17_Nazim_Hikmet_
Transkript
17_Nazim_Hikmet_
Nazim Hikmet Rubailer Rubajaty Nazim Hikmet Rubailer Rubajaty Çeviri Przekład Shahla Kazimova Janusz Krzyżowski Önsöz Przedmowa Öztürk Emiroğlu Instytut Ibn Chalduna - Ibn Khaldun Institute Redaksiyon Redakcja Shahla Kazimova 5 Nazim Hikmet Şarkiyat istişaresi Konsultacja orientalistyczna Bogusław R. Zagórski Dizgi Sklad komputerowy Marek Jarosik Musahhih Korekta Małgorzata Kacperek Kapak tasarım Projekt okładki Marek Jarosik, Gypsy Girl mosaic, Zeugma, from ECP Olam Archive Warszawa 2014 No copy right Instytut Ibn Chalduna Ibn Khaldun Institute ul. Teofila Lenartowicza 6 05-820 Piastów ibn.khaldun.institute@transmontana.pl ISBN 978-83-86105-02-1 Bu kitap yazarlar, editör kurulu ve yayımevi tarafından Türk-Polonya İlişkilerinin 600. Yıl Dönümüne ithaf edilmiştir. Autorzy, zespół redakcyjny i wydawca poświęcają niniejszą pracę jubileuszowi 600-lecia nawiązania stosunków dyplomatycznych między Turcją a Polską. Verdiği destek ve bulunduğu katkılar dolayı İbn-Haldun Enstitütü Müdürü Bogusław R. Zagórski'ye ve Enstitütün Yayınevine teşekkür ederiz. Panu Bogusławowi R. Zagórskiemu, dyrektorowi Instytutu ibn Chalduna dziękujemy za konsultacje książki i życzliwej jej przyjęcie przez Wydawnictwo. Shahla Kazimova Janusz Krzyżowski Nazim Hikmet Türk edebiyatında rubai A. Biçim Yönünden Rubai Rubainin sözlük anlamı; „dörtlük, dörtlü” demek olup Arapça kökenli bir kelimedir. Fars edebiyatında ortaya çıkan Rubai için „çar-mısra” veya „du-beyit” de denir. İlk iki mısrası fikrin hazırlayıcısı olup asıl söylenmek istenen düşünce 3. veya 4. mısrada dile getirilir. Genelde birinci, ikinci, dördüncü mısraları kafiyeli, üçüncü mısrası ise serbesttir. Kafiye düzeni aaxa şeklindedir. İki beyit halinde kıta biçiminde yazılmış rubailer de vardır. Her mısrası birbiriyle kafiyeli aaaa şekline yazılmış olanlara "rubai-i musarra" veya “terane” adı verilir. Nadiren xaxa şeklinde kafiyelenen rubailer de yazılmıştır. Rubaiyi, diğer nazım şekillerinden ayıran temel farklardan biri aruz ölçüsünün Hezec bahrinin iki farklı kalıbıyla yazılmasıdır. Mef 'ûlü ile başlayan 12 kalıba "ahreb", mef 'ûlün ile başlayan diğer 12 kalıba da "ahrem" denir. Ahreb kalıplarının sonu "fâ", ahrem kalıplarının sonu ise "fe’ul" şeklinde biter. Türk edebiyatında genelde “mef ’ulü” ile başlayan ahreb kalıpları kullanılmıştır. Rubailer, dört mısradan ibaret oldukları için genellikle 6 Nazim Hikmet Rubajaty w literaturze tureckiej A Rubajaty ze względu na budowę Słowo rubajat (tr. rubai) pochodzi z języka arabskiego i jego dosłowne znaczenie to poczwórny, zawierający cztery elementy, czterowiersz. Rubajat pojawił się w literaturze perskiej i bywał również nazywany çar-mısra lub du-beyit. Jego pierwsze dwa wersy to wstęp do głównego tematu, który pojawia się w 3 lub 4 wersie. Zazwyczaj wers pierwszy, drugi oraz czwarty rymują się, a wers trzeci jest wolny. Rymy są regularne i powtarzają się według wzorca aaxa. Spotyka się również rubajaty składające się z dwóch dwuwierszy, które tworzą czterowiersz. Rubajaty, w których rymuje się każdy wers według wzorca aara nazywane bywają ruba-i musarra lub terane. Bardzo rzadko pisano rubajaty, w których rym powtarzał się według wzorca xaxa. Rubajat od innych systemów wersyfikacji różni się przede wszystkim tym, że jest zapisany przy użyciu dwóch różnych rodzajów metrum (tr. aruz) hezec bahri. Ahreb to nazwa 12 metrów, które rozpoczynają się od mef’ulü, ahrem natomiast to 12 innych rozpoczynających się od mef’ulün. Metra ahreb kończą się formą fa, natomiast metra ahrem kończą się formą fe’ul. W literaturze tureckiej używano zazwyczaj metrum ahreb, który rozpoczyna się od mef’ulü. Rubajaty, jako wiersze składające się tylko z 4 7 Nazim Hikmet mahlassız (takma ad) şiirlerdir. Ancak Azmizade Haleti ve Erzurumlu İbrahim Hakkı gibi birkaç şair mahlaslı rubailer yazmıştır. Rubailer, genellikle divanların veya şiir kitaplarının sonunda “rubaiyyat” başlığı kısmında yer alır. Başlığı Rubai veya Rubailer olan müstakil şiir kitapları yayımlamış şairler de vardır. B. Konu Yönünden Rubai Rubailerde konu bakımından anlam bütünlüğü vardır. Şairler, duygularını dört mısrada yoğun ve özlü bir şekilde dile getirir. Esas olan, ince bir düşünce ile dini, tasavvufi, felsefi, toplumsal bir gerçeği hikmetli, nükteli ve hicivli tarzda söylemektir. Gerçekleri aklın ve duygunun gücüyle ifade etmektir. Kısa, derin ve veciz bir şekilde söylenen düşündürücü şiirler rubai olur. Rubai yazmak yüksek bir dikkat ister. Düşünceyi çarpıcı bir şekilde ifade etmeyi, bir dörtlüğe pek çok anlamı sığdırmayı gerektirir. Rubailer descriptif (tasviri) bir şiir değildir (Çelebi, 2011, s.22). Sade ve sadeliğin içinde heyecan verici etkili şiirlerdir. 8 Nazim Hikmet wersów, nie wymagały od poety użycia pseudonimu. Jednak kilku poetów, między innymi Amizade Haleti i Ibrahim Hakkı z Erzurumu, pisząc rubajaty używało pseudonimów. Rubajaty zazwyczaj umieszczano na końcu dywanów lub tomików poezji pod nagłówkiem rubaiyyat. Spotyka się również samodzielne książki pod tytułem Rubajat lub Rubajaty, na które składają się tylko wiersze tego właśnie gatunku. B Rubajat pod względem tematyki W rubajatach podejmowano każdy temat. Poeci w zaledwie czterech wersach wyrażali swe uczucia w sposób zwięzły i oryginalny. W takich rodzajach rubajatu jak hikmetli, nükteli oraz hicivli poruszano tematy religijne, mistyczne, filozoficzne i społeczne. Opinie wyrażano w sposób erudycyjny i silnie nacechowany uczuciowo. Rubajaty to wiersze krótkie, ale jednocześnie zwięzłe i głębokie, skłaniające czytelnika do przemyśleń. Stworzenie rubajatu wymaga ogromnego skupienia. Należy wyrazić swoje myśli w sposób, który przyciągnie uwagę czytelnika, ale równocześnie zawrzeć w czterech wersach wiele znaczeń. Rubajaty to nie wiersze opisowe (Patrz: Çelebi, 2011, str. 9), to utwory o prostej formie i dzięki tej 9 Nazim Hikmet Hem gerçek hem mecazi anlam taşıyan felsefi sistemi olan bedbin ve nikbin ruh halini yansıtan şiirler rubai niteliği taşır. Bu tür özellikleri dolayısıyla geleneksel edebiyatın en seçkin nazım türleri arasında yer alır. Günlük hayat, aşk, zevk, üzüntü, ayrılık, iyilik, kötülük, haksızlık, dostluk, dünya nimetleri, hayat felsefesi ve ölüm, yaygın işlenen temalardır (Aça-Gökalp-Kocakaplan, 2011, s.231). Rubainin dünyaca tanınmış en meşhur şairi Ömer Hayyam’d ır (1048-1131). Onun etkisiyle dünya edebiyatında pek çok rubaide epiküryen felsefe, rindane ve aşıkane söyleyiş gelişmiştir. C. Klasik Türk Edebiyatında Rubai Türk ve Urdu edebiyatında rubainin İran edebiyatından daha eski olduğunu kaydedenler vardır (Bakınız: Çelebi, 2011, s.9). İran’da rubainin ortaya çıkmasında İslamiyet’ten önceki Türk şiirinin etkisinin olduğunu savunanlar da vardır (Albayrak, 2008, 178). Ancak XIX. yüzyıl şair ve yazarı Muallim Naci, rubainin tamamen İran edebiyatına ait olduğunu belirtir. Türk şairlerinden bazılarının dört mısralık şiirler yazarak rubai yazdıklarını zannettikleri kanaatindedir (Naci, 1311, s.82). 10 Nazim Hikmet prostocie poruszające. Mogą mieć znaczenie dosłowne, albo metaforyczne, mogą mieć przekaz optymistyczny lub pesymistyczny. Ze względu na tę uniwersalność, rubajat należy do najczęściej stosowanych systemów wersyfikacji w tradycyjnej literaturze tureckiej. Najczęściej w rubajatach podejmowano tematykę dotyczącą życia codziennego, miłości, przyjemności, smutku, rozstania, dobra, zła, niesprawiedliwości, przyjaźni, ziemskich rozrywek, filozofii życia i śmierci (Aça, Skalp, Kocakaplan, 2011, str. 231). Najbardziej znanym twórcą rubajatów jest Omar Chajjam, poeta perski (10481131). Pod wpływem jego poezji zaczęto częściej poruszać tematy takie jak filozofia epikurejska, uniesienia miłosne i stan upojenia. C Rubajaty w klasycznej literaturze tureckiej Niektórzy twierdzą, że rubajat w literaturze tureckiej i urdu pojawił się wcześniej niż w literaturze perskiej (Patrz: Çelebi, 2011, str. 9). Niektórzy stawiają tezę, że na pojawienie się rubajatu w Iranie miała wpływ turecka poezja przedmuzułmańska (Albayrak, 2008, str. 178). Jednak XIX-wieczny pisarz i poeta Muallim Naci podkreślił, że rubajat stanowczo należy do literatury perskiej. Uważał on, że niektórzy tureccy poeci pisali po prostu czterowersy, a nie, jak im się wydawało, rubajaty (Naci, 1311, str. 82). 11 Nazim Hikmet Eski Türk şiirinde nazım biriminin dörtlük olması, rubainin Türk şairleri tarafından rahat benimsenmesine yol açmıştır. Rubai’nin Anadolu sahasındaki ilk temsilcisi Mevlana Celaleddin Rumi’d ir (1207-1273). Divan-ı Kebir başlıklı eserinde bulunan dini, tasavvufi ve felsefi rubaileri, sonraki asırlarda pek çok Türk şairini etkilemiştir. Şadım ben, çünkü cihan sevincinden azadım, Mey içmediğim halde, sarhoş olmaktan şadım! Hiç kimsenin durumunu aşağı görmedim, Gizli saltanatım kutlu olsun, yok muradım! Divan edebiyatı şairleri, nazım türü olarak rubaiyi kolay benimsemiş ve pek çok şair rubai yazmıştır: Bağdatlı Ruhi, Kara Fazli, Fuzuli, Azmizade Haleti, Nahifi, Nef ’i, Nedim, Esrar Dede, Şeyh Galip, Erzurumlu İbrahim Hakkı, Damat Mahmut Celaleddin Paşa rubai tarzında dikkat çeken önemli isimlerdir. XVI. yüzyıl divan edebiyatının önemli şairlerinden biri Bağdatlı Ruhi’dir (?-1605). Devrine damgasını vurmuş güçlü bir şair olup rubailerinde de bu gücü görmek mümkündür: 12 Nazim Hikmet W literaturze starotureckiej najczęściej używano formy czterowiersza, stąd tureccy poeci nie mieli trudności związanych z przejęciem formy rubajatu. W Anatolii pierwszym twórcą rubajatów stał się Mewlana Dżelaleddin Rumi (1207-1273), tworzący zresztą w języku perskim. Rubajaty o tematyce religijnej, mistycznej i filozoficznej zawarte w utworze zatytułowanym Divan-ı Kebir, zainspirowały wiele pokoleń tureckich poetów. Jestem szczęśliwy, ponieważ jestem wolny od szczęścia ziemskiego. W sytuacji gdy nie piłem wina, jestem szczęśliwy z bycia pijanym. Na nikogo nie patrzyłem z góry. Niech będzie szczęśliwy mój tajny skarb błogosławiony, nie mam pragnienia. Poeci literatury dywanowej szybko przejęli rubajat jako system wersyfikacji. Rubajaty tworzyli między innymi: Ruhi z Bagdadu, Kara Fazli, Fuzuli, Azmizade Haleti, Nahifi, Nef ’i, Nedim, Esrar Dede, Şeyh Galip, İbrahim Hakkı z Erzurumu, Damat Mahmut Celaleddin Paşa. Ruhi z Bagdadu (?-1605) to jeden z najważniejszych twórców XVI-wiecznej literatury dywanowej. Poeta o dużej sile oddziaływania pozostawił ślad na swojej epoce. Tę siłę widzimy również w jego rubajatach. 13 Nazim Hikmet Ol göz ki yüzün görmeye göz dime ona Şol yüz ki tozun silmeye yüz dime ona Şol söz ki içinde sanema vasfun yok Sen bad-ı heva tut onu söz deme ona. 14 Nazim Hikmet To oko, które nie ujrzało twojej twarzy, nie nazwę okiem. Tą twarz, co nie wytarła kurzu u twych stóp, nie nazwę twarzą. Słowo, które nie zawiera twojego opisu, uważaj za dmuchnięcie powietrza, nie nazywaj je słowem Şair, sevgiliyi görmeyen gözü göz, sevgilinin yüzünün tozunu silmeyen yüzü yüz, sevgilin niteliklerini anlatmayan sözü de söz olarak kabul etmez. Ona göre bir sözün değeri, sevgili ile bağlantısının bulunmasıyla ölçülür. Ruhi, pek çok rubaisinde sevgili, aşk, güzellik konularını işlemiştir. Tıpkı aşağıdaki rubaisinde olduğu gibi: Poeta uważał, że słowo nie jest słowem, jeśli dokładnie nie opisuje cech ukochanej, na przykład oka nie można nazwać okiem, Poeta, nie akceptuje oka, które ujrzawszy ukochaną twarz, nie starło kurzu spod jej stóp, ani nie uznaje słów, które nie opisują właściwie ukochanej. Według niego miarą wartości słowa jest możliwość opisania za jego pomocą ukochanej. Ruhi w wielu rubajatach podejmuje temat ukochanej, miłości, piękna. Dobrym tego przykładem jest poniższy rubajat. Sevgilinin dudağının tatlı söylemesi, belinin ince olması sebebiyle şair canını sevgilinin saçı için vereceğini söyler. Lakin sevgili ona karşı çıkar. Çünkü sevgili, sevenden canını kendisine adamasını istemez. Klasik Türk edebiyatının pek meşhur olmayan fakat Poeta w wierszu stwierdza, że dla ust tak słodko mówiących, dla tak wąskiej talii odda swą duszę za choćby włosy ukochanej. Lecz ukochana się na to nie zgadza. Ukochana nie może żądać od zakochanego człowieka tak wielkiego poświęcenia. Czarny Fazlı (tr. Kara Fazlı, ?-1564) to autor wielu rubajatów, ale równocześnie jeden z mniej znanych poetów zaliczonych do twórców Didim ki lebün didi ne şirin söyler Didim ki belün didi ne narin söyler Didim ki canun cümle fedadur saçuna Didi ki bu miskin hele varın söyler. Powiedziałem, ależ twoje usta słodko mówią. Powiedziałem, ależ talia twa jest wiotka. Powiedziałem, wszyscy uwielbiają twoje włosy. Powiedziała: ten nieszczęsny wciąż mówi o tobie. 15 Nazim Hikmet çok rubai yazmış şairlerden biri Kara Fazli’dır (?-1564). Ancak, Aşık Çelebi ve Latifi, tezkirelerinde ondan velud (çok yazan) bir şair olarak söz edilir (Köprülü, 2004, s.492). 1000’e yakın rubaisiyle, Türk edebiyatında en fazla rubai yazan şairlerden biridir. Hüma ve Hümayun, Gül ü Bülbül mesnevileri de onun velud bir şair olduğunun kanıtıdır. Divan edebiyatının XVI. yüzyıldaki meşhur şairlerinden Zati, Fazli’nin ustasıdır. Fakat Baki’nin şiirdeki gücü, Fazli’nin etkisini azaltmıştır. Divan tertip etmediği için daha sonraki devirlerde pek isminden söz edilmemiştir. Rubaileri, daha çok dini, tasavvufi konular ağırlıktadır. Fuzuli (?-1556), bütün devirlerde Divan edebiyatının en güçlü şairlerinden birdir. 81 rubai yazmıştır. Diğer türlerde olduğu gibi rubai alanında da çok başarılı örnekler vermiştir. “Ruhsarına ayb etme nigah ettiğimi Göz yaşı döküp nale vü ah ettiğimi Ey padişeh-i hüsn terahhum çağıdır Avf eyle ki bilmişim günah ettiğimi” XVII. yüzyıl, rubainin Türk edebiyatında altın çağı olarak kabul edilir. Çünkü bu yüzyılda 1000’e yakın rubai yazan Az- 16 Nazim Hikmet klasycznej literatury tureckiej. Jednocześnie wymienia się Aşıka Çelebiego i Latifiego, jako twórców, którzy w swoich tezkire (zbiorach poezji) napisali więcej wierszy od niego (Köprülü, 2004, s. 492). Z napisanym blisko tysiącem rubajatów jest on z pewnością jednym z najpłodniejszych twórców rubajjatów w historii literatury tureckiej. Dwie napisane przez niego mesnevi (poematy dwuwierszowe): Hüma ve Hümayun, Gül ü Bülbül, również tę ocenę potwierdzają. Mistrzem Fazliego był Zati, który zaliczany jest do najsławniejszych poetów XVI wiecznej poezji dywanowej. Wpływ Fazliego osłabiła siła wierszy Bakiego. W następnych stuleciach nie kontynuowano tradycji divanu, w związku z czym wymienia się niewielu twórców. W rubajatach zaczęto podejmować więcej tematów religijnych, mistycznych. Fuzuli (?-1556), to najwybitniejszy poeta wszystkich pokoleń tworzący w nurcie literatury dywanowej. Napisał 81 rubajatów. W gatunku rubajatu, podobnie jak w innych, stworzył wiele udanych utworów. Nie uważaj tego za złe, iż patrzę na twoją twarz. To, że płaczę i wzdycham. Ach, piękna królowo, teraz jest czas miłosierdzia. Wybacz, że uznałem, to, co zrobiłem, za grzech. Wiek XVII to złoty wiek rubajatu w literaturze tureckiej. Żyjący w tym czasie Azmizade Haleti (1570-1631) otrzymał tytuł „najlep- 17 Nazim Hikmet mizade Haleti (1570-1631), „en başarılı Osmanlı rubai şairi” unvanını almıştır. Bu türde onun yaptığı farklılıklardan biri, aynı rubaide birden fazla aruz kalıbı kullanmasıdır. “Esrarını dil zaman zaman söyler imiş Hengame-i gamda dastan söyler imiş Aşk ehli olup da mihnet-i hicrana Ben sabrederim diyen yalan söyler imiş” 18 Nazim Hikmet szego osmańskiego twórcy rubajatów”. Jedną z nowości, którą wprowadził w tym gatunku było użycie więcej niż jednego schematu metrum w jednym utworze. Język od czasu do czasu o twej tajemnicy opowiadał. W czasie smutku cały jej epos opowiadał. Będąc zakochanym cierpiałem męki rozłąki. Wytrzymam, bo mówiący prawdy nie opowiadał. Bu rubainin 1. 2. ve 4. mısrasında “mef ’ulü / mefailün / mefailün / feul” kalıbı, 3. mısrasında ise “mef ’ulü / mefailün / mefailün / fa” vezni kullanılmıştır. Haleti, rubai söyleyiş tekniği ve işlediği konular yönünden hem Ömer Hayyam hem de Mevlana Celaleddin Rumi’yi hatırlatır. Bazı rubailerini onlarınkinden ayırt etmek zordur. W 1, 2 i 4 wersie wykorzystano metra mef ’ulü / mefailün / mefailün / feul, natomiast w wersie 3 mef ’ulü / mefailün / mefailün / fa. Haleti, ze względu na technikę pisania oraz podejmowane tematy, przypomina twórczość Omara Chajjama i Dżelaleddina Rumiego. Czasem trudno jest odróżnić jego utwory od ich wierszy. Bu rubainin altında Haleti’nin ismi yazılmış olmasa Ömer Hayyam veya Mevlana söylemiş denilebilir. XVIII. Gdyby ten rubajat był anonimowy, to można by przyjąć, że został napisany przez Omara Chajjama lub Mewlanę (Naszego “Ahvâl-i cihânı her zaman söyleşelim Amma gam-ı aşkımız nihân söyleşelim Ey vâkıf-ı râz-ı aşk olan ârif-i cân Ney gibi seninle bî-zebân söyleşelim” O rzeczach ziemskich stale mówimy. O nieszczęsnej miłości, tylko w tajemnicy mówimy. O, mędrcu dusz, znający tajemnice miłości, z tobą, tylko jak flet, bezgłośnie mówimy. 19 Nazim Hikmet yüzyılın büyük şairi Nedim, Azmizade Haleti’nin rubaide ne kadar önemli yer edindiğini şöyle dile getirir: “Haleti evc-i rubaide uçar anka gibi”. XIX. yüzyıl şair ve yazarı Ziya Paşa da Nedim’in ifadesini tekrar ederek; “Haleti evci rubaide uçar anka gibi” Haleti’nin bu alandaki önemini vurgular. XVII. yüzyılın hiciv şairi Nef ’i (1572-1635) de rubailer yazmıştır. Rubailerinde de tıpkı hicivlerindeki gibi sivri dil kullanmıştır. “Ya Rab dilimi sehv-ü hatâdan sakla Endîşemi tezvîr-ü riyâdan sakla Basdım reh-i vâdî-i rubâîye kadem Tan'ı har-ı nâdân-ı dü-pâdan sakla” Jicivlerindeki kapalı ve iğneleyici söyleyiş bu mısralarda görmek mümkündür. Çünkü bütün şiirlerinde hiciv tarzı söyleyiş hakimdir. Tıpkı aşağıdaki ruaisinde olduğu gibi. “Ey dil hele alemde bir adem yoğ imiş Var ise de ehl-i dile mahrem yoğ imiş Gam çekme hakikatte eger arif isen Farz eyle ki el’an yine alem yoğ imiş” 20 Nazim Hikmet Pana - takim tytułem honorowym obdarzano Rumiego). Nedim, wybitny poeta XVIII wieku, mówi o tym, jak ważnym twórcą w gatunku rubajatu jest Azmizade Haleti: „Haleti w gatunku rubajatu jest jak lecący feniks”. Za Nedimem te słowa powtarza XIX-wieczny pisarz i poeta Ziya Paşa, podkreślając jego ważną rolę w tej dziedzinie. Poeta-satyryk Nef ’i (1572-1635), tworzący w XVII wieku, również pisał rubajaty. Używał w nich, zupełnie jak w satyrze, ostrego języka. O, Boże, uchroń mój język od pomyłki. Moje zmartwienie uchroń od perfidnej dwulicowości. Wstąpiłem na drogę tworzenia rubajatów. Podtrzymuj ignoranta, by pewnie stał na nogach. W tych wersach możemy zobaczyć zwięzły styl satyryczny, który dominuje we wszystkich jego utworach. Kolejnym na to dowodem może być poniższy rubajat. O serce, jeszcze na świecie nie ma takiego człowieka. Nawet, jeżeli, dla ludzi serca, nie jest przyjacielem. Nie smuć się, jeżeli w rzeczywistości jesteś mędrcem. Wyobraź sobie, że jeszcze nie ma świata. 21 Nazim Hikmet Dünyanın faniliğini hatırlatan şair sadece gönlüne değil, başkalarına da bu dünyada kalıcı olunmadığını hatırlatır. XVII. yüzyıl şairlerinden Yusuf Nabi (1642-1712) de rubailer kaleme almıştır. Onun 218 rubaisi olduğu kaynaklarda vurgulanmaktadır (Albayrak, 2008, s.178). Şiirlerinde eğitici ve öğretici yön öne çıkar. Sebk-i Hindi tarzı söyleyişi benimseyenlerden biridir. Bu yüzden şiirlerinde lirizm yüksek, fakat dil çok süslüdür: Haleti’den sonra en çok rubai yazan şairlerden biri Süleyman Nahifi’dir (1643-1778). Mevlana’nı Mesnevi’sini Türkçeye çevirmiş ve etkisinde kalmıştır. Bu sebeple şiirlerinde Mevlana etkisi kuvvetlidir. Kolay söyleyişte derinleşmeyi beceren sevgi konusu ağırlıklı şiirler yazmıştır. İnsanın benliğine seslenmeyi başarmış bir şairdir. Divan şiirinin XVIII. yüzyılda önemli şairlerinden olan Nedim (1681-1730) de rubailer söylemiştir. Rubaileri, diğer şiirlerinde olduğu gibi yaşamak ve hayat felsefesi üzerinedir. “Zahirde eğerçi cümleden ednayız Erbab-ı nazar yanında lik alayız Saymazsa hisaba nola ahbab bizi Biz zümre-i şairanda müstesnayız” 22 Nazim Hikmet Poeta w tym wierszu przypominając sercu o przemijalności świata, jednocześnie przypomina, że dla wszystkich świat jest czymś ulotnym. Spod pióra XVII-wiecznego poety Yusufa Nabiego (16421712) wyszło także wiele rubajatów. Źródła wspominają, że napisał on aż 218 utworów tego typu (Albayrak, 2008, s.178). Jego wiersze mają charakter dydaktyczny. Przez swoją liryczność i zdobny język przypominają gatunek sebk-i hindi. Jednym z bardziej twórczych poetów po Haletim stał się Süleyman Nahifi (1643-1778). Przetłumaczył i pozostawał pod wpływem Mesnevi Mewlany. Ten silny wpływ widzimy w jego wierszach. Pisał utwory o prostej formie, ale głębokim przekazie, podejmujące tematykę miłości. To poeta, któremu udało się poruszyć ludzkie serca. Nedim (1681-1730), ważna postać osiemnastowiecznej poezji dywanowej, również pisywał rubajaty. Rubajaty, które stworzył, podobnie jak inne jego wiersze, dotyczą życia i filozofii życia. Nawet jeśli od wszystkich jesteśmy biedniejsi, dla ludzi myślących jesteśmy lepsi. No i co jeżeli lekceważą nas przyjaciele. My wśród poetów jesteśmy wyjątkowi. 23 Nazim Hikmet XVIII. yüzyılın bir diğer şairi Ahmet Neyli (1662-1748), yazdığı rubailer ile Hayyam’la boy ölçüşebileceğini iddia etmiştir. Şiirlerinde akıcılık, duygu derinliği ve simge bolluğu dikkat çeker. Dil, hukuk, tarih alanlarında araştırmalarına rağmen şiirleriyle daha çok tanınır. Divan’ı onun tek eseridir. Bu yüzyılda tasavvufi şiirleri ile dikkat çeken isimlerden biri Erzurumlu İbrahim Hakkı’dır (1703-1780). Diğer şiirlerinde olduğu gibi rubailerinde dini tasavvufi tema hakimdir. “Hakkı nice bin safi ki ettin düştür Her ne ki görüp deyüp işittin düştür Etrafa segirdüp başa gittin düştür Bu kim oturup rahata yettin düştür” XVIII. yüzyılda Esrar Dede’nin (1748-1797) ve Şeyh Galib’in (1757-1798) divanlarında çok sayıda rubai bulunmaktadır. Esrar Dede daha çok Mevleviler arasında meşhur olmuş bir mutasavvıf şairdir. Tasavvuf anlayışını bütün şiirlerinde yansıtmaya çalışmış ve sevgiyi esas almıştır. Mısralarında duygulu, şefkatli, derinlikli, akıcı ve simgelerindeki bolluk dikkat çeker. Rubailerinde de aynı derinlik vardır. 24 Nazim Hikmet Inny poeta tworzący w osiemnastym stuleciu, Ahmet Neyli (1662-1748), tworzył rubajaty porównywane z rubajatami Omara Chajjama. W jego wierszach uwagę zwraca potoczystość stylu, głębia uczuć i mnogość symboli. Mimo iż zajmował się również innymi dziedzinami, językiem, prawem, historią, to najbardziej znany jest z wierszy. Jedynym jego dziełem jest jego Divan. Kolejny twórca, piszący w tym stuleciu, na którego warto zwrócić uwagę, to İbrahim Hakkı z Erzurumu (1703-1780). W rubajatach i innych utworach podejmował on głównie tematykę mistyczną. Hakki, ileż byś tylko poddał się rozrywce, to jest sen. Wszystko coś widział, mówił, usłyszał, to jest sen. Biegnąc dookoła, dochodzisz do początku i to jest sen. Siedząc, oddałeś się wygodzie i to jest sen. W dywanach Esrara Dede (1748-1797) oraz Şeyha Galibiego (1757-1798) znajduje się wiele rubajatów. Esrar Dede był poetą popularnym głównie wśród mewlewitów (uczniów Dżelaleddina Rumiego). Tematem przewodnim jego twórczości jest miłość, a we wszystkich swoich wierszach odwołuje się do filozofii mistycznej. Jego utwory, również rubajaty, charakteryzują się uczuciowością, delikatnością, głębią, płynnością i obfitością symboli. 25 Nazim Hikmet “Sinemde yanar nar-ı tecellidir bu Tekrim olunan adem-i manadır bu Fethinde Felatun-ı hıred acizdir Dil namına bir nükte-i garadır bu” XIX. yüzyılın şairlerinden Osman Vasıf (?-1824) döneminin en popüler şairlerinden biri olarak bilinir. Şiirlerini sade, İstanbul’d a konuşulan dille yazmıştır. Bu sebeple şiirleri halk arasında yaygınlık kazanmıştır. Şu rubaisindeki ilk iki mısra günümüz Türkiyesinde bile popülerdir. “O gül endam bir al şale bürünsün yürüsün Ucu gönlüm gibi ardınca sürünsün yürüsün Alub ağuşa bu çağında o nazik bedeni Saran ol serv-i kaddi Vasıf ögünsün yürüsün” Yenişehirli Avni (1826-1884), rubailerinde farklı ses ahengini yakalamak için aynı rubaide farklı aruz bahri kullanmıştır. Ömrünün son günlerinde yazdığı bir rubaisinde dünyanın faniliğini şöyle anlatır. 26 Nazim Hikmet 27 Ten żar, co pali się w mej piersi, to ogień. On jest sensem poważanego człowieka. W podboju takiego, Platon jest bezsilny. W języku takiego, to jest jak czarna kropka. XIX-wieczny poeta Osman Vasıf (?-1824) znany jest jako jeden z najpopularniejszych twórców swojej epoki. Pisał wiersze prostym językiem, w języku tureckim używanym w Stambule. Z tego powodu wiersze zyskały popularność wśród ludu. Dwa pierwsze wersy z poniższego rubajatu są szeroko znane we współczesnej Turcji. Podobne do kwiatu ciało, niech owinie się w jaskrawy szal i chodzi. Kraj szala, jak moje serce, za nim niech się wlecze. Wziąwszy w ramiona twe filigranowe ciało, objąwszy ją, zgrabną jak cyprys, Vasif, chwaląc się, dumnie niech chodzi. Avni z Yenişehiru (1826-1884) chciał w swoich rubajatach uzyskać inną melodykę. W tym celu używał dwóch różnych metrum aruz. W rubajacie, który napisał tuż przed śmiercią, w następujący sposób opisuje przemijalność świata. Nazim Hikmet “Bu deyr-i fenadan ki mükedder gitdim Dil-haste vü dil-figar u muğber gitdim Bu amed ü şüdde ihtiyarım yokdur Mecbur gelip cihana muztar gitdim” (Bu geçici dünyadan kederli, gönlü hasta ve yaralı gittim. Bu geliş-gidiş benim elimde olmadığından, cihana gelişim mecburi olduğu gibi, ayrılışım da sıkıntılıdır) Damad Mahmut Celaleddin Paşa (1853-1903) XIX. yüzyılda rubaileri ile dikkat çeker. Devrinde devlet işlerindeki bozuklukları, hayat ve insanlar üzerine pek çok rubai yazmıştır. Bir rubaisinde devlet yöneticilerinden şikayetini dile getirir. “Devlet vükelası eşkıyadan da beter Bunlarda ne ar var, ne de havf-ı Huda Bir defa soyar şaki bir insanı fakat Hergün soyuyor milleti hırsız vükela” D. Cumhuriyet Devri Edebiyatında Rubai Cumhuriyet döneminde Türk şairler rubai geleneğini sürdürmüşlerdir. Bu devirde rubai yazmış önemli isimler şöyle sıralanabilir: İhsan Hamamizade, Orhan Veli Kanık, Yahya 28 Nazim Hikmet Z tego przemijającego świata odchodzę w cierpieniu, zraniony i z bolącym sercem. Na świat przyszedłem przymuszony, odchodzę w goryczy i rozstanie z nim jest bolesne. Inny dziewiętnastowieczny twórca, Damad Mahmut Celaleddin Paşa (1853-1903) przyciąga uwagę swoimi rubajatami, które dotyczyły nieprawidłowości w zarządzaniu państwem. W jednym z rubajatów w następujący sposób narzeka na jednego z wysokich urzędników państwowych. Rządzący są gorsi od rozbójników. Nie mają oni ani wstydu, ani strachu przed Bogiem. Rozbójnik ograbi człowieka raz, ale złodzieje-ministrowie rabują naród codziennie D Rubajaty w literaturze czasów republiki Poeci czasów republiki nadal kontynuowali tradycję pisania rubajatów. Najważniejsi twórcy tej epoki to: İhsan Ha- 29 Nazim Hikmet Kemal Beyatlı, Nazım Hikmet, Rıfkı Melul Meriç, Arif Nihat Asya, Cemal Yeşil, Ümit Yaşar Oğuzcan, Fuat Bayramoğlu, Bekir Sıtkı Erdoğan, Turgut Uyar, Sefa Erdük, Vedat Varol, Nevin Emgen, Talat Sait Halman, Yılmaz Karakoyunlu, Hilmi Yavuz… Bu isimler arasında Yahya Kemal Beyatlı, Arif Nihat Asya, Fuat Bayramoğlu, Talat Sait Halman ve Yılmaz Karakoyunlu rubailer başlığı altında müstakil kitap yayımlamışlardır. Bunlar aynı zamanda Cumhuriyet dönemi Türk edebiyatında en fazla rubai yazan şairler olarak dikkat çeker. XX. yüzyıl Türk edebiyatının büyük şairlerinden biri olan Yahya Kemal Beyatlı (1884-1958) rubailerinde de farklılığını gösterir. “Bilmem kime yahut neye uyduk gittik Gâhi meye gâhi neye uyduk gittik Erbâb-i zekâ riyayı mezhep bildi Bizler dili divâneye uyduk gittik” Arif Nihat Asya (1904-1975) rubailerini Rubaiyyat-ı Arif (1964) başlıklı eserinde toplamıştır. Her konuda rubailer yazdığı söylenebilir. 30 Nazim Hikmet mamizade, Orhan Veli Kanık, Yahya Kemal Beyatlı, Nazım Hikmet, Rıfkı Melul Meriç, Arif Nihat Asya, Cemal Yeşil, Ümit Yaşar Oğuzcan, Fuat Bayramoğlu, Bekir Sıtkı Erdoğan, Turgut Uyar, Sefa Erdük, Vedat Varol, Nevin Emgen, Talat Sait Halman, Yılmaz Karakoyunlu, Hilmi Yavuz. Wspólną książkę pt. Rubajaty wydali poeci: Yahya Kemal Beyatlı, Arif Nihat Asya, Fuat Bayramoğlu, Talat Sait Halman oraz Yılmaz Karakoyunlu. Jednocześnie zalicza się ich do twórców, którzy napisali najwięcej rubajatów w czasie republiki. Yahya Kemal Beyatlı (1884-1958), jeden z najwybitniejszych poetów XIX-wiecznej literatury tureckiej, w swoich rubajatach zwraca uwagę oryginalnością. Nie wiem komu albo czemu poświęcając się, poszliśmy, albo za winem, albo za fletem poszliśmy. Mędrcy uznali hipokryzję za zawód. My poszliśmy za szalonym sercem. Poeta Arif Nihat Asya (1904-1975) swoje rubajaty zgromadził w tomiku Rubaiyyat-ı Arif (1964). Możemy zaryzykować twierdzenie, że pisał na każdy temat. 31 Nazim Hikmet “Sessizce düşünsek duyacaklar bir gün Olamazları olmuş sayacaklar bir gün Onlar bu vehimle ellerinden gelse Rüyalara sansür koyacaklar birgün” Nazım Hikmet (1902-1963) de fazla olmamakla birlikte rubailer yazmıştır. İçerik yönünden ve başlık olarak rubai adı taşısa da Nazım Hikmet’in rubaileri ölçü/vezin bakımından klasik rubaiye benzemez. “Kim bilir belki bu kadar sevmezdik birbirimizi uzaktan seyredemeseydik ruhunu birbirimizin. Kim bilir felek ayırmasaydı bizi birbirimizden belki bu kadar yakın olmazdık birbirimize... Nazım Hikmet’ten sonra bu tarz rubai yazanlar arasında Cengiz Alpay, Azmi Güleç, Feyyaz Sağlam, Yusuf Ahıskalı, Recep Bulut sayılabilir. XX. yüzyıl Türk edebiyatında lirik şiirleriyle dikkat çeken isimlerden Ümit Yaşar Oğuzcan (1926-1984) da rubailer yazmıştır. Rubailerinde daha çok hayat ve ölüm konularını işlemiştir. 32 Nazim Hikmet Jeżeli będziemy myśleć i milczeć, usłyszą to pewnego dnia. To, co nie mogło być, uznają, że było pewnego dnia. Oni, z tą swoją podejrzliwością, jeżeli tylko będą mogli, nałożą na sny cenzurę, pewnego dnia. W dorobku Nazıma Hikmeta (1902-1963) również znajdziemy rubajaty, choć niewiele. Mimo że ich treść i tytuł wskazuje na to, iż są to rubajaty, to pod względem wykorzystania metrum nie przypominają one klasycznego utworu. Kto wie, może aż tak nie kochaliśmy się. Gdybyśmy, co dzień nie byli razem, kto wie… Gdyby zły los nie rozdzielił nas wtedy… Nie bylibyśmy, dzisiaj, tak bliscy, kto wie… Po Nazımie Hikmecie podobne utwory pisywali między innymi Cengiz Alpay, Azmi Güleç, Feyyaz Sağlam, Yusuf Ahıskalı oraz Recep Bulut. Wśród twórców literatury tureckiej XX wieku lirycznymi wierszami wyróżnia się Ümit Yaşar Oğuzcan (19261984). Napisane przez niego rubajaty dotyczą przede wszystkim tematyki życia i śmierci. 33 Nazim Hikmet “Duyduk kaçınılmaz sonucun geldiğini Ömrün azalıp gitgide eksildiğini Gözyaşları yalvarmalar artık boşuna Bir Hakim-i mutlak okuyor bildiğini” İkinci Yeni şairlerinden Turgut Uyar’ın (1927-1985) rubaileri daha çok aşk temalıdır. Onun rubaileri tıpkı aşağıdaki mısralarda olduğu gibi geleneksel örneklerden farklıdır. “Hazırladım hazıra durdum giydirdim gölgemi kuş çığlığı senin bölgen sorma benim bölgemi aşklar telef olup gider sokak köpeği gibi gitsin. Harcansın bazı şeyler. Sen dur e mi?” Fuat Bayramoğlu (1912-1996), Türk kültür hayatına diplomat, araştırmacı, şair ve yazar olarak emek vermiştir. XX. yüzyıl Türk edebiyatında rubaileri ile dikkat çekmiş bir isimdir. 1943 yılında Yahya Kemal Beyatlı ile tanıştıktan sonra onun etkisinde kalarak rubailer yazmaya başlar (Alpaslan, 2002, 17). Cumhuriyet devri Türk edebiyatının 700’den fazla rubai yazan şairi olarak ilk sırlarda yer alır. Rubailerinde aşktan dostluğa, ayrılıktan yaşama sevincine, iyilikten 34 Nazim Hikmet 35 Dowiedzieliśmy się, że nie da się uniknąć nadejścia końca. Marnowanie życia przez to, że ono stopniowo się skraca, na marne idą łzy, błagania. Tylko Pan ogłasza to, co wie – Opatrzność o wszystkim decyduje. Natomiast wiersze Turgut Uyara (1927-1985), którego zaliczam do „Drugich Nowych Poetów”, opowiadały w większym stopniu o miłości. Jak widzimy na przykładzie poniższych wersów, znacząco różniły się od rubajatów tradycyjnych. Jestem gotowy – ubrałem się w swój cień. Słyszę przenikające krzyki ptaków z mych stron – nie pytaj o nie. Zmarnowane miłości przepadają jak psy uliczne. Niech przepadają. Wyczerpią się niektóre rzeczy, lecz ty zostań. Fuat Bayramoğlu (1912-1996) zapisał się w tureckiej kulturze jako dyplomata, naukowiec, poeta i pisarz. To jeden z bardziej znanych twórców rubajatów. W 1943 roku poznał Yahyę Kemala Beyatlıego i pod jego wpływem zaczął pisać rubajaty (Alpaslan, 2002, str. 17). Jako poeta, który napisał ponad 700 rubajatów, zajmuje czołowe miejsce w okresie republiki. W swoich rubajatach podejmował bardzo różną tematykę, od miłości do przyjaźni, od Nazim Hikmet vefasızlığa, dini ve dünyevi olmak üzere pek çok konuya yer vermiştir. Aşk konusunda yazdığı bir rubaisi. Hem tatlı gelen, hem yıkan iksirli ilaç Zengin ya da yoksul ona herkes muhtaç Aşk öyledir işte, hem yıkar hem onarır Bir gün çiğner, eder öbür gün başa taç” Bekir Sıtkı Erdoğan (1926), Cumhuriyet devri Türk edebiyatında lirik değeri yüksek şiirler yazmıştır. Halk şiiri ile divan şiiri geleneğini birleştirmiştir. Modern şehirli bir şair olarak şiir dili sadedir. Bu sadeliği rubailerinde de görmek mümkündür. “Bir yol bilirim; Adem’e Havva’ya gider Bir yol bilirim; aşka ve sevdaya gider… Bir yol ki ömür bahçelerinden geçerek Yaşlarla, figanlarla musallaya gider” Nevin Emgen (1928), öğretmen kadın şairlerdendir. Allah’ın gücü, dünyanın faniliği, felsefi, tasavvufi, sevginin ve dostluğun değeri gibi konuları işlediği rubiler yazmıştır. Şiirlerini Rubailer (1993) başlıklı eserinde toplamıştır. 36 Nazim Hikmet rozstania po radość życia, od dobra po zdradę, od tematów religijnych po ziemskie przyjemności. Poniżej jeden z rubajatów dotyczący miłości. Smakujący jak słodycz i eliksir może cię rozstroić. Bogaty czy biedny, każdy jest uzależniony od niego. Miłość jest właśnie taka, i rozstraja, i naprawia. Jednego dnia zgniecie, drugiego może dać koronę. Bekir Sıtkı Erdoğan (1926) w literaturze tureckiej okresu republiki zapisał się jako twórca wierszy o wysokiej liryczności. Połączył poezję ludową z poezją dywanową. Jako współczesny poeta pochodzący z miasta używał języka tureckiego bez obcych naleciałości, co widać również w jego rubajatach. Znam jedną drogę; prowadzi do Adama i Ewy Znam jedną drogę; prowadzi do miłości, kochania Jedna droga, co przechodząc przez ogrody życia, łzami, jękami prowadzi do domu pogrzebowego. Nevin Emgen (1928), poetka i nauczycielka, pisała rubajaty o wielkości Boga, przemijalności tego świata, filozofii, mistycyzmie, miłości, wartości przyjaźni. W 1993 roku wydała tomik Rubailer, w którym zgromadziła napisane przez siebie 37 Nazim Hikmet Yılmaz Karakoyunlu (1936), son dönem Türk edebiyatında roman ve rubai yazarı olarak dikkat çekmiştir. Rubailer (2002) başlıklı eserindeki ilk rubaiyi, kendisi gibi rubailer yazan Fuat Bayramoğlu’na ithaf etmiştir. Mana ile lafzında musavi, üstad Alemdeki seslerde semavi, üstad Bak! Bahr-ı hezec sahili şenlendi şükür Her dalgada binlerce rubai, üstad.. Türk edebiyatında felsefi şiirleriyle dikkat çeken şairlerden biri Hilmi Yavuz’dur (1936). Rubailerinde felsefi söyleyiş derinliği vardır. XVI. yüzyıl şairi Baki için yazdığı rubaide felsefi söyleyişi görmek mümkündür. “Ey bakışlar ustası umutlar pehlivanı Sen anlattın bir gülde anlatılmaz olanı Biz bir hüzne başlarken sana çıkaklık ettik Uçurduğun kuşlardır şimdi Baki Divanı” 38 Nazim Hikmet rubajaty. Yılmaz Karakoyunlu (1936) to pisarz i poeta tworzący najnowszą turecką literaturę. W tomiku Rubailer (2002) pierwszy wiersz zadedykował Fuatowi Bayramoğlu, który również jest twórcą rubajatów. Tyś równy w sensie i słowie, mistrzu, wśród dźwięków na świecie, niebiański mistrzu, patrz! Wybrzeże niebieskiego morza uradowało się, w każdej fali tysiącami rubajatów, mistrzu. Hilmi Yavuz (1936) pisał wiersze filozoficzne, co również widać w jego rubajatach. W rubajacie, który poświęcił XVIwiecznemu poecie Bakiemu, również można zauważyć elementy filozoficzne. O, ty, mistrzu spojrzeń, bohaterze nadziei. Ty wyjaśniłeś nam to, co niepojęte w małym kwiatku. My, poznając smutek, zostaliśmy twoimi uczniami. Ptaki, które wypuściłeś, teraz są dywanem Bakiego. 39 Nazim Hikmet Sonuç Dörtlüklerden oluşması sebebiyle halk edebiyatı nazım biçimine çok uygun söyleyişi olan rubai tarzına her devirde Türk şairleri ilgi göstermişlerdir. Divan edebiyatında çok başarılı ve orijinal rubai örnekler verilmişlerdir. Cumhuriyet devri şairlerinin çoğu önceki şairleri tekrar etmişlerdir. XX. yüzyıl şairleri aruz vezninin farklı kalıplarıyla ve hece vezniyle de rubailer yazmışlardır. Son dönemde rubai yazan şair sayısı iyice azalmıştır. Bibliyografya Aça M., Gökalp H., Kocakaplan İ., Tür ve Şekil Bilgisi, Kesit Yayınları, İstanbul 2011. Albayrak N., “Rubai”, İslam Ansiklopedisi, C. 35, İstanbul 2008, s. 178. Alpaslan A., “Rubai ve Rubai Yazanlar”, F. Bayramoğlu, Rubailer, İstanbul 2002, s. 12-27. Bayramoğlu F., Rubailer, İstanbul 2002. Ceylan Ö., Hanedanda Bir Âsî: Âsaf Dîvânı, Ankara 2003. 40 Nazim Hikmet Podsumowanie W każdym okresie tureckiej literatury poeci wykazywali zainteresowanie pisaniem rubajatów, ponieważ ich system wersyfikacji przypominał ten stosowany w literaturze ludowej. Najwybitniejsze i najbardziej oryginalne rubajaty powstawały w nurcie literatury dywanowej. Okres republiki nie wprowadził do tego gatunku żadnej nowości, autorzy jedynie eksperymentowali z wykorzystaniem różnych schematów metrum. W ostatnich latach liczba poetów tworzących rubajaty znacząco się zwiększyła. Bibliografia Aça M., Gökalp H., Kocakaplan İ., Tür ve Şekil Bilgisi, Kesit Yayınları, İstanbul 2011. Albayrak N., Rubai, [w:] İslam Ansiklopedisi, t. 35, İstanbul 2008, s. 178. Alpaslan A., Rubai ve Rubai Yazanlar, [w:] F. Bayramoğlu, Rubailer, İstanbul 2002, s. 12-27. Bayramoğlu F. , Rubailer, red.: İlhami Turan, İstanbul 2002. 41 Nazim Hikmet Çelebi A.H., Seçme Rubailer, Ankara 2011. Gölpınarlı A., Mevlana Seçme Rubailer, 2. baskı, İstanbul 1968. Köprülü M. F., Klasik Türk Nazmında ‘Rubai’ Şeklinin Eskiliği, "Türkiyat Mecmuası", C. 2, İstanbul 1926, s. 437-440. Köprülü M.F., Edebiyat Araştırmaları 2, Ankara 2004. Muallim Naci, Muhaveret ve Muhaberat, İstanbul 1311 [1893-1894]. Olgun, "Tahir’ül Mevlevi", Edebiyat Lügatı, İstanbul 1994, s.126-127. Şentürk A., Kartal A., Eski Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 2013. Doç. Dr Öztürk Emiroğlu Varşova Üniversitesi Şarkiyat Fakültesi Yunus Emre Enstitüsü Türk Kültür Merkezi Varşova 42 Nazim Hikmet Ceylan Ö., Hanedanda Bir Âsî: Âsaf Dîvânı, Ankara 2003. Çelebi A.H., Seçme Rubailer, Ankara 2011. Gölpınarlı A., Mevlana Seçme Rubailer, İstanbul 1968. Köprülü M. F., Klasik Türk Nazmında ‘Rubai’ Şeklinin Eskiliği, "Türkiyat Mecmuası", t. 2, İstanbul 1926, s. 437-440. Köprülü M.F., Edebiyat Araştırmaları 2, Ankara 2004. Muallim Naci, Muhaveret ve Muhaberat, İstanbul 1311 [1893-1894 r.]. Olgun, Tahir’ül Mevlevi, [w:] Edebiyat Lügatı, İstanbul 1994, s.126-127. Şentürk A., Kartal A., Eski Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 2013. Dr hab. Öztürk Emiroğlu Uniwersytet Warszawski Wydział Orientalistyczny Yunus Emre Enstitüsü Centrum Kultury Tureckiej w Warszawie 43 Nazim Hikmet Polonya pasaportu olan Türk şairi 44 Seçkin türk şairi, oyun yazarı ve senarist, Nazım Hikmet Ran 15 Ocak 1902’de Selanik’te eşref bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Hem babası hem de annesi tarafından gelen ataları Türk tarihinde önemli rol oynamışlardır. Babasının babası Osmanlı İmparatorluğu’nun bir kaç ilçelerinde kaymakamlık eden şair Mehmed Nazım Paşa idi. Annesinin dedesi ise Mustafa Celaleddin Paşa adında tanınan Türk ordusu generalı, büyük Türk vatansever ve Türk nasyonalism kurucularından biri olan Konstantyn Borzęcki idi. Şairin annesi, çok iyi eğitim görmüş Celile Hanım, Osmanlı Devletinde az sayıda rastlanan bir ressamdı. Hem Fransızca bilir hem de piyano çalardı. Görüşleri çok liberal idi. Gelecekteki şairimizin çocukluktan beri iki kültüre mensup olduğunu söyleyebiliriz. Şüphesiz bu iki kültürün ortak noktası ruhun özgürlüğü ve ülkülere olan vefası idi. Daha bir çocukken bile Osmanlı tasavvuf şairlerinin arasında tasavvuf edebiyatının ustası olan Mevlana Celaleddin Rumi’nin eserleriye tanık olmuştu. Sonraki yazdıklarında tasavvuf şairlerinin mirasına defalarca ima etmiştir. O şairlerin yazdıkları ise kişiliğinin oluşturulmasına büyük ölçüde etkilemiştir. Avrupa aydınlar sınıfında olduğu gibi yeni yüzyıla adım atarak tahsilli Türk gençliği de Avrupa ve Rusya sosyalistleri tarafından devam ettirilen Fransız İhtilali ülkülerine karşı tepkisiz kalmamıştı. Eşitlik ülküsünü destekleyen esaslı islam değerleri üzerine teşkil olunan müslüman aydınları tabakası, sosyalizm dövizlerine hassas Nazim Hikmet Turecki poeta z polskim paszportem Wybitny turecki poeta, dramaturg, scenarzysta Nazim Hikmet Ran urodził się 15 stycznia 1902 roku w tureckim mieście Selânik (dziś Saloniki w Grecji) w rodzinie arystokratycznej. Jego przodkowie, zarówno po stronie matki, jak i ojca, odegrali istotną rolę w historii Turcji. Jego dziadkiem po linii ojca był poeta Mehmed Nazim Pasza, który pełnił funkcję gubernatora w kilku prowincjach Imperium Osmańskiego. Po stronie matki pradziadkiem Nazima był Konstanty Borzęcki, Polak, znany nad Bosforem jako Mustafa Dżelaleddin Pasza, generał armii tureckiej, wielki patriota Turcji oraz jeden z twórców nacjonalizmu tureckiego. Matka poety Dżelile Hanym jako jedna z nielicznych kobiet w osmańskiej Turcji była malarką, dobrze wykształconą osobą, władała francuskim, grała na fortepianie i miała liberalne poglądy. Można powiedzieć, że od dziecka przyszły poeta należał do dwóch kultur, wspólnym mianownikiem niewątpliwie były wolność ducha i wierność ideałom. Już w dzieciństwie Nazim poznał dzieła osmańskich poetów sufickich, między innymi Dżelaleddina Rumiego, mistrza sufickiej literatury trzynastego wieku. W późniejszej twórczości Nazim nie raz odwoływał się do dziedzictwa sufickich poetów, których twórczość z pewnością wpłynęła na formowanie się jego osobowości. Podobnie jak postępowa inteligencja europejska na przełomie stuleci turecka wykształcona młodzież nie była obojętna wobec ideałów francuskiej rewolucji, kontynuowanej przez socjalistów europejskich oraz rosyjskich. Muzułmańska inteligencja, która kształtowała się na gruncie podstawowych wartości islamu promujących zasady równości społecznej, była szczególnie wrażliwa na hasła socjalistyczne. Na początku XX wieku 45 Nazim Hikmet kalırdı. 20. yüzyılın başında Nazım iki tarihsel olayın şahidi olmuştu: bütün millerlerin eşitliği ve adalet dövizlerinin altında gerçekleştirilen 1917’deki Rus Devriminin, ve diğer taraftan Osmanlı İmparatorluğunun I. Dünya Savaşı’nda yenildikten sonra ortaya çıktığı sonuçlardan biri olan ve 10 Ağustos 1920 tarihinde yazılan Sèvres antlaşmasının ki bundan itibaren İtilaf Devletleri İstanbul’a bile girerken vatanını kendi aralarına paylaşmaya kalkıştılar. Komünistlerin emperyalizme zıt olan dövizlerini istekle kabul ettiği şaşıracak değil. Gelecekte kendi seçeneğinin sonuçlarını da kabul etmek zorunda idi : yıllarca hapis, sürgün ve sevdiği Türkiye’den uzakta, gurbette ölüm. İstanbul Bahriye Mektebini 1918’de bitirdikten sonra Hamidiye adındaki kruvazörün güvertesinde subaylık yaptı. Hastalık sebebiyle 1920’de vazifesinden uzaklaştırıldı. 1921’de Nazım direniş hareketini destekleyip Kurtuluş Savaşı’na katılmak için Ankara’ya çıktı. Ancak iyi eğitim gördüğü için cepheye değil Bolu’da öğretmen olarak bir okula vazifelendirilmiştir . Oradan da 30 Eylül 1921’de Batum yoluyla Moskova’ya çıkıp, yeni kurulmuş Doğu Emekçileri Komünist Üniversitesi’nde (Коммунистический университет трудящихся Востока) okumaya başladı. Eğitim esnasında Rus şairlerinin deneysel tarzıyla tanık olup, özellikle Vladimir Mayakovski’nin kademeli tonlu şiire ve Vsevolod Meyerhold’un yaratıcılığına bayılıyordu . 1924’te Nazım Türkiye’ye dönüyor ve yasadışı Türk komünist partisinin “Aydınlık” dergisinde editörlük yapmış olup, “Yoldaş”, “Orak Çekiç” gibi bir kaç başka devrimci gazetelerle de çalışmıştır. 1925’te Türkiye hükûmeti Aydınlık dergisini kapatıp onun işçilerine karşı 46 Nazim Hikmet Nazim był świadkiem dwóch historycznych wydarzeń: rewolucji październikowej 1917 roku, która przebiegła pod hasłem równości i sprawiedliwości dla wszystkich narodów, z jednej strony, i konsekwencjami przegranej Imperium Osmańskiego w I wojnie światowej. W porozumieniach z Sèvres z 10 sierpnia 1920 roku, w dniu, gdy państwa Ententy przystąpiły do rozbioru jego ojczyzny, okupując nawet Stambuł. Nic więc dziwnego, że Nazim szczerze przyjął antyimperialistyczne hasła komunistów, ponosząc w przyszłości konsekwencje swojego wyboru – lata więzienia, wygnania i śmierć na obczyźnie poza ukochaną Turcją. Po skończeniu w 1918 roku wojenno-morskiej szkoły (Bahriye Mektebi) w Stambule, Nazim Hikmet służył jako oficer na wojskowym krążowniku „Hamidiye”. W 1920 roku z przyczyny choroby został zwolniony ze służby. W 1921 roku wyjechał do Ankary, żeby dołączyć do ruchu narodowowyzwoleńczego w wojnie wyzwoleńczej. Jednak ze względu na dobre wykształcenie zdecydowano nie wysyłać go na front, lecz do jednego z liceum w mieście Bolu jako nauczyciela . Stamtąd 30 września 1921 roku przez Batumi udał się do Moskwy, gdzie rozpoczął studia w nowopowstałym Komunistycznym Uniwersytecie Pracujących Wschodu (KUTW – Коммунистический университет трудящихся Востока). Podczas studiów w Rosji Nazim poznał eksperymentalny styl rosyjskich poetów, był pod wrażeniem tzw. intonacyjnego „schodkowanego” wiersza Włodzimierza Majakowskiego oraz twórczości reżysera Wsiewołoda Meyerholda. W 1924 roku Nazim wrócił do Turcji, zajął się redagowaniem pisma nielegalnej partii komunistów tureckich „Aydınlık” („Jasność”) oraz współpracą z innymi pismami o treści rewolucyjnej, takimi jak „Yoldaş” („Towarzysz”), “Orak Çekic” („Sierp Mołot”). Rząd turecki w 1925 roku zamknął redakcję dziennika 47 Nazim Hikmet devlet karşıtı faaliyetler şüphesiyle süreci başlattı. 15 hapis ile cezalandırılmış olan Nazım Hikmet Sovyet Birliği’ne kaçmıştır. 1928’de Bakü’de, Azerbaycanda, şiirlerinin ilk mecmuası Güneşi İçenlerin Türküsü yayımlanır. O yılda aftan faydalanarak ülkeye döner. Dönünce tutuklanır ve sekiz ay geçtikten sonra serbest bırakılır. Sovyet Rusya’dan döndükten sonra Nazım Türkiye edebiyat hayatına devrim heyecanı yanında Rus fütürizm unsurlarına dayalı yeni bir tarz kattı. Serbest vezni kullanan ilk Türk şairlerinden biri idi. 1929’da yayımlanan 835 Satır adlı şiir mecmuası sayesinde edebiyat dünyasında ün kazandı. 1930 ve 1932 arasında Nazım beş şiir mecmuası ile iki oyun yayımlanır. Türk komünistleri aktif muharebeye teşvik eden Gece Gelen Telgraf adlı şiir mecmuası dolayısıyla Bursa’da üç yıl hapis ile cezalandırıldı. Hapiste Simavne Kadısı Oğlu Şeyh Bedreddin Destanı adlı devrimci epik şiiri yazdı. Bu kitap (1936 y.) daha yaşadığı zaman Türkiye’de yayımlanan kitaplarının sonu idi. İçinde tasavvuf felsefesi kurallarıyla karışık olan kendi komünist ülkülerini ilginç şekilde sergiliyordu. Destanın baş kahramanı, kadının oğlu ve mutasavvıf vaiz Şeyh Mahmut Bedreddin, Adem ve Havva’nın mirasını kimsenin dinine köküne bakmadan herkese paylaşmaya dayalı yeni sosyal nizamını oluşturmak için düzenlenen isyanın lideri olur. 1938’de Nazım Hikmet güya ordu ve donanmayı isyana kışkırttığı için askeri mahkeme tarafından 28 yıl ve 4 ay hapis ile cezalandırıldı . Tutukluyken Cezaevinden Mektuplar adlı bir dizi şiir ve Memleketimden İnsan Manzaraları destanını yazıp Tol- 48 Nazim Hikmet „Aydınlık” oraz wytoczył proces pracownikom dziennika za działalność antypaństwową. Skazany na 15 lat więzienia Nazim uciekł do Związku Radzieckiego. W 1928 roku w Baku, w Azerbejdżanie ukazał się pierwszy zbiór jego wierszy Güneşi ıçenlerin türküsü (Pieśń pijących słońce). W tym samym roku, skorzystawszy z amnestii wrócił do kraju. Po powrocie został aresztowany, ale po ośmiu miesiącach wyszedł na wolność. Po powrocie ze Związku Radzieckiego obok zapału rewolucyjnego Nazim wniósł do życia literackiego Turcji nowy styl oparty na elementach futuryzmu rosyjskiego i jako jeden z pierwszych tureckich poetów zaczął pisać wierszem wolnym, werlibrem. Wydany w 1929 roku w Stambule zbiór pt. 835 wierszy przyniósł mu uznanie świata literackiego. W 1930-1932 Nazim wydaje pięć zbiorów wierszy i dwie sztuki. Za zbiór wierszy Gece gelen telegram (Telegram, który nadszedł nocą), w której autor wzywał tureckich komunistów do zdecydowanej walki, został skazany w 1933 roku na pięć lat więzienia w Bursie. W więzieniu napisał rewolucyjny poemat Simavne Kadısı Oğlu Şeyh Bedreddin Destanı (Destan o szajchu Bedreddinie, synu kadiego Simawny). To ostatnia książka wydana za jego życia w Turcji (1936 r.), gdzie w interesujący sposób przedstawia swoje ideały komunistyczne w połączeniu z zasadami filozofii sufickiej. Głównym bohaterem poematu jest Szajch Machmud Bedreddin, syn sędziego, kaznodzieja suficki, który staje na czele powstania w celu utworzenia nowego ustroju społecznego W jego ramach całe dziedzictwo Adama i Ewy ma być równo podzielone pomiędzy wszystkich ludzi niezależnie od pochodzenia i wiary. W 1938 roku sąd wojskowy skazał Nazima Hikmeta na 28 lat i 4 miesiące więzienia za podjudzanie do buntu żołnierzy piechoty i marynarki . W areszcie Nazim napisał cykl wierszy z Listy z więzienia, epo- 49 Nazim Hikmet stoy’un Savaş ve Barış’ını da çevirdi. 1949’da Nâzım Hikmet’i Kurtarma ve Eserlerini Yayma Komitesi kuruldu. Jean-Paul Sartre, Pablo Picasso ve bir çok başka Batı ve Türkiye aydın fikirleri o teşebbüse katıldı. 1950’de genel af sayesinde Nazım Hikmet serbest bırakıldı. 1951’de Kara Denizi aşarak Romanya yoluyla Moskova’ya kaçtı . 1951’de Türk vatandaşlığından çıkartıldığı için kökleri sayesinde Nazım Hikmet’e Polonya vatandaşlığı verildi, o da büyük dedesinin soyadı Borzęcki’yi kabul etti. Aynı yılda Uluslararası Barış Ödülü’nü kazandı. Moskova’dayken Nazım Hikmet aktif olarak kültürel hayata katılır: filmlere senaryo yazar, tiyatroda oyun hazırlar, konferanslara katılırdı. Onun eserleri birçok dile çevrilmiştir. Ancak Moskova’da onu büyük hayal kırıklığı bekliyordu. Stalinizm dönemindeki “devrimci hürriyet” gözlerini açtı. Stalin’i öven tatsız methiyeler onun takdir ettiği Rus fütürist şiirleinin yerini aldı. Josef Stalin’in öldüğünden sonra Nazım Hikmet ülke’nin totaliterlikten vaz geçeceğini umuyordu. Bu münasebetle İvan İvanoviç Var mıydı, Yok muydu? adlı tiyatro oyunu yazdı. Maalesef, komünizm ülkülerine tamamen inanan ve solcu ülküleri olan bir çok başka aydın fikirler gibi, hayatın faciasını yaşadı. 1950’lerin sonuna dönen son şiirleri yalnızlık, hicran ve ölüm ile doludur. Topluluklara yönetilen devrimci şiirin yerini İstanbul’a olan sevgisi ve özlemi ile dolu durgun bir lirik aldı. Nazım Hikmet Ran kalp krizi sonucunda 3 Haziran 1963’te ölmüştür. Moskova’da Novodeviçi Mezarlığı’na (Новодевичье кладбище) gömüldü. 2009’da Türk Cumhuriyeti, kaybettiği vatandaşlığını ona yeniden verdi. 50 Nazim Hikmet peję Memleketimden insan manzaraları (Ludzka panorama z mojego kraju), przełożył Wojnę i Pokój Lwa Tołstoja. W 1949 roku powstał międzynarodowy komitet przedstawicieli światowej kultury na rzecz wyzwolenia Nazima Hikmeta. Włączyli się do tej akcji Jean-Paul Sartre, Pablo Picasso oraz wielu innych intelektualistów zachodnich i tureckich. W 1950 roku w ramach ogólnopaństwowej amnestii, Nazim Hikmet wyszedł na wolność. W 1951 roku przez Morze Czarne i przez Rumunię uciekł do Moskwy. Pozbawiony w 1951 roku obywatelstwa tureckiego, w związku z polskim pochodzeniem otrzymał polskie obywatelstwo i przyjąl nazwisko pradziadka Borzęckiego. W tym samym roku poeta został laureatem Międzynarodowej Stalinowskiej Nagrody Pokoju. W Moskwie Nazim Hikmet aktywnie włączył się w życie kulturalne, pisał scenariusze do filmów, wystawiał sztuki, brał udział w konferencjach, a jego działa tłumaczono na wiele języków. Jednocześnie spotkało go tu ogromne rozczarowanie, poznał „rewolucyjną wolność” w latach stalinizmu. Utwory wysoko cenionych przez niego futurystów rosyjskich zastąpiły pozbawione gustu chwalebne ody do Stalina. Po śmierci Józefa Stalina Nazim Hikmet miał nadzieję, że kraj pozbędzie się totalitaryzmu, napisał sztukę A czy był Iwan Iwanowicz? Niestety, jak wielu innych intelektualistów o lewicowych poglądach, szczerze wierzących w ideały komunizmu, przeżył dramat życia. Jego ostatnie wiersze z końca lat pięćdziesiątych są nasiąknięte motywami samotności, rozłąki, śmierci. Rewolucyjne wiersze skierowane do mas zastąpiła liryka pełna cichej miłości oraz tęsknoty za ukochanym Stambułem. Nazim Hikmet Ran zmarł na zawał serca 3 czerwca 1963 roku i został pochowany na Cmentarzu Nowodziewiczym w Moskwie. W 2009 roku Republika Turecka przywróciła poecie obywatelstwo. 51 Nazim Hikmet Bu konu hakkında geniş bilgi için bkz. S. Göksu, E. Times, Nazım Hikmet: poetry and politics in Kemalist Turkey: Visions and Blueprints: Avant-garde Culture and Radical Politics in Early Twentieth-century Europe, Manchester University Press 1988, s. 177-192. 1 52 Nazim Hikmet S. Göksu, E. Times, Nâzım Hikmet: poetry and politics in Kemalist Turkey, w: Visions and Blueprints: Avant-garde Culture and Radical Politics in Early Twentieth-century Europe, Manchester University Press, Manchester 1988, s. 177-192 1. B. Gökay, Soviet Eastern Policy and Turkey, 1920-1991: Soviet Foreign Policy, Turkey and Communism (Routledge Studies in the History of Russia and Eastern Europe) Routledge, 2006, s. 43. B. Gökay, Soviet Eastern Policy and Turkey, 1920-1991: Soviet Foreign Policy, Turkey and Communism (Routledge Studies in the History of Russia and Eastern Europe), Routledge, London 2006, s. 43. B. Gökay, Soviet Eastern Policy and Turkey, 1920-1991: Soviet Foreign Policy, Turkey and Communism (Routledge Studies in the History of Russia and Eastern Europe) Routledge, 2006, s. 46. B. Gökay, Soviet Eastern Policy and Turkey, 1920-1991: Soviet Foreign Policy, Turkey and Communism (Routledge Studies in the History of Russia and Eastern Europe), Routledge, London 2006,s. 46. 2 N. Ertürk, Grammatology and Literary Modernity in Turkey, Oxford University Press 2011, s. 159. 3 4 5 Nâzım Hikmet. Son şiirleri (1959-1963), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2013, s. 1. Arşiv vesikalarına dayanarak Azerbaycan tarihçisi Cemil Hasanlı Nazım Hikmet’in kaçış ve Sovyet Birliği’nde yaşamı ile ilgili ayrıntıları öne sürdü, bkz: Джамиль Гасанлы. Хрущевская «оттепель» и национальный вопрос в Азербайджане (1954-1959). Москва 2009. 6 2. N. Ertürk, Grammatology and Literary Modernity in Turkey, Oxford University Press, Oxford 2011, s. 159. 3. 4. 5. Nâzım Hikmet. Son şiirleri (1959-1963), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2013, s. 1. Дж. Гасанлы, Хрущевская “оттепель” и национальный вопрос в Азербайджане (1954—1959), Москва 2009. 6. 53 Nazim Hikmet Yazarlar Shahla Kazımova 1978 yılında Bakü, Azerbaycan'da doğdu. Bakü Slav Üniversitesinden 2002 yılında mezun olan Shahla Kazimova, 2004 yılında Polonya Hükümeti burslusu olarak Studium Europy Wschodniej UW (Varşova Üniversitesi Doğu Avrupa Enstitüsü)'nde yüksek lisans eğitimini tamamlayarak, 2010 yılında Varşova Üniversitesinden Beşeri Bilimler dalında Doktora ünvanı almıştır. Halen aynı Üniversitenin Türkoloji Anabilim Dalında öğretim görevlisi olarak çalışmalarını sürdürmektedir. Janusz Krzyzowski, hekim olmanın yanısıra, Doğu kültürüne hayran bir seyyahtır. Hindistan'ın kültürel mirasına dair bir kaç fotoğraf albümü ile geleneksel Fars, Türk, Özbek ve Urdu şiiri tercümelerini yayınlamıştır. Doğu masallarını konu eden çocuk kitaplarının yazarıdır. Yıllardan beri, HindistanPolonya Kültür Bağlarını Geliştirme Derneğinde Varşova Ofisi Başkanlığını yürütmektedir. 54 Nazim Hikmet O autorach Shahla Kazimova urodziła się w Baku (Azerbejdżan), gdzie ukończyła w 2002 roku Bakiński Uniwersytet Słowiański. W roku 2002 otrzymała stypendium rządu polskiego, które umożliwiło jej dalsze studia na Studium Europy Wschodniej na Uniwersytecie Warszawskim. Dyplom UW otrzymała w 2004 roku. Tu również uzyskała stopień doktora nauk humanistycznych w roku 2010. Obecnie pracuje na Uniwersytecie Warszawskim jako wykładowca w Zakładzie Turkologii i Ludów Azji Środkowej Wydziału Orientalistycznego. Janusz Krzyżowski jest lekarzem i podróżnikiem zafascynowanym Orientem. Wydał kilka albumów poświęconych kulturze Indii oraz przekładów tradycyjnej poezji perskiej, tureckiej, uzbeckiej i urdu. Jest również autorem książek dla dzieci przedstawiających bajki Wschodu. W Indyjsko-Polskim Stowarzyszeniu na rzecz Rozwoju Kultury pełni od lat funkcję prezesa oddziału warszawskiego. 55 Nazim Hikmet Rubailer 56 Nazim Hikmet Rubajaty 57 Nazim Hikmet Bir gerçek âlemdi gördüğün ey Celâleddin, heyûlâ filân değil, uçsuz bucaksız ve yaratılmadı, ressamı illetî-ûlâ filân değil. Ve senin kızgın etinden kalan rubailerin en muhteşemi : «Suret hemi zıllest...» filân diye başlayan değil... 58 59 Nazim Hikmet Do Rumiego Świat, który widzisz Dżelaleddinie, jest realny, to nie żadna złuda. On trwa wiecznie, nie ozdabiany, i nie stoi za nim żadna przyczyna. Jest prawdziwszy niż twój rubajat – podniosły twór twego ciała i ducha, który zacząłeś słowami: „Wyobrażenie nie daje cienia”. Nazim Hikmet Ruhum ne ondan önce vardı, ne ondan ayrı bir sırrın kemâlidir, ruhum onun, o dışımdaki âlemin bende akseden hayâlidir. Ve aslından en uzak ve aslına en yakın hayâl bana ışığı vuran yârimin cemâlidir... 60 61 Nazim Hikmet Do Rumiego Jaka była moja dusza przed nim? Głupstwem są inne sekrety. Moja dusza to cień, która tylko odzwierciedla stale inne światy: w rzeczywistości najbardziej odległe i bliskie wyobrażenia. To światło ukochanej, które padło na mnie… Nazim Hikmet Sevgilimin hayâli dile geldi aynanın üzerinde : «— O yok, ben varım,» — dedi bana günün birinde. Vurdum, düştü parçalandı ayna, kayboldu hayâl ve lâkin çok şükür sevgilim duruyor yerli yerinde... 62 63 Nazim Hikmet Do Rumiego Zjawa mej ukochanej przemówiła w lustrze. „Jej nie ma, ja jestem” – powiedziała mi chytrze. Strzeliłem w lustro, rozbiłem je i zjawa znikła! A moja dziewczyna była ze mną jak zwykle. Nazim Hikmet Muşambanın üstüne resmini bir kerecik çizdim ama günde bin kere resmin çıktı bende tepemden tırnağıma, fakat ne tuhaf şey hayâlin onda daha çok kalacak benden uzun ömürlüdür muşamba... 64 Nazim Hikmet Pewnego dnia na kanwie obraz namalowałem. On poruszył mnie! Po wielokroć go oglądałem. To dziwne, pamięć o tobie bardziej na nim zostanie. Kanwa ma dłuższy żywot ode mnie… 65 Nazim Hikmet 66 Sarılıp yatmak mümkün değil bende senden kalan hayâle. Halbuki sen orda, şehrimde gerçekten varsın etinle kemiğinle ve balından mahrum edildiğim kırmızı ağzın, kocaman gözlerin gerçekten var ve âsi bir su gibi teslim oluşun ve beyazlığın ki dokunamıyorum bile... Nazim Hikmet 67 Do Rumiego Nie mogę sobie ciebie wyobrazić, tak, abym mógł cię przytulić. Lecz ty jesteś cała we mnie, w mym mieście, w mym ciele! Ach, przytulić cię, twoje oczy, twe usta słodkie, których jestem pozbawiony gdy jak woda się poddajesz, i twoją biel, której nie mogę dotknąć… Nazim Hikmet 68 Öptü beni : «— Bunlar, kâinat gibi gerçek dudaklardır,» — dedi. «Bu ıtır senin icâdın değil, saçlarımdan uçan bahardır,» — dedi. «İster gökyüzünde seyret, ister gözlerimde : «körler onları görmese de, yıldızlar vardır,» — dedi... Nazim Hikmet 69 Do Rumiego Pocałowała mnie! „Me usta są prawdziwe jak wszechświat” – rzekła. „Czyż moje włosy nie pachną jak geranium na wiosnę?” – zapytała. „Aby to wszystko pojąć, musisz patrzeć w niebo lub w moje oczy! Przecież gwiazdy istnieją, choć biedni ślepcy ich nie widzą!” – rzekła. Nazim Hikmet 70 Bu bahçe, bu nemli toprak, bu yasemin kokusu, bu mehtaplı gece pırıldamakta devâmedecek ben basıp gidince de, çünkü o ben gelmeden, ben geldikten sonra da bana bağlı olmadan vardı ve bende bu aslın sureti çıktı sadece... Nazim Hikmet Ten ogród, zapach jaśminu w księżycową noc, będzie czarował nadal swym pięknem, kiedy mnie już nie będzie. Ona była, nim się pojawiłem. Nadal tu będzie, bo odbiła się we mnie jak kopia oryginału… 71 Nazim Hikmet «— Paydos...» — diyecek bize bir gün tabiat anamız, — «gülmek, ağlamak bitti çocuğum...» Ve tekrar uçsuz bucaksız başlayacak : görmeyen, konuşmayan, düşünmeyen hayat... 72 Nazim Hikmet „Koniec dnia!” – mówi wieczorem Matka Natura. „Koniec śmiechu i płaczu!” – tak rzekła do dziecka. A później, od początku zaczniecie, bez końca, nie patrzeć, nie myśleć, nie mówić – to ma wola! 73 Nazim Hikmet Ayrılık yaklaşıyor her gün biraz daha, güzelim dünya elvedâ, ve merhaba kâinat... 74 Nazim Hikmet Rozłąki jest z każdym dniem coraz więcej. Żegnaj ukochany świecie, a ty, Wszechświecie… witaj… 75 Nazim Hikmet Balla dolu petek yani gözlerin güneşle dolu... Gözlerin, sevgilim, gözlerin toprak olacak yarın, bal başka petekleri doldurmakta devâmedecek... 76 Nazim Hikmet Plaster jest całkowicie wypełniony miodem. Zaś twoje oczy, miła, połyskują słońcem. Lecz oczy te piękne jutro staną się prochem. Miód dalej będzie się cieszył słońca promieniem… 77 Nazim Hikmet Ne nurdan ne çamurdan, sevgilim, kedisi ve kedinin boynundaki boncuk yuğrumlarındaki farkla hepsi aynı hamurdan... 78 Nazim Hikmet Co jest nimbem, a co prochem – błotem? Dziewczyna, koraliki na szyi kota, kot, co skacze żywo, różnica niewielka – to samo tworzywo! 79 Nazim Hikmet Lahana, otomobil, veba mikrobu ve yıldız hep hısım akrabayız. Ve ey güneş gözlü sevgilim, «Cogito, ergo sum» değil bu haşmetli ailede varız da düşünebilmekteyiz... 80 Nazim Hikmet Kapusta, samochód, bakterie i rój ciał gwiezdnych – miła – pamiętaj, że są to tylko krewni krewnych, I ty, moje słońce, mówisz: „Cogito ergo sum”. Możemy myśleć, bo jesteśmy wśród tych krewnych… 81 Nazim Hikmet Aramızda sadece bir derece farkı var, işte böyle kanaryam, sen kanatları olan, düşünemeyen kuşsun, ben elleri olan, düşünebilen adam... 82 Nazim Hikmet Między mną a tobą jest pewna drobna różnica. Tak już jest, mój kanarku, i to cię nie zachwyca! Ty masz skrzydła, które nie mogą myśleć, ptaszku. Jam człowiek, mam ręce i myślę – i to różnica! 83 Nazim Hikmet 84 «– Şarapla doldur tasını, tasın toprakla dolmadan,» – dedi Hayyam. Baktı ona gül bahçesinin yanından geçen uzun burunlu, yırtık pabuçlu adam: «– Ben, bu nimetleri yıldızlarından çok olan dünyada açım,» – dedi, «şaraba değil, ekmek almaya bile yetmiyor param...» 85 Nazim Hikmet do Chajjama „Napełnij swój puchar zanim sobą napełnisz ziemię” – mówi Chajjam. Człowiek w podartych butach, co jest cieniem samego siebie, mówi: „Na tym świecie nie ma jadła. Ty mówisz o winie, a marny miedziak – mym życzeniem”. Nazim Hikmet Ölümü, ömrün kısalığını tatlı bir kederle düşünerek şarap içmek lâle bahçesinde, ayın altında... Bu tatlı keder doğduk doğalı nasibolmadı bize : bir kenar mahallede, simsiyah bir evde, zemin katında... 86 Nazim Hikmet Śmierć w słodkim smutku dumała o krótkości życia tulipana w ogrodzie pod okręgiem księżyca. Tak słodko-gorzki smutek budzi się często w nas. Nasz dom utracony – ten piękny fragment życia… 87 Nazim Hikmet 88 Ömür gelip geçiyor, vakti ganimet bil uyanılmaz uykulara varmadan : yâkut şarabı billûr kadehe doldur, seher vaktidir ey delikanlı uyan... Perdesiz, buz gibi odasında uyandı delikanlı, gecikmeyi affetmeyen fabrikanın canavar düdüğüydü uğuldayan... 89 Nazim Hikmet do Chajjama Chłopcze! „Życie ucieka! Ciesz się snem bez snów i porankiem, gdy puchar wina wychylisz znów”. A chłopak budzi się w mroźnej izbie bez zasłon, bo fabryczna syrena kradnie mu resztkę snów… Nazim Hikmet Geçmiş günün hasretini çekmem – yalnız bir yaz gecesi bir yana – ve gözümün son mavi pırıltısı bile gelecek günün müjdesini verecek sana... 90 Nazim Hikmet Nie mów, bym nie opłakiwał dni, co mijają – oprócz pewnej nocy letniej. – Ty znasz ją! Bo nawet ostatnie błyski dnia i mych oczu zapewnią cię, miła, że dni takie wracają… 91 Nazim Hikmet İnsan ya hayrandır sana, ya düşman. Ya hiç yokmuşsun gibi unutulursun ya bir dakka bile çıkmazsın akıldan... 92 Nazim Hikmet Człowiek może cię podziwiać lub nienawidzić, albo najpewniej może cię zapomnieć, albo nie może ci chwili poświęcić… 93 Nazim Hikmet Çürüksüz ve cam gibi berrak bir kış günü sımsıkı etini dişlemek sıhhatli, beyaz bir elmanın. Ey benim sevgilim, karlı bir çam ormanında nefes almanın bahtiyarlığına benzer seni sevmek... 94 Nazim Hikmet Dzień zimowy, niezmącony, przejrzysty jak szkło, przenikający ciało. Schrupać cię jak jabłko pełne soku! O, moja miła! Bycie z tobą jest jak spacer wśród sosen, co pną się wysoko… 95 Nazim Hikmet Kim bilir belki bu kadar sevmezdik birbirimizi uzaktan seyredemeseydik ruhunu birbirimizin. Kim bilir felek ayırmasaydı bizi birbirimizden belki bu kadar yakın olmazdık birbirimize... 96 Nazim Hikmet Kto wie, może aż tak nie kochaliśmy się. Gdybyśmy, co dzień nie byli razem, kto wie… Gdyby zły los nie rozdzielił nas wtedy… Nie bylibyśmy, dzisiaj, tak bliscy, kto wie… 97 Nazim Hikmet Gün iyiden iyiye ışıdı artık, tortusu dibe çöken bir su gibi duruldu, berraklaştı ortalık. Sevgilim, sanki seninle yüz yüze geldim birdenbire : aydınlık, alabildiğine aydınlık... 98 Nazim Hikmet Poranek oświetla świat i jak woda, co pozwala opaść wszystkim zmętnieniom od swego źródła z dala, tak ty, znajdując się ze mną niespodzianie, twarzą przy twarzy, opromieniasz mnie swą jasnością, co zniewala… 99 Nazim Hikmet Ben bir bahçıvanım sen benim Yedi yılda açan gülümsün Erişilmez oluşun yıldırmıyor beni Belki bilhassa bundan dolayı makbülsün 100 Nazim Hikmet Tyś jest różą, ja jestem twoim ogrodnikiem. Tyś jest co siedem lat ozdobiona kwitnieniem. Nie zniechęcony jestem twą nieobecnością długą, i dlatego tyś darzona szacunkiem. 101 Nazim Hikmet 102 Nazim Hikmet İçindekiler Spis treści Türk edebiyatında rubai Rubajaty w literaturze tureckij Polonya pasaportu olan Türk şairi Turecki poeta z polskim paszportem Yazarlar O autorach Rubailer Rubajaty 103 6 7 44 45 54 55 56 57 Nazim Hikmet 104