANBUL Küresel rekabet ve Türkiye Bilindi¤i gibi ça¤›m›zda yaflanan teknolojik devrim bilgiyi ekonomik gücün kayna¤› konumuna getirmifl durumda. Bugün dünya ticaretinin büyük bir k›sm›n› gerçeklefltiren geliflmifl ülkeler, sermaye yo¤un üretim tekni¤ine geçmifl olan ülkelerdir. Uluslararas› büyük rekabet yar›fl› bu ülkeler aras›nda geçmektedir. Bu sebeple dünya ekonomisi ile bütünleflmek tek bafl›na bir anlam ifade etmiyor. Önemli olan bu büyük ülkelerle birlikte küreselleflme sürecinde yer almak ve büyük rekabet yar›fl›na kat›labilmek olarak öne ç›k›yor. Türkiye gibi geliflmekte olan ülkeler için uluslararas› rekabet gücünü art›rman›n, sa¤l›kl› bir iktisadi yap›ya kavuflma ve h›zl› kalk›nma ile mümkün olaca¤› gayet aç›k. Bu sebeple geliflmekte olan ülkelerin rekabet gücünü art›rmalar›, gelecekte o toplumlar›n refah seviyelerini art›racak bir husus olarak de¤erlendirilir. Türkiye halen iki temel yap›sal zay›fl›k yafl›yor. Öncelikle uluslararas› fiyat rekabeti, bozuluyor ve bu da mevcut bütçe a盤›n› art›r›yor. Öte yandan ekonomi emek gücünden yeterince yararlanam›yor. Endüstri ve hizmet sektöründeki iflgücü, yafllanan nüfustaki art›fl› ve yüksek oranlarda k›rsal alandan flehirlere göçün art›fl›n› emebilecek kadar kuvvetli bir flekilde büyümüyor. Bunun sonucunda Türkiye, yüzde 40’l›k iflgücü oran› ile OECD’nin en zay›f ülkesi kalmaya devam ediyor. Netice itibariyle, küreselleflen dünyada ekonomi uluslararas› büyük bir rekabet yar›fl›na sahne oluyor. Buna göre, uluslararas› rekabet yar›fl›nda ancak “bireye yat›r›m” yapan, “bilgi yo¤un sanayiye dayal› ekonomik politika” izleyen ülkeler yerini alabilir. Türkiye bu hususlar› yerine getirdi¤i, sistem tercihini do¤ru ve isabetli yapt›¤›, istikrarl› ve iyi yönetildi¤i takdirde rekabet piyasas›nda hak etti¤i yeri mutlaka alacakt›r; almal›d›r. Bu say›da A¤ustos say›m›zda “Röle” sektörünü dosya konusu olarak inceledik. Sektördeki firmalar›n hem sektöre dair fikirlerini, tespitlerini ve sektörün gelece¤ine dair öngörülerini hem de kendi faaliyetleri hakk›ndaki aç›klamalar›n› sayfalar›m›za tafl›d›k. Dosya konusu haricinde pano, flalt, trafo, motor, UPS, kablo, ayd›nlatma, test / ölçü, elektronik ve enerji sektörlerinden haberler, ürün tan›t›mlar› ve teknik makaleleri de a¤ustos say›m›zda bulabileceksiniz. Haluk Kürflad KOPUZLU 8 GENEL MÜDÜR N. Nezih KAZANKAYA YAYIN KURULU YAZI ‹fiLER‹ MÜDÜRÜ ED‹TÖR GÖRSEL YÖNETMEN SAYFA TASARIMI FOTO⁄RAF ED‹TÖRÜ GRUP SATIfi MÜDÜRÜ REKLAM KOORD‹NATÖRÜ SATIfi DESTEK ÜRET‹M D‹REKTÖRÜ Haluk Kürflad KOPUZLU, H. Ediz RONA, Erhan DEM‹RTEL, ‹pek PORTAKAL, Devrim BOZKURT, Ali BAYCANLAR Haluk Kürflad KOPUZLU (Sorumlu) halukkursad@bilesim.com.tr Bileflim ‹fl Merkezi, Sanayi Mahallesi Sultan Selim Cad. fiahinler Sok. No: 10 34416 Ka€›thane / ‹STANBUL Kerem KURUL kkurul@bilesim.com.tr Feyza YAPULU fyapulu@bilesim.com.tr Ertan ‹RG‹N eirgin@bilesim.com.tr Garo M‹LOfiYAN garo@bilesim.com.tr Hacer YILMAZER KALAFATLAR hyilmazer@bilesim.com.tr Yasemin ‹fiCAN yiscan@bilesim.com.tr Serap Yetginer syetginer@bilesim.com.tr Y›lmaz BAYKUT ybaykut@bilesim.com.tr ÜRET‹M AS‹STANI Görkem DO⁄AN gdogan@bilesim.com.tr B‹LG‹ ‹fiLEM Erdal AYTEK‹N eaytekin@bilesim.com.tr WEB / E-DERG‹ ABONE SERV‹S‹ MERKEZ YÖNET‹M ADRES‹ ANKARA fiUBE GÜNEY VE GÜNEYDO⁄U ANADOLU BÖLGE TEMS‹LC‹L‹⁄‹ BASKI YAYIN TÜRÜ BASKI TAR‹H‹ Bertu¤ KODAMANO⁄LU bertug@bilesim.com.tr Feride USTA abone@bilesim.com.tr (212) 324 44 43 - dahili 165 Bileflim ‹fl Merkezi Sanayi Mahallesi Sultan Selim Cad. fiahinler Sok. No:10 34416 Ka€›thane / ‹STANBUL Tel: (0212) 324 44 43(Pbx) Faks: (0212) 284 36 05 E-posta: 3e@bilesim.com.tr Web: www.bilesim.com.tr Ayflim KOfiAR KARSU Tel: (0312) 447 53 21-02 Faks: (0312) 437 20 96 E-posta: ankara@bilesim.com.tr Sami DEM‹RKIRAN Tel: (0322) 359 81 85 (Pbx) Faks: (0322) 359 36 39 E-posta: sdemirkiran@bilesim.com.tr Optima Bas›m Tel: (0212) 282 49 59 Yerel Süreli Yay›n 08.08.2011 AKADEM‹K HAKEM KURULU Prof. Dr. Adnan KAYPMAZ (‹TÜ) Prof. Dr. Bülent EKER (NKÜ) Prof. Dr. ‹lhami ÇET‹N Prof. Dr. Koray TUNÇALP (MÜ) Prof. Dr. Nurdan GÜZELBEYO⁄LU (‹TÜ) Prof. Dr. Semra ÖZTÜRK (KÜ) Prof. Dr. Vural ALTIN (TÜB‹TAK) Doç. Dr. ‹smail H. ALTAfi (KTÜ) Doç. Dr. Özcan KALENDERL‹ (‹TÜ) Yrd. Doç. Dr. Caner AKÜNER (MÜ) Yrd. Doç. Dr. Reflit ERÇET‹N (MÜ) Yük. Müh. ‹sa ‹L‹SU SEKTÖREL DANIfiMA KURULU Ahmet B‹RLEfiT‹R‹C‹ (GERSAN) Alparslan OK (EAE) Arif KÜNAR (EDSM ENERJ‹) Bülent B‹BER (KLAS KABLO) Bülent G‹RAY (BOSCH REXROTH) Cahit ATAY (SIEMENS) Cahit DURMAZ (V‹KO) Cevdet fiENKAL (SCHNEIDER ELEKTR‹K) D. Remzi SAL‹ (SERVO KONTROL) Ediz ÖZDEM‹R (ABB) Ertan ÖZDEM‹R (ABB) Fikret SOKOLLU (SEW EURODRIVE) Gökhan AKMAN (AMPER ELEKTR‹K) Hakk› LUfi (ÜNAL KARDEfi) Halim ÖZMEN (SEM‹KRON) Hüseyin DEN‹Z (NETES) Hüseyin Mehmet A⁄ACAN (EL‹MSAN) ‹smail AVCI (KOJEN) Kamuran Suat ALTILAR (ALKA A.fi.) Kaya TÜTENG‹L (SIEMENS) Mahir AYDIN (ONTARIO POWER GENERATION) Müzekka DAMGACIO⁄LU (DAMEKS) Mustafa NURDO⁄AN (FEDERAL ELEKTR‹K) Nurhan GAZER (TEMPA PANO) Olgun PAJ‹K (KALE PAZARLAMA) Osman fiAH‹N (SCHNEIDER ELEKTR‹K) Sabri GÜNAYDIN (HB TEKN‹K) Sedat DUMAN (ELEKTR‹K ÜRET‹M A.fi.) Selim YÜREKTEN (ENPAY) Sevinç TONGÜN (TONGÜN) fiahin SEV‹NÇ (ABB) Tahsin ARMA⁄AN (ARMA⁄AN MÜHEND‹SL‹K) Temel KARAMEHMETO⁄LU (SEW EURODRIVE) Tolga Murat ÖZDEM‹R (KONTEK) U¤ur YERTUT (YESTAfi) Yetkin SANER (EGDAfi) © Tüm yay›n haklar› B‹LEfi‹M YAYINCILIK A.fi.’ye ait olup yaz›lar iktibas edilemez. ® Tüm reklamlar›n sorumlulu¤u firmalara, yaz›lardaki ve söyleflilerdeki görüfller sahiplerine aittir. ‹Ç‹NDEK‹LER 8 14 Editörden Ürünler Elektrik Pano 20 S›va Alt› Paneller (EKS Pano) fialt 24 30 Kompakt Tip Devre Kesiciler (ABB) Dahili Yük Ay›r›c›lar (Tip H22) (‹nter-Teknik) Trafo 38 42 Ya¤ Yenileme Sistemi (Elkima Trafo) Yüksek Gerilim Ölçü Transformatörleri (Elimsan) Kablo 48 52 Yang›na Dayan›kl› Kablolar (2M Kablo) Ervital® Yang›na Dayan›kl› Kablolar (Erse Kablo) 48 58 64 24 Kablo Seçiminde Dikkatli Olunmal› (Ali TÜMKAYA, Vatan Kablo) Elektrik Tesisat Mühendisli¤inde Yenilikçi Çözümler (Wago) Motor 70 74 Vacon’dan Yeni Da¤›t›lm›fl Çözümler (Savior Otomasyon) Motorlara Yumuflak Yol Verme (Çeviri: H.Ediz RONA, de der Elektro-und Gebäudetechniker) UPS 80 82 86 12 Galaxy 300 UPS Sistemi (APC by Schneider Electric) Kesintisiz Güç Kaynaklar›nda Yeni Bir Konsept (Artronic) Kesintisiz Güç Kaynaklar› Lüks De¤il ‹htiyaçt›r (Ali ÖZDEM‹R, Enel) Ayd›nlatma 92 Microlite Acil Yönlendirme Armatürü (EEC Electronics) Elektronik 140 Actwin EMS Enerji Yönetim Yaz›l›m› (Emre Sami SÜZER, Aktif Group) 144 IGBT’lerde ‹yilefltirilmifl Anahtarlama (Çeviri: Halim ÖZMEN, Semikron Türkiye) 152 Senkronizasyon Rölelerinin Testi (Netes Mühendislik) 158 Elektrikli Araç fiarj ‹stasyonu (Ahmet B‹RLEfiT‹R‹C‹, Gersan Elektrik) 164 Rüzgar Gücünün fiebekeye Entegrasyonunda Ar›za Sonras› Sisteme Katk› Yetene¤i (FRT)’nin Farkl› Türbin –Jeneratör Üniteleri ‹çin ‹ncelenmesi (Gül KURT, Kocaeli Üniversitesi Elektrik Mühendisli¤i Bölümü) 172 Haberler 176 Reklam ‹ndeksi 80 98 DOSYA Röle 100 Hat Mesafe Koruma Rölesi REL650 (ABB) 102 Prophi – Reaktif Güç Kontrol Rölesi (Epkom Elektronik) 106 ASD – C18 Ölçme ve ‹zleme Rölesi (Protek Teknik) 110 Minyatür Güç Röleleri ve Soketler (Ercüment KAYA, Chint Elektrik) 116 Koruma / Kontrol Röleleri (DKE Elektrik Elektronik) 120 RG500 Serisi Reaktif Güç Kontrol Rölesi (Makel fiirketler Grubu) 126 Röleler ve ‹zleme-Kumanda Yaz›l›m› (Aktif Mühendislik) 136 Demiryolu Uygulamalar›na Yönelik Endüstriyel Tip Röleler (Gazanfer Sanl›top Mekatronik) 13 ÜRÜNLER Tork Kontrollü Yumuflak Yolverici-PSE Serisi ABB’nin piyasaya sundu¤u yeni PSE serisi yumuflak yolvericiler, dahili elektronik afl›r› yük koruma özelli¤i ve pompa sistemlerinin mükemmel kontrolünü sa¤layan tork kontrol fonksiyonu ile dünyan›n ilk ve tek LCD ekranl› kompakt yolvericisidir. Geliflmifl fonksiyonellik sunan birçok dahili özelli¤in kompakt tasar›m ile birleflti¤i PSE serisi, esnek ve verimli yolverme çözümleri için idealdir. 7.5 kW ile 200 kW aras›nda tüm uygulamalar için ideal çözümler sunan PSE serisi, dahili by-pass özelli¤i ile daha uzun kullan›m süresi ve enerji tasarrufu sa¤larken, lisan bilgisi gerektirmeyen kullan›c› dostu, arkadan ayd›nlatmal› LCD ekran› kolay kullan›m ve ayarlama imkan› sunmaktad›r. Tork kontrol özelli¤i ile özellikle pompa sistemlerinde etkin bir kontrol olana¤› sa¤layan PSE serisi, halk aras›nda koç darbesi diye de adland›r›lan bas›nç dalgalanmalar›n› ve istenmeyen sonuçlar›n› ortadan kald›rarak optimum sonuç sa¤lar. • • • • Özellikler • 7.5 kW (18 A) – 200 kW (370 A) • Dahili by-pass • Tork kontrol • Lisan gerektirmeyen ayd›nlatmal› LCD ekran Dahili elektronik afl›r› yük koruma fonksiyonu Analog ç›k›fl Sinyal röleleri LED göstergeler Firma: ABB Remo-EA Türkçe menüsü ile kullan›mkolayl›¤› sa¤layan bu ürün, 160*240 grafik LCD ekrana sahiptir. 1 MByte haf›zaya sahip olan cihaz, ak›m ve gerilimde yüzde 0,1 okuma hassasiyetine sahiptir. Ölçülebilen tüm elektriksel parametrelere alarm atanabilir. Remo-EA’n›n programlanabilir 2 adet analog ç›k›fl› (0-10V, 0-5V, 0-20mA ve 4-20mA), programlanabilir 2 adet alarm ç›k›fl› vard›r. Ürünün di¤er özellikleri ise flu flekildedir; • Tüm fazlara ait, faz-nötr, faz-faz aras› anl›k gerilimler ve bu de¤erlerin ortalamas› • Tüm fazlara ait anl›k hat ak›mlar›, toplam ak›m ve nötr ak›m› • fiebeke frekans› • Nötr ak›m› • Tüm fazlara ait anl›k ve toplam aktif güç (P), 14 • • • • • • reaktif güç (Q), görünür güç (S) • Tüm fazlara ait anl›k ve ortalama COSØ ve PF • 51. harmoni¤e kadar gerilim ve ak›m harmonikleri ölçümü • Gerilimdeki ve ak›mdaki toplam harmonik bozulma (THD %) • Aktif enerji, indüktif reaktif enerji ve kapasitif reaktif enerji için endeks, saat içi, önceki saat, gün içi, önceki gün, ay içi, önceki ay de¤erleri < %0.1 hata oran› 1-60 dk aras› ayarlanabilen demand süreleri 2 adet pulse ç›k›fl›, 2. tarife girifli Verileri ve alarmlar› kay›t alt›na alma 3 faz-4tel, 3faz-3tel, Aron ba¤lant› tiplerine uyum Modbus haberleflme opsiyonu Firma: Klemsan Elektrik Elektronik ÜRÜNLER ML-5020 Anons / Alarm Matrix Paneli Anons / alarm matrix paneli, ak›ll› adresli yang›n alg›lama ve alarm sistemi ile anons sistemi entegrasyonunu sa¤lamak için 19”, 3U rack yap›s›nda özel olarak tasarlanm›flt›r. Anons / alarm matrix paneli, yang›n veya acil bir durum oldu¤unda yang›n alarm sistemi kurulu binada bulunan mevcut anons sistemi üzerinden canl› ses yay›n› yap›labilmesine veya anons sisteminde oluflturulan acil durum mesajlar›n›n otomatik olarak yay›nlanabilmesine olanak sa¤lar. Panel sayesinde canl› ses veya acil durum mesajlar› binan›n istenilen anons bölge veya bölgelerine yay›nlanabilir. Anons / alarm matrix paneli içerisinde dahili güç kayna¤› olarak 1 adet anons güç modülü ve ses sinyali ç›k›fl›n› sa¤layan 1 adet anons ç›k›fl modülü standart olarak kullan›l›r. Panelde bu modüller haricinde anons girifl modülü ve programlanabilir alarm/ikaz ç›k›fl modülü kullan›m› için 16 adede kadar modül girifl soketi bulunur. Anons girifl modülü, yang›n veya acil bir durum oldu¤unda ML-125XX serisi ak›ll› adresli yang›n alarm santralinden canl› ses yay›n› yap›labilmesi için santral içerisinde kullan›lan mikrofon içeren ML-1205 anons modülünün anons / alarm matrix paneline ba¤lant›s› amac›yla kullan›l›r. Her bir anons girifl modülünde 4 adet anons modülü girifli mevcuttur. Canl› ses yay›n›n›n yap›laca¤› bölgenin seçilebilmesi için yang›n alarm santral› içerisinde ML-1208 telefon / anons kontrol modülü olmal›d›r. Programlanabilir alarm/ikaz ç›k›fl modülü, yang›n veya acil bir durum oldu¤unda anons sisteminde önceden kaydedilmifl acil durum mesajlar›n›n (kat bazl› anons, blok bazl› anons, genel anons vb) yang›n›n veya acil durumun olufltu¤u bölgeye otomatik olarak yay›nlanabilmesi için kullan›l›r. Her bir programlanabilir alarm/ikaz ç›k›fl modülünde 8 adet programlanabilir alarm/ikaz ç›k›fl› mevcuttur. Programlanabilir alarm/ikaz ç›k›fl modüllerine ait ç›k›fllar maxlogic serisi yang›n alarm santrallerinde sebep / sonuç senaryosuna dahil edilebildiklerinden bu ç›k›fllar ile yang›n veya acil bir durumda binadaki di¤er sistemlere (CCTV vb) sinyal gönderilmesi sa¤lanabilir. Firma: Mavili Elektronik ‹zole Kap›l› Bipolar Transistör (IGBT) Modülü 5SFN 0075S1210 Özellikler • Düflük saturasyon voltaj› • H›zl› anahtarlama • Standart SOT-227 k›l›f› • ‹zoleli bak›r taban • Vidal› terminaller • Kelvin emiter terminal Uygulamalar • Tek anahtarlama,k›y›c›lar, köprüler • AC ve DC sürücüler, güç kaynaklar›, UPS • Kaynak makineleri, indüksiyon ›s›tma sistemleri 16 Firma: Protek Teknik ÜRÜNLER Say›sal Haf›zal› Osiloskop Tektronix TDS1000B Serisi Uygulamalar • Hata ay›klama • E¤itim ve ö¤retim • ‹malat testi ve kalite kontrol • Tamir ve servis Özellikler • Say›sal gerçek zamanl› örnekleme • Dahili analiz araçlar› • Yard›m menüsü • ‹flleme özel ön panel kontrolleri • Ön panel USB host portu • USB PC ba¤lanabilirlik • Ömür boyu garanti* * S›n›rlama uygulanmaktad›r. fiartlar ve koflullar için www.tektronix/lifetimewaranty ziyaret edilmelidir. Yararlar 10x yüksek örnekleme h›z› ile sinyalleri do¤ru bir flekilde Tektronix’e ait tescilli örnekleme teknolojisi kullanarak tüm kanallarda yakalar. Ayg›tlar›n analizi 12 adet otomatikleflmifl ölçüm, FFT analizi, dalga flekli matemati¤i ve imleçler yard›m› ile basitçe yap›labilir. ‹stedi¤inde ve gerekti¤i zaman ihtiyaç duyulan yard›ma (ilgili konuya özel yard›m sistemi) eriflmek mümkündür. Kolay ön panel kontrolü ile cihaz› kullanmay› k›sa sürede ö¤renmek mümkündür. Dalga flekilleri ve ayarlar› h›zl› bir flekilde kay›t ve transfer edilebilir. Arka panelde yer alan USB ayg›t portu ile kolayca PC’ye ba¤lanabilir. Standart ömür boyu garanti ile sahip olma maliyetinde tasarruf sa¤lar. Firma: Netes Mühendislik AG Ak›m Transformatörleri Sigma AG ak›m transformatörleri, istenilen güç ve do¤ruluk de¤erinde 20 A’den 5000 A’e kadar olan primer ak›mlar›n› 1 veya 5 A de¤erinde sekonder ak›ma dönüfltürür. Cihazlar, de¤iflik bara ölçüleri için 9 farkl› boyda TS 620 EN 60044-1’e uygun olarak üretilmektedir. ‹stendi¤inde Sanayi ve Ticaret Bakanl›¤›’ndan mühürlü olarak üretilebilmektedir. Teknik Özellikler En yüksek flebeke gerilimi: 0,72 kV Kullan›m yeri: Bina içi Sürekli çal›flma ak›m›: 1,2x ln Primer-sekonder aras› izolasyon dayanma gerilimi: 7 kV (standartta 3 kV) Do¤ruluk s›n›f›: 0,2-0,5-1-3 (koruma için 5P10-10P105P20-10P20) Emniyet kat say›s› lpn <= 2000 A (ölçü klas›): <5 Emniyet katsay›s› lpn> 2000 A (ölçü klas›): <10 Güçler: 1.5-2.5-3.75-5-7.5-10-15-20-25-30 VA Nominal primer ak›m›: 5 A’den 5000 A’e kadar Nominal sekonder ak›m›: 1 A ve 5 A 18 Çal›flma frekans›: 50-60-150 Hz Çal›flma s›cakl›¤›: -5 / +45 C Termik anma ak›m›: lth = 60 xln Dinamik anma ak›m›: ldyn = 2,5 xlth Firma : Sigma Elektrik PANO S›va Alt› Paneller EKS Pano Her türlü s›va alt› uygulamas›na cevap verecek flekilde tasarlanan Inoveks paneller, h›zl› ve kolay montaj olana¤› sunuyor. Kablolamas› kullan›c› taraf›ndan gerçeklefltirilebilen s›va alt› paneller, güçlendirilmifl yap›lar› sayesinde uzun y›llar kullan›labiliyor. Inoveks panelin 80 mm’den 150 mm derinli¤e kadar 4 farkl› seçene¤i bulunmaktad›r. Her türlü s›va alt› uygulamas›na cevap verecek boyutlar› bulunan Inoveks panel, h›zl› ve kolay montaj olana¤› sunmaktad›r. Ürünler, de¤iflik tasar›mlara sahiptir. Bu sayede her ortama uymaktad›r. Inoveks s›va alt› panellerin kablolamas›, kullan›c› taraf›ndan gerçeklefltirilebilmektedir. Söz konusu paneller, 12, 24, 36 ve 48 sigortal›k sigorta kutular›n›n yan›nda, s›va alt› tali da¤›t›m ihtiyaçlar›n› karfl›layacak boyuttaki seçenekleriyle, ayn› zamanda ticari ve endüstriyel binalarda da uygulama alan› bulmaktad›r. Özellikler • Paslanmaya karfl› galvaniz gövde • Minimum montaj süresi, kolay kurulum • Genifl kablolama imkan› • Gizli kap› kilitleme sistemi • 180 dereceye kadar aç›labilen kap› sistemi • De¤ifltirilebilir kap› yönü • 125 mm veya 150 mm s›ra mesafesi • N/PE h›zl› terminal bloklar› • Kompakt flalter montaj› (125 ve 150 mm derinliklerde) • ‹htiyaca ba¤l› 80 mm’den 150 mm’ye kadar derinlik • ‹htiyaca ba¤l› 325 mm’den 800 mm’ye kadar gövde genifllikleri Kolay Kurulum ve Modülerlik Inoveks s›va alt› paneller kimse- 20 Inoveks RAR (Recessed Art) serisi s›va alt› paneller, çerçeve kenarlar›n›n hafif e¤ik olmas›, istenen her türlü çerçeve rengi, tablo tipi kapa¤› ve dikkat çekici kilit sistemiyle da¤›t›m panosunun estetik tasar›m›na çeflitli yenilikler getirmektedir. den yard›m almadan tek bafl›na kuruluma imkan tan›r. 1. aflama bofl pano gövdesinin montaj›d›r. Bunun için ihtiyaç duyulan tek fley bofl gövde setidir. Bofl gövde seti gövde, çerçeve, kap› ve ön yüz plakas›ndan oluflmaktad›r. S›va alt› panelin alt›nda ve üstünde önceden oluflturulan kablo giriflleri ve düzgün kablolama için kablo sabitleme kiriflleri vard›r. Bofl gövde seti al›n›p direk 2. aflamaya geçilebilir. 2. aflama minyatür devre kesici ve terminal montaj›d›r. Bu ifllem, DIN raylar›n› takmak, hemen ard›ndan üzerine minyatür devre kesicileri, N/PE h›zl› terminal bloklar›n› takmaktan ibarettir. N/PE h›zl› terminal bloklar›, tek bir dokunuflla çal›flan kullan›c› dostu standart bir sistemdir. 3. aflama çerçeve ve kap› montaj›d›r. Geriye, kap›n›n üzerinde hangi resmin yer alaca¤›n›n seçilmesi kalm›flt›r. ‹stenilen res- min ve uygun çerçevenin seçilmesinden sonra s›va alt› panel montaj›n›n tamamlanmas› için çerçeve ve kap›y› kolayca geçmeli olarak gövdenin üzerine takmak mümkündür. Çerçeve ve çelik sac kap›, düz olmayan yüzeylere ayarlanabilir özelliktedir. Paslanmaya Karfl› Galvaniz Gövde Inoveks panellerde kullan›lan çelik, paslanmaya karfl› çinko ile kaplanm›flt›r. Galvaniz kaplama olarak bilinen bu ifllemin derecesi, çinkonun kal›nl›¤›na göre de¤il, birim alana düflen çinko a¤›rl›¤›na göre belirlenir. Inoveks panellerde kullan›lan galvaniz kaplama, çelik kal›nl›¤›na uygun galvaniz kalitesine sahiptir. Güçlendirilmifl Yap› Tek parça arka, alt ve üst duvar mahfazas›, 2 mm sacdan özel olarak tasarlanm›fl köfle birlefltir- 21 narlar›n›n hafif e¤ik olmas›, istenen her türlü çerçeve rengi, tablo tipi kapa¤› ve dikkat çekici kilit sistemiyle, da¤›t›m panosunun estetik tasar›m›na bir sürü yenilik getirip, yeni standartlar oluflturur. S›va Alt› Sigorta Kutular› RAR Recessed Art Serisi RAR T Tablo tipi RAR D Çift Kap›l› Recessed Art Serisi RAR S Standart tip Teknik Özellikler me elemanlar›n›n birleflimleriyle rijitlik sa¤larken, panel taban›na yerlefltirilmifl çok amaçl› profillerle yap›lan birleflik ba¤lant› Inoveks panele maksimum dayan›kl›l›k ve mukavemet sa¤lar. Detaylarda Kusursuzluk Inoveks RAR (Recessed Art) serisi s›va alt› paneller, çerçeve ke- 22 S›va Alt› Paneller S¸ ALT Kompakt Tip Devre Kesiciler ABB ABB’nin yeni kompakt tip devre kesici ailesi olan Tmax XT; 4 farkl› boyutta, 250 ampere ve 415 VAC’de 150 kA (690 VAC’de 90 kA) kesme kapasitesine kadar ulaflabiliyor. XT1 ve XT3, güvenilir ve emniyetli tesisatlar için ideal çözüm sunarken XT2 ve XT4, yüksek teknolojiye ihtiyaç duyan tesisler için iyi bir performans sa¤l›yor. 24 ABB’nin yeni kompakt tip devre kesici ailesi olan Tmax XT, ilk olarak 250 ampere kadar pazara sunulacak. Seri, uzun ve hassas Ar-Ge çal›flmalar› sonucu olarak yeni birçok ekstra özelli¤i bünyesinde bar›nd›rmaktad›r. Tmax XT, pazardaki tüm tesis ihtiyaçlar›na çözüm olacakt›r. Çok çeflitli koruma üniteleri ile güç da¤›t›m›, jeneratör koruma, motor koruma ve yüksek nötr koruma gerektiren uygulamalar›nda rahatl›kla kullan›labilir. Yeni kompakt tip devre kesici ailesi Tmax XT, güç da¤›t›m›n›n tüm seviyelerinde; ana da¤›t›m panosundan alt da¤›t›m panolar›na kadar ideal çözümler sunar. Tmax XT’nin ekstra yüksek elektriksel karakteristikleri ve özgül geçifl enerji limitasyonu, ana devre ve yük taraf›ndaki cihazlar›n optimum olarak seçilmesini sa¤lar. Seri, 4 farkl› boyutta, 250 ampere ve 415 VAC’de 150 kA (690 VAC’de 90 kA) kesme kapasitesine kadar ulaflmaktad›r. Özellikle XT1 ve XT3, güvenilir ve emniyetli tesisatlar için ideal çözümdür. XT2 ve XT4 ise ekstra geliflmifl özellikleri ile yüksek teknolojiye ihtiyaç duyan tesisler için iyi bir performans sunar. XT1 ve XT3; sabit, soketli, 3 ve 4 kutuplu olarak üretilmektedir. Yüksek hacimli ticari binalar, hastaneler, konut tesisatlar›nda güvenilir ve kolay panolama imkan› sunar. XT2 ve XT4 pazardaki en kompak boyutta en yüksek kesme kapasitesine sahip devre kesicidir. 415 ve 690 VAC’de sundu¤u bu yüksek kesme kapasiteleri, çok yüksek elektriksel karakteristikler gerektiren denizcilik, a¤›r sanayi Ekstra özelliklere sahip yeni elektronik koruma üniteleri; 50, 60 ve 400 Hz’de kullan›c›lar›n ihtiyaçlar›na özel çözümler sunar. EKIP, 10 amperden itibaren LSIG koruma fonksiyonlar›n› içerir. ve petrol kulesi gibi uygulamalarda kullan›l›r. Her iki boyutta, de¤ifltirilebilirlik ve haberleflme özelliklerine sahip, en son jenerasyon elektronik koruma üniteleri ile donat›lm›fl, nominal ak›m› 10 amperden bafllayan devre kesiciler pazarda tektir. XT2 ve XT4, 3 ve 4 kutuplu olarak sabit, soketli ve çekmeceli tiplerde üretilmektedir. EKIP, elektronik koruma ünitelerinin yeni ismidir. Ekstra özelliklere sahip yeni elektronik koruma üniteleri; 50, 60 ve 400 Hz’de kullan›c›lar›n ihtiyaçlar›na özel çözümler sunar. EKIP, 10 amperden itibaren tör koruma uygulamalar›nda * EKIP N: Çok yüksek nötr koruma gerektiren uygulamalarda * EKIP E: Enerji ölçümü ve analizinde ihtiyaç duyulan uygulamalarda kullan›l›r. LSIG koruma fonksiyonlar›n› içerir. XT2 ve XT4’te Kullan›lan EKIP Koruma Üniteleri * EKIP: Güç da¤›t›m› uygulamalar›nda * EKIP M: Motor koruma uygulamalar›nda * EKIP G: Jenera- 26 EKIP Elektronik Koruma Üniteleriyle Kullan›lan Aksesuarlar * EKIP Com: Koruma ünitesine haberleflme yetene¤i kazand›r›r (Modbus, profibus ve devicenet). * EKIP Display: Ayd›nlatmal› LCD ekran ve tufl tak›m› ile koruma ünitesinin ayarlar› yap›labilir, ölçüm izlenebilir. * EKIP LEDmeter: Fazlardaki ak›mlar yüzdesel olarak izlenebilir. * EKIP T&P: Bu ara yüz ile Tmax XT’nin ekstra yüksek elektriksel karakteristikleri ve özgül geçifl enerji limitasyonu, ana devre ve yük taraf›ndaki cihazlar›n optimum olarak seçilmesini sa¤lar. bir bilgisayar ile koruma ünitesinin tüm ayarlar›n›n yap›lmas›, ölçümlerin izlenmesi ve trip testlerinin yap›lmas› sa¤lan›r. En büyük yenilik, aksesuarlarda kullan›c›lara sa¤lanan montaj kolayl›¤›d›r. Elektriksel röleler ve yard›mc› kontaklar, vidalamaya ihtiyaç duymayan h›zl› montaj sistemine sahiptir. Bu h›zl› montaj sistemi ile aksesuar, yuvas›na kolay ve do¤ru bir flekilde tak›l›r ve hafif bir bask› uygulayarak yerine kilitlenir. Di¤er bir yenilik ise kesicinin içinde tak›ld›¤› yere göre sinyal tipi de¤iflen tek tip yard›mc› kontaklard›r. Ayn› kontak tipi yard›mc› kontak, trip sinyal konta¤› ya da elektronik koruma ünitesi trip sinyal konta¤› olarak kullan›labilir. Yeni motor mekanizmalar›, XT1 ve XT3 için direk tahrikli tip, XT2 ve XT4 için ise biriktirilmifl enerjili tiptir. Çal›flma ve hizmet s›ras›nda düflük güç tüketimine sahip yeni motor mekanizmalar› devre kesiciye montajl› iken koruma ünitesinin 28 ayarlar› rahatl›kla yap›labilir ve devre kesici içersinde yer alan elektriksel aksesuarlara rahatl›kla müdahale edilebilir. Seride sabit, soketli ve çekmeceli tip devre kesiciler için kaçak ak›m modülleri de mevcuttur. Özellikler OEM’ler için sa¤dan ya da soldan tahrikli döner kurma kollar› ve erken yard›mc› kontaklar da aksesuar serinde bulunur. S¸ ALT Dahili Yük Ay›r›c›lar (Tip H22) ‹nter-Teknik Yük ay›r›c›lar›, OG flalt tesislerinde ay›r›c›lar ve kesiciler aras›ndaki büyük bofllu¤u doldurmak için gelifltirilen cihazlard›r. Yük alt›nda açma ve kapama yapabilmelerine karfl›l›k (tipine ba¤l› olarak anma açma gücü 6-25 MVA), basit ve ekonomik olduklar›ndan genifl bir kullan›m sahas›na sahiptirler. Yük ay›r›c›lar›n›n kullan›labilece¤i bir yerde yanl›fl bir seçimle kesici kullanmak, maliyeti 3-5 kat art›rmaktad›r. 30 ‹nter-Teknik’in 1970 y›l›nda Fritz Driescher firmas›n›n teknik yard›m› ile imalat›na bafllad›¤› yük ay›r›c›lar, çok az bak›m gerektiren sade cihazlar olmakla birlikte benzerlerine göre daha yüksek açma kapasitelerine sahip olup; fonksiyonlar›n› en iyi flekilde yerine getirmektedir. Söz konusu yük ay›r›c›lar›n dahili ve harici tipleri mevcuttur. Cihazlar, yay ile çabuk açma ve çabuk kapamal›d›r. Açma ve kapama h›z›, operatörün hareketinden ba¤›ms›zd›r. Toplam açma zaman›, takriben 0,1 saniyedir. Kapamada önce ana b›çak kontaklar, daha sonra yard›mc› çabuk açma kontaklar› devreye girer. Açmada ise önce ana b›çak kontaklar ve hemen sonra da çok k›sa süre yükü üzerine alan çabuk açma kontak çubuklar› devreden ç›kar. Çabuk açma kontak çubuklar›n›n ucuna yüksek ›s›ya dayan›kl› özel sert metal parça ilave edilmifltir. Bu metal uç ile sabit kontak aras›nda açma s›ras›nda meydana gelen ark, ark söndürme hücrelerinde söndürülür. Ark söndürme süresi, takriben 20-45 milisaniyedir. Küçük ak›m de¤erlerinde söndürme, ci- dar so¤utma hadisesi ile olur. Daha büyük ak›m sahas›nda ise söndürme, bas›nç hücresinde do¤an ve geniflleme hücresine itilen söndürme gaz› ak›m›nda olur. Her flekilde, çeflitli söndürme prensiplerinin mant›kl› bir kombinasyonu hakimdir. Ark hücreleri kuru sistemdir. Herhangi bir söndürme ak›flkan› veya tazyikli hava kullan›lmad›¤› için tozunu almaktan baflka bir bak›m gerektirmez. Kumanda genellikle eldedir. Ancak, istenirse elektromotor kumandal› olabilir. Montaj flekli, genellikle dikeydir. Ancak istenirse resim 2’deki gibi yatay ayakta veya tavana da monte edilebilir. Ancak, ayarlar›n buna göre yap›labilmesi için siparifl esnas›nda montaj flekli bildirilmelidir. Yatay montajda kesme gücünün yüzde 20 azalaca¤› düflünülmelidir. Da¤›t›m kollar›nda meydana gelen k›sa devre ar›zalar›n›n ço¤u (yüzde 70 kadar›), çok k›sa süreli ve geçicidir. Bu kollar›n bafl›nda sigortal› yük ay›r›c›s› varsa sigorta görevini 10 milisaniyeden daha k›sa zamanda yerine getirdi¤i için geçici de olsa bütün k›sa devrelerde flalterin açmas›na ve devrenin kesilmesine yol açacakt›r. lr = 630 Amp. bir H22 EK flalter düflünüldü¤ünde Anma açma ak›m› I1 (yani 20 açma için) = 400 Amp. (20.5 MVA) Yük açma ak›m› I1 (yani 200 açma için) = 40 Amp. (2000 kVA) Bu ay›r›c›lar, iflletmenin 20 açma ömrünü uygun görmesi durumunda 20500 kVA, 200 açmal›k ömür istiyorsa 2000 kVA yüke kadar olan manevralar için güvenle kullan›labilir. Daha genifl uygulama sahas› elde etmek için 3 tipi mevcuttur. 1) Tip: H22 EK Tek flalt yay› vard›r. fialt, kilitli de¤ildir. Yani, otomatik açma yapamaz. Sadece operatörün iste¤i ile açma veya kapama yapabilir. Uygulama alanlar› Otomatik açman›n istenmedi¤i, yük alt›ndaki açma-kapamalarda, yük manevralar›nda, ring fle- 32 bekelerde tablo 1’deki de¤erler içerisinde kal›nmak flart› ile büyük bir emniyet ve rahatl›kla kullan›l›r. K›sa devre veya ar›za korumalar›, bu gibi tesislerde genellikle flalt tesisindeki ana kesiciler vas›tas›yla yap›l›r. Ancak, tesisin özelli¤i nedeniyle yük ay›r›c›lar›n›n oldu¤u yerde de k›sa devrelere karfl› koruma istenirse flalterin alt veya üstüne sigorta ilave edilir. Örnek olarak 30 kV bir sistemde Söz konusu açma adetleri sonunda ark hücreleri ve gerekirse kontaklar›n de¤ifltirilmesi tavsiye edilir. Kapasitiv yüklerde, bir kapasitör tesisinde ise Açma ak›m› = 20 Amp., yani 36 kV sistemde takriben 1000 kVAR’d›r. 2) Tip: H22 EA (Çabuk Kapamal› ve Açmal›) Biri kapama, di¤eri açma olmak üzere 2 flalt yay› vard›r. fialt kilitli, yani otomatik açt›rma yapmak mümkündür. Kapama, yaln›zca ç›km›fl durumdad›r. Ayn› tarz uygulama OG hava hatt› ile da¤›t›m sisteminde de harici tip yük ay›r›c›s› ile yap›labilir. operatörün iste¤i ile mümkündür. Açma, operatörün iste¤i ile olabilece¤i gibi bir röle veya sigorta ihbariyle otomatik de olabilir. Açma bobini ilavesi mümkündür. Uygulama Bir röle vas›tas›yla otomatik açma veya bir magnet arac›l›¤›yla uzaktan açma istenen 1. maddededi H22 EK’nin kullan›ld›¤› her yerde kullan›labilir. Y›ld›z da¤›t›m sisteminde örnek uygulama Da¤›t›m kollar›nda meydana gelen k›sa devre ar›zalar›n›n ço¤u (yüzde 70 kadar›), çok k›sa süreli ve geçicidir. Bu kollar›n bafl›nda sigortal› yük ay›r›c›s› varsa sigorta görevini 10 milisaniyeden daha k›sa zamanda yerine getirdi¤i için geçici de olsa bütün k›sa devrelerde flalterin açmas›na ve devrenin kesilmesine yol açacakt›r. Bu durum, özellikle büyük iflletmelerde ekonomik olmayan sonuçlar do¤urur. Ancak, flalt mekanizmas› otomatik açmaya elveriflli (H22 EA) yük ay›r›c›lar›n› sigortas›z fakat özel bir röle ile kullanarak sadece kal›c› k›sa devrelerde ar›zal› kolu otomatik olarak ay›rmak mümkündür. Dü¤üm noktas›na giriflte ana hat üzerindeki kesici, tekrar kapamal› veya normal olabilir. 34 1- Kesici tekrar kapamal›ysa Ar›za halinde ana kesici açar ve çok k›sa bir süre sonra (0,3-0,5 saniye) tekrar kapat›r. Bu süre esnas›nda kol üzerindeki yük ay›r›c›s› kapal› kal›r. fiayet ar›za geçici olmufl ve kesicinin aç›k kald›¤› süre esnas›nda ortadan kalkm›flsa kesicinin tekrar kapanmas›ndan sonra besleme normal olarak devam eder. Fakat, ar›za devaml›l›k gösteriyorsa ana kesici yeniden açacakt›r. Bu 2. aflamadan yaklafl›k 10 saniye kadar sonra (bu süreyi iste¤e göre ayarlamak mümkündür) ar›zal› hatt›n bafl›ndaki yük ay›r›c›s›, otomatik olarak açar. Ana kesici, 2. kez tekrar kapatt›¤›nda art›k ar›zal› hat devreden ç›km›fl olaca¤›ndan ar›zas›z kollara normal olarak besleme yapacakt›r (resim 4). 2-Kesici tekrar kapamal› de¤ilse Bu durumda ar›za halinde ana hat bafl›ndaki kesici açar ve ard›ndan yaklafl›k 10 saniye sonra ar›zal› hat bafl›ndaki yük ay›r›c›s› açacakt›r. Operatör, ana hat bafl›ndaki kesiciyi tekrar kapatt›¤›nda ar›zal› hat art›k devreden 3) Tip: H22 SEA H22 EA tipinin alttan sigorta ilavelisidir. Sigortalar Tip: H220/ACT veya H221/ACT mekanik açt›rmal› pimli tiplerdir. Sigorta att›¤›nda f›rlayan pim, takriben 80-100 newtonluk bir çarpma kuvvetine sahiptir. Böylece pim, bir ar›za an›nda herhangi bir sigortan›n atmas› neticesinde flalterin açt›rma mekanizmas›n› tahrik ederek flalterin otomatik açmas›n› sa¤lar. Açma olay› sigortan›n atmas›ndan sonra olaca¤›ndan açma an›nda flalterin üzerinde yaln›zca normal yükü bulunacakt›r. Kullan›m alanlar› Genellikle da¤›t›m transformatörlerinin korunmas›nda kullan›l›r. Transformatörü afl›r› yüke karfl› en emin ve ekonomik koruma, yükün geldi¤i sekonder (A.G.) taraf›ndan yap›l›r. Primer (Y.G.) taraf›nda ise k›sa ve ar›za ak›mlar›na karfl› koruma yap›l›r. Bunun için en ideal cihaz ak›m tahditli sigortalard›r. Bu tip sigortalar, k›sa devre ak›m›n› daha birinci yar› dalgadaki ak›m yükseliflinde 10 milisaniyeden daha k›sa sürede keserek tesisi termik ve dinamik zorlanmalardan korur (resim 6). MVA) flebekenin k›sa devre yükü ile bir ilgisi yoktur. Yaln›zca kumanda edece¤i devrenin normal yüküyle ilgilidir. Is: Ergime ak›m› ID: Kesilen ak›m (Geçebilecek ak›m) Ik(t): Sigorta yerine metalik bir köprü olsa geçebilecek k›sa devre ak›m› Ip: Darbe k›sa devre ak›m› ts: Ergime süresi tL: Sönme süresi H22 SEA yük ay›r›c›lar›, bir ar›za halinde sigortalar›n herhangi birisinin atmas›n› takiben otomatik olarak devreyi açarak tesisin tek veya 2 faz üzerinde kalmas›n› önler. fialtere bir açt›rma magneti ilave edilerek transformatördeki termometre veya Bucholz rölesinden gelebilecek bir ihbarla da otomatik açt›rma yapmak mümkündür. Bir ar›za durumunda flalterin otomatik açmas›, ancak sigortadan biri att›ktan sonra mümkün olaca¤›na göre, açman›n yaln›zca normal yük alt›nda olabilece¤i ortadad›r. Bu nedenle transformatör uygulamas›nda k›sa devre yükleri bak›m›ndan sigortal› yük ay›r›c›lar›n›n hangi flebekelerde kullan›labilece¤ini, sigortalar›n k›sa devre kesme güçleri belirler. Örneklenecek olur- 36 sa; k›sa devre yükü 16 kA olan bir flebekedeki da¤›t›m transformatörünün önünde kullan›lacak yük ay›r›c›s›n›n sigortalar› en az I1 = 16 kA’lik bir kesme gücüne sahip olmal›d›r. Yük ay›r›c›lar›n›n nispeten küçük olan açma kapasitelerinin (örne¤in 10 Çok zay›f bir ihtimal olarak operatörün isteyerek flalteri açmas› s›ras›nda henüz sigortay› att›rmayacak kadar; fakat, flalterin gücünden büyük bir ar›za ak›m› var olaca¤› düflünülebilir. Çok az da olsa böyle bir ihtimali sigortalarla önlemek mümkündür. fiöyle ki; flalterin toplam açma süresi 100 milisaniyedir. fiayet, flalterin maksimum açma gücündeki bir ak›m› en fazla 100 milisaniyede kesebilen bir sigorta kullan›lacak olursa, flalter açt›¤› anda üzerinde hiçbir zaman gücünden fazla bir yük bulunmayacakt›r. Örnek 30 kV H22 SEA 30/36 kV, 630 A. yük ay›r›c›s›n›n a) Anma açma ak›m› I1 (20) = 400 Amp.’dir (tablo1). b) Bu 400 Amp. ak›m› 100 milisaniyede kesebilen sigorta ise Ir = 50 Amp.’dir. c) Ir = 50 Amp.’lik sigortan›n kullan›labilece¤i transformatör ise 1250 kVA’d›r. Bu durumda, 36 kV tesislerde 1250 kVA gücüne kadar olan transformatörler için bu yük ay›r›c›s›n› kullanmak güvenlidir. Ayn› flekilde Örnek 15 kV H22 SEA 15/17.5 kV 630 A yük ay›r›c›s› için a) Anma açma ak›m› I1 (20) = 630 Amp. b) Kullan›labilecek en büyük, tip H220/ACT veya tip H221/ACT sigorta Ir = 80 Amp. c) Buna uygun transformatör gücü 1000 kVA Örnek 10 kV H22 SEA 10/12 kV 630 A yük ay›r›c›s› için a) Anma açma ak›m› I1 (20) = 630 Amp. b) Kullan›labilecek en büyük, tip H220/ACT veya tip H221/ACT sigorta Ir = 80 Amp. c) Buna uygun transformatör gücü 630 kVA Örnek 6 kV H22 SEA 10/12 kV 630 A yük ay›r›c›s› için a) Anma açma ak›m› I1 (20) =630 Amp. b) Kullan›labilecek en büyük, tip H220/ACT veya tip H221/ACT sigorta Ir = 80 Amp. c) Buna uygun transformatör gücü 400 kVA Not: Yaz›da sözü geçen çok zay›f ihtimal, göz önüne al›nmazsa kullanma alan› daha da geniflleyecektir. Kullan›lacak pimli sigortalar›n termik koruma sistemli olmas›, sigorta için zararl› ak›m sahas›n› önledi¤inden güvenli¤i daha da art›r›r. TRAFO Ya¤ Yenileme Sistemi Elkima Trafo Yeni ya¤ tedarik etmek, y›kama ya¤› at›¤›n›n ortaya ç›kmas›, tretman ve enerjisiz kalma maliyetleri, transformatör ya¤›n›n de¤ifltirilmesini oldukça pahal› hale getirmektedir. Ya¤ yenileme sistemi kullan›larak gerçeklefltirilen ifllem ise sadece rejenerasyon ve yüzde 0,1 at›k maliyetini içerir. Bu sistem, enerji alt›nda ve boflta transformatörlerin yal›t›m ya¤›n› komple ve özellikle yerinde rejenere edecek flekilde tasarlanm›flt›r. Sistem, normal ya¤ ar›tman›n (gaz alma, kurutma, filtrasyon), yani bildi¤imiz ya¤ seperasyonu ifllevlerini gerçeklefltirir. Ancak as›l uygulamas› asidin, tortunun, di¤er bozuk maddelerin yok edilmesi, ya¤›n renginin aç›lmas›, ya¤a kusursuz bir oksidasyon kararl›l›¤› ve düflürülmüfl gaz e¤ilimi kazand›rmakt›r. Komple MRP s›zd›rmaz bir zemine monte edilir ve bir dorse, kamyon ya da deniz tafl›ma konteyneri üzerinde çal›flt›r›labilir. Cihaz› di¤er mobil ya¤ iflleme cihazlar›ndan ay›ran özellik, ya¤› sürekli olarak kil kolonlar›ndan geçirerek reaktive eden bir çevirme program› kullanmas›d›r. Kilin reaktivasyonu tamamen otomatik olarak yap›lmakta ve sistem, ya¤›n tekrar tekrar ayn› kili kullanarak ifllemden geçirilmesine olanak sa¤lamaktad›r. Kilin 2 y›la kadar bir süre içinde de¤ifltirilmesine gerek yoktur. Sonunda ç›kart›ld›¤› zaman (ku- 38 ru, do¤al bir kum olarak ) inflaat malzemesi ya da benzeri bir flekilde kullan›labilmektedir. Bilgisayar kontrollü program, güç iletimini kesmeden sürekli ya¤ rejenerasyonuna olanak sa¤lar. Sistemin gelifltirilmesinin arkas›nda yatan esas felsefe; kullan›lm›fl transformatör ya¤›n› yerinde ve yük alt›nda, tamamen ekonomik olarak rejenere edebilmek, yani yenilemektir. Transformatör ya¤›n› boflta ya da yük alt›nda bir transformatörün içinde rejenere etmek, üst düzey donan›m gerektiren bir ifltir. Rejenerasyon ya da ›slah ifllemi, kirlenmifl transformatör ya¤›n›n kil gibi emici bir “yataktan” geçmesini gerektirir. Kil tretman›, ya¤ içindeki zararl› maddeleri yok eder. Kullan›lan kil, daha sonra sistemde reaktive edilecektir. Tükenmifl kil kendi a¤›rl›¤› kadar ya¤ tuttu¤unda, bunu de¤ifltirmek israfa neden olur, u¤rafl gerektirir, çevreye zararl› etkileri vard›r ve maliyeti yüksektir. Reaktivasyon, tercih edilen ve ileri teknoloji gerektiren bir yoldur. tercihe göre yük alt›nda veya boflta yap›labilmektedir. Cihazda kolonlar›n içinde bulunan kilin kolonlarda en k›sa zamanda reaktive edilmesine olanak sa¤layan mekanizma ve kontrol sistemi mevcuttur. Kil reaktivasyon ifllemi, çevresel aç›dan güvenli ve temizdir. Araç, bir trafo yerinden di¤erine gidecek flekilde tasarlanm›flt›r. Mobilite, onun çok yönlülü¤ünü ve verimini tehlikeye atmamaktad›r. ‹zolasyon De¤erleri Güçlenir Ya¤ yenileme ifllemi ile transformatör izolasyon de¤erleri güçlenecek; sarg›lar ve çekirdekte geçmifl çal›flma zamanlar›nda oluflan rutubet, tortu ve di¤er zararl› gazlar elimine edilecektir. Transformatör Ya¤›n›n Ömrü Uzar Ya¤ yenileme iflleminde transformatör ya¤›n›n ömrünü uzatan oksidasyon önleyici kat›k oran› otomatik olarak ölçülmekte ve eksik miktar, otomatik olarak tamamlanmaktad›r. Çevreye Zarar Vermez Ya¤ de¤iflimi iflleminde at›k ya¤ oluflmaktad›r. At›k ya¤›n çevreye zarar vermeden imhas›, maliyeti çok yüksek bir ifllemdir. Ya¤ yenileme sisteminin gerçeklefltirdi¤i ifllemler sonucunda at›k ya¤ oluflmayaca¤›ndan bu sorun tamamen çözülmüfl olacakt›r. Ekonomiktir Transformatör ya¤›n›n yeni olarak tedarik maliyeti yüksektir. Yeni transformatör ya¤› ile de¤iflim yapmak ancak transformatörün içinin yeni ya¤ ile y›kanmas› ve ard›ndan tretman cihaz› ile ifllem yap›lmas›n› gerektirir. Yeni ya¤ ile y›kama iflleminden ç›kan transformatör ya¤›, t›pk› eski ya¤ ile ayn› istenmeyen özellikleri sa¤layaca¤›ndan bu ya¤ da at›k kategorisindedir. Bilgisayar Kontrolündedir Ya¤ yenileme sisteminde ifllem bafllang›c›, ifllem aflamalar› ve sonuç tamamen elektroniktir ve bilgisayar kontrolündedir. Her aflama, dijital kontrollerden geçmektedir. Sonucun olumsuz olmas› gibi bir ihtimal yoktur. Enerji Kesintisi Gerektirmez Yap›lan ifllemler s›ras›nda enerji kesintisine gerek yoktur. ‹fllemlerin yük alt›nda yap›lmas›, ifl gücü kayb›n› engeller. Bu ifllem, 39 TRAFO Yüksek Gerilim Ölçü Transformatörleri Elimsan Ölçü transformatörleri, enerji sistem parametrelerinin ölçülmesini ve sistemlerdeki tüm cihazlar›n korunmas›n› sa¤l›yor. Bu cihazlar, alternatif ak›m ve gerilimlerin ölçülmesinde ölçü aletlerinin ölçme alan›n› (s›n›rlar›n›) art›rmak, yüksek gerilim sistemlerinde ölçü sistemini izole ederek güvenlik sa¤lamak için de kullan›l›yor. 42 Elektrik sistemleri içerisindeki enerji ak›fl›nda sistemin güvenli¤i ve devaml›l›¤›, ar›za bölgesinin lokal hale getirilmesi ölçü transformatörlerinin varl›¤› ile sa¤lan›r. Ak›m Ölçü Transformatörleri Ak›m ölçü transformatörleri, k›sa devre çal›flan transformatörlerdir. Çünkü sekonderlerindeki tüm yükler; ampermetre, vatmetrenin ak›m bobini, Cos ϕ metrenin, elektrik sayac›n›n ak›m bobini gibi cihazlar›n ak›m bobin empedanslar› oldukça küçüktür (birkaç VA). Ak›m transformatörlerinin sekonder devre ak›mlar›, genellikle standardize edilmifltir. Bunlar, 1/√3-1-25/√3-5 A fleklindedir. Primer ak›m ise tamamen kullan›c›n›n taleplerine ba¤l›d›r. Ak›m transformatörlerinin ölçü devreleri, tamamen ölçü amaçl› olarak kullan›l›r. Hassasiyet s›n›flar›, genellikle müflterinin güç talepleri ve standartlar› do¤rultusunda belirlenir. S›n›f 0,1 laboratuvar koflullar›, çok hassas ölçüler içindir. S›n›f 0,2 ve 0,5, elektrik enerjisinin ölçülmesinde kullan›l›r. S›n›f 1 - 3 – 6, genellikle endüstriyel ölçmelerdir. Koruma amaçl› ak›m transformatörleri ve devreleri genellikle; 10p10, 10p20, 5p10, 5p20 % Σc = (le/ln x n) x 100 Σc: kompozit hata le: M›knat›slanma ak›m› (ar›zalanma halinde) In: Sekonder normal ak›m› n: Doyma katsay›s› Koruma devresinin k›sa devre an›ndaki performans›, yukar›da bahsedilen kompozit hata ile be- Gerilim ölçü transformatörleri, ak›m transformatörlerinin aksine aç›k devreye yak›n durumda çal›fl›r. konder sarg› anma yükleri, VA cinsinden müflteri talebi veya standard›n de¤erleridir. Gerilim transformatörlerinde sekonder devrelerde polarite olmayan uç topraklanmal›d›r. lirlenir. Ak›m transformatörlerinin sekonder devre ba¤lant›lar›, yükle genelde standardize edilmifltir. Ak›m transformatörlerinin sekonder devreleri, iflletmede kesinlikle aç›k b›rak›lmaz. kullan›lmayan devreler k›sa devre edilir. Ak›m Transformatörleri Gerilim Ölçü Transformatörleri Gerilim ölçü transformatörleri, ak›m transformatörlerinin aksine aç›k devreye yak›n durumda çal›fl›r. Yani, sekonder devre yüksüz anlam›nda çal›fl›r. Zira sekonder devredeki yük; bir voltmetre, vatmetrenin gerilim bobini, bir sayac›n gerilim bobini gibi büyük empedansl› cihazlard›r. Gerilim transformatörlerinin sekonder devre gerilimleri, genellikle standardize edilmifltir. 100/3 -100/√3 -100 -110/3 100√3 -110 V gibi. 100/3 ve 110/3 V gibi sarg›lar, genellikle nötrü izole sistemlerde koruma amaçl› kullan›l›r. Di¤er gerilim de¤erlerinde ölçü ve koruma olarak kullan›l›r. Gerilim transformatörünün oran hatas›; %Σi = ( (Kn x Vs – Vp)/Vp) x 100 ile ifade edilir. Vp: Primer gerilim Vs: Sekonder gerilim Icn: Anma dönüfltürme oran› Duyarl›k s›n›flar› ve hatalar› standartlarda belirtilmifltir. Se- Yüksek gerilim ak›m transformatörlerindeki ölçü ve koruma devreleri, istenen özellikleri sa¤layacak kalitede özel magnetik nüveler ile yap›l›r. Sekonder ve primer sarg›lar, minimum kaçak reaktans oluflturacak flekilde dizayn edilir ve uygulan›r. Ak›m transformatörlerindeki primer ve sekonder sarg›lar, sistemdeki k›sa devrelerden etkilenmeyecek flekilde tasarlan›r. Dielektrik ortam, ya¤ emdirilmifl ka¤›t ile sa¤lanmaktad›r. Ak›m transformatörlerinde dielektrik ortamda kapasiteler oluflturularak ve ayr›ca uygun elektrotlar kullan›larak homojen bir gerilim da¤›l›m› elde edilir. Bu kapasiteler sayesinde dielektrik ortam›n kalitesi hakk›nda sürekli iflletmede bilgi almak mümkündür. Transformatörler, hermetik olarak kapat›ld›¤›ndan d›fl ortam ile iliflkisi kesilerek ideal bir dielektrik ortam saklan›r. Yüksek gerilim ak›m transformatörlerin primer ve sekonder sarg›lar›n›n seçim yöntemleri, çok oranl› transformatörler üretmeyi mümkün k›lar. Transformatörlerin iflletme ve ortam koflullar›ndan oluflan ›s›n›n oluflturdu¤u iç bas›nç, kaliteli paslanmaz çelik diyafram ile kompanze edilir. Transformatörler; IEC, BS ve ANSI standartlar›na uygun koflullarda üretilmektedir. 43 transformatörün s›n›f performans› için çok önemli bir tasar›md›r. Primer ve sekonder sarg›lar›n yal›t›mlar›, ya¤ emdirilmifl özel yal›t›m ka¤›tlar ile sa¤lanmaktad›r. Primer ve sekonder sarg›lar aras›nda uygun elektrotlar kullan›larak elektrik alan fliddetleri yumuflat›l›r. Transformatörlerde yüksek ve alçak gerilim sarg›lar› d›fl›nda ayr›ca üçüncü bir sarg› olarak kullan›lan dengeleme sarg›lar› ile magnetik nüvedeki dengesizlikler önlenmifl olur. Yüksek gerilim sarg›lar›n›n yal›t›m›nda oluflturulan kapasiteler ile homojen bir gerilim da¤›l›m› elde edilir. Transformatörler IEC, BS ve ANSI standartlar›na uygun koflullarda üretilmektedir. Tüm transformatör üretimlerinde kullan›lan nitril kauçuk s›zd›rmazl›k elemanlar› ile mükemmel s›zd›rmazl›k ve düzenli bir yap› elde edilmifltir. Primer ve sekonder terminaller, ba¤lant› ve geçifl dirençleri göz önünde tutularak ideal bir ba¤lant› tasarlanarak gerekli yap› oluflturulmufltur. Primer sarg›lar›n yal›t›m›nda kullan›lan malzemeyle birlikte uygun tasar›m ile dielektrik ortam›n kay›plar› minimum seviyede sa¤lan›r. Tüm transformatör üretiminde kullan›lan nitril kauçuk s›zd›rmazl›k elemanlar› ile mükemmel s›zd›rmazl›k ve güvenli bir yap› elde edilmifltir. 44 Gerilim Transformatörleri Endüktif Gerilim Transformatörleri Yüksek gerilimde üretilen endüktif gerilim transformatörlerinde oldukça kaliteli magnetik nüveler kullan›larak minimum kay›p elde edilmifltir. Transformatörün magnetik nüvesi, sistem geriliminin yar› de¤erinde de (Un/2) çal›flmaktad›r. Bu nedenle primer sarg›lar her iki bacakta oluflturuldu¤undan bobinin geometrik yap›lar› ve boyutlar› Kapasitif Gerilim Transformatörleri Kaplin kapasitörlü yüksek gerilim transformatörleri, enerji sistemlerinde ölçme koruma ve yüksek frekansl› sinyallerin iletiminde kullan›l›r. Elimsan kapasitif gerilim trafolar›, 2 k›s›mdan oluflur. Bunlar, kaplin kapasitör ünitesi ve içinde elektromagnetik parçalar bulunan tank k›sm›d›r. Kaplin kapasitör k›sm›, birbirine seri olarak ba¤lanm›fl kondansatör dizilerinden oluflur. Kapasitör ünitesi, s›cakl›k de¤iflimlerini kompanze edecek sentetik bir körükle hermatik olarak kapat›lm›flt›r. Kapasitör üniteleri, yüksek kalite poliproplen film/ka¤›t, kaliteli dielektrik ya¤ Yüksek gerilimde üretilen endüktif gerilim transformatörlerinde oldukça kaliteli magnetik nüveler kullan›larak minimum kay›p elde edilmifltir. ile üretilmifltir. Kaplin kapasitörü ünitesi say›s›, gerilim seviyesine göre 1-3 aras›nda de¤iflebilir. Kaplin kapasitör buflingi, yüksek kalitede porselen malzemeden oluflur. Kahverengi d›fl›nda baflka renklerde de üretim yap›labilir. Atlama mesafesi, montaj yerindeki ortam koflullar›na göre de¤iflir. Standart krepaj mesafeleri; 20, 25, 31 mm/kV’dir. Kaplin kapasitör ünitesi ve transformatör ünitesinde kullan›lan dielektrik ya¤ PCB içermez. Kapasitif gerilim trafosu elektromagne- 46 tik ünitesini besleyen gerilim kaplin kapasitörün ara ünite gerilimidir. Elektromagnetik ünite, 4 k›s›mdan oluflmaktad›r. Bunlar; 1. Trafo ünitesi 2. Kompanze eden reaktör 3. Antiferrorezonans filtre 4. Yüksek frekans düzene¤i; bir adet ay›r›c›, drenaj bobini, ark boynuzu fleklinde s›ralanabilir. Trafo çok k›sa süren k›sa devrelerde reaktör üzerindeki bir k›sa devre düzene¤i ile korunmaktad›r. Primer terminaller, Ø30- Ø40 x 80/100 mm kalay kapl› bak›r veya bronz malzemeden oluflmaktad›r. Sekonder terminaller ve endüktif transformatörün toprak ucu, sekonder kutu içerisine izolasyonlanarak ba¤lanm›flt›r. Sekonder devrenin k›sa devreye karfl› korunmas› için sigorta kullanma imkan› verir. Kaplin kapasitörünün toprak ucu, 10 kV yal›t›m sa¤layacak bir buflingle sekonder terminal kutusu içerisine ç›kar›lm›flt›r. KABLO Yang›na Dayan›kl› Kablolar 2M Kablo Yang›na dayan›kl› kablolar, fonksiyonlar›n› yang›n esnas›nda bir süre daha devam ettirebiliyor. Söz konusu özellik, sistem ve cihazlar›n devre d›fl› kalmas›n› geciktiriyor. Bu sayede de insanlar›n tehlikeli bölgeden tahliye edilmesi kolaylafl›yor. Yang›na dayan›kl› kablolar›n halojen içermeyen türleri ise alevle temas s›ras›nda duman, zehirli-afl›nd›r›c› gaz ç›kartm›yor. 48 Halojen içermeyen yang›na dayan›kl› kablo, yang›n s›ras›nda belli bir süre fonksiyonunu sürdürme ve yanma s›ras›nda zehirli/afl›nd›r›c› gaz ç›karmama özelli¤i olan kablo anlam›na gelmektedir. Yang›na dayanabilecek bir malzeme yoktur. Yang›na dayan›kl› kablo terimi, yang›n s›ras›nda belli bir süre fonksiyon sürdürebilme özelli¤ini kapsamaktad›r; kablonun yang›na karfl› belli bir süre gösterdi¤i dirençtir. Bu süre ile ilgili baz› testler, de¤iflik stan- dartlar taraf›ndan tasarlanm›flt›r. Gerçek bir yang›n ortam›n› standart ve testlerle oluflturmak mümkün de¤ildir. Burada amaç en yak›n› öngörebilmektir. Kablonun yanma s›ras›nda fonksiyonunu sürdürmesi, sistem ve tahliye aç›s›ndan son derece önemlidir. Ancak, bu esnada yo¤un duman veya zehirli /afl›nd›r›c› gazlar ç›kmas› da insan sa¤l›¤›, tahliye görüfl mesafesi ve de¤erli eflyalar üzerinde a¤›r etkiler yaratmaktad›r. Bu nedenle halojen içermeyen ve yang›na direnç gösteren kablolar gelifltirilmifltir. 2M Kablo, yang›na dayan›kl› kablolar konusunda Ar-Ge, laboratuvar ve sertifikasyon çal›flmalar› aç›s›ndan önde gelen üreticilerden olmufltur. Yeni ürün ve var olan ürünleri gelifltirme çal›flmalar› sürekli olarak devam etmekte olup; yenilikler ve dünyadaki geliflmeler de yak›ndan takip edilmeye çal›fl›lmaktad›r. 2M kablonun modern test ekipmanlar›yla donat›lm›fl laboratuvar›nda üretim an›nda ve sonras›ndaki tüm testler yap›labilmektedir. 2M Kablo, uzun y›llard›r halojen içermeyen / alevi geciktirici kablo üretimini Bu kablolar, insanlar›n yo¤un olarak bulundu¤u veya de¤erli eflyalar›n oldu¤u ak›ll› veya yar› ak›ll› binalar, hastaneler, sinemalar, tiyatrolar, okullar, al›flverifl merkezleri, havaalanlar›, fabrikalar vs. yerlerde yang›n alarm sistemleri, yang›n s›ras›nda çal›flmas› gereken cihazlar›n kontrolü / beslemesi, acil ayd›nlatma ve uyar› sistemleri gibi fonksiyonunu belli bir süre sürdürmesi gereken sistemlerde kullan›l›r. kay›t alt›na almaktad›r. yapmaktad›r ve bu kablolar›n sat›fl›nda art›k önemli bir yer almaktad›r. 2M Kablo’nun 2 kurumdan ISO 9001:2008 belgesi (WCS ve LPCB), Rusya Yang›n Sertifika ve GOST-R belgeleri, yang›na dayan›kl› kablolarda LPCB'den BS 6387 C, W, Z ve EN 50200 PH120 sertifikalar›, 31 ürün grubunda TSEK, 1 ürün grubunda TSE sertifikalar› bulunmaktad›r. Sertifikalar›n aras›nda yine yang›na dayan›kl› kablolarda ürünlerin GOST ve IEC 60332-3 CAT A / IEC 60331 testlerini geçti¤ine dair Rus yang›n sertifikas› da bulunmaktad›r. LPCB taraf›ndan onaylanan firmalar›n yer ald›¤› k›rm›z› kitapta (Red Book bknz 50 www.redbooklive.com) yer alan ilk Türk kablo firmas› 2M Kablo'dur. Ayr›ca, halojen içermeyen yang›na dayan›kl› ürünler olan FireKab JE-H(St) H...Bd FE 180 PH120 [EN 50200 PH120 ve IEC 60331 FE180 (3 saat)]; FireKab LIHH FE 180 PH90 ve LIHCH FE 180 PH90 [EN 50200 PH90 ve IEC 60331 FE180 (3 saat)] yanma testlerini baflar› ile geçmifl ve VDE taraf›ndan belgelendirilmifltir. Böylece bir FireKab ürün grubu daha TSE, LPCB ve RUS yang›n belgelendirme kurulufllar›ndan sonra VDE taraf›ndan da sertifikaland›r›lm›fl olmufltur. 2M Kablo, her bir kablo da belirtilen tüm testleri kendi laboratuvar›nda yapmakta ve ISO 9001:2008’e uygun olarak FireKab ürün grubunda yer alan kablolar hem yurt içinde hem de yurt d›fl›nda sat›lmaktad›r. Uygulama Alanlar› Bu kablolar, insanlar›n yo¤un olarak bulundu¤u veya de¤erli eflyalar›n oldu¤u ak›ll› veya yar› ak›ll› binalar, hastaneler, sinemalar, tiyatrolar, okullar, al›flverifl merkezleri, havaalanlar›, fabrikalar vs. yerlerde yang›n alarm sistemleri, yang›n s›ras›nda çal›flmas› gereken cihazlar›n kontrolü / beslemesi, acil ayd›nlatma ve uyar› sistemleri gibi fonksiyonunu belli bir süre sürdürmesi gereken sistemlerde kullan›l›r. Düflük duman yo¤unlu¤una sahip olan FireKab ürünleri halojen içermeyip zehirli ve afl›nd›r›c› gaz da yaymamaktad›r. KABLO Ervital® Yang›na Dayan›kl› Kablolar Erse Kablo Binalar›n yap›m›nda kullan›lan malzemeler aras›nda yer alan kablolar, geçmiflteki baz› büyük yang›nlarda da görüldü¤ü gibi potansiyel tehlike kayna¤›d›r. Geliflen teknoloji ile birlikte üretilen kablo yal›t›m ve k›l›f malzemeleri ise bu potansiyel tehlikeyi neredeyse ortadan kald›rm›flt›r. Kablolar, binalarda olas› bir yang›na karfl› al›nacak pasif ve aktif önlemler içinde yer almaktad›r. 52 Geliflen teknoloji ve sanayileflme, nüfusun artmas› ile birlikte ifl merkezleri, büyük marketler, yüksek binalar, oteller, okullar, hastaneler, metrolar gibi genel kullan›ma aç›k yap›lar›n artmas› yang›n riskini de beraberinde getirmektedir. Yang›nla mücadelede öncelik, yang›n›n ç›kmamas›n› sa¤lamakt›r. Tüm önlem- lere karfl›n yang›n ç›karsa amaç, ç›kt›¤› bölgede tahliyeye imkan vermek ve yang›n›n yay›lmas›n› önlemektir. Pasif Önlemler a) Kablolar, öncelikle kullan›lacaklar› tesisat›n tüm elektriksel özelliklerini sa¤lamal›d›r (ak›m, voltaj, yal›t›m vs.). b) Alev geciktirici olmal›, yang›n›n ç›k›fl sebebi kablolar olmamal›d›r. c) Yang›n flartlar›nda düflük duman yo¤unluklu olmal›d›r. d) Yang›n flartlar›nda zehirli ve korozif gaz yaymamal›d›r. Aktif Önlemler Binalarda acil durum emniyet devrelerinde kullan›ld›klar›nda olas› bir yang›n durumunda bu tür devreleri belirli bir süre çal›flt›rmalar› gerekir. Acil durum emniyet devreleri, insanlar›n h›zla yang›n bölgesinden tahliyesi, yang›na h›zl› müdahale ve söndürme çal›flmalar› için gerekli devrelerdir. Kablo üretiminde çok de¤iflik malzemeler kullan›lmakla birlikte en çok kullan›lan malzemeler flunlard›r. 1. Polivinilklorür (PVC) esasl› malzemeler 2. Polietilen (PE) malzemeler 3. Holojen ihtiva etmeyen ve düflük duman yo¤unluklu malzemeler (HFFR-LSOH) 4. Yang›na dayan›kl›l›k sa¤layan malzemeler PVC Esasl› Malzemelerden Üretilen Kablolar PVC (polivinilclorur), kablo yal›t›m ve k›l›flamas›nda çokça kullan›lan bir malzemedir. Ucuz ve kolay uygulanabilir oldu¤u için tercih edilmektedir. Do¤as›nda Yang›na dayan›kl› malzemeler, kablonun özellikle damar yal›t›m›nda kullan›lmaktad›r. Bunun sebebi elektrik ak›m›n› kablo damarlar›n›n tafl›mas›d›r. Ayr›ca damarlar›n yang›na dayan›m›n› art›rmak için koruyucu sarg› ve k›l›f uygulamalar› da gerçeklefltirilmektedir. alev geciktiricilik vard›r. Katk› maddeleriyle alev geciktiricilik özelli¤i gelifltirilse de yang›n esnas›nda yo¤un duman ve korozif gaz ç›karmaktad›r. Yo¤un duman, tahmin edilece¤i gibi insanlar›n tahliyesi ve söndürme ve kurtarma ekiplerinin çal›flmalar›n› zorlaflt›r›r. Yang›n esnas›nda PVC esasl› kablo ve yap› malzemelerinin yanmas› sonucu ortaya ç›kan HCl, CO2 ve CO gazlar›, insanlar›n birincil ölüm sebebidir. HCl gaz›n›n su ile birleflmesinden oluflan hydrochloric asit, metal yap› elemanlar›n› ve elektronik cihazlar› h›zla korozyona u¤rat›r. Polietilen Malzemelerden Üretilen Kablolar Polietilen malzeme, kimyasal olarak halojensiz bir malzemedir. Yand›¤›nda zehirli ve koro- zif gaz yaymaz. Ancak, alev geciktirici özelli¤i bulunmad›¤› ve kolay alevlendi¤i için yang›n›n büyümesine katk›da bulunur. Duman yo¤unlu¤u da standart de¤erleri karfl›lamamaktad›r. Bu sebeplerden dolay› polietilen malzemeden üretilen kablolar, yap› içinde kesinlikle kullan›lmamal›d›r. HFFR (LSOH) Malzemelerden Üretilen Kablolar a) Alev geciktiricidir, yang›n kayna¤›n›n uzaklaflmas› veya yang›n›n kayna¤›n›n sönmesi durumunda alevlenmifl kablolar kendi kendine söner ve yang›n yay›l›m›n› art›rmaz. b) Yang›n flartlar›nda korozif ve zehirli gaz yaymazlar. Bu özellik, öncelikle insan yaflam› için önemlidir, elektrik ve elektronik cihazlarda korozyona sebep olmazlar. c) Düflük duman yo¤unlu¤una sahiptir. ‹nsanlar›n yang›n mahallinden tahliyesi ve yang›n söndürme çal›flmalar› aç›s›ndan düflük duman yo¤unlu¤u önemlidir. Yang›na Dayan›kl› Malzemelerden Üretilen Kablolar Yang›na dayan›kl› malzemeler, kablonun özellikle damar yal›t›m›nda kullan›lmaktad›r. Bunun sebebi kuflkusuz elektrik ak›m›n› kablo damarlar›n›n tafl›mas›d›r. Ayr›ca damarlar›n yang›na dayan›m›n› art›rmak için koruyucu sarg› ve k›l›flar da kullan›lmaktad›r. Günümüzde en çok afla¤›daki malzemeler kullan›lmaktad›r. • Kablo yal›t›m›nda; 53 niyet devreleri; yang›n ihbar ve alarm sistemleri, acil durum ayd›nlatma sistemleri, acil anons sistemleri, yang›n suyu sistemleri, yang›n kaç›fl yolu ayd›nlatmas›, duman ve ›s› egzoz fanlar›, itfaiyeci asansörleri ve tahliye amaçl› asansörlerdir. 1) Çapraz ba¤l› seramik formunda polimer kompaund, silikon esasl› yal›t›m malzemesidir. Standart yanma testlerinden baflar›yla geçmektedir. 2) Mika bant + XLPE veya çapraz ba¤l› HFFR kompaund, bu kombinasyon daha çok güç kablolar›nda uygulanmaktad›r. • Kablodaki damarlar›n üzerine alev bariyeri olarak cam elyaf bant veya mika bant kullan›lmaktad›r Ervital® Yang›na Dayan›kl› Kablo Nedir? Topluma aç›k yap›larda olas› bir yang›n s›ras›nda insanlar›n can güvenli¤i, de¤erli eflya ve cihazlar›n korunmas› ve yang›na müdahalenin kolaylaflt›r›lmas› için mutlaka çal›flmas› gereken acil durum emniyet devrelerine enerji ve sinyal tafl›yan kablolard›r. HFFR (LSOH) kablolar, yap›lar› gere¤i yap›da ortaya ç›kacak bir yang›n s›ras›nda alevi geciktirebilir, zehirli ve korozif gaz yaymaz, duman yo¤unluklar› düflüktür. Ancak, yal›t›mlar›n›n süreklili¤inin devam› gereken elektrik devrelerinde (acil durum emniyet devreleri) kullan›lamaz. Bu devrelerin kablolar›, HFFR kablolar›n özelliklerini tafl›man›n yan› s›ra yang›n flartlar›nda belli bir süre yal›t›m›n süreklili¤ini sa¤lamal›d›r. Üzerinde tafl›d›¤› enerji ve sinyali, standartlarda ve yönetmeliklerdeki minimum sürelerde tafl›mal›d›r. Ervital yang›na dayan›kl› kablolar; hastaneler, okullar, al›flverifl merkezleri, sinema ve tiyatro salonlar›, metro ve karayolu tünelleri, hava alan› terminal binalar›, oteller, yüksek binalar ve toplu konutlar gibi yap›lar›n acil durum emniyet devrelerinde kullan›l›r. Binalardaki acil durum em- Erse taraf›ndan üretilen yang›na dayan›kl› halojensiz kablolar flunlard›r; • Erse Kablo Ervital® JE-H(St)H FE 180 / PH90 [TSEK] • Erse Kablo Ervital® L‹HH FE 180 / PH90 [TSEK] • Erse Kablo Ervital® L‹HCH FE 180 / PH90 [TSEK] • Erse Kablo Ervital® L‹H(St)H FE 180 / PH90 [TSEK] • Erse Kablo Ervital® L‹H(St)CH FE 180 / PH90 [TSEK] • Erse Kablo Ervital®-PLUS • Erse Kablo NHXH FE 180 • Erse Kablo NHXCH FE 180 * Yukar›daki kablolar›m›z TSE ve VDE belgelendirme kurulufllar› taraf›ndan belgelendirilmifltir. 54 Ervital® Yang›na Dayan›kl› HFFR Kablolar›n Özellikleri • Ervital® kablolar alev geciktiricidir. Yang›n kayna¤›n›n kalkmas› sonucunda alevlenmifl kablolar kendili¤inden söner. Yang›n yay›l›m›n› art›rmaz. • Düflük duman yo¤unlu¤una sahiptir. ‹nsanlar›n yang›n mahallinden tahliyesi ve yang›n söndürme çal›flmalar› aç›s›ndan düflük duman yo¤unlu¤u önemlidir. • Yal›t›m ve k›l›flamada kullan›lan malzemeler, yang›n esnas›nda korozif ve zehirli gaz yaymaz. Bu özellik, öncelikle insan yaflam› için önemlidir. Bilgisayar ve elektronik cihazlara zarar vermez. • Kablo yal›t›m›n›n uzun süre ifllevini sürdürmesi ve kablo sistemlerinin fonksiyonelli¤inin devam› için Erivtal kablolarda çapraz ba¤l› seramik formunda özel izolasyon malzemesi ve cam elyaf bant veya mika banttan alev bariyerleri kullan›lmaktad›r. Bu özellik yang›n mahallindeki, bilhassa yang›n suyu sistemleri, yang›n kaç›fl merdivenleri, pozitif bas›nçland›rma fanlar›, duman ve ›s› fanlar›, hasta ve itfaiyeci asansörleri, yang›n ihbar ve alarm sistemleri, anons sistemleri, acil durum ayd›nlatma sistemlerinin yang›n an›nda çal›flmalar›n› sa¤lamaktad›r. Yang›n Performans Testleri Ervital markal› kablolara flu yang›n performans testleri uygulanmaktad›r: • Yal›t›lm›fl tek iletken veya kablo için düfley alev yay›lmas›na karfl› dayan›kl›l›k deneyi; IEC 60332-1-2/TS EN 60332-1-2. • Düfley olarak monte edilmifl, demetlenmifl teller veya kablolarda düfley alev yay›l›m› deneyi; IEC 60332-3-22/IEC 60332-324/EN 60332-3-22/EN 60332-324. • Belirtilen flartlarda yanan kablolar›n duman yo¤unlu¤unun ölçülmesi; IEC 61034-2/TS EN 61034-2. • Kablolar›n yanmas› sonucu ortaya ç›kan halojen asit gaz› miktar›n›n tayini; IEC 60754-1/TS EN 50267-2-1. Polietilen malzeme, kimyasal olarak halojensiz bir malzemedir. Yand›¤›nda zehirli ve korozif gaz yaymaz. Ancak, alev geciktirici özelli¤i bulunmad›¤› ve kolay alevlendi¤i için yang›n›n büyümesine katk›da bulunur. Duman yo¤unlu¤u da standart de¤erleri karfl›lamamaktad›r. Bu sebeplerden dolay› polietilen malzemeden üretilen kablolar, yap› içinde kesinlikle kullan›lmamal›d›r. lar›n›n yang›na direnç testi (Mekanik floklu devre bütünlü¤ü); IEC 60331-1/ EN 50362. • Kablolar›n yanmas› s›ras›nda a盤a ç›kan gazlara uygulanan deney, pH ve iletkenli¤in ölçülmesi, ç›kan gazlar›n asitlik derecesinin ölçülmesi; IEC 60754-2/TS EN 50267-2-2. • Yang›n flartlar› alt›nda devrenin bütünlü¤ü testi; IEC 6033121 / IEC 60331-23. • Acil durum emniyet devrelerinde kullan›lan korumas›z küçük boyutlu (20 mm’den küçük çapl›) kablolar›n yang›na karfl› dayan›kl›l›k testi (Mekanik floklu devre bütünlü¤ü); IEC 60331-2 / TS EN 50200. • Acil durum emniyet devrelerinde kullan›lan korumas›z büyük boyutlu (20 mm’den büyük çapl›) enerji ve kumanda kablo- 56 Kablolara uygulanan yanma testlerinden IEC 60332-1-2 / TS EN 60332-1-2 ve IEC 60332-3-22 ve IEC 60332-3-24 / TS EN 603323-22 ve TS EN 60332-3-24 standartlar›nda belirtilen testler, aleve dayan›m ve alev yürümesiyle ilgilidir. Bu testler en temel testlerdir ve binalarda kullan›lan tüm kablolara uygulanmal›d›r. IEC 61034-2 / TS EN 61034-2; IEC 60754-1 / TS EN 50267-2-1; IEC 60754-2 / TS EN 50267-2-2 standartlar›ndaki testler yukar›daki testlere ilaveten HFFR (LSOH) kablolara uygulanmaktad›r. Bu testlerin hiçbirisinde kablolar›n en temel görevi olan ak›m tafl›ma test edilmemektedir. Ervital® yang›na dayan›kl› kablo ise olas› bir yang›n s›ras›nda ak›m tafl›ma görevini belirli bir süre devam ettirmesi gereken kablodur. Yukar›daki tüm testlerden geçen kablo, ilaveten IEC 60331 serisi ve TS EN 50200 (2,5 mm2 kesit ve 20 mm çapa kadar); TS EN 50362 (20 mm ve üstü çap) standartlar›ndaki testlerden de geçmelidir. Bu standartlarda yang›n flartlar›nda kabloya çal›flma gerilimi uygulanmaktad›r. Kablo bu standartlardaki süre ve flartlarda üzerindeki gerilimi tafl›mal›d›r. Temmuz 2002’de yay›nlanan binalar›n yang›ndan korunmas› hakk›nda yönetmelik, 89 / 106 / EEC yap› malzemeleri yönetmeli¤i-temel gerek-2 (yang›n durumunda emniyet) kapsam›nda de¤ifltirilmifl ve 19 Aral›k 2007 tarihli resmi gazetede yay›nlanarak yürürlü¤e girmifltir. Yönetmelik, aç›k olarak elektrik tesisatlar›n›n ilgili yönetmelik ve standartlara göre yap›lmas›n› emretmektedir ve yang›na dayan›kl› kablolar›n bina içindeki kullan›m yerlerini belirlemifltir. Yönetmelik, acil durum emniyet devrelerinde kullan›lacak kablolar›n minimum 60 dakika, yang›n flartlar›nda devre bütünlü¤ü sa¤lamas›n› istemektedir. Binalarda kullan›lan kablolar da bir yap› malzemesidir. Binalarda kullan›lacak kablolar bu konudaki yönetmelik ve standartlarda belirtilen flartlar› sa¤lamal› ve akredite olmufl bir kurulufltan sertifikal› olmal›d›r. KABLO Kablo Seçiminde Dikkatli Olunmal› Ali TÜMKAYA, Pazarlama Müdürü Vatan Kablo ‹nflaat sektörünün 2011 y›l›nda yurtiçi ve özellikle yurtd›fl›nda geliflerek yoluna devam etmesi, kablo talebini canland›rm›flt›r. Ancak, sat›fllar bu kadar yüksek oldu¤u halde kâr marjlar›nda çok keskin bir düflüfl yaflanm›flt›r. Kapasitelerini son 3-4 y›ld›r çok ciddi bir flekilde art›ran kablo üreticilerinin yeni ifller almak için k›ran k›rana bir rekabet içine girmeleri, bunun en önemli nedenini oluflturmaktad›r. Bu noktada kalite, kablo üretiminde oldukça önemli hale gelmektedir. Kalitesiz kablo kullan›m›, can ve mal kayb›na sebep olaca¤›ndan tüketicilerin kullanacaklar› kabloyu seçerken çok dikkatli olmalar› gerekmektedir. 58 Vatan Kablo bünyesinde insan yo¤unlu¤unun fazla oldu¤u yerlerde kullan›m› Türkiye’de de zorunlu hale getirilen halojensiz kablolar da üretilmektedir. Yang›n an›nda yo¤un duman ve toksik gaz ç›karmayan halojensiz kablolar, can ve mal güvenli¤i en üst düzeyde sa¤lanmas›na yard›mc› olmaktad›r. Orta gerilim kablolar›, Türkiye’de belli bafll› kablo firmalar›n›n üretebildi¤i bir üründür. Bu kablolar, a¤›r iflletme flartlar›nda ve mekanik zorlamalar›n yüksek oldu¤u yerlerde, yeralt›nda, güç merkezlerinde, flalt tesislerinde flehir flebekelerinde kullan›l›r. Vatan Kablo, flu anda 66 kV’ye kadar yüksek gerilim kablosu üretmektedir. Ayr›ca, hem alçak gerilim hem de orta gerilim kablolarda alüminyum iletkenli kablo üretimi de mevcuttur. Vatan Kablo, TSE, HAR, TS EN ISO 9001:2000 kalite yönetim sistem belgesi, GOST-R, UKR-SEPRO, VDE ve ISO 14001 çevre yönetim belgesine sahiptir. Vatan Kablo, Asya, Avrupa, Afrika ve Amerika k›talar›nda 52 ülkeye ihracat yapmaktad›r. Kablo Sektörüne Genel Bak›fl ‹nflaat sektörünün 2011 y›l›nda yurtiçi ve özellikle yurtd›fl›nda geliflerek yoluna devam etmesi, kablo talebini canland›rm›flt›r. Ancak, sat›fllar bu kadar yüksek oldu¤u halde kâr marjlar›nda çok keskin bir düflüfl yaflanm›fl ve yaflanmaya devam etmektedir. Kapasitelerini son 3-4 y›ld›r çok ciddi bir flekilde art›ran kablo üreticilerinin yeni ifller almak için k›ran k›rana bir rekabet içine girmeleri, bunun en önemli nedenini oluflturmaktad›r. Özel- likle 2010 y›l›n›n sonlar›na do¤ru bafllayan bak›r fiyatlar›ndaki yükseliflin 2011 y›l›nda da sürmesi, sektördeki oyuncular›n önümüzdeki süreçte zorlanaca¤›n› göstermektedir. Ayr›ca LME (Londra Metal Borsas›) bak›r fiyatlar›n›n tam olarak oturmas› ve piyasalar›nda buna adapte olabilmesi için biraz zaman gerekmektedir. Bunun için daralan iç piyasa koflullar›na alternatif pazarlar bulmak gerekmektedir. Kalite, kablo üretiminde oldukça önemlidir. Kalitesiz kablo kullan›m›, can ve mal kayb›na sebep 60 verece¤inden tüketicilerin kullanacaklar› kabloyu seçerken çok dikkatli olmalar› gerekmektedir. Hurda Bak›rla Gelen Kalite Sorunu ve Haks›z Rekabet Son y›llarda ciddi rekabetin yafland›¤› kablo sektöründeki en önemli sorunlardan birisi, baz› firmalar›n hurda bak›r kullanmalar›d›r. Elektrolitik bak›r katotlara ergitilirken kar›flt›r›lan hurda bak›r, kullan›m oran›na göre yüzde 3 ile yüzde 6 aras›nda fiyat fark› oluflturmaktad›r. Baz› firmalar ise elektroliz iflleminden Son y›llarda ciddi rekabetin yafland›¤› kablo sektöründeki en önemli sorunlardan birisi, baz› firmalar›n hurda bak›r kullanmas›d›r. Elektrolitik bak›r katotlara ergitilirken kar›flt›r›lan hurda bak›r, kullan›m oran›na göre yüzde 3 ile 6 aras›nda fiyat fark› oluflturmaktad›r. geçmemifl olan hurda bak›r› yüzde 100 olarak kullanmaktad›r. Gerekti¤inde yüzde 0,5 fiyat farklar›yla siparifllerin al›nd›¤› kablo sektöründe bu oranlar haks›z kazançlara yol açmakta- d›r. Hurda bak›r ile üretilen kalitesi düflük bu kablolar; verim düflüklü¤üne, kablonun kullan›m süresinin k›sal›¤›na dolay›s›yla tüketicinin paras›n› bofluna harcamas›na yol açmaktad›r. Vatan Kablo, Londra Metal Borsas›’n›n (LME) onaylad›¤› elektrolitik bak›r katotlar› kullanmaktad›r. Y›ll›k 24 Bin Ton Bak›r Üretim Kapasitesi 1975 y›l›nda kurulan ve Türkiye’nin en köklü kablo firmalar› aras›nda yer alan Vatan Kablo, imalat›n› Çorlu’da 40 bin metrekaresi kapal›, 125 bin metrekaresi aç›k alandan oluflan üretim tesislerinde gerçeklefltirmektedir. Üretim kompleksi, merkez ofisi ve Ankara bölge müdürlü¤ünde çal›flan 200’ü aflk›n personeli ile sektörde 36. y›l›n› geride b›rakan Vatan Kablo’nun bak›r tesisi, 2009 senesinde Çorlu da, alçak gerilim ve orta gerilim tesislerinin yan›nda kurulmufltur. Vatan Kablo, bak›r üretim tesisinin aç›lmas›yla entegre bir iflletmeye dönüflmüfltür. Bak›r tesisine katotlar halinde gelen bak›rlar, bin 250-bin 300 derecelerde ergitilerek s›v› bak›r haline dönüfltürülür. Söz konusu katotlar, Upcast 62 yöntemi ile çal›flan tesiste kablolar›n içinde kullan›lmak üzere yüzde 99,99 safl›kta 8, 12 ve 16 mm’lik bak›r filmaflin haline getirilir. Bak›r tesisinin sahip oldu¤u teknoloji, bak›r›n bir saç teli kal›nl›¤› olan 0,10 mm2’ye kadar inceltilebilmesine olanak tan›maktad›r. Üretimin tam otomatik olarak yap›ld›¤› bak›r tesisinde sadece 3 kifli vardiyal› olarak görev yapmaktad›r. Yeni fabrika, Vatan Kablo’nun bak›r üretim kapasitesini y›ll›k 24 bin tona ç›karm›flt›r. Alçak gerilim ve orta gerilim tesisinin tüm bak›r ihtiyac›n› karfl›layan bak›r tesisinden di¤er kablo firmalar›na da bak›r filmaflin sat›lmaktad›r. KABLO Elektrik Tesisat Mühendisli¤inde Yenilikçi Çözümler Wago Winsta®, bina otomasyon sistemlerinde, gemi infla uygulamalar›nda, karavan imalat›nda, fuar ve sergi elektrifikasyonunda, prefabrike ev inflaatlar›nda ve rayl› sistem tafl›mac›l›k alanlar›nda modüler kablolama çözümü olarak çok genifl bir yelpazede seçenekler sunmaktad›r. Farkl› uygulama alanlar›nda kullan›lmak üzere 6 de¤iflik ürün grubundan oluflan Winsta® ile zaman tasarrufu, esneklik ve güvenlikle birlikte optimum kullan›ma ulafl›lmaktad›r. • Winsta® Mini, özellikle yer darl›¤›n›n söz konusu oldu¤u, sensörlerin, aktüatörlerin kontrol kablolar›n›n ba¤lanmas› ve koruma s›n›f› 2 olan halojen lamba ve ayd›nlatma armatürlerinin ba¤lant›s›nda kullan›labilir (1.5 mm2, 250 V, 16 A). • Winsta® Midi, ofis binalar›nda, yükseltilmifl döfleme ve asma tavan uygulamalar›nda, kablo kanallar›nda, genel ayd›nlatma ve di¤er tüm ba¤lant› ihtiyaçlar› için kolayl›kla uygulanabilmektedir. Ayr›ca fuar stand› imalat›nda ve ma¤aza ayd›nlatmas›nda, karavan imalat›nda, laboratuvar istasyonlar›nda, rayl› sistem tafl›mac›l›¤›nda ve gemi infla sektöründe de kullan›lmaktad›r (4 mm2, 250/400 V, 25 A). 64 • Winsta® Maxi ise uzun kablo mesafesi ve yüksek güç talebi sebebiyle 6 mm2 kablo kullan›m›n›n gerekli oldu¤u yerlerde ve güç da¤›t›m› uygulamalar›nda kullan›lmaktad›r (6 mm2, 250/400 V, 32 A). • Winsta® EIB, EIB (European Installation Bus) sisteminde kontrol sinyallerinin iletiminde kullan›l›r (Ø 0,8 mm, 50 V, 3 A). • Winsta® IDC, flat kablo kullan›larak, herhangi bir kesme, soyma ifllemine gerek kalmaks›z›n ba¤lant› yap›lmas›na imkan verir. Kutup ba¤lant› noktalar›n›n 120° çevrilmesiyle son derece h›zl› flekilde ba¤lant› tamamlan›r. • Winsta® RD, 17,5 mm d›fl çap› ile iç çap› 18 mm’den küçük elektrik hat borular›nda rahatl›k- la kullan›labilir. Uygulama alanlar› ise prefabrike evler, mobilya ›fl›klar› vb olmaktad›r. Tamamen vidas›z Cage Clamp®S kablo ba¤lant› sistemi sayesinde h›zl›, çok farkl› çözüm talepleri için gelifltirilmifl ürün ve aksesuar serisi, sistem tasar›m› de¤iflse de kolay faz de¤iflimine ve fazlarda eflit yük da¤›l›m›na imkan veren yap›s› sayesinde son derece esnek, yanl›fl ba¤lant›ya karfl› yüzde 100 korumal›, sabit ve de¤iflken kodlama yap›labilen ve dokunmaya karfl› korumal› tasar›m› sayesinde güvenli müflteri ihtiyaçlar›na göre özel üretilen çözümleri ile de ön plana ç›kmaktad›r. Da¤›t›m Kutular› Klasik pano ve klemens ile yap›lmakta olan bir uygulaman›n montaj iflçili¤i ve iflletme aç›s›ndan sa¤lad›¤› çok büyük kolayl›klar ve tasarruflar dikkate al›narak Winsta da¤›t›m kutular› ile yap›lan bir örnek afla¤›da aç›klanmaktad›r. Bu örnekte fan-coil ünitelerinin kontrolünü sa¤layan iki farkl› tip panoda 14’er adet vidal› klemens, bunlar›n üzerinde 13 adet köprüleme, kablo girifl ve ç›k›fllar› için muhtelif say›da rakor kullan›lacakt›r. Montaj› için de kablolar›n rakorlardan geçirildikten sonra izolelerinin soyulmas›n› müteakip yüksüklenmesi, klemensteki her bir ba¤lant› noktas›n›n vidalar›n›n gevfletilmesi ve yüksüklü kablonun tak›larak vidalanmas› yap›lacak, sonras›nda da köprülerin montaj› tamamlanarak kutunun kapa¤› kapat›lacakt›r. Toplam bin 100 adet kutu dikkate al›nd›¤›nda toplam 30 bin 800 kablo yüksükleme ve ba¤lant›n›n hatas›z ve ayn› kalitede yap›lmas›n›n neredeyse imkâns›z olaca¤›, hatal› montaj sonras›nda ise hatan›n nereden kaynakland›¤›n› bulmak ve sorunu gidermenin de bir o kadar sorun yarataca¤› aç›kt›r. Tamamen vidas›z Cage Clamp®S kablo ba¤lant› sistemi sayesinde h›zl›, çok farkl› çözüm talepleri için gelifltirilmifl Winsta® ürün ve aksesuar serisi, sistem tasar›m› de¤iflse de kolay faz de¤iflimine ve fazlarda eflit yük da¤›l›m›na imkan verir. Oysa Winsta da¤›t›m kutusu ile ayn› uygulama yap›ld›¤›nda kutu tesisat› haz›r ve kapal› olarak teslim edildi¤i için montaj ekiplerine sadece sahadan gelen ve giden kablolar›n konnektörlere vidas›z ve yüksüksüz flekilde ba¤lant›s›n› yapmak ve bu konnektörleri de kutuya yine yüzde 100 hatas›z bir flekilde takarak klasik pano montaj› ile k›yaslanmayacak kadar k›sa bir süre içinde bütün montaj› bitirmek kalmaktad›r. Böylece, elde edilecek montaj iflçili¤i tasarrufu do¤rudan flantiyenin maliyetlerinin azalmas›n› sa¤lamaktad›r. Ayn› zamanda teslim tarihinin yak›n oldu¤u böyle bir projede yüzde 70-80’lere varan oranda k›sa sürede iflin bitirilebilmesi de bir 65 baflka avantaj olmaktad›r. Özetle; sistemin temel getirisi, yüzde 90 oran›nda iflçilik, yüzde 100 oran›nda hatas›z montaj ve iflletme esnas›nda ise mukayese edilemez servis ve bak›m kolayl›¤›d›r. Da¤›t›m Konnektörleri Di¤er bir uygulama örne¤inde 25 A’e kadar tesisatlarda bus-bar ile yap›lacak da¤›t›m yerine malzeme maliyetini yaklafl›k yar› yar›ya, iflçili¤i ise yüzde 70’lere varan oranlarda azaltan Winsta da¤›t›m konnektörlerinin kullan›l- 66 mas›d›r. Burada özel ve pahal› bak›r baralarla, vida ve somunlarla yap›lacak ba¤lant› yerine piyasada yayg›n ve ucuz olarak bulunan standart ince çok telli kablolarla ve vidas›z ba¤lant›l› konnektörlerle çok h›zl›, hatas›z ve istenen normlara uygun sa¤l›kl› bir ba¤lant› yap›larak tesisat tamamlanm›fl olacakt›r. Bu konnektörlerle beslenmek istenen ç›k›fl, konnektör üstünde yer alan seçim kolu istenen faza getirilerek afla¤› bast›r›l›r. Böylece istendi¤i anda faz de¤iflimi de gerçeklefltirilebilir. Gömme Tip Konnektörler Di¤er bir uygulama örne¤i de özellikle ve a¤›rl›kl› olarak ayd›nlatma armatürlerinde gömme (ankastre) tip konnektör kullan›m›d›r. ‹malatç›, bu flekilde armatürü do¤rudan montaja haz›r halde sevk edebilecek böylece montaj esnas›nda özellikle yük- sek tavanl› (havaalan›, al›flverifl merkezi vb) yerlerde zor ve tehlikeli çal›flma koflullar› alt›nda armatürlerin kapaklar›n›n aç›lmas›, kablolar›n vidalanmas›, tekrar kapa¤›n kapat›lmas› gibi bir zorlukla mücadele edilmesi mecburiyeti ve ayn› zamanda bu ifllemlerle u¤rafl›rken armatürün düflürülerek zarar görmesi ve bunun aç›s›ndan da konnektörler üzerinde her bir kutup için çift ba¤lant› noktas› özelli¤i sayesinde ayn› konnektör üzerinde giriflç›k›fl yap›labilmesi avantaj›yla enerjiyi kesmeden ar›zal› armatürlerin çok h›zl› bir flekilde de¤ifltirilebilmesi mümkün olmaktad›r. Ayn› gömme konnektörlerin bir baflka uygulama alan› da haz›r montajl› özel kutular/panolar yap›labilmesidir. Bu flekilde tasarlanan panolar›n d›fl ba¤lant›lar› modüler hale getirilmifl olmakta, konnektörlerin kodlama ve etiketlenme özellik- da imalatç›ya montaj firesi olarak yans›t›lmas› ihtimali de tamamen ortadan kalkmaktad›r. Bu sebeplerle imalatç› aç›s›ndan armatür maliyetinde dikkate de¤er bir art›fl olmaks›z›n, tesisat ve montaj› yapan firma aç›s›ndan montaj süresini ve iflçili¤ini azaltmaktad›r. ‹flletmeci 68 Winsta da¤›t›m kutusu ile ayn› uygulama yap›ld›¤›nda kutu tesisat› haz›r ve kapal› olarak teslim edildi¤i için montaj ekiplerine sadece sahadan gelen ve giden kablolar›n konnektörlere vidas›z ve yüksüksüz flekilde ba¤lant›s›n› yapmak ve bu konnektörleri de kutuya yine yüzde 100 hatas›z bir flekilde takarak klasik pano montaj› ile k›yaslanmayacak kadar k›sa bir süre içinde bütün montaj› bitirmek kalmaktad›r. leri sayesinde hatal› ba¤lant› ihtimali ortadan kalkmakta ve yine montaj iflçili¤i ve süresi de son derece k›salmaktad›r. MOTOR Vacon’dan Yeni Da¤›t›lm›fl Çözümler Savior Otomasyon Sürücüler, da¤›t›lm›fl çözümde motora mümkün olan en yak›n yere monte ediliyor. Motor üzerinde sürücü kullan›m› ise mekanik aktarma sistemlerinde y›llard›r uygulan›yor. Sürücüler, da¤›t›lm›fl çözümde motora mümkün olan en yak›n yere monte edilir. Bu çözüm sayesinde makine tasar›mc›lar›, makinenin içinde ve etraf›ndaki tüm alanlar› en verimli biçimde de¤erlendirebilir. Makine veya çözüm, ayr› sürücü odalar› gerektirmedi¤inden kablo maliyetleri, montaj alan› ve enerjide belirgin tasarruflar sa¤lanabilir. OEM Çözümleri Motor üzerinde sürücü kullan›m›, mekanik aktarma sistemlerinde y›llarca uygulanm›flt›r. Vacon, flimdi bu al›flkanl›¤› yüksek güçlü pompalar, fanlar, kompresörler gibi daha birçok uygulamada kullan›labilir hale getiriyor. 70 Zorlu Koflullarda Yüksek Performans • Dayan›kl› döküm gövde • Is›, toz ve titreflime dayan›kl› • Panolamaya ihtiyac› yoktur. • Temiz tutmas› kolay Daha Az Elektriksek Gürültü • Esnek kurulum • EN61000-3-12’e uygun • C2 EMC filtre (C1-opsiyonel) Yüksek Verim • Verimli tasar›m, en son teknoloji • Üst düzey enerji verimlili¤i Haberleflme Yetenekleri • Standart RS-485 ve Ethernet Fonksiyonel Güvenlik • Dahili fonksiyonel güvenlik standart • EN61800-5-2 ve ISO13849-1’e uyumlu Programlama • EN61131-3 ile programlanabilir. • Sürücünün ana ifllemcisi üzerinde çal›flan soft PLC ile müflteriye özel program haz›rlama imkan› Standart Ba¤lant›lar 72 Uzun Kullan›m Ömrü • Son teknolojiyi kullan›r-elektrolitik kapasitörler yok • Pazardaki birçok üründen daha uzun süre çal›fl›r. • Yüksek verimli ve simule edilmifl hava ak›fl› sayesinde sürücü mümkün oldu¤unca temiz ve so¤uk tutulur. MOTOR Motorlara Yumuflak Yol Verme Yumuflak Yol Verici mi Frekans De¤ifltiricisi mi Daha Avantajl›? Çeviri: H.Ediz RONA, de der Elektro-und Gebäudetechniker Trifaze motorlar›n bilinen tüm avantajlar›na ra¤men zay›f noktalar› yüzünden yumuflak ve tam güçlü bir kalk›fl sa¤lanamaz. Ancak baz› seçenekler mümkündür. Trifaze motorlar›n bilinen iki zay›f noktas› mevcuttur. Birincisi direkt yol almada flebekeden karakteristik olarak yüksek ak›m çekmeleridir. Tam gerilimde start an›nda yüksek bafllang›ç ak›m›n› darbeli olarak çektikleri için gerilimde kesilmeler ve moment atlamalar› meydana gelir ki böyle mekanik yüklenmeler makineye ve sisteme hasar verebilirler. Besleme flebekesinin frekans›n›n da motorun devir say›s›n› belirledi¤i de unutulmamal›d›r. Motor yol vermelerinin istenmeyen bu etkilerini flebeke üzerinde azaltmak veya tamamen orta- dan kald›rmak için motor imalatç›lar›, tasar›mc›lar ve iflletmeciler teknik çözümler peflindedirler. Ortaya ç›kan de¤iflik konseptler beraberlerinde birçok avantaj ve dezavantaj getirmektedirler. Böylece bugün uygulama çeflidi ve ticari amaca göre bireysel çözümler üzerinde karara var›lmak durumuna gelinmifltir. Motorlar›n yerine getirmek zorunda olduklar› tahrik iflleminin amac›na ba¤l› olarak bir motora yol verme konusunda klasik uygulamalar›n yan› s›ra iki ayr› çözüm daha üretilmifl durumdad›r. Yani bugün için bir motora yol vermenin resim 1’de gösterildi¤i gibi, dört ayr› çeflidi mevcuttur: 1 – fiebeke üzerinden direkt yol verme, 2 – Y›ld›z – üçgen kombinasyonu, 3 – Yumuflak yol verici ile veya, 4 – Frekans de¤ifltirici ile. Bunlardan son iki seçenek, yani yumuflak yol verici ve frekans de¤ifltirici bu yaz›da a¤›rl›kl› olarak ele al›nm›fl olup resim 2’de gösterildi¤i gibi bafllang›ç ak›m›n›n s›n›rland›r›lmas› prensibine 74 Direkt yol verme Yumuflak yol verici (Q2) Y›ld›z-üçgen ile yol verme Direkt yol verme Y›ld›z-üçgen kombinasyonu Yumuflak yol verici (Q2) Resim 1: De¤iflik yol verme çeflitleri. dayanmaktad›r ki, sert moment darbelerinden sak›nmak ve bunun neticesinde donan›m›n daha az afl›nmal› bir kullan›m sa¤lanm›fl olur. Direkt Yol Verme Motorlar›n en basit yol alma fleklidir. fialterin kapanmas› ile birlikte sarg›lar termik aç›dan güçlü ak›mlara maruz kal›r ve çok k›sa zamanda elektro-dinamik kuvvetler oluflur. Bu darbeden dolay› flebekede gerilim düflümleri meydana gelir. Bu ak›m›n de¤eri motorun anma ak›m›n›n sekiz mislini geçebilir. Bu sebepten dolay› pratikte 4 kW’tan güçlü motorlara bu yöntem uygulanmaz. Y›ld›z – Üçgen Kombinasyonu Bir kontaktör düzene¤i sayesinde sarg›lara anma geriminin 1/√3’ü kadar› uygulan›r ve buna ba¤l› olarak ak›m da ayn› oranda azalm›fl olur. Bu mekanik sistemde de moment s›çramalar› oluflabilir ve ak›m anma de¤erinin 2–3 misline ulafl›r. Pek çok uygulamada bu iki yöntem de bir trifaze asenkron motor için optimal çözüm de¤ildir- Frekans de¤ifltirici yol verme Frekans de¤ifltirici Resim 2: Çeflitli yol verme uygulamalar›ndaki start ak›mlar›. Bir yumuflak yol verici motorun h›z›n› yavaflça yükseltir. Faz kayd›rma kontrolü sayesinde ayarlanabilen bir start süresi içinde yol verme gerilimi motorun anma gerilimi de¤erine kadar yükseltilir. Bir yumuflak yol verici ayn› flekilde motorun durma sürecini de bir ölçüde etkileyebilir. ler. Yüksek ak›m de¤erleri ile flebekede ve sarg›larda oluflan moment darbeleri makineye ve tesisata zarar verirler. Ayn› zamanda bu iki yöntemde de enerji tasarrufu avantaj› birkaç kW’› geçemez. Yumuflak Yol Verici ile Start Bir yumuflak yol verici motorun h›z›n› yavaflça yükseltir. Faz kayd›rma kontrolü sayesinde ayarlanabilen bir start süresi içinde yol verme gerilimi motorun anma gerilimi de¤erine kadar yükseltilir. Bir yumuflak yol verici ayn› flekilde motorun durma sürecini de bir ölçüde etkileyebilir. Yol alma süresi bafllang›ç geriliminin ve h›z›n yükselme süresinin sa¤lad›¤› avansa ba¤l›d›r. Start gerilimi bu arada kalk›fl momentini de belirlemifl olur. H›z›n yükselme süresi ilk anda gerilim de¤iflikliklerini etkiler. Ak›m ivmelenme süresince maksimum seviyeye kadar yükselse de anma devir say›s›na ulafl›l›nca anma ak›m›n›n de¤erine düfler. Buradaki dezavantaj ise, ak›m›n maksimum de¤erinin motora ve yüke ba¤›ml› olmas› ve sadece bu büyüklüklerin kesin tan›mlanm›fl olmas› gerekmesindendir. Yüksek start geriliminin k›sa yol alma süresi ile kombinasyonu yaklafl›k olarak direkt yol vermeye eflde¤erdir. Optimal bir start için kullan›c› öncelikle kalk›fl momentini saptamal› buna karfl›l›k gelen start gerilimini ayarlad›ktan sonra sistemi mümkün mertebe k›sa süre içinde devreye girecek flekilde ayarlamal›d›r. Start ak›m›nda bir s›n›rlama isteniyorsa yumuflak yol vericinin bu özellikle seçilmesi gerekir. Böylece kullan›c› önce en uygun maksimum ak›m› ayarlar ve sonra yol verici bu ak›ma uygun gerilimi kendi ayarlar. 75 Yol Verme fiekillerine Genel Bak›fl Direkt Yol Verme Y›ld›z-Üçgen Kombinasyonu Yumuflak Yol Verici Frekans De¤ifltirici Blok Resmi Gerilimin Seyri Yüksek Orta seviyede Düflük-orta aras› Düflük 4…8 x Ie Motora ba¤l› olarak 1,3…3 x Ie Direkt yol vermenin 1/3’ü 2…6 x Ie Gerilim kontrolu ile azalt›lm›fl 1 (…2 x) Ie Ayarlanabilir Relatif Kalk›fl Momenti 1,5…3 x MN Motora ba¤l› olarak 0,5…1 x MN Direkt yol vermenin 1/3’ü 0,1…1 x MN Gerilim kontrolu ile karesel olarak azalt›lm›fl 1…2 x MN Ayarlanabilir dönme momenti Karakteristik •Kuvvetli ivme •Yüksek start ak›m› •Yüksek mekanik yüklenme •Azalt›lm›fl ak›m ve moment ile start •Devreye girip ç›karken yüksek ak›m ve moment pikleri •Ayarlanabilir start karakteristi¤i •Kontrollu stop imkan› •Düflük ak›mla yüksek moment •Ayarlanabilir start karakteristi¤i Uygulama Alan› Yüksek start ak›m›na müsait kuvvetli flebekelerde Maximum devirden sonra yüklenebilen sistemlerde Yumuflak dönme momenti süreci veya azalt›lm›fl ak›m de¤eri gerektiren flebekelerde Kontrollu yumuflak start ve kademesiz devir say›s› ayar› gerektiren uygulamalarda Start An›nda fiebeke Yüklenmesi Ak›m›n Seyri Relatif Start Ak›m› Dönme Momentinin Seyri 76 belirlenmifl ak›m s›n›rland›r›lmas› uygulamalar›nda frekans de¤ifltiriciler makineler ve sistem için en ideal seçimdir. Ayn› besleme devresine ba¤l› di¤er cihazlar ve çok say›da frekans de¤ifltirici bulunmas› durumunda bile sürekli bir flebeke geri dönüflümü sa¤lar. Resim 3: Yumuflak Yol Vericiler Bu çözüm kW bafl›na en uygun harcamay› ortaya ç›kard›¤› için pek çok flebekede 11 kW üstü motorlarda bir enerji tasarrufundan söz etmek mümkündür. Tristörlerin afl›r› yüklenmeleri sorunundan dolay› saat bafl›na s›n›rl› start say›s› baz› uygulamalarda bir dezavantaj olabilir. Ayn› flekilde start geriliminin çok düflük olmas› durumunda motor yükü kald›rmak için maksimum momenti üretemeyece¤inden motorun harekete geçememe tehlikesi de her zaman mevcuttur. Afl›r› yüke karfl› bir korumas› olmayan sistemlerde bu sorun ciddi bir hasara yol açabilir. Frekans De¤ifltirici ile Yol Verme Resim 4’te görülen frekans de¤ifltiriciler anma ak›m› ile devir say›s›n›n kontrollü bir flekilde yükselmesini sa¤larlar. Bu arada gerilim ve frekans ayarlanarak motor anma ak›m›nda çal›flmas›na ra¤men maksimum iki misli momentle dönmesi gerçekleflir. Esas›nda en iyi ve verimli çözüm üretilmifl olup motorun sürekli ve kademesiz bir flekilde dönmesi elde edilmifltir. Ak›m›n ayarlanabilir bir flekilde s›n›rland›r›lmas› flebekedeki ak›m piklerini ve makine veya sistemdeki darbesel yüklenmeler önlenmifl olur. Modern bir frekans de¤iflti- 78 Resim 4: Frekans De¤ifltirici Yumuflak yol vericilerde ise bu geri dönüflüm etkisi ancak yüksek devir say›lar›nda söz konusudur. Ayr›ca önceden belirlenebilen s›n›r de¤erleri yoktur. Bu tamamen cihazlar› 1, 2 veya 3 tristör içermesine ba¤l›d›r. rici bundan baflka motorda kademesiz bir devir say›s› ayarlanma imkan› sa¤layarak direkt yol vermeli motorlar›n aksine en uygun çal›flma noktas›na eriflilmifl olunur. Gerilim frekans oran›n›n sabit kalmas› anma momentinde ba¤›ms›z çal›flma noktalar› meydana getirir. Buna ra¤men motor sabit bir “tam yük” durumunda çal›fl›yorsa yumuflak yol vericiler oldukça avantajl›d›r. Motor h›zland›ktan sonra by-pass edilerek köprülenirse ortaya ç›kan kay›plar azalt›labilir, zira sakl› kontaklar›n›n direnci tristörlere göre çok küçüktür. Yüksek kurulum ve montaj masraflar›na ra¤men bilhassa havaland›rma ve pompalama tesisatlar›ndaki uygulamalarda etkili bir enerji tasarrufu ortaya ç›kar. Enerji verimlili¤ine katk›s›, imalat optimizasyonun kolayl›kla sa¤lanmas› ve sistemin çal›flma ömrünün uzamas› göze çarpan en önemli avantajlar›ndand›r. Yük dalgalanmalar›nda h›z›n sabit kalmas›, dönme yönünün de¤ifltirilme olana¤› ve entegre motor koruma cihazlar› da önemli avantajlar aras›ndad›r. Bu ba¤lamda frekans de¤ifltiriciler köprülenmemiflse büyük kay›plara sebep olarak devir say›s› optimasyonu gibi en önemli avantajlar›n› yitirmifl olurlar. Frekans De¤ifltirici ile Yumuflak Yol Vericinin Mukayesesi Genel olarak de¤iflken yük ve Özet Görüldü¤ü gibi sistemler aras›nda kesin bir ayr›m yapmak o kadar basit de¤ildir. Ancak k›saca özetlemek gerekirse, karesel çal›flma e¤rilerinden dolay› bilhassa havaland›rma sistemleri gibi çok say›da yükün oldu¤u tesisatlarda frekans de¤ifltiriciler avantajl›d›r. Ancak motor sabit olarak tam yükteyse ve s›k s›k durdurulup yeniden start edilmiyorsa yumuflak yol vericiler son derece verimli ve ekonomiktirler. UPS Galaxy 300 UPS Sistemi APC by Schneider Electric Küçük ve orta ölçekli iflletmeleri, ticari binalar› ve teknik tesisleri korumak için basitlefltirilmifl ve güvenilir bir çözüm sa¤layan Galaxy 300 UPS sistemi, web/SNMP arabirimi ve kullan›m› kolay ekran› ile güç gereksinimlerinin yerel olarak ve uzaktan izlenebilmesine olanak tan›yor. 10-40 kVA güç aral›na sahip olan bu sistem; kolay kurulum, yönetim ve bak›m gibi özellikler tafl›yor. APC by Schneider Electric taraf›ndan üretilen MGE Galaxy 300’ün kurulumu, yönetimi ve bak›m› oldukça kolayd›r. Küçük ve orta ölçekli iflletmeleri, ticari binalar› ve teknik tesisleri korumak için basitlefltirilmifl ve güvenilir bir çözüm sa¤layan Galaxy 300, RoHS (tehlikeli maddelerin kullan›m›n›n k›s›tlanmas›) ile tamamen uyumlu, 3 fazl› bir UPS’dir. Cihaz, yüzde 93'e varan güç verimlili¤i ile orta ve uzun vadede daha düflük çal›flma ve so¤utma maliyetleri sa¤lamaktad›r. Daha yüksek güç bulunabilirli¤i seviyeleri sa¤lamak için 30 dakikaya kadar entegre yedek pil ve dahili mekanik baypas sunan Galaxy 300 UPS sistemleri, 10-40 kVA güç aral›¤›nda, 3 fazl› bir UPS arayan müflterilerin temel gereksinimlerini karfl›lamaktad›r. Özellikler UPS sisteminin düflük ve orta seviyeli güç kullan›c›lar› için ele al›nmas› gereken temel konular›; güç bulunabilirli¤i, güvenilirlik, yönetilebilirlik ve uygunluktur. Yeni Galaxy 300 sistemi; uygun fiyatl›, kurulumu ve çal›flt›rmas› 80 kolay bir UPS sunmak için tasarland›. Galaxy 300 sistemi ilk defa 3 fazl› bir UPS sat›n alan son kullan›c›lar için oldukça ideal bir sistemdir. Basit web/SNMP arabirimi ve kullan›m› kolay ekran› ile güç gereksinimleri yerel olarak ve uzaktan izlenebilen Galaxy 300’ün uygun güç da¤›t›m› için hem üç-üç faz hem de üç-tek faz güç konfigürasyonlar› bulunmaktad›r. Dar alanlarda bak›m kolayl›¤› için ön panel eriflimine olanak veren Galaxy 300, gelifltirilmifl servis ifllemleri ile kurulumu kolay bir UPS sa¤lamaktad›r. UPS Kesintisiz Güç Kaynaklar›nda Yeni Bir Konsept Artronic K›saca "Building Block" teknolojisi olarak adland›r›lan bu yeni konsept, özellikle a¤›r çal›flma flartlar›na sahip endüstriyel yükleri olan kullan›c›lara bilinenlerin d›fl›nda yepyeni imkanlar sa¤l›yor. AEG, yepyeni bir UPS konseptini kullan›c›lar›n hizmetine sunuyor. K›saca "Building Block" teknolojisi olarak adland›r›lan bu yeni konsept, özellikle a¤›r çal›flma flartlar›na sahip endüstriyel yükleri (petrokimya, petrol ve do¤algaz boru hatlar›, enerji santralleri, çelik ve ka¤›t sanayi, hava alanlar› ve demiryollar›, data center’ler ile hassas üretim hatlar› vs.) olan müflterilerine bilinenlerin d›fl›nda yepyeni imkanlar sa¤lamaktad›r. Bunun d›fl›nda "paralel çal›flma" kavram›na yeni bir boyut getirerek, sistem güvenilirli¤ini (availability) belirgin bir flekilde art›ran yeni teknoloji, kullan›c›ya "izolasyon trafolar›", "koruma s›n›f›" ve "girifl ç›k›fl voltajlar›" konusunda da seçim yapma imkan› sunmaktad›r. UPS'i oluflturan temel üniteler (do¤rultucu, inverter ve statik bypass), "Building Block" sisteminde 10 kVA'dan 500 kVA'ya kadar güçlerde birbirinden ba¤›ms›z olarak üretilir. Her biri önceden seri üretimde ayr› ayr› test edilerek stoklanm›fl olan bu 82 üniteleri müflterinin ihtiyaçlar›na uygun bir flekilde birlefltirilerek standart bloklarla terzi ifli bir UPS elde edilebilmektedir. Örne¤in, 60 kVA bir do¤rultucu, 40 kVA bir inverter ve 40 kVA bir bypass ünitesi kombine edilerek ihtiyaçlara yüzde yüz uyan bir UPS elde edilebilir. Bu esneklik, özellikle çok uzun köprüleme süresine ihtiyaç duyulan uygulamalarda radikal çözümler sunmaktad›r. Örne¤in 40 kVA yükü olan bir kullan›c›, 4 saat yedekleme süresine ihtiyaç duydu¤unda, standart bir UPS'in do¤rultucu ünitesi, bu kadar büyük bir akü kapasitesini flarj etmeye yeterli olmayacakt›r. Bu durumda çözüm; ya teknik datalar›n› kullan›c›n›n belirledi¤i endüstriyel bir UPS siparifl etmek (ki bu hem çok pahal› hem de üretim süresi çok uzun bir seçimdir) ya da ihtiyac›n çok üzerinde (80-100 kVA gibi) bir UPS siparifl etmek olacakt›r. Çünkü, ancak bu güçlerdeki UPS'lerin do¤rultucular› ihtiyaç duyulan flarj ak›mlar›n› sa¤layacakt›r. Halbuki Protect 8, bu soruna özgün bir çözüm getirmektedir. Önce ihtiyaç duyulan flarj ak›m›n› verebilecek büyüklükte bir redresör seçilip, buna yükün ihtiyaç duydu¤u büyüklükte (40 kVA) inverter ve statik bypass ekleyerek sorunu kolayl›kla çözmek mümkündür. Üstelik bu modüller, daha önceden seri olarak üretilmifl ve test edilerek 84 Paralel çal›flma esnekli¤i Protect 8'in önemli bir özelli¤idir. Bu teknoloji sayesinde, 2 UPS’in içerisindeki her bir ünite, ihtiyaç durumunda eflleni¤i ile birebir paralellenerek güvenilirli¤i ciddi bir biçimde art›rmaktad›r. Böylece, sa¤lam UPS'in do¤rultucusu ile di¤er UPS'in aküleri de flarj olmaya devam etmektedir. stoklanm›fl oldu¤u için hem daha ucuza mal olacak hem de üretim süresi çok k›salacakt›r. Yani 2. UPS'in redresörü ile 1. UPS'in inverteri eflleflerek tek bir UPS gibi çal›flacakt›r. Paralel Çal›flma Esnekli¤i Protect 8'in bir di¤er önemli özelli¤i de, paralel çal›flmadaki esnekli¤idir. Patenti tamamen AEG'ye ait olan bu teknoloji ile ayr› aküleriyle paralel çal›flan iki UPS, redresörlerden biri ar›zaland›¤› zaman (veya beslemelerden biri kesildi¤inde) o UPS'e ait akü flarjs›z kalmas›n diye otomatik olarak "ortak akü" moduna geçmektedir. K›saca iki UPS içerisindeki her bir ünite, ihtiyaç durumunda eflleni¤i ile birebir paralellenerek, güvenilirli¤i ciddi bir biçimde art›rmaktad›r. Benzer flekilde birinci UPS'in redresörü, 2. UPS'in de inverteri ar›zalansa, bu durumda her iki UPS'teki sa¤lam üniteler t›pk› ayn› kabin içerisindeki bir UPS gibi çal›flmaya devam edecektir. Böylece sistem güvenilirli¤i, klasik cihazlara göre çok daha yükseltilmifl, ihtiyaçlara yüzde 100 uyumlu bir UPS'i çok k›sa bir sürede kabul edilebilir bir fiyatla almak mümkün olacakt›r. UPS Kesintisiz Güç Kaynaklar› Lüks De¤il ‹htiyaçt›r Ali ÖZDEM‹R, Uygulama Mühendisi Enel 650 VA’den 600 kVA’e kadar çok genifl bir yelpazede IGBT’li cihaz üretim kapasitesine sahip olan Enel Enerji, 50’den fazla ülkeye ihracat yap›yor. KGK alan›nda yaflanan geliflmeleri yak›ndan takip eden firma, ürün kalitesini sürekli olarak art›r›yor. Dünyada yaflanan her enerji krizi, bir öncekinden daha fazla zarara neden olmaktad›r. S›n›rl› olan yeralt› kaynaklar›n›n (do¤al gaz, petrol, kömür, metal vs) h›zla tüketilmesi, gelecekte yaflanacak krizlerin geri dönüflü olmayan boyutlara ulaflmas›na neden olacakt›r. Geçti¤imiz yar›m yüzy›lda enerji ihtiyac›n› karfl›lamak için do¤ayla bar›fl›k olmayan uygulamalar kullan›lm›flt›r. Bu faaliyetlerin hava, toprak ve su üzerinde olumsuz etkiler meydana getirmifltir. Sonuçta da sebze ve meyveler do¤all›¤›n› yitirmifl, hava ve denizler kirlenmifltir. 86 44 GW’nin Yüzde10’u KGK’lar Üzerinden Tüketiliyor Elektrik enerjisi, hayat›m›z›n her evresinde kullan›lmaktad›r ve okul, iflyeri, fabrika, banka, al›flverifl merkezi gibi yap›lar›n vazgeçilmez unsuru haline gelmifltir. Kifli bafl›na düflen enerji tüketiminin h›zla artmas›, tasarruf ile ilgili yeni düflünceleri ortaya ç›karm›flt›r. Türkiye’deki toplam kurulu güç miktar›, 2010 y›l› itibariyle 44 GW olarak tespit edilmifltir. Bu enerjinin yüzde 10’unun kesintisiz güç kaynaklar› üzerinden tüketildi¤i göz önünde bulundu- Türkiye’deki toplam kurulu güç miktar›, 2010 y›l› itibariyle 44 GW olarak tespit edilmifltir. Bu enerjinin yüzde 10’u ise kesintisiz güç kaynaklar› üzerinden tüketilmektedir. Hassas Elektronik Cihazlar›n Neden Oldu¤u Sorunlar Mikroifllemci ve yar› iletken teknolojilerindeki geliflmeler, hassas elektronik cihazlar›n kullan›m alanlar›n›n yayg›nlaflmas›na neden olmufltur. Bu durum, enerji kalitesi ile ilgili sorunlar› da beraberinde getirmifltir. ruldu¤unda söz konusu cihazlar›n enerji kalitesi ve tasarrufu yönünden çok önemli bir yere sahip oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Enerjinin Etkin Kullan›m› Enerjinin etkin flekilde kullan›lmas›, ürün ve hizmet kalitesini yükselterek cihazlar›n kullan›m ömrünü uzat›r. Bu da; ev kullan›c›lar›, endüstriyel kullan›c›lar, yeralt› kaynaklar›, do¤a ve atmosfer için maddi ve süreklilik yönünden olumlu katk›lar sa¤lar. Enerjinin etkin bir biçimde kullan›lmas› ve enerji üretim maliyetlerinin azalt›lmas› oldukça önemlidir. Enerjiyi etkin kullanarak atmosfere sal›nan sera gaz› oran› düflürülebilir. Kullan›c› ve ülke ekonomisine sa¤lad› kazançlar, kesintisiz ve kaliteli enerji gerektiren tüm uygulamalarda yüksek verimli KGK kullan›m›n› zorunlu hale getirmifltir. 88 fiebekede ortaya ç›kan güç sorunlar›ndan olumsuz yönde etkilenen hassas elektronik cihazlar, kullan›m alanlar›na göre ar›zalanmalara, ürün kalitesinde düflmelere, üretimde durmalara, veri kay›plar›na, iletiflimin kesilmesine, can kay›plar›na vs neden olmaktad›r. Hayat› kesintiye u¤- ratan, cihazlar›n çal›flmas›n› olumsuz yönde etkileyen flebeke güç sorunlar incelendi¤inde kesintiler, geçici olaylar, gerilim düflmesi, gerilim yükselmesi, harmonikler, gerilim dalgalanmalar› ve frekans de¤iflimleri gibi istenmeyen durumlar›n ortaya ç›kt›¤› görülmektedir. Bütün bu sorunlar için ayr› ayr› çözümler üretilebilir. Fakat, bir sorunun çözümü di¤er bir sorun için çözüm oluflturmayabilir veya daha farkl› sorunlara neden olabilir. Enerji kalitesi sorunlar› konusunda en kapsaml› çözüm içeren cihazlar, kesintisiz güç kaynaklar›d›r. KGK’lar, kritik yükleri güç sorunlar›n›n ço¤undan koruyarak ç›k›fl›nda kararl› gerilim ve frekansa sahip, ba¤l› bulunduklar› yükleri temiz ve sürekli bir enerji ile besleyen sistemlerdir. KGK’larda Kullan›lan Teknolojiler KGK teknolojileri, geçmiflten günümüze kadar büyük de¤iflimler göstermifltir. Bu alanda yaflanan geliflmeler, cihazlar›n kalitesini yükselterek onlar› sürekli bir kaynak haline getirmifltir. KGK’lar, flebekede oluflan ar›zalar› kullan›c› taraf›na yans›tmadan çok yüksek enerji verim de¤erlerine ulaflm›flt›r. KGK’lar, üretimlerinin bafllad› ilk y›llarda off-line (pasif beklemeli) çal›flma yap›s›na sahip, sadece enerji kesildi¤inde devreye giren, yedek besleme güç kayna¤› olarak kullan›lm›fllard›r. Of-line yap›dan line-interactive yap›ya geçilmifl ve sonras›nda on-line yap›da çal›flma teknolojisi gelifltirilmifltir. On-line çal›flma yap›s›na sahip KGK’lar, eski nesil trafolu ve yeni nesil IGBT’li olmak üzere kendi içerisinde 2 gruba ayr›lmaktad›r. Eski nesil a¤›r, hantal, verimi düflük trafolu KGK’lar, yerlerini 2 seviyeli ve sonras›nda 2010 y›l›nda üretimine bafllanan çok yüksek verimli, yüksek girifl ve ç›k›fl performans›na sahip, a¤›rl›k/hacim/kaplad›¤› alan olarak daha küçük boyutlarda, çevre dostu yeni nesil 3 seviyeli KGK’lara b›rakmaya bafllam›flt›r. 3 seviyeli KGK’larda kullan›lan malzemelerin boyutlar› küçüktür. Trafo kullan›lmad›¤› için demirden ve bak›rdan tasarruf sa¤lanm›flt›r. Bu cihazlar, hem yüksek verim yüzdesine sahip (yüzde 96) hem de ekonomiye ve do¤a- 90 Enerjinin etkin bir biçimde kullan›lmas› ve enerji üretim maliyetlerinin azalt›lmas› oldukça önemlidir. Enerjiyi etkin kullanarak atmosfere sal›nan sera gaz› oran› düflürülebilir. Kullan›c› ve ülke ekonomisine sa¤lad› kazançlar, kesintisiz ve kaliteli enerji gerektiren tüm uygulamalarda yüksek verimli KGK kullan›m›n› zorunlu hale getirmifltir. ya katk›lar› bak›m›nda çevreci özelli¤e sahip ürünlerdir. Fazladan harcanan her birim enerji, elektrik santrallerinin daha fazla çal›flmas›na, enerji üretiminde kullan›lan yeralt› kaynaklar›n›n daha çok tüketilmesine ve sonucunda küresel ›s›nmaya neden olacakt›r. Yüksek enerji maliyeti, süreklilik ve kalite ihtiyac›, KGK’lara olan talebi son y›llarda h›zla art›rmaktad›r. Verimi düflük, a¤›r trafolu KGK’lar, yerlerini IGBT’li 3 seviyeli çok yüksek verimli KGK’lara b›rakm›flt›r. 50’ten Fazla Ülkeye ‹hracat Enel Enerji, bünyesinde 650 VA’den 600 kVA’e kadar çok genifl yelpazede IGBT’li cihaz üretim kapasitesine sahiptir. Firmada çal›flan genç, araflt›rmac› mühendisler, dünyadaki teknolojik geliflmeleri yak›ndan takip ederek ürün kalitesini sürekli art›rmaktad›r. Enel, ‹ngiltere, Fransa, Almanya, ‹spanya, Polonya, Ukrayna, Danimarka, Macaristan, Yunanistan, Azerbaycan, Hindistan, Pakistan, ‹ran, Suriye, Nijerya, Sudan, Avustralya, fiili, Brezilya gibi 50’den fazla ülkeye Türk teknolojisini ihraç etmektedir. KGK teknolojisini yak›ndan takip eden ve uygulayan Enel, dünyada söz sahibi KGK üreticileri ile yar›fl içerisindedir. Yüzde 100 yerli üretim kapasitesine sahip olan Enel, kullan›lan KGK ve akü kabinleri, plastik aksamlar, devre tasar›m›, yaz›l›m, kart dizilimi, bobin sar›m›, basitten karmafl›¤a her uygulamay› ve ürünü ‹stanbul/Çekmeköy’de bulunan genel merkezinde gerçeklefltirmektedir. AYDINLATMA Microlite Acil Yönlendirme Armatürü EEC Electronics Microlite acil yönlendirme armatürü, self-test özelli¤i sayesinde 15 günde bir kendi bataryas›n› ve lambas›n› test ediyor. Olas› bir problem durumunda uyar› veren ürün, klasik cihazlardan daha fazla enerji tasarrufu sa¤l›yor. Elektrik kesildi¤inde 3 saat süreyle çal›flabilen Microlite’in nikel metal hidrit bataryas›, ifllevini çevreyle uyum içinde yerine getiriyor. Acil ayd›nlatma, bir binada can emniyeti sa¤layan çok önemli bir unsur olmakla birlikte ola¤an hallerde ihtiyaç duyulan bir kavram de¤ildir. Ancak acil bir durumun ne zaman ortaya ç›kaca¤› belli olmad›¤› için ilgili ünitelerin her an, gerekti¤i gibi çal›flacak flekilde haz›r olmas› gerekmektedir. Acil ayd›nlatma sisteminin gerçek performans›, sadece sistematik test ve bak›m yapmak su- retiyle garanti alt›na al›nabilir. Kullan›lan klasik teknikler, test yapmak için güvenilirdir. Ancak, insan faktörü nedeniyle uygulamada ihmal edilmekte ya da düzenli yap›lamamaktad›r. 92 Klasik tekniklerde yaflanan bu problemler, otomatik selftest ifllemi ile kolayca önlenebilir. Bu sayede, acil ayd›nlatma armatürlerinde oluflacak bir ar›za ya da performans kayb› zaman›nda tespit edilerek erken müdahale ile sistemin gerçek performans›nda çal›flmas› garanti alt›na al›nabilir. elektrik enerjisi çekerek klasik cihazlara göre çok yüksek enerji tasarrufu sa¤lar. Elektrik kesintisinde 3 saat süreye kadar çal›flmas›n› sa¤layan nikel metal hidrit (NiMH) batarya dolay›s›yla çevre ile uyumlu bir üründür. Armatür, hem tava- Kullan›lan klasik teknikler, test yapmak için güvenilirdir. Ancak, insan faktörü nedeniyle uygulamada ihmal edilmekte ya da düzenli yap›lamamaktad›r. na hem duvara monte edilebildi¤i gibi istenirse tek yüzlü, istenirse çift yüzlü olarak kullan›labilir; 30 metre mesafeden görülebilir ve montaj› çok kolayd›r. Enerji Tasarrufu ve Çevreye Duyarl›l›k Microlite, mikroifllemci kontrollü otomatik self-test özelli¤i ile 15 günde bir kendi bataryas›n› ve lambas›n› test ederek bir problem durumunda uyar› verir. Microlite’in ›fl›k kayna¤›, çok uzun ömürlü LED’ler olup; flebekeden sadece 2 W güce karfl›l›k gelen 23 Ülkeye Kendi Markas›yla ‹hracat EEC Electronics, 3 bin metrekare üretim alan›, 50'yi aflk›n çal›flan› ve 28 y›ll›k üretim deneyimi ile ilgili standartlara ve yönetmeliklere uygun, 3 y›l garantili, çevre uyumlu, kaliteli, ekonomik ve güvenilir ürünleri iç pazara sunmakta, ayr›ca Bat› Avrupa'n›n bilinen markalar›na OEM üretim ve toplam 23 ülkeye kendi markas› ile ihracat yaparak ülke ekonomisine katk›da bulunmaktad›r. 94 DOSYA R Ö L E Tek bafllar›na fazla bir ifllevi olmad›¤› halde cihazlar›n çal›flmas›nda önemli roller üstlenen röleler, hem endüstride hem de gündelik hayat›m›zda kullan›lan birçok gerecin içerisinde yer al›yor. Kullan›m yerleri ve amaçlar›na göre farkl› çeflitleri olan bu elemanlar olmadan modern ürünlerin ifllevlerini yerine getirmesi zor görünüyor. Buzdolab›, çamafl›r makinesi, televizyon, müzik seti, elektrik süpürgesi, kombi gibi evlerde kullan›lan ürünlerin temelini oluflturan röleler; otomobil, otobüs, tren, metro, uçak gibi tafl›tlar›n ve asansör gibi uygulamalar›n da ayr›lmaz bir parças› olmay› sürdürüyor. Haz›rlayanlar: Haluk Kürflad KOPUZLU, Kerem KURUL 98 ABB Epkom Protek Teknik Chint DKE Makel Aktif Mühendislik Gazanfer Sanl›top 99 DOSYA RÖLE Hat Mesafe Koruma Rölesi REL650 ABB Güç sistemleri için maksimum güvenilirlik ve her türlü uygulama ihtiyac›n› karfl›layacak esnek çözüm olanaklar› sunan REL650 hat mesafe koruma rölesi ifl yükünü hafifletiyor. 100 REL650, do¤rudan toprakl› veya empedans toprakl› haval› hatlarda ve kablolarda koruma, kontrol ve izleme amac›yla kullan›l›r. IED yüksek voltaj seviyelerine kadar kullan›labilir. H›zl› üç kutuplu triplemenin gerekli olabilece¤i a¤›r yük tafl›yan hatlar›n ve çok terminalli hatlar›n korunmas› için de uygundur. Tam kapsaml› mesafe koruma, uzak uç iletifliminde yüksek duyarl›l›kl› ve düflük gereksinimli enerji hatlar› için koruma sa¤lar. Baz bölgenin ölçüm ve ayarlar› tamamen ba¤›ms›z olarak gerçeklefltirilebilir. Bu da, her türlü hat için yüksek seviyede esneklik sa¤lar. Modern teknik çözüm, tipik olarak 1.5 cycle de¤erinde h›zl› iflletim süresi sunar. Otomatik tekrar kapama, tek kesicili düzenlemelerde öncelik belirleme özelli¤ine sahiptir. Yüksek h›z veya gecikmeli kapama sa¤lamak için senkronizasyon kontrolü fonksiyonu ile beraber çal›fl›r. Kullan›c›lar›n her türlü uygulama ihtiyac›n› karfl›layacak fonksiyonlara örnek olarak flunlar verilebilir: • Yüksek ayarl› anl›k faz ve toprak afl›r› ak›m› • Dört kademe yönlü veya yönsüz faz ve toprak afl›r› ak›m› • Hassas toprak ar›zas› • Termik afl›r› yük ve iki kademe afl›r› ve düflük ak›m koruma Mesafe ve toprak ar›za koruma, uzak uç ile herhangi bir tele koruma iletiflim mimarisi üzerinden iletiflim kurabilir. Kullan›c›n›n kendi mant›¤›n› grafik araçlarla haz›rlad›¤› mant›k özelli¤i, özel uygulamalar›na olanak tan›r. Büyük ar›zalardan sonra ba¤›ms›z olarak ar›za sonras› analiz yapmak amac›yla ar›za kay›t ve ar›za konum belirleyici mevcuttur. Afla¤›daki uygulamalar için iki paket tan›mlanm›flt›r: • Dörtgen karakteristikli befl bölge mesafe koruma (A01) • Mho karakteristikli befl bölge mesafe koruma (A01) REL650 için paketler yap›land›r›lm›flt›r ve do¤rudan kullan›lmak üzere haz›rd›r. Temel kullan›m amaçlar› için analog ve tripli G/C tan›mlanm›flt›r. Siparifl s›ras›nda uygulaman›n gerektirdi¤i flekilde binary G/C eklemek mümkündür. Her uygulaman›n gerektirdi¤i flekilde di¤er sinyaller de eklenebilir. Grafik yap›land›rma arac› test ve iflletmeye alma ifllemlerinin basit ve h›zl› yap›lmas›n› sa¤lar. DOSYA RÖLE Prophi Reaktif Güç Kontrol Rölesi Epkom Elektronik Prophi reaktif güç kontrol rölesi, versiyonlar›na ba¤l› olarak sahip oldu¤u röle ç›k›fllar› ve transistor ç›k›fllar› ile konvansiyonel ve dinamik kompanzasyon sistemlerinde kullan›labiliyor. Bunun yan›nda 6 kademe röle, 6 kademe transistör ç›k›fllar›na sahip versiyonu ile hibrit çal›flma olarak hem kontaktör hem de transistor anahtarlamas›na olanak sa¤l›yor. 102 Reaktif güç kontrol rölesi, kompanzasyon sistemlerinin temel eleman›d›r. Röle, ald›¤› ak›m ve gerilim referans bilgilerinden sistemin ihtiyac› olan reaktif güç miktar›n› belirler ve buna göre uygun kondansatör kademeleri- ni devreye alarak veya devreden ç›kartarak hedef cosphi de¤erini sa¤lamaya çal›fl›r. Reaktif güç kontrol rölesi, anahtarlama eleman›na (kontaktör veya tristör modülü) ba¤l› olarak röle ç›k›fllar› veya transistor ç›k›fllar›na sahiptir. r› programlama imkan› • Kondansatör kademlerinin deflarj sürelerini ayarlama • Çift cosphi imkan› • Harici hedef cosphi de¤ifltirme imkan› • fiifre koruma Çal›flma ‹lkesi Tek fazl› elektronik ölçüm sistemi, ak›m ve gerilim ölçümünden flebekenin aktif ve reaktif ak›m oranlar›n› al›r. Bir fazdan ak›m ve di¤er iki fazdan gerilimi kullanarak ayarlanan hedef güç faktörüne ulaflmak için gerekli reaktif gücü hesaplar. Herhangi bir de¤ifliklik olmas› durumunda kondansatör kademleri ya devreye al›n›r ya da devreden ç›kar›l›r. Hedeflenen güç faktörüne ulaflmak için minimum anahtarlama olay› yap›l›r. Böylece, anahtarlama optimize edilmifl olur. Transistor ç›k›fllar› ile h›zl› reaktif güç de¤iflimlerine cevap verilebilmektedir. Temel Özellikler • Otomatik veya manuel konfigürasyon • Gerilim, ak›m, aktif güç, reaktif güç, görünür güç, frekans, cosphi, 19. dereceye kadar ak›m ve gerilim tek harmoniklerin gösterimi • Kondansatör kademlerinin anahtarlama say›lar›n›n gösterimi • Kondansatör güçlerini ayr› ay- 104 Vantilatör Kontrolü Prophi, sahip oldu¤u entegre s›cakl›k sensörü sayesinde temel vantilatör kontrolü sa¤layabilir. Bu kontrol için rölenin alarm ç›k›fl› kullan›labilir. S›cakl›k limitleri, programlama k›sm›ndan tan›mlanabilmektedir. Otomatik Devreye Alma Prophi, sahip oldu¤u “Learn” otomatik ö¤renme fonksiyonu ile devreye alma sürecinde büyük kolayl›klar sa¤lamaktad›r. Devreye alma s›ras›nda sadece hedef cosphi ve ak›m trafosu oran›n› girdikten sonra Learn fonksiyonunu çal›flt›rarak çok kolay bir flekilde sistemin devreye al›nmas› sa¤lanmaktad›r. LCD Ekran Yüksek kontrastl›, kaliteli LCD ekran› sayesinde yaklafl›k 100 adet ölçüm de¤eri LCD akran arac›l›¤›yla görüntülenebilir. Prophi, sahip oldu¤u “Learn” otomatik ö¤renme fonksiyonu ile devreye alma sürecinde büyük kolayl›klar sa¤lamaktad›r. Devreye alma s›ras›nda sadece hedef cosphi ve ak›m trafosu oran›n› girdikten sonra Learn fonksiyonunu çal›flt›rarak çok kolay bir flekilde sistemin devreye al›nmas› sa¤lanmaktad›r. Afl›r› S›cakl›k Korumas› Afl›r› s›cakl›k durumunda kabin içi s›cakl›¤› azaltmak ve kondansatörleri korumak için devrede olan kondansatör kademeleri afl›r› s›cakl›k koruma fonksiyonu sayesinde devreden ç›kart›lmaktad›r. Haberleflme Arabirimi Prophi, versiyona ba¤l› olarak haberleflme için RS 485 ara yüzüne sahiptir. Bu RS 485 ara yüzü üzerinden Modbus RTU veya Profibus DPV0 protokolleri ile haberleflme sa¤lanabilmektedir. DOSYA RÖLE ASD-C18 Ölçme ve ‹zleme Rölesi 230 V AC - 2 De¤iflebilir Kontaklar Protek Teknik ‹zleme rölesi; asimetri, bireysel aflamada faz hatas›, faz s›ras› hatas›, afl›r› gerilim ya da gerilim alt›nda üç fazl› güç sistemi izlemek için kullan›l›r. Harici baflar›s›zl›k bildirimi içerir. Üç faz›n da dökümünü gösterir. ‹zleme rölesi; asimetri, bireysel aflamada faz hatas›, faz s›ras› hatas› (saat yönünde ya da saat yönünün tersine güç sistemi) bunlar›n yan› s›ra, afl›r› gerilim (253 V) ya da gerilim alt›nda (80 V ... 196 V) üç fazl› güç sistemi izlemek için kullan›l›r. Harici baflar›s›zl›k bildirimi içerir. Üç faz›n da dökümünü gösterir. • Seçilebilir tepki süresi gecikmesi • Seçilebilir asimetri • Seçilebilir hata belle¤i • Yedi segment LED gösterge Teknik Bilgiler Girifl • Çal›flma gerilimi UB: 230 V AC / 50 Hz • Güç tüketimi: ≤15 mA • Çal›flma gerilimi aral›¤›: 0.85 ... 1.1 x UB • Görev döngüsü: %100 • Cevap süresi, seçilebilir: 0.1 – 9.9 sn. • Bildirim süresi, seçilebilir: 0.1 – 9.9 dk. • ‹zleme gerilimi (L1, L2, L3): 3 x 230/400 V AC/50 Hz • Asimetri, seçilebilir: %5 …. %20 • Ölçüm döngüsü: max.100 ms • S›cakl›k hatas›: ≤ %0.06 /°C • Çal›flma gerilimi içinde ölçüm hatas›: ≤ %5 • Ortam s›cakl›¤›: -10 C° …. +55 C° Ç›k›fl • Ç›k›fl konta¤›: • Kontak malzemesi: • Anahtarlama histerizisi: • Maksimum anahtarlama gerilimi: • Maksimum nominal ak›m: • Açma/kesme kapasitesi: • Do¤ru ak›mda yük s›n›r e¤risi 106 2 de¤iflebilir kontak ( SPDT) AgNi 90/10 %20 250 V AC/DC 8A 230 V~ 6A AC1 230 V~ 3 A AC3 • • • • Kontak sigortas›: Mekaniksel dayan›kl›l›k: Elektriksel dayan›kl›l›k: Test gerilimi (bobin/ kontak): 8A 3 x 106 anahtarlama çevrimi 1.5 x 105 anahtarlama çevrimi 4 kV 50 Hz 1 dk. ASD-C18’in çal›ma gerilimi 230 V AC / 50 Hz, güç tüketimi ≤15 mA’dir. Gövde IP50, terminal bloklar IP20 koruma Gövde IP50, terminal bloklar IP20 s›n›f›nda olan ürün, 2.5 mm2 200 gram a¤›rl›¤›ndad›r. Herhangi bir flekilde Gövde • Koruma s›n›f› (EN 60529): • Tel kesiti: • Montaj pozisyonu: • Renk: Yeflil • A¤›rl›k: 200 g • Ölçüler genifllik x yükseklik x derinlik: 50 x 68 x 65 mm Faz monitörü fonksiyon diyagram› 108 DOSYA RÖLE Minyatür Güç Röleleri ve Soketler Ercüment KAYA, Genel Müdür Chint Elektrik Chint Elektrik’in portföyünde bulunan ürünlerin tamam›, UL ve KEMA taraf›ndan sertifikaland›r›l›yor. Firman›n JQX endüstriyel röle ürün grubunda ise 2-11 kontakl› cihazlar ile bunlara uygun soketler yer al›yor. 110 Endüstride oluflan f›rsatlar›n yan› s›ra, artan zorluklar Chint’i alçak gerilim ürünlerinin yan›na yüksek ve orta gerilim flalt ürünlerini ilave etme karar› ald›rm›flt›r. NJX-13F Minyatür Güç Rölesi (Yass› Pinli) Ürünler, UL ve CE sertifikal›d›r ve 3 A, 5 A ve 10 A kontak ak›m› tafl›maya uygundur. Bobinlerde ise farkl› gerilim seçenekleri standart olarak sunulmakta- Soketler, normal pinli ve yass› pinli olmak üzere iki ana gruba ayr›l›r. Normal pinli soket seçeneklerinde 8’li ve 11’li olmak üzere 2 ayr› kontak seçene¤i vard›r. Yass› soketlerde ise yass› pin giriflli, bak›r ba¤lant›l› ve parmak korumal› olmak üzere 3 temel ana seçene¤in alt›nda farkl› kontak yap›lar›n› içeren birden çok seçenek mevcuttur. d›r. ‹htiyaca uygun olarak çoklu soket seçenekleri bulunmaktad›r. LED göstergeli, ark söndürücü özellikli, ark söndürme kapakl› seçenekler talep do¤rultusunda opsiyon olarak sunulmaktad›r. AC bobin çal›flma aral›¤›, nominal gerilim de¤erinin yüzde 80-yüzde 110’u aras›ndad›r. Röle, ani gerilim düflümlerinde yüzde 30 de¤erine kadar tan›mlanan sisteme uygun olarak çal›flmas›n› sürdürür. Bobin enerji tüketimi 1.2 VA’dir. DC bobin geriliminde ise çal›flma aral›¤› yüzde 75-yüzde 110 aral›¤›ndad›r. Röle, ani düflümlerde yüzde 10’a kadar çal›flmas›n› sürdürür. DC bobin enerji tüketimi 0.9 W’d›r. lerine uygun olarak 2 kontaktan 11 konta¤a kadar farkl› seçenekleri kapsar. JZX-22F Minyatür Güç Rölesi (Yass› Pinli) Ürünler UL ve CE sertifikal›d›r. 3 A ve 5 A kontak ak›m› tafl›maya uygundurlar. Bobinlerde ise farkl› gerilim seçenekleri standart olarak sunulmaktad›r. ‹hti- pama süreleri 25 ms’nin alt›ndad›r. PCB ve Plug-in montaja uygundur. Cihazlar, ince soketli kontrol sistemlerine uygun olarak dizayn edilmifl soketlere de uyumludur. PCB montaj›na uygun olan ürünler, dar soket ve röle yap›s› sayaesinde PLC uygulamalar›nda minimum alan kaplar. Soketler, farkl› uygulama tip- Bafllang›ç kontak direnci, 100 mOHM’dur. Elektriksel olarak rölenin dayan›m› 300 bin olup mekaniksel dayan›m› ise 10 milyondur. Bobinle kontak aras›ndaki dielektrik dayan›m 1500 V AC olup aç›k kontaklar aras›ndaki dayan›m ise 1000 V AC dir. Mekaniksel olarak açma ve ka- 111 yaca uygun olarak çoklu soket seçenekleri bulunmaktad›r. Seçilmesi halinde opsiyon olarak LED göstergeli, ark söndürücü özellikli, ark söndürme kapakl› olmak üzere 4 farkl› seçenek sunulmaktad›r. AC bobin çal›flma aral›¤› nominal gerilim de¤erinin yüzde 80-yüzde 110 aras›ndad›r. Röle, ani gerilim düflümlerinde yüzde 30 de¤erine kadar tan›mlanan sisteme uygun olarak çal›flmas›n› sürdürür. Bobin enerji tüketimi 1.2 VA’dir. DC bobin geriliminde ise çal›flma aral›¤› yüzde 75-yüzde 110’dur. Ani düflümlerde yüzde 10’a kadar röle çal›flmas›n› sürdürür. DC bobin enerji tüketimi 0.9 W’d›r. Bafllang›ç kontak direnci 100 mOHM’dur. Elektriksel olarak rölenin dayan›m› 300 bin olup mekaniksel dayan›m› 10 milyondur. Bobinle kontak aras›ndaki dielektrik dayan›m 1500 V AC 112 olup aç›k kontaklar aras›ndaki dayan›m ise 1000 V AC’dir. Mekaniksel olarak açma ve kapama süreleri 25 ms’nin alt›ndad›r. PCB ve Plug-in montaja uygundur. ‹nce soketli kontrol sistemlerine uygun olarak dizayn edilmifl soketler, ele uyumludur ve PCB montaj›na uygundur. PLC uygulamalar›nda dar soket ve röle yap›s› sayesinde minimum alan kaplar. Soketler, farkl› uygulama tiplerine uygun olarak 2 kontaktan 11 konta¤a kadar farkl› seçenekleri kapsar. JZQX-10F Minyatür Güç Rölesi Genel kullan›m amac›na uygun ürünler, UL ve CE sertifikal› olup 10 A kontak ak›m› tafl›mayabilirler. Bobinlerde ise farkl› gerilim seçenekleri standart olarak sunulmaktad›r. ‹htiyaca uygun olarak çoklu soket seçenekleri bu- lunmaktad›r. AC bobin çal›flma aral›¤›, nominal gerilim de¤erinin yüzde 80-yüzde 110 aras›ndad›r. Röle, ani gerilim düflümlerinde yüzde 30 de¤erine kadar tan›mlanan sisteme uygun olarak çal›flmas›n› sürdürür. Bobin enerji tüketimi 3 VA’dir. DC bobin geriliminde ise çal›flma aral›¤› yüzde 75-yüzde 110 aral›¤›ndad›r. Röle, ani düflümlerde yüzde 10’a kadar çal›flmas›n› sürdürür. DC bobin enerji tüketimi 2 W’d›r. Bafllang›ç kontak direnci 100 mOHM’dur. Elektriksel olarak rölenin dayan›m› 300 bin olup mekaniksel dayan›m› 10 milyondur. Bobinle kontak aras›ndaki dielektrik dayan›m 1500 V AC olup aç›k kontaklar aras›ndaki dayan›m ise 1000 V AC’dir. Mekaniksel olarak açma ve kapama süreleri 25 ms’nin alt›ndad›r. PCB ve Plug-in montaja uygundur. Genel amaçl› kullan›mlar için dizayn edilmifltir. Kontak seçenekleri 8 ve 11’li olmak üzere 2 farkl› tiptedir. JTX Minyatür Güç Rölesi Genel kullan›m amac›na uygun ürünler, UL ve CE sertifikal› olup 10 A kontak ak›m› tafl›yabilirler. Bobinlerde ise farkl› gerilim seçenekleri standart olarak sunulmaktad›r. ‹htiyaca uygun olarak çoklu soket seçenekleri bulunmaktad›r. AC bobin çal›flma aral›¤›, nominal gerilim de¤erinin yüzde 80yüzde 110 aras›ndad›r. Röle, ani gerilim düflümlerinde yüzde 30 de¤erine kadar tan›mlanan sisteme uygun olarak çal›flmas›n› sürdürür. Bobin enerji tüketimi 3 VA’dir. DC bobin geriliminde ise çal›flma aral›¤› yüzde 75-yüzde 110 aral›¤›ndad›r. Ani düflümlerde yüzde 10’a kadar röle çal›flmas›n› sürdürür. DC bobin enerji tüketimi 2 W’d›r. Bafllang›ç kontak direnci, 100 mOHM’dur. Elektriksel olarak rölenin dayan›m› 300 bin olup mekaniksel 114 ve 11’li olmak üzere 2 farkl› tiptedir. dayan›m› 10 milyondur. Bobinle kontak aras›ndaki dielektrik dayan›m 1500 V AC olup aç›k kontaklar aras›ndaki dayan›m ise 1000 V AC’dir. Mekeniksel olarak açma ve kapama süreleri 25 ms’nin alt›ndad›r. PCB ve Plugin montaja uygundur. Genel amaçl› kullan›mlar için dizayn edilmifltir. Kontak seçenekleri 8 Soketler Soketler, normal pinli ve yass› pinli olmak üzere iki ana gruba ayr›l›r. Normal pinli sokat seçeneklerinde 8’li ve 11’li olmak üzere 2 ayr› kontak seçene¤i vard›r. Yass› soketlerde ise yass› pin giriflli, bak›r ba¤lant›l› ve parmak korumal› olmak üzere 3 temel ana seçene¤in alt›nda farkl› kontak yap›lar›n› içeren birden çok seçenek mevcuttur. DOSYA RÖLE Koruma / Kontrol Röleleri DKE Elektrik Elektronik Sistemin kusursuz olarak çal›flmas›n› ve ola¤an d›fl› olaylar sonucunda zarar görmemesini sa¤lamak oldukça önemlidir. Bu amaçla sistemde koruma röleleri kullan›l›r. DKE, kalite yönetim sisteminin TS EN ISO 9001:2000 standartlar›na uygunlu¤unu TÜV Nord’dan tescil ettirerek belgelendirmifltir. Motor Koruma Röleleri Üç fazl› devrelerde motorlar dururken veya çal›fl›rken iki fazla beslenirlerse, flebekeden fazla ak›m çekerler. Çektikleri afl›r› ak›m motorun yanmas›na sebep olur. Fazlardan birinde gerilim düfltü¤ünde veya tamamen keTeknik Özellikler Çal›flma Gerilimi Gerilim De¤iflimi Kontak Ak›m› Kontak Tipi Uyar› LED’leri Power LED 3x380VAC (50/60Hz) 4 Telli Ba¤lant› ±%20 5A 1 Enversör R Faz› ve Nötr kesikken yanmaz. R Faz› ve Nötr aç›k,S T Fazlar› kesikken yanar. Röle LED Faz-Nötr dengesizli¤i ±%20’yi aflarsa röle konta¤› b›rak›r. Röle LED’i söner. Faz-Nötr aras› dengesizlik düzeldi¤inde röle çeker ve röle LED’i yanar. Çal›flma S›cakl›¤› -5°C/+50°C Koruma S›n›f› IP20 Kablo Kesiti 2.5mm2 Ba¤lant› fiekli Pano içindeki klemens ray›na Boyutlar 23x82x80mm A¤›rl›k 100gr 116 sildi¤inde kumanda devresinin ak›m› kesilir. Bu durumda motor flebekeden ayr›labilirse yanmaktan korunmufl olur. Bu görevi kumanda devrelerinde faz koruma röleleri yapar. Bu koruma sayesinde motor yanmaktan korunur veya oluflabilecek ar›za önlenir. DKE motor koruma röleleri, bu tarz ar›zalara karfl› koruma amac› ile kullan›lmaktad›r. Röle yap›s›nda 1 adet enversör kontak bulunmaktad›r. Faz koruma röleleri, manyetik ve termik olarak s›n›fland›r›labilir. Zaman Röleleri DKE zaman röleleri, koruma ve kumanda devrelerinde y›ld›züçgen yol verme ünitelerinde ve otomasyon panolar›nda zaman gecikme rölesi olarak kullan›lmaktad›r. CTA-321S mikroifllemci tabanl›, çok fonksiyonlu zaman rölesidir. ‹nce ve dar yap›s›yla çok amaçl› kullan›ma uygun olarak tasarlanm›flt›r. 0,5 sn’den 60 dakikaya kadar hassas olarak ayarlanabilir. Dört farkl› çal›flma fonksiyonu vard›r. Teknik Özellikler Teknik Özellikler ‹flletme Gerilimi (Un) A1-A2 Terminalleri A1(-)-A3(+) Terminalleri Gerilim De¤iflimi ‹flletme Frekans› Kontak Ak›m› Kontak Tipi Kablo Kesiti Ortam S›cakl›¤› Koruma S›n›f› Montaj fiekli A¤›rl›k 118 MSB-132-6TR DKE röle ihbar kombinasyonlar›, elektrik flebekelerinde koruma hücreleri üzerinde oluflabilecek tüm ar›zalar›n gösterge ve yönlendirme ifllemlerini gerçeklefltirir. Mikroifllemci tabanl› bir cihazd›r. Cihaz›n üzerinde 6 ihbar girifli bulunmaktad›r. Bu girifller sayesinde ar›za ihbar bilgilerini iflleme ve yönlendirme kabiliyetine sahiptir. Modüler hücrelerde ve koruma panolar›nda Bucholz ihbar, Bucholz açt›, termometre ihbar, termometre açt›, afl›r› ak›m ihbar, afl›r› ak›m açt› gibi çeflitli sinyallemelerin ifllenmesinde kolayl›k sa¤layarak iflçilik ve kablajlama sürelerinin minimum seviyeye indirilmesini mümkün hale getirir. Kullan›m›nda yan donan›mlar gerektirmez. 220VAC 24VDC (0,85/1,15)xUn 50/60Hz 5A/240VAC 1 Enversör 2,5mm2 -5°C / +50°C IP20 Pano içindeki klemens ray›na 100gr Çal›flma Gerilimi Gerilim De¤iflimi ‹hbar Gerilimi Girifli Kontak Ak›mlar› ‹hbar ‹flleme Say›s› Kesici Açma Sinyali Aktarma H›z› Gösterge Butonlar Kablo Kesiti Ortam S›cakl›¤› Koruma S›n›f› Montaj fiekli 24VDC,48VDC,110VDC (0,80/1,20) x Un 24VDC,48VDC,110VDC 5A 6 Adet + 1 Korna Her ihbar için ayr› ayr› seçilebilir ≤ 40msn LED 100.000saat 20.000 basma 2,5 mm2 -5 °C / +50 °C IP 20 Panoya Önden DOSYA RÖLE RG500 Serisi Reaktif Güç Kontrol Rölesi Makel fiirketler Grubu Elektronik sayaçlar ile birlikte bafllayan üç faz›n reaktif enerjilerinin ayr› ayr› ölçülüp kaydedilmesi, tek fazl› rölelerin ihtiyac› karfl›layamamas›na neden oluyor. Sayac›n yazd›¤› aktif ve reaktif enerjinin oran›na bak›lmas›, rölenin sayaç ile tam bir uyum halinde çal›flmas›n› gerektiriyor. Makel, sayaçtaki bilgi ve tecrübeleri ile yeni ç›kard›¤› rölede bu uyumu tam anlam›yla yakal›yor. 120 Günümüzde özellikle küçük ve orta ölçekli iflletmelerde monofaze yüklerin çok kullan›lmas› fazlar aras›ndaki yük dengesinin sa¤lanmas›n› da zor hale getirmifltir. Bu nedenle sistem ölçümünün sadece bir fazdan yap›ld›¤› reaktif güç kontrol röleleri daralan reaktif ceza oranlar›n› sa¤layamamaktad›r. Hedef güç faktörünün yeni yönetmelikler ile daralt›lmas›; kompanzasyon sistemlerinde giren reaktif yüklere karfl› tepki h›z›n›n ve girifl ç›k›fl say›s›n›n artmas›na yol açm›flt›r. Bu nedenle kompanzas- yonu yap›lacak sistemin karakteristi¤ine uygun kondansatör seçilmesine dikkat edilmesi gerekmektedir. Fazlar aras› yük dengesinin daha iyi oldu¤u ve yük de¤ifliminin daha az oldu¤u büyük iflletmelerde ise kompanzasyon ihtiyac›na uygun ve farkl› de¤erlerde kademeler oluflacak flekilde kondansatörler seçilmelidir. Reaktif Güç Kontrol Rölesinin Özellikleri Makel RG500 serisi reaktif güç kontrol rölesi, üç faz ölçüm sistemine sahiptir. Her faz›n ak›m, gerilim, güç faktörü, frekans›, aktif güçleri, reaktif güçlerini ölçer ve ekran›nda gösterir. Bilindi¤i üzere Türkiye’de elektronik sayaca geçildi¤inden bu yana reaktif enerji ölçümünde çok köklü de¤ifliklikler olmufltur. Reaktif ölçen elektro-mekanik sayaçlar, endüktif enerjiden kapasitif enerjiyi ç›kar›r ve kalan› reaktif enerji olarak yazard›. Kapasitif ölçüm yap›lmayan iflletmelerde sistemde kapasitif enerji büyük ise hiç reaktif yazmazd›. Bu dönemlerde sisteme sabit kapasite takmak, büyük kapasite takmak sorunu kolayca çözmekteydi. Elektronik sayaçlarda ise endüktif enerji ile kapasitif enerji ayr› ayr› ölçülmekte ve ayr› haf›zalara kaydedilmektedir. Sabit kondansatör kullanmak, tüketiciyi kapasitif oran afl›m›ndan cezaya sürüklemektedir. Ayr›ca elektronik sayaçlar, elektro-mekanik sayaçlara göre çok daha hassast›r. Harmonik, gerilim düflümü, dengesiz yük, frekans bozulmas› gibi bozucu etkilerden etkilenmeden ölçüm yapabilmektedir. Elektronik sayaçlar ile gelen bu teknik imkanlar ve elektrik arz›ndaki s›k›nt›lar nedeni ile reaktif enerji kullanma oran› düflürülmüfl ve ilerleyen y›llarda daha da düflürülmesi planlanmaktad›r. 01.01.2008 tarihinden itibaren ba¤lant› gücü 50 kVA ve üstünde olan aboneler, çektikleri aktif enerji miktar›n›n yüzde 20'sini aflan flekilde endüktif reaktif enerji tüketmeleri veya aktif enerji miktar›n›n yüzde 15'ini aflan flekilde sisteme kapasitif reaktif enerji vermeleri halinde reaktif enerji tüketim bedeli ödeyeceklerdir. Piyasaya ilk olarak Piyasaya ilk olarak 12 kademeli olarak sunulan RG500, hemen akabinde 16 kademeli versiyonu ile gelifltirilmifltir. Bu amaç için kullan›lan standart ifllemcilerden en az 10 kat daha h›zl› ifllem yapabilen DSP (say›sal iflaret iflleyici) ile geliflmifl kompanzasyon algoritmas› koflturulmaktad›r. 12 kademeli olarak sunulan RG500, hemen akabinde 16 kademeli versiyonu ile gelifltirilmifltir. Bu amaç için kullan›lan standart ifllemcilerden en az 10 kat daha h›zl› ifllem yapabilen DSP (say›sal iflaret iflleyici) ile geliflmifl kompanzasyon algoritmas› koflturulmaktad›r. Bu sayede Makel röle, reaktif güç oranlar›n› hedef içinde tutarken her bir kademenin devreye alma ç›kar›lmas› say›s›n› ayr› ayr› gözetmekte böylece kondansatör, kontaktör gibi tüm sistem bileflenlerini maksimum ömürde kullanmaktad›r. Gerek fabrika ç›k›fl› ayarlar› ve gerekse birçok parametreyi otomatik bulup kullanmas› sayesinde kullan›c›y› yanl›fl ayar yapma riskinden uzak tutmaktad›r. Bununla birlikte devreye al›nmas› ve iflletimi s›ras›nda kullan›c› dostu olan röle, fazladan sahip oldu¤u dört haneli alfa-nümerik aç›klama sat›r› ile yanl›fl anlafl›lmalara, ekranda anlafl›lamaz kodlu gösterimlere, tekrarlanmak zorunda kal›nan ifllemlere son vermektedir. H›zl› kurulum, kolay kullan›m sa¤lamaktad›r. Röle, sahip oldu¤u RS485 haberleflme terminali ile bilgisayara ba¤lanabilmekte ve ürün ile birlikte ücretsiz gelen analiz program› ile rölenin tüm parametreleri görülüp analiz edilebilmektedir. Haberleflme yetene¤i, talep do¤rultusunda geniflletilebilmekte, rölede herhangi bir de¤ifliklik yap›lmadan ba¤lanacak bir Makel GSM/GPRS modem ile internet üzerinde okunabilmektedir. Röle, sahip oldu¤u gerçek zaman saati ile enerji, güç ve güç faktör de¤erlerini zamana ba¤l› kaydedebilmekte, ba¤l› oldu¤u tesisin yük karakteristi¤inin kolay analizini ve gerektirdi¤i kademe güçlerinin rahatça tespit edilebilmesini sa¤lamaktad›r. Sahip oldu¤u genifl silinmez bellek ile enerji ve istenilen di¤er 3 ölçüm de¤erini faz faz 40 gün geriye dönük kay›t yapabilmektedir. Bu de¤erler, analiz yaz›l›m› ile okundu¤unda grafik ortamda de¤erlendirilir. Kompanzasyonda Dikkat Edilmesi Gerekenler Kompanzasyon, önemsenmesi gereken bir konudur. Bilgili ve tecrübeli teknik personel taraf›n- 122 dan sürekli takip alt›nda tutulmal›d›r. Sistemin kuruluflunda yüklerin eflit da¤›t›lmas›, reaktif güç çekecek cihazlar›n belirlenmesi, harmonik üreten cihazlar için önlemler al›nmas› kompanzasyonda önleyici faaliyetler olarak düflünülebilir. Bunlardan sonra sistemin giriflinde reaktif röle ile kompanzasyon yapmak hem daha kolay hem de daha az maliyetli olacakt›r. Ar-Ge ve E¤itime Ara Vermiyor Makel fiirlekler Grubu’nun ArGe yat›r›mlar›, h›z kesmeden devam etmektedir. En büyük ve stratejik yat›r›m›n insana yap›lan yat›r›m oldu¤una inanan Makel, Ar-Ge’deki bilgi ve tecrübesini gelifltirmekte ve geniflletmektedir. Makel laboratuar›nda sayaçlar›n ve kompanzasyon rölelerinin tüm tip testleri yap›labilmektedir. Yeni tasar›mlar›n an›nda yap›labilece¤i PCB prototip cihaz›, testlerinin yap›labilece¤i, Ar-Ge amaçl› sayaç ve röle ayar masas›, EMC test cihazlar› ve benzerleri, Makel’e güç ve çeviklik getirmektedir. Tasar›mlar›n yaz›l›m, donan›m ve testleri üzerinde yap›lan detayl› teknik çal›flmalar, ürünlerin hatas›z, güvenilir ve uzun ömürlü olmas›n› sa¤lamaktad›r. Teknolojinin takibi, yeniliklerin ö¤renilmesi ve adaptasyonu için firma içi ve d›fl› e¤itimler ile personelimizin sürekli geliflmeleri sa¤lanmaktad›r. Makel fiirketler Grubu, TÜB‹TAK, üniversiteler gibi kurum ve kurulufllar ile sürekli iletiflim içinde, ortak çal›flmalar yapmaktad›r. Akademik çevreler ile görüfl al›flveriflleri 124 gerçeklefltirilmekte; tasar›mlarda bunlardan faydalan›lmaktad›r. Makel, özellikle üniversite özel sektör iflbirli¤ine inanmakta ve her iki taraf›n da birbirinden say›s›z faydalar görece¤i ortak çal›flmalar sürdürmeyi düflünmektedir. Ayr›ca; firma olarak ve gerekse Elektrik Mühendisleri Odas›, Elektrik Teknisyenleri Odas› gibi sivil meslek kurulufllar› ile beraber e¤itimler düzenlenerek sektörün geliflmesine destek verilmektedir. Ürün Portföyü ve Grup fiirketleri Ar-Ge çal›flmalar›n› ilk günden beri kendi bünyesinde yürütmekte olan Makel, mesken aboneleri için monofaze, düflük tü- ketimli iflyeri ve ticarethaneler için trifaze ve yüksek tüketimli aboneler için endüstriyel tipte olmak üzere tüm ölçüm tiplerindeki elektronik elektrik sayaçlar› ve 16 kademeli reaktif güç kontrol rölesi üretimini yapmaktad›r. Elektrik sayac› ve reaktif güç kontrol rölesi üretimini yapan ve Makel fiirketler Grubu’nun bir üyesi olan Mak-Say Afi, 200’e yak›n personel, elektronik dizgi ve montaj hatt›, bilgisayar kontrollü tam otomatik sayaç ayar ve test masas›, ERP yaz›l›m›, kendi gelifltirdi¤i üretim takip yaz›l›m›, enjeksiyon ve preshanesi ile y›lda 2 milyon adet üretim gerçeklefltirebilmektedir. Yaklafl›k 2 milyon 500 bin TL’lik yat›r›m ile son teknolojiye sahip elektronik kart dizgi üretim hatt› kurulmufl ve üretim esnekli¤ine yeni bir boyut kazand›r›lm›flt›r. Alan›nda kendisini kan›tlam›fl Amerikan ve Japon firmalar›ndan temin edilmifl en son teknoloji dizgi ve lehimleme makineleri, ara stok oluflturmadan kesintisiz üretim yapacak flekilde bir otomasyon hatt› ile birbirine ba¤lanm›flt›r. Dizgi bölümünde saatteki dizme h›z› 80 bin komponent olan otomasyon hatt› ile el de¤meden, h›zl›, hassas ve hatas›z kart dizgisi yap›lmaktad›r. Makel, elektronik ve yaz›l›mda uzmanlaflm›fl Ar-Ge bölümü ile enerji sektöründeki teknolojik geliflmeleri takip etmekte ve yeni ürün ve sistem çözümleri gelifltirmektedir. Uzaktan Sayaç Okuma ve Bilgi ‹flleme Merkezi (USOB‹M) projesi ile elektrik da¤›t›m firmalar› ve serbest tüketiciler için sistem çözümü sunmaktad›r. DOSYA RÖLE Röleler ve ‹zleme-Kumanda Yaz›l›m› Aktif Mühendislik Rogowski ak›m trafosu ile çal›flan MC30-RG 3 faz 1 toprak afl›r› ak›m ve toprak koruma rölesinin bütün girifl-ç›k›fllar› programlanabiliyor. ActwinRM röle izleme ve kumanda yaz›l›m› ise kullan›c›lara tek hat çizme ve tek hat üzerinde dinamik röle gösterimi özelli¤i sunuyor. GPRS ve RS485 haberleflme deste¤i bulunan yaz›l›m, meydana gelen olaylar›n, alarmlar›n ve yap›lan bütün ifllemlerin zaman etiketi ve aktif kullan›c› bilgileriyle kaydedilmesine olanak tan›yor. 126 Aktif Mühendislik’in yeni ürünü Rogowski ak›m trafosu ile çal›flan MC30-RG 3 faz 1 toprak afl›r› ak›m ve toprak koruma rölesi, 20-500 mV aras›nda girifl gerilimi ile çal›fl›yor. Cihaz, elektrik da¤›t›m sistemlerinde, direnç üzerinden topraklanan ya da kompanzasyonu yap›lan trafo korumalar›nda kullan›labilir. 3 dijital girifli ve 2 röle ç›k›fl› bulunan MC30RG’nin bütün girifl ç›k›fllar› programlanabilir özelliktedir. K›zakl› ve modüler tasar›m› sayesinde müflteriye kurulum ve ba¤lant› kolayl›¤›yla birlikte toroid ak›m trafolar› ile kullan›l- mas› sayesinde de hücre içindeki alandan kazan›lmas›n› sa¤lar. Ek modüller kullan›larak istendi¤i kadar girifl ç›k›fl sa¤lanabilmekte ve böylece sistem de¤iflikliklerinde baflka röle kullan›lmas›na gerek kalmamaktad›r. Di¤er bir yeni ürün olan ActwinRM röle izleme ve kumanda yaz›l›m› ise ak›m ve fider koruma rölelerini izlemek ve gerekti¤inde uzaktan müdahale etmek için gelifltirilmifl bir Windows uygulamas›d›r. Yaz›l›m›n temel özellikleri flu flekildedir: • GPRS ve RS485 haberleflme deste¤i • Tek hat çizme ve tek hat üzerinde dinamik röle gösterimi • Rutin okuma ile alarmlar›n ve kesici pozisyonlar›n›n sürekli izlenmesi • Üç kademeli yetkilendirme ile yetkisiz müdahalelere karfl› koruma • Meydana gelen olaylar›n, alarmlar›n ve yap›lan bütün ifllemlerin zaman etiketi ve aktif kullan›c› bilgileriyle kaydedilmesi • Oluflan alarmlar›n daha önceden belirlenmifl cep telefonlar›na SMS ile bildirilmesi • Bütün da¤›t›m merkezlerinde oluflan alarm ve olaylar›n istenilen zaman aral›klar›nda tek bir pencereden görüntülenmesi • ‹stendi¤i zaman röle üzerinden anl›k de¤erlerin okunmas›, son açmalarla ilgili bilgilerin al›nmas› vb okuma ifllemleri ve kesici kumandas› • Cep telefonu ve cep bilgisayarlar› üzerinden izleme ve kumanda Actwin Mobile mobil eriflim yaz›l›m›, cep telefonlar› ve bilgisayarlar› için gelifltirilmifl, Actwin RM ile tan›mlanan rölelerin cep telefonu flebekesi olan herhangi bir noktadan izlenip kumanda edilebilmesine olan sa¤layan bir yaz›l›md›r. Mobil eriflim yaz›l›m› Actwin RM yaz›l›m›nda tan›mlanan röleleri otomatik olarak yükler. Rölelerin mobil yaz›l›m üzerinde tekrar tan›mlanmas›na gerek yoktur. kezi, röle vb tan›mlamalar›n› ise sadece yönetici kullan›c› yapabilir. Mobil Eriflim Actwin Mobile mobil eriflim yaz›l›m›, cep telefonlar› ve bilgisayarlar› için gelifltirilmifl, Actwin RM ile tan›mlanan rölelerin cep telefonu flebekesi olan herhangi bir noktadan izlenip kumanda edilebilmesine olan sa¤layan bir yaz›l›md›r. Mobil eriflim yaz›l›m› Actwin RM yaz›l›m›nda tan›mlanan röleleri otomatik olarak yükler. Rölelerin mobil yaz›l›m alarm onaylama ve cihaz üzerinden anl›k veri çekme yetkisine sahiptir. Fakat, hiçbir tan›mlama yapamaz. Yeni bir da¤›t›m mer- Yetkilendirme Yaz›l›mda üç farkl› yetkilendirme seviyesi vard›r. Bunlardan s›n›rl› kullan›c›, sadece görüntüleme yapabilir. Standart kullan›c› ise görüntülemenin yan› s›ra, Röle tipleri MC1V Çok ifllevli tek fazl› afl›r› gerilim/düflük gerilim rölesi: 59, 27, 81 >, 81 < MC3V Çok ifllevli üç fazl› afl›r› gerilim/düflük gerilim rölesi: 59, 27,81 >, 81 <, 59Vo, 59V2, 27V1 MC20 Afl›r› ak›m ve toprak ar›zas› koruma rölesi: 50/51, 50N/51N, 51BF MC30 Üç fazl› afl›r› ak›m ve toprak ar›zas› koruma rölesi: 49, 50/51, 50N/51N, 51 BF MC40 Üç fazl› afl›r› ak›m ve toprak koruma ar›zas› (4 AT ile ba¤lant›): 49, 50/51, 50N/51N, 51 BF MC20-R Afl›r› ak›m ve toprak ar›zas› koruma rölesi: 50/51, 50N/51N, 51 BF, 79 MC30-R Tekrar kapama ifllevine sahip üç fazl› afl›r› ak›m ve toprak ar›zas› koruma rölesi: 50/51, 50N/51N, 51 BF, 79 MC30-RG Tekrar kapama ifllevine sahip üç fazl› afl›r› ak›m ve toprak ar›zas› koruma rölesi: 50/51, 50N/51N, 51 BF, 79, 67N MC30-BC Üç fazl› afl›r› ak›m ve toprak ar›zas› + ar›zal› iletken rölesi: 50/51, 50N/51N, 51 BF, BC (12/12) MCDC-I DC. ak›m rölesi: 76/32,49,51 BF MCDC-V D.C. gerilim rölesi: 45,80 MCM Motor koruma rölesi: 37,46,47,48, 49, 50/51, 51LR, 64S, 66, 68 128 üzerinde tekrar tan›mlanmas›na gerek yoktur. Aktif Mühendislik, Microelettrica Scientifica distribütörlü¤ü ile birlikte AG / OG / YG sistemlerinde gerekebilecek bütün koruma fonksiyonlar›n› gerçeklefltirebilecek komple sekonder koruma ürün band›na sahiptir. Ayr›ca rölelerin IEC standartlar›nda yap›lm›fl tip testleri; ISO9001, ISO14001, baz› röle serilerinde IEC61850 protokolü için Level A sertifikas› gibi belgeleri mevcuttur. MC Serisi MC serisi, piyasaya son derece yüksek seviyede modülerli¤e sahip olan, kontrol ve iletiflim ye- tenekleri bak›m›ndan en son flartlara cevap veren oldukça rekabetçi bir koruma rölesi sunmak amac›yla gelifltirilmifltir. Her bir röle, s›n›rl› say›da koruyucu ifllev içerir. Fakat kompakt boyutlar› sayesinde, en çok talep edilen ihtiyaçlar› tatmin etmek üzere farkl› üniteler modüler bir mahfaza içerisinde kombine edilebilir. Ultra Serisi Ultra serisi Microelettrica Scientifica koruyucu rölelerinin en üst serisidir. ‹letim, da¤›t›m tesisleri ve endüstriyel tesislerdeki her türlü uygulama için en talep edici teknik özellikleri karfl›layacak biçimde gelifltirilmifltir. Ultra röleleri, koruman›n yan›nda komple bir ölçme sisteminin gerekli oldu¤u tüm uygulamalarda kullan›l›r. Her bir röle; koruma, ölçme ve kontrolü birlefltiren çok ifllevli bir ünitedir.Bu seride yer alan röleler, CAN BUS iletiflim portu ve komple ilave modül grubu sayesinde ilave bir PLC’nin kullan›lmas›na gerek kalmaks›z›n, birbirine ba¤l› alt istasyon sistemi için karmafl›k bir girifl / ç›k›fl mant›¤› uygulayabilmektedir. N-DIN serisi, en verimli kurulum alan› büyüklü¤ü performans ve maliyetperformans oranlar›n› sunmas›yla öne ç›kar. Rölenin yürütümü, DIN ray montaj› içindir. Fakat, ön paneli – kontrolleri, sinyalleri ve ekran› sökülebilirdir. Röle, ana gövdesinden ayr› bir biçimde, anahtarlama panellerinin ön taraf›na veya motor kontrol merkezlerinin üzerine ankastre olarak monte edilebilir. M serisi M serisi, yüksek ve orta gerilimde koruma yap›lmas› için uygun Çoklu protokol, röleyi en yayg›n DCS ve SCADA sistemlerinde kullan›lmak üzere çok yönlü ve uygun hale getirir. Röle tipi U-MLEs U-MLC U-MLC-M DTMR FMR MMR 130 D.C. sistemler için yönetim rölesi: 49, 32/76, 80,45,64, 79, DI, dl/dt, Rapp, lapp, CMI, LT, BF D.C. sistemler için yönetim rölesi (‹talyan Demiryollar› onayl›): 27/59, 32, 45, 49, 64, 76, 79, 80 D.C. enerji ölçme: I, V, W, E Diferansiyel transformatör rölesi: 50/51, 87T, 87N/51N Fider yönetim rölesi: 49, 50/51/67, 50N/51N/67N, 27/59, 81, 46, 59Uo, 51BF, F 27U1, 59U2/47, 79 Motor yönetim rölesi: 12/14, 37, 27/59,46,49, 50/51, 51 LR, 51 BF, 55, 64, 66, 81 olan mikroifllemci tabanl› rölelerin komple serisidir. Performans, ifllevsellik, yenilik ve güvenilirli¤in bileflimini sunar. Seri, iyi seviyede bir modülerlik sa¤layan bir dizi iletiflim ve kontrol modülüyle tamamlan›r. A Serisi Burada sunulan elektronik analog koruma röle serisinin tasar›m›, en yüksek seviyede güvenilirli¤i, hassasiyeti ve parazit ba¤›fl›kl›¤›n› sa¤lamak üzere en geliflkin teknolojilere uygun bir biçimde yap›lm›flt›r. Güvenli bir biçimde boyutland›r›lm›fl ve korunmufl olan birinci tercih bileRöle Tipi IM30-AB IM30-AP IM30-C IM30-D M-ARM513 SCM21 MM30 MM30-D MM30-W IM30-T MD32-T MD33-T MTR33 IM30-G IM30-BOO IM30-DR MG30 MD32-G SPM21 M-LIB3 M-HIB3 M-HIV3 MFP UM30-A UFD34 MU30 MW33 MX7-5 MX14-5 132 flenlerle imal edilirler. Röle tipleri, talep üzerine detayland›r›labilir. N-DIN Serisi N-DIN serisi, en verimli kurulum alan› büyüklü¤ü / performans ve ilaveten maliyet / performans oranlar›n› sunmas›yla öne ç›kar. Rölenin yürütümü, DIN ray montaj› içindir. Fakat, ön paneli – kontrolleri, sinyalleri ve ekran› sökülebilirdir ve röle, ana gövdesinden ayr› bir biçimde, anahtarlama panellerinin ön taraf›nda veya motor kontrol merkezlerinin üzerinde ankastre olarak monte edilebilir. Sadece tek bir ön panel, 31 adet röle ana gövdesi ünitesini kontrol edebilir. Röle ana gövdesi, ön panel olmaks›z›n ba¤›ms›z bir ünite ola- Üç fazl› afl›r› ak›m ve toprak korumas› – çift setli ayar : 50/51, 50N/51N, 51BF Üç fazl› afl›r› ak›m ve toprak korumas›: 50/51, 50N/51N, 51 BF Kapasitör afl›r› yükü, toprak ar›zas› ve dengesizlik korumas›: 50/51, 50N/51N, 46N, 37, 51 BF Üç fazl› afl›r› ak›m + yönlü toprak ar›zas›: 50/51, 50N/51N/67N, 59Uo, Pt, 51 BF Birden çok kapama programlanabilir tek/üç fazl› otomatik tekrar kapama: 79 Üç giriflli senkronizasyon kontrolü: 25, 27/59, 81. Motor korumas›: 12/14, 37,46, 47, 48, 49, 50/51, 51 LR, 64, 66 Yönlü toprak ar›zas› korumal› motor korumas›: 12/14,37, 46, 47,48, 49, 50/51, 51 LR, 64N, 66 Gerilim ve güç kontrollü motor koruma rölesi: 12/14, 27/59, 37, 46, 47,48,49, 50/51, 51 LR, 55, 64, 66, 81 Üç fazl› termal + afl›r› ak›m + toprak korumas›: 46,49, 50/51, 50N/51N, 51 BF, l2t Yüzde eflikli transformatör diferansiyel korumas›: 87,87N 3 sarg›l› transformatörler için yüzde eflikli transformatör diferansiyel rölesi: 87, 50/51 Transformatör kademesi control rölesi: 27, 59, 37, 50/51,90 Çok ifllevli jenaratör korumas›: 32,40, 46, 50/51, 51 BF, 64S Toprak ar›zas› rölesi – çift setli ayar: 50N/51N, 51 BF Yönlü toprak ar›zas› korumal› üç fazl› afl›r› ak›m + otomatik tekrar kapama: 50/51, 50N/51N/67N, 46, 79, 51BF Jeneratör koruma ve yönetim: 21, 24, 27/59, 32, 37, 40,46,49, 50/27, 50V/51V, 51 BF, 60FL, 64S, 81 Yüzde eflikli generatör diferansiyel rölesi: 50/51,87N or 64S, F87, 51 BF Generatör senkronizasyon rölesi: 25, 27/59/81, 90 Düflük empedansl› diferansiyel koruma rölesi: 87B Yüksek empedans eflikli diferansiyel koruma rölesi: 87, 51 BF AT sekonder devrelerinin izlendi¤i üç fazl› yüksek empedans eflikli diferansiyel koruma rölesi: 87B, 59S Kablolar ve hatlar için diferansiyel koruma rölesi: 87/85,50/51, 51 BF Vektör kaymas› tespiti yapan üç fazl› gerilim, frekans ve s›f›r bileflen gerilim koruma rölesi: 24, 27d/59d, 47, 59, 59Uo, 81 df/dt & dv/dt kontrolünün yap›ld›¤› üç fazl› dijital 4-aflamal› frekans rölesi: 27/59, 81, df/dt, dv/dt Çok ifllevli üç fazl› ölçme ünitesi Güç yönetimi rölesi: 27/59, 81, 32 Programlanabilir arayüz ve kontrol modülü: 7 Dijital girifl ve 5 ç›k›fl rölesi Programlanabilir arayüz ve kontrol modülü: 14 Dijital girifl ve 5 ç›k›fl rölesi rak da kullan›labilir. Röle tipleri, talep üzerine detayland›r›labilir. Sekonder Koruma Röleleriyle ‹lgili Öneriler Sekonder koruma rölesi kullan›c›lar›, proje olufltururken ya da teklif al›rken uzun vadeli ve komple çözüm alabileceklerinden emin olmaya çal›flmal›d›r. Çünkü sekonder koruma rölesi tek bafl›na görev yapan bir cihaz de¤ildir. ‹çerisinde bulundu¤u hücre, açma kapama yollad›¤› kesici ve uzaktan kontrolü sa¤layan sistem en az röle kadar önemlidir. Di¤er yandan sat›fl sonras› destek al›nmas› da hem ayar yapma hem de servis konusunda çok önemlidir. Bu nokta- lar› bir bütün halinde çözümlemek, kullan›c›lara zaman kazand›rman›n yan› s›ra maliyet anlam›nda da iyilefltirme olana¤› sunacakt›r. Baz› Röleleri Kendi Tesislerinde Üretiyor Aktif Mühendislik, Microelettrica Scientifica distribütörü olarak, Türkiye’de ve Dünya üzerinde baflta ‹ran, Sudi Arabistan, BAE, Kuveyt, Ürdün, Lübnan, Irak, M›s›r, Kenya, Senegal, Nijerya, S. Afrika, Özbekistan, Türkmenistan, Azerbaycan, Yemen, Pakistan, Filistin, Bahreyn, Umman, Katar, Suriye, Sudan, Etiyopya, Gana, Tanzanya, Libya, Fas, Tacikistan olmak üzere hem sektö- re öncülük etmek hem de pazar pay› anlam›nda çal›flmalar›n› sürdürmektedir. Aktif Elektroteknik firmas› ile OG hücreler ve Aktif Mühendislik firmas› ile röle yönetim yaz›l›mlar› kullan›larak haz›rlanan komple çözümler sayesinde OG alan›nda müflterilere anahtar teslim proje hizmeti sunulmaktad›r. Aktif Group, Aktif Elektroteknik’teki hücre imalat›n›n yan› s›ra baz› tipteki rölelerin üretimini ‹stanbul fabrikas›nda gerçeklefltirmektedir. Böylece, teslim ve servis süreleri k›salmaktad›r. Öncelik Ar-Ge’de Bütün grup flirketleri, 10 y›l› aflk›n süredir ISO 9001 kalite belgelerine, baz› grup flirketleri ise ayn› zamanda ISO 14001 ürün ve ISO 18001 güvenlik sertifikalar›na sahiptir. Aktif’in en önemli aktivitesi araflt›rma ve gelifltirme olmakla birlikte bunlar için ortalama üzerinde yat›r›m yap›lmaktad›r. Bütün mekanik projeler ve geliflmeler, 3 boyutlu olup 3D-CAD platformunda tasarlanmaktad›r. Ayn› zamanda enerji mühendisli¤i için kendi simülasyon yaz›l›mlar›m›z›n gelifltirilmesinin yan› s›ra enternasyonal dizayn ve simülasyon yaz›l›mlar› da en iyi flekilde kullanmaktad›r ve müflterilerin Net ve Java platformlar›ndaki yaz›l›mlar› da gelifltirilebilmektedir. Aktif, bütün makine park›ndaki panç, lehimleme, kesme ve test ekipmanlar›n› 2009 y›l› içerisinde en yeni ve teknolojik olanlar› ile yenilemifltir. Aktif, teknik ve ticari bilgi kalitesini yükseltmek için iç e¤itimlere ve profesyonel kurslara çok önem vermektedir. 134 DOSYA RÖLE Demiryolu Uygulamalar›na Yönelik Endüstriyel Tip Röleler Gazanfer Sanl›top Mekatronik Demiryolu uygulamalar›nda kullan›lan rölelerin daha yüksek teknik ihtiyaçlara cevap vermesi gerekiyor. Yang›na dayan›kl›l›¤›n da çok önemli oldu¤u bu ürünlerin güvenilir üreticilerden al›nmas›, ileride meydana gelebilecek sorunlar› büyük ölçüde engelliyor. Lokomotiflerde, vagonlarda ve di¤er tüm demiryolu tafl›t araçlar›nda kullan›lan rölelerin daha yüksek teknik ihtiyaçlara (daha genifl çal›flma aral›klar›, daha yüksek flok ve vibrasyon dayan›mlar›, daha genifl s›cakl›k ve nem oran› aral›klar›nda çal›flma imkan›, …vs) cevap verecek nitelikte olmas› gerekmektedir. Hepsinden daha önemlisi, yang›na dayan›kl›l›k sa¤layan özellikler, röleyi oluflturan tüm parçalarda bulunmal›d›r. Malzemelerin Yang›n ve Duman Karakteristikleri Rölelerin ve bunlara ait soket ve aksesuarlar›n özel izolasyon sa¤lay›c› malzemelerden imal edilmifl olmas› gerekmektedir. Bu malzemelerin, UNI.CEI.11170-3 136 standartlar›nda LR1’den LR4’e kadar risk seviyeleri için tan›mlanan yang›n koruma gerekliliklerini sa¤layan özelliklere haiz olmas› flartt›r. • Yang›n testine reaksiyon göstermeye (tek nokta alev kaynakl› ISO.11925-2 testine göre) uygun olmal›d›r. • NF.F.16-101’e göre duman s›n›f› F2 (veya daha yüksek) ol- 2010 y›l› bafl›nda Gazanfer Sanl›top Mekatronik Ürünler Pazarlama Afi’nin yetkili kanal da¤›t›m partnerli¤ini yapt›¤› Finder’in ürün portföyünde demiryolu ve sinyalizasyon ifllerine yönelik çözümler de yer almaktad›r. mal›d›r (Ç›kan duman›n ›fl›k geçirgenli¤i NF.X.10-702-2 ve NF.X.10-702-1’e göre ve zehirleyicili¤i NF.X.70-100-1 ve NF.X.70-100-2’ye göre hesaplanmal›d›r). Rölelerin Mekanik ve ‹klimsel Karakteristikleri Tesadüfi titreflimlere ve floklara karfl› rölenin, soketinin ve aksesuarlar›n›n dayan›m› kategori-1, s›n›f-B ürünler için istenen EN.61373 standard›na uygun olmal›d›r. Bunlar›n s›cakl›k ve nem dayan›mlar› da EN.50155 standard› TX s›n›f›na uygun olmal›d›r. Demiryolu ve sinyalizasyon ifllerine yönelik Finder rölelerden baz›lar› flu flekilde s›ralanabilir: 46 Serisi Demiryolu Röleleri Anma ak›m› 8 Amp 2 CO(de¤iflken kontak) olarak kullan›labilmektedir. 96 ve 97 serisi soketleri mevcuttur. Bobin, elektromanyetik uygunlu¤u sa¤layan özel modüle sahiptir. Yukar›da bahsedilen tüm standartlara uygundur. 56 Serisi Demiryolu Röleleri Anma ak›m› 12 Amp 2 CO(de¤iflken kontak) veya 4 CO(de¤iflken kontak) olarak kullan›labil- 138 mektedir. 96 ve 97 serisi soketleri mevcuttur. Bobin, elektromanyetik uygunlu¤u sa¤layan modüle sahiptir. Yukar›da bahsedilen tüm standartlara uygundur. 86 Serisi Zamanlay›c› Modülleri Çok fonksiyonlu veya çift fonksiyonlu modelleri mevcuttur. De¤iflken voltajl› kullan›ma uygundur. 0,05 sn’den 100 saate kadar zaman ayar› yap›labilmektedir. AC ve DC bobinli genifl seçeneklere sahiptir. 96 ve 97 serisi soketleri mevcuttur. 72 Serisi ‹zleme Röleleri Anma ak›m› 6 Amp olarak kullan›labilmektedir. Faz s›ras› ve faz kayb›n› kontrol eder. Universal voltaj (208…480 VAC) izlemesi yapmak mümkündür. 80 Serisi Modüler Zamanlay›c›lar Anma ak›m› 16 Amp olarak kullan›labilmektedir. Çok fonksiyonlu veya tek fonksiyonlu modelleri mevcuttur. 0,1sn’den 24 saate kadar 6 farkl› skalada zaman ayar› yap›labilmektedir. De¤iflken voltajl› kullan›ma uygundur. 81 Serisi Modüler Zamanlay›c›lar Anma ak›m› 16 Amp olarak kullan›labilmektedir. Çok fonksiyonlu veya de¤iflken voltajl› modelleri mevcuttur. 4 tanesi ana besleme bafllamal› ve 3 tanesi sinyal bafllamal›+reset’li olmak üzere 7 farkl› fonksiyonda kullan›labilir. 0,1 sn’den 10 saate kadar 6 farkl› skalada zaman ayar› yap›labilmektedir. 13 Serisi Elektronik Ad›m Rölesi Anma ak›m› 16 Amp olarak kullan›labilmektedir. Mekanik ve elektriksel ömür olarak daha uzun dayan›m sa¤lamaktad›r. IEC.364 standard›na göre SELV uygulamalar›na uygundur. ELEKTRON‹K Actwin EMS Enerji Yönetim Yaz›l›m› Emre Sami SÜZER, Proje Müdürü Aktif Group Actwin EMS enerji yönetim yaz›l›m›n›n piyasaya bu y›l sürülen dördüncü versiyonunda özellefltirilebilir, sürükle b›rak ile çal›flan SCADA ekranlar› yer al›yor. Bu özellik, kullan›c›lar›n kendi ekranlar›n› tasarlamas›na olanak sa¤l›yor. Kullan›lan enerjiyi takip etmek; maliyetlerin hesaplanmas›, olas› problemlerin önceden tespit edilmesi ve verimli kullan›m için önemlidir. Enerji izleme sistemleri enerji analizörleri, enerji kalite kaydedicileri ve sayaçlar› izleyerek bu amaca hizmet için gelifltirilmifl olan sistemlerdir. Ürünün maliyeti, bir fabrikada üretimde kullan›lan ekipmanlar›n enerji tüketimleri takip edilerek daha do¤ru hesaplanabilir. Ayn› flekilde bir al›flverifl merkezinde so¤utma/›s›tma sistemi, ortak ayd›nlatma panolar› vb. tüketimleri izlenerek ortak kullan›m bedelleri net flekilde paylaflt›r›labilir. Yukar›da bahsedilen amaçlara yönelik olarak 9 sene önce ilk versiyonu piyasaya sürülen Actwin EMS enerji yönetim yaz›l›m›n›n dördüncü versiyonu 2011 y›l›nda tamamland›. Böylece yaz›l›m, müflterilerden gelen talepler ve ça¤›n getirdi¤i gereksinimler do¤rultusunda son teknoloji ve IEC standartlar›nda tamamen Aktif Group bünyesinde son sürümüne ulaflm›fl oldu. Yeni sürümün en önemli özelliklerinden biri özellefltirilebilir, sürükle b›rak ile çal›flan SCADA ekranlar›d›r. Kullan›c›lar, art›k kendi SCADA ekranlar›n› kolayca tasarlayabilir. Arka fona bir fabrika resmi koyup üzerine çeflitli tiplerdeki göstergelerden birini seçip, kendi özel ekranlar›n› tan›mlayabilirler. Bu ifllem, tan›mlanabilecek ekran say›s›nda bir s›n›r olmadan gerçeklefltirilebilir. Birden çok SCADA ekran› aç›p, bu ekranlar› farkl› monitörlere gönderip tüm sahalar› ayn› Harmonik bozulma, gerilim ve ak›mda oluflan dalgalanmalar vb. enerji kalitesi parametreleri izlenerek de elektronik kartlar›n kullan›ld›¤› pahal› ekipmanlar›n ar›zalanmadan önce korunmas› sa¤lanabilir. Ayr›ca enerjinin s›n›rl› ve çok de¤erli oldu¤unun anlafl›ld›¤› dünyada tüketilen enerjiden tasarruf etmek çok önemlidir. Enerjiden tasarruf etmek, onu verimli kullanabilmek için ifle onu düzenli olarak takip ederek bafllamak gerekiyor. 140 Program sayesinde birden çok SCADA ekran› aç›p, bu ekranlar› farkl› monitörlere gönderip tüm sahalar› ayn› anda izleyebilmek mümkündür. anda izleyebilmek mümkündür. SCADA Ekran› Gösterge Tipleri • Dijital ölçüm göstergesi: ‹stenen cihazdan, istenen ölçümü dijital etiket olarak gösterir. • Reaktif izleme: Seçilen cihaz›n reaktif durumunu izler. Oranlar› sütun grafik olarak; tüketimleri de yaz›l› gösterir. Ceza durumunu kontrol ederek yaz›l› ve ›fl›kl› uyar› verir. • Analog gösterge: ‹stenen cihazdan, istedi¤iniz ölçümü analog gösterge olarak gösterir. • E¤ilim grafi¤i: Seçilen ölçümü gerçek zamanl› olarak grafik üzerinde gösterir. 142 Actwin EMS Genel Özellikleri • RS485, RS232, Ethernet, ADSL (Internet), fiber-optik ve GPRS üzerinden haberleflebilir. • Modbus-RTU haberleflmeli her cihaz ile haberleflebilir. • IEC1107 (IEC62056-21) sayaç protokolünü destekler. Bu sayede piyasadaki sayaçlar›n ço¤uyla haberleflebilir. • Ölçüm tipleri, IEC 61968-9 standard›na göre yap›land›r›lm›flt›r. • Ölçümler tablo olarak gösterilebilir. Tablolar MS Excel, PDF, web sayfas› olarak kaydedilebilir. • ‹stenilen ölçümlerin grafikleri çizdirilebilir. Grafik üzerinde yaklaflma, uzaklaflma (zoom), kayd›rma ifllemleri yap›labilir. • SCADA ekranlar› tan›mlanabilir ve bu ekranlar istenildi¤i kadar monitörde ba¤›ms›z olarak gösterilebilir. • Operatör ekran› sayesinde ba¤l› olan tüm sayaçlar›n tüketim ve reaktif ceza durumlar› izlenebilir. • Ölçüm noktas› karfl›laflt›rma raporu ile tüketimler, ortalama gerilim ve ak›m ölçümleri, reaktif yüzde oranlar› vb parametreler, ölçümler karfl›laflt›r›labilir. • Cihazlar gruplanabilir ve gruplara özel raporlar tan›mlanabilir. • Cihaz ölçümleri, internet üzerinden görüntülenebilir. • Kullan›c›lar, roller ve rollere yetkiler tan›mlanabilir. • Ölçüm de¤erlerine alarmlar tan›mlanarak SMS ve e-posta uyar›lar› al›nabilir. ELEKTRON‹K IGBT’lerde ‹yilefltirilmifl Anahtarlama Stefan SCHULER, Development Engineer , Semikron Çeviri: Halim ÖZMEN, Semikron Türkiye Dinamik güç kay›plar›n› azaltmak için h›zl› anahtarlanan güç yar› iletkenlerine ihtiyaç vard›r. Kilovolt aral›¤›ndaki DC gerilimli tipik bir sistem, binlerce amperi anahtarlayan onlarca paralel ba¤l› güç yar› iletkenlerinden oluflur. Geçifl zamanlar›n› mümkün oldu¤unca k›sa tutmaya çal›flarak, ortaya ç›kan güç kay›plar›n› azaltmak uygulama mühendisleri için üstesinden gelinmesi gereken önemli bir konudur. Fakat, söylemek yapmaktan daha kolayd›r. 144 Uygulama mühendislerinden yüksek anahtarlama h›zlar› ve düflük dinamik kay›plar› istenmektedir. Sinüs ç›k›fl sinyali almak için gerekli asgari PWM frekans›n›n belirleme yaklafl›m› bundan dolay›d›r. Sürücü sistemlerinde, kay›plara ve mekanik strese neden harmonikler, daha yüksek anahtarlama h›zlar› ile azal›r. En son nesil h›zl› anahtarlanan IGBT’ler, her türlü imkan› sa¤lar. Dezavantaj› ise açma (turn-off) an›nda oluflan tepe gerilimi yüksekli¤i üzerinde özellikle güçlü bir etkiye sahip sorunlar› beraberinde getirmesidir. Verimli Açma (Turn-Off) Kontrolü H›zl› açma karakteristikli güç yar› iletkenlerine olan gereksinim çok aç›kt›r. Ancak, bu özelli¤in sorunsuz oldu¤u anlam›na gelmemelidir. Yüksek EMC giriflimi yan›nda açma (turn-off) an›nda güç yar› iletkenlerinde zararl› tepe gerilimleri oluflmaktad›r. Azami engelleme (blocking) voltaj afl›l›rsa, güç yar› iletkeni zarar görür ve genellikle k›sa devre ile sonuçlan›r. fiekil 1’de, DC bara gerilimi ve merkez AC noktas› aras›ndaki yar›m köprünün k›sa devre endüktans› LB’yi göstermektedir. Bu örnekte, T2 transistörünün kapat›lmas› (turn-on) iZK (uCE ihmal edilebilir) ak›m›n›n sürekli artmas›na neden olur (çevrim I). Açma (turn-off) s›ras›nda (çevrim II), iZK ak›m› IGBT’nin açma süresi içinde s›f›ra düflmesi gerekir. LZK’da depolanan manyetik alan, iZK ak›m›n› korumaya çal›fl›r. Ancak, e¤er bu ak›m CZK snubber kondansatörü ile karfl›land›¤› zaman mümkündür. fiekil 1: DC bara ve yar›m köprü devresinde k›sa devre endüktans LB (basitlefltirilmifl) gösterimi Açma (turn-off) h›z›n›n de¤ifltirilmesi, sadece modülü taraf›ndan oluflturulan afl›r› gerilim tepe de¤erini azaltmaktad›r. DC bara devresindeki afl›r› gerilim, öncelikle ak›m seviyesinin bir fonksiyonudur ve sadece di/dt azalt›larak çok hafif bir flekilde düflürülebilir. fiekil 2. T2 tranzistöründeki uCE gerilimi ve iC ak›m› Bu kombinasyon, bir resonant devresidir [3], LZK, CZK ve RZK’n›n zay›flayan sinus dalgan›n süperpozisyonuna karfl›l›k düflen rezonans frekans› flu flekildedir; LZK endüktans›nda depolanm›fl olan enerji, snubber kondansatörünü UZK+ by t=π/2 gerilimine flarj eder. Ayn› zamanda, k›sa devre endüktans› LB’den akan eski ak›m D1 diyoduna yön de¤ifltirir. Ayr›ca, bu ak›m etkisi ve diyot ileri gerikazan›m› (recovery) (fiekil 3) nedeniyle, bir gerilim katk› bilefleni oluflur. Burada, anahtarlama iflleminden sonra, aç›k çevrimi temsil eden ak›m kolu bölümlerinin de gözlenmesi gerekir. LModule içindeki parazitik endüktansa ba¤l›, di/dt’den oluflan, gerilim tepe de¤erinin yüksek ve süperimpoze olmas›n› sa¤lar. uCE Gerilim E¤risi Açma (turn-off) süresince T2 146 tranzistöründeki uCE gerilim e¤risi (flekil. 2) üç bölümden oluflmaktad›r: 1) UZK; sabit DC-bara gerilimi 2) uModule gerilim e¤risi; açma (turn-off) s›ras›nda LModule deki yüksek di/dt ye ba¤l› ve D1 diyodundaki yüksek di/dt. 3) Kendi rezonans› ve LZK’da depolanan enerji nedeniyle, snubber ve DC bara endüktans› aras›ndaki osilasyon (snubber›n LSn parazit endüktans› ve ba¤lant› ayaklar› t=π/2 sayesinde, halen açma an›nda de¤iflmedi¤inden, birazdaha yüksek sinus dalgas› genli¤i oluflturur). Modül parazitik endüktans› taraf›ndan oluflan gerilim, hem de diyot iletim gerikazan›m (recovery) süresi, di/dt nin bir fonksiyonu ve T2 transiztörünün açma davran›fl› ile ilintilidir. Ak›m›n miktar›, yüke ba¤›ml› olarak tan›mland›¤›ndan, di/dt parametresi sadece anahtarlama zaman›n› etkiler. Açma ifllemi tamamlan›r tamamlanmaz en k›sa zamanda bu gerilim tekrar kaybolur. Sadece DC bara devresinde geçici bir sal›n›m görülebilir. DC Bara Devresinin Etkisi DC bara, parazitik endüktans›ndan kaynaklanan gerilim tepesini en aza indirmek için snubber kondansatörü modül terminallerine do¤rudan monte edilir [4]. Farkl› paylar gerçek uCE e¤risi temelinde tan›mlanmal›d›r. Açma (turn-off) s›ras›nda gerilim e¤risi uZK, üstel zay›flamal› bir sinüs dalgas› kullan›larak modellenebilir: Burada, açma ifllemi bafllad›¤› anda, snubber DC bara gerilim seviyesinde dolu ve parazitik LZK endüktans›n›n enerji transferi bu anda bafllad›¤›ndan uZK pay› s›f›r ile bafllar.  zarf›n›n genli¤i, T2’nin açmas›ndan k›sa bir süre önce DC bara devresi taraf›ndan sa¤lanan ak›m›n fonksiyonu ve DC bara geriliminin sabit pay›na sahiptir. fiekil 3: Güç diyodunun, farkl› di/dt için ileri iyileflme süresi DC bara parazitik endüktans› LZK’da depolanm›fl manyetik enerji baflta CZK snubber kondansatörüne periyodik olarak sal›n›r ve zay›flayan bir yo¤unlukta (RZK kay›plar› nedeniyle) geri gelir (DC bara kondansatörlerinin etkin kapasite de¤eri, CZK ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda yeterince büyüktür ve bu nedenle ihmal edilebilir düzeydedir). t=π/2 an›nda LZK’n›n tüm enerjisi WL, CZK’de mevcut oldu¤unda, Â’n›n genli¤i afla¤›daki gibi belirlenebilir (WC, CZK’da depolanan enerjiyi temsil eder): fiekil 4’te t=π/2 an›nda gösterilen sinüs dalgas›n›n daha yüksek genlik göstermesinin nedeni LSn’nin etkisidir (fomüllerde ihmal edilmifltir). Modülün Etkisi Güç modülünün içerisindeki koflullar farkl›d›r. Yer ve çal›flma güvenli¤i (yüksek s›cakl›k) sebe- 148 fiekil 4: uZK ve uModul için uCE ve iC dayal› hesaplanm›fl e¤riler. biyle hiç bir snubber kondansatör monte edilemez. Parazit endüktanslar do¤al olarak modülde vard›r. Örne¤in; içindeki baralar, DBC düzeni ve ba¤ telleri, bu nedenle uygun tasar›m yoluyla minimize edilmelidir. Ek olarak, açma (turn-off) gerilim tepesi di/dt ye ba¤l› oldu¤undan, sadece uygun anahtarlama zaman modülasyonu yoluyla de¤ifltirilebilir: Yukar›daki formül diyot gerilim uD1‘i ek bir bileflen olarak içerir. Bu gerilim, ayr›ca ileri gerikazan›m zaman› (forward recovery time) gerilim [1] diye de ifade edilir. Endüktif yükün serbest ak›m› (freewheelimg current) durumundaki gibi e¤er yüksek di/dt li yüksek bir ak›m iletim yönünde çal›flan diyoda enjekte edilirse oluflur. fiekil 3 bir güç diyodunun takriben 10..20ns süreden sonra azami seviyeye ulafl›p, daha sonra normal ileri gerilim seviyesine düflen gerilim e¤risini (enjekte edilmifl farkl› ak›m de¤erleri için) göstermektedir. Azami gerilim birkaç yüz volt de¤erine ulaflabilir. Örnek E¤ri Kullanarak Parametrelerin Tan›mlanmas› fiekil 2'deki e¤ri, anahtar karakteristik de¤erlerinin nas›l tan›mland›¤›n› göstermek içindir. Örnek e¤ri, 200 V DC bara devresi, 0.68μF snubber kondansatörü ve 350μH k›sa devre endüktans› olan küçük bir deneysel düzenek ile oluflturulmufltur. DC Bara Paylafl›m Analizi Seçilen DC bara geriliminde zaman sabitleri τ’yi tan›mlamak için, e¤riden iki anlaml› ölçüm noktas› al›nm›flt›r: DC bara parazitik endüktans›, seri rezonans devresi (RZK, LZK ve snubber CZK çevrimi) rezonans koflulunu kullanarak verilen frekansdan hesaplanabilir (fR=763,5 kHz): Manyetik kay›p direnci afla¤›daki flekilde hesaplan›r: Rezonans devresinin kalite de¤eri: ω, τ, UZK ve  genli¤inin daha zarif ve hassas bir flekilde tan›mlama yolu ise say›sal veri iflleme ve xmgrace [2] görsellefltirme arac› kullanmakt›r. Burada, afla¤›daki formül tepe gerilimi ve birtak›m dalgalanmalardan sonra, aras›ndaki alana uyum sa¤lar: y = a0 + a1 * sin(a2*g0.s1.x-a3) * exp(-(g0.s1.x-a3)/a4) Do¤rusal olmayan bu fleklin yerine oturmas› için 20 iterasyon yap›larak parametre sonuçlar› elde edilmifl ve tablo 1'de gösterilmifltir. Tablo 1: Sonuçlar Sonuç e¤risi fiekil 4’te gösterilmifltir. Modül Pay›n›n Analizi Afl›r› gerilimin modül pay›, 2 aflamada ele al›nabilir. ‹lk olarak ic kollektör ak›m e¤risinin (örne¤in xmgrace ile) türevi yoluyla. Sonra ölçekleme buna göre ilk uce tepe gerilim içine, yeni e¤ri eklerek yap›l›r. Diyot etkisi hala dikkate al›nmas› gerekti¤inden, burada bulunan (negatif) ölçeklendirme faktörü, parazit modül indüktans› ile uyuflmamaktad›r. Bu nedenle LModule,fict bir hayali modül indüktans› tan›mland›: Asl›nda, gerilim e¤risi uModule sadece yar› iletken anahtarlama 150 davran›fllar›n› ve parazit modül endüktans›na ba¤l› de¤il, ayn› zamanda diyot ileri gerikazan›m›na (forward recovery) da ba¤l›d›r. Bu nedenle, LModule,fict diyot ileri gerikazan›m temeline ba¤l› düzeltilmesi gerekir. ‹leri iyileflmenin (forward recovery) toplam gerilim art›fl›ndaki azami pay› esas azami di/dt (fiekil 3)’yi kullan›larak tahmin edilmelidir: Afla¤›da kullan›lan standart güç diyodunun 10kA/μs ileri gerikazan›m gerilimi Ufr,max, afla¤›daki denklem kullan›larak yaklas›k olarak oldukça do¤ru bulunabilir: Bu örnekte, di/dt=1.3kA/μs için 20.5 Volt civar›ndad›r. Bu nedenle afl›r› gerilim, endüktif pay›n sonucu 70 Volt civar›na iner ve test modülünün kendi endüktans 49.8nH ye (hesaplanan de¤er) düfler. t=0 de, her iki e¤rilerinin süperpozisyonu (flekil 4) sonucu, hesaplanan e¤ri sonuçlar› asl›nda uce’dir. fiimdi alternatif snubber için karakteristik, kolayca tespit edilebilir. Kritik Davran›fl Snubber, DC bara ile birlikte rezonans frekans›n› fRes,ZK olan bir rezonans devresi gibi davran›r. Bu nedenle, kritik durumlar oluflabilir. Bu durum örne¤in anahtarlama frekans› f0’›n çift faktörü olsayd› oluflurdu. Rezonans devre kalitesi yeterince iyi ise, sonraki anahtarlama ifllemi s›ras›nda bu enerji snubbera enjekte edilir. Bu sadece birkaç saat darbesi sonras›nda kritik bir afl›r› gerilime yol açabilir. Gösterilen test modülünün nispeten düflük kaliteli olmas› nedeniyle bu etki 30 kHz ve üzeri anahtarlama frekanslarda beklenebilir. Ayr›ca, çeflitli DC bara devreleri ve/veya modüllerin kötü araba¤lant›lar› da istenmeyen uyarmalara yol açabilir. Sonuç Açma (switch-off) s›ras›nda uce ve iC ölçümünün analizi, parazitik DC bara endüktans› ve modül indüktans› aras›ndaki etkileflim gösterir. Bu flekilde, uygulaman›n zay›f noktalar›n› analiz ve simülasyonda en iyi duruma getirme potansiyelini kolaylaflt›r›r. Açma (turn-off) h›z›n›n de¤ifltirilmesi, sadece modülü taraf›ndan oluflturulan afl›r› gerilim tepe de¤erini azaltt›¤› görülebilir. DC bara devresindeki afl›r› gerilim, öncelikle ak›m seviyesinin bir fonksiyonudur ve sadece di/dt azalt›larak çok hafif düflürülebilir. Açma (turn-off) sürecinin net aç›klamas›; do¤ru anahtarlama h›z›, snubber ve modül tasar›m›n› seçerken hem olanaklar ve hem de k›s›tlamalar gösterir. Önlemlerin dengeli kombinasyonunu -do¤rudan PC’de karmafl›k testlere gerek kalmadan- maliyetleri ve güvenilirli¤i optimize etmek iyi bir yoldur. Kaynaklar [1] Josef Lutz: Halbleiter-Leistungsbauelemente, Springer-Verlag 2006 [2] Weizmann Institute of Science: grace / xmgrace [3] Steinbuch, Rupprecht: Nachrichtentechnik, Bd1: Schaltungstechnik, Springer-Verlag 1982 [4] Application Note AN7006: IGBT Peak Voltage Measurement and Snubber Capacitors Specification TEST/ÖLÇÜ Senkronizasyon Rölelerinin Testi Netes Mühendislik Senkronizasyon röleleri, enerji alt›ndaki iki sistemin emniyetli bir flekilde birleflmesini sa¤lar. Bu ifllem için her iki sistemin ba¤lant› bafllang›ç sekans› gerilim, faz aç›s› ve frekans farkl›l›klar›n›n tolerans limitlerine göre birbirleri ile uyumlulu¤u sa¤lanana kadar bloke edilir. Senkronizasyon röleleri veya synchrocheck rölelerini test etmek için birbirinden kay›kl›¤› olan iki ba¤›ms›z gerilime gereksinim vard›r. Örne¤in; bu iki gerilim sinyali birbirinden frekans, faz aç›s› ile herhangi bir anda farkl›l›k gösterebilmelidir. En az sinyallerden birinin gerilim seviyesi ayarlanabilir olmal›d›r. Böylece, interkonnekte ifllemi bafllamadan önce elektriksel durum için gerçekçi simülasyon ortam› sa¤lanm›fl olur. Genellikle bu test rölelerin gerilim giriflleri ile yönetilir. PTE Serisi Ekipman ‹le Test PTE-100-V tek fazl› ve PTE-300V üç fazl› jeneratörlerde bulunan frekans kayd›rma özelli¤inin PTE-100-V, PTE-300-V, PTE-50CE, PTE-50-CET model test setlerinin temel amplifikatörlerinin harici bir AC sinyal ile kilitlenme kabiliyeti ile birleflmesi sonucunda, bu tip koruyucu rölelerin testinde kullan›lan dF/dT frekans kay›kl›¤› durumu simüle edilebilir. Test kanallar›n›n frekans›, diferansiyel kayd›rma modunda 0.001 Hz çözünürlük ile harici sinyal frekans de¤erinden 152 Harici sinyal frekas›nda oluflabilecek herhangi bir de¤ifliklik, gerçek zamanda test ünitesinin frekans jeneratörü taraf›ndan takip edilir. Böylece, kayman›n beklenen de¤erde kalmas› sa¤lan›r. kilemeyecektir. Harici sinyal frekas›nda oluflabilecek herhangi de¤ifliklik, gerçek zamanda test ünitesinin frekans jeneratörü taraf›ndan takip edilir. Böylece, kayman›n beklenen de¤erde kalmas› sa¤lan›r. de¤ifltirilebilir. Böylece, sürekli kayma sanal olarak gerçeklefltirilir. Test prosedürü, k›saca flöyledir; • Mevcut test kanallar›ndan biri gerilim moduna al›n›p, rölenin gerilim girifl ucuna ba¤lan›r. • Seçilen kanal›n test gerili ayarlan›r. • Harici gerilim kayna¤›n› rölenin ikinci gerilim girifl ucuna, harici faz referans gerilimi “External Phase Reference” test unitesinin k›rm›z› girifl ucuna ba¤lan›r. • Frekans ayar modu differential konumuna al›nr. • Gerilim ç›k›fl› aktive edilir ve frekans de¤ifltirilerek rölelerin iflletim de¤erleri tespit edilir. Afla¤›da tan›mlanan metotta, test ekipman›ndaki gerilim ç›k›fl kanal(lar›) rölenin bulundu¤u mahaldeki her hangi bir AC kayna¤›na senkronize olacakt›r. Bu harici sinyal, referans sinyal olarak adland›r›lmaktad›r . Referans sinyalin yüzde 100 kararl› olmamas›, test tekrarlanabilirli¤ini et- Düzenek 1: Çevrim ‹çi Bir Rölenin Tek Faz Testi Gerekli minimum test ekipman›; PTE-300-V veya PTE-100-V frekans› de¤iflken test setleridir. Bu en basit durumdur. Rölenin herhangi bir ta- 154 raf›nda (gen veya bara) mevcut olan sinyal referans sinyal olarak kullan›labilir. Rölenin operasyonel konta¤›n›n›n flalt devresinden izole edilmesi önemlidir. Rölenin herhangi bir girifli baradan ayr›l›p test seti gerilim ç›k›fl›na ba¤lan›r. Rölenin di¤er gerilim girifli (hatt›n solunda) ile test setinin harici faz referans› siyah /k›rm›z› giriflini paralel ba¤lan›r. Frekans kontrol modu diferansiyel-differential (ΔF) konumuna al›n›r. Gerilim ç›k›fl›, rölenin anma gerilimi kademesine getirilir ve ç›k›fl› aktive edilir. Test cihaz›n›n frekans› elle de¤ifltirilerek rölenin çal›flma noktalar› tespit edilir. Referans frekans› 0.001Hz çözünürlük ile kayd›rmak bu düzenek ile olanakl›d›r. Düzenek 2: Çevrim D›fl› Bir Rölenin Tek Faz Testi Gerekli minimum test ekipman›; PTE-300-V veya PTE-100-V frekans› de¤iflken test setleridir. Bara ba¤lant›s› olmamas› halinde, PTE test cihaz›n›n 110 VAC yard›mc›-auxiliary ç›k›fl› kullan›labilir. Bu, sabit gerilim test cihaz›n›n 220 veya 110 VAC besleme hatt› ile senkronize edilmifltir. E¤er rölenin faz bafl›na nominal gerilimi de¤iflikse (örne¤in 63.5 VAC), 110 VAC 2 faz aras›na ba¤lanabilir. Frekans de¤erleri, bu tip testlerde gerilim seviyesine göre daha önemlidir. 110 VAC gerilim yard›mc› ç›k›fl› rölenin gerilim giriflinden birisine ba¤lan›r ve düzenek 1’de belirtilen 1’den 6’ya kadar olana ad›mlar tekrarlan›r. Düzenek 3: Çevrim D›fl› Rölede 3 Faz Referans Gerilimi ‹le Çal›flmak Gerekli minimum test ekipman›; 1 adet frekans› de¤iflken set (PTE-100-V veya PTE-300-V) ve bir adet 3 kanall› settir. 3 kanall› test ünitesi, gerekli 3 faz gerilim referans›n› R-T-S olarak rölenin bir taraf›na tatbik eder. E¤er PTE-50-CET kullan›l›yorsa, öncelikle kanallar›n ak›m modundan gerilim moduna çevrilmesi gereklidir. Bu gerilim kanallar›ndan bir tanesi, frekans› de¤iflken test seti (PTE-100-V or PTE-300-V)’nin, harici faz referans - external phase reference siyah/k›rm›z› girifline ba¤lanmal›d›r. Böylece, bu ünitedeki frekans de¤iflmeleri bu sinyale refere edilebilir. Not: PTE-BUS senkronizasyon metodu, 156 bu test için uygulanamaz. Çünkü frekans de¤iflimi ayn› anda tüm kanallar› etkilece¤i için rölenin her iki taraf› aras›nda frekans kay›kl›¤› oluflmaz. Daha sonra rölenin serbest uçlar›na frekans kayd›rma ünitesi gerilim kanal› ba¤lanarak yukar›da 1’den 6.ad›ma kadar olan prosedür tekrar edilmelidir. Harici Gerilim Sinyaline Senkronizasyon (Herhangi Bir Elektronik PTE Test Seti) Harici gerilim aral›¤› 5 ila 300 VAC aras›nda olmal› ve test ünitesinin panelinde yer alan harici faz referans - Ext. phase reference siyah ve k›rm›z› girifline ba¤lanmal›d›r. Bu ba¤lant› s›ras›nda e¤er yanl›fll›kla yeflil renkli girifle ba¤lant› yap›l›rsa, gerilim kayna¤› k›sa devre olur. Bunun sonucunda ciddi yaralanmalar ve test ekipman›nda, gerilim kayna¤›nda hasar oluflabilir. Harici sinyalin frekans aral›¤› 40 ila 70 Hz’dir. Tüm uçlar, topraktan ve di¤er uçlardan 1500 VAC’ye kadar tamam›yla izole edilmifltir. Girifl uçlar› yak›n›nda bulunan LED gösterge, uygun sinyalin tatbik edilmesi ile yanar konuma geçer. Frekans De¤ifltiriciyi Diferansiyel Moda Set Etme (PTE-100-V ve PTE-300-V Setleri ‹çin Geçerli) Frekans kontrol pedinde mod tufluna basarak diferansiyel veya belirlenen ayar modlar› aras›nda seçim yap›l›r. K›rm›z› LED her bir moda iflaret eder. Ancak yukar›da belirtildi¤i gibi test ünite- sinin geçerli referans sinyali alg›lamas› halinde diferansiyel (ΔF) ayar modu etkinleflebilir. Frekans göstergesi “000.0”konumundan (normal ayar modu 40 Hz’den 300 Hz’e 0.1 Hz çözünürlük ile) “0.000” konumuna de¤iflir (harici sinyal frekans›ndan -9.999 ile +9.999 Hz frekans sapmas› 0.001 Hz çözünürlükle). ENERJ‹ Elektrikli Araç fiarj ‹stasyonu Ahmet B‹RLEfiT‹R‹C‹, Genel Müdür Yard›mc›s› Gersan Elektrik Gersan taraf›ndan gelifltirilen elektrikli araç flarj istasyonlar›, çeflitli haberleflme altyap›lar›na adapte olabiliyor. Üzerlerindeki kart okuyucular sayesinde kullan›c›y› tan›yabilen bu cihazlar, ortalama bir arac› 60 dakika içinde flarj edebiliyor. 158 Gersan Afi, enerji santrallerinden evdeki prize kadar uzanan hat üzerindeki iletkenleri tafl›yan, birlefltiren, koruyan sistemleri ve malzemeleri üretmekte olup; yeni ürünü olan elektrikli araç flarj istasyonu ile elektrik da¤›t›m› sektöründe önemli bir ad›m atm›flt›r. Dünya üzerinde h›zla tükenmekte olan petrol, enerji sektöründe yeni aray›fllara yol açarak alternatif enerji kaynaklar›n›n kullan›m› ve fosil kaynakl› yak›t tüketiminin azalt›lmas› yönünde çal›flmalar› h›zland›rm›flt›r. Petrol tüketimini azaltmak ve gelecekte oluflabilecek potansiyel enerji krizlerinin önüne geçmek için gelifltirilmeye bafllanan elektrik enerjisi ile çal›flan yüksek verimli otomobiller, yavafl yavafl piyasaya sürülmektedir. Gelece¤in dünyas›n›n önemli parçalar›ndan biri olacak bu araçlar, gereken ilgiyi flimdiden görmektedir. Elektrikli araçlar›n üretilmesinin yan› s›ra enerji ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› da araflt›rma ve gelifltirme gerektiren bir di¤er önemli konudur. Gersan Elektrik, bu alanda yenilikçi yaklafl›mlar› ile teknolojik çözümler sunmaktad›r. Trafikteki araçlar›n tükettikleri enerji miktar› göz önüne al›nd›¤›nda ortaya büyük rakamlar ç›kmaktad›r. Elektrikli araçlar›n yayg›nlaflmas› ve yanmal› motorlu araçlar›n yerini almas› ile bu devasa enerji, elektrik enerjisi üretim, iletim ve da¤›t›m sistemlerinden karfl›lanacakt›r. Bu nedenle enerji sistemi alt yap›s›n›n gelifltirilerek kapasitenin kademeli ve kontrollü olarak art›r›lmas› gerekecektir. Gersan Elektrik taraf›ndan gelifltirilmifl flarj istasyon sistemi, bu noktada devreye girmekte ve enerjinin da¤›t›m alt yap›s›, enerji kalitesi kontrolü, araçlar›n h›zl› veya normal h›zlarda yüksek güvenlikte flarj edilmesi ve flarj›n ücretlendirilmesine kadar olan bir süreci içermektedir. Patentli ak›ll› flarj istasyonu, dokunmatik LCD ekran› ile kullan›c›lara internete eriflim olana¤› sa¤lamaktad›r. Ayr›ca kullan›c›lar, flarj istasyonu üzerinden kendi bilgisayarlar›na kablosuz internet hizmeti için eriflim flifresi temin edebilmektedir. ünitelerinin güç elektroni¤i devresi yap›s›, enerji kalitesinde bir tak›m s›k›nt›lara yol açabilmektedir. Bu nedenle toplam harmonik distorsiyonu ve enerji faktörünün yönetmeliklerce belirlenen limitleri aflmamas› için sistemin içinde harmonik filtreleme ve kompanzasyon üniteleri bulunmaktad›r. Sisteme dahil flarj üniteleri, çeflitli haberleflme yap›lar›na adapte olabilen, oluflturulan bir merkez sunucu ile ya da ‹stanbul Kart gibi bölgesel halihaz›rda kullan›lan sistemlerle haberleflen ekipmanlard›r. Sistem dahilinde flarj gerçeklefltirmek için sisteme üye olunarak al›nan radyo frekansl› tan›mlama (RFID) üye kart› ya da ‹stanbul Kart benzeri dahili sistemler kullan›l›r. fiarj ünitelerinin kart okuyucular›, bu kartlar sayesinde kullan›c›lar› tan›mlar. Böylece; flarj ifllemini bafllatma, durdurma, tüketilen enerji miktar› ve bedelini kullan›c› hesab›na yans›tma gibi ifllevlerin güvenli bir flekilde gerçeklefltirilmesi sa¤lan›r. Ünitelerin içinde bulunan iletiflim modülleri, yerel a¤ veya internet üzerinden merkez sunuculara ba¤lanabilmektir. Ayr›ca istasyonda oluflabilecek ar›za ve benzeri durumlarda haberleflme sisteminde takip edilip, acil durumlarda da¤›t›m paneli üzerinden enerjinin devre d›fl› b›rak›lmas› özelli¤i mevcuttur. Sistem ve Özellikleri Elektrikli araç flarj sistemi, tüm bileflenleri ile bütün bir yap›d›r. Sisteme gelen üç fazl› enerji, da¤›t›m paneline gelir ve buradan flarj ünitelerine busbar sistemi veya kablo vas›tas› ile ulafl›r. Sistemin tüketece¤i enerji ve transformatör kapasitesi göz önüne al›narak projede ünite say›lar› belirlenir. Elektrikli araçlar›n çekti¤i yüksek seviyeli ak›m ve akü flarj 159 H›zl› fiarj Modülü H›zl› flarj modülü, üç fazl› 63 A veya 32 A seviyelerinde elektrikli araç flarj› gerçeklefltirebilen ünitedir. Arac›n batarya kapasitesine göre de¤iflen, 20 dakika ile 1 saat sürede flarj edebilme kapasitesine sahiptir. Ünite, IEC 62196 standartlar›nda tasarlanm›fl olup; “Tip 2” diye adland›r›lan flarj fifline sahiptir. fiarj iflletimi olarak “Mod 3” ad› verilen yap› kullan›lmaktad›r. fiarj fifli, araç ile istasyon aras›ndaki iletiflimin kurulmas› için özel bir yap›ya sahiptir. Bu iletiflim, flarj fiflinin do¤ru tak›l›p tak›lmad›¤› ve arac›n flarj ak›m› bilgilerini içerir. Ünite; dahili enerji ölçer, kart okuyu- cu, LCD panel, kaçak ak›m ve afl›r› ak›m korumalar› gibi parçalar içermektedir. LCD panel, kullan›c›y› yönlendiren görsel animasyonlar içermektedir. Gövde koruma topraklamas› mevcuttur ve d›fl ortamda kullan›ma müsait gerekli standartlara sahiptir. Normal fiarj Modülü Normal flarj modülü, tek fazl› 16 A seviyesinde flarj h›z›na sahip olup; arac›n kapasitesine göre de¤iflmekle birlikte ortalama 68 saatte flarj edebilmektedir. Ünite, h›zl› flarj modülünün içerdi¤i tüm standartlar› ve korumalar› içermektedir. Normal flarj modülü, di¤erinden farkl› olarak, tek fazl› “Tip 2” veya normal “Schuko” di- Elektrikli araçlar›n çekti¤i yüksek seviyeli ak›m ve akü flarj ünitelerinin güç elektroni¤i devresi yap›s›, enerji kalitesinde bir tak›m s›k›nt›lara yol açabilmektedir. Bu nedenle toplam harmonik distorsiyonu ve enerji faktörünün yönetmeliklerce belirlenen limitleri aflmamas› için sistemin içinde harmonik filtreleme ve kompanzasyon üniteleri bulunmaktad›r. ye adland›r›lan priz kullan›labilmektedir. Arac›n kendisinden gelecek olan tek fazl› fifl, bu prize tak›larak flarj ifllemi gerçeklefltirilmektedir. Prizin bulundu¤u bölme, ikinci flah›slar›n müdahale edememesi için kapak ile gizlenmektedir. Manyetik kilit mekanizmas›na sahip kapak, kullan›c›n›n kart›n› okutmas› ile aç›l›r ve arac›n istasyona ba¤lanmas› beklenir. Kapak, bu ifllem tamamland›ktan sonra kullan›c› taraf›ndan kapat›l›r ve sistem taraf›ndan kilitlenir. Böylece, bafllayan flarj›n ikinci flah›slarca durdurulmas›na yönelik giriflimler engellenir. Kapa¤›n aç›k ya da kapal› oluflu sensörlü bir mekanizma ile kontrol edilir. ‹stasyondan gerçeklefltirilen tüm elektrik ve elektromekanik fonksiyonlar, Gersan Elektrik bünye- 160 sinde gelifltirilmifl bir elektronik kontrol sistemi ile gerçeklefltirilmektedir. Ünitelerden h›zl› flarj olanlar yere monte, d›fl ortamda kullan›labilen kasalara sahipken; normal h›zda flarj eden üniteler, hem yere monte hem de duvar tip modellerine sahiptir. Cihazlar, d›fl ortamlarda kullan›ma uygun olup IP54 standartlar›nda paslanmaz çelik gövdelidirler. Dokunmatik Renkli Ekran Seçene¤i ‹le Ak›ll› fiarj ‹stasyonu fiarj istasyonlar›, gelece¤in tüketicileri taraf›ndan en s›k kullan›lacak cihazlardan biri olarak öngörülmektedir. fiarj süresi, benzin doldurma süresine oranla biraz uzundur. Bu süreçte kullan›c›n›n hem vakit geçirmesi hem 162 de biliflimsel ihtiyaçlar›n› karfl›lamas› amac›yla Gersan Elektrik taraf›ndan gelifltirilen patentli ak›ll› flarj istasyonu, dokunmatik LCD ekran› ile kullan›c›lara internete eriflim olana¤› sa¤lamaktad›r. Ayr›ca kullan›c›lar, flarj istasyonu üzerinden kendi bilgisayarlar›na kablosuz internet hizmeti için eriflim flifresi temin edebilmektedir. Bu sistem üzerinden arac›n bulundu¤u nokta, yol ve trafik durumu, gidece¤i yer için yol haritas›, u¤ramas› öngörülen sonraki flarj istasyonlar›, flarj istasyonu rezervasyonu gibi hizmetler de sunulmaktad›r. Tüketicilerin s›k kullanaca¤› bu cihaza renkli ekran üzerinden reklam amaçl› görsel animasyon hizmetinin verilmesi mümkün olup; yeni bir efektif hatta interaktif bir reklam platformunun oluflturulmas› mümkündür. ENERJ‹ Rüzgar Gücünün fiebekeye Entegrasyonunda Ar›za Sonras› Sisteme Katk› Yetene¤i (FRT)’nin Farkl› Türbin-Jeneratör Üniteleri ‹çin ‹ncelenmesi Gül KURT, gulenderkurt@hotmail.com Kocaeli Üniversitesi Elektrik Mühendisli¤i Bölümü Rüzgar enerjisi, günümüzün en h›zl› geliflen endüstrisidir. Rüzgar enerjisinin güç sistemi içerisindeki ifltirakinin son y›llarda artmas›, flebekenin rüzgar türbinlerinden beklentisini de art›rm›flt›r. Özellikle rüzgar türbinlerinin gerilim düflmesi ile sonuçlanabilecek flebeke ar›zalar›ndan sonra kararl›l›¤›n› kaybetmeden flebekede kalabilmesi ve ar›za sonland›r›l›p normal iflletme koflullar›na dönünceye kadar flebekeyi destekleyebilmesi (Fault-Ride-Through FRT) olarak tan›mlanan grid kod talebini karfl›layabilmesi, potansiyel bir güçlüktür. Bu çal›flmada ço¤unlukla kullan›lan üç farkl› türbin jeneratör ünitesinin ar›za sonras› davran›fllar› incelenmifltir. 164 1. Girifl S›n›rl› fosil yak›t rezervleri ve CO2 emisyonunun azalt›lmas› zorunlulu¤u, yenilenebilir enerji sektörünün geliflmesini sa¤lam›flt›r. Özellikle rüzgar enerji sektörü, son y›llarda önemli at›l›mlar yapm›flt›r. 2009 y›l›n› 801 MW kurulu güç ile kapatan Türkiye rüzgar enerjisi sektörü, 2010 y›l›nda 528 MW'l›k önemli bir büyüme göstererek kurulu rüzgar enerjisi gücünde Avrupa'n›n 11. ülkesi haline gelmifltir [1]. Büyük güçlerdeki rüzgar gücünün flebekeye entegrasyonu, basit de¤ildir. Güç sistemleri ve onlar›n iflletilmeleri, senkron jeneratörlü konvansiyonel güç santrallerine göre gelifltirilmifltir. Rüzgar santralleri, konvansiyonel santrallerden farkl›d›r. Rüzgar›n güç miktar› önemlidir, flebeke performans›n› ve kararl›l›¤›n› etkiler. Bu nedenle iletim sistem operatörleri, rüzgar santrallerinin ba¤lanmas›nda flartlar öne sürer. ‹letim sistem operatörünün bütün üretim üniteleri için belirlenmifl resmi do- küman›na flebeke ba¤lant› kriterleri (grid kod) denir. Rüzgar santralinin çal›flmas›, gerek normal iflletme koflullar›nda gerekse, ar›za sonras›nda grid kod talepleri ile s›n›rland›r›lm›flt›r. Grid kod talepleri, elektrik flebekesinin gerilim ve frekans kararl›l›¤›n› sa¤lamak ve ar›za durumunda ise ar›za ortadan kald›r›l›ncaya kadar rüzgar türbin ünitesinin kararl›l›¤›n› kaybetmeden sistemde kalmas›n› sa¤lamak üzere uygulan›r. Grid kod talepleri özellikle, sürekli ve geçici rejimde gerilim kararl›l›¤› problemini çözmek için reaktif gücü desteklemek odakl›d›r. Ba¤lanan hatlar›n ve yüklerin reaktif güç tüketimleri, zay›f ve yüklü sistemlerde gerilim çökmesine neden olabilir. Özellikle uzak bölgelerde ve uzun iletim hatlar› ile fiekil 1: Bafll›ca türbin-jeneratör üniteleri (a) Sabit h›zl› - sincap kafesli indüksiyon jeneratörleri, (b) De¤iflken h›zl› - çift beslemeli indüksiyon jeneratörleri, (c) Direkt sürümlü senkron jeneratörler 166 Grid kod; flebekelerdeki bozulmalar esnas›nda ar›za temizlenir temizlenmez aktif gücün ar›za öncesi de¤erine restorasyonunu sa¤lamak üzere rüzgar gücünün iflletimde olmas›n› ve ar›za esnas›nda flebeke gerilimini desteklemek üzere reaktif güç üretmesini ister. Bu durum, ar›za sonras› sisteme katk› yetene¤i olarak tan›mlan›r. ba¤lanm›fl rüzgar çiftliklerinde karfl›lafl›lmas› muhtemel bir problemdir [2]. 2. Rüzgar Türbin Uygulamalar›nda Kullan›lan Jeneratörlerin Ar›za Sonras› Sisteme Katk› Yeteneklerinin (FRT - Fault Ride Through) De¤erlendirilmesi Grid kod; flebekelerdeki bozulmalar esnas›nda ar›za temizlenir temizlenmez aktif gücün ar›za öncesi de¤erine restorasyonunu sa¤lamak üzere rüzgar gücünün iflletimde olmas›n› ve ar›za esnas›nda flebeke gerilimini desteklemek üzere reaktif güç üretmesini ister. Bu durum, ar›za sonras› sisteme katk› yetene¤i olarak tan›mlan›r. Rüzgar türbininde kullan›lan teknolojiye ve tipine ba¤l› olarak farkl› flekillerde ve derecelerde bu talep karfl›lan›r. A¤›rl›kl› olarak kullan›lan, flekil 1’de sunulan üç türbin-jeneratör tipinden söz edilebilir [3,4]. • Sabit h›zl› - sincap kafesli indüksiyon jeneratörler • De¤iflken h›zl› - çift beslemeli indüksiyon jeneratörler • Direkt sürümlü senkron jeneratörler Sincap Kafesli ‹ndüksiyon Jeneratörleri (SCIG) Rüzgar güç santrali taraf›ndan verilen reaktif güç kompanzasyonu yeterli de¤ilse, gerilim karars›zl›¤›ndan kaçmak için üretilen aktif gücün s›n›rlanmas› gerekir. Bu durum, reaktif gücü kompanze etmeyen, öte yandan reaktif güç tüketen sabit h›zl› sincap kafesli rüzgar türbinlerinde görülür. Sabit h›zl› - sincap kafesli indüksiyon jeneratörlerinin en önemli iflletim karakteristi¤i, reaktif güç tüketicisi olmalar› ve gerilim kontrolüne katk›da bulunamamalar›d›r. Bu, iletim sistemleri için istenmeyen bir durumdur. Özellikle büyük türbin ve zay›f flebekelerde reaktif güç tüketimi, ba¤lant› noktas›nda (PCC) kullan›lan kapasitörler ile kompanze edilir. Sincap kafesli indüksiyon jeneratörünün bir di¤er karakteristi¤i ise bu tip jeneratörlerin bir ar›za sonras›nda gerilim restorasyonun yavafl olmas› ve gerilim ve rotor h›z›nda karars›zl›¤a yol açabilmesidir. Ar›za esnas›nda rüzgardan çekilen mekanik güç ve flebekeye verilen elektriksel güç aras›ndaki dengesizlik nedeniyle jeneratör ivme kazan›r. Ar›za temizlenip gerilim restore edildikten sonra jeneratör, gerilim restorasyonunu engelleyecek flekilde reaktif güç tüketir. Gerilim, gerekti¤i kadar h›zl› restore edilemezse jeneratör ivme kazanmaya devam eder ve daha fazla reaktif güç tü- fiekil 2: Crow-bar ile donat›lm›fl çift beslemeli indüksiyon jeneratörünün (DFIG) rüzgâr türbinine ba¤lant›s› [6]. ketir. E¤er türbin zay›f flebekeye ba¤l›ysa; bu olay gerilim ve rotor h›z› karars›zl›¤›na yol açacakt›r. Bu tip bir karars›zl›¤› önlemek için klasik bir SVC ya da daha h›zl› ve geliflmifl olan Statcom gibi gerilim regülatörü rüzgar santralinin ortak ba¤lant› noktas›na uygulan›r ve böylece, gerilim kararl›l›¤› büyük ölçüde, h›zl› bir flekilde art›r›r. fiebekede bir ar›za sonras› ortaya ç›kabilecek gerilim çökme riski azalt›labilir [2,4,11]. Çift Beslemeli ‹ndüksiyon Jeneratörleri (DFIG) De¤iflken h›zl› rüzgar türbinleri, çift beslemeli indüksiyon jeneratörleri (double-fed induction generator-DFIG) ile donat›lm›flt›r. Çift beslemeli indüksiyon jeneratörü, stator terminallerinden flebekeye do¤rudan; rotor sarg›s› ise, rotor taraf› ve flebeke taraf› olmak üzere dört bölgeli AC/DC/AC güç konvertörü üzerinden flebekeye ba¤l›d›r. Rotor taraf›ndaki konverter kontrol sistemi (RSC), elektromanyetik torku düzenler ve makinenin mag- 168 netizasyonunu sürdürebilmesi için reaktif güç sa¤lar. fiebeke taraf›ndaki konverter kontrol sistemi (GSC) ise, DA linkini düzenler. fiebekedeki bir ar›za esnas›nda rüzgar türbini ba¤lant› noktas›nda gerilim düflmelerine neden olur. Böyle bir gerilim düflmesi, türbin girifl gücü ile jeneratör ç›k›fl gücü aras›nda dengesizlikle sonuçlan›r. Bu, makinenin stator ve rotorunda geçici ak›mlara, geçici konvertör ak›mlar›na, dc hat gerilim dalgalanmalar›na ve h›zda de¤iflimlere neden olur. Crow-bar devresi, geçici bozulmalarda oluflabile- cek afl›r› ak›mlardan RSC devresini korumak için rotor sarg›lar›n› flekil 2’deki gibi k›sa devre etmek üzere kullan›l›r. DFIG’de rotor taraf› konvertörü, rotor devresini afl›r› ak›mlardan korumak için bloke olur. Bu durumda rüzgar türbini jeneratörü devreden ayr›lmaz ve iflletilmeye devam edilir. Buna karfl›n RSC’nin kontrolü kaybedilir. Jeneratör, konvansiyonel bir sincap kafesli indüksiyon jeneratörü haline gelir ve bir miktar aktif güç üretir ve bir miktar reaktif güç tüketmeye bafllar. Rüzgar türbini aktif güç üretmek üzere iflletilmeye devam edilir ve GSC reaktif gücü ve gerilimi kontrol eder. GSC’nin kontrol edebilirli¤i konverterin küçük kapasitesiyle (yaklafl›k türbin gücünün yüzde 30’u) ile s›n›rl›d›r. Rüzgar türbininin kanat aç›s› kontrolü afl›r› h›zlanmay› önlemek üzere aktive edilir. Hata temizlendi¤inde ve flebeke gerilimi ve frekans› düzeltildi¤inde RSC tekrar anahtarlan›r ve crowbar devreden ç›kar›l›r. DFIG tekrar ba¤›ms›z aktif ve reaktif güç kontrolüne sahip olur, türbin normal iflletimine döner [6,10]. Di¤er taraftan zay›f flebekelerde flebeke ar›zas› esnas›nda küçük güç kapasiteleri (sistem gücünün yüzde 30’u kadar) nedeniyle gerilimi düzenlemek için GSC yeterli reaktif gücü veremeyebilecektir ve gerilim karars›zl›¤› oluflacakt›r. Sonuçta, RSC yeniden bafllat›lamayacak ve rüzgar türbini flebekeden ayr›lacakt›r. Dolay›s›yla gerilim kararl›l›¤› DFIG ile donat›lm›fl rüzgar türbinlerinin kesintisiz iflletilmesin- de önemli bir problemdir. fiebekeye ifltirakleri gittikçe artan rüzgâr türbinleri flebekede karars›zl›¤a yol açacakt›r. SVC, Statcom gibi FACTS donan›mlar›n›n ortak ba¤lant› noktas›na uygulanmalar› ile sürekli halde; gerilim regülasyonu ve geçici rejimde; gerilim kararl›l›¤› sa¤lanarak gerilim kontrol performans› artt›rabilir [6,8]. Senkron Jeneratörler Bu jeneratörler, elektriksel uyart›ml› veya sürekli m›knat›sl› rotorlu kullan›labilir. Jeneratör, rüzgar türbini ile diflli kutusu olmaks›z›n direkt ba¤l›d›r. De¤iflken h›zl› iflletmede senkron jeneratör bir frekans konvertörü üzerinden flebekeye ba¤l›d›r. Aktif ve reaktif güç kontrolü ayr›flm›flt›r. Jeneratör taraf› konvertörü, diyot do¤rultucu; flebeke taraf› konvertörü, PWM (pulsewidth modulated) inverterdir. Jeneratör, flebekeden konvertör arac›l›¤› ile tamamen ayr›ld›¤›ndan dolay› flebeke bozulmalar› jeneratörü do¤rudan etkilemez, gerilim düflmesi s›ras›nda ak›m ve moment de¤iflimi DFIG’e göre daha düflüktür ve geçici rejimler daha k›sa sürer. Gerilim düflmesi ile sonuçlanan ar›zalar s›ras›nda türbin ünitesinin devrede kalmas› sa¤lan›l›r. fiebeke ar›zas› esnas›nda, flebeke taraf› konvertörü için grid kod taraf›ndan talep edildi¤i gibi tan›mlanan reaktif güç enjeksiyon e¤risine dayal› uygun kontrol stratejileri gelifltirilerek jeneratör terminalindeki gerilimi düzeltebilmek için reaktif ak›m deste¤i verir. Gerilim düflmesi 170 E¤er türbin zay›f flebekeye ba¤l›ysa; bu olay gerilim ve rotor h›z› karars›zl›¤›na yol açacakt›r. Bu tip bir karars›zl›¤› önlemek için klasik bir SVC ya da daha h›zl› ve geliflmifl olan Statcom gibi gerilim regülatörü rüzgar santralinin ortak ba¤lant› noktas›na uygulan›r. esnas›nda gerilim restorasyonu için reaktif güç sa¤lamak, flebeke taraf› konvertörünün kontrolü ile mümkündür. Oldukça yüklü ve zay›f flebekelerde sistemin kararl›l›k s›n›rlar› içinde iflletilebilmesi ve son tüketici için güç kayna¤›nda kalite sa¤layabilmek amac›yla Statcom gibi bir dinamik reaktif güç kayna¤› flebeke ba¤lant› noktas›na eklenebilir [12, 13, 3,15]. 3. Sonuç Sabit h›zl›-sincap kafesli indüksiyon generatörlerinde flebeke ba¤lant› noktas›na dinamik reaktif güç kayna¤› eklenerek; de¤iflken h›zl›-çift beslemeli indüksiyon generatörlerinde, crow-bar ünitesi kullanarak ve flebeke ba¤lant› noktas›na dinamik reaktif güç kayna¤› eklenerek; direkt sürümlü senkron generatörlerde, inverterin LVRT talepleri ile uygun kontrol stratejisi ile kontol edilerek ve flebeke ba¤lant› noktas›na dinamik reaktif güç kayna¤› eklenerek, rüzgar türbinlerinin ar›za sonras›nda flebekeden ayr›lmaks›z›n iflletmede kalmas› ve gerilim kararl›l›¤›n› desteklemesi sa¤lanabilir. 4. Kaynaklar [1] www.ewea.org [2] A. Adamczyk, “FACTS Devices for Large Wind Power Plants” 2010 http://vbn.aau.dk/files/46615856/ANA_EPE2010_ FACTS_Devices_for_Large_Wind_Power_Plants.pdf [3] Rajveer Mittal, “Low Voltage Ride-Through (LVRT) of Grid ‹nterfaced Wind Driven PMSG” ARPN Journal of Engineering and Applied Sciences, Vol. 4, No. 5, p.7383, July 2009 [4] Topic 7: Wind Farm in Weak Grids Compensated w›th Statcom, http://www.elkraft.ntnu.no/smola2005/Topics/8.pdf [5] Inigo Martinez de Alegria “Connection Requirments for Wind Farms: A Survey on Technical Requirments and Regulation” Renewable & Sustainable Energy Reviews, 2007 [6] Wei Qiao, “Real-Time Implementation of a STATCOM on a Wind Farm Equipped with Doubly Fed Induction Generators” Industry Applications, IEEE Transactions, Vol 45, Issue.1, p.98-107,Jan.2009 [7] “Yenilenebilir Kaynaklardan De¤iflken Üretim Yapan Santrallerin Elektrik Üretim‹letim Sistemine Teknik Ve Ekonomik Etkileri ve Ab Uygulamalar›” TE‹Afi, Türkiye Elektrik ‹letim A.fi. Genel Müdürlü¤ü, Apk Dairesi Baflkanl›¤›,Mart 2005 [8] “Reactive power control forWind Power Plant with STATCOM” , Spring Semester, 2010 http://projekter.aau.dk/projekter/ files/32251172/MasterFINAL.pdf [10] Maurício B. C. Salles, “ Crowbar System in Doubly Fed Induction Wind Generators” ,p.738-753 Energies 2010. http://www.mdpi.com/1996-073/3/4/ 738/pdf [11] R. Ghazi, “Stability Improvement of Wind Farms With Fixed-Speed Turbine Generators Using Braking Resistors”, UPEC2010,31st Aug - 3rd Sept 2010 [12] Sebastian Achilles, “Direct Drive Synchronous Machine Models for Stability Assessment of Wind Farms”, http://www.digsilent.de/Consulting/Publications/DirectDrive_Modeling.pdf [13] A. C. Lopes, “Reactive Power Control of Direct Drive Synchronous Wind Generators to Enhance the Low Voltage Ride-Through Capability”, 2010 IREP SymposiumBulk Power System Dynamics and Control – VIII (IREP), August 1-6, 2010, Buzios, RJ, Brazil 14] www.enercon.de HABERLER 8. Enerji Sempozyumu 17 - 19 Kas›m’da ‹stanbul’da Elektrik Mühendisleri Odas› (EMO) taraf›ndan çal›flmalar› yürütülen ve iki y›lda bir düzenlenen “Enerji Sempozyumu”nun sekizincisi bu y›l 17-19 Kas›m 2011 tarihleri aras›nda ‹stanbul Kültür Üniversitesi’nde gerçeklefltirilecek. Türk Mühendis ve Mimar Odalar› Birli¤i (TMMOB), 1996’dan beri iki y›lda bir Enerji Sempozyumu düzenliyor. Bu y›l sekizincisi gerçeklefltirilecek olan sempozyum uluslararas› kat›l›ml› olarak ‹stanbul’da yap›l›yor. TMMOB’ye ba¤l› odalardan Elektrik Mühendisleri Odas› (EMO) taraf›ndan çal›flmalar› yürütülen sempozyumun bafll›¤›: “Küresel Enerji Politikalar› ve Türkiye”. Sempozyum 17-18-19 Kas›m 2011 tarihlerinde ‹stanbul Kültür Üniversitesi’nde izlenebilecek. 8 Oturum, 3 Panel ve 1 Forum Yap›lacak Sempozyumda Türkiye'nin enerji politikalar›, dünyadaki ve bölgesindeki geliflmeleri de içerecek biçimde tart›flmaya aç›lacak. Geçti¤imiz y›l a¤ustos ay›nda bafllayan çal›flmalarda gelinen noktada program büyük ölçüde netleflti. Sempozyumun ilk günü BG Enerji Holding Direktörü Mehmet Ö¤ütçü taraf›ndan “Dünya Enerji Görünümü” isimli bildiri sunulacak. Bu sunum sonras›nda ABD, Ortado¤u, Afrika, Rusya ve AB’nin enerji politikalar›n›n ekonomik, jeopolitik, stratejik aç›lardan uzmanlar›nca de¤erlendirilece¤i bir oturum gerçeklefltirilecek. “Küresel Aktörlerin Enerji Politikalar›” Michel Chossudovsky Orta Do¤u ve Afrika’y›, enerji güvenli¤i uzman› John Roberts AB’yi ve Petersburg Devlet Üniversitesi’nden Evrim Eken Rusya’y› ele alacaklar. Ard›ndan farkl› kat›l›mc›larla “Küresel - Bölgesel Geliflmelerin Enerji Politikalar›na Etkileri” paneli yap›lacak. Bu panelde Orta Do¤u ve Mezopotamya co¤rafyas›nda son dönemde siyasi alanda yaflanan geliflmeler de de¤erlendirilerek, Orta Do¤u, Orta Asya ve Kafkasya enerji politikalar›n›n tart›fl›lmas› hedefleniyor. Sempozyumun ikinci gününde enerji konusu, a¤›rl›kl› olarak küresel ekonomik geliflmeler ve uluslararas› politikalar ekseninde ele al›nacak. 2008 y›l› sonlar›nda patlak veren küresel finansal krizin enerji fiyatlar›, yat›r›mlar›, tüketimi ve arz talep dengesine ve nihayetinde enerji politikalar›na olan etkisi de ikinci gününde sunulacak bildirilerle tart›fl›lacak. Ayr›ca dünyada yaflanm›fl çeflitli enerji özellefltirmeleri deneyimlerini aktaran, enerjide kamusal yap›, tekelleflme, planlama gibi konulara de¤inen bildiriler de yer alacakt›r. Sempozyum son günü ö¤leden önce paralel oturumlar gerçeklefltirilecek. Bu oturumlar›n birinde ülkemizde yap›lmas› planlanan nükleer santrallerle birlikte s›kl›kla gündeme oturan nükleer enerji konusu tüm taraflar› ile birlikte masaya yat›r›larak tart›fl›lacak. Di¤er oturumlar jeopolitik ve teknolojik geliflmeler bak›m›ndan fosil kaynaklar, enerji verimlili¤i ve yenilenebilir enerji kaynaklar› bafll›klar›nda düzenlenecekler. Sürdürülebilir enerji politikalar›, ekoloji, yeni enerji kaynaklar›, yerli enerji sanayi ve Ar-Ge çal›flmalar› gibi konular sunulacak bildirilerde ele al›nacak. Oturum ve panellerin ard›ndan sempozyumun ana bafll›¤› “Küresel Enerji Politikalar› ve Türkiye” paneli ve devam›ndaki forumla sempozyum tamamlanacak. Delege ya da izleyici olarak kat›lman›n mümkün oldu¤u sempozyum hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgi için web sitesi http://tmmobenerjisempozyumu.org adresi ziyaret edilebilir. 172 Makel Bayilerini A¤›rlad› Makel fiirketler Grubu, teknolojik geliflmeler ve yeni ürünler hakk›nda bilgi vermek amac›yla Bolu, Antalya ve Diyarbak›r bayileri ile ifl ortaklar›ndan oluflan gruplar› 23 Haziran 2 Temmuz tarihleri aras›nda konuk etti. Fabrika gezisinin ard›ndan Sat›fl Müdürü Ethem Uzunsoy ve Maksay Müflteri Temsilcisi Nurettin Durmufl taraf›ndan Makel fiirketler Grubu ve yeni ürünler hakk›nda bilgi alan ziyaretçiler, program kapsam›nda bo¤azda düzenlenen yeme¤e kat›ld› ve ‹stanbul’un tarihi yerlerini gezdi. Baflar›l› Bayiler, Ödüllendirildi Makel fiirketler Grubu, 2011 y›l› kampanya sat›fllar›nda baflar› gösteren bayilerini Kapadokya gezisi ile ödüllendirdi. 23-25 Haziran 2011 tarihleri aras›nda gerçeklefltirilen geziye 14 Makel bayisi eflleri ile birlikte kat›ld›. Makel bayilerine gezi s›ras›nda Makel Yurtiçi Sat›fl Müdürlü¤ü’nden Murat Demir efllik etti. 30 Haziran 4 Temmuz tarihleri aras›nda gerçeklefltirilen UkraynaYalta gezisine yine kampanya sat›fllar›nda baflar›l› olan bayiler davet edildi. Bölgenin tarihi ve do¤al güzelliklerini yak›ndan görme flans› yakalayan bayiler, 1945’te Stalin, Churchill ve Roosvelt’in bulufltu¤u tarihi Yalta Konferans›’n›n gerçeklefltirildi¤i Livadia Saray›’n› da ziyaret etti. Y›ld›r›mdan Korunma ve Topraklama Sektörü ‹stanbul’da Bulufltu YILKODER (Y›ld›r›mdan Korunma ve Topraklama Derne¤i) taraf›ndan düzenlenen “Y›ld›r›mdan Korunma ve Topraklama Sektörü Sorunlar› ve Çözüm Önerileri” isimli çal›fltay, 29 Haziran Çarflamba günü ‹stanbul Taksim Greenpark Otel’de düzenlendi. ‹stanbul, Ankara ve ‹zmir’den birçok firman›n kat›l›m› ile gerçekleflen çal›fltayda sektör sorunlar› tart›fl›ld› ve çözüm önerileri masaya yat›r›ld›. Konu ile ilgili akademisyenlerin de tecrübelerini ve bilgilerini paylaflt›klar› çal›fltayda sektörde kalitenin artmas› ve tüketicinin bilinçlendirilmesi için yap›lmas› gerekenler konusunda da fikir al›flverifli yap›ld›. Çal›fltay›n ilk bölümünde Dameks Afi Yönetim Kurulu Baflkan› Müzekka Damgac›o¤lu’nun moderatörlü¤ünde düzenlenen panelde Gersan Elektrik Genel Müdür Yard›mc›s› Ahmet Birlefltirici, Amper Elektrik Bak›m Sorumlusu Özlem Kapucu, Radsan Afi Yönetim Kurulu Baflkan› Çetin Tekin, Obo Bettermann Avrupa Bölge Sorumlusu Serdar Aksoy, Erkoç Mühendislik Yönetim Kurulu Baflkan› Erol Koç, Kartal Metal Galvaniz Yönetim Kurulu Baflkan› Tekin Kartal ve Liva Paratoner Genel Müdürü Faruk U¤urlu birer konuflma yapt›. Aç›klamalar›n a¤›rl›k noktas›n› sektörde mevzuat ve yönetmeliklerin yetersizli¤i ile flartnamelerde belirli bir standard›n olmamas›n›n oluflturdu¤u bu ilk bölümde YILKODER’in sektöre yapaca¤› katk›lardan ve derne¤in yeni dönem çal›flmalar›ndan da bahsedildi. Akademisyen Gözü ‹le Sektörün Durumu Çal›fltay›n ikinci bölümünde söz alan ‹TÜ Elektrik Mühendisli¤i ö¤retim üyesi Prof. Dr. Özcan Kalenderli, y›ld›r›m›n etkileri ve sebebi her yönü ile bilinmeyen, do¤al bir fenomen oldu¤unu belirterek, y›ld›r›mdan korunmak için önce y›ld›r›m›n do¤as›n›n anlafl›lmas› gerekti¤inin alt›n› çizdi. Y›ld›r›m ve afl›r› gerilimlerin tesislere olan zararl› etkilerini de anlatan Özcan Kalenderli ve özel sektör temsilcilerinin sorular› yan›tlamas›n›n ard›nda organizasyon sona erdi. R E K L A M ‹ N D E K S ‹ 2M KABLO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .A.K. GAZANFER fiANLITOP . . . . . . . . . . . . .95 A1 ENERJ‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177 GERSAN . . . . . . . . . . . . . . . .Ö.K.‹.-3-35-63 ABB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67 GÜVEN ‹fi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133 AKT‹F . . . . . . . . . . . . . . . .25-27-29-31-33 HAS ÇEL‹K . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143 ARMES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 KAEL MÜHEND‹SL‹K . . . . . . . . . . . . . . . .6 ASTOR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117 KARACA ENDÜSTR‹YEL . . . . . . . . . . .135 ATOM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119 AYKON . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137 AYSAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 BETA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131 CH‹NT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71 DAL ELEKTR‹K . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121 DEM‹TAfi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 DKE ELEKTR‹K . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123 EAE ELEKTR‹K . . . . . . . . . . . . . . . . .40-41 EEC ENTEGRE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93 EK‹P ELEKTROMEKAN‹K . . . . . . . . . . .125 EKS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73 EKSEN MÜH. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127 ELEKTROLOJ‹K . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129 ELEKTROSAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 EL‹MSAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 ELKATEK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157 ELK‹MA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83 ELKO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96-97 ELPA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105 EMGE KOLL fiT‹. . . . . . . . . . . . . . . . . . .174 ENDOKS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 ENEL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91 ENPAY A.fi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107 ENTES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109 KEMSAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165 KLAS ENERJ‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155 LEROY SOMER . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153 MAKEL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51 MAV‹L‹ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 MEDEL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10_11 MESAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 NECRON . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 ONKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139-141 OPT‹MUS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55-57 ÖZD‹RENÇ . . . . . . . . . . . . . . . . . .A.‹.K.-178 ÖZD‹SAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 ÖZGÜNEY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .163 PROTEK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 RADSAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .169 REÇBER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 RÖLE TEKN‹K . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145 SAHRA KABLO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161 SANMAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79 SEM TRANSFORMATÖR . . . . . . . . . . .147 SIEMENS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 S‹GMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 T.PLAST . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81 TEKOM-PUK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149 EPC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113 TEM TEKN‹K . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .167 EPKOM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103 TENSE ELEKTR‹K . . . . . . . . . . . . . . . . . .151 ER-SA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173 TEST TÜM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 ERSE KABLO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85 TÜMKAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 EURO SOLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .171 ÜNAL KABLO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .175 FAR ELEKTR‹K . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87 VATAN KABLO . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59 F‹GABARA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89 VEKMAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 176