bor madeni - Cevher Hazırlama
Transkript
bor madeni - Cevher Hazırlama
1 Bor Madeni ve Türkiye İçin Önemi Bor Nedir? BOR MADENİ olarak saf bor, karbon gibi elektrik VE iletkenidir. Bor hidratlar silikon ve karbon bileşiklerine benzer özellikler gösterir. TÜRKİYE İÇİN ÖNEMİ Kristalize bor görünüm ve optik özellikleri açısından elmasa benzemektedir ve neredeyse elmas kadar serttir. Endüstriyel açıdan önemli bor bileşikleri arasında I. BOR NEDİR? boraks (tinkal, sodyum kökenli bor bileşikleri) kolemanit (kalsiyum kökenli B bor bileşikleri), üleksit (sodyum-kalsiyum simgesiyle gösterilen, atom numarası 5, kökenli bor bileşikleri) ana gruplaması atom altında kernit, probertit, szyabelit, datolit, Bor, periyodik ağırlığı 10,81, tabloda yoğunluğu 2,84 gr/cm3, ergime noktası 2300 sasolit, o C ve boraks dekahidrat, boraks kaynama noktası 2550 oC olan, metalle pentahidrat, susuz boraks, borik asit, ametal arası yarı iletken özelliklere sahip sodyum per borat, susuz borik asit, bir elementtir. Genellikle doğada tek hidroborasit sayılabilir. Bor madenlerinin başına değil, başka elementlerle bileşikler değeri genellikle içindeki B2O3 (bor oksit) halinde bulunur. Tabiatta yaklaşık 230 ile çeşit bor minerali vardır. Oksijenle bağ bileşiğine sahip olanlar daha değerli kabul yapmaya yatkın olması sebebiyle pek çok edilmektedir. değişik bor-oksijen ölçülmekte, yüksek oranda B2O3 bileşimi Bu mineraller arasında en önemlileri bulunmaktadır. Bor-oksijen bileşimlerinin tinkal ve kolemanittir. Üleksit, kernit, genel adı borattır.1 probertit ve szyabelit de ticari açıdan ametal önemlidir. elementlerle yaptığı bileşiklerin gösterdiği sonucunda değişik özellikler, endüstride pek çok çeşit üleksit, tinkal, kolemanit, boraks veya bor imkan borik asit gibi mineraller elde edilir. Bor sağlamaktadır. Bor, bileşiklerinde metal kullanılarak üretilen bor bileşiklerinin ise Çeşitli bileşiğinin metal veya kullanılmasına Madencilik genellikle faaliyetleri zenginleştirilmiş dışı bileşikler gibi davranır, ancak, farklı 1 Yılmaz, A. (2002),"Her Derde Deva Hazinemiz Bor", TUBİTAK-Bilim ve Teknik Dergisi, Ankara, Mayıs 2002 1 2 Bor Madeninin Kullanım Alanları en önemlileri boraks pentahidrat, susuz Hafifliği, gerilmeye olan direnci ve boraks, boraks dekahidrat ve borik asittir. kimyasal sebebiyle; etkilere plastiklerde, dayanıklılığı sanayi elyafı topraktan üretiminde, lastik ve kağıt endüstrisinde, çıkarıldıktan (tüvenan cevher) sonra kırma, tarımda, nükleer enerji santrallerinde, roket eleme, yıkama ve öğütme işlemlerini yakıtlarında da kullanılmaktadır. Camın müteakip, ilgili sanayilerin kullanımına ısıyla hazır hale getirilmektedir. indirgediği, camı asite ve çizilmeye karşı Bor madenleri, genleşmesini önemli ölçüde koruduğu, titreşim, yüksek ısı ve ısı şoklarına karşı dayanıklılığı sağladığı için II. BOR MADENİNİN KULLANIM ısıya dayanıklı cam gereçleri ve elektronik ALANLARI ve uzay araştırmalarında kullanılacak üstün nitelikli camların üretiminde de önemli Bor boraks bileşikleri, binlerce özellikle yıldan de yeri vardır. beri kullanılmaktadır. Babillerin bor'u kıymetli eşyaların ergitilmesinde, mumyalamada, Mısırlıların Yunanlıların bor bileşikleri yüksek sertlik derecesine sahiptir. (Moh skalasına ve göre sertlik derecesi 9-elmasınki 10). Bu Mısırlıların, sebeple, aşındırıcı ve ışıkkıran olarak, Mezopotamya uygarlılarının ve Arapların metalleri ve süper alaşımları kesme, bileme bazı ve Romalıların Eski Bazı temizlikte, hastalıkların tedavisinde bor'dan yararlandığı bilinmektedir.2 kullanılmaktadır. cilalamada bileşikleri tungsten karbüre göre yüksek Bor bileşikleri, özellikle boraks kesme oranına, Bor daha sürekli-ağır-iş görme kabiliyetine sahiptir ve soğutuculara yüzyıllardır bilindiği halde borun saf ihtiyaç göstermez.3 elementi ilk kez 1808 yılında Fransız kimyager Joseph Gay-Lussac ve Baron Bor ve hidratları birim ağırlık Louis Thenard ve bağımsız olarak İngiliz başına yanma sıcaklığı en yüksek olan kimyager Sir Humphry Davy tarafından elementtir hazırlanmıştır. sıcaklığına sahiptir (hava gazınınki 18,500 (25,120 Btu/lb yanma Btu/lb)). Bu sebeple hava ve uzay taşıtları 2 3 Ölçen, N., (2001) "Bor Madeninin Enerji Alanındaki Önemi", Uludağ Üniversitesi Makine Müh. , Tez, 2001 Garrett, D., (1998) "Borates:Handbook of Deposits, Processing, Properties and Use", San Diego Academic Press, 1998. 2 Bor Madeninin Kullanım Alanları 3 için yakıt olarak düşünülmektedir, ancak santrallerden maliyetlerin yüksekliği ve zararlı son iletimi, güçlü mıknatıs isteyen uygulamalar ürünleri ticari kullanımı engellemektedir. (magnetik rezonans, maglev trenleri vs.), Dibor-hidrat (B2H6), penta bor (B5H9) and büyük miktarlarda enerjinin manyetik alan (B10H14)'un dekabor kullanılması şehirlere verimli enerji yakıt amaçlı depolanması ya da mikro elektronikte düşünülmüştür. Diğer istenmeyen ısının önlenmesi gibi bir çok uygulama alanına sahiptir.5 taraftan,10-hidroksi-9,10-boroar-openatren hidrokarbon yakıtlar için çok etkin bir antioksidan katkı olup, sodyum bor hidrat da Amerikan Deniz Kuvvetlerinde Dizüstü aynı bilgisayarlar, cep telefonları, avuç içi bilgisayarları ve diğer amaçla jet yakıtı olarak kullanılmaktadır. mobil iletişim araçlarında kullanılan Yine, bor triklorid veya florid petrol akım arıtımında katalizör olarak ve bor nikel hammaddelerinden biri de bordur. levhalarının vazgeçilmez katalizörü de karbon monoksidin yakıta çevrilmesinde kullanılmaktadır. 4 Bor bileşikleri ve bor lifleri (fiber) plastiklerde veya metallerde yüksek Japon bilim adamlarınca, 2001 dayanıklılığa ve esnekliğe sahiptir. Bu yılı Şubat ayında, magnezyum diboridin geleceğin süper iletkeni gelişmiş bileşikler askeri alanda, özellikle olabileceği hava ve uzay araçlarında kullanılmaktadır. keşfedilmiştir. Süper iletkenlik, sıcaklığın Plastiklerde borlu lifler, alüminyum ve belli bir noktanın altına düşürülmesiyle (kritik sıcaklığın elektriksel altına) direncin her titanyumun 6 katı kadar sertlik/yoğunluk türlü oranına kaybolması özellikleri sıcaklıkta gerçekleşmesi ve bu derece sıcaklığı pahalı oluşu, çok dümenlerinde daha yüksek kritik bileşiklerinin kullanılması, F14, Bor titanyumla Tomcat, F15 ağırlığını 91 kg azaltmaktadır. Uzay akım yoğunluklarını hiçbir enerji kaybına 4 motorlarının Eagle ve B1 bombardıman uçakların getirmektedir. Süper iletkenler, çok yüksek taşıyabildikleri jet kullanılmaktadır. karşılaştırıldığında ucuz ve verimli bir alternatif haline olmadan sebebiyle kompresör bıçaklarında, kanatçıklarında, gerçekleştirmenin sıcaklığa sahip olan magnezyum diboridi neden ısıya üretim kolaylığı ile birleştirmektedir. Bu 273 0C olan mutlak sıfır noktasına yakın bir Yüksek dayanıklılığı, esnekliği, hafifliği, güç ve durumudur. Süper iletkenliğin genellikle - düşük sahiptir. için 5 A.g.e. 3 Yılmaz, A. (2002), A.g.e. 4 Bor Madeninin Kullanım Alanları mekiklerinde 137 kg'a kadar ağırlık tasarrufu sağlanabilmektedir.6 Bor, bitki gelişimi için önemli 16 temel bitki besininden biridir. Toprağın Piyade tüfeği, tabanca, top, tank üst tabakalarındaki bor'un üretiminde, zırhlı personel taşıyıcıların çürümüş zırhlarını güçlendirici seramik plaklarda da kaynaklanmaktadır. Bor, bitkilerde şekerin bor kullanılmaktadır. Borla güçlendirilmiş hormon cam malzemelerin iletken olmayan ve fotosentez miktarını, köklerin büyümesini düşük dielektrik özelliği onları radara karşı ve havadan emilen karbon dioksit miktarını görünmez kıldığı için askeri teçhizat artırır. Bor'un bir diğer işlevi hücre yapımında büyümesi ve yapısı olup, bor eksikliği önemlidir. ABD ordusu bitki çoğunluğu faaliyeti dokularından üzerindeki tarafından kullanılan gizli teknoloji ürünü hücre Stealth ve yapmaktadır. Ancak, bor'un çok yüksek donanımlarının imalinde de bor ve rafine konsantrasyonda bulunması toksik etki de bor yapabilmektedir. 10 Fighter (hayalet uçaklar) ürünlerinin kullanıldığı duvarlarını etkisini, inceltici etki düşünülmektedir.7 Bor eksikliği görülen bitkilerde Bor karbid ve fiber camın bir susuz boraks ve boraks pentahidrattan bileşimi 30 kalibre kurşunu durduracak mamül bir gübre kullanılmaktadır. "Ayrıca şekilde geliştirilmiş olup, AH-10 Kobra suda eriyebilen sodyum pentaborat veya helikopterlerinin disodyum ektaborattan mahsulün üzerine koltuklarında kullanılmaktadır.8 püskürtülmek suretiyle faydalanılmaktadır. Bor, sodyum klorat ve bromosol gibi bileşiklerle birlikte yabani otların yok "BNCT (Boron Neutron Capture Therapy) kanser kullanılmaktadır. edilmesi veya toprağın sterilleştirilmesi tedavisinde Özellikle beyin gereken durumlarda da kullanılmaktadır."11 kanserinin tedavisinde hasta hücrelerin seçilerek imha edilmesine yaraması ve sağlıklı hücrelere zararının "Atom minimum çelikler, bor reaktörlerinde karbürler Paslanmaz titanbor düzeyde olması nedeniyle tercih sebebi alaşımları olabilmektedir".9 çelik, nötron absorbanı olarak tercih 6 10 7 11 Garrett, D., 1998, A.g.e. http://usgs.gov 8 Garrett, D., 1998, A.g.e. 9 http://usgs.gov kullanılır. ve borlu borlu Garrett, D., 1998, A.g.e. DPT, (1999) "VIII. Beş Yıllık Kalkınma PlanıMadencilik Özel İhtisas Komisyonu Raporu", Devlet Planlama Teşkilatı, Ankara, 1999. 4 5 Bor Madeninin Kullanım Alanları edilmektedir. Yaklaşık her bir bor atomu Çinko borat ve disodyum bir nötron absorbe etmektedir. Atom oktaborat reaktörlerinin özellikleri sebebiyle ahşap koruyucu olarak kontrol sistemleri ile soğutma havuzlarında ve reaktörün alarm tetrahidrat antimikrobiyal kullanılmaktadır.14 ile kapatılmasında (B10) bor kullanılır. "(...) bor, demir ve nadir toprak Ayrıca, nükleer atıkların depolanması için elementleri kombinasyonu (METGLAS) % kolemanit kullanılmaktadır. 70 enerji tasarrufu sağlamaktadır. Bu güçlü Nükleer reaktörlerde radyoaktif manyetik ürün; bilgisayar disk sürücüleri, malzemenin fisyonu sonucunda ısı, alfa ve otomobillerde direk akım-motorları ve ev beta eşyaları parçacıkları, gama ışınları ve ile portatif güç aletlerinde nötronlar açığa çıkar. Nötronlara kalkan kullanılmaktadır. Sodyum borohidrat, olarak kullanılan en önemli malzemeler, atık sulardaki civa, kurşun, gümüş gibi ağır hidrojen, lityum, polietilen ve su olup, metallerin sulardan temizlenmesi amacıyla kalkan olarak kullanılan malzemelerin kullanılmaktadır."15 çoğu ikincil gama ışını yaymakta, bu da ısı Bor düşürme ve tekrar kalkan uygulamayı bileşiklerini kullanımlara çeşitli gerektirmektedir. Bor, termal nötronları endüstriyel emme kabiliyeti açısından tektir. Sadece getirmek için gereken işlemlerin derecesi hafif bir gama ışını çıkarmakta ve alfa çok parçacıklarını kolayca emmektedir."12 sanayiler çeşitlilik uygun göstermektedir. mineral hale Bazı konsantreleri kullanırken, diğerleri rafine bor ürünleri kullanır. "Termal depolama pillerindeki, Bazı durumlarda tüketiciler sodyum sülfat ve su ile yaklaşık %3 bulunabilirlik ve fiyata göre mineral ağırlıktaki boraks dekahidratın kimyasal konsantrelerle veya rafine borlar arasında karışımı gündüz güneş enerjisini depolayıp veya farklı rafine borlar arasında ikame gece ısınma amacıyla kullanılabilmektedir. yapabilmektedirler. Üleksit, borik asit, Ayrıca, malzemesine boraks üretiminde ve sodyumun bulunması konulduğu taktirde güneş ışınlarını emerek, istenilmeyen çeşitli direkt uygulamalarda evlerin ısınmasını sağlayabilmektedir."13 kullanılmaktadır. binalarda tavan Boraks pentahidrat, boraks dekahidrat, susuz boraks, borik asit, bor oksit, zenginleştirilmiş kolemanit ve 12 13 14 Garrett, D., 1998, A.g.e. DPT, 1999, A.g.e. 15 5 Garrett, D., 1998, A.g.e. DPT, 1999, A.g.e. 6 Dünya Bor Rezervleri ve Üretimi zenginleştirilmiş üleksit gibi hacimli bor uzun süredir endüstrinin çeşitli alanlarında ürünleri tüketilen toplam bor'un yüksek bir kullanmakta olduğundan, yakın gelecekte oranını oluşturmaktadır. bor rezervlerinin tükenmesi tehlikesi ile karşı karşıyadır. Bu sebeple ABD, kalan bor madenlerinin bir kısmını "stratejik III. DÜNYA BOR REZERVLERİ VE rezerv" ÜRETİMİ ilan ederek durdurmuştur. Türkiye'deki madenlerinin Türkiye bor çıkarılmasını kalitesi bor ABD'dekinden kaynaklarında yüksektir. Dünya bor rezervlerinin kalan dünyada birinci durumdadır. Dünya toplam kısmı Rusya, Çin, Şili, Bolivya, Peru, rezervinin Arjantin, Sırbistan'da bulunmaktadır. 63%'ü bulunmaktadır. Türkiye'de Bu rakamların devletleştirmeyi müteakip Eti Holding A.Ş.'de toplanan yaklaşık işletilen toplam 496 20,000 milyon tonluk rezervin 375 milyon tonu km2'lik imtiyazlı sahalarda 15-20 yıl Türkiye'dedir. Dünyada işletilen ve tahmin öncesine edilen bor madeni rezervlerinin B2O3 ait, ve Dünyada kısmi çalışılmış bor havzalarına ait veriler olduğu göz önünde miktarlarına bulundurulmalıdır.16 aşağıdaki tabloda verilmiştir: madenlerinin Türkiye'deki yerlerini ve bor miktarlarını belirleyen kapsamlı bir araştırma henüz yapılmadığından, Türkiye'nin aslında dünya rezervlerinin daha da büyük bir kısmını elinde düşünülmektedir. tutuyor Yeni olabileceği arama çalışmalarının yapılmasıyla Türkiye bor rezervlerinin iki katına bile çıkabileceği iddia edilmektedir.17 Türkiye'den sonra ikinci kaynak ülke ABD olup, dünya rezervlerinin %13'ü civarında bir payı olduğu bilinmektedir. Ancak ABD, bor'u 16 http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/bo rraporu.htm (Türkiye Mühendis ve Mimarlar Odaları Birliği-TMMOB Bor Raporu) 17 A.g.e. 6 göre dağılım yüzdeleri 7 Dünya Bor Rezervleri ve Üretimi Tablo-1: Bor Dünya Rezervi ÜLKE TÜRKİYE ABD RUSYA ÇİN ŞİLİ BOLİVYA PERU ARJANTİN SIRBİSTAN TOPLAM GÖRÜNÜR TOPLAM REZERV EKONOMİK (GÖR.+MUH.+MÜM.) REZERV BİN TON B2O3 375,000 644,000 45,000 105,000 28,000 140,000 27,000 36,000 8,000 41,000 4,000 19,000 4,000 22,000 2,000 9,000 3,000 3,000 496,000 1,019,000 GÖRÜNÜR EKONOMİK REZERV ÖMRÜ (YIL) TOPLAM REZERV ÖMRÜ (YIL) 240 33 16 17 5 3 3 1 2 320 412 76 78 23 26 12 14 6 2 649 Kaynak: http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/borraporu.htm (Eti Holding A.Ş.) Türkiye'nin bor madenlerinin sanayileri ise Batı Avrupa, Kuzey Amerika rezerv ömrü 412 yıl iken, dünyanın ikinci ve Japonya'daki az sayıda firmada büyük rezerv ülkesi ABD'nin bor rezervleri yoğunlaşmıştır. Çin buna istisna teşkil 76 yıllık ömre sahiptir. Dünya rezervleri ve etmektedir. Çin'de çok sayıda küçük firma bu rezervlerin tüketim artış hızları göz kısıtlı çeşitte ürün üretmektedir. önünde bulundurulduğunda 50-80 yıl sonra ülkemiz bor yataklarının dünyadaki tek bor Bor kaynağı olma ihtimali yüksektir. önemli üreticileri miktarları Dünyada az sayıda bor minerali almaktadır: üreticisi ülke bulunmaktadır. En büyük üreticiler Türkiye (Eti Bor A.Ş.) ve ABD (Rio Tinto Borax)'dir. Bor ürünleri 7 minerallerinin ve aşağıdaki dünyadaki yapılan tabloda üretim yer 8 Dünya Bor Rezervleri ve Üretimi Tablo-2: Dünya Bor Mineralleri Üretimi 1970-2001 (000 ton B2O3) 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Türkiye 122 229 248 255 291 242 220 301 346 281 320 333 306 260 331 259 349 374 473 447 476 460 402 410 433 435 494 549 552 536 504 517 ABD Toplam 510 762 515 878 551 960 602 1020 562 1038 547 975 572 948 667 1129 706 1242 725 1191 710 1222 671 1189 551 1040 578 1018 605 1122 577 1026 571 1120 625 1265 578 1338 562 1317 608 1359 626 1355 554 1284 574 1292 550 1325 728 1529 581 1438 604 1507 587 1505 618 1522 546 1431 650 1546 Kaynak: Boron Statistics (A. Buckingham ve Phyllis A. Lyday) , Eti Bor A.Ş. 2001 yılı itibariyle, B2O3 bazında olarak 1992 yılından beri Türkiye, ABD'yi en büyük üretici 650,000 ton ile ABD'dir. geçerek bor minerallerinin dünyadaki en Onu 517,000 ton ile Türkiye izlemektedir. büyük üreticisi olmuştur. 2001 yılında Toplam üretimde (1,546,000 ton) ABD ve ABD'nin bor mineralleri üretimi brüt Türkiye'nin ağırlık %33,4'dir. payları Dünya sırasıyla bor %42, üretiminde olarak 1,300,000 ton iken, Türkiye'ninki 1,476,000 tondur. Ancak, Türkiye'nin ve ABD'nin yeri ölçümün brüt bor ton veya (B2O3) bazında yapılmasına göre değerlendirildiğinde, değişiklik göstermektedir. Brüt ağırlık Türkiye'ninkini geçmektedir. Parasal bazda 8 oksit (B2O3) içeriği ABD'nin açısından üretimi 9 Dünya Bor Rezervleri ve Üretimi ise Eti Holding pazarın %20-23'une sahipken, US Borax %65-70'ine sahip durumdadır. Bu durum büyük ölçüde Eti Bor A.Ş.'in pazarı yeterince kontrol edememesinden ve US Borax pazarda sadece katma değeri yüksek rafine bor ürünleri satarken Eti Bor A.Ş.'nin ürün portföyünde katma değeri düşük ham bor'un önemli yer tutmasından kaynaklanmaktadır.18 Türkiye ve Amerika Birleşik Devletleri'nin bor mineralleri üretimlerinin (B2O3 bazında) yıllar içinde izlediği eğilim aşağıdaki grafikte görülmektedir: 18 CHP Bor Raporu 9 10 Dünya Bor Rezervleri ve Üretimi 800 700 600 500 400 300 200 100 0 Türkiye 00 20 97 19 94 19 91 19 88 19 85 19 82 19 79 19 76 19 73 ABD 19 19 70 000 ton B2O3 Grafik-1 : Türkiye ve ABD'nin Bor Mineralleri Üretimi (000 ton B 2 O 3 ) yaptığımızda serinin 1. derece kısmi otoGrafikten de açıkça görüldüğü gibi Türkiye'deki üretimin artış korrelasyon eğilimi Serinin gösterdiğini bu özelliğini görmekteyiz. göz önünde ABD'ninkinin çok üstündedir. Son otuz iki bulundurarak üretimin cari değerinin bir yıl yılda Türkiye'nin üretimi ortalama yıllık gecikmeli %6,47 oranında artarken, aynı rakam regresyonunu ABD'nde %1,3'te kalmıştır. verilen sonuçlar elde edilmektedir. üretim değerleri yaptığımızda üzerine Tablo-3'de Türkiye'nin son otuz iki yıldaki üretiminin zaman serisi olarak analizini Tablo-3: Üretim Zaman Serisi Regresyon Sonuçları Üretim Üretim-1 Regresyon Sabiti R2=0.812 R2=0.806 Katsayı Std. Hata 0.853 66.072 t 0.076 28.832 P>t 11.204 2.292 0.000 0.029 Tablo-3'den de görüldüğü gibi, bir göstermektedir. Diğer bir deyişle, üretime dönem önceki üretim değerlerinin üretim gelen şoklar (bu seride genellikle pozitif) zaman serisindeki değişiklikleri açıklama oldukça kalıcı olmaktadır. Bir yıl önceki gücü yüksektir. Bu anlamda, seri %85 gibi üretimin çok değişiklikleri açıklama oranı %81,2 gibi yüksek bir zaman bağımlılığı 10 bu yılın üretimindeki 11 Dünya Bor Rezervleri ve Üretimi Türkiye’deki Bor Madeni Ocakları oldukça yüksek bir rakamdır. Regresyonun değişkenini de eklediğimizde, regresyonun hata açıklayıcı terimleri incelendiğinde, korrelasyonun ortadan görülmektedir. otokalktığı Dolayısıyla değeri artmakta ve trend değişkeni pozitif anlamlı katsayıya sahip regresyon olmaktadır. katsayıları güvenilirdir. Regresyona trend Tablo-4: Üretim Zaman Serisi Regresyon Sonuçları (Trend dahil) Üretim Üretim-1 Trend Regresyon Sabiti R2=0.863 R2=0.853 Diğer Katsayı Std. Hata 0.363 6.549 138.805 taraftan, aynı t 0.166 2.041 33.815 regresyon P>t 2.183 3.208 4.105 0.038 0.003 0.000 Türkiye'nin 2010 yılından önce ABD'nin analizi ABD üretimi zaman serileri için üretimini geçebileceği söylenebilir. yapıldığında, ABD zaman serisinin bir (veya birden fazla) yıl önceki üretim A) Türkiye'deki Bor Madeni Ocakları değerlerine bağımlılık gösterdiği ancak trend değerinin görülmektedir. anlamlı olmadığı Dolayısıyla Bor madeni Türkiye'nin özellikle ABD kuzey batı bölgelerinde bulunmaktadır. üretiminin zaman içinde herhangi bir artma (ya da düşme) söylenebilir. açıklayıcı eğiliminin Yapılan değeri de Türkiye'de bu güne kadar işletilmiş bor olmadığı madeni ocakları ve bulundukları yöreler regresyonun %17 Tablo-5'te gösterilmiştir. Bor madenlerini civarında ve bor rafinasyon tesislerini devlet adına kalmaktadır. Dünya toplam üretimi de birinci derece zaman Eti Bor A.Ş. Genel Müdürlüğü işletmekte bağımlılığı olup, göstermektedir ve trend katsayısı pozitif ve Genel Müdürlük merkezi Bandırma'da bulunmaktadır. Eti Bor A.Ş. anlamlıdır. Genel Müdürlüğüne bağlı beş İşletme Üretimi katsayılarda, etkileyen Türkiye Müdürlüğü: Emet Bor İşletme Müdürlüğü, faktörlerde, üretiminin Bandırma Bor ve Asit Fabrikaları İşletme artış Müdürlüğü, Kırka Bor İşletme Müdürlüğü, eğiliminde ve ABD üretiminin genel Bigadiç eğiliminde önemli bir değişiklik olmazsa Bor İşletme Müdürlüğü Kestelek Bor İşletme Müdürlüğüdür. 11 ve 12 Türkiye’deki Bor Madeni Ocakları Tablo-5: Bor Madeni Ocakları ve Yöreleri Şehir İlçe-Yöre Maden Adı Maden Cinsi Rezervler Rezervler (milyon (milyon ton) ton) (brüt (B2O3 içeriği) ağırlık) Susurluk Balıkesir Bigadiç Sındırgı Küçükler Aziziye, Tulu,Salmanlı, Kolemanit Ankara, Acep, Domuz, ve Kireçlik, Kurtpınar, Uleksit Faraş, Günevi, Sultançayırı, Beğendikler, Yeniköy 576 167 49 14 Kütahya Emet Hisarcık, Harmanköy, Espey, Killik Kolemanit 835 225 Kolemanit 7.5 2 Tinkal 604 156 Bursa Kestelek Kestelek Eskişehir Kırka Göçenoluk, Harmankaya Kaynak: http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/bormadennedir.html ve http://www.etiholding.gov.tr "Kırka-Sarıkaya boraks yatağı MTA'nın yaptığı aramalarda Kırka Eskişehir ilinin 70 km güneyindeki Kırka Sodyum tuzu cevherinin Kaliforniya'daki bucağının 4,5 km batısındadır. Dünyanın Tinka-Razorit-Kernit cevherinin benzeri en büyük rezervlerinden biri olup, 1950- olduğu ve yatakların zengin olduğu tespit 1960 yılları arasında vatandaşlarımızın edilmiştir."19 Kırka'daki arama ruhsatı alarak yaptığı aramalar yaklaşık %25-26 civarında B2O3 ihtiva neticesinde bulunmuştur. 1962 yılında etmekte, Türkiye'deki diğer boraks yatakları gibi 1.150.000 Kırka boraks yatakları da İngiliz Boraks kapasitedeki yoğunlaştırıcı (concentrator) Consolidated Ltd. Şti.'nin eline geçmiştir. tesislerinde zenginleştirilerek B2O3 oranı Ancak, Şirketin saha devir işlemindeki %32-33'e kanuni eksiklikler sebebiyle ruhsatları iptal büyüklüğüne göre sınıflandırmaktadır.20 edilmiş Kırka Konsantratör Tesisi 1975 yılından ve imtiyazı düşen Boraks cevher Kırka'daki ton/yıl cevheri işleyecek yükseltilmekte yılında Etibank'a geçmiştir. 1968 yılında 12 cevheri çıkarılan yataklarının üçünün işletme imtiyazı 1968 19 tinkal http://www.etiholding.gov.tr ve tane 13 Türkiye’deki Bor Madeni Ocakları beri faaliyettedir. 1978 yılında Bor türevi Etibank'a devredilmiştir.24 Ortalama %30- tesisleri kurulmaya başlamış ve 1984 32 civarında B2O3 ihtiva eden tüvenan yılında faaliyete geçmiştir. Üretilen başlıca kolemanit cevherini zenginleştirerek B2O3 ürünler tinkal, boraks pentahidrat ve susuz oranını borakstır.21 zenginleştirme tesisi 1979 sonundan beri %40-44'e yükselten, cevher işletmede olup, kapasitesi 600.000 ton/yıl Kütahya'nın güney tüvenan cevherdir.25 Kırma-harmanlama batısındaki Emet'te bulunan maden 1956 tesisi 1993 yılı sonunda, ham bor öğütme yılında M.T.A tarafından 100 km jeologu bulunmuş, Dr. Gawlik tesisi ise 1998'de üretime geçmiştir.26 1958 yılında Yörede boraks pentahidrat, boraks bölgedeki bor sahaları M.T.A. tarafından dekahidrat, asit borik, sodyum perborat, Etibank'a devredilmiştir.22 Yaklaşık %28 sülfürük asit üretilmektedir. ile %37 arasında B2O3 ihtiva eden kolemanit yataklarından çıkarılan cevher ise toplam bor yatakları cevheri M.T.A.'nın bölgede linyit araştırmaları yoğunlaştırıcı sırasında 1954 yılında bulunmuştur. 1979'a (concentrator) tesisinde yıkanarak B2O3 kadar çeşitli kişi ve kurumlarca bor cevheri oranı %43-45'e yükseltilmekte ve ürün üretimi sınıflandırılmaktadır.23 Etibank'a işleyecek 1.200.000 ton/yıl Kestelek kapasitedeki 200.000 Bigadiç ve yöresindeki yapılmış, 1979 yılında devredilmiştir. ton/yıl saha Bölgede 27 tüvenan cevher bor zenginleştirme kapasiteli yoğunlaştırıcı yatakları 1950 yılında Muharrem Girgin (concentrator) tesisi faaliyet adlı bir madencinin Çamköy yakınlarından göstermektedir28. topladığı örneklerin kolemanit olduğunun Dr. H. Yakal tarafından tespiti ile bulunmuştur. Önceleri özel sektörün elinde olan maden ocakları Fransız Şirketi ile olan saha sınır anlaşmazlığı sebebiyle 23 http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/bormade nnedir.html 24 http://www.etiholding.gov.tr Bakanlar Kurulu Kararı ile 1976 yılında 25 http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/bormade nnedir.html 26 http://www.etiholding.gov.tr 27 A.g.s. 20 http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/bormade nnedir.html 21 http://www.etiholding.gov.tr 22 A.g.s. 28 http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/bormade nnedir.html 13 14 Türkiye’nin Bor/Bor Ürünleri Ticareti IV. Yıllar itibariyle Türkiye'nin bor TÜRKİYE'NİN BOR/BOR ve bor ürünleri ihracatı ve fiyatları Tablo-6' ÜRÜNLERİ TİCARETİ ve Tablo-7'de gösterilmiştir: Tablo-6 Türkiye'nin Bor Madeni İhracatı (Toplam) Yıl Miktar Ton Değer $ Fiyat $ 1989 820.077 172.500.869 210 1990 681.667 147.760.148 217 1991 637.524 133.028.121 209 1992 617.739 130.813.254 212 1993 613.012 120.472.646 197 1994 622.194 120.866.940 194 1995 684.404 134.135.409 196 1996 735.720 140.975.909 192 1997 731.618 136.095.150 186 1998 655.755 123.944.546 189 1999 653.480 121.318.868 186 2000 567.760 102.023.724 180 http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/dunborurtic.htm Tablo-7: Türlerine Göre Bor İhracatı ve Fiyatlar 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Tincal (ton) 204,149 226,620 186,296 184,225 141,990 145,586 167,035 176,569 181,837 148,708 106,800 Uleksit (t) T-fiyat $ 159 155 159 162 164 161 161 161 158 161 167 Tincal ($) Kolemanit (t) 32,487,978 491,458 35,211,755 358,077 29,661,646 333,808 29,817,784 327,679 23,216,858 366,622 23,492,450 326,788 26,901,315 347,219 28,469,885 374,051 28,712,093 364,752 23,913,988 338,747 17,818,150 339,930 U-fiyat $ Uleksit ($) 1989 124,470 144 7,900,713 1990 96,970 143 13,887,860 1991 117,420 143 16,798,500 1992 105,835 151 15,972,650 1993 104,400 152 15,844,950 1994 149,820 147 22,071,756 1995 170,150 154 26,147,900 1996 185,100 151 27,922,357 1997 185,030 148 27,449,290 1998 168,300 154 25,885,750 1999 206,750 150 31,103,750 Kaynak: http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/istatis.html 14 Bor Ürünleri Toplam (t) 169,101 143,850 140,204 196,812 195,676 245,046 241,837 2,630 312,601 296,182 308,781 K-fiyat $ 248 276 259 259 222 230 234 226 219 219 213 Bor ÜrünleriDeğer ($) 59,461,693 53,317,268 48,633,368 70,361,680 65,720,021 81,550,597 82,176,705 1,523,477 100,859,193 95,994,684 93,503,689 Kolemanit ($) 122,112,178 98,660,533 86,567,975 85,022,820 81,410,838 75,302,734 81,086,194 84,583,667 79,933,767 74,144,808 72,396,968 Bor ÜrünleriFiyat ($) 352 371 347 358 336 333 340 579 323 324 303 15 Türkiye’nin Bor/Bor Ürünleri Ticareti Grafik 2'den de görülebileceği gibi, bazında önemli artış gerçekleşmiştir. Bor Türkiye'nin tinkal ve kolemanit ihracat ürünlerinden elde edilen ihracat geliri ise gelirleri 1989'dan beri düşmüştür. Dönem dalgalı bir seyir izlemektedir. Bor ürünleri boyunca bor bileşikleri fiyatlarında önemli fiyatı 1996 yılında önemli bir artış bir Dolayısıyla göstermiş, fiyatın çok arttığı bu yılda gelirdeki düşüş büyük ölçüde ihraç edilen Türkiye'nin bor ürünleri ihracat geliri miktardaki düşüşten kaynaklanmaktadır. talepteki Üleksitte ise hem ton bazında, hem gelir azalmıştır. değişiklik olmamıştır. düşmeye bağlı olarak çok Grafik-2 : Türkiye'nin Bor/Bor Ürünleri ihracatı-Değer ($) 140,000,000 120,000,000 100,000,000 Tincal 80,000,000 Kolemanit Uleksit 60,000,000 ürün 40,000,000 20,000,000 0 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Grafik-3: Türkiye'nin Bor/Bor Ürünleri İhraç Fiyatları 700 600 500 tinkal 400 kolemanit uleksit 300 ürün 200 100 0 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 15 16 Türkiye’nin Bor/Bor Ürünleri Ticareti Türkiye’nin Bor İhraç Pazarları Türkiye dünyanın en büyük bor yılları arasına ilişkin analizlerde OECD- rezervine sahip ülke olmasına rağmen, ITS Ticaret İstatistikleri kullanılmıştır. dünya fiyatlarını belirleme konumunda Veriler değildir. Biraz da bu sebeple, ihracat ile 278.94 numaralı tabi boratlar, 523.84 fiyatların, numaralı reel kurun, alıcı ülkelerin SITC-Rev3 sisteminde borat/perboratlar, olup, 522.35 gelirlerinin ilişkisini analiz etmek üzere numaralı borik asit/bor oksit verileri temel yapılan ekonometrik çalışmalar anlamlı alınmıştır. 2002 yılı verileri ise DİE-DTM sonuç vermemektedir. Sınırlı veri ile elde serilerinden alınmış, diğer ülkelerin 2002 edilen sonuçlar Türkiye'nin bor ihracatında yılına ait verileri bulunmadığından sadece reel kurun veya ithalatçı ülkelerin milli Türkiye'nin ihracatı belirtilmiştir. DİE- gelirlerinin belirleyici faktörler olmadığını DTM göstermektedir. İstatistikleri serileri arasında zaman zaman serileri ile OECD-ITS Ticaret farklılıklar gözlemlenmektedir. Eti Holding'in verilerine göre29 Holding, 2000 yılında 18,104,000 $ iç ve DİE-DTM Türkiye'nin 232,887,000 $'lik satış yapmıştır. 2001 ihracatında en önemli ülke ABD'dir. Onu yılında iç satışlar 15,650,000 $ ve dış İspanya, satışlar 208,460,000 $'a düşerek toplam Cumhuriyeti 224,110,000 $ gelir elde edilmiştir. 2002 miktarları yılında ise 16,445,000 $ iç ve 186,184,000 12,539,491 $, 12,229,950 $ ve 10,350,000 $'ı toplam $). 2002 yılı borat/perborat ihracatında en 202,639,000 $ satış gerçekleştirilmiş olup büyük pazar İtalya'dır (20,390,978 $), onu bunun 67,997,000 $'ı Belçika satış olmak üzere konsantre bor, 134,662,000 $'ı rafine bor satışıdır. Hollanda yılı tabi göre 214,783,000 $ dış satış olmak üzere toplam dış 2002 verilerine ve Çin izlemektedir sırasıyla (8,044,237 boratlar Halk (ihracat 16,783,029 $) ve $, Slovenya (5,205,9222 $) izlemektedir. Borik asit/bor oksit ihracatında ise Belçika-Lüksemburg, İran, İtalya ve İspanya en fazla ihracatın A) TÜRKİYE'NİN BOR İHRAÇ PAZARLARI Bu bölümde Türkiye'nin yapıldığı ülkelerdir (ihracat sırasıyla 6,347,501 $, 1,668,816 $ ve 1,367,727 $). bor/rafine bor ürünleri ihracatı yaptığı başlıca pazarlar incelenmiştir. 1990-2001 29 16 http://www.etiholding.gov.tr miktarları 2,336,558 $, 17 Türkiye’nin Bor İhraç Pazarları Avusturya Yine DİE-DTM verilerine göre çıkarken, bu tarihten 1998'e kadar 100-200 Türkiye'nin bor ithalatı 2002 yılı itibariyle ton aralığında dalgalanmış, 2001 yılında 7,450,165 $ tutarındadır. Türkiye'nin tabi 364 ton (değer = 129,300 $) olarak boratlar ve borik asit/bor oksit ithalatı yok gerçekleşmiştir. Ülkenin denecek kadar azdır. Tabi boratlar ithalatı asit/bor oksit, rafine bor ve perborat 2002 yılı itibariyle 33,757 $ olup, bunun ithalatında 28,288 $'ı Romanya'dan ve 5011 $'ı Türkiye ikinci büyük tedarikçidir. Ülkenin İngiltere'den yapılmıştır. Borik asit ve bor borik asit/bor oksit pazarı 1990-2001 oksit ise 2002 yılında 24,539 $ tutarında yılları arasında iki katından fazla büyümüş ithal edilmiştir. Ana tedarikçi Almanya'dır olup, 2001 yılı ithalatı 1064 ton olarak (20,177 $). Diğer taraftan, borat/perborat gerçekleşmiştir. Türkiye'nin ülkeye borik toplam %99'unu asit ve bor oksit ihracatı 2000 yılı oluşturmakta olup; 2002 yılında 7,392,325 öncesinde yok denecek kadar az iken 2000 $ yılında 81 ton ve 2001 yılında 267 ton bor olarak ithalatının gerçekleşmiştir. En büyük tedarikçiler İtalya (4,045,615 $), İspanya ABD yaptığı borik birinci sırada olup, (değer =115,600 $) ihracat yapılmıştır. (2,941,464 $), Almanya (178,409 $) ve Slovenya (143,909 $)'dır. 2 - Belçika 1- Avusturya Belçika'da tabii borat üretimi Avusturya küçük miktarlarda yapılmamaktadır. Dolayısıyla tüm bor bor bileşikleri ithal etmekte olup, tüm tabii ürünleri borat ithalatını Türkiye'den yapmaktadır. kullanılarak yapılmaktadır. Tabii ve rafine Türkiye'nin bu ülkeye tabii boratlar ihracatı bor ithalatı temel olarak Türkiye'den 1993 yılında 22.390 ton iken 2000 yılında yapılmaktadır. Türkiye Belçika'nın 1993 29,877 tona kadar yükselmiş, 2001 yılında yılında toplam 19,741 ton olan tabii borat 26,598 ton (değeri=4,353,100 $) olarak ithalatının gerçekleşmiştir. Türkiye dönem boyunca ülkenin ithalat artışıyla birlikte pazar Avusturya tek payını korumuştur. 1999 yılı itibariyle tedarikçisi konumundadır. Diğer taraftan, ülkenin 87,160 ton olan tabi boratlar ülkenin ithalatının tabii yaptığı boratlar pazarın borat-perborat ithalatı üretimi 17,246 84,277 ithal tonunu tonunu hammadde karşılarken Türkiye artarken, Türkiye'nin bu ithalatta zaten az karşılamaktadır. Diğer bir deyişle Türkiye olan payı dalgalı bir seyir izlemiş, 1994 büyüyen tabii boratlar pazarının pazarla yılında 1790 tonla en yüksek seviyesine birlikte büyüyen tedarikçisi konumundadır. 17 18 Çin Türkiye ülkeye borat ve perborat da ihraç olup, bu pazarlarda sırasıyla Rusya ve etmekte olup 1999 yılında yaptığı 58,479 ABD en önemli tedarikçilerdir. ton ihracatla %64'lük pazar payına ulaşmıştır. Türkiye'nin ardından %20 pazar 4- Finlandiya payı ile Almanya gelmektedir. Borik asit ve bor oksitte Türkiye'nin pazar payı Finlandiya'da bor ürünleri sanayi düşüktür (1999 yılında 6850 ton ithalatın küçük olduğundan ithalat miktarları da 1575 tonu Türkiye'den yapılmıştır). Bu düşüktür. pazarda en büyük paya Rusya sahiptir. tedarikçilerdendir. 2000 yılında ülkenin Ülkenin tabii boratlar ithalatının büyük bir 7370 ton olan tabii boratlar ithalatının kısmı yeniden ihraç edilmekte, rafine borat tamamı (1,984,000 $), 2669 ton olan borik ithalatı ise büyük oranda yerel olarak asit/bor kullanılmaktadır. (361,000 $), 9862 ton olan borat/perborat Türkiye oksit ithalatının önemli ithalatının 8776 Türkiye'den tonu 1021 tonu (2,821,000 yapılmıştır. $) İthalat miktarlarının hem düşük olması hem de 3- Çin son yıllarda azalma eğilimi gösteriyor Çin'in üretici ülkelerden olması olması, pazarın pek de gelecek vaat eden ve yerel üretimin iç talebin çoğunluğunu bir pazar olmadığını göstermektedir. karşılamaya yetiyor olması sebebiyle bor ithalatı düşüktür. Türkiye, bu ülkeye olan 5- Fransa tabii boratlar ihracatını 1997'de 60 ton olan seviyesinden hızla 2001 yılında 13,799 tona (değer=6,248,000) Fransa'da tabi boratlar üretimi yükseltmiş, yapılmadığından, ülke ihtiyacının tamamı ülkenin tabi borat ithalatının %51'ini ithalatla karşılanmaktadır. Türkiye ve ABD karşılar hale gelmiştir. Buna karşılık, tabii en önemli tedarikçilerdir. Fransa tabii boratlarda ABD'nin 1997'de %59 olan payı boratlar 2001 yılında %36'ya düşmüştür. Bir başka pazardır. Fransa'nın 1994 yılında 58.041 deyişle Türkiye son 5 yılda pazar payını ton olan tabii boratlar ithalatı 1998 yılında ABD aleyhine artırarak ülkenin en önemli 11,110 tona ve 1999 yılında 7777 tona tabii boratlar tedarikçisi olmada ABD'nin düşmüştür. Türkiye'nin bu pazardaki payı yerini almıştır. Türkiye'nin ülkeye borik 1994 yılındaki %76'lık seviyesinden 1998 asit/bor oksit ihracatı bulunmamakta ve yılında %59'a düşmüş, 1999 yılında ise borat/perborat ihracatı çok düşük seviyede sadece 18 pazarı 60 ton daralmakta ihracat olan bir yapılmıştır. 19 Almanya Türkiye'nin Fransa boratlar pazar payı düşmüş olsa da, Türkiye hakim pazarındaki payını İtalya almış durumdadır durumunu korumaktadır. Türkiye 122,906 (1999 Fransa tonluk borat/perborat pazarında ise %28 borat/perborat pazarı da daralmakta olan civarında olan pazar payını korumakta bir pazardır.1994 yılında 130,647 ton olan (11,270,000 $) olup; ABD'den sonra ikinci ülke ithalatı 1999 yılında 90,367 tona önemli tedarikçi konumundadır. İthalat düşmüştür. ülkeye miktarı daha az olan ve 1994'ten beri üçte dönemde bir oranında küçülen borik asit/bor oksit yılında payı tabii %80). Türkiye'nin borat/perborat ihracatı aynı dalgalı bir seyir izlemiş olup, pazar payı pazarında fazla değişmemiş, 1994'te %23 ve 1999'da konumundadır (21,924 ton ithalatın 10,773 %27 tonu olarak gerçekleşmiştir (sırasıyla 10,625,000 $ ve 8,202,000 $). Ülkenin ise Türkiye (3,872,000 ana $) tedarikçi Türkiye'den yapılmaktadır). 1999 yılında 37,487 ton olan borik asit/bor oksit ithalatında ise Türkiye'nin payı %14 7- Hindistan civarında olup (ihracat değeri=2,268,000 $), ana tedarikçi ABD'dir. Fransa'nın borik Hindistan'daki bor sanayi asit/bor oksit ithalatının 1994'ten beri 3 tamamen ithal hammaddeye dayalı olup, katından 1997/98 fazla arttığı göz önünde bulundurulursa Türkiye'nin bu pazardaki payını artırma imkanının itibariyle Türkiye pazara hakimdir. olabileceği düşünülmektedir. Dış Ticaret Müsteşarlığı verilerine göre 2002 yılında Türkiye ülkeye 644,075 $'lık tabii borat, 2,241,502 $'lık borat/perborat, 553,395 $'lık borik 6- Almanya asit/bor oksit ihracatı yapmıştır. Almanya'nın tabii boratlar ve borik asit ithalatı azalmakta, borat/perborat 8- İtalya ithalatı ise az miktarda da olsa artmaktadır. Ülkenin 1994 yılında 43,159 ton olan tabii boratlar ithalatının da bor mineralleri tonu madenciliği yapılmamakta olup, ülkenin Türkiye'den yapılmaktayken, 2001 yılında önemli miktardaki bor ürünleri üretimi için ülkenin 10,187 ton olan tabi boratlar gerekli ithalatının karşılanmaktadır. Türkiye ülkenin tabii 6772 tonu 36,328 İtalya'da (2,303,000 $) Türkiye'den yapılmıştır. Son sekiz yılda boratlar, 19 hammadde borik asit/bor ithalatla oksit ve 20 Japonya borat/perborat ithalatında büyük ton), bu pazarda en önemli tedarikçi tedarikçisi konumundadır. Tabii boratlarda ABD'dir. Türkiye ABD'den sonra ikinci 1990 yılında 174,351 ton olan ülke ithalatı tedarikçidir; ancak pazar payı 2001 yılı 2000 yılında düşmüştür. 105,107 Türkiye'nin en tona kadar itibariyle %7 ülkeye 2000 (değer=921,500 $); bu, 1996'da %16,4 olan pazar (21,394,000 $) olup Türkiye pazarın göstermektedir. Ülkenin ithalatı artan tek tamamına hakim durumdadır. Ülkenin bor bileşikleri pazarı olan borik asit/bor borat/perborat ithalatı ise 1990-2000 yılları oksit pazarında (1991 yılında 28,562 ton ve arasında 2001 ton arasında yarı kalmaktadır yılında yapmış olduğu ihracat 103,499 ton 80,000-100,000 payının civarında yılında yarıya 37,565 azaldığını ton ithalat) dalgalı bir seyir izlemiş olup, 2000 yılında Türkiye'nin 1994'te %10 civarında olan 86,412 ton olarak gerçekleşmiştir. 2000 pazar payı 2001 yılı itibariyle %1'den aza yılında Türkiye'nin ülkeye borat/perborat düşmüştür (değer=178,600 $). Pazarın en ihracatı 24,547 ton (8,954,000 $) olup, önemli tedarikçileri ABD ve Rusya'dır. pazar payı %28'dir. İtalya'nın borik asit/bor oksit pazarı küçük bir pazar olup, 2000 yılı 10 - Rusya ithalatı 9780 tondur. Türkiye 3982 ton (1,427,000 $) ihracatıyla bor asit/bor oksit Üretici/ihracatçı ülkelerden olan pazarının %40'ına sahip olup, birinci Rusya, önemli miktarda tabii boratlar tedarikçidir. ithalatı da yapmaktadır. Bu ülkenin ithalat ve ihracatına olarak elimizde kullanılabilir bilgi bulunmamaktadır; ancak 9 - Japonya ülke Japonya'da ilişkin da tabii ithalatın tamamına yakınının Kazakistan'dan yapılmakta olduğu, sadece boratlar üretimi olmadığından talebin tümü ithalatla borat/perborat karşılanmaktadır. Türkiye Japonya'nın tabi payının boratlar ithalatının (2001 yılı itibariyle bilinmektedir. pazarında %10 Türkiye'nin civarında olduğu 44,679 ton) %90'ını gerçekleştirmektedir (14,040,000 $). Ülkenin tabi boratlar 11 - İspanya ithalatı az da olsa düşme eğilimi içindedir Ülkenin (1994'de 53,444 ton ve 2001'de 44,679 2001 yılı itibariyle ton). Japonya'nın borat/perborat ithalatı da 73,072 tona ulaşan tabii boratlar ithalatının aynı tamamına yakını yapılmaktadır (değer=13,130,400 şekilde düşme eğiliminde olup (1994'te 59,821 ton ve 2001'de 40,202 20 Türkiye'den $). 21 Hollanda Türkiye tabii boratlarda büyüyen pazarın yıllarda Türkiye'nin ülkeye borat/perborat büyüyen tedarikçisi konumundadır. 2001 ihracatı yok denecek kadar az iken, 2001 yılında 25,734 ton olan ve 1994'ten bu yılında yana 2,5 kat büyüyen İspanya borik borat/perborat asit/bor Türkiye (değer=435,800 $). Ülkenin bor asit/bor ABD'nin ardından ikinci tedarikçidir ancak oksit pazarı ise büyümekte olup 2001 yılı pazar payı %7 civarındadır (değer=749,000 ithalatı 56,002 tona ulaşmıştır. Ancak $). Büyüklüğü yıllar içinde 85,000-100,000 Türkiye'nin ülkeye bor asit/bor oksit ton ihracatı bulunmamaktadır. oksit arasında pazarında değişen ise borat/perborat Türkiye ülkeye 1142 ihraç ton etmiştir pazarında da Türkiye ABD'den sonra ikinci tedarikçidir ancak pazar payı %10-15 İngiltere 13- arasında değişmektedir (değer=2,745,600 Üretici $). ülkelerden olan İngiltere'nin 2000 yılı itibariyle 16,450 ton 12- miktarındaki Hollanda30 tabii tamamına Ülkenin tabii boratlar ithalatı boratlar yakını karşılanmaktadır ithalatının Türkiye'den (değer=2,260,000 $). 1991 yılındaki 24,985 ton seviyesinden İngiltere tabii boratlar pazarı küçülmekte 2001 düşmüştür. olan bir pazardır. Ülkenin 1990'da 53,462 Türkiye'nin ülkeye tabi boratlar ihracatı da ton olan tabii boratlar ithalatı 2000 yılında pazarla beraber küçülmüş olup, 1991 16,450 tona düşmüştür. yılında 2914 tona yılında 13,295 ton olan ihracat 2001 yılında 2004 (değer=293,000 tona $). düşmüştür Diğer taraftan, İngiltere'nin borik Hollanda'nın asit/bor oksit ithalatı artmakta olup, borat/perborat ithalatı da 1991 yılından bu Türkiye'nin bu pazara ihracatı daha yüksek yana yarıya yakın azalmıştır. 1991 yılı oranda artmış ve Türkiye'nin ihracatı 360,407 ton iken 2001 yılında borik asit pazarındaki payı 1990-2000 174,405 ton olarak gerçekleşmiştir. Önceki yılları arasında %4'den %43'e çıkmıştır (ihracat 30 Hollanda'nın son yıllara ilişkin verilerinde 500 tondan İngiltere 5800 tona (değer=2,023,000 $) çıkmıştır). Türkiye ABD'den yapılan alımların kapsanmaması sorunu pazarın en büyük tedarikçisi olma sıfatını bulunmaktadır ve ithalatın büyük çoğunluğunun muhtemelen US Borax firmasından yapılıyor Hollanda'dan devralmıştır. Büyüyen bir olması sebebiyle rakamları yorumlamak yanıltıcı pazar olabilmektedir. 21 olan İngiltere borat/perborat 22 Türkiye’nin İhracat Yapmadığı Pazarlar Brezilya pazarında payı borik asit/ bor oksit ithalatında da Türkiye azalmaktadır. Ülkenin 1997 yılında 35,023 (14,336 ton=5,996,500 $ ihracatı ile) ton ise Türkiye'nin olan borat/perborat ithalatı 2000 Şili'nin ardından ikinci büyük tedarikçi yılında 53,310 tona kadar çıkmıştır. Ancak, konumundadır Türkiye'nin bu pazarda 1997 yılında %29 dolayındadır. ve pazar payı %36 olan payı 2000 yılında %24'e düşmüş (ihracat değeri=4,077,500 $), pazar lideri Diğer taraftan, ülkenin Hollanda ile arasındaki pazar payı farkı borat/perborat ithalatı da 1995 yılındaki artmıştır. 19,238 ton seviyesinden 2000 yılında 34,153 tona çıkarak iki katına yakın artmıştır. Türkiye bu büyüyen pazarda 14- ABD payını %29'dan %5'e düşürmüştür (5564 Amerika bor minerallerinde brüt ton=1,583,800 $'dan 1785 ton=865,000 ağırlık bazında ikinci önemli üreticidir (Türkiye'den bazında sonra) (B2O3) en ancak büyük bor $'a). oksit üreticidir. B) TÜRKİYE'NİN İHRACAT Amerika'nın bor mineralleri üretimi borik YAPMADIĞI PAZARLAR31 asit ve büyük ölçüde rafine borat olarak ihraç edilmektedir. Amerika aynı zamanda 1- Brezilya dünyanın en büyük bor pazarı olup, ülkede büyük ve çeşitli bor ürünleri sanayileri Brezilya bulunmaktadır. bor pazarı Güney Amerika'nın en büyük bor pazarıdır. Ülkede ABD tabii boratlar pazarı 1990 bor bulunmadığından minerali tüm talep üretimi ithalatla yıllındaki 525 ton seviyesinden 1996 karşılanmaktadır. En çok tabii boratlar ve yılında 79,544 tona kadar çıkmış, bu borik asit ithal edilmektedir. Arjantin, Şili, başlamıştır. Peru, Bolivya ve ABD'nin en büyük İthalatın tamamına yakını Türkiye'den tedarikçiler olduğu pazara Türkiye'nin yapılmakta olup, ülkenin 2000 yılında ihracatı bulunmamaktadır. tarihten sonra azalmaya 63,584 ton olan tabii boratlar ithalatının 56,500 tonu (değer=9,845,000 $) Türkiye'den karşılanmıştır. ABD'nin 1994 yılından bu yana 2 katından fazla artan ve 2000 yılı itibariyle 39,232 tona ulaşan 22 23 Dünya Bor/Bor Ürünleri Tüketimi kullanılmaktadır. Deterjan sanayi tüketimi 2- Güney Kore toplamının %16'sı kadardır. Mine/sırlama Çok büyük bir pazar olmayan tarım ve diğer kullanım alanları sırasıyla Güney Kore'de borik asit ve borat/perborat toplamın %13, %5 ve %23'ü dolayındadır. pazarında ABD, tabii boratlar pazarında ise Belçika, İspanya ve ABD hakim Türkiye'de ise bor tüketimi çok durumdadır. 2001 yılı itibariye ülke 14.395 düşük seviyede olup, dünya tüketiminin ton tabii boratlar, 18.653 borik asit/bor %1-2'si civarındadır. 2000 yılı itibariyle oksit, 27.209 ton borat/perborat ithalatı Türkiye'de yapmaktadır. Güney Kore pazarının dikkat %12'si cam ve cam elyafı, %38'i seramik çekici özelliği tabii boratlar ve borik ve firit, %12'si deterjan, %5'i kimya ve asit/bor oksit ithalatının 1996 yılından bu %6'sı diğer sektörlerde tüketilmiştir. bor'un %27'si demir-çelik, yana iki kat artmış olmasıdır. Bor sanayiler madeninin bölgeden kullanıldığı bölgeye farklılık göstermektedir. Batı Avrupa ülkeleri bor'u V. DÜNYA BOR/BOR ÜRÜNLERİ en çok deterjan sanayinde kullanırken TÜKETİMİ32 ABD en çok fiber cam üretiminde ve Dünya bor üretim ve tüketimi Bağımsız Devletler Topluluğu ülkeleri cam 1970 yılından bu yana iki katından fazla sanayinde kullanılmaktadır. artmıştır. 2001 yılı itibariyle bor tüketimi B2O3 bazında 1,5 milyon tondur. Batı ve Son on yılda Batı Avrupa'nın bor Doğu Avrupa %46 toplam payları ile tüketiminde tüketimde ilk sırada yer almaktadır. Kuzey Amerika, Asya ve Latin Amerika payı sektör payı %1'den %11'e, tarımın payı %2'den %5'e, borsilikat camın payı %8'den paya sahip bulunmaktadır. %10' a çıkmıştır. Dünya toplam bor tüketiminin ABD'nin bor tüketiminde son 20%'si yalıtım camı elyafı, %15'i tekstil yirmi yılda fiber cam sektörünün payı cam elyafı, %8'i borsilikat cam üretiminde %36,4'ten olmak üzere toplam %43'ü cam sanayinde 32 sanayinin %35'ten %27'ye düşerken tekstil fiber camı onu izlemekte ve sırasıyla %25, %11 ve %10 31 deterjan %65,1'e çıkarken, yanmayı geciktiricilerin payı %13,4'ten %3,6'e, bor silikat camın payı %11,7'den %6,8'e İstatistikler-OECD İstatistikler-DPT 23 24 Bor Madeninin Stratejik Önemi düşmüştür. Bor'un sabun/deterjan, mine, Diğer taraftan, bor ürünlerinin tarım sektörleri ile nükleer çalışmalarda tüketiminin yaklaşık %70'ini endüstriyel kullanım oranı aşağı yukarı aynı kalmıştır. bazda üretim yapan, önemli pazarlık gücüne sahip, sektörlerinde lider veya Batı derişimini Avrupa, sulardaki azaltmayı, deterjanlarda bu borat bor sektörlerine yön veren, teknoloji üretimi amaçla yapan organizasyonlar olduğu göz önünde kullanımından bulundurulmalıdır.35 Bu da bor/bor uzaklaşmayı amaçlamaktadır. Bu, Batı ürünlerinde pazar payını artırabilmek ve Avrupa'da talebin düşeceği anlamına gelir. koruyabilmek Ancak, bunu telafi edebilecek bir gelişme artırmaktadır. ABD'nde ABD'nin karşılayacak, uluslar arası standartlara çamaşır uygun mal üretmek, ürün çeşidini artırmak, yıkama katma enerji gözlemlenmektedir. tasarrufu makinelerinde amacıyla daha sıcaklıklarına düşük yönelmesi deterjan için kalitenin Tüketici değeri yüksek önemini beklentilerini rafine ürünler üretmek dünya pazarında tutunmanın temel sektöründe daha fazla bor kullanılması şartı haline gelmiştir. ihtimalini güçlendirmektedir.33 VI. BOR MADENİNİN STRATEJİK Bor ve bor ürünlerinin dünya ÖNEMİ piyasalarındaki talebi fiyatın yanı sıra girdi olarak kullanıldığı endüstrilerdeki Bor ve borlu yakıtlar, 1950'li teknolojik gelişmelere, üretici ve kullanıcı tercihleri ile ikame imkanına yılların bağlı olmaktadır. Özellikle fiber cam, deterjan gibi sanayilerde fiyata bağlı olarak başında ABD Programında geleceğin adlandırılmış ve Savunma yakıtı nükleer olarak silahlanma dışında 2. önemli stratejik malzeme olarak üreticilerin ikame mallara yönelmeleri nitelendirilmiştir.36 sebebiyle talep değişmeleri yaşanmaktadır. 1958-1961 yılları arasında ABD ve NATO tarafından bor, Konsantre bor ve rafine bor ürünleri stratejik bir maden olarak ilan edilmiş, kullanım alanlarının yaklaşık %80'inde pazarlaması kontrol altına alınmış ve birbirini ikame edebilmektedir.34 COCOM olarak nitelendirilen tedbirler kapsamında Varşova Paktı ülkelerine 33 Altın, V. (2003),"Seyreltilmiş Uranyum, Abartılmış Toryum, Erken Bor Beklentisi, Neptünyum Hurafesi-Doğrusunu Bilelim", TÜBİTAK-Bilim ve Teknik Dergisi, Ankara, Mayıs 2003 34 DPT, 1999, A.g.e. 35 A.g.e. Çınkı, M, (2001), "Ulusal Maden Varlığımız ve Bor Gerçeği", Ankara Ticaret Odası, Ankara, 2001. 36 24 25 Bor Madeninin Stratejik Önemi ihracı yasaklanmıştır.37 1963 yılında bor sebeple, bor bileşiklerinin hidrojen taşıma NATO'nun stratejik maddeleri listesinden kapasiteleri, bu bileşiklerin yakıt taşıyıcısı çıkarıldıysa da, ABD'nin bor alanındaki olarak yeni bir öneme kavuşabileceğine bazı stratejik çalışmaları gizlilik içinde işaret etmektedir. ABD'ndeki Millenium yürüttüğü bilinmektedir. Cell firmasınca prototip bir araba üzerinde denenen yöntemde, hidrojen ve su bazlı Bor madeninin önemi, ülkeleri sodyum bor hidrid (NaBH4) bileşeni bu konuda çıkarlarını düşünmeye ve planlı halinde depolanmaktadır. Yanıcı olmayan davranmaya sevk etmektedir. Bor hakkında bu sürdürülen geçtiğinde araştırmaların, bileşiklerinin yüksek bor çözelti, bir hidrojen katalizörle temasa vermektedir (aksi teknolojili halde hidrojen üretilmemektedir). Hidrojen alanlarını üretiminden sonra borohidrid yakıt bir bor keşfetmesi, bu madeni gelecekte, petrol çözeltisine dönüşmekte, bu çözelti bir gibi üzerinde uluslararası mücadelelerinin tankta saklanıp tekrar borohidrid yakıta yaşandığı dönüştürülebilmektedir. Diğer bir deyişle ürünlerdeki yeni kullanım bir ürün konumuna bor, bu ve benzeri uygulamalarda yakıt getirebilecektir. değil, Bor madeninin kullanım yakıt yapmakta taşıyıcısı ve olarak tekrar görev tekrar miktarındaki asıl önemli artış, bor'un yakıt kullanılabilmektedir.38 Sodyum bor hidritli taşıyıcısı otomobiller, normal otomobillerin yaptığı olarak kullanılmasıyla sağlanabilecektir. Bir çok pil, akümülatör kilometrenin vs. enerji üretim aygıtında yakıt olarak çıkabilmektedir. Akaryakıtla çalışana göre kullanılan hidrojenin elde edilme, nakil ve daha güvenli olmakta, çevre kirliliği depolama yaratmamaktadır.39 yöntemleri bu aygıtların iki katına kadar verimliliğinin artırılması karşısındaki en önemli sorunlardır. Çünkü hidrojen çok Bu teknolojilerin bor element ve düşük sıcaklıklarda sıvılaşmakta, (-252 bileşiklerine santigrad derece), gaz halindeyken çok yer şimdiden kaplamakta, patlayıcı bir gaz olması teknolojilerin sebebiyle taşıma ve depolama işlemleri kullanımında ulaşılacak yaygınlığa bağlı sırasında bulunmaktadır. tehlike arz etmektedir. Bu 37 38 http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/bo rraporu.htm 39 getireceği kestirmek talep güç göstereceği artışını olup, talep, başarıya, Altın, V., 2003, A.g.e Sandık, U. (2002), "Beşinci Vites", Hürriyet Gazetesi, Ankara, 07.06.2002 25 26 Bor Madeninin Stratejik Önemi Amerika'lı firmaların, çıkardıkları borun Borun çıkarılması ve ham halde ihracını tercih ettiği, bu işletilmesinde dünya oligopolünü oluşturan firmaların boru Türkiye'de işleyecek az sayıdaki çok uluslu şirketler ( Rio Tinto entegre tesisler vs kurmadıkları, Türkiye'ye Borax-US Borax (ABD, yıllık üretimi 560 bor konusunda her hangi bir teknoloji bin ton)), Borax Argentina (Arjantin, yıllık transferinde üretimi 27 bin ton), JSC Bor (Rusya, yıllık rezervlerinin miktarını küçük, madenin üretimi 73 bin ton), NACC (ABD, yıllık değerini üretimi 60 bin ton), Quiborax (Şili, yıllık tespit edilmiştir. Bunun da büyük ölçüde üretimi 60 bin ton), Sucersal Argentine borun stratejik öneminden ve dünya (Arjantin, yıllık üretimi 30 bin ton), SQM çapındaki firmaların salar (Şili, yıllık üretimi 16 bin ton), İnca Türkiye'deki bor (Peru, yıllık üretimi 13 bin ton), ilgilerinden kaynaklandığı açıktır. bulunmadıkları, bor düşük göstermeye çalıştıkları bor üreticisi bor yataklarına olan Diğerleri (57 ton))dir. Çin yıllık 140 bin ton üretimini devlet organizasyonları eliyle yapmakta, Bu konuda İngiltere kaynaklı Türkiye ise ABD'nden sonra olup, daha sonra Rio Tinto Zinc'in bir alt dünyanın ikinci büyük bor üreticisi olarak kuruluşu haline gelen Borax Consolidated yıllık 475.000 ton üretimi yine devlet eliyle Ltd.'nin Türkiye bor sahaları üzerindeki gerçekleştirmektedir.40 faaliyetleri dikkat çekicidir. TMMOB bor raporuna göre41 daha önce Desmond Abel Avrupa ve Amerikalı büyük Smith'in elinde bulunan Sultançayırı ve üreticilerin Türkiye'deki bor yataklarına yeni bor sahaları 27 Ekim 1950 tarihinde daha son 3/12002 bor Consolidated Ltd'e devredilmiştir. Şirket o madenleri 1978 yılında kamulaştırıldıktan dönemde dünya tekeli niteliğindedir. Şirket sonra Bor daha sonra, Türkiye'deki bazı yasalardan madenlerinin özelleştirilmesi 1999'da IMF daha fazla yararlanmak için 25 Kasım ile 1955 tarihinde isim değiştirmiş, adının Osmanlı dönemlerinde da yapılan İmparatorluğunun başlayan azalmadan stand ilgileri sürmüştür. by anlaşmasının taahhütleri arasında da yer almıştır. başına sayılı kararname Türk kelimesi ile Borax koyarak, sermayesinin %94'ü merkezi İngiltere'de Bor madenleri 1978 yılında bulunan Borax Consolidated Ltd. şirketine, devletleştirilmeden önce Türkiye'de de bor 40 madenciliği ile uğraşan Avrupa'lı ve Çınkı, M., 2001, A.g.e. 41 http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/bo rraporu.htm 26 27 Bor Madeninin Stratejik Önemi %2'si Türk ortaklara, %4'ü de İngiliz - Avrupa piyasasının borik asit üretimi ortaklara ait olmak üzere, "Türk Boraks 45 bin ton cevhere karşılık gelen 30 bin Madencilik A.Ş." adını almış, 6 Ocak 1956 ton bor cevheri ile sabittir. tarihinde Sultançayır Bor maden imtiyazını - Türkiye ancak zararına bor endüstrisi bu şirket üzerine tescil ettirmiştir. Bu kurabilir, 3 bin tonluk rafineri ancak tarihten sonra da şirket, Türkiye'de ciddi sübvansiyonla yaşar. bir arama faaliyetinde bulunmamış, - Türkiye'nin bor rezervlerine Borax bulduğu bazı rezervlerin de miktarlarını Consolidated Ltd. ortak edilirse bor düşük endüstrisi kurulacaktır. göstermiştir. Şirket, Kırka'nın Sarıcakaya bölgesinde yaptığı sondajlar - Avrupa endüstrisinde Türk cevheri sonucu tespit ettiği rezervi 10 milyon ton kullananlar, fiyat rekabeti ile Amerikan olarak beyan etmiş, 45 yıllık imtiyaz talep cevherine etmiştir. Şüpheler üzerine aynı bölgede sahayı kaybeder. MTA'nın yaptığı araştırmalarda rezervin - 400 milyon ton olduğu, sonraki çalışmalar dönerlerse, Türkiye bu Türkiye Amerikan rekabetini üstüne çekmemelidir. sonucunda ise Kırka bor sahasının 1 milyar - Amerikan bor cevherleri sodyumludur, ton rezervli, dünyanın en büyük ve en Türk bor cevherleri kalsiyumludur, bu zengin yatakları olduğu ortaya çıkmıştır. da Türkiye'nin rekabet imkanını ortadan kaldırır. 1958-1961 yılları arasında Şirketin kehanetlerinin (!) hepsinin yanlış çıkmış olması ilgi çekicidir. NATO'nun bor'u stratejik hammadde ilan etmesinin ardından Türkiye'de sahalarının millileştirilmesi bor tartışmaları Etibank bor piyasasına 1960-68 gündeme gelmiş, Borax Consolidated Ltd. yılları arasında girmiş ve bu dönemde hazırladığı raporda aşağıdaki görüşlere yabancı vurgu yapmıştır. Şirkete göre 1963 yılı belirleme savaşı yaşanmıştır. Ticaret ve itibariyle; Enerji Bakanlığı 1974 yılında, bu rekabet firmalarla kıyasıya bir fiyat - Türkiye'de bor mineralleri tükenmiştir. sonucunda tonu 30 $'a kadar düşen bor - Türkiye'nin en çok 20 bin ton satış cevherinin fiyatını taban fiyat uygulayarak şansı vardır. 70 $/ton'a yükseltmiştir. Ton fiyatı daha Türkiye'de ancak 3 firma 60 bin ton sonra 90 $'a kadar yükselmiş, ancak, bu üretim yapabilir. fiyatla Türkiye Avrupa piyasasına yalnız borik piyasalarında 120 $/ton olan değerinin çok asit üretimi için bor cevheri verebilir. altında - - 27 bile bor, kalmıştır. o dönemde Bu sebeple dünya bor 28 Bor Madeninin Stratejik Önemi madeninin 1978 devletleştirilmesindeki amaçlardan biri en yılında dışında hiçbir işlem yapılmamış, satılan önemli bor madenin dünya cevherleri Avrupa ve ABD'nde işlenerek rafine ürünler çok daha pahalıya piyasasındaki gerçek değerinden satılarak Türkiye'ye ithal edilmiştir. Eti Holding, yurt dışına kaynak transferi yapılmasının rafine ürün üretimi çalışmalarına 1978'den önüne geçmek olmuştur.42 sonra başlamış olmasına ve rakibi US Borax'ın 140 yıldan fazla bir süredir Devletleştirmenin faydaları kısa pazarda teknik üstünlüğe ve geniş dağıtım sürede görülmeye başlamış, Türkiye'nin ağlarına sahip olmasına rağmen, Avrupa Dünya Bor üretiminde (B2O3 bazında) pazarının 1970 yılında % 16 olan payı; 1980 yılında %36'sını % 26, 2001 yılında %33.4’e yükselmiştir. konularında oldukça deneyimli elemanlar 1978 yılında 83,4 milyon $ olan Bor yetişmiş, gelirleri 2000 yılında 208 milyon $’a konumuna gelinmiştir. ulaşmış, Dünyanın en kaliteli kolemanitleri birikimi doğrultusunda olan Emet, Bigadiç Kestelek kolemanitleri gerçekleştirilmekte, 1978 yılı öncesi 40-60 $/Ton fiyatla hedeflenen üretim ve satış miktarlarına satılırken 290-295 $/Ton fiyatla satılabilir ulaşmaktadır. %51'ini, almayı özgün dünya pazarının başarmıştır. teknoloji Bugün, geliştirme Edinilen Eti bilgi yatırımlar Holding hale gelmiştir.43 Bugün, Eti Holding'in ürün portföyündeki ham bor ürünleri için Devletleştirmeden şirketlerin sonra da ortalama brüt kar marjı %50 civarında yabancı olup, bazı bor ürünlerinde brüt kar marjı madenciliğine %500'ü aşmaktadır.44 yılında dönemin Türkiye Cumhuriyeti ilgisi Türkiye bor sürmüştür. 1986 hükümeti tarafından, "global ekonomiye, TMMOB bor raporunda yeni dünya düzenine entegrasyonu belirtildiği üzere, devletleştirme sonrası sağlamak üzere kamu kuruluşlarının nasıl bulunan rezerv, daha öncesinde özel özelleştirilmesi gerektiğinin araştırılması sektörce ilan edilen rakamın 115 katı kadar J.P. Morgan Bank'a ihale edilmiş, Morgan artmıştır. 1978 yılına kadar Türkiye'nin bor Bank'ın hazırladığı "Özelleştirme Ana cevheri Planı"nda:"Etibank'ın bir holding şirket pazarlamasında kaba yıkama olacak şekilde reorganize edilmesi ve karlı 42 43 DPT, 1999, A.g.e CHP Bor Raporu 44 http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/bo rraporu.htm 28 29 Bor Madeninin Stratejik Önemi müesseselerdeki (bor, krom) öz zamanında devletleştirilmiştir. Şimdi de kaynakların satılması" önerilmiştir.45 yine Ecevit Hükümetinin bor madenlerinin özelleştirilemeyeceği konusundaki iradesi 2001 yılı Ocak ayında kesin olarak ortaya çıkmıştır (...) Türkiye'ye ani bir ziyarette bulunan ABD Madenlerin Hazine Bakan Yardımcısı John Taylor bulunmasının stratejik önemi vardır (...) dünya olan Çinkur özelleştirildikten sonra kapandı. Dodge&Cox ve Rio Tinto Holding'in eski Oradan çıkarılan işçilere hala yer bulmaya yönetim kurulu üyesidir ve ilk ziyaretini çalışıyoruz. (...) Özelleştirme amaç değil dönemin özelleştirmeden sorumlu Devlet araç olması gerekir, IMF ne derse desin, Bakanına yapmıştır. Rio Tinto'nun 1978 özelleştirme yılından madenlerinin özelleştirilmesi üzerinde bu bor piyasasına hakim (bor madenleri tekelde bir ve araçtır. Bor denli firma bor başlanılan rafine ürünlerle bu yıl İspanya %80'ini işlettiği, şu anda ve İtalya'daki bazı tesislerin kapanacak madenlerinin Türkiye'de faaliyet bankaların Türkiye'deki gösteren bazılarında bulunduğu yabancı olmasıdır. hisselerinin göz Bu nedeni (...) devletleştirilmeden) önce Türk Borax adlı aracılığıyla durulmasının devlette yüzden üretime özelleştirmenin yapılması için bazı çevreler tarafından önünde baskı yapılmaktadır."47 bulundurulmalıdır.46 Dünya bor üretimi %100 B2O3 Bor'dan kaldırılması devlet ve Eti Bor tekelinin bazında 1,5 milyon ton civarındadır. Bu A.Ş.'nin üretimin %42'si ABD sermayeli US Borax özelleştirilmesi tartışmalarının gündeme (ya da diğer adıyla Rio Tinto), %33,4'ü geldiği 2001 yılı başlarında Devlet Bakanı Eti Holding Şükrü Sina Gürel'in bor madenlerinin gerçekleştirilmektedir. Değer olarak ise bulunduğu Kütahya ve Eskişehir'e yaptığı dünyada yaklaşık yıllık 1,2 milyar ABD ziyaretler sırasında yaptığı açıklamalar doları kadar B2O3 pazarı bulunmaktadır. önemlidir: "Hükümet bor madenlerinin Eti Holding bu pazarın parasal olarak %20- özelleştirme çıkarılması 23'üne, US Borax ise %65-70'ine sahiptir. almıştır(...)Bor Bor gibi 21. Yüzyılın petrolü olarak yönünde madenleri 45 kapsamından ilke kararı 1978'de Ecevit Hükümeti A.Ş. tarafından adlandırılan bir madenin en büyük rezerv Çınkı, M., 2001, A.g.e. 46 47 http://www.boraxtr.com/boraxtr/Basin/ysafak02030 1.htm http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/bo rraporu.htm 29 30 Bor Madeninin Stratejik Önemi kaynağı olan Türkiye'nin, bor ihracatından Türkiye, dünyanın en zengin bor yılda yalnızca 102 milyon dolar, bor yataklarına sahip olduğu halde, yurt dışına ürünleri ihracatından ise 106 milyon dolar ihraç ettiği tinkal ve borakstan üretilen kazanıyor olması, önemli bir kapasitenin sodyum israf edildiğine işaret etmektedir. konumundadır. per boratın ithalatçısı Slovenya, Türkiye'den satın aldığı boraksa karşılık Türkiye'ye Türkiye bor madenini tam rafine sodyum per borat satmakta, Slovenya'dan işlenmiş olarak değil, ham veya yarı rafine yapılan per borat ithalatı bu ülkeye halde satmasından dolayı çok önemli döviz yaptığımız boraks satışının hemen hemen kazandırıcı fırsatları kaçırmaktadır. Çınkı %25'ine ulaşmaktadır.49 (2001) bunun çeşitli örnekleri verilmektedir. "Örneğin, ortalama FOB TMMOB bor raporunda 50 Bandırma 200 dolar/ton dan sattığımız Türkiye'den Avrupa piyasasına yapılan bor %42 B2O3 tenörlü kolemanit cevherini satışlarının ham bor ağırlıklı olmasının (Türkiye tek Citicorp Venture gibi bazı firmaların Eti üreticisi ve ihracatçısı konumundadır) alan Holding A.Ş.'nden ham bor satın alıp, bir ihracatçı firma söz konusu ürünü işledikten sonra Eti Holding'in karşısına öğüttükten sonra 600-650$/ton fiyatla nihai dünya pazarlarında rakip olarak çıkmasına kullanıcıya satmaktadır.48 yol açtığını bildirilmektedir. bu cevherde dünyanın DPT-VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı Kimya Raporunda, kolemanit ABD'deki Sanayi Türkiye'den ve en uleksit önemli Dünya piyasası Hammaddeleri ithal milyar dolar civarında yıllık 80-90 olan bor uç edilen ürünlerinde Türkiye'nin pazar payı %1'i madenlerinin bile bulamamaktadır.51 Oysa Türkiye'de alıcısı Owens halihazırda bor'un sanayideki çeşitli Corning Fiberglass Co.'nun bir yan şirketi kullanım alanlarına ilişkin teknolojik bilgi olan American Borat Co'nin Death Valley birikimi oluşmaktadır. National Monument'de bulunan Billie yer altı işletmesinin, Türkiye'den ithal edilen Türkiye en büyük rezerv sahibi uleksitin ucuza gelmesi nedeniyle 1986 yılı olarak bor dünya piyasasını ve fiyatlarını sonlarına doğru üretimi durdurduğunu 48 belirtmektedir. 49 Çınkı, M. (2001), A.g.e. http://www.boraxtr.com/anasayfa.html 50 http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/bo rraporu.htm 30 31 Bor Madeninin Stratejik Önemi belirleyebilecek konumda olma imkanına tecrübe kazanılmıştır.52 Diğer taraftan, Eti sahiptir. Ancak, dünyadaki örnekler maden Holding A.Ş.'nin dünya pazarlarındaki en zengini gelişmekte olan ülkelerin bu büyük rakibi US Borax ise 80'den fazla madenlerden yeterince yararlanamadığını, ülkede ham madene sahip olan ülkelerden ziyade, sonlarından bu madenle ilgili teknolojiye sahip olan sürekli gelişmiş kontrol alanlarının ettiğini göstermektedir. Türkiye de, 1978 çalışmalar yılında yapılan devletleştirmeden sonra bu dağıtım ve pazarlama faaliyetleri ile dev konuda önemli yol katetmiş olsa da, bir kuruluştur. US Borax'ın sahibi Rio kalkınmakta olan ülke statüsünün getirdiği Tinto, dünya maden üretiminde %12,5'luk sorunlar payı ile birinci sıradadır.53 ülkelerin ve piyasaları teknolojik eksiklikleri örgütlenmiş, beri 1800'lü üretim geliştiren, yılların teknolojisini bor'un kullanım genişletilmesi yapan, yönünde üretim, depolama, sebebiyle bor dünya piyasasında rezervleri ile orantılı bir olamamaktadır. hakimiyete Gelişmiş sahip Rio ülkeler yerleşik Tinto'nun İngiltere'de Chesington-Survey'de Borax sanayilerinin pek çok alanında alternatifi Consolidated Ltd, ABD'nde California- olmayan, ikamesi zor bir hammaddede Anaheim'de US Borax Research olmak büyük oranda Türkiye'ye bağımlıyken, üzere Türkiye iyi göstermektedir ve firma bu faaliyetler için değerlendirememekte, bordan kazandığı yılda 70 milyon $ para harcamaktadır. US ihracat geliri düşük oranlarda kalmaktadır. Borax'ın bu avantajını gizlenmekte, bu faaliyetlerinde bilgilere ülkelerden önemli kapasiteleri, faaliyet firmaya ölçek ekonomilerinden yararlanarak piyasaya kaliteli ve ucuz ürün kolaylıkla ulaşılamamaktadır. Bu sebeple diğer büyük merkezi hazırlama, zenginleştirme ve pazarlama üreten ülkelerce konudaki araştırma arama, araştırma, maden işletme, cevher Bor ürünlerine ait teknolojiler genellikle teknolojiyi iki sunabilme imkanı sağlamaktadır.54 teknoloji transferleri yapılamamıştır. Eti Holding A.Ş.'nin teknik çalışmaları ve elemanlarının özverili üniversitelerle yaptığı Bu kadar büyük bir monopolün karşısına küçük küçük bor şirketleri ile çıkmak, Türkiye'nin piyasada güce sahip işbirliği sonucu üretim sorunlarına çözüm getirilebilmiş, özgün teknolojiler dahi 52 geliştirerek 51 önemli bilgi birikimi ve http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/bo rraporu.htm 53 A.g.e. 54 DPT, 1999, A.g.e http://www.boraxtr.com 31 32 Yasal Çerçeve olasını imkansız kılar. Nitekim 1978 küçük ölçekli firmaların dünya çapındaki yılında bor madenleri devletleştirilmeden oligopol piyasasının büyük aktörleriyle önceki durum da budur. Devletleştirmeden başa çıkamadığı, birbirleriyle rekabete sonra tek elden yapılan yatırımlar, Ar-Ge girerek çalışmaları düşürdükleri ve pazarlama faaliyetleri bor'un dış satım fiyatını gözlemlendiğinden, bu sonucu (her ne kadar Türkiye'ye hala önemli üründen ülkemizin en fazla faydayı getirebileceğinden daha az gelir getiriyor sağlayabilmesi için üretim, işletme ve olsa da) Eti Holding A.Ş., US Borax'ın pazarlamanın ardından dünyanın ikinci önemli bor ihtiyacı doğmuş, 1978 yılında çıkarılan üreticisi haline gelmiştir. 2172 sayılı yasa ile bor'la ilgili tüm tek elden yürütülmesi faaliyetler tamamen devlet adına üretilmek, işletilmek ve pazarlanmak üzere Etibank VII. YASAL ÇERÇEVE A.Ş.'nin tasarrufuna verilmiş, "Devlete ait Endüstriyel anlamda ilk boraks bor ruhsat sahalarının hiçbir hakkı, gerçek madenciliği 1852'de Şili'de başlamıştır. ve tüzel kişilere devretme yetkisi verilmez "Nevada, California, Caliko Mountain ve kaydı" getirilmiştir. 56 Kramer yöresindeki yatakların bulunarak işletilmeye alınmasıyla ABD Dünya bor "2172 Sayılı yasa ile gereksinimini karşılayan birinci ülke haline beklentilerin aksine, bor madenlerinin gelmiştir. Türkiye' de ilk işletmenin, 1861 devletçe işletilerek pazarlanmasının ülke yılında çıkartılan "Maadin Nizamnamesi" yararına olumlu sonuçlar verdiği, ..... kabul uyarınca 1865 yılında bir Fransız şirketine edilmiş, hazırlanan 2840 Sayılı Yasa, 4 İşletme imtiyazı verilmesiyle, başladığı Nisan 1983 tarihinde Danışma Meclisi'nde bilinmektedir."55 kabul edilerek, 12 Nisan 1983 tarihinde Milli Güvenlik Konseyi'nin onayı ile Bu tarihten itibaren, özellikle yürürlüğe girmiştir. Böylece halen Cumhuriyet öncesi dönemlerde verilen yürürlükte olan bu yasa ile bor sahalarının taviz ve ayrıcalıklarla bor madenleri büyük kamu tarafından işletilmesi ve tek elden ölçüde yabancı şirketlerin eline kalmıştır. yönetilmesi bir kez daha yasal güvence altına alınmıştır. Bu yasanın yürürlüğe 1960'lı yıllardan itibaren ise girmesinden 6 ay sonra 2172 Sayılı yasa sektörde bazı dağınık ve küçük ölçekli yürürlülükten kaldırılmıştır. 15 Haziran Türk firmaları da boy göstermiş, ancak, 55 56 32 Ölçen, N. E., 2001, A.g.e. CHP Bor Raporu 33 Yasal Çerçeve 1985 tarihinde kabul edilerek yayınlanan İdaresinde devredilmiştir. Kalan Etibank 3213 49. Madencilik Genel Müdürlüğü ise 4 Şubat Maden 1998 tarih ve 23248 sayılı Resmi Gazete'de Kanunu Hükümleri saklıdır. Ancak, bu yayımlanan 26 Ocak 1998 tarihli Bakanlar Kanunun kurulunun 98/10552 sayılı kararı ile Eti Sayılı Maden Kanununun maddesinde ise “2840 Sayılı yürürlük bulunacak bor, tarihinden trona ve sonra asfaltit Holding A.Ş. unvanı ile madenlerinin aranması ve işletilmesi bu yapılandırılmıştır. yasa Bunların değişiklikler sonucu; Eti Holding A.Ş., 7 ihracatına ait usul ve esaslar Bakanlar bağlı ortaklık (Eti Bor A.Ş., Eti Dış Kurulunca Ticaret ve Pazarlama A.Ş., Eti Alüminyum hükümlerine tabidir. tespit edilir” hükmü getirilmiştir"57. Yapılan yeniden yapısal A.Ş., Eti Gümüş A.Ş., Eti Bakır A.Ş., Eti Krom A.Ş., Eti Elektrometalurji A.Ş.), 12 "16 Şubat tarihinde işletme ve Maden Müdürlüğü ile 3 yürürlüğe giren 3971 Sayılı Yasa ile 2840 iştirakten oluşmuştur. 5 adet Bor İşletmesi Sayılı ise Yasa’nın 1994 ikinci maddesi değiştirilerek, “Bor tuzları ile uranyum ve toryum madenlerinin aranması Bandırma'daki Eti Bor A.Ş.'ye bağlanmıştır.59 ve işletilmesi Devlet eliyle yapılır.” hükmü "(Özelleştirme işlemine) gelen getirilmiş, trona ve asfaltit madenlerinin tepkiler özel ve Kararıyla Etibank Genel Müdürlüğünün işletilmesine olanak sağlanmış, fakat bor "Eti Holding A.Ş." olarak bu şekilde tuzları yeniden yapılanmasının 233 sayılı Kamu sektör tarafından yine aranması devlet tekelinde bırakılmıştır."58 İktisadi üzerine, Bakanlar Kurulu Teşebbüsleri Hakkında kanun Hükmünde Kararnamesinin 3. Maddesine Etibank 'ın özelleştirmesi planı aykırılık oluşturup oluşturmadığı hususu gereğince, önce 1993 yılında Etibank ile, bünyesindeki bankacılık bölümü Etibank zenginleştirmek, ve bor bileşikleri üretmek Bankacılık adıyla üzere adı geçen teşebbüse bağlı olarak bağımsız bir bölüm halinde Özelleştirme kurulan Eti Bor A.Ş.'nin sermayesinde İdaresinde yıl, bulunan özel şahıs hisseleri nedeni ile bor Karadeniz Bakır İşletmeleri A.Ş., Çinkur tuzu sahalarının bu şirketçe işletilmesinin Anonim Ortaklığı devredilmiştir. Aynı bor cevheri aramak, işletmek, A.Ş. de özelleştirilmek üzere Özelleştirme 59 57 58 A.g.e. A.g.e. http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/bo rraporu.htm 33 34 Yasal Çerçeve 2840 sayılı Kanuna uygun olup olmadığı ve Eti Elektrometalurji A.Ş.'nin Özelleşme hususlarında Enerji ve Tabi Kaynaklar İdaresine devri ile devam edilmiştir. Daha Bakanlığının talebi üzerine Başbakanlıkça sonra sıra Eti Alüminyum A.Ş. ile Eti Bor Danıştay'dan A.Ş.'ne gelmiş, kamuoyunun ve meslek istişari görüş isteminde bulunulmuştur. kuruluşlarının büyük tepki göstermesine ve VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı (2001- olarak, İstişari görüş istemiyle ilgili 2005) Madencilik Özel İhtisas Komisyonu Danıştay Raporu- Bor Madenleri Alt Komisyonu Birinci Dairesi'nin 1999/66 Esas, 1999/93 no'lu kararında Raporunda konu detaylı olarak irdelenerek "(...)2840 kamu yararı açısından sakıncalı olarak Sayılı Kanunun 2. Maddesinde Bor tuzları, görülmektedir. Çünkü borların kullanım Uranyum madenlerinin alanları çok yaygın, katma değeri ve marjı Devletçe işletileceği hükmü yer aldığına çok yüksek ve Türkiye yüksek kaliteli göre bu madenlerin sermayesinde özel rezervlere sahip olması nedeniyle tekel kişilerin de pay sahibi olduğu bir Anonim durumundadır." Şirket eliyle işletilmesinden söz edilemez çıkartılan 20 Aralık 2000 tarih ve 2000/92 (...) Etibank Genel Müdürlüğünün Eti sayılı Özelleştirme Yüksek Kurulu (ÖYK) Holding A.Ş. şeklinde yapılanmasının 233 Kararı'nda bazı diğer işletmeci KİT'lerle sayılı Maddesine uygun birlikte Eti Holding A.Ş.'nin özelleştirme Holding kapsamına ve Toryum KHK'nin bulunmadığına; 3. Eti A.Ş.'nin "Borların özelleştirilmesi, denmesine alınması ve rağmen, hazırlık sermayesinde bulunan özel şahıs hisseleri işlemlerinin 6 ay içinde tamamlanması nedeni ile bor tuzu sahalarının bu şirketçe kararı alınmıştır. Ancak, 6 aylık hazırlık işletilmesinin 2840 sayılı yasaya aykırılık süresince kamuoyundan gelen şiddetli teşkil edeceği(ne) oy birliği ile karar tepkiler üzerine bu karar geri alınmış, verildi" kurum kararın şeklindeki görüşüne düzeltilmesi rağmen, yoluna özelleştirme çıkarılmıştır. gidilmemiştir."60 kapsamından Özelleştirme Yüksek Kurulu'nun 16.07.2001 tarihli kararıyla Eti Holding Eti Holding'in özelleştirilmesi A.Ş. eski statüsüne iade edilmiştir.61 çalışmalarına, önce Eti Bakır A.Ş'nin, daha sonra ise Eti Gümüş A.Ş., Eti Krom A.Ş. 60 61 http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/bo rraporu.htm http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/bo rraporu.htm 34 35 Yasal Çerçeve Diğer taraftan, Etibank'ın ham Holding A.Ş. tarafından ham bor ve bor'u iç piyasaya, dış piyasaya sattığından işlenebildiği ölçüde rafine bor olarak yurt daha pahalıya sattığına, bunun yurt içinde dışına ihraç edilerek satılan bor tuzlarının, bor kullanan sanayilerin, bor uç ürünleri aynı biçimde ham bor ve rafine bor olarak üreten tesislerin kurulmasına ve rekabet yurt içinde isteyen Türk vatandaşı kişi ve gücü kazanmasına engel oluşturmakta firmalara da satılabileceği, Türk vatandaşı olduğuna ilişkin tartışmaların gündeme kişi ve firmaların satın aldığı bor'u ülke gelmesiyle konu hakkında Danıştay'ın içinde kuracağı tesislerde işleyip elde görüşüne başvurulmuştur. edeceği ürünleri yurt içinde veya yurt dışında satabilmesinde hukuki bir engel Danıştay'ın 2840 sayılı Kanunda bulunmadığı sonucuna ulaşılarak dosyanın yer alan "Bor madenleri ile ilgili "işletme Danıştay Başkanlığına sunulmasına ifadesi" için"2000/50 Esas,2000/67 Karar 01/05/2000 gününde oybirliğiyle karar no.lu istişari görüşünde: "Bor tuzlarının verildi" denilmektedir. Türk vatandaşlarına satılması halinde, Türk vatandaşı yurt içinde istediği tesisi Danıştay'ın bu kararından 3 yıl kurabilecek ve bor'un uç ürünlerini elde sonra, ederek bunları yurt içinde veya yurt Ajansından alınan bir habere göre62, Bor dışında satabilecektir. Bor'un yurt içinde Sanayi Dış Ticaret Limited Şirketi, Eti Türk vatandaşlarına satışı yapılmadığı için Holding A.Ş.'nin bor pazarındaki hakim ham bor'u alan yabancı yurt dışında bu durumunu kötüye kullandığı iddiasıyla tesisleri 4054 kurarak elde ettiği bor uç 25.06.2003 sayılı tarihinde Rekabetin Anadolu Korunması ürünlerini istediği fiyatla dünyaya ve Hakkında Kanun uyarınca soruşturma Türkiye'ye satabilmekte ve dünya bor açılarak piyasasını çarptırılması talebiyle Rekabet Kuruluna dilediği gibi yönlendirebilmektedir. Kurumun para cezasına başvurmuş, Rekabet Kurulu Eti Holding'in yasal tekel hakkına sahip bulunduğu, Sonuç olarak açıklanan hakim durumun kötüye kullanılmasının söz nedenlerle 2840 sayılı Yasanın değişik konusu olmadığı, herhangi bir yasanın 2'nci maddesi uyarınca bor tuzlarının uygulanmasından kaynaklanan işlem ve aranması ve işletilmesinin Devlet eliyle eylemlerin 4054 sayılı Kanun kapsamına yapılması zorunluluğunun, bu madenin girmediği gerekçesiyle talebi reddetmiştir. zenginleştirilmesini, rafine edilmesini ve Bunun üzerine şirket, Rekabet kurulunun pazarlamasını da kapsadığı, ancak Eti 35 36 Gelişmeler ve Planlar kararının iptali talebiyle Danıştay'da dava karıştırmıştır. Halihazırda Eti Bor A.Ş.'nin açmış, ürettiği konsantre ve rafine bor ürünlerini Danıştay, Rekabet Kurulunun kararının iptali talebini bire karşı dört oyla çeşitli reddetmiştir. 1. sanayiler mevcuttur. 2002 yılı itibariyle Eti Dairesinin anılan kararında belirtildiği Holding bu sanayilere 16,5 milyon ABD üzere, 2840 sayılı Kanun'un amacının bor doları değerinde bor satmıştır. Yeni kararla tuzlarının maden sahasından çıkarılması, bu sanayilerin durumunun ne olacağı zenginleştirilmesi, rafinasyonu, bunlardan sorusu gündeme gelmektedir. Kararda "Danıştay ürünlerin üretiminde kullanan her türlü uç ürün elde edilmesi ve pazarlanmasının tek elden yapılmasıyla VII. GELİŞMELER VE PLANLAR ülkenin dünya bor pazarında etkinliğinin artarak borun en verimli şekilde sağlamak olduğu uygarlıkların beşiği olmuş Anadolu, maden dikkate alındığında, davacı şirketin Eti açısından zengin bir coğrafyadır. "Türkiye, Holding'in tekel hakkının bor cevherlerinin başta bor mineralleri olmak üzere toryum, topraktan konsantre perlit, ponza, mermer, trona, volkanik edilmesiyle sınırlı olduğu, bundan sonraki tuzlar, volkanik killer, manyezit, feldspat, rafinasyon ile uç ürün elde edilmesi altın ve kromit'te dünya ölçeğinde önemli safhalarını kapsamadığı yolundaki iddiaları olan ve dış pazarlarda ciddi pay sahibi yerinde görülmemiştir." denilmektedir. olabileceğimiz rezervlere sahiptir"63 . değerlendirilmesini çıkarılması ve Bin Danıştay'ın ilk kararında 2840 sayılı Kanun hükümlerine göre, Ülkemizin bor tekelinde olduğu, ancak kaynaklarımız yerli yeterli sanayicilerin Eti Bor A.Ş.'nin ürettiği bor ürünlerine girmesinin dayalı her serbest türlü yatırıma olduğu yorumu konsantre 62 kapsadığını araştırmalar araştırılmamış, ve yatırımlar %1'ler oranında kalmıştır. Son beş yıllık dönemde GSMH yılda ortalama %0,2 edilmesinin belirtmesi yeterince değerin GSMH içindeki payı ortalama oranında büyürken madencilik sektörünün yanında uç ürün elde edilmesi safhalarını da kaynakları ve taşocakçılığı sektöründe yaratılan katma tekel hakkının bor cevherlerinin topraktan ve maden çeşitli yapılmamış olması sebebiyle, madencilik yapılırken, ikinci kararda Eti Holding'in çıkarılması boyunca açısından zengin olmasına rağmen, maden madenlerinin aranmasının ve işletilmesinin devlet yıllar yılda ortalama %1,5 oranında küçülmesi kafaları 63 http://www.ntvmsnbc.com, 25.06.2003 36 CHP Bor Raporu 37 Gelişmeler ve Planlar Eti Holding A.Ş.’nin Hedefleri ve Yatırımları sektörün ihmal edilmişliğinin önemli bir başlanmasını, uluslar arası pazarlama ve göstergesidir. satış ağının oluşturulmasını, rafine bor ürün rafine bor ve özel bor ürünlerine Ancak, son yıllarda kamuoyunun yatırım yapılmasını hedeflemektedir. Bu da konuya ilgi göstermesi sebebiyle, çerçevede, Emet Yeni Borik Asit Tesisi, madenlerimize olan ilgi artmış, Türkiye'nin Kırka 3. Bor Türevleri maden Kademede Penta Üretim Tesisi yatırımları zenginliğinden yararlanabilmesine daha yönelik fazla tartışmalar Tesisi, Tek yapılmaktadır.64 yoğunlaşmıştır. Yeni Borik Asit Tesisi borik asidin Türkiye'nin en büyük rezerv ülkesi olduğu, önemli olan kolemanit sanayi madenciliğinin yapıldığı Emet/Kütahya'da hammaddesi olan bor, özellikle dikkat 100.000 ton/yıl üretim kapasiteli olarak çekmektedir. madenlerinin kurulmaktadır. Tesislerin yatırım tutarı çıkarılmasında ve işletilmesinde devlet yaklaşık 110 milyon ABD dolarıdır. 2003 tekelini elinde bulunduran Eti Holding yılında A.Ş.'nin yatırım ve Ar-Ge faaliyetleri tesislerin 213 kişilik istihdama yol açacağı yoğunlaşmış, 18.06.2003 tarih ve 25142 ve 40 milyon ABD doları döviz getirisi sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan 4865 sağlayacağı tahmin edilmektedir.65 Bor bir hammaddesi devreye girmesi planlanan sayılı Kanunla "Ulusal Bor Araştırma Enstitüsü" kurulmuştur. 3. Bor Türevleri Tesisi Boraks Pentahidrat ürününe olan yurt dışı talebin A) Eti Holding artışına paralel olarak üretim kapasitesinin A.Ş.'nin artırılması amacıyla 160.000 ton/yıl BPH Hedefleri ve Yatırımları üretim kapasitesine sahip olmak üzere Eti Holding A.Ş., kurumun, 2840 sayılı pazarında Kanun çerçevesinde belirleyici gerçekleştirilmesi, rafine bor kurulmuştur. Projenin sabit yatırım tutarı bor 25 milyon ABD doları olup, 194 kişiye olmasının istihdam sağlaması ve yıllık 48 milyon ürünleri ABD doları döviz getirisinin olması kapasitesinin bor pazarındaki öncelikler beklenmektedir. Ana üretim tesisleri 2001 dikkate program yılında tamamlanmış ve deneme üretimine dahilinde süratle 1.2 milyon ton/yıl'a başlanmış olup, yardımcı tesislerden bir alınarak belirli bir çıkarılmasını, mevcut tesislerin gözden 64 geçirilerek yenileme yatırımlarına 65 37 http://www.etiholding.gov.tr A.g.s. 38 Ar-Ge Çalışmaları kısmı tamamlanma, bir kısmı ise hazırlık asit aşamasında bulunmaktadır.66 değişebilecektir. Tek penta kademede tesislerinin üretimi devreye girmesiyle Eti Holding A.Ş.'nce ayrıca, tesisleri ile tüvenan tinkalden doğrudan pazarlama ve satış boraks tüketicilere holdingin tek elden satış pentahidrat üretimi konusunda bütün amaçlanmaktadır. Proje ile halen Kırka yapabilmesini Bor İşletmesinde iki kademde üretilen pazarlama yapısının değiştirilerek ABD ve boraks verimini Uzakdoğu artırmak, maliyetini ve çevre sorunlarını konusunda azaltmak hedeflenmektedir.69 pentahidratın üretim amaçlanmaktadır. Tesislerin teminen satış Avrupa'daki ağının kurulması örgütlenilmesi de yatırım tutarı 15 milyon ABD doları olup, proje sonucu %13 civarında verimlilik B) Ar-Ge Çalışmaları artışı sağlaması hedeflenmektedir. Tesisin 1. Ünitesi tamamlanarak 2000 yılının Eti Holding A.Ş. Ar-Ge Dairesi Ağustos ayında geçici kabulü yapılmış bünyesinde ve diğer kuruluşlarla ortaklaşa olup, kırma, ara stok ve şalt tesisinin olarak son 5 yılda tamamlanmış olan yapımı çalışmaları sürdürülmektedir.67 projeler şöyledir:70 Rafine bor ürünlerinde 1.2 milyon ton/yıl ilave rafine bor 1- Solubor'un ürünleri (Disodyum Tetrahidrat) kapasitesine ulaşmak için 200 milyon $ Pilot Ölçekte Üretimi insan sağlığı (1998) yatırım gerekmekte olup, özel bor ürünleri 2- Bor Minerallerinin üretimine de yapılacak yatırımlarla birlikte üzerindeki etkileri Eti Holding A.Ş.'nce yılda 50-60 milyon 2.1.Yiyecek $'lık Alınan yatırım Oktaborat gerçekleştirilmesi ve Bor'un İçeceklerle Sağlığa Etkilerinin Araştırılması (1997) hedeflenmektedir.68 2.2. ABD bor firmaları uluslar arası Yiyecek ve İçeceklerle Alınan Bor ve Arseniğin Sağlık ticarete borik asitin temel tedarikçisidir. ve Sağkalıma Ancak, bu durum, Türkiye'de yeni borik Araştırılması (1998) Etkilerinin 69 66 http://www.etiholding.gov.tr A.g.s. 68 A.g.s. http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/bo rraporu.htm, Cumhuriyet Gazetesi, 25.12.2000) 70 http://www.etiholding.gov.tr 67 38 39 Ar-Ge Çalışmaları 2.3. Bor Bileşiklerinin İnsan Sağlığına 12- Emet Bor İşletmesi Hisarcık Eski Atık Etkilerinin Barajının Boşaltılması ve Barajdaki Epidemiyolojik Yöntemler ve Malzemenin Değerlendirilmesi Projesi Bazı (2002) Biyolojik Markerlerle Araştırılması (2000) 13- Tinkal'den Borik Asit ve Sodyum 3- Kırka Tinkal Cevherinin Scrubbina Sülfat Üretimi (2002) Koşullarının araştırılması (1999) 14- Borik Asitten Bor Oksit Üretimi (2002) 4- Emet Bor İşletmesi Espey Ocağı 15- Çinko Borat Üretimi (2002) Kolemant Cevher ve Konsantrelerinde Greigite Mineralinin Araştırılması Halihazırda Eti Holding A.Ş. ArGe Dairesi tarafından sürdürülmekte olan Projesi (2000) 5- Kestelek Konsatratör Tesisi Ara Ürün Stokları B2O3 çalışmalar ise şöyledir:71 İçeriklerinin İyileştirilmesi Çalışmaları (2000) 1- Sinterlenmiş Boksit Üretimi 6- Fındık, Ayçiçeği, Şeker Pancarı ve Mısır Bitkilerinde Borlu 2- Nadir ve Soy Metaller Projesi Gübre 3- İkincil Bor Türevleri Üretimi Kullanımı Üzerine Araştırmalar (2001) 3.1. Sodyum Bor Hidrür Üretimi 7- Borik Asit Ana Çözeltisinin İyon Değiştirici Kolonda 3.2. Bor Karbür Üretimi Temizlenmesi 3.3. Bor Nitrür Üretimi Pilot Çalışması (2001) 4- Atıklardan 8- Bandırma Bor Bileşikleri Tesisi Atık Etkilerinin Azaltılması Çalışması (2001) 4.1. Kolemanit Yönelik ve Yöresindeki İçme ve Lityum ve İçeriğinin Değerlendirme ve Proseslerin Geliştirilmesi 5.1. Yankayaçlarında Belirlenmesi Problemlerin Çözümlenmesi Bor Yükünün Tayini (2001) Cevher Atıklarının Kullanıma 5- Tesislerdeki Kullanma Suları ile Topraktaki Yıllık 11- Bor Gölet Kazandırılması Laboratuvar Ölçekli Deneyler (2001) 10- Kırka Kırka Yeniden Cevherlerinin Zenginleştirilmesine Maddelerin Kazanılması ve Atıkların Çevresel Su Arıtım ve Geri Kazanma Pilot 9- Kestelek Kıymetli Borik Asitin Kekleşme Probleminin Araştırılması ve 5.2. Olanaklarının Kırka Susuz Boraks Ürünü Safsızlıkların Belirlenmesi Araştırılması (2002) 71 39 http://www.etiholding.gov.tr 40 Ulusal Bor Araştırma Enstitüsü 5.3. Probertit'in Çözeltisindeki Borik Kanununda Asit Çözünürlüğün dünya pazarında, sahip olduğu zenginliğe Hisarcık ve Espey koşut bir konuma gelebilmesi için kısa, Tesislerinin orta ve uzun dönem bor uç ürünleri pazar Verimliliğinin ve teknolojilerine ilişkin politika ve strateji Konsantratör Konsantrasyon Artırılması Çalışmaları 6- Sulubor'un şekilde; "Türkiye'nin, bor kimyasalları konusunda Araştırılması 5.4. belirtildiği kararlarını almaya ışık tutacak bilgileri (Disodyum Oktaborat oluşturmak, bor ürünlerinin geniş bir Kullanım Alanlarının şekilde kullanımı, yeni bor, ürün ve Tetrahidrat) Araştırılması teknolojilerinin geliştirilmesi ve üretilmesi 7- Bor ve Bileşikleri ile Temasın İnsan amacıyla temel ve uygulamalı araştırma Sağlığına ve Çevre Üzerine Etkilerinin yapmak, yaptırmak, (...) Eti Holding A.Ş. Araştırılması ve bağlı ortaklıkları ile bor konusunda 8- Düşük Tenörlü Zenginleştirme Cevherlerin araştırma alt yapısı olan üniversitelerde Olanaklarının araştırma merkezleri kurmak, (...) bor ve Araştırılması ürünlerini kullanan ve bu alanda araştırma 8.1. Tülü Açık Ocak Cevherinin yapan kamu ve özel hukuk tüzel kişileri ile Zenginleştirilmesi işbirliği yaparak koordinasyonu sağlamak, 9- Boraks Penta-Deka Hidrat Tozları, (....) bu alandaki teknolojilerin yurt Borik Asit, Bor Oksit ve Disodyum dışından transferi için gerekli çalışmaları Oktaborat Tetrahidrat'ın Kompaktlama yürütmek, (...) sanayi sektörünün Enstitü Yöntemi ile Peletlenmesi ve Boyut ile Ayarlanması programlar işbirliği yapmasını geliştirmek, sağlayacak (...) araştırma yapan gerçek ve tüzel kişileri finansman, C) Ulusal Bor personel ve teçhizat ile desteklemek, (...) Araştırma görev alanına giren konularda ulusal ve Enstitüsü uluslar arası kongre, seminer gibi bilimsel "Ulusal Bor Araştırma toplantılara bilimsel ve maddi katkı Enstitüsü" 18.06.2003 tarih ve 25142 sayılı sağlamak, desteklemek, düzenlemek ve Resmi Gazetede yayımlanan 4865 sayılı bunlara katılmak,(...) bilgi toplama ve Kanunla kurulmuştur. Enstitünün kısa adı yayma, bilgi bankaları, kütüphane ve arşiv BOREN olup, ilişkili olduğu Bakanlık gibi bilimsel destek hizmetleri sağlamak, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığıdır. (...)"dır. Enstitünün görevlerinden bazıları 40 41 Sonuç ve Değerlendirme Enstitü, Başkanlık, Yönetim Araştırma Koordinatörlüğü, ve Kurulu, üzere Etibank'a bırakılmasından sonra Geliştirme önemli ilerlemeler sağlanmışsa da bor ve Endüstriyel İlişkiler bor ürünlerinin Türkiye'nin döviz Koordinatörlüğü, Bilgi Toplama, İdari ve gelirlerini azamileştirecek bir araştırma, Mali İşler Koordinatörlüğü olmak üzere üretim beş birimden oluşmaktadır. oluşturulamamıştır. ve Bor pazarlama stratejisi madenlerinin değeri ve önemi göz önünde bulundurulduğunda, IX. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME devlet tarafından, tek elden işletilmesinin, özellikle Türkiye, yüzyılımızda petrol yabancı firmaların eline kadar önemli olabileceği düşünülen bor bırakılmamasının kamu yararı açısından madeninin dünyadaki en büyük rezerv büyük önem taşıdığı düşünülmektedir. ülkesidir. Gerek Ancak avantajlarını bu konumunun tam uluslar piyasasının anlamıyla arası bor büyük oligopol oyuncularının değerlendirememekte, gerek rafine bor Türkiye'deki bor yataklarını ülkemizin ürünleri, ürünleri çıkarlarını göz ardı ederek, kendi karlarını ihracatından potansiyelinin altında gelir azamileştirecek şekilde işletmesinin önüne elde etmektedir. Özellikle sanayinin pek geçilebilmesi, çok alanında kullanılan bor uç ürünleri işleticilerin kendi aralarında rekabet ederek üretiminde borun yurt dışı fiyatını düşürmesinin gerekse bor Türkiye uç epeyce geri gerekse engellenebilmesi, durumdadır. Türk vatandaşı üretim, işletme, araştırma, pazarlama faaliyetlerinin tek Türkiye'nin bor madenlerinden elden yürütülerek uluslar arası piyasada tek yeterince yararlanamaması bu güne kadar oyuncu olarak Türkiye'nin çıkarlarının konuya stratejik bir yaklaşım getirilememiş korunabilmesi için devlet tekelinin önemli olmasından olduğu düşünülmektedir. yılında kaynaklanmaktadır. bor 1978 yataklarının Bor devletleştirilmesine kadar sektör büyük madeninin çıkarılması, ölçüde yabancı firmaların ve bazı küçük işletilmesi, pazarlaması devlet tekelindedir. ölçekli Türk firmalarının elinde kalmış, Ancak, yerli sanayicilerin bor uç ürünleri kamu yararı amacı güden bir üretim üreten sistemi kurulmamıştır. Bor madenlerinin sanayileri kurulmasında herhangi bir yasal devletleştirilerek devlet adına işletilmek engel 41 işletmeleri olup ve olmadığı bor kullanan konusunda 42 Sonuç ve Değerlendirme Danıştay'ca verilmiş iki farklı karar ürünleri üreten firmalar arasından bulunmaktadır. Bu konudaki belirsizliğin seçilmelidir. Serbest bölgenin gümrük giderilmesi gerekmektedir. kapısı ihtisas gümrüğü olarak yapılandırılmalı, gerekli laboratuar vs. test Bor uç ürünlerine dayalı ileri teknoloji gerektiren cihazları alt yapısı sağlanmalıdır. Aralık yatırımların 2001'den beri faaliyette olan TÜBİTAK- yapılmasının, Türkiye'yi katma değeri Marmara Araştırma Merkezi Teknoloji düşük ham cevher satmak yerine katma Serbest değeri çok yüksek rakamlara ulaşabilen uygulamalarının (ki özellikle bölgenin (dünya pazarı yıllık 60-80 milyar dolar) uç kamu kurumu niteliğinde bir araştırma ürünleri merkezinin çevresinde yer alması, bölge üretip gelirlerini satmasının artırmada oynayabileceği ihracat önemli rol kurucu Bölgesi işleticiliğinin (TEKSEB) de bu kurum düşünülmektedir. tarafından yapılmasının olumlu sonuçları Halihazırda İstanbul Teknik Üniversitesi kısa sürede görülmüştür) bor teknoloji (İTÜ) laboratuarlarında geliştirilen 20'nin serbest üzerinde ileri bor ürünü olduğu ve Eti işletilmesinde Holding A.Ş.'nin tüm bu yatırımları tek düşünülmektedir. bölgesinin kurulmasında ve model olabileceği Bor Araştırma başına yapabilecek mali ve idari güce sahip olmadığı göz önünde bulundurulmalıdır. Ulusal Enstitüsünün kurulmuş olması bor Özel sektörün bor kullanan ileri madeninin bilinen kullanım alanlarının teknolojili sanayilere yatırım yapmasının araştırmasını ve yeni kullanım alanlarının devletçe teşvik edilmesi, bu konuda etkin keşfedilmesini sağlamak için önemli bir bir işbirliği devlet-sanayi sağlanması, gelişmedir. Bu enstitü bünyesindeki ülkemizin bu doğal zenginliğinden azami araştırma gruplarınca uluslar arası bor faydayı sağlayabilmesi için önemlidir. Bu pazarı amaçla çeşitli teşviklerin sağlandığı bor dünyadaki en büyük rezerve sahip ülke teknoloji serbest bölgeleri kurulabilir. Bu olarak gücünü, etkinliğini artırıcı önlemler serbest bölgelerde, yüksek teknolojili bor geliştirilmelidir. Ulusal Bor Araştırma uç Enstitüsü ürünlerinin araştırılması, patentli takip ile edilerek geliştirilecek Türkiye'nin ürünleri ürünlerin üretilmesi ve ihraç edilmesi kullanacak sektörlerin, yurt içindeki ve teşvik faaliyet yurt dışındaki üniversitelerin, araştırma gösterecek firmalar yüksek teknolojiye kurumlarının ve teknoparkların işbirliğinin yatırım yapan, katma değeri yüksek bor uç sağlanması önemlidir. Enstitünün öncelikli edilmelidir. Bölgede 42 43 Sonuç ve Değerlendirme hedefi katma değeri yüksek yeni ürünlerin Türkiye, ancak bor'da yüksek geliştirilmesi olmalıdır. teknolojiyi üreten ve yüksek teknolojili uç ürünleri satan ülke konumuna gelince Türkiye'nin halihazırda ihracat pazarın lideri olabilecek, fiyatları kontrol yaptığı pazarlardaki durumunun ve ihracat edebilecektir. En büyük rezerv ülkesi olan yapmadığı potansiyelin Türkiye'nin bor ihracatından azami geliri yapılması elde edebilmesi ancak teknolojiye ve detaylı pazarlardaki bir araştırmasının gerekmektedir. Özellikle bor/bor ürünleri ithalatı artan ülkelerdeki değerlendirilebilmesi yapılmalıdır. fırsatların için Geleneksel pazara çalışmalar pazarlardan Türkiye'nin pazar payı azalmakta olanlarda düşüşün sebepleri araştırılmalıdır. Türkiye'nin ihracat yapmadığı ülkelerde pazar araştırmaları yapılarak bu ülkelere de ihracat yapma imkanları üzerinde çalışılmalıdır. Bor madenlerini Devlet adına işleten Eti Bor A.Ş. personelinin AR-GE çalışmalarına etkin katılımının sağlanması, kurumun verimliliği ve etkinliği büyük önem arz etmektedir. Eti Bor tesislerinin modernizasyonuna tesisleri, önem standartlara verilmesi, uygun kaliteli ürünleri üretebilecek seviyeye getirecek yatırımların yapılması gerekmektedir. Dünya talebinin ham bordan rafine bor ürünlerine kaymakta olduğu göz önünde bulundurularak rafine ürünleri üretecek tesislere yatırım yapılması önem kazanmaktadır. 43 hakimiyet ile sağlanabilir. 44 Son Söz X. SON SÖZ "Memleketimizin ekonomik kaynakları bütün dünyanın hırslarını çekecek verim ve servete maliktir." M. K. ATATÜRK "Evvela yabancı teşebbüslerin, yabancı maksatların bize telkin ettiği endişeler tamamen yok olmuş değildir. Eğer bazen ihtiyatlı hareket ediyorsak, aşırı derecede şüpheli davranıyorsak, bize çok pahalıya mal olan hürriyetimizi kaybetmek hususundaki korkumuzdandır." M. K. ATATÜRK "Tabidir ki, dışarıdan gelecek sermayeye, irşada, çalışma usulüne ihtiyacımız vardır. Fakat bu, birliğimize, bağımsızlığımıza son verecek bir vesayet tarzı demek olamaz." M. K. ATATÜRK 44 45 Kaynakça KAYNAKÇA Altın, V. (2003),"Seyreltilmiş Uranyum, Abartılmış Toryum, Erken Bor Beklentisi, Neptünyum Hurafesi-Doğrusunu Bilelim", TUBİTAK-Bilim ve Teknik Dergisi, Ankara, Mayıs 2003. CHP Bor Raporu Çınkı, M, (2001), "Ulusal Maden Varlığımız ve Bor Gerçeği", Ankara Ticaret Odası, Ankara, 2001. DPT, (1999) "VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı-Madencilik Özel İhtisas Komisyonu Raporu", Devlet Planlama Teşkilatı, Ankara, 1999. Garrett, D., (1998) "Borates:Handbook of Deposits, Processing, Properties and Use", San Diego Academic Press, 1998. http://usgs.gov http://www.boraxtr.com/boraxtr/Anadosya/bormadennedir.html http://www.etiholding.gov.tr http://www.maden.org.tr/yeni3/yayinlar/raporlar/borraporu.htm (Türkiye Mühendis ve Mimarlar Odaları Birliği (TMMOB'un sayfası) http://www.ntvmsnbc.com Kara Kuvvetleri Komutanlığı, (1982) "Atatürk'ün Ekonomi Görüşü", K.K.K.-Yayın No:, Ankara, 1982. (Alıntı: Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları). Ölçen, N., (2001) "Bor Madeninin Enerji Alanındaki Önemi", Uludağ Üniversitesi Makine Müh. , Tez, 2001 Roskill, (2002), "The Economics of Boron" Tenth Edition, Londra, 2002. Sandık, U. (2002), "Beşinci Vites", Hürriyet Gazetesi, Ankara, 07.06.2002 Yılmaz, A. (2002),"Her Derde Deva Hazinemiz Bor", TUBİTAK-Bilim ve Teknik Dergisi, Ankara, Mayıs 2002 45 46 Toryum Madeni ve Geleceğe İlişkin Beklentiler Giriş TORYUM MADENİ VE GELECEĞE İLİŞKİN BEKLENTİLER potansiyeli taşımaktadır. Toryum hakkında I. GİRİŞ yapılan değerlendirmeler bu çerçevede Bilindiği gibi, yapılırsa özelleştirme Bu maden” olduğu gerekçesiyle bu kapsamdan Bu süreçte alanları hakkında olarak kullanılma yoğunlaştığı Ülkemizde, toryum madeninin konusunda yapılan çalışmalar oldukça çalışma kullanım alanı sınırlı nadir bulunan Berzelius tarafından keşfedilmiştir. İsmini İskandinav mitolojisinde savaş tanrısı olan Thor’dan almaktadır. Atom numarası 90 toryum arama ve işletmeye yönelik önemli olan bu madenin atom ağırlığı 232,0381 bir faaliyet yürütülmemektedir. Ancak, nükleer yapılan 1828 yılında İsveçli kimyacı Jöns Jacob olduğundan taşıdığı söylenememektedir. Bu nedenle ülkelerde alanda üzerinde Aktinitler sınıfında yer alan toryum (Th) itibariyle ekonomik olarak çok fazla bir değer çeşitli bu Yeryüzünde bulunmaktadır. bugün için, imkanları II. GENEL ÖZELLİKLER yetersiz düzeydedir. Bilimsel temellere Toryumun verilmektedir. çalışmalara ayrıca değinilmiştir. ekonomik mahiyeti ve kullanım alanları sayıda bilgi geleceği büyük ölçüde enerji hammaddesi büyük spekülasyonlar yapılmıştır. az toryumun gelişmeler değerlendirildiğinde, toryumun madenlerden biri olan toryum hakkında da çok çalışmada Mevcut kullanım alanları konusundaki yararlanılmadığı sorularını da beraberinde getirmiştir. Bu dayanan elde rezervler, üretim, fiyat, ticaret ve kullanım bulunan bazı değerli madenlerden ne yararlanılıp sonuçlar özelliklerine kısaca değinildikten sonra yaşanan tartışmalar ülkemizde önemli miktarlarda ölçüde sağlıklı edilebilir. kapsamına alınmış olan bor “stratejik çıkarılmıştır. daha amu’dur (atomic mass unit). Erime noktası reaktörlerde 1750, kaynama noktası 4790 0C olan toryum kullanılmasına yönelik çok ciddi toryumun çalışmalar yapılmaktadır. Bu çalışmalar yoğunluğu seviyesindedir. olumlu sonuç verdiği taktirde, toryum gelecekte “stratejik” bir maden olma 46 11,72 g/cm3 47 Rezervler ve Üretim TABLO 1: TORYUMUN KİMLİK KARTI Adı: Toryum Bulunuş Tarihi: 1828 Buluşu Yapan: Jöns Jacob Berzelius Sembol: Th Atom Numarası: 90 Atomik Yığın: 232,0381 amu Erime Noktası: 1750 °C (2023,15 °K, 3182 °F) Kaynama Noktası: 4790 °C (5063,15 °K, 8654 °F) Proton ve Elektron Sayısı: 90 Nötron Sayısı: 142 Sınıfı: Aktinitler Kristal Yapısı: Kübik Yoğunluk: 11,72 g/cm3 Asıl rengi gümüş beyazı olan III. REZERVLER VE ÜRETİM toryum, eğer okside tabi tutulursa önce grileşip daha sonra siyah bir renge Toryum dünyada temel olarak bürünmektedir. Toryum radyoaktif bir monazitin rafine edilmesi sonucu bir yan element elementin ürün olarak elde edilmektedir. Monazitin yapısında bulunmaktadır. Toryum, dünya toryum içeriği yüzde 4 ile 12 arasında yer değişmektedir. Nadir toprak elementlerine olup kabuğunda yaklaşık yüzbinde 60 7 oranında bulunan torit (ThSiO4), torianit (ThO2) ve talep olmaksızın monazitten elde edilmektedir. Toryum-232 genelde doğada bulunan dört toryum izotopundan yapılmamaktadır. en yaygın olanıdır. Toryum-232 radyoaktif dikkat çekici bir şekilde artarsa, bu talep alfa partikülleri yaymakta olup uzun bir toryum içeriği daha çok olan torit gibi yarılanma süresine sahiptir. diğer toryum monazit için madenciliği Toryuma maden karşılanmaktadır. 47 sadece olan talep cevherlerinden 48 Rezervler ve Üretim TABLO 2: DÜNYA TORYUM REZERVLERİ* ÜLKELER TON Avustralya 340.000 Hindistan 300.000 ABD 300.000 Norveç 180.000 Kanada 100.000 Güney Afrika 39.000 Brezilya 18.000 Malezya 4.500 Diğer Ülkeler Toplam 100.000 1.381.500 Kaynak: U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries, January 2003 *Tahmin Dünyada kesin toryum rezervleri konusunda sağlıklı bulunmamaktadır. düşük olması, dünya rezervleri içinde bilgiler Eldeki gösterilmemesine neden olmaktadır. veriler Ülkemizin toryum rezervlerinin tahminden öteye geçmemektedir. Arjantin, tespitine yönelik çalışmalar 1959 yılından Avustralya, Brezilya, Güney Afrika itibaren başlamıştır. O yıllarda Maden Kanada, Mısır, Norveç, Tetkik Arama Enstitüsü (MTA) tarafından Tayland ve Türkiye Uluslararası Atom havadan prospeksiyon yöntemiyle yapılan Enerjisine (IAEA) kilogramı 80 dolara aramalar kadar maledilebilen toryum rezervine sahip Sivrihisar ilçesinin kuzeybatısında bulunan olduklarını bildirmişlerdir. Kızılcaören yöresinde toryum bulunduğu Cumhuriyeti, ABD kayıtlarına göre dünya sonucunda, anlaşılmıştır. 1970’li yıllarda toryum amaçlı, Bu kayıtlara göre 340 bin ton rezerve sahip toryuma ilaveten florit, barit ve nadir olan Avustralya dünyada ilk sırada yer toprak almakta, ikinci sırada olan Hindistan ve tamamlanmıştır. ABD’nin 300 bin ton, üçüncü sırada olan işletilecek madenler yasasına göre bu Norveç’in yatakların işletim hakkı, bulma hakkı saklı bulunmaktadır. bin ABD ton rezervi kayıtlarında kalmak Türkiye’ye ait veriler yer almamaktadır. elementlerine 48 2840 kaydıyla devredilmiştir. Türkiye’deki toryumun tenörünün çok yılları ili toryum rezervi 1,4 milyon ton civarındadır. 180 1981-84 Eskişehir arasında yönelik sayılı Eti ise etütler devletçe Holdinge 49 Rezervler ve Üretim Sivrihisar’daki nadir toprak 400 metre derinliğe kadar ulaşmaktadır. Bu elementleri ve toryum kompleks cevher çalışmalar sonucu bulunan yaklaşık 380 yatağında yaklaşık 380 bin ton görünür bin ton toryumun ortalama tenörünün ThO2 rezervi saptanmıştır. Sözkonusu binde yatağın yataklardaki Yaylabaşı sektörlerinde ve yeterli Kocayayla sayıda sondaj da olduğu homojen tenörü yüzde çıkabilmektedir. toryum saptanmıştır. toryum numunelerde yapılmamıştır. Diğer taraftan, MalatyaHekimhan-Kuluncak’ta 21 kadar Tenörün tüm sahayı kapsayacak çalışmalar tamamlandığında Türkiye’nin hesaplamalarda her bir damardan alınan toplam toryum rezervinin iki katına çıkma örneklerin kimyasal analiz sonuçlarının ihtimali bulunmaktadır. geometrik ortalaması alınmıştır. Sivrihisar minerallerden cevher yatağı oluştuğu olarak çok için cevher kompleksi içinde diğer minerallerin kompleks dağılımı ise florit yüzde 37,44, barit yüzde adlandırılmaktadır. 0-50 metre çıkarılamamış, çeşitli Bu 31,04 ve bastnazit yüzde 3,14 şeklinde yatakta florit, barit ve bastnazit amaçlı çalışmalar harita dağılımı bulunduğu tahmin edilmektedir. Bütün bu Sivrihisar bir seçme 3’e olmadığından Bu gerçekleşmiştir. derinlikte yürütülmekte, toryum amaçlı çalışmalar ise TABLO 3: SİVRİHİSAR TORYUM REZERVLERİ* (TON) ThO2 Rezervi Ortalama Tenör (%) 97.560 0,196 Koca Devebağırtan Sektörü 286.424 0,217 Toplam 383.984 0,212 Küçük Höyüklü Sektörü Kaynak: MTA, ETİ HOLDİNG, TAEK *Tahmin Rezervler ve Üretim Cevherin zenginleştirilmesiyle ilgili değerlendirilmesinin şimdilik mümkün teknolojik sorunlar henüz tam olarak olmadığını göstermiştir. Bu çalışmalarda çözülmüş değildir. MTA, Türkiye Atom kompleks Enerjisi Kurumu (TAEK) ve Eti Holding uygulandığında tarafından yapılan teknolojik deneyler, fraksiyonda toplanamayacağı görülmüştür. yatağın Sadece toryum elde etmeye yönelik cevher doğrudan toryum olarak 49 cevhere klasik toryumun yöntemler belli bir 50 çözündürme işlemi uygulandığında ise TAEK, Devlet Planlama yüksek verimli toryum elde edilebilmesine Teşkilatına rağmen oldukça rezervlerinin kesin olarak tespit edilmesi yüksek olduğu sonucuna varılmıştır. Saha, ve kullanım imkanlarının araştırılması için nadir florit bir “Toryum Projesi” sunmuştur. Proje içerdiğinden, yatağın kompleks cevher kabul edildiği taktirde, toryum rezervleri olarak değerlendirilmesine ve toryumun TAEK ve MTA tarafından yerden ve yan ürün olarak kazanılmasına yönelik havadan araştırılacak ve daha önce yarım çalışmaların kalmış çalışmalar tamamlanacaktır. işletme maliyetinin elementler ile barit, desteklenmesi önem Türkiye’nin toryum kazanmaktadır. TABLO 4: DÜNYA MONAZİT ÜRETİMİ*(TON) ÜLKELER 1998 1999 2000 2001 Hindistan 5.000 5.000 5.000 5.000 Malezya 517 1.147 818 510 Brezilya 200 200 200 200 Sri Lanka 200 200 - - 5.920 6.550 6.020 5.710 Toplam Kaynak: World Mineral Statistics, British Geological Survey, 1995-99 *Tahmin Toryumun kullanım alanlarının olan bazı ülkelerin de monazit ürettiği son derece sınırlı olması ve son yıllarda bu tahmin edilmekle birlikte kesin veriler alanların toryum bulunmamaktadır. Büyük miktarda rezerve gittikçe sahip olan ABD 1994 yılından beri alanındaki monazit üretimi yapmamaktadır. Dünya daha üretiminin azaltmaktadır. da azalması cazibesini Enerji araştırmalar bir sonuç verdiği taktirde talebinin üretimin büyük artışlar kaydedeceği bir yetersiz maliyetlerinin oluşu ve yüksekliği çıkarma nedeniyle Fiyat ve Ticari Gelişim gerçektir. Mevcut kayıtlara göre dünya Türkiye de toryum üretimi yapmamaktadır. toryum üretiminin büyük çoğunluğunu Hindistan gerçekleştirmektedir. Yukarıdaki IV. tabloda gösterilen ülkelere ilaveten, Çin, GELİŞİM Endonezya, Nijerya, Güney Kore, Kuzey Kore ve eskiden Sovyetler Birliğine bağlı 50 FİYAT VE TİCARİ Toryumun yan ürünlerinin sayıdaki firma tarafından belirlenmesini statüsü ve arzının talepten fazla oluşu, fiyat sağlamaktadır. Fiyat toryumun saflığına ve dalgalanmalarını oldukça düşük düzeyde kalitesine göre farklılık gösterebilmektedir. tutmaktadır. Toryum endüstrisinin dar kapsamlı oluşu kote edilmiş fiyatların az TABLO 5: ABD’DE TORYUM FİYATLARI ($/KG) Yıl Toryum Oksit %99,9 Saflıkta %99,99 Saflıkta Toryum Nitrat 82,5 107,25 27 1998-2002 Kaynak: U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries, January 2003 Toryum fiyatları ABD’de 1958 verilmiştir. Bu dönemde, 1959 yılında yılından itibaren 1980 yılına kadar kote kilosu cari fiyatlarla 200 doların üzerinde edilmiştir. olan saf toryumun fiyatı 1979 yılında 70 1957 yılında ABD Atom Enerjisi Komisyonunun geliştirdiği ileri doların altına inmiştir. metalinin 1980’li yıllardaki araştırmalar yüksek saflıkta (%99,9) elde edilmesindeki toryuma alternatif ürünlerin geliştirilmesini maliyetler ölçüde sağladığından, dikkate değer fiyat oluşumu düşmüştür. Bu ilerleme toryum fiyatlarının sadece magnezyum-toryum alaşımı (%80 düşmesine neden olmuştur. 1960’ların magnezyum ve %20 toryum) gibi az sonu ve 1970’lerin başında Vietnam sayıdaki savaşına bağlı olarak havacılık alanında görülmektedir. 1990’lı yılların ortalarında teknoloji sayesinde kg toryum başına önemli talebin artması fiyatların yükselmesine ABD’li yüzde 50 oranında düşmesi radyoaktivitesi, tarafından kullanılan noktasına gelmiştir. 1998-2002 döneminde yüzde etkiler 99,9 saflıktaki toryum oksidin kilogram konusundaki endişeleri de beraberinde fiyatı 82,5 dolar, saflık derecesi yüzde getirmiş ve bu madenin ticari gelişimini 99,99 olumsuz etkilemiştir. Bütün bu gelişmeler seviyesinde üzerine saf dönemde, toryum nitratın kilogram fiyatı son ise 27 dolar seviyesinde seyretmiştir. toryumun 1980 çevresel alaşımlarda toryum karışımı metaller neredeyse durma fiyatlara da yansımıştır. Ayrıca, toryumun doğal firmalar içerikli Fiyat ve Ticari Gelişim neden olmuştur. Savaştan sonra talebin yaklaşık toryum yılından fiyat itibaren kotasyonuna 51 olanların ise 107,25 gerçekleşmiştir. dolar Aynı 52 TABLO 6: ABD’NİN TORYUM İSTATİSTİKLERİ (TON) Tüketim İthalat İhracat 1992 35,4 201 5,25 1993 8,26 18 0,14 1994 3,59 2,31 2,32 1995 5,39 18 0,06 1996 4,92 26,5 0,18 1997 13,0 11,4 0,18 1998 7 5,51 0,84 1999 7 3,91 1,86 2000 6 8,2 3,43 2001 - 1,37 5,4 2002 - 0,13 0,8 Kaynak: U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries, January 2003 En büyük kullanıcı olan ABD’nin azaltmaya gidilmesidir. 2001 yılı sonu toryuma olan talebinin düşmesi toryum itibariyle NDS’de bulunan toplam 3.218 ticaretini olumsuz etkilemektedir. 1980’li ton toryum nitratın 273 tonunun ihtiyaç yıllarda yıllık ortalama 45 ton olan ABD için yeterli olduğu diğerlerinin elden tüketimi 2000’li yıllarda 6 tona kadar çıkarılması gerektiği belirtilmiştir. Ancak, gerilemiştir. Tüketim ve buna bağlı olarak 2002 yılında herhangi bir stok azaltmaya ithalat son yıllarda sürekli bir düşüş seyri gidilmemiştir. ABD Enerji Bakanlığının izlerken envanterinde ise 96 ton toryum oksit ihracatta küçük artışlar gerçekleşmiştir. 1992 yılında 201 ton olan bulunmaktadır. ABD’nin toryum ithalatı 2002 yılında 130 Türkiye’de ticari amaçlı toryum kg’a kadar gerilemiştir. İhracat ise 1996 üretimi yapılmadığı gibi ihracat ve ithalatı yılından itibaren 2001 yılına kadar düzenli da yapılmamaktadır. Radyoaktif Maddeler bir şekilde artmıştır. Üretim yapılmazken İle 1996-2001 dönemindeki ihracat artışının İthaline İlişkin Tebliğ hükümleri gereğince nedeni Stoklarında monazit, içinde ağırlık itibariyle yüzde Stockpile-NDS) 20’den fazla toryum bulunan urano-torianit (National Ulusal Savunma Defense 52 Bunların Kullanıldığı Cihazların Enerji Dışı Alanlarda Kullanımı ve diğer toryum zenginleştirilmiş cevherlerinin Enerjisi cevherleri diğer seryum ilave edilerek sarı toryum bölgelere uyumlaştırılabilen yoğun beyaz Türkiye Atom ışık sağlamaktadır. Ayrıca, toryum nitrat uygunluk yazısı tungsten ithalinde Kurumunun miktarda ve aranacağı hükme bağlanmıştır. kaynak elektrodu üretiminde kullanılmaktadır. Bu elektrodlar paslanmaz çelik ve nikel alaşımlarını kaynatmak için kullanılmaktadır. V. TORYUMUN KULLANIM elektronik ALANLARI Televizyon araçlarda gibi bulunan tungsten filamanların kaplanmasında da toryum 1. Enerji Dışı kullanılmaktadır. Alanlarda Kullanımı Toryum nitrat, TWT (traveling Toryum, ilk olarak 1884 yılında Avusturyalı kimyacı Carl Auer wave tubes) olarak bilinen hareketli dalga tüpleri ile magnetronun eksi kutbunda von Welsbach tarafından “Welsbach mantle” (katot) ya da “Auerlicht” olarak bilinen akkor gaz üretiminde kullanılmaktadır. Bu tüpler lambalarının keşfedilip geliştirilmesinden mikro sonra kullanılmaya başlanmıştır. Welsbach yaydıklarından hava trafik kontrol, gözlem, lambalarındaki ve hava tahmini radar sistemlerinde, silah parlaklığını sağlamak için az miktarda sistemlerinde ve mikro dalga fırınlarda seryum, berilyum ve magnezyum nitrat kullanılmaktadır. gömleğin direncini içeren toryum nitrat karışımı kullanılmıştır. kullanılan dalga toryumlu tungsten frekansında elektron Toryum kimyasal katalizör olarak O yıllarda dünya üretimi büyük ölçüde da İsveç ve Norveç’ten sağlanırken sonraki tüplerde, yıllarda ABD (1893), Brezilya (1895) ve hidrojen ve oksijen ile çalışıp elektrik Hindistan (1911) da bu ülkelere katılmıştır. akımı veren cihazlarda, yüksek kaliteli Yüksek erime noktasına sahip olan mercek yapımında, fotoiletken filmlerde, toryum oksit, maden eritme kabı ve ısıya radyasyon detektörü yapımında ve x-ray dayanıklı tüplerde seramik dayanıklılık gibi yüksek gerektiren ısıya kullanıldığı özel gibi, elektron kullanımlı kullanılmaktadır. yayıcı lambalarda, Metalürji ürünlerin alanındaki kullanımlarda toryum başta üretiminde kullanılmaktadır. Toryum nitrat magnezyum olmak üzere diğer metallerle doğal gaz ve petrol lambaları ile kamp karıştırılmaktadır. fenerlerinde lamba alaşımı hafifliği, dayanıklılığı ve yükselen gömleklerinin yapımında kullanılmaktadır. ısıda sürtünmeye karşı direnci sayesinde Toryumdan havacılık endüstrisinde kullanılmaktadır. kullanılan yapılmış gömlekler, az 53 Magnezyum-toryum Toryumun enerji dışı kullanım Nükleer güç, füzyon (fission) alanları son derece sınırlıdır. Radyoaktif denilen ve nükleer reaktörün merkezinde olması nedeniyle son yıllarda mevcut meydana gelen nükleer reaksiyon sonucu kullanımı da gittikçe azalmaktadır. Ayrıca, oluşmaktadır. sıkı toryumun sırasında enerji açığa çıkmaktadır. Nükleer işletilmesini ve kullanılmasını oldukça çekirdek yakıt millerinden oluşmaktadır. pahalı hale getirmiştir. Örneğin, ABD’de Yakıt milleri doğada bulunan toryum ve yerli monazit üretimi 1994 yılından beri uranyumdan yapılmamaktadır. Kullanılan az miktardaki uranyum toryum ithal yoluyla ya da devletin ve parçalanmaya şirketlerin önceki yıllardaki stoklarından uranyum-235 ihtiva etmektedir. Toryum karşılanmaktadır. sekiz ise doğal olarak fisil olmadığından nükleer civarında ABD firması toryumu yüksek enerji elde etmek için önce suni olarak fisil ısıya dayanıklı seramik, katalizör ve uranyum-233’e kaynak gerekmektedir. Toryum-232 uranyum-235 çevre düzenlemeleri 2002 yılında elektrodu yapımında kullanmaktadır. veya Toryumunun, enerji Atomların elde parçalanması edilmektedir. Doğal kendi başına atomik olan (fissile) uygun dönüştürülmesi plütonyum-239 ile birlikte dışında kullanıldığında uranyum-233 fisil maddesi önümüzdeki yıllarda kimyasal katalizör üretmektedir. Tek başına fisil olmaması ve olarak etmesi dolayısıyla uranyum ve plütonyum gibi alanlardaki maddelerle birlikte kullanılmak zorunda kullanımlarda ise başarılı ikame malları olmasına rağmen, doğada bol miktarda geliştirildiği için özellikle ABD’de talebin bulunması ve bazı yapısal avantajları daralmaya edeceği nedeniyle nükleer reaktörlerin kurulmasına düşünülmektedir. Enerji dışındaki talep yönelik çalışmaların ilk evrelerinde toryum daralmasında en önemli etkenler toryumun oldukça doğal radyoaktivitesi nedeniyle oluşan görülmüştür. kullanılmaya beklenmektedir. devam Diğer devam çevresel kaygılara bağlı tepki ile kullanım cazip 1955-60 bir maden olarak döneminde General ve depolamada sıkı kuralların yarattığı aşırı Atomics, Babcock and Wilcox, Allis maliyet olarak sıralanabilir. Chalmers, Westinghouse gibi birçok ABD şirketi Oak Ridge Ulusal Lâboratuarı (Oak 54 Ridge National Laboratory-ORNL) başta olmak üzere enstitülerinden 2. Enerji Alanında Kullanımı üretimi 54 çeşitli toryuma konusunda araştırma dayalı bilimsel enerji araştırma talebinde bulunmuştur. Sonraki yıllarda şekilde kullanılamaması, uranyumun ucuz ABD’yi Fransa, ve yeterli miktarda elde edilebilmesi gibi İngiltere, Hindistan, Rusya, Çin, Güney faktörler ilk çabaların başarılı olmasını Kore gibi ülkeler izlemiştir. Bu santrallerin engellemiştir. bazıları uzun süre faaliyet göstermiştir. reaktöründe gerçekleştirilen Hafif Sulu Almanya, Toryuma Japonya, Üretici Reaktör (Light Water Breeder kullanımı homojen ve heterojen olmak Reactor-LWBR) programı 1977 yılından üzere iki farklı düzenekte denenmiştir. 1982 yılına kadar faaliyet göstermiştir. Homojen olarak dizayn edilen santrallerde LWBR teknolojisinin Hafif Sulu Reaktör gerekli yanma ve dönüşüm uzunluğunu (Light elde etmek için THO2 ve UO2 karışımı teknolojilerine göre düşük güç yoğunluğu, kullanılmaktadır. Heterojen sistemde ise yüksek çekirdek ve yatak olmak üzere iki farklı zenginleştirme ihtiyacı, hareketli çekirdek bölüm bulunmakta ve toryum ile uranyum bölgesinin mekansal olarak ayrılmaktadır. ABD’de uranyum gösteren yılları yıllarında BORAX-IV nükleer Shippingport yakıt 1956-58 dayalı ABD’de faaliyet reaktörü, 1962-68 Water Reactor-LWR) miktarda uranyum-235 dizaynının karmaşıklığı, ve toryumun dönüşümünün, uranyum ve plütonyuma karmaşık olması gibi arasında denenen Kaynayan Sulu Reaktör olduğu tespit edilmiştir. (Boiling Water Reactor- BWR) tipi Elk 1970’lerin göre daha eksikliklerinin ortalarında, Elektrik Enstitüsü (Electric River reaktörü ve 1962-65 yılları arasında Enerjisi denenen Reaktör Power Research Institute-EPRI) yapılacak (Pressurized Water Reactor-PWR) tipi çok az değişiklikle LWR’lerde toryum Indian başlıca kullanılması durumunda bu reaktörlerin örneklerini teşkil ettiği homojen düzenekte, etkinliğinin tespit edilmesi konusunda bir toryum oksit zenginleştirilmiş uranyumla araştırma yapmıştır. Söz konusu araştırma, karıştırılmıştır. Shippingport reaktöründe toryum yapılan deneme ile 2005 yılına kadar artırdığını, faaliyete geçmesi beklenen Radkowsky olduğunu ve adaptasyonun reaktörlerde Toryum Reaktörü (Radkowsky Thorium esaslı Reactor-RTR) çekirdek ve yataktan oluşan sağlanabileceğini belirtmiştir. araştırmaya ilk Sıkıştırılmış Point heterojen I Sulu reaktörünün yapıların en 55 önemli örneklerindendir. Araştırma kullanımının toryum enerji yakıtının değişiklikler göre çıktısını fizibil yapılmaksızın yıllardaki Ancak, yakıt talebinin yüksek oluşu ve tasarrufun sonraki yıllarda oluşması nedeniyle toryum Teknolojik eksiklikler nedeniyle toryumun nükleer reaktörlerde etkin bir devrelerinin 55 ekonomik olarak çekici olmayabileceği, tamamen yeni bir döneminde ABD’de faaliyetini değiştirici sistemin geliştirilmesinin ise sürdürmüştür. Almanya’daki BWR tipi daha fazla çaba ve para gerektireceği Lingen reaktörü toryum/plütonyum yakıt sonucuna varılmıştır. elementini denemiştir. 1983 yılına kadar Toryumun nükleer yakıt olarak faaliyet gösteren kullanılması konusunda LWR’ler dışında Avrupa Komisyonu Yüksek (High Enstitüsü Temperature Reactor-HTR) türünde de Research çalışmalar yapılmıştır. 1967-1988 yılları toryum arasında faaliyet gösteren Almanya’nın yürütülmüştür. Julich Sıcaklıklı AVR Reaktör reaktöründe Ortak Araştırma (European Commission Joint tarafından Centre-EUJRC) versiyonu üzerinde çalışmalar 1980’li yıllarda bütün dünyada (Arbeidsgemeinschaft reaktöründe Orgel 1967-69 nükleer reaktörlerde toryum kullanılmasına yıllarında toryum kullanılmıştır. ABD’de yönelik çalışmalarda bir duraklama olduğu General Atomics’in Peach Bottom reaktörü görülmektedir. Bunun en büyük sebebi 1966-72 yılları arasında zenginleştirilmiş nükleer enerjiye karşı oluşan olumsuz uranyumla kullanmıştır. kamuoyudur. Toryumun uranyum-233’e EURATOM çevrilmesinde ortaya çıkan teknik sorunlar Versuchsreactor) toryum İngiltere’de OECD ile ortaklığında kurulan ve yakıt olarak ve bununla ilgili maliyetler de bu toryumun kullanıldığı Dragon deneme duraklamada önemli bir rol oynamıştır. reaktörü Bugün itibariyle teknik sorunlar büyük 1966-73 yıllarında faaliyette bulunmuştur. ölçüde aşılmış olmakla birlikte maliyetle 1974-77 yılları arasında KEMA tarafından Hollanda’nın ilgili soru işaretleri hala devam etmektedir. Arnhem Ayrıca, uranyum temininde hiçbir güçlükle bölgesinde işletilen ve KSTR (KEMA karşılaşılmaması toryuma yönelik ilginin Suspension Test Reactor) olarak bilinen önemi reaktörde oksit bulunmuştur. mikro partikülleri kullanılmıştır. ABD’de Bütün uranyum oksit/toryum açısından olumsuz dezavantajlara etkide rağmen ORNL tarafından 1964-69 yılları arasında toryumun sahip olduğu avantajlar onun işletilen Erimiş Tuz Deneme Reaktörü (the gelecekte vazgeçilmez bir nükleer enerji Molten Salt Reactor Experiment-MSRE) kaynağı olma potansiyelini sürdürmesini toryumun yakıt olarak denendiği başka bir sağlamıştır. Üç nükleer yakıt (uranyum- örneği teşkil etmektedir. Gaz soğutmalı 235, plütonyum-239, uranyum-233) içinde reaktör özelliği gösteren ve AVR’den toryumdan geliştirilen Fort St. Vrain reaktörü 1976-89 nötronik açıdan en iyi olanıdır. Yeni 56 elde edilen uranyum-233 teknolojilerin de yardımıyla 1990’lı Radkowsky Toryum Reaktörü yıllardan itibaren toryuma dayalı nükleer (Radkowsky reaktör hız olarak bilinen proje toryumun nükleer kazanmıştır. Yeni teknolojiler maliyetleri yakıt olarak kullanılması konusundaki düşürdüğü gibi, mevcut reaktörlerde fazla önemli çabalardan biridir. 1957 yılında bir yapısal değişiklik yapma gereğini de dünyanın ilk sivil amaçlı nükleer reaktörü azaltmıştır. Toryumla çalışan reaktörlerde Shippingport’un başına getirilen ABD oluşan atıkların saklanması için daha az Deniz maliyet gerektiği görülmüştür. Ayrıca, bu Radkowsky, 1972 yılında emekli olduktan atıkların nükleer silaha dönüşme ihtimali sonra de bulunmadığından daha barışçı bir yönü akademik çalışmalarını İsrail Tel Aviv bulunmaktadır. üniversitesinde 17 Şubat 2002 tarihinde 86 kurma çalışmaları tekrar Thorium Kuvvetlerinden nükleer Reactor-RTR) fizikçi reaktörler Alvin alanındaki Nobel ödüllü İtalyan fizikçi Prof. C. yaşında ölene kadar sürdürmüştür. Alvin Rubbia 1994 yılında başladığı çalışma Radkowsky RTR’lerin avantajlarını şu sonucu şekilde sıralamıştır: Avrupa Nükleer Araştırma Merkezinde (CERN) Enerji Yükseltici isimli yeni tip bir enerji -Standart LWR’ler 250-300 kg santralını plütonyumu atık olarak çıkardığı ve bunun geliştirmiştir. Prototip bir santralın 2005 5-7 kg’ı sadece 3-4 kişi tarafından bir yılına kadar kurulması planlanmaktadır. Bu bombaya dönüştürülebildiği halde RTR’ler reaktörlerin klasik PWR’lerden 250 kat hiçbir daha verimli olduğu iddia edilmektedir. çıkarmamaktadır. şekilde plütonyum açığa Doğal toryum yakıtı ile çalışan enerji -RTR’lerde radyoaktif ve toksik yükselticiden çıkan atıklar, eski PWR’den atıklar ile ısı emisyonunda çok önemli çıkanlardan çok daha azdır. 3GW’lık enerji düşüşler olmaktadır. üretmek için PWR tipi reaktör 200 ton uranyum yakıtı kullanılırken, aynı enerji yeterli olmaktadır. -Doğal Bundan camlaştırıp/betonlanıp ocakları ve derin okyanusun uranyum kullanma -Yakıt çevrim maliyeti yüzde 20-30 radyoaktif atık çok azdır. Ortaya çıkan çok radyoaktiviteli ileri gereksinimi yüzde 20 daha düşüktür. dolayı, yeni reaktörlerin çevreye saldığı düşük daha seviyededir. için yeni reaktörlerde 780 kg toryum kullanımı sistemi -Güvenlik daha düşüktür. Enerji Alanında Kullanımı atıkların -Yakıtın tekrar işlenmesine gerek maden yoktur. dibinde Radkowsky depolanmasına gerek kalmayabilecektir. geliştirmiş olduğu toryum bazlı projenin patent haklarını 1992 57 yılında Radkowsky Thorium Power (RTP) üzere Massachusetts Teknoloji Enstitüsü Şirketine tahsis etmiştir. RTP Şirketi 1994 (Massachusetts Institute of Tchnology- yılında Merkezi MIT) ve İsrail’in Negev Ben Gurion Kurchatov Enstitüsü (Russian Research Üniversitesi de bir PWR varyantının Center Kurchatov Institute-RRC-KI) ile dizaynı işbirliği anlaşması yürütmektedir. Anlaşmaya göre Rusya Araştırma imzalamıştır. RTR’nin üzerinde ek bir çalışma Rusya’da Toryuma dayalı enerji santralleri PWR’nin Rusya versiyonu olan bir VVER- üzerinde uzun süredir çalışan diğer bir ülke 1000 de Hindistan’dır. Uranyum rezervlerinin reaktöründe test edilmesi kararlaştırılmıştır. ABD Enerji Bakanlığı kısıtlı olması, buna karşılık (Department of Energy-DOE) projeye rezervleri Brookhaven Ulusal Laboratuarı sıralarda yer alması, 1 milyarı aşan (Brookhaven National Laboratory) nüfusun enerji sorununa kalıcı çözüm aracılığıyla 1995 yılından itibaren maddi bulma yolunda Hindistan’da toryumu son destek sağlamaktadır. derece cazip kılmaktadır. 1980’li yıllarda bakımından toryum dünyada ilk VVER-100 dünyada görülen yavaşlamaya rağmen, bu reaktörlerinde olumlu sonuç vereceğine ülke toryuma dayalı reaktör çalışmalarına ilişkin yılında devam etmiştir. Hindistan’da geniş çaplı tamamlamıştır. Böylece, yeni reaktörler enerji üretimine yönelik toryum kullanan inşa edilmesine gerek kalmaksızın mevcut reaktör yapımı üç ayrı konseptte ele LWR’lerin küçük değişikliklerle toryum alınmıştır. CANDU (Canadian Deuterium- kullanabilir hale gelebileceğinden, büyük Uranium) olarak da bilinen Sıkıştırılmış maliyetlerle yeni yatırımlar yapılmasına Ağır Sulu Reaktörlerde (Pressurised Heavy gerek kalmayacağı görülmüştür. Water RRC-KI ilk projenin raporunu 1995 1996 yılında RTP şirketi RTR’lerin iki Reactor-PHWR) kullanılmakta ve ilk reaktör reaktörde nihai yakıt atıklarını ve uzun dönem radyotoksik kullanım için toryum-232 uranyum-233’e kirlenmeyi önemli ölçüde düşüreceğine dönüştürülmektedir. ilişkin bir rapor hazırlamıştır. 1999 yılında Reaktörlerde (Fast Breeder Reactor-FBR) RTR’nin kısmen toryumdan uranyum-233 üretmek için başlanmıştır. Denemelerden denemelerine tamamen plütonyum yakıtı Hızlı Üretici kullanılmakta olumlu sonuç alındığı taktirde, RTR tipi ilk uranyum-233 reaktörün 2002 yılından itibaren 2005 sistemiyle yılına tamamlanması dönüştürülmektedir. Üçüncü konseptte ise beklenmektedir. Bu projeye destek olmak Gelişmiş Ağır Sulu reaktör (Advanced kadar 58 gelişmiş nükleer nükleer ve güç enerjiye Heavy Water Reactor-AHWR) dayanmaktadır. ve Türkiye’de henüz Hızlandırıcıya Dayalı Sistem (Accelerator- kurulmuş bir nükleer santral olmadığı gibi Driven Systems-ADS) olmak üzere iki bu yönde bir çalışma da bulunmamaktadır. seçenek bulunmaktadır. Bu 1996 yılında Kalpakkam nedenle nükleer nükleer kurulması mümkün gözükmemektedir. Kamini deneme reaktörü Hindistan’da çalışan dayalı teknolojinin Türkiye’de yakın bir gelecekte yakınlarında faaliyete geçen küçük çaplı toryumla toryuma Uranyum ve plütonyum gibi reaktörler toryum da sadece maden olarak çok büyük konusundaki çabalardan biridir. Toryum bir değer ifade etmemektedir. Dünyada yakıtı kullanan Kakrapar-1 ve Kakrapar-2 ham olarak yeterince toryum madeni reaktörleri 1995 yılında sırasıyla 300 ve bulunduğu için, eğer Türkiye toryuma 100 gün faaliyette bulunmuştur. Yapım dayalı aşamasında olan Kaiga-1 ve Kaiga-2 ile geliştiremezse büyük toryum rezervlerine Rajasthan-3 ve Rajastan-4 reaktörlerinde sahip olması kendisine önemli bir avantaj de toryum kullanılması planlanmaktadır. sağlamayacaktır. Ayrıca, Hindistan Brezilya ile toryum teknolojisinin geliştirilmesi nükleer teknolojisini kurup Boğaziçi Üniversitesinden Prof.Dr. konusunda Engin Arık’ın yaptığı hesaba göre enerji birlikte çalışmak üzere 1996 yılında bir üretimi açısından 1 ton toryum 1 milyon anlaşma yapmıştır. ton Japonya Atom Enerjisi Araştırma İngiltere’de eşdeğerdir. Bu önemli potansiyel enerji kaynağından yeterince Enstitüsü (Japan Atomic Energy Research Institute-JAERI) petrole faydalanabilmek denenmiş geçirmeksizin için, Türkiye vakit toryum tabanlı yakıt olan Dragon reaktörünün gelişmiş halinin çalışmalarına kaynak ayırmalı ve dünya ile prototipini tamamlamıştır. Çin ve Rusya da olan açığını kapatmaya çalışmalıdır. bu konudaki çalışmalarını sürdürmektedir. Hollanda küçük bir proje üzerinde çalışmaktadır. Toryum tabanlı nükleer yakıt çalışmaları yapan ülkelerin ortak özelliği daha önce nükleer teknolojiye sahip Sonuç olmalarıdır. Toryuma dayalı santraller tamamen yeni tipte dizayn edilmemekte, varolan reaktörlerin yapısında küçük çaplı değişiklikler yapılması VI. SONUÇ esasına 59 60 Radyoaktif bir element olan -Toryumun radyoaktif bir element toryumun rezervler, üretim, ticaret, fiyat ve olması kullanım alanlarının incelenmesiyle ortaya alanlarının çıkan sonuçları aşağıdaki gibi özetlemek azalmasına neden olmaktadır. mümkündür: enerji dışındaki her geçen -Toryumun -Dünya toplam toryum rezervinin olmaması yaklaşık 1,4 milyon ton olduğu tahmin enerji kullanım yıl daha tek başına alanında tek da fisil başına kullanılmasını engellemektedir. edilmektedir. teknolojinin -Nükleer Brezilya, başlangıcından beri nükleer yakıt olarak Güney Afrika Cumhuriyeti, Kanada, Mısır, kullanılma imkanları araştırılan toryum, Norveç, Tayland ve Türkiye toryum önümüzdeki dönemde temel bir enerji rezervi bildiren ülkelerdir. kaynağı olma yolundadır. Bu konuda son -Arjantin, Avustralya, -Türkiye’nin yaklaşık 380 bin ton derece başarılı çalışmalar yürütülmektedir. ispatlanmış toryum rezervi bulunmaktadır. -Toryum bazlı yakıtlardan çıkan -Dünya monazit üretimi yıllık 5-6 atıkların silah yapımına müsait olmaması bin ton civarındadır. -Türkiye ticari bu yöndeki çalışmalara güç vermektedir. amaçlı toryum -Zengin toryum rezervlerine sahip üretiminde bulunmamaktadır. -Yüzde 99,9 saflıktaki olan toryum Türkiye toryum tabanlı yakıt teknolojisine sahip olma imkanlarını vakit oksidin kilogram fiyatı 82,5 dolar, saflık geçirmeksizin araştırmalıdır. derecesi yüzde 99,99 olanların ise 107,25 dolar seviyesinde seyretmektedir. 60 61 Kaynakça KAYNAKÇA: 1- Friedman, John S., More power to thorium?, Bulletin of The Atomic Scientists, September/October 1997, Vol. 53, No. 5. 2- Grae, Seth, The Nuclear Non Proliferation Treaty's Obligation To Transfer Peaceful Nuclear Energy Technology: One Proposal Of A Technology, Fordham International Law Journal, Volume 19, June 1996, NO: 5. 3- Higatsberger, Michael J., The Non-Proliferative Commercial Radkowsky Thorium Fuel Concept, IAEA Technical Meeting on “Utilization of Thorium Fuel; Options in Emerging Nuclear Energy System”, Vienna, 15-17 November 1999. 4- Kaya, Muammer, Prof.Dr., Yeni Nükleer Arayışlar “Toryum Gerçeği”, Eskişehir2002. 5- Kazimi, M.S.- Czerwinski, K. R.- Driscoll, M.J.- Hejzlar, P. and Meyer, J.E., On The Use Of Thorium In Light Water Reactors, Department of Nuclear Engineering Massachusetts Institute of Technology Cambridge, Massachusetts 02139, April 1999. 6- Lung, Michel, Perspectives Of The Thorium Fuel Cycle, Seminar at JRC-Ispra 2nd July 1996 7- Mineral Commodity Summaries 2003, U.S. Geological Survey. 8- Morozov, Alexei- Galperin, Alex and Todosow, Michael, A Thorium-Based Fuel Cycle For VVERs & PWRs – A Nonproliferative Solution To Renew Nuclear Power, Nuclear Engineering International, January 1999. 9- NUKEM Market Report 1997, A 'Proliferation-Proof' Reactor?, NUKEM Nuclear Technologies. 10- Radkowsky, Alvin, Using Thorium In A Commercial Nuclear Fuel Cycle: How To Do It. 11- Thorium Fuel for Light Water Reactors - Reducing Proliferation Potential of Nuclear Power Fuel Cycle, Science & Global Security, 1997, Volume 6, pp. 265-290, Princeton University. 12- Tümer, Aykut- Zararsız, Sema- Tanrıkut, Ali, Dr., Türkiye’nin Nadir Toprak Elementleri-Toryum Kompleks Cevheri İle İlgili Yapılmış Olan Çalışmalar Ve İleriye Yönelik Öneriler, Türkiye Atom Enerjisi Kurumu. 61