Kitabın tamamını bilgisayarınıza PDF olarak kaydetmek

Kitabın tamamını bilgisayarınıza PDF olarak kaydetmek

17 Ağustos 1999 Depremi’nde, Gölcük-Donanma’da yitirdiğim kardeşim Bülent Girgin’in
anısına; kızı, yeğenim Bedra’ya sevgilerim ve en iyi dileklerimle.
Prof. Dr. Atilla Girgin
Göztepe, Ocak 2009
İÇİNDEKİLER
1. Basımevi ve Gazete..................................................................
1.1. İlk Basımevleri..............................................................................
1.2. Avrupa’da Basımevi....................................................................
1.3. Avrupa’da Gazete ........................................................................
* Sömürge Gazeteleri...................................................................
2. Osmanlı’da Batılılaşma.......................................................
2.1. Osmanlı’da Basımevi .................................................................
2.2. Padişah 3. Ahmet..........................................................................
* Pasarofça Antlaşması...............................................................
2.3. Lale Devri.......................................................................................
2.4. Mehmet Çelebi’nin Raporu.........................................................
* Yirmisekiz Mehmet Çelebi.........................................................
2.5. İbrahim Müteferrika.....................................................................
2.6. Yirmisekiz Çelebizade Sait Efendi.............................................
2.7. Vesiletü’t-tıbaa..............................................................................
2.8. Dar’üt-Tıba’at-Ül-Amire (Basmahane)....................................
2.9. Kitab-ı Lügat-ı Vankulu..............................................................
2.10. Basılan Öteki Kitaplar...............................................................
2.11. Matbaa-i Amire...........................................................................
2.12. Bulak Basımevi..........................................................................
* Kavalalı Mehmet Ali Paşa.....................................................
* Cezayir’de Fransız İşgali.......................................................
* Kütahya Antlaşması (Mayıs 1833).......................................
* Hünkar İskelesi Antlaşması (Temmuz 1833).......................
* Nizip Yenilgisi (1839).............................................................
* Sultan Abdülmecit’in Fermanı (1841)................................
3. Osmanlı’da Basın.........................................................................
3.1. Osmanlı’da Fransızca Yayımlanan İlk Gazeteler..................
3.1.1. Bulletins Des Nouvelles (1795).............................................
3.1.2. Gazette Française de Constantinople (1796)....................
3.1.3. Le Spectateur Oriental (1821)..............................................
3.1.4. Le Smyrnéen (1824)..............................................................
3.1.5. Le Courrier de Smyrne (1828).............................................
3.1.6. Le Moniteur Ottoman (1831)..............................................
3.1.7. Courrier de Constantinople (1846).....................................
3.1.8. Fransızca Yayımlanan Öteki Gazeteler............................
3.1.9. Stamboul ................................................................................
3. 2. Osmanlı’da Öteki Dillerde Yayımlanan Gazeteler................
3.2.1. Rumca.....................................................................................
3.2.2. Ermenice..................................................................................
3.2.3. Arapça.....................................................................................
3.2.4. Bulgarca..................................................................................
3.2.5. Farsça.......................................................................................
3.2.6. İngilizce....................................................................................
3.2.7. Ladino Dili...............................................................................
3.2.8. Öteki Diller...............................................................................
3.3. Osmanlı’da Türkçe Yayımlanan İlk Gazeteler (1828-1840).....
3.3.1. Vakayi-i Mısriye (1828)........................................................
3.3.2. Takvim-i Vakayi (1831).......................................................
* Edirne Antlaşması (14 Eylül 1829).................................
3.3.3. Ceride-i Havadis (1840)........................................................
3.3.4. İlk Dergiler...............................................................................
3.4. Resmi Basının İşlevleri................................................................
3.4.1. Değişme Gereği (Islahatı =Tanzimat’ı Savunma)............
3.4.2. Laikleşme Yolunda İlk Adımlar..........................................
3.4.3. Merkeziyetçiliğin Pekiştirilmesi............................................
3.4.4. Avrupa Merkezli Dünya Görüşü..........................................
3.4.5. Avrupa Kaynaklarına Bağımlılık.......................................
3.4.6. Dinamik Kamuoyuna Doğru İlk Adım..............................
3.4.7. Dilde Sadeleşme......................................................................
3.4.8. Dilde Batı Sözcüklerinin Artması........................................
3.4.9. Dile Bağlı Ulusçuluk...............................................................
3.4.10. Haberin Eğitim Aracı Sayılması.......................................
4. Osmanlı’da Tanzimat Dönemi Basını...........................
4.1. Gülhane Hatt-ı Hümayun’u (Tanzimat Fermanı) .................
4.1.1. Yenilikler..................................................................................
4.1.2. Yasal Düzenlemeler...............................................................
4.2. Islahat Fermanı (1856)................................................................
4.3. Tercüman-ı Ahval (1860)............................................................
* Boğazlar Sorunu ve 1841 Londra Sözleşmesi......................
4.3.1. Özellikleri.................................................................................
4.3.2. Şinasi’nin Rolü.......................................................................
4.3.3. Türk Basınında İlk Rekabet, İlk Tartışma.......................
4.3.4. İlk Gazete Kapatılması........................................................
4.3.5. İlk Profesyonel Gazeteci: Agah Efendi..............................
* Agah Efendi’nin Paris Yılları…......................................
4. 4. Tasvir-i Efkar (1862)...................................................................
4.4.1. Özellikleri................................................................................
4.4.2. Edebi Tartışmalar.................................................................
4.4.3. Şinasi’ye Göre Gazete..........................................................
4.4.4. Namık Kemal Yönetimi.......................................................
4.4.5. İbrahim Şinasi........................................................................
4.5. Ruzname-i Ceride-i Havadis (1864)..........................................
4.6. Tanzimat Dönemi Basınının Özellikleri...................................
* Ariza.............................................................................................
5. Osmanlı’da Taşra Basını .......................................................
5.1. Vilayet Nizamnamesi..................................................................
5.2. Taşrada Resmi Basın: Vilayet Gazeteleri.................................
5.3. Vilayet Gazetelerinin Adları, Kuruluş Tarihleri,
5.4. Vilayet Gazetelerinin İçerikleri....................................................
5.5. Vilayet Gazetelerinin Özellikleri..................................................
* “Hak Söz Acıdır”.......................................................................
6. Meşrutiyet Öncesinin Öteki Gazeteleri...............
6.1. Muhbir (1866)................................................................................
* Filip Efendi.................................................................................
6.1.1. Ali Suavi’nin Gençliği ve İlk Gazeteciliği...........................
6.1.2. Ali Suavi’nin Kaçışı ve Yurt Dışı Gazeteciliği...................
6.1.3. Ali Suavi’nin Dönüşü ve İstanbul’daki Gazeteciliği........
6.2. Basiret (1869)
Yayın Dilleri
6.3. İbret (1870)...................................................................................
6.4. Namık Kemal’in “Basın” Konusunda Görüşleri....................
6.5. Öteki Gazeteler..............................................................................
* Sultan Aziz Devri.......................................................................
7. Avrupa’da Türkçe Yayımlanan Gazeteler...........
7.1. Muhbir (1867)................................................................................
7.2. Hürriyet (1868)..............................................................................
7.3. Ulum (1869)...................................................................................
7.4. Yurt Dışında Yayımlanan Öteki Gazeteler..............................
* Meşveret......................................................................................
8. Basına Yönelik Sınırlama ve YasaklaR....................
8.1. Matbaalar Nizamnamesi (Basım Tüzüğü) (1857) ...............
8.2. Ceza Kanunu (1858)....................................................................
8.3. Matbuat Nizamnamesi (1864)...................................................
8.4. Pul Resmi (1864)...........................................................................
* Türk Basınında İlk Grev...........................................................
8.5. Ali Kararname (1867)..................................................................
8.6. Sansür Hakkında Ali Kararname (1876).................................
9. Birinci Meşrutiyet (1876) .....................................................
9.1. Tersane Konferansı (1876).........................................................
9.2. Seçim Hazırlıkları.........................................................................
9.3. Anayasa Kavramı........................................................................
* Sened-i İttifak (29 Eylül 1808)................................................
9.4. İlk Anayasanın Hazırlanışı........................................................
* Kanun-u Esasi Belçika Kökenli Değil...................................
9.5. Kanun-u Esasi (Anayasa) (1876)...............................................
9.6. Çift Meclisli Parlamento..............................................................
9.7. 1877 Seçimleri’nin Özellikleri......................................................
9.8. Anayasa ve Basın.........................................................................
9.9. Matbuat (Basın) Kanun Tasarısı (1877)..................................
9.10. 1877 İkinci Seçimleri..................................................................
10. İkinci Abdülhamit Dönemi (1876-1909)........................
* Ermeni Olayları...............................................................................
* Berlin Antlaşması (1878)...............................................................
10.1. İkinci Abdülhamit’in Basın Politikası..................................
10.2. “İslami Basın”..........................................................................
10.3. Sıkıyönetim Nizamnamesi (1877)........................................
* Ahmed Şefik Mithat Paşa ........................................................
10.4. Tercüman-ı Hakikat (1878)...................................................
10.5. Matbuat-ı Hariciye Umum Müdürlüğü (1878)...................
10.6. Encümen-i Teftiş ve Muayene (1881)..................................
10.7. Kitapçılar Nizamnamesi (1894)............................................
10.8. Nizamnameler (1888), (1895)................................................
10.9. İradeler (1898), (1900), (1901)..............................................
10.10. Denetim, Sansür ve Baskı Yöntemleri...............................
10.11. Sabah (1875), (1882)............................................................
10.12. İkdam (1896)..........................................................................
10.13. Servet-i Fünun Dergisi (1891)...............................................
10.14. Jön Türk Gazeteleri................................................................
11. İkinci Meşrutiyet (1908).......................................................
11.1. İttihat ve Terakki Cemiyeti....................................................
* Tek Parti Rejimi.....................................................................
11.2. İkinci Meşrutiyet Öncesi Basın..............................................
11.3. İttihat ve Terakki Bildirisi.......................................................
11.4. Sansürün Kaldırılışı (24 Temmuz 1908).............................
11.5. Yeni Seçimler (1908)................................................................
11.6. İkinci Meşrutiyet Gazeteleri ...................................................
11.7. 31 Mart Olayı............................................................................
11.8. 1909 Basın Yasası...................................................................
11. 8. 1. Temel Hükümler............................................................
11. 8. 2. Değişiklikler.....................................................................
11.9. Matbaalar Kanunu..................................................................
11.10. Basın Kanunu’ndan Sonraki Gelişmeler...........................
11.11. Yeni Sansür Uygulamaları...................................................
11.12. Öldürülen Gazeteciler............................................................
11.13. Yeni Osmanlılar (Jön Türkler) ile İttihat ve Terakki’nin Katkıları
* Türk Milliyetçiliği..............................................................
* Osmanlı Matbuat Cemiyeti (1908)..................................
* Tiyatro Sansürü..................................................................
12. Osmanlı’da Haber Ajansları ..........................................
12.1. Osmanlı Telgraf Ajansı (1911-1914)...................................
12.2. Osmanlı Milli Telgraf Ajansı (1914-1918)..........................
12.3. Türkiye-Havas-Reuter Ajansı (1920-1922)........................
* Florence Nightingale...........................................................
13- Öncesi ve Cumhuriyet’in İlk Yılları Basını ......
* Bizim İmparatorluk........................................................................
13.1. Mütareke ve Kurtuluş Savaşı Döneminde Basın..............
* Mondros Mütarekesi...........................................................
13.1.1. İrade-i Milliye..................................................................
* Gazeteci Atatürk..........................................................
13.1.2. Hakimiyet-i Milliye........................................................
* Hakimiyet-i Milliye ile İlgili Bir Anı.......................
* Minber...........................................................................
13.1.3. Hukuk-u Beşer................................................................
13.1.4. Öğüt...................................................................................
13.1.5. Yeni Gün..........................................................................
13.1.6. Anadolu Ajansı...............................................................
13.1.6.1. Anadolu Ajansı’nın Kurucuları.........................
13.1.6.2. Anadolu Ajansı’nın İlk Haber Bültenleri ........
13.1.7. Matbuat Umum Müdürlüğü........................................
13.1.8. İki Cepheli Basın ve Ankara Sansürü........................
13.1.8.1. İstanbul Basını’nın tutumu...............................
* Toplattırılacak Gazeteler................................
13.1.8.2. Anadolu Basını’nın Tutumu.............................
13.1.8.2.1. Milli Mücadele’ye Öncülük
* Yeni Dünya .............................................
13.1.8.2.2. Milli Mücadeleyi Destekleyen Gazeteler
* “Söz Sarayın Değil…”.........................
13.1.8.2.3. Milli Mücadele Karşıtı Gazeteler............
* Ferda........................................................
13.1.9. Tek Dilli, Tek Sesli Basın.............................................
13.1.10. Yerel Gazeteler (1919-1938).....................................
13.1.11. İzmit Basın Toplantısı (1923)..................................
13.1.12. Cumhuriyet (29 Ekim 1923).....................................
* İlk Cumhuriyet Hükümeti.......................................
13.1.13. Basın ve İstiklal Mahkemeleri.................................
13.1.14. İzmir Basın Toplantısı (1924).................................
14. Teşkilat-ı Esasiye Kanunu (1921)..................................
14.1. 1923 Seçimleri..........................................................................
14.2. 1924 Anayasası.......................................................................
14.3. Takrir-i Sükun Kanunu (1925) .............................................
* Recep Peker’in Sözleri.........................................................
* Takrir-i Sükun’un 1. Maddesi............................................
14.4. Basın Rejimi (1923-1945).....................................................
14.5. Harf Devrimi (1928)................................................................
* Atatürk İlke ve İnkılapları...................................................
14.6. Tek Parti Döneminde Basın...................................................
*** Halk Fırkası - Cumhuriyet Halk Fırkası…..................
* Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası....................................
** Serbest Cumhuriyet Fırkası.............................................
14.6.1. Matbuat Kanunu (1931)..............................................
14.6.2. Birinci Basın Kongresi (1935).......................................
14.7. Ceza Kanunu’nda Değişiklik (1936)....................................
* 9. Şube....................................................................................
14.8. Matbuat Kanunu’nda Değişiklik (1938).............................
14.9. Basın Birliği Kanunu (1938)..................................................
* Gazete Yayın Politikaları...................................................
14.10. Matbuat Kanunu’na Eklenen İki Madde (1940)............
14.11. Sıkıyönetim Dönemi (1940-1947).....................................
14.12. Matbuat Umum Müdürlüğü Kanunu (1940)...................
14.13. Anadolu Ajansı’nın Yeni Statüsü (1942).........................
14.14. Basın-Yayın Umum Müdürlüğü (1943)..........................
14.15. Matbuat Kanunu’nda 1946 Değişikliği.............................
Eden Gazeteler
14.16. Çok Partili Dönemde Basın.................................................
14.16.1. Basın Kanunu (1950).................................................
14.16.2. Basın İş Kanunu (1952).............................................
15. Basının İşlevi.............................................................................
15.1. Basının Görevleri.....................................................................
15.2. Basının Sorumluluğu..............................................................
15.3. Kamuoyunun Oluşmasına Katkı.........................................
15.4. Okurun Sorumluluğu...............................................................
15.5. Ulusal Basın..............................................................................
15.6. Türk Gazeteciliğinde 5 Önemli Gelişme...............................
15.6.1. Latin Harflerinin Kabulü...............................................
15.6.2. Dizgi Makinelerinin Kullanılması................................
15.6.3. Gazetelerin İçeriğinde Değişiklik..................................
Hürriyet............................................................................
* Sedat Simavi ve Fotoğraf..........................................
15.6.4. Ofsete Geçiş....................................................................
Günaydın........................................................................
* Haldun Simavi Yöntemi............................................
15.6.5. Bilgisayar Teknolojisi..................................................
15. 7. Gazetelerde Basın Dışı Sermayenin Tarihçesi..............
15.7.1. Yeni Sabah.................................................................
15.7.2. Yeni İstanbul.............................................................
15.7.3. Akşam.........................................................................
15.7.4. Milliyet........................................................................
15.7.5. Tercüman...................................................................
15.7.6. Günaydın-Tan...........................................................
15.7.7. Güneş..........................................................................
15.7.8. Dünya.........................................................................
16. Yerel Basın...................................................................................
16.1. Yerel Basının İşlevi..................................................................
16.2. Yerel Basının Temel Özelliği...................................................
16.3. Yerel Basının Öteki Özellikleri................................................
16.3.1. Ulusal Özellik....................................................................
16.3.2. Yapısal Özellik.................................................................
16.3.3. Siyasal Özellik..................................................................
16.4. “Yerel”e Yöneliş.......................................................................
16.5. Yerel Basını Teşvik Eden Etkenler.......................................
16.5.1. Coğrafya...........................................................................
16.5.2. Ekonomi............................................................................
16.5.3. Siyaset...............................................................................
16.5.4. Bölgecilik...........................................................................
16.5.5. Kültürel Farklılık..............................................................
16.5.6. Etnik Farklılık..................................................................
16.5.7. Okuma Alışkanlığı..........................................................
16.5.8. Teknolojik Gelişme.........................................................
16.6. Yerel Basının Temel Sorunları..............................................
16.6.1. İlgi Yetersizliği..................................................................
16.6.2. İstanbul Gazetelerinin Bölge Sayfaları.......................
16.6.3. Aksaklıklar......................................................................
16.6.4. Naylon Kadrolar.............................................................
16.6.5. Yetersiz Altyapı...............................................................
16.6.6. Resmi İlan Pastası..........................................................
16.6.7. Eski Makine Parkı..........................................................
16.6.8. Teknoloji Yetersizliği.....................................................
16.6.9. Profesyonel Kadro ve Eğitim Eksikliği.......................
* Güçsüz Sermaye Yapısı..............................................
16.7. Temel Öneriler..........................................................................
16.7.1. “Sayısal Sınırlamadan Kaçınılmalıdır”....................
16.7.2. “Öze Dönülmelidir”........................................................
16.7.3. “Nitelikli Gazeteciler Çalıştırılmalıdır”.......................
16.7.4. “Haber Türü ve İçerikleri Değiştirilmelidir”................
16.7.5. “Ulusal Basınla Rekabete Girilmemelidir”................
............ Butik Gazete....................................................................
16.7.6. “Basının da Ticari İşletme Olduğu Unutulmamalıdır”
16.8. Anadolu’da Gazeteci..............................................................
16.9. Yerel Gazetelerin Görünümü.................................................
* Türkiye’de Yerel Basının Önemi........................................
17. Gazete ve Dergiler...............................................................
17.1. BİK Şubesi Bulunan Kentlerde Yayımlanan Gazete ve Dergiler
17.1.1. Gazeteler...........................................................................
17.1.2. Dergiler..............................................................................
17.2. BİK Şubesi Bulunmayan Yerlerde Yayımlanan Gazete ve Dergiler
17.2.1. Gazete Sayıları................................................................
17.2.2. Gazetelerin Yüzölçümlerine Göre Dağılımı................
17.2.3. Gazetelerin Yayın Zamanına Göre Dağılımı ...........
17.3. İlan ve Reklam Bedelleri........................................................
17.3.1. Resmi İlanlar...................................................................
17.3.2. Kurum Aracılığından Geçirilmesi Zorunlu Reklamlar
17.3.3. Hususi İlan ve Reklamlar .............................................
17.3.4. Resmi İlanların Aylara Göre Dağılımı........................
17.3.5. Resmi İlanların Şubelere Göre Dağılımı.....................
17.3.6. İstanbul’daki Gazetelere Dağıtılan Resmi İlanlar....
17.3.7. İst. Büyükşehir Sınırları İçindeki İlçelerde
Dağıtılan Resmi İlanlar
18. Gazetelerin Baskı Sayıları ...........................................
18.1. İstanbul Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)...............
18.2. Ankara Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)................
18.3. İzmir Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)....................
18.4. Adana Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)..................
18.5. Bursa Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)...................
18.6. Konya Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)..................
18.7. Gaziantep Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)...........
18.8. Kayseri Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)................
18.9. Antalya Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)...............
18.10. Trabzon Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)............
18.11. Eskişehir Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)............
18.12. Kocaeli Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)..............
18.13. BİK Şubesi Bulunan İllerin İlçelerinde Yayımlanan
ve Resmi İlan Alan
Gazetelerin Baskı Sayıları
(Aralık
2008)........................................................................................
18.13.1. İstanbul İli......................................................................
18.13.1.1. Büyükçekmece İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)
18.13.1.2. Silivri İlçesi Gazeteleri Baskı
Sayıları
(Aralık 2008)
18.13.2. İzmir İli ..........................................................................
18.13.2.1. Aliağa İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları
(Aralık 2008)
18.13.2.2. Menemen İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları
(Aralık 2008)
18.13.2.3. Torbalı İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları
(Aralık 2008)
18.13.3. Kocaeli İli.......................................................................
18.13.3.1. Derince İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları
(Aralık 2008)
18.13.3.2. Gebze İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları
(Aralık 2008)
18.13.3.3. Gölcük İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları
18.13.3.4. Karamürsel İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları
18.13.3.5. Körfez İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları
19- Reklam Verilebilecek Süreli Yayınlar.............
19.1. Günlük.......................................................................................
19.2. Haftalık.....................................................................................
19.3. Onbeş Günlük...........................................................................
19.4. Aylık...........................................................................................
19.5. İki Aylık.....................................................................................
19.6. Üç Aylık.....................................................................................
19.7. Dört Aylık..................................................................................
(Aralık 2008)
(Aralık 2008)
(Aralık 2008)
YARARLANILAN KAYNAKLAR
GİRİŞ
“Türkiye’de Yerel Gazetecilik” olgusu incelenirken ele alınan ilk konu “Osmanlı Basını” olmuştur. Bu
çerçevede, Osmanlı’da ilk gazetelerin ortaya çıkışı ve gelişmesi konuları üzerinde durulmuş; daha sonra da
yerel basının, (Anadolu basını, taşra basını, mahalli basın) öncüleri “vilayet gazeteleri” incelenmiştir.
Tarihi süreç içinde Devlet’in amaçlarına uygun bir araç olarak çıkartılan ve “resmi basın” özelliğini
taşıyan ilk Osmanlı gazetelerinden sonra bu kez bazı kişiler, doğrudan ya da dolaylı desteklenerek “yarı
resmi basın” yayımlattırılmıştır.
Bir sonraki aşamada “bağımsız!” gazeteler görülünce, “hakim-i mutlak”, önce iradelerle, sonra
nizamnamelerle, daha sonra kararnamelerle en sonunda da kanunnamelerle, basına sınırlamalar ve yasaklar
getirmiştir.
Önceleri İstanbul basınına uygulanan bu yöntem, 1876 yılındaki, “Sansür Hakkında Ali Kararname” ile
Anadolu basını için de geçerli sayılmıştır. 1889 yılında da bir genelge yayımlanarak, “Vilayet gazetelerinde,
İstanbul gazetelerinde yer alan haberlerin içeriğinin dışına çıkılmaması” istenmiştir.
Özetle yöneticiler, ister ulusal, ister yaygın, ister yöresel, ister yerel olsun daima “resmi basın”, “uysal
basın”, “sorun yaratmayan basın” hatta “yandaş basın” arayışı içinde olmuşlardır. Dolayısıyla Osmanlı ve
Türk Basın Tarihi, özgür yayın girişimleriyle bunu engellemek için konulan sınırlamalar ve yasaklar
manzumesidir.
Bu gerçek, “Meşrutiyet”, “Mütareke”, “Kurtuluş Savaşı”, “Cumhuriyet’in İlk Yılları”, “Tek Partili
Dönem”, “Çok Partili Dönem” ve sonraları için de değişmemiştir.
Yerel gazetecilik çoğu ülkede, yaygın basından daha etkin bir konuma ve işleve sahiptir. Türkiye’de ise
yerel basın, onca yıllık mazisine, 1961 yılından bu yana Devlet tarafından resmi bir biçimde, madden
desteklenmesine rağmen gerekli etkinliğe kavuşamamıştır. Ülke yetkili ve etkililerinin yanı sıra halkın da
yerel basının yararlarını hala farkına varamamış bulunması, sorunun bir başka boyutudur.
Türkiye’de 2008 yılı sonunda, Basın İlan Kurumu’ndan ilan ve reklam alan “resmi tescilli” gazete sayısı
1500’e yaklaşmıştır. Bu gazetelerin 1000’e yakın bölümünün, her türlü gazetecilik kaygısından uzak bir
biçimde, yalnızca 100 milyar YTL’ye ulaşmış bulunan resmi ilan pastasından pay almak için yayımlanıyor
olması, Avrupa Birliği yolundaki bir ülke için üzücü bir gerçektir.
Prof. Dr. Atilla Girgin
İstanbul, Ocak 2009
1. BASIMEVİ ve GAZETE
İletişim, kişinin en önemli toplumsal etkinliklerinden biridir. Yaşamsal süreçte, bireyin bireyle, bireyin
toplumla ve sonuçta bir toplumun öteki toplumlarla ilişki kurmasındaki en önemli eylem “iletişim
etkinliği”dir.
İnsanoğlu, tarih öncesi çağlardan başlayarak günümüze kadar, çevresiyle doğrudan iletişim kurma
çabalarını hep sürdürmüştür.
Bunun en canlı göstergesi, ilkel insanların mağaraların duvarlarına çizdikleri duvar resimleridir. Bu
resimleri yalnızca bir sanatsal yapıt olarak değerlendirmek konuyu yanlış olmasa da eksik bırakacak bir
yaklaşım biçimi olacaktır.[1]
Aslında mağara duvarlarına resim yapan insanın çabası, çevresine ve kendinden sonra gelen kuşaklara
varlığını kanıtlamak, belki de tarihe bir iz bırakarak ölümsüzlüğe ulaşmaktır.
Bu çerçevede, basımevinin icadı, kitap basımı ve sonraları gazetecilik, insanoğlunun iletişim çabalarının
temelinde yatan “var olmak” içgüdüsünün en belirgin örnekleridir.
1.1. İlk Basımevleri
Boya ya da mürekkep sürülmüş bir kalıbın, kağıt, kumaş gibi bir maddeye bastırılması yoluyla yazı ve
resimlerin çoğaltılmasına “basım” (tab-matbaa) denilmektedir
Basımın en ilkel örneği sayılabilecek uygulama, günümüzden 2.800 yıl kadar önce Sümerler’de ve
Mezopotamya kentlerinde görülmüştür. Söz konusu toplumların bireyleri, silindir biçimindeki bir kalıbı
balmumu ya da kil üzerinde yuvarlayarak, kalıptaki yazı ya da biçimin örneğini çıkarmayı başarmışlardır.[2]
Matbaanın ilk kez kullanılması Uzakdoğu’da başlamıştır. Modern baskı tekniğine en yakın, bilinen ilk
baskı, 8. Yüzyıl’da Japonya’da yapılmıştır. İmparatoriçe Shotoko Budizm’in kutsal metinlerini Sanskrit
dilinde Çin alfabesiyle bastırmıştır.
İlk kez, “ayrı ayrı harfler dökerek basma” yapmayı, 1041’de Pi Sheng adlı bir Çinli denemiştir. Pi
Sheng porselenden harfler kullanarak, matbaanın gelişimine hız kazandırmıştır.
Matbaa Çinliler’den Uygurlar’a geçmiştir. Uygurlar’ın 9. Yüzyıl’dan itibaren baskı yaptığı
bilinmektedir. (Tun-Huang mağarasındaki buluntular)
Buna karşın tipografi Doğu’da yaygın uygulamaya dönüşememiştir. Uygulama açısından tipografiyi
benimseyen kişiler, basım işini gerçekleştirirken en azından 5 bin farklı Çin harfiyle uğraşmak zorunda
kalıyorlardı ki bu güçlük, tipografinin Doğu’da yaygınlaşmasını önleyen etkenlerin kaynağıydı.[3]
1.2. Avrupa’da Basımevi
Avrupa’da matbaacılık özellikle 15. Yüzyıl’da gelişme göstermiştir. Söz konusu kıtada matbaacılığın
üssü Hollanda olmuştur. Buradaki ilk basım uygulamaları tahta kalıplarla yapılmıştır. Hattatlarca yazılan
tahta kalıplar, “hakkaklar” tarafından kazınarak basılacak hale getirilmiştir.
Harlem kentinde ilk kez tek tek harflerle baskı denemelerini 1430 yılında Lourens Janszoon Coster’in
yaptığı sanılmaktadır.
Bugünkü anlamıyla, oynar maden harflerle dizginin yapılması ve baskı makinesinin icadı onuru,
1400’de basım sanatının merkezi olarak kabul edilen Almanya’nın Mainz kentinde doğan ve modern basımın
temelini atmış Alman Johann Gutenberg’e aittir.[4]
Her harf için ayrı metal kalıp hazırlayan Gutenberg, bu kalıplara sıcak sıvı maden dolduruyor ve
harflerin madeni örneklerini çıkartıyordu. Böylece basımcı harfleri istediği gibi dizebiliyor; basımdan sonra
saklayarak yeniden kullanabiliyordu.
Gutenberg’in matbaacılığa yaptığı özgün katkılar ise basıma uygun olmaları için yüzeyleri prizma
şekline getirilen harfler, üzüm cenderesinden esinli baskı makinesi ve ressamların kullandığı yağlıboyadan
geliştirerek yağ esaslı matbaa mürekkebini kullanması olmuştur.[5]
Bu yöntemler uygulanarak ilk kitap 1444’de basılmış; 1455’te ise “Gutenberg Kutsal Kitabı”, “Kırk İki
Satırlı Kutsal Kitap” ya da “Mazarin Kutsal Kitabı” diye üç değişik adla anılan, İncil’in ilk matbaa basımı
gerçekleştirilmiştir.[6]
1500’lü yılların başında matbaalar Avrupa’da 250’den fazla yerde kurulmuştur. (İtalya’da 80,
Almanya’da 52, Fransa’da 43) Bu matbaalar yaklaşık 27.000 kitap üretmişlerdir. Her bir baskının yaklaşık
500 olduğu düşünülürse 13 milyon dolayında kitap, Avrupa’daki 100 milyon kişiye ulaştırılmıştır. Bu
kitapların 2 milyonu yalnızca Venedik’te üretilmiştir.[7]
Kitap basma ve okuma alanlarındaki gelişmeler öylesine hızlı ve köklü olmuştur ki, ünlü Fransız yazar
François Rabelais şunları söylemekten kendini alamamıştır:
“Artık okumayan kalmadı. Hırsızlar, cellatlar, meyhaneciler, seyisler ve halkın aşağı tabakası bile
eskinin doktor ve alimlerinden daha bilgili. Kadınlar ve çocuklar bile okuyor.”[8]
Kitabın yaygınlaşması, bilimsel çalışmaların artmasına ve bilginin daha geniş kesimlere ulaşmasına
yardımcı olmuştur. Bu nedenle Gutenberg’in bulduğu basım yöntemi (tipo baskı), bilimlerin gelişmesini
etkileyen ve “Reform”u hazırlayan önemli aşamalardan biri olarak kabul edilmektedir.
1.3. Avrupa’da Gazete
Fransa’da, 30 Mayıs 1631’de, asıl mesleği doktorluk olan Théophraste Renaudot tarafından, ilk gazete
sayılan “La Gazette” yayımlanmıştır. Düzenli bir biçimde haftada bir yayımlanan La Gazette, önceleri 4
sayfa, daha sonra 8 sayfa olarak çıkmıştır.[9]
Cumartesi günleri yayımlanan gazetenin ilk 5 sayısına, sıra numarası yerine A’dan E’ye kadar harfler
konulmuştur. Bu gazetenin 6. sayısı, 4 Temmuz 1631’de basılmıştır.
Gazetenin ilk bölümünde dış, ikinci bölümünde ise iç haberler yer almıştır. Renaudot gazetesini
yayımlarken, “gerçeğin aranmasında kimseye baş eğmemeyi”, temel ilke olarak benimsediğini duyurmuştur.
Güney’de, Floransa 1636’da, Roma 1640’ta, Madrid 1661’de ilk haftalık gazetelerine kavuşmuşlardır.
Büyük Petro, 1703’te St. Petersburg’da kendi gazetesini çıkarmıştır.[10]
Bilinen en eski dergi ise 1665 yılının başında, Paris’te çıkarılan “Journal des Savants”dır.
Bu dergiyi, yine aynı yıl Londra’da yayımlanan “Philosophical Transactions” (Acta Philosophica)
izlemiştir.
Bu iki öncü dergiden sonra 1668 yılında, Roma’da “Giornale di Letterati” ve 1682 yılında “Acta
Eruditorum” yayımlanmıştır.
Amerika’da* ise Avrupa’dan 100 yıllık bir gecikmeyle 1741’de, “American Magazine” ve “General
Magazine” adlı iki dergi çıkmıştır.[11]
Yazılı kültürde temel özellik, aktarılan fikir ya da bilgilerin sağlıklı korunması, istendiğinde
doğruluklarının kolaylıkla araştırılmasıdır. Bu çerçevede basımevi ve basın ilk 300 yılında, etkilediği Avrupa
toplumlarında birçok değişime yol açmış; bazı dinamikleri harekete geçirmiş; günümüzde de aşılamamış
olan modern (Rönesans) insanı ortaya çıkarmıştır. Bu değişim ve dinamikler şöyle özetlenebilir:
“Kendi düşünüp değerlendiren insanın oluşması: akılcılığın ve hümanizmanın yerleşmesi. Her şeyi
bilen yerine uzmanlığın pekiştirilmesi. Bilgi akımında süreklilik ve kesinlik sağlama. Bilginin kolay ve ucuz
yayılıp hızlı aktarılması. Soylu ve din sınıfı sultasını kırıp burjuva aracılığıyla kitleye açılma. Dilde
sadeleşme ve dile dayalı ulusçuluğu pekiştirme. Uluslar üstü burjuva kültürünü yaygınlaştırma. Laiklik
eğilimini güçlendirme. Kamuoyu oluşturmada yeni bir forum. Açık toplum için savaşım. İktidar sırlarının
ortadan kalkması. Tüketim eğilimini kitleye yaymak. Yeni mesleki iş alanları açmak. Özgürce yazma isteği.
Güdümleme çabaları. Çıkarcı eğilimler. Sansür ve kısıtlama girişimleri. Baskılara karşı özgürlük
savaşı.”[12]
* “Sömürge Gazeteleri”
Amerikan sömürge gazeteciliğinin kökeninde, Britanya basınının biçim ve içeriği yatmaktadır. Matbaa,
Avrupa’dan yaklaşık yirmi yıl sonra, İngiltere’de 1476 yılında William Caxton tarafından kullanılmaya
başlanmıştır.
İngiliz kralları her ne kadar basının erken gelişimini destekleseler de o dönemlerde matbaacıların özel
izin almaları gerekmekteydi. 15. Yüzyıl Avrupa’sında “entelektüel yaşam” yeni teknolojik icatlarla köklü bir
değişikliğe uğramıştır. Özellikle İngiliz hanedanlarından Tüdorlar ve Stuartlar’ın, maceraperest ruhlu
matbaacılar ve yazarlara karşı uyguladıkları ön sansür ve yayım sonrası ağır cezalar, 16. Yüzyıl başlarında
adeta bir alışkanlık haline gelmiştir.
Bu yüzden, ilk günlerce, Amsterdam’daki matbaacılar, İngiltere’de güvenli olarak basılamayan,
İngilizce dilinde bazı broşür ve kitapların basımını gerçekleştirdiler. Bu kaçak yayımların başını, 1620
yılının Aralık ayının başlarında, İngilizce haberlerden oluşan “Coranto” adlı bir yayın çekiyordu.
Coranto’nun yerel uyarlaması sayılabilecek ilk günlük haber broşürü, 1641 yılında Parlamento’daki
görüşmeleri içermekteydi. Tek sayfalık Coranto formatının bir yıl içinde, haber broşürlerine ve kitaplara yer
vermesini, 1665 yılında haftada iki kez çıkan Oxford ve daha sonra London Gazette adlı ilk olgunlaşmış
gazetelerin sahneye çıkışı izlemiştir.[13]
2. OSMANLI’DA BATILILAŞMA
Osmanlı İmparatorluğu, “Batı Uygarlığı” adı verilen kültür bütünüyle hiçbir zaman ilişkisini
kesmemiştir. Ne var ki İmparatorluğun yükselme döneminde, Osmanlılar kendi uygarlıklarını
“Batı”nınkinden üstün saymışlar; Batı’nın model alınıp izlenmesi bir sorun olarak ortaya çıkmamıştır.
İmparatorluğun gerilemeye başlamasıyla, niçin gerilediği sorusu, önce devlet yönetiminin bozulduğu
ileri sürülerek, daha sonra belki de yüzeyleşen bir tutumla, Batı’nın askeri üstünlüğü gösterilerek
cevaplandırılmıştır. Böylece daha 18. Yüzyıl başlarında, Batı’nın askeri kurumlarının ve silah gücünün
ülkeye nasıl getirilebileceği önemli bir devlet sorunu olmuştur.[14]
Başka bir deyişle Osmanlı İmparatorluğu’nda Batılılaşma, temelde savaşçı bir toplumun, karşısındaki
asker rakiplerinin teknik üstünlüğünün bilincine varmasının bir sonucudur. Bu bakış açısı, sorunu daraltarak
ele almayı zorunlu kılmış; askeri alandaki teknik üstünlüğün, ekonomik, politik ve kültürel nedenleri, uzun
süre Osmanlı düşüncesini zorlamamıştır. İstenen yalnızca, Batı ile aynı teknik düzeye yükselerek, askeri
üstünlüğü yeniden ele almaktır.[15]
Bu nedenle Osmanlı İmparatorluğu’nda Batı’ya yönelme, 18. Yüzyıl’da, orduların yenilgilere
uğramasıyla başlamıştır. Buna karşın askeri kaygıların ağır bastığı bu dönemden önce de Batı, bir yaşam
biçimi olarak, toplumun belirli bir kesimini etkilemekteydi.
Osmanlı Batılılaşmaya pragmatik bir yaklaşımla girmiştir. Osmanlı’nın Batılı olmaya teorik planda
hazırlanamayışının en önemli kanıtı, tarih, felsefe ve edebiyat alanlarındaki yavaş değişmedir.
Fransız idare hukuku sistemini uygulamakta tereddüt etmeyen, pratik gerekçelerle Fransız Medeni
Kanunu’nu bile adapte etmeyi düşünenlerin, çağdaş Fransız tarih metoduna, Avrupa felsefesine aynı yoğun
ilgi ve yaklaşımı göstermedikleri görülmüştür.
İmparatorluğun yönetiminde, belediye ve zabıta kanununa kadar Avrupa taklit edilmiş; ancak
parlamentarizm için aynı eğilimde olunmamıştır. Bu nedenlerle Osmanlı Batılılaşması, Batı’yı hayranlıkla
tercihin değil, zorunluluğun sonucudur.[16]
Aslında Batılılaşma hareketinin asıl itici gücünü, Osmanlı egemen güçleriyle, Batı kapitalizminin
kendisi oluşturmuştur. Başta sivil-asker bürokrasi, artık üründen aldıkları paylarla biriktirilen servetlerini ve
canlarını güven altına almak istemişlerdir. Batılaşmanın ilk ve en ateşli savunucuları bunlar olmuştur.
İkinci aşamada, temel üretim aracı olan toprağın yeni sahipleri, eşraf, ayan ve derebeyleri, fiilen el
koydukları toprağın, hukuksal olarak da mülkiyetini istemişlerdir. Batı’nın özel mülkiyete ilişkin hukuk
kuralları, kendilerine bunu sağlayacaktır.
Üçüncü olarak, ticaret ve finans kesimlerine egemen işbirlikçi azınlıklarla (levantenler), yabancı
uyruklu tacirler, toplumda, liberal ekonominin tüm gereklerinin yerine getirilmesini istemekte ve
Batılılaşmadan bunu anlamaktaydılar.
Batılılaşmanın diğer bir büyük desteği de Batı’nın kendisi olmuştur. Çünkü o yıllarda sanayi
kapitalizmini bütün temelleriyle kurmuş Batı, bir yandan sınai ürünlerini satabilecek, öte yandan da sınai
üretim için ucuz hammadde sağlayacak dış pazarlara gereksinim duymaktadır.
Bu nedenle gümrük duvarlarının kaldırılması, ticaret ve mülkiyet haklarının yabancı uyruklulara da
tanınması ve yabancıların can ve mala ilişkin haklarının güvence altına alınmasında, Batı’nın çıkarları
bulunmaktadır.
Böylece Osmanlı toplumunda, artık üretimi ele geçiren kesimle, Batı’nın istekleri bu dönemde birbirine
uygun düşmüştür. Öyle olunca da tam bir “liberal uygulama”ya geçilmiş ve Batı kurumlarını topluma
aktarmalar, “reform” adı altında halka sunulmuştur.[17]
2.1. Osmanlı’da Basımevi
Gutenberg’in olağanüstü buluşu baskı makinesi, Sekizinci Padişah Sultan II. Bayezid (22 Mayıs 1481 –
24 Nisan 1512) döneminde Osmanlı ülkesine girmiştir. Çeşitli kaynaklarda belirtildiğine göre, Museviler
1491 yılında, İspanya’dan uzaklaştırıldıktan sonra Türkiye’ye gelirken getirdikleri basımevini, 1493 yılında
İstanbul’da kurmuşlardır.
Bazı kaynaklarda İstanbul’da ilk kitabın, 1488 yılında basılmış “Leçons des Enfants” (Çocuk Dersleri)
adlı İbranice bir sözlük olduğu bildirilmektedir.[18]
Başka kaynaklara göre de Basımcı David ve Samuel Nahmes adlı Musevi kardeşler, Hazreti Musa’nın
“Beş Kitap” adlı kutsal kitabını, 1494 yılında İstanbul’da basmışlardır.
Aynı kaynaklarda, 1496 yılında Museviler tarafından Selanik’te de bir matbaa kurulduğu ve
İstanbul’daki Musevi basımevlerinin sayısının 3’e çıktığı kaydedilmektedir.
1511 yılında Venedik’te başlayan Ermeni matbaacılığı, 1564-1567 yılları arasında, Osmanlı topraklarına
göçenler tarafından İstanbul’a taşınmıştır. İlk Ermeni matbaası, Tokatlı Abgar Tıbir tarafından Surp Nigoğos
Kilisesi’nde kurulmuştur.
Osmanlı topraklarında ilk Rum basımevi ise Rahip Nicodimus Metaxes tarafından 1627’de İstanbul’da
kurulmuştur. Bu matbaada basılan ilk kitap, “Court Traité Contre Les Juifs”dir (Museviler Aleyhine Bir
Risale).[19]
1494-1729 yılları arasında, azınlıklar ve yabancı misyonluklarca Osmanlı topraklarında kurulan
basımevleri sayısının 37’yi bulduğu sanılmaktadır. Ancak bu dönemde, hiçbir basımevinde Türkçe baskı
yapılmamıştır.
İslam dünyasında matbaaya direnç, erken modern dönem boyunca güçlü kalmıştır. Gerçekten de
Müslüman ülkeler, matbaanın Çin’den Batı’ya geçişinde bir engel görevi görmüştür.
16. Yüzyıl’ın ortasında, İstanbul’daki bir Osmanlı yetkilisine göre, Türkler dinsel kitapların
basılmasının günah olduğunu düşünmüşler; matbaanın ve Batılı düşüncenin İslam düşüncesine zarar
verebileceğinden kaygı duymuşlardır.[20]
Osmanlılar’a göre, kitap, halı gibi elle üretilmesi gereken “lüks” bir eşya sayılıyordu. Ancak varlıklı
insanlar ona sahip olabilirlerdi. Kitabın, matbaada basılıp herkesin ulaşabileceği sıradan bir şey olması arzu
edilmiyordu; böyle bir talep yoktu. Eğitim büyük ölçüde kitapsız yürütülüyordu.[21]
Bunların yanı sıra Türkçe kitap basımını engelleyen en önemli etkenin, Osmanlı ülkesinde yaşamını
“yazıcılık”la kazanan 10 binlerce kişinin direnişi olduğu öne sürülür. Yazıcılar dinî metinler de yazmakta
olduklarından, şeyhülislâmlık makamı ve medreselerce korunmaktaydılar.
Öte yandan, basım hakkında ilk düşüncelere, Peçevî Tarihi’nde rastlanmaktadır. Tarihçi Peçevî İbrahim
Efendi eserinde, basımın yararlarına ve Osmanlı ülkesinde uygulanması konularına değinmiştir (1574
-1649).
2.2. Padişah 3. Ahmet
Osmanlı’da matbaa, 3. Ahmet’in (31 Aralık 1673-1 Temmuz 1736) Padişahlığı sırasında (1703-1730),
Lale Devri’nde (1718-1730) kurulmuştur. 3. Ahmet, yaklaşık yarım yüzyıl Edirne’de süregelen saray ve
saltanat düzenini İstanbul’a taşıyan (Eylül 1703) Padişah’tır.[22]
Sultan 3. Ahmet’in 27 yıllık saltanatının ilk evresinde önemli bir başarıdan söz edilemez. Buna karşılık
1718’i izleyen 12 yıl, özellikle İstanbul için bir “aydınlanma ve açılış dönemi” olarak adlandırılmıştır.
Bu süreçte, kentin geniş çapta imarı gerçekleştirilmiş; Haliç ile Boğaziçi kıyı ve sırtları iskana
açılmıştır. Bu dönemde ayrıca, bir tercüme heyeti kurulmuş; biri Topkapı Sarayı içinde olmak üzere, üç
kütüphane ve bir “Nakkaşhane” açılmış; Levni gibi usta bir ressam, Seyid Vehbi ve Nedim gibi iki büyük
şair yetişmiş; yabancı ülkelerle ilişkilere girişilmiştir.
Bir barış adamı olan 3. Ahmet, Pasarofça Antlaşması’ndan* sonra başlayan uzun barış döneminde,
Batılılaşma ve reform yönünde ciddi girişimlerde bulunma olanağına kavuşmuştur.
Hoşgörülü, Batı ile Doğu’nun uygarlıklarının birleştirilmesini bilen, gelişen modern dünyayı anlayan,
“uygar bir monark” olan 3. Ahmet zamanında lale, dönemin edebiyatının, öteki güzel sanatların ve
Batılılaşma hareketlerinin simgesi durumuna gelmiştir. Daha sonra “Lale Devri” diye anılan yıllar, yeni bir
dünyevilik, yeni bir aydınlanma, akılcı araştırma duygusu ve liberal reform dönemini de açmıştır.
Bu dönemde, İslamcı Doğu’nun geleneksel dinsel değerlerine laik bir karşıt ağırlık sağlamak üzere, yeni
bilimsel gelişmeleri, ekonomik refahı ve askeri gücüyle esin kaynağı olarak Batı’ya bakılmıştır. Dolayısıyla
lale, Batı uygarlığının etkisi altında yeni doğmaya başlayan Osmanlı Rönesansı’nın simgesi olarak
değerlendirilmelidir.[23]
Aynı zamanda bir su tutkunu olan 3. Ahmet, su bentleri, çeşme, sebil ve park çağlayanları yaptırmıştır.
Döneminin ünlü hattatlarından olan 3. Ahmet, celi sülüs ve ta’lik yazılarda üstattı.
Bazı levha ve kitabeleri günümüze ulaşmıştır. Üsküdar Yeni Cami’deki levhalarıyla Topkapı Sarayı
Hırka-i Saadet Dairesi kapısındaki “Besmele”si bunlardandır.
Topkapı Sarayı Bab-ı Hümayun’u önünde ve Üsküdar İskele Meydanı’nda yaptırdığı iki anıt çeşmenin
celi sülüs kitabeleri de 3. Ahmet’in eseridir. Aynı zamanda yazar ve şair de olan 3. Ahmet, şiirlerinde
“Necib” ve “Ahmed Han” mahlaslarını kullanmıştır.
3. Ahmet sanatkarları korumuş; Neo-Klasik Osmanlı Sanatı’nın doğup gelişmesine hizmet etmiştir.
Osmanoğulları’nın son dört kuşağındaki 13 Padişah’tan 11’inin atasıdır.
* Pasarofça Antlaşması
Pasarofça Antlaşması, Osmanlı-Avusturya-Venedik Harbi’ne son veren, yukarı Sırbistan, Belgrad ve
Banat yaylasının Avusturya’ya; Dalmaçya, Bosna ve Arnavutluk kıyılarının Venedik’e verilmesi, Mora
Yarımadası’nın Osmanlılar’da kalması gibi maddeleri içeren 21 Temmuz 1718’de imzalanan antlaşmadır.
2.3. Lale Devri
Lale Devri (1718-1730) denilen dönemde, 17. Yüzyıl Avrupası’nda baş gösteren aşırı lale sevgisi, yüzyıl
sonra ülkeyi sarmıştır. Bu tutum, Batı gibi yaşamaya özenme, yani Batılı’nın dış dünyasına öykünme
olduğundan, sağlam bir içerikten yoksundur.[24]
Buna rağmen Osmanlı Devleti, 18. Yüzyıl’ın başından itibaren duyduğu yenileşme gereksinimini, Lale
Devri’nden başlayarak çeşitli reformlarla karşılamaya çalışmıştır.
Ancak bu reform hareketleri, 1730’da Patrona Halil İsyanı, 1807’de Kabakçı Mustafa Ayaklanması gibi
olaylarla engellenmeye çalışılmıştır.[25]
Öte yandan, Batı Devletleri’nin büyüyen gücü ve artan baskıları, sürüp giden askeri yenilgiler, çözüm
bulunamayan iç düzensizlikler, Devlet’in geleneksel yapısındaki eskime, toprak düzenindeki bozulma,
üretim ve ticaretteki gerileme gibi nedenler, yenilik arayışlarının planlı ve köklü olarak gerçekleştirilmesine
uzun süre olanak vermemiştir.
Çünkü bu arayışlar, bireysel, yukarıdan aşağıya, kısmi ve “ikici” olmuşlardır. Çoğu zaman bunlar,
Padişah ya da devletin ileri gelenlerinin, kişisel güçlerine dayanarak yaptıkları, uzmanlaşmış kadrolardan
yoksun, reformcunun yaşamı boyunca devam etmiş; sonra da yozlaşmış girişimlerdir.
Reformlar için kitle tabanı bulunamamış; bunları anlayan ve destekleyen bir kamuoyu
oluşturulamamıştır. Bu durumda da yenilik girişimleri, Padişah’ın (sarayın) mutlak iktidarıyla, “tutucu bir
kitleye karşı giriştiği hareketler” olarak değerlendirilmiştir.
Böylece her yenilik, merkeziyetçi bir nitelik taşımış; Osmanlı halkı, kendi isteğiyle bireysel haklar
sağlayamamıştır.[26]
2.4. Mehmet Çelebi’nin* Raporu
Ekim 1720’de Osmanlı hükümeti, 15. Louis’nin sarayına Yirmisekiz Mehmet Çelebi adında özel bir elçi
göndermiştir. Çelebi’nin resmi görevi Fransa ile yakınlaşma sağlamak, ilk diplomatik ilişkileri başlatmaktır.
Ancak Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa tarafından, Çelebi’den, Fransız fabrikalarını, kalelerini
ve öteki gelişmeleri görüp, bir rapor biçiminde İstanbul’a sunması da istenmiştir.
Paris’te ilk Osmanlı elçiliğini kurarak kurumsallaştıran Mehmet Çelebi, “Fransa Sefaretnamesi” adlı
raporu sunuş yazısında “Müslümanlar’ın basiretsizlik uykusundan uyandırılmaları gerektiğini” belirterek
şunları söylemektedir:
“Geçmişte, Müslümanlar ile karşılaştırıldığında o kadar zayıf olan Hıristiyanlar, şimdi neden bu kadar
çok ülkeyi ellerine geçirmişlerdir ve hatta bir zamanların muzaffer Osmanlı ordularını yenmektedirler?”
“Müslümanlar düşmanlarının durumları hakkında bilgi sahibi olmalıdırlar. İleri görüşlü davranmalılar
ve yeni Avrupa yöntemleri, örgütleri, stratejileri, taktikleri ve savaş sanatı konularıyla yakından
ilgilenmelidirler.”
Mehmet Çelebi sonuç olarak, Türkler’in hukuk ve yeni düzeni kabul etme konusunda öteki halkları
geride bıraktıklarını kaydederek; yeni askeri bilim ve teknikleri öğrenip uyguladıkları takdirde, Osmanlı
Devleti’ne karşı kimsenin duramayacağını söylemektedir. Askeri konulara verdiği ağırlıktan dolayı Mehmet
Çelebi’nin raporu, eksik de olsa, Lale Devri’nde sağlanan uyanışı yansıtması ve 19. Yüzyıl’da Osmanlı
yöneticilerinin askeri alanda gerçekleştirmeye çalıştıkları reformlara yol gösterici niteliğiyle gerçekten,
gelecek yeniliklerin çıkış noktasıdır.[27]
Bu raporun etkisiyle, Şeyhülislam’dan Kuran ve öteki kutsal kitaplar dışındaki bilimsel yapıtların
bastırılması fetvası da alınmıştır.
* Yirmisekiz Mehmet Çelebi
Yirmisekiz Mehmet Çelebi, Patrona Halil İsyanı (28-30 Eylül 1730) sırasında canını zor kurtarır. Ancak
Saray’ın ve Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın “has adam”ı olduğu gerekçesiyle Kıbrıs’a
sürgüne gönderilir.
Osmanlı tarihinin bu ünlü ve bilge diplomatı Mehmet Çelebi, yaşamının son iki yılını çilelerle
boğuşarak geçirmek üzere, kendini Kıbrıs’taki Osmanlı otoritesine emanet eder.
2.5. İbrahim Müteferrika
Basım sanatının Osmanlı ülkesinde uygulanması onuru İbrahim Müteferrika’ya aittir (1674-1745).
Aslen Macar ve Kalvinist olan (bazı kaynaklara göre Unitarist) ve papaz yetiştirilmek üzere, anayurdu
Macaristan’da, Protestan papazlar tarafından eğitilen İbrahim, 18 yaşındayken Osmanlı akıncılarının eline
esir düşmüş ve İstanbul’a getirilerek esir pazarında satılmıştır (1692). İbrahim, Müslüman olarak esirlikten
kurtulmuş; çağının İslâm bilgilerini ve Türkçe’yi öğrenerek devlet hizmetine girmiştir.[28]
İbrahim Ağa, Müslüman dinini övmek için 1711’de, “Risale-i İslamiye” adlı bir broşür (risale) yazmış
ve bu sayede Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’nın ilgisini çekerek yakını olmuştur.
Hayatını kazanmak için klişeciliği kendisine sanat olarak seçen İbrahim Ağa, şimşir ağacından klişeler
yapmaya başlamıştır. İbrahim Ağa, ileride bir basımevi kurma düşüncesiyle, 1719’da şimşir üzerine oyma bir
Marmara haritası klişesi hazırlamıştır.
Sadrazam İbrahim Paşa’ya sunulmak üzere hazırlanan ve halen İstanbul’daki Millî Eğitim Bakanlığı
Basımevi’nde saklanan bu klişenin üzerinde, “Benim devletlü efendim, eğer fermanınız olursa daha
büyükleri yapılır. Sene 1132 (1719)” ibaresi yazılıdır. Bu sanatından dolayı, o dönemlerde kendisine
“Basmacı İbrahim Ağa” denilmiştir.[29]
2.6. Yirmisekiz Çelebizade Sait Efendi
Basımevi konusunda İbrahim Ağa’yı destekleyen aydın kişi, Yirmisekiz Çelebizade Sait Efendi’dir. Sait
Efendi, Osmanlı tarihinde Paris elçiliği ile ün yapmış Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin oğludur.
1720’de babasının, Fransa Kralı 15. Louis nezdinde elçi atanması üzerine, Sait Efendi de “divan
efendisi” sıfatıyla Paris’e gitmiş; Batı medeniyetinin ilerleyişini ve bu arada basımın yararlarını, yerinde
görmek ve incelemek olanağını bulmuştur.
Sait Efendi Fransa’da kaldığı dört yıl içinde, ülkenin siyasal düzeni ve toplumsal yaşamını, bilimsel,
teknik ve kültürel kuruluşlarını incelemiş; ayrıca kitap yayımcılığının tekniğiyle yakından ilgilenmiştir.
Sait Efendi, 1724’te İstanbul’a dönünce, basımevi kurmak için girişimde bulunmuş ve daha önceden
tanıdığı, baskıcılık sanatındaki yeteneğini bildiği, Dergah-ı Ali müteferrikalarından tercüman İbrahim
Efendi’yi kendine ortak ve yardımcı seçmiştir.[30]
2.7. Vesiletü’t-tıbaa
İbrahim Müteferrika, İstanbul’da Türkçe eserler basımı için bir matbaa kurulmasıyla ilgili düşüncelerini
“Vesiletü’t-tıbaa” adlı bir risalede toplamış ve bu risaleyi, 1726’da Sait Efendi aracılığıyla Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’ya sunmuştur.
Risalede, basılmış eserin önemi, gereği, yararları ayrıntılı bir biçimde anlatılmakta, basım sanat ve
tekniği 10 maddede özetlenerek, Tefsir, Hadis, Fıkıh ve Kelam gibi İslâm diniyle ilgili konular dışında kalan
sözlük, tarih, tıp, astronomi ve öteki bilimlerle ilgili kitapların, Osmanlı ülkesinde basılması için
sadrazamdan izin istenmektedir.
Risaleye ayrıca, basılması düşünülen Vankulu Sözlüğü’nün birkaç sayfasına ait dizgi provası örnek
olarak eklenmiş ve bu kitabın çok aranan bir eser olduğu belirtilerek, öncelikle 500 nüsha basılması
önerilmiştir.
İbrahim Müteferrika, bu risalenin basılışından sonra 1726’da, ayrı bir dilekçeyle sadrazama
başvurmuştur. Müteferrika, o dönemin uyanık ve ileri fikirli bilginlerine, “Vesiletü’t-Tıbaa” adlı risaleye,
basımevi kurulması için önsözler de yazdırmıştır.[31]
2.8. Dar’üt-Tıba’at-Ül-Amire (Basmahane)
Sadrazamın olumlu karşılaması ve Sait Efendi’nin çabaları sonucu, zamanın Şeyhülislam’ı Mevlana
Abdullah Efendi, “Basımevi kurulmasında din açısından sakınca bulunmadığı” yolunda fetva vermiştir. Bu
fetva üzerine, Padişah 3. Ahmet de 1726 Temmuz ayında, din kitapları basmamak koşuluyla izin verdiğini
belirten fermanını çıkartmıştır.
Resmi adı “Dar’üt-Tıba’at-Ül-Amire” olan, fakat halk tarafından “Basmahane” diye adlandırılan ilk
Türk Basımevi, İbrahim Müteferrika’nın Sultan Selim semtindeki evinin alt katında kurulmuştur. (14-16
Aralık 1727)
Öte yandan, basımevinde yayımlanacak eserlerin fermana uygun olduğunu denetlemek üzere, bazı
atamalar da yapılmıştır. Basımevinin düzeltmenliğine, İstanbul eski kadısı İshak Efendi, Selanik eski kadısı
Pirizade Sahip Efendi, Galata eski kadısı Yanyalı Esat Efendi, Kasımpaşa Şeyhi Musa Efendi getirilmişler;
İbrahim Efendi’nin unvanı da “Dergâh-ı Mualla Müteferrikası” olarak belirlenmiştir.[32]
İlk kitap dizgisine, 16 Aralık 1727 tarihinde başlanmış, iki yıllık bir çalışmadan sonra Sait Efendi ile
İbrahim Müteferrika, ilk kitaplarını basıp yayınlamayı başarmışlardır. (31 Ocak 1729). Bu kitabın baş tarafına, Padişah’ın fermanı ile Şeyhülislam’ın fetvasının yanı sıra İstanbul’un ünlü bilginlerinin, basımı öven
yazıları da eklenmiştir.
İbrahim Müteferrika, basımevini kurarken nasıl sabırla ve dikkatle davranmışsa, basacağı eserleri
seçerken de benzer titizliği göstermiştir. Ayrıca işi, bilim bakımından da ciddi tutmuş; basıla cak eserlerin
yanlışsız olması için, zamanın bilginlerinin de basımevinde çalışmalarını sağlamıştır.
O zamanlar İstanbul’un en usta baskıcısı sayılan İona Eskenazi Usta basımevinde görevlendirilmiş;
ayrıca Hollanda’dan, Viyana’dan, Almanya’dan harf kalıpları getirilmiş ve harf dökümü İstanbul’da
yapılmıştır. İlk Osmanlı harfleri, 16 puntodan biraz daha kalınca, 18 puntoya yakın bir ölçüde hazırlanmıştır.
[33]
2.9. Kitab-ı Lügat-ı Vankulu
İlk Türk Basımevi “Dar’üt-Tıba’at-Ül-Amire”de, ilk olarak “Kitab-ı Lügat-ı Vankulu” (Vankulu
Sözlüğü), 31 Ocak 1729 tarihinde basılmıştır. Bu eser, 1002 yılında ölen İmam Ebu Nasr İsmail Cevheri’nin,
“Sihah-ül Arabiyye” adlı kitabının çevirisidir. Arapça’dan Türkçe’ye çeviri yapmaya yarayan bir sözlük olan
Sihah ül-Arabiyye, “Vankulu” lakabıyla tanınan Mehmet Efendi tarafından derlenmiştir. Bin nüsha olarak 2
yılda basılabilen bu eserin ilk cildi 666, ikinci cildi 756 sayfadır.
Sait Efendi ile İbrahim Müteferrika’nın başvurusu üzerine İstanbul kadısına yazılan hatt-ı hümayunda
“adı geçen lugatın çoğaltılmasından asıl maksat talebe-i ulumun (medrese öğrencilerinin) bu kitabı ucuz
fiyatla satın alması olduğundan 35 kuruşa alınıp satılması iki tarafın da zararına yol açmayacağı…”
denilmiştir.[34]
2.10. Basılan Öteki Kitaplar
İbrahim Müteferrika yaşamı boyunca, Vankulu Sözlüğü’nün yanı sıra 16 kitap daha basmıştır. “Dar’üt
Tıba’at-Ül-Amire”de basılan öteki kitaplar şunlardır:
Tuhfe’tül Kibar fi Esfar ül-Bihar (1729). (Katip Çelebi’nin [Deniz Savaşları Hakkında Büyüklere
Armağan] adlı, içinde 5 harita bulunan kitabı.)
Tarih-i Seyyah (1730). (Polonyalı papaz Judas Thaddeus Krusinsky tarafından Latince yazılan, İbrahim
Müteferrika tarafından Türkçe’ye çevrilmiş, [Afgan-İran Savaşları] konulu kitap.)
Kitab-ı İklim-i Cedid (Tarih-i Hind-i Garbi) (1730). (Mehmed bin Emir Hasan el-Suudi’nin yeni
keşfedilen Amerika kıtasını anlatan kitabı. İbrahim Müteferrika bu kitaba resimler, haritalar eklediğinden, bu
kitap [Resimli İlk Türkçe Kitap] sayılmaktadır.)[35]
Tarih-i Timur Gürgan (1730). (Muhammed İbni Arapşah tarafından yazılan, Nazmizade Hüseyin
Murteza tarafından Türkçe’ye çevrilen, [Timurlenk’in Hayatı] konulu kitap.)
Tarih-i Misr al-Kadim ve Misr al-Cadid (1730). (Mısır divan katiplerinden Süheyli tarafından
çevrilerek hazırlanan ve o tarihe kadar Mısır’a gönderilen yöneticilerin adlarını içeren kitap.)
Grammaire Turque (1730). (Rahip Holderman tarafından yazılmış, [Türkçe-Fransızca Dilbilgisi ve
Konuşma Kitabı] Kitabın baş tarafına, [Cardinal de Fleury]ye ithaf edildiği yazılmıştır. O dönemlerde, Doğu
ülkeleriyle kumaş ticareti yapan Fransız tüccarların, Türkçe öğrenmeleri için yazılan 220 sayfalık kitap, 1000
adet basılmıştır. Basımda kullanılan Latin harflerin Paris’ten getirildiği kitaba, Türkçe kelimelerin ve
cümlelerin, Latin harfleriyle okunuşları da eklenmiştir.)
Gülşen-i Hulefa (1731). (Nazmizade Hüseyin Murteza Efendi tarafından yazılan ve 8.-18. Yüzyıllar
arasında, özellikle İslam ülkelerinde gelişen olayları konu alan kitap.)
Usul ül-Hikem fi Nizam il-Ümem (1732). (İbrahim Müteferrika’nın, okuduğu Latince kitaplardaki
ilginç bilgilerden derlediği kitap. İbrahim Müteferrika bu kitapta, Osmanlı ülkesinin Batı ülkelerinden geri
kalma nedenlerini incelerken, söz konusu ülkelerin kısa tarihçesi, askeri teşkilatları, savaş yöntemleri, devlet
düzenleri konularında bilgiler vermiştir.)[36]
Füyuzat-ı Miknatisiye (1732). (İbrahim Müteferrika’nın Latince’den Türkçe’ye çevirdiği, [Mıknatısın
Özellikleri] kitabı.)
Kitab-ı Cihan Nüma (1732). (Katip Çelebi tarafından 1648 yılında hazırlanan coğrafya kitabı. İbrahim
Müteferrika, Kitab-ı Cihan Nüma’nın, Orta Anadolu, İzmir, İzmit, Üsküdar ve Boğaziçi’ni anlatan 698
sayfalık ilk bölümünü yayımlamış; İstanbul ve çevresini konu alan ikinci bölümü, hazırladığı halde
basamamıştır. Basılan ilk bölümde 27 harita bulunmaktadır.)
Takvim-üt Tevarih (1734). (Katip Çelebi’nin ünlü tarih kitabı. Kitapta, tarihin başlangıcından 1734
yılına kadar meydana gelen olaylara yer verilmiştir. Ancak 1648 yılına kadarki olaylar, Katip Çelebi
tarafından yazılmış; bu tarihten sonrası Emir Buhari Şeyhi Mehmet Efendi’nin eserinden aktarılmış; son iki
yılın olayları da İbrahim Müteferrika tarafından eklenmiştir.)
Tarih-i Naima (1735). (Vak’a-nüvis Mustafa Naima’nın, 1592-1659 yıllarını kapsayan, 2 ciltlik
[Osmanlı Tarihi Kitabı]. Bu kitap halen, Osmanlı tarihinin anılan bölümleri için başvurulan ana kaynaktır.)
Tarih-i Raşit (1740). (Vak’a Nüvis Mehmet Raşit Efendi’nin, 1661-1722 yıllarını kapsayan, 3 ciltlik
[Osmanlı Tarihi] kitabı. Sait Efendi’nin babası Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin ünlü “Seyahatnamesi”
de bu kitabın içinde yayımlanmıştır.)
Asım Tarihi (1741). (Tarih-i Çelebizade denilen bu eserin yazarı Çelebizade İsmail Asım Efendi’dir. İlk
Türk basımevinin açılışı hakkında ayrıntılı bilgilerin de bulunduğu kitap, Naima üslubunda yazılmış ve
olayların sıralanışı açısından [Raşit Tarihi]ne benzetilmiştir.)
Ahval-i Gazevat-ı Diyar-ı Bosna (1741). (Türkler’in Bosna topraklarında, 1736-1739 yılları arasında,
Avusturyalılar’a karşı giriştikleri savaşlar ile iç isyanların anlatıldığı kitap, Salta’da kadılık yapmış olan
Bosnalı Ömer Efendi tarafından yazılmıştır.)
Ferheng-i Şuuri (Neval ül-Fudala ve Lisan ül-Acem) (1742). (Halepli Hasan Şuuri Efendi tarafından
yazılan 2 ciltlik, 22.500 kelimelik Farsça-Türkçe sözlük. Kitabın 1. cildi 454, 2. cildi 451 çift sayfadan
oluşmaktadır.)[37]
İbrahim Müteferrika, 1727-1745 yılları arasındaki 17 yıllık sürede, 23 baskıda 12.500 adet kitap
yayımlamıştır.[38]
2.11. Matbaa-i Amire
İkinci basımevi, 1796 yılında, 3. Selim’in emriyle kurulmuştur. Bu basımevi Hasköy’de,
“Mühendishane-i Berri-i Hümayun” ile “Mühendishane-i Bahri-i Hümayun”un bulunduğu yeni binada, çağın
bilginlerinden geometri öğretmeni Abdurrahman Efendi’nin gözetimi altında çalışmaya başlamıştır.
Bu basımevinin en büyük özelliği, kitaplarda resim ve şekillere yer verilmesi olmuştur. Öğrencilerin
ders kitaplarını basmak üzere kurulan bu matbaanın adı, basılan kitaplarda, “Dar’üt Tıba’at-Ül-Mamuretü’sSultaniye” ya da “Dar’üt Tıba’at-Ül-Mamure” olarak geçmiştir.
1797 yılında, bu basımevinde basılan ilk eser, Ayıntabi Ahmet Asım’ın çevirdiği “Burhan-ı Katı” adlı
Farsça-Türkçe sözlüktür. Bu eser, ilk kez iki renkli olarak basılmıştır.[39]
Mühendishane basımevinde çalışmalar sürdürülürken, 1802’de, devlet tarafından Üsküdar’da bir
basımevi daha kurulmuş; bunun başına da Müderris Abdurrahman Efendi getirilmiştir.
1831 yılına kadar Üsküdar’da çalışan basımevi, 2. Mahmut’un emriyle, Beyazıt’ta Takvimhane
Caddesi’nde Kaptan İbrahim Paşa Hamamı’na taşınmıştır.
Buranın bitişiğindeki bir konakta da ilk gazete Takvim-i Vakayi’i basmak üzere, “Takvimhane-i Amire”
adıyla dördüncü basımevi kurulmuştur.
1864’te bu iki basımevi birleştirilerek “Matbaa-i Amire” adını almıştır. Vakanüvis Lutfi’nin yeni
matbaanın hizmete girişi dolayısıyla yazdığı tarih dörtlüğü şöyledir:
“Huda tahtında daim eylesin Abdülaziz Han’ı
Bu darü’t-tab’ı ol hakan-ı Zişan eyledi te’sis
O şahın himmeti neşr-i uluma olmada masruf
Ulum ü san’ata kıldı ahali sınıfın te’sis”[40]
Cumhuriyet döneminde basımevinin adı, “Milli Matbaa”ya dönüştürülmüş; 1939’da da “Milli Eğitim
Bakanlığı Basımevi” haline getirilmiştir.
2.12. Bulak Basımevi
İbrahim Müteferrika Basımevi’nden sonra açılan ilk basımevleri arasında, 1822’de Mısır’da Kavalalı
Mehmet Ali Paşa* tarafından, hem Vakayi-i Mısriye adlı gazeteyi çıkarmak hem de bilimsel yayınlar yapmak
üzere kurulmuş bulunan “Bulak Basımevi”ni de özellikle belirtmek gerekir. Bulak Basımevi, İstanbul’dan
giden Aziz Efendi yönetiminde, tarihi ve edebi eserleri “talik” harflerle basarak, Osmanlı kültürüne hizmet
yolunda uzun yıllar, Matbaa-ı Amire ile yarışmıştır.
1822-1842 yılları arasında, Bulak Basımevi’nde 125’i Türkçe, 112’si Arapça, 6’sı da Farsça olmak üzere
243 kitap basılmış; bunların 56’sı 1830 yılına kadar yayımlanmıştır.[41]
* Kavalalı Mehmet Ali Paşa
Padişah II. Mahmut, Yanya Ayanı Tepedelenli Ali Paşa’nın isyanını bastırmaya uğraşırken, 1821
yılında Mora Rumlar’ı ayaklanıp bağımsızlık mücadelesine başladılar.
Mora’daki Müslüman halk isyancılar tarafından kılıçtan geçirilirken Padişah II. Mahmut, Ali Paşa’ya
karşı mücadeleden vazgeçmedi.
Yanya düştükten sonra Osmanlı ordusu güneye yöneldiğinde, hem Mora hem de Atina gibi yerler
ihtilalcilerin eline geçmiş bulunuyordu. Yeniçeriler 3 yıl boyunca ne Atina’ya ne de Mora’ya girebildiler.
Bunun üzerine II. Mahmut Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’dan yardım istedi (1824). Paşa, oğlu İbrahim
komutasında bir ordu gönderdi ve kısa zamanda ihtilal bastırıldı.
İngiltere, Fransa ve Rusya donanma göndererek Osmanlı-Mısır Donanması’nı Navarin’de yaktıkları
için bu başarı bir işe yaramadı.
1828’de çıkan Osmanlı-Rus Savaşı’nın sonunda imzalanan Edirne Antlaşması (14 Eylül 1829) ile
Yunanistan, Sırbistan ve Memleketeyn’in (Romanya) özerkliği kabul ettirildi. 1830’da Yunanistan’ın
bağımsızlığı ilan edildi.[42]
Bu gelişmeler Yeniçeri Ocağı’nın sonunu getirdi. Yeni bir talimli ordu kurma girişimi başlatıldı.
Yeniçeriler tekrar isyan edince buna hazırlıklı olan hükümet, öteki askerlerin ve halkın katıldığı kanlı bir
harekatla Yeniçeri Ocağı’nı ortadan kaldırdı (Vaka-i Hayriye-16 Haziran 1826) yerine “Asakir-i Mansure-i
Muhammediye” adlı talimli bir ordu kuruldu.
Vaka-i Hayriye ile Osmanlı’da yeni bir ıslahat dönemi başlatılmış oldu. Bu konuda Mısır’daki ıslahat
uygulamaları örnek alındı.[43]
* Cezayir’de Fransız İşgali
Cezayir, Kanuni Sultan Süleyman döneminde, büyük Türk denizcisi Barbaros Hayrettin Paşa tarafından
İspanyollar’dan alınmış ve Osmanlı sınırları içine katılmıştı Trablusgarp’ın ele geçirilmesinden sonra kuzey
Afrika’daki bu ülkelere “Garp Ocakları” adı verilmişti.
1529 yılından beri Osmanlı egemenliği altında bulunan Cezayir, 300 yıllık bir süreden sonra Fransa
tarafından işgal edildi.
Fransa’da uyguladığı ekonomik politikanın başarısızlığını örtmek, baskı yönetimine karşı
ayaklanmalardan dikkati dışarıya çekmek ve Batı Akdeniz’de, Fransa’nın üstünlüğünü sağlamak isteyen
Kral 10. Charles, Cezayir’deki Osmanlı Valileri’nin (dayı) Akdeniz’de korsanlık yapmalarını bahane ederek
1830 yılında ülkeyi işgal etti.
Navarin’de donanmasını yitiren ve böylece eli kolu bağlı bulunan Osmanlı Devleti de olayı protesto
etmekten başka bir şey yapamadı.[44]
* Kütahya Antlaşması (Mayıs 1833)
Mora olayları sırasında Mehmet Ali Paşa’dan istenen yardıma karşılık Girit ve Suriye valilikleri sözü
verilmişti. Paşa’nın isyan tam bastırılmadan askerlerini geri çekmesine kızan Padişah II. Mahmut, Mehmet
Ali Paşa’ya yalnızca Girit Valiliği’ni vermiştir.[45]
Bunun üzerine Mehmet Ali Paşa da 1831 sonlarında oğlu İbrahim Paşa’yı Suriye üzerine göndererek
yöreyi kısa sürede ele geçirmiştir.
Mısır Ordusu üzerine gönderilen Osmanlı askerleri, önce Antakya ile İskenderun arasındaki Belek’te,
(Temmuz 1832) sonra da Konya’da (Aralık 1832) iki kez yenildiler.
Bu gelişmeler çerçevesinde, önüne İstanbul yolu açılan Mehmet Ali Paşa karşısında her kimden olursa
olsun yardım arayan Osmanlı İmparatorluğu’na Rusya yardım eli uzatmıştır.
Rusya önce Büyükdere önüne dokuz parçalık bir filo göndermiş; daha sonra da 15 bin kişilik bir askeri
gücü Boğaz’ın Anadolu yakasına yerleştirmiştir (Nisan 1833).
Bu olay İngiltere’yi hatta Mısır başarılarını memnunlukla izleyen Fransa’yı bile çok korkutmuştur. Söz
konusu iki devlet, Metternich Avusturyası’nın da katılımıyla iki tarafı barışa zorlamışlardır.
Bunun üzerine 1833 Mayısı’nda Babıali ile Mısır Valisi arasında Kütahya Antlaşması imzalanmıştır. Bu
barışa göre, Mehmet Ali Paşa’ya Mısır ve Girit Valilikleri’ne ek olarak Şam, oğlu İbrahim Paşa’ya da Cidde
ve Adana Valilikleri verilmiştir.
* Hünkar İskelesi Antlaşması (Temmuz 1833)
Ancak bu barış Babıali ile Mehmet Ali Paşa arasındaki ilişkileri düzeltmedi. Babıali Mehmet Ali
Paşa’ya verilen tavizleri ilk fırsatta geri almak, Mehmet Ali Paşa ise Suriye’nin geri kalan bölümlerini kendi
yönetimi içine katmak niyetindeydiler.
Bu bakımdan iki taraf arasında yeni bir çatışma kaçınılmaz görünüyordu. İşte bu yeni çatışmada
arkasında bir yabancı desteği bulabilmek amacıyla, II. Mahmut, 1833 Temmuzu’nda Ruslarla Hünkar
İskelesi Antlaşması’nı imzaladı.
Sekiz yıllık bir süre için imzalanan bu antlaşma, bir savaşa tutuştukları takdirde, Rusya ve Osmanlı
Devleti’nin birbirlerine karadan ve denizden yardım etmesini öngörüyordu.
Anlaşmaya eklenen gizli bir madde gereğince, Osmanlı Devleti Rusya’ya bu yardımı yapacak
olanaklardan yoksun bulunduğu için, Boğazları yabancı devletlerin savaş gemilerine kapatmakla
yetinecekti.
Osmanlı Devleti ile Rusya arasında bir anlaşma imzalandığı duyulunca, İngiltere ve Fransa
kuşkulandılar. Bu anlaşmanın Türk Boğazları’nı Rus gemilerine açtığını sandılar. Gerçekten, Rus savaş
gemilerinin o zamana kadar kendilerine kapalı olan Boğazlar’dan geçerek Akdeniz’e inmesi Fransa’nın
Ortadoğu’da kurmak istediği üstünlüğe, İngiltere’nin de Hint yolunun güvenliğine vurulacak büyük bir
darbe olacaktı.
Üstelik bu antlaşma, Osmanlı Devleti’ni Rusya’nın himayesi altına koyuyordu. Onun için, bu iki devlet,
imzalandığı günden başlayarak Hünkar İskelesi Antlaşması’nı ortadan kaldırmak için fırsat kolladılar. [46]
* Nizip Yenilgisi (1839)
Bu fırsat, Mehmet Ali Paşa ile Osmanlı Devleti 1839 yılında yeniden savaşa tutuşunca belirmiştir.
Osmanlı Devleti ile Mısır Valisi arasındaki bu yeni savaş, Mehmet Ali Paşa’nın İstanbul’a vergi yollamaktan
kaçınması ve bağımsızlığını ilan ederek Suriye’nin geri kalan bölümlerini de kendi yönetimi altına almak
için harekete geçmesiyle çıkmıştır.
Mehmet Ali Paşa’nın bu davranışı üzerine Babıali güneye yeniden ordu göndermiş; ancak bu ordu da
Nizip’te Mısır kuvvetlerine bir kez daha yenilmiştir. Böylece İstanbul yolu Mehmet Ali Paşa’ya yedi yıl içinde
ikinci kez açılmıştır.
Osmanlı Devleti ile Mehmet Ali Paşa arasındaki çatışma yeniden alevleninceye kadar, Fransa Hünkar
İskelesi Antlaşması’nı değiştirmek için fırsat kollayan İngiltere ile ortak davranıyordu. Fakat Mehmet Ali
Paşa ikinci kez ayaklanınca, Mısır bağımsızlığını desteklemeyi Ortadoğu’ya yerleşmek için en elverişli yol
olarak görmeye başlamış ve İngiltere’den ayrılmıştır. İngiltere, buna rağmen, Fransa ile karşı karşıya
gelmek pahasına da olsa Osmanlı Devleti’nin yanında yer almış ve Mehmet Ali Paşayı durdurmak amacıyla
Lübnan’a asker çıkarmıştır.
Öte yandan, Mehmet Ali Paşa’nın İstanbul’a yerleşmesini istemeyen Rusya ile statükocu Avusturya da
İngiltere’nin tarafını tuttular. İngiltere ile Fransa arasında savaş çıkması bir an sorunu gibi görünmeye
başladı. Fakat Fransa kendini büyük bir yalnızlık içinde gördü ve savaşı göze alamayıp geriledi.
* Sultan Abdülmecit’in Fermanı (1841)
Bunun üzerine Mehmet Ali Paşa da geri adım atmak zorunda kaldı ve Osmanlı İmparatorluğu ile
uzlaşmaya gitti. Nizip yenilgisini duymadan ölen II. Mahmut’un yerine geçen I. Abdülmecit, 1841 Şubatı’nda
yayımladığı bir fermanla, Mısır Valiliği’ni veraset yoluyla babadan büyük oğula geçecek biçimde Mehmet
Ali ailesine bıraktı.[47]
Aynı ferman gereği Mısır ordusu 18 bin kişiden fazla olmayacak; albay ve daha küçük rütbeli subayları
Mısır Valisi atayacak; Mısır’da vergiler Padişah adına toplanıp bunların her yıl dörtte biri Osmanlı
hazinesine gönderilecek ve para Padişah adına bastırılacaktı.
Mısır isyanının böyle sonuçlanmasıyla İngiltere’nin Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünü korumak
için yaptığı ilk girişim başarıya ulaşmış; Fransa’nın Ortadoğu’ya yerleşmek için gerçekleştirdiği yeni
deneme de başarısızlığa uğramıştır.[48]
3. OSMANLI’DA BASIN
Avrupa’daki basımevlerinden 300 yıl sonra kurulan Dar’üt-Tıba’at-Ül-Amire’nin (Basmahane)
ürünlerini vermeye başladığı 1730’lu ve 1740’lı yıllara gelinceye kadar, Batı’da 1.5 milyon kitaptan 1.4
milyar nüsha baskı yapılmıştır.
Londra’da 1711’de, günde ortalama 6.500 olan gazete tirajı ise 1753 yılında 20 bine ulaşmıştır. 1820
yılında ise bir katilin itiraflarını konu alan kitapçık, İngiltere’de 1.1 milyon adet basılarak rekor kırmıştır.
Daha ciddi sayılan, Cobbett’in “politik” nitelikli kitabı da 200 bin satmıştır. O dönemde, iyi satacağı
düşünülen bir kitabın ilk baskısı 10 bin adet yapılmaktadır.
1836 yılında ise Paris’te çıkan 59 gazetenin, yıllık toplam tirajı 42 milyon, Londra’daki 42 gazeteninki
39 milyon, Prusya’dakilerin ise 15 milyondur.
Günlük siyaset ve yüzeysel kültür haberlerini yansıtan bu yayınlar çoğalırken, kitap yayınlarının da
artması, Batı’nın özelliğini oluşturmuştur.[49]
3.1. Osmanlı’da Fransızca Yayımlanan İlk Gazeteler
İslam dışı gruplarla Balkanlar’daki Slav gruplarının açtıkları basımevlerinden, ancak uzun yıllar sonra
İstanbul’da ilk Türk basımevinin kurulması, ülkede Türk gazete yayıncılığının başlatılmasına yeterli
olmamıştır.
Avrupa’daki gelişmelere rağmen, Osmanlı ülkesinde egemen olan aşırı taassup nedeniyle, Türkçe
gazetelerin ortaya çıkması gecikince, ilk gazeteler, kitaplarda olduğu gibi, yabancı dilde ve genellikle
Fransızca olarak yayımlanmıştır. Osmanlı, daha sonra da İngilizce ve azınlık dillerinde yayımlanan
gazetelerle tanışmıştır.
3.1.1. Bulletins Des Nouvelles (1795)
Osmanlı sınırları içinde ilk gazete olan “Bulletins Des Nouvelles” (Haberler Bülteni), İstanbul’da
Fransız Elçiliği basımevinde, Ağustos 1795’te, Fransızca olarak basılmıştır.
Bu gazetenin yayımlanması için Louis Allier de Hauteroche adlı bir kişi müdür atanarak, yanında 3
basın işçisiyle Paris’ten İstanbul’a gönderilmiştir.
Matbaa makineleriyle gerekli araç, gereç ve hurufat da Marsilya’dan deniz yoluyla getirilmiştir.
Gazete müdürüne, Fransız Dışişleri Bakanlığı’ndan ulaştırılan bir mektupta şöyle denilmiştir:
“Vatandaş, bu basımevini Cumhuriyet’in çıkarlarına en uygun biçimde kullanacağına inanıyoruz.
Konvansiyon bültenini ve yasalarımızı basarak, Doğu’daki ajanlarımıza tanıtacaksınız.”[50]
Çıkış tarihinden de anlaşılacağı üzere, söz konusu gazete, Büyük Fransız Devrimi’nin heyecanını
yansıtarak, devrime destek sağlamak amacıyla yayımlanmıştır. 15 günde bir 6-8 sayfa çıkan bu gazetenin, ne
kadar süreyle yayımlandığı kesinlikle bilinmemektedir.
Bu arada, İstanbul’a atanan Fransız Elçisi Verninac, Paris’ten gönderilen harflerin Türkçe basıma uygun
olmadığını görerek basımevi müdüründen, Türkçe baskı yapmak için gerekli önlemleri almasını istemiştir.
Basımevi Müdürü de hazırladığı 22 Mart 1796 tarihli raporda, gerekli hurufatın derhal ısmarlanacağını
bildirmiştir. Bu girişimler olumlu sonuç vermeyince, Türkçe baskıdan vazgeçilmiştir. Bu gazetenin yayımı,
dönemin Fransız Elçisi Verninac’ın, ülkesine çağrıldığı 7 Mart 1796 tarihine kadar sürmüştür.[51]
3.1.2. Gazette Française de Constantinople (1796)
İstanbul’a yeni atanan elçi General Aubert Dubayet, Fransız Elçiliği’nde kurulmuş basımevinde bu kez,
Ekim 1796’da, “Gazette Française de Constantinople” (Konstantinopl’un Fransız Gazetesi) adlı, dört sayfalık
ve aylık bir gazete yayımlatmaya başlamıştır.
Bazı önemli günlerde dört sayfanın arasına, iki sayfalık bir ek konulan bu gazetenin bütün haberleri,
genellikle Fransa ve dış dünyayla ilgilidir.
1798 Eylülü’nde, Fransızlar Mısır’ı işgal etmek amacıyla bir çıkartma yapmaya kalkışınca,
İstanbul’daki elçilik kapatılmış ve elçiliğin bütün memurları Yedikule Zindanı’nda gözaltına alınmışlardır.
Bu arada, anılan gazetenin basımında kullanılan araç-gereç, hurufat ve baskı makinelerine de el
konulmuştur.
Bir süre sonra barış antlaşması yapıldığından, elçilik personeli görevlerine dönmüş ve baskı
makinelerini de geri almışlardır. Ancak, Gazette Française de Constantinople bir daha yayımlanmamıştır.[52]
3.1.3. Le Spectateur Oriental (1821)
Üçüncü Fransızca gazete “Le Spectateur Oriental” (Doğulu Seyirci), 24 Mart l821 tarihinde, Alexandre
Blacque adlı bir Fransız tarafından, İzmir’de yayımlanmaya başlamıştır.
Alexandre Blacque, Fransız devrimi sırasında 16. Louis’yi savunan avukatlardan Edvard Blacque’ın
oğludur. Devrim sonrasındaki kargaşa döneminde (1793), Fransa’dan kaçarak Türkiye’ye sığınmış ve
İzmir’e yerleşmiştir.
Gazete, dış ticaretle uğraşan İzmirli “levanten” grupların çıkarlarını savunmuş; Osmanlı
egemenliğindeki Ege Adaları’nda başlatılan Yunan bağımsızlık hareketi yanlısı büyük devletleri eleştiren
yazılar yayımlamıştır.
Dış haberler ağırlıklı bu gazetenin yayın politikası, Fransız çıkarlarıyla ters düştüğü için, Fransız
Konsolosluğu’nun girişimleri sonucu, 27 Mart 1824 günü gazete kapatılmıştır.
Söz konusu gazete, Vigoureux ve Didier adlı kişiler tarafından, 1 Ekim 1824’te değişik bir biçimde
yeniden yayımlanmıştır.
Yunanistan’ın bağımsızlığını sağlamak amacıyla Ege adalarında eylemlere girişen Yunan ihtilalcileri,
Ruslar ve İngilizler tarafından desteklendiklerinden gazetede, Osmanlı hükümeti lehinde ve söz konusu
ülkeler aleyhinde yazılar sürdürülmüştür.
Bu yayın politikası nedeniyle uyarılan gazetenin başına tekrar Alexandre Blacque getirilmiş; onun
yönetimindeki yayınların da bazı ülkeleri rahatsız etmesi üzerine, yapılan baskı sonucu gazete bir kez daha
kapatılmıştır.
Bu arada Fransız Başkonsolosu’nun, bir yazıdan ötürü kızarak gazetenin matbaa makinelerine el
koyması, Türk basın tarihinde ilk “gazete baskını” olayıdır.
Bu zorbalığa hükümet ses çıkaramamış ve gazete 31 Aralık 1827’de yayın hayatına son vermiştir.
Osmanlı İmparatorluğu’nun çıkarlarını her şeyin üstünde tutan, gerektiğinde bu nedenle büyük dünya
devletlerine çatan bu gazetenin, özellikle siyasal alanda yaptığı yayınlar, Türk basın tarihinde önemli bir
aşama sayılmıştır.[53]
3.1.4. Le Smyrnéen (1824)
3 Temmuz 1824 tarihinde, yine İzmir’de, Charles Tricon tarafından “Le Smyrnéen” (İzmirli) adlı,
Fransızca aylık bir gazete yayımlanmaya başlanmıştır.
Bir süre sonra Roux adında bir Fransız tüccar tarafından satın alınan bu aylık gazete, 11 sayı
yayımlandıktan sonra “Osmanlı Hükümeti’nin yararlarına uymayan yayın yaptığı” gerekçesiyle, 18 Eylül
1824’te kapatılmıştır.
3.1.5. Le Courrier de Smyrne (1828)
Le Spectateur Oriental kapandıktan sonra, Alexandre Blacque İzmir’de, 1828 yılında, hükümetin de
desteğiyle “Le Courrier De Smyrne” (İzmir’in Habercisi) adlı bir gazete çıkararak, Osmanlı haklarını
yabancı devletlere karşı savunmayı sürdürmüştür.
Bu yayın politikası, özellikle Ruslar’ı ve Fransızlar’ı tedirgin ettiğinden, bu iki ülkenin temsilcileri,
gazetenin kapatılması için Osmanlı Hükümeti’ne baskı uygulamaya başlamışlardır.
Bu baskılar sonucu, Alexandre Blacque hakkında birkaç kez kovuşturma yapılmıştır. Türk Basın
Tarihi’nde hakkında soruşturma açılan ilk gazeteci Alexandre Blacque’tır.
Blacque da, Padişah 2. Mahmut’un, yeni bir gazete çıkarması önerisi üzerine, 1831 yılında gazetesini
satarak İstanbul’a gitmiştir. Gazetenin adı, yeni sahibi tarafından “Journal de Smyrne” olarak değiştirilmiştir.
[54]
3.1.6. Le Moniteur Ottoman (1831)
“Le Moniteur Ottoman” (Osmanlı Öğretici), Osmanlı Hükümdarı 2. Mahmut’un isteği üzerine, 1831
yılında İstanbul’da, devlet tarafından Fransızca olarak yayımlanan yarı resmi bir gazetedir.
2. Mahmut, bir yandan “Takvim-i Vakayi” adıyla Türkçe yayımlanacak gazetenin hazırlıklarını
sürdürtürken, Babıali’nin politikasını yansıtacak bir gazete çıkartmayı düşünmüştür.
Bu amaçla İzmir’den çağrılan Alexandre Blacque, Le Moniteur Ottoman’ı, “Moniteur Officiel de la
France” adlı Fransız resmi gazetesinden esinlenerek yayımlamaya başlamıştır.
Söz konusu gazete, öyle olmamasına rağmen, basın tarihçileri tarafından geniş anlamda, Takvim-i
Vakayi’nin Fransızca çevirisi gibi kabul edilmektedir.
Alexandre Blacque, 1836 yılında Fransa’ya giderken Malta’da aniden ölünce (ya da zehirlenerek
öldürülünce), gazetenin yayımını bir süre yardımcıları Hüseyin Mazhar ve Françeski Bey sürdürmüşlerdir.
[55]
3.1.7. Courrier de Constantinople (1846)
2. Mahmut tarafından, Fransa’da, Saint Barbe Okulu’nda okutulan Alexandre Blacque’ın oğlu Edvard
Blacque (1824-1895), öğrenimini tamamlayarak İstanbul’a dönünce gazeteciliğe başlamıştır. Blacque, 2.
Mahmut’un ölümü üzerine, yerine geçen oğlu Sultan Abdülmecit tarafından 1846 yılında, yarı resmi olarak
kurulan “Courrier De Constantinople” (Konstantinopl’un Habercisi) gazetesinin başyazarlığına getirilmiştir.
Edvard Blacque, bu görevde 7 yıl kalmıştır.[56]
1852 yılında Osmanlı Devleti’nin Paris Elçiliği’ne başkatip atanan, yedi yıl bu görevi, beş yıl da Napoli
Konsolosluğu görevini yürüten Edvard Blacque, daha sonra Blak Paşa unvanı ile Washington Elçiliği’ne
getirilmiştir. Yedi yıla yakın bir süre Amerika’da, Osmanlı Devleti’ni temsil eden Blak Paşa, daha sonra
Beyoğlu Altıncı Daire Belediye Başkanı görevini de 12 yıl başarıyla sürdürmüştür.[57]
Blak Paşa, bu arada 1876 yılında, V. Murat zamanında Basın Genel Müdürlüğü de yapmıştır. Bir süre
Bükreş Elçiliği’nde de bulunan ve ikinci kez getirildiği Belediye Başkanlığı’nda üç yıl daha çalışan Blak
Paşa, 19 Haziran 1895’te ölmüştür.
3.1.8. Fransızca Yayımlanan Öteki Gazeteler
Osmanlı Devleti’nde, yabancı dildeki basının en önemli bölümü Fransızca gazetelerdir. Bunlardan
İzmir’de yayımlananların büyük bölümü, milliyet ayrımı olmadan Avrupa ile ticaret yapanların
hizmetindedir.
Bu arada, öteki azınlıkların yayımladıkları Fransızca gazeteler de bulunmaktadır. Bu gazetelerden
önemlilerinin adları ve yayım tarihleri şöyledir:
“Journal De Smyrne” (İzmir’in Gazetesi 1832-1842), “Echo de L’Orient” (Doğu’nun Yankısı 18381846), “Impartial” (Tarafsız 1841-1915), “Journal De Constantinople” (Konstantinopl Gazetesi 1846-1866),
“Presse d’Orient” (Doğu Basını 1849-1854), “Courrier d’Orient” (Doğu Postacısı 1854), “Gazette Médicale
d’Orient” (Doğu’nun Tıp Gazetesi 1857), “La Turquie” (Türkiye 1866), “La Réforme” (Reform 1868-1922),
“Le Phare Du Bosphore” (Boğaziçi Feneri 1868-1898), “Revue d’Orient” (Doğu Dergisi 1871), “Le
Moniteur d’Orient” (Doğu’nun Öğreticisi 1871), “Stamboul” (İstanbul 1875-1964), “Indépendant”
(Bağımsız 1918), Le Levant (Doğu 1919), La Liberté (Özgürlük 1919), Echo de la France (Fransa’nın
Yankısı 1919)[58]
3.1.9. Stamboul
İstanbul’da, 1567’de kurulmuş olan “Levant Times and Shipping Gazette” adlı İngilizce gazeteyi
yayımlayan Laffan ve Henry Hanly kardeşler, Ağustos 1875’te, bu gazeteye yeni bir biçim ve yön vermişler;
gazetenin adı da Stamboul’a çevrilmiştir.
Hanly kardeşlerin ölümünden sonra gazete 1895’te, Chester adlı bir kişiye satılmıştır. Gazetenin
yönetimi de Figaro’nun İstanbul muhabiri, Fransız Edebiyatı öğretmeni Regis Delbeuf’e verilmiştir.
1911’e kadar gazeteyi yöneten Regis Delbeuf’ün döneminde, Stamboul gazetesi en başarılı yıllarını
yaşamıştır. Bu gazetecinin ölümünden sonra, Stamboul’un yönetimiyle Galatasaray Lisesi öğretmenlerinden
Pierre Le Goff görevlendirilmiş ve 1946’ya kadar gazeteyi bu kişi yönetmiştir.
Gazete, Birinci Dünya Savaşı sırasında, (1914-1918) çıkmamıştır.
Le Goff’tan sonra gazetenin başına René Houille getirilmiş ve 1955’e kadar Stamboul gazetesi onun
yönetiminde kalmıştır. Yeni teknik gelişmelere ve Türkiye’de basının ve toplumun koşullarına ayak
uyduramayan Stamboul gazetesi, bir süre Fransız Elçiliği’nin yardımıyla yaşamış, bu yardımın kesilmesiyle
de 1964’te gazete kapatılmıştır.[59]
3.2. Osmanlı’da Öteki Dillerde Yayımlanan Gazeteler
Fransızca yayımlanan gazetelerin yanı sıra Osmanlı topraklarında, başta Rumca Ermenice, Arapça,
Bulgarca, Farsça ve Ladino dili vb. olmak üzere azınlık dillerinde çeşitli gazeteler de yayımlanmıştır.
3.2.1. Rumca
Rumlar tarafından, İzmir’de “Filos Ton Neon” (Gençlerin Arkadaşı 1831), “Astir en ti Anatoli”
(Anadolu Yıldızı 1832), Mnimosini (1833), “Ionikos Paratiritis” (İyonyalı Gözlemci 1837), “Amalthia”
(Bolluk Boynuzu 1838), “Anatolikos Minitor” (1945), “I Efimeris tir Zmirnis” (İzmir’in Gazetesi 1849), “I
Proodos” (Gelişme 1871), “Ionia” (İyonya 1874), “Zmirni” (İzmir 1876), “Nea Zmirni” (Yeni İzmir 1876);
İstanbul’da ise “Othomanikos Minitor” (1835), “Bizantis” (1850-1888), “Telegraphos tou Bosphorou”
(Boğaziçi Telgrafı 1850), “Anatolikos Astir” (Anadolu Yıldızı 1861), “Neologos” (1863), “Eklisiastiki
Aliteia” (1881-1922), gazeteleri yayımlanmıştır.[60]
3.2.2. Ermenice
Osmanlı’da, Ermeni Basın Tarihi, Takvim-i Vakayi’den birkaç ay sonra başlamıştır.
O tarihten bu yana İstanbul’da 350, İzmir’de 38, 20’ye yakın il ve ilçede de 70 kadar Ermenice gazete
ve dergi yayımlanmıştır.
Türkiye’de yayımlanmaya başlanan ilk Ermenice gazete, Takvim-i Vakayi’nin, “Lrokir” (Gazete) adıyla
çıkmaya başlayan Ermenice sayısıdır. Ermeni harfleriyle Ermenice olarak İzmir’de “İştemeran Bidani
Kidelyats” (1839), “Arşalus Araradyan” (Ararad Şafağı 1840), “Masis” (1852), İstanbul’da, “Astarar
Püzantyan” (Bizans Gazetesi 1840), “Jamanak” (1863), “Hayrenik” (1870) gazeteleri yayımlanmıştır.
Ermeni harfleriyle Türkçe yayımlanmış gazetelerin sayısı ise 20’yi aşmaktadır. Bunlardan en etkinleri,
“Manzume-i Efkar” (1866-1896), “Envar-ı Şarkiyye” (1867), Avedaper (1870), “Ceride-i Şarkiyye” (18851913) olmuştur.
Ermeni basını, Ortodoks, Katolik, Protestan kiliselerine mensup olanlar, laikler ve daha sonra da
devrimci ve anarşist akımları izleyenlere uygun olarak çok çeşitlilik göstermiş; Ermeni haklarını savunmanın
dışında tek bir cephe oluşturamamıştır.[61]
3.2.3. Arapça
1850-1877 döneminde, Beyrut’ta 21, İstanbul’da 3, Cebeli Lübnan’da 1, Şam’da 1, Halep’te 3,
Bağdat’ta 1, Kudüs’de 2, Trablusgarp’ta 1 Arapça gazete yayımlanmıştır.
1874’den itibaren, Osmanlı basın rejimi serleştikçe, Beyrutlu ve Suriyeli gazeteciler Mısır’a yerleşmeye
başlamışlardır. Mısır İngiliz denetimine girdikten sonra da (1882) Arapça basın tümüyle bu ülkeye
taşınmıştır.
3.2.4. Bulgarca
Osmanlı topraklarında Bulgarca basının tarihi, 1842 yılında İzmir’de yayımlanan aylık “Ljuboslowije”
gazetesiyle başlamaktadır.
1848-1861 yılları arasında Galata Köprüsü’nün yanındaki bir handa yayımlanan ve dönemin en önde
gelen Bulgar eğitimci ve yazarlarının katkıda bulundukları “Tsarigradski Vestnik” (Çar Şehri Habercisi) adlı
Bulgar gazetesi, İstanbul’daki Bulgarlar’ın eğitim ve kültür hayatında son derece önemli rol oynamıştır.[62]
Bulgaristan’ın özerkliğini aldığı 1878 tarihine kadar, Osmanlı topraklarının içinde ve dışında, Bulgarca
105 milliyetçi radikal yayının bulunduğu belirlenmiştir.
3.2.5. Farsça
İran’da basın hayatı başlamadan önce, İstanbul’da yayımlanan Takvim-i Vakayi’nin Farsça nüshası,
Bağdat, Erzurum, Kars, Van, Beyazıt gibi Doğu Anadolu eyaletlerinde dağıtılmıştır.
İstanbul’da yayımlanan ikinci Farsça gazete “Ahter” (1875-1896), İran’ın ilk sürgün ve ihtilalci
gazetesidir. Aksamadan yayımlanan bu gazete, bazı radikal eylemlerin düzenlenmesinde esin kaynağı
olmuştur.
3.2.6. İngilizce
Osmanlı’da İngilizce yayımlanan gazeteler arasında en önemlileri olarak “Levant Herald” (1856-1914)
ile “Presse Times and Shipping”i (1868-1874) saymak mümkündür. Levant Herald, The Times gazetesinin
Türkiye muhabirliğini yapan Edgar Wittaker tarafından İstanbul’da Fransızca ve İngilizce olarak
yayımlanmıştır.
3.2.7. Ladino Dili
Türkiye’ye ilk kez matbaayı getiren Museviler’in, İbranice’den başka İspanyolca, Latince ve Rumca
kitaplar ve bir İbranice-Türkçe sözlük bastıkları bilinmektedir. Musevi matbaaların sayısı, sonraki yıllarda
İstanbul’da 19’a, Selanik, Halep, Edirne, Şam ve İzmir’de 30’a yükselmiştir.[63]
Museviler, kurdukları matbaalarda, İspanyolca ve Ladino dillerinde 102 gazete de çıkartmışlardır.
Bunların 86’sı Osmanlı döneminde, 16’sı ise 1923’ten sonra yayımlanmıştır.
Yahudi dillerinde ilk gazete, 1842 yılında İzmir’de yayımlanmıştır. İspanyol Yahudicesi olan Ladino
dilinde çıkan “La Buena Esperenca”nın yayını, 1874-1914 yılları arasında sürmüştür.
İstanbul’da yayımlanan “El Tiempo” (1871-1930) ile Selanik’te çıkan “La Epoca” (1875-1912) adlı
gazeteler, Abdülhamit döneminde etkili olmuşlardır.
Selanik Vilayet Gazetesi’nin bir bölümü de Ladino dilinde yayımlanmıştır.
1862 yılında, Kudüs’de yayımlanan “Torat Zion” gazetesi ise okuyucu azlığı nedeniyle kısa sürede
kapanmıştır.[64]
3.2.8. Öteki Diller
Osmanlı topraklarında, bunların dışında, Sırpça, Arnavutça, Ulahça, Kürtçe, Romence, İtalyanca ve
Almanca dillerinde, sınırlı etkinliklere sahip bazı gazeteler de yayımlanmıştır.
1850 yılında, İstanbul ve İzmir’de 2 Türkçe gazeteye karşılık, 4’ü Fransızca, ötekiler ise, Rumca,
Ermenice, Bulgarca, İtalyanca, Yahudice olmak üzere, 16 Türkçe olmayan yayın bulunmaktadır.
1873 yılında, yalnız İstanbul’da, 13’ü Türkçe olan 43 gazete yayımlanmaktadır. Bunların 19’u
günlüktür. 1876’da, İstanbul’da yayımlanan 47 gazetenin 13’ü Türkçe, 1’i Arapça, 9’u Rumca, 9’u Ermenice,
3’ü Bulgarca, 2’si İbranice, 7’si Fransızca, 2’si İngilizce ve 1’i Almanca’dır.
Bütün bu bilgiler ortaya çıkarmaktadır ki, 1876 yılından çok önceleri Osmanlı Devleti, Fransızca,
Rumca, Ermenice, Bulgarca, Farsça ve Yahudi dillerindeki basının merkezi olmuştur. Bu merkezin en etkin
kenti de İzmir’in geçici ve çok kısa süren liderliğinden sonra İstanbul’dur.[65]
3.3. Osmanlı’da Türkçe Yayımlanan İlk Gazeteler
(1828-1840)
Osmanlı ve Türkiye Basın-Yayın Tarihi incelendiğinde, Türkçe olarak yayımlanan ilk gazetenin
“Takvim-i Vakayi” (1 Kasım 1831) olduğu kabul edilmektedir.
Oysa, Mısır Valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa, 20 Kasım 1828 tarihinde, ilk Türkçe-Arapça gazete olan
“Vakayi-i Mısriye”yi Kahire’de yayımlatmıştır.
Mehmet Ali Paşa ayrıca, 1830 yılında da Hanya’da, “Vakayi-i Giridiye”yi yayın hayatına sokmuştur.
Mehmet Ali Paşa, Vakayi-i Giridiye’de Türkçe’nin yanında Yunanca’yı eşit oranda kullandırmıştır.[66]
3.3.1. Vakayi-i Mısriye (1828)
Vakayi-i Mısriye, resmi bildirileri, yasal uygulamaları ve Mehmet Ali Paşa’nın çalışmalarını yansıtmak
amacına yönelik bir yayındır. Sol sütunu Arapça, sağ sütunu Türkçe olan 600 tirajlı haftalık gazete, Hıdiv
İsmail Paşa dönemine kadar (1863-1879) iki dilli yapısını korumuş; daha sonra yalnız Arapça olarak
yayımlanmıştır.
Mehmet Ali Paşa bu arada, yine kendi görüşlerini özellikle yabancılara aktarmak amacıyla 1833 yılında
Vakayi-i Mısriye’nin Fransızcası olan “Moniteur Egyptien”i yayımlatmıştır.
3.3.2. Takvim-i Vakayi (1831)
14 Eylül 1829 tarihinde, Ruslar’la Edirne Antlaşması* imzalanmış; Devlet’e yeni bir düzen vererek,
yönetim alanında yapılan önemli reform hareketlerini yürütmek, gereken tüzük ve yönetmelikleri hazırlamak
amacıyla, “Islahat Meclisleri”nin toplanmasına gerek görülmüştür.[67]
Hükümetçe bir gazete çıkarılması fikri, ilk kez bu meclis toplantılarında ortaya atılmış ve 2. Mahmut
tarafından çok olumlu karşılanmıştır. Komisyon üyeleri tarafından, çıkarılacak gazete için birçok ad
yazılarak Padişah’a sunulmuş; ancak bunların hiç biri beğenilmediğinden, gazeteye “Takvim-i Vakayi” adı,
bizzat Padişah 2. Mahmut tarafından konulmuştur.
Bu konuyla ilgili olarak yayımlanan fermanda da “Mülkçe pek çok yararları olacağı dahi herkes
tarafından kabul edilmiştir.” denilerek, çıkarılacak gazetenin ülkeye yarar sağlayacağı belirtilmiştir.
Takvim-i Vakayi’nin yayımlanma nedenleri, “Mukaddeme-i Takvim-i Vakayi” başlığı altında ve özel bir
sayıda şöyle özetlenmektedir:
“Eskiden, vak’anüvis denilen, resmi tarih yazarları vardı. Bunlar dönemlerinin önemli olaylarını
yazarlardı. Ancak yazılar yirmi, otuz yıl sonra bastırılabildiğinden, halk gerçekleri zamanında öğrenemiyor,
çoğu kez olaylar yanlış yorumlanıyordu.
İşte bu sakıncaları önlemek, iç ve dış olayları halka zamanında duyurabilmek için Takvim-i Vakayi
çıkmaktadır.”[68]
Yıllık abone ücreti 120 kuruş olan Takvim-i Vakayi, Süleymaniye Camii ile şimdiki üniversite bahçesi
arasında bulunan ve adına “Takvimhane-i Amire” denilen, Kapucubaşı Musa Ağa’nın konağında çıkarılmaya
başlanmıştır.
Gazeteyi yönetmek ve yayımlamak üzere “Takvimhane Nezareti” kurulmuş; nazırlığa ise eski
vak’anüvislerden, Mekke Kadılığı da yapmış olan Seyit Mehmet Esat Efendi getirilmiştir.[69]
2. Mahmut, bu gazeteye son derece önem vermiş ve oldukça büyük bir teşkilat kurmuştur. Gazetenin
düzeltmenliği Müderris Karzizade Cemal Efendi’ye verilmiş; Takvimhane’ye ayrıca Seyit Nazif, Numan
Mahir, Atıf, Recai, Esat Saffet, Akifpaşazade Nail, Yesari İzzet, Sami, Sait, Lebip ve Kemal Efendi’ler
atanmıştır.
Esat Efendi’den başka gazetede, iç olaylarla ilgili haberler için Babıali kalemi katiplerinden Sarim
Efendi, askeri işlerle ilgili haberler için de Serasker maiyetinden Sait Bey görevlendirilmişlerdir. Sarim
Efendi ve Sait Bey, Türk basın tarihinin ilk gazete muhabirleri sayılmışlardır. Daha sonraları Serasker Hüsrev
Paşa, askeri olay ve haberlerle şahsen ilgilenmiş ve gazetede yazılar yazmıştır.[70]
Bu arada, Gülhane Hattı Hümayunu ilan edildiğinde, tamamı “Varaka-i Mahsusa” adı altında TakvimVakayi’de yayımlanmıştır.
Avrupa’dan 200 yıl sonra, İstanbul’da yayımlanan Türkçe ilk gazete Takvim-i Vakayi’nin birinci sayısı,
5.000 adet basılarak devlet büyüklerine, ulemaya, yüksek rütbeli memurlara, taşradaki eşrafa ve elçiliklere
gönderilmiştir.
Başlangıçta haftalık yayımlanan Takvim-i Vakayi’nin, 8 sayfa metin ve 2 sayfa önsözden oluşan birinci
sayısında, Umur-u Dahiliye (İç haberler), Umur-u Hariciye (Dış haberler), Mevad-ı Askeriye (Askeri işler),
Fünun (Bilimler), Tevcihat-ı İlmiye (Din adamlarının tayinleri), Ticaret ve Es’ar (Ticaret ve fiyatlar)
bölümleri yer almıştır.[71]
Gazetenin 8. sayısında ilk çeviri yayımlanmış; 11. sayıda da ilk ilan yer almıştır.
Ancak haftalık olarak yayımlanması kararlaştırılan Takvim-i Vakayi, muntazam haftalık niteliğini hiçbir
zaman kazanamamış; düzensiz aralarla yayınını sürdürmüştür.
Çoğu kez yılda 15-20 sayı çıkmış; en düzenli ve sürekli çıkarıldığı zaman bile yıllık sayısı ancak 31’e
ulaşabilmiştir. Bu haliyle de gazete, taze haber verme özelliğini yitirmiştir.
O dönemde Meclis-i Vala Başkanı olan Rifat Paşa, gazetenin belirli sürelerle çıkarılamayışını, “Tarihi
pek yeni, gazete ise pek eski” diyerek değerlendirmiştir. Bu nedenle Takvim-i Vakayi’ye o dönemde “Tarihi
yeni, kendisi eski gazete” unvanı verilmiştir.
Bir süre sonra Arapça, Farsça, Rumca (Otumonikos Monitor), Ermenice (Lirokir), Bulgarca ve
Fransızca (Le Moniteur Ottoman) olarak da yayımlanan Takvim-i Vakayi, dinamik yapısı, nitelikli kadroları,
dünyaya açıklığı, geleneksel yapıya göre liberal düzene geçişi savunuculuğuyla Tanzimat Dönemi yönetici
ve düşünür kadrolarının oluşmasında okul görevi yapmıştır.
Takvim-i Vakayi 1860 tarihinden itibaren, tamamen devletle ilgili belge ve tüzüklerin yayımlandığı
“Resmi Gazete” niteliğine bürünerek gerçek gazete özelliğini kaybetmiştir.
1879 yılında gazete kapatılmış ve 12 yıl yayımlanmamıştır. Bu ilk kapanış, gazetedeki bir dizgi
yanlışından kaynaklanmıştır.
Takvim-i Vakayi, 1891 yılında yeniden yayınlanmışsa da bir yıl sonra 1892’de, 283. sayıdaki dizgi
yanlışı yüzünden tekrar kapatılmış ve bu ikinci kapanış 1908 Meşrutiyeti’ne kadar 16 yıl sürmüştür.[72]
Gazetenin kapanmasına neden olan dizgi yanlışı çok ilgi çekicidir. 12 yaşındaki Felemenk Kraliçesi’ne
bir nişan verildiğine ilişkin haberde, bir dizgi hatası olarak (ita) kelimesi yerine (hata) kelimesi yazılmıştır.
Bu yazıyı okuyan ve Padişah’a yaranmak isteyen Fuat Bey adında bir vali, durumu Abdülhamit’e jurnal
etmiştir. Bu jurnalde “On iki yaşında bir çocuğa nişan ita edilmekle hata edilmiş” olduğunun, Takvim-i Vaka yi’de yayımlandığı bildirilmiştir.
Bu jurnal üzerine, Müsteşar Reşit Bey azledilmiş; musahhihlerden (düzeltmen) Hayreddin Nedim Bey
ile Hıfzı Bey de cezalandırılmışlardır.
Gazetenin kapatılması da bizzat İkinci Abdülhamit’in emir ve iradesiyle olmuştur.
Büyük Millet Meclisi Hükümeti tarafından, 7 Ekim 1920 tarihinde yayımlanan “Ceride-i Resmiye”, bir
ölçüde Takvim-i Vakayi’nin devamı niteliğindedir. 2 kasım 1922’de adı “Resmi Ceride” olmuş, böylece
Takvim-i Vakayı, 4 Kasım 1922’de yayımlanan 4609. sayısıyla tarihe karışmıştır.
Söz konusu gazetenin adı, 2 Ocak 1928 tarihinde de “Resmi Gazete’ye dönüştürülmüştür. Bu ad altında
halen Ankara’da yayımlanmaktadır.[73]
* Edirne Antlaşması (14 Eylül 1829)
Sultan II. Mahmut’un Navarin’de Osmanlı donanmasının yakılmasından dolayı savaş tazminatı istemesi
üzerine, Rusya Osmanlı Devleti’ne savaş açtı. Sultan II. Mahmut bu arada Yeniçeri Ocağı’nı kaldırmış;
yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adlı yeni bir askeri teşkilat kurmuştu. Örgütlenmesini henüz
tamamlayamamış olan bu ordu, Rus kuvvetleri karşısında önemli bir varlık gösteremedi. Eflak ve Boğdan’ı
işgal eden Ruslar, Tuna’ya kadar indiler; batıda Edirne, doğuda ise Erzurum’a kadar ilerlediler.
Bu gelişmeler üzerine Osmanlı Devleti barış istedi. Küçük Kaynarca Antlaşması’ndan sonra
imzalanmış, şartları en ağır antlaşmalardan biri olan Edirne Antlaşması ile Osmanlı Devleti, Yunanistan
Devleti’nin kurulmasını kabul etti. Antlaşmanın bazı önemli şartları şunlardı:
“Yunanistan bağımsız bir devlet olacaktı. Eflak, Boğdan ve Sırbistan’a imtiyazlar tanındı. Ruslar işgal
ettikleri yerleri geri verdiler. Rus ticaret gemilerine Boğazlar’dan geçiş hakkı tanındı. Osmanlı Devleti
Rusya’ya savaş tazminatı ödemeyi kabul etti.”
3.3.3. Ceride-i Havadis (1840)
“Ceride-i Havadis”, devlet tarafından desteklenmiş; özel çaba ve sermaye tarafından çıkarılan yarı resmi
ilk Türkçe gazete sayılmaktadır. 1 Ağustos 1840 tarihinde, William Churchill adlı bir İngiliz gazeteci
tarafından yayımlanmıştır.[74]
2. Mahmut ve Abdülmecit döneminde bazı yabancı uyruklu kişiler, özellikle İngiliz aileler, Kadıköy
yakasında yerleşmeye başlamışlardır. Müslüman olmayanların Kadıköy’de yerleşmesini doğru bulmayan
Anadolu yakası halkı, Üsküdar Muhafızı Firari Ahmet Paşa’ya başvurarak, bunun engellenmesini ve bu
kişilerin, önceden olduğu gibi Beyoğlu’na yerleştirilmelerinin sağlanmasını istemişler; Muhafız Paşa da
halkın bu arzusuna uyarak yabancıları Beyoğlu tarafına naklettirmiştir. (1836)
Ancak bunlar arasında bulunan ve “Morning Herald” adlı İngiliz gazetesinin muhabirliğini de yapmakta
olan William Churchill adında bir tüccar, avlanacağından söz ederek paşadan, üç ay süreyle Kadıköy
yakasında kalma izni almıştır. Churchill, bir gün Kadıköy’de avlanırken, çayırda kuzusunu otlatmakta olan
Defterhane katiplerinden Necati Efendi’nin oğlunun yaralanmasına neden olmuştur.
Bu üzücü olayı gören halk, William Churchill’i yakalayarak muhafız paşanın huzuruna çıkarmışlardır.
Paşa, Üsküdar kadısından aldığı bir ilamla, suçluyu Babıali’ye göndermiş ve Churchill tutuklanarak
tersanede hapsedilmiştir.[75]
Ancak o günlerde, mevcut kapitülasyonlar nedeniyle ülkedeki yabancılara geniş haklar ve
dokunulmazlıklar tanındığından, İngiliz Elçisi’nin müdahalesiyle Churchill hapisten kurtarılmıştır. Bu olay
nedeniyle Dışişleri Bakanı Akif Paşa azledilmiştir.
Churchill’e de “pırlantalı bir nişan, 10 bin kantarlık zeytinyağı ihracı için bir ferman, (yaklaşık 350 bin
kuruş değerinde), bir de Türkçe gazete çıkarma izni.” verilmiştir.[76]
Sözü edilen olay, 1836 yılı Mayıs ayında olmuştur. William Churchill, bir kahraman gibi nişanı göğsüne
takmış; zeytinyağı ihracıyla ilgili fermanı da 350 bin kuruşa “Rali” adlı bir Rus tüccara satmış; ancak gazete
çıkarma iznini kullanmakta acele etmemiştir. Çünkü Dışişleri Bakanlığı’ndan azledilen Akif Paşa, bu kez
İçişleri Bakanlığı’na getirilmiştir. Bu nedenle Churchill, gazete çıkarma imtiyazını kullanmaya cesaret
edememiştir.
Akif Paşa, bu ikinci görevinden de ayrılınca, Churchill gazeteyi çıkarmak için çalışmalara başlamış ve
bu amaçla Eminönü’nde, Hamidiye Türbesi karşısında, şimdiki Dördüncü Vakıf Han’ın bulunduğu yerde bir
basımevi kurarak, 1 Ağustos 1840 tarihinde “Ceride-i Havadis” gazetesini yayımlamıştır.
Gazete 40x27 cm. boyutunda ve Takvim-i Vakayi biçiminde çıkarılmıştır. Gazetenin harfleri
Takvimhane’de döktürülmüş; birkaç mürettip ile musahhih alınmış; Takvimhane’nin Arapça baş mütercimi
olan ve nazır vekilliği yapan Şeyhzade Ahmet Nazif Efendi de bu gazetede görevlendirilmiştir.
Yalın bir haber gazetesi olan Ceride-i Havadis, yayımlandığı ilk günlerde hiç satılmamış; hatta ilk üç
sayı bedava dağıtılmış; daha sonra 1843 yılında da ancak 150 kadar okuyucusu olmuştur. Nitekim Churchill
bir yazısında, “Ceride-i Havadis’in, ilk üç yılda düşe kalka yayımlandığını ve ancak 150 kadar zevat
tarafından rağbet gördüğünü” özellikle belirtmiştir.
Bu durumda gazete kapanmak zorunda kalmıştır. Ancak William Churchill hükümete baskı yaparak,
ayda 2.500 kuruşluk maddi yardım sağlamış ve tekrar yayımlanan gazetenin durumu bu kez iyi gitmeye
başlamıştır. O tarihten sonra Ceride-i Havadis, yirmi yıl süreyle Devlet’in yarı resmi organı haline gelmiştir.
Ceride-i Havadis’in, çeşitli dış ülkelerde muhabirleri bulunduğu için, gazetede dış haberlere büyük
önem verilmiş; Batı parlamenter sistemine ait haberlere ve edebi çevirilere geniş yer ayrılmıştır. Bu yönüyle
gazete aydın zümreye, daha doğrusu küçük bir azınlığa hitap etmiştir. Özellikle İskenderiye’den haber
gönderen bir gazeteci, basın tarihimizin ilk “gayrı resmi” dış muhabiri sayılmıştır. [77]
Ceride-i Havadis’de haberler iç ve dış olmak üzere 2 bölümde verilmiştir. Zamanla gazete ticari bir
anlayışla yönetilmeye başlanmış; iç ve dış ilanlara her sayıda, miktarı biraz daha artırılarak geniş yer
ayrılmıştır. 1852 yılından itibaren ilanlar, gazete sayfalarının üçte birini kaplamıştır. İlk ölüm ilanları da bu
gazetede yayımlanmıştır.[78]
1854 Kırım Savaşı, gazetenin gelişmesini sağlamıştır. Bazı İngiliz gazetelerinin savaş muhabiri olarak
Kırım’da görevlendirilen Churchill, gönderdiği haberlerle gazeteye ilgiyi artırmıştır. Bu dönemde ayrıca,
önemli haberlere yer vermek amacıyla bir yapraklık ekler çıkarılarak, “Ruzname-i Ceride-i Havadis” adıyla
satılmıştır. Bu uygulamanın ilgi görmesi üzerine, “Ruzname”ye 2 sayfa daha eklenerek özel sayılar
yayımlanmıştır.[79]
Kadrosu tamamen Türkler’den kurulan gazetenin en yetenekli yazarı Sadrazam Sait Paşa olmuştur. Şair
Ali, Hafız Müşfik, Ahmet Zarifi, Mehmet Efendi, Emin Bey, Nüzhet Efendi, Siret Bey, Şair İsmet, Ebuzziya
Tevfik, Salih Efendi, Ahmet Rasim ve Süreyya Bey’in yazı kadrosunda bulunduğu bilinmekteyse de bu
kişilerden hiçbiri kendi imzasıyla yazmamıştır.[80]
Gazete önceleri haftada bir, daha sonra da 10 günde bir yayınlanmışsa da yayın düzeni ve sürekliliği sık
sık aksamıştır. William Churchill 1864’te, ölümünden kısa bir süre önce gazetenin yönetimini oğlu Alfred
Churchill’e bırakmıştır.
3.3.4. İlk Dergiler
İlk yayımlanan dergiler de resmi nitelikte olmuşlardır. İlk dergi Vakayi-i Tıbbiye, 1849’da Hekimbaşı
tarafından çıkarılmıştır. Ceride-i Askeriye (1860) ve Takvim-i Ticaret (1865) kendi alanlarında ilk yayın
olmuşlardır.
“Pozitif Bilimler”i aramayı hedefleyen Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniye’nin yayımladığı (1862) Mecmua-i
Fünun’un başında, daha sonra vezirlik ve sadrazamlık yapan Münif ve Ethem Paşalar bulunmuşlardır. Bu
dergi, her şeyden önce eğitimi savunmasıyla ünlenmiştir.[81]
3.4. Resmi Basının İşlevleri
19. Yüzyıl Batı’da, yasama, yürütme ve yargı güçlerinin bağımsız hale getirilerek, bireyler için daha
adil ve özgürlükçü bir toplum düzeninin hedef alındığı dönemdir.
Artık Devlet, bu ilkelere dayalı olmadıkça modern sayılmamaktadır. Bunun gerçek amacı, Devlet’i
bireyin üzerinde yer alan konumundan çıkararak, hizmetine sokmaktır.
Yasamanın meclis, yürütmenin hükümet, yargının adliye gibi araçları bulunduğundan, bireyin ve
bireylerin oluşturduğu kitlelerin de istemlerini yansıtacak bir araca gereksinim duyulmuştur.
Basın bu rolü üstlenmiş; bu nedenle de “dördüncü güç” olarak nitelendirilmiştir. Batı’daki gazetecilerin
ve yazarların Devlet mekanizmasının dışında kişiler olmaları da bu rolü güçlendirmiştir.
Mehmet Ali Paşa tarafından Kahire’de çıkarılan Vakayi-i Mısriye (Kasım 1828) ile Hanya’da
yayımlanan Vakayi-i Giridiye (1830) ve üçüncü Türkçe gazete olan Osmanlı Devleti’nin resmi gazetesi
Takvim-i Vakayi ve bir İngiliz’e verilen imtiyazla yarı resmi olarak çıkarılan Ceride-i Havadis (1840)
yazarları, yani ilk gazeteciler aynı zamanda devlet memuruydular. Kısacası geçimleri, devletten aldıkları
maaşa bağlıydı. Bu nedenle onların, yönetimin çıkarlarına aykırı fikir üretmeleri mümkün olmamıştır.[82]
Gerçekte söz konusu yayınlar, yüksek yönetici kadrolar için çıkarılmıştır. Amaç, üst düzey yöneticilerin
yeni düzenlemeleri öğrenmelerini sağlamak olmuştur.
Bu nedenle, Osmanlı’da yayımlanan ilk gazeteler, bireyi devlet karşısında desteklemek ve istemlerini
yansıtmak yerine, devleti güçlendirmeye yönelik ve dördüncü güç olmak niteliğinden uzak bir yapıya
sahiptiler.[83]
Anılan gazetelerde çalışanlar, zaman zaman değişik görevlere atanarak yerlerine başka memurlar
getirilmiştir. Bir açıdan gazete kadroları, daha yüksek mevkilere atanmak isteyen memurlar için basamak
olmuştur.
Söz konusu gazetelerde çalışanlar arasından daha sonraları elçiler, Şura-yı Devlet üyeleri, müsteşarlar,
nazırlar hatta sadrazamlar çıkmıştır. Bu kadrolardan da anlaşıldığı gibi ilk Türk gazeteleri yani resmi basın,
Avrupa basınının tam tersi bir görünümde ve işlevde olmuştur. Ancak, bütün bu olumsuz görünüme rağmen,
ilk gazeteler toplumdaki bazı dinamikleri harekete geçirmişlerdir. Bunlar şöyle özetlenebilir:
3.4.1. Değişme Gereği (Islahatı =Tanzimat’ı Savunma)
Geleneksel yapıyı eleştirmeden, toplum yapısını değiştirmeye yönelik ıslahat girişimlerini desteklemek,
ilk gazetelerin başta gelen görevleri olmuştur. Bu konuda Takvim-i Vakayi çok daha bilinçli bir davranış
içinde bulunmuş ve zaman zaman yeni yasaları halkın anlayacağı açıklamalarla sunmaya çalışmıştır.
3.4.2. Laikleşme Yolunda İlk Adımlar
Her fırsatta İslam’ın üstünlüğü ve “sultan/halife”ye bağlılığın gereği vurgulanmakla birlikte öteki
dinlere karşı hiçbir “cihadcı” tutum içine girilmemiştir. Dini nitelikli hiçbir yazı gazete sütunlarında yer
almamıştır. Ne sömürgeleşen İslam topluluklarından söz edilmiştir ne de onların bağımsızlık savaşlarından...
İslam artık, öteki dinlerle eşit koşullarda yaşaması istenmekle yetinilen bir inançtır. Böylece
elindekini korumaya yönelik, dost Hıristiyanlar ile uyuşmaya hazır, oldukça pasif bir İslam imajı ortaya
çıkmıştır. Bu tutum bir yandan laikleşmenin, öte yandan da Pan-İslamcık hareketinin ilk tohumlarını
oluşturmuştur.
3.4.3. Merkeziyetçiliğin Pekiştirilmesi
Yerel yönetimlere belirli bir ölçüde özerklik tanıyan Osmanlı yönetimi, Tanzimat’la merkeze bağımlılığı
artırmaya çalışmış ve bu çaba, basının sütunlarına da yansımıştır.
Vakayi-i Mısriye’de ise Mısır merkezli bir hava vardır. Bu da daha sonra “Mısır Mısırlılar’ındır.”
sloganına temel oluşturacaktır.[84]
3.4.4. Avrupa Merkezli Dünya Görüşü
İlke olarak Avrupa örneği kabul edildiğinden, gazetelerde Avrupa’ya yönelik hiçbir eleştiriye
rastlanmaz. Dış haberlerde ise öteki İslam ülkeleri ve Doğu’ya ilişkin haberler son derece sınırlıdır.
Haber ve yazılarda bütün ağırlık Avrupa’ya ve onun dünya üzerindeki sömürgelerine verilmiştir. Avrupa
emperyalizmine eleştiri yoktur; üstelik dünyanın hiçbir sorununun, Avrupa’nın katkısı olmadan
çözümlenemeyeceği işlenmektedir.
İstanbul’un iki gazetesinde de ayrıntılarına girmeden Meclis-i Mebusan (danışma = meşveret)
düzeninden çoklukla söz edilmiştir.
3.4.5. Avrupa Kaynaklarına Bağımlılık
Bu özellik, bir önceki yaklaşımın ve buna bağlı gelişmelerin doğal bir sonucudur. “Saray Basını” diye
de adlandırılan ilk gazeteler arasında, özellikle Ceride-i Havadis, işlediği teknik konularla (balon, telgraf, tren...), yeni buluşlara yer vermesiyle ve siyaseti kurumsal olmaktan çok, olaylara dayanan anlatımıyla bu
eğilimi güçlendirmiştir.
3.4.6. Dinamik Kamuoyuna Doğru İlk Adım
Her soruna, bir fetvayla dini çerçevede çözüm bulmak yerine, dini dışarıda tutan açık tartışmalara
girişilmesi, geleneksel güdümlü kamuoyu yerine, dinamik kamuoyunun oluşması için ilk adım sayılmıştır.
Bu açıdan iki gazete arasında (Takvim-i Vakayi ile Vakayi-i Mısriye), Mısır Valisi’nin ayaklanması ve
ordularıyla Anadolu’nun ortasına kadar ilerlemesi sırasında (1832-1833) sürdürülen, Türk ve İslam
dünyasının ilk basın polemiği, özellikle büyük önem taşır.
Toplumun önünde açık suçlamaların yanı sıra özellikle Takvim-i Vakayi’de görülen özeleştiriler, yeni
bir anlayışın yerleştiğinin kanıtıdır. Bu nedenle dinamik kamuoyu Türkiye’de daha önce belirmiş; Mısır’da
ise çok daha geç başlamıştır.[85]
3.4.7. Dilde Sadeleşme
Daha önce yönetimlerin, yalnızca belirli makamlardaki sorumlulara yönelterek, anlamalarını istedikleri
mesajlarına karşılık, basındaki mesajların daha geniş kitlelere yansıtılarak anlaşılmasının beklenmesi, dilde
sadeleşme zorunluluğunu yaratmıştır.
Böylece Ceride-i Havadis sütunlarında, gazeteciliğe başladıktan sonra sadrazamlığa kadar yükselen
Küçük Sait Paşa’nın deyimiyle “Gazeteci Lisanı” denilen bir yazı türü belirmiştir.[86]
3.4.8. Dilde Batı Sözcüklerinin Artması
Avrupa merkezli dünya görüşü ve Avrupa kaynaklarına bağımlılık, söz konusu kaynaklardan sözcük ve
kavram alınışını hızlandırmıştır. Avrupa’nın siyasal, sosyal ve ekonomik yapısının, modern teknolojisinin
kullandığı terimler, genellikle önce Türkçe’ye, Türkçe’den de Arapça ve Farsça’ya girmiştir.
1828-1867 yıllarındaki yayınlar üzerinde yapılan bir araştırmada, 331 yeni sözcük ve kavramın
kullanılmaya başlandığı saptanmıştır. Bunların 210’u (yüzde 63) aynen alınanlar: Acente, banka, metro,
balon, avukat, parlamento, posta vb. 27’si (yüzde 8) Türkçe ek ya da sözcüklerle tamamlananlar: Fabrikacı,
gazeteci, makineci, vb. 94’ü (yüzde 29) eski sözcüklerden yeni bir anlamla kullanılanlardır: Asrı sanayi, asrı
terakki, teceddüt usulü, hakk-ı tabii, meclis-i mebusan, vb.[87]
3.4.9. Dile Bağlı Ulusçuluk
Vakayi-i Mısriye, “kıyamet gününe kadar bütün insanlara hediye olacak bir icat” diyerek ve
sütunlarında Türkçe ile Arapça’yı yan yana kullanarak, 20. Yüzyıl’ın ilk yıllarında doruğa ulaşacak TürkçeArapça çekişmesini başlatmıştır.
O zamana kadar, Osmanlılar tarafından da yalnızca din ve ilim dili olarak kabul edilen Arapça, yönetim
alanına da girmeye başlamıştır.
Mehmet Ali Paşa, Vakayi-i Giridiye’de de Türkçe’nin yanında Yunanca’yı eşit oranda kullanarak, bu
dile de resmi nitelik kazandırmıştır.
Bu hoşgörülü uygulamayı, Babıali’nin resmi gazetesi Takvim-i Vakayi de biraz farklı biçimde
benimsemiştir. Takvim-i Vakayi’nin Yunanca, Ermenice, Arapça, Farsça sayıları çıkarılmış; hatta
Bulgarca’nın çıkarılması bile düşünülmüştür.
Vatandaşları oluşumlardan ve gelişmelerden, kendi dillerinde haberdar etme çabası, kuşkusuz takdirle
karşılanacak bir girişimdir. Ancak bu uygulamanın, aynı zamanda ulusçu eğilimlere katkıda bulunduğu da
unutulmamalıdır.
3.4.10. Haberin Eğitim Aracı Sayılması
Vakayi-i Mısriye ile Takvim-i Vakayi’nin yalnızca yönetimin mesajlarını yansıtma -kısıtlı habercilik
yapma- çabalarına karşılık, Ceride-i Havadis önceliği eğitime vermiştir. İlk sayının önsözünde, eğitimin
insanlığın başlıca çabası olması gerektiği ve gazetenin de buna katkısının inkar edilemez olduğu
belirtilmektedir.
Türkçe basının gerçek atası, ilk çıkışında 5.000 basılan, ancak hiçbir zaman muntazam şekilde piyasaya
sürülemeyen Takvim-i Vakayi’dir. Resmi nitelikli basının önemli bir bölümü de Fransızca olanlardır.
Bunların en ünlüsü, Takvim-i Vakayi’den beş gün sonra yayına başlayan ve onun Fransızca nüshası olan
Moniteur Ottoman’dır. Moniteur Ottoman, o kadar etkili olmuştur ki, ayaklanması sırasında, Mehmet Ali
Paşa’nın karşı bir yayın olarak çıkarttığı Moniteur Egyptien, birkaç aydan fazla dayanamamıştır.
4. OSMANLI’DA TANZİMAT
DÖNEMİ BASINI
Karlofça (1699) ve Pasarofça (1718) Antlaşmalarıyla Osmanlı İmparatorluğu’nun, Avrupa’daki askeri
üstünlüğü tamamen sona ermiştir. Osmanlı, Avrupa için askeri bir rakip olmaktan çıkmasının yanı sıra
ekonomik bir rakip olmaktan da çok uzaklaşmıştır.
Böylece Batı’nın, Osmanlı’ya karşı önyargıları da korku ve endişeden arınmıştır. Osmanlı’da da Batı’ya
karşı bir gevşeme başlamış; Osmanlı insanı, Batılı’ya artık tepeden bakmaktan vazgeçmek zorunda kalmıştır.
[88]
Çünkü 19. Yüzyıl’ın ortalarında Batı sermaye birikimi sonucu tefecilik aşamasındadır. Bankalar ve
bankerler, devlet yaşamına ve siyasal iktidarlara egemendirler; borç vermekte, devlet gücüyle alacaklarını
korumaktadırlar.
Batı iki yönlü bir politika izlemektedir. Kendi içinde sosyal ve uygar, dışa karşı ise emperyalist ve antisosyaldir. Uygarlığı gelişmemiş ülkelere ve kıtalara yayma bahanesiyle buraları sömürgeleştirmekte; bu
ülkelerin geri kalmışlıklarını sürdürecek önlemler almakta; kalkınmalarını önlemektedir. Bu ülkeleri birbirine kırdırarak, kendi çıkarları doğrultusunda savaşa sokmakta; onlara silah satmakta ve içişlerine
karışmaktadır.
Batı-Osmanlı diyaloğu, bu koşulların baskısı altında gelişmiştir. İmparatorluğun, ülke bütünlüğünü
koruma politikasını bırakan Batı, artık Osmanlı’nın tüm yaşam güçlerine ve kaynaklarına egemendir.
Batı’nın yavaş yavaş hazırlandığı rol, “Hasta Adam” Osmanlı İmparatorluğu’nun parçalanması halinde,
çıkarlarına uygun toprakları denetimi altına alabilmektir. Ancak Rusya’yı unutmadan ve kızdırmadan…
Batı’nın büyük devletleri, eski deyişle “Düvel-i Muazzama”, kendi aralarında anlaşamadıkları ve
kurdukları dengenin bozulmasını istemedikleri sürece, Osmanlı İmparatorluğu yaşamını sürdürebilmektedir.
Çünkü İmparatorluk, öz ve iç dinamiğiyle kendini kurtarma gücünden yoksundur. Üstelik çokuluslu
yapısında yer yer bağımsızlık ve ayrılma girişimleri vardır. Bu girişimler, Yunan ayrılmasından sonra (1829),
özellikle Balkanlar’da “devrim” niteliği kazanmıştır.
Aynı yıl Ruslar’ın, Doğu’da Erzurum’u almaları, 19 Ağustos’ta Kırklareli, Lüleburgaz, Tekirdağ, İpsala
ve Enez’den sonra Edirne’ye girmeleri, önceleri büyük devletler tarafından çıkarları oranında destekle nmiştir. Ancak bu devletler, Osmanlı İmparatorluğu’nun, kendi çıkarlarına uymayacak bir biçimde
parçalanması tehlikesi karşısında müdahaleci olmuşlardır.
3. Selim döneminde (1789-1807), başta askerlik olmak üzere (Nizam-ı Cedid), maliye, ekonomi ve
yönetim alanlarında yenilik girişimleri başlatılmıştır. Bu girişimler, isyan ve başarısızlıkla sonuçlanmasına
rağmen, 2. Mahmut döneminde de (1808-1839) sürdürülmüştür.
4.1. Gülhane Hatt-ı Hümayun’u (Tanzimat Fermanı)
Gülhane Hatt-ı Hümayun’u (Tanzimat Fermanı), 2. Mahmut’un ölümünden sonra (1 Temmuz 1839)
tahta geçen oğlu Abdülmecit döneminde, 3 Kasım 1839’da ilan edilmiştir.[89]
Padişah’tan gelen tek yanlı bir işlem olan Gülhane Hatt-ı Hümayun’u, o dönem bozukluklarının
nedenlerini sayarak söze başlamakta, bundan sonra da artık temel amacın “mülk (ülke) ve milleti ihya
etmek” olduğunu bildirmektedir.
Giriş metninden sonra hattın içeriği, kişi hakları ve güvenceleri ile yeni yönetim ilkeleri olarak iki
bölüme ayrılmıştır.
Böylece “Tanzimat Fermanı” ile ilk kez Padişah’ın yetkileri sınırlandırılmış; yargının üstünlüğü
tanınmış; belli kurallar çerçevesinde yasa koyma hakkı paylaşılmıştır.
Tanzimat’ın önderleri, özellikle Mustafa Reşit, Fuat ve Ali Paşalar, modernleşmenin kahramanları
olarak, çeşitli çevreler tarafından, kayıtsız şartsız alkışlanmışlarıdır.[90]
Ancak, Gülhane Hatt-ı Hümayun’un tanıdığı haklar, Avrupa ve Amerika’daki örneklerle
kıyaslanmayacak kadar, gerçek güvenceden yoksundur. Hükümdarın bireylere, “ihsan-ı şahane” olarak
bağışladığı bu hakların, herhangi bir özgürlük kavramıyla ilişiği bulunmamaktadır.
4.1.1. Yenilikler
Ferman ayrıca, bütün uyruklara can, mal ve ırz güvenliği sağlanması, vergi toplama yöntemlerinin
adalete uygun biçimde düzeltilmesi, askerliğin belli bir süreyle yeniden düzenlenmesi, ceza davalarının açık
olarak görülmesi, yargılamadan ve yasal bir dayanak olmadan kimseye ceza verilmemesi, mal müsaderesinin
kaldırılması, yeni bir ceza yasası yapılması, devlet görevlilerine düzenli aylık bağlandığı için rüşvet
alınmaması gibi o döneme göre, Osmanlı için önemli yenilikler öngörmüştür.[91]
Ancak yeniliklerle önerilen yeni düzen, Osmanlı devlet adamlarının ve aydınlarının, kendi toplumlarının
gerçeklerinden hareket ederek, özgürlük içinde ve karşılaştırmalı bir biçimde geliştirdikleri bir yöntemler
bütünü olmamıştır. Bunlar daha çok, önceki dönemlerden daha değişik güç dengeleri içindeki Batılı
devletlerin, Osmanlı’ya dayattığı önlemler bütünü olarak değerlendirilmelidir.[92]
4.1.2. Yasal Düzenlemeler
Tanzimat döneminde gerçekleştirilen yasal uygulamalar arasında, Ceza Yasası’nın çıkarılması ve yasada
ek düzenlemeler yapılması (1840), (1851), (1858), Ticaret Mahkemesi kurulması (1840), Taşrada yerel
meclislerin kurulması (1840), Köle ticaretinin yasaklanması (1848), Ticaret Yasası (1850) ile Deniz Ticaret
Yasası’nın çıkarılması (1863), Yasa taslaklarını hazırlamakla görevlendirilen Meclis-i Vala-yı Ahkam-ı
Adliye yerine Meclis-i Ali Tanzimat’ın kurulması (1854), Arazi Kanunnamesi yayımlanması (1858), Merkez
ve taşra yönetiminin yeniden düzenlenmesi (1864), (1871), Belediye örgütlerinin kurulması (1854) ve
taşrada yaygınlaştırılması (1870) gibi çok önemli reformlar bulunmaktadır.[93]
4.2. Islahat Fermanı (1856)
1853 yılında Kudüs’te kutsal yerler sorununu bahane eden Rusya, Osmanlı Devleti’ni Avrupa’nın ortak
uydusu durumundan çıkararak, kendi uydusu yapmak istemiştir. Fransa ve İngiltere’den destek alan Osmanlı
hükümeti buna direnince, Kırım Savaşı (1854-1856) çıkmıştır. (Bir yanda Rusya öte yanda Osmanlı Devleti,
Fransa, İngiltere, Sardunya bulunmaktadır.) Rusya’nın yenilgisi üzerine, barış yapmak amacıyla Paris
Kongresi toplanmıştır. Paris Antlaşması’nda, Rusya’ya karşı sağlamlaştırmak için, Osmanlı Devleti’nin
Avrupa Devletler Hukuku’ndan yararlanması (böylece “Avrupalılaşmış” oluyordu) ve toprak bütünlüğünün
güvence altına alınması kararlaştırılmıştır. Buna karşılık Osmanlı Devleti de müttefiklerinin zorlamasıyla
Islahat Fermanı’nı çıkarmıştır. (18 Şubat 1856).
Bu ferman, Tanzimat Fermanı’nı doğrulamanın yanı sıra Müslüman olmayanları Müslümanlar ile eşit
kılacak (bedelli askerlik, ibadethane açmak vs.) ayrıntılı birçok somut hüküm içermektedir.[94]
4.3. Tercüman-ı Ahval (1860)
İlk resmi Türkçe gazete Takvim-i Vakayi’den 30 yıl, William Churchill’in yarı resmi gazetesi Ceride-i
Havadis’ten 20 yıl sonra, 21 Ekim 1860’ta yayın hayatına başlayan Tercüman-ı Ahval, özel girişim tara fından ve hazineden yardım almadan çıkarılan ilk Türk gazetesidir. Bu yönüyle Türk basın tarihinde bir
dönemin başlangıcı sayılmaktadır.[95]
Tercüman-ı Ahval’in yayınlandığı 1860 yılından yirmi yıl önce İngiltere’de basın, “İngiltere Bankası”,
“İngiliz Donanması” ve “İngiliz Kömürü” kadar hatırı sayılır bir güç olduğunu kabul ettirmiştir.
Amerika’da, çağdaş basını oluşturan büyük gazetecilerin piri sayılan Tames Gardon Bennet, 1835’te,
New York Herald’i kurmuş ve bu tarihten itibaren, Amerikan gazeteciliği, yeni liderlerin önderliğinde büyük
gelişmeler göstermeye başlamıştır.
1668 yılında, bir Alman gazetesi yalnız 90 adet basarken, 1836’da Times’ın tirajı 17 bine yükselmiş;
daha hızlı baskı makineleri kullanma gereksinimi artmıştır. 1814’te Koenig, buharla işleyen baskı makinesi
yapmış; bunu ilk satın alan Times, saatte 1.100 adet basmaya başlamıştır.
1846’da Amerika’da Robert Hoe ilk rotatifi kullanıma sunmuş; bu sayede baskı işi daha da hızlanmıştır.
Buharla işleyen baskı makinesinden 46, rotatifin icadından 14 yıl sonra yayımlanmaya başlayan Tercüman-ı
Ahval, henüz el tezgahında basılmaktaydı.
Daha ülkede bir dağıtım örgütü kurulmadığı için, gazete çok güç koşullar altında dağıtılmıştır. Gazete
yalnız tek bir yerde, basımevinin bulunduğu hanın altındaki tütün ve tömbekici Hasan Ağa’nın dükkanında
satılmıştır.[96]
Tercüman-ı Ahval’in yayımlanmasından önceki gazeteli dönemlerde, halk gazete okumaya pek
alıştırılamamıştır. Ülkede fikir gazeteciliği ise henüz doğmamıştır. Türkiye’de okuma yazma bilenler
parmakla gösterilecek kadar azdır.
Ülkeyi yönetenlerin düşünce ve tutumu, özgür bir basının ortaya çıkmasına büyük bir engel
oluşturmaktadır. Nitekim bir cilt hastalığı nedeniyle sakalını kesmek zorunda kalan Şinasi’nin, bu bahaneyle
memuriyet görevinden azledilmesi, yönetime egemen olan zihniyet hakkında fikir edinmeye yeterlidir.
Tercüman-ı Ahval, böyle bir ortamda, Sultan Abdülmecit’in ölümünden 8 ay önce yayımlanmıştır. Türk
gazetecileri bu koşullar altında, ellerine kalemlerini almışlar ve yazmaya başlamışlardır.
2. Mahmut’un (1784-1839) basına karşı gösterdiği büyük ilgi, Abdülmecit döneminde hemen hemen
yok olmuştur. Oysaki bu dönem, siyasal olaylar açısından çok yüklü ve hareketli bir dönem olduğundan
gazeteye büyük gereksinim duyulması doğaldır.
Örneğin, 1840 yılında Mısır Meselesi ile ilgili Londra Antlaşması’nın yapılması, 1848 yılında
Avrupa’da ulusal ve demokratik devrimlere girişilmesi, 1854’te Kırım Savaşı, aynı yıl ilk dış borçlanma
sorunu, 1841 yılında Boğazlar Meselesi,* 1856 Paris Antlaşması, yabancı tebaya yeni haklar tanıyan 1856
Islahat Fermanı’nın ilanı ve bu suretle Hıristiyan azınlıkların yeni haklara sahip olmaları gibi toplumsal ve
siyasal olaylar, halk tarafından merak ve heyecanla izlendiği halde, mevcut basın, halkın haber alma
gereksinimini giderememiştir.[97]
* Boğazlar Sorunu ve 1841 Londra Sözleşmesi
“Boğazlar Sorunu” kısaca yabancı savaş gemilerinin barış zamanında ya da Türkiye’nin tarafsız
kaldığı bir savaşta Türk Boğazları’ndan geçişidir. Osmanlı İmparatorluğu güçlü olduğu sürece Boğazlar’ı
istediği devletin gemilerine açıp istemediğine kapatabilirdi; ancak genel kural Boğazlar’ın kapalı
tutulmasıydı.
Osmanlı Devleti, Boğazlar üzerindeki egemenliğini ilk kez 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması ile
sınırlamış ve Rus ticaret gemilerine Boğazlar’dan serbestçe geçme hakkını tanımıştır. Kısa bir süre içinde,
bu hak öteki devletlerin ticaret gemilerine de verilmiştir. Savaş gemileri konusunda ise Osmanlı Devleti
egemenliğini koruyor ve Boğazlar’ı bütün yabancı savaş gemilerine kapalı tutuyordu (Kaide-i Kadime).[98]
Boğazlar üzerindeki Osmanlı egemenliğinden en çok yakınan Rusya olmuştur. Gerçi Osmanlı
İmparatorluğu Boğazlar’ı kapalı tutup öteki yabancı savaş gemilerinin, özellikle İngiliz ve Fransız
Donanmaları’nın Karadeniz’e girmesini önleyerek Rusya’ya bir güvenlik sağlıyordu ama Rus savaş
gemilerinin Karadeniz’den Akdeniz’e çıkmasına da engel oluyordu.
Oysa Rus yöneticileri, kendi ülkelerini de öteki Avrupa devletleriyle yarışabilecek duruma getirmek için
sıcak denizlere açılmayı kaçınılmaz görüyorlardı. Üstelik zayıflamaya başlayan Osmanlı Devleti’nin artık
Boğazlar’ın bekçiliğini yapamayacağını; Karadeniz’i yabancı devletlerin savaş gemilerine kapalı
tutamayacağını düşünüyorlardı. Bu nedenlerle de gözlerini, Türk Boğazları ve İstanbul üzerine dikmişlerdi.
Mehmet Ali Paşa isyanı sırasında imzalanan Hünkar İskelesi Antlaşması, gerçi Boğazlar’ı Rus
gemilerine açmadı; bir savaşta Boğazlar’ın Rusya yararına kapatılacağını saptamakla yetindi. Ancak bu
konudaki bir anlaşmaya imza koydukları için Ruslar, Boğazlar üzerinde söz söyleyebilecek duruma geldiler.
“Boğazlar’ın Rus gemilerine açıldığı” yolundaki kuşkuların yersiz olduğunu anladıktan sonra
İngiltere’nin hoşuna gitmeyen budur. Bu nedenle Mısır olaylarının kapanmasından sonra, Boğazlar
sorununun kendisinin katılacağı bir uluslararası anlaşmaya bağlanmasını istemiştir.
İngiltere’nin bu isteği üzerine, 1841 Temmuzu’nda İngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya, Prusya ve
Osmanlı İmparatorluğu arasında Londra Boğazlar Sözleşmesi imzalanmıştır.
Bu sözleşmede, Osmanlı Devleti, öteden beri olduğu gibi bundan sonra da barış zamanında Türk
Boğazları’nı yabancı savaş gemilerine kapalı tutmayı, öteki devletler de bu karara saygı göstermeyi
kabullenmişlerdir. Böylece Osmanlı İmparatorluğu’nun Boğazlar üzerindeki mutlak egemenliği sona eriyor
ve Boğazlar’ın kapalılığı uluslararası güvenceye bağlanmış oluyordu.[99]
4.3.1. Özellikleri
40x55 cm. boyutunda haftalık bir gazete olan Tercüman-ı Ahval, pazar günleri yayımlanmıştır. 21 Ekim
1860’ta yayın hayatına başlayan gazetenin sahibi, kurucusu ve yazarı 30 yaşındaki Çapanzade Agah Efendi’dir. Yabancı dil bilen, içinde bulunduğu ortama göre yüksek kültür sahibi sayılan Agah Efendi, gazetenin
yayımlanması için gereken sermayeyi şahsen sağlamıştır.[100]
Gazete önceleri haftada bir çıkarken, bir süre sonra haftada iki, 22 Ocak 1861’den itibaren haftada üç,
dört, beş kez olmak üzere, 6 Ocak 1866’dan itibaren de Cuma hariç her gün yayımlanmıştır.
Şinasi’nin kaleme aldığı ve gazetenin ilk sayısında yer alan “Mukaddeme”de (önsöz) gazetede, iç ve dış
olaylardan seçme haberlerle, eğitici yazılar yayımlanacağı ve bunların halkın kolayca anlayabileceği düzeyde
olacağı belirtilmiştir.
Mukaddemede ayrıca, bireylerin düşünce ve kanaatlerini açığa vurma hakkına değinilerek “halkın,
kendi vatanının çıkarları üzerine görüş belirtmesinin, kazanılmış haklarından sayılacağı” kaydedilmiştir.
[101]
İçeriği ve genel düzeni bakımından, kendinden öncekilere göre çok gelişmiş durumda olan bu gazetede,
haberler ve öteki yazılar özenle birbirinden ayrı yerlere konulmuş; gazetenin iç sayfalarında, resmi ve özel
ilanlara yer verilmiştir.
Haberlere, niteliklerine göre başlıklar ve ikinci başlıklar atılmış; başlıklarda değişik puntolar
kullanılmasına çaba gösterilmiştir.
Yazı zenginliği ve mizanpaj yönünden gazete, ayrı bir değere sahiptir. İç ve dış haberlerin yanında resmi
haberlere, tüzüklere, anlaşmalara özenle yer verilmiş; piyasa ve borsa haberleri, sanayi, bankacılık, ulaşım ve
haberleşme konuları, fiyat listeleri, bazı inceleme yazıları, halkın ilgisini çekecek nitelikte özel bölümlere
yerleştirilmiştir.
Örneğin Mehmet Şeref’in, Fransızca’dan çevirerek “sorulu-cevaplı” yayımladığı siyasal ve ekonomik
yazılar, büyük ilgiyle karşılanmıştır. İmzalı başyazı geleneği Tercüman-ı Ahval ile başlamış; tartışmalar bu
gazeteyle Türk basınına girmiştir. İlk siyasi makale ve ilk tefrika bu gazetede yayımlanmıştır.
Şinasi’nin “Şair Evlenmesi” adlı manzum oyunu, basın tarihinin ilk tefrikası olarak Tercüman-ı Ahval’de basılmıştır. Bu tefrika 2. sayıda başlamış; 5. sayıda sona ermiştir. Bu oyun, Türk edebiyatında, Batı
tiyatrosu benzeri yazılmış ilk eserdir. Şinasi bu oyununda, arabulucular yardımıyla nikah yapılmasına ve
gençlerin kendi mutluluklarını seçme hakkından yoksun bırakılmalarını şiddetle eleştirmiştir.[102]
4.3.2. Şinasi’nin Rolü
Gazetede, Agah Efendi’nin en büyük yardımcısı, özellikle edebi yazılar yönünden, Meclis-i Maarif azası
olan 34 yaşındaki Şinasi’dir. Ancak Şinasi’nin, Tercüman-ı Ahval gazetesinde siyasi makaleler yazmadığını,
yalnız edebi yönden yardımlarda bulunduğunu, tarihi belgelere dayanarak belirtmekte yarar vardır.
Aslında Şinasi, Tercüman-ı Ahval’de ancak 6 ay çalışmış ve yazıları 25. sayıya kadar devam et miştir.
25. sayıdan sonra da Şinasi bu gazeteden ayrılmıştır.
22 Ocak 1861’den itibaren Tercüman-ı Ahval, küçük boyda ve haftada 3 gün (pazar, salı, perşembe
günleri) çıkmaya başlamıştır. Tercüman-ı Ahval’in başlıca yazarları arasında Agah Efendi ve Şinasi’den
başka, Ahmet Vefik Paşa, Sarı Tevfik Bey, Mehmet Şerif Bey, (Mir’at Sahibi) Refik Bey, Hasan Suphi
Efendi bulunmaktadır.[103]
4.3.3. Türk Basınında İlk Rekabet, İlk Tartışma
Basın alanında, yirmi yıl tek başına faaliyet gösteren Ceride-i Havadis gazetesi, Tercüman-ı Ahval’in
yayın hayatına girmesini ve güçlü bir yazı kadrosuna sahip olmasını bir türlü hazmedemediğinden, 29.
sayısında “Ceride ile Müşteri Arasında Bir Muhavere” başlıklı bir yazı yayımlamıştır.
Bu yazının, Mecmua-i Fünun adlı dergiyi yayımlayan Münif Paşa tarafından yazıldığı, ilgililerce ifade
edilmiştir. Adı geçen mecmua 1862’de yayımlanmıştır. Söz konusu yazıda, gazetelerin görevlerinden ve
biçimlerinden söz edildikten sonra, Şinasi’nin, Tercüman-ı Ahval’de yayımlanan Şair Evlenmesi adlı
tefrikası, “kocakarılara mahsus masal” olarak nitelendirilmiştir.
Bu yazı üzerine Tercüman-ı Ahval bir liste yayımlamış; bu listede mevcut üç gazetenin adı, sıfatı ve
sahibi belirtilmiştir. Bu liste okuyucuya, Ceride-i Havadis sahibinin bir İngiliz, Tercüman-ı Ahval’in
sahibinin de “Ehl-i İslam” olduğunu anlatmak için konulmuştur. Ayrıca bu listenin sonuna da şöyle bir ibare
yazılmıştır:
“Takvim-i Vakayi’nin hasılat ve karı hükümete aittir. Ceride-i Havadis’in masraf ve karı sahibine ait
olduktan başka, hükümet tarafından maaş dahi verilir. Gayri resmi olan jurnallerin masarif ve menafi’i
sahiplerine aittir.”
Basın tarihinin ilk polemiği sayılan bu tür tartışmalar, çeşitli konuları kapsayarak bir süre devam
etmiştir.
4.3.4. İlk Gazete Kapatılması
Tercüman-ı Ahval’de, eğitim sisteminin aksaklıklarını belirten yazılarla, ilk siyasi eleştiri örneği de
verilmiştir. Yazarı Ziya Bey (Paşa) olduğu ileri sürülen ve eğitimdeki aksaklıkları konu alan bir yazı üzerine,
hükümet duruma müdahale etmiş ve Tercüman-ı Ahval 1861 Mayısı’nda, iki hafta süreyle kapatılmıştır.
Bu kapanış 43. sayı ile 44. sayı arasına rastlamaktadır. Böylece basın tarihinde ilk gazete kapatma olayı
meydana gelmiştir. (Takvim-i Vakayi’nin kapatılışı, daha sonra İstibdat Dönemi’nde olmuştur.)[104]
Bu kapatılışın çeşitli nedenleri olduğu akla yakın gelmektedir. Ya hükümet iki gazete arasındaki
tartışmadan endişe duymuştur, çünkü taraflardan birisi İngiliz uyrukludur ve ülkede kapitülasyonlar vardır;
ya da hükümet, eğitim politikasının eleştirilmesini hoş karşılamamıştır.
O günlerde, ülkede henüz bir basın kanunu ya da basın tüzüğü mevcut olmadığından, Tercüman-ı
Ahval’in bu biçimde cezalandırılması, “keyfî mahiyette bir idari tasarruf” olarak değerlendirilmiştir. (İlk
Basın Tüzüğü 1864 tarihlidir.)[105]
Ruzname-i Ceride-i Havadis, bu kapatma olayını 153. sayısında haber olarak şöyle bildirmiştir:
“Tercüman-ı Ahval adlı gazetenin yazarı, yetkisinin dışında hareket ettiğinden, kendisi Babıali’ye
çağrılarak matbaasının kapattırıldığının resmen tebliğ olunduğu haber alınmıştır.”
İki hafta kapalı kalan Tercüman-ı Ahval, sonraki pazar günü yeniden çıkan 44. sayısında şöyle bir
yazıyla konuya değinmiştir:
“Hasbelicap birkaç gün gecikmeden sonra, Babıali’nin izniyle Tercüman-ı Ahval yine meydana geldi.
Vah vah Ceride-i Havadis, umduğu azadelik sevincinden çok vakit mütelezziz olamadı.”
583. sayısına kadar, Tercüman-ı Ahval’in üzerinde sahip ve sorumlu müdür adlarına rastlanmamaktadır.
30 Aralık 1864 tarihli 583. sayıda ise 4. sayfanın sonunda “Tevfik” adı görülmektedir. Bu imza nın, 15 Kasım
1884 tarihli Basın Tüzüğü hükümlerine uyulmak amacıyla konulduğu anlaşılmaktadır.
Tercüman-ı Ahval, liberal eğilimli özel bir gazete olarak kendisini kabul ettirmiş; kültürel eylemin
gelişmesinde, Türk toplumunun siyasal uyanışında rol oynamıştır.
4.3.5. İlk Profesyonel Gazeteci: Agah Efendi
Tercüman-ı Ahval gazetesinin sahibi ve yazarı Agah Efendi, ülkede profesyonel gazetecilik mesleğinin
kurucusu olmuştur. Ülkede ilk muhalefetin doğmasında, “Yeni Osmanlılar” adıyla ilk muhalefet örgütünün
kurulmasında, ilk milliyetçilik düşüncelerinin gelişmesinde, fikirleriyle ve eylemleriyle etkili olan Agah
Efendi, ilk gazete sahibi, ilk başyazar ve ilk yazı işleri müdürü olarak “Türk Gazeteciliği’nin Piri” unvanını
kazanmıştır.
Tercüman-ı Ahval’i kendi parasıyla çıkaran ve bu gazetenin her şeyi sayılan Agah Efendi, 1832 yılında
İstanbul, Sarıyer’de doğmuştur.
Bir süre Beyoğlu’nda bulunan Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane’de okumuş; Fransızca öğrenmiş; ancak
öğrenimini yarıda bırakarak Babıali Tercüme Kalemi’ne girmiştir.
Agah Efendi, 1852’de Paris Elçiliği’ne atanan Rifat Paşa’nın katibi olarak bu kente gitmiştir.[106]
Agah Efendi, Paris’te 3. Napolyon ve Kraliçe Eugény’ye tanıtılmış; törenlere katılmış; gazeteleri
izlemiştir. Fransa’dakilere benzer bir gazete çıkarmayı o zaman düşünmüş olduğu sanılmaktadır.
Avrupa’yı gördükten sonra, Osmanlı İmparatorluğu’nun geri kalış nedenleri üzerinde bir hayli
düşünmüş; Abdülmecit’in ölümünden sonra yerine geçen Abdülaziz’in ülkeyi yönetme tarzını “keyfi” olarak
nitelendirdiğinden, bir Anayasa gereği üzerinde önemle durmuştur.
Kendisi gibi aydın fikirli gençlerle (Namık Kemal, Ali Suavi, Şinasi, Ziya Bey [Paşa], Ebüzziya Tevfik),
meşrutiyet yönetiminin kurulması için çaba gösteren Agah Efendi, 1865 yılında “Yeni Osmanlılar” adlı
örgütün kuruluşuna öncülük edenlerdendir. Bu örgüte, dış ülkelerde “Jön Türkler” adı verilmiş ve örgüt daha
sonraları sultanlık yönetimine karşı başlatılan bütün girişimlere simge olmuştur.[107]
Agah Efendi, Namık Kemal, Ahmet Mithat Efendi, Ahmet Rasim, Ahmet İhsan Tokgöz ya da Hüseyin
Cahit Yalçın gibi bütün yaşamını gazeteye vermiş bir yazar değildir. Bütün ömründe basına, ayırdığı süre en
çok 11 yıldır. Ancak çıkardığı gazete, Türkiye’de ilk fikir gazetesidir.[108]
Oysa ki kendisi daha önce hiç gazetecilik yapmamıştır. 28 yaşındayken çıkardığı Tercüman-ı Ahval’deki
gazeteciliği ise (1860-1867) yedi yıl sürmüştür. Bu süre içinde, Agah Efendi devlet memuriyetinden de
ayrılmayarak memuriyetle gazeteciliği bir arada yürütmüştür.
1867’de, gazetesi kapandığı zaman Agah Efendi, “Vapur-u Hümayunlar” idaresinde memur olarak
görev yapmaktadır.[109]
Sadrazam Ali Paşa, Yeni Osmanlılar’ın gizli çalışmalarını öğrenince, ilk tutuklamalar başladığından,
Namık Kemal ve Ziya Bey, 17 Mayıs 1867’de Paris’e kaçmışlardır.
Aynı cemiyetin üyesi olduğu için memuriyetten azledilen Agah Efendi de 31 Mayıs 1867’de, yurt dışına
kaçan ikinci kafileye katılarak Paris’e gitmiştir.
Böylece Agah Efendi’nin Avrupa’daki dört yıllık yeni yaşam dönemi başlamıştır. 1867-71 yılları
arasında Fransa, İngiltere ve Belçika’da yaşayan Agah Efendi, Paris’te, yurt dışına kaçan arkadaşlarıyla
Muhbir (Haberci) ve Hürriyet gazetelerini yayımlamıştır.[110]
Agah Efendi, 1870 Fransız-Alman Savaşı sırasında Paris kuşatıldığında, çok sıkıntılı günler geçirmiş;
daha sonra posta pulu tutkusu nedeniyle Brüksel’e yerleşmiştir.*
Bir süre sonra Londra’ya geçerek, orada Yeni Osmanlılar’ca yayımlanan “Hürriyet” gazetesinde yazılar
yazan Agah Efendi, ancak Kasım 1871’de İstanbul’a dönebilmiştir.
Agâh Efendi yaşamı boyunca yalnızlıktan ve sessizlikten hoşlanan, az konuşan, hiç kimseye baş
eğmeyen aydın bir kişiliğe sahiptir.
Dil bilgisi çok güçlüdür. Sessiz ve mütevazı görünüşü altında, bütün ömrünce sönmeyen bir özgürlük
ateşi ve ulus sevgisi taşımıştır. Onu gazeteci yapan ve çok hareketli bir yaşama sürükleyen, bu ateş ile bu
sevgi olmuştur.
Agah Efendi çeşitli devlet hizmetlerinde bulunmuş; İzmit Mutasarrıflığı, Posta Müdürlüğü ve Nazırlığı
yapmış; Sayıştay ve Danıştay’a üye atanmıştır.
Osmanlı Tahtı’nda İkinci Abdülhamit’in bulunduğu yıllarda, özgürlük yanlısı olduğu için Devlet Şurası
üyeliğinden azledilen Agah Efendi, sıkıyönetim komutanlığı kararıyla önce Bursa’ya sürgün edilmiş; bir yıl
sonra sürgün yeri Ankara olarak değiştirilmiştir.
Altı yıl sürgün hayatı yaşadığı Ankara’da, bugünkü Atatürk Orman Çiftliği karşısında bir arazi
kiralayarak çiftçilik yaptığı, bir süre sonra da Cebeci yakınlarında bir evde oturduğu, Ahmet İhsan
Tokgöz’ün, 1938 yılında Servet-i Fünun dergisinde yayımlanan anılarından anlaşılmaktadır.
21 Ocak 1884’te, İkinci Abdülhamit tarafından affedilerek önce 5 Mayıs 1884’te Rodos
Mutasarrıflığı’na atanmış; oradan Midilli’ye nakledilmiş ve 15 Ekim 1884’de, Atina Elçiliği’ne getirilmiştir.
Agah Efendi Aralık 1885’te Atina’da 53 yaşında vefat etmiştir.
Gedikpaşa’daki Güllü Agop Tiyatrosu’nun edebi kurulunda da görev alan ve tiyatro eserleriyle yakından
ilgilenen Agah Efendi’yi tarihe geçiren en önemli hareketi, 1860 yılında ilk ulusal gazete olan Tercüman-ı
Ahval’i çıkarması ve 1866’ya kadar yayınlamasıdır.
* Agah Efendi’nin Paris Yılları…
Paris’in Kuşatılması sırasında, açlıktan kedilerin bile yendiği, Agah Efendi’nin yediği kedilerin
postlarını yanında sakladığı ve dostlarına gösterdiği, Ahmet İhsan’ın, Servet-i Fünun dergisinde yayımladığı
anılarında yer almaktadır.
Posta puluna olan aşırı tutkusu, bu yerleşmede başlıca etken olmuştur. Nitekim Belçika Posta
Teşkilatı’nı incelemiş; bu sayede ülkede ilk posta pulunu ihdas etmiştir.[111]
4.4. Tasvir-i Efkar (1862)
Türk gazeteciliğinin doğuşu, resmi bir gazete olan Takvim-i Vakayi ve yarı resmi nitelikteki Ceride-i
Havadis ile başlamış; gelişmesi ise Tercüman-ı Ahval ile Tasvir-i Efkar’ın yayımlanmasıyla sürmüştür.
Tasvir-i Efkar’ın, Şinasi’nin kalemiyle hürriyet düşüncesini yayması açısından, Türk Basın Tarihi’nde
önemli bir yeri vardır. Dönemin en güçlü, en özlü ve en kültürlü yazıları Şinasi’nin kaleminden çıkmıştır.
Takvim-i Vakayi yalnız olayları aktaran, Ceride-i Havadis ise buna ek olarak Batı’dan bazı bilgiler ve
olaylarla ilgili gelişmeleri veren gazetelerdir.
Gazeteciliğin gelişme döneminde, ilk siyasi makaleleri sütunlarına koyan, kendinden öncekilere göre,
“daha bir gazete” niteliğine bürünen ve fikir gazeteciliği çığırını açan Tercüman-ı Ahval’dir.
Açılan bu çığırda, daha çok emek ve titizlikle yayın hayatına giren ikinci gazete ise edip ve yazar
İbrahim Şinasi’nin çıkardığı Tasvir-i Efkar’dır.
Gazetecilik hayatına, Agah Efendi’nin Tercüman-ı Ahval gazetesinde başlayan Şinasi, tek başına bir
düşünce gazetesi çıkarmaya karar vermiş ve 25. sayıdan sonra adı geçen gazeteden ayrılarak, 27 Haziran
1862 Cuma gününden itibaren “Tasvir-i Efkar”ı yayımlamıştır.[112]
Şinasi’nin kalemiyle hürriyet düşüncesini yayması açısından, bu gazetenin Türk Basın Tarihi’nde çok
önemli bir yeri vardır. O dönemin en güçlü, en özlü ve en kültürlü yazıları onun kaleminden çıkmıştır.
Tasvir-i Efkar kendinden önce yayımlanmış üç gazeteden daha gelişmiş bir nitelikte, o döneme göre
güçlü bir fikir gazetesi olarak, sütunlarında halk için çok yararlı makalelere ve başyazılara yer vermiştir.
Tasvir-i Efkar’ın Türkçe basına getirdiği en önemli yeniliklerden biri, okuyucu mektuplarıyla ilgilidir.
Takvim-i Vakayi ve Ceride-i Havadis’in, yalnızca Padişah’a ve vezirlere övgü taşıyan okuyucu mektuplarına
yer vermelerine karşılık, Şinasi, gerçek okuyucusunun fikirlerini yansıtan yazılara sütunlarını açmıştır.
Öteki yenilik ise Arap harfleriyle dizgiyi kolaylaştırmak için, dizgi kasasındaki harf sayısının 112’ye
indirilmesi olmuştur.[113]
Yazılarında “milliyet” ve “meşrutiyet” kelimelerini cesaretle kullanan ve ilk kez “Reisicumhur”dan söz
eden yazar Şinasi’dir. Nitekim ilk sayıdaki giriş bölümünde, gazetenin amacının, haber ulaştırmak, halka
kendi yararlarını düşünmeyi, kendi sorunları üzerinde durmayı öğretmek olduğu, özellikle belirtilmiştir.
Şinasi’ye göre, “Gazete, bilimin ve eğitimin gelişmesi sorunlarını ele alacaktır. Halk ancak, gazete
aracılığıyla kendini ilgilendiren konularda düşüncelerini belirtebilir. Bunun için de gazete, her kültürlü ulus
için gereklidir.”[114]
4.4.1. Özellikleri
Bu gazete tüm içeriğiyle Şinasi’nin eseridir. Gazetenin başlığı altında “Havadis ve Maarife dair Osmanlı
Gazetesi” ibaresi yazılıdır. Bunun alt bölümünde ise haftada iki kez yayımlandığı, milli eğitime ve hayırlı
işlere ait ilanların parasız basıldığı, 6 aylığının (80), 3 aylığının (40), sayısının (1) kuruş olduğu kayıtlıdır.
Gazete çift sütun üzerine dizilmiş; iç ve dış haberler için “Havadis-i Dahiliye”, “Havadis-i Hariciye”
diye özel sütunlar ayrılmış ve en ünlü yazı ustalarına süslü başlıklar yaptırılmıştır.
Bu gazetenin yayımlandığı günlerde, Osmanlı tahtında Padişah Abdülaziz oturmaktadır. Gazetenin
varlığından huzursuzluk duyan bir hükümdarın ülkeyi yönetmesine rağmen, Şinasi gazetesinde, “halkoyu,
devlet işlerinde kamuoyunun önemi, düşünce özgürlüğü” gibi konuları ustalıkla işlemiş; bu konularda halkı
uyandırıcı ve uyarıcı başyazılar yazmıştır. Böylece Şinasi, gazetenin, “kamuoyu” fikrinin oluşmasına katkısı,
konusuna yoğunlukla değinen ilk yazar olmuştur.
4.4.2. Edebi Tartışmalar
İlk edebi tartışmalar bu gazetede başlamış; bu nedenle Tasvir-i Efkar aydınlar tarafından büyük ilgiyle
izlenmiştir. Türk Edebiyatı’nın eleştiri bölümünde, bir ünlü “Mebhuse-tü-Anha” konusu vardır. Edebi bir
tartışmanın öyküsü olan bu konu, aslında basit bir nedenden doğmuştur.
Giampiétri adında bir Fransız tarafından yayımlanmakta olan Courrier d’Orient gazetesinde çıkan bir
makaleye, Ruzname-i Ceride-i Havadis itirazda bulunmuş; Courrier d’Orient ise bu itirazı reddeden cevabını
Tasvir-i Efkar’a yazdırdığından, tartışma Tasvir-i Efkar ile Ruzname-i Ceride-i Havadis arasında sürmüştür.
Ruzname-i Ceride-i Havadis’de, Ayan Reisi Sait Paşa, Tasvir-i Efkar’da ise Şinasi, “Mebhuse-tü-Anha”
ve öteki tamlamaların yazılış ve kullanılış biçimlerini tartışmışlardır. Şinasi, Ruzname-i Ceride-i Havadis’de
kullanılmış bazı tamlamaları hatalı bulmuş ve bunların doğrularını göstermeye çalışmıştır. Bu tartışmalar iki
buçuk ay kadar sürmüş; Şinasi’nin olgun ve anlayışlı davranışıyla, kimse incinmeden sona ermiştir.[115]
Bu tartışmanın en önemli yanı, o dönem basınına, edebiyatın egemen olduğunu göstermesi, ayrıca
düzeyli eleştiri çığırını açmış olmasıdır. Şinasi, bu tartışma süresince asla konu dışına çıkmamıştır. Onun
yazarlıktaki bu davranışı gözden geçirildiğinde: “tartışma sırasında konudan asla ayrılmaması, iddialarını
belgelere dayandırması, çok objektif davranması, yanlışları gösterilince bunu büyük olgunlukla karşılaması,
karşısındakileri asla küçümsememesi, tartışmayı şahsiyete dökmemesi” gibi ilkeler dikkat
çekmektedir.”[116]
Aslında yukarda sıralananlar, Batılı anlamdaki eleştirinin başlıca öğeleridir. Bu tartışmanın asıl önemi,
konusundan çok Şinasi’nin dildeki geniş bilgisini göstermesi, ülkede eleştiri düşüncesini uyandırması ve bu
yolda olgun ve düzeyli bir örnek vermesidir.
4.4.3. Şinasi’ye Göre Gazete
Şinasi’nin, 3,5 yıl süren gazeteciliğinin 6 ayı Tercüman-ı Ahval’de, üç yılı da Tasvir-i Efkar’da
geçmiştir. Ona göre gazete, halkı eğiten, yetiştiren bir fikir organıdır. Toplum içindeki herkesin, ülkesi için
yararlı düşüncelerini, söz ve yazıyla anlatması doğal hakkıdır.
Tasvir-i Efkar ayrıca mali reformlar, sarraf çevrelerinin oyunları, fakirlerin durumu, İstanbul’un kent
olarak dertleri, eğitim sistemine eleştiriler, Karadağ sorunu, Rusya’nın Kafkaslar ve Polonya politikaları gibi
konularda önemli yankılar sağlamıştır.
Şinasi, bir gazete dilinin oluşması için bütün ömrünce çalışmıştır. Ona göre, Avrupa ülkelerinin bu kadar
ilerlemelerinin nedenlerinden biri de gazetelerin çokluğudur. Gazete halk için olduğuna göre, halkın
anlayacağı dille yazılmalıdır.[117]
Onun gazetecilikteki hizmetlerinden bir diğeri, halka haklarının ne olduğunu göstermesi, gerektiğinde
bunları savunmasını öğütlemesidir.
“Millet” kavramını ilk kullanan yazarlardan biri olan Şinasi, yazılarında kamuoyunun önemini açıkça
belirtmiş; devleti, “milletin temsilcisi sıfatıyla, işleri yöneten ve milletin refahı için çalışan bir müessese”
olarak nitelemiştir.
Şinasi ayrıca, Türk unsurunun haklarını savunarak, “Yeni Osmanlılar Cemiyeti”nin sözcüsü durumuna
gelmiştir.
Şinasi’ye göre gazete, bilimin ve eğitimin gelişmesi sorununu ele alacak, millet, “söz” ve “yazı”
yardımıyla, kendi esenliği konusunda görüşlerini açıklama hakkına sahip olacaktır.
Özellikleri ve içeriğiyle Tasvir-i Efkar, o günün koşullarına göre bir hayli geliştirilmiş, örnek bir gazetedir. Dizgi ve baskı yönünden çok mükemmel bir biçimde yayımlanan bu gazeteyi Fuat Paşa beğenip takdir
ettiğinden, ilk sayısını Sultan Abdülaziz’e takdim etmiş; gazeteyi çok beğenen Padişah, Şinasi’ye 500 altın
ihsanda bulunmuştur.
Ancak, Yaver Rauf Bey aracılığıyla gönderilen bu parayı, Şinasi’nin, “Benim o kadar çok parayla
görülecek işim yoktur.” diyerek geri çevirdiği rivayet edilmiştir.[118]
4.4.4. Namık Kemal Yönetimi
Herkes tarafından sevilen Şinasi, “Meclisi Vala” üyeliğine atanması söz konusu iken, Paris’te eğitim
gördüğü dönemde arkadaşı olan Said Sermedi’nin, Âli Paşa’ya suikast düzenlemekle suçlanarak
tutuklanması ve kendisinin de “ihtilalci bir gazeteci” olduğu iddiasının ortaya atılması üzerine, 1865
İlkbaharı’nda, gazetesinin yönetimini Namık Kemal’e bırakarak Paris’e kaçmıştır.
Namık Kemal’in, Tasvir-i Efkar yönetimine ve yazar kadrosuna katılışı 200. sayıdan sonra olmuştur.
Büyük ölçüde Şinasi’nin etkisinde kalan Namık Kemal, 25 yaşında Tasvir-i Efkar gazetesinin başyazılarını
yazmaya başlamış; yazılarında yenilik ve özgürlük konularına fazlaca değindiğinden, aydın çevrelerde geniş
yankılar uyandırmıştır.
Genç başyazarın ilk yazıları, saray yetkililerince de çok beğenilmiştir. Örneğin Tasvir-i Efkar gazetesinde yazdığı “Yangın” başlıklı makale nedeniyle Âli Paşa kendisine rütbe vermiştir.[119]
Ancak 1867’de, Tasvir-i Efkar’ın 465. sayısında yayımlanan “Şark Meselesi” başlıklı bir yazı dizisi
üzerine, Namık Kemal’in gazetecilik yapması yasaklanmıştır.
Bunun üzerine Namık Kemal de Courrier d’Orient’ın sahibi Giampiétri’nin yardımıyla Paris’e kaçmış;
gazetenin yönetimi 469. sayıdan itibaren Recaizade Ekrem’e kalmıştır. Tasvir-i Efkar bu süre içinde 835 sayı
yayımlanmıştır.[120]
4.4.5. İbrahim Şinasi
Şinasi, 5 Ağustos 1826’da, İstanbul’da mütevazı bir topçu subayının oğlu olarak doğmuştur. İlk
öğrenimini mahalle mektebinde yaptıktan sonra Tophane’de Fevziye Mektebi’ne girmiş; daha sonra Tophane
Kalemi’ne memur olmuştur.
Bu görevi sırasında, kişisel çabalarıyla Arapça ve Farsça öğrenmiş ve “Kamus”un yarısından fazlasını
ezberlemiştir. Böylelikle bir yandan İslam kültürünü iyi bilen kişilerle ilişkiler kurmuş; bir yandan da eski bir
Fransız subayından Fransızca öğrenmiştir.[121]
O dönemlerde, yetenekli bazı gençler öğrenim yapmak üzere, Osmanlı Hükümeti tarafından Avrupa’ya
gönderilmektedir. Şinasi de Padişah Abdülmecit’in emriyle 1849’da Fransa’ya gönderilmiştir.
Paris’te maliye öğrenimi sırasında, edebiyat alanında da çalışmalar yapan, 19. Yüzyıl Fransası’nın
toplumsal ve kültürel yaşamını derinliğine inceleyen, bu arada Lamartine ve Ernest Renan gibi ünlü kişilerle
ilişkiler kuran Şinasi, 1854’te İstanbul’a dönmüş ve Maarif Meclisi’ne üye olmuştur.
O günlerde kendisini Reşit Paşa, Mustafa Fazıl Paşa ve Yusuf Kamil Paşa takdir etmekte ve
kollamaktadırlar. İşte bu dönemde, önce kısa süre 1860’ta Agah Efendi’nin çıkardığı Tercüman-ı Ahval’de
yazarlık yapmış; bir süre sonra bu gazeteden ayrılarak “Tasvir-i Efkâr”ı yayımlamıştır.
Daha önce belirtildiği gibi, 1865 yılında Fransa’ya kaçan Şinasi, Paris’te bulunduğu süre içinde daha
çok dil ve edebiyat konularında çalışmalar yapmış; sözlük yazma girişiminde bulunmuştur. Şinasi, Fransız
Akademisi üyesi olan ünlü sözlük yazarı Emile Littré’den, bu konuda büyük ölçüde yararlanmıştır.
Şinasi, Türk ulusuna ve onun çocuklarına kendi öz diliyle düşünme ve yazma olanakları sağlamış;
halkla aydın arasında köprüler kurmuştur. Şinasi için, “Doğu ile Batı arasında köprüler kurdu.”
denilmektedir. Oysa gerçekte Şinasi, halkla aydın arasında köprü kurulmadan, Doğu ile Batı arasında bir
bağlantı kurmanın olanaksız olduğuna inanmıştır.
Fransa’da bulunduğu 1867 yılında, resmi bir ziyaret için Abdülaziz ile Paris’e gelen Fuat Paşa,
Şinasi’ye İstanbul’a dönmesini söylemiştir. Bu çağrıya uyarak yurda dönen Şinasi, kısa bir süre kaldıktan
sonra yine Paris’e gitmiştir.[122]
Ancak o günlerde Fransa karışıklıklar içindedir. Üçüncü Napolyon esir olmuş; Fransa’da Cumhuriyet
ilan edilmiştir. Politik ortamın karışıklığından etkilenen Şinasi huzursuzluk duymaya başlamış; daha sonraki
günleri böyle bir atmosfer içinde ve bunalımlarla geçirmiştir. Şinasi, o koşullar altında Avrupa’da daha fazla
kalmayı sakıncalı gördüğünden 1870’te İstanbul’a dönmüş; Babıali’de, Giritli Cemali Efendi’nin evinde
küçük bir basımevi kurarak dilcilik çalışmalarına, çevirilere ve sözlük hazırlıklarına girişmiştir. Şinasi, bu
çalışmaları sırasında siyasetten ve gazetecilikten tamamen uzaklaşmıştır.
Yüzü gülmeyen, çok şüpheci olduğundan kimseye güvenmeyen, pek az konuşan, kendisine soru
sorulmasından hoşlanmayan ve çok sessiz bir insan olan Şinasi, bu küçük basımevinde hem yazar hem
basımevi sahibi hem de mürettip olarak sönük bir yaşam sürdürmüş; günlerini yer yatağında geçiren bir
patron olmuştur.[123]
Babıâli Caddesi’nin gürültülü havasından bir hayli yorulmuş olan Şinasi, bu sıkıntılı hayata son vermek
amacıyla baskı makinesini yakındaki “Beşirağa” tekkesine yerleştirmiş ve Cihangir’deki eski evine taşınmıştır. Bu basit ve mütevazı evde, çok güç geçim koşulları altında yaşamını sürdüren Şinasi, toplumla
ilişkisini kesmiş; sadece Paris’te yazmış olduğu sözlüğü bastırmak çaba ve kaygısına düşmüştür.
Sözlük çalışmaları devam ederken, Şinasi’nin hastalandığını haber alan Mustafa Fazıl Paşa yardıma
koşmuş; bakıcılar görevlendirmiştir. Ancak Şinasi başındaki tümör yüzünden ağırlaşan hastalıktan
kurtarılamayarak, 13 Eylül 1871’de Cihangir’deki mütevazı odasında kitapları arasında ölmüştür.
Şinasi’nin gazetecilikten başka şairliği de vardır; kaside ve gazeller kaleme almış; Fransızca’dan
çeviriler yapmıştır. Ayrıca, ilk yerli tiyatro oyunu olan “Şair Evlenmesi’ni yazmıştır. Yıllarca üzerinde
çalıştığı sözlük ve dilbilgisi notları ise kaybolmuştur.
Şiirleri “Müntahabat-ı Eş’ar” olarak da bilinen “Divan-ı Şinasi” (1862) adlı kitapta toplanmıştır.
“Durub-ı Emsal-i Osmaniye” (1863) adlı yapıtında ise atasözlerini toplamıştır.[124]
4.5. Ruzname-i Ceride-i Havadis (1864)
Alfred Churchill, babasının ölümünden sonra Ceride-i Havadis’i, 27 Eylül 1864 tarihinde, 1212. sayıdan
sonra kapatmış; bu gazetenin eki olan Ruzname-i Ceride-i Havadis’i düzenli bir biçimde ve haftada 5 gün
yayımlamaya başlamıştır.
Bunun nedeni, gazetecilik tarihindeki ilk rekabet olayıdır. Çünkü Ceride-i Havadis çıkmaktayken
Tercüman-ı Ahval gazetesi yayın hayatına girmiştir.
Yetenekli bir yazar kadrosuna sahip olan bu gazetenin, kendi satışını etkileyeceğini düşünen Alfred
Churchill, gazetesine yeni bir kimlik vermek amacıyla “Ruzname-i Ceride-i Havadis”i yayımlamıştır.
Daha doğru bir deyimle, asıl gazetenin ekleri halinde, 1854’ten bu yana önemli haberleri yayımlamak
üzere, düzensiz zamanlarda çıkarılmış olan Ruzname-i Ceride-i Havadis, günlük gazete haline getirilmiştir.
Gazete yeni biçim ve içeriğiyle 25 Eylül 1864’te yayınlanmıştır. Bir sayısı 10 paraya satılan bu
gazetede, daha çok ekonomik haberlere yer verilmiştir. Bu suretle “Ruzname”, babası sayılan “Ceride-i
Havadis’ten” yirmi beş yıl sonra yayın hayatına girmiştir. Bu gazeteye de devlet tarafından 2500 kuruş aylık
tahsis edilmiştir.
Gazetenin bazı makaleleri arasında “Sait” imzası bulunmaktadır. Bu imzanın da Sadrazam Küçük Sait
Paşa’ya ait olduğu sanılmaktadır. Ruzname, devletin icraatını öven bir haber gazetesi niteliğinde yayınına
devam etmiş; ancak uzun ömürlü olamamıştır. Ruzname, öteki gazetelerin çoğalması üzerine, önemini
yitirdiğinden kendiliğinden kapanmıştır.[125]
4.6. Tanzimat Dönemi Basınının Özellikleri
Tanzimat, bir açıdan Osmanlı İmparatorluğu’nun bazı kurumlarıyla Batı’ya yönelişi demektir. Ancak
Tanzimat basınının tipik özelliği, siyasal ve toplumsal konularda yazı yazabilecek kadrolardan yoksun
oluşudur. Bu nedenle gazetelerin içeriğinde, dil ve edebiyat sorunlarına ağırlık verilmiştir. Özellikle
edebiyatla ilgili konular, gazetelerde önemli yer tutmuştur.
Bu yüzden Tanzimat döneminin yazarları, ilk gazeteciler olmuşlardır. Daha sonraları siyasi makale
yazan Namık Kemal, Şinasi, Ziya Paşa, Ebuzziya Tevfik gibi yazarların ise fikirlerinden çok üslupları ağır
basmıştır.
Bu dönemin aydın ve yazarları, kültür sorunlarına eğildikleri zaman, görüşleri daima siyasal sorunların
etkisi altında karışık ve belirsiz kalmıştır. Bu sorunlara gelenekçi, reformcu ve Batıcı eğilimlerin karması
olan bir görüşle bakılmıştır.
Bu kişiler, Osmanlı toplum yaşamında, çağdaş uygarlıkla uzlaşamaz yanlar bulunduğunu görmüşler ve
bunların değiştirilmesini istemişlerdir. Ancak siyasal reform savaşı zamanı gelince, yalnızca anayasa
reformunun her derde çözüm olacağında birleşmişlerdir. Bu tutum ise sorunlara köktenci çözümden uzak
kalmıştır.[126]
Bu arada, ülkenin içinde bulunduğu siyasal koşullar ve özgürlüklerin alabildiğince kısıtlanması, eli
kalem tutanların gazete çıkarmalarını ve düşüncelerini savunmalarını zorunlu kılmıştır. Bu nedenle Tanzimat
Dönemi’nin ve Meşrutiyet öncesinin gazeteleri, edebiyatla el ele yürümüşlerdir. Söz konusu dönemde
basının temel işlevi, yabancı gazetelerden dış olaylarla ilgili haberleri çevirmek, olanaklar ölçüsünde ülke
haberleri vermek, “tevcihat” başlığı altında, Padişah tarafından onaylanan atama ve yükselme işlemlerinden
ilgilileri haberdar etmek, bir de “Havadis-i Şetta” başlığı altında, çeşitli konularla ilgili bilgileri ve sık sık
okuyucu mektupları yayımlamak olmuştur.[127]
Bu koşullara rağmen Osmanlı ülkesinde gazete Tanzimat döneminde filizlenmiş ve gelişmiştir. Prof. Dr.
Cahit Tanyol’a göre “Tanzimat, ekonomik bakımdan sömürgeleşme, kültür bakımından yabancılaşma fakat
Şinasi’nin açtığı çığır bakımından aydınlanma ve çağdaşlaşma hareketinin başlangıcıdır.[128]
* Ariza
Ülkede kurulan Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin (1865) üyeleri, basın yoluyla halka yararlı
olamayacaklarını anladıkları için yurt dışına kaçmışlardır. Böylece yurt dışında muhalif bir basın
oluşmuştur. (Jön Türkler-Jeunes Turcs)[129]
Yurttaki gazeteler de özgürlükten yoksun bir hava içinde, Sadrazam Ali Paşa’yı (Kararname-i Ali)
kızdırmamak için çaba harcayan organlar haline gelmişlerdir.
Yeni Osmanlılar Cemiyeti’nin daha sonra fiili başkanı olan Mustafa Fazıl Paşa’nın Mart 1867’de
Padişah’a hitaben yayınladığı mektup “Ariza”, Yeni Osmanlılar’ın temel görüşlerini yansıtması açısından
önemlidir. Ariza’da yer alan temel önerileri şöyle özetlemek mümkündür:
“- Padişahların sarayına en güç giren şey doğruluktur. Onların çevrelerinde bulunan kimseler
doğruluğu kendilerinden bile gizlerler.
- Ulusların hayatında birinci derecede önemli olan ve düzenleyici durumda bulunan şey hürriyettir.
Onun yerini başka hiçbir şey tutamaz.
- İdare şeklini değiştiriniz ve serbest bir düzen kurarak devleti kurtarınız.
- Ulusların hukukunu tahdit ve tayin eden din ve mezhep değildir. Zira din, dünya işlerine karışırsa
hepimizi yok eder. Kendisi de yok olur.
- Bizi çöküntüye götüren şey, eski usul ve sistemlerle yönetilmemizdir. Artık bu usulü bırakalım, diğer
devletlerin kabul ettiği yeni idare şeklini kabul edelim.
- Her eyaletten serbestçe seçilecek üyelerden oluşan bir Millet Meclisi kurulsun. Milletvekilleri
İstanbul’a gelsinler ve halkın ihtiyaçlarını doğru size arz etsinler.”
Sultana hitaben (Hünkarım) sözcüğü ile başlayan bu mektup 1867 yılı başında Paris’te Fransızca
olarak basılmış; İstanbul’daki (Courrier d’Orient) gazetesi sahibi Jean Pietri’nin yardımlarıyla Fransız
Kayol’un litografyasında 50 bin nüsha çoğaltılarak elden ele dağıtılmıştır.
İstanbul kamuoyunda büyük yankılar uyandıran bu mektup (Courrier d’Orient) gazetesinden başka 21
Şubat 1867’de Muhbir gazetesinde, iki gün sonra da Tasvir-i Efkar’da yeniden yayınlanmıştır.[130]
5. OSMANLI’DA TAŞRA BASINI
Tanzimat’ın ilanıyla sancak ve eyalet merkezlerinde kurulan meclisler, çalışmalarını 1849 yılına kadar
“Muhassıllık Meclisleri” için çıkarılan yönetmeliğe göre sürdürmüşlerdir. Bu dönemde karşılaşılan zorluklar
ise “Meclis-i Vala” kararlarıyla giderilmeye çalışılmıştır.
1840-1849 yılları arasındaki uygulamanın ışığı altında hazırlanan Eyalet Meclisleri Nizamnamesi, 1849
Ocak ayında yürürlüğe girmiştir. Dokuz bölüm ve 68 madde biçiminde düzenlenmiş bulunan bu yönetmelik
de 1864 Vilayet Nizamnamesi’nin çıkarılmasına kadar yürürlükte kalmıştır.
5.1. Vilayet Nizamnamesi
Osmanlı mahalli idarelerinde ilk büyük düzenleme, eyalet sisteminin kaldırılarak vilayet sistemine
geçişle ilgili, 7 Kasım 1864’te çıkarılan nizamnameyle yapılmıştır.
Bu girişimin amacı, Ali Paşa’nın, 1856 Islahat Fermanı’nın 13. fıkrasına uygun olarak yaptığı, “ Halkın
ülke işlerine katılması temel kuralının uygulamaya konulması, halen geçerli olan merkeziyet usulündeki
mutlakıyetçi yönetimin hafifletilmesine yöneliktir.” sözleriyle açıklanmıştır.
1865’te Bosna vilayetinin kurulması için ayrı bir nizamname çıkarılmış; bunu Suriye, Erzurum, Halep,
Edirne, vs. vilayetlerinin kurulması izlemiştir.[131]
7 Kasım 1864 Nizamnamesi ile “liva”ların (sancak) temel alındığı, bir yeni idari düzenlemeye
gidilmiştir. 1864 denemesi, genel bir uygulamaya örnek olmuştur. Nitekim Osmanlı Avrupası’nda 10 vilayet
ve 44 sancakta, Osmanlı Asyası’nda 16 vilayet ve 74 sancakta, Osmanlı Afrikası’nda ise 1 vilayet ve 5
sancakta uygulamaya konulan bu yeni düzen, 22 Ocak 1871’de “İdare-i Umumiye-i Vilayat Nizamnamesi”
adı altında daha da geliştirilmiştir. Buna göre, yerel yönetim birimleri, vilayet, liva, kaza, nahiye ve köy
düzeyinde yeniden yapılandırılmıştır.[132]
Nizamname ayrıca, valinin yanı sıra vali yardımcılığı görevini de tanımlarken, defterdar, mektupçu,
umur-u ecnebiye müdürü (yabancılarla ilgili işler müdürü), ziraat ve ticaret müdürü, maarif müdürü, tarik
emini (yol emini), defter-i hakani müdürü, emlak ve nüfus memurları, evkaf müdürü, alay beyi (güvenlik
kuvvetleri komutanı) gibi yöneticilerin görevlerini ve iş bölümü ilkelerini belirlemiştir.[133]
5.2. Taşrada Resmi Basın: Vilayet Gazeteleri
Osmanlı vilayetlerinde yerel gazeteler (vilayet gazeteleri) çıkarılmasını, bir yandan, toplumdaki artan
ayrılıkçı eğilimleri dengelemek, öte yandan da Avrupa’da özellikle Araplar’a yönelik olarak sayıları artan
Arapça süreli yayınların etkisini bastırmak isteği teşvik etmiştir.
Öncelikle karşı girişim olarak Ahmet Faris Şidyak’a, 20 yıl boyunca dünyadaki başka hiçbir Arapça
gazetenin yarışamayacağı mükemmellikteki “El Cevaib” gazetesini yayımlamak için maddi yardımda
bulunulmuştur (1860). Bu gazete, Osmanlıcılık ve İstanbul Sultanı çevresinde toplanma temasını, öyle
başarıyla savunmuştur ki, Osmanlı ülkesi için en liberal basın rejimini savunan Avrupa ülkeleri bile, bu
gazetenin kendi sömürgelerine girmesini yasaklamışlardır.
Suriye’deki iç kargaşaları bastırmak için olağanüstü yetkilerle görevlendirilen Fuat Paşa da 1860’ta,
Beyrut’ta çıkmakta olan “Hadikat al-Ahbar” adlı Arapça gazeteyi, yerel yönetimin resmi sözcüsü haline
getirmiş; böylece Türkçe-Arapça olarak ilk vilayet gazetesi yayımlanmıştır.[134]
1864’te yerel yönetimlerle ilgili düzenleme çerçevesinde “Eyalet Sistemi” kaldırılarak yerine “Vilayet
Sistemi” getirilince, her vilayette kendi gereksinmesini karşılamak için bir de basımevi kurulması, böylece o
döneme kadar sınırlı bir kültürel yapı içinde bulunan bölgelerin, bu açıdan gelişmeleri öngörülmüştür.
Temelde valiliklerin kırtasiye gereksinimlerini karşılamak için kurulan basımevlerinde, resmi yayınların
yanı sıra özel kişilerin de yayın yapmaları ilkesi kabul edilmiştir.
Bunun sonucu olarak, bir yandan Vilayet Salnameleri (yıllıklar), takvimler, dini, edebi ve bilimsel
eserler basılması gibi bir yararlı gelenek yerleşirken, öte yandan resmi vilayet gazetelerinin yayını yoluna
gidilmiştir.
Bu uygulamanın ilk örneği Niş, Silistre ve Vidin’in birleştirilmesiyle oluşturulan Tuna vilayetinde, 14
Mart 1865’te, Türkçe-Bulgarca “Tuna” gazetesinin yayımlanmasıdır. (Bu gazete, 1 Eylül 1877’de yayın
hayatına son vermek zorunda kalmıştır.)
Söz konusu gazetelerin resmi dil olan Türkçe’nin yanı sıra bölgenin yaygın olan ikinci diliyle de ya yımlanması, Osmanlı yönetiminin tüm uyruklarını eşit sayarak onlara hizmet vermeyi planladığının bir
kanıtıdır. Bu gazetelerde yalnızca Türkçe ile yetinilerek, dil zorlaması asla düşünülmemiştir. Böylece yerel
dillere de resmen gelişme fırsatı tanınmıştır.[135]
Giderek yaygınlaşan bu uygulama sonucu, 1876 yılında Osmanlı Devleti’nin, İstanbul dışında kalan
yörelerinde, 22’si vilayet gazetesi olmak üzere 29 gazete yayımlanmaktaydı. Bunların 11’i bugünkü Türkiye
sınırları içindeydi.
5.3.
Vilayet Gazetelerinin Adları, Kuruluş Tarihleri,
Yayın Dilleri
Trablusgarb’ın 69. sayısında (1867) gazetenin işlevi şöyle özetlenmiştir:
“Gazete denilen şey, umumun yararlanacağı kesin haberleri, gerek çıktığı yere ve gerekse taşraya yayıp
herkesi iyi bilgiye sahip kılmak ve bu hayırlı vesile ile uygarlık şerefinin ilerlediği yerler halkının beğenilen
davranış ve zevklerini aktararak eğitme hizmetini üstlenmek demektir.”[136]
Vilayet Gazeteleri’nden bazılarının adları kuruluş yer ve tarihleri şöyledir:
YIL
1860
1865
1865
1866
1867
1867
1868
1868
1868
1869
1869
1869
1869
VİLAYET
Beyrut
Tuna
Şam
Trablusgarp
Halep
Girit
Edirne
İşkodra
Yanya
Diyarbekir
Bursa
Halep
Konya
AD
Hadika al-Ahbar
Tuna
Suriye
Trablusgarp
Gadir el-Fırat
Girit
Edirne
İşkodra
Yanya
Diyarbekir
Hüdavendigar
Fırat
Konya
DİL
Türkçe-Arapça
Türkçe-Bulgarca
Türkçe-Bulgarca
Türkçe-Arapça
Türkçe-Arapça
Türkçe-Rumca
Türkçe-Rumca
Türkçe
Türkçe-Rumca
Türkçe-Ermenice
Türkçe-Ermenice
Türkçe-Arapça
Türkçe-Rumca
1869
1869
1869
1869
1871
1872
1872
1872
1873
1874
1874
1876
1877
1878
1882
1884
1884
1888
1903
1908
Selanik
Selanik
Trabzon
Bağdat
Prizren
Kastamonu
Adana
Yemen
Manastır
Ankara
İzmir
Hersek
Priştine/Üsküp
Sivas
Rodos
Manastır
Musul
Beyrut
Kudüs
Hicaz
Selanik
Türkçe-Rumca
Selanik
Bulgarca-Yahudice[137]
Trabzon
Türkçe-Rumca
Zevra
Türkçe-Arapça
Prizren
Türkçe-Sırpça
Kastamonu
Türkçe
Seyhan
Türkçe-Rumca
Yemen
Türkçe-Arapça
Rumeli
Türkçe
Ankara
Türkçe
Aydın
Türkçe
Neretva
Türkçe-Sırpça
Kosova
Türkçe-Sırpça
Sivas
Türkçe
Cezair-i Bahri Sefid Türkçe-Rumca
Manastır
Türkçe
Musul
Türkçe
Beyrut
Türkçe-Arapça
Kudüs
Türkçe-Arapça
Hicaz
Türkçe-Arapça[138]
5.4. Vilayet Gazetelerinin İçerikleri
Vilayet gazetelerinde, Padişah ile ilgili haberler öncelikle yer almaktadır.
Bunun yanı sıra kamu görevlilerinin atama, yükselme ve ödüllendirilmeleri, yeni yasa, yönetmelik
düzenlemeleri, hükümet, vilayet ve kamu kuruluşlarının çalışmaları, demiryolu, yol, telgraf hattı yapımları,
sağlık konuları, yerel okul sınavları ve ödül dağıtma törenleri, hacıların gidişi, et, ekmek fiyatları, şiddetli
yağmur ve kar yağışları, doğal afetler, kolluk kuvvetlerinin başarıları, valilerin konuşmaları ve yazıları,
savaşlar, yeni silahlar, buluşlar, yabancı konsolosların gezileri, vilayet gazetelerinde yer alan haberler
arasındadır.[139]
5.5. Vilayet Gazetelerinin Özellikleri
Açıkça görülmektedir ki:
1- Vilayet gazeteleri, Anadolu basınına, yerel basına öncülük, önderlik ve rehberlik etmişlerdir.
2- Vilayet gazeteleri yoluyla birçok yörede ilk kez süreli yayın çıkarılmıştır.
3- Gazetelerin basıldıkları matbaalar, kamu işlerinin yanı sıra özel kesimin işlerine de açık tutulmuş;
böylece yerel basının başlaması ve saygınlık kazanması yolunda önemli bir adım atılmıştır.
4- Matbaalarda çalışan personel, önceleri çoğunlukla İstanbul’dan gelmiş ancak zaman içinde bölgeden
de matbaacılar yetiştirilmiştir.
5- Bazı vilayetlerde “sanat okulları”, “sanayi okulları” açılmış; matbaalar birer uygulama yeri haline
getirilerek matbaacılık eğitimi verilmiştir.
6- Birçok vilayette, yayımlanan gazete yörenin ilk süreli yayını olduğu için, gazeteciliğin alfabesinden
başlanarak, kitlenin basın aracılığıyla eğitilmesinde önemli adımlar atılmıştır.
7- Vilayetlere ilişkin nizamnameler, “gazetelerde yer alacak resmi ve gayrı resmi tüm yazıların, vilayet
mektupçusunun sorumluluğu altında olduğunu” belirttiğinden, yazıların büyük bölümü mektupçular
tarafından kaleme alınmıştır.[140]
8- Vilayetlerde mektupçu olarak görev yapan kişilerin çoğu, gazetecilik ve yazarlık deneyimine sahip
kişilerdir.
Örneğin, Ahmet Mithat Efendi önce Tuna gazetesinde çalışmış; Mithat Paşa Bağdat’a tayin edilince,
onunla giderek “Zevra” gazetesinin sorumluluğunu üstlenmiştir.
İstanbul’da yayımladığı gazetedeki bir yazıdan ötürü, “sürgün” olarak Trablusgarp’a gönderilen
Şemsettin Sami de “Trablusgarp” gazetesinin başına getirilmiştir.
9- Ancak birçok yörede, “kalemi kuvvetli kişilerden” bir yayın kurulu da oluşturulmuştur.
10-
Bazen de yörenin aydınları, resmen görev alarak vilayet gazetelerine yazı yazmışlardır.
11-
Gazetelerde yer alan yazılar genellikle imzasızdır.
12-
Yazıların konuları, tarihsel süreç içinde büyük farklılıklar göstermektedir.
13- Vilayet gazetelerinin yayınlarında bilinçli bir gazetecilik yaklaşımı görülmemektedir.
14-
Gazetelerde zaman zaman şiirlere, inceleme ve araştırmalara, tarih çalışmalarına da yer
verilmiş; böylece taşra kültürüne olumlu bir hareketlilik getirilmiştir.
15-
Yazıların bir bölümü de İstanbul gazetelerinden özetlenerek alınmıştır. Daha sonra da
sürdürülen bu yönteme “altın makas”* adı verilmiştir.
1617-
18-
Gazetelerin soğuk görünümü, zaman zaman yönetimde bulunan kişileri de rahatsız etmiştir.
Bazı yöneticilerin bu bakış açısı, özellikle İkinci Abdülhamit döneminde hükümeti rahatsız
ettiğinden, Dahiliye Nezareti, 1889 yılında bir genelge yayımlayarak, vilayet gazetelerinde, İstanbul
gazetelerinde yer alan yazıların içeriğinin dışına çıkılmamasını emretmiştir.
Daha sonra da edebiyat ile ilgili yazılar için yasak getirilmiştir.
19-
Bu uygulamalar sonucu, vilayet gazetelerine ilgi azalınca, 1903 yılında vilayet gazeteleriyle
ilgili bir kararname çıkarılmıştır. Bu kararnamede, vilayetlerde çıkan gazetelerin büyük
çoğunluğunun, o yörenin tarımı ve doğal kaynaklarıyla ilgili sorunları aydınlatamadığı, ayrıca halkın
kültürel ve mesleki gelişmesine de katkıda bulunamadığı belirtilmiştir.
20-
Yine aynı kararnamede, bu kısırlığın önlenmesi için, bilgi sahibi olan kişilerin gazetelerde
yazı yazmalarının sağlanması, yazıların herkesin anlayabileceği Türkçe ile kaleme alınması istenmiş;
ayrıca muhtarların gazetelere abone olmaları gerektiği belirtilmiştir.
21- İki dilde yayımlanan vilayet gazetelerinde her iki dildeki metinler birbirlerinin aynısıdır.
22-
Özellikle Anadolu’da yayımlanan bazı gazetelerde, Türkçe metinler Ermeni ve Rum
harfleriyle ama yine Türkçe olarak yer almıştır.
23-
Türkçe dışındaki yayımlar genellikle sürekli olmamıştır.
24-
Vilayet gazeteleri zaman zaman ekler de yayımlamışlardır.
25- Genellikle haftalık olan bu yayınlar, çoğu kez düzensiz çıkmıştır.
26-
Gazetelerin sayfa sayısı 2 ile 4 arasında değişmiştir.
27-
Resim ve karikatürün, yok denecek kadar az olduğu vilayet gazetelerinin önemli bir
bölümünün baskı adedi 500 dolayındadır.
28-
Vilayet gazeteleri, belirli merkezlerde halk tarafından okunmalarının sağlanması için
duvarlara yapıştırılmıştır.[141]
29-
Bazı vilayet gazeteleri birkaç yıl sürebilmiş; bazıları ise son yıllara kadar yayımlanmıştır.
30-
Bunların bir bölümü de Cumhuriyet’ten sonra, özel gazeteciliğin özendirilmesi ve
desteklenmesi için kapatılmıştır.
31-
Basının, İstanbul’un tekelinden çıkmasına neden olan vilayet gazeteleri, Osmanlı Devleti’nin
egemenliği altında bulunan yörelerde, gazeteciliğin yaygınlık kazanmasında önemli rol oynamıştır.
32-
Anadolu’da birçok ilin ve Ortadoğu’daki bazı ülkelerin basın tarihleri, vilayet gazeteleriyle
başlamıştır.
33-
Anadolu’da, daha sonraki dönemlerde, yerel gazeteler yayımlanırken, vilayet gazeteleri
deneyiminden yararlanıldığı açıkça söylenebilir.
34-
İkinci Meşrutiyet’ten sonra (1908) ülkenin birçok yerinde, bir anda çok sayıda süreli yayının
çıkması, vilayet gazetelerinin yüklendikleri işlevleri, ne ölçüde yerine getirdiklerinin bir kanıtı olarak
görülebilir.
35-
Kurtuluş Savaşı sırasında, Mustafa Kemal ve arkadaşları, önceleri özellikle, Sivas ve
Erzurum vilayet matbaalarından yararlanmışlar; anılan yerlerdeki vilayet gazetelerinden de destek
görmüşlerdir.
36- Ancak aynı dönemde, işgal altındaki bölgelerde yayımlanan vilayet gazeteleri, ne yazık ki düşman
askerlerinin sözcülüğünü yapmışlardır.
37-
Bu arada, bazı yörelerdeki vilayet gazeteleri de Padişah yanlısı tutumlarıyla, dönem dönem
sorunlar yaratmışlardır.
* “Hak Söz Acıdır”
Kastamonu Valisi Sırrı Paşa, “Hak Söz Acıdır” başlıklı yazısında, vilayet gazetelerinin, gerçeklere yer
verme yerine, gereksiz şeyler yayımlamalarından ya da İstanbul basınından haberler aktarmalarından
yakınarak şunları ifade etmiştir:
“İl gazeteleri, mahallin hakiki vukuatını okuyucularına bildirmeyip de yalnız memurlardan lüzumlu
lüzumsuz bahsederek, onları methetmeleri veya İstanbul’da çıkan gazetelerin makale ve haberlerini aynen
alıp yayımlamalarıyla, şüphe yok ki mukaddes vazifelerini ihmal etmiş olurlar.
Hoşa gitsin gitmesin, mahallin hakiki vukuatını gizlemek, veyahut ta uzakta olanları kandırmak için
başka şekilde göstermeye çalışmak, il gazeteleri için korudukları memleket menfaatlerine karşı affedilmez
bir kabahat, tabir caizse büyük bir ihanet değil midir? Öyle ise gazetemiz eğriye eğri, doğruya doğru
demekle niçin ayıplansın?”[142]
6. MEŞRUTİYET ÖNCESİNİN ÖTEKİ
GAZETELERİ
Tanzimat döneminde, Meşrutiyet öncesi Takvim-i Vakayi, Ceride-i Havadis, Tercüman-ı Ahval ve
Tasvir-i Efkar gibi gazetelerin yanı sıra ikincil önemde başka gazeteler de yayımlanmıştır.
6.1. Muhbir (1866)
1860’lı yıllarda yayın hayatına katılan 3 yeni gazeteden biri ve en önemlisi yazar Ali Suavi yönetiminde
çıkan “Muhbir” gazetesidir. Türk basın tarihinde özel bir yeri ve önemi bulunan bu gazetenin sahibi, okuyup
yazması pek fazla olmayan, ancak gazetenin yayımlanması için gereken sermayeyi sağlayan Filip
Efendi’dir*.[143]
Muhbir, küçük boyda, haftada beş gün yayımlanan, satışa fazla önem vermeyen, çeşitli fırsatlarla
hükümet politikasını sert bir biçimde eleştirerek, basında eylem yaratmaya çalışan bir gazetedir. Gazeteye
böylesine heyecanlı havayı veren, devrimci bir ruha ve batılı düşünceye sahip, atılgan, tartışmacı ve kabına
sığmayan bir yazar olan Ali Suavi’dir.
1839’da İstanbul’da, Cerrahpaşa’da doğan Ali Suavi, Davutpaşa Ortaokulu’nu bitirdikten sonra seçme
sınavında başarı göstererek Bursa Ortaokulu’na öğretmen atanmış; Simav ve Filibe’de öğretmenlik
yapmıştır. Bir süre medresede de okumak fırsatını bulduğu için din bilgisine âşina olan, birçok “hadis”‘i
ezbere bilen Ali Suavi, kendini İslam dini ile ilgili konularda da yetiştirmiştir.[144]
Çok ateşli ve heyecanlı bir yaradılışa sahip olan, haksızlığa hiç dayanamayan Ali Suavi, öğretmenlik
görevine son verilince, İstanbul’a dönerek çeviriler yapmıştır. 27 yaşında Muhbir gazetesinde yazarlığa
başlayan Ali Suavi’nin gazetecilik yaşamını üç döneme ayırarak incelemek gerekmektedir.
* Filip Efendi
Necip Asım’ın anılarına göre, Filip Efendi Diyarbakır’dan İstanbul’a gelmiş; 1840’ta İngiliz William
Churchill’in Ceride-i Havadis gazetesinde hamallıkla işe başlamıştır. Bir süre sonra bu gazetenin
başyazarlarından, askeri okullar hitabet hocası Siret Efendi’nin özel hizmetlerine de bakan Filip Efendi,
1866’da, Ali Suavi’nin başyazarlık yaptığı ve yönettiği, Muhbir gazetesini çıkarmıştır.[145]
6.1.1. Ali Suavi’nin Gençliği ve İlk Gazeteciliği
Filibe Ortaokulu’nda, genç bir sarıklı hoca olan Ali Suavi, din adamı olmaktan daha çok politikayla
ilgilenmiş; yaşadığı dönemin yönetimini beğenmediğinden, yeni bir düzen kurma çabalarına girişmiştir. Bu
konudaki fikirlerini, Filibe’nin Yeşiloğlu Camisi kürsüsünden halka yaymaya çalışan Ali Suavi, dini vaaz
yerine, siyasi konferanslar vermiştir. Bu davranışları yüzünden işine son verilen ve İstanbul’a dönen Ali
Suavi devlet hizmetine giremeyince, Muhbir gazetesinde yazarlığa başlamıştır.
Devlet’in izlediği dış politikayı beğenmeyen, gördüklerini ve düşündüklerini yazmaktan çekinmeyen Ali
Suavi, yazılarında iktidara şiddetli saldırılarda bulunmuştur. Bir yandan da Şehzadebaşı Camisi’nde vaazlar
veren, devrimci fikirler ortaya atan bu sarıklı hocanın tutum ve davranışları, devlet adamlarının fazlaca
dikkatini çekmiştir.
Ali Suavi yazılarında, “Girit Sorunu” konusundaki tutumunu yetersiz bulduğundan, hükümeti sert bir
dille eleştirerek, ülke sorunlarının çözümü için, yurttaşlık haklarına dayalı bir yasalar düzeni ve halkoyuyla
seçilen parlamento önermiştir.
Muhbir gazetesi ayrıca, Girit’teki Türkler ve Müslümanlar için kampanya açarak önemli miktarda para
toplamıştır.[146]
Muhbir’de, okuyucu mektupları için de yer ayrılmıştır. Çoğu kez okuyucu mektubu adıyla yayımlanan
bazı yazılarda, hükümete çeşitli sorular yöneltilmesi, izlenen politikanın eleştirilmesi, yöneticileri sinirlendirmiştir. Çünkü Muhbir, ilk iki özel Türk gazetesinin açtığı yolda, daha sert bir muhalefet yapan gazete
olmuştur.[147]
Belgrad kalesinin elden çıkarılması üzerine, Ali Suavi’nin 1867’de, okuyucu mektubu şeklinde yazdığı
yazı sarayın dikkatini çekmiş; ayrıca Mısır Valisi Hıdiv İsmail Paşa hakkında da yazı yazdığından, çıkarılan
bir emirnameyle, Muhbir gazetesi bir ay süreyle kapatılmış Ali Suavi, Kastamonu’ya sürgün edilmiştir.
Sözü geçen emirnamede, Muhbir gazetesinin hükümet aleyhine yazılar yayımlamayı alışkanlık haline
getirdiği ve son sayısında çok uygunsuz ve asılsız şeyler yayımladığı, bu nedenle basımevinin bir süre tatil
edildiği bildirilmiştir. Maarif-i Umumiye Nazırı (Milli Eğitim Bakanı) Esseyid Ahmet Kemal imzalı, 8 Mart
1867 tarihli emirnamede şöyle denilmiştir:
“Muhbir gazetesinin, hükümet aleyhine zihinleri bulandıracak bazı ekazip ve eracif (yanlış ve aşağılık
şeyler) yayımlamayı alışkanlık edinmesi ve özellikle şu günlerde çıkardığı sayılarda, yasaya aykırı pek çok
uygunsuz ve esassız şeyler bulunduğundan, Matbuat Nizamnamesi’nin 27. bendinde belirlendiği ve Matbuat
Kalemi’nden ihtar kılındığı üzere matbaasının bir süre kapatılması…”[148]
Bu kapanışa rağmen Muhbir gazetesi bir sayfalık bir sayı yayımlayarak bu bildiriyi basmış, ayrıca
bildirinin alt tarafında “Filip” imzasıyla bir açıklama yayımlanmıştır. Açıklamada şöyle denilmektedir:
“Dünyanın en adaletli yerlerinde bile bir basımevini kapatmaya hükümetin yetkisi vardır. Fakat
yukarıdaki bildiride sözü edilen yazılar Muhbir’in hangi sayısında yazılmıştır? Müşterilerimiz ve hamiyet
erbabı kişiler bunu bildirirlerse bundan böyle gazetemizin kapatılmasını önlerdik. Muhbir, Devlet-i Aliye’nin
ve milel-i Osmaniye’nin hayırhahıdır. Osmanlı gazetesi olduğu için hakkında bu yolda hüküm icra olunuyor.
Bir ay süreyle kapandığını, müşterilerimize duyuyoruz.
Bu süre içinde, müşterilerimizi havadissiz bırakmamak için derhal bir Türk gazetesiyle anlaşacağım ve
Girit Meselesi’ni o gazete de ilan eyleyeceğim ve ileride hükümete hakların korunması için bazı düşünceler
beyan edeceğim.(28 Nisan 1867)”[149]
Muhbir gazetesi, bir aylık süre sonunda yeniden yayımlanmaya başlamış; bu yayını 27 Mayıs 1867
tarihine kadar sürmüştür. Bu süre içinde, gazete ancak 55 sayı çıkabilmiştir.[150]
6.1.2. Ali Suavi’nin Kaçışı ve Yurt Dışı Gazeteciliği
Kastamonu’ya sürgün edilen Ali Suavi, Namık Kemal’in yardımlarıyla İstanbul’a kaçırılmış ve Courrier
d’Orient gazetesi sahibi Korsikalı Gianpiétri’nin evinde bir gece kaldıktan sonra, Mustafa Fazıl Paşa’nın
daveti üzerine, bir Fransız vapuruyla Fransa’ya gitmiştir.
Bir süre sonra Londra’ya yerleşen Ali Suavi, Namık Kemal ve Ziya Bey (Paşa) ile önce Yeni
Osmanlılar Cemiyeti adına Londra’da “Muhbir” gazetesini (31 Ağustos 1867) yayımlamıştır.
Ali Suavi yalnız başına Paris’te “Ulum” ve Lyon’da “Muvakkaten” adlı gazeteler çıkarmış; bu arada
Londra’da yayımlanan “Hürriyet” gazetesine de yazılar yazmıştır.
6.1.3. Ali Suavi’nin Dönüşü ve İstanbul’daki Gazeteciliği
1876’da, Yeni Osmanlılar’ın eylem başlatmalarıyla Hüseyin Avni Paşa ve Süleyman Paşa, harp okulu
öğrencileriyle sarayı kuşatarak Abdülaziz’i tahttan indirmiş ve 5. Murat’ı tahta çıkarmışlardır. Bir süre sonra,
5. Murat da tahttan indirilmiş; yerine meşrutiyeti ilan etme sözü veren İkinci Abdülhamit Padişah olmuştur.
Meşrutiyet ilan edildiğinde (5 Kasım 1876), Ali Suavi de sarayda oluşturulan “Tercüme Kurulu”na üye
seçilmiştir. Ali Suavi, daha sonra Galatasaray Lisesi Müdürlüğü’ne atanmış; ancak kısa bir süre sonra
görevine son verilmiştir. Bunun üzerine Basiret’te yazmaya başlayan Ali Suavi, 19 Mayıs 1878 tarihli
gazetede çıkan son yazısında şu görüşleri dile getirmiştir:
“Herkes ve her gazete şimdiki durumun tehlikesinden bahsediyor. Benim söyleyeceğim şeyi, herkesin
dinleyeceğinden şüphem yoktur. Şimdiki güçlükler pek büyüktür. Ama çaresi pek kolaydır. Yarınki sayınızda,
herkesin izniyle bu çareyi kısaca açıklayıp yorumlayacağım. Bu mektubumun amacı yarınki yazıya genel
dikkati çekmektir.” [151]
Ali Suavi, bu yazısını yazdığı sırada, İkinci Abdülhamit’i devirerek 5. Murat’ı yeniden tahta çıkartmak
için eylem hazırlığı içindedir. Devrimci gazeteci, ertesi gün Kuzguncuk’a geçerek orada toplanmış savaş
göçmenlerinin arasına karışmıştır. Ali Suavi, daha önceden Nişli Salih ve Çerkes Razi adlı kişilerle işbirliği
yaparak göçmenleri örgütlemeye çalışmıştır. Plana göre, birkaç yüz göçmen Yıldız Sarayı’nı basacak; bir
bölüm göçmen de Çırağan Sarayı’na geçerek 5. Murat’ı kurtaracaktır.
Ali Suavi, 50-60 göçmenle bir mavnaya binerek Çırağan Sarayı’nın rıhtımına gelmiş; göçmenlerin
öncüleriyle Sultan Murat’ı dairesinden çıkararak alt kata indirirken, Beşiktaş muhafızı Yedi-Sekiz Hasan
Paşa’nın müdahalesiyle karşılaşmıştır.
Muhafızlar, göçmenlerin üzerine silah ve sopalarla saldırmışlar; Hasan Paşa, eline geçirdiği bir sopayla
kafasına vurarak Ali Suavi’yi öldürmüştür. Duruma hakim olan muhafızlar ise 23 göçmeni öldürmüşler;
ötekileri de yaralayarak eylemi bastırmışlardır.
Mufassal Osmanlı Tarihi’ne göre, “Ali Suavi, ne kadar taşkın mizaçlı ve cesur olursa olsun, üç-beş yüz
kişiye güvenerek ihtilal çıkarmaya kalkışacak kadar şuursuz değildi. Özellikle ordunun katkısı sağlanmadan,
böyle bir hareketin başarılı olmasının imkânsızlığını bilirdi. Onun, Taşkışla’daki askerlerle temasta
bulunduğu anlaşılmıştı...” Ali Suavi öldüğünde (20 Mayıs 1878) 37 yaşındaydı.[152]
6.2. Basiret (1869)
Basiret’in kurucusu “Basiretçi Ali Bey”dir. Gazete, 1869’da çıkmaya başlamıştır. Ali Bey, 1867’de
imtiyaz almak için hükümete başvurmuş; ancak Girit’teki karışıklıklar nedeniyle dileği geri çevrilmiştir. İki
yıl sonra, Ali Bey yeniden hükümete başvurmuş; bu kez isteği uygun görülerek, kendisine ayrıca 300 altınlık
yardım yapılmıştır.
Ali Bey tarafından, “Menafi Vataniye ve Havadis-i Umumiyeye Dair Millet Gazetesi” diye adlandırılan
Basiret’e yazı yazanlar arasında, Suphi Bey, Paşazade Ayetullah Bey, İsmail Efendi, Ferit Mustafa, Celalettin
Paşa, Lehli Hayrettin Karski, Halet Bey, Ahmet Mithat Efendi ve Ali Suavi bulunmaktadır. Dış ha berlere
oldukça önem verilen gazete, önceleri Vezir Hanı’ndaki eski bir basımevinde, daha sonra da Asmaaltı’ndaki
Papazyan Basımevi’nde basılmıştır. Gazetenin fiyatı 40 paraydı. 1871’de baskı sayısı 10.000’e yükselmiştir.
[153]
1870’te Fransız-Alman savaşı çıktığı zaman, gazetede yapılan bir toplantıda, Mustafa Celalettin
Paşa’nın isteği üzerine, Basiret’in Almanlar’ı tutmasına karar verilmiştir.
Basiretçi Ali Bey, “İstanbul’da Yarım Asırlık Vakayii Mühimme” adlı anılarında, bu konuyu şöyle
anlatmıştır:
“İki büyük devlet arasında savaş devam ediyordu. Bir gün, yazı işlerinde bir toplantı yaparak, gazetenin
hangi yolu tutacağını görüşmeye başladık. Mustafa Celalettin Paşa, ‘Üçüncü Napolyon, [Askerlerime,
Alman İmparatoru Vilhelm`in sarayında çorba içireceğim], diyor. Biz onun tarafını tutmayacağız, Prusya’yı
tutacağız.’ dedi.
Başyazarımız Ayetullah Bey de ‘Pekala ama Saray ve Babıali Fransız politikası taraftarıdır. Bu işte bir
felakete uğramayalım.’ dedi ise de Mustafa Celalettin Paşa, kendi fikrini kabul ettirdi.”
Savaş sona erdiğinde, Bismark, Ali Efendi’yi Berlin’e çağırmıştır. Ali Efendi, bu gezi için, Alman
Elçiliği’nin kendisine 10 bin frank verdiğini, ayrıca Sadrazam Ali Paşa’nın da 500 altın ödediğini yazmıştır.
[154]
Ali Efendi, Berlin’de 29 gün kalarak Bismark’la görüşmüş; Basiret’in savaş sırasındaki hizmetlerinden
dolayı kendisine, 1000 mark ve bir baskı makinesi hediye edilmiştir.
Bu açıdan Basiret gazetesi, izlediği politikadan dolayı yabancı bir devletten para alan ilk gazete
sayılmaktadır.[155]
Basiretçi Ali Efendi, Abdülaziz’in hükümdarlığı yıllarında, Zaptiye Müşiri Hüsnü Paşa’nın yaptığı
zulümleri yazdığı için 4 ay hapiste kalmıştır. Ali Efendi gazetesinde, Ali Suavi’nin yazılarını bastığı için de
Mayıs 1878’de yakalanarak Taşkışla’da 5,5 ay tutuklu kalmış; sonra Kudüs’e sürülmüştür. Böylece kapatılan
Basiret gazetesi 30 yıl sonra, 1908’de, Meşrutiyet’in ilanı üzerine yeniden çıkartılmışsa da tutunamamış ve
kapanmıştır. Basiretçi Ali Efendi Almanya gezi izlenimlerini gazetesinde tefrika halinde yazdığından Türk
basınında ilk röportajcı olarak kabul edilmiştir.[156]
6.3. İbret (1870)
1870 yılında yayın hayatına katılan İbret gazetesinin sahibi ve kurucusu Aleksan Sarrafyan Efendi’dir.
(Sarrafyan, 1869’da “Kevkebi Şarki” gazetesini çıkarmıştır) 1864 tarihli Basın Tüzüğü ile 1867 tarihli Âli
Kararname’nin mevcudiyeti, İbret gazetesinin yayımlandığı 1870 yılında, basına tahammülsüz bir hava
yaratmıştır.
Bu tarihte, Reşat ve Nuri Bey’ler de Avrupa’dan dönmüşlerdir. (1 Aralık 1871) Namık Kemal “İstikbal”
adlı bir gazete çıkarmayı düşünmektedir. Bu amaçla bir dilekçe yazarak Hariciye Nezareti’ne başvurmuşsa
da Ali Kararname gereğince, gazete çıkarması yasaklanmış olduğundan isteği reddedilmiştir. Bu durumda,
yayımlanmakta olan bir gazetenin kiralanması zorunlu olmuştur. Böyle bir gazete olarak Aleksan Sarrafyan
Efendi’nin “İbret” gazetesi mevcuttur.
Zira gazete daha yayımlandığı günlerde bir ay kapatılmıştır. Sarrafyan Efendi, ilk çare olarak gazetenin
adını “İbretname-i Alem”e çevirerek, İbret’i haftalık mizah gazetesi yapmışsa da gazetenin durumu yine de
düzelmemiştir. Bunun üzerine Sarrafyan’ın İbret gazetesi, Ahmet Mithat Efendi tarafından iki yıl süreyle kiralanmış ve tekrar günlük gazete haline getirilmiştir.[157]
13 Haziran 1872’de, yeni kadrosuyla yayımlanmaya başlayan İbret gazetesini yöneten Namık
Kemal’dir. Gazetenin öteki yazarları Reşat, Ebuzziya Tevfik ve Nuri Bey’lerdir.
Cuma ve Pazar’dan başka, her gün çıkmaya başlayan gazetenin başyazılarını Namık Kemal
yazmaktadır. İbret gazetesinin ilk sayısında, gazeteyi ve yazarlarını tanıtma amacıyla ve dört imzayla
aşağıdaki yazı yayımlanmıştır:
“Zaten kitabet mesleğinden yetişmiş olduğumuz gibi, elimizden geldiği kadar vatana hizmet etmeyi ve
geçimimizi de bu yolda aramayı arzu eylediğimizden ve matbuatı da memleketimizce bu maksatları elde
etmek için en büyük vasıta gördüğümüzden, bir gazete neşrine karar verdik.
Yeni bir gazete tesisiyle, mülkümüzde matbuatın ilerlemesine dahi bu sırada bir hizmet etmeye
muvaffak olamadığımızdan belirli bir zaman için İbret’in yazı işlerini üzerimize aldık.
İnanışımıza göre, burada gazetelerin en büyük vazifesi, halkımıza siyasi kaideler ve medeni ilerlemelere
ait malumat vermektir.
Bunun için elimizden gelen bütün gayreti bu hizmette kullanacağız. Bununla beraber havadis vermekte
de kusur etmeyeceğiz. En kutsal bildiğimiz bir vazife de Matbuat Nizamnamesi’nin müsait olduğu derecede,
doğru söylemektir.”
(Başyazar Namık Kemal, Yazar Reşat, Yazar Nuri, Yazar Tevfik, Müdür Mahir.)[158]
İbret gazetesi, bu şekilde başlayan yayınıyla hürriyetin savunucusu olmuş; istibdat yönetimini bütün
gücüyle eleştirmeye başlamıştır. Bu amaçla bazen üç sayfalık makaleler yayımlanmıştır.
Her gün ilgi çekici başlıklarla yayımlanan makaleler, halkın takdirini ve rağbetini kazanmıştır.
Bir fikir gazetesi olarak yayınını sürdüren, bu arada haber yönüne pek fazla önem vermeyen İbret
gazetesinde, hemen hemen bütün yazıları Namık Kemal yazmakta; bu arada Reşat, Ebuzziya Tevfik ve Nuri
imzalarıyla da bazı yazılar çıkmaktadır.
Namık Kemal’in her yazısı bir bomba etkisine sahiptir.
İbret, yayına başlamasından bir ay sonra 4 ay süreyle kapatılmıştır. Namık Kemal’in Ocak ve Şubat
1873’te çıkan birkaç yazısından dolayı, İbret yeniden bir ay kapatılmıştır.
O sıralarda Namık Kemal, “Vatan yahut Silistre”yi yazmıştır.
İbret’te, bu oyunla ilgili bir yazı yayımlanmış; bunun üzerine 5 Nisan 1873’te, İbret bir kez daha
kapatılmış; gazetenin yazarları tutuklanarak sürgün edilmişlerdir.
Yazarlardan Siraç gazetesi sahibi Ebuzziya Tevfik ile Dağarcık yazarı Ahmet Mithat Efendi Rodos
Adası’na, İbret yazarı Nuri Bey ile Bereketzade İsmail Hakkı Efendi Akka’ya, İbret Başyazarı Namık Kemal
de Kıbrıs’taki Magosa Kalesi’ne gönderilmişlerdir.[159]
6.4. Namık Kemal’in “Basın” Konusunda Görüşleri
Namık Kemal, toplumun değişmesinde gazetelerin çok büyük bir rol oynadığı kanısındadır. Ona göre:
“Ülkemizin Avrupa’dan birkaç yüzyıl geri kalmasının başlıca nedeni, basının olmamasıdır. Basın,
bugünkü uygarlıklarda görülen olgunluğun asli sebebi sayılır. Basının görevi, bir ağızdan çıkan sözü
dünyanın her yanına dağıtmaktır.
Baskı altında olmadığı dönemlerde basının, edebiyata ve halk eğitimine çok çok yararlı etkileri olur.
Gazeteler, ülkeye ve devlete büyük yarar sağlamış; olumlu işler görmüşlerdir. Niçin baskı altında
tutulurlar?”[160]
Kemal’e göre basın, hükümetin gidişini kontrol eden bir organdır. Basının parlamento kadar önemli bir
rolü vardır. Namık Kemal, kendi gazeteciliğinden söz ederken de şöyle demiştir:
“Kendimi vatan hizmetkârlığı için doğmuş bilenlerdenim. Bu görevi yerine getirmek için, yazıdan
başka bir araç bulunmadığından, elim kalem tuttuğu günden beri gazeteciliği seçtim.”[161]
Namık Kemal, gazetecilik mesleği üzerinde de durmuş ve bir gazetenin Avrupa’da birkaç yüz kişiyi
beslemesine karşılık, bizde genellikle kendi masraflarını bile karşılayamadığını, ama yine de gazetecinin
kendi kalemine dayanarak geçinmeyi göze alması gerektiğini belirtmiştir. Namık Kemal, İbret’teki
yazılarında, hükümetin gazeteleri kapatmakla basına ve gazetecilere büyük zararlar verdiğini öne sürerek
şunları söylemiştir:
“Hangi gazete kapansa, sahibi gelirlerini yitirmiş olmuyor mu? Gazetenin sahibi ve yazarları aç da
bırakılabilir. Dünyada açlığa cevaz (izin) var mıdır?”
Namık Kemal, basın üzerine sıkı kısıtlamalar konulmasına neden olan bir yazısından ötürü, “terfi
ettirilerek” Erzurum Vali Muavinliği’ne atanmıştır.[162]
Namık Kemal, bu nedenle hükümetin, gazetecileri susturmak için kendilerine memuriyetler teklif
etmelerine de şöyle karşı çıkmaktadır:
“Gazeteciler bir meslek seçmişlerdir ve o meslekte geçimlerini sağlamaktadırlar. Niçin istemedikleri bir
mesleğe girmeye zorlansınlar? Vatanımızca büyük ilerlemeyi edebiyatta ve edebiyatta en büyük ilerlemeyi de
gazetelerde gördüğüm için o yolda yaşamayı birçok şeye tercih etmiştim. Felek elvermedi. Gazete çıkar
çıkmaz, devlet hizmetinde kullanılmaya hak kazandığımız yolunda bin taraftan bin türlü sözler çıkmaya
başladı.
Hükümet, gazeteleri kapatıp gazetecileri oraya buraya gönderirken, bunların devletin çıkarlarına aykırı
düşünceleri olduğunu öne sürüyor. Bu zararlı kimseler, nasıl olur da devlet memuru olarak
kullanılabilir?”[163]
132 sayı yayımlanan İbret, Namık Kemal’in yaşamında önemli yeri olan bir gazetedir.
6.5. Öteki Gazeteler
Abdülaziz’in* Padişahlığı yıllarında (1861-1876), Takvim-i Vakayi, Ceride-i Havadis, Tercüman-ı
Ahval, Tasfir-i Efkar, Muhbir, İbret ve Basiret gibi Türk basın tarihinde özel birer yerleri olan gazetelerin
yanı sıra daha sınırlı etkili birçok “küçük gazete” de yayımlanmıştır. Bunların bazılarının adları şöyledir:
“Ayine-i Vatan (1866), Ruzname-i Ayine-i Vatan (1867), Muhip (1867), Utarit (1867), İstanbul (1868),
Terakki (1868), Mümeyyiz (1869), Vakayi-i Zaptiye (1869), Diyojen (1869), Hakayik-ül Vakayi (1870), Asır
(1870), Devir (1870), Bedir (1870), Hadika (1871), Hayal (1872), Hulasat ül Efkar (1873), Medeniyet
(1874), Sadakat (1875), İstikbal (1875), Vakit (1875), Sabah (1876).”[164]
* Sultan Aziz Devri
2. Mahmud’un oğlu olan Sultan Abdülaziz’in 15 yıllık saltanatında (1861-1876), siyasi ve ekonomik
bunalımlar yaşanmış; Batı’ya açılışın getirdiği lüks ve sefahat yaygınlaşmış; Padişahın Mısır’a ve Avrupa’ya
yaptığı gezilerin önemli sonuçları ve yankıları olmuş; basının günlük yaşama girmesiyle de halkta yeni
düşünceler ve özgürlük istekleri doğmuştur.
“Sultan Aziz Devri” diye adlandırılan bu kısa dönem, askeri, endüstriyel ve ekonomik açılardan
Avrupa’ya bağımlılığın artması, ayrılıkçı ayaklanmaların yoğunlaşmasıyla da dikkati çekmiştir.
Abdülaziz’in askeri bir darbeyle tahttan indirilmesi, dört gün sonra da “intihar etti-öldürüldü” ikilemine
yol açan esrarengiz bir biçimde yaşamını yitirmesi, Osmanoğulları tarihinin son kanlı ve gizemli trajedisidir.
Abdülaziz, babasının öldüğü tarihte dokuz yaşındaydı. Tahta geçen ağabeyi Abdülmecit’in (1839-1861)
22 yıl süren hükümdarlığı boyunca, çocukluk ve gençlik dönemlerini “saltanat veliahdı” olarak geçirmiştir.
Geleneksel İslam ve saray eğitimi yanında müzik ve resim eğitimleri almasına rağmen, politik ve askeri
deneyimler edinmesine izin verilmemiştir. Bu nedenle, Abdülmecit’in beklenmedik ölümü ardından 31
yaşında Padişah olduğunda, Devlet yönetimine hazır olmadığı ileri sürülmüştür.[165]
7. AVRUPA’DA TÜRKÇE YAYIMLANAN GAZETELER
Yeni Osmanlılar, 1865’te Padişah Abdülaziz ve Sadrazam Ali Paşa’ya karşı örgütlenerek “İttifak-ı
Hamiyet” adlı gizli bir dernek kurmuşlardır.
1867 yılında başarısız bir darbe girişiminden sonra Avrupa’ya kaçan Namık Kemal, Ziya Paşa, Ali
Suavi, Agah Efendi, Reşat ve Rıfat Beyler, ilk Jön Türk gazetelerini yayımlamaya başlamışlardır.
7.1. Muhbir (1867)
Ali Suavi, ilk olarak 31 Ağustos 1867’de, Londra’da Yeni Osmanlılar adına “Muhbir” gazetesini
yayımlamıştır. Türkiye dışında yayımlanan ilk gazete Muhbir’dir. Muhbir, 31 Ağustos 1867 ile 3 Kasım 1868
tarihleri arasında 50 sayı çıkmıştır.[166]
İçine Fransızca ve İngilizce ekler de konulan gazetede, ülke sorunları geniş biçimde ele alınarak
uygulamalar eleştirilmiştir. Muhbir’de, hemen hemen tüm yazılar, Ali Suavi’nin kaleminden çıkmıştır. Ali
Suavi, bu yazılarının birinde şöyle demektedir:
“Ben, Türkistan’ın (Türkiye’nin) hayrına şeyler yazacağım. Madem ki ben Arabistan ve Anadolu’yu ve
Rumeli’yi gezmiş ve bütün vatanımı karış karış bilmiş ve milletimin dilindeki eserleri okumuş, öğrenmiş bir
adamım, elbette vatanımı Mösyö Çörçil’den ve lala kucağında büyüyenlerden daha ala bilirim ve yazarım.
Öyle bir adamım ki icabında yalın ayak yürümek, toprak üstünde yatmak, kuru ekmek kemirmekten
sıkılmam. Nerede bulunsam kalemim beni besler.” [167]
Kısa bir süre sonra Yeni Osmanlılar, Ali Suavi’nin, yapısındaki eylemci dinamizmi gazeteye fazlasıyla
yansıtması yüzünden, Muhbir’in, derneği temsil eden bir organ olmadığını belirterek, yeni bir gazete
çıkarmaya karar vermişlerdir.
7.2. Hürriyet (1868)
Yeni Osmanlılar’ın “yeni sözcüsü” olarak Londra’da, 29 Haziran 1868 tarihinde, önce Reşat Bey’in,
sonra Namık Kemal’in yönetiminde “Hürriyet” gazetesi yayımlanmıştır.
63. sayıya kadar gazeteyi Namık Kemal ve Ziya Paşa birlikte yayımlamışlardır. Eylül 1869’da Namık
Kemal ayrılmış ve gazetenin yönetimi, kapanana kadar Ziya Paşa’ya kalmıştır. Ali Suavi de gazeteye sürekli
yazı vermiştir.
Ali Suavi’nin, 20 Ocak 1869’da çıkan bir yazısı “Sadrazam Ali Paşa’nın öldürülmesini teşvik edici”
sayıldığı için, İngiliz adliyesi, gazetenin yöneticileri hakkında bir kovuşturma açmıştır. Bu gelişme üzerine,
Ziya Paşa İsviçre’ye kaçmış ve 3 Nisan 1870’te, Hürriyet’i 89. sayıdan başlayarak Cenevre’de çıkarmaya
başlamıştır. Gazete burada ancak 11 sayı çıkabilmiş, 29 Mayıs 1870 tarihli 100. sayıdan sonra da
kapanmıştır.
Her iki gazete de yayınlarında, “Meşrutiyet’in kurulmasını, danışma sisteminin ve basın özgürlüğünün
gelmesiyle yönetim üzerinde bir denetimin gerçekleşmesini” istemişlerdir.
Muhbir’in, özellikle geniş halk kitlelerine yönelik, canlı ve kolay anlatım diline karşılık, seçkinci bir
tavırla Yeni Osmanlı aydınlarına özgü düşünce ve kavramları kullanan Hürriyet, “Türkiye’nin ilk düşünce
gazetesi” olarak nitelendirilmiştir.[168]
7.3. Ulum (1869)
Ali Suavi, Londra’dan ayrıldıktan sonra Paris’e gitmiş ve orada 1869 yılında, “Ulum” adlı bir dergi
çıkarmaya başlamıştır.
Fransız-Alman Savaşı sırasında Paris kuşatılınca da Ali Suavi Lyon’a geçmiş; gazetesini orada
“Muvakkaten” adıyla yayımlamayı sürdürerek, Türkçülük akımının öncülüğünü yapmıştır.[169]
7.4. Yurt Dışında Yayımlanan Öteki Gazeteler
Jön Türkler tarafından, yurt dışında yayımlanmış bazı gazeteler şunlardır:
“İnkılap (Cenevre, 1870), Hayal (Paris, 1878 – Londra, 1879), İstikbal (Cenevre, 1880), Gencine-i
Hayal (Paris, 1881), Meşveret* (Paris, 1895), Ezan (Cenevre, 1896), Mizan (Kahire ve Cenevre, 1897),
Osmanlı (Cenevre, Londra ve Folkestone, 1897), Kanun-u Esasi (Kahire, 1897), Hakikat (Cenevre,1897),
Enini Mazlum (Kahire, 1899), Selamet (Folkestone, 1901), Le Liberal Ottoman (Paris, 1901), Le foudreYıldırım (Paris, 1901), La Fédération Ottomane (Paris, 1903).” [170]
Bu arada yine Jön Türkler yurt dışında, Dolab (Folkestone, 1890), Hamidiye (Londra, 1896), Tokmak
(Cenevre, 1901) ve Laklak (Kahire, 1903) gibi mizah dergileri de yayımlamışlardır.
İttihat ve Terakki Derneği’nin kurulmasından sonra, Fransa, İngiltere, Avusturya, İsviçre, Belçika
Bulgaristan, Romanya, İtalya, Yunanistan, Kıbrıs, Mısır, Amerika ve Brezilya olmak üzere 13 yabancı
ülkede, Türkçe, Fransızca, Arapça, Almanca, İngilizce ve İbranice gazeteler çıkarılmıştır.
* Meşveret
Meşveret, Ahmet Rıza Bey tarafından 1895 yılında Paris’te, Türkçe ve Fransızca olarak yayımlanmıştır.
İçinde inceleme yazılarının yanı sıra Osmanlı’daki baskı yönetiminden de haberlerin bulunduğu 4 sayfalık
gazetenin kapatılması için, Osmanlı Hükümeti Fransız Hükümeti’ne başvurmuştur. Bunun üzerine Ahmet
Rıza Bey, Meşveret’i önce İsviçre’ye sonra da Belçika’ya taşımıştır.[171]
8. BASINA YÖNELİK SINIRLAMA ve
YASAKLAR
Osmanlı’da, özellikle ilk Türkçe gazeteler, genel anlamda “Hükümet’in icraatını duyurma” amacıyla
yayımlanmış ya da yayımlatılmıştır.
Ancak bir süre sonra basında, “hükümetten talimat ya da nakdi yardım almadan” özel kişiler tarafından
yayımlanan gazeteler görülünce, yönetimin keyfi kaçmıştır.
Bu gazetelerin, hükümete ve onun icraatına muhalefet etmeleri, yeni öneriler ortaya atmaları, o günlere
kadar kamuda dillendirilmemiş kavramları gündeme getirmeleri hükümetleri bazı önlemler almaya
yöneltmiştir.[172]
8.1. Matbaalar Nizamnamesi (Basım Tüzüğü) (1857)
15 Şubat 1857’de yürürlüğe giren “Matbaalar Nizamnamesi”, basınla doğrudan ilgili değildir.
O yıllarda Takvimhane-i Amire’nin geliri azaldığından, ruhsatsız ve gizli çalışan basımevlerinin
bulunduğu anlaşılmış; çıkarılan nizamnamede, basımevlerinin “ancak irade ile açılabileceği” hatırlatılarak,
yalnızca kitap ve broşürlerin, basılmazdan önce sansür edilmesi hükmü getirilmiştir.
Nizamnamedeki hükümlere göre,
“İstanbul’da basmahane (matbaa) açmak isteyenlerin durumları, ‘Meclis-i Maarif ve zaptiye
marifetiyle tahkik olunduktan sonra, adı geçen Meclis’ten ve Sadrazamlık makamından sorulacak, sakınca
görülmezse basımevi açabileceklerine ilişkin ‘sened-i mahsus’ verilecektir. Öteki illerde oturanlar, valiliklere
başvuracaklar ve onlar için de aynı işlem yapılacaktır.”[173]
Nizamnamede yer alan hükümlerle, basımevi sahibi, yeri, makine ve malzemesinin çeşitleri, ne iş
yapacağı, çalıştıracağı personel, bunların kimlikleri, ikametgahları, bir bildirim ile kayıt altına alınmıştır.
Bu nizamnamede, gazetelerin sansürüne ilişkin bir hüküm yer almamıştır. 1908 yılına kadar yürürlükte
kalan bu nizamname, istibdat döneminde, sık sık basın aleyhine işler duruma getirilmiştir. Bu nizamname
çıkarıldığında, yalnızca Takvim-i Vakayi ile Ceride-i Havadis gazeteleri yayımlanmaktadır.[174]
8.2. Ceza Kanunu (1858)
1858 tarihli Ceza Kanunu’nun 138., 139. ve 213. maddeleriyle, “Saltanat-ı seniye, erbab-ı hükümet ve
tebaa-i saltanat-ı seniyeden olan bir millet aleyhine yayın yapan, adabı umumiyeye muhalif olarak nazmen
ve nesren hezel ve hicive dair şeyleri, veyahut edepsizce resim ve tasviri basan, başkalarına asılsız isnatta
bulunan” basımevi sahipleri, bastıran kişiler ve iftira edenlere, para (1 mecidiye altınından 5 mecidiye
altınına ya da 10 mecidiye altınından 50 mecidiye altınına kadar) ve hapis (24 saatten 1 haftaya kadar),
matbaalara ise kapatma (muvakkaten veya bütün bütün) cezaları getirilmiştir.
Bu dönemde, yine gazete olarak yalnızca Takvim-i Vakayi ile Ceride-i Havadis yayımlanmakta, bir de
Vakayi-i Tıbbiye adlı Türkçe-Fransızca bir meslek dergisi çıkmaktadır.[175]
8.3. Matbuat Nizamnamesi (1864)
“Basına hukuki bir düzen vermeyi ve faaliyetlerini hukuki bir çerçeve içine almayı” amaçlayan 1864
tarihli, 35 maddelik Matbuat Nizamnamesi, 3. Napolyon tarafından 17 Şubat 1852 tarihinde, basının
denetimi için çıkarılan kararname örnek alınarak hazırlanmıştır.
Nizamname, siyasi gazete çıkarmak isteyenlerin ruhsat almalarını, bunun için Osmanlı uyruğunda
olanların Maarif Nezareti’ne, yabancıların ise Hariciye Nezareti’ne başvurmalarını öngörmektedir.[176]
Ruhsat verilebilmesi için, Osmanlı uyruğundaki kişilerin 30 yaşını bitirmiş, Ceza Kanunu’nun herhangi
bir maddesine göre cezalandırılmamış ve kişilik haklarını kullanabilir durumda olmaları gerekmektedir.
Çeşitli basın suçları ile bunlara verilecek para cezalarının da belirlendiği nizamname, hapis cezalarının
yanı sıra, kapatma cezaları da içermektedir.[177]
Nizamname,
yabancı
dildeki
basının,
kapitülasyonların
öngördüğü
ayrıcalıklardan
yararlanamayacaklarını belirterek, yerli-yabancı basın farkını ortadan kaldırmış; ancak Osmanlı yöneticileri
ve memurları gibi, yabancı hükümdarları ve elçileri de dokunulmazlık statüsünde bırakmıştır.
Nizamnamede ayrıca, ön sansürün kaldırılması, basın davalarına bakacak mahkemelerin belirlenmesi ve
basının denetimi için “Matbuat Dairesi” kurulması konularında hükümler de yer almıştır. (İlk Matbuat
Müdürü Sakızlı Ohannes Paşa’dır)
“Nizamnamenin ikinci bölümündeki maddelerle ceza gerektiren fiiller şöyle sıralanmaktadır: [178]
“-Ruhsatsız gazete çıkarmak,
- Gazetenin imzalı bir sayısını ilgili devlet dairesine göndermemek,
- Hükümetten gelen resmi yazıları yayınlamamak,
- Devletin iç güvenliğini bozacak suçlardan birinin icrası için bazı kişilerin kışkırtılması,
- Genel adaba ve milli ahlaka aykırı yazılar,
- Padişah ve ailesini tahkir ve hükümranlık haklarına taarruz sayılabilecek yazılar,
- Bakanlara dokunacak sözler yazılması,
- Dost hükümdarlara dokunacak deyimler kullanılması,
- Meclisleri, mahkemeleri ve devletçe kurulan heyetleri kötüleyecek yazılar,
- Devlet memurlarının aleyhinde kötü yazı yazmak,
- Yabancı büyükelçileri, orta elçileri, maslahatgüzarları kötülemek,
- Halkı kötülemek.”
Söz konusu nizamname, Matbuat Kanunu’nun kabul edildiği yıl olan 1909’a kadar, 45 yıl yürürlükte
kalmıştır. Bu dönemde, Takvim-i Vakayi, Ceride-i Havadis, Tercüman-ı Ahval ve Tasvir-i Efkar gazeteleri
yayımlanmaktadır.
1860-1866 döneminde 17 yeni yayın katılmıştır.
1867-1878 döneminde ise 113 yeni yayın vardır.
8.4. Pul Resmi (1864)*
Babıali Hükümeti, basını denetim altında tutmak amacıyla alınan yasal önlemleri yeterli bulmayınca,
ekonomik baskı yolunu da denemiştir. Nitekim 1864 yılında her gazeteye 2 paralık pul yapıştırma
zorunluluğu getirilmiştir.[179]
* Türk Basınında İlk Grev
İstibdat döneminin en önemli olaylarından biri de gazetecilerin ilk kez grev yapmalarıdır. 1901 yı lında,
İkinci Abdülhamit’in tahta çıkışının 25. yıldönümü kutlanmış; bu vesileyle o güne kadar gazetelere
yapıştırılan iki paralık pul vergisi, basını hoşnut etmek amacıyla kaldırılmıştır.
Pul vergisi kaldırılınca, her gazete ortalama 80-90 liralık bir gelir artışı sağlamış ve gazete patronlarının geliri belirli ölçüde artmıştır. Bu nedenle gazetelerde çalışanlar da bu gelir artışından pay
istemişlerdir. Bu isteğin öncüsü ve düzenleyicisi Abdullah Zühtü olmuştur.
O zamana kadar Sabah gazetesi başyazarı olan Mahmut Sadık, iktidarın gazabına uğrayıp Kudüs
Tahrirat Müdürlüğü göreviyle İstanbul’dan uzaklaştırıldığından, Abdullah Zühtü gazetenin başyazarlığını
yapmaktadır.
İkdam’ın yazar kadrosundaki Babanzade İsmail Hakkı ve Ali Reşat ile gizli görüşmeler yapan Zühtü, bu
haklı istek için görüş birliği sağlamış ve “aylık artırma isteği” iki gazetenin imtiyaz sahiplerine yeniden
duyurulmuştur.
Hiçbir konuda birleşemeyen İkdam gazetesi sahibi Ahmet Cevdet ile Sabah gazetesi sahibi Mihran
Efendi, bu konuda hemen anlaşarak, gazetecilerin isteklerine olumsuz cevap verince, söz konusu gazetelerde
çalışanlar greve karar vermişlerdir.
Bu olayın ilginç yanı, o güne kadar Osmanlı ülkesinde grev yapılmamış olmasıdır. Öte yandan da
grevin nasıl yapılacağını da henüz kimse bilmemektedir.
Bu arada gazeteciler kendi aralarında bir toplantı yaparak yalnız işi bırakmakla yetinmeyip, bir gazete
çıkartmak kararı almışlardır. 0 sırada satış yapamayan ve kapanmak üzere olan “Saadet” gazetesi mevcut
bulunduğundan, bu gazeteyi kiralama düşünülmüş ve her yazar tarafından, ilk sermaye olarak ödenen 25’er
liralarla “Saadet” yayımlamaya başlanmıştır.
Ancak, o güne kadar birbirleriyle çok şiddetli rekabet halinde olan işverenler, yani Ahmet Cevdet ile
Mihran Efendi, grevcilere karşı anlaşmışlar ve eski gazetecileri, İkdam ve Sabah gazetelerinde toplayarak,
gazetelerini yayımlamaya devam etmişlerdir. Bu durumda da okuyucular, gazetecilerin grev yaptıklarının
farkına bile varmamışlardır.
Türk basın hayatında ilk grev böylece olumsuz sonuçlanmış; grevciler borçlarını ödeyemediklerinden
Saadet gazetesinden kovulmuşlar ve açıkta kalmışlardır.
Grevi düzenleyenler de 25’er liralık bir açıkla bu işi kapatmışlardır.
600 kuruş aylıktan yoksun kalmak, birkaç ay karşılıksız çalışmak, üstelik de 25 lira borca girmek, o
zamanki basın işçileri için oldukça büyük bir felaket olmuştur.[180]
8.5. Ali Kararname (1867)
Muhbir gazetesinin öncülük ettiği bazı gazeteler, hükümetin “Girit politikası”nı eleştirmeyi sürdürünce,
5. kez Sadrazamlığa atanan Ali Paşa tarafından, 27 Mart 1867’de çıkartılan bir kararnameyle (Kararname-i
Ali), Matbuat Nizamnamesi kapsamı dışında kalan durumlarda da hükümete gazete kapatma yetkisi
tanınmıştır. Bundan amaç, hükümet aleyhindeki yayınları önlemektir. Kararnamede özetle,
“İstanbul’da yayımlanan gazetelerin; bir süredir kullandıkları dilin ve tuttukları yolun, ülkenin genel
yararına aykırı aşırılıklarının, devlete bile dil uzatmalarının, ayrıca fesat aleti olarak birtakım zararlı
fikirleri ve yalan haberleri yazanların, hükümetçe tasvip edilmediği” belirtilerek, “Asayişin ve ülkenin
muhtaç olduğu düzenin korunması, bu kaideye aykırı davranan gazetelerin bütün devlete ve millete olan
zararlarının önlenmesi için, matbuat nizamnamesi hükümleri dışında olarak, hükümetçe eğitici ve önleyici
tedbirler alınmasına karar verilmiştir.” denilmiştir.[181]
1864 tarihli Matbuat Nizamnamesi’nde gazete sansürü yer almadığı halde, 1867 tarihli Ali Kararname
ile basın özgürlüğü ortadan kaldırılarak, gazeteler kapatılmaya (Muhbir, Ayine-i Vatan, Utarit gazeteleri
kapatılmışlardır), gazeteciler de sürgüne gönderilmeye başlanmıştır. Geçici olarak çıkarıldığı bildirilen bu
kararname hükümlerine, Abdülaziz’den sonra tahta geçen İkinci Abdülhamit tarafından da sık sık
başvurulmuştur.
Söz konusu kararname II. Meşrutiyet döneminde Matbuat Yasası’nın çıkarılışına (Temmuz 1909) kadar
yürürlükte kalmıştır.[182]
8.6. Sansür Hakkında Ali Kararname (1876)
Mahmut Nedim Paşa tarafından, 10 Mayıs 1876’da çıkarılan bir kararnameyle bütün gazetelere ilk
sansür konulmuştur.
“Sansür Hakkındaki Ali Kararname”de, “Osmanlı basınında çıkan yazılara, hükümet gerekli dikkati
göstermiş ve çoğu zaman gazeteleri süreli ve süresiz kapatmışsa da basın disiplin altına alınamamıştır.
Bunun için gazetelerin baskıdan önce muayenesine karar verilmiştir.” denilmiştir.[183]
Bu nizamnamedeki hükümler çerçevesinde önce, resim ve karikatürlere sansür konulmuş; yurt dışından
getirilen yayınlar daha sıkı bir denetim altına alınmış; son aşamada ise ülkedeki gazetelerin, Matbuat Dairesi
ve Valiliklerce denetlenmeden yayımlanamayacağı ilan edilmiştir.
Server İskit, “Türkiye’deki Matbuat Rejimleri” kitabında, bu kararnamenin basında geniş tepkiler
yarattığını belirterek şu iki örneği vermektedir:
“1- Basiret gazetesinde Sansür Kararnamesi’nin yayımlandığı gün şöyle bir ilan çıkmıştır.
‘Matbaamızın makinesi bozulduğundan gazetemiz birkaç gün yayınlanmayacaktır.’
2-
Sabah gazetesi de ilk gün gazeteyi, sansürün yasakladığı yazıların yerini boş bırakarak
yayımlamıştır.”[184]
Basının gösterdiği tepkiler üzerine Mahmut Nedim Paşa görevinden çekilmiş; yerine gelen Mütercim
Rüştü Paşa ise iki gün yürürlükte kalan kararnamenin kaldırıldığına ilişkin bir kararname yayımlamıştır.
Böylece Avrupa’da bile, o döneme kadar benzeri görülmeyen bir sansür uygulaması ortadan kaldırılmıştır.
[185]
9. BİRİNCİ MEŞRUTİYET (1876)
30 Mayıs 1876’da, yeni iktidara gelmiş bulunan Mütercim Rüştü Paşa Hükümeti tarafından Abdülaziz
tahtan indirilmiş; yerine 5. Murat Padişah olmuştur.
Sultan Abdülaziz (25 Haziran 1861-30 Mayıs 1876), 4 Haziran 1876’da tutulmakta olduğu Feriye
Sarayı’nda makasla bileklerini keserek intihar etmiştir. (Bir iddiaya göre intihar ettirilmiştir.)
Abdülaziz’in tahtan indirilişi ve ölümü halkı etkilemiş; adına destanlar, (Beni Tahtan indirdiler / Üç
çifteye bindirdiler / Topkapı’ya gönderdiler / Uyan Sultan Aziz uyan / Kan ağlıyor şimdi cihan.) vb. ağıtlar
yazılmıştır.[186]
Bu dönemin özelliği, basının halk kitleleri ve hükümet çevrelerinde etkisinin artmasıdır. Abdülaziz’in
padişahlığı sırasında, birçok aydının sürgüne gönderilmiş olmasına rağmen basın, halkın günlük hayatıyla
yakından ilgilenmeye başlamıştır.
Batı ile yakın ilişkiler kuran Yeni Osmanlılar, devleti kurtarmak için, Müslüman ve Hıristiyan halkın
tam bir eşitlik içinde, devlet ve ülke işlerine karışması gerektiğine inandıklarından, ülkede meşrutiyet
idaresinin kurulması gereğini şiddetle savunmuşlardır.
Ancak üç ay Padişahlık yapabilen 5. Murat’ın kısa süreli iktidarında, geçici bir özgürlük dönemi
başlamış; bundan yararlanan sürgünler İstanbul’a dönmüşler; gazetelerde her çeşit yazılar yayımlanır
olmuştur.
Basının tam özgürlüğe kavuştuğu sanıldığından, bazı yeni gazeteler yayın hayatına girmişlerdir. Oysa 5.
Murat’ın 3 aylık saltanat süresi içinde de basını baskı altına almaya yönelik emirnameler yayımlanmıştır.
Bir “tembihname”de, 5. Murat’ın tahta çıkmasından sonra halk arasında dedikodular yayıldığına, bunun
savaşan askerler üzerinde kötü etki yaptığına işaret edilerek şu görüşlere yer verilmiştir:
“…bu gibi sözlerin söylenmesi, bu kez kesinlikle yasaklanmış ve taraf taraf hafiyeler atanarak, bundan
böyle topluluklarda ve şurada burada devlet yönetimi ve fikir ayrılığına ilişkin söz söylemeye cesaret
edenlerin gizli ve açıkça soruşturularak, adeta vatan haini hükmünde kanunen cezalandırılmaları için
Zaptiye Nezareti’ne bildirilmiş ve gazetelerin de bu konular üzerine makale yazmamaları yolunda, Matbuat
İdaresi’ne özel talimat verilmiş olduğu…2 Ağustos 1876.” [187]
31 Ağustos 1876 tarihinde, 5. Murat akıl hastası olduğu gerekçesiyle, Şeyh-ül-İslam Hayri Efendi’den
fetva alınarak tahtan uzaklaştırılmıştır. 5. Murat’ın yerine, meşruti yönetimi kabul edeceğini vaat eden, bir
anayasa yayımlanmasına ve milletvekilleri meclisinin kurulmasına söz veren, kardeşi İkinci Abdülhamit, 31
Ağustos 1876’da, Osmanlı’nın 34. Hükümdarı olmuştur.[188]
9.1. Tersane Konferansı (1876)
Tersane Konferansı (23 Aralık 1876), Osmanlı Devleti’nin Balkanlar’daki eyaletlerinin yönetim
koşullarını düzenlemek üzere, Avrupa ülkelerinin baskısı sonucu İstanbul Haliç Tersanesi’nde toplanmış
uluslararası bir konferanstır.
1876 yılının Nisan ayında Panagürişte Bölgesi’nde başlayan Bulgar isyanları bütün Orta Dağ Bölgesi’ne
yayılmıştır. Bu dönemde bölgeye Rusya tarafından Kafkasya’daki yurtlarından zorla atılmış birçok
Kafkasyalı (Çerkez, Abaza, vs.) Müslüman yerleştirilmiştir.
Ruslar gibi Slav olan Bulgarlar ile Ruslar’dan büyük eziyet çekmiş Kafkasyalı Müslümanlar arasında
karşılıklı katliamlar yaşanmıştır. Osmanlılar bu isyanları kısa zamanda bastırmıştır.
Ancak Batı dünyasında, Osmanlı Devleti’nin bu isyanların bastırılmasında kullandığı yöntemler
eleştirilere neden olmuştur.
1876 Temmuzu’nda, Sırbistan ve Karadağ’ın Osmanlı’ya savaş ilan etmeleri, bu tablo içinde ele
alınmalıdır. Osmanlı ordularının galibiyetleri karşısında, Çarlık Rusyası işe karışmak gereğini duymuş ve
Babıali’yi antlaşma yapmaya zorlamıştır.
Rusya’nın Balkan işlerini, Panislavist bir tutumla çözmesinden telaşlanan Batılı Devletler, duruma
karışmışlar; İngiltere’nin öncülüğüyle İstanbul’da bir konferans toplanmasına karar verilmiştir.
Konferans Haliç Tersanesi’nde bulunan Bahriye Nezareti’nde toplandığı için “Tersane Konferansı”
adıyla tarihe geçmiştir. 23 Aralık 1876’da toplanan bu konferansa Prusya, İngiltere, Rusya, Fransa ve
Osmanlı Devleti katılmıştır.
Konferanstan Osmanlı Devleti’nin Balkanlar’daki topraklarını elinden alacak kararların çıkacağını
anlayan Osmanlı yetkilileri, tahta yeni çıkmış olan İkinci Abdülhamit’i konferansın toplandığı gün I.
Meşrutiyet’i ilan etmeye ikna ettiler.
Osmanlı yetkilileri, Balkanlar’daki Hıristiyanlar’ın, Kanun-i Esasi ile kazandıkları özgürlüklerden
dolayı, Avrupa ülkeleri tarafından Osmanlı Devleti’nin yönetiminde bırakılacaklarını hesaplamışlardı.[189]
Tersane Konferansı’nda, hem Balkan sorunlarının hem de Osmanlı’dan istenen ıslahat girişimlerinin ele
alınması öngörülmüştür. Konferans, 23 Aralık 1876 günü açılmıştır. Delegeler görüşmelerini sürdürürlerken,
top sesleri duyunca şaşırmışlardır.[190]
Hariciye Nâzırı Saffet Paşa durumu açıklayıcı konuşmasında şu bilgileri vermiştir:
“Padişah İkinci Abdülhamit, yeni bir rejimi, meşrutiyet rejimini ilan etmektedir. İmparatorluğu
oluşturan etnik unsurların özgürlükleri, bu yeni ‘idare şekliyle’ güvence altına alındığından, böylesine bir
devrim karşısında bu toplantıya artık gerek kalmamıştır.”
Bu kısa konuşmadan sonra Osmanlı delegeleri toplantıyı terk etmişlerdir.[191]
Ancak bu gelişmeler konferansın kararlarını etkilememiştir. Konferansta, Sırbistan ve Karadağ’a
özerklik verilmesini öngören bir ıslahat planı hazırlanmış; söz konusu planın reddi halinde, konferansa
katılan elçilerin İstanbul’dan ayrılacakları, muhtemelen Rusya’nın da savaş açacağı uyarısı yapılmıştır.[192]
Osmanlı Hükümeti özel bir meclise danıştıktan sonra planı reddetmiştir. Bunun üzerine Rusya Osmanlı
Devleti’ne savaş açmıştır. Böylece 93 Harbi (1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı) başlamıştır.
Tersane Konferansı kağıt üzerinde kalmış bir konferanstır. Konferansta tartışılan konular ancak 93
Harbi’nden sonra toplanan Berlin Antlaşması ile kesinliğe kavuşmuştur.
9.2. Seçim Hazırlıkları
Bu arada milletvekili seçimi ve toplantı şekli hakkında, geçici bir yönetmelik “Meclis-i Mebusan
Azasının Suret-i İntibah ve Tayinine Dair Talimat-ı Muvakkate” hazırlanarak, 28 Ekim 1876’da vilayetlere
bildirilmiş; İstanbul ve çevresi için de Kanun-u Esasi’nin kabulünden 9 gün sonra bir “Beyanname”
çıkarılmıştır. Bu gelişmeler arasında, Mithat Paşa sadrazamlığa getirilmiş; onun çabalarıyla büyük reform
tasarıları hazırlıklarına girişilmiştir.
9.3. Anayasa Kavramı
18. Yüzyıl’ın ilk yarısından başlayarak yavaş yavaş biçimlenmeye başlayan yeni bir dünya görüşü,
özellikle 3. Selim (1789-1807) ve 2. Mahmut (1808-1839) gibi “yeniliğe” dönük padişahlar tarafından
resmen onaylanmıştır.
İmparatorluğu tehdit eden çeşitli sorunlar, sonunda eski düzenin canlandırılmasını öngören “yeni
gelenekçiliğin” bırakılmasına neden olmuştur. Böylece Devlet’i kurtarmak için, yozlaşmış eski düzenden, hiç
değilse bir ölçüde vazgeçilmesi kabul edilmiştir.[193]
Ancak, anayasalar, tarihsel gelişim süreçlerinin kavşaklarıdır. Bu bakımdan ilk anayasa ile sonuncu
anayasa arasında görülen ve görülmeyen bağlar vardır. Önceleri padişahlardan gelen reform girişimleri (3.
Selim ve 2. Mahmut reformları), merkezi otorite ile yerel güçler (Anadolu ve Rumeli Ayanı) arasındaki
uzlaşmayı belgeleyen sözleşmeler “Sened-i İttifak-1808”*, Padişah tarafından çıkarılan ve bazı haklar
tanıyan fermanlar “Gülhane Hatt-ı Hümayunu (Tanzimat Fermanı) 1839”, “Islahat Fermanı-1856” ve “Şurayı Devlet’in kurulması-1868”, anayasal girişimler arasında önemli aşamalardır; fakat anayasa değildirler.
[194]
1876, Batı’ya göre, anayasa için, oldukça geç bir tarihtir. Dünyanın ilk büyük yazılı anayasası olan
Amerikan Anayasası 1787, Fransa’nın ilk yazılı anayasası 1791 tarihlidir.
* Sened-i İttifak (29 Eylül 1808)
Sened-i İttifak, Osmanlı Sadrazamı Alemdar Mustafa Paşa’nın, Rumeli ve Anadolu ayanlarını (ileri
gelenleri) İstanbul’da toplayarak yapmış olduğu anayasal nitelikler içeren bir anlaşmadır.
IV. Mustafa’yı tahttan indirerek II. Mahmut’u tahta geçiren kişi olan Sadrazam Alemdar Mustafa Paşa,
Devlet düzenini yeniden kurmak için girişimlerde bulunmuştur.
Alemdar Mustafa Paşa bu amaçla ilk iş olarak Rumeli ve Anadolu’daki ayanı İstanbul’da toplayarak
onlarla “Sened-i İttifak” adlı bir anlaşmaya varmıştır.
Anlaşmanın giriş bölümünde, Osmanlı Devlet otoritesinin sarsıldığının taraflarca gözlemlendiği
belirtilerek, Devlet’in güçlenmesi amacıyla bu anlaşmaya varıldığı yazılıdır.
Anlaşmada yer alan hükümlerde, ayanlar Padişah’ın Devlet’in temeli olduğunu teyit ederek, hazinenin
ve Devlet gelirlerini koruyacaklarına, sadrazamın her emrini Padişah’tan gelen bir emir olarak kabul
edeceklerine ve ona karşı gelmeyeceklerine, İstanbul’da bir isyan olursa çağrı beklemeksizin başkente
gelerek ayaklananları bastıracaklarına, yönetimleri altında bulunan yerlerde fakirlerin vergilendirilmesinde
adaletli davranacaklarına ve şeriata aykırı şekilde zulüm eden olursa, o ayanı hep birlikte dışlayacaklarına
söz vermişlerdir.
Sened-i İttifak’ın ek’inde ise senedin devamlı olarak uygulanabilmesi için bundan sonra sadrazam ve
şeyhülislam olacakların, makamlarına geçer geçmez bu senedi imzalamaları öngörülmektedir.
Ayrıca Sened-i İttifak’ın içerdiği koşulların sürekli uygulanmasını bizzat Padişah’ın denetleyeceği de
öngörülmektedir.
Alemdar Mustafa Paşa bu arada Padişah 3. Selim’in hayatına mal olan “Nizam-ı Cedit” adlı ordunun
benzeri olarak “Sekban-ı Cedit” ocağını kurmuştur.
Yeniçeriler, Alemdar Mustafa Paşa’nın sadrazam olmasından 3.5 ay sonra yeniden ayaklanmışlardır.
Konağı kuşatılan Alemdar Mustafa Paşa, kahramanca dövüşerek ölmüştür.
Böylece Osmanlı’da askeri ıslahat, 1826’ya kadar gündemden çıkmıştır.[195]
9.4. İlk Anayasanın Hazırlanışı
1876 Kanun-u Esasi’si özel bir kurul, o günün deyişiyle bir “Meclis-i Mahsusa” tarafından, bir pazarlık
konusu olarak yapılmıştır. Meşrutiyet konusunda, Osmanlı aydınları görüş birliğine varamamışlardır.
Ancak ilk Jön Türk akımının desteğiyle Meşrutiyetçiler, daha eylemci ve güçlü göründükleri için, yeni
liderleri Sadrazam Mithat Paşa’nın yönetiminde duruma hakim olmuşlardır.
Anayasa yanlısı bu gruba göre, bunalımların tek kaynağı istibdattır. Seçimle oluşacak bir meclis, o
günün deyişiyle “Şura-yı Ümmet”, sorunları kökünden çözebilecektir. Grubun başında Mithat Paşa’nın yanı
sıra Ziya Bey (Paşa) ve Namık Kemal Bey de bulunmaktadır.
Nitekim bu grubun önderi Mithat Paşa, 9 bölümden oluşan 52 maddelik, “Kanun-u Cedid” (Yeni
Kanun) adlı bir anayasa taslağı hazırlamıştır. Ancak bu anayasa taslağının günün gereksinimlerine cevap
vermediği ve koşullarına uymadığı ileri sürülmüştür.[196]
Kanun-u Esasi istemeyenler ise her şeyden önce, Padişah yetkilerinin sınırlanmasına karşı olmuşlardır.
Bu grup ayrıca, Müslüman-Müslüman olmayan (gayrımüslim) eşitliğine de karşı çıkmışlardır. Daha ileri
gidenler, Anayasa’nın “Şeriat”a aykırılığını savunmuşlardır. Son olarak da “millet”in henüz bir anayasayı
anlayacak yetenekte olmadığını ileri sürmüşlerdir. Bu grubun önderliğini, Cevdet, Namık ve Rüşdi Paşalar
yapmışlardır.
Gazetelerin, Kanun-u Esasi hazırlıklarını sunuş biçimleri de farklı olmuştur. Genel olarak “Meşrutiyet”
terimi kullanılmış; Kanun-u Esasi yerine “konstitüsyon”, “Şartname-i Esasi”, “Şeriat-ı Esasiye” terimleri de
görülmüştür.
“Meclis-i Mebusan terimi, bazı resmi yazışmalarda, “salon inşaası” nedeniyle de gazetelerde
kullanılmıştır. Hazırlayıcı heyet için “komisyon” denilmiş; Kanun-u Esasi’nin tam metni Türkçe, Fransızca
ve İngilizce gazetelerde yayımlanmıştır.
Bu arada Kanun-u Esasi’nin ilanı nedeniyle İtalyan bir besteci marş da bestelemiştir. (Inno Nazionale in
Occasione della Conttituzione Proclamata il di, 23 Decembre 1876)[197]
Kanun-u Esasi, üye sayısı 30’a varan bir özel kurul (Meclis-i Mahsusa) tarafından yapılmıştır. Bu kurul,
İkinci Abdülhamit’in 30 Eylül 1876 tarihli iradesiyle kurulmuştur. Başkanı, Sadrazam Mithat Paşa’dır.
Anayasa taslağını hazırlamak üzere, aynı kurul içinden bir alt komisyon oluşturulmuştur. Alt komisyon,
yaptığı çalışmaları, günü gününe ve Mithat Paşa aracılığıyla özel kurula iletmiştir.
Özel kurul, 20 Kasım 1876’da, Osmanlı tarihinin çok bunalımlı bir döneminde, iki aylık yoğun bir
çalışmadan sonra görevini tamamlayarak tasarıyı Padişah’a sunmuştur. Padişah, tasarının bir kez de “Heyet- i
Vükela” tarafından (Bakanlar Kurulu) incelenmesini emretmiş; ayrıca, Yıldız’daki bazı yüksek me murlardan
da fikirlerini yazılı olarak bildirmelerini istemiştir.
7 Şubat 1831 tarihli Belçika Anayasası’ndan* yararlanılarak hazırlandığı ileri sürülen ilk Osmanlı
Kanun-u Esasisi (Anayasa), yeni kurulan Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan tarafından, 23 Aralık 1876’da
kabul edilmiştir. Kabul kararı 101 parça top atılarak halka duyurulmuştur.[198]
Aynı gün Babıali’deki törende, Padişah’ın Kanun-u Esasi’yi bildiren iradesi okunmuş ve 1876 tarihli ilk
yazılı Osmanlı Anayasası yürürlüğe girmiştir.[199]
* Kanun-u Esasi Belçika Kökenli Değil…
Yaygın olarak tekrarlanan bir yanlış da 1876 Anayasası’nın Belçika Anayasası’ndan uyarlanarak
kaleme alındığıdır. Oysa komisyon o zaman mevcut hemen hemen bütün anayasaları gözden geçirmiştir.
Hatta Said Paşa, Fransız Cumhuriyet Anayasası’nı çevirmiş ve “cumhurbaşkanı” yerine “psadişah”
unvanını koymuştu.
Ortaya çıkan taslak, bu nedenle bize özgü bir metindi. Sadece bir karma metin olması nedeniyle değil,
hiçbir yerde görülmeyen hükümleri vardı. Mesela Padişah’a kamu selameti için sürgün yetkisi veren ve temel
özgürlükler ve yargı güvencesiyle bağdaşmayan 113. madde gibi…[200]
9.5. Kanun-u Esasi (Anayasa) (1876)
Modern anlamıyla ilk anayasa, Kanun-u Esasi’dir. Osmanlı İmparatorluğu’nda, 18. Yüzyıl’ın
sonlarından itibaren “Islahat” (iyileştirme) hareketleri başlamış; giderek “meşveret” usulü doğmuş ve
bununla ilgili kurumlar meydana getirilmiştir.
Ancak bunlar, mutlak otoritenin, işleri daha iyi bilenlere danışarak yürütmesini sağlayan yardımcı
organlardır. Ne bunlar ne de 1839 Hatt-ı Hümayunu ile başlayan Tanzimat döneminin fermanları, iktidarı
sınırlama niteliğini taşımadığı gibi böyle bir amaç da içermemektedirler.[201]
1876 Anayasası, eski deyim ve tarihle “1293 Kanun-u Esasisi”, 19. Yüzyıl’ın son çeyreğinde, OsmanlıBatı diyaloğunun vardığı yeni bir aşamanın ürünüdür.
Bu anayasayla ilk kez Osmanlı Devleti’nin genel yapısı, organları, bunlar arasındaki ilişkiler,
yurttaşların temel hak ve özgürlükleri bir kanun metni içinde kayda geçirilmiştir.[202]
Bu ilk anayasa, bireylerin eşitliği, herkesten gücüne göre vergi alınması, kişi özgürlüğü ve
dokunulmazlığı, kişilerin yetenek ve becerilerine göre memur olma haklarını kabul etmiştir. Ancak bu tek
taraflı bir anayasadır. Her işte son söz, yine devlet başkanınındır. Buna rağmen, Osmanlı Devleti artık
“meşruti bir idare”ye kavuşmuştur.
9.6. Çift Meclisli Parlamento
1876 Anayasası, çift meclisli bir yapı getirmiştir. “Meclis-i Umumi” denilen parlamento, “Heyet-i
Ayan” ile “Heyet-i Mebusan”dan oluşmaktadır. Parlamentonun, her yıl Padişah’ın isteğiyle kasım ayı
başında açılması, yine Padişah’ın isteğiyle mart ayı başında çalışmalarına son vermesi öngörülmüştür.[203]
“Heyet-i Ayan” üyelerinin, Padişah tarafından ve ömürleri boyunca bu görevde kalmak üzere
atanmaları, “Heyet-i Mebusan” üyelerinin ise iki dereceli bir seçimle halk tarafından seçilmeleri ilke olarak
benimsenmiştir.
“Kanun-u Esasi’de, seçimlerle ilgili olarak getirilen ana düzenlemelerin yanı sıra bu konuda bir yasa
çıkarılacağı hükmü de yer almıştır.
1877’de yapılan ilk seçimlerden sonra, 130 kişi olması öngörülen, ancak 117 milletvekilinin geldiği
“Meclis-i Mebusan”, 19 Mart 1877’de toplanarak çalışmalarına başlamıştır.[204]
9.7. 1877 Seçimleri’nin Özellikleri
1- Seçimler, bir yasaya dayanılarak değil, “Talimat-ı Muvakkate” ile İstanbul için çıkarılan bir
“Beyanname” hükümlerine göre yapılmıştır.
2- Meclis-i Mebusan, vergi verme, emlak sahibi olma ve yalnız erkeklerin oy kullanması gibi koşullar
nedeniyle sınırlı oy yöntemine göre oluşmuştur.
3- Taşrada ikinci seçmenlerin seçimi yapılmamış; seçme hakkı, halka değil, bir ölçüde Osmanlı
bürokrasisine ait bir hak olarak kalmıştır.
4- Siyasi partilerin katılmadığı seçimlerde basit çoğunluk sistemi uygulanmıştır.
5- Saptanan milletvekili sayılarında yöresel oransızlıklar yaşanmış; bu nedenle temsilde dengesizlikler
görülmüştür.
Üç aylık dönemde 50 toplantı yapan 1. Meclis-i Mebusan, Padişah İkinci Abdülhamit’in emriyle 28
Haziran 1877’de dağılmıştır.[205]
9.8. Anayasa ve Basın
119 maddeli Osmanlı Kanun-u Esasisi’nin 12. maddesi, “Matbuat kanun dairesinde serbesttir.”
hükmünü taşımaktadır. Oysa basına çeşitli kısıtlamalar getiren 1857 tarihli Matbaalar Nizamnamesi, 1864
tarihli Matbuat Nizamnamesi ve 1867 tarihli Ali Kararname hala yürürlüktedir.[206]
Aynı yıl İstanbul’da, 13’ü Türkçe, 1’i Arapça, 9’u Rumca, 9’u Ermenice, 3’ü Bulgarca, 2’si İbranice,
7’si Fransızca, 2’si İngilizce, 1’i Almanca olmak üzere 47 gazete yayımlanmaktadır. Tanzimat öncesinde 250
(başlık) dolayında kitap yayımlanmışken, 1876’ya girilirken kitap (başlık) sayısı 3 bin dolayına ulaşmıştır.
[207]
9.9. Matbuat (Basın) Kanun Tasarısı (1877)
Mithat Paşa’nın sadrazamlığı sırasında yeni bir Basın Kanunu tasarısı hazırlamak üzere bir komisyon
kurulmuştur. Kısa zamanda hazırlanan tasarı, 1877 Nisanı’nda, Mebusan Meclisi’ne getirilmiştir.
Matbaalara ilişkin hükümler de içeren bu tasarı, dört ana bölümden ve 51 maddeden oluşmuştur.
Birinci Bölüm, basımevlerinin kuruluşu ve işleyişiyle ilgili hükümleri içermektedir.
İkinci Bölüm, gazetelere ve süreli yayınlara ayrılmıştır.
Üçüncü Bölüm’de, basın yoluyla işlenecek suçlar ve bunlara verilecek cezalar yer almıştır.
Dördüncü Bölüm’de ise davalara bakacak mahkemeler ve duruşma usulleri belirlenmiştir. Bu kanun
tasarısının önemli özellikleri şunlardır:
“- Gazete çıkarmak için hükümetten izin istenecek; izin verilip verilmeyeceği 15 gün içinde ilgiliye
bildirilecektir.
- Yayımlanan her sayıdan ikişer nüsha, başkentte matbuat dairesine, taşrada ise valiliklere verilecek ve
yöneticilerden bir belge alınacaktır. Belge almayanlara her sayı için iki Osmanlı altını ceza
verilecektir.
- Milletvekilleri yazı işleri müdürü olamayacaktır.
- Hükümet’e ve ilgililere cevap ve düzeltme hakkı tanınmıştır. Gazeteler düzeltme yazılarını ilk ya da
ikinci sayıda yayımlamak zorundadırlar.
- Bir gazetede herhangi bir duruşma ile ilgili bir haber yayımlanırsa, gazete, mahkemenin ileride
vereceği kararı da yayımlamakla yükümlüdür.
- Mebusan Meclisi’ndeki tartışmaların, yanlış anlam ve yorumlara yol açacak biçimde yayınlanması
yasaktır.
- Devlet’in güvenliğini sarsacak bir suçun işlenmesini kışkırtacak yazı yayımlayan gazeteler süresiz
olarak kapatılacaktır.
- Hazreti Padişah’a dokunacak yazı yayımlayan gazeteler kapatılacak; sorumlulara 1-3 yıla
kadar hapis cezası verilecektir.
- Anayasa ile kurulmuş düzene karşı yazı yayımlamanın cezası bir aydan bir yıla kadar
hapistir.”
Bu tasarı Meclis’te görüşülürken uzun tartışmalara neden olmuş; özellikle gazete çıkarmak ve basımevi
açmak için hükümetten ruhsat alınmasıyla ilgili maddeler büyük tepkiyle karşılanmıştır.[208]
Milletvekilleri, basının serbest olmasını savunarak, hükümetin hazırladığı tasarıyı, “Basın Kanunu değil,
tüm özgürlükleri kısıtlayan ve basına kilit vuran bir Ceza Kanunu” olarak nitelendirmişlerdir.
Basının serbest olduğu ülkelerin her bakımdan ilerlediğini, hazırlanan tasarıda para ve hapis cezasından
başka bir şey bulunmadığını, oysaki suç işleyenleri cezalandıracak bir Ceza Kanunu’nun olduğunu ileri süren
milletvekilleri, mizahı yasaklayan ve kefalet akçası yatırılmasını öngören maddeleri çıkardıktan sonra 2
Mayıs 1877’de, tasarıyı kabul etmişlerdir.
10 gün sonra Ayan Meclisi’nden de geçen kanunu İkinci Abdülhamit, yapılan değişiklikleri uygun
görmediğinden onaylamamış ve kanun yürürlüğe konulamamıştır.[209]
9.10. 1877 İkinci Seçimleri
İlk Meclis-i Mebusan, İntihab-ı Mebusan Kanunu’nu çıkarmadığı için ikinci seçimler, yine “Talimat-ı
Muvakkate” ve “Beyanname” hükümlerine uygun olarak 30 Kasım 1877’de yapılmıştır. Bu seçimlerden
sonra İstanbul, temsilcilerini aynen muhafaza etmiş; bazı illerden değişik kişilerin, milletvekili olarak
geldikleri görülmüştür.
İkinci Meclis, 13 Aralık 1877’de toplanmıştır.[210]
Osmanlı-Rus Savaşı’nın yenilgiyle sonuçlanmasının eleştirilmesi, milletvekillerinin bakanları
sorgulamaları ve saraydan, harcamaların hesabının istenmesi üzerine, İkinci Meclis Padişah tarafından, 14
Şubat 1878’de kapatılmıştır.
13 Aralık 1877’den, fesih tarihi 14 Şubat 1878’e kadar 30 toplantı yapan ikinci meclis, bu arada İntibahı Mebusan Kanunu’nu da çıkarmıştır.
“93 Harbi” sona erdikten sonra da açılmayan Meclis’in tatili 30.5 yıl sürmüştür.[211]
10. İKİNCİ ABDÜLHAMİT DÖNEMİ
(1876-1909)
Kırım Savaşı’nda (1854-1857) bütün Avrupa’nın katkısıyla Güneye doğru yayılışı önlenen Rusya, 1877
Savaşı’nda (27 Nisan 1877) böyle bir engelle karşılaşmamıştır. “93 Harbi” denilen bu Osmanlı-Rus
çatışmasında, Tuna boyunda, Bulgaristan’da ve Doğu’daki savaşlar, ülkenin ekonomik ve toplumsal yapısını
alt üst etmiştir.
Yeşilköy önlerine gelen Rus Ordusu, 3 Mart 1878’de Ayastefanos Antlaşması imzalanmasının ardından
çekilmiştir. Bu yenilgi, Osmanlı Devleti’nin paylaşılma sürecini hızla gündeme getirmiştir.[212]
Rusya, Doğu Anadolu ve Besarabya’da yeni topraklar elde ederken, Romanya ve Bulgaristan için
özerklikler tanınmıştır. Bu arada özellikle Rusya ve İngiltere tarafından Ermeni olayları* başlatılmış; bir
yandan da Yunanistan Teselya’yı, Fransa Tunus’u, İngiltere Kıbrıs ve Mısır’ı Devlet’ten koparmıştır.
Girit için, Balkan Savaşı’na kadar sürecek en üst düzeyde bir gerginlik içine girilmiş; Yunanlılar’la
1897’de bir de savaş yapılmıştır.
Başta, Berlin Antlaşması* (13 Temmuz 1878) sonrası “Osmanlı İmparatorluğu’nun toprak bütünlüğünü
koruma” politikasını terk eden İngiltere olmak üzere, bütün sömürgeci devletler, “hasta adam” Osmanlı
İmparatorluğu’nun, yakın zamandaki yıkılışında hisselerine düşecek payın hesabı içine girmişlerdir.
İkinci Abdülhamit’in, böyle bir ortamda kurtuluş için önlemi, zaman kazanmak olmuştur. Eğitimin
ilerlemesi, tarımda daha fazla üretim, sanayileşme zaman isteyen çarelerdir.
“Hasta adam”, fazla sarsılmadan ilacın etki süresini tamamlayabilirse, ayağa kalkabilecektir. Bu da
beklemek ve hareketsizlik demektir. İkinci Abdülhamit, bütün politikalarında olduğu gibi, bu ilkeyi basın
rejiminde de bilinçli olarak kullanmıştır.
* Ermeni Olayları
Ermeni Olayları, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda, Rusya’nın Anadolu’nun kuzeydoğusundaki bazı
Türk şehirlerini işgal ederek, bu şehirlerde yaşayan Ermeniler’i bağımsızlık amacıyla Osmanlı Devleti’ne
karşı kışkırtmasıyla başlamıştır.
Bu gelişmeler üzerine İngiltere, Rusya’nın Ermeniler’i koruma perdesi altında Doğu Anadolu’yu
“Balkanlaştırmasından” ve sağlamış olduğu toprak kazançlarından yararlanarak nüfuzunu bir yandan
İskenderun, öte yandan da Mezopotamya üzerinden Basra Körfezi’ne yaymasından korkmuştur.
Böylece Ermeni Olayları, Ermeniler’in değil, Osmanlı İmparatorluğu’nda çıkarları çatışan iki büyük
devletin, “İngiltere ile Rusya’nın davası” olarak siyasal bir kimlikle geliştirilmiştir.
Ocak 1878’de Edirne’de barış görüşmeleri başladığı zaman, İstanbul’daki Ermeni Patrikliği Meclisi,
Rus Çarı’ndan şu isteklerde bulunmayı kararlaştırmıştır:
“1- Ermeniler’in bulunduğu Fırat’a kadar olan toprakların Rusya’ya ilhak edilmesi.
2- Bu topraklar Rusya’ya ilhak olunmazsa Rusya tarafından Bulgaristan’a verilecek imtiyazların
Ermeniler’e de verilmesi.
3- Bu da olmazsa ıslahat yapılması hususunda Osmanlı Devleti’nden teminat alınması ve bu ıslahat
yapılıncaya kadar Rus askerinin bu topraklardan çekilmemesi.”
İstenen ıslahat arasında güvenlik güçlerinin Ermeniler’den oluşturulması ile Ermeniler’in “askeri
kuvvet” kurmaları da bulunmaktadır.
Bunun yanı sıra Patrik Nerses Varjabedyan ile dokuz piskoposun imzasını taşıyan 13 Şubat 1878 tarihli
bir dilekçede, Rus Çarı’na “Büyük Kurtarıcımız” diye hitap edilmektedir.
Öte yandan Patrik Nerses’in, Eçmiyazin Katogikosu’na yazdığı yazıda ise şöyle denilmektedir:
“Çar’a müracaat etmeliyiz. Bugün Türkiye, büyük ve ehemmiyetli kısmını kaybetmiş bir halde onun
ayaklarının altında bulunuyor. Asya kısmına da bizim sahip olmaya çalışmamız lazımdır. Her halde
Rusya’nın himayesine muhtacız. Daima onun teveccüh ve muhabbetini celbe, bugün olmazsa bile çok geç
kalmayacak bir gün, meydana çıkacak olan Türkiye’nin Asya meselesi ortaya konulacağı zamanda,
memleketimizdeki hissemize sahip olmak için şimdiden Ermeni meselesini çıkarmaya çalışmalıyız.”[213]
* Berlin Antlaşması (1878)
1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonraki Ayastefanos Antlaşması’nın, Osmanlı aleyhine olan bazı
maddeleri, Berlin Antlaşması (1878) ile düzeltilmeye çalışılmıştır. Yine de Osmanlı İmparatorluğu, imtiyazlı
vilayetlerinden Karadağ, Sırbistan ve Romanya’yı kaybetmiştir.
Kars, Ardahan, ve Batum vilayetleri ülke sınırları dışında kalmış; Bosna ve Hersek Avusturya’nın
egemenliği altına girmiş; Kıbrıs İngiltere’ye bırakılmıştır. 1882’de ise İngiltere Mısır’a girmiş; Tuna vilayeti
ile Niş vilayetinin bir bölümü üzerinde Bulgaristan Prensliği kurulmuştur.
Balkanlar’ın güneyinde, “Doğu Rumeli Vilayeti” adıyla siyasi ve yönetim açısından Osmanlı
egemenliğinde bulunmak, ancak Hıristiyan vali tarafından yönetilmek koşuluyla özerk bir vilayet
oluşturulmuştur. Burada çıkan bir isyan sonunda, Bulgaristan Prensi’nin, aynı zamanda Doğu Rumeli Valisi
olmasını, Osmanlı Hükümeti 1886 yılında kabul etmiş; böylece söz konusu eyalet, fiilen Bulgaristan’la
birleşmiştir.[214]
10.1. İkinci Abdülhamit’in Basın Politikası
31 Ağustos 1876-27 Nisan 1909 tarihleri arasındaki İkinci Abdülhamit döneminde, hiçbir yeni basın
kanunu yapılmamış; 1864 tarihli Matbuat Nizamnamesi ile 1867 tarihli Ali Kararname yürürlükte sayılmıştır.
[215]
14 Şubat 1878’de Mebusan Meclisi’nin kapatılması sonrası, 34. Padişah İkinci Abdülhamit’in hüküm
sürdüğü 27 Nisan 1909 tarihine kadarki dönemde, ifade ve basın özgürlüğü alanlarındaki gelişmeleri “Basın
sansürü, basına konulan yasaklar, kitapların yakılması, gazetelerin kapatılması, yandaş gazetecilere çıkarlar
sağlanması, jurnalciliğin teşviki, yabancı basının satın alınması, yabancı ülkelerle haberleşmenin
engellenmesi.” ana başlıkları altında özetlemek mümkündür.[216]
İkinci Abdülhamit, basının yaygınlaşmasını istemiştir; ancak denetim altında tutulan, Yıldız Sarayı’nın
güdümünde, hükümet buyruklarına uyan, tek sesli bir basın... 1903’te yayımlanan bir Şura-yı Devlet
kararnamesinde, basının illere yayılması, yerel tarım, doğal kaynaklar ve kültür konularının, halkın yararına
olarak işlenmesi, konuların sade bir dille yazılması, gazetelerin köylere kadar götürülmesi önerilmiştir.[217]
Tek düzeylilik öneri ve baskılarına karşılık basın, yapısının doğal niteliklerinden yararlanarak, işlevine
bir dinamizm katmak istemiş ve teknik açıdan çok gelişmiştir. Koşullar gereği, siyaset ele alınarak
işlenemeyince de basında edebi konular ağırlık kazanmıştır.
Bu dönemdeki bir başka eğilim de yerli yazılar yerine, çevirilere yer vermek olmuştur. Basit dille
kaleme alınmış bilim yazıları, edebi değeri düşük roman ve öykü çevirileri gazeteleri doldurmuştur. 30 yıllık
dönem, çıkan gazeteler ve dergilerin sayısı açısından iki bölümde değerlendirilebilir.
1879-1887 arasındaki yıllarda İstanbul’da ortalama 9-10 yeni yayın, her yıl piyasaya çıkmıştır. Bunların
arasında, gazeteden çok dergiler bulunmaktadır. Ancak mizah dergilerine, İkinci Abdülhamit’in tüm yönetimi
boyunca hiç izin verilmemiştir.
1887-1908 arasındaki ikinci bölümde ise yılda ortalama, ancak bir yeni yayın görülmüştür. Çeşitli
kısıtlamalara rağmen, bu dönemde normal olarak 12-15 bin günlük tiraj yapan, olağanüstü durumlarda tirajı
30 bine kadar yükselen gazeteler vardır.
15 Ocak 1891 tarihli bir belgede, Yıldız Sarayı’ndaki Tercüme Kalemi’ne, sürekli olarak 154 gazete ve
derginin geldiği ve bunların içinden önemli yazı ve haberlerin özetinin her gün Padişah’a okunduğu
belirtilmektedir.[218]
10.2. “İslami Basın”
Bu arada Devlet’i kurtarmak için, düşmanların kuşkusunu uyandırmadan, İslami dayanışma ve
bütünleşme gerçekleştirmek de basına önerilen hedefler arasında olmuştur. Bu politika, İkinci Abdülhamit’in
tek başına icadı değil; İslam dünyasındaki bir oluşumun sonucudur.
1870’lerden sonra Hindistan’da, İslami basının kökleştiği bilinmektedir. 1878’den sonra ise
bağımsızlığını yitiren Türk topluluklarının bulundukları bölgelerde, özel Türkçe basının yaygınlaştığı
görülmüştür.
1878-1907 arasında Bulgaristan’da 47 Türkçe (bazıları yarı Bulgarca) gazete ve dergi yayımlanmıştır.
Kıbrıs’ta ilki 1889’da olmak üzere 11, Romanya’da 5 Türkçe yayın bulunmaktadır.
Azerbaycan’da, “Ekinci”nin (1875) ve Kırım Bahçesaray’da “Tercüman”ın (1883) yayımlanmasıyla çok
önemli ulusal-dinci akımlar başlamıştır.
Özellikle Gaspıralı İsmail Bey’in yönettiği Tercüman, yalnızca Rusya Türkleri’ni değil, Osmanlı
aydınlarını, hatta Mısır’daki Müslüman reformcuları da etkilemiştir.
Ancak İslamcılık eğilimi, katı bir Batı düşmanlığıyla yüklü olmamıştır. Gazetelere önerilen, Avrupalı
devletlere ve elçilere son derece saygılı davranmak, özel uyarı almadan, yabancı devletlerin politikalarını
eleştirmemek olmuştur. Kendi içişlerine karışılmasını istemeyen İkinci Abdülhamit, öteki ülkelerin içişlerine
burnunu sokmak istememiştir.[219]
10.3. Sıkıyönetim Nizamnamesi (1877)
Anayasa’nın 113. maddesi Padişah’a, gerektiğinde sıkıyönetim ilanı ve devlet güvenliği bakımından
zararlı göreceği kimseleri sürgün etmek hakkını vermiştir. 36. madde ise meclislerin açık olmadığı
zamanlarda, Bakanlar Kurulu’nca alınan kararların kanun yerine geçeceği hükmü mevcuttur.
113. maddenin 2. fıkrası çok geçmeden Mithat Paşa’ya uygulanmıştır. 5 Şubat 1877’de istifaya zorlanan
Mithat Paşa, Avrupa’ya sürgün edilmiştir.*
Çarlık Rusyası’nın, Balkanlar’da başlattığı savaş halinden (93 Harbi) yararlanan İkinci Abdülhamit, bu
maddelere dayanarak, 20 Eylül 1877’de çıkardığı bir kararnameyle ülkede sıkıyönetim ilan etmiş ve eskiden
olduğu gibi olağanüstü yetkiler almıştır.[220]
Abdülhamit ayrıca, 1857 tarihli Matbaalar Nizamnamesi’ndeki sansür hükümlerini, kitapların yanı sıra
gazetelere de uygulatmaya başlamıştır. Bu nizamname ayrıca, gazetelerin gerekli görüldüğünde, hükümet
tarafından kapatılabileceği hükmünü de içermektedir.
* Ahmed Şefik Mithat Paşa (18 Ekim 1822 - 8 Mayıs 1884)
Mithat Paşa, Padişah Abdülaziz (1861-1876) döneminde savunduğu reform politikalarıyla tanınmış ve
iki kez sadrazamlık yapmıştır.
Mithat Paşa, Tanzimat reformlarını gerçekleştiren kuşağın önde gelen temsilcilerinden biridir. Ancak
Tanzimat’ın asıl lider kadrosunu oluşturan Mustafa Reşit, Âli ve Fuat Paşalar tarafından fazla radikal ve
istikrarsız bulunarak dışlandığından geç yaşta ön plana çıkma olanağı bulabilmiştir. 1860’larda Tuna ve
Bağdat vilayetlerindeki başarılı reform çalışmaları Mithat Paşa’nın kariyerinin zirve noktası olarak görülür.
1876’da Abdülaziz’in tahttan indirilmesi ve ölümüyle sonuçlanan ihtilalin liderlerinden biri olmuş; aynı
yıl Padişah V. Murat’ın tahttan indirilerek İkinci Abdülhamit’in tahta geçirilmesi olayında da belirleyici rol
oynamıştır.
Kanun-i Esasi’nin ilanından (23 Aralık 1876) bir süre sonra gözden düşen Mithat Paşa 5 Şubat
1877’de sadaretten uzaklaştırılarak yurt dışına sürgüne gönderilmiştir.
Mithat Paşa, 1881’de Yıldız Sarayı’nda kurulan mahkeme tarafından ölüme cezasına çarptırılmış;
ancak idam cezası Abdülhamit tarafından affedilerek Taif’e sürgün edilmiştir.
Abdülaziz’in ölümünden sorumlu tutulan Mithat Paşa, Taif’te 8 Mayıs 1884 tarihinde “boğularak”!
öldürülmüştür.[221]
10.4. Tercüman-ı Hakikat (1878)
Ahmet Mithat Efendi (1844-1912), 1868’de Mithat Paşa’dan destek görerek Tuna Vilayet Gazetesi’nde
gazeteciliğe başlamış; Zevra, Basiret gazetelerinde çalışmış; Devir, Bedir ve Dağarcık gazetelerini çıkarmış;
İbret’in eylemci yayınlarında etkin rol oynadığından sürgüne gönderilmiştir.
Ahmet Mithat Efendi, sürgün dönüşü bir süre Takvim-i Vakayi’nin müdürlüğünü yapmış, Tercüman-ı
Hakikat’i kurduktan sonra gazetenin yaklaşık yarısını kendi yazılarıyla doldurmuştur. Ansiklopedik
bilgilerini halka yansıtma çabalarında çok başarılı olmuş; politikanın yasak olduğu bir dönemde, halka
okuma zevkini aşılamayı başarmıştır. Bir mücadele gazetecisi olmaktan çok “öğretici gazeteci” olmuş;
gazetesi de bu görevi üstlenmiştir.
Tercüman-ı Hakikat, kendi döneminin öteki gazetelerine örnek olduğu gibi, birçok gazetecinin
yetişmesine olanak sağlamıştır. Bu gazeteciler arasında Ahmet Rasim, Nigar Hanım, Halide Edip (Adıvar),
Necip Asım, Ahmet İhsan (Tokgöz) ve Hüseyin Cahit Yalçın sayılabilir.[222]
Tercüman-ı Hakikat, Cumhuriyet’in ilk yıllarına kadar yayınını sürdürmüştür.
İkinci Abdülhamit döneminin Türkiye basınındaki en tanınmış yazarı Ahmet Mithat Efendi’dir.
Tercüman-ı Hakikat’ı, Sultan İkinci Abdülhamit’in yardımıyla 1876’da yayınlamaya başlayan Ahmet Mithat
Efendi, güçlü bir devlet desteği altında, ulusal ekonominin geliştirilmesi ve sanayileşmenin başlatılması
görüşlerini savunmuştur. Bunun sonucu olarak Ahmet Mithat Efendi, liberal ekonomi düşüncesini
savunanlara karşı çıktığı gibi, Jön Türk aydınlarının ekonomik kökenlerden yoksun bir özgürlük savaşını
sürdürmelerini de eleştirmiştir. Jön Türkler tarafından “saray yazarı” diye nitelenen Ahmet Mithat, Türkiye
basınında, özellikle geniş okur yığınlarının beğenisine dönük fıkra türünün ve öğretici roman yazarlığının
büyük öncüsüdür. Batı kültürünü halka tanıtmaya ve halkı eğiterek cahillikle savaşmaya büyük önem veren
Ahmet Mithat, edebiyatın (roman, tiyatro) yanı sıra matematik, fizik, kimya, ekonomi, tarih, hukuk ve felsefe
konularında da yazdığı yazılarla halkın, o dönemlerin deyişiyle “hace-i evvel”i ya da ilk öğretmeni
olmuştur.[223]
10.5. Matbuat-ı Hariciye Umum Müdürlüğü (1878)
1878 yılında, Maarif Nezareti (Milli Eğitim Bakanlığı), Matbuat Dairesi ve Zaptiye Nezareti’nin
katkılarıyla gazeteler üzerindeki ön sansür yoğunlaştırılırken, Hariciye Vekaleti (Dışişleri Bakanlığı)
bünyesinde de Matbuat-ı Hariciye Müdürlüğü kurulmuştur.
Artık, yurt dışından gelen her çeşit gazete ve dergi, gümrükten geçmeden önce, Milli Eğitim’e bağlı
memurlar tarafından incelendikten sonra ithal edilmektedir.[224]
10.6. Encümen-i Teftiş ve Muayene (1881)
1880 yılında sansür daha da yoğunlaştırılırken, 1881’de, yine Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı olarak
Encümen-i Teftiş ve Muayene (Yoklama ve Denetim Kurulu) oluşturulmuştur.
Bir yandan da Maarif Nezareti’nde “Tetkik-i Müellefat Komisyonu” ile “Kütübü Diniye ve Şeriye
Tetkik Heyeti” görevlendirilerek, tüm gazete ve dergilerin sansür kapsamına alınması sağlanmıştır.
Tetkik-i Mükellefat Komisyonu, Encümen-i Teftiş ve Muayene’den ruhsat alarak yayımlanan kitap ve
Türkçe oyunların yeniden incelenmesiyle görevlendirilen ve haftada iki kez Milli Eğitim Bakanı’nın
başkanlığında toplanan bir komisyondur.[225]
10.7. Kitapçılar Nizamnamesi (1894)
1894 yılında çıkarılan bir nizamnameyle matbaaların yanı sıra kitap satıcıları da sıkı bir denetim
kapsamına alınmışlardır.
10.8. Nizamnameler (1888), (1895)
1888 tarihli nizamnameyle daha sıkı önlemler getirilmiş; 1857 tarihli Matbaalar Nizamnamesi
yürürlükten kaldırılarak, basılacak her şey, ön sansür uygulanarak denetim altına alınmıştır. 1895 tarihli
nizamname ise 1888 tarihli Matbaalar Nizamnamesi’ni kaldırırken, yine ağır hükümler getirmiştir.[226]
10.9. İradeler (1898), (1900), (1901)
1898, 1900 ve 1901 tarihlerinde çıkarılan iradelerdeki hükümlerle, gazetelerin kapatılması, yazarların
cezalandırılmaları, gazete imtiyazlarının kaldırılması gibi, devlet güçleri tarafından fikir müesseselerine
yönelik eylemler sonucu, basın özgürlüğü tamamen yok edilmiştir. Bu tür uygulamalar 1907 yılına kadar
yoğunlaşarak sürmüş ve Osmanlı’da İkinci Meşrutiyet dönemine kadar, basında zorunlu bir suskunluk
yaratılmaya çalışılmıştır.
10.10. Denetim, Sansür ve Baskı Yöntemleri
Padişahın oturduğu Yıldız Sarayı’ndan verilen talimatlar, Matbuat Müdürlüğü aracılığıyla gazetelere
bildiriliyor; emirlere aynen uyulmaması halinden şiddetli cezalar işleme konuluyordu.
Sansür belgelerinden en önemlisi, Yıldız Sarayı Başkatipliği’nden, Matbuat Müdürlüğü’ne “Tahsin”
imzasıyla gönderilen aşağıdaki 9 maddelik talimattır. Bu talimatta, şu hususlar özellikle belirtilmiştir:
“- Padişah’ın sağlığına, ürünlerin durumuna, ticaret ve sanayinin gelişmesine ilişkin haberlere öncelik
verilmesi,
- Millî Eğitim Bakanlığı’nın, ahlak açısından onaylamadığı hiçbir roman ve yazının yayımlanmaması,
- Bir sayıya sığmayacak kadar uzun edebi ve bilimsel yazılara yer verilmemesi, “devamı var”, “devamı
yarına” deyimlerinin kullanılmaması,
- Yazılarda kafaları karıştırmaya yol açacak boşluklar bırakılmaması,
- Kişilere sataşılmaması, bir vali ya da mutasarrıfın hırsızlık yaptığı, para yediği, adam öldürdüğü gibi
ayıplanacak şeylerin yazılmaması,
- Kişilerin, bazı yolsuzlukları bildirmek için hükümdara verdikleri dilekçelerin hiçbir suretle
yayımlanmaması,
- Tarihte ve coğrafyada özelliği olan, Ermenistan gibi bazı adların kullanılmaması,
- Yabancı hükümdarlara karşı düzenlenen suikastların ya da gösterilerin hiçbir suretle yazılmaması,
- Kötü niyetli kişilerin yersiz yorumlarına neden olacağı için bu talimatın da gazetelerde
yayımlanmaması.”[227]
Öte yandan, gazetelerde kullanılması yasaklanan kelimelerden bazıları da şunlardır:
“Anarşi, Ayan azası, beynelmilel, bomba, Bosna, büyük burun, cumhuriyet, dinamit, Girit, grev, hal
edilme, hasta, Hersek, hürriyet, ihtilal, infilak, inkılap, istibdat, Kanun-u Esasi, kardeş, kargaşalık, Kemal
Bey, Kıbrıs, kıtal, Makedonya, mebuslar, Mithat Paşa, Murat, müsavat, sosyalizm, suikast, vatan, veliaht,
Yıldız.”
“Tahtakurusu” kelimesi de “tahtı kurusun” diye okunabileceği için yasaklanmıştır.[228]
10.11. Sabah (1875), (1882)
Papadopulos adlı bir Rum tarafından 1875’te, yayımlanan küçük boyutlu Sabah gazetesi, 1882’de
Mihran Efendi tarafından satın alınmıştır. Mihran Efendi’nin yönetiminde, Şemsettin Sami’nin başyazarlığa
geçmesiyle etken bir gazete haline gelmiştir.[229]
Gazete kadrosuna daha sonraları Ahmet Rasim, Mahmut Sadık, Diran Kelekyan, Hüseyin Cahit Yalçın,
Adnan Adıvar, Ahmet Emin Yalman ve Enis Tahsin katılmışlardır.
Ali Kemal’in yönetiminde, Peyam-ı Sabah’a dönüştürülen gazete, ittihatçılara muhalefetiyle ün
yapmıştır. Milli Mücadele’ye karşı çıkarak, Kurtuluş Savaşı önderlerini “Bolşevik ajanı” olmakla suçlayan
Ali Kemal, 1922 yılının Ekim ayında, Beyoğlu’nda bir berber dükkanından çıkarken yakalanmıştır. İstanbul
işgal altında olduğundan, gizlice İzmit’e götürülen Ali Kemal, orada Nurettin Paşa tarafından sorgulanmıştır.
Ali Kemal, sorgulamadan çıktıktan sonra, İzmit Saray Bahçesi’nde bekleyen halk tarafından taşlanarak linç
edilmiştir.[230]
10.12. İkdam (1896)
İkdam 1896’da Sabah’a rakip olarak, Ahmet Cevdet tarafından yayımlanmıştır. Kadrosunda Ahmet
Rasim, Hüseyin Rahmi Gürpınar, Necip Asım, Şinasi Hikmet, Teodor Kasap, Mahmut Sadık, Abdullah
Zühtü, Hüseyin Cahit Yalçın, Maliyeci Cavit Bey, Ali Kemal, Yakup Kadri, Falih Rıfkı gibi isimler yer
almıştır. İkdam, Meşrutiyet’in ilk yıllarında 40.000’lik tiraja ulaşmış, Birinci Dünya Savaşı sırasında, çeşitli
güçlüklere rağmen 25.000 dolayında satmayı sürdürmüştür. 1926 yılında yayınına son veren İkdam,
başlığına “Türk Gazetesi” ibaresini yerleştiren ilk gazetedir. Bu dönemin daha az etkili iki önemli gazetesi,
Tarik (1881) ile Mizan (1886) olmuşlardır.[231]
10.13. Servet-i Fünun Dergisi (1891)
İkinci Abdülhamit döneminin dergicilikteki büyük atılımının simgesi, Ahmet İhsan Tokgöz’ün (18681942), ilk sayısını 27 Mart 1891’de yayımladığı Servet-i Fünun’dur. Avrupa resimli dergileri kalitesinde bir
yayın yapmak amacıyla çıktığı açıklanan Servet-i Fünun, Padişah’tan maddi yardım görmüş; yeni makineler
ve ustalar getirilerek, 1893 Şikago Uluslararası Fuarı’nda ödül kazanacak bir kaliteye ulaşmıştır.[232]
İçerik olarak önceleri aile, moda ve şiir dergisiyken, Tevfik Fikret’in katılmasıyla dönemin en etkili
düşünce ve sanat yayını niteliğini kazanmıştır. Bu dergi, Edebiyat-ı Cedide akımını başlatmış; Hüseyin
Cahit, Ahmet Hikmet, Hüseyin Siret, Mehmet Rauf, Cenap Şahabettin, Faik Ali, İsmail Safa gibi dönemin
genç yetenekleri, Servet-i Fünun’un sütunlarında yetişmişlerdir.
Servet-i Fünun’un bir katkısı da basın fotoğrafçılığında görülmüştür. Ülkede, amatör fotoğrafçılar
arasında ilk yarışmayı bu dergi düzenlemiştir. Dergi ayrıca, 1897 Yunan Savaşı, Alman İmparatoru’nun
Kudüs gezisi, Hicaz Demiryolu inşaatı gibi olayların fotoğraflarını yayımlayarak, hem klişecilik sanatında
hem de basın fotoğrafçılığında, öncü atılımlar gerçekleştirmiştir. Servet-i Fünun, 1944 yılına kadar
yayımlanmıştır.
Bu dönemde hemen hemen aynı kalitede “Malumat” adlı bir dergi yayımlanmışsa da yazar kadrosunun
aynı üstün nitelikte olmaması, sahibinin de aşırı çıkarcı kişiliği nedenleriyle yeterli başarı gösterememiştir.
Bu dergide, Ahmet Rasim’in yazdığı “Şehir Mektupları”, toplumsal yaşamı eleştirel bir yaklaşımla anlatması
açısından ilgiyle karşılanmıştır. Dergide ayrıca “Baba Tahir”, Padişah İkinci Abdülhamit’e yerli yersiz aşırı
övgüler yağdırırken, muhalif yazar ve gazetecilere de hakaret dolu yazılar kaleme almıştır.
Düşünce ve edebiyat ağırlıklı “Mecmua-i Ebüzziya” da 1890-1897 yılları arasında etkili olmuştur.
Ayrıca, “Mektep”, “Gayret”, “Nilüfer”, dönemin belli başlı dergileri olarak anılmışlardır.
10.14. Jön Türk Gazeteleri
İkinci Abdülhamit’in, 1877 Plevne Savaşı yenilgisinden sonra Mebusan Meclisi’ni dağıtması üzerine,
yurt dışına çıkan bazı aydınlar bulundukları ülkelerde Jön Türk gazeteleri yayımlamışlardır.
Örneğin, Hayal gazetesi 1878’de Paris’te, 1879’da Londra’da, Ali Şefkati’nin çıkardığı İstikbal
İstanbul’da kapanınca 1880’de Cenevre’de, Gencine-i Hayal 1881’de Paris’te yayımlanan Jön Türk
gazeteleridir.
1889 Mayısı’nda İttihat ve Terakki Örgütü kurulduktan sonra İngiltere, Fransa, Avusturya, Bulgaristan,
İtalya, Yunanistan, Romanya, İsviçre, Brezilya, Belçika, ABD, Kıbrıs ve Mısır gibi ülkelerde, çoğu Türkçe
bazıları Fransızca, Arapça, Almanca, İngilizce ve İbranice gazeteler yayımlanmıştır. Bunların en önemlileri
Meşveret, Mizan, Osmanlı ve Şurayı Ümmet gazeteleridir.[233]
11. İKİNCİ MEŞRUTİYET (1908)
Osmanlı Devleti’nden yavaş yavaş koparak bağımsızlıklarına kavuşan ya da kavuşma savaşımı veren
Balkan devletleri (Bulgaristan, Yunanistan, Sırbistan, Karadağ, Romanya), bir yandan da öteki Avrupa
devletlerinden aldıkları destekle Makedonya’daki Osmanlı topraklarını paylaşmaya uğraşmaktadırlar.
Abdülhamit yönetimi ise “idare-i maslahatçılık”, denilen oportünist politikasıyla olayları önlemeye
çalışmış; Avrupa devletlerinden gelen istekleri, reformlara gidileceğini sık sık ifade ederek geçiştirmeye
çalışmıştır.[234]
11.1. İttihat ve Terakki Cemiyeti*
Osmanlı’nın en önemli siyasal partisi olan “İttihat ve Terakki Cemiyeti”, 21 Mayıs 1889’da İstanbul’da
“İttihadi Osmani” adıyla kurulmuştur. Askeri Tıbbiye Okulu öğrencileri Ohrili İbrahim Temo, Arapkirli
Abdullah Cevdet, Diyarbakırlı İshak Sükuti, Kafkasyalı Mehmet Reşit ve Bakulu Hüseyinzade Ali kurucular
arasında yer almıştır.[235]
Aynı yıl kurulan İttihat ve Terakki Paris Şubesi’nin başında Ahmet Rıza Bey, 1897’de kurulan Cenevre
Şubesi’nin başında ise Mizan Gazetesi sahibi Murat bulunmuştur.
Talat Bey’in (Paşa) başkanlığında 1908’de kurulan Selanik Şubesi ise İttihat ve Terakki’nin en önemli
şubesi olmuştur. Osmanlı’nın son dönemine damgasını vuran isimler genellikle İttihat ve Terakki’nin Selanik
Şubesi’nden yetişmiştir.
İttihat ve Terakki, 1908’de İkinci Meşrutiyet’in ilanından Birinci Dünya Savaşı’nın sona erdiği ve
cemiyetin fesih kararı aldığı 1918’e kadar, kısa bir dönem hariç, iktidarı elinde tutmuştur.[236]
* Tek Parti Rejimi
Bu dönemde, “demokrasi”den çok özgürlük üzerinde durulmuştur. Ayrıca Abdülhamit döneminin
“istibdat ricali” denilen nazırlarına ve paşalarına sert eleştiriler yöneltilmiş; tahtta bulunan Padişah İkinci
Abdülhamit de bunlardan payına düşene katlanmak zorunda kalmıştır.
Siyasal çekişmeler ve düşünce akımları da basına geniş ölçüde yansımıştır.
1908’in Kasım ve Aralık aylarında yapılan seçimler ve Meclisler’in (Meclis-i Mebusan ve Meclis-i
Ayan) açılıp parlamenter düzene geçilmesi de üzerinde durulan konulardandır.
1912 sonundaki ikinci seçim, İttihatçılar’ın baskıları nedeniyle “Sopalı Seçim” diye anılmıştır.
Mayıs 1914’te üçüncü, Aralık 1919’da dördüncü kez seçim yapılmıştır. Bu dönemde Meclis-i Mebusan
ilki ve ikincisi 1912’de, üçüncüsü 1918’de sonuncusu 1920’de olmak üzere dört kez feshedilmiştir.
İkinci Meşrutiyet’in ilk döneminde geniş bir kesim, liberal temsili bir sistemin, parlamenter bir
meşrutiyetin vazgeçilmezliği üzerinde durmuştur. Bu amaca kuşkusuz ki çok partili rejimle ulaşılabilirdi.
Ancak meşrutiyetin yeniden ilanını sağlayan İttihat ve Terakki, zorbalığa ve değişik yöntemlere
başvurarak bu amaca ulaşılmasını engellemiş; ne pahasına olursa olsun iktidarda kalma yolunda çaba
harcayarak sonunda “fiili bir tek parti rejimi” kurulmuştur.[237]
11.2. İkinci Meşrutiyet Öncesi Basın
1906 yılında Osmanlı Devleti sınırları içinde, süreli yayınların sayısı 147’dir. Bunların 52’si İstanbul’da,
20’si Beyrut’ta, 20’si İzmir’de, 10’u ise Selanik’te çıkmıştır.
20 kadarı resmi vilayet gazetesi olan bu süreli yayınların 36’sı, bugünkü Türkiye sınırları içindeydi.
1908 yılının başında, Osmanlı topraklarında 120 dergi ve gazete yayımlanmıştır.
Meşrutiyet’in ilk 7 ayında ise 730 imtiyaz başvurusu yapılmıştır.
İstanbul’da 52 dergi ve gazete yayımlanırken, aynı dönemdeki imtiyaz başvurusu sayısı 377’yi
bulmuştur.
İzmir-Aydın bölgesinde 110, Suriye-Lübnan bölgesinde 85, Selanik’te 57 imtiyaz başvurusu
kaydedilmiştir. [238]
Bu dönemde, ülke çapında gazete çıkmayan tek vilayet kalmamıştır. Böylece Medine ile Mekke de ilk
kez gazeteye kavuşmuştur.
Anadolu’da da bir “basın kargaşası” yaşanmaktadır. Bazı “açıkgöz işadamlarının”, İstanbul’dan
Anadolu’ya Türkçe, Ermenice, Rumca matbaalar götürdükleri, ayrıca yaklaşık her kentte, Türk girişimciler
tarafından özel Türk basımevleri kurulduğu gözlemlenmiştir.
Sözü edilen yayınların 399’unu Türkçe ya da yarısı Türkçe gazeteler oluşturmaktadır. Bu gazetelerden
308’i Türkçe, 41’i Türkçe-Arapça, 20’si Türkçe-Fransızca, 16’sı Türkçe-Rumca’dır.
Öteki dillerde yayımlanan gazetelerin dağılımı ise şöyledir:
“Rumca 109, Arapça 67, Fransızca 36, Ermenice 34, Ladino dilinde (İspanyol Yahudicesi) 19, Bulgarca
11, Arnavutça 5, Sırpça 4 ve Almanca, İtalyanca, Farsça, Romence”[239]
11.3. İttihat ve Terakki Bildirisi
Bölgedeki karışıklıktan yararlanarak, büyük bir gizlilik içinde hücre çalışmaları yoluyla örgütlenen
İttihat ve Terakki, adını bölgede bunalımın arttığı 1908 Mayısı’nda etkili bir biçimde duyurmuştur.
Cemiyet, Rusya dışındaki “Büyük Devletler”in (Düvel-i Muazzama: İngiltere, Fransa, İtalya, Almanya)
Manastır Konsolosluklarına gönderdiği bildiride (layiha), Müslüman ve Hıristiyan bütün Osmanlılar’ın,
işlere yabancıların karışmasına karşı olduğunu duyurmuş; baskı yönetiminin bütün ülkeyi ve Osmanlı
milletlerini ezdiği belirtilerek, herkesten, Cemiyet’in ülkeyi mutlu kılmak için başlattığı mücadeleye
yardımcı olması istenmiştir.
Bildiride, Makedonya’da çoğunluğu oluşturan Müslümanlar’ın, kışkırtmalar karşısında sabırlı
davrandıkları ifade edilerek, sabrın da sınırı olduğu anımsatılmış:
“Avrupa, eğer yardım etmek istiyorsa, Osmanlı Devleti’nin ayrılmaz bir parçası olan Makedonya’ya
müdahaleden vazgeçmeli; baskı yönetiminin aşırılıklarına son vermek üzere İstanbul’a ve terörü önlemek
üzere Sofya, Atina, Belgrat’a baskıda bulunmalıdır.” denilmiştir.[240]
Adını bu bildiriyle duyuran Cemiyet, yeraltı eylemlerine yönelerek, İkinci Abdülhamit yanlılarını hedef
alan bir dizi cinayet de işletmiştir. Ardından, bazı İttihatçı subaylar, Tikveş, Arnavutluk, Resne ve Ohri’de
çeteler kurarak dağa çıkmışlardır. Çok geçmeden de Firzovik’te toplanan 20 bin kadar Arnavut’un, Saray’a
meşrutiyet istediklerini dile getiren telgraflar çekmeleri sağlanmıştır.[241]
İttihat ve Terakki tarafından Manastır Valisi’ne ulaştırılan 7 Temmuz 1908 tarihli muhtırada ise şu
görüşlere yer verilmiştir:
“Bugünün hükümeti (mutlakıyet yönetimi) yasal değildir. Cemiyetin tek isteği milletin açık ve yasal
haklarını geri almak ve yönetimi elinde bulunduran zevk ve eğlence düşkünlerinin tutkularına son vermekten
başka bir şey değildir.
Fesat sistemi kurmuş olan bu kimseler bilmelidirler ki Osmanlı İmparatorluğu, bir millet ile o milletin
timsali olan Padişah’tan ibarettir. Bu ikisinin arasında, alçaklara, şehvet tutsaklarına, rezillere, ikbal
sarhoşlarına özel bir yer yoktur.
Kurulması istenen rejim sayesinde, milletle Padişah doğrudan doğruya ilişki içinde olacaklardır.
İnsanlık ve uygarlık mahkemesinin, temyiz edilmemek üzere verdikleri karar budur. Bu kararın uygulanmasıyla, cinayetler ve zulümler, insanlık yasasının egemenliği altında yok edilmiş olacaktır.”
Bu arada, İttihatçılar’ın ayaklanmasını bastırmak üzere gönderilen birlikler de aynı safa geçerek, İttihat
ve Terakki’ye karşı silah kullanmamaya yemin etmişlerdir.
Bu gelişmeler üzerine, Abdülhamit, Kanun-u Esasi’yi yeniden yürürlüğe koyacağını ilan etmek zorunda
kalmıştır.
23 Temmuz 1908’de, 1876 tarihli Kanun-u Esasi tekrar yürürlüğe konularak, Meclis-i Mebusan
toplantıya çağrılmış ve böylece 2. Meşrutiyet dönemine girilmiştir.[242]
11.4. Sansürün Kaldırılışı (24 Temmuz 1908)
Sansür, 24 Temmuz günü, iki gazetenin sahiplerinin (İkdam sahibi Ahmet Cevdet Oran ile Sabah sahibi
Mihran Efendi) kendi aralarında, gazete provalarını sansür için göndermemekte anlaşmalarından ve gelen
sansür memurlarına, “Gazeteler hürdür artık. Sansür yasaktır. Gazeteleri sansür etmeye kalkmak ağır bir
suçtur.” demelerinden sonra kalkmış; 25 Temmuz 1908 sabahı gazeteler yıllardan beri ilk olarak sansürsüz
yayımlanmıştır.
Sansürün kaldırıldığı 24 Temmuz günü de Cumhuriyet’ten sonra “Basın Bayramı” kabul edilmiştir.
[243]
24 Temmuz 1908 günü başlayan ve günlerce süren gösterilerle “Hürriyetin İlanı” kutlanmıştır. Bu
gösterileri, Sabah ve İkdam gazetelerinde yer alan coşkulu yazılar teşvik etmiştir. Daha ilk gün, Hüseyin
Cahid’in (Yalçın) makalesiyle Abdullah Zühtü’nün “Oh!” başlıklı yazısı birleştirilerek, İkdam’ın başyazısı
oluşturulmuş; bu yazı İstanbul’da geniş yankılar uyandırmıştır.
Bu dönemde, demokrasiden çok özgürlük üzerinde durulmuştur. Ayrıca “Abdülhamit döneminin istibdat
ricali”, denilen nazırlarına ve paşalarına sert eleştiriler yöneltilmiş; tahtta bulunan İkinci Abdülhamit de
bunlardan payına düşene katlanmak zorunda kalmıştır.
Siyasal çekişmeler ve düşünce akımları da basına geniş ölçüde yansımıştır. O günlerde çıkan
gazetelerde, anayasa, özgürlük, eşitlik, meşrutiyet kavramlarını öven, ateşli ve heyecanlı yazılar
yayımlanmaya başlamıştır.[244]
Halkın gazetelere rağbeti artmış; bazı gazetelerin tirajları 50 bine kadar yükselmiştir. Halkın istediği
genel af, basının da desteğiyle kabul edilmiş; meşrutiyetin ilanının 10. günü hükümet değişmiş; Kamil Paşa
Sadrazam olmuş; saray korkusu hissedilir derecede hafiflemiştir. Af Kanunu’ndan yararlanarak İstanbul’a
dönen sürgünler, büyük sevgi gösterileriyle karşılanmışlardır.
Ancak gazetecilik hakkında hiçbir fikri olmayanların, ayrıca gazete çıkarmaya yeterli sermayeleri dahi
bulunmayanların, kişisel hınçlarını dile getirmek amacıyla gazete yayımlamaya kalkıştıkları bu dönemde
basın, her türlü frenden yoksun kalmıştır. Yayından evvel kontrol kalktığı gibi, yayından sonra da hiçbir
cezalandırma söz konusu edilmediğinden, o günlerin basın hayatını, “tam bir anarşi” olarak nitelendirmek
daha doğru olacaktır.[245]
11.5. Yeni Seçimler (1908)
İkinci Meclis döneminde çıkarılan İntihab-ı Mebusan Kanunu, İkinci Abdülhamit tarafından
onaylanarak yürürlüğe konulmuştur. Bu yasa, dönem dönem çeşitli değişiklikler yapılarak, 1942 yılına
kadarki bütün seçimlerde uygulanmıştır.
Aralık ayında başlayan ve İstanbul’da 11 Aralık 1908’de yapılan seçimlere “İttihat ve Terakki Cemiyeti”
ile “Ahrar Fırkası” katılmışlardır. Genel olarak “İttihat ve Terakki Cemiyeti”* adaylarının kazandıkları
(İstanbul’dan tam liste) seçim sonucu Meclis-i Mebusan’a, 142 Türk, 60 Arap, 25 Arnavut, 23 Rum, 12
Ermeni, 5 Yahudi, 4 Bulgar, 3 Sırp ve 1 Ulah olmak üzere 275 milletvekili girmiştir.[246]
Parlamento tarafından çıkarılan bir yasaya göre ve ilk kez siyasi partilerin katıldıkları 1908
seçimlerinde, iki dereceli sistem aksatılmadan uygulanmıştır. “nispeten demokratik” ve özgürce
gerçekleştirilen bu seçimlerde de vergi verme, erkeklerin oy kullanmaları gibi koşullar nedeniyle sınırlı oy
yöntemi uygulanmıştır.
1876 Anayasası “parlamentolu” bir düzen getirmiş, ancak “parlamenter” olamamıştır. Bakanlar, giderek
hükümet, padişahtan başka kimseye hesap vermek zorunda değildir. Padişah da gelişmiş parlamenter
sistemlerde görülen “sembolik devlet başkanı” değildir. Fiilen olduğu gibi hukuken de yürütmenin dizginleri
padişahın elindedir.
Osmanlı İmparatorluğu’nda, parlamentolu düzenin, hiç olmazsa biçimsel açıdan, “parlamenter” nitelik
kazanması, II. Meşrutiyet’in ilanından sonra gerçekleştirilen çeşitli anayasa değişiklikleriyle mümkün
olacaktır. Hükümdarın, parlamenter bir düzende görülmeyen yetkileri kaldırılacak; hükümet de Meclis-i
Mebusan’a sorumlu duruma getirilecektir.[247]
Artık, İttihat ve Terakki’nin güdümü altına almak istediği bir siyasal yaşam başlamış; bunun yanı sıra
basında “patlama” sözcüğüyle ifade edilen bir hareketlilik görülmüştür.
İkinci Meşrutiyet’in ilk bir buçuk ayı içerisinde, 200’ü aşkın gazete ve dergi yayımlanacak; 31 Mart’a
(13 Nisan 1909) kadar geçen sekiz buçuk aylık dönemde, 350 dolayında gazete ve dergi çıkacaktır.
Ancak bunların büyük bir bölümü uzun ömürlü olamamıştır. Kitapçıklar yayımlayarak görüşlerini
ortaya koyanların sayısı da kabarık olmuştur. Bu katılımı bir “demokrasi” göstergesi olarak değerlendirenlere
rastlandığı gibi, basının her türlü denetim dışında kaldığını ve o döneme göre, çok ileri gidildiğini öne
sürenler de olmuştur.[248]
11.6. İkinci Meşrutiyet Gazeteleri
Meşrutiyetin ilk günlerinde İstanbul basınını temsil eden ve halk tarafından tutulan belli başlı gazeteler,
İkdam, Sabah, Tercüman-ı Hakikat ve Saadet olmak üzere 4 tanedir.
O günlerin aşırı özgürlük havası içinde baskı makineleri bütün gün çalışmakta; basılan gazeteler, daha
matbaa kapılarında halk tarafından kapışılmaktadır.
10 paraya satılan İkdam gazetesinin, meşrutiyeti ve özgürlüğü öven ateşli yazılar nedeniyle karaborsaya
düştüğü ve 50 kuruşa satıldığı, o günleri yaşayanlar tarafından anlatılmıştır.
Yıllardır mizah gazeteleri yayımlanmadığı halde, Ahmet Rasim, Hüseyin Rahmi ve İbrahim Hilmi
tarafından “Boşboğaz”, Sait Hikmet, Sermet Muhtar ve Osman Kemal tarafından “Elüfürük” ve Ali Fuat
tarafından da “Karagöz” adlı mizah gazeteleri kurulmuş ve yayına başlamışlardır.
Daha sonraları bunları, Kalem, Davul, Şaka, Yuha, Eşek, Laklak, Hacivat, Cingöz, Zevzek, Curcuna, El
Malum gibi mizah gazeteleri izlemiştir.[249]
Meşrutiyet ilan edildiğinde, “İstibdat Dönemi”nden kalma gazetelerden Ahmet Cevdet’in 1894’te
Sabah’a rakip olarak çıkarttığı İkdam’ı yayınına devam etmektedir.
Önceleri Babanzade İsmail Hakkı, Abdullah Zühtü, Ahmet Rasim, Hüseyin Cahit, Yakup Kadri, Falih
Rıfkı, Necip Asım, Şinasi Hikmet, Mahmut Sadık, Teodor Kasap gibi ünlü yazarlar bu gazetenin yazı
kadrosunu oluşturmuşlardır.
Meşrutiyet döneminde Tanin ve Yeni Gazete’nin yayın hayatına girmesiyle, Hüseyin Cahit ve Abdullah
Zühtü, İkdam’dan ayrılmışlardır. Ali Kemal başyazar olduktan sonra İkdam gazetesi güçlü bir muhalefete
başlamış ve İttihatçılara karşı “Ahrar Partisi”nin fikirlerini savunmuştur.
Ahmet Mithat Efendi’nin, 1878’de kurduğu Tercüman-ı Hakikat gazetesi ise bu dönemde tarafsız
kalmaya çalışmış; bir süre sonra da Ahmet Mithat Efendi bu gazeteden ayrılmıştır. Daha sonra Tercü man-ı
Hakikat gazetesini, Şükrü ve Behçet Beyler birlikte çıkarmışlardır.
Bu dönemde tarafsız kalan gazetelerden biri Mihran Efendi’nin çıkarmakta olduğu Sabah, öteki de
Mehmet Efendi ile oğlu Fethi’nin yayımladıkları Saadet gazetesidir. Ahmet İhsan’ın gündelik hale getirdiği
Servet-i Fünun da “tarafsız” olarak nitelendirilmektedir.
Bir dizgi hatası yüzünden kapatılan Takvim-i Vakayi de 29 Temmuz 1908 tarihinde yeniden
yayımlanmaya başlamıştır.
Şurayı Ümmet, İttihat ve Terakki Fırkası’nın sözcüsü olarak yayımlanmıştır.
Mizan, Sadayı Millet, Yeni Gazete (14 Eylül 1908’de kurulan Osmanlı Ahrar Fırkası’nın Organı) ve
Volkan gazeteleri ise İttihat ve Terakki’ye muhalefet yapmışlardır.
Seçimlerin yapıldığı 9 Kasım 1908 tarihinde, Derviş Vahdeti tarafından yayımlanmaya başlanan Volkan
gazetesi, 31 Mart Olayı’na zemin hazırlamıştır.[250]
İkinci Meşrutiyet’in ilk 3,5 yılında 607 gazete ve dergi çıkarılmıştır. Bunların çok azı uzun süre
dayanabilmiş; bazısı birkaç sayı bazısı üç-beş ay çıktıktan sonra kapanmıştır.
İkinci Meşrutiyet’in ilanından 1918 yılı sonuna kadarki 10,5 yıllık süre içinde ise 918 gazete ve dergi
yayımlanmıştır.[251]
11.7. 31 Mart Olayı
24 Temmuz 1908 sabahı gazeteler sansürden kurtulmuş; ancak, sonsuz bir özgürlük içinde, değil son 30
yılda, son 300 yılda söylenmemiş şeyleri söyleme hırsına kapılan basın, ilk şokla 31 Mart’ta (13 Nisan 1909)
karşılaşmıştır.[252]
31 Mart Olayı’na kadar süren dokuz aylık dönemde, basına sonsuz bir özgürlük egemen olmuştur.
Ayaklanmanın yakın nedeni, 6 Nisan 1909 gecesi sert muhalefetiyle tanınmış Serbesti gazetesi
başyazarı Hasan Fehmi’nin Galata Köprüsü’nde öldürülmesidir. Saldırganın sırtında bir subay pelerini
bulunduğu ileri sürülmüş; köprünün iki ucunda da karakollar bulunduğu halde kimse yakalanamamıştır.
Muhalefet, olaya çok büyük tepki göstermiş ve cinayeti İttihat ve Terakkiye mal etmekte tereddüde
düşmemiştir. İttihat ve Terakki de kendini savunmak için fazla bir çaba göstermeyerek sanki cinayeti
kabullenmiş duruma düşmüştür. (Yıllar sonra cinayetin İttihatçılar tarafından işlendiği ortaya çıkacaktır.)
[253]
Hasan Fehmi’nin cenazesi büyük bir kitle gösterisi halini almıştır. Cenazeden 5 gün sonra da 13 Nisan
1909’da (ya da Rumi takvime göre 31 Mart 1325’de) ayaklanma çıkmıştır.
O gün sabahın çok erken saatlerinde Taksim Taşkışla’daki 4. Avcı Taburu Hamdi Çavuş ve öteki çavuş
ve onbaşıların komutasındaki erler, subaylarını tutukladıktan sonra, başka kışlaları da ayaklandırdılar.
Daha sonra Sultanahmet’te bulunan Mebusan Meclisi’nin önünde toplandılar. Ayaklanma, “Şeriat
isteriz” sloganıyla yapılmıştı. Somut olarak asker, 1) kendilerine ayaklanmadan ötürü bir sorumluluk
gelmemesini, yani affedilmeyi bekliyor, 2) Hükümet’in, Mebusan Meclisi Reisi Ahmet Rıza ve öteki bazı
İttihatçıların istifası, 3) bazı komutanların değişmesi talebinde bulunuyordu.
Bazı istek listelerine göre Kamil Paşa’nın Sadrazam, Nazım Paşa’nın Harbiye Nazırı, İsmail Kemal’in
Mebusan Meclisi Reisi olması da isteniyordu.[254]
Daha sonra gelişigüzel harekete geçen ve frenlenemeyen topluluğun saldırıları sonucu, İttihat ve Terakki
Cemiyeti’nin sözcüsü sayılan “Tanin” ve “Şurayı Ümmet” gazeteleri tahrip ve yağma edilmiştir. Bu arada
bazı nazırlar, mebuslar, subaylar sokakta öldürülmüş; Padişah, sadrazamı değiştirmek ve yeni bir hükümet
kurulmasını sağlamak zorunda kalmıştır.
Mahmut Şevket Paşa komutasında Selanik’ten gelen “Hareket Ordusu” tarafından ayaklanma
bastırılmış; ülkede sıkıyönetim ilan edilerek olayın elebaşları yakalanmıştır. Derviş Vahdeti ve suç ortakları
idam edilmişlerdir (26 Nisan 1909). 27 Nisan 1909’da İkinci Abdülhamit tahttan indirilerek, 5. Mehmet
Reşat Padişah ilan edilmiştir. [255]
11.8. 1909 Basın Yasası
31 Mart Olayı’nın bastırılması üzerine kurulan askeri yönetim tarafından basına tekrar sansür konulmuş;
yayınlarında taşkınlık yapan gazeteler kapatılmıştır. Ancak kapatılan gazeteler önceleri başka, fakat eski
adlarına benzer adlarla yeniden yayımlandıklarından, bu aksaklığa son verilmek amacıyla zamanın
koşullarına uygun bir Basın Kanunu hazırlanması zorunlu olmuştur. Bu amaçla bir Basın Kanunu tasarısı
hazırlanarak Meclis’e sunulmuştur.
Sözü geçen tasarının, 28 Nisan 1909’da Mebusan Meclisi’ne getirildiği haberinin basında çıkması, kamuoyunda, hürriyetin birinci ilkesi olan basın özgürlüğünün kısıtlanacağı kuşkusunu uyandırmış ve
gazeteciler arasında çok büyük tepkilere yol açmıştır.
Bu nedenle tasarı, her yandan eleştirilere uğramıştır. Bu konuda yoğunlaşan tepkileri ve endişeleri dile
getirmek amacıyla Sultanahmet Meydanı’nda bir miting düzenlenmiş; miting günü seçilen bir kurul, Meclis
Başkanı Ahmet Rıza Bey’le görüşmüş ve basın özgürlüğünün teminat altında bulunduğu konusunda söz
almıştır.
Anayasa’nın 12. Maddesi’nde, “Basın yasalar çerçevesinde serbesttir. Hiçbir şekilde baskıdan önce
kontrole tabi tutulamaz.” hükmü yer aldığından, yeni yasada sansürü andıran herhangi bir uygulama
öngörülmemiştir. Aslında hükümet, herhangi gizli bir amaç gütmeden” Basın Kanunu” ile bir “Matbaalar
Kanunu” çıkarmak istemiştir.[256]
Yasaya yalnızca, Devlet’in temelini sarsmamaya yönelik, Padişah’ı, dinleri, Osmanlı milletlerini
koruyucu ve ayaklanmayı kışkırtıcı yazıları engelleyen maddeler konulmuştur.[257]
Meclis’te görüşülmesi sırasında uzun tartışmalara yol açan 37 maddelik bu kanun tasarısı, 14 Temmuz
1909’da Millet Meclisi’nde kabul edilmiş; Ayan Meclisi’nden de hızla, geçen tasarı, 18 Temmuz 1909’da
kanunlaşmıştır. Zaman zaman yapılan birçok değişikliklerle 1931 yılına kadar 22 yıl yürürlükte kalacak olan
bu kanunun birçok hükümleri, önceden de olduğu gibi, yine Fransız Basın Kanunu’ndan (1881) aktarılmıştır.
Aslında kanun oldukça liberal eğilimli bir görüşle hazırlandığı halde, sonradan yapılan değişikliklerle
basın özgürlüğü birçok yönlerden sınırlanmıştır. Böylelikle 1909’da büyük çabalarla kurulan basın rejimi,
daha sonraları gerçekleştirilen değişikliklerle geniş bir baskı rejimine dönüşmüştür.[258]
Bu basın kanununda, bir yandan basına geniş özgürlük vermek, bir yandan da zararlı yayınları önlemek
kaygısı yan yana görülmektedir. Bu kanunla, gazetelerden sansür ve hükümetin, yayınlar dolayısıyla ihtarda
bulunma yetkisi kaldırılmıştır.
Yalnız devletin güvenliğini sarsacak ve halkı isyana sürükleyecek nitelikteki yayınlar dolayısıyla, hükümete, bir gazeteyi geçici süre için kapatma yetkisi tanımıştır.
11.8.1. Temel Hükümler
1909 Basın Kanunu’nun başlıca hükümlerini şunlardır:
“- Gazete çıkarmak için hükümete bir bildiri verilmesi yeterli olup, ruhsat alma zorunluluğu yoktur.
- Meclisler’in ve mahkemelerin gizli oturumlarındaki konuşmaların yayımlanması yasaklanmıştır.
- Kanun ve yönetmeliklerin, hükümetçe resmen açıklanmadan önce gazetelerde yayımlanamayacağı
hükme bağlanmıştır.
- Osmanlı ülkesinde tanınmış dinlerden, mezheplerden ya da unsurlardan herhangi birine yazıyla
hakaret suçtur.
- Vatandaşları suç işlemeye kışkırtan yazıların yayımlanması yasaklanmıştır.
- Basın yoluyla şantaj yapmak ya da başka türlü çıkar sağlamak suçtur.
- Asılsız sahte bilgilerle başkalarının suçlanamayacağı belirlenmiştir.
- Ahlak kurallarına uymayan yazı yayımlanması ve resim basılması yasaklanmıştır.
- Yayınlardan zarar görenlere cevap hakkı tanınmıştır.
- Basın yoluyla halkı suç işlemeye kışkırtmalarda, dava sonucunu beklemeden, hükümetin güvenliğini
korumak amacıyla gazeteyi kapatabileceği hükmü getirilmiştir.
- Padişah’a yazıyla hakaret edenlere üç aydan üç yıla kadar hapis cezası verileceği hükme
bağlanmıştır.
- Hanedanın, Ayan ve Mebusan Meclisi üyelerinin ve resmi kişilerin korunmaları için, kanuna ayrıca
maddeler konulmuştur.
- 25 yaşını doldurmuş her vatandaşa gazetenin sorumlu müdürü olmak hakkı tanınmıştır.
- 1912 yılında yapılan bir değişiklikle sorumlu müdürün yüksek öğrenim görmüş olması ya da yedi yıllık
idadi diplomasına sahip olması zorunluluğu kabul edilmiştir. [259]
- Basın suçları için eski özel mahkemeler kaldırılmış ve bu suçların da genel mahkemelerde görüleceği
hükme bağlanmıştır.
- Yeni Basın Kanunu’yla hükümdarın da eleştirilebileceği kabul edilmiş; ancak bu eleştirinin hakaret
halini almasında cezai müeyyide öngörülmüştür.
- Gazete çıkartabilmek için kefalet akçasına da lüzum görülmemiş ve böyle bir hükme kanun da yer
verilmemiştir.”[260]
Basın Kanunu’nun yürürlüğe girmesine rağmen, ülkedeki askeri yönetimin uyguladığı basın sansürü,
1912 yılına kadar sürmüştür. Aynı yıl sansürün kaldırılışı kısa süreli olmuş; 23 Ocak 1913 tarihinde, İttihat ve
Terakki yanlısı subayların gerçekleştirdikleri “Bab-ı Ali Baskını” diye anılan askeri darbe sonrası Kamil Paşa
sadrazamlıktan düşürülünce, oluşturulan yeni hükümet tarafından yine basına sansür konulmuştur.[261]
Sansür hafiflemekteyken, 1. Dünya Savaşı çıkınca, alınan sıkı önlemler çerçevesinde sansür uygulaması
ve basına baskılar yeniden sıkı bir biçimde sürdürülmüştür. Sansür, İttihat ve Terakki Partisi ileri
gelenlerinin, 1. Dünya Savaşı yenilgisi sonrası yurt dışına kaçmaları üzerine kaldırılmıştır.
11.8.2. Değişiklikler
Söz konusu yasa, yapılan 15 kadar değişiklikle, 8 Ağustos 1931 tarihine kadar, 22 yıl yürürlükte
kalmıştır. Bu değişikliklerden başlıcaları şunlardır:
“1- 3 Mart 1912 tarihli geçici kanunla, siyasal gazete imtiyazı almak için İstanbul’da 500, taşrada 200
lira depozito yatırılması, askerlerin yazı yazmalarının yasaklanması hükme bağlanmıştır.[262]
2- 16 Şubat 1913 tarihli geçici kanunla, ahlak kurallarına aykırı yazı ve resimlerin yasaklanıp
toplatılması, kabul edilmiştir.[263]
3- 9 Mart 1913 tarihli geçici kanunla, mebusların ve Ayan Meclisi üyelerinin gazete sorumlu müdürü
olmaları yasaklanmış ve gazete satıcılarının polisten belge almaları zorunluluğu kabul edilmiştir.
4- 9 Kasım 1913 tarihli geçici kanunla, devletin iç ve dış güvenliğini bozabilecek biçimde yayın yapan
gazetelerin, bakanlar kurulu kararıyla kapatılabilmesi öngörülmüştür.
5- 25 Ağustos 1914 tarihli geçici kanunla, askeri sansür memurlarının izni olmadan, ordu hareketleriyle
ilgili haberlerin yazılmaması hükme bağlanmıştır.
6- 5 Ağustos 1920 tarihli kararnameyle, iç güvenlik ve dış ilişkilerle ilgili belge yayınlanmaması kabul
edilmiştir.
7- 5 Şubat 1919 tarihli kararnameyle, sıkıyönetim bölgelerinde sansür kurulunun izni olmadan gazete
yayınlanmaması öngörülmüştür.
8- 19 Ekim 1921 tarihli kararnameyle Kuran ayetlerinin ve hadislerin hiç birinin basılmaması
kararlaştırılmıştır.”
Görüldüğü gibi, süreç içinde yapılan değişiklikler, Basın Kanunu’nun daha da iyileştirilerek, özgürlüğün
ve çalışma alanının genişletilmesi, koşullarının kolaylaştırılması yönünde olmamıştır.
Temel ilke olarak gazete yayımlama, koşullara bağlanarak zorlaştırılmıştır. Değişikliklerin hemen hepsi
de daha önce verilen bazı hak ve özgürlüklerin daha da daraltılması düşüncesiyle hazırlanmıştır.[264]
11.9. Matbaalar Kanunu
Kabul edilen 13 maddelik “Matbaalar Kanunu” ile de her Osmanlı vatandaşına basımevi açmak hakkı
tanınmış; basımevi açabilmek için İstanbul’da İçişleri Bakanlığı’na, taşrada valiliklere bir bildiri verilmesi
yeterli görülmüştür.[265]
Basılacak şeyleri önceden göndermek zorunluluğu kaldırılmış; böylelikle 1857 yılından beri sürüp giden
basımevleri sansürü de sona ermiştir. Yalnızca Kuran ve hadis kitabı basacakların, müf tülükten izin almaları
şartı konulmuştur. Kitap ve risale basmak suretiyle suç işlenmesi halinde, 1909 Basın Kanunu’nun, basın
suçlarıyla ilgili hükümlerinin bunlar hakkında da uygulanacağı, kanunda belirtilmiştir.
11.10. Basın Kanunu’ndan Sonraki Gelişmeler
İstanbul’da izin verilen yeni yayın sayısı, 1910’da 130, 1911’de 124, 1912’de 45, 1913’te 92, 1914’te
75’tir. Bu sayıya, aynı oranda taşra yayınlarının da eklenmesi halinde, 6 yılda Osmanlı Devleti’nde yaklaşık
1600 yayın için imtiyaz alındığı ortaya çıkmaktadır.
Yayınlarda bu sayısal artışın getirdiği dinamizmin, azınlıklar için de geçerli olduğu kesindir. Nitekim,
Osmanlı Devleti toprakları içinde, 1872-1877 döneminde 33 Arapça yayın bulunurken, bu sayı 1908-1914
yılları arasında 399’a yükselmiştir.
Bunların dağılımı şöyledir:
“İstanbul’da 27, Beyrut’ta 122, Cebel-i Lübnan’da 59, Şam’da 58, Bağdat’ta 53, Halep’te 22, Kudüs’te
34, Basra’da 12, Trablusgarp’ta 7, Hicaz’da 5”[266]
11.11. Yeni Sansür Uygulamaları
Sansür hafiflemek üzereyken, Birinci Dünya Savaşı çıkmış; savaş yılları boyunca, İttihat ve Terakki
Partisi Hükümeti’nce basına sansür uygulanmıştır. Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasının ardından, 25
Ağustos 1914 tarihli geçici yasayla, “Askeri sansürün izni olmadan ordu hareketleriyle ilgili haberlerin
yazılması” yasaklanmıştır.
Böylece, mütareke dönemine kadar tam suskun bir basın oluşturulmuştur. Ancak İttihak ve Terakki ileri
gelenleri yurt dışına kaçtıktan ve muhalifler iktidara geldikten sonra sansür kaldırılmıştır.
30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi imzalanmış; böylece “Mütareke Dönemi’nde bu kez işgalcilerin
sansürü uygulanmaya başlamıştır.[267]
Osmanlı Devleti’nin 1. Dünya Savaşı’na girdiği 1914 yılında, ülkede yayımlanan dergi ve gazete sayısı
73’tür. Bu sayı 1915’te 6’ya düşmüş; 1916’da 8 olmuş; 1917’de 15’e, 1918’de de 71’e yükselmiştir.
11.12. Öldürülen Gazeteciler
İkinci Meşrutiyet yıllarının basın tarihi açısından bir “terör dönemi” olduğu ileri sürülmektedir. Bu
süreç içinde yaratılan baskı ve korku ortamında, üçü sokak ortasında olmak üzere dört gazeteci öldürülmüş;
bu cinayetlerin katilleri yakalanamamıştır.
İkinci Meşrutiyet döneminde, İttihat ve Terakki muhalifi oldukları gerekçesiyle öldürülen gazeteciler
şunlardır:
“Serbesti” gazetesi başyazarı Hasan Fehmi (5 Nisan 1909), “Osmanlı” ve “Sada-yı Millet” gazeteleri
yazarı Ahmet Samim (9 Haziran 1910), “Şehrah” gazetesi başyazarı Mehmet Zeki Bey (10 Temmuz 1911) ve
Selanik’te “Silah” adlı bir gazete çıkarmış olan eski ittihatçı Hasan Tahsin ( 27 Temmuz 1914)”[268]
11.13. Yeni Osmanlılar (Jön Türkler) ile İttihat ve
Terakki’nin Katkıları
İttihat ve Terakki döneminde gelişen Milliyetçilik ideolojisiyle laikliğin ve Batılılaşma cereyanlarının,
Türkiye Cumhuriyeti’ndeki reform hareketlerine esin kaynağı olduğu su götürmez bir gerçektir. Jön
Türkler’in yaptıkları reformlar, sınırlı olsa da yeni bir yolun açılmasına temel oluşturmuştur. Bu çerçevede,
Aile Hukuku ile ilgili davalar şeriat mahkemelerinden alınarak sivil mahkemelere verilmiştir. Adli konularda
tüm yetki ve sorumluluk Adliye Nazırı’na aktarılmıştır. Birden fazla kadınla evlenme hemen hemen
imkansızlaşmıştır. Tıp ve Edebiyat Fakülteleri’ne kız öğrenci alınmış; kadın özgürlüğü üzerine kitaplar
yazılmıştır. Laik okullar ulemanın etkisinden kurtarılmıştır. Kuran ve bazı dualar Türkçe’ye çevrilmiş;
dolayısıyla dilde arınma başlatılmıştır.
Daha önce Selanik’te çıkan Genç Kalemler dergisinde Ali Canib ve Ömer Seyfeddin Türkçe yazılar
yazarak dilde reformu savunmuşlardır. Batı Edebiyatı’nın bazı büyük eserleri Türkçe’ye çevrilmiştir. Sanat,
edebiyat, felsefe alanlarında yeni gelişmeler kaydedilmiş, Milli Kütüphane, arşivler, müzik ve coğrafya
enstitüleri gibi kültürel kurumlar oluşturulmuştur.
Ekonomi alanında da en önemli girişim, 1914’te kapitülasyonların kaldırılmasıdır. Ekonomik
gelişmelere para bulmak ve kooperatifler kurulmasını desteklemek üzere milli bir banka kurulmuştur. İttihat
ve Terakki, gençleri üretim işlerine girmeye teşvik etmiş; Türk şirketlerini geliştirmeye çalışmıştır.
Görüldüğü gibi gerek Jön Türk (Yeni Osmanlılar) hareketi, gerekse İttihat ve Terakki’nin girişimleri ve
bu dönemde meydana gelen fikri gelişmeler, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasına, Atatürk’ün çağdaşlaşma
hareketine ve Atatürk’ün önderliğinde gerçekleşen Türk Devrimi’ne önemli oranda etkide
bulunmuştur.*[269]
* Türk Milliyetçiliği
1908’de düşünce alanında egemen olan “İslamcı” ve “Batıcı” iki eğilimin arasında bir tür “üçüncü
yol”un yavaş yavaş belirdiği görülür: Türk milliyetçiliğidir bu.
İki akımın karşılaşmasından doğmuştur milliyetçilik. Biri Rusya Müslümanları’nın hareketidir. Bu akım,
İsmail Gasprinki ile “Tercüman”ın öncülüğünde, Panslavizm tehlikesine karşı direnebilmek için gerekli
gücü, Rusya’nın Türk halklarının birliğinde aramaktadır.
Ötekisi aynı yıllarda İstanbul’da doğmuş, yüksek düzeyde ve kültürel bir harekettir. Batılı Türkologların
buluşlarından etkilenmiş olarak, Türkler’in geçmişi ve kimliğinin arayışıdır.
Bu iki akımın karşılaşması, İkinci Meşrutiyet’ten sonra Osmanlı ülkesinde olmuştur.
Aynı yılın sonlarında İstanbul’da ilk milliyetçi kulüp olan Türk Derneği kurulmuştur. Rusya’nın Türk
aydınları ile Osmanlı bilginlerini toplamıştır bu dernek çatısı altına. Dernek üyeleri ayrıca 1911 yılında
özellikle Osmanlı dilinin yalınlaştırılması ve arındırılması için bir dergi yayımlamışlardır.
Aynı yıl, Jön Türk hareketinin bağrında Selanik’te bir başka dergi “Genç Kalemler”, Ali Canip, Ömer
Seyfettin gibi yazar ve şairleri bir araya getirmiştir. Onların arasında İttihat ve Terakki’nin Merkez Komitesi
üyesi Ziya Gökalp’ın ayrı bir yeri bulunmaktadır.
İttihat ve Terakki Derneği bir ölçüde Gökalp’ın aracılığıyla Türk Milliyetçiliği’ne gelip girecektir;
yavaş yavaş.” [270]
Osmanlı Matbuat Cemiyeti (1908)
Ülke basınının özgür zeminler üzerinde gelişmesi için gazetecilerin mesleksel bir kuruluşun içinde
toplanması gerekiyordu.
Bu amaca yönelik olarak 1908 Temmuzu’nda Osmanlı Matbuat Cemiyeti kuruldu. Dönem istibdadının
türlü biçimlerdeki baskıları altında bu kuruluşu geliştirmek mümkün olmadı.
Uzun zaman alan çabalar sonucu 11 Haziran 1914 günü Milli Talim Terbiye Cemiyeti merkezinde
yapılan olağanüstü toplantıda Osmanlı Matbuat Cemiyeti’nin yönetim kurulu oluşturuldu.
Açık oylama sonucu Velid Ebuzziya 35 oy ile başkanlığa, Nüzhet Sabit 33 oy ile genel sekreterliğe ve
Saki Giridi, Asım Us, Ziya Gevher Etili, Hakkı Tarık Us, Rauf Ahmet, Hüseyin Ragıp, Necmettin Sadak, H.
Nazım, Ruşen Eşref Ünaydın, Kazım Şinasi Dersan, İbrahim Hilmi, Mahmut Sadık, İsmail Suphi üyeliklere
ve Ahmet Cevat, Sedat Simavi, Refii Cevat Ulunay, Ahmet Refik Altınay, Selim Sırrı Tarcan yedek üyeliklere
seçildiler.
1916 yılında Osmanlı Matbuat Cemiyeti’nin yönetimi için yeni seçimlere gidildi. Bu kez Mahmut Sadık
başkanlığa, Hüseyin Cahit Yalçın, Abdullah Zühtü, Ahmet Cevdet, Ahmet Rasim de üyeliklere seçildiler.
Mahmut Sadık 1930 yılında hayata gözlerini kapamadan önceki zamanlarda meslektaşları arasında
“Şeyhül Muharririn” olarak anılmıştır.[271]
* Tiyatro Sansürü
İkinci Abdülhamit döneminde, basına uygulanan sansür dönem dönem tiyatro eserlerine de ulaşmıştır.
“Talimatname
…
Madde 5- Milli oyun icra eden kumpanyaların esna-yı lu’biyyatta taklitleri adat ve adab-ı milliyyeye
mugayir olarak mesela cebren kız kaçırılması ve haydut icrası gibi çirkin ve şiar-ı İslamiyet’e mübayin
lu’biyyat da memnudur.
Madde 6- Bin Bir Gece Hikayeleri’nden hiçbirinin tiyatro suretinde icrası caiz olamaz.”[272]
12. OSMANLI’DA HABER AJANSLARI
Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde, Reuter, Havas ve Wolff haber ajansları, ülkedeki
gelişmelerle yakından ilgilenmişlerdir. 1854 yılında İstanbul, Kırım Savaşı (1854-1856) nedeniyle yabancı
basının büyük ilgisini çeken bir kent olmuştur.
İstanbul, Kırım denizyolu üzerinde bulunduğundan, İngiliz ve Fransız askerleri, cepheye İstanbul’dan
gemilerle gitmişlerdir. Ayrıca savaşta yaralananlar da tedavi için İstanbul’a getirilmişlerdir.*
Bu nedenlerle 1854 yılında, Havas İstanbul’da bir muhabir görevlendirmiştir. Bir sonraki yıl da Havas,
Viyana-Karadeniz telgraf hattının açıldığını ve bunun İstanbul’a bağlandığını bildirerek, “İstanbul artık Paris
üzerinden Londra’ya bağlanmıştır.” diye bir haber yayımlamıştır.[273]
Bu dönemde, Hindistan yolu üzerindeki İstanbul’un önemli konumunu fark eden İngiliz Reuter Ajansı
da kente özel bir muhabir göndermiştir. 1866’da Osmanlı Hükümeti, Reuter muhabirinin telgraflarına
öncelik tanındığı açıklamıştır.
Bu arada Continental Telgraf Şirketi-Ajansı (Wolff) da İstanbul’da bir muhabir görevlendirmiş; böylece
İstanbul uluslararası haber ajansları için önemli bir merkez olmuştur.
Haber maliyetlerinin yüksekliği yüzünden 17 Ocak 1870’te, Havas, Reuter ve Continental ajansları
kendi aralarında bir işbirliği Antlaşması daha imzalayarak dünyayı yeniden bölüşmüşlerdir.
Buna göre, Osmanlı İmparatorluğu ile Mısır “ortak haber bölgesi” sayılmıştır. Bu gelişme üzerine Havas
ile Reuter 1870’te, İstanbul’da ortak bir büro açmışlardır. Bu büro hem yurt dışına haber gönderecek hem de
İstanbul gazetelerine haber satacaktır. Böylece İstanbul’da ilk yabancı ajans bürosu kurulmuştur.
1889 yılında anılan uluslararası haber ajansları, aralarında yeni bir işbirliği anlaşması yapmışlardır.
Anlaşma hükümleri uyarınca Reuter İstanbul’dan çekilmiş; Osmanlı haberleri, Havas ile Avusturya Ajansı
Corrbureau’nun (Telegraphen Correspondenz Bureau) tekeline verilmiştir. Bunun üzerine Corrbureau da
İstanbul’da “Constantinople Ajansı” adıyla bir şube açmıştır. Bu gelişmelerden sonra, İstanbul gazetelerine
dış haberleri, söz konusu ajanslar vermeye başlamıştır.
Aynı dönemlerde Agence Fournier, Agence Nationale, Agence Télégraphique Bordeano et Compagnie,
Pangalo’s Agency ve Agence Ottomane gibi küçük çaplı ajanslar da İstanbul’da basılan gazetelere haber
kaynağı olmuşlardır.
Anılan uluslararası haber ajanslarının çalışmaları, ülke çıkarlarına aykırı görülünce, Hükümet 1911
yılında, Meclis-i Mebusan’a, ülkede bazı haberlerin yayımlanmasını sağlamak için bir telgraf ajansını
desteklemek amacıyla kanun sevk etmiştir.[274]
12.1. Osmanlı Telgraf Ajansı (1911-1914)
Türkiye’de ilk yerli haber ajansı Osmanlı Telgraf Ajansı’dır. Osmanlı Telgraf Ajansı, 1911 yılında, Salih
Gürcü tarafından kurulmuştur. Hükümetten destek gören bu ajans, Havas ve Reuter ajanslarının örtülü bir
örgütü gibi çalışmıştır.
Ajans bir süre sonra Hükümet’ten daha çok yardım isteyerek gücünü artırmaya yönelmiştir. Hükümet,
söz konusu ajansın yurt içinde 15 büro kurmasını ve bu bürolardan çekilecek telgrafların günde 50
kelimesinin ücretsiz olmasını öngören bir tasarı hazırlamıştır.
Tasarı bazı milletvekillerinin, “Yabancı bir ortaklığa bu yetkileri vermektense ulusal bir ajansın
kurulması daha doğru olur.” gerekçesiyle karşı çıkmasına rağmen, Meclis’ten geçmiştir.
Osmanlı-Alman yakınlaşması üzerine, Bağdatlı Musevi olduğu ileri sürülen Salih Gürcü, Fransa ve
Rusya yanlısı yayın yapmak için bu iki ülkenin büyükelçilerinden çıkar sağlamakla suçlanarak, Talat Paşa
tarafından görevinden alınmıştır.
Osmanlı Telgraf Ajansı, İngiliz ve Fransız Hükümetleri’nin propagandasını yaptığı gerekçesiyle 1914’te
kapatılmış; ajansın kurucusu Salih Gürcü, savaş yıllarını Bern’de geçirmiştir.[275]
12.2. Osmanlı Milli Telgraf Ajansı (1914-1918)
Osmanlı Telgraf Ajansı’nın kapatılmasından sonra hükümet, ülke içi siyasi haberleşmeyi tekelinde
tutabilmek, yurtdışında propaganda olanağı bulabilmek amacıyla yeni bir haber ajansının kurulmasını
öngörmüştür. Osmanlı Milli Telgraf Ajansı, bu koşullar altında ve İttihat ve Terakki’nin güdümünde
kurulmuştur.
Erzurum Mebusu Hüseyin Tosun Bey tarafından yönetilen bu ajans da Alman-Avusturya Haber
Ajansları’nın haberlerinin yanı sıra Alman haber alma servislerinden sağlanan bültenleri yayımlamıştır.
Birinci Dünya Savaşı’nda Almanlar’ın ve Osmanlı’nın yenilgisi üzerine, Mondros Mütarekesi sonrası
İstanbul’un işgaliyle bu ajans da kapanmış; Erzurum Mebusu Hüseyin Tosun Bey de ortadan kaybolmuştur.
[276]
12.3. Türkiye-Havas-Reuter Ajansı (1920-1922)
Osmanlı’nın yenilgisinden sonra İstanbul’a yerleşen yabancılar, Türkiye’de kendi haberlerini yayacak
bir ajans kurmaya kalkışmışlardır.
Türkiye-Havas-Reuter Ajansı (THR), 1920 Nisanı’nda bu amaçla kurulmuştur. Ajansın yönetim
kurulunda, Türkiye’yi, Hariciye Nezareti’nin Matbuat Müdürü, Havas’ı İstanbul Müdürü Mathu, Reuter’i
İstanbul Mümessili Ferguson temsil etmişlerdir.
Ancak Türk temsilci toplantılara katılmadığından, ajans Fransız ve İngilizler tarafından yönetilmiştir.
Türkiye-Havas-Reuter, iki yıl süreyle Havas ve Reuter ajanslarından verilen haberlerden oluşan bir siyasi
bülten ile Londra’dan alınan bilgilerle, borsa ve bankalar için hazırlanan mali bülten yayımlamıştır. TürkiyeHavas-Reuter, bir süre daha yalnızca mali ve ekonomik bülten yayınlamakla yetinmiştir.
Bu ajansın 1922 yılındaki tasfiyesi sırasında, araç ve gereçlerinin yanı sıra yabancı dil bilen personelinin
bir bölümü de, Anadolu Ajansı’na devredilmiştir.[277]
* Florence Nightingale (12 Mayıs 1820 - 13 Ağustos 1910)
1820’de adını taşıyan İtalya/Floransa’da doğan Florence Nightingale, Modern hemşireliğin
kurucusudur. Daha küçük yaşlarda, hastanelerde hastalara yeteri kadar ilgi gösterilmediğini düşünen
Florence Nightingale ailesinin karşı çıkmasına rağmen hemşire olmuştur.
Florence Nightingale, 1854 yılında İstanbul’a gelerek Üsküdar’daki Selimiye Kışlası’nda, Kırım Savaşı
sırasında yaralanan askerlerin tedavi ve bakımını üstlenmiştir. Savaşın zor koşullarında, gece gündüz
demeden yaralılara baktığı için askerler ona “Lambalı Kadın” adını vermiştir.
Savaştan sonra Londra’da hemşirelik okulu açan Florence Nightingale, 1907 yılında Liyakat Nişanı
alan ilk kadın olmuştur. 1961 yılında, Türkiye’de İstanbul/Şişli’de açılan ilk Yüksek Hemşirelik Okulu’na
onun adı verilmiştir.
13. ÖNCESİ ve CUMHURİYET’İN İLK
BASINI
YILLARI
* Bizim İmparatorluk
Zeytindağı’nın tepesindeyim. Lut denizine ve Gerek dağlarına bakıyordum. Daha ötede, Kızıldeniz’in
bütün sol kıyısı, Hicaz ve Yemen var. Başımı çevirdiğim zaman Kamame’nin kubbesi gözüme çarpıyor.
Burası Filistin’dir.
Daha aşağı Lübnan var; Suriye var; bir yandan Suveyş Kanalı’na, öbür yandan Basra Körfezi’ne kadar
çöller, şehirler ve hepsinin üstünde bizim bayrağımız!
Ben bu büyük imparatorluğun çocuğuyum...”[278]
13.1. Mütareke ve Kurtuluş Savaşı Döneminde Basın
I. Dünya Savaşı’na 2.850.00 askerle giren Osmanlı Devleti, savaştan ancak 560.000 askerle
çıkabilmiştir. Aslında 1’den 9’a kadar numara taşıyan Türk Ordusu bulunmaktadır. Ancak bunlardan bir
bölümü fiilen yok olmuş (1. ve 4. Ordular); bir bölümü ise muharip sayısı çok azaldığından karargah
düzeyine düşmüştür.[279]
Bunun yanı sıra I. Dünya Savaşı’nın sürdüğü 1914-1918 yılları arasında, Devlet mali yönden de büyük
kayıplara uğramış; savaş öncesi 2.5 milyon kuruş olan ihracat 800.000 kuruşa, 4.5 milyon kuruş olan ithalat
da 1.4 milyon kuruşa düşmüştür.[280]
I. Dünya Savaşı’nın son döneminde, Müttefikler’in İstanbul ve Boğazlar üzerine yürümeye hazırlandığı
bir sırada Talat Paşa Hükümeti istifa etmiştir. Başbakanlığa getirilen Ahmet İzzet Paşa, mevcut diplomatik
kanalları kullanarak mütareke görüşmelerini başlatmıştır.
Limni Adası’nda imzalanan Mondros Mütarekesi (30 Ekim 1918) ile Osmanlı İmparatorluğu
topraklarının büyük bölümü, İtilaf Devletleri’nce işgal edilmiştir.
Mütarekenin 7. maddesi uyarınca galip devletlerin (İngiltere, Fransa, İtalya), askeri kuvvetleri
tarafından gerçekleştirilen işgal eylemleri, iç politikada da iktidarın devrilmesi, yeni bir hükümetin
kurulması, Meclis-i Mebusan’ın feshedilmesi gibi değişikliklere neden olmuştur.
Mütarekenin imzalanmasının ardından 1 Kasım 1918’de, Sadrazam Talat Paşa, Harbiye Nazırı Enver
Paşa, Bahriye Nazırı Cemal Paşa ile Dr. Nazım, Bahaettin Şakir gibi İttihatçılar’ın önde gelenlerinden
bazıları bir Alman gemisiyle Rusya’ya kaçtılar.[281]
Aynı dönemde Alman İmparatoru V. Wilhelm tahtını bırakmış; Avusturya-Macaristan İmparatoru Karl
da tahtından çekilmek zorunda kalmıştır.
13 Kasım 1918’de İngiliz ve Fransız gemilerinden 55 parçalık bir donanma İstanbul Limanı’na girmiş
ve kente 3.500 asker çıkarmıştır.[282]
9 Şubat 1919 tarihli Hadisat gazetesinde, Süleyman Nazif “Kara Gün” başlıklı yazısında, Türk
Milleti’nin böyle bir işgali yaşamadığını ve bunu kaldıramayacağını belirtmiştir.
İtilaf Devletleri, Türk halkının tepkisini çekmemek ve işgalin haklılığını kanıtlamak için yayımladıkları
bildiride, işgalin geçici olduğunu, Padişahlığı ve halifeliği korumak ve güçlendirmek için gerçekleştirildiğini
açıklamışlar; herkesi Padişahlık makamının vereceği kararlara uymaya çağırarak, “azınlıklara yönelik bir
katliam başlarsa İstanbul’un Türkler’den alınacağı” tehdidinde bulunmuşlardır.
Öte yandan, İstanbul’un işgalinden sonra 15 Mayıs 1919’da, Yunanlılar’ın İzmir’e çıkmaları üzerine,
Mustafa Kemal 19 Mayıs 1919 tarihinde Samsun’a gitmiştir.
İzmir’in Yunanlılar tarafından işgalinden, kurtuluşuna kadar geçen üç yıldan fazla süre içinde,
Anadolu’nun çeşitli illerinde genç ve vatansever aydınlar tarafından gazeteler çıkarılmış; mevcut olanların
yayınlarını sürdürebilme çabaları yoğunlaştırılmıştır.
Bu arada, bizzat Atatürk’ün emir ve talimatıyla önce Sivas, sonra da Ankara’da gazeteler
yayımlanmıştır.
Mustafa Kemal Paşa, Anadolu’ya geçmeden önce, yabancı işgaline karşı sesini yükselten Türk
gazeteleri ve gazetecileri de bulunmaktadır.
Bunların başında 15 Mayıs 1919’da Kordon’da ilerleyen Yunan askerlerine ilk kurşunu attıktan sonra
şehit edilen, İzmir’in Hukuk-u Beşer gazetesi başyazarı Hasan Tahsin (Osman Nevres) (1888-1919)
gelmektedir.
Ancak birkaç İstanbul gazetesi gibi bazı Anadolu gazeteleri, direnmekten çok işgalcilerle uzlaşma
eğilimi göstermişlerdir.[283]
* Mondros Mütarekesi
Mondros Mütarekesi’nin başlıca hükümleri şunlardır:
1- Çanakkale ve Karadeniz Boğazları’nın açılması, Karadeniz’e serbestçe geçişin temini ve Çanakkale
ve Karadeniz istihkamlarının İtilaf Devletleri tarafından işgali sağlanacaktır.
2- Osmanlı sularındaki bütün torpil tarlaları ile torpido ve kovan mevzilerinin yerleri gösterilecek ve
bunları taramak ve kaldırmak için yardım edilecektir.
3- Karadeniz’deki torpiller hakkında bilgi verilecektir.
4- İtilaf Devletleri’nin bütün esirleri ile Ermeni esirleri kayıtsız şartsız İstanbul’da teslim olunacaktır.
5- Hudutların korunması ve iç asayişin temini dışında, Osmanlı ordusu derhal terhis edilecektir.
6- Osmanlı harp gemileri teslim olup gösterilecek Osmanlı limanlarında tutuklu bulundurulacaktır.
7- İtilaf Devletleri güvenliklerini tehdit edecek bir durumun ortaya çıkması halinde herhangi sevkülceyş
(askeri) noktasını işgal hakkını haiz olacaklardır.
8- Osmanlı demiryollarından İtilaf Devletleri istifade edecekler ve Osmanlı ticaret gemileri
müttefiklerin hizmetinde bulundurulacaktır
9- İtilaf Devletleri, Osmanlı tersane ve limanlarındaki vasıtalardan istifade edeceklerdir.
10- Toros Tünelleri İtilaf Devletleri tarafından işgal olunacaktır.
11- İran içlerinde, Kafkasya’da bulunan Osmanlı Kuvvetleri işgal ettikleri yerlerden geri çekilecektir.
12- Hükümet haberleşmesi dışında, telsiz, telgraf ve kabloların denetimi İtilaf Devletleri’ne geçecektir.
13- Askeri, ticari ve denizle ilgili madde ve malzemelerin tahribi önlenecektir.
14 -İtilaf Devletleri kömür, mazot ve yağ maddelerini Türkiye’den temin edeceklerdir.
15- Bütün demiryolları İtilaf Devletleri’nin zabıtası tarafından kontrol altına alınacaktır.
16- Hicaz, Asir, Yemen, Suriye ve Irak’taki kuvvetler en yakın İtilaf Devletleri’nin kumandanlarına
teslim olunacaktır.
17- Trablus ve Bingazi’deki Osmanlı Subayları en yakın İtalyan garnizonuna teslim olacaklardır.
18- Trablus ve Bingazi’de Osmanlı işgali altında bulunan limanlar İtalyanlar’a teslim olunacaktır.
19- Asker ve sivil Alman ve Avusturya uyrukluları bir ay içinde Osmanlı topraklarını terk edeceklerdir.
20- Gerek askeri teçhizatın teslimine, gerek Osmanlı ordusunun terhisine ve gerekse nakil vasıtalarının
İtilaf Devletleri’ne teslimine dair herhangi bir emir derhal yerine getirilecektir.
21- İtilaf Devletleri adına bir murahhas iaşe nezaretinde çalışarak, bu devletlerin ihtiyaçlarını temin
edecek ve isteyeceği her bilgi kendisine verilecektir.
22- Osmanlı harp esirleri İtilaf Devletleri nezdinde kalacaktır.
23- Osmanlı Hükümeti, merkezi devletlerle bütün ilişkilerini kesecektir.
24- Altı vilayet adı verilen yerlerde (Ermeni illerinde Osmanlıca Vilayat-ı Sitte’de ) bir karışıklık
olursa, bu vilayetlerin herhangi bir kısmının işgali hakkını İtilaf Devletleri haiz bulunacaklardır.[284]
Açıkça görülmektedir ki bu metin, sıradan bir silah bırakma anlaşmasından farklıdır. Mondros
Mütarekesi, yenik devletin barış masasına dizüstü getirilmesini ve o güne kadar da ana kuruluşunun
çökertilmesini öngörür.
Bunun can alıca noktası işgal izinleridir. (7. ve 24. maddeler) Nitekim çok geçmeden işgaller
başlayacaktır. Musul, İskenderun, Çanakkale, İstanbul, Toroslar / Pozantı Fransızlar; sonra da İtalyan ve
Yunan İşgalleri…[285]
13.1.1. İrade-i Milliye
Mustafa Kemal Anadolu’ya geçtikten sonra, 4 Eylül 1919’da Sivas Kongresi’ni toplamış; 14 Eylül
tarihinde de yine Sivas’ta “İrade-i Milliye” gazetesini çıkartmıştır. Heyet-i Temsiliye adına Mustafa Kemal
tarafından kurulan gazetenin imtiyazı Sivaslı Selahattin (Ulusalerk) tarafından alınmıştır.[286]
İrade-i Milliye’nin Yazı İşleri Müdürlüğü’nü Mazhar Müfit Kansu yapmıştır. Önceleri haftada iki gün
yayımlanan, sonraları günlük hale getirilen gazetede, Sivas Kongresi zabıtları ve Mustafa Kemal’in
bildirileri yer almıştır.
Enver Behnan Şapolyo, gazetedeki yazıları Mustafa Kemal’in “dikte ettiğini” belirtmektedir.[287]
Gazetenin ilk manşet yazısı, “Harekatı Milliye en muazzam harekatı medeniyedir.” olmuştur. 1922 yılı
sonlarına kadar yayımlanan bu gazete, vilayet matbaasında basılmış ve Anadolu’nun her yöresine “nüshaları,
vilayetin çeşitli dairelerinin resmi mühürleriyle mühürlenen zarflar içinde” gönderilmiştir.[288]
Sivas’ta ayrıca 1921 yılında, “Mücahide-i Milliye” ve “Gaye-i Milliye” gazeteleri de yayımlanmıştır.
* Gazeteci Atatürk
Atatürk’ün yazılı basınla ilişkisi daha öğrencilik yıllarında başlamıştır. Kendisi, henüz Harbiye
öğrencisi “Mustafa Kemal” iken aynı zamanda bir basın mensubu olduğunu şöyle dile getirmiştir:
“Mutat olan derslere iyi çalışıyordum. Bunların fevkinde olarak bende ve bazı arkadaşlarda yeni
fikirler peyda oldu. Memleketin yönetiminde ve siyasetinde fenalıklar olduğunu keşfetmeye başlamıştık.
Binlerce kişiden ibaret olan Mektebi Harbiye talebesine bu keşfimizi anlatmak hevesine düştük. Mektep
talebesi arasında okunmak üzere el yazısıyla bir “gazete” tesis ettik; sınıf dahilinde ufak teşkilatımız vardı.
Ben idare heyetindeyim. Gazetenin yazılarını çoğunlukla ben yazıyordum.”
(Bir gün Harp Okulu’ndaki veteriner dershanelerinden birine giren Mustafa Kemal ve arkadaşları,
çıkardıkları gazetenin yazılarıyla uğraşırken Okul Müdürü Rıza Bey tarafından suçüstü yakalamışlardır.
Rıza Bey, Mustafa Kemal ve arkadaşlarına önemli bir ceza vermemiş; izinsizlik cezasıyla yetinmiştir.)[289]
Öte yandan, daha sonraki yıllarda Atatürk’ün basına verdiği önem ve değer, Türk basın mensupları ile
Türk Basın Tarihi için gurur ve övünç vericidir. Şüphesiz başka ülkelerde de “Basın 4. kuvvet” olarak büyük
değere sahip olmuştur. Ancak ulusların tarihinde Atatürk kadar basına değer veren ve ondan büyük ölçüde
yararlanan bir başka lidere rastlamak mümkün değildir.
Ulusal Kurtuluş Savaşı’nı başlattığı andan itibaren basından destek gören Atatürk’ün, basına ve basın
özgürlüğüne büyük önem verdiği, özellikle o günün koşullarında çok etkili bir kitle iletişim aracı olan yazılı
basınla yakın ilişkiler içinde olduğu bir gerçektir.[290]
13.1.2. Hakimiyet-i Milliye
Mustafa Kemal, 1919 Aralık ayının son günlerinde Heyet-i Temsiliye Reisi olarak Ankara’ya gelince,
önce “Anadolu’nun Sesi” gazetesini, sonra da 10 Ocak 1920’den itibaren “Hakimiyet-i Milliye’yi,
Konya’dan getirilen ve Meclis bahçesinde kurulan matbaada yayımlatmaya başlamıştır. Adını bizzat Mustafa
Kemal’in koyduğu gazetenin başlık altında, “Mesleği milletin iradesini hakim kılmaktır.” yazmaktadır.
Önceleri haftada iki gün yayımlanan, 6 Şubat 1921’de günlük hale getirilen gazetenin başyazılarını
Mustafa Kemal kaleme almıştır. 500 kadar basılan gazetenin 300’ü, özel kuryelerle İstanbul’a götürülmüş;
200 kadarı da Ankara’da ve öteki şehirlerde dağıtılmıştır.
Hakimiyet-i Milliye’nin yazı kadrosunda Recep Zühtü, Hüseyin Ragıp (Baydur), Sabri Ethem Ertem,
Ahmet Hakkı, Hamdi Osmanzade, Aşki Naili, İsmail Suphi, Ahmet Ağaoğlu, Nafi Atuf Kansu, Nasuhi
Baydar, Ziya Gevher Etili, Mahmut Esat Bozkurt yer almışlardır.[291]
O dönemin gazetecilerinden savaş foto muhabiri Ethem Tem, Mehmet Akif Ersoy, Halide Edip Adıvar,
Müfide Ferit Tek, İsmail Müştak Mayakon, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Ruşen Eşref Ünaydın, Hamdullah
Suphi Tanrıöver, Mehmet Emin Yurdakul, İsmail Habip Sevük, Adnan Adıvar, Celal Nuri İleri, İsmail Hami
Danişmend, Ahmet Ferit Tek, Cemal Hüsnü Taray, Hayrettin Taran da Ankara’da, Hakimiyet-i Milliye’ye
katkılarda bulunmuşlardır.
Hakimiyet-i Milliye, giderek Atatürk’ün kurduğu Cumhuriyet Halk Fırkası’nın (CHF) yayın organı
haline dönüşmüş, özellikle Falih Rıfkı Atay’ın başyazarlığında, Ankara rejiminin görüşlerini yansıtan “bir
parti hatta devlet sözcüsü” görünümünü almıştır. Hakimiyet-i Milliye, 1934-1971 yılları arasında “Ulus”
adıyla yayımlanmış; daha sonra “Yeni Ulus”, “Halkçı Ulus”, “Halkçı” ve “Barış” adlarıyla yayınını
sürdürmüştür.[292]
* Hakimiyet-i Milliye ile İlgili Bir Anı
Hakimiyet-i Milliye’nin Yazı İşleri Müdürlüğü’nü yapmış olan Nizamettin Nazif şöyle anlatmaktadır:
“Ankara’nın başlangıçta sahip olduğu basın cihazı, tek matbaa ve bu matbaanın, çarkları kol kuvvetiyle
döndürülen baskı makinesinden ibaretti. Müteferrika’nın günlerini yeniden yaşıyor gibiydik. Hepsi
birleştirilse, rahat çalışacak hurufat düzeni kurulamayacak sekiz harf kasası, iki mürettip, bir çırak, bir
makinist ile bir hamaldan oluşan teknisyen kadrosu... Bütün bunları yazar kadrosuyla üç odalı yalınkat bir
yapıya yerleştirince, kurtuluş dönemi Ankarası’nın gazete matbaası ortaya çıkıyordu.”
* Minber
Minber gazetesi Mustafa Kemal Paşa’nın parasal katılımıyla çıkartılmış bir gazetedir.
Bu gazeteyi, Mustafa Kemal Paşa ile Fethi Okyar, 1918 yılının sonlarına doğru çıkarmaya karar
verdiler ve Kemal Paşa askerlik süresince biriktirdiği ve işletilmesi için bir incir tüccarına bıraktığı parasını
çekerek bu işe yatırdı.
Minber gazetesinin yayımlanmasındaki amacı şöyle özetlemek mümkündür:
a) Fethi Bey’in (Okyar) eski partisi olan “İttihat ve Terakki”ye yönelik haksız saldırıları önlemek ve
doğruları izah etmek,
b) Tevfik Paşa’nın parlamentoda güvenoyu almasını engelleyici nitelikte yoğun propaganda yapmak,
c) Fethi Bey tarafından yeni kurulan Osmanlı Hürriyetperver Avam Fırkası’nın sözcülüğünü yapmak,
d) Bunlardan başka günlük haberleri de sağlıklı olarak okuyucuya ulaştırmak.[293]
Başyazıları Fethi Okyar yazacak ve gazeteyi Dr. Rasim Ferit Talay yönetecekti. Mustafa Kemal Paşa bu
gazetenin tutacağına inanıyordu. Hazırlıklar Birinci Dünya Savaşı’nın son aylarında yapıldı ve gazetenin ilk
sayısı Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından bir gün sonra yayınlandı.
Mustafa Kemal Paşa o günlerde Suriye Cephesi’nde, Halep’te bulunuyordu. Bazı eski İttihatçılardan,
tüccarlardan ve Emanuel Karasu’dan toplanan paralarla sermaye 5 bin liraya ulaşacaktı. Ancak bu bir
türlü gerçekleşemedi.
Minber savaşta uğranılan yenilgiye karşın, halka moral vermeye çalışıyor ve, "Kötümserliği haklı
gösterecek bir belirti yok. Şimdi harbin yaraları sarılmalıdır." diyordu (4 Kasım 1918).
Gazetede bir süre sonra Mustafa Kemal Paşa’yla yapılmış bir söyleşi yayımlandı (17 Kasım 1918).
Gazete bütün kötü koşullar altında bile Amerikan mandasına karşı çıkıyor ve Amerika’ya sığınmanın
doğru olmadığını yazıyordu (9 Aralık 1918).
Minber bir düşünce gazetesi niteliğindeydi ve İttihatçılar’a karşı geniş bir kampanya yürütüyordu.
Ne yazık ki, gazetenin parasal durumu hiç de parlak değildi. Minber iflasın eşiğine gelmişti. 20
Aralık’ta gazetenin son sayısı yayımlandı. Mustafa Kemal Paşa da böylece bütün birikimlerini tüketmiş
oldu.”[294]
13.1.3. Hukuk-u Beşer
Osmanlı Sulh ve Selâmet Cemiyeti’nin sözcülüğünü yapan Hukuk-u Beşer gazetesinin başyazarı Osman
Nevres’in (takma adı Hasan Tahsin), 1919 Mayısı’nda İzmir Kordonboyu’nda karaya çıkan Yunan
askerlerine ilk kurşunu atmasıyla, Anadolu basınının düşmana karşı ilk direnişi başlamıştır.
Gazeteci Osman Nevres, Selanik’te doğmuş; Fevziye Lisesi’ni bitirmiş; Paris’te Siyasal Bilgiler
Okulu’ndan diploma almış; İstanbul’a döndükten sonra Osmanlı devleti aleyhine Balkanlar’ı karıştıran
İngiliz Burkston Kardeşler’in gizli faaliyetlerini önlemekle görevlendirilmiştir.
Bu kardeşlere Bükreş’te yapılan suikast nedeniyle 10 yıla hüküm giymiş; I. Dünya Savaşı’nda,
Bükreş’in Osmanlı Devleti ve müttefikleri tarafından alınması üzerine İstanbul’a dönmüştür.[295]
Nevres, mütareke günlerinde İzmir’de gazetecilik yapmıştır. Hukuk-u Beşer gazetesinin başyazarı
olarak yazdığı makalelerde, düşmana karşı “toptan direniş”i savunan Osman Nevres, attığı kurşunlarla
İzmir’e çıkan Yunan Birliği’nin iki askerini öldürmüş; ancak olay yerinde süngülenerek şehit edilmiştir. Bu
olayın basın tarihi açısından önemli yanı, işgal kuvvetlerine ilk kurşunun bir gazeteci tarafından atılmış
olmasıdır.[296]
13.1.4. Öğüt
Milli Mücadele lehine yayın yapan basın organları arasında Öğüt’ün ayrı bir yeri bulunmaktadır. Öğüt
gazetesi (bir ara Nasihat), 2 Ocak 1918’de, Selanik gazetesinin basılmakta olduğu Selanik matbaasında
çalışmış Abdülgani Ahmet Bey tarafından Afyon’da kurulmuştur.
Gazete, Yunanlılar’ın İzmir’i işgali üzerine, Konya’ya taşınmıştır. Konya’da, İtalyanlar’ın baskıları
nedeniyle yayımlanamaz hale gelen gazete, bu kez de Ankara’ya götürülmüştür.
7 Temmuz 1921 tarihinden itibaren Ankara’da, günlük olarak yayımlanmaya başlayan, sahipliğini yine
Abdülgani Ahmet (Doyran) Bey’in, Mesul Müdürlüğü’nü Ahmet Tevfik Bey’in, Yazı İşleri Müdürlüğü’nü de
Sadri Ethem Bey’in yaptığı, Milli Mücadele’nin 3. önemli gazetesi Öğüt, 9 Mayıs 1923 tarihli 1146 sayısıyla
yayın hayatını sona erdirmiştir.[297]
13.1.5. Yeni Gün
1918 yılında, İstanbul’da Yunus Nadi tarafından yayımlanmaya başlanan Yeni Gün gazetesinde,
Nebizade Hamdi ile Zekeriya Sertel de çalışmışlardır. Milli Mücadele’yi açıkça destekleyen gazetenin
idarehanesi, 17 Mart gecesi İngilizler tarafından baskına uğrayınca, Yunus Nadi Ankara’ya kaçmıştır.
Gazetenin baskı makineleri de bir gece içinde Tophane’den eski bir gemiye yüklenerek İnebolu’ya
götürülmüş; oradan da karayoluyla Kastamonu üzerinden Ankara’ya taşınmıştır. Böylece Yeni Gün, 1 Eylül
1921’de Ankara’da yayın hayatına yeniden girmiştir.
Cumhuriyet’in ilanından sonra Yeni Gün tekrar İstanbul’a getirilmiş; 7 Mayıs 1924’ten itibaren de
Atatürk’ün koyduğu Cumhuriyet adıyla yayımlanmaya başlanmıştır.[298]
13.1.6. Anadolu Ajansı
Mustafa Kemal’in basına verdiği önemin bir kanıtı da Anadolu Ajansı’nın kuruluşudur. Anadolu Ajansı
(AA), Kurtuluş Savaşı’nın zor günlerinde, Anadolu’daki gelişmeleri ülke içine ve dışına duyurmak amacıyla
6 Nisan 1920 günü çalışmaya başlayan bir haber örgütüdür.
Güç koşullarda, sınırlı olanaklarla kurulmuş; çalışmaları sonraki yıllarda da sürmüş olan Anadolu
Ajansı’nın Türkiye’de haberleşmenin gelişimi açısından önemli bir yeri vardır. AA uzun yıllar pek çok yayın
organının hemen hemen tek haber kaynağı olmuştur.
Ülkedeki gelişmeleri izleyen, duyuran, -gazeteler uzun süre bir kaç kent dışında haber örgütü
kuramayacaklardır- yurt dışında olan biteni, özel sözleşmelerle, uluslararası haber ajanslarından çevirip
aktaran AA olmuştur.[299]
Mustafa Kemal’in, Heyet-i Temsiliye adına, 6 Nisan 1920’de yazdığı ve 8 Nisan 1920 tarihinde, Heyeti Merkeziye’ye, Mebusan Heyeti’ne, Vilayetler’e, Müstakil Livalar’a, Müdafa-i Hukuk Heyet-i
Merkeziyeleri’ne, Müdafa-i Milliye Heyet-i İdareleri’ne, Kolordu Komutanlıkları’na ve ulaşılabilen her yere
gönderilen, Anadolu Ajansı’nın kuruluşuyla ilgili genelgesi şöyledir:
“Kalb-i İslam olan Osmanlı Saltanat Merkezi’nin, düşman eline geçmesi ve bütün ulus ve vatanımızın
en büyük tehlikeye uğramasının sonucu olarak, bütün Rumeli ve Anadolu’nun giriştiği ulusal ve kutsal savaş
sırasında, halkın en doğru iç ve dış haberlerle aydınlatılması önemle göz önünde tutulmuş ve burada en
yetkili kişilerden oluşan bir özel kurulun yönetiminde ve Anadolu Ajansı adı altında bir kurum kurulmuştur.
Anadolu Ajansı’nın en hızlı araçlarla vereceği havadis ve bilgi, Temsil Heyetimiz’den de geçeceği için,
ajans tebliğleri, Müdafaa-i Hukuk Teşkilatımızca da bucak ve köylere kadar dağıtılacak ve duyurulacaktır.
Bu bakımdan acele tertibat alınması ve sonucun bildirilmesi önemle rica olunur.”[300]
13.1.6.1. Anadolu Ajansı’nın Kurucuları
Anadolu Ajansı’nın kurucuları şu kişilerdir:
“1- Ağaoğlu Ahmet (Ağaoğlu), Kars Mebusu. 2- Mahmut (Soydan), Siirt Mebusu. 3- Yakup Kadri
(Karaosmanoğlu), Mardin Mebusu. 4- Ruşen Eşref (Ünaydın), Karahisar Mebusu. 5- Falih Rıfkı (Atay),
Bolu Mebusu. 6- Tevfik Kamil (Koperler), Ankara T. C. uyruklu. 7- Hikmet (Bayur), Ankara T.C. uyruklu. 8-
Alaattin, Anadolu Ajansı Müdür-ü Umumiyesi (Genel Müdürü). 9- Ethem Hidayet, Anadolu Ajansı İstanbul
Mümessili. 10- Enver Nurettin, Anadolu Ajansı Edirne Mümessili. 11- Kemalettin Kami (Kamu), Anadolu
Ajansı Başmuharriri (Başyazarı).”[301]
13.1.6.2. Anadolu Ajansı’nın İlk Haber Bültenleri
“Anadolu Ajansı, Türkiye’nin sesini bütün dünyaya duyuracaktır.” sloganıyla kurulan Anadolu Ajansı,
Osmanlı Bankası’ndan alınan bir daktilo ve “şapigrof” denilen ilkel bir teksir makinesiyle çalışmalarına
başlamıştır. Anadolu Ajansı’nın “Anadolu Halkına Çağrı” niteliğini taşıyan ilk bülteni 12 Nisan 1920’de
yayımlanmıştır.
Kurtuluş Savaşı sırasında Anadolu Ajansı bültenleri, İstanbul ve Anadolu Basını’nın başlıca haber
kaynağını oluşturmuştur. Anadolu Ajansı’nın Ankara’da “resmi tebliğ” olarak yayımladığı bültenlerde,
meclis toplantılarının özetleri ve cephe haberleri yer almaktadır.
Bu bültenler, çoğunlukla kara ya da deniz yoluyla İzmit’e kadar, oradan da denizyoluyla İstanbul’a
ulaştırılmıştır. İstanbul’a getirilen bültenler, şimdiki İstanbul Vilayeti Camii karşısındaki Çiftçi
Kütüphanesi’nde, kütüphane sahibi Akif Bey ile arkadaşı Hayri Budak Bey tarafından çoğaltılarak gizlice
dağıtılmıştır.[302]
13.1.7. Matbuat Umum Müdürlüğü
TBMM’nin ilk yaptığı kanunlardan biri de 7 Haziran 1920’de çıkarılan “Matbuat ve İstihbarat Umum
Müdürlüğü Teşkilat Kanunu”dur.[303]
6 Sayılı bu kanunda, “Alelumum dahili ve harici neşriyat ve irşadat ve istihbarat işleri ile meşgul olmak
ve bilcümle matbuat umuruna merci teşkil etmek üzere” Genel Müdürlük kurulduğunu belirten bir ifade yer
almaktadır. Genel Müdürlüğe aynı gün, Antalya Milletvekilliği uhdesinde kalmak üzere Hamdullah Suphi
getirilmiştir.[304]
Anadolu Ajansı’nı da bünyesinde barındıran bu “Umum Müdürlük”, önce Başbakanlığa, aynı yılın son
ayında da “Hariciye Vekaleti”ne bağlanmıştır.
“Matbuat ve İstihbarat Umum Müdürlüğü” 1931 yılında lağvedilmiş; 22 Mayıs 1933’te İçişleri
Bakanlığı’na bağlı “Matbuat Umum Müdürlüğü” adıyla yeniden kurulmuştur.
13.1.8. İki Cepheli Basın ve Ankara Sansürü
Milli Mücadele başlatılırken Osmanlı basınının iki cepheye ayrıldığı görülmektedir: Bir yanda özgürlük
ve bağımsızlıktan taraf olarak milli mücadeleye destek verenler; öte yanda İstanbul merkezli, Padişah ve
saray yanlısı, milli mücadeleye destek verenleri ve katılanları vatan hainliğiyle suçlayanlar.
Bu iki ana grup arasında gidip gelen ve ne olursa olsun, İslam’ı savunan bir grup gazete de vardır.
Ankara Hükümeti, 6 Mayıs 1920 tarihli İcra Vekilleri Heyeti kararıyla, İstanbul ile her türlü
haberleşmeye sansür koymuştur. Bu karar, İstanbul’dan gelecek resmi evrak ile süreli yayınların derhal geri
gönderilmesini öngörmektedir. Nitekim bu kararın uygulanması için, 26 il ve ilçe sansür merkezleri
oluşturulmuştur.
Söz konusu sansür, 25 Ekim 1923’te yayımlanan bir kararnameyle “7 Ekim’den itibaren İstanbul’un
işgaline son verilmiş olduğu cihetle, mahalli düzeni korumak için sürmekte olan sıkıyönetimin ve basın
sansürünün artık varlığına gerek kalmamış olduğundan kaldırılması…” gerekçesiyle kaldırılmıştır.[305]
Kurtuluş Savaşı’nın başarıyla sonuçlanması, Lozan Barışı ve İstanbul’un işgalden kurtarılması üzerine,
Milli Mücadele sırasında Kemalist güçlere karşı yayın kampanyası sürdürerek muhalefet edenler, (Refik
Halid, Ref’i Cevat, Rıza Tevfik gibi) 150’likler listesine alınarak yurtdışına çıkarılmıştır.[306]
13.1.8.1. İstanbul Basını’nın tutumu
9 Şubat 1919’da kabul edilen “Sansür Kararnamesi” ile sıkıyönetim bölgelerindeki basına bir takım
kısıtlamalar getirilmiştir. Yedi maddelik kararnamenin birinci ve ikinci maddesine göre, her nevi evrak ve
basının askeri ya da mülki sansür heyetinden geçmeden basımı ve yayımı yasaklanmakta; aksine hareket
edilmesi durumunda yayınların toplatılacağı, basanların da cezalandırılacağı hükme bağlanmaktadır.
Kararnamenin üçüncü maddesinde, sansür heyetinin yazı ve makaleleri çıkarma kararına uymayanların,
yayınlarını sansür kuruluna göstermeden basanların yayınlarının geçici bir süre, tekrarı halinde süresiz olarak
kapatılacağı ve “depozit akçesinin zapt edileceği” kaydedilmektedir. Kararname, belirtilen hususların aksine
davrananların mahkemesinin sıkıyönetim askeri mahkemesinde yapılacağını da hüküm altına almaktadır.
Sultan VI. Mehmet Vahdettin’in imzasıyla yayınlanan 5 Ağustos 1920 tarihli başka bir kararnameyle
sansürün şiddeti daha da artırılınca İstanbul basını etkisini iyice yitirmiştir.
İstanbul basını böyle bir ortamda faaliyetlerini sürdürürken, İstanbul ve Anadolu’da ülkenin içinde
bulunduğu durumdan nasıl kurtarılacağı konusunda çeşitli görüşler ileri sürülmeye başlanmıştır.[307]
Birinci Dünya Savaşı yenilgisinin ardından, İttihatçı önderlerin yurt dışına gitmek zorunda kalmaları,
Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın iktidarı elde etmesiyle sonuçlanmıştır. Bunun üzerine, İtilafçılar kendilerini
destekleyen Ali Kemal’in “Peyam-ı Sabah”ını, Refii Cevat Ulunay’ın “Alemdar”ını ve İngiliz Muhipler
Cemiyeti sözcüsü “İstanbul”u ön plana çıkarmışlardır. İtilafçı eğilimli Refik Halit Karay da ünlü güldürü
gazetesi “Aydede”yi yayımladığında aynı gruba katılmıştır.
Ahmet Emin (Yalman) ile Mehmet Asım (Us), 1917 Ekimi’nde “Vakit”i yayımlamışlardır. 1918 yılında
Yunus Nadi (Abalıoğlu) “Yeni Gün”ü, Necmettin Sadık (Sadak), Falih Rıfkı (Atay), Ali Naci (Karacan) ve
Kazım Şinasi (Dersan) da “Akşam”ı yayımlamaya başlamışlardır. 1919’da Celal Nuri (İleri) ve Suphi Nuri
(İleri) kardeşler “İleri” gazetesini yayın hayatına sokmuşlardır. Ahmet Cevdet’in çıkardığı “İkdam”ın
başyazarlık görevlerini önce Yakup Kadri (Karaosmanoğlu) sonra da Falih Rıfkı (Atay) üstlenmişlerdir.
Sedat Simavi “Güleryüz”ü, Zekeriya ve Sabiha Sertel “Büyük Mecmua”yı yayıma başlamışlardır.
Tanin’de Hüseyin Cahit (Yalçın), Tasvir-i Efkar’da Velit Ebüzziya yazılarını sürdürürken, Ahmet Şükrü
Esmer, Reşat Nuri Güntekin, Halide Edip Adıvar, Ruşen Eşref Ünaydın, Hakkı Tarık Us, Peyami Safa,
Ethem İzzet Benice gibi genç yazarlar varlıklarını duyurmaya başlamışlardır. Ulusal Kurtuluş Savaşı
başlayınca, Ankara’ya geçerek bu davaya destek verenlerin bir bölümü de yine bu genç gazeteciler
olmuşlardır.[308]
* Toplattırılacak Gazeteler
Özellikle bazı İstanbul gazeteleri, Kuva-yı Milliye’ye şiddetle çatmaktaydılar. Bu tip gazetelerin derhal
toplatılması için ulusal güçler tarafından gerekli girişimlerde bulunulmaktaydı.
Mustafa Kemal Paşa, 23 Mart 1920’de Ankara’dan, kolordulara ve Refet Bey’e çektiği telgrafta,
memleketin geleceğinin önem kazandığı bu sırada, kamuoyunun milli mücadele yanında yer alması
düşünülürken, düşmanın hesabına çalışan Peyam-ı Sabah, Serbesti, Alemdar, Bosfor, Entanet gazeteleri ile
Rumca, Ermenice yayın yapan gazetelerin Anadolu’ya sokulmamasını emretmiştir. Posta çantalarında
denetim görevi yapanlar bütün bu gazeteleri toplattıracak, sonra kolordulara göndereceklerdir.[309]
13.1.8.2. Anadolu Basını’nın Tutumu
İstanbul’da yayımlanan gazetelerin yanı sıra Anadolu Basını arasında da,
a)
b)
c)
Milli Mücadele’ye öncülük eden,
Milli Mücadele’yi destekleyen,
Milli Mücadele karşıtı gazeteler bulunmaktadır.
13.1.8.2.1. Milli Mücadele’ye Öncülük Eden Gazeteler
Milli Mücadele’ye öncülük eden gazeteler arasında, İzmir’de “Hukuk-u Beşer”, Sivas’ta “İrade-i
Milliye”, Ankara’da “Hakimiyet-i Milliye”, önce İstanbul’da sonra Ankara’da “Yeni Gün”, önce
Eskişehir’de “Yeni Dünya”, sonra Ankara’da “Seyyare-i Yeni Dünya*” önce Afyon, sonra Konya, daha sonra
da Ankara’da “Öğüt” bulunmaktadır.
* Yeni Dünya
Yeni Dünya, Yeşil Ordu’nun organı olmuştur. Çerkez Ethem’in desteklediği bu gazeteyi Arif Oruç
çıkartmıştır. Yeni Dünya, kimlik olarak kendini “İslam Bolşevik Gazetesi” biçiminde tanımlamıştır. Haftada
6 gün yayımlanan gazete, Ankara’ya taşındıktan sonra “Türkiye Komünist Gazetesi” olarak anılmış; 1920’de
de kapanmıştır.[310]
13.1.8.2.2. Milli Mücadeleyi Destekleyen Gazeteler
Milli Mücadele’ye destek veren gazeteler arasında ise Balıkesir’de “Ses”, “Doğru Söz” ve “İzmir’e
Doğru”; Adana’da “Adana” ve “Yeni Adana”; Kastamonu’da “Açıksöz”; Konya’da “Babalık” ve “Nasihat”;
Erzurum’da “Albayrak” ve “Varlık”; Amasya’da “Emel”, “Hakikat” ve “Hadise”; Edirne’de “Ahali”,
“Trakya” ve “Yeni Edirne”; Trabzon’da “İstikbal”; Giresun’da “Işık”, “Gedikkaya” ve “Yeni Giresun”;
Samsun’da “Ahali”; Antalya’da “Anadolu”; İzmir’de “Sada-i Hak” ve “Anadolu”; Nazilli’de “Aydın İli”;
Bursa’da “Ertuğrul”, “Hüdavendigar”, “Kardaş” ve “Arkadaş”; Eskişehir’de “Ahrar”; Kayseri’de “Adana’ya
Doğru”, “Erciyes”, “Misak-ı Milli” ve “Kayseri”; Ordu’da “Güneş”, “Ses” ve “Ordu Bucak”; Samsun’da
“Aksiseda” ve “Ahali”; Artvin’de “Yeşil Yuva”; Elazığ’da “Satvet-i Milliye; Maraş’ta “Amal-i Milliye”;
Bolu’da “Dertli”* ve “Türkoğlu” yer almaktadır.[311]
* “Söz Sarayın Değil…”
Dertli’de 21 Mart 1922 günü çıkan “Söz Sarayın Değil, Bu Vatanın Sahibi Olanlarındır” başlıklı yazı
şöyledir:
“Düşmanların memleketimizin dört bir tarafını sardığı ve mevcudiyet ve istiklalimizi imhaya çalıştığı
bir sırada, felaketi gören millet istiklalini kurtarmak için mücadeleye atılmış ve düşmana kahir darbelerini
indirerek bütün planlarını altüst etmiştir.
İzmir’in işgali sıralarında mukavemet edilmeyip silahların teslim edilmesini emreden Babıali, Yunan
sürülerinin dahile doğru ilerleyip çeşitli zulüm ve cinayeti pervasızca yapmasından feryad eden masum
millete karşı, bu ordunun halife ordusu olduğunu ilandan çekinmemiş ve Sultan Osman ve Hüdavendigar
Gazi’nin türbeleri, Venizelos’un oğlunun çizmeleri ile çiğnendiği bir sırada, saltanat ve sefahat düşkünü
olan Padişah, Ferhunde isminde 15 yaşında bir kız ile gönlünü eğlendirmekten utanmamıştır.
Millet artık mevcudiyetine son verildiğini anlayarak varlığını korumak ve hak-kı hayatını kurtarmak
azmiyle silaha sarıldığı gün, başta Padişah olduğu halde Damat Ferit ve hempaları, Ali Kemal tarafından
kaleme alınan bir beyanname ve düzme bir fetva ile düşmana karşı mücadeleye başlayan milleti asi olarak
tavsif ve hakkımızda bir idam kararı demek olan Sevr Muahedesi’ni kırılası elleriyle imza etmek gafletini
göstermişlerdir.
Milletimiz bu alçak ve namussuz zümrenin teşkil ettiği hükümet ile münasebeti keserek Büyük Millet
Meclisi’ni açtı ve Milli Hükümeti vücuda getirdi. Söz, Türk ve Müslümanlarca ihaneti, alçaklığı tahakkuk
eden Saray ve Babıali’nin değil; Türk Milleti’ni yegane temsil eden Ankara’daki Büyük Millet Meclisi
Hükümeti’nindir.”[312]
13.1.8.2.3. Milli Mücadele Karşıtı Gazeteler
Milli Mücadele’yi yıpratmaya çalışan başlıca gazeteler ise Trabzon’da “Selamet”, Balıkesir’de “İrşad”,
Adana’da “Ferda”*, Kastamonu’da “Zafer”, İzmir’de “Köylü”, “Şark”, “Müsavat” ve “Islahat”, Edirne’de
“Teemmin”, Bandırma’da “Adalet”, Bursa’da “Bursa” ve “Mücahhede”dir.
* Ferda
“Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından bir gün sonra Adana’da Ali İlmi tarafından “Ferda” adlı
bir gazete çıkarılmıştır. İki ay sonra Fransızlar Adana’yı işgal etmeye başlamışlardır.
Fransız Albayı Romieux komutasında Adana’ya giren gönüllü Ermeni alayını, gazetesindeki yazılarıyla
alkışlayan Ali İlmi, halkın mücadele gayretini yıkmak, Kuvayi Milliye aleyhtarlığını yaymak için elinden
gelen çabayı harcıyor; Anadolu’yu düşman işgaline açan Hürriyet ve İtilaf Partisi’nin Adana sözcülüğünü
yapıyordu.
Bu partinin Adana Şube Başkanı Hafız Mahmut’un 16 Nisan 1920’de Memiş Paşa Camii’nde verdiği
vaiz, (Ferda) sütunlarına aşağıdaki satırlarla yansıyordu.
‘Kuvayi Milliye kelimesi yalandır, maskedir. Buna katiyen inanmayın. Bu heriflere inanmak cinnettir.
Bunların hepsi yağmacı güruhudur. Mustafa Kemal dedikleri, Padişah’ın tardettiği ve idama mahkum
eylediği birisidir.’
Hafız Mahmut’un Adana halkına seslenen aynı nitelikteki beyannamesi de 20 Mayıs 1920’de Ferda
gazetesinde yayınlanmıştır.
20 Aralık 1920 günlü (Ferda)’da, Arifzade Şahap Azmi imzasıyla yayımlanan yazıda da Kuvayi
Milliye’ye ateş püskürülmekte ve ‘Onların bütün amacı milleti soymak, aç bırakmak ve tamamen
öldürmektir.’ denilmektedir.
Kuvayi Milliye hareketine katılan yurtseverlere karşı böylesine insafsız saldırılarda bulunan,
Yunanlılar’la işbirliği yaparak ülkesinin işgaline yardımcı olan Ferda gazetesinin sahibi Ali İlmi, Adana’nın
kurtuluşundan sonra hemen Kuvayi Milliyeci oluvermiş; ancak bu davranışı onun yüzellilikler listesine
girmesini önleyememiştir.” [313]
13.1.9. Tek Dilli, Tek Sesli Basın
Mustafa Kemal, bir yandan Hakimiyet-i Milliye’nin İstanbul’da güvenli bir biçimde dağıtımının
sağlanması yolunda çaba harcarken, bir yandan da Anadolu’da Kurtuluş Savaşı’nı destekleyen basının
yaratılarak güçlenmesi için çalışmıştır.
Mustafa Kemal, Meclis’teki bir konuşmasında bu konuda “ Bütün gazetelere ne yolda idare-i kalem
edeceklerine dair tarafımızdan talimat verilmiştir ve bütün matbuatımız bu dairede ifayı vazife etmektedir.”
demiştir.
Anadolu’da, Milli Mücadele’ye öncülük eden ve destek veren basının tek amacı, savaşın başarıya
ulaştırılmasıdır. Dolayısıyla Türkçe olmayan ayrılıkçı azınlık gazeteleri, giderek kendiliklerinden
kapanmışlardır.
1922 Eylülü’nde, Büyük Taarruz’un arkasından zaferin kazanılmasıyla, Kuvay-ı Milliye karşıtı Türkçe
basın da kendiliğinden yok olmuştur. Böylece 1919’da Kemalist Anadolu’da başlayan tek dilli, tek sesli
basın ortamı, 1922 sonundan itibaren Tüm Türkiye’ye yerleşmiştir.
13.1.10. Yerel Gazeteler (1919-1938)
1919 Mayıs’ı ile 1938 yılının sonu arasında, Türkiye topraklarında 582 gazete yayımlandığı, bunlardan
176’sının İstanbul’da, 406’sının ise taşrada çıktığı belirlenmiştir. Taşrada yayımlanan gazetelerin illere göre
dağılımı, İzmir (54), Trabzon (28), Adana (27), Ankara (25), Bursa (24), Samsun (16), Eskişehir (13),
Kastamonu (12), Gaziantep (11)’dir. 11 ilde 1’er gazete çıkarılmış, 10 ilde ise hiç gazete yayımlanmamıştır.
[314]
Ankara’nın bütün Türkiye’ye hitap eden “Ulus” gazetesi bir yana bırakılırsa, bu gazetelerde büyük
tirajlara rastlanmamıştır. İzmir’de yayımlanan “Anadolu”, “Ahenk”, “Hizmet” gazeteleri, 5.000-6.000,
Gaziantep’in “Halk Dili” 5.000, Erzurum’un “Envar-ı Şarkiyye”si 1.700, Konya’nın “Babalık”ı 1.500,
Bursa’nın “Yeni Fikir”i 1.200 tirajlıdır.
İstanbul’da yayımlanan gazetelerin %60’ı siyasi içerikliyken bu oran taşra gazeteleri için %83’tür. Bu
gazetelerin, özel reklam geliri bulunmadığından, 1937’lere kadar hükümetten maddi yardım almanın dışında,
yaşama şansları olmamıştır. (Resmi ilan dağıtımı 1937 yılında başlamıştır.)
13.1.11. İzmit Basın Toplantısı (1923)
Mustafa Kemal, ülkenin geleceği ile ilgili konuları görüşmek üzere, İstanbul basınının ılımlı saydığı
kişileriyle, 16 Ocak 1923’te, İzmit’te düzenlenen basın toplantısında ilk diyaloğu kurmuştur. [315]
İzmit Av Köşkü’nde, saat 21.30’da düzenlenen toplantıya, Hüseyin Cahit Yalçın, Ahmet Emin Yalman,
İsmail Müştak Mayakon, Falih Rıfkı Atay, Velid Ebuzziya, Celal Nuri İleri, Halide Edip Adıvar, Yakup Kadri
Karaosmanoğlu, Adnan Adıvar, Hakkı Tarık Us, Enis Tahsin Til ve Hakkı Kılıçzade katılmışlardır.
Toplantıda, ülke sorunları üzerinde durulmuş; yapılması gereken reformlar, şartsız ulusal egemenlik,
hilafetin ve saltanatın durumu, kadınlara seçme ve seçilme hakkının verilmesi gibi konular ele alınmıştır.
Çeşitli konularda görüşlerini açıklayan Mustafa Kemal, İstanbul basınının sürüp giden eleştirilerinden
yakınmış; “Siz yalnız tenkit ediyorsunuz; fakat yapılacak program hakkında bir şey söylemiyorsunuz.”
demiştir.[316]
Bu arada, İstanbul basınının saflarına yeni bir muhalif gazete olarak, Ahmet Emin Yalman, Ahmet Şükrü
Esmer ve Enis Tahsin Til’in, 26 Mart 1923’te çıkardıkları “Vatan” katılmıştır.
13.1.12. Cumhuriyet (29 Ekim 1923)
Seçimlerden sonra 11 Ağustos 1923’te Meclis açılmış; 9 Eylül’de Halk Fırkası kurulmuş; iki gün sonra
da Mustafa Kemal fırkanın umumi reisliğine [genel başkanlığına) getirilmiştir.
Artık cumhuriyet ilan edileceği söylentileri yayılmaya başlamıştı. 24 Eylül’de Mustafa Kemal Paşa’nın
“Neue Freie Presse”e yaptığı açıklama gazetelerde yer almıştır. Mustafa Kemal şöyle diyordu:
“Türkiye’nin dahili tekamülü tamamen bitmemiştir. Daha tadilat ve terakkiyat (değişiklikler ve
gelişmeler) vuku bulacak ve bilumum muamelat cumhuriyet esasına müncer olacaktır.
Türkiye’de hali hazırda olduğu kadar ileride de daha ziyade demokratik bir cumhuriyet teşekkül edecek
ve cumhuriyet hiçbir surette garp cumhuriyetleri esasatından farklı olmayacaktır.”
Böylece özellikle basında “cumhuriyet” tartışmaları başlamıştır. Bir ara parti kurma hazırlıklarına
girişen eski Dersim mebusu, İstanbul Barosu Başkanı Lütfi Fikri Bey, cumhuriyet ilanına ilk karşı
çıkanlardan biri olmuştur. Lütfi Fikri Bey, o günlerde yayımlanan “Meşrutiyet ve Cumhuriyet” adlı
kitapçığında “Cumhuriyetçi-Meşrutiyetçi ayırımı yaparak şöyle diyordu:
“... Cumhuriyetçilerimizin en ziyade çekişeceği kimseler, kendilerine en yakın olanlar, yani Kanun-u
Esasi taraftarları (Meşrutiyetçiler-İttihatçılar) olacaktır. Bu ise gerçekten üzülmeye değer bir hadisedir.
Çünkü memleketimizin zaten zihinsel seviyesi maalesef düşkündür. İlim ve irfan erbabı parmakla
gösterilecek kadar azdır…
Bugün milletin mukadderatını ellerinde tutan kişilere ve özellikle onların şeref yerinde bulunan zafer
kazanmış Kemal Paşa’ya en büyük bir vatan görevidir ki, bu ayrılığa meydan vermesin.
Fakat bu öyle cebirle, şiddetle olacak bir şey değildir. Bu ancak aydın olan iki taraf arasında saf, temiz,
her türlü kötü niyetten uzak bir anlaşmayla mümkündür. Memleketin bir ailesi gibi sayılmak gereken bütün
bu düşünürleri Mustafa Kemal Paşa Hazretleri bir aile kongresi, yani memleketin Mütefekkirin Ailesi
Kongresi halinde toplasınlar...”
Lütfi Fikri Bey, “hilafet” konusundaki görüşlerini de şöyle açıklıyordu:
“Şimdiye kadar geçmişteki başarılarımızın, zaferlerimizin bir mirası hükmünde olarak Türkiye
Padişahı’na bütün İslam alemi, aynı zamanda kendi halifesi nazarıyla bakıyordu ve bu anlayıştan dolayı biz
Türkiye halkı, bütün dünyadaki mevkiimiz yönünden pek çok yararlanıyorduk.
Nüfusça maalesef on milyonu geçmediğimiz halde, Padişahlarımızla bütün dünyanın Halife-i İslam
adıyla ilgilenmesi, bize kırk, elli milyonluk memleketlerin bile kulluk nazarıyla bakabilecekleri bir yüce
mevki veriyordu. Dolayısıyla bizim menfaatimiz, bu önemli mirasın hiçbir noktasına ilişmemek ve hatta
karşımıza hilafetin bizim elimizden çıkmasını isteyecekler çıkarsa bunların elini emanete zinhar
dokundurmamaktır.”[317]
Sonuçta, 29 Ekim 1923 tarihinde Cumhuriyet kurulmuştur. Laikliğin Türkiye’de tam anlamıyla
yerleşmesinde, Saltanatın kaldırılması ve Lozan Barış Antlaşması’nın imzalanmasının ardından
Cumhuriyet’in kurulması en önemli adım olmuştur.
3 Mart 1924 tarihinde Hilafet’in kaldırılması, Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile eğitimin birleştirilmesi de la ikleşme yolunda önemli aşamalardır.
1928’de, 1924 Anayasası’ndaki “Türk Devleti’nin dini İslam’dır; dili Türkçe’dir” cümlesinin resmi din
ile ilgili ilk bölüm kaldırılmıştır.
1937 yılında da laiklik, bir anayasa ilkesi haline getirilmiştir. Atatürk devrimleri gerçekleştirirken
çağdaşlaşmanın yozlaşmaması, ulusal kimliğin zedelenmemesi için köklü önlemler almıştır. Bu amaçla önce
siyasi yapıda köklü değişiklikler yapılarak din ve devlet işleri birbirinden ayrılmış; devlet laik bir temele
oturtulmuştur.[318]
* İlk Cumhuriyet Hükümeti
İlk cumhuriyet hükümeti, Meclis’ten 30 Ekim 1923 günü güvenoyu almış ve olay Meclis tutanaklarına
aşağıdaki şekilde geçmiştir:
“Reis - Türkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri’nden gelmiş bir tezkere vardır,
okunacaktır:
TBMM Riyaset-i Celilesi’ne,
Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun madde-i mahsusası mucibince Başvekalete Malatya Mebusu İsmet Paşa
Hazretleri intihap olunmuştur. Müşarünileyhin intihap eylediği diğer vekillerin esamesi berveçhi atidir.
Heyet-i Umumiyesi Meclis-i Ali’nin tasvibine arz olunur.
Başvekil ve Hariciye Vekili (Malatya Mebusu) İsmet Paşa.
Şer’iye Vekili (Saruhan Mebusu) Mustafa Fevzi Efendi,
Erkanı Harbiye-i Umumiye Vekili (İstanbul Mebusu) Müşir Fevzi Paşa,
Dahiliye Vekili (Kütahya Mebusu) Ferid Bey,
Maliye Vekili (Gümüşhane Mebusu) Hasan Fehmi Bey,
Müdafaa-i Milliye Vekili (Karesi Mebusu) Kazım Paşa,
İktisat Vekili (Trabzon Mebusu) Hasan Bey,
Adliye Vekili (İzmir Mebusu) Seyid Bey,
Maarif Vekili (Adana Mebusu) Safa Bey,
Nafıa Vekili (Trabzon Mebusu) Muhtar Bey,
Sıhhiye Vekili (İstanbul Mebusu) Dr. Refik Bey,
Mübadele, İmar ve İskan Vekili (İzmir Mebusu) Necati Bey.
30 Teşrinievvel 1339
Türkiye Reisicumhuru Gazi Mustafa Kemal
Reis - Efendim! Reisicumhur Paşa Hazretleri’nin iş bu tezkeresinde mevzbahsolan heyeti vekileyi tayini
esamiyle rey-i alinize vaz ediyorum. Lütfen reylerinizi istimal ediniz. (Reyler toplandı) Reylerini istimal
etmeyenler var mıdır? (Hayır sesleri)
Efendim! Aranın istihsali muamelesi hitam buldu. Katip Beyler tasnif buyursunlar. Efendim reye iştirak
eden azayı kiramın adedi yüz altmış altıdır. Reyler de yüz altmış altıdır. İttifakı tam ile heyeti vekileye itimat
edilmiştir. (Allah muvaffak etsin sesleri. Alkışlar).”[319]
13.1.13. Basın ve İstiklal Mahkemeleri
İstiklal Mahkemeleri 1920’de, Kurtuluş Savaşı’na karşı eylemde bulunanları ve asker kaçaklarını
yargılamak üzere kurulmuş; 1921’de, 1 No’lu Mahkeme dışındakilerin görevleri sona ermiştir.
İstiklâl Mahkemeleri’nde ilk basın davası, 1923’te açılmıştır. Büyük Millet Meclisi’nin, 8 Aralık
1923’teki gizli oturumunda kurulması kararlaştırılan bu mahkeme, 1922’de çıkartılan bir yasaya
dayandırıldığından, tarihe “İkinci Dönem İstiklal Mahkemeleri”nden biri olarak geçmiştir.
Bu dava, halifeliğin bir biçimde yargılanmasıdır. O günlerde, Cumhuriyet ilan edilmiş; ancak daha
halifelik kaldırılmamıştır. İstanbul’da yetkilerini kaybetmiş bir halife bulunmaktadır. Ancak halifeliği
savunanların sayısı da küçümsenecek gibi değildir.
10 Kasım 1923 tarihli Tanin gazetesinde, İstanbul Baro Başkanı Lütfi Fikri Bey’in, açık mektubu
yayımlanmıştır. Ertesi gün de yine aynı gazetede, Hüseyin Cahit Yalçın’ın bir yazısı çıkmıştır. Yalçın da
şöyle demektedir, yazısında:
“Hilafet bizden giderse beş-on milyonluk Türkiye Devleti’nin, İslam alemi içinde hiçbir önemi
bulunmayacağını, Avrupa siyaseti gözünde de en küçük ve değersiz bir hükümet yerine düşeceğimizi
anlayabilmek için büyük bir dirayete lüzum yoktur. Milliyetperverlik bu mudur? Gerçek milliyet hissini
kalbinde duyan her Türk, hilafet makamına dört elle sarılmak mecburiyetindedir.”[320]
Bu arada, Hintli Müslümanlar’ın (Pakistanlılar) önderlerinden Ağa Han ile Emir Ali, İsmet Paşa’ya bir
mektup göndermişler ve Halifeliğin desteklenerek güçlendirilmesini istemişlerdir. Bu mektup da aynı gün
Tanin, İkdam ve Tevhid-i Efkâr gazetelerinde yayımlanmıştır. Gazetecilerin İstiklâl Mahkemeleri’ne
verilmelerinin nedeni budur.[321]
Mahkemeye verilen gazeteciler, Tanin Başyazarı Hüseyin Cahit (Yalçın) ile Yazı İşleri Müdür Baha,
İkdam Başyazarı Ahmet Cevdet (Oran) ile Sorumlu Müdürü Ömer İzzettin, Tevhid-i Efkar, Başyazarı Velid
Ebüzziya ile Sorumlu Müdürü Hayri Muhiddin Beyler’dir. Lütfi Fikri Bey, Hilâfet yaveri Ekrem Bey ve
Adana’da hükümetin hoşuna gitmeyecek bir yazı yazmış olan eski milletvekillerinden Abdülkadir Kemali
Bey de tutuklanmıştır.
Dönemin ileri gelen milletvekillerinden Topçu İhsan Bey’in başkanlığında oluşturulan mahkeme heyeti
İstanbul’a gönderilmiş ve anılan kişiler, “vatana ihanet” suçuyla yargılanmaya başlanmıştır.
12 Aralık günü de bütün İstanbul gazetelerinin temsilcilerinin katılmasıyla, Halid Ziya (Uşaklıgil)
Bey’in başkanlığında toplanan Matbuat Cemiyeti, görüşlerini içeren üç maddelik bir metni TBMM’ye
göndermiştir.
Söz ve yazı özgürlüğünün saklı kalacağına ilişkin, gerek hükümet, gerek İstiklal Mahkemesi tarafından
verilen güvencenin, hoşnutluk ve teşekkürle karşılandığı belirtilen metinde, İstiklal Mahkemesi’nin adaletle
iş göreceğine inanıldığı kaydedilerek, “Tutuklanan gazetecilerin, ülke aleyhine kötü bir niyet beslemedikleri
kanaatinde olunduğu” ifade edilmiştir.[322]
Hüseyin Cahit Yalçın ise mahkemede yaptığı savunmada şunları söylemiştir:
“Bu memlekette Cumhuriyet’in dayanakları, birkaç yahut beş on zat-ı muhterem değildir. Cumhuriyet’in
dayanakları hak ve adalettir, kanundur. Kimden gelirse gelsin, millet zulümden, istibdattan nefret eder. Ben
Cumhuriyet’in dayanaklarını sağlamlaştırmak için bütün iyi niyetimle çalışıyorum. Biliyorum ki, üzerime
düşmanlıkları çekiyorum. Fakat ne yapayım, bir gazeteci için düşündüğünü söylemek vatan borcudur... Ben
vatan haini değilim...”[323]
Bu konuşma havayı yumuşatmış ve gazetecilerin hepsi beraat etmişlerdir. Yalnızca sanık Lütfi Fikri Bey
5 yıl hüküm giymiş; ancak 1,5 ay sonra çıkarılan özel bir af yasasıyla o da özgürlüğe kavuşmuştur. Bu
gözdağı, halifeliğin kaldırılması olayında, basının uysallığını sağlamaya yetmiştir.[324]
13.1.14. İzmir Basın Toplantısı (1924)
İstanbul basınıyla yeni bir diyalog kurmak amacıyla, yazar ve gazeteciler bu kez, 5 Ocak 1924’te,
İzmir’de Mustafa Kemal ile ikinci toplantıya çağrılmıştır. Hüseyin Cahit Yalçın, (Tanin), Ahmet Emin
Yalman (Vatan), Hüseyin Şükrü Baban (Tercüman-ı Hakikat), Necmettin Sadak (Akşam), Celal Nuri İleri
(İleri), Ahmet Cevdet (İkdam) gibi ünlü gazetecilerin katıldıkları bu toplantıya, Velid Ebüzziya (Tevhid-i
Efkar) da çağrılı olduğu halde, “Mustafa Kemal kendisiyle görüşmeyi yararlı bulmadığı” için alınmamıştır.
Toplantıda Mustafa Kemal, yeni rejimin siyasal savaşımının devam ettiğini hatırlatarak, “Ankara ile
uyumlu davranışlar” istemiştir. Buna rağmen Ankara-İstanbul sürtüşmesi devam etmiştir.[325]
Atatürk ertesi gün, İzmir’de gazetecilere verdiği yemekte, “basının rolü” üzerinde durarak şunları
söyleyecektir:
“Arkadaşlar, Türk basını, milletin gerçek seda ve iradesinin kendini belirtmesi şekli olarak
Cumhuriyet’in çevresinde çelikten bir kale vücuda getirmelidir; bir fikir kalesi, bir zihniyet kalesi... Basın
mensuplarından bunu istemek Cumhuriyet’in hakkıdır.
Bütün milletin samimi bir birlik ve dayanışma içinde bulunması bir zarurettir. Umumun selamet ve
saadeti bundadır. Mücadele bitmemiştir. Gerçekleri milletin kulağına ve vicdanına gereği gibi ulaştırmakta
basının görevi çok çok önemlidir…”[326]
Öte yandan, Yunus Nadi’nin, 8 Mayıs 1924’ten itibaren “Cumhuriyet”i yayımlaması, İstanbul basınında
Kemalistler’e ilk köprübaşını sağlamıştır. Bu arada Fevzi Lütfü Karaosmanoğlu ile İsmail Safa’nın 1925 yılı
başlarında çıkardıkları “Son Telgraf” ise muhalif basın saflarına katılmıştır.
14. TEŞKİLAT-I ESASİYE KANUNU (1921)
Mustafa Kemal 19 Mart 1920’de yayımladığı bir tebliğde, olağanüstü yetkilere sahip bir meclis
oluşturulacağını duyurmuştur. Buna göre,
1- Seçilecek olanlar için yine İntihab-ı Mebusan Kanunu’ndaki şartlar aranacaktır.
2- Livaların esas alınacağı seçimde, her livadan 5 üye seçilecektir.
3- Her livada aynı gün, gizli oyla yapılacak seçimde mutlak çoğunluk aranacaktır.
4- Meclis üyeliği için her fırka, zümre ve cemiyet aday gösterebilecektir.
İki dereceli seçim esası ve sınırlı oy yönteminin uygulandığı, ancak normal parlamento seçimi
sayılamayacak bu seçimler sonucu, Ankara’ya gelen 337 milletvekili ile 23 Nisan 1920’de, Büyük Millet
Meclisi açılmıştır. Meclis, 20 Ocak 1921’de, 2 bölüm ve 23 maddeden oluşan 85 numaralı Teşkilat-ı Esasiye
Kanunu’nu kabul etmiştir.
Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun ilk dört maddesi şöyledir:
Madde 1- Hakimiyet bila kaydü şart milletindir. İdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare
etmesi esasına müstenittir.
Madde 2- İcra kudreti ve teşri salahiyeti milletin yegane ve hakiki mümessili olan Büyük Millet
Meclisi’nde tecelli ve temerküz eder.
Madde 3- Türkiye Devleti Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunur ve hükümeti “Büyük Millet
Meclisi Hükümeti” unvanını taşır.
Madde 4- Büyük Millet Meclisi vilayetler halkınca müntehap azadan mürekkeptir. [327]
14.1. 1923 Seçimleri
Büyük Millet Meclisi, 120 imzalı bir önerge üzerine, 1 Nisan 1923’te, Anayasa’nın, “Meclisin amacına
ulaşıncaya kadar toplantı halinde bulunacağı yeni seçimlerin çoğunlukla karar alındığı zaman yapılacağı”na
ilişkin münferit maddesini kaldırarak, yeni bir seçime yeşil ışık yakmıştır.
Meclis’in görevinin sona ermesinden sonra gerçekleştirilen seçimlerde, temel olarak 3 Nisan 1923’de,
320 numaralı yasayla değişikliğe uğrayan 1877 tarihli İntihab-ı Mebusan Kanunu uygulanmıştır.
Buna göre,
1- 18 yaşındakilere oy hakkı verilmiş, bir milletvekili seçeceklerin sayısı 50.000’den 20.000’e
indirilmiş, vergi vermiş olma zorunluluğu kaldırılmıştır.
2- Seçim yine 2 dereceli ve mutlak çoğunluk yöntemine göre yapılmıştır.
1923 seçimlerine katılan en önemli grup Halk Fırkası’dır. “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk
Cemiyeti”, seçim propagandası niteliğinde 9 maddelik bir program yayınlamış; oy sandığı başına davet
edilen vatandaşın, bu programı onayladığı takdirde, Müdafaa-i Hukuk’un “Halk Fırkası’na intikalini de
kabul etmiş olacağı bildirilmiştir.
Seçimleri “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti” kazanmış; 2. Büyük Millet Meclisi
kurulmuş; Halk Fırkası da 1924 yılında “Cumhuriyet Halk Fırkası” adını almıştır.
14.2. 1924 Anayasası
Milli Kurtuluş Savaşı döneminde, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin toplanmasıyla, Devlet’te
egemenliğin kaynağı ve kullanılışı açılarından önemli değişiklikler olmuştur. 20 Nisan 1920’de, Ankara’da
kurulan Türkiye Büyük Millet Meclisi, yalnızca yasama yetkisini kullanan basit bir parlamento olmamış;
bütün yetkiler onda toplanmıştır. (meclis-hükümet sistemi).
Artık hükümdarlı ve parlamentolu bir “meşruti sistem” yerine, doğrudan “meclis üstünlüğü”ne dayanan
bir “ihtilal yönetimi” söz konusudur. 20 Ocak 1921 tarihli “Teşkilat-ı Esasiye Kanunu, bu ihtilalci yönetim
biçimini düzenlemiştir.
Daha sonra, Cumhuriyet’in ilanıyla, “meclis hükümeti sistemi” ile “parlamenter sistemi” bir araya
getirme çabasında olan 1924 Anayasası yapılmıştır.
1924 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu, anayasa hazırlamak için seçilmiş özel bir “Kurucu Meclis”in yapıtı
değildir. TBMM, en üstün organ olarak yeni bir anayasa yapma yetkisini kendinde görmüştür.[328]
Ancak bu anayasa, her ne kadar parlamenter sistemi kurmayı hedef almışsa da 1920 geleneğinden
kopamamış; meclis üstünlüğü anlayışı, birçok açıdan 1924 Anayasası’nda da izlerini sürdürmüştür. Sonuçta,
parlamenter sistem niteliği biraz ağır basan karma bir sistem ortaya çıkmıştır.[329]
1924 tarihli Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nda, basınla ilgili iki madde bulunmaktadır. Bunlardan 70.
maddeye göre, “Neşir Türkler’in tabii hukukundan” sayılmaktadır. 77. maddede ise basının, “Kanun
dairesinde serbest olduğu” belirtilmektedir.
Böylece 1924 Anayasası, basının çalışma şartlarını düzenleme konusunda, kanun koyucuya geniş bir
alan bırakmakta, ancak yine 77. maddeyle “Yayından önce teftiş ve muayene yapılamayacağı” ilkesini
getirmektedir.[330]
Öte yandan, Meclis, hükümeti ya da bir bakanı her zaman düşürebilir. Meclis’in 4 yıllık süre
tamamlanmadan dağıtılması yetkisi, yalnızca Meclis’in kendisine verilmiştir.
Temel hak ve özgürlükler tanınmıştır ama bunların yasayla düzenleneceği belirtilmiştir. (Sosyal haklara
yer verilmemiştir.)
Yasaların Anayasa’ya uygunluğunu denetleyecek TBMM dışında bir organ, yani bir anayasa mahkemesi
yoktur.
En ilginç yönlerden biri, Anayasa’nın ilk tasarısında yer alan, cumhurbaşkanlığı süresini 7 yıl yapan,
ona TBMM’yi dağıtma ve başkomutanlık yetkilerini veren hükümlerin Meclis tarafından kabul edilmemiş
olmasıdır. TBMM her genel seçimden sonra (4 yılda bir) yeni bir cumhurbaşkanı seçer ve başkomutanlık
TBMM’nin elindedir.[331]
14.3. Takrir-i Sükun Kanunu (1925)*
13 Şubat 1925’te, Doğu’daki Şeyh Sait İsyanı üzerine, 4 Mart 1925’te kabul edilen 578 sayılı “Takrir-i
Sükun Kanunu”nda şöyle denilmiştir:
“İrticaa ve isyana ve memleketin sosyal nizamını, huzur ve sükununu, güvenlik ve asayişini bozmaya
yönelen her türlü teşkilatı, tahrikleri, teşvikleri, teşebbüsleri ve yayınları, hükümet, cumhurbaşkanının
onayıyla yasaklamaya yetkilidir. Sanıkları, hükümet İstiklal Mahkemeleri’ne verebilir.”[332]
Bu kanunun yayımlanmasının ardından, “Tanin”, “Tevhid-i Efkar”, “Son Telgraf” “İstiklal”,
“Sebilürreşat”, “Aydınlık”, “Orak Çekiç”, “Sadayı Hak”, “İstikbal”, “Kahkaha”, “Toksöz”, “Savha”,
“Resimli Ay” ve “Vatan” da dahil olmak üzere, İstanbul ve Anadolu’nun değişik eğilimlerdeki muhalif
gazete ve dergileri birer birer kapatılmışlardır.
Bu arada İstanbul’da “Presse du Soir” adlı Fransızca gazetenin yayınına da son verilmiştir. Yazarlar da,
Ankara ve Elazığ İstiklal Mahkemeleri’nde yargılanarak, çeşitli hapis ve sürgün cezalarına çarptırılmışlardır.
Takrir-i Sükun Kanunu ile basın için sürdürülen suskunluk, 4 Mart 1928 günü, Meclis’in bu kanunu
iptaliyle sona ermiştir. İkdam gazetesi bu haberi manşetten şöyle vermiştir:
“Takrir-i Sükun Kanunu Kalktı...” , “İsmet Paşa Hazretleri dün çok mühim bir nutuk irad etti...”, “Gazi
daha çok zaman bu vatana hizmet edecek çağda ve sıhhattedir. Merak edenler, vesile düşer ise onun
Başkumandanlık Meydan Muharebesi meydanındaki kadar genç ve diri olduğunu yeniden deneyecektir.”
dedi.
Bu arada, dış ülkelerde radyo yayınlarının başlamasından yedi yıl sonra, Türk Telsiz Telefon Şirketi
tarafından 1927’de İstanbul, 1928’de de Ankara Radyoları kurulmuştur.
* Recep Peker’in Sözleri
Takrir-i Sükun Kanunu Meclis’te görüşülürken Halk Partisi’nin ileri gelenlerinden Recep Peker şunları
söyleyecektir:
“İstanbul gazetelerinin, memlekette ne kadar kurum ve makam varsa hepsini yıkmaya yöneldiğini
görüyoruz. Şeyh Sait isyanına sebep olanların başında bunlar gelir. En başta Millet Meclisi olmak üzere
bütün kurumlara saldırdılar.
Bu kanunun teklif edilmesine de İstanbul basını sebeptir. Çünkü yayın ve telkinleriyle isyanın çıkmasına
sebep olmuşlardır. İşte biz bu yılan yuvalarını tahrip etmek ve susturmak azmindeyiz. Bu yılanlar, bu zehirli
yuvalar, kanun kuvvetiyle dezenfekte edilmedikçe, memleketin rahat yüzü görmesi ihtimali yoktur. İşte bu
sebeple bu kanunu Yüksek Meclis’in kabul etmesi bir vatani mecburiyettir.”[333]
Önce iki yıl için kabul edilen olağanüstü hal kanunu (Takrir-i Sükun), daha sonra iki yıl daha uzatılmış
ve 1929’da kaldırılmıştır. Ancak bu kanunla, basında çok uzun sürecek bir sessizlik dönemi başlatılmıştır.
[334]
* Takrir-i Sukun’un 1. Maddesi
3 maddeden oluşan Takrir-i Sükun Kanunu’nun 1. Maddesi şöyleydi:
“İrtica ve isyana ve memleketin nizam-ı içtimaisi (toplumsal düzen) ve huzur ve sükûnu ve emniyet ve
asayişini ihlale bais (bozmaya yönelik) bilumum teşkilât ve tahrikat ve teşvikat ve neşriyatı (örgütlenmeleri,
kışkırtmaları, yüreklendirmeleri ve yayınları) hükümet, reisicumhurun tasdikiyle ve re’sen ve idareten men’e
mezundur (kendi başına yasaklamaya yetkilidir). İş bu ef’al erbabını (bu eylemleri işleyenleri) hükümet
İstiklâl Mahkemesi’ne tevdi edebilir.”
14.4. Basın Rejimi (1923-1945)
Türkiye, 1923-1945 tarihleri arasında tek partiye dayalı, otoriter bir siyasal rejim tarafından
yönetilmiştir. Bu siyasal rejimin özelliği gereği, aynı yıllarda Türkiye’de yürürlükteki basın rejimi de otoriter
bir yapıya sahip olmuştur.[335]
Ayrıca aynı yıllarda, basın, “hükümet kuvveti” olarak, temel işlevi iktidarın politikasını desteklemek
olan bir kurum biçiminde görülmüştür. Basına yüklenmek istenen bu işlev, iktidarın basını sıkı bir denetim
altına almasına yol açmıştır.
1945 yılı sonuna, yani çok partili düzene geçinceye kadar, basın sürekli olarak CHP’nin denetimi altında
tutulmuş; dini yazılara izin verilmemiş; sol eğilimlere de “Kemalist çizgi” aşılmamak kaydıyla göz
yumulmuştur. Bu çizgiyi aşan sosyalist ve komünist yayınlar, sık sık kapatılarak yazarları da tutuklanarak
engellenmiştir.
Önceleri “Kemalizm”, sonraları da “Atatürkçülük” adı verilen çizgideki basın, Matbuat Umum
Müdürlüğü (Basın-Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü) tarafından yönlendirilmiştir.
Bunun yanı sıra ülke basınının temel haber kaynakları sayılan Anadolu Ajansı ile radyo yayınları da tek
yanlı olarak kullanılmıştır.
Ayrıca gazete sahiplerinin büyük bölümünün milletvekili olmaları, (1920-1938 yılları arasında, değişik
dönemlerde TBMM’de görev yapan gazetecilerin sayısı 40’tır.) yönetimin matbaa araç ve gereçlerinin ithali
yetkisine sahip olması, hem kağıt hem de resmi ilan kaynaklarını elinde bulundurması, taşradaki devlet
matbaalarının yerel gazetelere açılması yetkisini kullanması, gazetelerin hükümet yanlısı yayınlarının
nedenlerinden birkaçıdır.
Özetlemek gerekirse bu dönemde, sivil toplumun özellikle liberal, tutucu ve İslamcı güçleriyle sol
eğilimli düşünceler, çeşitli önlemlerle suskun kalmaya zorlanmıştır. Bu suskunluk, Basın Kanunu’nda
yapılan değişikliklerle de kurumlaştırılmıştır.[336]
14.5. Harf Devrimi (1928)
O dönemlerde Türkiye basınını etkileyen bir başka olay, 9 Ağustos 1928 tarihli Harf Devrimi’dir.
Mustafa Kemal Paşa, 8 Ağustos 1928 tarihinde Cumhuriyet Halk Fırkası’nın İstanbul’da düzenlediği bir
toplantı sırasında ilk kez Yeni Türk Harfleri’ni açıklamıştır.
1 Kasım’da kabul edilen yasayla Latin Harfleri benimsenmiş; 3 Kasım’da yayımlanan yasa uyarınca, bu
tarihten itibaren tüm devlet dairelerinde ve kurumlarında, bütün şirket, dernek ve özel kuruluşlarda Türk
Harfleri ile yazılmış yazıların kabulü ve işleme konulması zorunlu kılınmıştır. Türk Harfleri’nin devletin
resmi işlemlerinde uygulanma tarihi olarak en geç 1 Ocak 1929 belirlenmiştir. Harf devriminden sonra geniş
yığınların yeni yazıyı kolayca öğrenmelerini sağlamak amacıyla Millet Mektepleri açılmıştır.[337]
Bu arada, Siirt Mebusu Mahmut Soydan ile Ali Naci Karacan “Milliyet” gazetesini yayımlamış; Yusuf
Ziya Ortaç “Akbaba’yı çıkarmaya başlamış; Ali İhsan Tokgöz de “Servet-i Fünun”un adını “Uyanış”a
çevirmiştir.
* Atatürk İlke ve İnkılapları
Atatürk İlke ve İnkılapları’nın ülkede yerleştirilmesi ve uygulanmasına bakıldığında, bunların belli
başlılarının, özellikle Mart 1925’ten sonra gerçekleştiği görülür.
Örnek vermek gerekirse Şapka Kanunu (25 Kasım 1925), Tekke ve Zaviyelerle Türbelerin
Kapatılmasına ve Türbedarlıklar ile Bir Takım Unvanların Men ve İlgasına Dair Kanun (30 Kasım 1925),
Uluslararası Takvim ve Saat Uygulanması Hakkında Kanun (26 Aralık 1925), Türk Medeni Kanunu (17
Şubat 1926), Yeni Türk Harflerinin Kabulü ve Tatbiki (1 Kasım 1928), Mahalli Seçimlerde Kadınlara Seçme
ve Seçilme Hakkının Verilmesi (3 Nisan 1930), Ölçüler Kanunu (26 Mart 1931), Türk Tarih Tetkik
Cemiyeti’nin (Türk Tarih Kurumu) Kurulması (15 Nisan 1931), Halkevlerinin Kurulması (19 Şubat 1932),
Türk Dili Tetkik Cemiyeti’nin (Türk Dil Kurumu) Kurulması (19 Temmuz 1932), Soyadı Kanunu (21 Haziran
1934), Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanun (3 Aralık 1934), Kadınlara Milletvekili Seçme ve
Seçilme Hakkı Tanınması (5 Aralık 1934).
14.6. Tek Parti Döneminde Basın
Hükümet, gerek Cumhuriyet’in ilanı ve hilafetin kaldırılışı aşamalarında, gerekse Terakkiperver
Cumhuriyet Fırkası (1924)* ve Serbest Cumhuriyet Fırkası (1930)** deneylerinde, bazı İstanbul gazeteleri
tarafından eleştirilere uğramış; buna karşılık bazı gazeteciler de İstiklal Mahkemeleri’nde yargılanmışlardır.
Bu gelişmelerden sonra, Cumhuriyet Halk Fırkası*** içinde “tek partili otoriter rejim” arayışları ve
muhalif gazetecileri suçlama eğilimleri yoğunluk kazanmıştır.
*** Halk Fırkası, Cumhuriyet Halk Fırkası, Cumhuriyet Halk Partisi (CHP)
23 Ekim 1923’te Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşları tarafından kurulan Halk Fırkası, 10 Ekim 1924
tarihinde adını Cumhuriyet Halk Fırkası olarak değiştirdi. Fırka 9 Mayıs 1935 tarihinde bu kez Cumhuriyet
Halk Partisi adını almıştır.
Partinin kurucu genel başkanı Mustafa Kemal Paşa (Atatürk), İkinci Başkanı İsmet Paşa (İnönü), Genel
Sekreteri Recep Bey (Peker) idi.
CHP’nin ilk kurucu ve yöneticileri arasında Sabit (Sağıroğlu), Celal (Bayar), Cemil (Uybadın), Refik
(Saydam), Saffet (Arıkan), Münir Hüsrev (Göle), Kazım Hüsnü ve Zülfü (Tigrel) sayılabilir.
CHP, 1924 yılındaki Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve 1930’daki Serbest Fırka denemeleri hariç, 23
yıl “Tek Parti” olarak ülke yönetiminde söz sahibi olmuştur. 1938 yılında Atatürk’ün ölümünden sonra genel
başkanlığa seçilen İsmet İnönü, bu görevini 1972 yılına kadar sürdürmüştür.
(Halk Fırkası Nizamnamesi 7 Ağutos-11 Eylül günleri arasında hazırlanmış; 9 Eylül 1923’te fırkanın
kurulduğu ilan edilmiş; resmi başvuru ise 23 Ekim 1923’te yapılmıştır.)
* Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası
1924 Anayasası’nın çok partili sisteme fırsat vermesi, 17 Kasım 1924’te Terakkiperver Cumhuriyet
Fırkası adlı partinin kurulmasını sağlamıştır. Genel Başkanlığını Kazım Karabekir Paşa’nın yaptığı partide,
Dr. Adnan (Adıvar) ile Rauf (Orbay) başkan yardımcısı, Ali Fuat Bey (Cebesoy) de genel sekreter olarak
görev almışlardır.
Kısa süre içinde saflarına 28 milletvekili katan TCF, liberal-demokrat çizgideydi.
TCF, 12 Şubat 1925’te çıkan Şeyh Sait İsyanı üzerine 3 Haziran 1925’te hükümet tarafından kapatıldı.
Parti kapatıldıktan sonra “İzmir Suikastı” olarak tarihe geçen suikast girişiminin arkasında TCF’nin
kurucu ve mensuplarının bulunduğu iddiası ortaya atılmış ve TCF’nin yönetici kadrosundan 17 kişi idam
edilmiştir.
** Serbest Cumhuriyet Fırkası
Cumhuriyet döneminde çok partili hayata geçmek için yapılan ikinci deneme 1930 yılına rastlar.
Atatürk’ün isteğiyle 12 Ağustos 1930 tarihinde kurulan fırka, muhalefet için düşünülmüştür.
Genel başkanlığını Ali Fethi Bey’in (Okyar), genel sekreterliğini de Nuri Bey’in (Conker) yaptığı
partiye Mustafa Kemal’in isteği doğrultusunda Senih, Nakiyettin, Tahsin, Haydar (Yuluğ), Ahmet (Ağaoğlu),
İbrahim Süreyya (Yiğit), Dr. Reşit Galip, Refik İsmail, Mehmet Emin (Yurdakul), Süreyya (İlmen) gibi bazı
milletvekilleri katıldı.
Ancak, fırka halktan beklemediği ölçüde ilgi gördü. Bu ilgi partinin de sonunu hazırladı ve Ali Fethi
Bey 17 Kasım 1930 tarihinde partiyi kapattığını açıkladı.
Üç ay açık kalan parti, kuruluşunun 40’ıncı gününde yapılan belediye başkanlığı seçimlerine bazı
bölgelerde katılmış; beklenmedik bir başarı da kazanmıştı.[338]
14.6.1. Matbuat Kanunu (1931)
Bu hava içinde hazırlanan 70 maddelik Matbuat Kanun Tasarısı, 25 Temmuz 1931’de görüşülerek kabul
edilmiştir. Bu kanunun 9. Maddesi ile “Gazete ve dergi çıkarmak isteyenlerin, bunların çıkarılacağı yerin en
yüksek mülki amirine, kanunun istemiş olduğu bilgileri kapsayan bir beyanname vermeleri” yeterli
görülmüştür.[339]
(Ancak 27 Haziran 1938 tarihinde gerçekleştirilen değişiklikle yine ruhsat sistemine dönülmüştür.)[340]
Hilafet, saltanat, anarşizm ve komünizm yanlısı yayınlara, ilk kez yasaklar getiren yasanın, yıllar boyu
gazete ve dergilere uygulanacak ünlü 50. maddesi şöyledir:
“Memleketin genel siyasetine dokunacak yayınlardan dolayı İcra Vekilleri Heyeti kararıyla gazete ve
dergiler geçici olarak kapatılabilir... Bu şekilde kapatılan bir gazetenin sorumluları, kapatılma süresince
başka bir adla gazete çıkaramaz.”
Kanunun 51. maddesi ise, “Türkiye’de ya da yabancı bir memlekette çıkan ve bu kanunun 1.
maddesinde yazılı olan matbuaların dağıtılması ve Türkiye’ye sokulması İcra Vekilleri Heyeti kararıyla men
olunabilir.
Dağıtılan matbualar, İcra Vekilleri Heyeti’nden müstacelen karar almak üzere, Dahiliye Vekili’nin
emriyle karardan evvel toplattırılabilir.” hükmünü içermektedir.
Matbuat Kanunu’nun öteki önemli hükümleri şunlardır:
“- Vatan, milli mücadele, cumhuriyet ve devrim düşmanlığı yüzünden hüküm giymiş olanlar ya da milli
mücadelede işgal altında düşman emellerine hizmet edici yayın yapmış olan kişiler gazete çıkartamazlar.
- Gazete ya da dergilerin başyazarları, genel yayın müdürleri ve yazı işleri müdürlerinin yüksek okul
bitirmiş olmaları gerekir. (Kanun yayımlandığı tarihte, anılan görevlerde bulunanlar bu hükmün dışında
bırakılmışlardır.)
- Gazete ve dergilerde çalışan bütün muhabir, yazar, fotoğrafçı, ressam ve idare memurlarının adlarının
hükümete bildirilmesi zorunludur.
- Bir gazete ya da derginin özel olarak kendi araçlarıyla elde ederek yayımladığı bir haber, aradan 24
saat geçmeden başka bir yayın organınca kullanılamaz
- Açık saçık yazı ve resimler, suç işlemeye kışkırtıcı, basın yoluyla şantaja yol açacak ve yalan yayınlar
yasaktır.
- Piyango ve tombala gibi şans oyunları düzenlenemez.
- İntihar olayları yayımlanamaz.”
1931 Matbuat Kanunu birçok kez değişikliklere uğramıştır. Bazıları çok önemli olmayan
değişikliklerdir: 14 Mayıs 1932, 4 Haziran 1932, 8 Haziran 1933 ve 23 Haziran 1934. Ancak iki önemli
değişiklik 1938 ve 1946 yıllarında yapılmıştır.
14.6.2. Birinci Basın Kongresi (1935)
Cumhuriyet’in 12. yılında, ilk kez Ankara’da basınla ilgili bir kongre toplanmıştır. Cumhuriyet
devrimlerinin sonuçlarının alınmaya başlandığı yıllarda, basının gecikerek gündeme getirilmesinin başlıca 2
nedeni bulunmaktadır. Birincisi, tek parti yönetimi nedeniyle basın kolayca denetlenebilmektedir. İkinci
neden ise basın, bugünkü anlamdaki gerçek bir güçten yoksundur.
25 Mayıs 1935 tarihinde, Ankara’da toplanan Birinci Basın Kongresi’nin amaçları şöyle belirlenmiştir:
1- Basın ile Basın Genel Direktörlüğü arasında işbirliği için ortaklaşa çalışma.
2- Türk basınının kültür yayma görevini daha iyi gerçekleştirebilmesi için, izlenmesi gereken
yöntemleri belirlemek.
3- Gazetecilik mesleğinin ve gazetecilerin ilerleme ve yükselme yollarını araştırmak.
4- Basın Birliği’ni kurmak.[341]
Üç gün süren kongre, saptanan amaçlar doğrultusunda, komisyonlar kurulmasına ve ertesi yıl toplanma
kararı alınmasına rağmen, 41 yıl süreyle toplanamamak üzere dağılmıştır.
Basın Kongresi’nin, basının bütün olarak ele alınabilecek bir kurum olduğunu vurgulaması ve
sorunlarını tartışma platformunu başlatmasıyla basının rejime bağlılığının anımsatılması dışında herhangi bir
işlevi olmamıştır.[342]
Bu arada, kongrede tartışmak üzere, Basın Genel Direktörlüğü’nün yaptırdığı anketi yanıtlayanların,
gazete sayfalarının büyüklüğünden ve çokluğundan, gazetelerin halkın sorunlarıyla ilgilenmemelerinden
yakındıkları görülmüştür. Anket sonuçlarına göre, gazetelerin halkın anlayacağı dil kullanmalarının istenmesi
de dikkat çekmiştir.
Öte yandan, İkinci Basın Kurultayı, Birinci Basın Kongresi’nden 40 yıl sonra 1975 yılında, İ. Ü. Fen
Fakültesi Konferans Salonu’nda toplanmıştır. 1805 delegenin çağrıldığı Kurultay’da, basının görevleri ve
sorumlulukları, çalışan ve çalıştıran ilişkileri, yasal sorunlar ve yerel basının sorunları gibi konular ele
alınmıştır.[343]
14.7. Ceza Kanunu’nda Değişiklik (1936)
1936 yılında Ceza Kanunu’nda değişiklik yapılırken, “Devlet’in Şahsiyeti Aleyhinde Cürümler”
bölümü, baştanbaşa ve 1930 İtalyan Ceza Kanunu örnek alınmak suretiyle yeniden yazılmıştır.
Böylece 141. ve 142. Maddelerdeki hükümler başka maddelere kaydırılarak şu hüküm getirilmiştir:
“Memleket dahilinde içtimai bir zümrenin, diğerleri üzerinde tahakkümünü şiddet kullanmak suretiyle
tesis etmek veya içtimai bir zümreyi şiddet kullanarak ortadan kaldırmak veya memleket dahilinde teşekkül
etmiş iktisadi veya içtimai nizamları şiddet kullanarak devirmek, yahut memleketin siyasi ve hukuki herhangi
bir nizamını yıkmak için propaganda yapan (cemiyetleri tesis eden, tanzim eden veya sevk ve idare eden)
kimse cezalandırılır.”
Maddenin öteki fıkralarında bu tür topluluklara katılmak, “milli hissiyatı” sarsıcı propaganda yapmak ve
dernek kurmak, dağılmış örgütleri değişik adlarla kurmak, propaganda fiilini işleyenleri övmek suçları da
cezalandırılmıştır.
TBMM’de tartışmasız kabul edilen ve sonradan daha da ağırlaştırılarak 1990’lara kadar yürürlükte
kalan bu hükmün, demokrasiyle bağdaşmayan “fikir suçları” yarattığı ileri sürülmüştür. Bu dönemde birçok
yayın matbaadayken toplatılmış; gazeteciler için davalar açılmıştır. 1938 yılında ayrıca, “basını denetlemekle
kalmayıp, gazetecileri fişleyen” 9. Şube* kurulmuştur.
* 9. Şube
Bu şubenin 24 Ocak 1939 tarihli 1938 Yılı Faaliyet Raporu’nda şöyle denilmektedir:
“Günlük gazetelerden ekserisi İstanbul’da çıktığına ve bunlardan bir kısmının yabancı ideolojilerin
tesiri altına kalmış bulunduklarına göre, yapılan neşriyatın günü gününe incelenmesi için İstanbul Emniyet
Müdürlüğü’nde şubemiz namına bir memur bulundurmak ve çalıştırmak faydalı olur fikrindeyiz…”[344]
14.8. Matbuat Kanunu’nda Değişiklik (1938)
27 Haziran 1938’de, Matbuat Kanunu’na eklenen 9. Madde ile gazete ve dergi çıkarmak isteyenlere,
“ruhsatname alma” ve “siyasi nitelikli yayın organları için teminat yatırma” zorunlulukları getirilmiştir.[345]
Ayrıca, 12. Madde’ye eklenen bir paragrafla, “kötü şöhretli kişilerin, gazete ve dergi yayımlamaları ya
da sorumlu mevkilerde bulunmaları” yasaklanmıştır. Yapılan öteki değişikliklerle, orta ve yüksek öğretim
kurumlarında disiplini bozacak nitelikteki olayların, idareden izin alınmadan yayımlanmasına yasak
konulmuş; her yayın organının çalıştıracağı personelin kimliklerini idareye bildirmesi zorunlu kılınmıştır.
Bu değişikliklerle, iktidar basını istediği gibi denetleyecek yasal dayanaklara kavuşmuştur.
14.9. Basın Birliği Kanunu (1938)
2. Dünya Savaşı yıllarında, siyasal iktidarın basın üzerindeki denetimini ve güdümünü sağlayan yasal
düzenlemelerden bir başkası da 14 Temmuz 1938 tarihinde yürürlüğe giren Basın Birliği Kanunu ile
oluşturulan Türk Basın Birliği’dir.
Türk Basın Birliği’nin Kuruluş Kanunu’nda, basın mensuplarının haklarını, gazetecilik mesleğinin şeref
ve vakarını, korumak, gazetecilik okulları ya da meslek kursları açmak, uluslararası mesleki temaslar
yapmak vs. tamamen basının iç sorunlarını çözmeye ilişkin amaçlar bulunmaktadır.
Oysa Türk Basın Birliği, basının kendi kendini denetlemesinden çok, elinde bulundurduğu yasal yetkiler
ve yapısıyla, basını siyasal iktidarın mutlak hakimiyeti altına alan bir organ olmuştur. Siyasal iktidar, bu
organın en yetkili kurullarında, doğrudan kendi mensuplarını bulundurarak, Birlik üzerinde sürekli bir
egemenlik kurmuştur.[346]
* Gazete Yayın Politikaları
Yönetimin bu tutum ve uygulamalarına karşı gazeteler de yaşamlarını sürdürebilmek, basın üzerinde
kurulmak istenen denetim kıskacından sıyrılabilmek için siyasal olaylarla ilgili haber ve yorumlardan,
mümkün olduğu kadar uzaklaşmak zorunda kalmışlardır.
Örneğin, Türk basınının en ünlü kalemlerinden Hüseyin Cahit Yalçın, bu dönemde bir süre
gazetecilikten ve politik hayattan uzaklaşmıştır. Yalçın, 1933-1938 yıllarında dergiciliğe yönelerek (Fikir
Hareketleri) adlı haftalık dergiyi çıkarmış; bu dergi yoluyla demokrasi ve özgürlük fikirlerini yerleştirme
çabalarına girişmiştir.
Bu koşullarda, yayınlanmakta olan gazetelerin içeriğinde de bazı değişiklikler olmuş; gazeteler siyaset
dışı konulara ağırlık vermeye başlamışlardır.
Magazin türü, aktüalite-roman, hikaye türünde yazılar ve dış haberler önem kazanmış; özellikle roman
tefrikacılığı gazeteyi sattıran ve okutan önemli bir etken olmuştur.
Pehlivan tefrikaları bu dönemde yaygınlaşmış; hemen her gazete bu tür tefrikalar yayınlar olmuştur.
1931 yılında çıkarılan basın yasasıyla “haydutluk, hırsızlık hevesleri uyandıracak yayınlar”
yasaklanmış olduğundan, Türk Basını bu dönemde daha çok edebiyat, sanat, aktüalite ve benzeri konulara
yönelmiştir.[347]
14.10. Matbuat Kanunu’na Eklenen İki Madde (1940)
İkinci Dünya Savaşı’nın başlamasından sonra, 24 Nisan 1940 tarihinde Matbuat Kanunu’na yapılan iki
maddelik ekle, “Türkler’in ulusal duygularını inciten ve tarihini yanlış gösteren yazılar ile ülkenin güvenliği
ile ilgili meseleler hakkında yapılmakta olan soruşturmalardan ve yine güvenlik bakımından alınan
önlemlerden söz eden yazıların” yayımlanması yasaklanmıştır. Bu girişim, savaş süresince basının çok sıkı
bir denetim altında tutulacağının ilk işareti sayılmıştır.
14.11. Sıkıyönetim Dönemi (1940-1947)
25 Mayıs 1940 tarihli “Örfi İdare Kanunu”nun 3. maddesiyle de Sıkıyönetim Komutanları’na, “Basılı
şeylerin yayımını engelleme, matbaaları kapatma ve basına sansür koyma” yetkisi verilmiştir.
İkinci Dünya Savaşı başlayınca, 22 Kasım 1940’da bazı illerde geçerli olmak üzere, bir ay süreli
sıkıyönetim ilan edilmiştir. Üçer aylık dönemler için uzatılarak, 1947 Kasım ayına kadar süren sıkıyönetimde
basına yeni sınırlamalar getirmiştir. Bu dönemde gazeteler hem hükümet hem de sıkıyönetim kararlarıyla
kapatılmışlardır.
1941’de Türkiye’de günlük toplam tirajları 60 bine ulaşan 113 gazete bulunmaktadır. En yüksek tiraj 20
binin üstündedir. Ayrıca 227 dergi yayım hayatındadır. 1946’da ise günlük tirajları 100 bine yaklaşan 202
gazete ile 302 dergi yayımlanmaktadır.
Bu arada o yıllarda, yerel gazetecilik açısından önemli bir gelişme de Ulus Gazetesi’nin, “Karagöz”
ekiyle köylü vatandaşlara ulaşma girişimidir. Karagöz’de haberler basite indirgenmiş; Türkiye ve dünyadaki
önemli gelişmeler, ünlü gölge oyunu tiplemeleri Karagöz ve Hacivat’ın ağzıyla hedef kitle “çarıklı erkana”
aktarılmaya çalışılmıştır.
Bu amaçla daha sonra “Muhtar Dayı” ve “Saban” adlı gazeteler de çıkarılmıştır. Bu tür yayınlardaki
amacın, Köy Enstitüleri fikrinin yaygınlaştırılması olduğu açıklanmıştır. Ancak bu girişimlerden beklenen
sonuç alınamamıştır[348]
14.12. Matbuat Umum Müdürlüğü Kanunu (1940)
Matbuat Umum Müdürlüğü, 22 Mayıs 1940 tarihli yeni Teşkilat Kanunu ile Başbakanlığa bağlanmıştır.
Bunun nedeni, 2. Dünya Savaşı dolayısıyla önemi iyice artan yayın faaliyetlerini, doğrudan Başbakanlığa
bağlı bir kurumla, sıkı denetim altında tutma isteğidir.
Nitekim aynı kanunla, daha önce Münakalat (Ulaştırma) Vekaleti’ne bağlı Radyo İdaresi ile İktisat
Vekaleti’ne bağlı turizm faaliyetleri de Umum Müdürlüğün faaliyetleri arasına girmiştir.
Bu uygulamanın amacı, “Belli başlı propaganda vasıtalarını bir elde toplamak, bunları sıkı bir surette
murakabe altında bulundurmak ve böylece Türk halkını, muzır propagandalardan korumak, milli
menfaatlerimize uygun ve milli görüşün ifadesi olan haberleri milletimize duyurmak” olarak açıklanmıştır.
14.13. Anadolu Ajansı’nın Yeni Statüsü (1942)
17 Haziran 1942’de, Başvekalet Matbuat Umum Müdürlüğü’nün Teşkiline ve Vazifelerine Dair olan
3837 Sayılı Kanun’a ek olarak kabul edilen 4226 Sayılı Kanun’la, Anadolu Ajansı’nın “neşriyat ve istihbarat
işlerini murakabe etmek” de Matbuat Umum Müdürlüğü’nün görevleri arasına girmiştir. [349]
14.14. Basın-Yayın Umum Müdürlüğü (1943)
16 Temmuz 1943 tarihli Kanun’la da Matbuat Umum Müdürlüğü’nün adı, “Basın-Yayın Umum
Müdürlüğü” olarak değiştirilmiştir. Bu yasayla, mevcut Matbuat Umum Müdürlüğü’nün yaptığı basın ve
yayın işlerinin yanı sıra Türkiye’nin dış tanıtım ve propagandası görevlerini de üstlenen yeni bir kurum
oluşturulmuştur. Söz konusu Genel Müdürlük, 18 Haziran 1984 tarihinde yayımlanan 231 Sayılı Kanun
Hükmünde Kararname ile “Basın-Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü” adını almıştır.[350]
14.15. Matbuat Kanunu’nda 1946 Değişikliği
1 Haziran 1946 tarihinde kabul edilen bir kanunla, 1931 tarihli Matbuat Kanunu’nun, gazete ve
dergilerin, Bakanlar Kurulu kararıyla kapatılabilmelerine olanak veren 50. maddesi yürürlükten
kaldırılmıştır. Bu olay, seçim hazırlıkları başlatan Cumhuriyet Halk Partisi’nin (CHP), “çoğunluğu muhalif
olan basına şirin görünme girişimi” olarak değerlendirilmiştir. Bu gelişmede, çeşitli toplumsal sınıf ve
zümrelerin iktidara yönelik tepkilerinin bir sonucu ve ürünü olarak, basının desteğini de alan Demokrat
Parti’nin (DP) zorlamasının büyük etkisi olduğu belirtilmiştir.[351]
O zamana kadar kurulan ya da kurulma girişiminde bulunulan partilerin aksine, ilk kez halkın isteği ve
hareketiyle oluşturulmuş böylece çok partili parlamenter rejime adım atılmıştır.
14.16. Çok Partili Dönemde Basın
Demokrat Parti muhalefet yaparken, iktidara geldiğinde basın özgürlüğünü sağlayacağını vaat ederek,
tek parti döneminde baskılar altında tutulan basının büyük desteğini almıştır. Bu nedenle, daha önceki
çalışmalardan da yararlanılarak hızlı bir biçimde basın kanunu tasarısı hazırlanmıştır.
14.16. 1. Basın Kanunu (1950)
Demokrat Parti tarafından hazırlanan 5680 sayılı Basın Kanunu, 15 Temmuz 1950’de, TBMM’de kabul
edilerek, 24 Temmuz 1950 tarihinde yürürlüğe girmiştir.[352]
1950 Basın Kanunu liberal karakterli bir kanundur. Bu kanunla 1931 yılı kanununun ve sonraki
değişikliklerin yarattığı baskıcı ve güdümlü rejime son verilmiş; basının nefes alması sağlanmıştır. Kanunun
gerekçesinde şöyle denilmektedir:
“Devlet bütün çalışmalarını, halk çoğunluğunun düşünüş ve görüşüne uydurmalıdır. Halk çoğunluğunun
düşünüş ve görüşünü açıklayan araçlardan biri de basındır. Basının kendisinden beklenen görevleri
yapabilmesi için bağımsızlığını sağlaması zorunludur. Modern demokrasi ilkeleri de bunu gerektirir. Basın
özgürlüğüne dayanan demokrasiler gerçek demokrasi niteliğini taşırlar. Hür basın aynı zamanda milletçe
kalkınmayı sağlar...”
Çok partili dönemin basın rejimini düzenleyen bu kanunun özelliklerini şöyle özetlemek mümkündür:
“a)
Gazete ve dergi çıkartmak için hükümetin izin ve ruhsat vermesine ihtiyaç yoktur. Bu konuda
bir bildiri vermek yeterlidir.
b) ‘Kötü Ünlü’ kişilerin gazetecilik yapmalarını yasaklayan her türlü yoruma elverişli eski hükümler
yeni kanuna girmemiştir.
c) Basın suçlarının yargılanması özel mahkemelerin yetkisine verilmiştir.
Böylece gazeteciler yıllarca süren davalardan ve ağır kırtasiyecilik işlemlerinden kurtulmuş olacaklardır.
d) Cevap hakkı yeniden düzenlenmiş ve gazetelere gönderilen her çeşit cevap ve düzeltme yazılarının
basılmasını önlemek amacıyla mahkemelere bazı yetkiler tanınmıştır.
e) Gazete sahipleri cezai sorumluluklardan kurtulmuşlardır. Yani suç sayılan bir yazıdan, genellikle
yazar ve yazı işleri müdürleri sorumlu tutulmuştur.
Gazete sahibinin ancak hukuki ve mali sorumluluğu vardır. Gazete sahipleri bu kanunla hapis
cezalarından kurtulmuşlardır.”[353]
Bu yasa süreç içinde birçok değişikliğe uğramış; 09.06.2004 tarihinde kabul edilen ve 26.06.2004
tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanan 5187 sayılı yasayla yürürlükten kalkmıştır.[354]
14.16.2. Basın İş Kanunu (1952)
13 Haziran 1952’de de, “Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin
Tanzimi (İlişkileri Düzenleyen) Hakkında Kanun” (5953 Sayılı Yasa) çıkarılmıştır. Söz konusu yasa, 29
Temmuz 1952 tarih ve 8470 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.[355]
Bu kanun, 29 Mart 1935 tarihli Fransız İş Kanunu’ndan esinlenerek hazırlanmıştır. 32 madde ve 3 geçici
maddeden oluşan bu kanunun en önemli özelliği, o yıllarda kamu kesimi dışında fikir işçisi sayılanlardan, ilk
olarak gazetecilerle işverenleri arasındaki ilişkileri düzenlemeyi ve gazetecileri, sosyal güvenceler sağlayarak
korumayı amaçlamasıdır.[356]
Bu kanunla gazeteciler, sendika kurma hakkına kavuşmuşlar; sosyal sigortadan yararlanır olmuşlardır.
Kanun ayrıca, işverenin gazeteciyle yazılı iş anlaşması yapması, iş anlaşmasını bozmak isteyen işverenin
gazeteciye kıdemine göre tazminat ödemesi, askerlikte, mahkumiyette ve gazetenin kapanması durumlarında
gazeteciye ücret verilmesi, haftalık tatil, yıllık ücretli izin gibi yeni haklar sağlamıştır.
12.2.1954 tarihinde çıkarılan 6253 sayılı bir kanunla, bu kanunun 10, 15, 17, 20 ve 28. maddeleri
değiştirilmiş ve kanuna ek üç madde getirilmiştir.[357]
“Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun”un
bazı maddelerinin değiştirilmesini öngören ve gazetecilerin sosyal hakları daha da güvenceye alan 10 Ocak
1961 tarihli 212 Sayılı Kanun kabul edildiğinde, işverenlerin tepkisine yol açmıştır.
Bu kanunla, fikir işçilerine getirilen yeni haklara karşı çıkan gazete işverenleri (Akşam, Cumhuriyet,
Dünya, Hürriyet, Milliyet, Tercüman, Vatan, Yeni İstanbul, Yeni Sabah) üç gün süreyle gazetelerini
yayımlamamışlardır.[358]
15. BASININ İŞLEVİ
Çağdaş Demokratik rejimlerde, yasama, yürütme ve yargıdan sonra dördüncü güç haline gelen basın,
her dönemde vatandaşla devlet arasındaki ilişkileri düzenleyerek bir kamu görevi yapmakta; demokrasi ve
özgürlüklerin korunmasında, öteki güçlerin en büyük destekçisi olmaktadır.[359]
Basının en temel işlevi haber vermek, böylelikle de bireyi içinde yaşanılan çevre, toplum, ülke ve de
uluslararası ortamdaki gelişen olaylara ilişkin aydınlatarak, onun, kanaatlerini sürdürmesini, güçlendirmesini
ya da değiştirmesini sağlamaktır. Bunu gerçekleştirmenin temel koşulu, öncelikle bireyin bilgi edinme, haber
alma, özgürce düşünme haklarını kullanabilmesidir.
Sağlıklı bir kamuoyunun oluşabilmesi için, düşünce ve kanaatleri ifade edebilme ve yayma
özgürlüğünün bulunması da olmazsa olmaz bir koşuldur.
Ancak uygulamada, bütün önlemlere rağmen bu özgürlük, siyasal tutumlar ve ekonomik koşullar
nedeniyle kısıtlanabilmektedir. İfade özgürlüğünün kısıtlanması, başka bir deyişle kanaat sahibi kimselerin
ya da grupların, kanaatlerini ifade edememeleri ya da duyuramamaları, yalnızca yasaların gücüne ve siyasal
iktidarın uygulamasına bağlı değildir.
İfade özgürlüğünün gerçekleşmesinde, bu özgürlüğün kullanılmasına olanak sağlayan kitle iletişim
araçlarının yöneticilerinin görev anlayışları ve bu araçların toplumdaki işlevleri de önemli bir rol oynar.
Basının görev anlayışı, bu anlayışın uygulanış biçimi, yayın politikası, hedef kitlenin beklentileri, ifade
özgürlüğünün gerçekleşmesi ve dolayısıyla kamuoyunun biçimlenebilmesini doğrudan etkiler.
İfade özgürlüğünün bir başka kısıtlanma biçimi de toplumsal yapıdır. Bir toplumun yapısal özellikleri,
bireylerin haberleşme biçim ve yöntemlerini de belirler. Toplumdaki bireylerin ifade özgürlüğünü
kullanabilmeleri için görme, dinleme ve konuşma özgürlüklerinin yanı sıra “görülmüş olma” ve “duyulmuş
olma” gibi özgürlüklere de sahip bulunmaları gerekir. Bu tür özgürlüklerin savunucuları da ülkenin kitle
iletişim araçları olmalıdır.[360]
15.1. Basının Görevleri
Basının görevleri genelde şöyle sıralanmaktadır:
“1-
Anlamlı bir çerçeve içinde, günün olaylarını doğru, tam ve mantıki bir biçimde sunma.
2- Kanaat ve eleştirilerin değiş tokuş edildiği bir forum olma.
3- Toplum içindeki grupların kanaatlerini ve tavırlarını birbirlerine duyurabilecekleri bir araç niteliğini
taşıma.
4- Toplumun amaçlarını ve değerlerini sunma ve açıklama yöntemi sayılma.
5- Yansıttığı bilgi, düşünce ve duygu akımlarıyla toplumun bütün üyelerine erişebilme.”
Çağdaş basın gibi bir kitle iletişim aracının görevi, doğru ve tam haber verme yanında “kamu
tartışmalarının ortak taşıyıcısı” olmaktır.
Bu konuda, Amerikan Basın Özgürlüğü Komisyonu Raporu’nda şöyle denilmektedir:
“Özgür bir toplumun gereği, doğuş koşullarından dolayı bir fikrin kösteklenmemesidir. Basın, herkesin
fikirlerini yayımlayamaz ve bu beklenmez.
Fakat dev basın birimleri, yansız haber vermenin bir gereği olarak ve taraf tutma işlevlerinden ayrı
olarak, kendi kanaatlerine aykırı olan fikirlerin yayımlanması görevini yüklenebilirler ve yüklenmelidirler.
Bir toplumdaki bütün önemli görüşler ve çıkarlar, kitle haberleşme araçları tarafından temsil edilmelidir.
Bu görüşlere ve çıkarlara sahip olanlar, kendi gazeteleri ve radyo istasyonları aracılığıyla vatandaşlara,
bunları duyurma gücüne sahip olmayabilirler.
Gerekli yatırım yapabilseler bile, bu kimselerin yayınlarının, taraftarları dışındaki gruplar tarafından
okunacağına ya da programlarının duyurulacağına dair güvenceleri olamaz. İdeal düzen, kendi görüşlerini
sunan kitle iletişim araçlarının, aynı zamanda öteki görüşlere de yer vermeleridir.
Onların adilliğini denetlemek ve önemli olayların saf dışı bırakılmasını kısmen engelleyebilmek için,
taraf tutan özel araçların hayati önemi vardır. Böyle bir düzenin yokluğunda, toplumda kısmen dışlanmış
gruplar, dışlanmaya devam edeceklerdir.
Görüşleri karşılıksız kalan grupların bu görüşleri, önyargılara dönüşecektir. Beklenen, kitle iletişim
araçlarının toplumdaki bütün gruplara ulaşmaları ve onların birbirlerini anlamalarına aracı olmalarıdır.”[361]
15.2. Basının Sorumluluğu
Raporda, “Basının, toplumu oluşturan grupları temsil edebilecek nitelikte bir görünüm çizmesi
sorumluluğu” konusunda ise şu görüşlere yer verilmiştir:
“İnsanlar çoklukla, elverişli ya da elverişsiz görünümlere göre karar verirler. Gerçekleri ve kanaatleri
kalıplara bağlarlar. Kitle iletişim araçlarının çizdiği görünümler, toplumsal grupları gerçekçi biçimde
yansıtamazlarsa yanlış yargılara yol açarlar.
Herhangi bir toplumsal grup hakkındaki gerçekler, o grubun zayıf ve kötü yanlarını dışarıda
bırakmamanın yanı sıra değerlerini, amaçlarını ve insanlık yönünü de içermelidir. Komisyon, belli bir
grubun yaşantısıyla ilgili gerçekler ortaya konulduğunda, o gruba karşı, zamanla saygı ve anlayışın
gelişeceği inancındadır.”
Öte yandan, David Sears, “Public Opinion” adlı kitabında kamuoyunu, “Tartışmalı bir kamu sorunu
hakkında görüşlerini duyuran, ifade eden bireylerin ve grupların kanaatleridir; bunlar genel nüfusa oranla
çoğunluk da olabilir; azınlık da kalabilir.” biçiminde bir yaklaşımla tanımlamıştır.
Sears, bu tanımlamayla konunun basının toplumsal işlevlerini çağrıştıran yanına şöyle değinmiştir:
“Ancak, genellikle halkın büyük bir çoğunluğu, tartışmalı bir kamu sorunu hakkında kanaat ifade
etmemektedir. Ya sorunun bile farkında olmadığı için, doğal olarak o sorun hakkında da kanaat sahibi
olmadığından ya da kanaat sahibi olsa bile kanaatini duyurmak için sosyo-ekonomik ve psikolojik bir
gereksinim duymadığı ve bu kanaatini duyurma araçlarına sahip olmadığından, kanaat ifade etmekte çoğu
zaman kopukluklar yaşanmaktadır.”[362]
Her şeye rağmen günümüzde basın, kamuoyunun oluşumunda en ciddi etkisi, gücü ve belirleyiciliği
olan bir kurumdur. Ancak basın, kamuoyunu yansıttığı kadar, onu biçimlendirme eğilimi de taşımaktadır.
Basının kamu görevi, “haber vermek, bilgilendirmek, denetlemek, eleştirmek, böylece kamuoyunun
oluşmasına katkıda bulunmak ve oluşan bu kamuoyunu açıklamak” olarak tanımlanmaktadır.
Bu çerçevede basın, bir yandan yazarların ve yazarların bağlı bulundukları, resmi ya da resmi olmayan
grupların ve örgütlerin kanaatlerini yönetime duyuran, bir yandan da hedef kitlesinde, kanaatlerin
oluşturulması sürecinde görev alan bir araç olarak görülmektedir.
Kitle iletişim araçlarını izleme, bireye mevcut siyasal düzen ve olaylar hakkında bilgi verirken, siyasal
düzene yönelik talepleri ve siyasal yaşama katılmayı da uyarır.
Bu araçlar aynı zamanda, toplumdaki öteki etki merkezlerinden, kanaat için ipuçları iletirler ve
sahiplerinin görüşlerini yayarlar. Kısaca kitle iletişim araçlarının yayınları, kamuoyu oluşumuna geniş ölçüde
olanak sağlar.[363]
Özet bir deyişle basın, kendi bünyesindeki kanaatler ile kendi dışındaki çevrelerin kanaatlerini
yansıtarak, toplumda çeşitli grupların kanaatlerinin bildirilmesini, duyurulmasını, yayılmasını ve böylece bu
kanaatlerin, hem yönetenler hem de yönetilenler üzerinde etkileşim sağlamasını gerçekleştiren bir araçtır.
15.3. Kamuoyunun Oluşmasına Katkı
Basın, toplumun genel düzeni, genel kuralları içinde yaşayabilen ve işleyebilen bir kurumdur. Toplumun
öteki kurumları gibi basın da içinde yaşadığı ortam, siyasal, hukuki, sosyo-ekonomik düzen ve koşulların
yanı sıra kültürel geleneklerle etki-tepki ilişkisi içindedir. Bu ilişki süreci basını, toplumdan bağımsız bir
kurum olarak ele almayı olanaksızlaştırır.
Basını, genellikle kamu görevi yapan bir “özel girişim kuruluşu” olarak değerlendiren toplumlarda
basının işleyişi, a) Sermaye, b) İfade ve basın özgürlükleri, gibi iki temel öğeye bağlıdır. Toplumda
sermayenin yeri ile ifade ve basın özgürlüklerinin anlaşılma ve uygulama biçimleri, basının kamuoyu
olayındaki rolünü yakından etkilemektedir.
Basının, haber verme kadar önemli bir başka işlevi, genelde sanıldığı gibi “kamuoyu oluşturmak” değil;
çok daha mütevazı bir deyimle “kamuoyunun oluşmasına katkıda bulunmak”tır. Basın, tek başına ve tek
yönlü bir kamuoyu oluşturma aracı değildir; kamuoyunu da tek başına oluşturamaz. Kamuoyunun
oluşumunda, daha başka önemli etkenler ve süreçler vardır.
Belirli bir konuda görüş sahibi olmak isteyen bireyin, başvuracağı kaynaklar, yalnızca yazılı, görüntülü
ya da sözlü kitle iletişim araçları olamaz. Bunların yanı sıra bireyin, basın dışı kaynaklardan da bilgiler
alması gerekir. (Kitaplar, ansiklopediler, tiyatro, sinema, konser, açık hava toplantıları, mitingler, dernek
faaliyetleri vs.) Basın tüm bunlar içinde, en etkili araçlardan biri olarak bilinmekte; dahası böyle kabul
edilmektedir.[364]
“Basın, kamuoyunu oluşturur.” demek, basının tek yanlı haber ve yorum akışıyla okuyucu, izleyici ya
da dinleyiciyi, başka hiçbir düşünce, duygu ya da davranış şansı tanımadan, gütmesi anlamına gelir ki, bu da
toplumsal yapıya uymayan, demokratik yapı için de tehlikeli sonuçlar doğuracak bir yaklaşım olur.
Türkiye’de basın mesleğinde bulunanların, çoğu zaman var olan öteki işlevlerini bir kenara bırakarak,
tamamen yönetme ve yönlendirme içgüdüsüyle hareket ettikleri ve yalnızca tek işlev ve amaçlarının, hem de
son derece yanlış anlaşılmış biçimiyle, “kamuoyunu yönlendirmek ve kamuoyu yaratmak” olduğunu
düşündükleri görülmektedir. Basının bu işlevi, kimi zaman yine basın kuruluşlarının kendilerince doğrudan,
kimi zaman ise politika, ekonomi ya da magazin dünyasından kişi ya da kurumlarca farklı amaçlar için
kullanılabilmekte; dolayısıyla da toplum duygusal ve düşünsel anlamda sömürülebilmektedir.
Tüm medya kuruluşlarını ve çalışanlarını aynı kategori içinde değerlendirmek, elbette mümkün değildir.
Günümüzde ilkeli, mesleğin saygınlığını ve işlevlerini son derece başarıyla koruyan ve sürdüren, toplumun
aydınlanması yönünde, çaba gösteren medya kuruluşları ve mensupları da bulunmaktadır.
Ancak, mesleğin bütününe hakim olma eğilimine girmiş, bazı yanlış düşünce çerçevesindeki
yapılanmalar da göz ardı edilemez boyutlara ulaşmıştır.[365]
15.4. Okurun Sorumluluğu
Bu olumsuz gelişmelerde, Türk okurunun da küçümsenemeyecek payı bulunmaktadır. Kitle iletişim
araçlarının Türkiye’de hedeflediği insan tipi, yarı aydın ve arabesk insan tipidir. Her şeyle biraz ilgilenen,
ama hiçbir şeyi tam yapamayan insan tipidir bu.
Basın organlarının hedef kitlesi birey, kendisine basının sorumluluk alanı içindeki hizmetler
verilmezken, böylesi sessiz ve edilgen bir yapı içinde tepkisiz kalarak, durumu daha da güçlendirmekte ve
çöküşün kendi adına düşen bölümünü de çabuklaştırmaktadır.
Böylece, tepkisiz ve duyarsız bir toplumun oluşma süreci, her geçen gün hızlanmaktadır. Oysa basının,
Türkiye gibi gelişmekte olan toplumlarda, bireyleri bilgilendirerek sağlıklı kamuoyunun oluşmasına katkı
gibi geleneksel işlevinin yanı sıra toplumsal yapının değişimini hızlandırma gibi bir görevi de olmalıdır.
15.5. Ulusal Basın
Genelde mesleki ve akademik dilde, Türkiye içi ve dışı dağıtımı yapılan basın, “ulusal basın” olarak
adlandırılmaktadır. Bazı çevre ve kaynaklar ise yerel basın mensuplarının “ulusal” sıfatına yönelik, “Biz
milli değil miyiz?” biçimindeki eleştirilerini göz önüne alarak, “yaygın basın” deyimini kullanmayı
yeğlemektedirler.
Bu çerçevede ulusal basın, “Merkezleri İstanbul’da bulunan, ülke çapında sürekli ve düzenli olarak
dağıtımı yapılarak satışa sunulan yüksek tirajlı gazeteler” olarak tanımlanabilir.
Türkiye’deki ulusal basın, büyük bir oranda İstanbul basını olma özelliğinden ileriye gidememektedir.
Ülke, ulusal sayılan basının bu biçim ve tutumuyla hemen hemen yalnızca İstanbul’u yaşamakta; okumakta;
İstanbul haberlerini ve yaşamını satın almaktadır.
Aslında bu yapısıyla ulusal basın, tüm serzenişlere ve tartışmalara rağmen, hak etmediği düzeyde
yüksek bir tiraja sahip olmanın yanı sıra beklenen düzeyden fazla satma başarısını da göstermektedir.
Tirajlar için ileri sürülen bu görüşler, televizyonların “rating”leri için de geçerlidir. Bu süreçte de
toplumsal yapıya hakim olan “merkez”e karşı merak duygusunun yanı sıra her şeyi biraz boş vermişlik, biraz
da hoşgörüyle karşılama alışkanlığı yatmaktadır.[366]
Bir başka anlatımla, orta ya da büyük çaplı ticari kuruluşlar sayılan ulusal basın, geniş haber
kaynaklarıyla ülke kamuoyuna seslenmektedir.
15.6. Türk Gazeteciliğinde 5 Önemli Gelişme
Türk gazeteciliğini, Cumhuriyet’in ilanından sonraki dönemde yaşanan beş önemli gelişme büyük
ölçüde etkilemiştir. Bu olayların sonuçları doğrultusunda, İstanbul gazeteleri ulusal nitelik kazanarak etkin
birer kitle iletişim aracı olmuşlardır. Bu aşamaları şöyle sıralamak mümkündür:
15.6.1. Latin Harflerinin Kabulü
Birinci aşama, 9 Ağustos 1928 tarihinde gerçekleştirilen harf devrimiyle Latin harflerinin kabulüdür.
Arap Alfabesi yerine Latin Alfabesi’nin kabulü, basında sıkıntılar yaratmış; örneğin, Ahmet Cevdet’in
İkdam’ı, aynı yıl okursuzluktan kapanmıştır.
Bu zorluğun aşılabilmesi amacıyla hükümet, üç yıl süreyle gazete ve dergilere maddi destek sağlayarak,
okurun yeni harflere alışmasına katkıda bulunmuştur.
Gazeteler de yeni harflere okuyucuların alışmalarını kolaylaştırmak amacıyla, bir süre bazı sütunları
Arap harfleriyle, bazı sütunları ise Latin harflerle basılmış bir biçimde yayımlanmışlardır. Örneğin, 10 Eylül
1928 tarihinde Cumhuriyet gazetesi, Latin ve Arap harfleriyle yayımlanmış; 1 Aralık 1928’den itibaren ise
yalnızca Latin harfleriyle yayımlanmaya devam etmiştir.[367]
15.6.2. Dizgi Makinelerinin Kullanılması
İkinci aşama, İkinci Dünya Savaşı öncesi, matbaalara dizgi makinelerinin (linotip) girmesiyle
yaşanmıştır. (İlk linotip, 1930 yılında Cumhuriyet’te kullanılmıştır.) Elle dizgi yerine, kelime ve satırların
bloklar halinde, makine aracılığıyla dizilmesi, dizgi işlemini kolaylaştırarak hızlandırmış; ayrıca baskı
işlemlerinin daha düzgün biçimde ve daha kısa sürede gerçekleşmesine olanak sağlamıştır.
Ancak iş güvenliği açısından, bu değişim birçok mürettibin işsiz kalmasına yol açmıştır. Bir yandan da
antimuan içeren hurufat elle dizgide, insan vücuduna ellerden geçerken, linotipler antimuanın donmaması
için sürekli ısıtıldığından bu kez, yayılan zehirli buharla geçer olmuştur. Bu yüzden anılan teknik aşama, işçi
sağlığı açısından da olumsuz gelişmelere yol açmış; birçok linotip operatörü (mürettip) kalp ve mide
hastalıklarına yakalanmışlardır[368]
15.6.3. Gazetelerin İçeriğinde Değişiklik
Bir başka aşama, gazetelerin içeriğinde yapılan değişikliklerdir. 1941 yılında Türkiye’de günlük toplam
tirajları 60 bine ulaşan 113 gazete bulunmakta, ayrıca 227 dergi yayımlanmaktadır. 1946 yılında tirajları 100
bine yaklaşan 202 gazete ve 302 derginin yayımlandığı belirlenmiştir.[369]
Tirajların artmasına, o dönemlerde yanlı yayıncılık yapan radyonun neden olduğu belirlenirken, bu
artışa ayrıca, gazetelerin içerik değiştirmelerinin yol açtığı da saptanmıştır. Nitekim bu dönemde, “başyazıya
dayanan gazete” yerine, “haber ve fotoğrafa öncelik tanıyan gazete” anlayışına geçilmiştir.
Bu yeni anlayışa “Hürriyet” gazetesi öncülük etmiştir. Hürriyet’in bu alandaki başarısı, öteki gazeteleri
de etkilemiş; bir süre sonra onlar da içerik değişikliğine gitmişlerdir. Necmettin Sadak’ın “Akşam”ı, Hüseyin
Cahit’in “Tanin”i, Us kardeşlerin “Vakit”i gibi gazeteler, yeniliklere ayak uyduramadıkları için ya güdük
kalmışlar ya da kapanmışlardır.
Hürriyet
Yakın basın tarihimizde en büyük değişim, 1 Mayıs 1948 tarihinde Hürriyet gazetesinin
yayımlanmasıyla yaşanmıştır. Hürriyet gazetesinin, bir kitle gazetesi özelliğini taşıması, geniş halk
kitlelerine yönelik ilginç haberler vermesi ve bol fotoğraf kullanmasından kaynaklanmıştır.
Nitekim, Sedat Simavi, ilk yayımlandığı günkü yazısında, “Doğru havadis veren, hakkı gözeten, dürüst
bir gazete çıkarabilmek için ortaya atıldık. Bu gayeye varabilmek için doğruyu seven, riya, iftira ve
haksızlıktan nefret eden okuyucularımızla el ele yürümek istiyoruz.” demiştir.[370]
Hürriyet’in kurucusu Sedat Simavi, 1916 yılında 20 yaşındayken “Hande” adlı, haftalık bir karikatür ve
mizah dergisi çıkarmaya başlamıştır.
Daha sonra da “Diken”, “Güler Yüz”, “Karagöz” ve “Karikatür” gibi 5 haftalık mizah dergisi kimi 11
ay, kimi ise 17 yıl sürmüş “Resimli Gazete”, “Meraklı Gazete”, “Arkadaş”, “Bravo” ve “Yedi Gün” gibi 5
haftalık magazin dergisi, “Hacıyatmaz” adlı 15 günlük çocuk dergisi, “İnci”, “Hanım”, “Yeni İnci”, “Yıldız”,
“Yeni Kitap”, “Model” ve “Yeni Ev Doktoru” gibi 7 aylık dergi, “Dersaadet” ve “Payitaht” gibi gazeteler
çıkarmıştır.
Sedat Simavi* Hürriyet ile Türk basınına, kısa, öz ve anlaşılır haber, bol fotoğraf, kısa ve siyasi
konuların boyunduruğundan kurtarılmış; değişik konulu başyazılar (Düdüklü Tencere) kavramlarını
sokmuştur.[371]
Simavi, ayrıca “pahalı haber, profesyonel gazeteci” uygulamasını da başlatarak, bir ölçüde gazeteciliği
edebiyatçıların elinden almıştır. Bu arada Londra Olimpiyatları’na foto muhabiri gönderilmesi ve bu
fotoğrafların büyük boyutlarda basılması da Hürriyet’in hızla tiraj almasında etken olmuştur.
Sedat Simavi’nin, Hürriyet’ten önce yayımlamakta olduğu 40-50 bin tirajlı “7 Gün” dergisinde, Naci
Sadullah’ın, daha sonraları da Hikmet Feridun Es’in röportajlar yaptığı, Hüseyin Cahit’in haftalık
yazılarının, İbrahim Alaattin Gövsa’nın denemelerinin yer aldığı bilinmektedir.
Aynı dergide, Falih Rıfkı Atay yazılar yazmış; Reşat Nuri Güntekin ile Halide Edip Adıvar’ın romanları
tefrika edilmiş; Necip Fazıl Kısakürek’in, Orhan Kemal’in şiirleri çıkmıştır. Yine “7 Gün”de, Kemal Tahir ile
Aziz Nesin’in öyküleri, ünlü edebiyatçı Nihat Sami Banarlı’nın şiirleri yer almıştır.
1948’lerde Babıali’nin en çok satan gazetesi, Kerbela hikayeleri, pehlivan tefrikaları yayımlayan ve 5
kuruşa satılan “Son Posta”, Hürriyet’in yayına başlamasıyla hızla tiraj kaybetmiştir.
Hürriyet`in tiraj patlamasından sonra, İzmir’de de “Anadolu” gazetesinin sahibi Aydın Öktem, Başyazar
Orhan Rahmi Gökçe’den, olayı incelemesini istemiştir. “Kısa ve anlaşılır haber, bol fotoğraf, kısa ve değişik
konulu başyazılar” gerçeği ortaya çıkınca, Anadolu gazetesi de biçim değiştirmiştir.
Bu arada Hürriyet gazetesi Hac röportajları yayımlayarak, Kabe’nin fotoğrafını ilk sayfada vererek
tirajını daha da artırmıştır.
Hürriyet gazetesi foto muhabirleri, 1948 yılında Türkiye’de ilk kez flaş, muhabirler de 1950 yılında,
Türkiye’de ilk olarak daktilo kullanmaya başlamışlardır.
Sedat Simavi, 1953 yılında 57 yaşında öldüğünde, gazeteciliğinin yanı sıra oyun, öykü, roman, çeviri ve
telif olmak üzere 97 kitap yayımlamış bir kişidir.[372]
* Sedat Simavi ve Fotoğraf
Sedat Simavi ile ilgili bir anlatıda, “Simavi resimli yazı istemiyor; yazılı resim istiyor.” denilmiştir.
Nitekim Simavi’nin güzel bir fotoğraf bulduğunda, İbrahim Alaattin Gövsa’ya ya da Nizamettin Nazif’e
vererek, fotoğrafa uygun yazı istediği rivayet edilmiştir. Ancak bu tür bol ve büyük ölçekli fotoğraf
yayımlama, ileride sömürülerek magazin gazeteciliğinin başlangıcı da sayılmıştır.
15.6.4. Ofsete Geçiş
Dördüncü aşama ise 1960’ın ortalarında başlayan ofsete geçiştir. Böylece renkli gazete basma olanağına
kavuşulmuş; baskı kalitesi mükemmelleşirken baskı süresi de tipo baskıya oranla çok kısalmıştır.
Babıali’de bazı gazeteler, ellerinde 1960’lı yıllarda ithal edilmiş yeni tipo makineler bulunduğundan,
ofsete bir süre direnmişlerdir. Bu gazeteler, ofsetle rekabet edebilmek için tipoyla renkli fotoğraf basmaya
çalışmışlar; ancak ofset baskının kalitesiyle baş edememişlerdir.
Milliyet 1969 yılında Ay’da yürüyen astronotların yabancı bir dergide çıkan fotoğrafları ile 10 Kasım’da
Atatürk portresini, uzun çalışmalardan sonra tipoyla renkli basmıştır.[373]
Bazı kişiler, ofset rotatife geçişi hızlandıran süreci, 1950-60 yılları arasında uygulanan karayolu
politikasına bağlamaktadırlar. Bazı düşünürler ise basındaki bu hızlı gelişmeyi, örneğin 1965-66’lı yıllarda
ofsete geçişi, özel sektörün gelişmesine ve yeni bir reklam anlayışının ortaya çıkmasına bağlamaktadırlar.
(Serbest ekonomide üretilen malı satabilmek için, gözlere renkli ve güzel fotoğraf ve görüntülerle
sunabilmek...)
Aslında bu teknoloji değişimini etkileyen faktörlerin en önemlilerinden biri de TV’dir. 1966 yılının
Haziran ayında, Ankara’da kapalı devre TV yayını başlamıştır. Ankara ve çevresine yapılan haftada 3 günlük
devamlı yayın ise 31 Ocak 1968’de başlar.
Ofset basılan “Günaydın” gazetesinin çıkış tarihi de 1968’dir. TV yayınının Türkiye’ye genelleştirilmesi
çalışmaları, 1972 yılı planına alındıktan sonra, Hürriyet de çaresizlikten ofsete geçmiştir (1973). Ardından da
öteki gazeteler.
Bu da göstermektedir ki, bütün ülkelerde görülen “basılı yayın-televizyon rekabeti” olgusunu, Türkiye
de yaşamıştır. Türkiye gibi okuma yazma oranı düşük, okuryazarın genel düzeyi yetersiz ve okumanın
sevilmediği bir ülkede, okumak için değil, bakmak, seyretmek için gazete yayımlanmaya başlanmıştır.
Ayrıca yazılı basında, bir gazetecinin haberi öğrenmesiyle okuruna ulaştırması süreci, yaklaşık 10
saattir. TV’de ise bu 10 saatlik süre içinde değil haber, tüm gelişmeler de aktarılmaktadır.
O zaman, televizyonla rekabet edebilmek için basılı yayınların görüntü öğesini öne çıkartmak, hazırlık,
dizgi ve baskı sürelerini en aza indirmek gerekmektedir. Bunlar da, Türkiye’de ofset baskı sistemine geçişin
öteki nedenleridir.
Teknolojik değişiklikleri zorunlu kılan bir başka faktör de toplumdaki yapısal değişikliktir. Kapitalist
yöntemle kalkınmaya yönelik uygulama, ulaşım ve iletişim olanaklarını artırmış; yeni dağıtım imkanları
ortaya çıkmış; dolayısıyla tiraj artmış; eldeki makineler gereksinime cevap veremez duruma düşmüşlerdir.
Bu yüzden, daha ekonomik ömrü tamamlanmadan, yeni teknikler ithal zorunda kalınmıştır. 50’li
yıllarda ithal edilen makineler 60’lı yıllarda yenilenmiş, 60’lı ve 70’li yıllarda ofsete geçiş süreci başlamış,
80’li yıllarda ise bilgisayarlı sistemlere yönelinmiş, bu kısa süre içinde gerçekleştirilen yatırımlar yüzünden
gazeteler, kendi yağlarıyla kavrulamaz hale düşmüşlerdir.
Bir yandan da yeni teknolojiyle kağıttan da tasarruf sağlanmıştır. Tipo baskıda gazetelerin boyu 63 cm.
iken, Haldun Simavi’nin getirttiği ofsette boy 58 cm’ye inmiştir. 1983 yılında ofsete geçen Cumhuriyet ise
alttan ve üstten 1’er cm. kısaltarak 56. cm. olarak basılmaktadır. Dolayısıyla kağıdın yanı sıra, nakliye, insan
gücü ve elektrikten de tasarruf sağlanmıştır.[374]
Yeni tekniklerde bobinin otomatik takılması, otomatik mürekkep ayarı gibi tasarruf sağlayıcı öğeler de
bulunmaktadır. Elektronik sistemlerde malzeme tasarrufunun yüzde 30’u bulduğu, eski sistemde ithal edilen
yaklaşık 30 kalem malzemenin ise 4-5 kaleme indiği belirlenmiştir.
Günaydın
Haldun Simavi’nin, 26 Kasım 1967 tarihinde kurduğu “Günaydın” gazetesi 1968’de Web Ofset
tesislerinde renkli basılmıştır. Oysa Yeni Asır, 1967 yılında İzmir’de ofset baskı sistemiyle siyah-beyaz
basılmaya başlanmıştır.[375]
Babıali’ye ofset rotatiflerin girişi, 1960’ların başında Simavi ailesinin Web Ofset İleri Matbaacılık
A.Ş.’yi kurmasıyla gerçekleşmiştir. O zamana göre ofset, ABD’de kullanılan çok ileri bir baskı tekniğidir.
Türkiye’de ofset, önceleri gazete basmak için düşünülmemiştir. Ofset baskı sistemiyle 1964 yılında ilk
olarak “Fotoroman” adlı haftalık dergi yayımlanmıştır. Daha sonra haftada bir-iki gün renkli fotoğraf
yayımlayan siyah-beyaz “Yeni Gazete”, bu teknikle basılmıştır.
Bu gazete tutmayınca, renkli akşam gazetesi “Son” yayımlanmaya başlanmıştır. “Son”, daha sonra
yayımlanacak “Tan”a benzeyen, 15 kuruşa satılan, bol ve abartılı fotoğraflı, 2 yaprak 4 sayfa, 15-20
dakikada okunan bir gazetedir. Önceleri yalnızca İstanbul’da satılmış; sonraları tarihi değiştirilerek
Ankara’da da satılmaya başlanmıştır. Bu gazete, 1967’lerde tirajı 360-370 binlere çıkmasına rağmen, Haldun
Simavi’yi tatmin etmemiştir.
Bu arada Erol Simavi ile Haldun Simavi* kardeşler ayrılmışlar; Web Grubu Haldun Simavi’ye kalmıştır.
1968 yılında “Son” kapatılmış ve “Günaydın” ilk sayfasını vitrin gibi kullanarak yayım hayatına atılmıştır.
Türkiye’de, Avrupa’daki bulvar tipi gazetelerinin öncüsü sayılan Günaydın, 1973 yılında tirajını 300.000’in
üzerine çıkartmıştır. İçinde siyah-beyaz ciddi haber eki bulunan “Günaydın”ın başlıca haber kaynağı, yeni
kurulan ANKA Ajansı olmuştur. Günaydın’ın içine sonraları ekonomi eki de konulmuştur.
Günaydın’ın kısa sürede başarı kazanması, bazı kişiler tarafından yayın politikası, mizanpajı ve
içeriğine bağlanırken, başarıda payın baskı sisteminden de kaynaklanabileceği varsayılarak, Babıali’de ofsete
geçiş hızlanmıştır.
* Haldun Simavi Yöntemi
Bir anlatıya göre, Haldun Simavi yeni çıkaracağı gazetenin hedef kitlesini belirlemek amacıyla, Orhan
Gencebay’ın bütün plaklarını aldırmış ve bir gece sabaha kadar onları dinlemiştir. Amacı, “halkın
Gencebay’ı niçin tuttuğunu, neden sevdiğini” öğrenmektir.
(Ünlü Fransız gazeteci Pierre Lazaref, France Soir gazetesini akıl almaz tirajlara çıkarmıştır. Yaptığı en
önemli iş, hafta sonlarını halk arasında geçirmek ve onların düşündüklerini okurlara iletmektir.)[376]
15.6.5. Bilgisayar Teknolojisi
Beşinci aşama da 1980’li yıllarda bilgisayarların kullanılmasıdır. Gazete hazırlanmasında bilgisayarların
kullanımı, dizgi ile baskıya hazırlık sürelerini çok büyük ölçüde kısaltmıştır.
Burada bir gerçeği vurgulamak gerekir. Babıali basını, teknolojisini yenilerken, 1980 yıllarına kadar
yalnızca baskıyı ön planda tutmuş; dizgi gibi yan teknikleri hep ihmal etmiştir. Örneğin, ofset basarken dizgi
normal IBM daktilolarla yapılmıştır. Sayfa hazırlanması da klasik montaj sistemiyle yürütülmüştür.
Bu alanda ilk elektronik uygulamayı Dinç Bilgin, Yeni Asır gazetesinde başlatmıştır. İzmir’de
basılmakta olan Yeni Asır, 1972’de “compugraphic dizgi”ye, 1977de de “edit-writer”, yani ekranlı, terminalli
“compugraphic”lerle dizgiye geçmiştir.
Günaydın, ilk çıktığında bir sayfa 45 dakikada hazırlanırken, Yeni Asır’da bu süre 7 dakikaya
düşürülmüştür. Günümüzde dizgi ve mizanpajın yanı sıra baskı aşamasında da gelişmiş bilgisayar
teknolojisinden yoğun bir biçimde yararlanılmaktadır.
15.7. Gazetelerde Basın Dışı Sermayenin Tarihçesi
Türk Basınında 1948 yılına kadar, gazete patronları hep gazetecilikten yetişmiş kişiler olmuştur.
Genelde patron, aynı zamanda gazetesinin başyazarlığını da üstlenmiştir. Tanzimat’ta, İstibdat’ta,
Meşrutiyet’te, Cumhuriyet’in ilk dönemlerinden İkinci Dünya Savaşı’nın sonlarına kadar bu gelenek
süregelmiştir.
Cumhuriyet’in başlarından İkinci Dünya Savaşı sonlarına kadar patron-gazeteci geleneği
sürdürülmüştür. Yunus Nadi (Cumhuriyet), Necmettin Sadak (Akşam), Zekeriya ve Sabiha Sertel, Halil Lütfü
Dördüncü (Tan), Ahmet Emin Yalman (Vatan), Ali Naci Karacan (Milliyet), Cihat Baban ve Ziyat Ebüzziya
(Tasvir), Hakkı Tarık ve Asım Us (Vakit), Cemalettin Saracoğlu (Yeni Sabah), Selim Ragıp Emeç (Son
Posta), Etem İzzet Benice (Son Telgraf), Faruk Gürtunca (Hergün), Şevket Bilgin (Yeni Asır), Sedat Simavi
(Hürriyet), Falih Rıfkı Atay, (Dünya), patron-gazetecilerin son örnekleri olmuşlardır.[377]
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ise basın dışından sermaye sahipleri, basınla yakından ilgilenmeye
başlamışlar; bazıları gazete satın almış, bazıları da gazete kurmuşlardır.
15.7.1. Yeni Sabah
1948 yılında, bu yeni dönemi başlatan kişi Yeni Sabah’ı satın alan Safa Kılıçlıoğlu olmuştur. Yeni
Sabah’ı, 1938 yılında Peyami Safa’nın kardeşi İlhami Safa kurmuş ve yanına ortak olarak Cemalettin
Saracoğlu’nu almıştır.
Gazetenin başyazarlığına da Hüseyin Cahit Yalçın getirilmiştir. Bir süre sonra İlhami Safa, hisselerini
ortağı Cemalettin Saracoğlu’na devretmiş; o da gazeteyi 1948 yılında Safa Kılıçlıoğlu adlı bir işadamına
satmıştır.
Yeni Sabah, bu gelişmeden sonra hamle üzerine hamle yaparak, dönemin en çok satan gazetesi
Hürriyet’ten sonra ikinci olmuştur. Dönemin hükümetinden de destek gören Yeni Sabah’ta yayımlanan dizi
yazı ve röportajlar, okurlar tarafından büyük ilgiyle karşılanmıştır.
27 Mayıs 1960 Devrimi’nden sonra “Basın Mesleği’nde Çalışanlarla Çalıştıranlar Arasında
Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun”un, 4 Ocak 1961’de çıkarılan 212 Sayılı Kanun’la
değiştirilmesine en büyük tepkiyi, Safa Kılıçlıoğlu göstermiştir.
İşverene, çalışanların sosyal güvenceleri açısından önemli yükümlülükler getiren bu yasa konusunda,
“Bu kanundan sonra Türkiye’de gazetecilik yapılmaz.” diyen Kılıçlıoğlu, Yeni Sabah’ı 30 Haziran 1964’te
kapatmıştır.
Gazete kapatıldığında, Türkiye’de alıcısı hiçbir gazetede bulunmadığı için, telex ve telefoto cihazları
Tahran’da yayımlanan bir gazeteye satılmıştır. Gazete kapandıktan sonra Safa Kılıçlıoğlu, haftalık “Meydan”
dergisini çıkarmıştır. Kılıçlıoğlu bir süre sonra da Hakkı Devrim ve Nezihe Araz’la “Meydan Larousse”u
yayımlamıştır.[378]
15.7.2. Yeni İstanbul
Babıali’ye meslek dışından gelen ikinci patron, Habib Edip Törehan olmuştur. Törehan, Mülkiyeyi
bitirdikten sonra bir süre öğretim üyeliği yapmış; sonra da Almanya’ya gitmiştir.
İkinci Dünya Savaşı sırasında, Almanya’da önemli bir servet kazandığı bildirilen Törehan, 1949 yılında
Türkiye’ye dönüşünde büyük bir gazete kurma hazırlıklarına girişmiştir.
Seçkinlere seslenen ciddi bir gazete çıkarmayı planlayan Törehan, Babıali’yi dışlayarak, gazetenin
idarehane ile matbaasını Tünel semtinde yaptırdığı bir binaya yerleştirmiştir. Mavi başlıkla çıkan Yeni
İstanbul’da, Abdi İpekçi, Beyoğlu muhabirliği yapmıştır.
M. Mermi, Fikret Adil, Muzaffer Soysal, Reşat Nuri Darago ve Hüseyin Avni Şanda’nın çalıştığı Yeni
İstanbul’da, Bedii Faik ile Falih Rıfkı Atay da bir süre yazmışlardır. Gazetenin Ankara temsilciliğine
Mehmed Kemal Kurşunluoğlu getirilmiş; Ömer Sami Coşar da A.A., Cumhuriyet ve Milliyet’ten sonra Yeni
İstanbul’da görev almıştır.
1950’li yılların sonlarında Törehan gazeteyi müteahhit Kemal Uzan’a satmış; bunun üzerine gazete
Babıali’ne taşınmıştır. “Halk tarafından ilgi görmeyen renksiz bir gazete” olarak nitelendirilen ve yayınları
sık sık üniversite çevrelerinden tepki alan Yeni İstanbul, bir süre sonra kapanmıştır.
15.7.3. Akşam
Basın dışından Babıali’ye giren üçüncü işadamı, Akşam gazetesini satın alan armatör Malik Yolaç’tır.
Akşam, 1918 yılında Kazım Şinasi Dersan, Necmettin Sadak ve Ali Naci Karacan tarafindan akşam
gazetesi olarak kurulmuştur. 1956 yılında, ortaklıktan ayrılan Ali Naci Karacan’dan başka, sonradan
ortaklığa katılan Rıfat Müeyyed ile Falih Rıfkı Atay da ortaklıktan çıkmışlardır.
39 yıl Akşam’ı yönetmiş olan Kazım Şinasi Dersan’ın, yeni yatırımlar yapacak gücü kalmadığından,
gazete, Nisan 1957’de, armatör Malik Yolaç tarafından satın alınmıştır. Hıfzı Topuz’un yönetiminde, Va-Nu,
Müşerref Hekimoğlu, Ferruh Doğan, İzzet Sedes ve Turhan Aytul transfer edilerek yeni bir kadro
oluşturulmuş ve Akşam, Haziran 1957 tarihinden itibaren sabahları çıkmaya başlamıştır.[379]
Türk basın yaşamında, 1950’lerden sonraki ikinci önemli olay, Malik Yolaç’ın satın almasından sonra
Akşam gazetesi tarafından gerçekleştirilmiştir. O döneme kadar İstanbul’da basılan gazeteler, Anadolu’ya
koliler halinde postayla gönderilmektedir. 1945 yılında Tasvir ile Vatan gazeteleri, uçakla Ankara’ya gazete
göndermeyi denemişler; ancak bu yöntemi sürekli kılamadıklarından başarı sağlamamışlardır.[380]
O dönemlerde gazeteler, Anadolu’ya geç ulaştırıldıkları için, bayat haberlere yer vermemek amacıyla,
bol bol inceleme yazısı ve roman tefrikalarıyla doldurulmuştur. Gazetelerde haberlerin büyük bir bölümü
Anadolu Ajansı (A.A.) mahreçli olmuş; hükümet bildirilerine ve İstanbul haberlerine daha çok yer
verilmiştir.
Malik Yolaç, 1957 yılında Akşam’ı satın aldığında, gazetenin tirajı 3.000-3.500 dolayındadır. Müessese
Müdürü Haluk Yetiş’in önerisi üzerine, 1958-59 yıllarında gazetenin Anadolu’ya postalanması yerine,
taşınması düşünülmüştür.
İşe öncelikle Marmara Bölgesi’nden başlanmıştır. Gazeteler Yalova’ya kadar araba vapuruyla
götürülmüş; oradan da bekleyen araca yüklenerek güzergahtaki ilçe ve köylere dağıtıla dağıtıla OrhangaziGemlik üzerinden Balıkesir’e kadar ulaştırılmıştır.
İkinci aşamada, Vecihi Hürkuş’un uçakları kiralanmış ve gazeteler erken saatlerde İzmir’e
ulaştırılmıştır. Daha sonra aynı yöntem sırasıyla Ankara ve Adana için de uygulanmıştır. Ancak bu yöntem
bir noktada tıkanmıştır. Artan tiraja karşın, merkezdeki makineler aynı oranda baskı yapamazken, uçaklar da
daha fazla gazete taşıyamamışlardır.
Talebi karşılamak için bu kez makinelerin, eskisi gibi gece saat 24.00 yerine, neredeyse öğleden sonra
baskıya girmeleri gerekmiştir. Bunun üzerine, “taşra baskısı” başlamıştır. Artık taşraya gidecek gazeteler,
gündüz basılmakta ve saat 18.00’de kamyonlara yüklenmektedir. Kamyonlar, Ankara’ya gazetelerin bir
bölümünü bıraktıktan sonra Adana’ya devam etmektedirler.
Kamyonla taşımacılık, karayollarının uygunsuzluğu ve mesafelerin uzunluğu nedeniyle artan kazalar
yüzünden verimli olmaktan çıkınca, 1962 yılında yine Haluk Yetiş’in önerisiyle Ankara’da Güneş Matbaası
kiralanmış ve gazete yerine, Ankara’ya, baskıya hazır matris gönderilmeye başlanmıştır. Böylece Akşam,
Ankara’da basılan dolayısıyla Anadolu’da günü gününe satılan ilk İstanbul gazetesi olmuştur.
Bu uygulama 1963 yılında İzmir için de gerçekleştirilmiştir. Ancak bu kentte Yeni Asır’ın sahibi Dinç
Bilgin’in bayileri örgütleyerek direnişi üzerine satışta başarılı olunamamıştır.
Bu arada, Akşam gazetesi giderek sol fikir ağırlıklı bir gazete haline gelmiş; dolayısıyla reklam gelirleri
azalmaya başlamıştır. Oysa okuyucu magazin ağırlıklı gazete istemektedir.
Özel sektör ilanlarının kesilmesine, İnönü Kabinesi’nde Devlet Bakanı olan Malik Yolaç’ın gazeteyle
yeteri kadar ilgilenememesi de eklenince, Akşam tiraj kaybetmeye ve zarar etmeye başlamıştır.
Gazeteye sendikanın girmesi, Günaydın gazetesinin de yayımlanmaya başlaması gibi gelişmeler
üzerine, Akşam, 1971 yılında Türk-İş’e bağlı Basın-İş Sendikası’na satılmıştır.
Bir süre sonra Türk-İş tarafından elden çıkarılan ve resmi ilan gazetesi niteliğine bürünen Akşam, 9
Ocak 1982 tarihinde son sayısını yayımlayarak kapanmıştır.
15.7.4. Milliyet
Milliyet gazetesi, 3 Mayıs 1950 tarihinde Ali Naci Karacan tarafından kurulmuştur. Ali Naci Karacan’ın
başyazarlığını da yaptığı gazetenin ilk kadrosunda, Fatin Fuat, Necdet Baytok, Faruk Demirtaş, Bedirhan
Çınar, Fasih İnal, Michel Perlman, Sacit Öget, Nurettin Demirkol, Kadri Kayabal, Ali İhsan Göğüş, Yılmaz
Çetiner, Mahmut Erhan, Turhan Aytul, Nizamettin Nazif, Tarık Buğra ve Refik Halit yer almışlardır.
Kadroya 4 yıl sonra da yazı işleri müdürü olarak Abdi İpekçi katılmıştır. Böylece başlayan yeni
dönemde, Peyami Safa, Refii Cevat Ulunay ve Ercüment Ekrem Talu da Milliyet’te yazmaya başlamışlardır.
Yeni oluşturulan kadroya daha sonra Hasan Yılmaer ile Turhan Aytul da katılmıştır.
Spor kadrosunun başına Namık Sevik getirilmiş, Necmi Tanyolaç, Halit Kıvanç, Babür Ardahan,
Kahraman Bapçum da aynı serviste görev almışlardır. Gündüz Kılıç, Şükrü Gülesin, Eşfak Aykaç ve Turgay
Şeren de spor yazarı olarak Milliyet’te çalışmışlardır. [381]
Ali Naci Karacan, Temmuz 1955’te ölünce oğlu Ercüment Karacan gazetenin patronu olmuş; Abdi
İpekçi de tam yetkiyle görevini sürdürmüştür. Çetin Altan, 1955 yılında Akşam’dan ayrılarak Peyami
Safa’nın Milliyet’teki köşesini doldurmuş; İlhami Soysal da Ankara bürosunun başına geçmiştir. [382]
Hasan Pulur, 1958 yılında Akşam’dan ayrılarak Milliyet’e geçmiş; aynı dönemde Nail Güreli, Doğan
Heper, Sami Kohen, Halit Çapın ve Mete Akyol da yazı işleri kadrosunda yer almışlardır.
1960’lı yılların başında, Refik Erduran, Bülent Ecevit, Kemal Bisalman, Metin Toker, Mümtaz Soysal,
Burhan Felek, Örsan Öymen ve Zeynep Oral belirli sürelerle gazetede yazmaya başlamışlardır. 1969 yılında
Talat Halman Milliyet’e girmiş, aynı dönemde İsmail Cem de gazetenin yazar kadrosuna katılmıştır.
1 Şubat 1979’da, Abdi İpekçi’nin suikaste kurban gitmesinden sonra, gazete bir süre Turhan Aytul
tarafından yönetilmiştir. Milliyet’in 6 Ekim 1980 tarihli sayısında, “Milliyet’ten Mektup” sütununda, “Bir
yıldan beri Milliyet gazetecilik A. Ş.’nin büyük hissedarı olan işadamı Aydın Doğan’ın şirket adına gazetenin
sahibi olduğu” ilan edilmiştir.
Ercüment Karacan, 11 Ekim 1989’da Los Angeles’da ölmüştür.[383]
15.7.5. Tercüman
Tercüman gazetesi 1954 yılında üç işadamı Semih Tanca, Cemal Hünalp ve İzzet Oruz tarafından
çıkarılmıştır. Gazetenin ilk kadrosunda, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Kadircan Kaflı, Semih Tuğrul, Haldun
Taner ve Murat Sertoğlu yer almışlardır.
Dini dizi yazılarla 160 bin’lik bir tiraja ulaşan gazete, daha sonra madenci Cemal Hünalp’ın eline
geçmiş; o da gazeteyi Vatan’da hissesi bulunan Nihat Karaveli’ye satmıştır. Karaveli gazeteyi
yürütemeyince, Temmuz 1961’de Ragıp Kutman adlı iş adamına 50 bin liraya devretmiştir.[384]
27 Mayıs devriminden sonra gazete çalışanları patrona başkaldırmışlar; 7-8 aylık bir direnişten sonra,
Sıkıyönetim Komutanlığı’ndan gelen bir binbaşının hak vermesi üzerine, gazete yönetimi çalışanların eline
geçmiştir.
Bu gelişmeden sonra kendilerine destek arayan gazete çalışanları, Kemal Ilıcak’ı bulmuşlardır. O
yıllarda esnaf derneklerinin sahibi olduğu “Türkiye Birlik” adlı haftalık gazeteyi yayımlamakta olan Ilıcak,
gazeteyi 30 bin liraya satın almıştır.
Tercüman daha sonra, milliyetçi, muhafazakar yayınlarıyla Adalet Partisi ve Doğru Yol Partisi’ni
destekleyerek, 300 binin üzerinde tirajlara ulaşmıştır. Bu gelişmelere rağmen, SSK’ya olan borcu 8.5 milyar
liraya yükselen Tercüman gazetesine ait bir arsanın, değerinin çok üzerinde bir fiyatla ilköğretim sendikasına
(İlksan) satıldığının ortaya çıkması üzerine, Kemal Ilıcak 9 Nisan 1993 tarihinde geçirdiği kalp krizi sonucu
ölmüştür. Gazete de bir süre sonra kapanmıştır.
15.7.6. Günaydın-Tan
26 Kasım 1968 günü Haldun Simavi tarafından yayın hayatına katılan Günaydın gazetesi, 20 yıl sonra
27 Kasım 1988 günü, Kıbrıslı İşadamı ve Londra’da kurulu Polly Peck şirketinin patronu Asil Nadir’e
satılmıştır.[385]
1991 yılında Nadir’in Londra’daki işleri bozulunca, Günaydın ve Tan gazetelerinde çalışanlar 8 aylık
maaş, ikramiye ve yaklaşık 50 milyar lira tutarındaki kıdem tazminatlarını alamadıklarından direnişe
geçmişlerdir. Daha sonra icraya başvurulmuş; Günaydın çalışanları yönetime el koyarak “Yeni Günaydın” ile
“Süper Tan”ı yayımlamaya başlamışlardır.
Söz konusu gazeteleri, önce Mustafa Süzer, sonra Selahattin Beyazıt, daha sonra da Ahmet Özal satın
almak istemişler; ancak anlaşma sağlanamamıştır.
Haziran 1993’te her iki gazete, Kutman Yayımcılık A.Ş. Adına Bekir Kutmangil adlı bir işadamına
satılmıştır. Kutmangil vurularak öldürülmüş; gazete de bir süre sonra yayınına son vermiştir.
15.7.7. Güneş
Güneş gazetesi, 19 Şubat 1982’de işadamı Ömer Çavuşoğlu ve Ahmet Kozanoğlu ile gazeteci Güneri
Civaoğlu tarafından kurulmuştur. Yayın Yönetmenliğini Güneri Civaoğlu’nun yaptığı gazete, yoğun reklam
kampanyalarıyla kısa sürede yüksek tirajlara ulaşmıştır.
Hisse senetlerinin el değiştirmesi sonucu gazete, 1 Ocak 1984’te İşadamı Mehmet Ali Yılmaz’ın eline
geçmiştir. Mehmet Ali Yılmaz, bir süre sonra gazeteyi 80 milyon dolara Asil Nadir’e satmış; o da ekonomik
krize girdiğinden, gazete 6 Mart 1992 tarihinde yayınına ara vermiştir.[386]
15.7.8. Dünya
Dünya Gazetesi, 1 Mart 1952’de siyasi günlük gazete olarak yayımlanmaya başlamıştır. Kurucusu ve
başyazarı Falih Rıfkı Atay’dı.
Dünya gazetesinin tirajı 1970 yılının ilk aylarında belirli ölçüde düşmeye başlamış; bu durum
ekonomik sıkıntılar yaratmıştır. 20 Mart 1971 günü başyazar Falih Rıfkı Atay’ın ölümü, sıkıntıları daha da
artırmış ve gazete 1974 yılının sonunda Ankaralı işadamı İhsan Altınel’e satılmıştır.[387]
Dünya 1979’da Hürriyet’e devredilmiş; 1981’de Nezih Demirkent gazeteyi aldıktan sonra Dünya bir
ekonomi gazetesi olmuştur.
16. YEREL BASIN
Yerel basın, ülkenin çeşitli yörelerinde, özellikle büyük kentler dışındaki yerleşim birimlerinde, il, ilçe
ve beldelerde, günlük, haftalık ya da daha fazla aralıklarla yayımlanan, yayımlandıkları yörenin haberlerini
veren, sorunlarını dile getiren, halkın isteklerini ilgililere aktarmayı hedefleyen yazılı basın organlarıdır.[388]
Yerel basın, “Yalnızca belirli bir bölgede yayımlanan ve okunan, ulusal haberlerden farklı olarak yerel
haberlerin ve konuların yer aldığı gazeteler” ya da “Genel olarak bir kasaba ya da kentte yaşayan insanları
ilgilendiren haberlerin yer aldığı ve o kentte yayımlanan gazete” olarak da tanımlanmaktadır.
Yerel (yöresel) basın, Türk kamuoyunda “Anadolu basını” ya da “taşra basını” olarak da
adlandırılmaktadır. Genel bir anlatımla yerel basın, sınırları dar ve tanımlanmış bir yörede, (kasaba, kent ya
da bölge) yöre halkını bilgilendirmeye, eğitmeye, eğlendirmeye, böylece kamuoyunun serbestçe oluşmasına
katkıda bulunmaya çaba gösteren kitle iletişim araçlarıdır.[389]
Basın tarihi incelendiğinde görülmektedir ki, gazetelerin çok büyük bir bölümü yerel olarak doğmuş;
bazıları ekonomik ve teknolojik gelişmelerden yararlanınca, yerel özelliklerini terk ederek ulusal, hatta
Avrupa’daki bazı gazeteleri hatırlamak gerekirse uluslararası olmuşlardır. Örneğin bugün ulusal nitelik
taşıyan, hatta Avrupa’da bile baskı yapan birçok Türk gazetesinin, İstanbul dışına gerçek anlamda dağıtım
yapmaları, ancak 1960’lı yılların başlarında gerçekleşmiştir.
16.1. Yerel Basının İşlevi
Basın, giderek küçülen dünyada uluslararası bir boyut kazanırken, ulusal ve yerel basın da bu
uluslararası yapılanmanın bir parçası olarak etkinliklerini olanca güçleriyle sürdürme çabasındadırlar.
Sınırların bile kaldırılma eğilimine girildiği dünyada toplumlar, bütün bir gün boyunca, yüzlerce
kanaldan gelen haberlerle artık dünya vatandaşlığını yaşamaktadır.
Küreselleşme, hangi alanda olursa olsun, ekonomiden sanata, bilimden iletişime herhangi bir çalışmada,
üretimde, yapımda, dünya çapında geçerliliği, ağırlığı, öncülüğü olan normların, ölçütlerin dikkate alınması
ya da etkili hale gelmesi, benimsenmesi; dünyaya açılarak yerelliğin, ulusallığın reddedilmeksizin dışına
çıkılması ve evrensellikle bağdaştırılması, birleştirilmesidir.[390]
“Malların, sermayenin, hizmetlerin enformasyonun ve emeğin tek tip düzenleme altında dünya çapında
dolaşımı ve bunun giderek anındalaşmaya yönelmesi” ya da başka bir tanımla “Dünya’nın tek bir mekan
haline gelmesi süreci” olarak da açıklanmaya çalışılan toplumlararası bütünleşme, özellikle kitle iletişim
araçlarından aktarılan haberlerde, görüntülerde yaşanmaktadır. Ancak her toplum, tüm bütünleşme
görüntülerine rağmen kendi kimliğini, varlığını, kültürünü ve yaşam biçimini de koruma içgüdüsüyle
davranmaktadır.
Yerel basın, yayımladığı haberler, fotoğraflar, ele aldığı sorunlar, kentin gereksinimleri, kentteki kültürel
ve sosyal etkinliklere ilişkin aktardığı bilgilerle bireye “yaşanan yer” duygusunu, yaşadığı yerin bir parçası
olduğu düşüncesini kazandırmaktadır.
Bu nedenlerle hemen hemen tüm gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde, kitle iletişim araçları iki yönlü
bir ilerleme süreci içine girmişlerdir. Bir bölümüyle sınırları aşan bir bütünleşme süreci yaşanmakta; öte
yandan da hemen hemen her kent, her kasaba, hatta her semt, her mahalle yerel gazeteye, radyoya sahip
olmak istemektedir.[391]
Bu gelişmeler çerçevesinde basın, ister yerel, ister bölgesel, ister yaygın (ulusal) olsun, ortak işlev,
görev ve sorumluluklara sahiptir. Ancak bu görev ve sorumluluklar, gazetelerin nitelikleri ya da özellikleri
nedeniyle göreceli olarak değerlendirilemez. Bu nedenle, yerel gazetelerin işlevleri, görevleri ve
sorumlulukları, en az yaygın basın kadar önemlidir.
Bunun somut kanıtı da birçok Avrupa ülkesindeki yerel-bölgesel basının toplam tirajının, yaygın basının
toplam tirajından birkaç kat fazla olmasıdır. Bu belirleme şöyle değerlendirilmelidir: “Anılan ülkelerde halk,
yaygın basından daha çok yerel-bölgesel basına ilgi ve gereksinim duymaktadır.”[392]
16.2. Yerel Basının Temel Özelliği
Genelde, ulusal ya da uluslararası kitle iletişim araçları, bireylere düşünemedikleri, ulaşamadıkları
dünyayı sunarken, onların içinde yaşadıkları sorunları çözememekte ve toplum üyeleri kendi sorunlarıyla baş
başa kalmaktadır.
Yerel basının temel özelliği ise yayımlandığı yörede, bireylerin sorunlarını çözmelerine yardımcı olmak,
bireyler arasındaki ilişkilerin olumlu yönde gelişmesini sağlamak, yerel düzeydeki kamuoyunun oluşmasına
katkıda bulunmak ve bu arada yerel yönetimleri bir ölçüde denetleyerek, eleştirerek kamu görevi yapmaktır.
Bunun için yöre halkının değerlerini tanımak çok önemlidir. Çünkü hiçbir yaygın basın gazetecisi ya da
çalışanı, yöre halkını yerel basın çalışanı kadar tanıyamaz. Bu çok önemli bir özelliktir. Yörenin özelliklerini
en ince ayrıntısına kadar yörenin gazetecisi, yerel gazeteci bilir. Yaygın gazetecinin bunları bilemediği de
zaman zaman aktarılan yanlış bilgi ve yorumlardan ortaya çıkmaktadır.[393]
Yerel basın bölgenin ve bölgede yaşayanların her türlü sorununu ve bu sorunların karşısında
üretilebilecek çözüm önerilerini gündeme getiren, tartışan, yerel yönetim ile merkezi yönetim arasında köprü
işlevi gören, halkın gözü kulağı olduğu kadar, yerel yönetimin dili de olabilen bir işleyişle, kişileri
küreselleşme girdabından biraz olsun alıkoymaktadır. Aslında yerel basın, bir yönüyle ülke basınına
malzeme sağlamakta, onları uyarıcı görevler görmekte, onlara yardım ortamı hazırlamaktadır.
Günümüzde yerel basın, yöre halkının kültürel kimliğini korumak, haklarına sahip çıkmak, yöreye
saygın bir konum kazandırmak görev ve yükümlülüğünü de üstlenmektedir.[394]
Çünkü birey, yerel ilişkilerle yaşadığı çevreye, kültüre ve topluluğa daha yakın bir bağlılık ve ortaklık
duygusuyla yaklaşmaktadır. Bu noktada da yerel basın, bireyin yöresel yaşamındaki en büyük yardımcısı ve
başvuru kaynağı olmaktadır.
Yerel basın, doğrudan bölge halkıyla iç içe yaşadığı için, bölgede gelişen olaylara çok daha yakındır.
Bölgeyi ve bölge halkını iyi tanır. Yerel halk, kendi gazetesinde kendi sorunlarını, gelişmelerini, sesini,
yüzünü görür, Kendisiyle ilgili her şeyi daha yakından izler; olaylara daha yakından sahip çıkar.
Yöre halkının moral kaynağı olan yerel basın, bireylerin, çevreleriyle ve kendileriyle barışık, ilgili,
bilgili ve yetkilileri yönlendirici yaşamalarını sağlamakla yükümlü, dolayısıyla da çok önemli bir görevi
üstlenmiş bir kurumdur.
İletişimin çevre koşulları içinde, yerel gazeteler bir anlamda yerel halkın kulağı, gözü ve sesidir. Bu
gazeteler halkın kimi zaman günlük yaşamını düzenler. Bu nedenlerle modern yerel gazeteler, kitle iletişimi
açısından toplumun en öncelikli araçlarıdır.[395]
Yerel gazeteler, zaman zaman devlet temsilcileri ile kamu yetkililerinin, kullanım ve propaganda aracı
olarak görülseler de aslında yörede yönetenlerle yönetilenler arasında bir köprü durumundadırlar. Yerel
kamuoyunun temel iletişim aracı olan yerel basın, yöredeki kamusal çalışmaların, yatırımların,
uygulamaların da denetçisi konumundadır.
Çünkü küçük kentlerde, yabancılaşma büyük kentlerdeki gibi olmadığından, gazeteci, yakın
çevresindeki gelişmelerle daha bir ilgilidir. Çünkü yoğun bir küreselleşmenin yaşandığı günümüzde, bir
yandan yerel ve yöresel kalma eğilimi de gelişmektedir. Bireyler “zorunlu dünya vatandaşı” olurken, yerel
bağlarını koparmanın kendilerini yalnızlığa sürükleyeceği bilincini taşımaya başlamışlardır. Bir yandan da
siyaset ve yönetimdeki merkeziyetçilik terk edilmeye başlanmıştır.
16.3. Yerel Basının Öteki Özellikleri
Yerel basın (Anadolu Basını) denilince ne anlaşılmaktadır? Kimilerine göre makaslama ya da masa başı
haberlerle, resmi ilan için yayımlanan, sayfalarında pek önemli bir şey bulunmayan, çevrede yankı
uyandırmak amacıyla yapılan baskı çalışmalarıdır.
Kimilerine göre ise Anadolu Basını ve mensupları, kişisel çıkarlar yerine, ülke ve ulus çıkarlarını ilk
planda tutarak, kendi aralarında örnek olmuş; olmaya devam eden gazeteler ve gazetecilerden meydana
gelmektedir.[396]
Yerel sorunları objektif ve doğru bir biçimde dile getirerek sağlıklı bir kamuoyu oluşturabilen, yörenin
sesini yansıtabilen, toplumsal, ekonomik, kültürel ve siyasal gelişmeleri yöre halkına aktarabilen gazeteler,
Anadolu Basını’nın önemli bir bölümünü oluşturmaktadır.
16.3.1. Ulusal Özellik
Anadolu Basını, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunda, önemli görevler üstlenmiş bir basındır. Bu
görevleri yerine getirirken, ulusal birlik ve bütünlük ilkesinden asla taviz vermemiştir. Nitekim Atatürk,
Anadolu Basını’nı, üstlendiği yüce görevi başarmasından ötürü, “fazilet adaları” olarak adlandırmıştır.[397]
Bu yönüyle yerel basın, demokrasi anlayışının yerleşip kökleşmesinde, çok partili parlamenter rejimin
ve katılımcı demokrasinin tabana yayılmasında kamu görevi yapmış ve yapmaktadır.
16.3.2. Yapısal Özellik
Anadolu Basını, Türk toplumunun ekonomik, siyasal, sosyal ve kültürel özelliklerini yansıtan bir ayna
gibidir. Anadolu basınında, Türk aile düzenini, geleneğini, Anadolu’daki ekonomik felsefeyi, toplumsal
düzeni, hayat tarzını iki açıdan görmek mümkündür.
1- Yerel Basın’ın bir bölümü, miras yoluyla babadan oğula geçen gazetelerden oluşur. Bu gruptakiler,
çağdaş teknolojiye kendini uyarlayamamış; eski yöntemlerle dizilip basılan, iki ya da üç kişinin çalıştığı, 50150 arasında satışı olan, resmi ilan gelirleri ve matbaada yapılan yan işlerle ayakta durmaya çalışan
geleneksel gazetelerdir.
2- Bu gruptakiler ise ofset basılan, bazıları da bölgesel olan gazetelerdir. Önceleri Babıali sermayesi
tarafından satın alınan ya da kurulan bu gazeteler, daha sonra yerel sermayenin eline geçmiştir. Örnek olarak
Adana, Bursa, Kocaeli, Sakarya, Konya ve Trabzon’da yayımlanan bazı gazeteler gösterilebilir. Bu gazeteler,
sahip oldukları teknoloji ve ulaştıkları yüksek tirajlarla kamuoyu yaratmakta etkin bir rol oynamakta; zaman
zaman da siyasal ve ekonomik baskı aracı olarak kullanılmaktadırlar.
Anılan kentlerde basılan 13 ofset gazetenin toplam tirajı 200.000’i bulmaktadır. Bu rakam Anadolu
Basını’nın toplam tirajının yaklaşık 1/4’üdür.
Anadolu’da yayımlanan gazetelerde toplam 2.500 kişinin çalıştığı varsayılmaktadır. Oysa 13 ofset
gazetede çalışanların sayısı 500 dolayındadır. Bu şaşırtıcı verilere rağmen, yerel basın işlevini aksatmadan
sürdürmektedir.[398]
16.3.3. Siyasal Özellik
Anadolu gazeteleri, siyasal örgütlenmelerde, çoğu zaman siyasal partilerin temel alt yapılarını
oluşturmaktadırlar. Anadolu gazetelerinin sahipleri ve yöneticileri, genel olarak yörelerinin toplum liderleri,
toplumsal ve siyasal güç odakları konumundadırlar. Bu gerçeğin bir kanıtı da siyasal tansiyonun yükseldiği,
siyasallaşma sürecinin hızlandığı dönemlerde yayımlanan gazete sayısının artmasıdır. Bu çerçevede, Türk
toplumunun siyasallaşma süreciyle Anadolu Basını’nın sayısal artışı arasında doğrudan bir ilişkiden söz
etmek mümkündür.
16.4. “Yerel”e Yöneliş
Türkiye’de de merkezi ekonomik, siyasi, kültürel, sanatsal ve iletişimsel anlayış terk edilerek, merkezde
toplanmış yetkilerin ülkenin ve çağın koşullarına uygun olarak, yerel yönetimlere kaydırılması gerektiği
düşüncesi ağırlık kazanmaktadır.
Türkiye’de artık, bölgesel yönetimlerin, meclislerin ve ekonomilerin ön plana çıkarılması tartışılmakta,
bu konuda çeşitli tasarılar hazırlanmaktadır.
Çünkü Türkiye’de yaşanan önemli tıkanıklıkların başında, yerel anlamda büyüyen sorunlara, merkezin
hemen hiçbir şekilde yetişememesi, büyüyen yerel sorunları çözememesi, bu sorunları çözememenin yanı
sıra bu sorunlarla uğraşırken hem parasal hem de zamansal kaybına uğraması yatmaktadır.
Bu nedenlerle artık yerel yönetimlerin öncülüğünde, her kentin ve bölgenin kendi yatırımlarını ve
gereksinimlerini gidermesi, sorunlarını çözmesi gerekmektedir.
Bu anlamda yerel yönetimlerin artık çağa ve ülkenin gereksinimlerine göre, nitelikli kadrolarla, akılcı ve
işlevsel organizasyonlarla, parasal kaynakları güçlendirilmiş bir yapıya sahip olmaları gerekmektedir.
Nitekim 1996 Haziran ayında İstanbul’da düzenlenen, “Birleşmiş Milletler Konferansı, Habitat II. Kent
Zirvesi, Türkiye Ulusal Rapor ve Eylem Planı”nda, yerel yönetimlerin geliştirilmesi için ortaya atılan bir dizi
önlem arasında şunlar dikkat çekicidir:
“Tüm ülke mekanı, hiçbir boşluk bırakmayacak biçimde kentsel alanlar ve onların hizmet ettiği kırsal
kesimleri de içeren yerel yönetim ağıyla kaplanmalıdır.
Böyle bir yerel yönetim sisteminin güçlü kılınabilmesi için, yetki alanının genişletilmesi gerekir. Bu
genişletmekte, ‘subsidiarity’ (hizmetin en yakın yönetim biriminde üretilmesi) ilkesi esas alınmalıdır.
Yerel yönetimlerin yetkilerinin geliştirilmesi demokrasinin kalitesinin gelişmesini otomatik olarak
sağlamaz. Yerel yönetimlerin yetki alanlarının genişletilmesinin demokrasiyi geliştirici bir etki yapabilmesi
için saydam ve etkili bir denetim ve ahlak hesap verme mekanizmasının kurulması, katılımcı süreçlerin
geliştirilmesi ve bu konuda kurumsal kanalların açılması gerekir.”
Aynı raporun bir başka maddesinde de “Yerel yönetimlerin yeniden düzenlenmesinde, yerel yönetimler
ile halk arasında yakınlaşmayı sağlamak, yönetime doğrudan katılma ve denetim olanaklarını artırmak,
yerel yönetime temel dayanak noktaları oluşturmak, halkla yüz yüze ilişkileri, bilgi alış verişini geliştirmek
amacıyla “mahalle” bir ilk basamak yerel yönetim birimi olarak, yeni bir işlevsel yapıya
kavuşturulmalıdır.” denilmektedir.[399]
Görüldüğü gibi, ABD ile Avrupa ülkelerinden çok geç olsa bile Türkiye’de “yerel”e yeniden yönelişin
girişimleri başlatılmaktadır. Ekonomik ve toplumsal gelişmenin yanı sıra bu girişimler de yerel gazeteciliğe
büyük bir ivme kazandıracaktır. Çünkü yerel basın, ülkenin gelişmesine koşut bir biçimde büyümektedir.
Örneğin, Avrupa’nın en gelişmiş ülkesi sayılan Almanya’da, 414 yayınevi tarafından basılan 1.617
gazetenin toplam tirajı 30 milyon adedi bulmaktadır. Bu miktarın yaklaşık 20 milyon adedini yerel
gazetelerin tirajı oluşturmaktadır. Yapılan bir araştırmaya göre, bu ülkede her yerel gazete, günde en az 3 kişi
tarafından ortalama 28 dakika okunmaktadır.[400]
16.5. Yerel Basını Teşvik Eden Etkenler
Toplum yaşamında, yerel gazetelerin çok önemli işlevleri vardır. Bu gazeteler yayımlandıkları kentlerin,
hatta ilçelerin insanlarıyla iç içedir, hatta onlardan bir parçadır. O kentin bütün sorunları içinde yoğrulmakta
ve okur-gazete ilişkisi çoğu kez, aile yakınlığı ve ilişkileri boyutlarına kadar varmaktadır. Ulusal gazeteler
için böyle bir şey söz konusu değildir.[401]
Bu nedenlerle yerel basın çeşitli ülkelerde, değişik etkenler nedeniyle doğup gelişmiştir. Bu etkenleri
şöyle sıralamak mümkündür:
16.5.1. Coğrafya
Birçok ülkede geniş toprak alanları, yerel basının doğuş nedeni olmuştur. Uzaklık, içine kapanmanın,
sorunlara yerel çözümler aramanın nedenlerinden biridir. Birey yaşam hırsını, tutkusunu, kendi kurmak
zorunda olduğu küçük dünyada tatmin etme yoluna gitmiş; iletişim gereksinimini de kendi çözümlemiştir.
Bu arada uzaklığın yanı sıra ülkelerin topografik yapılarındaki olumsuzluklar da yerel basının
gelişmesine olumlu katkılarda bulunmuştur. Geçit vermez yüksek dağların, ABD’de kablolu televizyonun
gelişmesini körüklediği, bilinen bir gerçektir.
16.5.2. Ekonomi
Türkiye’de de son yıllarda belgelendiği gibi, ekonomik gelişme yerel basını teşvik hatta deyim
yerindeyse tahrik etmektedir. Gelişen ekonomiler, bilgiye ulaşma gereksinimini doğurmakta; satın alma
gücünün yükselmesi tirajları artırmakta; artan tirajlar da yeni ürünlerin tanıtılmasında aracı olmaktadır.
Bursa, Adana, Eskişehir, Gaziantep, Kocaeli, Sakarya, vs. gibi ekonomik açıdan gelişmiş kentlerde,
içerik ve kalite açılarından ulusal basını aratmayacak gazetelerin yayımlanmakta olduğu herkes tarafından
bilinmektedir.[402]
16.5.3. Siyaset
Yerel gazete yayımlanmasını teşvik eden etkenlerin en önemlilerinden biri de siyasal görüş ayrılıklarıdır.
Belirli kişi ve gruplar, yörede kendi siyasal görüşlerini yaymak amacıyla gazete yayımlamakta ya da daha
önce yayımlanmakta olan gazeteler belirli görüşlere yönelmektedir.
Ülkede demokratik yaşamın yerleşmesi için gerekli olan bu tür davranışlar, militanlığa varmadığı
sürece, sağduyuyla karşılanmaktadır. Çoğulcu demokrasilerin en önemli koşulu, siyasal görüşlerin,
dolayısıyla siyasal partilerin varlığıdır. Yerel düzeyde, çeşitli siyasal görüşleri yansıtan gazeteler de bu açıdan
demokrasinin yerleşmesine katkıda bulunmaktadır.
16.5.4. Bölgecilik
Yerel basını bir ölçüde teşvik eden etkenlerden biri de bölgeciliktir. Belirli yöre ve bölgelerin,
komşularıyla ekonomik rekabetleri toplumsal sonuçlar da doğurmaktadır. Bu açıdan gazeteler, yöresel ve
bölgesel rekabeti körüklerken, gerçekleştirdikleri iletişimle de ekonomik atılım ve uygulamalar için gerekli
verileri sağlamaktadır. Bu alanda spor kulüpleri ve onlara ilişkin haberlerle doldurulmuş spor sayfaları da
bölgesel rekabet ve gururun birer simgesi olmaktadır.
16.5.5. Kültürel Farklılık
Kültürel farklılık birçok ülkede, yerel gazeteciliğin gelişmesini adeta zorlamıştır. Gelenek ve
göreneklerini kaybetmek istemeyen, aksine bunları gelecek nesillere aktarmayı düşünen bireyler, bu konuda
en kolay çözüm olarak gazete yayımlamayı görmektedirler.
Gazete, kitaba oranla daha pratik bir araç olduğu için de az ya da orta derece eğitilmiş topluluklar
tarafından yeğlenmektedir. Böylece kültürel değerlerini kaybetmemeye çalışan kişiler, bu amaçla çıkarılan
gazetelere özel bir ilgi duymaktadırlar.
16.5.6. Etnik Farklılık
Türkiye’de yerel basın, yöredeki sorunları Devlet’e, Devlet’in hizmetlerini de vatandaşa duyuran,
Atatürk ilkelerini, ülkenin bölünmez bütünlüğünü, laik cumhuriyeti, demokratik parlamenter rejimi daima
korumuş ve savunmuş bir yapıyla, bugün de hizmetini ve görevini yürütmektedir.[403]
Ancak, etnik farklılık, yine yerel, yöresel gazeteciliğin ortaya çıkış nedenlerinden biridir. Ülke
bütünlüğüne saygılı yurttaşların, salt kökenleri nedeniyle belirli değerlere sahip olmaları ve bunları ısrarla
sakınmaları, birçok ülkede merkezi hükümet tarafından gösterilen hoşgörünün yanı sıra desteklenmektedir
de.
16.5.7. Okuma Alışkanlığı
Okuma alışkanlığı ülkeden ülkeye, ulustan ulusa değişmektedir. Düzeyli bir eğitimle pekiştirilen bu
alışkanlık, birçok ülkede çok sayıda çeşitli yayının ortaya çıkmasına ve en önemlisi bunların yaşamasına
neden olmaktadır.
Okuma alışkanlığı yalnızca ekonomik güce bağlı değildir; bir Devlet politikasıdır. Birçok ülkede Devlet,
çalışanına okuyacak bir şeyler satın alması halinde, zorlanmayacak düzeyde ücretler ödemekte ya da
doğrudan ve dolaylı bir biçimde destek yöntemleriyle vatandaşlarının kültür değerlerini paylaşmasını
sağlamaktadır.
Bu nedenle yabancı ülkelerin birçoğunda çeşitli gazete ve dergilerin yanı sıra yerel ve yöresel yayınlar
da çok kolayca müşteri bulabilmektedir.[404]
16.5.8. Teknolojik Gelişme
Teknolojik gelişme, özellikle kitle iletişim araçlarının üretiminde büyük kolaylıklar sağlamıştır.
Dolayısıyla iletişime ilgi, elde olmayan nedenlerle ertelenmemektedir.
Yazı, dizgi, baskı teknik ve yöntemleri, bir yandan kolaylaşırken bir yandan da yaygınlaşmıştır. Gazete
sabahın erken saatlerinde, gerekli haberlerle okuyucuya sunulmakta, isteyen artık bilgisayar ve printer’ı
sayesinde “gazetecik” basabilmektedir. Türkiye’de bile hemen her ilçenin birkaç radyosu, her ilin ise bir-iki
televizyonu bulunmaktadır. Bu gelişmeler de yerel ve yöresel basına olumlu katkılar sağlamıştır.
16.6. Yerel Basının Temel Sorunları
Yerel basının gelişmiş olması ve güçlenmesi, yerel iletişimi artırmakta, bu iletişim yerel yönetimi
etkilemekte, bu da yerel demokrasinin, yerel demokratik yönetimin güçlenmesine ve halk tarafından
benimsenmesine yardımcı olmaktadır. Kitle iletişiminin en son etkinliğini ve yararını, yerel basın yoluyla
görmek mümkündür.[405]
Çağdaş ve demokratik iletişim kavramları açısından azgelişmişlik sürecini yaşamakta olan Türkiye’de yerel basının sorunları, yaygın basının sorunlarına, birçok
yönde benzer özellikler göstermektedir.
Gazete okuma oranının düşük olması, halkın isteklerine cevap verilememesi, yetersiz tirajlar, teknolojilerden akılcı bir biçimde yararlanılamaması, niteliksiz işçi
çalıştırılması, çalışanların eğitimine önem verilmemesi, satışı artırmak için içerik iyileştirmesi yerine magazin haberlerinden ve promosyon kampanyalarından medet
umulması, günümüzde yerel basının da gelişmesini, iyileşmesini önleyen temel etkenlerdir.
Buna, devlet kurum ve kuruluşlarının yerel basına yönelik ilgi eksikliği eklenince, yerel basın yıllardır,
kendisine değer verilmeyen, ciddiye alınmayan, sorunlarına çözüm üretilmeyen bir konumda kalmıştır.
16.6.1. İlgi Yetersizliği
Bir anlatıma göre, vilayet gazeteleri sonrası mahalli basın, yerel basın, taşra basını, yani Anadolu Basını,
Anadolu insanının gören gözü, konuşan ağzı, işiten kulağıdır. Anadolu basını devletle vatandaş arasında
diyalog kurulmasını kolaylaştıran bir köprüdür.
Ancak, 7 Haziran 1920’de kurulan Matbuat Umum Müdürlüğü, (Basın-Yayın ve Enformasyon Genel
Müdürlüğü) yerel basını ancak 1974 yılında hatırlamış ve aynı yıl “Anadolu Basını Özendirme Yarışması”
düzenlemiştir. Aynı yıl ayrıca genel müdürlük bünyesinde, Anadolu Basını Şube Müdürlüğü kurulmuştur.
Anadolu Basını Özendirme Yarışması başlarda, 1- Mahalli Haberler, 2- Türk Dili, 3- Fıkra-Makale, 4Mizanpaj, 5- Dizgi Yanlışı En Az Gazete, dallarında yapılırken, bunlara 6- Röportaj, 7- İnceleme-Araştırma
eklenmiş, ayrıca 8- Büyük Jüri Özel Ödülü konulmuştur.
Bu arada Anadolu Basını Bölge Toplantıları başlatılmış; yerel basına, zamana bağlı olmayan bazı
klişeler ve yazılı doküman gönderilmiştir. Bu gelişmeler çerçevesinde, 1977 yılında Anadolu Basın Birliği
kurulmuştur. Ancak bu kuruluş kendisinden beklenen etkinliği gösterememiştir.(Bu birliğe halen 500’ün
üzerinde gazete, 1000 dolayında gazeteci üyedir.)[406]
16.6.2. İstanbul Gazetelerinin Bölge Sayfaları
Ulaşım olanaklarının artması, modern teknolojinin kullanılması, gazete hazırlama ve basma sürelerinin
kısalması, kültürel gelişme nedeniyle gazetelerin içeriklerinin çeşitlenmesi, yeni dağıtım sistemlerinin
kullanılması gibi nedenlerle, ulusal gazetelerin bölge sayfaları hatta ekleri yapmaya başlamaları, Anadolu
Basını’nı olumsuz yönde etkilemiştir.
Bu gelişmeler yerel basını daha değişik biçimlerde yayımlanmaya zorlamış; buna ayak uyduramayanlar
kapanmış; bir bölümü de resmi ilan desteğiyle ayakta durmayı başarabilmişlerdir.
Bir süre sonra, sayfa sayıları sınırlı kalan Babıali gazeteleri, taşra haberlerine yer vermemeye
başlayınca, yerel basın, Anadolu’da kitle iletişiminin sağlanması ve kamuoyu oluşturulması açılarından
yeniden önem kazanmaya başlamıştır.
Bu oluşum ayrıca, bazı yörelerde, ileri teknik kullanan yeni yerel ya da bölgesel gazetelerin
yayımlanmasına da ortam hazırlamıştır.
16.6.3. Aksaklıklar
Ancak, içeriğin yetersizliği, haberlerin niteliksizliği ve çeşitsizliği açılarından daha önce yaşanan kısır
döngüden kurtulmak gerekmektedir. Bunun yanı sıra günümüzde yerel gazetelerin, geniş bir dağıtım (köylere
kadar) uygulayamamaları, satış için de tezgaha çıkamamaları, evlere girememeleri, önemli bir sorun olarak
kalmıştır. Bu sorunların belirli bir süreç içinde aşılması, en azından bunun için çaba gösterilmesi, Anadolu
Basını’nın etkinliğini daha da artıracaktır.
Anadolu Basını geçmişiyle öğünen, ancak geçmişindeki büyük başarılara, yer yer ve zaman zaman
gölge düşüren bir kurumdur. Bazı çevrelere göre, “Anadolu Basını’nda birçok şey yalan beyanın üzerine inşa
edilmiştir.”
Gazetelerle ilgili olarak valiliklere verilen, onlar tarafından da merkeze ulaştırılan bilgilerin %85’i
yanlış ya da gerçek dışıdır. Devlet’in Anadolu Basını’na tahsisli kağıt verdiği dönemlerde, ayda 500 kilo
kağıt kullanmayan gazetelerin büyük bölümünün, 7-10 ton kağıt çekerek, bunları el altından karaborsada
pazarladıkları çok kişi tarafından bilinmektedir.[407]
16.6.4. Naylon Kadrolar
Anadolu’da yayımlanan gazetelerin önemli bir bölümünün sahip ve yazı işleri müdürlerinin soyadları
aynıdır. Kadrolarında yer alan fikir işçilerinin büyük bölümü ise gazete sahiplerinin ya yakını ya da
işyerlerine çalıştırdıkları kalfalar, mürettiplerdir. Bunları fiilen gazetecilik yapmadıkları genelde bilinir.
Ayrıca, gazete sahipleri bu kişiler için beyanname imzalayarak, sarı basın kartı almalarına öncülük
etmektedirler.[408]
Bazı gazete sahipleri, fiilen gazetecilik yapmayan kişilerin primlerini 30 günden değil, 5-10 günlük
gösterebilmektedirler. Bazı gazete sahipleri de gazetelerine yazı yazmayan kişileri, yazı yazmış gibi
göstererek telif ücreti ödediklerini beyan etmekte ve bunları gider olarak hesaplarına işletmektedirler.
16.6.5. Yetersiz Altyapı
Anadolu’da gazete sahiplerinin bir bölümü, gazete yayımlamak için herhangi bir alt yapıya gerek
duymamaktadırlar. Matbaadaki mevcut baskı ve dizgi sistemiyle gazete yayımlamanın mümkün olacağına
inanan matbaacı, resmi ilan gelirlerini öngörerek, giderlerle denk gelecek bir sistemi hesaplamakta ve işe
koyulmaktadır.
Gazetenin tek geliri resmi ilanlar ile kongre, tüzük ve zayi ilanlarıdır. Bu nedenle de her şeye rağmen
gelirin önemli bir bölümünü oluşturan resmi ilanların kapsamının genişletilmesi, koşullarının hafifletilmesi,
fiyatlarının artırılması, yerel basın sahipleri tarafından sık sık önerilmekte, bazen de Basın İlan Kurumu
Genel Kurulu’nu ya da Yönetim Kurulu üyelerini etkilemek amacıyla siyasal baskılardan medet
umulmaktadır.[409]
Ancak yine de 1960’lı yılların ortasında Türk basınında başlayan ofsete geçiş süreci geç de olsa, sınırlı
sayıdaki gelişmiş illerde yayımlanan bazı yerel gazeteler tarafından benimsenmiştir. Hatta yine aynı
örneklerde, dizgi ve mizanpaj işlemleri, bilgisayarda gerçekleştirilmektedir. Ne yazık ki bu örnekler,
Anadolu’daki yerel basının temsil etmemektedir.
16.6.6. Resmi İlan Pastası
Bir matbaacı gazete yayınlayarak, gazetenin avantajıyla resmi kuruluşlardan matbaa işini alma şansını
yakalayınca, öteki matbaacılar da aynı yöntemi uygulamaya başlamaktadırlar. Sermaye gücünden yoksun
olan bu gazeteler, bir süre sonra Basın İlan Kurumu tarafından dağıtılan resmi ilan alınca da bu işi yapmaya
heveslilerin sayısı çoğalmaktadır.
Gazete sayısının artışındaki ikinci temel neden, il ya da ilçelerde ortaya çıkan siyasal görüş
ayrılıklarıdır. Kendi siyasal görüşü ya da mensubu olduğu siyasal parti adına propaganda yapabilmek
amacıyla yayımlanan yerel gazete sayısı azımsanmayacak düzeydedir.[410]
Böylece gazete sayısı artınca, resmi ilan pastasından düşen pay küçülmekte ve yeni darboğazlara
girilmektedir. Bu arada, sarı basın kartını kaybetmek istemeyen matbaacı, gazetenin yayımını sürdürmekte;
zarar etmeye başlayınca da “Anadolu Basını’nı Devlet korumalıdır.” diyerek Devlet’i göreve çağırmaktadır.
[411]
16.6.7. Eski Makine Parkı
Anadolu’da tipo baskıyla yayımlanan gazetelerin baskı makinelerinin yaş ortalaması 50-75 arasındadır.
Yer yer 100, hatta 150 yıllık makinelere de rastlanmaktadır.[412]
Gazetelerin önemli bir bölümü elle dizgi yöntemiyle, “hurufat”la (harflerle) hazırlanmaktadır. Gazeteyi
yayımlayan patronların ya da işverenlerin büyük bölümü matbaacı olduklarından, dolayısıyla kaliteli ve yeni
hurufatı, özel işler için ayırdıklarından, gazeteler için yeterli kalite ve miktarda hurufat bulunmamaktadır.
Bu nedenle gazetelerin büyük bölümünde, haberlerin noksan ya da özelliklerini yitirmiş (silik) harflerle
dizildikleri görülmektedir.
Mevcut sıcak dizgi makineleri ise sürelerini çoktan doldurdukları için yeterli değillerdir. Bu nedenlerden
ötürü, Anadolu’da yayımlanan gazetelerin önemli bir bölümünde, hatalı dizgiler, okunmayan kelimeler, baskı
sırasında çıkmayan harflerle karşılaşılmaktadır.
Yıllardır uygulanan bir yöntemle, zaman zaman İstanbul basınının kullanma ve verimlilik sürelerini
doldurmuş eski araç ve gereçleri, “yeni teknoloji” olarak Anadolu’ya aktarılmış; ancak bunların yerel basına
olumlu katkısı çok sınırlı düzeyde kalmıştır. Bu uygulama sonucu 1960 sonlarında, Anadolu’da özellikle bazı
iller, büyük bir matbaa mezarlığı haline dönüşmüştür.[413]
16.6.8. Teknoloji Yetersizliği
Anadolu Basını’ndaki sorunların bir bölümü de teknolojik yetersizliklerden kaynaklanmaktadır. Bu
teknolojik yetersizlik, gazetecinin haber izlenmesi, üretimi aşamalarında kullanmak zorunda olduğu araç
gereçten başlamakta, dizgi ve baskıda sürmekte, dağıtımda sonuçlanmaktadır. Bu alanlardaki teknolojinin
yetersizliği, gazetelerin içeriğinden, sayfa düzeninden baskı ve dağıtımına kadar bir dizi olumsuzluğu
beraberinde getirmektedir.[414]
Bunun en olumsuz yönü de bir süre sonra yerel basın mensuplarını tepkisizleştirmesi, yenilik girişimleri
bir yana, mevcut düzenin aksamadan sürmesi için basın dışı yöntemler aramaya itmesidir.
16.6.9. Profesyonel Kadro ve Eğitim Eksikliği
Profesyonel kadro ve eğitim eksikliği de içerik ve baskı kalitesi olarak kendini hissettirmektedir.
Gazeteleri basan teknisyenlerin büyük bölümü alaylıdır. Düzenli bir eğitime ya da kursa katılmadıkları için,
“babadan gördüklerini” uygulamaktadırlar.
Yazı kadroları da yetersizdir. Bu nedenle Anadolu Basını’nın gerçek temsilcileri, en az lise düzeyinde
gazetecilik okulları ve Matbaa Meslek Liseleri açılmasını, Basın-Yayın ve Enformasyon Genel
Müdürlüğü’nün her ay, il merkezlerinde eğitim seminerleri, eğitim kursları düzenlemesini önermektedirler.
[415]
Yerel gazetecilerin eğitilmelerinden, böylece yerel basının geliştirilmesinden, bir yönüyle Basın-Yayın
ve Enformasyon Genel Müdürlüğü sorumlu ve yükümlü olması gerekirken bu alandaki öncülüğü, Konrad
Adenauer Vakfı ile yapılan işbirliği sonucu, Türkiye Gazeteciler Cemiyeti üstlenmiştir. Türkiye Gazeteciler
Cemiyeti, 2-3 Ekim 1997 tarihinden bu yana, başta İstanbul olmak üzere 26 ilde “Gazetecilik Seminerleri”
düzenlemiştir.
Öte yandan, Türkiye Gazeteciler Federasyonu tarafından 14 Aralık 2002-11 Eylül 2005 tarihleri
arasında, Erzurum, Konya, Samsun, Antalya, Elazığ, İzmir, Kocaeli, Adana, Trabzon, Malatya, Kayseri,
Aksaray ve Diyarbakır’da, Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu ile ortaklaşa “Yerel Medya Eğitim Seminerleri”
yapılmıştır.
Bunun yanı sıra Türkiye Gazeteciler Federasyonu ile Başbakanlık GAP İdaresi’nin, 30 Mart 2006-19
Ekim 2008 tarihleri arasında Siirt, Şanlıurfa ve Diyarbakır’da ortaklaşa düzenledikleri eğitim seminerlerinde
çevre il ve ilçelerden gelen gazetecilere GAP tanıtılmış; konferanslar verilmiştir.
Bu arada 25 Nisan 2008 tarihinde KKTC’de düzenlenen eğitim seminerine de çok sayıda yerel gazeteci
katılarak, sorunlarını dile getirmiştir.
Bunların yanında, Türkiye Gazeteciler Federasyonu’nun kuruluşundan bugüne kadar, 26 yönetim kurulu
toplantısını çeşitli kentlerde yaparak “Eğitim Panelleri” düzenlediği bildirilmiştir.[416]
Söz konusu panel ve seminerlere, akademisyenler, deneyimli gazeteciler ve yaygın basın temsilcileri de
konuşmacı olarak katılmışlardır. Anılan illerin yanı sıra çevre il ve ilçelerde yayımlanan yerel gazetelerle,
radyo ve televizyon çalışanlarının da izledikleri bu seminerlerde, yerel gazeteciler de söz alarak sorunlara
çözüm önerilerini sıralamışlardır.
Öte yandan, Basın-Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü de 12 Mart 1998 ile 26 Ekim 2007 tarihleri
arasında Erzurum, Karabük / Safranbolu, Konya, Adana, Adıyaman, Kayseri, Tunceli, Mardin, Düzce,
Edirne, Erzincan, Denizli, Bursa, Trabzon ve Diyarbakır olmak üzere 15 ilde “Yerel Medya Eğitim
Semineri” düzenlemiştir.
* Güçsüz Sermaye Yapısı
“Yerel gazetelerle ilgili sorunların birçoğunun temelinde güçlü sermaye yapısının bulunmaması
yatmaktadır. Gazetelerin, matbaacılıktan ya da gazetecilikten elde edilmiş küçük sermayelerle kurulan,
güçsüz işletmeler şeklindeki yapıları, gelişmeye, ilerlemeye ve günün gereklerine uygun gazetecilik yapmaya
imkan vermemektedir.
Yerel gazetelerin gelir kalemlerinin içinde satış ve özel ilan-reklam gelirleri artmadıkça, mali yapının
güçlenmesi mümkün değildir. Bu artışın gerçekleşmesi ise gazetelerin çabasının dışında, genel ve yerel
ekonomik gelişmelerle şekillenmektedir.
Bazı illerde görüldüğü gibi, büyük sermayenin yerel gazete sahipliğine girmesi, ortaya nitelikli, tatmin
edici ve gündemi etkileyebilecek güçte gazetelerin çıkmasını sağlayabilmektedir. Ancak bu durumda da
ulusal basındaki yapıya benzer bir sahiplik yapısının ve bu yapının ekonomi-politik ilişkilerinden doğan
sorunların yerel gazetelerde de yaşanması kaçınılmaz olacaktır.
Dolayısıyla, yerel gazetelerin sağlaması umut edilen çok sesliliğin, ulusal gazetelerin ekonomi-politik
ilişkiler nedeniyle gizlediği olumsuzlukları ortaya çıkarabilme yetisinin kaybolacağı açıktır. Bu anlamda
yerel basının ekonomik sorunlarının ve bu sorunların doğurduğu pek çok olumsuzluğun kısa vadede ortadan
kalkması için sihirli bir çözüm bulunmamaktadır.
Yerel gazeteciler tarafından sıkça dile getirilen devlet desteğinin ise sorunların çözümüne bir faydası
olmadığı denenerek görülmüştür. 1960’lardan bu yana resmi ilan yoluyla, bir dönem kağıt tahsisatı ve çeşitli
zamanlarda krediler vererek desteklenen yerel gazetelerde, bu desteklerin herhangi bir iyileşmeye yol
açmadığı açıktır.
Mevcut durumda resmi ilan yoluyla sürdürülen bu destek bile had safhada istismar edilmektedir.
Türkiye’nin tüm coğrafyasında gazete olarak tanımlanamayacak yüzlerce ürün sadece resmi ilan alabilmek
için yayını sürdürmektedir. Devlet desteğinin artması durumunda, bu tür “naylon gazetelerin” sayısının da
hızla yükseleceği ve istismarın artacağı ortadadır.
2003 yılında Kamu İhale Kanunu’na yapılan değişikliğin resmi ilan gelirini artırmasına bağlı olarak
yerel gazete sayısında hızlı bir artış görülmesi, devlet desteğinin ne tür bir gelişime yol açacağının en yakın
örneğidir.
Dolayısıyla, devletin yeni destekler vermesi bir yana, resmi ilan yoluyla yapılan desteğin de yeniden
sorgulanması ve araştırmada kimi yetkililerin değindiği gibi, gerçekten gazetecilik yapan gazetelere
yönlendirilmesi gerekir. Bu da, en azından Basın İlan Kurumu şubesi bulunan illerde göstermelik denetimler
yerine çok daha ciddi denetimlerin yapılmasıyla ve resmi ilan için konulan asgari kriterlerin yükseltilmesiyle
mümkün olabilir.
Ancak yerel gazetelerin yerel politikadaki etkileri nedeniyle resmi ilan kriterlerinin değiştirilmesi de
kolay değildir. Devletten beklenecek en önemli destek ise yönetimin ve karar alma mekanizmalarının
merkezden taşraya kaydırılması olmalıdır. Bu yapısal değişiklik gerçekleşmediği, yerel yönetimler yeterince
güçlü olmadığı ve her türlü karar merkezden alındığı sürece, yerel gazeteler yerine ulusal gazeteler etkili
olmaya devam edecektir.
İlerdeki yerel gazetecilerin sorunlar hakkında çözüm üretmeleri, gazetecilik dışında amaçları
bulunanları meslek ortamına sokmamaları, istismarcıları afişe etmeleri, yetkililerin de sıkça değindiği gibi
meslek etiğine uygun hareket etmeleri yararlı olabilecektir.
Ancak yerel gazeteciliğin güçlenemediği bazı illerde, sorunun temel kaynağının gazeteciler arasındaki
genellikle ekonomik ve politik temelli kamplaşmalar oluşu, bu çözüm yolunun zorluğunu ortaya koymaktadır.
Gazeteler kendi sorunlarını görüşmek üzere dahi bir araya gelmemekte, ortak örgütlenmelere girmek
yerine küçük potansiyellerine rağmen birden fazla gazeteciler cemiyeti kurmaya yönelebilmektedir. Kısa
vadede bu anlamda bir değişim beklenmemekle birlikte, yerel gazetecilere yönelik eğitim çalışmalarının ve
yeni kuşak gazetecilerle birlikte oluşması muhtemel yeni gazetecilik kültürünün gelecekte daha bilinçli yerel
gazetecilik hareketleri doğurması umulabilir.”
Diğer yandan yerel gazeteciliğin gerçek işlevlerini üstlenebilmesi için gazeteciler dışındaki kesimlere
de görevler düştüğü unutulmamalıdır. Ekonomi politik istismarların önlenmesinde, özellikle politik
çevrelerin duyarlılığının gelişmesi, sivil toplum örgütlerinin güçlenmesi ve yerel basının seslerini duyurmak
için vazgeçilmez iletişim araçları olduğunun farkına varması, okuyucuların yerel sorunlara ilgisinin artması
ve yerel gazete okuma alışkanlığı kazanması güçlü yerel gazeteler için temel gerekliliklerdir.
Son olarak, gazetecilik eğitiminde yerel gazeteciliğin bir meslek alanı olarak ciddiye alınması,
sorunların akademik bakış açılarıyla elden geçirilerek, önerilerin üretildiği araştırmaların artması çözümü
hızlandıracaktır.”[417]
16.7. Temel Öneriler
Yerel basının sorunlarını, teknoloji sorunu, sermaye sorunu, eleman sorunu, satış sorunu, içerik sorunu
vs. gibi sıralamanın yanı sıra bu sorunlara çözüm önerileri üretmek ve bunları tavizsiz bir biçimde
uygulamak gerekir.
16.7.1. “Sayısal Sınırlamadan Kaçınılmalıdır”
Yerel basın açısından dile getirilmesi gereken bir gerçek de genelde bir yerleşim biriminde bulunan
yerel basın kuruluşu sayısının, gereğinden fazla olmasıdır. Dolayısıyla kentte var olan reklam ve ilan geliri
de sayısal olarak gereksiz bir çokluk gösteren basın kuruluşları arasında bölününce, ortaya yerel basın adına
gerçekten üzüntü verici bir gelir rakamı çıkmaktadır. Bu gelir de var olan gazetelerin güçlenmesine
yetmemektedir.
Ancak, Türkiye’nin kendine özgü koşulları içinde, yerel gazetelerin sayısını azaltmak için yapılacak
çalışmalar, doğal olarak tekelleşmeyi de beraberinde getirebilir; yörenin kamuoyu, belirli bir sermaye
grubunun eline geçebilir.
Ulusal basında yaşanan tekelleşme, bu kez Anadolu’da görülebilir. Yerel basının, “her şeye rağmen çok
sesliliği” söz konusuyken, bunu ekonomik girdileri çoğaltmak adına ortadan kaldırmak, büyük bir yanlışa
yönelmek olacaktır.
1970’li yılların başlarında yaşanan, “Bazı yerel gazetelerin, İstanbul basını tarafından satın alınması”
uygulaması, bu konuda unutulmaması gereken örnek olmalıdır.[418]
16.7.2. “Öze Dönülmelidir”
Yerel basının kendi gücü oranında, ancak hiçbir zaman yeterli ve nitelikli kabul edilmeyecek düzeyde
sürdürdüğü yayıncılık ve sahip olduğu anlayış, yerel kamuoyunun iletişim ihtiyacını karşılayamamaktadır.
Bunun da ötesinde, yerel basının, nicelik ve nitelikten uzak biçimsel, içeriksel ve kurumsal yapısı, yerel
kamuoyunun gelişen olaylara ilişkin sağlıklı tartışma ve aydınlanma zeminini, ortak bir tavırda birleşebilme
gücünü ve etkin bir iletişim kurumuna sahip olma şansını da yok etmektedir. Yerel gazete genel medya
havasında çıktığı için, yani yerel habercilik birçok yerde, vatandaşın beklediği ölçütlerde yapılmadığı için
gazete satılmamaktadır.[419]
Bu arada, yerel basın kuruluşlarının, kamuoyunun oluşmasına katkı sağlayabilen, güçlü, etkin ve saygın
bir yapıya sahip olabilmeleri için “devlet desteğinin sağlanması” biçiminde ifade edilen kalıplaşmış düşünce
ve beklentiyi terk etmeleri, kendi öz kaynaklarıyla yenileşme ve güçlenme çabalarına girmeleri
gerekmektedir. Yerel basın, taşıma suyla değirmenin dönmeyeceği gerçeğini kabullenmeli; sorunlarının
çözümünü üçüncü kurum ve kişilerden beklemekten vazgeçmelidir.
16.7.3. “Nitelikli Gazeteciler Çalıştırılmalıdır”
Yerel basının nitelikli elemanlar istihdam etmesi gerekmektedir. Elbette bu işin gerçek uzmanları, basın
konusunda eğitim almış, bu alana ilişkin kültür ve bilgi birikimi olan kişilerdir. Bu kişilerin istihdam
edilmesi en sağlıklı olanıdır.[420]
Yerel basının artık gerçek anlamda yükseköğrenim kültüründen gelen, bu anlamda nitelikli, öğrenmeye
ve gelişmeye açık, birikimli kişilerle çalışmak zorunluluğunun olduğudur.
Ayrıca bu tür nitelikli eleman istihdam edebilmek için tatminkar bir ücret ve çalışma ortamının
sağlanması gerektiği de göz ardı edilmemelidir.
Türkiye’de yerel ya da ulusal düzeyde gazetecilik yapmak, bir anlamda kişilik tatmini ve etkin bir
kimlik sahibi olmak anlamına da geldiği için, oldukça rağbet gören bir meslek alanı halindedir.
Ancak yerel basının, emekli olmuş öğretmenlerin yazdığı köşe yazılarından çok daha öte bir
gazeteciliğe, konuşmasını, soru sormasını ve haber yazmasını bilen, Türkçe’yi iyi kullanan dinamik insanlara
ihtiyacı bulunmaktadır.
16.7.4. “Haber Türü ve İçerikleri Değiştirilmelidir”
Türkiye’de, açıkça belli edilmese de yerel basının, ulusal basınla rekabete girmesi, ulusal basına
özenmesi gibi bir yanlış anlayış bulunmaktadır. Yerel gazetelerde tabii ki, ulusal haberlere de önemleri
ölçüsünde yer verilmelidir. Ancak bu, yerel unsurları gölgede bırakacak, onları görmezden gelecek kadar ya
da o günü kurtaracak kadar haberi doldurmaya yönelik olmamalıdır.
Ayrıca basında yer alacak haberlerin güvenilirliği temel ilke olarak görülmeli; doğruluğundan en ufak
bir şüphe duyulan haber asla kullanılmamalıdır. [421]
İnsanlar kitle iletişim araçları yardımıyla Amerika’daki ya da Japonya’daki depremlerden anında
haberdar olmak istemektedir. Ancak bundan daha da önemlisi, insanlar artık yakın çevresinde kimin ne
yaptığını ya da yaşadığı yerde neler olup bittiğini de izlemek istemektedir.
Bir kentteki çevre kirliliği, trafik sorunu, su ve enerji kaynaklarının yetersizliği, altyapı eksiklikleri o
kentte yaşayanları, bir başka yerde meydana gelen olaylardan çok daha fazla ilgilendirmektedir. İnsanlar
yaşadıkları kentte önce kendi çevrelerindeki sorunların çözülmesini istemektedirler. Bu sorunların
çözülmesinde de bir sese, bir sözcüye, bir kulağa, gözlemciye, kısacası sorunların çözülmesinde bir takipçiye
gereksinim duymaktadırlar.[422]
Yerel basının, yaygın olarak yer verdiği ve popüler olarak değerlendirdiği zina, tecavüz, cinayet, intihar
gibi haberleri artık aşması gerekmektedir.
TRT’nin haber bültenleri içinde yer alan ve her gün rutin olarak yayınlanan, yurdun çeşitli yerlerinde
meydana gelen trafik kazalarının sunuluşundaki tekdüzeliği nasıl aşmak gerekiyorsa yerel basında yer alan
haberlerdeki tekdüzelikten de kurtulmak gerekmektedir.
Haber özenle seçilmeli ve özenle sunulmalıdır. Deneyimler ve “haber kokusu”, bu konuda basın
mensubunun en büyük yardımcısıdır. Haberin gazetelere ulaşan yüzlercesi, binlercesi arasında değer
bulabilmesi için içeriğinin sağlam, biçiminin de düzgün olması gerekir.[423]
Kamuoyu, basın araçlarındaki kendisine yönelik, kendisini ilgilendiren haber ve yorumlar düzeyinde bu
araçlarla ilgilenmektedir. Kendini ne düzeyde bu araçlarda görebiliyor ve ifade edebiliyor ise bu araçların
verdiği mesajlardan etkilenme ve bu mesajları kabullenme düzeyi de o oranda artmaktadır.
İşte bu artış, yerel basının kamuoyunu oluşturmaya katkı gücünü de bir anlamda ortaya koymaktadır.
Yerel Basının, kendi kenti ya da bölgesinin kurumlarını, kültürünü, aydınlarını, uzmanlarını, yöneticilerini,
siyasetçilerini, ekonomistlerini, ileri gelenlerini öne çıkartması, bu kişilerle iç içe geçmiş bir yayımcılık
çabası içine girmesi gerekmektedir.
Günümüzde haber türü açısından, yerel basının ortaya çıkmış en büyük eksikliklerinden biri, ekonomi
haberine değer verilmemesidir. Oysa küçük yerleşim birimlerinde sürdürülecek ekonomi ağırlıklı iletişim,
bireylerin birçok sorununu çözmeye yetecektir.[424]
16.7.5. “Ulusal Basınla Rekabete Girilmemelidir”
Yerel basına ilişkin üzerinde durulması gereken bir başka konu da ulusal basınla rekabet çabasıdır. Bu
oldukça yanlış bir çabadır; zira yerel basının ulusal basınla rekabeti çabası bile yanlış bir girişimdir. Yerel
basının ulusal basınla rekabete girmesi, yerel basın adına büyük güçlüklerin doğmasına neden olacaktır.
Rekabetten ne anlaşıldığı bile net değildir. Rekabet, farklı ürün yaratmakta yatmaktadır. Farklı ürünün
yaratılması durumunda rekabetten söz edilebilir. Yoksa üretilen aynı mallarla rekabet sağlanamaz. Üretilen
aynı malı indirim yapılarak daha ucuza satılırsa belki rekabet ediliyormuş gibi görünebilir. Ancak asıl olan
malın farklı özellikler taşımasıdır. Dolayısıyla, ancak farklı bir ürün yaratılması koşuluyla, yerel basının
rekabete girişmesine “evet” denilebilir.[425]
Butik Gazete
Bu kavram, “Butik Gazete” ya da “Butik Gazeteciliği” kavramıdır. Butik gazeteciliğini bir örnekle şöyle
açıklamak mümkündür. Bu uygulama, uluslararası bir firmaya ait büyük bir alışveriş merkezinin yanı sıra
farklı bir hizmet veren kendine özgü bir mağazanın daha var olmasıdır. İşte butik gazeteciliği ya da butik
gazeteden kastedilen de bu tür bir mağaza özelliği göstermesidir.
Yerel basın için böylesi bir farklılığa, dev mağazalardaki sıradanlığın dışına çıkmış ve butikte yer alan
orijinal mal özelliklerine sahip bir gazeteciliğe gereksinim duyulmaktadır.
Pek çok kentteki yerel gazetelere bakınca, ulusal basından aynen alınmış yazılar görülmektedir. Bu tür
uygulamalarla ulusal basının nitelik düzeyine çıkılamaz ve ulusal basınla rekabet edilemez.
16.7.6. “Basının da Ticari İşletme Olduğu
Unutulmamalıdır”
Türkiye’de yerel basının orta ve küçük çaplı işletmelerin elinde bulunması nedeniyle genel ekonomik
yapı olarak, sektör özelliği kazanmadığı, bu yüzden de payına hep zarar, mali bunalım ve iflas düştüğü
söylenmektedir.
Zarar ediliyorsa zararı ya da mali bunalıma düşülmüşse bunalımı ya da iflası yaratan nedenler vardır. Bu
yüzden sorunların çözümü için akılcı temel yaklaşımlarda bulunmak gerekmektedir. Çünkü basın kuruluşları
birer ticari işletmedir. Bilindiği gibi her ticari işletmede 5 temel unsur bulunur.
İlk unsur sermayedir, finanstır, yani paradır. Gazete de bir ticari işletme olarak, küçük ya da büyük bir
sermayeyle kurulmuştur. Satıştan, yayımladığı ilandan, reklamdan para alır. Çalışanlarına ücret verir;
vergisini öder. Kısacası bir işletme olarak yapılan işlerin mali boyutu bulunmaktadır.
İkinci unsur teknolojidir. Gazetede dizgi için, baskı için belirli bir teknoloji kullanılmaktadır. Bu
teknolojinin maliyeti, verimliliği, amortismanı göz ardı edilemeyecek mali bir unsurdur.
Üçüncü unsur işgücüdür. Gazetede haber toplayan muhabirler, dizgide, baskıda çalışanlar vardır.
Bunların ücretleri, vergileri, SSK primleri söz konusudur.
Dördüncü unsur üretimdir. Gazete sonunda, genelde ağırlıklı olarak “haberler” diye adlandırılan, bilim,
kültür, sanat, siyaset vs. içerikli bir ürün satmaktadır. Bu nedenle pazara, gereksinimi karşılayan, satabilecek
özellik ve nitelikte, özgün içerikli mal arzı gerekmektedir.
Beşinci unsur ise pazarlamadır. Bu ise hedef kitlenin malı satın alabilmesini kolaylaştıracak, erken
saatte piyasaya çıkma, kolay ulaşılır olabilme, tezgahta bulunma, evlere dağıtılma, uygun fiyat vs. gibi
yöntemlerin uygulanmasıdır.
Görüldüğü gibi gazeteler, ulusal, yöresel ya da yerel olsun, sermaye, teknoloji, insan gücü, üretim ve
pazarlama gibi unsurları bünyelerinde bulundurduklarına göre birer ticari işletmelerdir.
Bu nedenle gazete sahibi, gazeteciliğinin yanı sıra bir işletmeci gibi davranarak, bu 5 unsuru akılcı
kararlarla değerlendirmek ve kuruluşunu yönetmek gibi bir sorumluluk içinde olmalıdır. Ancak bu şekilde o
gazete işletmesi için iflas kader olmaktan çıkabilir. Kaldı ki iflas kader değil, beceriksizliğin ifadesidir. Bir
gazete sahibinin amaçlarını bilmesi durumunda, işletmesini daha iyi değerlendirme şansı her zaman
bulunmaktadır. Aksi halde yanlış alınan kararlar sonucu karşılaşılan sorunların çözümünü Devlet’ten
beklemek, içinde bulunulan serbest piyasa koşullarının yöntemi değildir.[426]
16.8. Anadolu’da Gazeteci
Anadolu’da, günümüzde de üç değişik tipte gazeteciye rastlamak mümkündür.[427]
1- Mesleğinin bütün inceliklerini bilen, yetenekli, bilinçli, seviyeli, özverili, ciddi, mütevazı ve sabırlı
gazeteciler.
2- Mesleğin bilincinden, sorumluluğundan ve düzeyinden habersiz, mesleği bir çıkar ve şantaj aracı
olarak gören, resmi ilandan yararlanmak amacıyla gazete çıkaran çıkarcı gazeteciler.
Mesleki kuralları bilmeyen, gazeteciliği kısa sürede itibar kazanma aracı olarak gören bu tür kişiler,
mesleği, maddi manevi çıkar sağlamak için bir silah olarak kullanabilmektedir. Bu kişiler, ister günlük, ister
haftalık olsun, gazetelerini çok kısa bir süre çıkarıp sonra da ortadan kaybolmakta; abonelerine, haber
kaynaklarına ve ilan aldıkları yerlere karşı sorumluluklarını yerine getirmemektedirler.[428]
3- Özellikle küçük yerleşim birimlerinde stadyumlara bedava girebilmek, toplu taşıtlarda ücretsiz
seyahat edebilmek için bir gazete ya da ajansın tanıtım kartını edindikten sonra, bunu özel amaçları için
kullanan sözde gazeteciler.
Bu nedenlerle, 195 Sayılı Kanun’da bazı değişiklikler yapılması gereklidir. Gazetecilikle ilgisi olmadığı
halde, sırf prestij sağlamak, basın kartı taşımak ve Basın İlan Kurumu’nun resmi ilanlarından yararlanmak
amacıyla gazete çıkarılması önlenmelidir. Bu amaçla resmi ilanların dağıtım koşullarının zorlaştırılması ya
da bunların en az düzeye indirilmesi, çeşitli çevrelerce önerilmektedir.[429]
16.9. Yerel Gazetelerin Görünümü
Yapılan araştırmalar ve yerel gazete sahip ve temsilcileriyle gerçekleştirilen görüşmeler sonucu, yerel
gazetelerin görünümünü aşağıdaki ana başlıklarda toplamak mümkündür:
1- Yerel gazetelerin çok büyük bir bölümünün sahiplerinin asıl işi, matbaacılıktır.
2- Yarıya yakın bölümü, aile şirketi biçiminde yönetilmektedir.
3- Önemli bir bölümü, kapanmamak için adeta “can çekişerek” yayımlarını sürdürmektedirler.
4- Bir bölümünün teknolojileri ve teknik donanımları çok eskidir. Aralarında hala elle dizilerek pedallı
makineyle basılanlar bile bulunmaktadır.
5- Bazılarının, gerçek gazetecilik yapmak gibi kaygıları da yoktur.
6- Bazı gazeteler ise yalnızca resmi ilan almak için kurulmuş görünümündedirler.
7- Siyasi baskı kurmak ya da prestij sağlamak için gazete yayımlayan ya da satın alanlar da
bulunmaktadır.
8- Gazete sahipleri arasında, yerel politikacılar ile işadamlarının yanı sıra kırtasiyeci, fırıncı ve taksi
şoförü de bulunmaktadır. Kendilerini gazeteci sayanlar arasında, turşucu ve ciğerci gibi meslek
mensupları da vardır.[430]
9- Genelde 100-1000 arasında tirajları olan gazetelerin bir bölümü, postayla gönderilen abonelerin
dışında, ücretsiz dağıtılmaktadır. Başka bir dağıtım sistemi yoktur. Gazeteler genelde bayilerde
görülmemektedir.
10-
Yerel radyo ve TV’lerin yaygınlaşmasıyla, gazetelerin reklam gelirlerinde büyük düşüşler
olmuştur.
11- Resmi ilan gelirleri yetersiz kaldığından, gazetelerin büyük bölümü matbaalarda basılan kartvizit,
davetiye, bülten, el ilanı, matbu evrak ve dergi gibi “piyasa işlerinden” sağlanan karın bir bölümüyle
finanse edilmektedir.[431]
12- Matbaası olmayan gazetelerin ise durumları çok daha zordur.
13-
Gazetelerin büyük bölümünün yayın politikaları, yayım dili yoktur.
14-
Türkçe, imla ve dizgi hatalarına sıkça rastlanmaktadır.
15-
Gazetelerin büyük bölümünde genel yayın yönetmeni, yazı işleri müdürü gibi beyin takımının
adları, künyede yer almakta, ancak kendileri uygulamada görülmemektedir.
1617-
Eğitilmiş muhabir, hatta bazılarında muhabir olmadığı için haber ağı, dolayısıyla haber de
sınırlı kalmaktadır.[432]
Bazı gazeteler, gönüllü ve alaylı birkaç kişinin özverileriyle yayımlanmaktadırlar.
18-
Yerel gazetelerin büyük bölümü, içerik açısından yetersiz, yörenin toplumsal, kültürel,
ekonomik ve sanatsal yapısını ve sorunlarını sergilemekten uzaktır.
19-
Bu gazetelerin büyük bölümünün mizanpajı, teknik eleman azlığından ve yetersizliğinden (ya
da yokluğundan) çok kötüdür. Birinci sayfayı bir iki şişirilmiş haberin yanında reklamla dolduranlar
bile bulunmaktadır.[433]
20-
Genelde 4 sayfa çıkan gazetelerin içeriği, “altın makas” diye adlandırılan ulusal basından
aktarılan haberler, resmi dairelerden gönderilen bültenler, bir-iki jandarma, polis, adliye haberi,
bulmaca, yıldız falı, güya okuyucu mektubu, bir-iki fıkranın yerleştirildiği mizah köşesi, lüzumlu
telefonlar, TV programları, bir iki amatör heveslinin köşe yazıları, şiir köşesi, tüzük, kongre ve zayi
ilanları, bazı yerel spor haberleriyle sınırlı kalmaktadır.[434]
21-
Tipo basılan gazetelerde, dizgi, monotip, linotip ve entertip denilen dizgi makineleriyle
yapılmaktadır.
22-
Ofset basan gazetelerin dizgisi ise bilgisayarla gerçekleştirilmektedir.
23-
Tipo basan yerel gazetelerde, klişehane bulunmaması, dışarıda (yalnızca bazı büyük
kentlerde) yaptırılacak klişelerin de pahalıya mal olması yüzünden fotoğraf kullanılmamaktadır.
[435]
24-
Ofset basılan gazetelerin çoğunluğu ise fotoğrafları “scanner” aracılığıyla bilgisayara
yükleyerek çıkış alınmakta ancak bilgisayarların çoğunun modeli, dolayısıyla kapasiteleri düşük
olduğu için, “hard-disc”te fazla yer kapladığından ve makinelerin çalışmasını yavaşlattığından, bu
gazeteler de fotoğrafa çok az yer vermektedirler.
25-
Günlüklerin dışındaki bazı gazeteler, yayın sürelerine uyamamakta; yeterli haber ya da
gazetede yer alacak “metin” bulunduğunda yayımlanmaktadır.
26- Yerel gazete sahip ya da temsilcileri arasında dayanışma yoktur. Bazı küçük illerde bile
birbirleriyle sürtüşen ayrı gazeteciler cemiyetleri bulunmaktadır.[436]
27- Yerel gazetelerle ulusal gazeteler arasında hemen hemen hiçbir konuda işbirliği ya da
dayanışma gerçekleşmemiştir.
* Türkiye’de Yerel Basının Önemi
“Çalışma süresince ulaşılan bilgi ve görüşlerden, yerel gazetelere ilişkin yapılan araştırma ve
gözlemler ile yine yerel basın okurlarına yönelik gerçekleştirilen anketlerden de elde edilen bilgilerden de
anlaşılacağı gibi, yerel basının Türkiye için öneminin kayda değer bir düzeyde olduğu söylenebilir.
Ayrıca, gerek basın, gerek siyasi ve ekonomik ve gerekse akademik çevrelerde hakim olan, “Türkiye’de,
yetersiz, niteliksiz ve güçsüz, bu nedenle yerel gündemi ve kamuoyunu oluşturmada etkili olamayan bir yerel
basının olduğu”na ilişkin düşüncenin, kimi açılardan haklılık payı olduğu gibi kayıtsız şartsız geçerli olduğu
da söylenemez.
Yerel basında yavaş ancak umut veren ciddi bir gelişme döneminin bulunduğunu, en azından yerel basın
kuruluşlarının çağa ayak uydurmak, bir şeyler yapma eğiliminde olduklarını söylemek mümkündür.
Yerel basının işlevleri, sorumluluk ve görevlerinin ülkenin içinden geçtiği şu dönemde iyice fark
edilmeye ve yeniden ön plana çıkmaya başladığını, yerel basına yerel kamuoyunun eskisine göre daha fazla
ihtiyaç duyduğunu söylemek de mümkündür.
Sahip olduğu misyonu, işlev ve önemi yerine tam olarak getiremeyen bir yerel basının var olduğu kabul
edilebilir. Ancak, yerel basın kuruluşları iç bünyelerinde gerçekleştirebilecekleri nitelikli kadroların
istihdamı, teknik donanımın geliştirilmesi, çalışma ortamlarının kayda değer bir niteliğe kavuşturulması ve
yönetim organizasyon yapılarına ilişkin düzenlemelerle, çok daha etkin birer kuruluş haline
gelebileceklerdir.
Bunlarla birlikte mesleki ilke ve politikalara sahip olan bir gazetecilik anlayışı çerçevesinde, hedef
kitlelerinin beklentilerini tespit ederek bu beklentilere yönelik kaliteli bir içerik ve tasarıma yönelinmesi
durumunda, bugün olduğundan çok daha üstün ve kabul edilebilir bir konuma sahip olabilecekleri de açıktır.
Daha iyi koşullarda yayıncılık yapan bir yerel basının ülke demokrasisine, bulundukları kentin
kamuoyuna ve kurumlarına ve ülkenin basın kurumuna oldukça büyük katkılar sağlayabileceği de göz ardı
edilmemelidir.
Gerçekten de Türkiye’deki yerel gazeteler üzerinde, yapısal özelliklerine ek olarak işlevsel ve önemleri
açısından yapılmış yeterli araştırma yoktur. Bu nedenle konuyla ilgilenen araştırmacıların, Anadolu basını
için araştırmalar yapması ivedilikle gerekmektedir.
Öncelikle Türkiye’nin sanayileşmiş ya da sanayileşmekte olan, aynı zamanda bir üniversiteye de sahip
bulunan, Adana, Erzurum, Gaziantep, Malatya, Antalya, Konya, Kayseri, Bursa, Hatay, Sivas, Samsun,
Trabzon gibi Anadolu kentlerinde daha sonra da hemen her kentinde bağımsız olarak yapılacak iyi
desenlenmiş araştırmaların, hem yerel basına, hem yerel kamuoyuna hem de kentin kurum ve kuruluşları ile
konuya ilişkin literatüre büyük bir katkı sağlaması mümkün olacaktır.
Yerel basına doğru bir yönelişin kaçınılmaz olacağı yakın gelecekte, bu tür araştırmalar, yerel basın
kuruluşlarının da derlenip toplanması, kendilerini geleceğe ve değişen kamuoyu beklentilerine hazırlama
işlevini görebilir. Yapılan araştırmalar kentte yaşayanların yerel basını ve işlevlerini fark etmesi açısından
da oldukça önemlidir.
Yerel kamuoyu, uluslararası ve ulusal kamuoyunun bir parçasıdır. Bir başka deyişle uluslararası ve
ulusal düzeyde oluşan kamuoyunun içinde yerel kamuoyunu oluşturan aynı kitle yer almaktadır. Ancak yerel
kamuoyu, bunlardan farklı ve bağımsız olarak daha dar alanda, daha yerel ölçülerde, yörede yaşayanların
birbirlerinden ve yörelerindeki hemen her gelişmeden doğrudan ve hayli yüksek oranda etkilenmeleri ile
oluşan bir ortaklık, bütünlük ve yararlanma grubudur.
Bu kamuoyunun sınırları ve hareket alanı bellidir, beklentiler son derece somut olarak ortadadır,
etkilenme düzeyi az ya da çok hemen hemen eşit düzeydedir. Yerel kamuoyunda bireysel çıkarlar daha
yakından ilişki içindedir. Bu nedenle de ortaya çıkan ya da çıkabilecek tepki ya da ses de o düzeyde
güçlüdür. Bir başka deyişle yerel kamuoyu aslında diğer oluşan gruplaşmalara göre çok daha etkili ve güçlü
bir özellik taşımaktadır. Bireyler olayın doğrudan içinde yer almaktadır. Kısa zamanda ve net sonuçlar
beklenmektedir.
Ülkenin demokratikleşmesinde, yöresel kalkınmada, eğitimde, kültürel devinimin sağlanmasında,
toplumsal yapının iyileşmesi ve sağlıklı kalmasında yerel gazetelere büyük görevler düşmektedir.
Yerel gazeteler artık, bilinen olay gazeteciliği, bir başka deyişle, bir iki tane günlük olayı takip etmenin,
onların arkasından koşmanın yanı sıra asıl olarak bölgenin ya da kentin kültürel konularında, gerçekleşen
sıcak olayların aktarılmasında, o kentin kurum ve kişiliklerini kendisine dayanak alabilmektedirler. Zaten bu
dayanağı kendine sağlamayı başarmış olan yerel basın organları da özgün ve araştırmacı bir nitelik
kazanabilmektedirler.
Gelişen olayları yörenin kültürel özellikleri içinde ele alarak, nedenleri ve nasılları ile inceleyen,
olaylara çok yönlü yaklaşan ve yöresel özelliklerle ilintilendiren bir yerel basın, gerçek sorumluluğunu da
yerine getirmiş olmaktadır. Çünkü yörede yaşayan herkesi bir şekliyle olaylara ortak eden, bir anlamda
içinde yaşadığı kültürün gazeteciliğini yapan, verdiği haber ve yorumlarla kanaatlerin oluşmasını ya da
değişmesini ve böylelikle kamuoyunun biçimlenmesini sağlayan kurumdur, yerel basın.
Yerel basın organlarının yerel yönetim ile kurdukları ya da kuramadıkları iletişim, bu organların
içyapılarından olduğu kadar, yerel yönetimlerin yerel medya kuruluşlarına yönelik yaklaşımlarından da
kaynaklanmaktadır. Yerel yönetimlerin kimi zaman aşırı merkez yönetime ve bürokrasiye bağlı kalışı, katı bir
yaklaşım içinde olması, öte yandan birçok kentimizin halen kalkınamamış olması gibi bir dizi nedenlerin bir
araya gelmesi sonucu, yerel basının güç koşullar altında bir yayımcılık çabası içinde olduğunu söylemek
mümkündür.
Ancak tüm bunlara rağmen yerel basının yerel yönetimler üzerinde zaman zaman da olsa oldukça etkin
oldukları da gözlenmektedir. Yerel gazetelerin yerel yöneticileri etkilediğine ilişkin okurlarda var olan
kanaatlerin yetersiz düzeyde olmasını ve bunun elde edilen verilere de yansımasını, yerel yönetimlerin
etkinliklerini basın kanalıyla yeterli düzeyde kamuoyuna aktarmamasına ya da yerel gazetelerin yerel
yöneticilerin etkinliklerini yeterli düzeyde izlememesine bağlamak mümkündür.[437]
[1]
Murat Özgen, Türkiye’de Basının Gelişimi ve Sorunları, İ. Ü. İletişim Fakültesi Yayınları, Yenilenmiş 2. Baskı, İstanbul: 2004, s. IX.
[2]
Temel Britannica 3. Cilt, Ana Yayıncılık A. Ş. , İstanbul: 1992, s. 50.
[3]
Zeki Tez, Kağıdın ve Matbaanın Kültürel Tarihi, Doruk Yayımcılık, İstanbul: 2008, s. 219.
[4]
Petit Larousse, Librairie Larousse, 10. Baskı, Paris: 1962, s. 1411.
[5]
Tez, a. g. y. , s. 227.
[6]
Temel Britannica 7. Cilt, s. 243.
[7]
Asa Briggs ve Peter Burke, Medyanın Toplumsal Tarihi, İzdüşüm Yayınları, İstanbul: Ekim 2004, s. 26.
[8]
Orhan Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıl’a Basın Tarihi, Pozitif Yayınları, İstanbul: Ağustos 2006, s. 16.
[9]
Francis Balle, Médias et Sociétés, Montchrestien 9. Edition, Paris: 1999, s. 77.
[10]
Jean-Noél Jeanneney, Başlangıcından Günümüze Medya Tarihi, Çev. Esra Atuk, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.
Ş. , İstanbul: Ocak 1998, s. 26.
[11]
Bülent Varlık, “Tanzimat ve Meşrutiyet Dergileri”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul:
1985, ss. 112-125.
[12]
Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıl’a Basın Tarihi, s. 17.
[13]
Yasemin G. İnceoğlu, Uluslararası Medya “Medya Eleştirileri”, DER Yayınları, İstanbul: 2004, ss. 1-2.
[14]
Şerif Mardin, “Batıcılık”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1983, ss. 245-250.
[15]
Murat Belge, “Cumhuriyet Döneminde Batılılaşma”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1983,
ss. 260-264.
[16]
İlber Ortaylı, “Batılılaşma Sorunu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1985, ss. 134138.
[17]
Server Tanilli, Devlet ve Demokrasi - Anayasa Hukuku’na Giriş, Say Kitap Pazarlama, İstanbul: 1981, s. 120.
[18]
Alpay Kabacalı, Türk Yayın Tarihi, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul: 1987, s. 16.
[19]
Atilla Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, İnkılap Kitabevi, İstanbul: 2001, s. 2.
[20]
Briggs ve Burke, a. g. y. , s. 27.
[21]
Sina Akşin, Kısa Türkiye Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul: Kasım 2007, s. 20.
[22]
Necdet Sakaoğlu, Bu Mülkün Sultanları, Oğlak Bilimsel Kitaplar, İstanbul: Ocak 2000, ss. 351-366.
[23]
Oral Sander, Siyasi Tarih İlkçağlardan 1918’e, 10 Baskı, İmge Kitabevi, Ankara: Nisan 2002, ss. 201-202.
[24] Vedat Günyol, “Batılılaşma”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1983, ss. 255-259.
[25]
[26]
Alan Palmer, Osmanlı İmparatorluğu - Son Üç Yüz Yıl - Bir Çöküşün Yeni Tarihi, Sabah Kitapları, İstanbul: 1993, s. 65.
Tarık Zafer Tunaya, “Batılılaşmada Temel Araştırmalar ve Yaklaşımlar”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim
Yayınları, İstanbul: 1983, ss. 238-239.
[27]
Sander, a. g. y. , ss. 202-203.
[28]
Kabacalı, Türk Yayın Tarihi, s. 27.
[29]
M. Nuri İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, DER Yayınları, 5. Basım, İstanbul: 2005, s. 153.
[30]
Ali Gevgili, “Türkiye Basını”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1983, ss. 202-228.
[31]
İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 154.
[32]
Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 5.
[33]
Şevket Evliyagil, Anadolu Basın Semineri, Basın-Yayın Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara: 1977, s. 67.
[34]
Kabacalı, Türk Yayın Tarihi, s. 35.
[35]
İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 158.
[36]
Kabacalı, Türk Yayın Tarihi, s. 37.
[37]
İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 161.
[38]
Orhan Koloğlu, “Osmanlı Basını ve Bilim”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1985, ss.
156-160.
[39]
Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 8.
[40]
Kabacalı, Türk Yayın Tarihi, s. 58.
[41]
İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 164.
[42]
Fahir H. Armaoğlu, Siyasi Tarih 1789-1960, Sevinç Matbaası, Ankara: 1964, ss. 104-106.
[43]
Akşin, Kısa Türkiye Tarihi, s. 27.
[44]
Sander, a. g. y. , s. 300.
[45]
Tahsin Ünal, Türk Siyasi Tarihi (1700-1958), Kamer Yayınları, İstanbul: 1998, s. 256.
[46]
Armaoğlu, a. g. y. , ss. 118-120.
[47]
Armaoğlu, a. g. y. , s. 123.
[48]
Haluk Ülman, I. Dünya Savaşı’na Giden Yol ve Savaş, 3. Baskı, İmge Kitabevi, Ankara: Ekim 2002, ss. 116-119.
[49]
Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 9.
[50]
Hıfzı Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul: Kasım 2003, s. 35.
[51]
Hıfzı Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, Gerçek Yayınevi, İstanbul: 1996, s. 20.
[52]
İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, ss. 167-168.
[53]
Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 12.
[54]
İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 169.
[55]
Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 38.
[56]
Orhan Koloğlu, “Türkçe Dışı Basın”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1985, ss. 94-98.
[57]
İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 170.
[58]
Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 24.
[59]
Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 14.
[60]
Koloğlu, “Türkçe Dışı Basın”, ss. 94-98.
[61]
Orhan Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, İletişim Yayınları, İstanbul: Aralık 1994, s. 29.
[62]
Philip Mansel, Konstantinopolis, Dünya’nın Arzuladığı Şehir 1453-1924, Çev. Şerif Erol, Sabah Kitapları, İstanbul: Kasım 1996, s. 261.
[63]
Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 52.
[64]
Koloğlu, “Türkçe Dışı Basın”, ss. 94-98.
[65]
Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 17.
[66]
Orhan Koloğlu, “Osmanlı Basını: İçeriği ve Rejimi”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul:
1985, ss. 68-93.
[67]
Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 7.
[68]
Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 19.
[69]
Koloğlu, “Osmanlı Basını: İçeriği ve Rejimi”, ss. 68-93.
[70]
Abdülrezak Altun, Türkiye’de Gazetecilik ve Gazeteciler, Çağdaş Gazeteciler Derneği Yayınları, Ankara: Şubat 1995, s. 17.
[71]
İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 176.
[72]
Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, Gerçek Yayınevi, İstanbul: 1973, s. 7.
[73]
Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 21.
[74]
Koloğlu, “Osmanlı Basını: İçeriği ve Rejimi”, ss. 68-93.
[75]
İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 181.
[76]
Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 9.
[77]
İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 183.
[78]
Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, s. 10.
[79]
Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 18.
Şerif Mardin, “Tanzimat ve Aydınlar”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1985, ss. 46-
[80]
54.
[81]
Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıl’a Basın Tarihi, s. 30.
[82]
Koloğlu Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 15.
[83]
Bülent Varlık, “Yerel Basının Öncüsü: Vilayet Gazeteleri”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları,
İstanbul: 1985, ss. 99-102.
[84]
Koloğlu, Osmanlı’dan 21 Yüzyıl’a Basın Tarihi, s. 27.
[85]
Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 27.
[86]
Koloğlu, Osmanlı'dan Günümüze Türkiye'de Basın, s. 18.
[87]
Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 28.
[88]
[89]
[90]
[91]
Mehmet Ali Kılıçbay, “Osmanlı Batılılaşması”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1985,
ss. 147-152.
Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 82.
Carter V. Findley, “19. Yüzyıl’da Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Gelişme”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1.
Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1985, ss. 259-262.
Cemil Meriç, “Batılılaşma”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1983, ss. 234-244.
[92]
Taner Timur, “Osmanlı ve Batılılaşma”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1985, ss.
136-146.
[93]
Tarık Zafer Tunaya, “Osmanlı-Batı Diyalogu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1985,
ss. 141-143.
[94]
Akşin, Kısa Türkiye Tarihi, s. 33.
[95]
Atilla Girgin, Türkiye’de Yerel Basının Gelişmesi, Türkiye Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul: 1997, s. 7.
[96]
Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 11.
[97]
Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 30.
[98]
Armaoğlu, a. g. y. , s. 124.
[99]
Ülman, I. Dünya Savaşı’na Giden Yol ve Savaş, ss. 121-123.
[100] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 186.
[101] Alpay Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Milli Kütüphane Basımevi, Ankara: 1994, s. 16.
[102] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 32.
[103] Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, s. 12.
[104] Koloğlu, Osmanlı'dan Günümüze Türkiye'de Basın, s. 32.
[105] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, s. 17.
[106] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 12.
[107] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 190.
[108] Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, s. 13.
[109] Altun, a. g. y. , s. 18.
[110] Temel Britannica 1. Cilt, s. 65.
[111] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 191.
[112] Mardin, “Tanzimat ve Aydınlar”, ss. 46-54.
[113] Koloğlu, Osmanlı'dan Günümüze Türkiye'de Basın, s. 33.
[114] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 193.
[115] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 39.
[116] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 195.
[117] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 34.
[118] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 40.
[119] Mardin, “Tanzimat ve Aydınlar”, ss. 46-54.
[120] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 196.
[121] Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, s. 16.
[122] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 13.
[123] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 199.
[124] Temel Britannica 16. Cilt, s. 282.
[125] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 184.
[126] Niyazi Berkes, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminde Batı Uygarlığına Yaklaşım”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt,
İletişim Yayınları, İstanbul: 1983, ss. 251-254
[127] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 53.
[128] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 251.
[129] Armaoğlu, a. g. y. , s. 305.
[130] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, ss. 215-216.
[131] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 84.
[132] İlber Ortaylı, “Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemlerinde Yerel Yönetimler”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim
Yayınları, İstanbul: 1985, ss. 231-244.
[133] Musa Çadırcı, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Ülke Yönetimi”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları,
İstanbul: 1985, ss. 210-230.
[134] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 20.
[135] Varlık, “Yerel Basının Öncüsü: Vilayet Gazeteleri”, ss. 99-102.
[136] Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıl’a Basın Tarihi, s. 34.
[137] Koloğlu, “Osmanlı Basını: İçeriği ve Rejimi”, ss. 94-98.
[138] Koloğlu Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 22.
[139] Varlık, “Yerel Basının Öncüsü Vilayet Gazeteleri”, ss. 99-102.
[140] Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıl’a Basın Tarihi, s. 34.
[141] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 90.
[142]
Varlık, “Yerel Basının Öncüsü Vilayet Gazeteleri”, ss. 99-102.
[143] Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, s. 18.
[144] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 43.
[145] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 207.
[146] Gevgili, "Türkiye Basını", ss. 202-228.
[147] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 44.
[148] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, s. 19.
[149] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, ss. 24-25.
[150] Koloğlu, Osmanlı’dan 21. Yüzyıl’a Basın Tarihi, s. 49.
[151] İnuğur, Basın Yayın Tarihi, s. 210.
[152] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 47.
[153] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 17.
[154] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 213.
[155] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 27.
[156] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 48.
[157] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s.228.
[158] M. Nuri İnuğur, Türk Basınında “İz” Bırakanlar, DER Yayınları; Genişletilmiş 2. Basım, İstanbul: 1999, s. 40.
[159] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 17.
[160] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, ss. 40-41.
[161] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 28.
[162] İsmet Özel, “Tanzimat’ın Getirdiği Aydın”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1985, ss.
61-66.
[163] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, ss. 28-29.
[164] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, ss. 242-250.
[165] Sakaoğlu, Bu Mülkün Sultanları, ss. 504-514.
[166] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 218.
[167] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 54.
[168] Gevgili, “Türkiye Basını”, ss. 202-228.
[169] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 37.
[170] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 27.
[171] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 55.
[172] Girgin, Türkiye’deki Yerel Basının Gelişmesi, s. 10.
[173] Özgen, a. g. y. , s. 13.
[174] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 56.
[175] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 44.
[176] Fahrettin Korkmaz, Tarihsel Süreçte Türkiye’de Basın Özgürlüğü, Atatürk Üniversitesi İletişim Fakültesi Yayınları No: 3, Ankara: 2005, s.
26.
[177] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 42.
[178] Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, ss. 45-46.
[179] Koloğlu, “Osmanlı Basını: İçeriği ve Rejimi”, ss. 94-98
[180] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 304.
[181] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 60.
[182] Cevdet Kudret, Abdülhamit Devrinde Sansür (I), Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A. Ş. , İstanbul: Eylül 2000, s. 5.
[183] İzzet Öztoprak, Kurtuluş Savaşı’nda Türk Basını, İş Bankası Yayını, Ankara: 1981, s. 12.
[184] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 47.
[185] Kudret, Abdülhamit Devrinde Sansür (I), s. 13.
[186] Sakaoğlu, Bu Mülkün Sultanları, s. 514.
[187] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, ss. 44-45.
[188] Temel Britannica 1. Cilt, ss. 16-18.
[189] Armaoğlu, a. g. y. , s. 268.
[190] Sakaoğlu, Bu Mülkün Sultanları, s. 530.
[191] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 63.
[192] Akşin, Kısa Türkiye Tarihi, s. 42.
[193] Metin Heper, “19. Yüzyıl’da Osmanlı Bürokrasisi”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul:
1985, ss. 245-258.
[194] Bülent Tanör, “Anayasal Gelişmelere Toplu Bir Bakış”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul:
1985, ss. 10-26.
[195] Akşin, Kısa Türkiye Tarihi, s. 26.
[196] Tarık Zafer Tunaya, “Mithat Paşa’nın Anayasa Tasarısı: Kanun-u Cedid”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim
Yayınları, İstanbul: 1985, ss. 30-31.
[197] Tarık Zafer Tunaya, “Osmanlı Basını ve Kanun-u Esasi”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları,
İstanbul: 1985, ss. 72-74.
[198] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 255.
[199] Tarık Zafer Tunaya, “1876 Kanun-u Esasisi ve Türkiye’de Anayasa Geleneği”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt,
İletişim Yayınları, İstanbul: 1985, ss. 27-39.
[200] İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Alkım Yayınevi, Gözden Geçirilmiş 25. Baskı, İstanbul: Ocak 2006, s. 268.
[201] Tanilli, a. g. y. , s. 120.
[202] Türkiye Cumhuriyeti Tarihi-I, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara: 2000, s. 9.
[203] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 67.
[204] Saim Sezen, Seçim ve Demokrasi, Gündoğan Yayınları, Ankara: 1994, s. 220.
[205] Şirin Tekeli, “Cumhuriyet Döneminde Seçimler”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 7. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul: 1983, ss.
1797-1824.
[206] Suna Kili ve A. Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri “Senedi İttfak’tan Günümüze”, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara:
1985, s. 44.
[207] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, s. 45.
[208] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 34.
[209] Kayıhan İçel, Kitle Haberleşme Hukuku, Beta A. Ş. , İstanbul: 1990, s. 33.
[210] Türkiye Cumhuriyeti Tarihi-I, s. 144.
[211] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, s. 46.
[212] Akşin, Kısa Türkiye Tarihi, s. 43.
[213] Armaoğlu, a. g. y. , ss. 289-291.
[214] Haluk Ülman, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Dış Politika ve Doğu Sorunu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim
Yayınları, İstanbul: 1985, ss. 272-288.
[215] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 73.
[216] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 260.
[217] Varlık, “Yerel Basının Öncüsü: Vilayet Gazeteleri”, ss. 99-102.
[218] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 273.
[219] Orhan Koloğlu, “İkinci Abdülhamid’in Basın Karşısındaki Açmazı”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim
Yayınları, İstanbul: 1985, ss. 82-84.
[220] Sakaoğlu, Bu Mülkün Sultanları, s. 533.
[221] Akşin, Kısa Türkiye Tarihi, s. 45.
[222] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 74.
[223] Gevgili, “Türkiye Basını”, ss. 202-228.
[224] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 70.
[225] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 37.
[226] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 45.
[227] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 263.
[228] Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, s. 62.
[229] Nurettin Güz, Türkiye’de Basın İktidar İlişkileri (1920-1927), Turhan Kitabevi, 2. Bası, Ankara: 2008, s. 21.
[230] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 278.
[231] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 47.
[232] Varlık, “Tanzimat ve Meşrutiyet Dergileri”, ss. 112-125.
[233] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, ss. 290-291.
[234] Necdet Sakaoğlu, “19. Yüzyıl’da Şeyhülislamlık”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul:
1985, ss. 263-270.
[235] Armaoğlu, a. g. y. , s. 306.
[236] M. Serhan Yücel, Türkiye’nin Siyasal Partileri (1859-2005), Alfa Yayınları, İstanbul: Şubat 2006, s. 5.
[237] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, ss. 56-57.
[238] Girgin, Türkiye’de Yerel Basının Gelişmesi, s. 20.
[239] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 54.
[240] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 93.
[241] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, s. 54.
[242] Kılıçbay, “Osmanlı Batılılaşması”, ss. 147-152.
[243] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 82.
[244] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 306.
[245] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 96.
[246] Sezen, a. g. y. , s. 227.
[247] Tanilli, a. g. y. , s. 120.
[248] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 95.
[249] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 307.
[250] Tekeli, “Cumhuriyet Döneminde Seçimler”, ss. 1797-1824.
[251] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 84.
[252] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 55
[253] Akşin, Kısa Türkiye Tarihi, s. 58.
[254] Sina Akşin, Yakınçağ Türkiye Tarihi I. Cilt (1908-1980), Milliyet Doğan Gazetecilik A. Ş. , İstanbul: 2004, s. 29.
[255] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 98.
[256] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, s. 72.
[257] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 62.
[258] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 318.
[259] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 100.
[260] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 319.
[261] Akşin, Yakınçağ Türkiye Tarihi I. Cilt (1908-1980), s. 42.
[262] İçel, a. g. y. , s. 34.
[263] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 86.
[264] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 101.
[265] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, s. 72.
[266] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 55.
[267] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 320.
[268] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, ss. 87-91.
[269] Ayhan Aydın, “İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Türkiye’de Çağdaşlaşma Hareketleri”, Marmara İletişim, Ocak 1995, ss. 203-224.
[270] Paul Dumont ve François Georgeon, Bir İmparatorluğun Ölümü 1908-1923, Çev. Server Tanilli, Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A.
Ş. , İstanbul: Ekim 1997, ss. 32-33.
[271] Gazeteciler Cemiyeti ve 40 Yıl (1946-1986), Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul: Eylül 1987, ss. 30-31.
[272] Cevdet Kudret, Abdülhamit Devrinde Sansür (II), Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A. Ş. , İstanbul: Eylül 2000, s. 80.
[273]
Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, s. 56.
[274] Atilla Girgin, Uluslararası İletişim, Haber Ajansları ve A. A. , DER Yayınları, İstanbul: 2002, ss. 129-130.
[275] Atilla Girgin, Gazeteciliğin Temel İlkeleri, DER Yayınları, İstanbul: Ocak 2008, s. 77.
[276] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 68.
[277] Orhan Koloğlu, Havas- Reuter’den Anadolu Ajansı’na, Çağdaş Gazeteciler Derneği Yayınları, Ankara: Aralık 1994, s. 62.
[278] Falih Rıfkı Atay, Zeytindağı, Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A. Ş. , İstanbul: Aralık 1998, s. 37.
[279] Türkiye Cumhuriyeti Tarihi-I, s. 145.
[280] Güz, a. g. y. , s. 2.
[281] Akşin, Kısa Türkiye Tarihi, s. 119.
[282] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 98.
[283] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 61.
[284] Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, ss. 135-136.
[285] Bülent Tanör, Kurtuluş (Türkiye 1918-1923), Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A. Ş. , İstanbul: Temmuz 1997, s. 31.
[286] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 352.
[287] Topuz, 100 Soruda Türk Basın Tarihi, s. 76.
[288] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, s. 90.
[289] Yücel Özkaya, Milli Mücadelede Atatürk ve Basın I, Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A. Ş. , İstanbul: Ocak 2001, s. 15.
[290] İnuğur, Türk Basınında “İz” Bırakanlar, ss. 97-98.
[291] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 353.
[292] Gevgili, “Türkiye Basını”, ss. 202-228.
[293] Nuri İnuğur, Türk Basın Tarihi 1919-1989, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul: 1992, s. 19.
[294] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, ss. 117-118.
[295] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 106.
[296] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, s. 352.
[297] Güz, a. g. y. , s. 39.
[298] Sami Karaören, Cumhuriyet Yolunda Yunus Nadi, Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A. Ş. , İstanbul: Mayıs 1999, s. 9.
[299] Korkmaz Alemdar, İletişim ve Tarih, İmge Kitabevi, Ankara: Nisan 1996, s. 58.
[300] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, ss. 138-139.
[301] Tayfun Akgüner, Ersan İlal, Gürsel Öngören, Kitle İletişim Mevzuatı, DER Yayınları, İstanbul: 1995, s. 199
[302] Atatürk ve Anadolu Ajansı, Anadolu Ajansı Yayınları No: 1, Ankara: Nisan 2005, s. 93.
[303] Bülent Uğur, “Atatürk’ten Günümüze Basın-Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü”, Cumhuriyetimiz 80 Yaşında, Gazeteciler Cemiyeti,
Ankara: 2003, ss. 107-110.
[304] İnuğur, Türk Basın Tarihi (1919-1989), s. 29.
[305] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, s. 94.
[306] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 113.
[307] Güz, a. g. y. , s. 11.
[308] Gevgili, “Türkiye Basını”, ss. 202-208.
[309] Özkaya, a. g. y. , s. 49.
[310] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 77.
[311] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, ss. 354-361.
[312] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, ss. 92-93.
[313] İnuğur, Basın ve Yayın Tarihi, ss. 362-363.
[314] Gevgili, “Türkiye Basını”, ss. 202-228.
[315] Vedii Evsal, Gazeteciler Cemiyeti ve 40 Yıl, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul: 1986, s. 46.
[316] Kabacalı Türk Basınında Demokrasi, s. 99.
[317] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, ss. 102-103.
[318] Aydın, “İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Türkiye’de Çağdaşlaşma Hareketleri”, ss. 203-224.
[319] Cumhuriyetin İlk Yılları II (1923-1938), Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık A. Ş. , İstanbul: Kasım 1998, ss. 92-93.
[320] Topuz, Başlangıcından Bugüne, Türk Basın Tarihi, s. 80.
[321] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 115.
[322] Güz, a. g. y. , s. 155.
[323] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 145.
[324] Mete Tunçay, “Basın ve İstiklal Mahkemeleri”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, s. 212.
[325] Gevgili, “Türkiye Basını”, ss. 202-228.
[326] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s.81.
[327] Kili ve Gözübüyük, a. g. y. , s. 91.
[328] Akşin, Yakınçağ Türkiye Tarihi I. Cilt (1908-1980), s. 137.
[329] Mümtaz Soysal ve Fazıl Sağlam, “Türkiye’de Anayasalar”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, ss. 18-54.
[330] İçel, a. g. y. , s. 34.
[331] Akşin, Kısa Türkiye Tarihi, s. 193.
[332] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 81.
[333] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 147.
[334] Türkiye’nin 70 Yılı (1923-1993), Hürgüç Gazetecilik A. Ş. , İstanbul: 1994, s. 23,
[335] Ahmet Öztürk, “Türkiye’nin Demokratikleşme Sürecinde Yaşadığı Basın Özgürlüğü Sorunu”, Marmara İletişim, Ekim 1993, ss. 115-129.
[336] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 122.
[337] Akşin, Yakınçağ Türkiye Tarihi I. Cilt (1908-1980), s. 153.
[338] Yücel, a. g. y. , ss. 25-27.
[339] Özgen, a. g. y. , s. 21.
[340] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 158.
[341] Ali Gevgili, “Birinci Basın Kongresi”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi 1. Cilt, s. 215.
[342] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 66.
[343] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 198
[344] Kabacalı, Türk Basınında Demokrasi, s. 156.
[345] O. Murat Güvenir, İkinci Dünya Savaşı’nda Türk Basını, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul: 1991, s. 46.
[346] Vedat Demir, “Basın Tarihimizde Kanunla Kurulan Bir Mecburi Meslek Kuruluşu: Türk Basın Birliği”, Marmara İletişim, Ekim 1994, ss. 231247.
[347] İnuğur, Türk Basın Tarihi, ss. 159-160.
[348] Yasin Dilek, “Köy Basını”, Marmara İletişim, Ekim 1993, ss. 157-161.
[349] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 128.
[350] Selçuk Ş. Demirbulak, “İletişim Sektöründe Basın-Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü”, Marmara İletişim, Ocak 1995, ss. 173-184.
[351] Öztürk, “Türkiye’nin Demokratikleşme Sürecinde Yaşadığı Basın Özgürlüğü Sorunu”, ss. 115-129.
[352] Türk Basın Yayın Mevzuatı, Basın Yayın Genel Müdürlüğü, Ankara: 1977, s. 13.
[353] İnuğur, Türk Basın Tarihi, s. 267.
[354] Girgin, Gazeteciliği Temel İlkeleri, ss. 319-344.
[355] Mehmet Semih Gemalmaz ve Osman Doğru, Türkiye’de Basın Özgürlüğü Mevzuatı (Yasalar ve KHK’ler), Basın Konseyi Bilimsel
Araştırması, Hürriyet Ofset Gazetecilik ve Matbaacılık A. Ş. , İstanbul: 1990, s. 130.
[356] Fikret İlkiz, “Gazetecilerin Çalışma Koşullarının Tarihsel Gelişimi”, (Basılmamış Ders Notları, İ. Ü. İletişim Fakültesi, 2000), s. 6.
[357] Semra Atılgan, Türk Basın Sendikacılığında Gazetecilerin Yasal Hakları, Bas-Haş Türkiye Gazeteciler Cemiyeti, İstanbul: Şubat 2001, s.
48.
[358] 10 Ocak ve Ötesi, İstanbul Gazeteciler Sendikası Yayını, İstanbul, 1968, s. 7.
[359] Cevdet Perin, Tarih Boyunca Düşünce ve Basın Özgürlüğü, Remzi Kitabevi, Ankara: 1974, s. 13.
[360] Desmond Fisher, Le Droit a la Communication, Etudes et Documents d’Information No: 94, Unesco, Paris: 1984, s. 19.
[361] Duygu Sezer, Kamuoyu ve Dış Politika, Sevinç Matbaası, Ankara: 1972, s. 43.
[362] Ali Murat Vural, “Yerel Kamuoyunun Kitle İletişim Aracı Olarak Yerel Basın”, Yeni Türkiye, 96/12, ss. 1053-1067.
[363] Arsev Bektaş, Kamuoyu, İletişim ve Demokrasi, Bağlam Yayınları, İstanbul: 1996, s. 93.
[364] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 145.
[365] Ali Murat Vural, “Medya Mensubunun Rol ve Güç Arayışında Kamuoyu Olgusu,” RTÜK İletişim Dergisi, ss. 15-16.
[366] Vural, “Yerel Kamuoyunun Kitle İletişim Aracı Olarak Yerel Basın”, ss. 1053-1067.
[367] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 148.
[368] Demirtaş Ceyhun, Babıali’nin Şu Son Kırk Yılı, Milliyet Yayınları, İstanbul: 1984, ss. 184-187.
[369] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 70.
[370] Türkiye’nin 70 Yılı, (1923-1993), s. 47.
[371] Ceyhun, a. g. y. , s. 25.
[372] Temel Britannica 15. Cilt, s. 214.
[373] Ceyhun, a. g. y. , s. 80.
[374] Ceyhun, a. g. y. , s. 112.
[375] Metin Münir, Sabah Olayı, Altın Kitaplar, İstanbul: 1993, s. 46.
[376] Nezih Demirkent, Medya Medya, Dünya Yayınları, İstanbul: 1995, s. 72.
[377] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 159.
[378] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 155.
[379] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 220.
[380] Koloğlu, Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Basın, s. 72.
[381] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, s. 210
[382] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 158.
[383] Topuz, Başlangıçtan Bugüne Türk Basın Tarihi, s. 167.
[384] Topuz, II. Mahmut’tan Holdinglere Türk Basın Tarihi, ss. 222-223.
[385] İnuğur, Türk Basın Tarihi, s. 417.
[386] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 160.
[387] İnuğur, Türk Basın Tarihi, s. 449.
[388] Şinasi Ünal, “Yerel Basın ve Sorunları”, Yeni Türkiye, 96/12, ss. 1068-1072
[389] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 160.
[390] Ceyda Ilgaz, Küreselleşme ve 1980 Sonrası Türk Toplumuna ve Basınına Yansıması, Doğan Ofset, İstanbul: 2000, s. 3.
[391] Vural, “Yerel Kamuoyunun Kitle İletişim Aracı Olarak Yerel Basın”, ss. 1053-1067.
[392] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 141.
[393] Yerel Basında Gazetecinin Tanımı, İşlevi, Çalışma Koşulları ve Sorunları, (2-3 Ekim 1997, İstanbul), Konrad Adenauer Vakfı Yayını,
İstanbul: 1998, s. 126.
[394] Metin Işık, “Globalleşme-Yerelleşme ve Medya”, Selçuk İletişim, Ocak 2001, ss. 38-43.
[395] Yerel Basında Arayışlar ve Antakya Durağı, Anadolu Üniversitesi Yayını, Eskişehir: Ocak 1998, s. 5.
[396] İsa Kayacan, Basınımızın Anadolu Cephesi, Ece Yayınları, Ankara: Ağustos 1966, s. 57.
[397] Girgin, Türkiye’deki Yerel Basının Gelişmesi, s. 39.
[398] Kayacan, a. g. y. , s. 60.
[399] Yerel Basında Arayışlar ve Antakya Durağı, s. 14.
[400] Yerel Basında Gazetecinin Tanımı, İşlevi, Çalışma Koşulları ve Sorunları, s. 170.
[401] Erkin Usman, “Ege’de Yerel Basın ve Toplumdaki Yeri”, Yeni Türkiye, 96/12, ss. 1080-1082.
[402] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 170.
[403] Lütfü Akcan, “Anadolu Basını-Yerel Basın”, Yeni Türkiye, 96/12, ss. 1073-1074.
[404] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 171.
[405] Nail Keçili, İletişim Olayları İçinde Yazılı Basının Durumu, Gazeteciler Cemiyeti Yayını, İstanbul: 1984, s. 91.
[406] Girgin, Türkiye’deki Yerel Basının Gelişmesi, s. 41.
[407] Kayacan, a. g. y. , s. 412.
[408] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 176.
[409] Birinci Anadolu Basın-Yayın Kurultayı (25-26 Kasım 1996), Ümit Yayıncılık, Ankara: Mart 1997, s. 209.
[410] Selma Ulus, “Yerel Basınımız”, Marmara İletişim, Temmuz 1993, ss. 77-88.
[411] Birinci Anadolu Basın-Yayın Kurultayı (25-26 Kasım 1996), s. 208.
[412] Kayacan, a. g. y. , s. 413.
[413] Yerel Basın Kurultayı - Bildiriler, Çukurova Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, Adana: Mayıs 1992, s. 49.
[414] Yerel Gazetecilik, Televizyonculuk ve Radyoculukta Meslek İçi Eğitim, (24-25 Aralık 1997, Adana), Konrad Adenauer Vakfı Yayını, s. 107.
[415] Birinci Anadolu Basın-Yayın Kurultayı (25-26 Kasım 1996), s. 207.
[416] Türkiye Gazeteciler Federasyonu Basın Bülteni, Ankara: 28 Kasım 2008.
[417] Mustafa Şeker, Yerel Gazeteler, Tablet Kitabevi, Konya: Şubat 2007, ss. 323-325.
[418] Girgin, Türk Basın Tarihi’nde Yerel Gazetecilik, s. 164.
[419] Yerel Gazetecilik, Televizyonculuk ve Radyoculukta Meslek İçi Eğitim, (29-30 Nisan 1998, İzmir) – (2-3 Haziran 1998, Samsun), Konrad
Adenauer Vakfı Yayını, s. 79.
[420] Vural, “Yerel Kamuoyunun Kitle İletişim Aracı Olarak Yerel Basın”, ss. 1053-1067.
[421] Yerel Gazetecilik, Televizyonculuk ve Radyoculukta Meslek İçi Eğitim, (12-13 Kasım 1998, Sivas), Konrad Adenauer Vakfı Yayını, s. 26.
[422] Yerel Basında Arayışlar ve Antakya Durağı, s. 17.
[423] Yerel Gazetecilik, Televizyonculuk ve Radyoculukta Meslek İçi Eğitim, (8-9 Ekim 1998, Elazığ), Konrad Adenauer Vakfı Yayını, s. 112.
[424] Yerel Gazetecilikte Meslek İçi Eğitim, (29-30 Temmuz 1999, Konya), Konrad Adenauer Vakfı Yayını, s. 102.
[425] Yerel Basında Arayışlar ve Antakya Durağı, s. 12.
[426] Yerel Gazetecilik, Televizyonculuk ve Radyoculukta Meslek İçi Eğitim, (9-10 Temmuz 1998, Isparta) Konrad Adenauer Vakfı Yayını, s. 61.
[427] Kayacan, a. g. y. , s. 70.
[428] Yerel Basında Gazetecinin Tanımı, İşlevi, Çalışma Koşulları ve Sorunları, s. 39.
[429] Ulus, “Yerel Basınımız”, ss. 77-88.
[430]
Yavuz Kaynarca, “Trakya Yerel Basını ve Sorunları”, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İ. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1994), s. 67.
[431] Yerel Gazetecilikte Meslek İçi Eğitim, (22-23 Ekim 1999, Gaziantep), Konrad Adenauer Vakfı Yayını, s. 37.
[432] Yerel Gazetecilik, Radyoculuk ve Televizyonculukta Meslek İçi Eğitim, (9-10 Temmuz 1998, Isparta), s. 61.
[433] Yerel Gazetecilik, Televizyonculuk ve Radyoculukta Meslek İçi Eğitim, (18-19 Aralık 1998, Bolu) Konrad Adenauer Vakfı Yayını, s. 100.
[434] Yerel Gazetecilikte Meslek İçi Eğitim, (20-21 Temmuz, 2000, Muğla), Konrad Adenauer Vakfı Yayını, s. 151.
[435] Nurettin İmre, “Anadolu Basınının Sorunları ve Çözümler”, (Basılmamış Doktora Tezi, İ. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1988) s. 212.
[436] Kaynarca, “Trakya Yerel Basını ve Sorunları”, s. 67.
[437] Ali Murat Vural, “İşlev, Önem ve Misyonlarıyla Yerel Basın ve Eskişehir Örnekleminden Elde Edilen Bulgular”, Türkiye’de Yerel Basın, İ. Ü.
İletişim Fakültesi Yayınları, İstanbul: 2007, ss. 337-356.
17. GAZETE VE DERGİLER
17.1.
Basın İlan Kurumu Şubesi Bulunan Kentlerde
Dergiler
Yayımlanan Gazete ve
Bilindiği gibi, 195 Sayılı Basın İlan Kurumu Yasası’nın 31. maddesi uyarınca, Kurum’un resmi ilan ve
reklamların yayınına aracılık ödevi, şubesi bulunan yerlerin büyükşehir belediyesi ve/veya merkez belediyesi
sınırları içinde, bu şubeler aracılığıyla yürütülmektedir.[438]
17.1.1. Gazeteler
2004 yılında, 49’u İstanbul’da, 17’si Ankara’da, 19’u İzmir’de, 9’u Adana’da, 10’u Bursa’da, 6’sı
Konya’da ve 15’i Gaziantep’te olmak üzere, Kurum şubelerinin bulunduğu yerlerde çıkan, resmi ilan ve
reklam yayınlama hakkı bulunan gazete sayısı 125 olmuştur.
2005 yılında kurum şubesi bulunan yerlerde yayımlanan gazetelerin sayısı 145’i bulmuştur. (108 siyasi,
5 ticari 32 adet de 5216 Sayılı Kanun kapsamındaki gazete).[439]
2006 yılında başında 58’i İstanbul’da, 14’ü Ankara’da, 19’u İzmir’de, 14’ü Adana’da, 7’si Bursa’da,
7’si Konya’da, 15’i Gaziantep’te, 16’sı Kayseri’de, 20’si Antalya’da ve 8’i Trabzon’da olmak üzere, Kurum
şubelerinin bulunduğu yerlerde çıkan, resmi ilan ve reklam yayınlama hakkına sahip gazete sayısı 178’dir.
(139 siyasi, 5 ticari, 34 adet de 5216 Sayılı Kanun kapsamındaki gazete).[440]
Bu sayı, Mayıs 2007 tarihinde Eskişehir’de Kurum Şubesi açılması dolayısıyla resmi ilan yayınlama
hakkını haiz 8 gazetenin yanı sıra resmi ilan yayınlama hakkı doğan İzmir’de Yenigün ve Adana’da
Çukurova Merhaba gazetelerinin eklenmesiyle 188’e ulaşmıştır.
Ancak yıl içinde, yeni yayın sayılma ya da resmi ilanın kesilmesi gibi nedenlerle mevcut gazete sayısı
155’e gerilemiştir. (143 siyasi, 5 ticari, 7 adet de 5216 Sayılı Kanun kapsamındaki gazete).
17.1.2. Dergiler
Öte yandan, şubelerin bulunduğu yerlerde Kurum aracılığından geçirilmesi zorunlu reklamların yer
aldığı dergi sayısı, 2005 yılında 153 olmuştur. Bu sayı 2006 yılında 165’e yükselmiş; 2007 yılında ise bir
önceki yıl gibi 165 olarak kalmıştır.
Bunlardan 10’u dergi statüsüne tabi tutulan günlük gazete, 43’ü haftalık, 5’i onbeş günlük, 91’i aylıktır.
Kalan 16 dergi ise bir aydan uzun aralıklarla yayın hayatına devam etmektedir.[441]
17.2.
Basın İlan Kurumu Şubesi Bulunmayan
Dergiler
Yerlerde Yayımlanan Gazete ve
17.2.1. Gazete Sayıları
Basın İlan Kurumu Şubesi bulunmayan yerlerde, 2005 yılında yayımlanan gazete sayısı, 422’si illerde,
453’ü ilçelerde olmak üzere toplam 875’tir.
2006 yılında ise 483’ü illerde, 531’i ilçelerde olmak üzere toplam 1014 gazete yayımlanmıştır.
2007 yılında illerde 497, ilçelerde 572 olmak üzere yayımlanan 1069 gazetenin 602’si vasıflı 467’si
vasıfsızdır. 602 vasıflı gazetenin 408’i il merkezlerinde, 194’ü ilçelerde; 467 vasıfsız gazetenin 89’u il
merkezlerinde, geriye kalan 378’i ise ilçelerde yayımlanmıştır.[442]
17.2.2. Gazetelerin Yüzölçümlerine Göre Dağılımı
Yayın
Gazetelerin Yüzölçümleri (m²)
Yerleri
1.60+
1.60
1.50
1.40
1.30
1.20
1.00
0.90
0.80
0.70
0.60
0.50
0.45
0.40-
TOPLAM
İller
163
55
11
13
7
144
9
12
25
2
43
1
4
8
497
İlçeler
38
27
4
8
4
65
8
51
86
-
161
6
24
90
572
TOPLAM
201
82
15
21
11
209
17
63
111
2
204
7
28
98
1069
17.2.3. Gazetelerin Yayın Zamanına Göre Dağılımı
Gazetelerin Yayın Zamanına Göre Dağılımı
Yayın
Yerleri
Günlük
H. 5 Günü
H. 2 Günü
Haftalık
15 Gün
Aylık
TOPLAM
İller
448
-
6
33
4
6
497
İlçeler
263
5
38
252
10
4
572
TOPLAM
711
5
44
285
14
10
1069
17.3. İlan ve Reklam Bedelleri
Basın İlan Kurumu’nun yayınına aracı olduğu ilan ve reklam bedeli 2005 yılında bir önceki yıla göre %
6, 87 artış göstererek 70.645.124,79 YTL’ye yükselmiştir.
Bu miktar 2006 yılında % 3,52 artarak 73.129.674,29 YTL’ye, 2007 yılında ise % 24,30 artarak
90.897.011,08 YTL’ye ulaşmıştır.
17.3.1. Resmi İlanlar
2007 yılında resmi ilanlar bir evvelki yıla göre yaklaşık % 26,90 oranında 14.757.422,43 YTL yükselme
göstermiştir. 2007 yılında uygulanmaya başlanan resmi ilan fiyat tarifesi bir önceki yıla nazaran % 11
tutarında bir artış öngördüğünden, 2007 yılında resmi ilan hacmi yaklaşık % 16 oranında artmıştır.[443]
17.3.2.
Kurum Aracılığından Geçirilmesi Zorunlu
Reklamlar
Bu gruba giren reklamlar 2006 yılında 17.918.354,55 YTL İken, 2007 yılında 2.998.462,07 YTL
yükselme göstererek (%16.73) 20.916.816,62 YTL olarak gerçekleşmiştir.
17.3.3. Hususi İlan ve Reklamlar
Bunlar da önceki yıla göre 11.452,29 YTL yani yaklaşık % 3,28 oranında artış göstererek 360.422,16
Yeni Türk Lirası olmuştur.
17.3.4. Resmi İlanların Aylara Göre Dağılımı[444]
Aylar
Resmi İlan
Mecburi Aracılık
Hususi İlan ve Reklam
Toplam
Ocak
3.470.896,50
819.232,34
18.883,98
4.309.012,82
Şubat
4.803.677,50
798.596,96
25.537,44
5.627.811,90
Mart
5.847.151,30
1.270.908,88
46.049,19
7.164.109,37
Nisan
5.570.407,60
2.106.349,49
30.378,21
7.707.135,30
Mayıs
6.817.063,10
3.115.011,96
40.077,87
9.972.152,93
Haziran
6.492.512,20
1.501.082,54
45.839,04
8.039.433,78
Temmuz
6.121.777,20
1.704.001,24
23.335,17
7.849.113,61
Ağustos
6.282.089,40
1.831.525,87
24.497,75
8.138.113,02
Eylül
5.445.170,40
1.170.206,49
16.623,36
6.632.000,25
Ekim
6.033.191,90
2.639.263,45
28.494,53
8.700.949,88
Kasım
7.599.293,90
1.508.247,47
32.966,56
9.140.507,93
Aralık
5.136.541,30
2.452.389,93
27.739,06
7.616.70,29
Toplam
69.619.772,30
20.916.816,62
360.422,16
90.897.011,08
Tablonun incelenmesinden de anlaşılacağı üzere, resmi ilanlar Kasım, Mayıs, Haziran ve Ağustos
aylarında resmi reklamlar ise Mayıs, Ekim, Aralık ve Nisan aylarında yoğunluk kazanmıştır.
17.3.5. Resmi İlanların Şubelere Göre Dağılımı[445]
Yeri
Resmi İlan
Mecburi Aracılık
Hususi İlan ve Reklam
Toplam
Payı (%)
İstanbul
41.543.625,30
19.526.420,50
185.745,43
61.255.791,23
67,39
Ankara
7.561.548,40
33.570,11
-
7.595.118,51
8,36
İzmir
5.414.681,50
257.605,96
-
5.672.287,46
6,24
Adana
2.186.839,50
274.029,71
5.92,23
2.466.798,44
2,71
Bursa
2.858.531,50
368.394,50
1.196,00
3.228.122,00
3,55
Konya
2.421.095,00
34.892,50
125.145,50
2.581.133,00
2,84
Gaziantep
1.574.555.00
72.970,00
5.169,00
1.652.694,00
1,82
Kayseri
1.598.580,80
58.855,90
30.390,00
1.687.826,70
1,86
Antalya
1.798.686,00
49.620,02
6.751,00
1.855.057,02
2,04
Trabzon
1.548.572,30
98.970,29
-
1.647.542,59
1,81
Eskişehir
1.113.057,00
141.487,13
96,00
1.254.640,13
1,38
Toplam
69.619.772,30
20.916.816,62
360.422,16
90.897.011,08
100,00
Tabloda da görüleceği üzere, ilan ve reklamların yaklaşık, % 81,99’u İstanbul, Ankara ve İzmir illerinde
çıkan gazete ve dergilerde yayınlanmıştır. 2006 yılı rakamlarına oranla İstanbul gazete ve dergilerinde
yayımlanan ilan ve reklamların tutarında 9 milyon 762 bin YTL, Ankara gazete ve dergilerinde 1 milyon 236
bin YTL, İzmir gazete ve dergilerinde ise 1 milyon 56 bin YTL artış meydana gelmiştir.
Şube bulunan öteki illerdeki gazetelerde yayımlanan ilan ve reklamların tutarlarına göre sırası ise Bursa,
Konya, Adana, Antalya, Kayseri, Gaziantep, Trabzon ve Eskişehir biçimindedir.
17.3.6. İstanbul’daki Gazetelere Dağıtılan Resmi
Gazetenin Adı
İlanlar[446]
Resmi İlan
Mecburi Aracılık
Hususi İlan ve Reklam
Toplam
Akşam
1.378.582,40
643.397,22
-
2.021.979,62
Anadolu’da Vakit
1.517.376,60
212.427,06
-
1.729.803,66
Ayrıntılı Haber
392.812,00
-
-
392.812,00
Bizim Anadolu
650.099,20
-
-
650.099,20
Bizim Gazete
448.444,90
1.618,65
-
450.063,55
Bugün
1.604.062,80
397.419,97
-
2.001.482,77
Cumhuriyet
1.466.404,40
227.701,12
180,00
1.694.285,52
Çağdaş Ulus
351.125,20
-
-
351.125,20
Dokuz Sütun
670.883,10
-
-
670.883,10
Dünya
971.165,00
352.536,27
-
1.323.701,27
Ekonomi
401.266,00
-
-
401.266,00
Gazete 34
408.780,40
44.325,50
-
453.105,90
Gözcü
175.414,20
-
-
175.414,20
Günboyu
674.778,00
-
-
674.778,00
1.015.671,80
19.670,53
-
1.035.342,33
H. ve Olaylara Tercüman
978.010,00
29.032,15
-
1.007.042,15
Halkın Gazetesi Birgün
619.583,80
10.808,62
-
630.392,42
Hürriyet
1.550.068,00
6.017.746,36
-
7.567.814,36
Hürses
422.360,00
108.213,19
-
530.573,19
İstanbul
629.795,60
-
-
629.795,60
İstiklal
400.892,00
-
-
400.892,00
Milli Gazete
1.478.112,80
111.173,89
-
1.589.286,69
Milliyet
1.354.373,80
1.582.071,99
-
2. 936.445,79
Ortadoğu
764.752,60
13.820,00
-
778.572,60
Önce Vatan
664.642,60
-
-
664.642,60
Posta
1.523.901,60
682.060,45
-
2.205.962,05
Radikal
1.306.629,00
173.091,31
-
1.479.720,31
Referans
550.666,20
199.771,68
456,00
750.893,88
Sabah
1.553.149,00
3.787.469,18
-
5.340.618,18
Son An
396.162,80
-
-
396.162,80
Son Saat
399.440,40
-
-
399.440,40
Star
1.591.163,00
735.769,29
-
2.326.932,29
Şok
1.278.452,60
-
-
1.278.452,60
Takvim
1.100.603,40
197.716,88
-
1.298.320,28
401.183,60
120,00
-
401.303,60
Güneş
Tünaydın
Türkiye
1.440.527,40
349.419,25
108.309,36
1.898.256,01
Türkiye’de Yeniçağ
1.429.397,10
2.089,79
-
1.431.486,89
Vatan
1.642.828,20
506.656.40
-
2.149.484,60
Yeni Asya
753.637,20
9.130,55
-
762.767,75
Yeni Devir
399.058,80
1.657,00
-
400.715,80
Yeni Mesaj
480.856,00
1.512,00
-
482.368,00
Yeni Nesil
390.286,80
-
-
390.286,80
Yeni Şafak
1.413.729,20
1.000.976,82
-
2.414.706,02
Yenigün
399.894,00
-
-
399.894,00
Zaman
1.582.310,60
1.649.783,61
76.800,07
3.308.894,28
Toplam
41.023.334,10
19.069.186,73
185.745,43
60.278.266,26
Dergiler
-
441.152,40
-
441.152,40
41.023.334,10
19.510.339,13
185.745,43
60.719.418,66
Genel Toplam
17.3.7.
İstanbul Büyükşehir Sınırları İçindeki
İlanlar[447]
Gazetenin Adı
İlçelerde Dağıtılan Resmi
Resmi İlan
Mecburi Aracılık
Hususi İlan ve Reklam
TOPLAM
640,00
-
-
640,00
Son Haberdar
203.014,00
1.779,66
-
204.793,66
Hürbakış
12.024,00
1.525,42
-
13.549,42
Haber Manşet
16.098,00
2.025,43
-
18.123,43
Trakya Hürhaber
61.553,00
-
-
61.553,00
Beylikdüzü Gazetesi
9.474,00
-
-
9.474,00
Büyükçekmece
99.321,60
-
-
99.321,60
Gerçek Gazetesi
21.102,00
1.779,67
-
22.881,67
Haber Demokrat
7.931,00
1.271,19
-
9.202,19
Yeni Trakya Ekspres
Şile
43.826,80
7.700,00
-
51.526,80
Günhaber
16.377,00
-
-
16.377,00
Yeni Adım
15.039,80
-
-
15.039,80
Genç Bakış
13.890,00
-
-
13.890,00
Toplam
520.291,20
16.081,37
-
536.372,57
[438] Basın İlan Kurumu Mevzuatı, İstanbul: 2007, s. 13.
[439] Basın İlan Kurumu 2005 Yılı Faaliyet Raporu, İstanbul: 2006, s. 122.
[440] Basın İlan Kurumu 2006 Yılı Faaliyet Raporu, İstanbul: 2007, s. 126.
[441] Basın İlan Kurumu 2007 Yılı Faaliyet Raporu, İstanbul: 2008, s. 6.
[442] Basın İlan Kurumu 2007 Yılı Faaliyet Raporu, s. 7
[443] Basın İlan Kurumu 2007 Yılı Faaliyet Raporu, s. 16.
[444] Basın İlan Kurumu 2007 Yılı Faaliyet Raporu, s. 17.
[445] Basın İlan Kurumu 2007 Yılı Faaliyet Raporu, s. 18.
[446] Basın İlan Kurumu 2007 Yılı Faaliyet Raporu, s. 19.
[447] Basın İlan Kurumu 2007 Yılı Faaliyet Raporu, s. 20.
18. GAZETELERİN BASKI SAYILARI
18.1. İstanbul Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[448]
Sayfa
Gazete Adı
Türü
Yüzölçümü
Aylık Tirajı
Günlük Fiili
Satış Ort.
Sayısı
Akşam
Siyasi-Sabah
26
5.20 m2
7.050.268
163.247
Anadolu’da Vakit
Siyasi-Sabah
21
4.20 m2
2.596.417
53.086
Ayrıntılı Haber
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
230.892
6.370
Bizim Anadolu
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
221.393
5.733
Bizim Gazete
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
64.525
1.012 (*)
Bugün
Siyasi-Sabah
28
5.60 m2
2.841.979
37.213
Cumhuriyet
Siyasi-Sabah
20
4.20 m2
3.548.303
75.177
Çağdaş Ulus
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
192.518
6.045 (*)
Dokuz Sütun
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
419.620
10.925
Dünya
Siyasi-Sabah
26
5.20 m2
960.540
26.687 (*)
Ekonomi
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
220.037
6.219
Gazete 34
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
368.607
9.851
Günboyu
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
420.200
10.927
Güneş
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
6.055.034
142.596
Halka ve Olaylara Tercüman
Siyasi-Sabah
20
4.00 m2
1.916.630
20.997
Halkın Gazetesi Birgün
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
436.922
6.911
Hürriyet
Siyasi-Sabah
34.41
6.88 m2
19.700.734
527.421
Hürses
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
335.375
5.213
İstanbul
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
329.444
9.444
İstiklâl
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
368.656
9.887
Milli Gazete
Siyasi-Sabah
20
4.00 m2
1.852.051
51.003
Milliyet
Siyasi-Sabah
62.05
12.41 m2
9.554.742
237.282
Ortadoğu
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
565.129
8.139
Önce Vatan
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
235.680
6.134
Posta
Siyasi-Sabah
36.73
7.34 m2
22.681.748
627.733
Radikal
Siyasi-Sabah
31.24
6.24 m2
2.688.367
45.207
Referans
Siyasi-Sabah
20
4.00 m2
1.063.979
18.415 (*)
Sabah
Siyasi-Sabah
64.75
12.95 m2
15.286.940
394.635
Son An
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
217.714
6.039
Son Saat
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
183.598
5.162
Sözcü
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
6.639.813
147.825
Star
Siyasi-Sabah
24
4.80 m2
5.094.894
104.144
Şok
Siyasi-Sabah
12
2.40 m2
2.705.157
53.534
Takvim
Siyasi-Sabah
34.35
6.87 m2
8.576.274
198.771
Tünaydın
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
217.766
6.042
Türkiye
Siyasi-Sabah
24
4.80 m2
5.555.379
143.876
Türkiye’de Yeniçağ
Siyasi-Sabah
20
4.00 m2
2.588.618
57.005
Vatan
Siyasi-Sabah
36.42
7.28 m2
7.915.626
191.340
Yeni Asya
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
446.206
11.283
Yeni Devir
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
253.666
6.441
Yeni Mesaj
Siyasi-Sabah
12
2.40 m2
191.105
5.302
Yeni Nesil
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
331.852
9.461
Yeni Şafak
Siyasi-Sabah
24
4.80 m2
4.251.917
103.452
Yenigün
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
223.315
6.033
Zaman
Siyasi-Sabah
32
6.40 m2
21.905.558
644.843
(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.
18.2. Ankara Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[449]
Türü
Sayfa Sayısı
Yüzölçümü
Aylık Tirajı
Günlük Fiili
Satış Ort.
Anayurt
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
342.342
3.933
Ankara İl
Siyasi-Sabah
12
2.40 m2
112.734
3.141 (*)
Belde
Siyasi-Sabah
48
4.80 m2
545.100
14.323
Gündem
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
123.355
3.828 (*)
Günlük Haber
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
100.651
3.162 (*)
Gazete Adı
Olay
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
145.750
4.560 (*)
Son Söz
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
141.620
3.783
Tasvir
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
145.550
4.554 (*)
24 Saat
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
33.655
1.073 (*)
Ankara Ticaret
Ticari
8
1.60 m2
44.110
1.533 (*)
Ekonomik Yorum
Ticari
8
1.60 m2
31.604
1.044 (*)
Ticari Hayat
Ticari
12
2.40 m2
75.000
2.719 (*)
(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.
18.3. İzmir Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[450]
Sayfa
Gazete Adı
Türü
Yüzölçümü
Aylık Tirajı
Günlük Fiili
Satış Ort.
Sayısı
Ege Telgraf
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
92.500
3.024
Haber Ekspres
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
166.062
3.245
Yeni Asır
Siyasi-Sabah
31
6.20 m2
1.765.329
41.843
Yeni Gün
Siyasi-Sabah
31.95
6.39 m2
302.855
3.326
Ticaret
Ticari
8
1.60 m2
76.043
3.001(*)
Yeni Ekonomi
Ticari
8
1.60 m2
33.400
1.128(*)
(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.
18.4. Adana Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[451]
Sayfa
Gazete Adı
Türü
Yüzölçümü
Aylık Tirajı
Günlük Fiili
Satış Ort.
Sayısı
Adana Haber
Siyasi-Sabah
12
2.40 m2
58.678
1.170
Adana 5 Ocak
Siyasi-Sabah
12
2.40 m2
61.638
1.199
Bölge
Siyasi-Sabah
12
2.40 m2
63.198
1.237
Çukurova Barış
Siyasi-Sabah
8
52.052
1.211
1.60 m2
Çukurova Merhaba
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
48.275
1.159
Ekspres
Siyasi-Sabah
12
2.40 m2
72.500
1.266
Gün-Aydın
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
42.326
1.040
Günlük
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
63.667
1.401
İlkhaber
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
87.179
1.141
Kent
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
45.916
1.091
Medya Yenigün
Siyasi-Sabah
12
2.40 m2
57.364
1.074
Son Nokta
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
46.400
1.069
Süper Gazete
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
40.166
1.115
Toros
Siyasi-Sabah
12
2.40 m2
70.138
1.322
Yeni Adana
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
50.000
1.066 (*)
Zirve
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
52.759
1.166
(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.
18.5. Bursa Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[452]
Sayfa
Gazete Adı
Türü
Yüzölçümü
Aylık Tirajı
Günlük Fiili
Satış Ort.
Sayısı
Bursa Haber
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
108.734
1.139
Bursa Hakimiyet
Siyasi-Sabah
30.35
6.07 m2
233.571
5.624
Gazete Avrupa
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
104.385
1.107
Kent
Siyasi-Sabah
24
4.80 m2
113.403
1.042
Olay
Siyasi-Sabah
34.60
6.92 m2
661.595
16.136
Yüzölçümü
Aylık Tirajı
Günlük Fiili
Satış Ort.
3.20 m2
51.972
1.131
(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.
18.6. Konya Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[453]
Sayfa
Gazete Adı
Türü
Sayısı
Anadolu Manşet
Siyasi-Sabah
16
Hakimiyet
Siyasi-Sabah
17.58
3.52 m2
54.279
1.108
Konya Postası
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
48.740
1.068
Memleket
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
57.700
1.086
Merhaba
Siyasi-Sabah
18.23
3.64 m2
89.160
2.173
Yeni Konya
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
52.399
1.078
Yeni Meram
Siyasi-Sabah
17.15
3.43 m2
50.140
1.081
(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.
18.7. Gaziantep Gazeteleri Baskı Sayıları
(Aralık 2008)[454]
Sayfa
Gazete Adı
Türü
Yüzölçümü
Aylık Tirajı
Günlük Fiili
Satış Ort.
Sayısı
Doğuş
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
33.975
1.034 (*)
Gaziantep Bulvar
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
33.642
1.100 (*)
Gaziantep Ekspres
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
35.890
1.061 (*)
Gaziantep Güneş
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
38.252
1.072 (*)
Gaziantep Oluşum
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
33.796
1.011 (*)
Gaziantep 27
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
51.235
1.072 (*)
Gaziantep Hakimiyet
Siyasi-Sabah
12
2.40 m2
43.776
1.212 (*)
Gaziantep’te Zafer
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
37.500
1.026 (*)
Güncel
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
32.665
1.074 (*)
Metropol
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
34.827
1.076 (*)
Olay
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
45.000
1.010 (*)
Sabah
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
40.000
1.117 (*)
Telgraf
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
85.027
2.303
Yeni Gap
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
41.782
1.271
25 Aralık
Siyasi-Sabah
1.60 m2
8
32.500
1.002
(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.
18.8. Kayseri Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[455]
Sayfa
Gazete Adı
Türü
Yüzölçümü
Aylık Tirajı
Günlük Fiili
Satış Ort.
Sayısı
Büyük Kayseri
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
32.250
1.020 (*)
Erciyes
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
37.500
1.015 (*)
Kayseri Akın Günlük
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
34.295
1.056 (*)
Kayseri Anadolu Haber
Siyasi-Sabah
12
2.40 m2
42.250
1.255 (*)
Kayseri Deniz Postası
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
31.250
1.014 (*)
Kayseri Hakimiyet 2000
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
31.927
1.097 (*)
Kayseri Star Haber
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
32.112
1.029 (*)
Kayseri Yeni Sabah
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
31.856
1.022 (*)
Kayseri Gündem
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
35.000
1.071 (*)
Kayseri Güneş
Siyasi-Sabah
12
2.40 m2
32.525
1.029 (*)
Kayseri Haber
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
35.110
1.055 (*)
Kayseri Havadis
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
33.750
1.054 (*)
Kayseri Maç
Siyasi-Sabah
10
2.00 m2
32.500
1.031 (*)
Kayseri Meydan
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
33.125
1.029 (*)
Kayseri Postası
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
33.750
1.050 (*)
Ülker
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
34.665
1.022 (*)
(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.
18.9. Antalya Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[456]
Gazete Adı
Türü
Sayfa
Yüzölçümü
Aylık Tirajı
Günlük Fiili
Sayısı
Satış Ort.
Akdeniz Gerçek
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
38.500
1.128 (*)
Akdeniz Kent Haber
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
44.419
1.027 (*)
Akdeniz Manşet
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
36.250
1.032 (*)
Antalya Ekonomi
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
33.750
1.044 (*)
Antalya Ekspres
Siyasi-Sabah
12
2.40 m2
37.500
1.672 (*)
Antalya Gündem
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
38.750
1.050 (*)
Antalya Hilâl
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
38.750
1.043 (*)
Antalya Körfez
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
40.000
1.111 (*)
Antalya Son Haber
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
32.500
1.022 (*)
Antalya’da Yenigün
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
40.000
1.060 (*)
Antalya
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
43.750
1.062 (*)
Gazete Bir
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
37.500
1.028 (*)
Hürses
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
32.892
1.021 (*)
İleri
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
33.750
1.047 (*)
(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.
18.10.
Trabzon Gazeteleri Baskı Sayıları
(Aralık 2008)[457]
Sayfa
Gazete Adı
Türü
Yüzölçümü
Aylık Tirajı
Günlük Fiili
Satış Ort.
Sayısı
Hizmet
Siyasi-Sabah
10
1.74 m2
43.500
1.059
İlkhaber
Siyasi-Sabah
15.48
3.09 m2
86.725
1.380
Karadeniz
Siyasi-Sabah
18.64
3.72 m2
257.815
6.296
Karadeniz’den Günebakış
Siyasi-Sabah
16.32
3.26 m2
171.510
3.527
Kuzey Ekspres
Siyasi-Sabah
16.25
3.25 m2
62.000
1.167
Taka
Siyasi-Sabah
17.80
3.56 m2
113.745
1.952
Türk Sesi
Siyasi-Sabah
12
2.40 m2
47.120
1.017
(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.
18.11.
Eskişehir Gazeteleri Baskı Sayıları
(Aralık 2008)[458]
Sayfa
Gazete Adı
Türü
Yüzölçümü
Aylık Tirajı
Günlük Fiili
Satış Ort.
Sayısı
Burç
Siyasi-Sabah
14.60
2.92 m2
58.030
1.159
Eskişehir Anadolu
Siyasi-Sabah
12
2.40 m2
87.250
2.030
İki Eylül
Siyasi-Sabah
12
2.40 m2
64.080
1.074
İstikbal
Siyasi-Sabah
17.10
3.42 m2
108.789
2.211
Milli İrade
Siyasi-Sabah
10.15
2.00 m2
58.000
1.130
Sakarya
Siyasi-Sabah
22.89
4.57 m2
351.730
7.738
Sonhaber
Siyasi-Sabah
12.30
2.46 m2
66.850
1.167
Şehir
Siyasi-Sabah
12
2.40 m2
72.900
1.057
(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.
18.12. Kocaeli Gazeteleri Baskı Sayıları (Aralık 2008)[459]
Sayfa
Gazete Adı
Türü
Yüzölçümü
Aylık Tirajı
Günlük Fiili
Satış Ort.
Sayısı
Barış Işık
Siyasi-Sabah
16
3.20 m2
58.000
1.045
Bizim Kocaeli
Siyasi-Sabah
24
4.80 m2
131.755
2.740
Çağdaş Kocaeli
Siyasi-Sabah
20
4.00 m2
80.346
1.697
Kocaeli
Siyasi-Sabah
20
4.00 m2
96.620
1.406
Kocaeli Demokrat
Siyasi-Sabah
13.54
2.70 m2
67.800
1.230
Özgür Kocaeli
Siyasi-Sabah
5.40 m2
27
305.435
7.635
(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.
18.13.
Basın İlan Kurumu Şubesi Bulunan İllerin
İlçelerinde Yayımlanan ve Resmi
İlan Alan
Gazetelerin Baskı Sayıları (Aralık 2008)
18.13.1. İstanbul İli
18.13.1.1. Büyükçekmece İlçesi Gazeteleri Baskı
Sayıları (Aralık 2008)[460]
Sayfa
Gazete Adı
Türü
Yüzölçümü
Aylık Tirajı
Günlük Fiili
Satış Ort.
Sayısı
Büyükçekmece
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
20.300
511
Gerçek
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
31.000
546
Haber Manşet
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
22.000
614 (*)
Haberdar
Siyasi-Sabah
8
1.60 m2
20.000
550 (*)
(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.
18.13.1.2. Silivri İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları
(Aralık 2008)[461]
Sayfa
Gazete Adı
Türü
Yüzölçümü
Aylık Tirajı
Günlük Fiili
Satış Ort.
1.60 m2
21.652
566 (*)
Sayısı
Trakya Hür Haber
Siyasi-Sabah
8
(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.
18.13.2. İzmir İli
18.13.2.1. Aliağa İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları
(Aralık 2008)[462]
Sayfa
Gazete Adı
Türü
Yüzölçümü
Aylık Tirajı
Günlük
Satış Ort.
1.60 m2
16.250
620 (*)
Sayısı
Aliağa Ekspres
Siyasi-Sabah
12
Fiili
(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.
18.13.2.2. Menemen İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları
Gazete Adı
Türü
Sayfa
(Aralık 2008)[463]
Yüzölçümü
Aylık Tirajı
Günlük Fiili
Satış Ort.
Sayısı
Menemen’in Sesi
Siyasi-Sabah
1.60 m2
12
19.042
616 (*)
(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.
18.13.2.3. Torbalı İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları
(Aralık 2008)[464]
Sayfa
Gazete Adı
Türü
Yüzölçümü
Aylık Tirajı
Günlük
Satış Ort.
1.60 m2
37.447
1.175 (*)
Sayısı
Büyük Torbalı
Siyasi-Sabah
12
Fiili
(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.
18.13.3. Kocaeli İli
18.13.3.1. Derince İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları
(Aralık 2008)[465]
Sayfa
Gazete Adı
Türü
Yüzölçümü
Aylık Tirajı
Günlük Fiili
Satış Ort.
Sayısı
Çağdaş Derince
Siyasi-Sabah
4
0.80
7.560
167 (*)
Derince Ekspres
Siyasi-Sabah
8
1.60
17.500
326 (*)
(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.
18.13.3.2. Gebze İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları
(Aralık 2008)[466]
Sayfa
Gazete Adı
Türü
Yüzölçümü
Aylık Tirajı
Günlük Fiili
Satış Ort.
Sayısı
Çağdaş Kent
Siyasi-Sabah
12
2.40
11.751
403 (*)
Demokrat Gebze
Siyasi-Sabah
12
2.40
21.095
603 (*)
Gebze
Siyasi-Sabah
12
2.40
46.686
1.470 (*)
Gebze Haber
Siyasi-Sabah
12
2.40
20.249
561 (*)
Gebze Yenigün
Siyasi-Sabah
8
1.60
16.682
456 (*)
Kocaeli Öncü
Siyasi-Sabah
8
1.60
25.000
582 (*)
Marmara
Siyasi-Sabah
12
2.40
13.750
420 (*)
(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.
18.13.3.3. Gölcük İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları
(Aralık 2008)[467]
Sayfa
Gazete Adı
Türü
Yüzölçümü
Aylık Tirajı
Günlük Fiili
Satış Ort.
Sayısı
Gölcük Haber
Siyasi-Sabah
16
3.20
23.417
815 (*)
Gölcük Postası
Siyasi-Sabah
12
2.40
19.514
744 (*)
(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.
18.13.3.4. Karamürsel İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları
(Aralık 2008)[468]
Sayfa
Gazete Adı
Türü
Yüzölçümü
Aylık Tirajı
Günlük Fiili
Satış Ort.
Sayısı
Karamürsel
Siyasi-Sabah
12
1.80
17.750
430 (*)
Karamürsel Gündem
Siyasi-Sabah
12
1.60
7.875
268 (*)
(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.
18.13.3.5. Körfez İlçesi Gazeteleri Baskı Sayıları
(Aralık 2008)[469]
Sayfa
Gazete Adı
Türü
Yüzölçümü
Aylık Tirajı
Günlük Fiili
Satış Ort.
1.60
22.100
340 (*)
Sayısı
Körfez
Siyasi-Sabah
8
(*) İşaretli gazeteler haftada bir gün yayımlanmaz.
19. REKLAM VERİLEBİLECEK SÜRELİ
YAYINLAR
Basın İlân Kurumu yasal müşterileri tarafından Aralık 2008 ayı içinde yalnız reklâm verilebilecek
mevkuteler (süreli yayınlar) listesi şöyledir:
19.1. Günlük[470]
Mevkute Adı
Yayın Yeri
Türü
Yayın Yılı
Sayfa Sayısı
Yüzölçümü
Çayırova
Kocaeli
Siyasi
1
8
1.60 m2
Çayırova Haber
Kocaeli
Siyasi
1
8
1.60 m2
Efsane Fotospor
İstanbul
Spor
2
12
2.40 m2
Fanatik
İstanbul
Spor
13
12
2.40 m2
Gaste
İstanbul
Siyasi
1
20
2.12 m2 (X)
Günlük Evrensel
İstanbul
Siyasi
7
16
3.20 m2
Küresel Ana Haber
Ankara
Siyasi
1
28
2.80 m2 (*)
Pas Fotomaç
İstanbul
Spor
6
16
3.20 m2
Taraf
İstanbul
Siyasi
1
20
4.00 m2
Today’s Zaman
İstanbul
Siyasi
1
20
4.00 m2 (*)
Turkısh Daily News
İstanbul
Siyasi
47
20
4.00 m2 (*)
Yeni Gazetem Ege
İzmir
Siyasi
3
20
4.00 m2
(*) İşaretli Mevkuteler Pazar günleri yayımlanmaz.
(x) İşaretli Mevkute Cumartesi ve Pazar günleri hariç haftada beş gün yayımlanmaktadır.
19.2. Haftalık[471]
Yayın Yeri
Türü
Yayın
Yılı
Sayfa
Sayısı
Yüzölçümü
Adanus
Adana
Siyasi
1
8
1.60 m2
Aksiyon
İstanbul
Aktüalite
14
86
4.97 m2
Alem
İstanbul
Magazin
15
168
18.48 m2
Anadolu Yakası
İstanbul
Siyasi
1
16
1.60 m2
Anba Haber
Ankara
Ekonomi
23
88
4.75 m2
Auto Show
İstanbul
Sektör
15
64
4.17 m2
Aydınlık
İstanbul
Siyasi
16
68
5.42 m2
Bizim Darıca
Kocaeli
Siyasi
2
8
1.60 m2
Bizim Gazete
Kocaeli
Siyasi
3
12
2.40 m2
Bölgede İlk Haber
İstanbul
Siyasi
3
8
1.60 m2
BT/Haber
İstanbul
Sektör
14
36
4.01 m2
Business Week/Türkiye
İstanbul
Ekonomi
3
84
4.32 m2
Mevkute Adı
Diva
İzmir
Magazin
4
108
3.44 m2
Dönemeç
İzmir
Siyasi
1
16
3.20 m2
Egemanşet
İzmir
Siyasi
2
16
3.20 m2
Ege’nin Sesi
İzmir
Siyasi
2
12
2.40 m2
Ekohaber
Bursa
Ekonomi
12
20
2.80 m2
Ekonomik Çözüm
İzmir
Ekonomi
14
20
4.00 m2
Ekonomist
İstanbul
Ekonomi
18
102
5.36 m2
Gazete 35
İzmir
Siyasi
2
12
1.30 m2
Gerçek Haberci
İzmir
Siyasi
1
12
2.40 m2
Gerçek Hayat
İstanbul
Siyasi
8
40
3.99 m2
Gerçek Medya
İstanbul
Siyasi
5
12
2.40 m2
İzmir
Ekonomi
17
20
4.00 m2
Hafta Sonu
İstanbul
Magazin
40
86
4.45 m2
Hello
İstanbul
Magazin
5
148
11.31 m2
İstanbul Ticaret
İstanbul
Meslek
52
12
2.40 m2
İzmir’e Yakın Plan
İzmir
Siyasi
5
16
3.20 m2
Kandra Exspress
Kocaeli
Siyasi
1
16
1.20 m2
Karaisalı Haber
Adana
Siyasi
1
12
1.20 m2
Kent Yaşam
İstanbul
Siyasi
14
16
3.20 m2
Kocaeli Meydan
Kocaeli
Siyasi
1
8
1.60 m2
Midas
Eskişehir
Siyasi
2
32
3.20 m2
Ok!
İstanbul
Magazin
1
112
7.88 m2
Olay Haber
Adana
Magazin
1
8
1.60 m2
Oto Haber Mmp
İstanbul
Sektör
5
68
4.27 m2
Özden
İstanbul
Siyasi
38
8
1.60 m2
Para
İstanbul
Ekonomi
2
86
5.04 m2
Parantez
Gaziantep
Siyasi
1
20
2.00 m2
Refleks
Adana
Siyasi
1
12
2.40 m2
Ses
Adana
Siyasi
13
12
2.40 m2
Sunday’s Zaman
İstanbul
Siyasi
1
20
4.00 m2
Tempo
İstanbul
Aktüalite
17
118
7.72 m2
Tüketici
İstanbul
Sektör
12
48
3.60 m2
Türkiye Haberci
İstanbul
Sektör
2
14
2.80 m2
İzmir
Siyasi
1
14
2.80 m2
Yeni Aktüel
İstanbul
Aktüalite
5
102
7.35 m2
Yeni Dünya Gündemi
İstanbul
Siyasi
4
16
3.20 m2
Yeni Hedef
Adana
Siyasi
1
12
2.40 m2
Yeni Metin
Adana
Siyasi
6
8
1.60 m2
Yeni Ulaştırma Dünyası
İstanbul
Sektör
6
12
2.40 m2
Yerel Haber
Adana
Siyasi
13
8
1.60 m2
Yürüyüş Yolu Gazetesi
Kocaeli
Siyasi
1
12
2.40 m2
Gözlem
Üretici
19.3. Onbeş Günlük[472]
Mevkute Adı
Yayın Yeri
Türü
Yayın Yılı
Sayfa Sayısı
Yüzölçümü
Balkan Günlüğü
İzmir
Siyasi
1
12
2.40 m2
Çukurova’nın Sesi
Adana
Siyasi
2
8
1.60 m2
Darende Zengibar
Adana
Siyasi
2
8
1.60 m2
Doruk
Adana
Siyasi
15
8
1.60 m2
Dünden B. Ege’de Yaşam
İzmir
Siyasi
1
8
1.60 m2
Egemenlik
İzmir
Siyasi
3
16
3.20 m2
Gazete Adana
Adana
Siyasi
5
8
1.60 m2
Gazete Evrim
Adana
Siyasi
1
16
1.60 m2
Güney Medya
Adana
Siyasi
13
24
2.40 m2
Maliye Postası
Ankara
Meslek
29
160
6.03 m2
Narlıdere Gündem
İzmir
Aktüalite
4
8
1.60 m2
Ocak
İzmir
Siyasi
41
12
1.42 m2
Söz
Adana
Siyasi
16
8
1.20 m2
Türkay Haber
Adana
Siyasi
2
8
1.60 m2
Yeşil Körfez
Kocaeli
Siyasi
1
8
1.60 m2
Yayın Yeri
Türü
Yayın Yılı
Sayfa Sayısı
Yüzölçümü
Aksesuar Dünyası
İstanbul
Sektör
4
100
5.94 m2
Anlayış
İstanbul
Siyasi
4
100
6.15 m2
Antalya High Life
Antalya
Magazin
6
148
12.07 m2
Arredamento Mimarlık
İstanbul
Meslek
20
134
8.83 m2
Auto Motor&Sport
İstanbul
Sektör
2
134
7.87 m2
Babıali Magazin
İstanbul
Meslek
19
48
2.58 m2
Barem
Ankara
Aktüalite
5
100
5.36 m2
Bebeğim ve Biz
İstanbul
Sağlık
4
180
11.74 m2
19.4. Aylık[473]
Mevkute Adı
Beşiktaş
İstanbul
Spor
7
164
10.13 m2
Bilim ve Teknik
Ankara
Bilim
41
116
7.15 m2
Blue Jean
İstanbul
Müzik
20
98
5.24 m2
Boru ve Teknolojileri
İstanbul
Sektör
3
84
5.53 m2
Boryad
İstanbul
Ekonomi
3
70
4.11 m2
Bölge Vizyon
Eskişehir
Kültür
2
84
6.65 m2
Burada
İstanbul
Moda
17
62
3.31 m2
Capital
İstanbul
Ekonomi
16
310
20.39 m2
Ceo’s
İstanbul
Aktüalite
5
76
5.94 m2
Chıp
İstanbul
Sektör
9
182
10.93 m2
Cnbc- Business
İstanbul
Ekonomi
2
134
7.83 m2
Cosmopolitan Türkiye
İstanbul
Magazin
5
470
40.21 m2
Çağdaş Eğitim
Ankara
Kültür
33
52
2.06 m2
İzmir
Magazin
3
66
4.09 m2
Çiftlik
İstanbul
Meslek
25
74
3.89 m2
Çukurova Demokrat
Adana
Siyasi
21
8
1.60 m2
Demokrat Adana
Adana
Siyasi
10
8
1.60 m2
Dıgıturk
İstanbul
Tv
3
198
12.74 m2
Dijital Teknik
İstanbul
Sektör
4
148
9.66 m2
Divriği
İstanbul
Siyasi
2
12
2.00 m2
Dünya İnşaat
İstanbul
Sektör
24
110
6.85 m2
Eczacı
İstanbul
Sektör
4
70
4.99 m2
İzmir
Siyasi
4
16
3.20 m2
Çeşme Life
Egeli Haber
Ekometre
Bursa
Ekonomi
6
16
3.28 m2
Ekonomi İzmit
Kocaeli
Aktüalite
1
70
4.33 m2
Ekonomi Yöntem
İstanbul
Siyasi
16
8
1.60 m2
Elektronik Gaming M. T.
İstanbul
Sektör
2
116
6.96 m2
Elele
İstanbul
Magazin
32
196
34.15 m2
Elle
İstanbul
Magazin
9
376
20.22 m2
Empire Ciner
İstanbul
Sanat
2
118
7.39 m2
E.A.M Esquire
İstanbul
Magazin
4
198
11.08 m2
Eskişehir’e Yeni Bakış
Eskişehir
Siyasi
11
52
2.80 m2
Esnaf ve Sanatkârlar
İzmir
Siyasi
17
38
1.94 m2
Female
Antalya
Magazin
4
170
13.05 m2
Finans Dünyası
İstanbul
Ekonomi
19
108
7.12 m2
FHM Türkiye
İstanbul
Magazin
3
166
10.43 m2
Forbes Türkiye
İstanbul
Ekonomi
2
214
11.47 m2
Form Sante
İstanbul
Sağlık
15
102
5.97 m2
Fortuna Türkiye
İstanbul
Ekonomi
1
206
11.17 m2
Galatasaray
İstanbul
Spor
5
140
9.13 m2
Geo
İstanbul
Doğa
3
180
9.96 m2
Gıda Teknolojisi
İstanbul
Sektör
12
100
6.50 m2
Global Ekonomi
İstanbul
Ekonomi
2
88
6.12 m2
Globus Byte Türkiye
İstanbul
Sektör
3
180
11.31 m2
Globus PcWorld T.
İstanbul
Sektör
3
180
11.28 m2
Gökyüzü Haberci
İstanbul
Sektör
9
54
3.40 m2
Güncel Eczacılık
İstanbul
Sektör
13
48
2.52 m2
Hür Ege
İzmir
Siyasi
1
28
5.60 m2
Hakses
Ankara
Fikir
44
68
3.63 m2
Harper’s Bazaar Türkiye
İstanbul
Magazin
5
278
18.20 m2
Hece
Ankara
Kültür
12
164
6.17 m2
Hey Girl
İstanbul
Magazin
19
100
4.91 m2
Home Art Turkuvaz
İstanbul
Sektör
5
240
15.71 m2
House Beautiful Türkiye
İstanbul
Sektör
5
214
13.71 m2
H.R.Food Hı-Tech
İstanbul
Sektör
14
84
5.53 m2
İnfomag
İstanbul
Sektör
8
196
12.19 m2
İstanbul Life
İstanbul
Magazin
12
214
14.53 m2
İstanbul Sanayi Odası
İstanbul
Meslek
42
98
6.76 m2
İzmir
Aktüalite
7
134
8.32 m2
Joy
İstanbul
Aktüalite
1
294
10.98 m2
Kartal
İstanbul
Siyasi
1
10
2.00 m2
İzmir
Siyasi
11
20
2.20 m2
Kayseri Yorum
Kayseri
Siyasi
1
64
3.32 m2
Kobi Sektör
İstanbul
Sektör
2
96
6.19 m2
La Cucina İtaliana
İstanbul
Sektör
1
166
9.93 m2
Lezzet
İstanbul
Meslek
11
102
6.87 m2
Maison Française
İstanbul
Sektör
13
426
27.37 m2
Marie Claire Türkiye
İstanbul
Aktüalite
3
376
28.23 m2
Marie Claire Maison T.
İstanbul
Aktüalite
3
230
14.08 m2
Matbaa Teknik
İstanbul
Sektör
12
132
8.31 m2
Mavişehir Life
İzmir
Magazin
3
52
3.27 m2
İzmir Life
Ka-zete
Medikal Teknik
İstanbul
Sektör
22
148
9.75 m2
Milliyet Sanat
İstanbul
Kültür
33
132
8.71 m2
Nalbur Teknik
İstanbul
Sektör
5
132
8.69 m2
National Geographic T.
İstanbul
Kültür
7
206
8.67 m2
Objektif
Eskişehir
Siyasi
2
68
4.48 m2
On Air Magazin
İstanbul
Kültür
5
134
7.56 m2
Öğretmen Dünyası
Ankara
Meslek
29
52
12.07 m2
Öner
Bursa
Aktüalite
22
36
1.94 m2
Özel Kalem
İstanbul
Aktüalite
2
88
6.20 m2
Ö.K.D.Cosmo Girl
İstanbul
Magazin
5
118
6.58 m2
Pc Magazin Ciner
İstanbul
Sektör
2
166
9.89 m2
Pc Net
İstanbul
Sektör
11
210
10.97 m2
Plâtin
İstanbul
Ekonomi
11
246
16.35 m2
Rail Life
Ankara
Aktüalite
3
84
4.96 m2
Sinema Turkuvaz
İstanbul
Sanat
5
116
7.56 m2
Siyaset
Ankara
Siyasi
14
84
4.41 m2
Sofra Turkuvaz
İstanbul
Meslek
4
134
8.80 m2
Son Deyiş
Kocaeli
Aktüalite
1
32
2.00 m2
Subcon Turkey Y.S.Ü.G
İstanbul
Sektör
5
118
8.93 m2
Süper Alışveriş Dergisi
İstanbul
Sektör
2
244
14.25 m2
İzmir
Aktüalite
7
84
5.46 m2
Tasarım
İstanbul
Meslek
16
164
13.17 m2
Tele.com.tr
İstanbul
Sektör
4
68
4.21 m2
Telepati
İstanbul
Sektör
13
150
10.74 m2
Şehir ve Başkan
Tiyatro Tiyatro
İstanbul
Sanat
16
68
4.28 m2
Tosyöv Girişim
Ankara
Meslek
8
34
3.40 m2
Tourism Today
Antalya
Sektör
6
112
8.32 m2
Transport
İstanbul
Sektör
4
70
4.62 m2
Trendsetter Magazine
İstanbul
Sektör
5
158
8.84 m2
Turizm Atlas
İstanbul
Kültür
14
148
9.47 m2
Türk Dili
Ankara
Kültür
56
388
14.55 m2
Türk Edebiyatı
İstanbul
Sanat
36
82
4.39 m2
Varlık
İstanbul
Sanat
75
92
4.91 m2
Yapı Malzeme
İstanbul
Sektör
13
156
9.81 m2
Yedi İklim
İstanbul
Sanat
22
84
5.28 m2
Yeni Haber
İzmir
Siyasi
2
8
1.60 m2
Yerel Haberci
İzmir
Siyasi
2
26
8.58 m2
Yesevi
İstanbul
Kültür
15
36
1.93 m2
Yolculuk
Ankara
Sektör
4
130
7.93 m2
Yayın Yeri
Türü
Yayın Yılı
Sayfa Sayısı
Yüzölçümü
Ana
İstanbul
Sanat
33
36
1.84 m2
Ankara Life
Ankara
Aktüalite
2
100
6.30 m2
Antalya Life
Antalya
Aktüalite
7
148
9.76 m2
Bar Cafe Club Int.
İstanbul
Sektör
10
48
2.52 m2
Birlik
Ankara
Meslek
23
52
2.80 m2
Decotime
Antalya
Sektör
3
132
9.32 m2
Ekonometri
Ankara
Ekonomi
6
132
8.31 m2
19.5. İki Aylık[474]
Mevkute Adı
İstanbul
Ekonomi
2
164
10.32 m2
Food Sektör
İzmir
Sektör
8
92
5.60 m2
Gazette Onüç
İstanbul
Magazin
40
24
4.80 m2
Kalıp Dünyası
İstanbul
Sektör
9
174
10.22 m2
Kalıp ve Teknolojileri
İstanbul
Sektör
2
116
7.64 m2
Raf Ürün Dergisi
İstanbul
Sektör
2
196
14.06 m2
The Guide İstanbul
İstanbul
Magazin
17
212
8.16 m2
Yeni Tiyatro
Kocaeli
Sanat
1
82
4.31 m2
Yayın Yeri
Türü
Yayın Yılı
Sayfa Sayısı
Yüzölçümü
İstanbul
Sektör
3
78
4.82 m2
İzmir
Sektör
2
136
8.97 m2
Jazz
İstanbul
Müzik
13
116
7.30 m2
Kubbealtı Akademi
İstanbul
Fikir
37
98
3.72 m2
First Business
19.6. Üç Aylık[475]
Mevkute Adı
Cad Cam Dizayn
Çiçek Dünyası
19.7. Dört Aylık[476]
Mevkute Adı
Arkeoloji ve Sanat
Yayın Yeri
Türü
Yayın Yılı
Sayfa Sayısı
Yüzölçümü
İstanbul
Bilim
29
164
8.84 m2
[448] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 1.
[449] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 2.
[450] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 2.
[451] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 2.
[452] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 2.
[453] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 2.
[454] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 3.
[455] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 3.
[456] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 4.
[457] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 4.
[458] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 4.
[459] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 6.
[460] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 5.
[461] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 5.
[462] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 5.
[463] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 5.
[464] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 5.
[465] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 6.
[466] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 6.
[467] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 6.
[468] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 6.
[469] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 6.
[470] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 7.
[471] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, ss. 7-8.
[472] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 8.
[473] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, ss. 9-11.
[474] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 11.
[475] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 12.
[476] Basın İlan Kurumu Aralık 2008 Tiraj Raporu, s. 12.
EK’LER
EK: 1
Basın İlan Kurumu Teşkiline Dair Kanun (Sayı 195)
EK: 2
Bakanlar Kurulu Kararları
1. Karar Sayısı: 2006/11532
2. Karar Sayısı: 5/1807
3. Karar Sayısı: 6/322
4. Karar Sayısı: 6/7411
EK: 3
Yönetmelik’in İlgili Maddeleri
EK: 4
Basın İlân Kurumu Teşkiline Dair 195 Sayılı Kanun Uyarınca Yayınlanacak İlan ve Reklamlar ile
Bunları Yayınlayacak Mevkuteler Hakkında Genel Kurul Kararı
EK: 5
Devlet İhale Kanunu Uyarınca Yayınlanacak İlanlar Hakkında Genel Kurul Kararı
EK: 6
Basın İlan Kurumu Teşkiline Dair 195 Sayılı Kanun’un 49. Maddesi’nde Yer Alan “Basın Ahlak
Esasları” Hakkında Genel Kurul Kararı
EK: 7.
Yerel Gazeteler Araştırması
EK: 1
BASIN İLAN KURUMU TEŞKİLİNE
DAİR KANUN
(9.1.1961 tarihli ve 10702 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.)
(Kanun No: 195. Kabul Tarihi: 2.1.1961)
BİRİNCİ BÖLÜM
Genel Hükümler
Kuruluş
Madde 1 - Bu kanun hükümlerine göre idare edilmek üzere Basın İlân Kurumu teşkil edilir. Kurum,
kamu tüzel kişiliğini haizdir.
Görevleri
Madde 2 - Basın İlân Kurumu’nun görevleri şunlardır:
1- Resmî ilânların mevkûtelerde yayınlanmasında aracı olmak,
2- Kurum’un idaresine iştirak eden mevkûtelere, basın dernek ve sendikalarına en çok beş yıl vâde ile
kredi açmak,
3- Yönetmelikte tespit edilecek, basında fikren veya bedenen çalışanlar gibi basın mensuplarına, vâdesi
iki yılı geçmemek üzere borç para vermek,
4- Basının her türlü ihtiyaçlarını temin etmek (makine, kâğıt, mürekkep gibi).
5- Yönetmelikte tespit edilecek basın mensupları ile bunlardan çalışamaz durumda olanlardan yardıma
muhtaç bulunanlara ve ölenlerin ailelerine yardım etmek,
6- Yukarıdaki bentte yazılı olanlar için diğer her türlü sosyal teşebbüslerde bulunmak,
7- Bu kanunla kendisine verilen diğer görevleri ifa etmek.
Kurum bu görevlerini yerine getirmek için gerekli ticari ve sosyal faaliyetlerde bulunur. Bu maksatla
ayrıca lüzumlu teşekkül ve müesseseler kurabilir. Kurum, gayrimenkul iktisabına ve türlü temlikî
tasarruflarda bulunmaya, ipotek almaya ve vermeye ehildir.
Merkez ve Şubeler
Madde 3 - Kurum’un merkezi İstanbul’dur.
Ankara, İstanbul ve İzmir ile lüzum görülen diğer yerlerde birer şube açılır.
İKİNCİ BÖLÜM
İdarî ve Malî Hükümler
BİRİNCİ KISIM
İdarî Hükümler
Teşkilat
Madde 4 - Kurum’un teşkilatı:
a) Genel Kurul, b) Denetçiler, c) Yönetim Kurulu, d) Genel Müdürlük, e) Şubelerden ibarettir.
Genel Kurul
Madde 5 - Genel Kurul:
a) Kurum’un idaresine katılmayı kabul eden gazete ve dergi sahiplerinin kendi aralarında seçecekleri;
satışı 100 binin üzerinde olanlardan 2, satışı 99.999-50 bin arasında olanlardan 1, satışı 49.999-10 bin
arasında olanlardan l, satışı 10 binin altında olanlardan 1, İstanbul, Ankara, İzmir dışında kalan Anadolu
gazete sahiplerinden 1, en çok üyeye sahip gazeteciler sendikasından 3, İstanbul, Ankara ve İzmir’deki en
fazla sarı basın kartlı üyeye sahip gazeteci derneklerinden 1’er olmak üzere toplam olarak 12 temsilci;
b) Cumhurbaşkanınca görevlendirilecek l, Hükümetçe görevlendirilecek: Başbakanlık 2, Adalet
Bakanlığı 1, Milli Savunma Bakanlığı 1, İçişleri Bakanlığı 1, Maliye ve Gümrük Bakanlığı 1, Bayındırlık ve
İskân Bakanlığı l, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı 1, Kültür ve Turizm Bakanlığı 1, Basın Yayın Genel
Müdürlüğü’nden 1, olmak üzere 11 temsilci ile Türkiye Selüloz ve Kâğıt Fabrikaları İşletmesi Genel
Müdürlüğü’nden (SEKA) 1, temsilci olmak üzere toplam olarak 12 temsilci,
c) İstanbul, Ankara ve Ege Üniversiteleri Hukuk Fakülteleri ile Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler
Fakültesi’nden 1’er, İstanbul, Ankara ve Ege Üniversiteleri’nden Basın Yayınla ilgili eğitim yapan
yüksekokul ya da enstitülerden 1’er öğretim üyesi, ticaret siciline kayıtlı ilân prodüktörlerinden 1, Türkiye
Ticaret Odaları, Sanayi Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği’nden 1, Türkiye Barolar Birliği’nden l, Türkiye
Radyo ve Televizyon Kurumu Genel Müdürlüğü’nden (TRT) 1, Anadolu Ajansı T.A.O.’dan l, olmak üzere
toplam olarak 12 temsilci,
Böylece 36 üyeden oluşur.
Genel Kurul üyeleri iki yıllık süre ile seçilirler. Süresi dolan üye yeniden seçilebilir. Boşalma halinde,
yerine, boşalan üyenin süresini doldurmak kaydıyla yeni atama ve seçim yapılabilir. Gazete ve dergi
sahipleri temsilcileri arasında, satışları kendi kategorilerinin altına düşenlerin durumu altı ay sürdüğü
takdirde üyelik haklarını yitirirler ve yerlerine yeniden seçim yapılır.
Genel Kurul üyeleri ilgili teşekküllerin, fakültelerin, yüksekokul ve enstitülerin yönetim kurullarınca,
Cumhurbaşkanlığı temsilcisi Cumhurbaşkanınca, Bakanlık temsilcisi ise, Hükümetçe iki yıllık süre ile
seçilirler.
Anadolu gazete sahiplerinin Genel Kurul’a katılacak temsilci üyesi, Basın Yayın Genel Müdürlüğü’nde
kayıtlı tüm Anadolu gazete sahiplerinin ya da bu gazetelerin ayrı ayrı gösterecekleri temsilcilerin Basın
Yayın Genel Müdürlüğü’nün çağrısı üzerine katılacakları toplantıda seçilir.
(Maddenin metindeki şekli 5.2.1988 tarihli ve 19716 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)
(KHK. 310)
Adi ve Olağanüstü Toplantı
Madde 6 - Genel Kurul 3 ayda bir toplanır. Toplantı günü, yer ve gündemi en az 15 gün evvel üyelere
bildirilir.
Genel Kurul, üyelerin beşte ikisinin talebi veya re’sen göreceği lüzum üzerine Yönetim Kurulu
tarafından olağanüstü toplantıya çağrılabilir. Olağanüstü toplantı talebinin, bu kanuna uygun müzakere
konusunu ihtiva etmesi şarttır.
Toplantı ve Karar Çoğunluğu
Madde 7 - Genel Kurul’un toplanabilmesi için, üyelerin çoğunluğunun hazır olması lâzımdır. Toplantı
günü çoğunluk bulunmazsa, ertesi günü aynı yerde mevcut üyelerle toplantı yapılır.
Başkanlık Divanı, Genel Kurulca üyeler arasından seçilecek bir başkan ve iki yazmandan teşekkül eder.
Kararlar, çoğunlukla verilir. Oylarda eşitlik halinde Başkanın bulunduğu taraf tercih edilir.
Genel Kurul’un Görevleri
Madde 8 - Genel Kurul’un görevleri şunlardır:
1- Yönetim Kurulu’nun faaliyet raporu ile denetçilerin raporunu tetkik ve kabul etmek ve faaliyetini
tasvip etmediği takdirde Yönetim Kurulu’nu yeniden seçmek,
2- Kurum’un hesaplarını tetkik ve tahsis bilânçolarını müzakere ve tasdik etmek,
3- Basının Ankara, İstanbul ve İzmir’dekiler gibi miktar ve kalite bakımlarından önem kazanan diğer
şehirlerde şubeler açılmasına karar vermek.
4- Kurum’un yıllık sâfı kazancının % 5’inden az olmamak şartıyla, basında fikren veya bedenen
çalışanların sendikalarına ve derneklerine yardımda bulunmak,
5- Kurum’un görevlerine dahil diğer işleri, gündeme müsteniden veya üyelerin teklifi üzerine görüşüp
karara bağlamak,
6- Bu kanunla kendisine verilen diğer işleri görmek.
Denetçiler
Madde 9 - Kurum, Genel Kurulca kendi üyeleri arasından seçilecek üç denetçi tarafından denetlenir.
Denetçilerin her birinin beşinci maddenin (a), (b), (c) bentlerinde yazılı temsilcilerden olması lâzımdır.
Denetçiler iki yıl için seçilir. Süresi dolan yeniden seçilebilir. Boşalma halinde yedek üyeler göreve
çağrılır.
(Maddenin metindeki şekli 22.6.1984 tarihli ve 18439 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)
(14.6.1984 tarihli ve 3022 sayılı Kanun)
Yönetim Kurulu
Madde 10 - Kurum’un Yönetim Kurulu, Genel Kurulca kendi üyeleri arasından seçilecek 6 üye ile
Genel Müdür’den oluşur. Üyelerinden ikisi 5. maddenin (a) bendinde, ikisi (b) bendinde, ikisi (c) bendinde
yazılı temsilciler arasından seçilir.
Yönetim Kurulu’nun karar alabilmesi için dört olumlu oy şarttır. Kurul, münhasıran (b) bendinden gelen
üyelerden birini başkan seçer. Yönetim Kurulu’na seçilenler prodüktörlük yapamayacakları gibi, her hangi
bir prodüktörlük müessesesinde de bir görev alamazlar ve buna hiçbir suretle iştirak edemezler.
Üyeler, iki yıllık bir dönem için seçilirler. Süresi dolan yeniden seçilebilir. Herhangi bir nedenle
boşalma halinde 6’ncı maddeye göre yapılacak ilk Genel Kurul’da yerine seçim yapılır. Yeniden seçilen
boşalan üyenin süresini tamamlar.
(Maddenin metindeki şekli 22.6.1984 tarihli ve 18439 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)
(14.6.1984 tarihli ve 3022 sayılı Kanun)
Yönetim Kurulu’nun Görevleri
Madde 11 - Yönetim Kurulu’nun görevleri şunlardır:
1- Kurum’un görevlerini ifa etmek,
2- Kurum’un tahsis bilânçolarını düzenlemek ve bunu Genel Kurul’un tasvibine arz ve uygulanmasını
temin etmek,
3- Kendi faaliyeti ve hesaplar hakkında Genel Kurul’a rapor vermek ve Genel Kurul Kararlarının
icrasına nezaret etmek,
4- Bu kanunla kendisine verilen diğer görevleri yerine getirmek.
Genel Müdürlük
Madde 12 - 1. Genel Müdürlük, Genel Müdür ile lüzumu kadar memur ve müstahdemden terekküp eder.
2. Genel Müdür, Yönetim Kurulu’nun teklif edeceği 3 aday arasından Hükümetçe; diğer memur ve
müstahdemler ise, Genel Müdürün teklif ve Yönetim Kurulu’nun tasdiki ile atanır.
Bunların görevlerine, atanmalarındaki usule göre son verilebilir. Kurum’un işleri Genel Müdür
tarafından tedvir edilir. Kurumu; Genel Müdür temsil eder.
Genel Müdür, Yönetim Kurulu’na karşı sorumludur.
Genel Kurul’un ve Yönetim Kurulu’nun kararlarını, Genel Müdür icra eder.
Şubeler
Madde 13 - Şubeler, Genel Müdürlüğün mahalli teşkilâtlarıdır. Genel Müdürlüğün talimatı dairesinde
görev ifa ederler.
Hükümetin Denetlemesi
Madde 14 - Hükümet, Kurum üzerinde denetleme yetkisine sahip olup bu yetkisini yılda en az bir defa
Kurum’un bütün hesap ve muameleleri denetlemek suretiyle kullanır.
Kanun, Yönetmelik ve Genel Kurul kararlarına uymayan muameleler, Hükümetin tebligatı üzerine
düzeltilir ve yolsuzluklar yetkili mercilere intikal ettirilir.
İKİNCİ KISIM
Malî Hükümler
Sermaye
Madde 15 - Merkezleri Ankara, İstanbul ve İzmir’de bulunan milli bankalardan sermayeleri ile
ihtiyatları yekûnu 20 milyon lira ve daha fazla olanlar ellişer bin, 20 milyon liradan az olanlar yirmibeşer
bin, sigorta ortaklıkları onar bin lira vererek Kurum’un sermayesine iştirak ederler.
Bu şehirlerde yayınlanan gazete ve dergi sahibi olan gerçek ve tüzel kişiler de onar bin lira vererek
sermayeye
ve
bu
kanun
hükümleri
dairesinde
Kurum’un
idaresine
iştirak
edebilirler.
Genel Kurul Kararı ve Başbakanın tasdiki ile yukarıdaki fıkralarda yazılı sermayeye iştirak miktarları
iki katına kadar arttırılabilir.
(Maddenin metindeki şekli 16 Şubat 1990 tarihli ve 20435 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)
(7.2.1990 tarihli ve 3612 sayılı Kanun’un 39. ve 40. maddeleri)
Payın İadesi
Madde 16 - İştirak payı sahiplerinin iflâsı veya faaliyetlerini tatil eylemeleri halinde payları iade edilir.
Gazete veya dergi sahipleri altı ay önce Kurum’a ihbar etmek şartıyla paylarını her zaman geri
alabilirler. Bankalarla sigorta ortaklıklarının paralarını geri alabilmeleri, Genel Kurul’un karar vermesine ve
Başbakan’ın tasdikine bağlıdır.
(Maddenin metindeki şekli 16 Şubat 1990 tarihli ve 20435 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)
(7.2.1990 tarihli ve 3612 sayılı Kanun’un 39. ve 40. maddeleri)
Kurum’un Gelirleri
Madde 17 - Kurum’un gelirleri şunlardır:
1- Sermayenin işletilmesinden elde edilecek gelirler,
2- İlân ve reklâmlardan alınacak komisyonlar,
3- Kurum’un görevlerini ifa ederken temin edeceği sair gelirler,
4- Bağışlar.
İhtiyat Akçesi ve Nema
Madde 18 - Kurum’un giderleri çıktıktan sonra artan gelirinin % 5’i ilk hesap yılı sonunda tahakkuk
edecek sermaye miktarı esas alınmak üzere bu miktara varıncaya kadar yedek akçe olarak ayrılır ve iştirak
payı sahiplerine paylarının azami % 2.5’u nispetini aşmamak kaydı ile nema verilir.
Hesap Yılı
Madde 19 - Kurum’un hesap yılı, Ocak ayının 1’inden Aralık ayının 31’ine kadar devam eden süredir.
Tahsis Usûlü
Madde 20 - Kurum’un sermayesi ile 18. madde hükmünün uygulanmasından sonra kalan yıllık gelir
yekûnunun Kurum’un görevlerinden her birinin yerine getirilmesine ne miktarda tahsis edileceği, Yönetim
Kurulu’nun teklifi ve Genel Kurul’un kararıyla taayyün eder. Buna göre ayrı ayrı hesaplar açılır.
İstikraz Yetkisi
Madde 21 - Kurum görevlerinin ifası için, Genel Kurul kararıyla son hesap yılı sonundaki bakiye
mevcudunun en çok yarısı nispetinde bankalardan istikraz akdine yetkilidir.
Banka Muameleleri
Madde 22 - Kurum’un hangi milli bankalara parasını yatıracağı, alacaklarını tahsil ve borçlarını
tediyede bunlardan hangilerini aracı edeceği, kredi muamelelerini ve borç para verme işlerini ne suretle
yürüteceği ve sair faaliyetlerinin finansman şekli, Genel Kurul’un kararına bağlıdır.
Kredi ve Borç Vermenin Şartları
Madde 23 - Kurum’un açacağı kredi ve vereceği borç paranın şekil ve şartları, Genel Kurul kararıyla
belli edilir.
Şu kadar ki, alınacak faiz miktarı, yürürlükteki mevzuatla tespit edilen âzami haddi geçemez.
Kurum, Genel Kurul’un tespit edeceği esaslar dahilinde, ilân ve reklâm veren müşterilerine de kredi
açabilir.
Komisyon Ücreti
Madde 24 - Kurum’un yayınlanmasına aracı olmak ödevinde bulunduğu ilân ve reklâmlardan % 15
diğer ilân ve reklâmlardan âzami % 10 nispetinde, faturalar üzerinden komisyon ücreti olarak kesilip,
Kurum’a gelir kaydolunur.
Sahipleri, Kurum’un idaresine iştirak eden gazetelerden alınacak % 15 komisyon ücretini % 10’a kadar
indirmeye Genel Kurul yetkilidir. Bu nispetler, Genel Kurul’un teklifi ve Başbakan’ın onayı ile
değiştirilebilir.
(Maddenin metindeki şekli 16 Şubat 1990 tarihli ve 20435 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)
(7.2.1990 tarihli ve 3612 sayılı Kanun’un 41. maddesi)
Diğer Ücretler
Madde 25 - Kurum’un, ilgililerin talebi üzerine ilân ve reklâmların tertibi, resim ve klişelerin
hazırlanması gibi hususî hizmetlerinden alacağı ücretler, Yönetim Kurulu’nca hazırlanacak bir tarife ile tespit
olunur.
Hesapların Yayınlanması
Madde 26 - Kurum’un hesaplarının yıl sonu neticeleri ve tahsis bilânçoları ile kâr zarar hesabı iş yılının
hitamından itibaren en geç iki ay içinde Resmi Gazete ile diğer gazetelerde yayınlanır.
Muamelâtın Yürütülmesi
Madde 27 - Kurum’un, notere tasdik ettirildikten sonra hangi defteri tutacağı, uygulanacak muhasebe
usûlü ve muamelâtın yürütülme tarzı, 53. madde mucibince yapılacak Yönetmelikte gösterilir.
Yönetim Giderleri
Madde 28 - Genel Kurul ve Yönetim Kurulu Üyeleri ile Genel Müdür, memur ve müstahdemlere
verilecek ücretlerle diğer yönetim giderlerinin miktarı, Yönetim Kurulu’nun teklifi üzerine Genel Kurulca
tâyin edilir.
Yönetim giderlerini sarfa, Yönetim Kurulu yetkilidir. Ancak, Genel Müdür de ücretlerle Yönetim
Kurulu’nun tespit edeceği diğer bazı yönetim giderlerinin sarfına mezundur.
3659 sayılı Bankalar ve Devlet Müesseseleri Memurları aylıklarının tevhit ve teadülü hakkındaki kanun
ile 6245 sayılı Harcırah Kanunu hükümleri, Kurum ve kuracağı ortaklık ve teşekküller hakkında
uygulanmaz.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
İlân ve Reklâmların Yayınlanması
BİRİNCİ KISIM
Resmî İlânlar
Tarif
Madde 29 - a) Kanun, tüzük ve yönetmeliklerle yayınlanması mecburi olan (özel dernekler hariç)
veya
b) Genel ve katma bütçeli dairelerle il özel idareleri, belediyeler, köyler ve iktisadi devlet teşekkülleri ve
sermayesinin yarısından fazlası, kamu hukuku tüzel kişilerine ait bulunan teşekküllerin verdikleri, reklâm
mahiyetini taşımayan ilânlar,
resmî ilân sayılır.
Genel Kurul’un ve Hükümetin Yetkisi
Madde 30 - Bir ilânın resmî ilân sayılıp sayılmayacağına, Genel Müdürlük veya valilikler tarafından
tereddüt edilen veya ilgililerle bunlar arasında ihtilâf bulunan hallerde, Kurum Yönetim Kurulu’nun kararına
uyulur.
Yönetim Kurulu lüzum görür veya Vali, Genel Müdürlük veya ilgili talep ederse, prensip kararı
verilmesi için, iş Genel Kurul’a intikal ettirilir.
Genel Kurul’un bu suretle veya kendiliğinden bu konuda ittihaz edeceği prensip kararları kesin olup;
Resmî Gazete’de yayınlanır.
Resmî İlânların Yayınlanması
Madde 31 - Resmî ilânlar, Basın İlân Kurumu’nun şubesi bulunan yerlerin Belediye hudutları içinde bu
şubeler aracılığı ile yayınlatılır.
Kurum’un şubesi bulunmayan yerlerde, resmî ilânların yayınlanmasına Valilikler aracı olurlar.
Mevkûteler aldıkları resmî ilânları zamanında yayınlarlar. Haklı bir sebep olmadıkça bu ilânları
almaktan imtina edemezler.
6762 sayılı Türk Ticaret Kanunu’nun 37. maddesi hükmü saklıdır.
Resmî İlânların Dağıtılması
Madde 32 - Resmî ilânlar, fikir ve içtihat farkı aranmaksızın 34. madde mucibince vasıfları tespit
edilecek olan mevkûtelere Basın İlân Kurumu Genel Kurulu’nun tespit edeceği esaslar dahilinde dağıtılır.
33. madde hükmü saklıdır.
İlânen Tebligat
Madde 33 - 7201 sayılı Tebligat Kanunu gereğince yayınlatılacak ilânların, tebligatı çıkaran merciin
tâyin ettiği gazetede yayınlatılması mecburidir.
İlânen tebligatın yayınlanacağı gazete, vasıfları tespit edilen gazetelerden biri değilse, tebligatı çıkaran
merci bunu icap ettiren hususi sebebi, ilânla birlikte Kurum’a veya Valiliğe bildirmekle ödevlidir. Bu ödev
yerine getirilmez veya vasıfları tespit edilen gazetelerden birinin ismi tasrih edilmezse, tebligat ilânı, genel
usule göre yayınlatılır.
Gazetelerin Vasıfları
Madde 34 - Resmî İlân verilecek mevkûtelerin vasıfları:
a) Münderecat,
b) Sayfa sayı ve ölçüsü,
c) Kadro,
ç) Fiilî satış,
d) En az yayın hayatı süresi
bakımlarından ve uygun görülecek diğer yönlerden Basın İlân Kurumu Genel Kurulu’nca tespit olunur.
Genel Kurul, Kurum’un şubesi bulunmayan yerlerdeki mevkûtelerin vasıflarını yukarıdaki fıkrada yazılı
kayıtlara bağlı olmaksızın tespit eder. Genel Kurul, Türkiye’de yabancı dillerle yayınlanan mevkûteler ile
fikir ve sanat dergilerine ilân ve reklâm verme esaslarını ayrıca tayin eder.
Gazetelerin Ödevleri
Madde 35 - Basın İlân Kurumu Genel Kurulu, kanunen, mevkûtelere tutmaya mecbur oldukları
defterlerden başka, Noterden tasdikli defterler tutmak ve vasıflarını kontrol veya ilân ve reklâm
bakımlarından muayyen bilgileri verme ödevlerini yükleyebileceği gibi, bu ödevlerin yerine getirilip
getirilmediğini veya gazetelerin tayin edilen vasıflara uygun olup olmadıklarını her zaman kontrol ettirebilir.
Genel Kurul Kararlarının İlânı
Madde 36 - Dağıtma esasları, mevkûtelerin vasıfları ve bunlara 35. madde mucibince yükletilecek
ödevler hakkında Kurum Genel Kurulu’nca verilecek kararlar, Resmî Gazete’de ilân edilir.
Gazetelerin Listesi
Madde 37 - Kurum Genel Müdürlüğü ve Valilikler, her ayın sonunda resmî ilân verilebilecek olan
mevkûtelerin isimlerini ve vasıflarını ihtiva eden birer listeyi, Hükümet ve Kurum şubeleri ile diğer ilgililere
gönderirler.
Listeye alınmamaktan doğan ihtilâflar 38. maddedeki usûl dairesinde halledilir. Ancak, bu halde
Yönetim Kurulu, kararını bir hafta içinde verir.
İhtilâfı Hâl ve İtiraz Mercileri
Madde 38 - Genel Kurul’un 36. madde mucibince ilân edilecek kararlarının uygulanmasından dolayı
Valilikler ve Kurum Genel Müdürlüğü ile mevkûteler veya ilân verenler arasında çıkacak ihtilâfların hal
merciî, Kurum Yönetim Kurulu’dur.
30. maddenin 2. fıkrası hükmü bu halde de uygulanır. Ancak, verilecek Genel Kurul kararı, kesindir. Bu
kararlar Resmî Gazete’de yayınlanır.
Resmî İlân Tarifesi
Madde 39 - Resmî ilânların fiyat tarifesi, Basın İlân Kurumu Genel Kurulu’nun teklifi üzerine Bakanlar
Kurulu’nca tespit edilir ve Resmî Gazete’ de yayınlanır.
İKİNCİ KISIM
Hususî İlân ve Reklâmlar
Tarif
Madde 40 - Resmî ilân sayılmayan ve gerçek ve tüzel kişiler tarafından gazete ve dergilerde
yayınlanmak üzere verilip de reklâm mahiyetinde bulunmayan ilânlar, hususî ilân sayılır.
Satışı artırmak gibi ticarî gayelerle veya bir şeye veya bir fikre rağbet sağlamak gibi maddî veya manevî
bir menfaat temini maksadıyla gazete ve dergilerde yazı, resim veya çizgilerle yapılan ilânlar reklâm sayılır.
Kaide
Madde 41 - Hususî ilân ve reklâmların yayınlanması, hususî ilân ve reklâm prodüktörlüğü, bu kanun
hükümleri dairesinde serbesttir. Basın İlân Kurumu da hususî ilân ve reklâm kabul eder.
Prodüktörlerle gazete veya dergiler arasında, bir veya daha fazla prodüktörün tamamıyla veya kısmen
ilân ve reklâmlar üzerinde inhisarını tazammun eden sarih veya zımnî bir anlaşma yapılamaz.
İstisna
Madde 42 - 29. maddenin (b) bendinde anılan daire ve teşekküllerle kanunla kurulan sair müesseselerin
veya bunların iştiraklerinin Kurum’un şubesi bulunan yerlerde yayınlanan gazete ve dergilere verecekleri
ilân ve reklâmlar, ancak Basın İlân Kurumu aracılığı ile yayınlatılabilir.
Kurum tarafından verilmeyen yukarıdaki fıkrada anılan ilân ve reklâmlar yayınlanmaz ve prodüktörler
ne suretle olursa olsun bu ilân ve reklâmlar hususunda gizli veya açık herhangi bir muamele veya iş
yapamazlar.
(Maddenin metindeki şekli 22.6.1984 tarihli ve 18439 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)
(14.6.1984 tarihli ve 3022 sayılı Kanun)
Yayınlanma Usulü
Madde 43 - Hususî ilân ve reklâmlar, bunları veren gerçek veya tüzel kişilerin isteklerine uygun olarak
gazete ve dergilerde yayınlanır.
Şu kadar ki, 29. maddenin (b) bendinde anılan daire ve teşekküllerle, kanunla kurulan sair müesseseler
ve bunların iştiraklerinin vereceği hususî ilân ve reklâmlar, 40. maddede yazılı mahiyetleri de göz önünde
bulundurularak Kurum Genel Kurulu tarafından tespit edilecek esaslar dahilinde ilgililerin istekleri de nazara
alınarak, gazete ve dergilere verilir.
Gazete ve dergiler, aldıkları hususî ilân ve reklâmları zamanında yayınlarlar.
Prodüktörlerin Muameleleri ve Defterleri
Madde 44 - İlân ve reklâm prodüktörleri komisyonculuk suretiyle iş görürler. Bunlar hususî ilân veya
reklâmı verenlerle gazetelerin faturalarına istinaden muamele yaparlar ve % 25’ten fazla komisyon
alamazlar.
Hususî İlân ve Reklâm Tarifesi
Madde 45 - Gazete ve dergiler, takvim yılı başından başlamak üzere üçer aylık devrelerde mücbir
sebepler olmadıkça uygulayacakları hususî ilân ve reklâmlara ait fiyat tarifesini ve bu ilân ve reklâmların
birden fazla yayınlanması halinde yapacakları tenzilât hadlerini, bu devre başlangıçlarından en az 15 gün
önce sayfalarında yayınlamaya, idarehanelerinin ilân ve reklâm alınan yerlerinde herkesin görebileceği bir
şekilde ilân etmeye ve Basın İlân Kurumu’na yazılı olarak bildirmeye mecburdurlar.
Kurum, bu listeleri, gazete ve dergilere, bunların gündelik, haftalık gibi çıkma zamanlarına ve
isimlerinin alfabe sırasına göre bir liste halinde birleştirip, birer nüshasını Prodüktörlere ve lüzumu kadar
nüshasını da asılmak üzere şubelerine gönderir. Prodüktörler de yazıhanelerine bu listeleri herkesin görebileceği bir şekilde asarak ilân ederler.
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
Çeşitli Hükümler
İlân ve Reklâmlarda Kullanılacak Ayırıcı
Kelime ve Numara
Madde 46 - Basın İlân Kurumu ve prodüktörlerle gazete ve dergiler, yayınlanmasına aracı oldukları
bilcümle ilân ve reklâmların en altına, aracı olduklarını gösteren bir kelime koymağa mecburdurlar.
Prodüktörlerle gazete ve dergiler bu maksatla seçtikleri kelimeyi kullanmadan evvel Kurum’a bildirirler.
Kurum, seçilen kelimenin daha evvel başka bir prodüktör veya gazete veyahut bir dergi tarafından alındığını
veya iltibasa mahal verecek mahiyette olduğunu anlarsa, kelimeyi değiştirmesini ilgiliye bildirir.
Basın İlân Kurumu (Basın) kelimesini kullanır. İlân ve reklâmı, Kurum veriyorsa kendi kelimesini,
prodüktör veriyorsa seçtiği kelimeyi, ilân veya reklâmı doğrudan doğruya gazete veya dergi almışsa kendi
kelimesini ilânın altına koyar. Bu kelimenin yanına Kurum’un veya prodüktörün yıllık ilân ve reklâm sıra
numarası ile gazetenin veya derginin aldığı ilân ve reklâmların sıra numarası yazılır.
Kelime ve rakamın puntosunu intihap, gazete veya dergiye aittir. Bundan dolayı hiçbir ücret alınmaz.
İlân ve Reklâmların Kontrolü
Madde 47 - Kurum’un şubesi bulunan yerlerde yayınlanan gazete ve dergiler ilân veya reklâmı havi
nüshalarından ikişer adedini, ilân veya reklâmın yayınlandığı gün, Kurum Genel Müdürlüğü’ne gönderilmek
üzere o yerdeki şubesine makbuz mukabilinde tevdi ederler.
Genel Müdürlük’çe bu nüshalar, Kurum’un verdiği ilân ve reklâmlarla Kurum’ca verilmeyen ilân ve
reklâmların hesabına ve bunların kimin tarafından verildiğinin tespitine esas tutulur.
Kurum’un şubesi bulunmayan yerlerde yayınlanan gazete ve dergiler de aynı şekilde ilân veya reklâmı
muhtevi bulunan ikişer nüshalarını Kurum Genel Müdürlüğü’ne gönderilmek üzere mahalli valiliğe tevdi
ederler.
Bordro Düzenlenmesi
Madde 48 - Prodüktörler, yayınlanmasına aracı oldukları ilân ve reklâmları, kullandıkları sıra
numarasına göre ücreti, aldıkları komisyon ve yayınlanan gazete veya dergi adı ile gazete veya derginin sıra
numarasını gösteren bir bordro ile her yılın ilk 15 günü içinde Kurum Genel Müdürlüğü’ne gönderilmek
üzere Kurum’un o yerdeki şubesine makbuz mukabilinde tevdi ederler.
Gazete ve dergiler de, kendi sıra numaralarına göre, her bir ilân ve reklâmı kimden aldıklarını Kurum
veya prodüktörün sıra numarasını, fiyatını, verdikleri komisyonu göstermek üzere düzenleyecekleri yıllık
bordroyu, yukarıdaki fıkrada yazılı süre içinde Kurum’un o yerdeki şubesine teslim ederler.
Kurum’un şubesi bulunmayan yerlerde yayınlanan gazete ve dergiler de yukarıdaki fıkra gereğince
düzenleyecekleri yıllık bordroları o yerin Valiliği’ne; Valilikler de bu bordroları, birinci fıkraya uygun olarak
hazırlanacak bordrolarla birlikte Kurum Genel Müdürlüğü’ne gönderirler.
Müeyyide
Madde 49 - Bu kanuna veya bu kanuna dayanılarak yapılacak yönetmeliğe veyahut Kurum Genel
Kurulu’nun bu kanunda yazılı hususlarda ittihaz edeceği kararları ile yükletilen ödevlere yahut da basın
ahlâk esaslarına, riayet etmeyen gazete ve dergilerle prodüktörler ve kamu idare ve teşekkülleri ve 42.
maddede anılan sair ortaklıkların sorumluları hakkında, diğer mevzuat hükümlerine halel gelmemek üzere,
aşağıda yazılı olduğu şekilde muamele yapılır.
a) Kurum tarafından o gazete veya dergiye verilecek ilân ve reklâmlar, kesinleşen Yönetim Kurulu
kararına dayanılarak, Kurum Genel Müdürlüğü’nce, iki ayı geçmeyecek bir süre ile kesilir. Ayrıca, bu
kanunla temin edilen menfaatlerden de aynı şekilde faydalandırılmaz.
b) Prodüktörlük müessesesinin iki ayı geçmemek üzere kapatılması için, Kurum Genel Müdürlüğü’nce
iş, Yönetim Kurulu’na intikal ettirilir. Kesinleşen Kurul kararını, o yerdeki Valilik infaz eder.
(a) ve (b) bentlerinde yazılı hallerde, Yönetim Kurulu kararına, tebliğinden itibaren on gün içinde o
yerdeki en yüksek dereceli Asliye Hukuk Hakimliği’ne itiraz edilebilir. Hâkim, en geç on beş gün içinde
evrak üzerinden kararını verir, bu karar kesindir.
c) Kurum Genel Müdürlüğü’nün bildirmesi üzerine kamu idare ve teşekkülleri ile ortaklıkların
sorumluları hakkında kendi statülerine göre disiplin muamelesi uygulanır. Böyle bir statü yoksa, o
teşekkülün denetleme bakımından bağlı bulunduğu veya iştigal sahasına girdiği Bakanlık, uygun gördüğü bir
disiplin muamelesi uygular. İlgili Bakanlığın yapacağı tebligata uyulması mecburidir.
Yapılacak disiplin muamelelerinin neticesi Kurum’a bildirilir. Kurum’un disiplin muameleleri aleyhinde
yetkili mercilere veya Bakanlığa itiraz hakkı vardır.
Cezai Hükümler
Madde 50 - Basın İlân Kurumu’nun Genel Kurul ve Yönetim Kurulu üyeleri ile bilûmum memur ve
müstahdemleri, bu kanunun uygulanması sebebiyle işleyecekleri suçlarından dolayı, fiillerinin mahiyet ve
derecelerine göre, Türk Ceza Kanunu’nun Devlet memurlarına ait hükümleri ile cezalandırılırlar.
Cezai kovuşturma, ayrıca disiplin muamelesi uygulanmasına engel teşkil etmez.
Tebligat Hükümleri
Madde 51 - Basın İlân Kurumu’nun tebligatı, 7201 sayılı Tebligat Kanunu hükümlerine tâbidir.
Hükümet Namına Yetki
Madde 52 - Bu kanunda Hükümete tanınan yetkilerin, Hükümetin hangi teşkilâtı tarafından
kullanılacağı, Bakanlar Kurulu kararı ile tâyin edilerek Resmî Gazete’de yayınlanır.
Yönetmelik Yapılması
Madde 53 - Basın İlân Kurumu Genel Kurul’u tarafından, bu kanuna müstenit işlerin yürütme tarzını
göstermek üzere bir yönetmelik yapılır. Bu yönetmelik Resmî Gazete’de yayınlanır.
Yürürlük Tarihi
Madde 54 - Bu kanun, yayınlandığı tarihte yürürlüğe girer.
Kanunu Yürütecek Makam
Madde 55 - Bu kanunu, Bakanlar Kurulu yürütür.
EK: 2
BAKANLAR KURULU KARARLARI
1. Karar Sayısı: 2006/11532
Resmî ilân fiyatlarının ekli tarifede gösterildiği şekilde tespit edilmesi ve 29.11.2005 tarihli ve
2005/9735 sayılı Kararnamenin yürürlükten kaldırılması; Basın İlân Kurumu Genel Kurulu’nun teklifi
üzerine, 2.1.1961 tarihli ve 195 sayılı Kanunun 39. maddesine göre, Bakanlar Kurulu’nca 07.12.2006
tarihinde kararlaştırılmıştır.
Resmi İlan Fiyat Tarifesi
Resmî ilânların fiyat tarifesi 195 sayılı Kanunun 39. maddesi uyarınca aşağıdaki şekilde tespit
edilmiştir.
1- Resmî ilânların yayın ücreti, her gazetenin sürekli olarak uyguladığı dizgi-tertip tekniğine göre, en az
40 mm.lik tek sütunda bir santimetrelik boy ile ölçülür.
Başlığından gayrisi 10 puntoluk metin harfleriyle dizilmiş ilânların 5 santimetrelik kısmında, satır
aralıkları diğer yazı metinlerinden daha geniş olmamak kaydıyla, en az 12 satır bulunur. İlan metinlerinde 8
puntodan küçük harfler kullanılmaz.
Resmî ilân başlıklarının 24 puntoyu geçmemesi ve ilân metninin yüzölçümü ile mütenasip olması şarttır.
İlân metinlerinde 10 puntodan daha küçük harfler kullanılır ve gazetenin sürekli uyguladığı dizgi-tertip
tekniği de gerekli kılarsa, alışılmış sütun genişliğinin alt sınırı 36 milimetre kabul edilir.
Daha büyük puntolu harflerle ve daha dar sütuna dizilen ilânlar yukarıdaki ölçülere kıyasen hesaplanır.
2- Resmî ilânların bir santimetresinin tek sütundaki yayın ücreti 6 YTL’dir.
Şu kadar ki, günlük fiilî satış ortalaması, (10.000)’den az olmayan gazeteler için 7 YTL, (25.000)’den az
olmayan gazeteler için 14 YTL, (100.000)’den az olmayan gazeteler için de 26 YTL’dir.
Bu maddede belirtilen ücretlere KDV dahil değildir.
3- Resmî ilânların tahmini bedelleri, Basın İlân Kurumu’nun tespit edeceği esaslara göre, ilânı verenler
tarafından peşin olarak Kurum’a ödenir ve fatura tanziminden sonra mahsup işlemi yapılır.
Kanunî engeller sebebiyle tahmini ilân bedellerini peşin ödeyemeyen genel ve katma bütçeli daireler,
faturanın kendilerine ulaşması üzerine borçlarını derhal öderler.
4- Bu tarife, Resmî Gazete’de yayımını takip eden ay başından itibaren yürürlüğe girer.
(13.1.2007 gün ve 26402 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)
2. Karar Sayısı: 5/1807
Basın İlân Kurumu teşkiline dair 2.1.1961 tarihli ve 195 sayılı Kanun’un 24. maddesinin birinci
fıkrasında yazılı:
a) % 15 komisyon ücreti nispetinin, yabancı memleketlerdeki gerçek ve tüzel kişilerin, Kurum’un şubesi
bulunan yerlerde yayımlanan gazete ve dergilere verecekleri ilân ve reklâmlar için,
b) Diğer ilân ve reklâmlara ait % 10 komisyon ücreti nispetinin, en çok % 25 olarak değiştirilmesi,
Basın İlân Kurumu Genel Kurulu’nun teklifine dayanan Genel Müdürlüğün 20.9.1961 tarihli ve 2077 sayılı
yazısı üzerine, mezkûr kanunun 24. maddesinin son fıkrasına göre, Bakanlar Kurulu’nca 15.10.1961
tarihinde kararlaştırılmıştır.
(31.10.1961 tarihli ve 10945 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)
3. Karar Sayısı: 6/322
2.1.1961 tarihli ve 195 sayılı Basın İlân Kurumu teşkiline dair Kanun’un 14. maddesi gereğince
Hükümetin Kurum üzerinde sahip olduğu denetleme yetkisi ile bu kanunda Hükümete tanınan sair yetkilerin
Maliye Bakanlığı tarafından kullanılması ve 27.3.1961 tarihli ve 5/979 sayılı kararnamenin kaldırılması;
mezkûr Kanun’un 52. maddesine göre Bakanlar Kurulu’nca 20.3.1962 tarihinde kararlaştırılmıştır.
( 4.4.1962 tarihli ve 11074 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)
4. Karar Sayısı: 6/7411
2.1.1961 tarihli ve 195 sayılı Basın İlân Kurumu teşkiline dair Kanun gereğince Kurum sermayesine
iştirak etmiş olan Milli Bankaların ve sigorta ortaklıklarının iştirak paylarının 1966 yılından başlamak ve
kendilerine, her yıl % 25’i nispetinde olmak üzere, dört yılda iadesi hakkındaki Kurum Genel Kurulu’nun 15
Şubat 1966 tarihli kararının onaylanması, Maliye Bakanlığı’nın 22.10.1966 tarihli ve 102 sayılı yazısı
üzerine; sözü geçen Kanun’un 16. maddesinin ikinci fıkrasına göre Bakanlar Kurulu’nca 8.12.1966 tarihinde
kararlaştırılmıştır.
( 22.12.1966 tarihli ve 12484 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)
EK: 3
BASIN İLAN KURUMU YÖNETMELİĞİ’NİN
İLGİLİ MADDELERİ
(12.12.1997 tarihli ve 23198 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)
BÖLÜM II
Mevkûtelerin Denetlenmesi ve İlânların Dağıtımı
Madde 77 - Resmî ilânların, 195 sayılı Kanun’un 32, 34 ve 35. maddeleri gereği ittihaz olunan Genel
Kurul kararları ile resmî ilân yayınını öngören sair mevzuat hükümleri çerçevesinde, Kurumca veya ilgili
Valilikçe seçilecek gazetelerde yayınlatılması asıldır.
Her resmi ilân, ilânı veren tarafından Kurum’a veya ilgili Valiliğe ayrı bir iş emri ile gönderilir. Anılan
iş emirlerinde, ekinde yer alan ilânın nerede ve kaç defa hangi mevzuata göre yayınlanacağı, ilân yayınını
öngören kanun, kanun hükmünde kararname, tüzük ve yönetmeliğin adı, numarası ve maddesi de anılarak
açıkça belli edilir.
Yukarıda belirtilen Kanuni dayanağı gösterilmeksizin, Türkiye çapında veya yüksek tirajlı gazetelerde
yayın talepleri ve benzeri istekler dikkate alınmaz.
İlân metinleri kopya sayısının, ilânın yayınlanacağı gazete veya gazetelerden bir fazla olması
zorunludur. Bu gereğe aykırı hareket edilmesi, ilânların yayın tarihinden en az on gün önce Kurum veya
Valiliklere intikal ettirilmemesi veya doğrudan doğruya gazetelere gönderilmesi gibi sebeplerle yayın işinin
gecikmesi ve sair sebepler sonucu, herhangi bir mali külfet doğduğu ya da ilgili mevzuata aykırı bir durum
ortaya çıkması halinde, bundan ilânı verenler sorumlu olur.
Tereddüt halinde, faks aracılığıyla yapılan ilân yayın talepleri, faksa atıf yapılarak doğrulanmadıkça ve
okunaklı olmadıkça işleme konulmaz.
Madde 78 - Resmî ilânların yayın ücreti, tek sütunda bir santimetrelik boy ile ölçülür.
Sütun genişliğinin kaç milimetre olacağı, ilân metinlerinin hangi punto ile dizileceği, muayyen bir
kısmında kaç satır yazı bulunacağı ve daha büyük punto kullanılması halinde uygulanacak kıstas ve sair
hususlar, “Resmî İlân Fiyat Tarifesi” ile belirlenir.
Madde 79 - Kurumun yayınlanmasına aracı olmak görevinde bulunduğu ilân ve reklâmların dışındaki
özel ilân ve reklâmlar, bunları verenlerin yayınlanmasını istedikleri mevkûtelere verilir.
Bu tür ilân ve reklâmların gerek yayın bedellerinin hesaplanmasında çıkabilecek anlaşmazlıkları gerek
yayın işinin gecikmesini önlemek üzere, ilân ve reklâm sahiplerinin, 195 sayılı Kanun’un 45. maddesi
uyarınca üç ayda bir Kurum’ca, düzenlenen, “Özel İlân ve Reklâm Tarifeleri”ndeki esas ve usullere göre
yayın talebinde bulunmaları şarttır.
Kurumun yayınlanmasına aracı olmak görevinde bulunduğu ilân olmasına rağmen, ilân verenlerin
gazete, sayfa ve sütun tercihi yapmaları veya özel dizgi, tertip ve grafik talebinde bulunmaları halinde, anılan
ilân ve reklâmlar için yukarıda sözü edilen “Özel İlân ve Reklâm Tarifeleri” uygulanır.
Bu amaçla Kurum şubelerine gönderilecek iş emrinde, ilân veya reklâmın yayın sayısı ve tarihleri ile
baskısının genel veya yerel, siyah-beyaz veya renkli olacağı ve mevkûtenin sayfa numarası gibi, o
mevkûtenin fiyat tarifesinde öngörülen bütün kriterler eksiksiz olarak belirtilir ve iş emrine boyutları da
açıklanmak suretiyle hazır film veya metin eklenir.
Kurumun prodüktörlük faaliyetlerinde, 195 sayılı Kanun’un 25. maddesi gereğince hazırlanacak tarife
uygulanır.
Madde 80 - Yayınlama yöntemi 195 sayılı Kanun’un 43 üncü maddesinin ikinci fıkrasında gösterilen
ilân ve reklâmları verenlerin istekleri, Kurum Genel Kurulu tarafından tespit edilecek esaslar dahilinde işlem
görür.
Madde 81 - Resmî ilânlar konusundaki her türlü müracaatı inceleyip karara bağlamak görev ve yetkisi,
195 sayılı Kanun’un 31. maddesindeki görev ayrımına göre, Kurum Genel Müdürlüğü’ne veya ilgili Valiliğe
aittir. Bu suretle verilecek kararlara karşı ilk itiraz mercii, yine kararı veren merci olup, itirazın, tebliğ
tarihinden itibaren en geç on gün içerisinde yapılması gerekir.
Kurum Genel Müdürlüğü veya ilgili Valilik, ilk kararında ısrar ettiği takdirde ilgililer, ısrar kararının
tebliğinden itibaren yine on gün içerisinde ve gerekli belgelerle birlikte Kurum Yönetim Kurulu’na itiraz
edebilirler.
Resmî ilânlara ilişkin olarak üçüncü kişiler tarafından yapılacak şikâyetlerin, Kurum Yönetim
Kurulu’nda görüşülüp karara bağlanabilmesi için de yukarıda birinci ve ikinci fıkralarda belirlenen yöntemin
tamamlanmış olması şarttır.
Madde 82 - Kurum veya Kurum şubesi bulunmayan yerlerdeki gazeteler, resmi ilânların tahmini yayın
bedellerini, Resmi İlân Fiyat Tarifesi’ndeki değişiklikler doğrultusunda Kurum’un belirleyeceği ölçülere
göre, peşin olarak alır ve fatura çıkarılınca mahsup işlemini yapar. Ancak, kanunî engeller sebebiyle tahmini
ilân bedelini önceden gönderemeyen genel ve katma bütçeli daireler, faturanın kendilerine ulaşması üzerine,
borçlarını derhal öderler. Borç üç ay içinde ödenmez ise, tahsili için kanunî kovuşturma yapılır ve bu
gecikmeye sebep olan sorumlu memurlar hakkında, disiplin takibatı yapılmak üzere durum Genel Müdürlük
veya Valiliklerce yetkili makamlara bildirilir.
Madde 83 - 195 sayılı Kanun’un 34. ve 35. maddeleri ile bu maddelere dayanılarak hazırlanan Genel
Kurul Kararı’ndaki esaslara göre, mevkûtelerin resmî ilân yayınlama hakkının doğup doğmadığı veya
gerektiğinde bu hakkın devam edip etmediği hususlarında karar verme yetkisi ve görevi, Kurum şubesi
bulunan yerlerde Kurum Genel Müdürlüğü’ne, diğer yerlerde ilgili Valiliklere aittir. Bu karara esas teşkil
edecek bilgi ve belgeleri toplamak üzere, Kurum şubesi bulunan ve bulunmayan yerlerde, ihtiyaca göre
yalnız durum saptamasıyla görevli, kontrol kurulları oluşturulur.
Kontrol Kurullarının denetleme sonucunu açıklayan raporlarında, mevkûtelerin Genel Kurul kararlarıyla
belirlenen nitelikleri taşıyıp taşımadıkları ve yükletilen ödevleri yerine getirip getirmedikleri belgelere
dayandırılarak ve açıkça belirtilir. İstek halinde, Kurum Genel Müdürlüğü veya ilgili Valilikçe, raporun bir
örneği denetlenen mevkûte sahibine verilir.
Kurum Genel Müdürlüğü ve Valilikler, kuşkulu hallerde ek rapor isteyebilecekleri gibi, durumu
kendilerinin saptayacakları hususlara göre değerlendirerek karara bağlayabilirler.
Madde 84 - Denetleme sonucuna göre, Kurum Genel Müdürlüğü veya ilgili Valilikçe alınacak karara,
mevkûtelerce yapılan itirazlar ve bunların çözüm şekli konuya ilişkin Genel Kurul kararında belli edilir.
Genel Müdürlük veya ilgili Valilik, kontrol kurulu raporlarının içeriğine ilişkin itirazlarda doğrudan
doğruya, Kontrol Kurullarının raporlarına dayanılarak verilen kararlara ilişkin itirazlarda Yönetim Kurulu
kararı üzerine, 20 gün içinde ve eski kurulda görev almamış üyelerden oluşturulacak geçici kontrol kuruluna
mevkûteyi yeniden denetlettirir.
Kurum Genel Müdürlüğü veya ilgili Valilikçe oluşturulan geçici kontrol kurullarının düzenledikleri
raporlar üzerine, 83 üncü maddenin birinci fıkrasına göre karar verilir. Bu kararlara karşı yapılan itirazlar ile
Yönetim Kurulu’nca oluşturulması öngörülen geçici kontrol kurullarına ait denetleme raporları Yönetim
Kurulu’nca incelenip karara bağlanır. Talep edildiği takdirde, Yönetim Kurulu gerekli görürse mevkûte
sahibini de dinler.
Yönetim Kurulu kararlarına karşı, ancak prensip kararı verilmesini gerektiren hallerde ve en geç 30 gün
içinde Genel Kurul’a itiraz edilebilir. Ne var ki, bu gibi itirazlar dahi yürütmeyi durdurmaz.
Madde 85 - Kontrol kurullarının görevleri ve yetkileri, oluşum tarzı, üye adaylarının belirlenmesi,
göreve engel haller, düzenlenecek raporlar, denetleme giderleri ve sair hususlar Genel Kurul tarafından
kararlaştırılır.
Geçici Kontrol Kurulları, gerek denetleme ve rapor düzenleme, gerek sair bakımlardan, kontrol kurulları
ile aynı hükümlere tâbidir.
Görevin yerine getirilmesi sırasında, Kurum Genel Müdürlüğü ve ilgili Valiliklerce öğrenilecek
yolsuzluklar, yetkili mercilere bildirilir.
EK: 4
BASIN İLÂN KURUMU TEŞKİLİNE DAİR 195
SAYILI KANUN
UYARINCA YAYINLANACAK İLÂN VE REKLÂMLAR İLE BUNLARI
YAYINLAYACAK MEVKÛTELER HAKKINDA GENEL KURUL
KARARI
Karar No: 67 (*) 15 Şubat 1977
BİRİNCİ BÖLÜM
Genel Hükümler
I. Tanımlar ve Açıklamalar
Amaç ve Kapsam
Madde 1 - Bu Karar, 195 sayılı Kanun uyarınca Basın İlân Kurumu veya valiliklerin yayınına aracı
olduğu ilân ve reklâmların dağıtım ve yayınlanma esasları ile bunları yayınlayacak mevkutelerin vasıflarını,
ödevlerini ve uygulamaya ilişkin diğer hususları düzenler.
İlân ve Reklâmlar
Madde 2 - Kurum’un yayınına aracılık edeceği ilân ve reklâmlar ile valiliklerin yayınına aracılık
edeceği ilânlar şunlardır:
a) Kanun, tüzük veya yönetmelik gereği yayınlanması zorunlu olup da reklâm niteliği taşımayan ilânlar
(özel derneklerinki hariç),
b) Merkezi yönetim bütçesine tabi idareler, il özel idareleri, belediyeler, köyler, kamu iktisadi
teşebbüsleri, kamu hukuku tüzel kişiliğini haiz kuruluşlar ile sermayesinin yarısından fazlası bu kuruluşlara
ait veya bunların % 50’den fazla sermaye payı olan iştiraklerinin resmî ilânları,
c) Yukarıdaki (b) bendinde anılan idarelere ait hususî ilân ve reklâmlar,
d) Kanunla kurulan müesseseler ile bunların iştiraklerine ait hususî ilân ve reklâmlar.
Kurum’un ve Valiliklerin Görevi
Madde 3 - Kurum, şubesi bulunan yerlerin belediye ve varsa büyükşehir belediyesi sınırları içinde, 2’nci
maddenin (a) ve (b) bentlerinde belirtilen resmî ilânlar ile (c) ve (d) bentlerinde belirtilen hususî ilân ve
reklâmların yayınına aracı olur.
Kurum’un aracılık ödevi dışında kalan yerlerde ise 2’nci maddenin (a) ve (b) bentlerinde belirtilen
resmî ilânların yayınına valilikler aracı olur.
Türk Ticaret Kanunu uyarınca Türkiye Ticaret Sicili Gazetesi’nde yapılacak tescil ilânları, Kurum’un
veya valiliklerin aracılığından geçirilmez.
Uygulama Alanı ve Usulü
Madde 4 - Bu Karar’ın diğer bölümlerinde, mevkutelerin yayın yerleri ve türleri ile ilân ve reklâmlara
aracılık ödevinin kapsamına göre düzenlenen özel hükümler yer alır.
Birinci Bölüm’de yer alan genel hükümler, aksi belirtilmeyen hallerde, ilgisi nispetinde diğer
bölümlerdeki hükümler ile birlikte uygulanır.
Mevkute
Madde 5 - Basın Kanunu hükümleri kapsamında yayınlanan ve Matbaalar Kanunu uyarınca beyanname
veren matbaalarda basılan günlük veya günlük olmayan gazeteler ile belli aralıklarla yayınlanan dergiler, bu
Karar’a göre mevkute (süreli yayın) sayılır.
Prova tezgâhları, bilgisayar yazıcıları, teksir, fotokopi ve her türden masa üstü dijital baskı yapan
makinelerde basılan veya çoğaltılan ya da ansiklopedi, bülten gibi fasiküller halinde yayınlanan ve güncelliği
olmayan yayınlar, adı ne olursa olsun resmî ilân ve reklâm yayınlama hakkı açısından mevkute sayılmaz.
Haber ajanslarının yayınladığı bültenler bu hükmün dışındadır.
Kısaltmalar
Madde 6 - Bu Karar’da:
a) Basın İlân Kurumu teşkiline dair 2.1.1961 tarihli ve 195 sayılı Kanun yerine “195 sayılı Kanun”,
b) Basın İlân Kurumu yerine “Kurum”,
c) 195 sayılı Kanun’un 53’üncü maddesinde öngörülen Yönetmelik yerine “Kurum Yönetmeliği”,
d) Bulunduğu yere göre, ilgili bölümde öngörülen vasıflara sahip bulunan ve yükletilen ödevleri yerine
getiren gazete için “vasıflı gazete”,
e) Resmî ilân ve reklâm yayınlama hakkı için “yayınlama hakkı”,
f) Büyükşehir belediyesi olan illerde büyükşehir belediye sınırları içinde kalan, diğer illerde ise Basın
Kanunu uyarınca beyanname verilen yönetim yerinin bulunduğu yer için “yayın yeri”,
g) 10.7.2004 tarihli ve 5216 sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu’nun yerine “5216 sayılı Kanun”
ibareleri kullanılmıştır.
II. Dağıtım ve Yayınlama Esasları
Dağıtım İlkesi
Madde 7 - İlân ve reklâmlar, Kurum veya valilikler tarafından bu Karar’da belirtilen esas ve usullere
göre günlük gazeteler ile diğer mevkutelere yayınlanmak üzere dağıtılır. İlân ve reklâmlar, aksi
belirtilmedikçe mevkutelerin genel baskılarında yayınlanır.
2’nci maddenin (c) ve (d) bentlerinde belirtilen ilân ve reklâmların dağıtımında, bunları veren kurum ve
kuruluşların istekleri dikkate alınır.
Tebligat Kanunu’na tabi ilânların yayını için, tebligatı çıkaran makam, 12’nci maddede belirtilen listeye
dahil bir gazeteyi veya sebebini bildirmek kaydıyla liste dışı bir mevkuteyi seçtiği takdirde, bu isteğe aynen
uyulur.
Yayınlama Hakkı
Madde 8 - 2’nci maddede sayılan ilân ve reklâmları yayınlama hakkının doğması için, günlük gazeteler
ve diğer mevkutelerin;
a) Yazılı olarak, yayınlama talebinde bulunması,
b) Kurum Yönetmeliği ve bu Karar’la yükletilen ödevleri kabul ederek vaktinde yerine getirmesi,
c) Yayınlandığı yere göre, bu Karar’ın ilgili bölümlerinde öngörülen şart ve vasıfları haiz olması,
gerekir.
Ancak, yayınlama hakkı kazanabilmesi için bekleme süresine tabi tutulan bir mevkute, bu süre
dolmadan resmî ilân ve reklâm yayınlayamaz. Aksi halde, bu Karar’ın ilgili maddelerinde düzenlenmiş
bulunan yaptırımlar uygulanır.
Yayınlama hakkından vazgeçtiğini yazılı olarak bildiren mevkuteler, tekrar resmî ilân ve reklâm
yayınlama talebinde bulunursa, yayın hayatlarını aynı adla sürdürseler dahi, yeni yayınlanan ve yayınlama
hakkı kazanamamış mevkutelere uygulanan usul ve esaslara tabi tutulur.
Yayınlama Hakkının Düşmesi
Madde 9 - Yayınlama hakkının kazanılmasını sağlayan unsurlardan herhangi birinin ihlâli halinde, bu
hak ihlâl süresince kendiliğinden düşer. İhlâlin önceden ve zamanında tespit edilememiş olması, bu konuda
işlem yapılmasına ve yaptırım uygulanmasına engel değildir.
Yayınlama hakkının düştüğü, kontrol kurulu raporlarının veya aylık icmal varakalarının incelenmesi
veya bunların soruşturulması ve araştırılması sonucu, Kurum Genel Müdürlüğü veya ilgili valilikler
tarafından tespit olunarak karara bağlanır.
Düşme kararı, verildiği tarihi izleyen beş iş günü içinde ilgili mevkuteye gönderilir.
Yayınlama hakkının düştüğünü vaktinde ve kendiliğinden bildiren mevkuteye, 195 sayılı Kanun’un
49’uncu maddesi hükmü uygulanmaz.
Düşme Kararının Sonuçları
Madde 10 - Yayınlama hakkı düşen mevkuteye, bu hakkı yeniden kazanıncaya kadar ilân ve reklâm
verilmez.
Yayınlama hakkı düşen mevkutenin yazılı talebi üzerine yaptırılan kontrolün sonucu olumlu ise
yayınlama hakkının kazanılmasını sağlayan unsurların tamamlandığının tespit edildiği tarihten itibaren
geçerli olmak üzere, yayınlama hakkı yeniden doğar. Ancak, yayınlama hakkının kazanılmasını sağlayan
unsurların tamamlandığı tarih ile yazılı talep tarihi arasındaki süre on günü geçtiği takdirde, yeniden
yayınlama hakkı talep tarihinde doğmuş sayılır.
Yazılı talep tarihi, talebi içeren yazının Kurum veya ilgili valilik evrakına kaydedildiği tarihtir.
Yayınlama hakkının yeniden kazanılması halinde, yayınlama hakkının yeniden doğduğuna ilişkin
kararın bir nüshası ilgili mevkuteye tebliğ edilerek, ilân ve reklâm verilmeye başlanır. Kurum Genel
Müdürlüğü ile valiliklerin, yayınlama hakkının düştüğüne ve yeniden doğduğuna ilişkin kararlarının birer
nüshası da belgeleriyle beraber, 195 sayılı Kanun’un 49’uncu maddesine göre işlem yapılmak üzere Kurum
Yönetim Kurulu’na sunulur.
Yönetim Kurulu’nun anılan 49’uncu maddeye dayanarak vereceği karar kesinleştikten sonra, tespit
edilen süreye göre ilân ve reklâm kesme cezası uygulanır.
Bu Karar’ın 9’uncu maddesi uyarınca yayınlama hakkı düşen gazete, düşme tarihinden itibaren bir yıl
içinde yeniden yayınlama hakkı kazanamadığı takdirde yeni yayın sayılır.
Düşme Kararına İtiraz
Madde 11 - Düşme kararı kendisine tebliğ edilen mevkute, en geç on gün içinde kararı veren makama
ve bu makamın önceki kararında ısrar etmesi halinde, yine en geç on gün içinde Kurum Yönetim Kurulu’na
itiraz edebilir. On günlük sürenin hesaplanmasında, itiraz yazısının Kurum şubesi bulunan yerlerde bu
şubelerin, diğer yerlerde ise ilgili valilik evrakına kayıt tarihi esas alınır.
Yönetim Kurulu’nun itirazı reddetmesi üzerine, Prensip Kararı verilmesini gerektiren hallerde, ilgili
mevkute 195 sayılı Kanun’un 38’inci maddesi uyarınca Genel Kurul’a başvurabilir.
Yönetim Kurulu, itirazı haklı bulur ve 195 sayılı Kanun’un 49’uncu maddesi hükmünün uygulanmasına
gerek olmadığını kararlaştırır veya Genel Kurul, Prensip Kararı’nı ilgili mevkutenin lehine verir ise
yayınlama hakkı kesintiye uğramamış sayılır ve gerekli telâfi işlemi uygulanır.
Gazeteler Listesi
Madde 12 - Kurum Genel Müdürlüğü ve ilgili valilikler, her ayın son iş günü itibarıyla ilân ve reklâm
verilebilecek günlük gazete ve diğer mevkutelerin isimleri ile türünü, sayfa sayısını, yüzölçümünü ve gerekli
görülen diğer bilgileri kapsayan birer liste hazırlamakla yükümlüdür. Bu listelerde, günlük gazetelerin önceki
aya ait toplam tirajı ile günlük fiilî satış adedi ortalamasına da yer verilir.
Bekleme süresi içinde bulunan gazete ve dergiler ile ait olduğu ayın yirmibeşine kadar Kurum’a
gönderilmeyen dergiler aylık listelere alınmaz.
Hakkında ilân ve reklâm kesme cezası uygulanan mevkutenin, hangi tarihten itibaren ilân ve reklâm
yayınlayabileceği, cezanın sona ereceği aya ait listelerde belirtilir.
Bu listeler, Hükümet ve Kurum şubeleri ile diğer ilgililere gönderilir.
Listeye Alınmamaktan Doğan Uyuşmazlıklar
Madde 13 - Gazeteler listesine alınmayan mevkuteler ile Kurum Genel Müdürlüğü veya valilikler
arasında çıkan uyuşmazlıklar Kurum Yönetim Kurulu tarafından Kurum’a ulaşmasından itibaren iki hafta
içinde karara bağlanır.
Yönetim Kurulu gerekli görür veya Genel Müdürlük, valilik ya da ilgili mevkute talep ederse, konu, 195
sayılı Kanun’un 37’nci maddesi uyarınca Prensip Kararı verilmesi için Genel Kurul’a intikal ettirilir. Genel
Kurul’un vereceği karar kesindir.
Yönetim Kurulu kararı veya Genel Kurul’un vereceği Prensip Kararı’na göre, Kurum Genel Müdürlüğü
veya ilgili valilik tarafından telâfi veya mahsup işlemi uygulanır.
Mahsup ve Telâfi İşlemleri
Madde 14 - Gazetelerin, haksız veya fazla olarak yayınladığı resmî ilânlar “mahsup”, yayınlama hakkı
bulunmasına rağmen yayınlayamadığı resmî ilânlar ise “telâfi” edilir.
Mahsup ve telâfi işlemleri, gazetelerin mağduriyetini önlemek üzere, ilgili gazetenin bu işlemlere ilişkin
karar tarihindeki aylık resmî ilân kontenjanının yarısı üzerinden izleyen aylarda yapılır. Ancak, mahsup veya
telâfi miktarı, ilgili gazetenin karar tarihinden geriye doğru üç aylık resmî ilân kontenjanını aştığı takdirde,
mahsup veya telâfi işlemi karar tarihindeki resmî ilân kontenjanının tamamı üzerinden yapılır.
Bir yerde yayınlama hakkı olan tek gazetenin bulunması halinde, bu gazete hakkında alınan mahsup
kararı, mahsup tutarı kadar resmî ilânın, ilgili gazetede yayınlatılmaması suretiyle uygulanır.
Mevzuat hükümlerinin ihlali sebebiyle gazetelere mahsup işlemi uygulanmış olması, aynı konuda, 195
sayılı Kanun’un 49’uncu maddesinin (a) bendi uyarınca cezai yaptırım uygulanmasına engel teşkil etmez.
Aylık Kontenjan
Madde 15 - Belli bir yerde bir ay içinde yayınlanması muhtemel resmî ilânların, o yerde çıkan
gazetelerden her birine hangi oranda dağıtılacağına esas teşkil eden ölçüye aylık kontenjan adı verilir.
Aylık kontenjanın tespitinde ana kıstas gazetelerin yüzölçümüdür.
Aylık kontenjan tespitinde o yerde Kurum şubesi bulunup bulunmadığına göre, gazetelerin fikir işçisi
sayısı, fiilî satış adedi, dağıtım-satış usulü ve yerleri ile bir ay içindeki yayın sayısı gibi unsurlar da dikkate
alınır.
Her ayın ilk ve son günleri arasında gazetelerde yayınlatılan resmî ilânların dağıtımına ilişkin resmî ilân
kontenjan ve dağıtım tabloları, görev alanlarına göre Kurum ve valilikler tarafından düzenlenerek ilgili
gazetelere gönderilir.
III. Gazetelerin Vasıfları
Genel Olarak
Madde 16 - Günlük gazetelerin 2’nci maddede sayılan ilân ve reklâmları yayınlayabilmesi için, bunların
aşağıdaki maddelerde genel olarak gösterilen içerik, yüzölçümü, kadro, fiilî satış adedi, en az yayın hayatı
süresi ile Genel Kurul tarafından tespit edilen diğer vasıfları haiz olması gerekir.
İllerde en fazla sarı basın kartı sahibi üyesi bulunan basın meslek kuruluşları tarafından şeker ve kurban
bayramlarında çıkarılan bayram gazeteleri yukarıdaki hükmün dışındadır.
Mahallî idareler tarafından çıkarılan gazeteler ile vasıflı gazete yayınlanan yerlerdeki vasıfsız
gazetelere, bunlar günlük de olsa, resmî ilân verilmez.
İçerik (Münderecat)
Madde 17 - Günlük gazeteler ile diğer mevkutelerin içeriği yayınlandıkları yerlere göre, ilgili
bölümlerde ayrı ayrı gösterilmiştir.
Ancak, bir gazetede yer alan ilân, reklâm, aynı mahiyetteki resim, yazı ve benzeri hazır kalıpların
yüzölçümünün, o gazetenin kendi kategorisi için belirlenmiş olan asgarî yüzölçümünün üçte birini
geçmemesi ve her sayfasının yayın yerinde dizilip tertiplenmiş olması ve yine Matbaalar Kanunu
hükümlerine uygun olarak çalışan bu yerdeki matbaalarda basılması gerekir.
Yukarıda sözü geçen hazır kalıpların her sayıda güncelleştirilmesi asıldır. Ancak, genel konulara ait
başlık, klişe veya filmlerin, gazete hakkındaki bilgilerin ve benzerlerinin, sürekli ve basında yerleşmiş
teamüllere uygun olarak kullanılması mümkündür. Buna karşılık radyo ve televizyon programları, ekonomik
tablolar, nöbetçi eczaneler, eğlence yerleri gibi konulara ilişkin diğer hazır kalıpların mahiyetlerinin
gerektirdiği ölçüde güncel olması şarttır.
Asgarî yüzölçümünden, hazır kalıplar için kullanılabilecek azamî kısım çıktıktan sonra kalan yerler,
gazetelerin türlerine göre kendi zorunlu içeriğine ayrılır. Bu içerikte kullanılacak fotoğraf, resim, grafik ve
benzeri dokümanlar, haber metinleriyle uygun orantıda olmalıdır. Gerek zorunlu içerik gerek hazır kalıp,
yazı, fotoğraf, resim ve benzeri unsurların okunabilir ve anlaşılır şekilde basılması, başlık ve spot dışındaki
haber, köşe yazısı, makale, röportaj ve benzeri yazı metinlerinin dizgisinde, on puntodan büyük harflerin
kullanılmaması gerekir.
Gazetelerin zorunlu içeriğinde yer alan yazı, fotoğraf, resim ve benzerlerinin hangi yayın organından
alındığının gösterilmesi zorunludur. Herhangi bir telif veya abonelik ücreti ödenmeksizin, internet
ortamından veya yazılı eserlerden yapılan alıntılar ile gazetenin kendi türüyle bağdaşmayacak her türlü yazı,
resim ve benzerlerine, bu Karar’ın ilgili bölümlerinde belirtilen zorunlu içerikte yer verilemez.
İçerikte Benzerlik
Madde 18 - Değişik adla dahi olsa, aynı veya ayrı yerlerde yayınlanan iki ya da daha çok gazetede,
sözleşmeye bağlanmış, telif veya abonelik ücreti ödenmiş, kişi veya ajanslara ait her türlü yazı, haber, resim
gibi malzemelerin dışında, benzer yazı, fotoğraf, resim, roman veya başka edebî ürünler gibi malzemeden
sürekli olarak yararlanıldığı takdirde, bu gazetelerden yalnız birine ilân ve reklâm verilebilir.
Bu durumda gazetelerin sahibi aynı kişi ise ilân ve reklâm verilecek gazeteyi bu kişi seçer. Gazetelerin
sahipleri farklı kişiler ise yayınlama hakkı, yayın süresi daha fazla olan gazeteye aittir.
Ortak olarak yararlanılan malzemenin kullanma hakkının kendisine ait olduğunu iddia eden gazete, bu
hususu ispatla yükümlüdür.
Yüzölçümü
Madde 19 - Mevkutelerin sayfa, sayı ve ölçüsünün tespitinde, mutat olarak yayınlanmış bulunan bir
nüshasına ait sayfalarının yüzölçümü toplamı esas alınır. Kurum veya valiliklere intikal ettirilmeyen veya
genel dağıtımda yer almayan yerel ve sektör ekleri ile ayrı bir imtiyaz sahibinin olmasına rağmen, gazetenin
promosyonu veya eki gibi verilen mevkuteler yüzölçümü toplamında dikkate alınmaz.
Resmî ilân yayınlayabilmek için, gazetelerin sahip olması gereken asgarî yüzölçümü ilgili bölümlerde
belirtilmiştir.
Kadro
Madde 20 - Gazeteler, gazete yayınından beklenen amacı gerçekleştirebilecek sayıda kadro ve bu
kadrolarda, fikir işçilerine ilişkin çalışma ve sosyal güvenlik mevzuatına uygun olarak kendileri ile yazılı
sözleşmeler yapılıp tam gün ve tam ay üzerinden ücretleri ödenen, sigorta primleri ile vergileri ödenmiş veya
üç ay içinde ödenmek şartıyla tahakkukları yaptırılmış, fiilen çalışan fikir işçileri bulundurmak zorundadır.
Asgarî kadroda beyan edilen fikir işçileri çalıştıkları gazetelerde, yazılı sözleşmelerinde belirtilen
görevler dışında iş yapamazlar. Bu fikir işçileri, başka bir işyerinde gazetecilik mesleği dışında herhangi bir
faaliyette bulunamazlar. Bu kişilerin çalıştıkları gazetenin yayınlandığı yerde ikâmet etmeleri zorunludur.
Fikir işçilerinin sayıları, görevleri, unvanları, nitelikleri ve diğer hususlar, gazetelerin yayın yerleri esas
alınarak ayrı ayrı tespit edilir.
Birden Fazla Basın veya Yayın Organında Çalışanlar
Madde 21 - Birden fazla basın veya yayın organında çalışan fikir işçisi, bunlardan yalnız birinin asgari
kadrosunda yer alabilir.
Birden fazla gazete veya yayın organı, aynı fikir işçisini kendi asgari kadrosunda gösterdiği takdirde,
düzenleme tarihi eski olan sözleşme geçerli sayılır. Aksini iddia edenler bu hususu ispatla yükümlüdür.
Gazete Sahipliği
Madde 22 - Gazete imtiyaz sahibi veya varsa Basın Kanunu hükümlerine göre tespit edilen tüzel kişi
temsilcisi, kendi gazetesinin veya başka gazetelerin asgarî kadrosunda yer alamaz.
Fiilî Satış Adedi ve Ortalaması
Madde 23 - Günlük gazetelerden akşam gazetelerinin tarihini taşıdığı gün saat 17.00’ye, diğer
gazetelerin de yine tarihini taşıdığı gün saat 09.00’a kadar yayınlandığı yerdeki belli başlı bayilerde günü
gününe satışa çıkarılması, fiilen ve teker teker satılması ve bu durumun, her ayın sonunda gazeteler
tarafından düzenlenecek icmal varakalarıyla ve bayiler tarafından verilecek beyannamelerle Kurum Genel
Müdürlüğü’ne veya valiliklere bildirilmek suretiyle belgelendirilmesi şarttır.
12’nci maddenin birinci fıkrasında belirtilen günlük fiilî satış adedi ortalaması, bir ay boyunca bayilere
verilen toplam gazete sayısından iadeler düşülerek elde edilen sayının, yine o gazetenin bir ay içinde
yayınlandığı gün sayısına bölünmesi sonucunda elde edilen sayıya, abonelik bedelini ödemiş olan abonelerin
sayısının eklenmesi suretiyle bulunur. Bu işlem, en geç ertesi ayın yirminci gününe kadar tamamlanır.
Günlük fiilî satış adedi ortalamasının hesabında;
a) Vergi Usul Kanunu’na göre deftere tabi olmayan bayiler aracılığıyla yapılan satışlar,
b) Gerçek kişiler ile her tür tüzel kişilerin ve bunların şubelerinin birden fazla olan aboneleri,
c) Birden fazla abone olma hakkı tanınmayan (b) bendindeki kişilere veya kuruluşlara yapılan toplu
satışlar, dikkate alınmaz.
En Az Yayın Hayatı Süresi (Bekleme Süresi)
Madde 24 - İlân ve reklâm yayınlama isteğinde bulunan gazetenin, yayınlandığı yere göre tespit edilen
yayın süresini doldurmuş olması şarttır. Bekleme süreleri ilgili bölümlerde gösterilmiştir.
Kurum Genel Kurulu’nda temsilci bulunduran veya Kurum şubesi olan yerlerin büyükşehir belediye
sınırları içinde bulunan ve Bakanlar Kurulu tarafından kamu yararına çalıştığı kabul edilen gazeteci
derneklerinin yayınladığı gazetelerden yalnız birinin bekleme süresi üç aydır.
Bekleme süresinin başlangıcı, resmî ilân ve reklâm yayınlama isteğinin yazılı olarak Kurum Genel
Müdürlüğü veya şubeleri ya da ilgili valilik evrakına kaydedildiği tarihtir.
Bekleme süresi içinde bulunan gazetelerin;
a) Basın Kanununa göre verilen beyannamede belirtilmiş sürelere göre aralıksız, ilk iki ay için fiilî satış
adedine ilişkin şart dışında, aranılan bütün vasıflara sahip olarak yayınlanması ve yükletilen ödevleri
yerine getirmesi,
b) Her yayın günü ikişer nüshasını, Kurum’un şubesi bulunan yerlerde Kurum Genel Müdürlüğü’ne
gönderilmek üzere o yerdeki şubeye, diğer yerlerde valiliğe veya valiliğin belirleyeceği makama
zimmetle teslim etmesi,
gerekir.
Ancak, bu gazeteler hakkında 32’nci maddenin üçüncü fıkrası hükmü, takvim yılı yerine bekleme süresi
esas alınmak kaydıyla uygulanır.
Bekleme süresi içindeki gazetelerle ilgili olarak Kurum Genel Müdürlüğü veya valilikler tarafından
verilen kararlara yapılacak itirazlarda bu Karar’ın 10 ve 11’ inci madde hükümleri kıyasen uygulanır.
Yeniden Bekleme Süresi
Madde 25 - Bekleme süresi içinde bulunan gazetelerin ara denetlemeleri duyulan ihtiyaca göre
doğrudan doğruya, bekleme süresi sonundaki denetlemeleri ise ilgili gazetelerin yazılı talepleri üzerine
Kurum Genel Müdürlüğü veya ilgili valilikler tarafından yaptırılır.
24’üncü maddenin dördüncü fıkrasında öngörülen şartlardan herhangi birinin ihlâl edildiği anlaşılırsa,
ihlâlin sona ermesine kadar geçen süre bekleme süresine eklenir.
Dizgi ve Baskı Tekniği
Madde 26 - Gazetelerin rulo (bobin) veya düz tabaka kâğıt işleyen ofset makinelerde basılması şarttır.
Ancak, Kurum’un resmî ilânlara aracılık ödevinde bulunduğu, İstanbul, Ankara ve İzmir illerindeki
gazetelerin (5216 sayılı Kanun kapsamındaki gazeteler hariç olmak üzere), rulo (bobin) kâğıt işleyen ofset
makinelerde basılması şarttır. Resmî ilânlara valiliklerin aracılık ödevinde bulunduğu yerlerdeki gazeteler
düz tipo makinelerde de basılabilir.
Mücbir sebepler dışında, akşam gazetelerinin baskı işlemi tarihini taşıdığı gün saat 11.00’den, diğer
gazetelerin baskı işlemleri ise tarihini taşıdığı günden bir önceki gün saat 14.00’den önce gerçekleştirilemez.
Gazetelerin baskılarını mücbir sebepler dışında ara vermeden, bir defada ve aynı matbaada
tamamlaması gerekir.
Gazeteler, basın sanayindeki gelişmelere uygun olarak, dizgi-tertip ve baskı tekniğine özen göstermek
ve rahatlıkla okunabilmek için, baskı hatalarını en aza indirmek, dizgi-tertip ve baskı tekniğinin gerektirdiği
her türlü tedbiri almak zorundadır.
Resmî İlânların Tertibi ve Ölçümlenmesi
Madde 27 - Resmî ilân metinlerinin sekiz puntonun altında olmaması, başlıklarının ise yirmidört
puntoyu geçmemesi ve başlıklar ile metinlerin yüzölçümünün orantılı olması şarttır.
Başlık ile ilân metni arasındaki boşluk ve ilân çerçevesi, basında yerleşmiş teamüle uygun olmalıdır.
Birinci ve ikinci fıkra hükümlerine aykırılık nedeniyle meydana gelen fazla ölçümler ve Resmî İlân
Fiyat Tarifesi’nde anılan kıstaslara aykırı uygulamalar fatura düzenlenirken dikkate alınmaz.
Diğer Vasıflar
Madde 28 - Gazetelerin ve diğer mevkutelerin haiz olması gerekli diğer vasıflar ilgili bölümlerde ayrı
ayrı belirtilmiştir.
IV. Gazetelerin Ödevleri
Genel Olarak
Madde 29 - 2’nci maddede sayılan ilân ve reklâmları yayınlayabilmesi için günlük gazetelerin;
a) Basıldığı matbaaların, kâğıt aldığı satıcıların ve gazeteyi dağıtıp satan bayilerin yaptırılacak
kontrollere her an açık tutulmasını ve istenilecek bilgilerin yazılı veya sözlü olarak verilmesini
sağlayacak önlemleri almış olması,
b) Kullanılacağı dönemle ilgili olarak noterlikten onaylı, 30’uncu maddede gösterilen defterleri tutması,
kayıtlarını günü gününe işlemesi ve kontrol kurullarının talebi halinde, bunları ibraz etmesi,
c) Kurum Yönetmeliği ile bu Karar’ın ilgili bölümlerinde öngörülen diğer ödevleri yerine getirmesi,
şarttır.
Tutulacak Defterler
Madde 30 - Gazetelerin tutmak zorunda oldukları defterler ile bunların içeriği aşağıda açıklanmıştır:
a) Kâğıt Ambar ve Stok Defteri: Gazetenin ihtiyacı için alınan kâğıtların giriş işlemleri ile her nüsha için
kullanılan kâğıtların çıkış işlemlerini tespite yarayan bilgilerin yer aldığı defterdir. Ancak, baskı
işleminde kullanılan kâğıdın, bir sözleşmeye bağlanmış olarak baskıyı gerçekleştiren kuruluş
tarafından sağlandığı belgelendirildiği takdirde, bu defter tutulmayabilir.
b) Baskı Defteri: Gazetenin basıldığı matbaa veya matbaalardan intikal eden ve her gün kaç nüsha
basıldığını gösteren belgelerin kaydedildiği defterdir.
c) Bayi ve İade Defteri: Gazetenin her yayın günü bayilere kaç adet dağıtıldığını ve iade edildiğini
gösteren defterdir.
d) Abone Defteri: Abonelerin ad ve adresleri ile birlikte, abone makbuzlarının tarih ve numaralarının,
aboneliğin başlangıç ve bitiş tarihleri ile bedellerinin tahsilâtını gösteren yevmiye defterinin madde
numaralarının kaydedildiği defterdir. Abone yoluyla satışı bulunmayan gazeteler bu Defteri tutmak
zorunda değildir.
Baskı Defteri ile Bayi ve İade Defteri, bu defterlerde yer alan bilgiler ayrı ayrı gösterilmek şartıyla,
“Baskı, Bayi ve İade Defteri” olarak birleştirilebilir.
İcmal Varakaları
Madde 31 - Gazeteler, her ayın son günü esas alınmak kaydıyla, düzenleyeceği icmal varakalarını, takip
eden ayın en geç yirminci günü Kurum şubelerinin bulunduğu yerlerde Kurum Genel Müdürlüğü’ne veya
şubelerine, diğer yerlerde ise ilgili valiliklerin evrakına kaydettirmek zorundadır.
İcmal varakaları, ait olduğu aydaki kâğıt sarfiyatını, baskı miktarını ve saatini, satış ve iade adetlerini,
abone miktarını, fikir işçisi kadrosunu ve bunlara ait ücret ödemelerini, yapılmış ise vergi ve sigorta
primleriyle ilgili tahakkuk ve tediye işlemlerine ait makbuz tarih ve numaraları ile bu Karar’da öngörülen
diğer şartların gerçekleştirildiğini gösterir bilgileri kapsayacak şekilde düzenlenir.
İcmal varakalarında gerçeğe aykırı veya yanıltıcı beyan tespiti halinde, bunlar yayınlama hakkının
düşmesini gerektirmese dahi, ilgili mevkuteler hakkında, bu Karar’ın 10’uncu maddesinin dört ve beşinci
fıkraları uygulanmak suretiyle 195 sayılı Kanun’un 49’uncu maddesine göre işlem yapılır.
İcmal varakalarının şeklini ve bunlara eklenmesi gerekli belgelerin veya fotokopilerin nelerden ibaret
olacağını tespite, Kurum Genel Müdürlüğü veya valilikler yetkilidir.
Yayında Süreklilik
Madde 32 - Gazeteler, kanunî kısıtlamalar dışında yayın hayatını aralıksız olarak sürdürmek ve akşam
gazeteleri tarihini taşıdığı gün saat 17.00’ye, diğer gazeteler ise saat 09.00’a kadar, içeriğinde resmî ilân ve
reklâm olsun veya olmasın, en az iki nüshasını Kurum şubelerine veya ilgili valilikler tarafından belirlenen
makama göndermek zorundadır.
Ancak, gazeteler Basın Kanunu hükümlerine göre verilen beyannamede belirtilmesi şartıyla, o günlere
özgü olmak üzere haftada bir gün yayınlanmayabilir.
Resmî ilân almak için 195 sayılı Kanun, Kurum Yönetmeliği veya bu Karar’la öngörülen hususlarla
ilgili olarak, Kurum’a veya ilgili valiliğe sahte evrak ibraz ettiği anlaşılan veya gününde yayınlanmayan
nüshalarını bilâhare basan veya kendi kusuru ya da giderilmesi kendi elinde bulunan sebeplerle yayınlarına
bir takvim yılı içinde, şeker ve kurban bayramları dışında, üç günden fazla ara veren veya yetkili merciler
tarafından bir takvim yılı içinde altı aydan fazla süreyle yayını durdurulan gazetelerin yayınlama hakkı düşer.
Bunlar, aynı adla yayınlarını sürdürse bile, yeni yayınlanan ve henüz ilân ve reklâm yayınlama hakkı
doğmamış bir gazeteye uygulanan şartlara ve işlemlere tabi olur.
Grev sebebiyle yayınlarına ara vermek zorunda kalan gazeteler, grevin sona erdiği tarihten itibaren otuz
gün içinde, fiilî satış adedi şartı dışında, aranılan diğer vasıf ve ödevleri yerine getirmek suretiyle yeniden
yayınlandığı takdirde, bunların yayınlama hakkı devam eder.
Tür veya Ad Değişikliği ve Yeni Yayın
Madde 33 - Türlerini veya adlarını değiştiren gazeteler ile bu Karar’ın 24’üncü maddesine göre üç aylık
bekleme süresine tabi olarak ilân ve reklâm yayınlama hakkı kazandıktan sonra başkasına devredilen
gazeteler yeni yayın sayılır.
En az beş yıl süreyle resmî ilân yayınlamış olan siyasî gazeteler ile ticaret gazeteleri, türlerini
değiştirdiği takdirde, üç aylık bekleme süresine tabi tutulur. Ancak, değişiklik kontenjan yükseltilmesini
gerektirecek ise gazetenin son altı ay içinde ilân ve reklâm yayınlama hakkı düşmemiş olmalıdır. Üç aylık
bekleme süresi boyunca gazetenin eski kontenjanı aynen devam eder. Gazetenin, bu süre içinde ait olmak
istediği türe ilişkin vasıfları taşımadığının ve ödevleri yerine getirmediğinin tespit edilmesi halinde, söz
konusu şartların eksiksiz olarak yerine getirildiğinin tespit edildiği tarihe kadar resmî ilân yayınlama hakkı
düşer.
Yayınlama hakkı olan veya bekleme süresi içinde bulunan mevkutenin adını değiştirme talebinde
bulunması halinde, Yönetim Kurulu, yaptıracağı soruşturma sonucunda mevkutenin öne sürdüğü gerekçenin
haklı olduğu kanaatine varır ise bekleme süresine tabi olmaksızın ad değiştirmesine karar verir. Tekrar ad
değişikliğinin talep edilmesi halinde ise talep aynı usule uyularak Genel Kurul’a intikal ettirilir ve burada
karara bağlanır.
Ad değişikliği talebinin kabul edildiği kendisine tebliğ olunduktan itibaren en geç bir ay içinde bu
değişikliği fiilen yapmayan mevkute, üçüncü fıkra hükmünden yararlanamaz.
Fatura Düzenleme
Madde 34 - Mevkuteler, yayınladığı resmî ilânlar için, 195 sayılı Kanun’un 39’uncu maddesi uyarınca
yürürlüğe konulan “Resmî İlân Fiyat Tarifesi”nde öngörülen esas ve ölçülere uygun olarak, hususî ilân ve
reklâmlar için de anılan Kanun’un 45’inci maddesinde öngörülen “Hususî İlân ve Reklâm Tarifesi”ne göre
fatura düzenlemek zorundadır.
Belirtilen tarifelere veya bu Karar’da tespit edilen diğer esaslara aykırı fatura düzenlenmesi sebebiyle
ilgili kanunlar uyarınca yaptırım uygulanması, 195 sayılı Kanun’un 49’uncu maddesine göre işlem
yapılmasına engel değildir.
Yıllık Koleksiyon
Madde 35 - Gazeteler, kontrol kurullarının talebi halinde, incelemeye imkân vermek üzere, en az bir
yıllık koleksiyonlarını hazır olarak bulundurmak zorundadır. Ayrıca, düz ofset baskı makineleriyle basılan
gazeteler, en son yayınlanan yedi sayısının her sayfasına ait baskı kalıplarını muhafaza etmek ve
istenildiğinde kontrol kurullarına ibraz etmek zorundadır.
Diğer Ödevler
Madde 36 - Mevkutelerin her nüshasında; tarihinin, sayısının, imtiyaz sahibinin, sorumlu müdürünün
(yazı işleri müdürü), varsa tüzel kişi temsilcisinin, yayın türünün, yönetim yerinin, dizilip basıldığı matbaa
veya matbaaların gösterilmesinin yanı sıra, basında yerleşik teamüller ile baskı tekniği özellikleri göz önünde
bulundurulmak suretiyle her sayfasında tarih, sayfa numarası ve gazete adının yer alması zorunlu olup, bu
bilgilerin bulunduğu gazete künyeleri 140 santimetrekareyi geçemez.
Yönetim ve baskı yeri aynı adreste bulunan mevkute bunları tek adreste gösterebilir.
Gazetelerin ve diğer mevkutelerin yerine getirmesi gereken diğer ödevler ilgili bölümlerde ayrı ayrı
gösterilmiştir.
V. Gazetelerin Denetlenmesi
Genel Olarak
Madde 37 - Gazetelerin yayınlama hakkının doğup doğmadığını veya gerektiğinde bu hakkın düşüp
düşmediğini denetlemek için “kontrol kurulları” ve bunların düzenleyecekleri raporlara karşı yapılan
itirazları incelemek üzere de “geçici kontrol kurulları” oluşturulur.
Yayınlama hakkını haiz veya bu hakkı kazanabilmesi için bekleme süresine tabi tutulmuş olan
gazetelerin yılda en az bir defa denetlenmesi zorunludur.
Kontrol Kurullarının Oluşturulması
Madde 38 - Gazetelerin yayınlandıkları yerlere göre Kurum Genel Müdürlüğü veya valilikler, ihtiyacı
karşılayacak sayıda kontrol ve geçici kontrol kurulları oluşturmaya, bunlara yer ve zaman kaydına tabi
olmaksızın her türlü çalışmayı yaptırmaya yetkilidir.
Kurulların kaç üyeden meydana geleceği, bunların nitelikleri ve diğer hususlar ilgili bölümlerde
düzenlenmiştir.
Üye Adaylarının Tespiti
Madde 39 - Kontrol veya geçici kontrol kurullarının üye adayları her yıl Ocak ayı başında tespit edilir.
Tespit seçim ve atamayla olur. Hangi üye adaylarının seçileceği, hangilerinin atanacağı ilgili bölümlerde
gösterilmiştir.
Yıl içinde görev yapamayacağı anlaşılan üye adaylarının yerini, aynı usulle görevlendirilen yenileri alır.
Kontrol kurullarında önceki yıllarda görev alanlar yeniden üye adayı olabilirler.
Kontrol Kurullarının Görevleri ve Yetkileri
Madde 40 - Kontrol kurullarının görevi, bu Karar’la gazetelere yükletilen ödevlerin yerine getirilip
getirilmediğini, öngörülen vasıfların mevcut olup olmadığını denetlemek ve tespit etmektir. Kontrol
kurullarının bu amaçla yapmaya yetkili oldukları işlerin başlıcaları şunlardır:
a) Gazetelerin baskı sayısına, bayilere dağıtım listesine, satış ve iade adetlerine ilişkin olarak bilgi
toplamak, matbaa, bayi ve kâğıt satıcılarının çalışmalarını ve kayıtlarını yerinde incelemek,
b) Gazetelerin basıldığı matbaalarda baskı kontrolleri yapmak,
c) Gazete koleksiyonları üzerinde içerik kontrolü yapmak,
d) Denetleme konusuyla ilgili olarak, resmî ve özel kuruluşlardan, ticarethanelerden ihtiyaç duyacakları
bilgi ve belgeleri istemek,
e) Bekleme süresi içinde bulunan gazetelerin ara ve nihaî denetlemelerini yapmak,
f) Kurum Yönetmeliği’ne ve bu Karar’a göre, kendilerine verilen görevlerin ifası için her türlü araştırma
ve incelemeleri yapmak.
Göreve Engel Haller
Madde 41 - Kontrol kurulu üyeleri, kendilerinin ilgili bulundukları gazetelerin denetlemesine
katılamazlar.
Kontrol kurulu üyeleri hakkında belgelere dayanan husumet iddiasının bulunması halinde, Kurum Genel
Müdürlüğü veya ilgili valilikler bu konuda yedi gün içinde araştırma yaptırarak gerektiğinde yeni bir kontrol
kurulu oluşturmak suretiyle gazeteyi yeniden kontrol ettirir.
Yaptırılacak araştırma sonucu, husumet iddiası gerçek görülmeyen gazeteler hakkında başka kanun
yollarına başvurulması, 195 sayılı Kanun’un 49’uncu maddesine göre işlem yapılmasına engel değildir.
Kontrol Kurulu Raporları
Madde 42 - Kurum Genel Müdürlüğü ve valilikler, denetlemenin amacına ve ihtiyaca göre kontrol
kurulu raporlarının çerçevesini ve şeklini tespite yetkilidir.
Kurulda görev alan başkan ve üyelerin tamamının o denetlemede hazır bulunması ve raporu
imzalamaları gerekir. Aksi halde rapor geçersiz sayılır.
Üyelerden herhangi birinin mazereti bulunduğu takdirde, kurula katılacak üye, üye adayları arasından
usulüne uygun olarak belirlenir.
Denetleme Giderleri
Madde 43 - Kontrol veya geçici kontrol kurulu başkan ve üyelerine ödenecek gündelik ve yolluklara
ilişkin esaslar ve şartlar, bu konuda alınacak Genel Kurul kararıyla belirlenir.
Re’sen veya istek üzerine yapılan denetlemelerde, giderin nasıl karşılanacağı ilgili bölümlerde
gösterilmiştir.
İhbar ve şikâyet halinde denetleme gideri, ihbar ve şikâyeti yapan tarafından peşin olarak ödenir. Ancak,
ihbar ve şikâyet doğru çıktığı takdirde, denetleme giderleri denetlenen gazete tarafından karşılanır.
İtirazların Çözümü
Madde 44 - İlgili gazete tarafından kontrol veya geçici kontrol kurullarının;
a) Usul bakımından teşkiline,
b) Düzenlediği raporların içeriğine,
c) Raporlarına dayanılarak alınacak kararlara karşı yapılan itirazlar, Kurum Yönetmeliği’nin kontrol
kurullarına ilişkin hükümleri ile bu Karar’ın 11’inci maddesindeki usule göre çözüme bağlanır.
İKİNCİ BÖLÜM
Kurumun Şubesi Bulunan Yerlerde
Yayınlanan Gazeteler
Bölümün Kapsamı
Madde 45 - Kurum’un şubesi bulunan yerlerin belediye sınırları içinde çıkan günlük gazetelerin, 2’nci
maddede sayılan ilân ve reklâmları yayınlayabilmesi için, Birinci Bölüm’deki hükümler ile birlikte, bu
Bölümde yer alan hükümlere de uyması gerekir.
Büyükşehir belediyesi bulunan yerlerde bu sınır “büyükşehir belediye” sınırıdır.
5216 sayılı Kanun’a tabi yerlerde yayınlanan gazetelere, bu Karar’ın 93’üncü maddesinin (a) ve (c)
bentleri uygulanır.
I. Gazetelerin Vasıfları ve Ödevleri
Genel Olarak
Madde 46 - Bu Bölümün kapsamına giren gazetelerde konu ve içerik, yüzölçümü, kadro, fiilî satış
adedi, bekleme süresi ve diğer bakımlardan aranacak vasıflar ile bu gazetelere yükletilecek ödevler, izleyen
maddelerde gösterilmiştir.
Ancak, bu Karar’ın 24’üncü maddesinin ikinci fıkrasında belirtilen gazeteler, içerik, yüzölçümü ve
kontenjan durumları dışında, 47’nci maddenin ikinci fıkrasının (c) bendinde tanımlanan meslek gazeteleri ile
aynı hükümlere tabidir.
Konu ve İçerik
Madde 47 - Gazetelerde yer alan haber, fotoğraf, resim, grafik, karikatür, röportaj, fıkra, makale, köşe
yazısı, yorum, etüd, sair yazı ve benzerlerinin, gazetecilik açısından özgün, güncel ve gazetenin türüne uygun
olacak bir değer ifade etmesi gerekir.
Ayrıca, gazeteler konu ve içerik itibarıyla, aşağıdaki türlerden birine dahil ve onun özelliklerine sahip
olmalıdır.
a) Siyasî gazetelerin; iç ve dış siyasî olaylara, günlük haberlere, ekonomi, kültür, sanat, magazin ve spor
konularına ve bunların yorumlarına yer vermesi,
b) Ticaret gazetelerinin; sanayî ve ticarî işlerle ilgili kişi ve kuruluşların ihtiyaçlarına cevap verecek
nitelikte olması ve ekonomik, malî, sosyal konular ile iş hayatını ilgilendiren iç ve dış haberlere yer
vermesi,
c) Meslek gazetelerinin konu olarak seçtiği mesleğin mensupları ve kuruluşlarının ihtiyaçlarına cevap
verecek ve mesleğin gelişmesine katkı yapacak nitelikte olması.
Türüne Uygunluk
Madde 48 - Gazetelerin 47’nci maddenin ikinci fıkrasında öngörülen türlerden birini seçmesi ve bu
türdeki içeriğin asgarî yüzölçümünün en az üçte ikisini doldurması şarttır.
İktibasta Ölçü ve Açıklama
Madde 49 - Gazetelerde, iktibas suretiyle yayınlanan haber, röportaj ve diğer yazılar, iktibas eden
gazetenin yüzölçümünün % 10’undan fazla olamaz.
İktibasta, iktibasın yapıldığı her türlü yayın kaynağının adı ve tarihi açıkça belirtilir.
Birden fazla günlük gazetenin, aynı tarihi taşıyan nüshalarında, birden fazla derginin ise aynı sayılarında
yer alan benzer yazılar ile dizgi-tertip işlemine tabi tutulmadan başka her türlü yayın kaynaklarından aynen
aktarılan çeşitli yazı, resim ve grafikler iktibas sayılmaz; bu durumda, bu Karar’ın 9 ve 18 inci maddelerine
göre işlem yapılır.
Asgarî Yüzölçümü
Madde 50 - Günlük siyasî gazeteler ile ticaret ve meslek gazetelerinin, her sayısındaki sayfalarının
yüzölçümü toplamı 1.60 metrekareden az olamaz.
Asgarî Kadro
Madde 51 - Gazetelerin, türüne ve yayınlandığı yere göre, ilgili çalışma mevzuatı gereğince, kendileri
ile yazılı sözleşme yapıp 20’nci madde hükümlerine uygun olarak çalıştırmak zorunda olduğu fikir işçilerine
ilişkin asgarî kadrolar aşağıda gösterilmiştir.
a) İstanbul, Ankara ve İzmir’de yayınlanan günlük siyasî gazeteler: (1) Sorumlu Müdür (Yazı İşleri
Müdürü), (1) Sayfa Editörü, (1) Haberler Müdürü (İstihbarat Şefi), (7) Muhabir (ikisi diğer iki ilde
bulunabilir), (2) Yazar veya Düzeltmen,
b) İstanbul, Ankara ve İzmir’de yayınlanan günlük ticaret gazeteleri: (1) Sorumlu Müdür (Yazı İşleri
Müdürü), (1) Sayfa Editörü, (4) Muhabir (biri, diğer iki ilden birinde bulunabilir), (1) Yazar veya
Düzeltmen,
c) Meslek gazeteleri : (1) Sorumlu Müdür (Yazı İşleri Müdürü), (2) Muhabir, (1) Yazar veya Düzeltmen,
d) Kurum’un şubesi bulunan diğer yerlerde yayınlanan günlük gazeteler: (1) Sorumlu Müdür (Yazı İşleri
Müdürü), (1) Sayfa Editörü, (4) Muhabir, (1) Yazar veya Düzeltmen.
Asgarî Kadroya Alınacaklar
Madde 52 - Asgarî kadroya alınacak kişilerde aranacak nitelikler ve şartlar şunlardır:
a) Basın mesleğinde, en az onsekiz ay süreyle ara vermeden, fikir işçilerine ilişkin çalışma ve sosyal
güvenlik mevzuatına veya kamu yayın organlarının haber hizmetlerinde kamu hukuku statüsüne göre
çalışmış olmak ve bu çalışmayı belgelendirmek,
b) İletişim fakültelerinden veya diğer fakültelerin iletişimle ilgili bölümlerinden mezun olmak şartıyla
basın yayın organlarında fikir işçisi statüsünde en az altı ay ara vermeden çalışmış olmak,
c) Asgarî kadrosunda yer aldığı gazete ile fikir işçilerine ait çalışma ve sosyal güvenlik mevzuatı
esaslarına uygun yazılı bir sözleşme yapmak.
Ancak, fikir işçisi sıfatıyla sarı basın kartı taşıyanlar ile yazar ve düzeltmenler için yukarıdaki (a) ve (b)
bentlerinde belirtilen şartlar aranmaz.
Dizgi ve Tertip Tekniği
Madde 53 - Gazeteler, yazı metinlerini en fazla on puntoluk harflerle dizdirmek, sayfalarında metinlerle
ilgili olmayan resim, fotoğraf ve grafik kullanmamak zorundadır. Mizanpaj tekniğinin gerektirdiği ölçüde
büyük puntolu harf kullanılabilir.
Baskı, Dağıtım ve Asgarî Satış Fiyatı
Madde 54 - Günlük tirajı kendileri için tespit edilen asgarî fiilî satış adedi civarında olan gazetelerin,
günlük baskılarını ara vermeden bir defada, normal süre içinde ve aynı matbaada tamamlaması gerekir.
Günlük gazeteler, tarihini taşıdığı gün, 23’üncü maddede belirtilen zamanda, yayınlandığı yerlerdeki
bayilerde bulunacak şekilde dağıtılır.
Günlük gazetelerin her bir nüshasının satış fiyatı, katma değer vergisi dahil, 10 YKR’den daha az,
bayilere ödenecek komisyon ücreti toplamı da bu tutarın % 40’ından daha fazla olamaz.
Asgarî Fiilî Satış Adedi
Madde 55 - Gazetelerin, türüne ve yayın yerine göre adet itibarıyla yapması gereken asgarî fiilî satış
aşağıda belirtilmiştir.
A. Siyasî gazetelerin, başlıca satış organları aracılığıyla her gün en az,
a) İstanbul’da yayınlanan sabah ve akşam gazetelerinin 5.000,
b) Ankara ve İzmir’de yayınlanan sabah ve akşam gazetelerinin 3.000,
c) Diğer şubelerin bulunduğu yerlerde yayınlanan günlük gazetelerin 1.000,
adet asgarî fiilî satış yapması zorunludur.
B. Ticaret gazetelerinin, bayiler eliyle satışlar dışında bedeli tahsil edilmiş en az 1.000’er abonesinin
bulunması ve bu miktarın en az üçte ikisinin tüccar, iş adamı veya 47’nci maddenin (b) bendinde sözü edilen
kuruluşlara ait olması şarttır.
C. Meslek gazetelerinin, bayiler eliyle yapılan satış adedi ile bedeli tahsil edilmiş aboneleri toplamı en
az 1.000 olmalıdır.
Asgarî İade Adedi
Madde 56 - Asgarî fiilî satış adedinin hesabında, iadesiz gösterilen satışlar kabul edilmez. Ancak, tirajı
şart koşulan asgarî fiilî satış adedi civarında olan gazetelerin, fiilen ve kayden tespit edilecek iadeleri
%15’ten daha az olamaz.
İade ve bozuk gazeteler ile bobin artığı ve patlak bobin gibi baskıda kullanılamayan her türlü kâğıdın
satışı, faturayla belgelendirilir.
Bekleme Süresi
Madde 57 - İstanbul, Ankara ve İzmir illerinin büyükşehir belediye sınırları içinde yayınlanan
gazetelerin bekleme süresi yirmidört ay, diğer şubelerin bulunduğu illerde yayınlanan gazetelerin bekleme
süresi ise yirmi aydır.
Bekleme süresi içinde farklı göstergelere isabet edecek şekilde yayınlanan gazeteler, yayınlama hakkı
kazandığı takdirde, yayınlama hakkının doğduğu tarihten itibaren, bekleme süresi içindeki farklı gösterge
devrelerine eşit devreler kadar ve bu devrelere ait göstergeler üzerinden resmî ilân kontenjanından
yararlandırılır.
Ancak, resmî ilân yayınlama isteğinde bulunduğu tarihten itibaren geriye doğru en az altı ay süreyle ara
vermeden yayınlanmış olan siyasî gazetelerin, bu süre içinde;
a) Bu Karar’la tespit edilmiş olan vasıfları taşıdığını,
b) Bedeli tahsil edilmiş aboneleri dışında, günlük fiilî satış adedi ortalamasının her ay İstanbul’da
yayınlananlar için 30.000’den, Ankara ve İzmir’dekiler için 15.000’den az olmadığını,
c) 52’nci maddede nitelikleri belirtilen ve kendi türleri için gerekli olan, 51’inci maddede öngörülen
asgarî fikir işçileri sayısı ve görevleriyle orantılı olmak üzere kadrolarının, asgarî kadro miktarının
en az üç katı olduğunu,
d) Yurt genelinde bayilik teşkilâtı bulunan ve süreli yayın dağıtımı amacıyla kurulmuş bir kuruluş
tarafından, günü gününe her coğrafi bölgede en az bir ilde olmak üzere, ülkenin en az % 70’inde
dağıtıma sunulup satıldığını ve yukarıdaki (b) bendinde belirtilen günlük fiilî satış adedi
ortalamasının tamamını bu yolla gerçekleştirdiğini, belgelendirmesi halinde, bekleme süresi bir
aydır.
Abonelerle İlgili Hususlar
Madde 58 - Abonelerin, günlük fiilî satış adedi ortalamasına dahil edilebilmesi için gereken esaslar ve
şartlar aşağıda gösterilmiştir:
A. Abone Süresi:
Gazetede, hangi türden olursa olsun, süresi altı aydan az olan abonelik dikkate alınmaz.
B. Abonelere Sevk Zamanı:
Siyasî sabah gazeteleri ile ticaret ve meslek gazetelerinin, tarihini taşıdığı gün saat 09.00’a kadar, siyasî
akşam gazetelerinin ise tarihini taşıdığı gün saat 17.00’ye kadar abonelere sevk edilmek üzere, tek tek veya
toplu olarak irsaliyeleri düzenlenmek suretiyle abone dağıtım servislerine veya postaya verilmesi şarttır.
C. Abone Oranı:
Bedeli tahsil edilmiş ve yukarıda sözü edilen zamanlarda kendilerine sevk yapılan abonelerin sayısı,
günlük fiilî satış adedi ortalamalarına yansıtılır. Bedeli tahsil edilmiş olsa dahi, siyasî gazetelerin, asgarî fiilî
satış adedinin % 30’unu aşan aboneleri dikkate alınmaz.
D. Abonelik Bedeli:
a) Siyasî gazeteler ile meslek gazetelerinin abonelik bedelleri, 54’üncü maddede öngörülen asgarî satış
fiyatının altına düşmemek ve indirim oranı % 40’ı geçmemek üzere, kendi günlük satış fiyatı ile
abonelik süresinin çarpımı sonucu bulunacak tutardan,
b) Ticaret gazetelerinin yıllık abonelik bedelleri de katma değer vergisi dahil 30 YTL’den, az olamaz.
c) Yukarıdaki bedele, geçerli olan posta ücreti ile abone dağıtım masraflarının eklenmesi zorunludur.
E. Abonelik Komisyonu:
Ticaret gazeteleri dışında, gazeteler abone sağlayanlara hiçbir komisyon veremez. Ticaret gazetelerine
abone sağlayanlara verilecek komisyon ise abonelik bedelinin % 25’inden fazla olamaz.
Abonelerin Araştırılması
Madde 59 - Abonelerle ilgili olarak 58’inci maddede öngörülen ödevlerin yerine getirilip getirilmediği,
Kurum Genel Müdürlüğü tarafından re’sen araştırılabilir.
Gazeteler, her nüshanın abone sahiplerinin eline geçip geçmediğini tespit için gereken tedbirleri almak
ve asgarî fiilî satış adedine etkili olan abone limitini korumakla yükümlüdür.
Konuya ilişkin olarak, Kurum Genel Müdürlüğü tarafından yapılacak her türlü araştırma sonucu abone
sayısının, asgarî fiilî satış adedine etkili olan sınırın altına düştüğü veya bu sınırın üstünde kalmakla beraber,
aboneliklerin % 15’inin veya daha fazlasının fiilen devam etmediği tespit edilir ise yayınlama hakkı düşer.
Yayınlama hakkının düştüğü tarih başka yollarla tespit edilemediği takdirde, geçerli sayılmayan
abonelerden başlangıcı en eski olanın tahsilat makbuzu tarihi, düşme tarihi olarak kabul edilir.
Bilanço Esası
Madde 60 - Bu Bölümün kapsamındaki gazetelerin, muhasebelerini Türk Ticaret Kanunu, Gelir Vergisi
Kanunu ve Vergi Usul Kanunu hükümleri gereğince, bilânço esasına göre düzenlemesi gerekir.
II. Resmî İlânların Dağıtımı
Resmî İlân Kontenjanı
Madde 61 - Gazetelerin aylık resmî ilân kontenjanı, kendilerine ait “gösterge”nin, her ayın sonunda
hesaplanacak “resmî ilân katsayısı” ile çarpılması sonucunda bulunur.
Resmî ilân katsayısı, bir yerde bir ay boyunca yayınlatılan resmî ilân tutarının, o yerde yayınlanan ve
yayınlama hakkına sahip gazetelerin gösterge sayıları toplamına bölünmesiyle elde edilir.
1. Resmî ilân kontenjanına esas teşkil eden gösterge sayıları aşağıda belirtilmiştir.
A. Siyasî Gazeteler:
a) Aylık ortalama yüzölçümü 2.40 metrekareden ve günlük fiilî satış adedi İstanbul, Ankara ve İzmir’de
10.000’den, diğer şubelerin bulunduğu yerlerde ise 5.000’den az olmayan gazeteler için 180,
b) Diğerleri için 150,
B. Ticaret Gazeteleri:
a) Abone adedi 3.000’den az olmayanlar için 150,
b) Diğerleri için 120,
C. Meslek Gazeteleri için 30.
2. En az oniki ay süreyle kesintisiz olarak resmî ilân yayınlayan gazetelere, aşağıda belirtilen şartların
yerine getirilmesi halinde, her farklı özellik için resmî ilân kontenjanlarına esas teşkil eden ve yukarıda
belirlenen esas gösterge sayılarına:
A. 51 ve 52’nci maddelerde kendi türleri için öngörülen fikir işçisi sayısının, görevleriyle orantılı olmak
üzere, üç katı kadar fikir işçisini yalnız kendi kadrosunda bulunduran gazetelere 1/3’ü,
B. Yukarıdaki (2.A) bendi hükmünden yararlanan gazetelerden, resmî ilân kontenjanına esas teşkil eden
gösterge sayısının öngördüğü asgarî yüzölçümünün iki katından az olmamak şartıyla, rulo (bobin) kağıt
işleyen baskı makinelerinde basılan gazetelere 1/3’ü,
C. Yayınlandığı yerin dışında da, mevkute dağıtımı amacıyla kurulmuş, yurt genelinde bayilik teşkilâtı
bulunan kuruluşlar tarafından günlük fiilî satış adedinin tamamını yayın yeri ile birlikte, her coğrafi bölgede
en az bir ilde olmak üzere, ülkenin en az % 70’inde, günü gününe, dağıtıma sunarak satan ve istenmesi
durumunda bu hususu belgelendiren gazetelere 1/3’ü,
D. Resmî ilân kontenjanına esas teşkil eden gösterge sayısına göre tespit edilmiş günlük asgarî fiilî net
satış adedinden az olmamak şartıyla;
a) Yayınlandığı yer dışında da en az bir yerde daha basılan gazetelere 1/6’sı,
b) Yayınlandığı yer dışında birden fazla yerde basılan gazetelere 1/3’ü,
oranında ek gösterge uygulanır.
Kontenjan Hesabı
Madde 62 - Gazetelerin bir günlük kontenjan hesabında, kendilerine ait gösterge sayıları ile varsa ek
göstergeleri toplamının otuzda biri esas alınır.
Gazetelerin bir aylık resmî ilân kontenjanı otuz gün üzerinden hesaplanır. Ancak, Basın Kanunu
hükümlerine göre verdikleri beyannamede belirtildiği takdirde, o günlere ait olmak üzere, haftada bir gün
yayınlanmayan gazeteler için bu rakam yirmialtı olarak alınır.
Herhangi bir sebeple bir aydan az süreyle resmî ilân verilmesi gereken hallerde, gazetelerin günlük
kontenjanları esas alınarak yayınlayacağı resmî ilân miktarı bulunur.
Uygulama Usulü
Madde 63 - Gazetelerin bir ay içinde fazla veya eksik olarak yayınladığı resmî ilânlar, izleyen aydaki
kontenjanlarına eklenir veya düşülür.
Ancak, Kurum kanunî müşterilerinin Resmî İlân Fiyat Tarifesi’ne göre kategori belirterek
yayınlatılmasını istediği resmî ilânlar sebebiyle gazetelerin fazla olarak yayınlamak zorunda kaldığı miktar,
61 inci maddenin öngördüğü göstergenin;
a) Günlük fiilî satış adedi ortalaması 25.000’den az olmayanlarda dörtte birini,
b) Günlük fiilî satış adedi ortalaması 50.000’den az olmayanlarda yarısını,
c) Günlük fiilî satış adedi ortalaması 100.000’ den az olmayanlarda dörtte üçünü,
d) Günlük fiilî satış ortalaması 200.000’den az olmayanlarda ise bir katını,
aşmadığı takdirde, bu miktarlar izleyen ay kontenjanlarından indirilmez.
195 sayılı Kanun’un 31’inci maddesinin üçüncü fıkrasına aykırı olarak, aylık resmî ilân kontenjanı
kadar resmî ilân yayınlamayan gazeteler, izleyen aylarda bu bakiyeleri talep edemez.
Kontenjan Sınırlaması
Madde 64 - Resmî ilân yayınından beklenen amacın gerçekleşmesini sağlamak için, meslek gazetelerine
alım ve satım ilânları dışında kalan resmî ilânlar verilir.
Bu sınırlama sebebiyle kontenjanı kadar resmî ilân alamayan gazeteler, kontenjan bakiyelerini talep
edemez. Ancak, aynı türdeki gazeteler arasında eşitlik sağlanması şarttır.
III. Kontrol Kurulları
Oluşumu
Madde 65 - Gazeteleri denetleyecek kontrol ve geçici kontrol kurulları, Kurum Genel Müdürü’nün
görevlendireceği ikisi Kurum memuru ve biri sarı basın kartı taşıyan fikir işçisi olmak üzere, en az üç kişiden
oluşur. Gerekli görülen hallerde kurula, bir serbest hesap uzmanı veya bir günlük gazete müdürü veya her
ikisi birden alınabilir. Kurul, Kurum temsilcilerinden birini başkan seçer.
Yönetim Kurulu, bu kurullarda görev alacak sarı basın kartı sahibi fikir işçisi üye adaylarını, her il için
beş kişi olmak üzere, Kurum Genel Müdürü’nün gösterdiği aday adayları arasından seçer. Diğer üye
adayları, 39’uncu maddenin birinci fıkrasına bağlı kalınmaksızın, duyulan ihtiyaca göre Kurum Genel
Müdürü tarafından atanır.
Karma Kurul Oluşumu
Madde 66 - Gerekli görülen hallerde Kurum Genel Müdürü, 65’inci madde esaslarına göre, başka illerin
adayları arasından karma kontrol kurulu oluşturmaya veya bir ilden ötekine kontrol kurulu göndermeye
yetkilidir.
İlgililerin geçici kontrol kurulu oluşturulmasını talep hakkı bulunan hallerde, birinci fıkra hükmünün
uygulanması Yönetim Kurulu’nun kararına bağlıdır.
Denetleme Giderleri
Madde 67 - Kontrol veya geçici kontrol kurullarının başkan ve üyelerine ait gündelik ve yolluklar;
a) Re’sen yaptırılan denetlemelerde Kurum,
b) İstek üzerine yapılan denetlemeler ile ara denetlemelerde ilgili gazete,
tarafından ödenir.
Ancak, (a) bendine göre yapılan denetlemeler, gazetenin kusuru sebebiyle gerçekleştirilemez veya bir
günden fazla sürer ise aradaki farkı ilgili gazete ödemek zorundadır.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Resmi İlânlara Valiliklerin Aracılık Ettiği
Yerlerde Yayınlanan Gazeteler
Bölümün kapsamı
Madde 68 - İkinci Bölüm’ün kapsamı dışında kalan yerlerde yayınlanan günlük gazetelerin, 2’nci
maddenin (a) ve (b) bentlerinde sayılan resmî ilânları yayınlayabilmesi için, Birinci Bölüm’deki hükümler ile
birlikte, bu Bölümde yer alan hükümlere uyması gerekir.
5216 sayılı Kanun’a tabi yerlerde yayınlanan gazetelere, bu Karar’ın 93’üncü maddesinin (b) ve (c)
bentleri uygulanır.
I. Gazetelerin Vasıfları ve Ödevleri
Genel olarak
Madde 69 - Bu Bölümün kapsamına giren gazetelerde yüzölçümü, içerik, bekleme süresi, kadro, fiilî
satış adedi ve diğer bakımlardan aranacak vasıflar ile bu gazetelere yükletilecek ödevler, izleyen maddelerde
gösterilmiştir.
Yüzölçümü
Madde 70 - Gazeteler;
a) Birinci Kategori: Yüzölçümü 1.20 metrekareden az olmayan gazeteler,
b) İkinci Kategori: Yüzölçümü 0.90 metrekareden az olmayan gazeteler,
c) Üçüncü Kategori: Yüzölçümü 0.60 metrekareden az olmayan gazeteler,
olmak üzere yüzölçümlerine göre üç kategoriye ayrılır.
İçerik
Madde 71 - Her gazete ait olduğu kategoriye göre, yüzölçümünün en az üçte ikisini, yayın yeri ve
çevresindeki güncel ve sosyal haberlere, ekonomi, kültür, sanat, magazin ve spor haberlerine, inceleme,
araştırma, yorum, röportaj ve benzeri yazılara ayırmak zorundadır. Bu zorunlu içeriğin dışında kalan
yüzölçümünün diğer bölümü ise ilân, reklâm ve aynı mahiyetteki yazı ve kalıplar ile iç ve dış olaylara ilişkin
haberlere, şiir, derleme, fıkra, atasözü ve benzeri genel konulardaki yazılara ayrılır. İktibaslarla ilgili
hususlarda 49’uncu madde hükümleri uygulanır.
Gazetelerin her sayfasının yeniden dizilip tertiplenmiş olması ve sayfa kenarlarında bırakılan
boşlukların 2,5 santimetreyi geçmemesi gerekir.
Bekleme Süresi
Madde 72 - Bu Bölümün kapsamındaki gazetelerin bekleme süresi onsekiz aydır.
Asgarî Kadro
Madde 73 - Gazeteler, fikir işçisi sıfatıyla sarı basın kartı taşıyan veya herhangi bir basın yayın
organında ilgili kanunlar ve fikir işçilerine ait çalışma mevzuatı esaslarına uygun olarak, ara vermeden en az
oniki ay çalışmış veya iletişim fakülteleri veya diğer fakültelerin iletişimle ilgili bölümlerinden mezun
olmuş, en az aşağıdaki görev ve sayıda fikir işçisini kadrolarında çalıştırmak zorundadır.
a) Birinci kategoride olanlar: (1) Sorumlu Müdür (Yazı İşleri Müdürü), (1) Sayfa Editörü, (3) Muhabir,
b) İkinci kategoride olanlar: (1) Sorumlu Müdür (Yazı İşleri Müdürü), (1) Sayfa Editörü, (2) Muhabir,
c) Üçüncü kategoride olanlar: (1) Sorumlu Müdür (Yazı İşleri Müdürü), (1) Sayfa Editörü, (1) Muhabir.
Fiilî Satış
Madde 74 - Bu Bölümün kapsamına dahil gazetelerin her sayısının satış fiyatı, katma değer vergisi dahil
10 YKR, yıllık abone bedeli ise yine katma değer vergisi dahil 30 YTL’nin altında olamaz. Ancak, aynı
gazetelerin bayiler eliyle yapılan satış adedi ile bedeli tahsil edilmiş aboneleri toplamının il merkezlerinde en
az 250, ilçelerde ise en az 100 adet olması gerekir.
Bayiler aracılığıyla yapılan satışlarda gazetelerin, tarihini taşıdığı gün saat 09.00’a kadar yayın
yerlerindeki belli başlı bayilere dağıtılıp satışın fiilen ve teker teker yerine getirilmiş olması ve bu durumun
gazeteler tarafından düzenlenecek icmal varakaları ve bayiler tarafından verilecek beyannamelerle valiliklere
bildirilmek suretiyle belgelendirilmesi şarttır.
Abonelik yoluyla gerçekleştirilen satışlarda ise gazetelerin yine tarihini taşıdığı gün saat 09.00’a kadar
tek tek veya topluca irsaliyeleri düzenlenmek suretiyle yayın yerindeki abonelik süresi altı aydan az olmayan
abonelere sevk edilmesi ve bu durumun belgelendirilmesi zorunludur.
II. Resmî İlânların Dağıtımı
Resmî İlân Kontenjanı
Madde 75 - Resmî ilânlar, aynı yerin belediye sınırları (büyükşehir belediyeleri bulunan yerlerde bu
sınır, “büyükşehir belediye” sınırıdır) içinde yayınlanmakta olan vasıflı gazeteler arasında aşağıdaki oranlara
göre dağıtılır.
a) Birinci kategorideki gazeteler arasında eşit olarak, ikinci kategorideki gazetelere, birinci kategorideki
gazetelere düşen payın yarısı, üçüncü kategorideki gazetelere ise birinci kategorideki gazetelere düşen payın
üçte biri,
b) Birinci kategoride gazete yayınlanmayan yerlerde, ikinci kategorideki gazetelere eşit olarak, üçüncü
kategorideki gazetelere ise ikinci kategorilerdeki gazetelere düşen payın yarısı,
c) Bir yerde yayınlanan gazetelerin hepsi aynı kategoride ise bunlar arasında eşit olarak.
d) Vasıflı gazete çıkmayan yerlerde, kadrosunda nitelikleri 73’üncü maddede belirtilen (1) Sorumlu
Müdür (Yazı İşleri Müdürü), (1) Sayfa Editörü ve (1) Muhabir bulunan, yüzölçümü 0.60 metrekareden az
olmayan ve kendi yüzölçümünün üçte ikisini yerel haber, yazı, resim ve benzerlerine ayıran ve bunları mutat
dışı boşluk bırakmadan, alışılmış sütun genişliğinin her beş santimetrelik kısmında, en az oniki satır yazı
bulunacak şekilde ve her sayfası yayın yerinde yeniden dizilip tertiplenmiş olarak, yine Matbaalar Kanunu
gereğince beyanname vermiş olan yayın yerindeki matbaalarda basılan günlük gazeteler arasında eşit olarak;
ancak günlük gazeteler ile birlikte günlük olmayan ve haftanın en az bir günü olmak üzere, aralıklı olarak
yayınlanan gazetelerin bulunduğu yerlerde, bu gazetelere Basın Kanunu hükümlerine göre verdikleri
beyannamede belirtilen zamanlar göz önüne alınarak, her ayın ilk ve son günü arasında çıkan sayılarına göre
belirlenecek oran dahilinde resmî ilân verilir.
Bu bende tabi olarak yayınlama talebinde bulunan gazetelerin bekleme süresi altı aydır.
Altı aylık bekleme süresinin sonunda veya daha sonra yayınlama hakkı kazanan gazeteler, yayın
zamanlarında değişiklik yaptıkları takdirde, yine bu bentte belirtilen esaslar çerçevesinde bir aylık bekleme
süresine tabi tutulur.
Ek Kontenjan
Madde 76 - Yüzölçümleri, 2.40 metrekareden az olmayan ve içeriği, bu Karar’ın 17 ve 71’inci
maddelerine uygun şekilde yayınlanan ve 73’üncü maddede nitelikleri belirtilen, aynı maddenin (a) bendinde
öngörülen asgarî fikir işçisi sayısının en az iki katı fikir işçisini yalnız kendi kadrolarında çalıştıran vasıflı
gazeteler, belirtilen şartların eksiksiz olarak yerine getirildiği tarihten itibaren, kendi kontenjanlarının % 40’ı
oranında ek kontenjandan yararlanır.
Kategori ve Kontenjan Değişikliği
Madde 77 - Gazeteler ait oldukları kategorilerini değiştirebilir. Değişiklik yapılmadan önce, bu
konudaki isteğin yazılı olarak ilgili valiliğe bildirilmesi şarttır.
1. Kategori Yükseltmesi: Bir gazete, daha üst kategoriye geçtiği takdirde, kontenjanı da yükseltilir.
Ancak:
a) En az bir yıldan beri resmî ilân alarak yayınlanmakta iken, yüzölçümünü büyüten gazeteye, yeni
kategorisine göre resmî ilân verilmeye başlanması için, gazetenin bir ay süreyle yeni kategorisinin diğer
gereklerini de yerine getirmesi şarttır. Bir aylık sürenin bitiminde düzenlenecek kontrol kurulu raporu olumlu
ise gazetenin yeni kategoriden ilân almaya başlayacağı tarih, kategorisini yükselttiği tarihtir.
b) Yeni yayınlanıp da bekleme süresi içinde yüzölçümünü büyüten gazete, yayınlama hakkını kazandığı
takdirde, bekleme süresi içinde farklı yüzölçümü devrelerine eşit devreler kadar, o yüzölçümüne ait
kategorinin resmî ilân kontenjanından yararlanır.
2. Kategori İndirmesi: Bir gazete, ancak bir kez bir alt kategoriye geçmek üzere kategorisini
değiştirebilir.
Bu takdirde, gazetenin kontenjanı da indirilir. Ancak:
a) Yüzölçümünü küçülten gazetenin, yeni kategorisine ait gerekleri yerine getirip getirmediğinin tespiti
için, bir ay süreyle resmî ilânları kesilir. Bir aylık sürenin bitiminde düzenlenecek kontrol kurulu raporu
olumlu ise gazetenin yüzölçümünü küçülttüğü tarihten itibaren yeni kategorisine göre verilmesi gereken
resmî ilân miktarı telâfi edilir. Raporun olumsuz olması halinde, gazetenin yayınlama hakkı düşürülür ve bu
Karar’ın 10 uncu maddesinin altıncı fıkrası hükmü uygulanır.
b) Daha alt kategoriye inen gazete, yüzölçümünü tekrar yükseltmek istediği takdirde, hakkında
yukarıdaki (1) numaralı bendin (a) alt bendine göre işlem yapılır.
Vasıflı Gazete Adayları
Madde 78 - Vasıflı gazete yayınlanmayan yerlerde, 70’inci maddede belirtilen üç kategoriden birine
girmeye aday olarak yayın hayatına başlayan gazeteler, bekleme süresi içinde 75’inci maddenin (d) bendi
hükmünden yararlanabilir.
Bekleme süresinin ilk altı ayı sonunda yapılan denetlemelerde, dahil olacağı kategorinin diğer vasıf ve
şartlarını eksiksiz olarak yerine getirdiği tespit edilen bir veya daha fazla gazete bulunduğu takdirde bu
tespitten itibaren, vasıflı gazete adayı veya adayları bekleme süresini devam ettirirken, günlük olmayan
gazeteler ile yüzölçümü 0.60 metrekareden daha az olan günlük gazetelere resmî ilân verilmez.
Vasıflı gazete yayınlanmayan yerlerdeki vasıfsız gazeteler, vasıflı gazete olarak yayın hayatını devam
ettirmek istediği takdirde, yukarıdaki hükümlere tabi olur.
III. Kontrol Kurulları
Oluşumu
Madde 79 - Gazeteleri denetleyecek kontrol kurulları ve ihtiyaç halinde oluşturulacak geçici kontrol
kurulları, valiliğin görevlendireceği il basın veya basın ve halkla ilişkiler müdürlüğünden bir memurun
başkanlığında, muhasebe konularında uzman bir memur ile 39 uncu maddenin birinci fıkrasına göre tespit
edilen üye adayları arasından, valilikçe görevlendirilecek bir gazeteci üyeden oluşur.
İl sınırları içinde gazete sahipleri ve tüzel kişi temsilcileri dışındaki sarı basın kartı taşıyan fikir işçileri;
yeterli sayıda sarı basın kartlı fikir işçisi yoksa, o il sınırları içindeki en fazla sarı basın kartı sahibi veya
5953 sayılı Kanun’a tabi olarak çalışan gazeteci üyesi bulunan gazeteci dernekleri ile sendikalarından üç
isim alınarak belirlenen gazeteci üye adayları, ad çekmek suretiyle ad çekmedeki sıraya göre kurullarda
görevlendirilir. Bu şekilde kontrol kurulu oluşturulması mümkün olmayan hallerde, başka yerlere ait gazeteci
üyelerden yararlanılır. Gazetecinin sürekli basın kartı sahibi veya emekli olması, kontrol kurulu üyeliğine
aday olmasına engel değildir. Gazete sahipleri ile varsa tüzel kişi temsilcileri ve bunların eşleri ile üçüncü
dereceye kadar olan hısımları kesinlikle kontrol kurulu üyesi olamazlar.
Denetleme Giderleri
Madde 80 - Kontrol ve geçici kontrol kurullarının başkan ve üyelerine ait gündelik ve yolluklar, ilgili
gazeteler tarafından denetlemelerden önce ödenir.
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
Dergiler
Bölümün Kapsamı
Madde 81 - Kurum’un şubesi bulunan ve bulunmayan yerlerde yayınlanan dergilerin 2’nci maddenin (c)
ve (d) bentlerinde sayılan hususî ilân ve reklâmları yayınlayabilmesi için bu Bölümdeki hükümlere uyması
zorunludur.
Birinci Bölüm’de yer alan hükümler, dergiler hakkında da ilgisi ölçüsünde uygulanır.
Dergilerde resmî ilân yayınlatılması, yayını talep edilen ilâna ilişkin mevzuatta bu konuyla ilgili özel
hüküm bulunmasına bağlıdır.
Dergi ve Diğer Mevkuteler
Madde 82 - Bu Bölümde kullanılan dergi deyimi, haftalık, onbeş günlük ve aylık gibi belli aralıklarla
yayınlanan mevkuteler ile 47 ve 70’inci maddelerdeki sınıflandırma dışında kalan mevkuteleri ifade eder.
Resmî ilân talebinde bulunmayan günlük gazeteler de bu statüye tabidir.
Aracılık Ödevi
Madde 83 - Dergilerde yayınlanacak hususî ilân ve reklâmlara, şubesi bulunan yerlerde Kurum aracılık
eder.
Valiliklerin hususî ilân ve reklâmlara aracılık ödevi yoktur.
Dergilerin Listesi
Madde 84 - Hususî ilân ve reklâm verilebilecek dergiler, Kurum Genel Müdürlüğü ve valilikler
tarafından her ay sonunda, 12’nci madde uyarınca düzenlenecek gazeteler listesine ayrı bir bölüm olarak
eklenir.
Dergilerin İçerikleri
Madde 85 - Dergiler içeriklerine göre dört gruba ayrılır.
A. Fikir dergileri:
a) Siyasî ve sosyal güncel dergiler,
b) Cinsiyet ve yaş gibi ölçütlerle belirli bir gruba yönelik olarak yayınlanan ve fikir yönü ağır basan
dergiler.
B. Sanat dergileri.
C. Bilim, teknik ve meslek dergileri.
D. Spor dergileri ile magazinler ve siyasî, ticarî, meslekî nitelik taşımayan gündelikler gibi diğer
mevkuteler.
Yüzölçümü
Madde 86 - Dergilerin, hususî ilân ve reklâm yayınlayabilmesi için yüzölçümlerinin 1.20 metrekareden
az olmaması gerekir.
Bekleme Süresi
Madde 87 - Hususî ilân ve reklâm yayınlama hakkının doğması için, yayın zamanlarına uygun olarak;
a) Haftada bir veya daha sık aralıklarla yayınlanan dergilerin 12 sayı,
b) Onbeş günde bir yayınlanan dergilerin 9 sayı,
c) Aylık veya daha uzun aralıklarla yayınlanan dergilerin 6 sayı,
yayınlanmış olması zorunludur.
Ulusal yararlarımızı desteklemek üzere kurulmuş ve Bakanlar Kurulu tarafından, vergi muafiyeti
tanınmış vakıflar ile kamu yararına çalıştığı kabul edilmiş derneklerin kâr amacı gütmeksizin yayınladığı
dergiler, Yönetim Kurulu Kararı’yla ilân ve reklâm yayınlayabilmek için bekleme süresine tabi
tutulmayabilir.
Özel Sayı
Madde 88 - Bekleme süresi içinde özel sayı çıkaran dergiye, 87’nci madde hükmüne bağlı
kalınmaksızın hususî ilân ve reklâm verilebilir.
Yeni Yayın
Madde 89 - Yayınlama hakkı doğan ancak ayda bir veya daha sık aralıklarla yayınlanan bir dergi, bir
takvim yılı içinde iki defayı geçmemek üzere iki sayısını bir arada yayınlayabilir.
Yayınına ara veren dergi ile birden fazla sayısını tek sayıda toplayan veya aynı takvim yılı içinde iki
defadan fazla iki sayısını birleştiren dergi, yeni yayın sayılır.
Dağıtım ve Yayınlama Usulü
Madde 90 - Bu Karar’ın kapsamına dahil hususî ilân ve reklâmların yayınlanması için, bunlara ait iş
emirleri; Kurum şubesi bulunan yerlerde bu şubelere, Kurum şubesi bulunmayan yerlerde doğrudan doğruya
dergilere gönderilir.
Kurum şubelerine gönderilen iş emirlerinde hangi dergilerde yayınlanacağı belirtilmeyen hususî ilân ve
reklâmların dağıtımı Kurum tarafından yapılır.
Örnek Nüshalar
Madde 91 - Bu Bölümün kapsamına giren dergiler, her sayısının ikişer nüshasını Kurum şubelerine veya
valilikler tarafından belirlenecek makama göndermek zorundadır.
BEŞİNCİ BÖLÜM
Çeşitli Hükümler
Kurumun Prodüktörlük Hizmeti
Madde 92 - 195 sayılı Kanun’un 43’üncü maddesinin birinci fıkrasındaki gerçek veya tüzel kişilerin,
aynı Kanun’un 41’inci maddesinin ikinci fıkrasına göre, Kurum aracılığıyla yayınlatmak istedikleri hususî
ilân ve reklâmları bu Karar’ın kapsamı dışındadır.
Kurum, bu gibi ilân ve reklâmların yayınına aracılık ederken prodüktörler hakkındaki hükümlere tabidir.
İstisna
Madde 93 - 5216 sayılı Kanun uyarınca büyükşehir belediyesi sınırları yeniden belirlenmiş illerin, bu
belediye sınırlarının içine alınmış olan ilçelerinde resmî ilân yayınlayan veya bekleme süresine tabi gazeteler
hakkında aşağıdaki hükümler uygulanır.
a) Kurum’un şubesi bulunan yerlerdeki ilçelerde yayınlanan ve sadece bu ilçelerin resmî ilânlarının
yayınlatıldığı gazeteler; Kurum’un İstanbul, Ankara ve İzmir illerinin dışında kalan şubelerinin bulunduğu
yerlerde yayınlanan gazetelere bu Karar’ın Birinci ve İkinci Bölümlerinde yer alan ilgili maddelerle (60’ıncı
madde dışında) yükletilmiş olan vasıf ve ödevleri aynen yerine getirmesi ve yine bu Karar’ın 55’inci
maddesinin (A) bendinin (c) alt bendinde belirtilen adette günlük asgarî fiilî net satışın yarısını
gerçekleştirmesi halinde, yayınlandığı ilçelere ait resmî ilânları, Kurum aracılığıyla eşit olarak yayınlar.
Ancak, bu gazeteler için öngörülen adette günlük asgarî fiilî net satışın, bayiler eliyle ve abonelik
bedelini ödemiş aboneler vasıtasıyla, bu Karar’ın ilgili madde hükümlerine uygun bir şekilde yerine
getirilmiş olması gerekmektedir.
Söz konusu gazetelerden, Kurum şubesi bulunan illerde resmî ilân yayınlatılan gazetelere uygulanan ve
bu Karar’ın Birinci ve İkinci Bölümlerinde sayılan bütün vasıf ve ödevleri eksiksiz olarak yerine getirdiğini
belgelendiren gazete, bulunduğu ile ait bekleme sürelerine tabi tutulmak suretiyle o ilin resmî ilân
kontenjanından yararlandırılır ve sözü geçen bölümlerin hükümleri uygulanır. Ancak, bu bent hükümlerinden
yararlanmak isteyen gazetelere, söz konusu bekleme süresi içinde resmî ilân verilmez.
b) Valiliklerin resmî ilân yayınına aracılık ettiği ve 5216 sayılı Kanun kapsamında büyükşehir belediye
sınırları içine alınmış olan ilçelerde yayınlanan ve sadece bu ilçelere ait resmî ilânların yayınlatıldığı
gazeteler, bu Karar’ın Birinci ve Üçüncü Bölüm hükümleri çerçevesinde, yalnız yayınlandığı ilçelere ait
resmî ilânları yayınlar.
Yukarıdaki (a) bendinin ikinci paragrafı hükmü, gerekli durumlarda bu yerlerde yayınlanan gazeteler
için de kıyasen uygulanır.
c) 5216 sayılı Kanun uyarınca yeniden belirlenen büyükşehir belediye sınırlarının içine alınmış olan
ilçelerde yayın hayatına yeni başlayan ve resmî ilân yayınlama hakkı kazanabilmek için yazılı talepte
bulunan gazetelerin, bu taleplerinde resmî ilân yayınıyla ilgili olarak tabi olmak istediği yeri açık şekilde
belirtmesi gerekir. Bu gazeteler hakkında talepleri doğrultusunda yukarıdaki bentlerde yer alan hükümler
uyarınca işlem yapılır.
Dayanak
Madde 94 - Bu Genel Kurul Kararı, 195 sayılı Kanun’un 34 ve 36’ncı maddelerine dayanılarak
düzenlenmiştir.
Kaldırılan Kararlar
Madde 95 - Resmî Gazete’nin 9 Haziran 1964 tarih ve 11723 sayılı nüshasında yayınlanan 195 sayılı
Kanun’a göre yayınlanacak ilân ve reklâmların dağıtımı esaslarına ve mevkutelerin niteliklerine ve bunlara
yükletilecek ödevlere ait 20 Mayıs 1964 tarih ve 24 sayılı Genel Kurul Kararı ile anılan Karar’ın ekleri ve
tâdilleri yürürlükten kaldırılmıştır.
Yürürlük
Madde 96 - Bu Genel Kurul Kararı’nın 26’ncı maddesi 01.01.2009 tarihinde, diğer maddeleri, Resmî
Gazete’de yayımlandığı tarihi izleyen ayın ilk gününde yürürlüğe girer.
(*) Resmi Gazete’nin 25.1.2008 tarihli ve 26767 sayılı nüshasında yayınlanmıştır.
EK: 5
DEVLET İHALE KANUNU UYARINCA
HAKKINDA
YAYINLANACAK İLANLAR
GENEL KURUL KARARI
Karar No: 85 (18 Kasım 1983)
(2.12.1983 tarihli ve 18239 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)
Madde 1 - Bu kararın amacı 8.9.1983 tarihli ve 2886 sayılı Devlet İhale Kanunu’nun 17. maddesi ile
müteakip maddelerindeki ihale ilânlarına ait yayın esas ve usûllerini düzenlemektir.
Kapsam
Madde 2 - Tahmin edilen bedeli her yıl Genel Bütçe Kanunu ile tespit edilecek parasal sınırı aşan
ihalelere ait ilânlar, tirajları göz önüne alınarak, illeri bu kararla belirlenen günlük gazetelerde yayınlanır.
İhalenin yapılacağı yerde çıkan gazetelerde yayınlatılacak ihale ilânları bu Karar’ın kapsamı dışındadır.
Tiraj Miktarı
Madde 3 - İhale ilânı yayınlanacak gazetelere ait tiraj miktarının Basın İlân Kurumu teşkiline dair 195
sayılı Kanun’un 36. maddesine dayanılarak ittihaz olunan, Genel Kurul Kararında gazete nevilerine göre
öngörülen günlük asgari fiilî satış ortalamalarından % 20 fazla olması ve günlük fiilî satışının ise (5) binin
üzerinde bulunması şarttır.
İhale ilânları, kontenjanları elverdiği ölçüde, durumu yukarıdaki şarta uyan gazetelerden, yayınlandığı
yerin dışında da mevkûte dağıtım amacıyla kurulmuş şirket tarafından dağıtılan gazetelerde yayınlatılır.
Yayın Yerleri
Madde 4 - Basın İlân Kurumu aracılığıyla yayınlatılması zorunlu ihale ilânları, aşağıda gösterilen illerin
belediye sınırları içinde çıkan gazetelerin birinde bir defa yayınlanır.
a) İstanbul iline ait ihalelerde: Kurum’un şubesi bulunan diğer illerden biri.
b) Diğer illere ait ihalelerde: İstanbul.
İlgili daire, yukarıda (a) bendinde gösterilen illerden birini 3. maddenin birinci fıkrasında öngörülen
günlük fiilî satış şartını da göz önünde tutarak seçer ve iş emrini İstanbul Şube Müdürlüğü’ne gönderir.
İşin önem ve özelliğine göre, ihale ilânlarının zorunlu yayınına ilâveten bir veya daha fazla
yayınlatılması gerekli görülüyorsa, yayın yerini ilgili daire seçer.
(Maddenin metindeki şekli 6.6.2005 tarihli ve 25837 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.)
Uygulama Usulleri
Madde 5 - İhale ilânları, Devlet İhale Kanunu’nda öngörülen şartlara bağlı kalınarak: Basın İlân
Kurumu teşkiline dair 195 sayılı Kanun, Basın İlân Kurumu Yönetmeliği ve konuya ilişkin Genel Kurul
Kararları’na göre yayınlatılır.
İdarelerin Sorumluluğu
Madde 6 - İhale ilânları, ilgili idareler tarafından zamanında ve usulüne uygun olarak, bu kararın 4.
maddesinin ilk fıkrasında belirlenen esasa göre Basın İlân Kurumu İstanbul Şube Müdürlüğü’ne gönderilir.
Kararın 4. maddesinin son fıkrası hükmünün uygulanması için, Basın İlân Kurumu şubesi bulunan
yerlerde bu şubelere, diğer yerlerde ilgili Valiliklere gönderilecek iş emirlerinde bu husus ayrıca belli edilir.
Kararın Dayanağı
Madde 7 - Bu karar, Devlet İhale Kanunu’nun 17. maddesiyle Basın İlân Kurumu’na verilen ödevi
yerine getirmek üzere, 195 sayılı Kanun’un 8. ve 34. maddelerine dayanılarak hazırlanmıştır.
Yürütme
Madde 8 - Bu karar, Basın İlân Kurumu ve ilgili valilikler ile Devlet İhale Kanunu kapsamına giren
daire, müessese ve kuruluşlar tarafından yürütülür.
Kaldırılan Karar
Madde 9 - Basın İlân Kurumu Genel Kurulu’nun 7 Mart 1979 tarihli ve 16571 sayılı Resmî Gazete’de
yayınlanan, 22 Şubat 1979 tarihli ve 71 sayılı kararı, 1 Ocak 1984 tarihinde yürürlükten kalkar.
Yürürlük
Madde 10 - Bu Genel Kurul Kararı, 1 Ocak 1984 tarihinde yürürlüğe girer.
EK: 6
BASIN İLAN KURUMU TEŞKİLİNE DAİR
195
SAYILI KANUNUN 49.
MADDESİNDE YER
ALAN
“BASIN AHLAK ESASLARI” HAKKINDA
GENEL KURUL KARARI
(Karar No. 129, 18 Kasım 1994)
(30.11.1994 tarihli ve22127 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır)
195 sayılı Basın İlan Kurumu Yasası’nın 49. maddesinde yer alan, Basın Ahlak Esasları’na ilişkin, 18
Kasım 1994 tarih ve 129 sayılı karar şöyledir:
Madde - 1 Bir kamu hizmeti olan gazetecilik, kişisel ya da ahlaka aykırı amaç ve çıkarlara alet edilemez
ve kamu yararına aykırı bir şekilde kullanılamaz.
Haberlerde ve olayların yorumunda, gerçeklerden; saptırma, çarpıtma ya da kısaltma yoluyla amaçlı
olarak ayrılınamaz.
Doğruluğu kuşku uyandırabilen ve araştırılması gazetecilik imkanları içinde bulunan haberler,
araştırılıp, doğruluğuna emin olunmadan yayımlanamaz.
Bu hizmetin görülmesinde aşağıdaki Basın Ahlak Esasları’na uyulur.
a) Devlet’in ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü ve Cumhuriyet’in insan haklarına dayalı,
demokratik, laik, hukuk devleti niteliği, Atatürk ilke ve inkılapları ve Anayasa’nın 174. Maddesi’nde yazılı
“İnkılap Kanunları” aleyhine yayın yapılamaz.
b) Haberler hukuka aykırı yollardan elde edilemez ve yayımlanamaz.
c) Hiç kimse, suçlu olduğu kesin yargı kararıyla belirtilmedikçe, suçlu olarak ilan edilemez; soruşturma
ve yargılamanın doğal ve yasal akışını, özellikle hakimlerin kararını etkileyecek beyan ve yorumlarda
bulunulamaz.
ç) Suça tahrik ya da teşvik edecek ve suç ile mücadeleyi etkisiz kılacak yayın yapılamaz.
d) Şiddet ve terörü özendirecek; uyuşturucu maddeler ve her türlü örgüt suçları ile mücadeleyi etkisiz
kılacak yayın yapılamaz.
e) Küçüklerin ve gençlerin toplum içinde, kişiliklerinin gelişmesini ve korunmasını olumsuz etkileyecek
ya da onlara yönelik cinsel tacize teşvik eden ve şiddeti özendiren yayın yapılamaz.
f) Kadınların, ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel alanlardaki bütün hak ve yetkilerden eşit olarak
yararlanmasını engellemeyi özendiren, kadın-erkek ayrımcılığını öngören, kadını sadece bir “cinsel nesne”
olarak gösteren yayınlar yapılamaz.
g) Gazete ve dergiler, verdikleri yanlış bilgilerden dolayı, yollanacak cevap ve düzeltme metinlerini,
bunların gönderilmesinde sebep olan yazının etkisini bütünüyle giderecek şekilde, en kısa zamanda yayımlar.
ğ) Gazete ya da dergiler, kadro, baskı, dağıtım ya da fiili satış miktarı konusunda yanlış ya da yanıltıcı
bilgi veremez.
h) Ahlaka aykırı yayın yapılamaz.
ı) Kişi, kurum ve toplum katmanlarına yönelik yayınlarda, eleştiri sınırlarını aşan aşağılayıcı sözcükler
kullanılamaz; hakaret edilemez, sövülemez, iftira ve haksız isnat yapılamaz.
i) Kamu yararını ilgilendirmeyen durumlarda, bireylerin özel hayatlarının gizliliği ihlal edilemez.
j) Din istismar edilemez.
k) Yayınlarda hiç kimse, ırkı, cinsiyeti, sosyal düzeyi ve dini inançları sebebiyle kınanamaz,
aşağılanamaz. Vicdan, düşünce ve anlatım özgürlüklerini hukuka aykırı şekilde sınırlayıcı sarsıcı ya da
incitici yayın yapılamaz.
l) Haber başlıklarında, haberin içeriği saptırılamaz ve çelişki yaratılamaz.
m) Gazeteci kaynaklarının gizliliğini korur, kendisine verilen sırları ve kaynağını açıklayamaz.
n) İlan ya da reklam niteliğindeki haber, resim ve yazıların, tereddüde yer bırakmayacak şekilde ilan ya
da reklam olduğu belirtilir.
Madde - 2 Gazete ve dergilerin, Basın Ahlak Esasları’na, aykırı davrandığına ilişkin ihbar ve şikayetler,
kendilerini ilgilendiren hallerde gerçek ve tüzel kişilerce, genel olarak da 195 Sayılı Kanun’un 5.
maddesinde temsili öngörülen kurum ya da kuruluşlarca Basın İlan Kurumu Yönetim Kurulu’na yapılır.
Yönetim Kurulu gerekli görürse, söz konusu aykırılığı doğrudan doğruya da ele alabilir.
Madde - 3 Bir yazı, haber, resim ve benzeri yayının, Basın Ahlak Esasları’na aykırı olduğu yolundaki
başvurular, yayın tarihinden itibaren (30) gün içinde yapılmamış ise dikkate alınmaz.
Süresi içinde yapılan başvurular, Genel Müdürlük’çe ilgili gazeteye tebliğ edilerek, (10) gün içinde
savunmalarını vermesi istenir.
Süresi içinde savunma verilmezse, savunma hakkından vazgeçilmiş sayılır. Bu husus, savunma istemini
içeren yazıda açıkça belirtilir.
Yönetim Kurulu, süresi içinde yapılan başvurular hakkında, savunmanın geldiği ya da savunma
hakkından vazgeçilmiş sayıldığı tarihten itibaren (60) gün içinde kesin kararını verir.
Yönetim Kurulu’nun doğrudan doğruya ele aldığı aykırılıklar hakkında, aynı hükümler uygulanır.
Aynı konuda yargı organlarına başvurulmuş olması, Yönetim Kurulu’nun incelemesini ve karar
vermesini etkilemez.
(Maddenin metindeki şekli 27.2.2001 tarihli ve 24331 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanmıştır.)
Madde 4 - Gazete ve dergilerin, Basın Ahlak Esasları’na uymadıkları, Yönetim Kurulu’nca,
kendiliğinden ya da başvuru üzerine tespit edildiğinde, 195 Sayılı Kanun’un 49. maddesinin (a) bendi
uygulanır.
Madde - 5 Yönetim Kurulu, gazete ve dergilerin, Basın Ahlak Esasları’na uyup uymadıklarına karar
vermeden önce, gerekli görürse bir ya da daha çok uzmanın görüşünü alabilir.
Uzman ya da uzmanlar, 10 yıllık sarı basın kartı sahibi gazeteciler ve tercihen Basın İlan Kurumu’nda
temsil edilen fakültelerin öğretim üyeleri arasından seçilir.
Madde - 6 Resmi Gazete’nin 9.6.1964 tarihli ve 11723 sayılı nüshasında yayımlanan, 20.5.1964 tarihli
ve 25 numaralı Basın İlan Kurumu Genel Kurul karar ile ek ve tadilleri yürürlükten kaldırılmıştır.
Geçici madde 1- Bu kararın Resmi Gazete’de yayımlanmasından önce işlenmiş fiillere, 25 numaralı
Basın İlan Kurumu Genel Kurul kararı ile ek ve tadilleri uygulanır.
Madde - 7 Bu karar Resmi Gazete’de yayımlandığı tarihte yürürlüğe girer.
EK: 7
YEREL GAZETELER ARAŞTIRMASI
Anadolu Basını (Yerel Basın) ile ilgili araştırma, bu konuda en ayrıntılı belge sayılan, Basın-Yayın ve
Enformasyon Genel Müdürlüğü’nün, “Anadolu Basını 1993” adlı yayınındaki güncel ve kapsamlı sayısal
veriler kullanılarak yapılmıştır.
Söz konusu yayında, yerel gazetelerin “yayımlandıkları yer”, kuruluş tarihi”, “sahibi”, “yazı işleri
müdürü”, “bilfiil çalışan”, “yayın süresi”, “yüzölçümü”, “tirajı”, “dizgi çeşidi” ve “baskı çeşidi”
konularındaki veriler önce, ülke, bölge, il ve ilçe bazında düzenlenmiştir.
Daha sonra veriler, “gazete tipleri”, “kurum tipleri” bazında düzenlenerek analize uygun hale
getirilmiştir. Bu amaçla verilerin ikinci bir kez kodlanmasına gerek duyulmuştur. Düzenlenen ve kodlanan
veriler üzerinde, “tanımsal istatistiksel yöntemler” kullanılarak, belirlenen değişkenlerin “ortalama”,
“standart sapma” ve “frekans” değerleri gibi, istatistiksel ölçüler hesaplanmıştır.
Daha sonra, derinlemesine istatistiksel analizler yapabilmek ve sağlanan sonuçlardan bazı varsayımları
test edebilmek için, “ki-kare analizi” çeşitli değişkenler üzerinde uygulanmıştır.
İl Düzeyinde Sayıları
İLİ
1978
1981
1985
1989
1990
1993
Adana
14
14
19
23
24
34
Adıyaman
4
7
9
7
6
12
Afyon
13
16
14
7
8
12
Ağrı
5
4
4
4
4
4
Aksaray
-
-
-
4
4
3
Amasya
6
4
6
6
6
6
Ankara
3
-
13
10
11
15
Antalya
16
16
17
19
18
20
Artvin
7
9
9
9
9
9
Aydın
15
15
14
16
16
15
Balıkesir
26
20
17
27
25
27
Batman
-
-
-
-
3
3
Bayburt
-
-
-
1
1
1
Bilecik
4
4
3
4
4
9
Bingöl
1
1
1
1
1
1
Bitlis
3
3
2
3
3
4
Bolu
6
6
3
8
7
11
Burdur
6
8
6
7
7
7
Bursa
16
18
24
16
16
21
Çanakkale
19
13
12
12
11
16
Çankırı
4
4
4
5
4
7
Çorum
4
4
4
5
5
8
Denizli
17
14
8
10
16
12
Diyarbakır
4
4
5
8
9
9
Edirne
10
12
8
15
12
13
Elazığ
4
4
4
7
12
9
Erzincan
4
5
5
4
4
3
Erzurum
12
11
11
10
10
10
Eskişehir
6
7
7
8
9
7
Gaziantep
12
14
14
14
6
18
Giresun
8
10
8
8
8
7
Gümüşhane
3
3
3
2
2
4
Hakkari
-
2
4
4
5
6
Hatay
27
19
16
39
38
36
Isparta
8
9
10
9
9
8
İçel
17
13
17
21
21
37
İstanbul
8
-
1
1
1
2
İzmir
11
-
17
19
19
24
K. Maraş
9
9
11
13
13
12
Karaman
-
-
-
4
4
5
Kars
14
13
11
18
17
10
Kastamonu
11
12
12
11
15
17
Kayseri
11
13
13
14
14
15
Kırıkkale
-
-
-
3
4
5
Kırklareli
8
8
6
6
8
8
Kırşehir
7
7
6
5
5
4
Kocaeli
9
9
7
15
15
15
Konya
19
23
21
22
22
26
Kütahya
7
10
9
8
10
17
Malatya
7
5
6
7
9
12
Manisa
11
15
17
15
14
16
Mardin
14
11
5
7
7
5
Muğla
11
12
13
17
19
25
Muş
3
4
3
2
4
2
Nevşehir
3
4
7
5
5
6
Niğde
4
8
10
4
4
4
Ordu
14
11
12
16
13
22
Rize
7
9
7
10
8
9
Sakarya
8
17
12
10
10
11
Samsun
13
22
31
32
35
60
Siirt
6
4
6
5
3
3
Sinop
3
5
4
5
5
9
Sivas
5
9
8
7
9
8
Şanlıurfa
13
9
8
11
14
11
Şırnak
-
-
-
-
1
1
Tekirdağ
9
8
7
10
9
10
Tokat
16
16
16
16
15
8
Trabzon
5
4
5
4
4
13
Tunceli
3
3
2
2
2
2
Uşak
10
9
7
5
5
6
Van
4
3
4
4
4
4
Yozgat
4
13
19
21
21
15
Zonguldak
19
22
23
32
35
26
Bartın
-
-
-
-
-
4
Ardahan
-
-
-
-
-
5
Iğdır
-
-
-
-
-
3
610
620
647
739
766
876
TOPLAM
Üç Değişik Yılda Yayın Sürelerine Göre Sayıları
YIL
30/30
1/7
1/15
1/30
2/7
TOPLAM
1990
297
242
40
33
70
682
1992
317
306
46
60
69
798
1993
330
319
63
72
72
856
1990 yılında, 15 yerel gazete, yukarıda belirlenen sürelerin dışında yayın yapmıştır. 1992 için bu rakam
29, 1993 yılı için ise 20’dir.
Bu verilere göre, her gün yayımlanan yerel gazetelerin sayısı 330’u (%38) bulmaktadır.
Haftada bir gün yayımlanan yerel gazetelerin sayısı ise 319’dur. (%37) Haftada iki gün yayımlanan 72
(% 8) yerel gazete bulunmaktadır.
Yine yerel gazetelerden 72’si (% 8) ayda bir yayımlanmaktadır.
Bu sonuçlardan hareketle, yerel gazetelerden 3/8’inin günlük, 3/8’inin ise haftalık yayımlanarak (% 75)
oranına ulaştıkları söylenebilir.
Bölgelere Göre Dağılımı
BÖLGELER
İller
%
İlçeler
%
TOPLAM
Akdeniz
68
44.2
86
55.8
154
Ege
32
25.2
95
74.8
127
Marmara
48
36.4
84
63.6
132
61
50.8
59
49.2
120
Karadeniz
101
49.0
105
51.0
206
Doğu Anadolu
60
80.0
15
20.0
75
G.D. Anadolu
37
59.7
25
40.3
62
TOPLAM
407
46.5
469
53.5
876
İç Anadolu
Yukarıdaki tabloda da görüldüğü gibi, iller düzeyinde 101 adet, ilçeler düzeyinde ise 105 adet ve toplam
206 adetle, en çok yerel gazete Karadeniz Bölgesi’nde basılmaktadır.
Karadeniz Bölgesi’ni, 154 adetle Akdeniz Bölgesi izlemekte, Marmara Bölgesi ise 132 gazeteyle 3.
sırada yer almaktadır.
Ege Bölgesi 127 adetle 4. İç Anadolu Bölgesi ise 120 adetle 5. sıraları paylaşmaktadırlar,
Güney Doğu Anadolu ise 37’si illerde, 25’i ilçelerde olmak üzere yayımlanan 62 gazeteyle son sırada
bulunmaktadır.
Bu araştırmada, iller düzeyinde son sırayı 32 gazeteyle Ege Bölgesi almakta, ilçeler düzeyinde ise en az
gazete, 15 adetle, Doğu Anadolu Bölgesi’nde yayımlanmaktadır.
Bu veriler, Türkiye’de yerel gazete sayılarının, ekonomik gelişmeyle doğru orantılı olduğunu ortaya
koymaktadır.
Gelişmiş bölgelerde, ilçelerde yayımlanan yerel gazete sayıları, illerde yayımlananlardan fazla iken,
Doğu ve Güney Doğu Anadolu’da bu sayılarda ilçeler aleyhine büyük farklılıklar görülmektedir.
İllere Göre Dağılımı
(Not: ilk rakam ilde, ikinci rakam ise bağlı ilçelerde yayımlanan gazete sayılarını vermektedir.)
Adana 17-17, Adıyaman 5-7, Afyon 3-9, Ağrı 2-2, Amasya 3-3, Ankara 0-15, Antalya 6-14, Artvin 4-5,
Aydın 4-11, Balıkesir 9-18, Bilecik 5-4, Bingöl 1-0, Bitlis 2-2, Bolu 5-6, Burdur 3-4, Bursa 5-16, Çanakkale
6-10, Çankırı 5-2, Çorum 5-3, Denizli 6-6, Diyarbakır 5-4, Edirne 4-9, Elazığ 9-0, Erzincan 3-0, Erzurum 73, Eskişehir 5-2, Gaziantep 13-5, Giresun 6-1, Gümüşhane 4-0, Hakkari 5-1, Hatay 13-23, Isparta 4-4, İçel
19-18, İstanbul 0-2, İzmir 0-24, Kars 7-3, Kastamonu 6-11, Kayseri 13-2, Kırklareli 2-6, Kırşehir 3-1,
Kocaeli 6-9, Konya 7-19, Kütahya 9-8, Malatya 10-2, Manisa 3-13, Kahramanmaraş 6-6, Mardin 3-2, Muğla
4-21, Muş 1-1, Nevşehir 3-3, Niğde 2-2, Ordu 5-17, Rize 4-5, Sakarya 8-3, Samsun 45-15, Siirt 3-0, Sinop
2-7, Sivas 5-3, Tekirdağ 3-7, Tokat 1-7, Trabzon 7-6, Tunceli 2-0, Şanlıurfa 4-7, Uşak 3-3, Van 3-1, Yozgat
7-8, Zonguldak 6-20, Aksaray 3-0, Bayburt 1-0, Karaman 3-2, Kırıkkale 5-0, Batman 3-0, Şırnak 1-0, Bartın
3-1, Ardahan 5-0, Iğdır 3-0.
Bu verilere göre, illerde 407 (%46.5), ilçelerde ise 469 (%53.5) olmak üzere, toplam 876 yerel gazete
yayımlanmaktadır.
İl ve ilçe toplamı olarak en çok gazete yayımlanan il, 60 adetle Samsun’dur. Onu, İçel (37), Hatay (36),
Adana (34), Balıkesir (27), Konya (26), Zonguldak (26), Muğla (25), ve İzmir (24) izlemektedir.
Bağlı ilçelerinde en çok gazete yayımlanan il ise İzmir’dir. (24) İzmir’den sonra Zonguldak (20), Konya
(19), Balıkesir (18), Adana (17), Bursa (16), Ankara (15), Samsun (15) ve Antalya (14) gelmektedir.
İl ve ilçeler toplamı düzeyinde en az yerel gazete Bingöl (1) ile yeni kurulan Bayburt (1) ve Şırnak (1),
illerinde çıkmaktadır. Bu illerden sonra Muş (2) ve Tunceli (2) gelmektedir.
Aksaray, Ardahan, Batman, Bayburt, Bingöl, Elazığ, Erzincan, Gümüşhane, Iğdır, Kırıkkale, Siirt,
Şırnak ve Tunceli illerine bağlı ilçelerde yerel gazete yayımlanmamaktadır.
Tirajları
BÖLGELER
100’den az
%
100-250
%
250-500
%
500-1000
%
Akdeniz
5
3.2
24
15.6
38
24.7
37
24.0
Ege
3
2.4
9
7.1
22
17.3
47
37.0
Marmara
3
2.3
10
7.6
31
23.5
40
30.3
2
1.7
22
18.3
14
11.7
36
30.0
Karadeniz
7
3.4
39
18.9
46
22.3
48
23.3
D. Anadolu
5
6.7
3
4.0
27
36.0
18
24.0
G. D. Anadolu
1
1.6
6
9.7
14
2.6
31
50.0
TOPLAM
26
3.0
113
12.9
192
21.9
257
29.3
İç Anadolu
(Yukarıdaki Tablonun Devamıdır)
BÖLGELER
1000-2500
%
2.500-5.000
%
5.000-
%
TOPLAM
Akdeniz
41
26.6
6
3.9
3
1.9
154
Ege
39
30.7
6
4.7
1
0.8
127
Marmara
35
26.5
9
6.8
4
3.0
132
İç Anadolu
34
28.3
9
7.5
3
2.5
120
Karadeniz
53
25.7
7
3.4
6
2.9
206
D. Anadolu
14
18.7
5
6.7
3
4.0
75
G. D. Anadolu
7
11.3
1
1.6
2
3.2
62
223
25.5
43
4.9
22
2.5
876
TOPLAM
Tabloda, 500-1.000 arasında basan 257 yerel gazetenin sayısal oranının (% 29.3) olduğu görülmektedir.
Yerel gazetelerin 26’sı 100 adetten (% 3) az basmaktadırlar.
5.000’in üzerinde tirajı olan yerel gazetelerin sayısı ise 22’dir. (% 2.5) Bu gazetelerin bölgelere göre
dağılımı şöyledir:
“Karadeniz (6), Marmara (4), Akdeniz (3), İç Anadolu (3), Doğu Anadolu (3), Güney Doğu Anadolu
(2), Ege (1).”
1.000-2.500 adet basan yerel gazete sayısı ise 223’ü (% 25.5) bulmaktadır.
Daha sonra ise, 250-500 arasında basan 192 adet gazete (% 21.9) yer almaktadır.
Tirajları 100’den az 26 gazetenin 7’si Karadeniz, 5’i Akdeniz, 5’i Doğu Anadolu, 3’ü Ege, 3’ü Marmara,
2’si İç Anadolu, 1’i ise Güney Doğu Anadolu Bölgesi’nde bulunmaktadır.
Bu sonuç da, yerel gazetelerin bazılarının ekonomik koşullar yerine, özel koşullardan etkilendiğini
açıkça ortaya koymaktadır.
En yüksek tirajlı yerel gazetelerin önde gelenleri ise sırasıyla şunlardır:
“Olay-17.500-günlük (Bursa), Bursa Hakimiyet-12.000-günlük (Bursa), Doğu’dan Haber-10.000haftalık (Erzurum), Ege Ses-10.000-günlük (Uşak), Olay-9.000-günlük (Gaziantep), Mersin Bulvar-8.000haftalık (İçel), Sakarya-6.500-günlük (Sakarya), Gündem-6.200-haftada iki gün (Safranbolu-Zonguldak),
Süper Kayseri Ekspres-5.000-15 günde bir (Kayseri), Yeni İleri-5.000-günlük (Antalya), Doğru Ses-5.000aylık (Elazığ), Merhaba-5.000-günlük (Konya), Hürdoğan-5.000-günlük (Sivas), İlginin Sesi-5.000-aylık
(Trabzon), İnanış-5.000-günlük, (Zonguldak), Karabük Ekspres-5.000-haftalık (Karabük-Zonguldak).”
Genel çerçevede bakıldığında, Türkiye'deki yerel gazetelerin sayıları, nitelikleri ve tirajları gibi
konularda, bilimsel varsayımların dışında, bölgesel, yerel ve kişisel ayrıcalıklarla da karşılaşılmaktadır.
Bu arada, Türkiye'deki yerel gazetelerin toplam tirajının 700.000'i aştığı ileri sürülmektedir. Ancak bazı
çevreler, yerel gazeteler tarafından resmi makamlara bildirilen tiraj sayılarının gerçekleri yansıtmadığını, bu
sayıların resmi ilan alma kaygısıyla, abartılı gösterildiğini ileri sürmektedirler. Baskı sayısı denetimi sürekli
yapılamadığından, bu iddiadaki gerçek payının oranını belirlemek, şimdiye kadar mümkün olamamıştır.
Kuruluş Tarihlerine Göre Dağılımı
BÖLGELER
>1920
1920-30
1930-50
1950-60
1960-70
Akdeniz
2
1
5
14
10
Ege
0
0
1
6
18
Marmara
0
1
2
9
27
0
1
4
6
14
0
2
2
22
25
İç Anadolu
Karadeniz
D. Anadolu
0
0
3
12
10
G. D. Anadolu
0
0
1
6
16
TOPLAM
2
5
18
75
120
(Yukarıdaki Tablonun Devamıdır)
BÖLGELER
1970-80
1980-90
1990-<
TOPLAM
Akdeniz
27
46
49
154
Ege
21
43
38
127
Marmara
26
31
36
132
33
35
27
120
Karadeniz
20
59
76
206
D. Anadolu
12
15
23
75
G. D. Anadolu
11
13
15
62
TOPLAM
150
242
264
876
İç Anadolu
Tabloda görüldüğü üzere, halen yayımlanmakta olan yerel gazetelerden yalnızca 2’si, Cumhuriyet
öncesi dönemde kurulmuştur. Cumhuriyet’ten sonra yerel gazetelerin kuruluşları biraz hızlanmış, ancak
birçoğu yayın hayatlarını günümüze kadar sürdürememişlerdir.
Yerel gazetelerin kuruluşları, demokrasiye geçiş dönemi sayabileceğimiz, 1950-60 yılları arasında
hızlanmıştır. Sonraki dönemlerde bu hızlanma daha da artmıştır. Yayımlanmakta olan 876 gazetenin %
97.1’i, 1950’den sonra, % 57.7’si ise 1980 yılından sonra yayın hayatına girmişlerdir.
Günümüzde yayınlarını sürdüren 876 yerel gazeteden 264’ü (%30.1) 1990 sonrası yayın hayatına
başlamıştır.
Nitekim, 1950-1960 yıllarında 75, 1960-1970 arasında 120, 1970-1980 arasında 150, 1980-1990
arasında 242, 1990 yılından sonra da 264 yerel gazete yayın hayatına atılmışlardır.
1950 yılı sonrası kurulan yerel gazeteler sayısında, Karadeniz Bölgesi 202 adetle ilk sırayı almakta, onu
Akdeniz (146), Marmara (129) ve Ege (126) bölgeleri izlemektedirler.
Söz konusu dönemde, en az yerel gazete kuruluşu, 62 adetle Güney Doğu Anadolu, 75 adetle de Doğu
Anadolu bölgelerinde gerçekleşmiştir.
Bu sonuçlar, yerel gazete kuruluşlarının: a) Ekonomik gelişmeyle, b) Toplumsal hareketlilikle, doğrudan
ilişkisi bulunduğu fikrini desteklemektedir.
Yayımını Sürdüren En Eski Yerel Gazeteler
Anadolu’da, Milli Mücadele sırasında ya da Cumhuriyet’in ilk yıllarında kurulan ve günümüzde
yayımlanmayı sürdüren yerel gazeteler şunlardır:
a) Adana’da, “Yeni Adana” (1918) günlük, (yüzölçümü 2.25, tirajı 3.600,) bilgisayarla dizilmekte, ofset
basılmaktadır.
b) Antalya’da, “Antalya” (1922) günlük, yüzölçümü (0.90, tirajı 1.200,) makineyle dizilmekte, tipo
basılmaktadır.
c) Bartın’da, “Bartın” (1924) 10 günde bir yayımlanmakta, (yüzölçümü 0.68, tirajı 3.000), elle
dizilmekte, tipo basılmaktadır.
ç) Kırklareli’nde, “Trakya’da Yeşilyurt” (1925) günlük, (yüzölçümü 0.90, tirajı 350), makineyle
dizilmekte, tipo basılmaktadır.
d) Giresun’da, “Yeşil Giresun” (1925) günlük, (yüzölçümü 0.90, tirajı 800), makineyle dizilmekte, tipo
basılmaktadır.
e) Kayseri’de, “Ülker” (1927) günlük, (yüzölçümü 0.90, tirajı 1.500), makineyle dizilmekte, tipo
basılmaktadır.
f) Elazığ’da, “Turan” (1930) günlük, (yüzölçümü 0.90, tirajı 2.000), makineyle dizilmekte, tipo
basılmaktadır.
g) Siirt’te, “Siirt” (1937) Günlük, (yüzölçümü 0.40, tirajı 250), elle dizilmekte, tipo basılmaktadır.
Yayın Süreleri
BÖLGELER
30/30
%
1/7
%
1/5
%
1/30
%
2/7
%
TOPLAM
Akdeniz
74
22.4
67
21.0
3
4.8
2
2.8
8
11.1
154
Ege
28
8.5
53
16.6
14
22.2
11
15.3
15
20.8
121
Marmara
56
17.0
57
17.9
1
1.6
3
4.2
12
16.7
129
49
14.8
52
16.3
8
12.7
7
9.7
4
5.6
120
Karadeniz
53
16.1
60
18.8
34
54.0
40
55
17
23.6
204
D. Anadolu
39
11.8
13
4.1
1
1.6
7
9.7
9
12.5
69
G. D. Anadolu
31
9.4
17
5.3
2
3.2
2
2.8
7
9.7
59
330
38.0
319
37.0
63
7.0
72
8.0
72
8.0
856
İç Anadolu
TOPLAM
Bu verilerin dışında, Doğu Anadolu Bölgesi’nde 6, Güney Doğu Anadolu Bölgesi’nde 3 gazete, haftada
5 gün yayımlanmaktadır.
Ege Bölgesi’nde 2, Marmara ve Karadeniz Bölgelerinde 1’er gazete olmak üzere, 4 gazetenin yayın
süreleri 10 günde 1’dir. Ege ve Marmara Bölgelerinde, 1’er gazete haftada 3 gün çıkmaktadır.
Karadeniz Bölgesi’nde bir gazetenin yayın süresi 3 ayda 1’dir. (İsfendiyar-Devrekani/Kastamonu)
Ege Bölgesi’nde bir gazete ise 4 ayda 1 gün yayımlanmaktadır. (Kütahya’nın Sesi-Kütahya)
Yüzölçümleri (m2)
BÖLGELER
0.50
%
0.50-1
%
1-2
%
2-3
%
TOPLAM
Akdeniz
59
38.3
76
9.4
16
10.4
3
1.9
154
Ege
66
52.0
54
42.5
6
4.7
1
0.8
127
Marmara
54
40.9
59
44.7
15
11.4
1
0.8
129
55
45.8
41
34.2
24
20.0
-
-
120
İç Anadolu
Karadeniz
70
34.0
124
60.2
12
5.8
-
-
206
D. Anadolu
41
54.7
32
42.7
1
1.3
-
-
74
G. D. Anadolu
23
37.1
38
61.3
1
1.6
-
-
62
TOPLAM
368
42.0
424
48.4
75
8.6
5
0.6
872
Bu verilerin dışında, Marmara (Hakimiyet-Bursa-3.60 m 2-günlük) ve Doğu Anadolu (ErzurumErzurum-3.60 m2-haftalık) Bölgelerinde 1’er gazete, 3-4 m 2 arasında yüzölçümüyle yayımlanmaktadır.
Ayrıca Marmara Bölgesi’nde yayımlanan 2 yerel gazetenin de yüzölçümleri 4 m 2’den fazladır. (Olay-Bursa4.50 m2-günlük), (Bursa Hakimiyet-Bursa-4.50 m2-günlük)
Görüldüğü gibi, yerel gazetelerin 368’i (% 42), 0.50 m 2’den küçük boyutlarda yayımlanmaktadır.
Bunların arasında, 0.23 m2’den başlayarak 0.28 m2, 0.40 m2 ve 0.45 m2 (ağırlıklı) olanlar bulunmaktadır.
İkinci bölümde yer alan 424 adet (% 48.4) yerel gazetenin yüzölçümleri 0.50-1 m 2 arasındadır. Bunların
arasında da, 0.60 m2, 0.68 m2, 0.80 m2 ve 0.90 m2 (ağırlıklı) olanlar yer almaktadır.
Bu sonuçlardan, “Türkiye’de yayımlanan yerel gazetelerin % 90.4’ünün yüzölçümlerinin 1 m 2’den az
olduğu” görülmektedir.
Yönetim Biçimleri
BÖLGELER
%
Aile Şirketi
Ticari Şirket
%
TOPLAM
Akdeniz
59
38.3
95
61.7
154
Ege
59
46.5
68
53.5
127
Marmara
43
32.6
89
67.4
132
43
35.8
77
64.2
120
Karadeniz
86
41.7
120
58.3
206
D. Anadolu
28
37.3
47
62.7
75
G. D. Anadolu
24
38.7
38
61.3
62
TOPLAM
342
39.0
534
61.0
876
İç Anadolu
Yerel gazetelerin 342 adedi (% 39) aile şirketi, 534’ü ise (% 61) ticari şirket biçiminde yönetilmektedir.
Her iki biçimde de, Karadeniz Bölgesi ilk sırada yer almaktadır.
Dizgi Teknikleri
%
BÖLGELER
Elle
%
Akdeniz
56
36.6
44
28.8
Ege
36
28.8
33
26.4
Makineyle
%
TOPLAM
53
34.6
153
56
44.8
125
Bilgisayarla
Marmara
35
26.7
48
36.6
48
36.6
131
27
23.5
41
35.7
47
40.9
115
Karadeniz
37
18.3
121
59.9
44
21.8
202
D. Anadolu
30
40.0
26
34.7
19
25.3
75
G. D. Anadolu
26
41.9
29
46.8
7
11.3
62
TOPLAM
247
28.6
342
39.6
274
31.7
863
İç Anadolu
Yerel gazetelerin, 247’si (28.6) elle, 342’si (39.6) makineyle, 274’ü ise bilgisayarla (31.7) dizilmektedir.
Elle dizilen yerel gazeteleri büyük bölümünün (56), Akdeniz Bölgesi’nde bulunduğu gözlenmektedir.
Bu bölgeyi sırayla, Karadeniz (37), Ege (36), Marmara (35), Doğu Anadolu (30), İç Anadolu (27), Güney
Doğu Anadolu (26) izlemektedir.
Makineyle dizilen yerel gazeteler, Karadeniz Bölgesi’nde (121) yoğunlaşmıştır. Bu bölgeden sonra,
Marmara (48), Akdeniz (44), İç Anadolu (41), Ege (33), Güney Doğu Anadolu (29), Doğu Anadolu (26)
sıralanmaktadır.
Bilgisayarla dizilen yerel gazetelerin en çok bulunduğu bölge ise (56) Ege’dir. Bu bölgeden sonra
sırasıyla, Akdeniz (53), Marmara (48), İç Anadolu (47), Karadeniz (44), Doğu Anadolu (19) ve Güney Doğu
Anadolu (7) gelmektedir.
Bu veriler, başta ekonomik açıdan gelişmiş saydığımız bölgeler olmak üzere, tüm bölgelerde yeni
teknoloji sayılan bilgisayara yönelme olduğunu, ancak bu teknoloji değişikliğinin daha da hızlandırılması
gerektiğini ortaya koymaktadır.
Baskı Teknikleri
BÖLGELER
Pedal
%
Makine
%
Tipo
%
O. Tipo
%
Ofset
%
TOPLAM
Akdeniz
4
2.6
-
-
97
63.0
-
-
53
34.4
154
Ege
9
7.2
2
1.6
57
45.6
1
0.8
56
44.8
125
Marmara
8
6.1
-
-
76
57.6
-
-
48
36.4
132
5
4.3
-
-
65
55.6
-
-
47
40.2
117
Karadeniz
8
4.0
-
-
149
74.1
-
-
44
21.9
201
D. Anadolu
4
5.3
-
-
52
69.3
-
-
19
25.3
75
G. D. Anadolu
9
14.5
-
-
46
74.2
-
-
7
11.3
62
TOPLAM
47
5.4
2
0.2
542
62.6
1
0.1
274
31.6
866
İç Anadolu
Tabloda görüldüğü gibi, yerel gazetelerin 47’si, (5.4) “pedal” diye adlandırılan günümüzün en eski baskı
tekniğiyle yayımlanmaktadır. Bu tür makineler, Anadolu’da daha çok kartvizit, davetiye, el ilanı gibi çok
basit evrakın basımında kullanılmaktadır.
Pedalla baskı en çok Ege (9) ve Güney Doğu Anadolu (9) bölgelerinde görülmektedir. Bu iki bölgeden
sonra, sırasıyla Marmara (8) ve Karadeniz (8), İç Anadolu (5), Akdeniz (4) ve Doğu Anadolu (4) bölgeleri
gelmektedir.
Makineyle basılan, yalnızca Ege’de 2 gazete bulunmaktadır.
Günümüzde ulusal gazeteler tarafından terkedilmiş bulunan “tipo tekniği”, yerel basının ana
teknolojisini oluşturmaktadır. (542 adet, %62.6) Bu teknolojiyi en çok, Karadeniz Bölgesi’ndeki 149 yerel
gazete kullanmaktadır.
Ofset baskı sistemi uygulanan yerel gazetelerin sayısı ise 274’tür. (31.6) Bu gazetelerin 56’sı Ege
Bölgesi’nde bulunmaktadır. Ege’yi sırasıyla Akdeniz (53), Marmara (48), İç Anadolu (47), Karadeniz (44),
Doğu Anadolu (19) ve Güney Doğu Anadolu (7) bölgeleri izlemektedir.
Çalışan Kişi Sayıları
BÖLGELER
1-5 kişi
%
5-10 kişi
%
10’dan fazla
%
TOPLAM
Akdeniz
114
74.0
30
19.5
10
6.5
154
Ege
104
81.9
22
17.3
1
0.8
127
Marmara
91
68.9
32
24.2
9
6.8
132
95
79.2
17
14.2
8
6.7
120
Karadeniz
175
85
28
13.6
3
1.5
206
D. Anadolu
62
82.7
11
14.7
2
2.7
75
G. D. Anadolu
48
77.4
12
19.4
2
3.2
62
TOPLAM
689
78.7
152
17.4
35
4
876
İç Anadolu
Tablodaki verilerden elde edilen sonuç, yerel gazetelerin 689’unun (%78.7), 5’erden az kişi tarafından
hazırlandığını, dizildiğini ve basıldığını ortaya koymaktadır.
Oysa yapılan daha ayrıntılı bir incelemede, 146 (% 16.6) gazetede, 1’er kişinin, 227 gazetede (25.9) ise
2’şer kişinin çalıştıkları görülmüştür.
Bu çerçevede, yerel gazetelerin yarısına yakınının (373 adet, % 42.5), 1’er ya da 2’şer kişi tarafından
yayımlandığı ortaya çıkmaktadır.
Yerel gazeteler arasında en çok kişi, Bursa’da çalışmaktadır. Bu kentteki gazetelerden Olay’da 162,
Bursa Hakimiyet’te 125, Hakimiyet’te 48, Bursa Marmara’da 24, ve Bursa Uludağ’da 21 kişi çalışmaktadır.
YARARLANILAN KAYNAKLAR