Tam metin
Transkript
Tam metin
Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu I İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER_____________________________________________________________________________________________ I TABLOLAR______________________________________________________________________________________________ IV ŞEKİLLER ______________________________________________________________________________________________ VII RESİMLER ______________________________________________________________________________________________ IX KISALTMALAR __________________________________________________________________________________________ X MADENCİLİK TERİMLERİ ___________________________________________________________________________ XII ÇALIŞMAYA İLİŞKİN BİLGİLER _______________________________________________________________________ 1 I. ÇALIŞMANIN KONUSU VE DAYANAĞI_______________________________________________________________________ 1 II. ÇALIŞMANIN KAPSAM VE YÖNTEMİ _______________________________________________________________________ 1 GİRİŞ _____________________________________________________________________________________________________ 3 BİRİNCİ BÖLÜM_________________________________________________________________________________________ 9 TÜRKİYE’DE MADENCİLİĞİN EKONOMİDEKİ YERİ ________________________________________________ 9 I. ÜLKEMİZİN MADEN POTANSİYELİ __________________________________________________________________________ 9 II. MADENCİLİK SEKTÖRÜNE İLİŞKİN MAKROEKONOMİK GÖSTERGELER______________________________ 11 A. Madencilik Sektörünün GSYH İçerisindeki Payı _______________________________________________________ 11 B. Maden İhracat ve İthalatı ________________________________________________________________________________ 12 C. Madencilik Sektöründe İstihdam _______________________________________________________________________ 13 D. Maden Üretimi ve Verimlilik ____________________________________________________________________________ 22 E. Madencilik Sektöründe Devlet Hakkı Uygulaması _____________________________________________________ 23 III. MADENCİLİK SEKTÖRÜNÜN ANALİZİ VE SEKTÖRE YÖNELİK DEĞERLENDİRME __________________ 25 İKİNCİ BÖLÜM _________________________________________________________________________________________30 MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ _________________________________________30 I. MADEN İŞLETME YÖNTEMLERİ ___________________________________________________________________________ A. Açık İşletme Yöntemi ve Teknolojisi____________________________________________________________________ B. Yeraltı İşletme Yöntemi ve Teknolojisi _________________________________________________________________ II. İŞ KAZALARI ________________________________________________________________________________________________ III. MESLEK HASTALIKLARI__________________________________________________________________________________ A. Meslek Hastalıklarının Özellikleri ve Sınıflandırılması________________________________________________ B. Meslek Hastalıklarında Tanı ve Tedavi İlkeleri ________________________________________________________ IV. İŞ KAZALARI VE MESLEK HASTALIKLARININ MALİYETİ______________________________________________ V. MADENLERDE İŞ KAZALARINI VE MESLEK HASTALIKLARINI DOĞURAN RİSKLER _________________ A. Yerüstü Madenciliğinde İş Güvenliği Riskleri __________________________________________________________ B. Yeraltı Madenciliğinde İş Güvenliği Riskleri ve Alınacak Tedbirler __________________________________ 32 33 33 34 39 41 42 43 48 50 51 1. Kazı İşleri, Göçükler ve Malzeme Düşmeleri ve Tedbirleri _____________________________________________________ 2. Tehlikeli Gazlardan Kaynaklanan Riskler ve Tedbirleri ________________________________________________________ 3. Sağlığa Zararlı ve Patlayıcı Tozlar________________________________________________________________________________ 4. Ocak Yangınları____________________________________________________________________________________________________ 5. Nakliyat ____________________________________________________________________________________________________________ 6. Su Baskınları ve Su Atımı _________________________________________________________________________________________ 7. Enerji ve Mekanizasyon___________________________________________________________________________________________ 8. Malzeme Kullanımından Doğan Riskler _________________________________________________________________________ 9. Ocak İklimi_________________________________________________________________________________________________________ 10. Meslek Hastalıkları ______________________________________________________________________________________________ 51 55 66 66 67 68 68 72 72 72 VI. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ YÖNETİM SİSTEMİ __________________________________________________________ A. İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi Kavramı ______________________________________________________ B. İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemlerinin Faydaları ______________________________________________ C. Risk Yönetim Gereklilikleri ve Risk Yönetim Kültürü _________________________________________________ D. İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Yönetiminin Yapısı________________________________________________________ E. İş Sağlığı ve Güvenliği Standartları _____________________________________________________________________ F. OHSAS 18001 İSG Yönetim Sistemi _____________________________________________________________________ G. Çalışma Mevzuatımızda Risk Değerlendirmesi ________________________________________________________ H. Türkiye’de Maden İşyerlerinde Risk Değerlendirme Çalışmalarının Durumu ______________________ I. İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemini Uygulayan Türkiye’den Bir İşletme Örneği ______________ 76 77 78 78 79 81 82 84 85 87 Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu VII. MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE İŞ KAZASI VE MESLEK HASTALIKLARI İSTATİSTİKLERİ_____________ 91 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM _____________________________________________________________________________________ 101 DÜNYADA MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ UYGULAMALARI _____ 101 I. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İLE İLGİLİ ULUSLARARASI KURULUŞLAR _________________________________ 101 A. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO)_____________________________________________________________________ 101 B. Dünya Sağlık Örgütü (World Health Organization - WHO) __________________________________________ 103 C. Avrupa Birliği____________________________________________________________________________________________ 104 D. Avrupa Madenciler Birliği (EUROMINES) ____________________________________________________________ 106 E. Uluslararası Kimya, Enerji, Maden ve Genel İşçi Sendikaları Federasyonu (ICEM) ________________ 107 II. MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İLE İLGİLİ ÜLKE UYGULAMALARI________ 108 A. ABD Madencilik Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği __________________________________________________ 113 B. Çin Halk Cumhuriyeti Madencilik Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği ______________________________ 124 C. AB Üyesi Ülkelerde İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamaları ____________________________________________ 131 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM _________________________________________________________________________________ 150 TÜRKİYE’DE MADENCİLİK VE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ ALANINDA KURUMSAL YAPI VE UYGULAMALAR______________________________________________________________________________________ 150 I. HUKUKİ DURUM ___________________________________________________________________________________________ 150 A. Uluslararası Mevzuat ___________________________________________________________________________________ 150 1. ILO Sözleşmeleri ve Tavsiye Kararları __________________________________________________________________________ 150 2. 176 sayılı ILO Sözleşmesi________________________________________________________________________________________ 154 3. Yeraltı Kömür Madenlerinde Sağlık ve Güvenliğe İlişkin ILO Uygulama Rehberi ___________________________ 156 4. Avrupa Birliği İş Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatı ________________________________________________________________ 158 B. Madencilikte İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlgili Ulusal Mevzuat ________________________________________ 164 1. 3213 sayılı Maden Kanunu ______________________________________________________________________________________ 164 2. İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlgili Mevzuat ________________________________________________________________________ 170 II. TÜRKİYE’DE MADENCİLİK FAALİYETLERİNE İLİŞKİN KURUMSAL YAPI VE UYGULAMALAR _____ 172 A. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ___________________________________________________________________ 172 1. Maden İşleri Genel Müdürlüğü (MİGEM) _______________________________________________________________________ 172 2. Türkiye Taşkömürü Kurumu (TTK) ____________________________________________________________________________ 194 3. Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü (MTA) ________________________________________________________________ 217 4. Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO)___________________________________________________________________ 219 5. Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ) _______________________________________________________________________________ 219 6. Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü________________________________________________________________________ 220 B. Madencilikle İlgili Diğer Kurum ve Kuruluşlar________________________________________________________ 221 C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı _________________________________________________________________ 222 1. İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü (İSGM) _______________________________________________________________ 225 2. İş Teftiş Kurulu Başkanlığı_______________________________________________________________________________________ 235 3. Bakanlık Bölge Müdürlükleri ____________________________________________________________________________________ 255 4. Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) _________________________________________________________________________________ 261 D. Madencilikte Özel İşletmecilik ve Rödövans Uygulaması ____________________________________________ 264 III. MADEN İŞLETMELERİNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ ALANINDA ÖNLEME VE KURTARMA HİZMETLERİ _ 269 A. İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri Birimleri ___________________________________________________________ 269 B. İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulu __________________________________________________________________________ 270 C. İş Güvenliği Uzmanı _____________________________________________________________________________________ 272 D. Teknik Nezaretçi ________________________________________________________________________________________ 276 E. Daimi Nezaretçilik ______________________________________________________________________________________ 285 F. Teknik Eleman___________________________________________________________________________________________ 287 G. İşyeri Hekimliği _________________________________________________________________________________________ 287 H. Kurtarma (Tahlisiye) Organizasyonu _________________________________________________________________ 291 İ. İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlgili Olarak İşveren ve Çalışanların Yükümlülükleri _____________________ 291 IV. MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE MESLEKİ EĞİTİM ________________________________________________________ 294 A. İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimi __________________________________________________________________________ 296 B. İş Sağlığı ve Güvenliği Kültürü _________________________________________________________________________ 297 C. İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimi Verilen Okullar ________________________________________________________ 298 D. Madencilik Sektörüne Yönelik Eğitim _________________________________________________________________ 300 1. Usta Eğitimi_______________________________________________________________________________________________________ 300 2. Nezaretçi Eğitimi _________________________________________________________________________________________________ 300 3. İşçilere Yönelik Eğitim ___________________________________________________________________________________________ 302 4. Mühendislik Eğitimi______________________________________________________________________________________________ 304 II Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu III BEŞİNCİ BÖLÜM _____________________________________________________________________________________ 308 SON DÖNEMDE YAŞANAN BAZI MADEN KAZALARINA İLİŞKİN TESPİT VE DEĞERLENDİRMELER ______________________________________________________________________________ 308 I. DÜNYADA YAŞANAN BAZI MADEN KAZALARINA İLİŞKİN DEĞERLENDİRMELER___________________ 308 A. Sago Madeninde Meydana Gelen Kaza (ABD)_________________________________________________________ 310 B. Şili’de Meydana Gelen Maden Kazası ve Kurtarma Faaliyetleri _____________________________________ 316 II. ÜLKEMİZDE YAŞANAN BAZI MADEN KAZALARINA İLİŞKİN DEĞERLENDİRMELER _______________ 320 A. Bükköy Madenciliğe Ait Kömür İşletmesinde Meydana Gelen Grizu Patlaması ____________________ 321 B. Şen Madenciliğe Ait Kömür İşletmesinde Meydana Gelen Grizu Patlaması ________________________ 343 C. Türkmer Madenciliğe Ait Kömür İşletmesinde Meydana Gelen Göçük Kazası _____________________ 362 D. TTK Karadon Müessese Müdürlüğünde Meydana Gelen Grizu Patlaması __________________________ 382 III. BÜKKÖY, ŞEN, TÜRKMER VE KARADON İŞLETMELERİNDE MEYDANA GELEN KAZALARIN BENZER NOKTALARINA İLİŞKİN DEĞERLENDİRME____________________________________________________________________ 421 IV. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ BAKIMINDAN YERALTI MADEN OCAKLARINDA BULUNMASI GEREKEN TEMEL ŞARTLAR ________________________________________________________________________________________________ 437 V. PAYDAŞLARIN SEKTÖRLE VE YAŞANAN KAZALARLA İLGİLİ GÖRÜŞ VE ÖNERİLERİ_______________ 440 ALTINCI BÖLÜM _____________________________________________________________________________________ 456 TESPİT VE ÖNERİLER _______________________________________________________________________________ 456 I. MADEN İŞLETMELERİNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ UYGULAMALARINA DAİR TESPİT VE ÖNERİLER _____ 456 II. MADENCİLİK SEKTÖRÜNDEKİ KURUMSAL YAPI VE İŞLEYİŞLE İLGİLİ TESPİT VE ÖNERİLERHata! Yer işareti tanımlanmamış. A. Maden İşleri Genel Müdürlüğünün Yapı ve İşleyişine Yönelik Değerlendirmeler__________________ 461 B. TTK Genel Müdürlüğünün Kuruluş ve İşleyişi İle İlgili Değerlendirmeler __________________________ 462 C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının İlgili Birimlerinin Yapı ve İşleyişine Yönelik Tespit ve Öneriler ___________________________________________________________________________________________________________ 464 III. KONUYA İLİŞKİN DİĞER TESPİT VE ÖNERİLER _______________________________________________________ 465 YEDİNCİ BÖLÜM _____________________________________________________________________________________ 469 SONUÇ_________________________________________________________________________________________________ 469 KAYNAKÇA ___________________________________________________________________________________________ 490 EKLER _________________________________________________________________________________________________ 493 Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu IV TABLOLAR Tablo 1: GSYH İçinde Madencilik Sektörünün Payı (x1.000TL)...............................................................................................11 Tablo 2: Toplam İhracat ve İthalat İçinde Madenciliğin Payı....................................................................................................12 Tablo 3: Madencilik Sektöründe Yer Alan İşyeri Sayıları............................................................................................................15 Tablo 4: Madencilik İşkollarına Göre Sigortalı İşçi Sayısı (2004-2010)...............................................................................15 Tablo 5: 2006 Yılı İtibariyle Sektörel Kayıt Dışı İstihdam (%) .................................................................................................18 Tablo 6: Zonguldak Havzası Ölümlü Kaza İstatistikleri...............................................................................................................21 Tablo 7: Madencilik Sektöründe Devlet Hakkı ................................................................................................................................24 Tablo 8: Kazaların Temel Nedenleri (4M) .........................................................................................................................................39 Tablo 9: CO Yoğunluğunun Zamana Bağlı Olarak İnsan Üzerindeki Fizyolojik Etkileri................................................57 Tablo 10: Yıllar İtibarıyla Türkiye’deki İş Kazası ve Meslek Hastalığı İstatistikleri .......................................................93 Tablo 11: 2003–2009 Madencilik Sektöründe Meydana Gelen İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları.........................93 Tablo 12: Dünya Madencilik Sektöründe Ölümlü İş Kazaları Sayısı (Yüz Binde) ............................................................94 Tablo 13: Dünya Madencilik Sektöründe Yıllar İtibarıyla İş Kazalarına Bağlı Ölüm Sayısı.........................................95 Tablo 14: Türkiye’de Madencilik Sektöründe Faaliyet Kollarına Göre İş Kazası, Sürekli İş Göremezlik ve Ölüm Sayıları (2004-2009)...................................................................................................................................................................................95 Tablo 15: Meslek Hastalıklarının ve İş Kazalarının İşyerindeki Sigortalı Sayılarına Göre Dağılımı (2008) ........96 Tablo 16: Meslek Hastalığı Oranları /100.000 ................................................................................................................................97 Tablo 17: Sürekli iş göremezlik ve ölüm sebebi olarak iş kazaları ve meslek hastalıkları ..........................................98 Tablo 18: ABD’de 1970 -2010 Yılları Arası Beş ve Daha Fazla Ölümlü Kömür Madeni Kazaları........................... 115 Tablo 19: ABD Tüm Madenlere İlişkin Veriler.............................................................................................................................. 119 Tablo 20: ABD Kömür Madenlerine İlişkin Veriler..................................................................................................................... 119 Tablo 21: ABD Kömür Dışındaki Madenlerin Üretimi İlgili Veriler..................................................................................... 120 Tablo 22: Çin Halk Cumhuriyeti 2005 yılı Kömür Ocaklarının Mülkiyet Durumları ................................................... 127 Tablo 23: Çin Kömür Madenciliğindeki Bazı Kazalar (2005-2009) .................................................................................... 130 Tablo 24: Çin Halk Cumhuriyetinde kömür madenlerindeki kaza ve ölümler............................................................... 130 Tablo 25: İngiltere’de İşyerinde Yaralanma ve Meslek Hastalıkları Karşılaştırması .................................................. 133 Tablo 26: Türkiye'nin Onayladığı ILO Sözleşmeleri................................................................................................................... 151 Tablo 27: AB’nin İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Konsey Direktifleri ve Ulusal Mevzuat........................................ 160 Tablo 28: MİGEM Personelinin Meslekler İtibarıyla Dağılımı ............................................................................................... 175 Tablo 29: MİGEM Tarafından Son Beş Yılda Gerçekleştirilen Denetimler ....................................................................... 179 Tablo 30: Son 3 Yılda İncelenen Projelerin Sayısı....................................................................................................................... 182 Tablo 31: Ocak Denetim Sürecinde Süreler ................................................................................................................................... 188 Tablo 32: Mahallinde Denetim Raporu Tarihleri......................................................................................................................... 189 Tablo 33: Mahallinde Tetkik Raporu ve Genel Müdürlük Onayı Tarihleri....................................................................... 190 Tablo 34: Son On Yıllık Taşkömürü Üretim Miktarları ............................................................................................................. 197 Tablo 35: TTK Üretim, İthalat ve Tüketim Verileri..................................................................................................................... 197 Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu V Tablo 36: Yıllar İtibariyle Kurumun İşçi Sayıları ......................................................................................................................... 198 Tablo 37: TTK’da Müesseselere Göre Personel Dağılımı ......................................................................................................... 198 Tablo 38: TTK İşçi Sayıları İle Üretim Miktarları......................................................................................................................... 200 Tablo 39: TTK’da Ton Başına Üretim Maliyeti İle Satış Tutarları ........................................................................................ 200 Tablo 40: Satılabilir İşçilik Randımanları ....................................................................................................................................... 201 Tablo 41: TTK Mali Durum Tablosu (1000 TL)............................................................................................................................ 201 Tablo 42: TTK Yatırım Tutarları (1000 TL) ................................................................................................................................... 202 Tablo 43: TTK üretim değerleri........................................................................................................................................................... 203 Tablo 44: TTK ve Özel İşletmelerde (Rödövanslı İşletmelerde) Üretilen Milyon Ton Taşkömürü Başına Düşen Ölüm Sayısı ................................................................................................................................................................................................... 204 Tablo 45: Zonguldak Havzasında Rödövanslı ve Kaçak Ocaklarda Meydana Gelen Ölümlü İş Kazaları............. 205 Tablo 46: TTK’da İş Kazalarının Sebep ve Sonuçları İle Sayıları .......................................................................................... 210 Tablo 47: TTK Tarafından Yapılmış Bir Nakliyat Kazası Analizinin Sonuçları............................................................... 211 Tablo 48: TTK Tarafından Yapılan Ödemeler ............................................................................................................................... 212 Tablo 49: TTK İşyeri Hekimliğince Yapılan Pnömokonyoz İhbarları................................................................................. 215 Tablo 50: TTK Alevsızdırmazlık Test İstasyonunca Yapılan Muayene İşleri .................................................................. 216 Tablo 51: İş Sağlığı ve Güvenliği Alanında Çalışan Personelin Branşlarına Göre Dağılımı*..................................... 226 Tablo 52: Ölçüm ve Analiz Faaliyetleri............................................................................................................................................. 229 Tablo 53: İş Teftiş Kurulu Başkanlığınca 2006-2009 yıllarında Gerçekleştirilen Denetimler................................ 240 Tablo 54: Yıllara Göre Müfettiş Sayıları........................................................................................................................................... 241 Tablo 55: İş Teftiş Grup Başkanlıklarının Sorumlu Olduğu İller ve Personel Sayısı.................................................... 242 Tablo 56: Grup Başkanlıklarındaki (Teknik) İş Müfettişlerinin Teftiş Bölgelerine göre Dağılımı ........................ 243 Tablo 57: Teknik İş Müfettişlerinin Branşlarına Göre Dağılımı............................................................................................ 245 Tablo 58: 2007–2009 Yılları Teftiş Sonuçları ............................................................................................................................... 251 Tablo 59: Bölge Müdürlükleri Kadro Dağılımı.............................................................................................................................. 256 Tablo 60: Görevin Yapılış Usullerine göre Dağılımı ................................................................................................................... 257 Tablo 61: Madencilik Sektöründe 50’den Fazla İşçi Çalıştıran İşyeri ve Toplam Sigortalı Sayıları...................... 275 Tablo 62: Bazı Teknik Nezaretçilerin Görev Üstlendikleri Sahaların Bulundukları İller .......................................... 281 Tablo 63: Maden Teknolojisi Yüksek Okulu Bulunan Üniversiteler (2010).................................................................... 301 Tablo 64: Maden Mühendisliği Bölümleri Bulunan Üniversiteler (2010)........................................................................ 305 Tablo 65: Dünyadaki Büyük Maden Kazaları ................................................................................................................................ 308 Tablo 66: Türkiye’de Son 30 Yılda Vuku Bulan Beş ve Daha Fazla Ölümlü Kömür Madeni Kazaları................... 320 Tablo 67: Bükköy Madencilik A.Ş.'de Meydana Gelen İş Kazası İstatistikleri................................................................. 322 Tablo 68: Son 5 Yılda Yapılan Teftiş ve Kaza İncelemeleri...................................................................................................... 330 Tablo 69: Şen Madencilik A.Ş. Kömür İşletmesinde Meydana Gelen İş Kazası İstatistikleri .................................... 344 Tablo 70: Maden Ocağında Son Genel Teftişten İtibaren Yapılan Teftişler ve Kaza İncelemeleri......................... 349 Tablo 71: Grizu Patlamalarına İlişkin Bilgiler............................................................................................................................... 350 Tablo 72: Türkmer Madencilik Ltd. Şti'nde Meydana Gelen İş Kazası İstatistikleri .................................................... 362 Tablo 73: Maden Ocağında 2007 Tarihli Son Genel Teftişten İtibaren Yapılan Teftişler ve Kaza İncelemeleri ............................................................................................................................................................................................................................ 365 Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu VI Tablo 74: Yapı Tek. AŞ.'nde Meydana Gelen İş Kazası İstatistikleri.................................................................................... 385 Tablo 75: -540 Katında İş Kazasına Uğrayanlara Ait Bilgiler................................................................................................. 391 Tablo 76: Denetimlere Ait Bilgiler ..................................................................................................................................................... 397 Tablo 77: 2005-2009 yıllarında Karadon TİM’de yapılan iş kazası incelemeleri ......................................................... 399 Tablo 78: Karadon İşletmesi İSG Birimindeki Personel Dağılımı......................................................................................... 407 Tablo 79: Mahallinde Denetim Rapor ve Onay Tarihleri .......................................Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu VII ŞEKİLLER Şekil 1: Yeraltı Maden Ocağı Kesiti........................................................................................................................................................32 Şekil 2: Kaza Nedenlerinin Analizi ........................................................................................................................................................36 Şekil 3: Malzeme Düşmesi ve Göçük Nedeniyle Oluşan Kazalar..............................................................................................52 Şekil 4: Mekanize Ayak Yöntemiyle Üretim ......................................................................................................................................54 Şekil 5: Metan Drenajı Uygulaması .......................................................................................................................................................63 Şekil 6: Yatay Sondaj Delikleriyle Drenaj Yöntemi ........................................................................................................................64 Şekil 7: Tavan ve Tabana Açılan Çapraz Deliklerle Drenaj.........................................................................................................64 Şekil 8: Risk Yönetim Sistemi ..................................................................................................................................................................80 Şekil 9: Dünya Sağlık Örgütü Verilerine Göre Tespit Edilen Meslek Hastalığı Sayıları (2003-2007) .....................97 Şekil 10: Dünyada İş Kazaları İle İlgili Sektörel Veriler ............................................................................................................ 109 Şekil 11: ABD Kömür Üretim, Tüketim ve Kömür Endüstrisindeki İstihdam Değerleri (1900-2006)................ 113 Şekil 12: 1900-2008 ABD Kömür Madenciliği Kazalarındaki Ölüm Sayıları................................................................... 121 Şekil 13: 1900-2008 ABD Kömür Madenciliğinde Çalışan İşçiler İçindeki Ölüm Oranları (Binde) ...................... 121 Şekil 14: 1973-2008 ABD’de Kömür Madenciliğindeki Kazalardan Kaynaklanan Ölümler Ve Aynı Dönemdeki Kömür Üretim Miktarları (1000 ton)................................................................................................................................................ 122 Şekil 15: 1978-2007 yılları ABD’de Kömür Madenciliği Sırasında Yeraltı Ve Açık Ocaklardaki Kazalardan Kaynaklanan Ölümler .............................................................................................................................................................................. 123 Şekil 16: ABD’de 1978-2007 Yılları Arası Kömür Madenciliği Kazalarındaki Ölümlerin Üretim Miktarına Oranı (kişi/milyon ton)........................................................................................................................................................................................ 123 Şekil 17: Çin Halk Cumhuriyeti 1949-2006 Yılları Arası Taşkömürü Üretim Ve Tüketim Miktarları ................. 125 Şekil 18: Çin’de 1949-2006 Yılları Kömür Madenciliği Kazalarına İlişkin Veriler........................................................ 126 Şekil 19: Çin’de 1990-2006 yılları Kömür Ocaklarının Bulunduğu Yere Göre Kazalar .............................................. 127 Şekil 20: Çin’de 1990-2006 Yıllarında Ölen Kömür İşçisinin Bir Milyon Ton Kömür Üretimine Oranı.............. 128 Şekil 21: İngiltere 1880-2006 Yılları Arası Kömür Üretim ve Tüketimi ........................................................................... 131 Şekil 22: İngiltere’deki İşyeri Kaynaklı Ölümler (Eğitim, Sağlık ve Kamu Yönetimi Hariç) ..................................... 133 Şekil 23: İngiltere 2006-2008 Yılları Kömür Madenciliği Kaza Ve Hastalıklar .............................................................. 134 Şekil 24: İngiltere 1996-2008 yılları Kömür Ve Asbestten Kaynaklı Pnömokonyoz Hastalığı ............................... 134 Şekil 25: Maden İşleri Genel Müdürlüğü Teşkilat Şeması........................................................................................................ 174 Şekil 26: Genel Müdürlük İş Güvenliği Teşkilat Şeması............................................................................................................ 207 Şekil 27: Müesseseler İş Güvenliği Teşkilatı .................................................................................................................................. 208 Şekil 28: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Teşkilat Şeması .......................................................................................... 225 Şekil 29: Sago Madeni Krokisi .............................................................................................................................................................. 311 Şekil 30: Şili’de Yürütülen Kurtarma Çalışmaları........................................................................................................................ 318 Şekil 31: Bükköy Madencilik Kaza Krokisi ..................................................................................................................................... 339 Şekil 32: Delik Dizaynı Örnek Uygulama......................................................................................................................................... 356 Şekil 33: Maden Ocağının Olay Yeri Görünümü ........................................................................................................................... 375 Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu VIII Şekil 34: -540 Katı Tali Havalandırma Ekipmanlarının Yerleşim Şekli ............................................................................. 388 Şekil 35:-540 Katı Tali Havalandırma Ekipmanlarının Olması Gereken Yerleşim Şekli ............................................ 390 Şekil 36: -540 Katında Patlama Öncesi Sensörden Ölçülen Gaz Değerleri....................................................................... 401 Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu IX RESİMLER Resim 1: Çelik Malzeme Kullanılarak Yapılan Tahkimat.............................................................................................................54 Resim 2: Basınçlı Hava Teneffüs İstasyonu.......................................................................................................................................61 Resim 3: ABD’de Maden İşçisi Kadın ve Çocuklar (1936) ....................................................................................................... 114 Resim 4: Havalandırma Kapısından Sorumlu Çocuk Kömür İşçileri, Pensilvanya 1911 ........................................... 114 Resim 5: Xinxing Kömür Ocağında Meydana Gelen Grizu Patlaması Sonrası Kurtarma Görüntüleri.................. 126 Resim 6: Madencilerin Hayatta Olduklarını Gösteren Bilgi Notu......................................................................................... 317 Resim 7: Şili’de Yürütülen Kurtarma Çalışmaları........................................................................................................................ 319 Resim 8: Bükköy Maden Ocağında Üretim(Ayak) Ortamı – Patlamadan sonra............................................................. 324 Resim 9: Ocaktaki Elektrik Tesisatı ................................................................................................................................................... 326 Resim 10: Patlamanın olduğu ayak (üretim alanı) ..................................................................................................................... 333 Resim 11: Kullanılan Gaz İzleme Sistemi Odası ........................................................................................................................... 346 Resim 12: Gaz Algılama Sensörleri .................................................................................................................................................... 347 Resim 13: Ex-Proof (Grizu Emniyetli) Özellikte Elektrikli Ekipmanlar............................................................................. 348 Resim 14: Bir kömür damarına, taban yolundan delinen delikler vasıtasıyla drenaj................................................. 356 Resim 15: Ocakta Havalandırma İçin de Kullanılan Kazıcı Aletin Basınçlı Hava Hortumu ...................................... 364 Resim 16: Kazıcı Aletin (Martopikör) Çalıştırılması ve Ocak İçinin Havalandırılması İçin Kullanılan Basınçlı Hava Tankı ve Hava Göndermeyi Sağlayan Bağlantı Borusu ................................................................................................. 364 Resim 17: Ocağın +704 Kodu Ana Lağımında Kırık Ağaç Bağlar.......................................................................................... 365 Resim 18: Baca, Başyukarı, Taban, Lağım vb. Yerlerde Kullanılan Metanometre (Vak Vak)................................... 419 Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu KISALTMALAR AB ABD ABET ARGE AŞ ATEX BM BOREN BOTAŞ CE ÇASGEM ÇATES ÇED ÇSGB DPT DTÖ EN EPDK ETKB EÜAŞ GLİ GSM GSYH HP HSE ICLS ILO İPC ISO İSG İSGGM İSGÜM İŞKUR İTK KDV KHK KİT KOBİ KSO KŞO MİGEM MSHA MTA Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri Mühendislik ve Teknoloji Akreditasyon Kurulu (Accreditation Board for Engineering and Technology) Araştırma Geliştirme Anonim Şirket Patlayıcı Ortam (Atmospheres Explosibe) Birleşmiş Milletler Ulusal Bor Araştırma Enstitüsü Boru Hatları ile Petrol Taşıma Anonim Şirketi Avrupa Birliği Uygunluk Belgesi (Certificate of European Union) Çalışma ve Sosyal Güvenlik Eğitim ve Araştırma Merkezi Çatalağzı Termik Santrali Çevresel Etki Değerlendirmesi Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Devlet Planlama Teşkilatı Dünya Ticaret Örgütü Avrupa Birliği Standartları Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Elektrik Üretim Anonim Şirketi Garp Linyitleri İşletmesi Müessesesi Gayrisıhhi Müessese Gayrisafi Yurt İçi Hasıla Beygir gücü İngiltere Sağlık ve Güvenlik Kurumu (Health and Safety Executive) Uluslararası Çalışma İstatistikçileri Konferansı (International Conference of Labour Statisticians) Uluslararası Çalışma Teşkilatı (International Labor Organization) İdari Para Cezası Uluslar arası Standartlar Örgütü (International Organization for Standardization) İş Sağlığı ve Güvenliği İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü İş Sağlığı ve Güvenliği Merkezi Türkiye İş Kurumu İş Teftiş Kurulu Katma Değer Vergisi Kanun Hükmünde Kararname Kamu İktisadi Teşebbüsü Küçük ve Orta Boy (Ölçekli) İşletme Kaza Sıklık Oranı Kaza Şiddet Oranı Maden İşleri Genel Müdürlüğü Madenlerde Sağlık ve Güvenlik İdaresi (Mine Safety and Health Administration) Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü X Devlet Denetleme Kurulu MÜDEK NACE ODTÜ OECD ÖTV RG SGK SLİ TKİ TSE TTK TÜBİTAK TÜİK UEA YMGV YÖK Araştırma ve İnceleme Raporu Mühendislik Eğitim Programları Değerlendirme ve Akreditasyon Derneği Avrupa Topluğundaki Ekonomik Faaliyetlerin İstatistiki Sınıflandırması (Nomenclature des Activites Economiques) Orta Doğu Teknik Üniversitesi Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü Özel Tüketim Vergisi Resmî Gazete Sosyal Güvenlik Kurumu Seyitömer Linyitleri İşletmesi Müessesesi Türkiye Kömür İşletmeleri Türk Standartları Enstitüsü Türkiye Taşkömürü Kurumu Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu Türkiye İstatistik Kurumu Uluslararası Enerji Ajansı Yurt Madenciliğini Geliştirme Vakfı Yükseköğretim Kurulu XI Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu XII MADENCİLİK TERİMLERİ Acil Teneffüs İstasyonları: Yeraltı maden ocaklarında basınçlı hava hattı boyunca belirli noktalarda kurulan işçilerin mahzur kalma durumunda teneffüs edebilecekleri hayat kurtarma araçları. Ağaç Tahkimat: Ahşap birimlerle kurulan tahkimat düzeninin bütünü. Akrosaj: Dik ve meyilli kuyuların dip ve başları ile ara katlardaki manevra yerleri ve bunlarla ilgili diğer yerlerin tamamı. Alevsızdırmaz Cihaz: Patlayıcı gaz ortamında çalışmak üzere ALSz standart isteklerine göre dizayn edilip teste tabi tutulmuş, sertifika ve imal lisansı verilmiş cihaz. Patlayıcı gaz ortamında çalışabilen bu tür cihaz veya tesisat (Ex) Explosion Proof, (ALSz) alevsızdırmaz cihaz veya tesisat diye isimlendirilir. Bir cihazın alevsızdırmaz olabilmesi için konusu ile ilgili özel standart, yönetmelik ve şartnamelerle belirlenen koruma tiplerinden biri veya daha fazlasının bütün özelliklerini dizayn ve yapısında sağlaması ve bunların testler neticesinde de sağlandığının yetkili otoritelerce onaylanması lazımdır. Alevsızdırmazlık (ALSz): Devamlı veya zaman zaman ark ve kıvılcım çıkararak çalışan cihazların, bilhassa elektrik motorlarının patlayıcı toz, buhar, gaz bulunan işyerlerinde yani patlayıcı ortamlarda, kullanılabilmelerini sağlayan özellikleri. Bu tür cihazların patlayıcı ortamlarda kullanılmaları için yapılışlarında ve kullanılışlarında özel tedbirler alınması gerekmekte ve bu konu genel olarak “Alevsızdırmazlık” kapsamı içinde tanımlanmaktadır. Alevsızdırmazlık Test İstasyonu: Alevsızdırmazlık konularını inceleyen, testlerini yapan, bu testlerden elde edilen neticeleri değerlendirip ilgililere aktaran, sertifika ve imal lisans şartlarını takip ve kontrol eden kuruluş. Ana Galeri: İhraç kuyusuna irtibatlı ve işletmecilik açısından önemli olan damar istikametinde sürülen ana ulaşım (nakliyat) ve havalandırma yolu. Ani Gaz Boşalması: Yeraltı çalışmaları sırasında; jeolojik yapıdan dolayı basınç altında bulunan metan, CO2 vb. gazların çalışılan yere ani olarak püskürmesi suretiyle serbestleşmeleri ve dolayısı ile kömür ve diğer katmanların açılmış boşluğa yayılmaları. Antigrizu Cihaz : Alevsızdırmaz cihaz. Antigrizu Devre Kesici: Grizulu ocaklarda kullanılan elektrik motorlarını, kısa devre, aşırı yükleme, faz kesilmesi ve toprak kaçaklarına karşı koruyan düzen. Arın: Galeri ilerlemelerinde cevher, kömür veya taşta üretim ve ilerleme çalışmalarının yöneldiği dikey yüzey parçası. Ateşleme: Kazı yapma veya gevşetme amaçları ile patlayıcı madde doldurulmuş, sıkılanmış lağım delikleri içerisine yerleştirilmiş kapsülün ve dolayısı ile patlayıcı maddenin patlatılması için yapılan işlem. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu XIII Ateşçi: Kayaçları ve madenleri kolay kazılabilir hale getirmek için delinen deliklerin, patlayıcı madde ile doldurulması ve ateşlenmesi işlerini yapabilen eğitilmiş, ehliyetli kişi. Atım: Ateşleme işlemi sonunda serbestleşen maden veya örtü tabakası kitlesi. Ayak: Yeraltı işletmelerinde, maden içerisinde iki galeri arasında cephe halinde maden üretimi yapılan yer. Baca: Kömür ocaklarında kömürün kazılarak çıkarıldığı yer veya cevher içinde açılan boşluk veya kara tumba metodu ile çalışılan panolarda sürülen kılavuz ve başyukarılar. Bağ: Normal olarak iki yan direk ve yatay direkten ibaret ağaç veya madeni tahkimat ünitesi. Baraj: Yeraltı işletmelerinde yangın, su, zararlı gazlar veya infilakın başka damar panolara yayılmasını, galerilerden hava, gaz ve su geçirmesini önlemek için yapılan sızdırmaz engel. Barajların yapımında kum torbaları, kil, yapı malzemeleri vb. maddeler kullanılır. Başyukarı: Yan taşta veya damar içerisinde aşağıdan yukarı doğru sürülen meyilli yol. Cebri Havalandırma: Tali havalandırma. Çelik Tahkimat: Çelikten yapılmış birimlerle kurulan tahkimat düzeninin tümü. Çıkış Havası: Ocakta kullanılıp nefeslikten dışarı atılan kirli hava. Debi: Gaz veya sıvıların, aktığı yerin muayyen bir kesitinden, birim zamanda geçen miktarı. Degaj: Ani gaz boşalması. Dekapaj :Açık işletme projesine göre maden yatağının üzerindeki örtü tabakasının gevşetilmesi, kazılması, yüklenmesi, taşınması, toprak harmanına dökülmesi, serilmesi, harman sahasının düzeltilmesi, toprak harmanı ve kademe yollarının yapımı ve bakımı gibi muhtelif ameliyeleri kapsayan işlemlerin tümü. Desandre: Maden ocaklarında aşağıdan yukarıya cevher veya kömür nakli yapmak amacı ile aşağıya doğru meyilli olarak yan taş, cevher veya kömür içinde sürülen galeri. Devlet Hakkı: Yürürlükteki Maden Kanunu’na göre, maden sahasından çıkarılacak madenin ocak başı satış tutarından ödenmesi zaruri olan meblağ. Doğal Havalandırma: Ocakta, hava yoğunluğu farkından oluşan, doğal hava ile yapılan havalandırma, tabii havalandırma. Domuzdamı: Travers parçaları, özel hazırlanmış direkler veya bunların arasında profil demirleri de kullanılarak dikdörtgen veya kare prizma şeklinde tavanı tutan sağlayan özel tahkimat birimi. Fay: Tektonik olaylar sonunda tabakaların kırılması veya kesilmesi sonucu meydana gelen kayma düzlemleri. Fırça: Tahkimat bağlarının birlikte çalışmalarını sağlamak ve bağ aralıklarını eşit mesafelerde tutmak için, bağlar arasına vurulan ince direk parçaları. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu XIV Formasyon: Kayaç sınıflamasının temel birimi olan ve haritaya geçirilebilen ve derine doğru izlenebilen alt ve üstten sınırlı homojen kayaç oluşumu. Galeri: Yeraltında açılan geçit yolu. Galeri Tahkimatı: Galeriyi çalışılabilir duruma sokmak ve açık tutmak için ağaç, demir ve beton kullanarak yapılan bağ. Gaz Drenajı: Çevredeki formasyonlarda bulunan metan gazının, ocak havasına karışmadan önce emilmesini sağlamak amacıyla yapılan işlem. Gaz İntişarı: Kömür veya yan kayaçtan gelen ve uzun bir süre devam eden gaz çıkışı, gaz boşalması. Göçük: Yeraltı imalatında tahkimatın yetersizliği veya eskiyip dayanıklılığını kaybetmesi sonucu tavanın göçmesi hali. Görünür Rezerv: Ocak içinde yapılan galeri, desandre, yarma vb. çalışmaları ile devamlılık arz eden yataklarda üç yanı açılmış bulunan maden kesimlerini belirleyen rezerv kavramı. Görünür rezerv kısmında istihsal için gerekli olan bilgilerin tespit edilmiş olması istenir. Görünür rezerv işletmelerde; “çıkarılmaya hazır” ve “çıkarılmaya hazır değil” (belirli) diye iki ayrı rakamla ifade edilir. Uygulamada, görünür rezervin hata sınırı, çok iyi bilinen yataklarda ± %5, genellikle ± %20 olarak kabul edilir. Götürü İş Anlaşması: İşveren ile işçi arasında yapılan iş anlaşması. Arkadaşlık grubu ve tek adam türlerinde olabilir. Bu anlaşmada yapılan iş miktarı, duruma göre; malzeme kullanımı, vagon adedi, uzunluk (cm, m), yüzey (m2), hacim (m3) ve zaman ölçülerine göre tespit edildiği gibi, vagon adedi ve karışık biçimde ölçü birimleri ile de tespit edilir. Grizu: Metan gazının hava ile belirli bir oranda karışımından oluşan patlayıcı ve yanıcı (ocak gazı) gaz. Have: Klasik usulde bir üretim vardiyasında yapılması gereken (asgari) ilerleme mesafesi. Mekanize ayaklarda have 1.25 m’dir. İlerleme: Galeri sürülmesinde her bir ateşleme sonunda elde edilen ilerleme miktarı, Sondajda delme işlemi. İnset: Kuyunun dibinden veya herhangi bir yerinden yapılan lağım girişi. Kaçamak Yolu :Grizu, yangın vb. tehlike hallerinde, insanları taze hava akımının bulunduğu yere ulaştıran yol. Kademe: Açık ocaklarda iş makinelerinin teknik özellikleri ile arazinin fiziksel ve jeolojik yapısına bağlı olarak belirlenen yükseklikte yatay dilimler. (Basamak) Kama: Ağaç veya madeni bağların arkasını pekiştirmek ve tahkimatın normal çalışmasını sağlamak için kullanılan, testere ile ortasından (ekseninden) kesilmiş ince maden direğinin bir tarafı. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu XV Karbonmonoksit (CO): Karbonlu maddelerin yüksek ısıda ve oksijen azlığı olan yerlerde veya bunların yavaş yanması dolayısıyla teşekkül eden yanıcı ve özellikle zehirleyici, kâfi derecede oksijen alabildiği takdirde CO2 haline geçen gaz. Karot: Yeraltında bulunan formasyonlar hakkında bilgi edinmek üzere geliştirilen özel delici uçlar yardımıyla sondaj yapılırken; doğal formasyondan kesilerek alınan silindirik numune. Kat: Maden ocaklarında üretim yapmaya esas teşkil edecek şekilde belirlenen ana üretim seviyeleri. Kat Ağzı: Galerilerin kuyu ile birleştiği yani insan, malzeme, cevher veya kömür naklinde yatay nakliyat sistemi ile dikey nakliyat sisteminin kesiştiği yer. Kavlak: Maden ocaklarında atımdan sonra meydana gelen çatlaklar veya diğer yerlerde herhangi bir nedenle oluşan kılcal çatlakların zamanla büyümesi suretiyle ana kayaçtan ayrılıp askıda kalan ve tehlike yaratan, tıklatıldığında kof ses çıkaran taş veya cevher parçaları veya blokları. Kesene: Götürü usul iş anlaşması. Yapılan iş miktarınca (maden ocaklarında belli bir metre ilerleme, kaç vagon üretim yapıldığı vb.) ödeme yapılan iş sözleşmesi. Kesonlama: Sulu veya yumuşak zeminlerde sürdürülen yapı çalışmalarında veya temel atmakta kullanılan kasa. Kesonlar genel olarak metal veya betonarme olarak prizma yada silindir şeklinde, uzunlukları ise kullanılacakları yerin şartlarına göre hazırlanır. Kızışma: Kömür madenlerinde, panolarda yapılan yetersiz havalandırma veya stoklardaki kömürlerde kömürün veya kömür içinde bulunan piritin yavaş yanması sonucu meydana gelen ısının dağılmaması sonucu kömür ısısının yükselmesi. Kömürün kızışmasının artması sonucu yavaş yanma açık alevli yanmaya dönüşebilir. Buna spontane (kendiliğinden tutuşma) yangın denir. Konveyör: Yatay veya az meyilli yerlerde çalışan, ya malzemenin döküldüğü zeminin hareket etmesi (band) suretiyle veya oluk üzerinde bulunan zincirin çekilmesiyle taşıma yapan düzen. Kömür Tozu İnfilakı: Havada süspansiyon halinde bulunan (1 m³’te 40–2.000 gr) kömür tozunun infilak etmesi olayı. Genellikle grizu infilakından sonra meydana gelen ikinci patlama, grizu infilakının etkisi ile çevrede bulunan kömür tozlarının havaya karışması sonucu, kömür tozu infilakından ileri gelir. Kuyu: Yeraltı işyerlerine ulaşmak amacıyla açılmış ve kesit boyutları derinliğine oranla sınırlı, düşey ve düşeye yakın bağlantı yolu. Lağım: Taş içinde sürülen galeri; Patlayıcı madde doldurmak için delinen delik. Lavvar: Kömür madenciliğinde kömürü yıkama (hazırlama ve zenginleştirme) tesisi. Martopikör : Basınçlı hava ile çalışan kazı veya taş sökme makinesi. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu XVI Mostra: Yeryüzünde bir madenin açığa çıkmış ve çıplak göz ile görülen kısmı, yani maden yatağının yüzeyi ile yeryüzünün ara kesiti. Muhtemel Rezerv: İki boyutu ile belirlenmiş olan ve devamlılığı konusunda görünür rezerve nazaran daha büyük risk taşıyan maden kütlesini belirleyen bir kavram olup, prospeksiyon çalışmaları, jeolojik ve jeofizik etütleri tamamlanan, madenin muhtemel bulunduğunu gösteren rezerv sınıfı. Pratikte muhtemel rezervin hata sınırı genellikle ± 20-40 olarak kabul edilir. Nefeslik: Havalandırma bacası ve kaçamak yolu. Bir kapalı işletmede ocak içindeki havanın ocaktan çıkışını veya aspiratörle emilmesini sağlayan kuyu, galeri, vb. ile hava çıkış veya dönüş yolu. Pano: Yeraltı işletmesi uygulanan bir damarda mostra ve muayyen bir kat veya iki kat arasında kalan işletmeye alınmış damar kısmı. Pnömatik: Hava basıncı ile çalışan makineler. Rekup: Bir galeri boyutlarını haiz, fakat genellikle daha kısa olup, tabakalaşmaya dik olarak sürülen bağlantı yolu. Rekültivasyon : Madencilik faaliyeti yapılan alanın madencilik sonrası kullanımı için hazırlanmasına yönelik işlemler. (Islah çalışmaları) Rezerv: Bir maden yatağından ya da havzasında henüz işletilmemiş maden miktarının kısa vadede ekonomik olan ve belirlilik gösteren kısmı. Rödövans: Gerçek veya tüzel bir kişiliğe lisans sözleşmesiyle devredilen telif hakkı için, hak sahibine yapılan ödeme. Satılabilir Maden: Maden ocağından çıkarılan tüvanan madenden ekonomik bakımdan değerlendirilemeyen maddeler ayrıldıktan sonra geri kalan kısım. Seri Havalandırma: Kapalı ocaklarda birden fazla çalışma yerinin ardı ardına, aynı hava akımı ile havalandırılması. Sıkılama: Patlayıcı madde şarjı yapılan lağım deliğinin, patlayıcı maddeden arta kalan kısmının kil, çamur, kum, sıvı vb. maddelerle tıkanması işi. Sosyal İş Müfettişi: Bireysel ve toplu iş ilişkileri ilgili mevzuat hükümleri alanında denetim yapan sosyal bilimler mezunu iş müfettişidir. Şist: Killi bir kayacın kalın örtü tabakaları altında mekanik etkilerle sertleşmesi (şistleşmesi) ile meydana gelen kayaç. Siyah renkli şistlerin içinde bir miktar kömür vardır. Taban: Maden ocağı içerisinde açılan boşlukların altındaki yatay veya eğimli düzlem. (galeri tabanı); Tabaka halindeki maden yatakları düşünüldüğünde madenin alt sınırını teşkil eden yüzey (damar tabanı). Taban-Tavan Galerileri: Maden yataklarında işletme metodunu uygulamak, üretim yerinde ulaşım, havalandırma ve nakliyatı sağlamak için damar istikametinde damar tabanını (tavanını) takip ederek sürülen galeriler. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu XVII Tahkimat: Maden ocağını teşkil eden galeri, kuyu ve üretim yerlerini mal ve can emniyeti bakımından çalışılabilir durumda tutmak için yerine göre ağaç, demir ve beton kullanılarak yapılan takviye. Tali Havalandırma: Kapalı işletmede ana havalandırma şebekesi dışında kalan yani normal havalandırmanın ulaşamadığı galeri, kuyu, lağım vb. yerlerin ana havalandırma ile irtibatlı olarak temiz hava tarafına kurulan ek havalandırma düzenleri ile havalandırılması; İkincil havalandırma. Bu tür havalandırmada tali vantilatör (ikincil vantilatör) kullanılır. Tamburlu Kesici: Ayak zincirli konveyör üzerinde hareket ederek üzerinde kesici dişleri bulunan tek veya çift tamburun döndürülmesi suretiyle madeni kesip zincirli konveyörün üzerine aktaran mekanizasyon aracı. Tali Pervane: Ocaklarda ana havalandırma vantilatörüyle sağlanan hava akımı ile havalandırılması yapılamayan çalışma yerlerinin havalandırılması için kullanılan ikinci derece vantilatör. Teknik İş Müfettişi: İş sağlığı ve güvenliği alanında denetim yapan mühendislik veya tıp fakültesi mezunu iş müfettişidir. Ters Iskarpa: Açık ocaklarda kazı ya da patlatmalar ile kademe yüzeylerinin oyulması. Tektonizma: Yerkabuğunun yapısı ile bu yapının oluşumunu sağlayan hareketlerin öğretimi, aynı zamanda bütün bu hareketlerin yarattığı görüntünün müşterek adı. Tertip: Vardiya başlarında ve sonlarında yapılacak işleri belirlemek ve yapılan işler hakkında bilgi alışverişinde bulunmak için yapılan düzenleme çalışmaları. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 1 ÇALIŞMAYA İLİŞKİN BİLGİLER I. ÇALIŞMANIN KONUSU VE DAYANAĞI Çalışmanın konusunu; kamuoyunu derinden etkileyen ölümlere ve yaralanmalara neden olan maden kazalarının önlenebilmesi için gerekli olan düzenleme, araştırma ve gelişme programları ihtiyaçlarının belirlenebilmesi ve ilgili bakanlıkların, madencilik kurum ve kuruluşlarının, üniversitelerin, sendikaların ve madencilik sektörünün bilgi ve birikimi ile uygulamalarının değerlendirilmesini teminen, Türkiye’de madencilik sektöründe yürütülen faaliyetlerin iş sağlığı ve güvenliği açısından araştırılması, incelenmesi ve değerlendirilmesi oluşturmaktadır. İşbu araştırma ve inceleme Cumhurbaşkanlığı Yüce Katının talimatlarına istinaden Devlet Denetleme Kurulunun 18.05.2010 tarih ve 421 sayılı kararı çerçevesinde gerçekleştirilmiştir. II. ÇALIŞMANIN KAPSAM VE YÖNTEMİ Araştırma ve incelemenin kapsamını esas itibariyle madencilik sektörü ile iş sağlığı ve güvenliği uygulamalarının mevcut durumu, sorunları, maden işletmelerinde meydana gelen ölümlü iş kazalarının temel nedenleri ve alınması gerekli tedbirler ile sektöre yönelik düzenlemeler oluşturmaktadır. Araştırma ve inceleme sürecinde; - Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel Müdürlüğü ile Kozlu ve Karadon Taşkömürü İşletmesi Müessese Müdürlüklerinde incelemelerde bulunulmuş, - Tavşanlı, Dursunbey ve Mustafakemalpaşa ilçelerinde son bir sene içerisinde kazaların yaşandığı ocaklarda incelemeler yapılmış, şirket yetkilileri ve başta mülki idare amirleri olmak üzere ilgili kurum yetkilileri ile görüşülmüş, - Kamu kurumlarının madencilik sektörü ve iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili görev ve yetkileri kapsamında; Maden İşleri Genel Müdürlüğünde incelemelerde bulunulmuş, ayrıca İş Teftiş Kurulu Başkanlığı, İş Teftiş Zonguldak ve Bursa Grup Başkanlıkları, Çalışma Bölge Müdürlükleri, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü, Türkiye Kömür İşletmeleri Genel Müdürlüğü, Türkiye Taşkömürü Kurumu Genel Müdürlüğü ve Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığından konuyla ilgili yetkililerle görüşülmüş, bilgi ve/veya belge temin edilmiş, - Yükseköğretim kurumlarından Ankara Üniversitesi Jeoloji Mühendisliği Bölüm Başkanlığı, Hacettepe Üniversitesi Maden Mühendisliği Bölüm Başkanlığı, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 2 Maden Mühendisliği Bölüm Başkanlığı, İstanbul Teknik Üniversitesi Maden Fakültesi Dekanlığı ve Karaelmas Üniversitesi Maden Mühendisliği Bölüm Başkanlığından yazılı bilgi alınmış ve öğretim üyeleri ile görüşülmüş, - Sektörle ilgili kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ve sivil toplum örgütlerinden Maden Mühendisleri Odası, Jeoloji Mühendisleri Odası, Genel Maden İşçileri Sendikası, Türkiye Maden İşçileri Sendikası, Yurt Madenciliğini Geliştirme Vakfı ve Türkiye Madenciler Derneği ile Uluslararası Çalışma Örgütü Türkiye Temsilciliği yetkililerinden yazılı ve/veya şifahi görüş ve öneriler alınmış, - Ulusal ve uluslar arası kaynaklar taranmış, yazılı ve görsel medya takip edilmiş ve değerlendirilmiş olup tespit, değerlendirme ve önerilere Raporun sonraki bölümlerinde ayrıntılı olarak yer verilmiştir. Araştırma ve inceleme Devlet Denetleme Kurulu Üyesi Mehmet Ali ÖZKILINÇ tarafından yürütülmüştür. Çalışmalar sırasında, 2443 sayılı Devlet Denetleme Kurulu Kurulması Hakkında Kanunun 5. maddesi uyarınca İçişleri Bakanlığından Mülkiye Başmüfettişi Dr. İbrahim AVCI ve Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığından İş Müfettişleri Hakan ÖKSÜZ ve Taner KARDAŞ geçici uzman olarak görev yapmıştır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 3 GİRİŞ Ekonomik faaliyetler, insan ihtiyaçlarının karşılanması için yapılmakta ve toplum hayatının her alanına yayılmakta olup, bazı girdilere bağlı olarak işlemektedir. Madencilik sektörü hayatın her alanına yayılan iktisadi faaliyetlere temel girdilerini sağlayan ana sektörlerden biridir. Çeşitli maden kaynaklarının kontrolü veya sahip olunması ihtiyacı, ekonominin ötesinde bir siyasi güç faktörü olarak da öne çıkmaktadır. Bu açıdan madencilik sektörü çok stratejik olup, devletlerin siyasi ve ekonomik tarihinde pek çok savaşların temel nedeni/başlatıcısı olarak da görülmektedir. Maden kaynaklarının ele geçirilmesine ve kontrolüne yönelik devlet siyasetleri sanayi devriminden bu yana tarihin en önemli muharrik güçlerinden biri olmuş, bu uğurda milyonlarca insan öldürülmüş, ülkeler işgal edilmiş, devletler yıkılmış, rejimler değiştirilmiştir. Bu açıdan madencilik sektörünün devlet ve millet hayatının idamesi ve refah seviyesinin yükseltilmesinde rolü ve önemi açıktır. Sanayi devrimi ile birlikte üretimin temel girdilerinden olan maden ürünlerini ele geçirme amaçlı petrol savaşları, maden kaynaklarını kontrol mücadeleleri henüz bitmiş olmayıp yakın geçmişteki bazı çatışma ve savaşların altında da benzer saikler yatmaktadır. Madencilik sektörü çeşitli iktisadi büyüklükleri ifade eden rakamların dili ile de konuşmaktadır. Günümüzde, dünyada yıllık 1.5 trilyon ABD doları değerinde 10 milyar tonun üzerinde maden üretilmektedir. Bu rakamın %75’i enerji ham maddeleri, %10’u metalik madenler ve %15’i endüstriyel ham madde üretimine aittir. Verilen değerler madencilik endüstrisinin dünya ekonomisi için ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Madencilik bakımından zengin ve gelişmiş ülkelerde sektörün millî gelirdeki payı %10-15 gibi yüksek bir orandadır. Oysa ülkemizde madenciliğin millî gelirimizdeki payı %1.4 gibi son derece düşük bir düzeydedir. Gelişme yolunda olan ulusal sanayimizin hammadde girdileri yönünden, madencilik sektörüne bağımlılığı önemli düzeydedir. Dünyada milyonlarca insan maden işletmelerinde çalışarak, bu alanla ilgili araştırmalara katılarak, sektörle ilgili teknoloji üreterek veya tüm bu ürünlerin ticaretini yaparak geçimini sağlamaktadır. Esasen bu sektörde doğrudan istihdam edilenler yanında, sektörle ilgili ikincil faaliyetlerden kaynaklanan büyük bir dolaylı istihdam da söz konusudur. Diğer yandan, madenciliğin ülke kalkınmasındaki önemi ve rolünün sadece GSMH içindeki payı ile ölçülmesi doğru bir yaklaşım olmayacaktır. Sanayi faaliyetlerinden farklı olarak madencilik, belirlenmiş ve altyapısı hazırlanmış belirli bir bölgede değil, madenin bulunduğu yerde, genellikle Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 4 şehir alanlarının dışında, kırsal yörelerde yapılmak durumunda olduğundan, madenciliğin kalkınmanın ülke sathına yayılmasına, kırsal bölgelerin kalkınmasına ciddi bir katkı sağlaması da söz konusu olmaktadır. Bu bakımdan madenciliği, tek tek maden işletmelerinin ekonomik kârlılığı yanında kalkınmanın yaygınlaştırılmasında araçlardan biri olarak da değerlendirmek gerekmektedir. Bir başka husus, bugün tüketilen yeraltı kaynaklarının gelecek nesilleri bu imkandan mahrum bırakacak olmasıdır. Bu durum, maden kaynaklarının kalkınmayı azami seviyeye çıkaracak biçimde kullanılarak gelecek nesillere bu kalkınmanın nimetlerinin bırakılmasını gerektirmektedir. Bu yönden, bir maden işletmesinin olması gereken üretim ve verimlilik seviyelerinin altında işletiliyor olması, kısa vadede kâr getiriyor olsa da, maden rezervlerinin israf edilmesi, uzun vadede kalkınmanın sürdürülebilir olmasının da engellenmesi sonucunu doğurmaktadır. Madenciliği diğer sektörlerden ayıran bazı özelikler söz konusudur: -Madenler, üretildiğinde (çıkarıldığında) yerine konulamayan, tükenen varlıklardır. -Her aşaması çok risklidir. -Yatırımın geri dönüş süreci uzundur. -Yer seçim şansı yoktur, bulunduğu yerde işletilmesi zorunludur. Genellikle kırsal kesimlerde yapıldığından göçü önler. Madencilik yapılan bölgeler daha hızlı kalkınır. -İstihdam ve katma değer oluşturan bir sektördür. -Çevreye etkisi önlenebilen veya kontrol edilebilen bir sektördür. -Krizlerden en çok etkilenen sektörlerden birisidir. -Madencilik faaliyetleri durdurulduğunda yeniden üretime alınması büyük maliyetlere neden olmaktadır. Sektörün bu özellikleri madenler yönünden iş sağlığı ve güvenliği uygulamalarının ne derece önemli olduğunu da göstermektedir. İş sağlığı ve güvenliği; işin yapılması sırasında işyerindeki fiziki çevre şartları sebebiyle işçilerin maruz kaldıkları sağlık sorunları ve mesleki risklerin ortadan kaldırılması veya azaltılması ile ilgilenen bir disiplin olup,işin projelendirme aşamasından başlayarak sürecin sonuna kadar kuruluşun gerçekleştirdiği faaliyetlerden etkilenen bütün insanların (çalışanların, ziyaretçilerin, müşterilerin ve işyerindeki herhangi bir kişinin) sağlığına ve güvenliğine etki eden faktörleri ve şartları konu almaktadır. İş sağlığı ve güvenliği, tüm dünyada önemli bir sorun alanıdır. ILO verilerine göre her yıl 2.200.000 insan iş kazaları ve meslek hastalıkları nedeniyle hayatını yitirmektedir. Dünyada, her yıl 270 milyon iş kazası ve 160 milyon iş kaynaklı hastalık meydana gelmekte, 438.000 çalışan işyerinde karşılaştığı zehirli maddeler nedeniyle yaşamını yitirmekte, tüm kanser vakalarının Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 5 %10’unu mesleki kanserler oluşturmaktadır. Her yıl yaklaşık 60.000 ölümcül kaza meydana gelmekte, her 10 dakikada 1 kişi iş kazası nedeniyle yaşamını yitirmektedir. İş kazaları bakımından madencilik sektörü en riskli sektör olup, çalışan sayısına göre en yüksek ölümlü iş kazası oranlarına sahiptir. İş kazası nedeniyle vuku bulan ölümlerin neredeyse 1/3’ü madencilik sektöründe olmaktadır. Dünya çapında madencilik sektöründe yaşanan iş kazalarında yılda 10.000 ila 20.000 kişi hayatını kaybetmektedir. Uluslararası Çalışma Örgütü ILO'ya göre küresel emek gücünün %1’i madencilik sektöründe istihdam edilmekte, ancak ölümle sonuçlanan iş kazalarının %8’i bu sektörde vuku bulmaktadır. Bu kazaların büyük kısmından da medyanın ve dünya kamuoyunun haberi olmamaktadır. Madencilik sektöründe, istatistiklere yansıdığı kadarıyla, ülkemizde 2003-2009 yılları arasında toplam 41.111 iş kazası olmuş, 2.540 meslek hastalığı tespit edilmiş, 7 yılda 488 işçinin iş kazası ve 6 işçinin meslek hastalığı nedeniyle hayatını yitirdiği belirlenmiştir. İş kazaları nedeniyle 616 işçi, meslek hastalığı nedeniyle 1415 işçi sürekli iş göremez duruma düşmüştür. Kayıt dışı çalışma ile iş kazalarının ve meslek hastalıklarının gerçek sayısının tespit edilemediği de dikkate alınırsa, bu rakamlar daha da artabilir. Uluslararası Çalışma Örgütünün (ILO) 2006 yılı verilerine göre; Türkiye’de her yüz bin işçide iş kazası sonucu ölüm oranı tüm sektörler için 20.5, madencilik sektörü için ise 74.2 olarak rapor edilmiştir. ILO verilerine göre bu oran Polonya için 4.6/15.8; Portekiz için 6/17.1; İtalya için 5/22; Fransa için 3/19.2; İspanya için 4.4/38.4; İngiltere için 0.7/15.4; Kanada için 5.9/31.6’dır. Gelişmiş ülkelerle ve AB ülkelerindeki oranlar ile karşılaştırıldığında Türkiye’deki ölüm oranları oldukça yüksektir. İş sağlığı ve güvenliği kavramı, maden işletmelerindeki sorunlar ve dolayısıyla alınacak tedbirlerin iş sağlığı (meslek hastalıkları) ve iş güvenliğine (iş kazaları) ilişkin olduğunu göstermektedir. İş kazaları çok zaman gürültülü biçimde, birden çok kişinin ölümüne yol açtığı için kamuoyunun gündemine gelmekte, nispeten önemsenmekte, ancak daha sessizce ve sinsice çok binlerce çalışanın hayat kalitesini, sağlığını ve canını tehlikeye atmasına, kişilere ve topluma çok büyük maliyetler yüklemesine rağmen meslek hastalıkları kamuoyunda aynı ilgiyi görememektedir. Oysa, iş kazaları ve meslek hastalıkları konusunun her biri diğeri kadar önem verilmeyi hak etmektedir. Türkiye’de; iş kazasına maruz kalan işçilerin %86,3’ü ve meslek hastalıklarının %99,3’ü, iş kazası sonucunda hayatını kaybeden işçilerin %53,56’sı, iş kazası ve meslek hastalığı sonucu sürekli iş göremezlik ile malul işçilerin %87.8’i “kömür ve linyit çıkartılması” faaliyet kolunda çalışanlardan meydana gelmektedir. Bu veriler madencilik sektörü içinde iş kazaları ve meslek hastalıkları yönünden kömür madenciliğinin en riskli alanı oluşturduğunu göstermektedir. Bu nedenle işbu rapor da kömür madenciliği odaklı hazırlanmıştır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 6 Kamu yönetiminin iş sağlığı ve güvenliği alanında temel fonksiyonu bu alanla ilgili gerçekçi politikalar belirlemek, mevzuat düzenlemelerini yapmak ve sektörel faaliyetleri denetleyerek gerekli müeyyideleri uygulamaktır. Ancak kamu idaresi, bu alandaki denetim fonksiyonunu madencilik sektörü bakımından gereğince ifa edememektedir. SGK verilerine göre 6000’e yakın faal maden ocağı bulunmakta olup, söz konusu maden ocaklarını iş sağlığı ve güvenliği uygulamaları yönünden denetlemekle görevli İş Teftiş Kurulu Başkanlığında, inceleme tarihi itibariyle (idari görevlerde bulunanlar dahil) 40 maden mühendisi iş müfettişi bulunmaktadır. Fiilen denetim yapan maden mühendisi iş müfettişleri hesaba katıldığında, her maden ocağının yılda bir defa denetlenmesi durumunda her bir müfettişin yılda yaklaşık 150’den fazla maden işletmesini denetlemesi gerekmektedir. Bir denetimde 2 müfettiş görevlendirilmesi halinde bu sayı iki katına çıkmaktadır. Her bir maden ocağının (ABD’de olduğu gibi) -işletmelerin yer üstü ve yeraltı olmasına göre- yılda birden fazla denetlenmesinin kurala bağlanması halinde maden mühendisi ve diğer branşlardan, maden ocaklarında denetim yapabilecek müfettiş açığının çok daha fazla olduğu görülmektedir. Müfettiş sayısının yetersizliği yanında denetim birimlerinin yapı ve işleyişinden kaynaklanan bazı sorunlar nedeniyle Türkiye’de maden işletmelerinin denetiminin genel olarak etkin olmadığını söylemek mümkündür. Öte yandan, ne kadar stratejik ve önemli olursa olsun, her ekonomik faaliyet ve kaynağın var oluş gayesi; insanların mutlu, huzurlu ve sağlıklı olarak vücut bütünlüğü içerisinde hayatını sürdürmesine ve nesillerini devam ettirmesine imkân vermesidir. İnsan sağlığını ve güvenliğini göz ardı ederek sağlanacak bir ekonomik menfaatin toplum hayatının sürekliliği ve esenliği bakımından savunulamayacağı aşikârdır. O halde bütün ekonomik faaliyetlerin dar anlamda o faaliyeti gerçekleştiren çalışanların, geniş anlamda o toplumdaki bütün insanların ve hatta faaliyetlerin yapıldığı yakın ve uzak çevrenin sağlık ve güvenliğini gözetir biçimde planlanması, gerçekleştirilmesi ve sonlandırılması esastır. Bunun yolu ise o ekonomik faaliyetlerin icrasında iş sağlığı ve güvenliğini temin edecek, iş kazalarının ve meslek hastalıklarının vuku bulmasını önleyecek kural ve standartların belirlenmesi, bu kurallara uyulmasının sağlanması ve denetlenmesi, buna ilişkin örgütlenmenin yapılması, kural ihlallerinde uygulanacak müeyyidelerin tespiti ve icrasıdır. Hangi sektörde olursa olsun iş kazaları ve meslek hastalıkları kişilere ve topluma çeşitli ve büyük maliyetler yüklemektedir. Bu maliyetler ekonomik olmaktan başka genelde topluma da sosyal ve psikolojik külfetler getirmektedir. Maddi olarak ölçülebilen ve ölçülemeyen bu büyük maliyetler hiçbir şekilde göz ardı edilemeyecek niteliktedir. İş kazaları ve meslek hastalıklarının maliyetleri arasında kaza veya hastalık sonucu karşılaşılan tedavi maliyeti, kaza sonucu ölen işçinin yakınlarına ve sakatlananların kendilerine ödenen maddi ve manevi tazminatlar, açılan davalara dair mahkeme ve avukatlık masrafları, kaza ve hastalıklar nedeniyle Sosyal Güvenlik Kurumuna ödenen primler, muhtemel iş kazası veya Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 7 meslek hastalıklarına karşı ödenen mali mesuliyet ve risk sigortaları primleri ve yaşanan iş kazası sonucu işyerindeki makine ve teçhizatın hasara uğraması sayılabilir. Bu doğrudan maliyetlerden başka; iş kazasını müteakip işletmede üretimin bir süreliğine durması, iş kazasının raporlanması ve işletme içi soruşturulması maliyeti, kazazede işçilerin yerine alınan işçilerin işe alım ve işe başlama eğitimi ile öğrenme süresinin maliyetleri, işyerinde çalışan işçilerin kaza sonrası korku veya psikolojik sebepler yüzünden meydana gelen verim kaybının maliyeti, iş ekipmanı, malzeme veya prosesin/tesisin kaza sonucunda hasara uğramasıyla oluşan üretim kesintisi sebebiyle üretim kaybının maliyeti, üretimde oluşan kalite bozukluğu veya ürün ya da ham maddelerin zarara uğramasından oluşan maliyet, kazaya uğrayan işçi ile birlikte çalışanların kaza sebebiyle çalışamadıkları iş süreleri için ödenen ücretlerin maliyeti, hasara uğrayan tesis, malzeme veya iş ekipmanlarının onarım ve bakımına yönelik maliyet, kazanın gerektirdiği düzenlemeleri yapan yöneticilerin harcadığı zamanın ücretlerine yansıyan maliyeti, sigortalanmamış tedavi giderlerinin maliyeti, adli süreçlerin (polis, savcı, hâkim, müfettiş, bilirkişiler vb.) oluşturduğu maliyet, kazaların üst yönetime kaybettirdiği iş sürelerinin kaybı gibi dolaylı maliyetler de söz konusudur. İş sağlığı ve güvenliği konusu ülke ekonomisi üzerinde küçümsenmemesi gereken bir etkiye sahiptir. ILO verilerine göre, işyerlerinde meydana gelen iş kazalarının ve meslek hastalıklarının ülke ekonomilerine getirdiği yükün millî gelirin %1-3 dolaylarında olduğu hesaplanmaktadır. İş kazaları nedeniyle yapılan dolaylı harcamalar, doğrudan harcamaların 4 ila 10 katı arasında gerçekleşmektedir. Bu veriler esas alındığında, 2009 yılı Türkiye GSMH’si 930 milyar TL olduğuna göre Türkiye’nin doğrudan yükü 9-28 milyar TL olarak tahmin edilebilir. Doğrudan maliyetler SGK tarafından karşılanmaktadır. Bazı kaynaklara göre ise, gelişmekte olan ülkelerin iş kazaları ve meslek hastalıkları maliyetleri, GSYİH'lerinin %4'ü tutarındadır. TÜİK verilerine göre, cari fiyatlarla 2010 GSYH 1.1 trilyon TL olup, bu hesaba göre 2010 yılı iş kazaları ve meslek hastalıklarının toplam maliyeti 44 milyar TL civarında olmaktadır. İş kazaları ve meslek hastalıkları, parasal olarak tanımlanabilen maliyetlerinden başka, kazazedenin maluliyeti/ölümü, kazazede ailesinin duygusal travması, kazanın/meslek hastalığının sosyal barışa olan etkileri gibi ekonomik olmayan / “pahası hesaplanamayan” maliyetlere de yol açmaktadır. Ülkenin uluslararası itibarı bakımından da iş kazalarının ve meslek hastalıklarının etkisi bulunmaktadır. Sosyal sorumluluk bilinç seviyesi yükseldikçe insan sağlığını ve güvenliğini tehlikeye atarak üretilen ürünlere karşı çeşitli tepkiler oluşmaktadır. Ayrıca sık sık iş kazalarının vuku bulduğu, kazalanan insanların mahsur kalarak kurtarılamadığı veya bulunamadığı durumlar devletlerin uluslar arası kamuoyundaki imajına da zarar vermektedir. Bir işçinin/çalışanın iş kazası sonucu hayatını kaybetmesinin ödenen tazminatlar, işgünü ve üretim kaybı gibi parasal büyüklüklerini ölçmek/hesaplamak mümkün olabilir. Fakat bir çocuğun Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 8 babasının ölmesinin, bir anne-babanın evladını, bir kadının eşini, bir kişinin kardeşini veya arkadaşını, bir milletin ise bütün birikimi/müktesebatı ile yetişmiş bir ferdini kaybetmesinin onlarda doğuracağı hayat boyu sürecek travmaları ve zararları parasal rakamlarla ifade edebilmek mümkün değildir. Hayatını kaybeden çalışanın, yaşanamadan bitmiş hayatının değerinin de rakamlarla ifade edilemeyeceği açıktır. Bu ölçüde büyük maliyetleri olan iş kazaları ve meslek hastalıklarının tamamen ortadan kaldırılması yapılan işin mahiyeti itibariyle mümkün olmasa da; çalışma şartlarına uygun, gerçekçi düzenlemeler yapmak, çalışanları bu konuda eğitip bilinçlendirmek, kuralların etkin uygulanmasını ve denetimini mümkün kılacak iyi işleyen bir örgütlenme oluşturmak, caydırıcı müeyyideler ve özendirici teşvikler getirmek gibi çok daha ucuz yol ve yöntemlerin uygulanması ile asgari seviyeye indirilmesi mümkündür. Ülkemizde birbirinin tekrarı gibi görünen pek çok iş kazasının vuku bulması, ilgili kamu kurumlarının mevzuatla tanımlanan görevlerini bihakkın yapmadıkları şeklindeki yaygın kamuoyu algısı, iş kazaları veya meslek hastalıkları sonucu meydana gelen azımsanamayacak miktardaki can kaybı ve sürekli veya geçici maluliyetler, bu konu üzerinde önemle durulmasını gerektirmektedir. Zira devlet, halkının can ve mal güvenliğini sağlamak için kural koyma, gözetim ve denetimde bulunma ve koyduğu kuralları uygulama yükümlülüğünü üstlenmiş sosyal ve siyasi bir organizasyondur ve devletin önde gelen varlık sebeplerinden birisi, insanların sağlık, güvenlik ve esenliğini temin etmektir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 9 BİRİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE’DE MADENCİLİĞİN EKONOMİDEKİ YERİ Madencilik sektörü, tarım ile birlikte ekonominin iki temel hammadde üreticisinden biri durumundadır. Bu niteliği nedeniyle sektör, hem ekonomiye doğrudan yaptığı katkı, hem de ekonominin diğer alanlarına (özellikle imalat sektörüne) sağladığı girdiler nedeniyle iki yönlü öneme sahiptir. İktisadi kalkınma politika ve planlarının oluşturulmasında özel bir önem verilmesi zorunluluk arz eden madencilik sektörünün gelişmesi, üretim, istihdam vb. ekonomik göstergelere yaptığı katkının yanı sıra, doğru politika ve planların takip edilmesi durumunda ülke imalat sanayii için de önemli bir itici güç oluşturabilir. Sektör, beş alt sektörden oluşmaktadır. a-) Taş kömürü, linyit ve turba çıkarımı, b-) Tetkik ve Arama Hariç, Ham Petrol ve Doğal Gaz Çıkarımı ve Bunlarla İlgili Hizmet Faaliyetleri, c-) Uranyum ve Toryum Cevheri Madenciliği, d-) Metal Cevheri Madenciliği, e-) Taş Ocakçılığı ve Diğer Madencilik. Aşağıda ülkemizin maden potansiyeli ile makro ekonomik büyüklükler içerisinde madencilik sektörünün sahip olduğu yer açıklanmak, bu kapsamda sektördeki istihdamın durumu ve özellikleri irdelenmekte ve sektöre ilişkin genel bir değerlendirme yapılmaktadır. I. ÜLKEMİZİN MADEN POTANSİYELİ Ülkemiz maden çeşitliliği ve rezervleri açısından, dünyada madenciliğinde adı geçen 132 ülke arasında, toplam maden üretim değeri itibarı ile 28. ve üretilen maden çeşidi bakımından da 10. sırada olup, pek çok maden bakımından kendi kendine yeterli olan ülkeler arasında yer almaktadır. Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü (MTA) tarafından yapılan bir araştırmaya göre, günümüzde dünyada ticareti yapılan 90 çeşit madenden sadece 13'ü ülkemizde bulunmamakta olup, 50 çeşit maden açısından ülkemiz zengin kabul edilmektedir. Türkiye’nin bugünkü verilerle, petrol ve doğalgaz hariç, 2,5 trilyon ABD doları düzeyinde maden varlığına sahip olduğu bilinmektedir. (EK 1: İTÜ Maden Mühendisliği Bölümünün Madencilik Sektöründeki Mevcut Durum ve İş Kazaları Raporu, 2010) Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 10 Ülkemizde yapılan araştırmalarda, 650'ye varan renk ve dokuda, 3.8 milyar m3 işletilebilir mermer, 2.7 milyar m3 işletilebilir traverten ve 995 milyon m3 işletilebilir granit rezervi olmak üzere toplam 7,495 milyon m3 doğal taş rezervi mevcuttur. Bu verilere göre dünya doğal taş rezervinin yaklaşık %40’ı Türkiye’de bulunmaktadır. Ayrıca; • Dünya bor rezervinin %72’si, • Dünya feldispat rezervinin %23’ü, • Bentonit rezervinin %20’si ülkemizde bulunmaktadır. Dünya da ikinci büyük soda külü rezervi olan Beypazarı Trona yatağını işletmek üzere kurulan tesis, yılda 1 milyon ton soda külü, 100 bin ton sodyum karbonat üretimi ile dünya tüketiminin %2,5’ini karşılamaktadır. Ülkemizin jeolojik özellikleri çok çeşitli, ancak küçük-orta rezervli maden yataklarının oluşumuna uygundur. Ancak belirtmek gerekir ki, yukarıda belirtilen rezerv rakamları sadece belirlenmiş kaynaklara ilişkindir. Mesela dünyada en büyük rezerv payına sahip olduğumuz bor madenine ilişkin bilgiler Eti Maden İşletmelerine ait 18.000 km2’lik ruhsat sahasının %20’sinde yapılan arama sonuçlarını ifade etmektedir. Dolayısıyla arama faaliyetleri yeterli seviyede yapılamadığından maden potansiyelimizin bilinenden daha fazla olduğunu söylemek mümkündür. Ülkemizde çok çeşitli maden rezervleri mevcut olmakla birlikte bunların büyük kısmı işletmeye alınamamaktadır. Halen madencilik sektörünün milli gelirdeki payı %1.4 civarındadır. Bununla birlikte Türkiye’nin önemli bir maden üreticisi ve ihracatçısı olma potansiyeli mevcuttur. Türkiye’nin maden üretimi ve ihracatı her yıl artmaktadır. Ülkemizde bugün altmışın üzerinde farklı maden ve mineral üretimi yapılmaktadır. (Kaynak: İstanbul Metal ve Maden İhracatçıları Birliği, Maden Sektörü Analizi, Araştırma Raporu, İstanbul, 2010) Bor rezervleri açısından Türkiye dünyanın en önde gelen ülkelerindendir. Ayrıca yüksek seviyede toryum rezervine sahip olunmakla birlikte bu rezervin yeterince değerlendirilebildiğini söylemek mümkün değildir. Termik santrallerde enerji üretiminin hammaddesini oluşturan linyit açısından da, ülkemiz küçümsenemeyecek bir rezerve sahiptir. (Kaynak: TBMM, Madencilik Araştırma Komisyonu Raporu, Mayıs 2010) Türkiye’de seramik, çimento, alüminyum, demir-çelik, gübre, yapı malzemeleri gibi hammadde yoğun sanayiler gelişmiş ve büyük ölçüde dışa açılmıştır. Ülkemiz linyit, bor, manyezit, barit, selestin, bakır, kurşun, çinko, krom, kaolin, feldispat, bentonit, mermer, perlit, pomza, tuz, sodyum sülfat, zımpara ve lületaşı madenciliğinde uluslararası alanda söz sahibidir. Son yıllarda özellikle altın madenciliği yatırımları ön plana çıkmış olup, Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde altın madenciliğine ilişkin projeler yürütülmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 11 Türkiye’de, 2008 yılında toplam 11 milyar ABD doları tutarında 464 milyon ton maden üretimi yapılmıştır. Üretilen başlıca ürünler kömür, demir, bor, krom, manyezit, bakır, alüminyum ile seramik, cam, çimento hammaddeleri ve kırmataştır. Yurt Madenciliğini Geliştirme Vakfı’nın yaptığı bir tahmine göre, madenciliğin GSMH’daki payı hâlihazırda %1.9 olup, önümüzdeki 10 yılda %4’e yükselme potansiyelini taşımaktadır. Yıllık kalkınma hızının %5 olacağı kabul edilirse, on yılda toplam 21 milyar ABD doları yatırım ile madencilik üretimi 216 milyar ABD dolarına ulaşacak, bunun 103 milyar ABD doları ihracat geliri olarak gerçekleşecektir. Üretim yıllık bazda ifade edildiğinde; gerekli şartlar sağlanırsa yıllık madencilik üretimi 34,2 milyar ABD dolarına yükselebilecektir (Kaynak: Yurt Madenciliğini Geliştirme Vakfı Başkanlığının TBMM Madencilik Araştırma Komisyonuna sunduğu Türkiye Madenciliğinin Sorunları ve Çözüm Önerileri Raporu). II. MADENCİLİK SEKTÖRÜNE İLİŞKİN MAKROEKONOMİK GÖSTERGELER A. Madencilik Sektörünün GSYH İçerisindeki Payı Madencilik sektörünün yıllar itibariyle GSYH içinde sahip olduğu pay ile buna ilişkin değişiklikleri gösteren rakamsal büyüklükler aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. Tablo 1: GSYH İçinde Madencilik Sektörünün Payı (x1.000TL) YILLAR GSYH MADENCİLİK ÜRETİMİ MADENCİLİĞİN PAYI (%) 2000 166.658.021 1.658.124 1,14 2001 240.224.083 2.353.927 1,17 2002 350.476.089 3.225.992 1,05 2003 454.780.659 4.538.250 1,07 2004 559.033.026 5.898.572 1,20 2005 648.931.712 7.628.517 1,43 2006 758.390.785 8.952.359 1,44 2007 853.636.236 10.536.592 1,23 2008 950.534.251 13.458.457 1,37 2009 953.973.862 14.235.361 1,49 Kaynak: DPT, Temel Ekonomik Göstergeler Tablo incelendiğinde; 2000 yılında GSYH içinde %1,1 olan madencilik sektörü payının yıllar itibariyle dalgalı bir seyir izleyerek 2008 yılında 1,37 seviyesine, 2009 yılında ise -tüm dünyayı etkileyen ekonomik krizin getirdiği şartlar nedeniyle dolar bazında azalan bir miktara tekabül etmekle birlikte- TL bazında artış gösterdiği ve GSYH’nın %1,5’i oranına ulaştığı görülmektedir. Buradaki temel soru, ülkenin sahip olduğu maden rezervleri ile ekonominin bu madenlere olan ihtiyacı birlikte değerlendirildiğinde madencilik sektörünün GSYH içinde sahip olduğu payın olması gereken büyüklüklere ulaşıp ulaşamadığıdır. Diğer yandan, madenciliğin ülke kalkınmasındaki önemi ve rolünün sadece GSYH içindeki payı ile ölçülmesi doğru bir yaklaşım Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 12 olmayacaktır. Madencilik şehir alanlarının dışında, kırsal yörelerde yapılmak durumunda olduğundan yatırımların, altyapının, istihdamın ve sonuçta kalkınmanın ülke sathına yayılması yönünde bir işlev de görmektedir. Bu bakımdan madenciliği, tek tek maden işletmelerinin ekonomik kârlılığı yanında kalkınmanın yaygınlaştırılmasında araçlardan biri olarak da değerlendirmek gerekmektedir. B. Maden İhracat ve İthalatı Genel maden ihracatımızda değer sıralaması yapıldığında ilk sırayı ham ve işlenmiş mermer almaktadır. Bunu krom, bakır, feldspat, çinko, alçı taşı ve alçı, manyezit, kurşun, kuvars, bentonit ve diğer killer ile bor izlemektedir. (Kaynak: MİGEM Verileri) Maden ihracatı 2002 yılından itibaren sürekli artmış, özellikle 2006 ve 2007 yıllarında ihracat bir önceki yıla göre %40’a yakın artış göstermiştir. 2009 yılında tüm dünyayı etkileyen küresel kriz nedeniyle ihracat %24,5 oranında küçülmüştür (EK 1: İTÜ, Madencilik Sektöründeki Mevcut Durum ve İş Kazaları Raporu, 2010). Ülkemiz maden sektörü ihracatı, dünyadaki genel ekonomik canlanma ile maden endüstrisindeki olumlu gelişmeler ve buna paralel olarak sektörde ham madde fiyatlarının, özellikle metal fiyatlarında büyük artışların da etkisiyle belirgin bir yükselişe geçmiştir. 2004 yılında 0,65 milyar ABD doları olan maden ihracatımız, 2008 yılında 2,1 milyar dolara yükselmiş; 2009 yılında küresel ekonomik krizin etkisiyle 1,58 milyar dolara gerilemiştir. Öte yandan, Türkiye, kullandığı doğal gazın %98’sini, petrolün %90’ını, kömürün %20’sini, altının %95’ini, demirin %50’sini, alüminyumun ve bakırın %80’ini ithal etmektedir. 2000-2008 yılları itibarıyla maden ithalat değerleri 2002 yılından itibaren sürekli artış göstermiş olup 2004 yılında 1,6 milyar ABD doları civarında olan maden ürünleri ithalatımız, 2009 yılında 4,2 milyar dolara erişmiştir. İthalatta en büyük artış, demir-çelik sektörünün ana ham madde girdisi olan demir cevheri ve koklaşabilir taş kömüründe olmuştur. Aşağıdaki tabloda petrol ve doğal gaz hariç olmak üzere, toplam ihracat ve ithalat içinde madencilik sektörünün payı ile ihracatın ithalatı karşılama oranı verilmektedir. Tablo 2: Toplam İhracat ve İthalat İçinde Madenciliğin Payı Yıllar Toplam İhracat (Milyon Dolar) Toplam Madencilik İhracatı (Milyon Dolar) Madencilik İhracatının Payı % Toplam İthalat (Milyon Dolar) Toplam Madencilik İthalatı (Milyon Dolar) Madencilik İthalatının Payı % İhracat/İthalat Karşılama Oranı % 2005 73.476 798 1,09 116.774 2.181 1,86 37 2006 85.535 1.145 1,34 139.576 2.814 2,01 41 2007 107.272 1.656 1,54 170.062 3.530 2,07 47 2008 132.027 2.094 1,59 201.964 4.541 2,24 46 2009 102.129 1.581 1,55 140.926 4.247 3,01 37 Kaynak: TÜİK Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 13 Tabloda görüldüğü üzere 2009 yılı toplam ithalatı 140,9 milyar ABD doları; toplam maden ithalatı ise (ham petrol ve doğal gaz hariç) 4,2 milyar ABD doları olarak gerçekleşmiştir. 2009 yılında maden ithalatının toplam ithalat içindeki payı %3 olmuştur. Ülkemiz maden ihracatı ve ithalatı arasında 2000-2009 yıllarını kapsayan 10 yıllık dönemde toplam 13 milyar ABD doları açık gerçekleşmiştir. İthalat ihracattan daha hızlı bir artış göstermektedir. 2009 yılında ihracatın ithalatı karşılanma oranı %37 dolayında kalmıştır. Maden ürünlerinin ihracatındaki bir artış, talepte (satışta) artış manasına geldiğinden sektördeki üretimi ve istihdamı artırıcı bir etki gösterecektir. Maden ürünleri ithalatındaki bir artış ise, her zaman olmasa da, ülke içi madencilik istihdamında ve üretimde bir azalışa yol açabilir. Bu, ithalatın ülke içinde üretilen madenleri ikame edecek maden ürünlerini kapsaması ile bağlantılıdır. Örneğin, bir maden ürününü ülke dışından çok daha ucuza ve daha kaliteli satın almak mümkün olduğunda ülke içi üretime talep azalacak, bu da istihdamı düşürerek sektörel işsizliği artıracaktır. Bu durumun dolaylı bir sonucu ise gerek rekabette zorlanan işletmecilerin maliyetleri düşürmek için üretim zorlaması yoluna da başvurarak birim girdi başına daha çok mal üretmeye çalışmaları gerekse işsiz kalmak korkusunu yakinen hisseden çalışanların daha kötü ve riskli çalışma şartlarına razı olmaları nedeniyle iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin ikinci plana itilmesi olabilir. Maden kazaları yönünden en riskli madencilik faaliyeti kömür işletmeciliğidir. 2009 yılında en fazla ithal edilen maden ürünü sıralamasında kömür (kok+linyit+antrasit vb) 20,64 milyon ton ve 3,10 milyar ABD doları ile ilk sırada yer almaktadır. Buna karşılık kömür ihracatı yok denecek kadar azdır, ülkemizde üretilen kömür madenine dış talep olmaması veya son derece az olması nedeniyle kömür üretimi iç pazarla sınırlı bir taleple karşılaşmaktadır. Bu durumun sonucu, kömür madenciliğinin iç pazar kısıtlılıklarının getirdiği pazarlama sorunları ve bunun zincirleme olarak doğurduğu diğer sorunlarla (satış ve kârların düşüklüğü, sektöre yatırım azlığı vb.) karşı karşıya kalmasıdır. C. Madencilik Sektöründe İstihdam Madencilik - istihdam ilişkisi sektörün ekonomide oynadığı rolün büyüklüğü yönünden olduğu kadar, iş sağlığı ve güvenliği yönünden de önemlidir. Günümüzde ülkelerin temel sorunlarının başında işsizlik gelmektedir. İstihdamın arttırılmasında kullanılan iktisat politikaları para ve maliye politikalarından oluşmaktadır. Para politikasıyla piyasadaki para miktarını değiştirerek; maliye politikasıyla vergi ve kamu harcamalarını değiştirerek (kamunun piyasadan çektiği veya piyasaya zerk ettiği para/satın alma gücünü artırıp eksilterek) harcamaların, yatırımların ve dolayısıyla istihdamın arttırılması mümkün olabilmektedir. Gümrük vergisi muafiyeti, KDV istisnası, vergi indirimi, sigorta Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 14 primi işveren hissesi desteği, yatırım yeri tahsisi ve faiz desteği unsurlarından oluşan yatırım teşvikleri ise hem para hem maliye politikası araçlarını bünyesinde barındırmakta; bölgesel gelişmişlik farklılıklarını gidermek, yatırımı ve istihdamı artırmak amacıyla uygulanmaktadır. Yatırımın istihdam oluşturma kapasitesi bakımından çeşitli sektörler arasında farklılıklar bulunmaktadır. Yapılacak 1.000.000 TL tutarındaki bir yatırım; madencilik sektöründe 12.39, imalat sektöründe 5.71, enerji sektöründe 0.73, hizmetler sektöründe 6.73 ek istihdam oluşturmaktadır. Dolayısıyla madencilik sektörünün istihdam oluşturma kapasitesi imalat sektöründen 2,16; enerji sektöründen 16,97; hizmetler sektöründen 1,84 kat daha fazladır. Ancak yatırım teşvik belgesi sayılarına bakıldığında 2005 – 2008 yılları arasında verilen toplam 12.209 belgeden sadece 557’inin madencilik sektörüne verildiği; belgeye dayalı toplam 99.217.923.089 TL tutarındaki sabit sermaye yatırımlarının 2.611.291.300 TL’lik kısmının madencilik sektöründe gerçekleştirildiği dolayısıyla yüksek istihdam kapasitesine sahip olmasına rağmen yatırım teşviklerinden yeterince yararlanılamadığı görülmektedir (TBMM Madencilik Araştırma Komisyonu Raporu-2010). 2002-2007 döneminde tarım, imalat, enerji, hizmet ve madencilik sektörlerine verilen teşviklerin toplamı içerisinde madencilik sektörünün ortalama payı %2,6’dır. Madencilik sektörü teşviklerden aldığı pay itibariyle tarım sektörü hariç bütün sektörlerden daha geride kalmıştır (EK 2/3: Türkiye Maden İşçiler Sendikasının 12.07.2010 tarih ve 69/738 sayılı görüş yazısı). Ancak bu konuda, gerek makro seviyede madencilik sektörüne ve gerekse doğrudan sektörde çalışanlara yönelik teşviklerin yetersiz olduğu, yüksek istihdam doğurma kapasitesine sahip olmasına rağmen sektörün yatırım teşviklerinden yeterince yararlanamadığı değerlendirilmektedir. Doğrudan sektör çalışanlarının yararlanabileceği bir teşvik unsuru yeraltı maden işletmelerinde çalışanlara uygulanan ücret istisnasıdır. Gelir Vergisi Kanunu’nun 23. maddesinin 3. fıkrasında, toprak altı işletmesi hâlinde bulunan madenlerde cevher istihsali ve bununla ilgili diğer bütün işlerde çalışanların münhasıran yeraltında çalıştıkları zamanlara ait ücretleri gelir vergisinden müstesna tutulmuştur. İstisna kapsamına, toprak altı işletmesi hâlinde bulunan madenlerde, cevher istihsali ve bununla ilgili diğer işlerde çalışan işçi, mühendis, topograf, jeolog gibi hizmet erbabının münhasıran yeraltında çalıştıkları zamanlara ait ücretleri ile bu tür hizmet erbabına yıllık dönemler itibarıyla yapılan ikramiye veya benzeri nitelikteki ödemelerin, yeraltında çalışılan süreye isabet eden kısımları dâhil bulunmaktadır. Madencilik sektörünün genellikle emek yoğun üretim yapısı dikkate alındığında bu sektöre yapılacak yatırımların, para ve maliye politikaları ile desteklenmesi hâlinde, istihdamın artırılmasında önemli katkı sağlayacağı anlaşılmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 15 Madencilik Sektöründe İstihdam Rakamları: Ülkemizde madencilik sektöründeki “maden arama, kömür madenciliği, metal cevherleri madenciliği, taş, kil, kum ocakları, tuzlalar (kaya tuzları dâhil) ve madenlerden başka maddelerin topraktan çıkarılması, kömürden yapılan maddelerin yapımı işleri” İş Kolları Tüzüğü’nün 2 No.lu “Madencilik” iş kolunda, “petrol arama” işi ise anılan Tüzük’ün 3 No.lu “Petrol, Kimya ve Lastik” iş kolunda yer almıştır. Madencilik sektöründeki istihdamın toplam sanayi istihdamı içindeki payının %2-3,5 aralığında değişmekte olup, sektör istihdam endeksinin yıllara göre sürekli bir artış içerisinde olduğunu söylemek mümkündür. 2009 yılındaki istihdam endeksinin düşüşündeki temel sebep dünyadaki ekonomik krizin Türkiye’ye yansımalarıdır (EK 1: İTÜ Maden Mühendisliği Bölümü’nün Madencilik Sektöründeki Mevcut Durum ve İş Kazaları Raporu, 2010). Madencilik sektöründe yer alan faaliyet grupları, işçi ve işyeri sayıları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo 3: Madencilik Sektöründe Yer Alan İşyeri Sayıları KOD NO İŞYERİ SAYISI FAALİYET GRUPLARI (NACE Sınıflamasına Göre) Daimî (I) 05 Kömür ve Linyit Çıkartılması 577 06 Ham Petrol ve Doğal Gaz Çıkarımı 36 07 Metal Cevheri Madenciliği 637 08 Diğer Madencilik ve Taş Ocakları 3.279 09 Madenciliği Destekleyici Hizmet TOPLAM Kamu (I) Özel (II) TOPLAM (I+II) 98 49 626 675 11 13 34 47 138 6 769 775 459 48 3.690 3.738 Mevsimlik (II) 99 23 7 115 122 4.628 729 123 5.234 5.357 Kaynak: SGK İstatistik Yıllığı, 2009 Tablo 4: Madencilik İşkollarına Göre Sigortalı İşçi Sayısı (2004-2010) Yıllar Kömür ve Linyit Çıkartılması Kamu Özel Toplam 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 18.248 16.857 16.470 15.170 15.051 14.599 14.076 20.244 23.533 27.115 28.219 34.436 36.578 37.063 38.492 40.390 43.585 43.389 49.487 51.177 51.139 Ham Petrol ve Doğal Gaz Çıkarımı Kamu Özel Toplam 1.901 2.116 2.038 2.013 1.408 1.485 1.585 841 640 825 1.075 1.219 1.278 1.527 2.742 2.756 2.863 3.088 2.627 2.763 3.112 Metal Cevheri Diğer Madencilik ve Taş Madenciliği Ocak. Kamu Özel Toplam Kamu Özel Toplam 900 688 477 449 335 333 324 7.612 9.797 11.777 14.673 13.649 16.729 20.552 8.512 10.485 12.254 15.122 13.984 17.062 20.876 3.899 3.624 3.034 1.567 2.798 3.860 1.434 32.455 39.931 46.069 45.926 44.953 45.555 52.524 36.354 43.555 49.103 47.493 47.751 49.415 53.958 Kaynak: sgk.gov.tr Sosyal Güvenlik Kurumu 2010 yılı Ekim ayı istatistiklerine göre Türkiye’de madencilik sektöründe 5.940 işyerinde 132.332 işçi çalışmaktadır. Sektörde yer alan işyerlerinin ülkemizdeki toplam 1.298.432 işyeri sayısı içerisindeki oranı %0,46; sektörde çalışan sigortalıların ülkemizdeki toplam 9.992.591 sigortalı sayısı içerisindeki oranı %1,3’tür. Tablodaki verilere göre, madencilik sektörü istihdamı içinde kömür ve linyit çıkarılması ile taş ocakları madenciliği alanlarındaki istihdam hacmi başı çekmektedir. Madencilik sektöründeki Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 16 istihdamın bu özelliği gerek iş kazaları, gerekse pnomökonyoz gibi meslek hastalıkları yönünden önem taşımaktadır. Zira kömür ve linyit çıkarılması ile taş ocakları madenciliği iş kazaları ve meslek hastalıkları bakımından en riskli alanları oluşturmaktadır. Madencilik Sektöründe İstihdam Edilenlerin Eğitim Durumları: Maden mühendisleri arasında işsizlik ve mesleğine uygun bir işte çalışmama oranı yüksek olup, son yıllarda mesleğine uygun bir işte çalışmama oranının toplam maden mühendisleri içinde %50’nin üzerine çıktığı ve bu oranın giderek arttığı görülmektedir. Bu durum maden mühendisleri açısından istihdamın artırılması için yeni politikalar oluşturulması gerektiğini göstermektedir (Kaynak: AVŞAROĞLU, N., "İşsizlik ve Maden Mühendisliği Alanındaki İşsizliğe Kısa Bir Bakış, Araştırma Raporu", Maden Mühendisleri Odası, Ankara, 2007). Maden mühendisleri arasındaki yüksek işsizlik oranının önemli nedenlerinden biri ülke ihtiyacının çok üzerinde maden mühendisi mezun edilmesidir. Maden mühendisleri arasında işsizliğin yüksek olması mesleğin gençler arasında daha az tercih edilebilir bir duruma gelmesi anlamına gelmektedir. Bu durum, maden mühendisleri arasında işsizlik oranının yüksek olmasından başka, yetiştirilen mühendislerin yetkinlik derecelerinde de sorunlara yol açmaktadır. Her yıl maden mühendisleri odası mühendislik hizmetleri için istenen ücret tarifesini belirlemekte olup bu ücretlerin altında çalışanların olduğu da bilinmektedir. Bu durum, maden mühendisleri arasındaki yüksek işsizliğin bir sonucudur. Maden mühendisleri arasında işsizliğin yüksek olmasının, dolayısıyla maden mühendislerinin iş bulmakta güçlük yaşamalarının bir diğer sonucu ise iş sağlığı ve güvenliği alanında ortaya çıkmaktadır. Maden mühendisleri arasında işsizliğin yüksek olması üretimden sorumlu mühendisleri -işverenleri ile iyi ilişkiler kurabilmek için- üretim zorlamasına itmekte, bu da iş sağlığı ve güvenliği kurallarının ihmal edilmesine yol açabilmektedir. Örneğin TTK Karadon İşletmesinde meydana gelen kaza sonucu ölenlerin bir kısmının çalışma yapılan arında bulunması, metan seviyesinin yaklaşık 25 dakika süreyle %4’ün üzerinde kaldığı düşünülür ise, üretim (çalışma) zorlaması yapılmış olabileceği ihtimalini akla getirmektedir. Benzer bir durum, daimi ve/veya teknik nezaretçilik görevini üstlenen maden mühendisleri için de geçerlidir. Yüksek işsizlik oranı bu görevi yapan maden mühendislerini (işini kaybetmek korkusu ile) “işvereni rahatsız edebilecek tavırlardan uzak durmaya” zorlayabilmekte, bu da ocaklardaki iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerindeki noksanlıkları rapor etmemeye yol açabilmektedir. Nitekim kendisi ile görüşülen pek çok maden mühendisi bu çekinceyi ifade etmiştir. Madencilik sektöründeki işletmelerin daha çok küçük/orta ölçekli olması, bunların kurumsallaşmasını ve istihdamın niteliğini de etkilemektedir. Kömür madenciliğinde özellikle yeraltı yöntemiyle çalışılan işletmelerde istihdam edilen işçilerin büyük çoğunluğu (yaklaşık %70) ilkokul veya ortaokul mezunudur (EK 3: Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Maden Mühendisliği Bölümünün Raporu). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 17 Alanda yapılan incelemelerde, küçük/orta ölçekli kömür işletmelerinin istihdam edecekleri kişilerin mesleki yeterlilikleri konusunda pek titiz olmadıkları, içinde bulundukları fiziki olarak yetersiz, gerekli iş güvenliği ve üretim donanımından mahrum çalışma şartlarını ve düşük ücretleri kabul eden herkesle çalışabildikleri gözlenmiştir. Zaten mesleki bakımdan eğitimli kişilerin genellikle olumsuz çalışma şartlarına sahip söz konusu küçük/orta ölçekli kömür işletmelerinde çalışmaya ikna etmenin zor olacağı açıktır. Yeraltı kömür işletmelerinde istihdam edilen işçilerin büyük çoğunluğunun ilkokul veya ortaokul mezunu olması işçilere uygulanması gereken yetiştirme ve geliştirme eğitimleri yapılsa bile hedeflenen sonuçların istenilen seviyede elde edilememesine yol açabilir. Dolayısıyla, bu sektörde çalışmaya istekli olan ve istihdam edilen işgücünün niteliklerinin objektif bir veri olarak dikkate alınması, üretim ve iş sağlığı-güvenliği eğitimlerinin bu insanların ortalama anlayışına göre düzenlenmesi önem taşımaktadır. Bu sektörde istihdam edilen iş gücünün geldikleri sosyal çevre ile eğitim seviyeleri arasında da bir paralellik söz konusudur. Madenlerin olduğu yerde ocakların kurulması ve üretim yapma zorunluluğu ile ocağın bulunduğu bölgedeki mahalli idarecilerin baskılarının da bir sonucu olarak bir ölçüde o bölgenin insanlarının istihdam edilmesi zorunluluğu ortaya çıkmaktadır. Ülkedeki genel işsizlik seviyesi de insanları gerekli eğitim ve tecrübeye sahip olmasalar bile maden ocaklarında çalışmaya itmektedir. Zaten önemli bir kısmının piyasada talep edilen kayda değer bir meslek ve becerilerinin olmaması da bu kişileri her ne şart altında olursa olsun maden ocaklarında çalışmaya zorlamaktadır. Maden ocaklarında çalışanlara ödenen ücretlerin yüksek olduğu söylenemez. Ücret bakımından kamu ve özel sektör işletmeleri arasında olduğu gibi, özel sektördeki çeşitli büyüklüklerdeki işletmeler arasında da farklılıklar söz konusudur. Kamu maden işçilerinin, genellikle, özel kesim işletmelerindeki çalışanlardan daha yüksek ücret aldıkları bilinmektedir. Yeraltında çalışanlar da işletmelerin yer üstündeki kısımlarında çalışanlardan daha yüksek ücret almaktadır. Ancak, Yörgüç Köyündeki maden ocağında çalışmış işçilerle görüşüldüğünde, yaptıkları işe göre çok düşük ücret aldıkları ifade edilmiştir. Ücretlerle ilgili bir başka sıkıntı kaynağı da, bazı özel maden işletmelerinin çalışanların ücretlerini zamanında ve düzenli ödememeleridir. Bu durum çalışanların moral ve motivasyonunu bozacağı gibi dikkatlerinin dağılmasına neden olma ve bir takım kazalara yol açma potansiyelini içinde barındırmaktadır. Bu işletmelerin kamu ile ilişkilerinde çalışanların ücretlerinin ödenmesini garantiye alacak düzenlemeler yapılmasına ihtiyaç vardır. Türkiye’de özellikle riski yüksek yeraltı madenciliğinde belli nitelikteki işlerin sertifikalı işçilere yaptırılmasını sağlamaya yönelik bağlayıcı düzenlemeler bulunmamaktadır. Yeraltında çalıştırılacak işçilere belli bir eğitim verilmesi zorunluluğu var ise de çoklukla işverenlerce buna uyulmamakta, istihdam edilen işçilerin belli bir süre işten koparılarak eğitime katılmaları ciddi bir Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 18 zaman kaybı ve gereksiz yere katlanılan bir maliyet olarak değerlendirilmekte; denetimlerde de bu husus öncelikle dikkate alınacak bir unsur olarak kabul görmemektedir. Yeraltı madenciliği başta olmak üzere, yapılması iş sağlığı ve güvenliği bakımından risk oluşturma potansiyeline sahip patlatma vb. işlerin ‘müfredatı önceden belirlenmiş, standart bir eğitimden geçerek sertifikalandırılmış’ işçiler eliyle veya eğitimli teknikerler tarafından yapılmasını sağlamaya yönelik düzenlemeler yapılmasının yararlı olacağı değerlendirilmektedir. Yukarıda kısaca açıklanan, maden ocaklarındaki istihdamın/istihdam edilenlerin nitelikleri ve içinde bulundukları şartlar iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerini almayı zorlaştırıcı, bu tedbirlerin sürekliliğini ve istenilen sonuçları doğurmasını engelleyici bir işlev görmektedir. Şüphesiz, gerek iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin yasal düzenlemelerde gerekse yasal ve pratik tedbirlerin uygulanmasında istihdam edilen iş gücünün sahip olduğu nitelikleri ve hangi şartlar altında çalıştıklarını dikkate almak gerekmektedir. Çünkü ruhsatlandırmadan üretime, üretimden satışa kadar madenciliğin bütün aşama ve şartları birbirlerini etkileyen bir bütün oluşturmakta, madencilik faaliyet ve unsurlarındaki bir olumsuzluk diğerlerini de olumsuz yönde etkilemektedir. Madencilik Sektöründe Kayıt Dışı İstihdam: Sosyal Güvenlik Kurumu 2010 yılı Ekim ayı istatistiklerine göre Türkiye’de madencilik sektöründe 5.940 işyerinde 132.332 işçi çalışmaktadır. Sektörde yer alan işyerlerinin ülkemizdeki toplam 1.298.432 işyeri sayısı içerisindeki oranı %0,46; sektörde çalışan sigortalıların ülkemizdeki toplam 9.992.591 sigortalı sayısı içerisindeki oranı %1,3’tür. Tabloda istihdam yaklaşımıyla tahmin edilen kayıt dışı faaliyetlerin oranları sektörel olarak verilmektedir: Tablo 5: 2006 Yılı İtibariyle Sektörel Kayıt Dışı İstihdam (%) Sektör % Tarım, ormancılık avcılık ve balıkçılık 87,4 Madencilik ve taş ocakçılığı 15,8 İmalat sanayi Elektrik, gaz ve su 32 3 İnşaat ve bayındırlık işleri 62,2 Toptan ve perakende ticaret, lokanta ve oteller 43,1 Ulaştırma, haberleşme ve depolama 39,9 Mali kurumlar, sigorta, taşınmaz mallara ait işler 19,6 Toplum hizmetleri, sosyal ve kişisel hizmetler 17,9 Kaynak: GİB, Kayıtdışı Ekonomiyle Mücadele Stratejisi Eylem Planı (2008-2010) Bu tablodaki veriler, madencilik sektöründe kayıt dışı istihdamın boyutlarının diğer pek çok sektörden düşük olduğunu göstermektedir. Kamu maden işletmeciliğinde kayıt dışı istihdam olması söz konusu değildir. Bunun dışında rödövans yoluyla işletilenler dahil özel kesim maden işletmelerinde kayıt dışı istihdamın söz konusu olup olmadığına, var ise ne nispette olduğuna dair de sağlıklı veriler bulunmamaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 19 Kütahya, Balıkesir ve Bursa illerindeki kömür ocaklarında gerçekleştirilen incelemeler sırasında görüşülen TKİ yetkilileri ile özel işletmelerde çalışan işçiler ve teknik elemanlar tarafından kömür madeni işletmelerinde kayıt dışı istihdamın söz konusu olmadığı dile getirilmiştir. Ancak, Zonguldak yöresinde kaçak taşkömürü ocakları çalıştırıldığı da yaygın olarak ifade edilen bir husustur. Kaçak kömür ocağı işletmeciliğinin tabii bir neticesi kayıt dışı istihdamın da söz konusu olmasıdır. Dolayısıyla, kaçak kömür ocakları işletilmesi ile mücadelede başarı sağlanması kayıt dışı istihdamın önlenmesini de doğrudan etkileyecektir. Madencilik Sektöründe İşletmelerin Yapısı: Son döneme kadar madencilik sektörü genel olarak büyük ve orta ölçekli kuruluşlardan oluşmakta iken, yakın zamanda yapılan özelleştirmeler ile durumun değiştiği görülmektedir. Günümüzde Türk madencilik sektörü, kamu-özel ayırımı olmaksızın, ağırlıklı olarak küçük ve orta ölçekli işletmelerden oluşmaktadır. Bu durum istihdamın niteliğini de etkileyen bir unsurdur. Türk madenciliğinde son dönemde küçük ölçekli işletmeler sayıca arttığı için üretim ve istihdam kapasiteleri konusunda kesin verilere ulaşmak mümkün olamamaktadır. Bu işletmelerin üretim kapasiteleri maden fiyatlarına ve mevsim şartlarına göre değişmektedir. Bazı kapalı ocaklar maden fiyatlarının artışıyla birlikte üretime geçebilmektedir. Sektör özellikle madenciliğin yapısından dolayı kırsal bölgelerde faaliyet gösterdiği için, gelişmekte olan bölgelerin kalkınması ve oluşturduğu istihdam açısından önem arz etmektedir. Bu bölgelerin sosyal şartlar bakımından geniş imkânlara sahip olmaması yetişmiş elemanlar yönünden işin cazibesini olumsuz etkilemekte, nitelikli eleman teminini zorlaştırmaktadır. Kırsal alanda istihdam edilen maden mühendisleri ve işçilerin özellikle barınma ve sosyal ihtiyaçların karşılanması için büyük madencilik şirketleri lojman ve sosyal tesis gibi imkânlar sağlarken, küçük şirketler bunları sağlayamamaktadır. Türkiye’deki madencilik kuruluşlarının sayıları, üretim kapasiteleri ve istihdam seviyeleri hakkında sağlıklı istatistiki bilgilere ulaşılamamıştır. TKİ ve TTK başta olmak üzere, istihdam büyüklüğü açısından önde gelen madencilik kuruluşları halen kamu kuruluşlarıdır. Ancak makro açıdan bakıldığında, kömür madenciliği sektöründe, toplam istihdam içerisinde 1995 yılında %59,5 olan kamu payının 2008 yılında %30,4’e düştüğü, %40,5 olan özel kesim istihdam payının ise %69,6’ya ulaştığı görülmektedir (EK 3/1: Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Maden Mühendisliği Bölümünün Raporu). Ülkemizde maluliyet ve ölümle neticelenen kazalar en yoğun olarak kömür (Linyit ve taşkömürü) madenciliği alanında vuku bulmaktadır. Kömür madenciliğinin ekonomik verimliliği ve kârlılığı bu sektörlerde çalışanların alacağı ücretlerde de belirleyici olmaktadır. Linyit başta olmak üzere kömürün pazarlamasında, satışında bir takım sıkıntılar bulunmaktadır. Kömürün çok kolay pazarlanamaması, kar miktarındaki düşüklük gibi unsurlar daha düşük ücretlerle istihdam piyasasının oluşmasına yol açmaktadır. Satışın zorluğu ve kar oranının düşüklüğü geriye doğru Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 20 zincirleme etki ile bu sektördeki ücretlerin de düşük olmasına, vasıflı iş gücünün bu sektörü daha az tercih etmesine veya tercih etmemesine neden olmaktadır. Madencilik sektörüne büyük ölçekli sermaye sahibi özel kişi ve kuruluşların fazla rağbet etmemesi sektörün yönetim kalitesini ve yatırım özelliklerini doğrudan etkileyen bir unsurdur. Madencilik Sektörü ve Alt İşverenlik Uygulaması: Türk iş mevzuatında alt işverenlik 1936 yılında çıkarılan 3008 sayılı İş Kanunundan bu yana var olmakla birlikte yaygınlaşması 1980’li yıllara rastlamaktadır. 2003 yılında yürürlüğe giren 4857 sayılı İş Kanununun 2. maddesinde asıl işverenlik-alt işverenlik konusu düzenlenmiştir. Kanundaki düzenlemenin amacı alt işverenlik uygulamalarının doğurduğu olumsuz sonuçların önlenmesidir. Bu düzenleme ile işçilerin istismar edilmesinin önüne geçilmek istenmişse de, uygulamada arzulanan sonuçlara ulaşılamamıştır. Daha sonra çıkarılan 5763 sayılı Kanun ve akabinde yürürlüğe giren Alt İşverenlik Yönetmeliği de bu konudaki tartışmaları nihayete erdirememiştir. Ayrıca 4857 ve daha sonra çıkan 5510 sayılı Kanunlardaki işveren tanımlarının birbirinden farklı olması uygulamada karmaşa meydana getirmiştir. Bu nedenle öncelikle yasal tanımların uyumlaştırılması gerekmektedir. Alt işverenlik kurumu, ekonominin işleyişi içerisinde ihtiyaç duyulabilen bir uygulamadır. Artan rekabet, işletme yönetiminde dış kaynaklardan yararlanma yönteminin benimsenmesi gibi işletmecilik yöntemleri ve uzmanlaşma ihtiyacı bu uygulamanın gerisinde yatan meşru gerekçeler olarak kabul edilmektedir. Ancak bu uygulamaya karşı, işletmelerin ekonomik ve teknolojik ihtiyaçlarından ziyade işçilik maliyetlerinin düşürülmesi (ucuz işgücü temini) ve sendikalaşmanın, işçilerin-çalışanların ferdi ve toplu iş hukukundan doğan haklarının kısıtlanmasının bir aracı olarak kullanıldığı yönünde yoğun eleştiriler yöneltilmektedir. Bu eleştirilere göre iş hayatının gereklerini aşacak biçimde, mevzuatın getirdiği kurallara uymaktan kaçınmanın bir aracı olarak alt işverenlik uygulamasına hem özel hem de kamu sektöründe başvurulmaktadır. Alt işverenlik uygulamasına benzer bir durum ödünç iş ilişkilerinde ortaya çıkmaktadır. Ödünç işçi bürolarına ilişkin 19 Kasım 2008 tarih ve 2008/104 sayılı Avrupa Birliği Direktifi, ödünç işçi büroları aracılığıyla çalıştırılan işçilerin haklarının korunmasını sağlamak ve eşitlik ilkesinin uygulanmasını güvenceye almak amacıyla çıkarılmış olup, işçilerin haklarının korunması, sağlık ve güvenlik önlemleri, iş piyasasının işlevlerinin yerine getirilmesini sağlamayı ve istismarcı uygulamaları önlemeyi amaçlamaktadır. Türkiye’de, asıl işin hangi kısımlarının hangi hallerde alt işverene verilebileceğini belirleyerek karşılaşılan bu sorunlara çözüm getirilmeye çalışılmıştır. Asıl işin keyfi biçimde parçalara bölünmesi, uzmanlık gerektirmeyen işlerin alt işverene verilmesi gibi yasaya uygun olmayan uygulamalar olduğunda alt işveren işçilerinin baştan itibaren asıl işverenin işçisi sayılacağı yaptırımı düzenlenmiştir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 21 Sigortasız işçi çalıştırma, iş kazasına ve meslek hastalığına uğrama gibi bazı sorunlar doğrudan asıl işveren-alt işveren ilişkisinden kaynaklanmamakla beraber, alt işveren işçilerinin daha sıkça karşı karşıya kaldıkları sorunlar olarak ortaya çıkmaktadır. Ayrıca, alt işverenlik/taşeronluk sözleşme sürelerinin kısa tutulması yoluyla bu uygulamanın sendikalaşmayı önlemenin bir aracı olarak kullanıldığı; işletmelerdeki asıl işlerin de alt işverene (taşerona) verilmesi suretiyle işyeri ölçeğinin yapay olarak küçültüldüğü, böylece işverenin işçi sayısı ile ilişkili yükümlülüklerden kurtulabildiği; iş sağlığı ve güvenliği çalışanların yaşam hakkı ile ilgili olduğundan bu konudaki düzenlemelerin sayı sınırlaması olmaksızın bütün işyerlerini ve çalışanları kapsaması gerektiği ileri sürülmektedir (EK 2/9-14: Türkiye Maden İşçileri Sendikasının 12.07.2010 tarih ve 69/738 sayılı görüş yazısı). Alt işverenlik uygulamasının iş sağlığı ve güvenliği bakımından alınması gereken tedbirlerde zafiyete yol açtığı, alt işverenlerin gerekli sağlık ve güvenlik tedbirlerini almakta isteksiz davrandıkları ve bu uygulamanın iş kazalarının artışına neden olan temel amillerden biri olduğu yönünde yaygın eleştiriler bulunmaktadır. Bu eleştiri ve görüşler sektörün çeşitli paydaşları/tarafları ile yapılan görüşmelerde de sıklıkla dile getirilmiştir. Zonguldak havzasındaki özel ve kamu kömür işletmelerine ilişkin ölümlü kaza istatistikleri aşağıdaki tabloda verilmektedir: Tablo 6: Zonguldak Havzası Ölümlü Kaza İstatistikleri TTK Yıllar Özel Ocaklar Ölüm Sayısı Üretim(Bin ton) 2000 9 2001 Ölüm Sayısı Kaçak Ocak Resmi Ocak Toplam 2.259 7 1 8 5 2.357 9 4 2002 8 2.244 6 2003 8 2.011 2004 5 1.881 2005 10 2006 Üretim(Bin ton) 100.000 ton üretime düşen ölüm oranı TTK Özel Ocaklar 135 0,40 5,93 13 137 0,21 9,49 - 6 74 0,36 8,11 4 7 11 48 0,40 22,92 1 4 5 65 0,27 7,69 1.667 2 - 2 511 0,60 0,39 3 1.523 - 3 3 796 0,20 0,38 2007 5 1.675 6 9 15 817 0,30 1,84 2008 7 1.587 5 7 12 1.050 0,44 2,06 Toplam 60 17.204 40 35 75 3.633 0,35 2,06 Kaynak: Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Maden Mühendisliği Bölümünün Raporu Alt işverenlik uygulamasının olduğu işyerlerinde daha az iş sağlığı ve güvenliği tedbiri alındığı ve daha çok iş kazası olduğu yönünde yaygın bir kanaat olmakla birlikte, bu kanaati destekleyecek, asıl işverenliğin vaki olduğu işyerlerindeki durum ile karşılaştırmaya imkân verecek istatistiki bir veriye veya çalışmaya da ulaşılamamıştır. Ancak yukarıdaki tabloda sunulan, Zonguldak’taki özel (kaçak ve ruhsatlı) ve kamu işletmesi kömür ocaklarına dair ölümlü kaza istatistikleri özel kömür işletmelerinde 100.000 ton başına düşen ölümlü kaza oranlarının çok daha yüksek olduğunu göstermektedir. Ayrıca, güvenilir istatistikî veriler olmasa bile, bu denli yaygın bir Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 22 kanaat sektörde çalışanların ve sektörle ilgili kişilerin gözlemlerine dayalı olduğundan ötürü, göz ardı edilmemesi daha doğru bir yaklaşım olacaktır. Alt işverenlikle ilgili düzenlemelerde işletmelerin ve işverenlerin ihtiyaçları dikkate alınırken işçilerin temel haklarından mahrum bırakılmasına imkân veren bir araç olarak kullanılmasının önüne geçilmesi de hedeflenmelidir. Madencilik (özellikle de kömür madenciliği) sektöründeki istihdamın özellikleri irdelendiğinde özetle; -Maden mühendisleri arasında işsizliğin çok yüksek oranlarda olduğu, -Ülkedeki işsizlik seviyesinin yüksekliğinin madencilik alanında istihdam edilen işgücünü ücret ve iş sağlığı ve güvenliği yönünden çok olumsuz şartlarda çalışmaya razı olmak durumunda bıraktığı, -Madencilik alanında çalışan iş gücünün eğitim seviyesinin genellikle düşük ve önemli bir kısmının vasıfsız işçi niteliğinde olduğu, -Madencilik sektöründeki yeraltı işletmelerinin yüksek risk taşıyan çalışma alanlarının başında geldiği, çalışma şartlarının yapılan işin niteliği itibariyle çok riskli olduğu, -İş gücünün eğitim, mesleki yeterlik, alternatif iş imkânlarının kısıtlılığı, yeraltı kömür ocaklarındaki işin mahiyeti, düşük ücret vb. özelliklerinin iş sağlığı ve güvenliği bakımından riski artırıcı faktörler olduğu değerlendirilmiştir. D. Maden Üretimi ve Verimlilik Madencilik sektöründe verimlilik rezervin işletilebilirliği, maden damarının yapısı, üretim yöntemi, iş gücünün vasıfları, ücret vb. çalışma şartlarına bağlı olarak değişmektedir. Maden yatağının işletilebilmesi için madencilik teknolojisi ve ekonomisi bakımından cevherin ortalama saflık oranı (tenör), etütlerle saptanmış rezerv miktarı, cevherin oluşum özelliklerine göre biçimi (damarlı, damarsız, yan kayaçla ilişkisi) ile cevherin maden ocağında yüzeyde veya derinde olması gibi hususlar madencilikte verimi etkilemektedir. İş gücünün işin gerektirdiği bilgi ve becerilere sahip olması verimliliği yükselteceği gibi, ücret vb. mali ve sosyal haklar da verimliliği etkileyen unsurlar arasındadır. Düşük ücretlerle eğitimli ve yüksek vasıflı iş gücünün istihdam edilemeyeceği aşikârdır. Üretim için gerekli donanımın varlığı ve iyi işlemesi, hem üretimde verimliliği hem de iş sağlığı ve güvenliğini olumlu etkilemektedir. Üretim yöntemi de verimliliği doğrudan etkileyen önemli bir unsurdur. Maden ocaklarında cevherin makine gücü ile kazılıp yüklenmesi olarak tanımlanan mekanizasyon, verimliliği artırmanın yanında iş kazalarını azaltan önemli bir faktördür. Ancak maden üretiminde mekanize yöntemlerin kullanılması için maden cevherinin uygun özelliklere sahip olması gerekir. Örneğin, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 23 kömür üretiminin mekanize yöntemlerle yapılması, uygun damar kalınlığı, tabaka eğimi ve düzgün tabakalaşma özelliklerine sahip olması durumunda mümkündür. Nitekim Zonguldak’taki taşkömürü damarlarının kalınlık, eğim vb. özelliklerinden ötürü, mevcut teknolojik imkânlarla, genellikle mekanizasyona uygun olmadığı belirtilmektedir. Kömür damarlarının düzgün bir seyir izlemediği, çok ince ve çok kalın düzensiz damarlardan oluştuğu bu gibi kömür ocaklarında emek yoğun üretim yönteminin kullanılması hâlihazırda bir zorunluluk olup, bu durum verimi düşürmenin yanında iş kazalarının fazla olmasına da yol açan önemli bir etkendir. Esasen, üretimde mekanizasyona geçilmesi ve kaliteli donanımın kullanılması gibi verimliliği yükselten yatırımların yapılabilmesi, o işletmeden yüksek kâr elde edilebilmesine bağlı olup, kâr da bizatihi verimliliğe bağlı bir sonuçtur. Verimlilik de sonuçta üretim yöntemini ve çalışma şartlarını etkileyebilen bir faktördür. Yani mekanizasyon ve gerekli donanım gibi unsurlar ile verimlilik ilişkisi karşılıklıdır ve maden rezervinin nitelikleri ile de doğrudan bağlantılıdır. Her türlü madencilik işletmesi bir sistemden oluşur. Sistemin etkin ve verimli çalışması sistem elemanlarının ayrı ayrı etkinliğine dayanmaktadır. Madencilik sektörü, ölçek ekonomisi ilkesi gereği büyüdükçe üretkenliği artan, emek yoğun değil teknoloji yoğun olması gereken bir sektördür. Ancak güncel teknik gelişmelerin takibi ile cevher kaynaklarımız verimli biçimde değerlendirilebilir ve işletmeler kar edebilir. Oysa ülkemizde hem kamu hem de özel teşebbüsçe işletilen ocaklarda kullanılan ekipmanların çok büyük kısmı ekonomik ömrünü tamamlamış, üretkenliğini yitirmiş makinelerden oluşmaktadır. Ayrıca ülkemizde madenlerdeki üretkenliğin kontrolüne yönelik ciddi bir denetim de bulunmamaktadır (EK 4/3: ODTÜ Maden Mühendisliği Bölümünün Türkiye’de Madencilik Sektörü İle İlgili Araştırma ve İnceleme Sonuçları Raporu). Bu tespit çerçevesinde verimliliğin yüksek olmasının kârlılığı yükselterek iş sağlığı ve güvenliği yatırımlarının yapılmasını ve bu konuda gerekli tedbirlerin alınmasını kolaylaştıracağı açıktır. Zira kârlı yatırımlar için iş sağlığı ve güvenliği yatırımlarının yapılmasını beklemek daha gerçekçi olacaktır. Anlaşılacağı üzere, maden işletmeciliğindeki kârlılık ile iş sağlığı ve güvenliği yatırımları ve uygulamaları arasında doğrudan bir ilişki bulunmaktadır. E. Madencilik Sektöründe Devlet Hakkı Uygulaması Devletin; vergiler, harçlar, tazminatlar, cezalar gibi cebri kamu gelirleri yanında mülk ve teşebbüs gelirleri, borçlanmalar gibi cebri olmayan kamu gelirleri de bulunmaktadır. Mülk ve teşebbüs gelirleri, devletin sahip olduğu mal varlıklarını satması, kiralaması, işletmesi gibi faaliyetler sonucunda elde ettiği gelirlerden oluşmaktadır. Anayasanın 168. maddesine göre, madenlerin çıkarılması ve işletilmesi hakkı devlete aittir. Devletin madenleri çıkarma ve işletme hakkını devretmesi karşılığında elde ettiği gelirler, mülk ve teşebbüs gelirleri nevinden olup, “devlet hakkı” olarak adlandırılmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 24 Vergi yükü hesabına benzer şekilde, devlet hakkı tutarının madencilik sektörünün GSYH’ye katkısına oranlanması ile sektör üzerindeki “devlet hakkı yükü” hesaplanabilir. Sektörün ödediği devlet hakkı tutarları ile bunun oluşturduğu devlet hakkı yüküne ilişkin veriler aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. Tablo 7: Madencilik Sektöründe Devlet Hakkı YIL Sektörün GSYH'ye Katkısı (1.000 TL) Ödenen Devlet Hakkı (1.000 TL) Devlet Hakkı Yükü (%) 2005 7.628.517 64.340 0,84 2006 8.952.359 80.815 0,90 2007 10.530.738 104.743 0,99 2008 13.458.457 130.629 0,97 Kaynak: TÜİK, MİGEM Tabloda da görüleceği üzere son yıllarda ödenen devlet hakkının madencilik şirketlerine getirdiği mali yük %1’den daha azdır. 5995 sayılı Kanun ile değişik 3213 sayılı Maden Kanunu gereğince; devlet hakkı, bir sahada üretilen madenlerin yıllık ocak başı satış tutarı üzerinden, maden türlerine göre, kanunda belirtilen oranlarda alınmaktadır. Ayrıca Kanun, “yeraltı işletme yöntemi ile üretim yapılması durumunda ödenmesi gereken devlet hakkının %50’si alınmaz” hükmünü içermektedir. Ruhsat sahibi tarafından yatırılan devlet hakkının %25’i il özel idare payı olarak ruhsatın bulunduğu ilin Özel İdaresine, %25’i ruhsatın bulunduğu bölgeyle sınırlı olarak alt yapı yatırımlarında kullanılmak üzere, doğrudan ilgili ilçe veya ilçelerin Köylere Hizmet Götürme Birlikleri hesabına, %50’si de Hazine hesabına yatırılır. Devlet hakkı ve özel idare payı, her yıl haziran ayının son günü mesai bitimine kadar ruhsat sahibi tarafından ödenir. Devlet hakkı oranlarında, madenin cinsi, üretildiği bölge ve benzeri kıstaslar gözetilerek Bakanlar Kurulunca en fazla %25 oranında indirim yapılabilir. Mevzuattaki bu düzenlemelerin dışında, iş sağlığı ve güvenliği yatırımlarının teşviki için devlet hakkının bir teşvik unsuru olarak kullanılabileceği yaygınlıkla dile getirilen bir husustur. Bu kapsamda, iş sağlığı ve güvenliği yatırımlarını belli bir standardı sağlayacak şekilde yapan işletmelerin, o yatırım tutarının belirli bir oranı kadar veya tamamen devlet hakkı ödemekten muaf tutulmalarının uygun olacağı değerlendirilmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 25 III. MADENCİLİK SEKTÖRÜNÜN ANALİZİ VE SEKTÖRE YÖNELİK DEĞERLENDİRME Maden türüne göre değişmekle birlikte, maden ürünlerinin arz esnekliği genellikle düşüktür. Bir maden ürününün piyasaya hammadde veya uç ürün olarak arzı, bu madenin aranması, bulunması, işletilerek çıkarılması ve işlenmesi gibi uzun bir sürecin sonunda gerçekleşmektedir. Bütün maden aramalarının olumlu sonuçlanmayacağı, maden bulunduğunda da üretimin kısa dönemde ciddi miktarda artırılması mümkün olmayacağı açıktır. Çünkü madenin işletmeye açılarak çıkarılması ve ekonomik faaliyetlerde kullanıma hazır hale getirilmesi zaman alıcı bir süreçtir. Genel olarak maden ürünlerinin arz esnekliğinin düşük olması işletilmekte olan madenler açısından da geçerlidir. Zira işletilmekte olan bir maden ocağında da mevcut üretimin artırılarak piyasaya sunulması zaman alan, pahalı yatırımların gerçekleştirilmesini icap ettirir. Maden ürünlerinin talep esnekliği, madenin türü ve kullanım yaygınlığı, başka maden ürünleri ile ikame edilip edilememesi gibi faktörlere bağlıdır. Ekonomik konjonktür maden ürünlerine talebi etkiler. Ekonomik kriz dönemlerinde maden ürünlerine (hammadde ve uç ürünlere) talepte ciddi daralmalar olmaktadır. Bu ise konjonktürel duruma bağlı olarak talebin esnek olabildiğini göstermektedir. Maden ürünlerinin arz ve talep esnekliği ile ilişkili bir husus da bunların fiyat hareketleri karşısında gösterdikleri elastikiyettir (fiyat esnekliği). Maden ürünlerinin fiyatı arz ve talebin dönemsel hareketlerine göre belirlenmekte olup, madencilik faaliyetlerinin fiyat hareketlerine olumlu ve olumsuz tepkisinin sonuç doğurması zaman almaktadır. Fiyatların çok düşmesi halinde, işletilmesi ekonomik olmaktan çıkan maden ocaklarının faaliyetine son verilmesi veya işletme kapasitesinin daraltılması nispi olarak daha kısa dönemde mümkündür. Ancak fiyatların artması karşısında mevcut maden ocaklarının üretim (arz) kapasitesinin artırılması, önceden karlı olmadığı için kapatılan ocakların yeniden faaliyete geçirilmesi veya yeni maden rezervleri bulunarak yeni maden ocaklarının işletmeye açılması uzun zaman alan faaliyetlerdir. Kısaca, fiyatların düşmesi karşısında maden arzının daralması daha kısa sürede olabilirken fiyatların yükselmesi karşısında maden arzının artması genellikle çok daha uzun zaman almaktadır. Bu durumun doğrudan istihdama yansıyan sonuçları olmaktadır. Sektörün bu hususiyetleri madencilik piyasasında işgücünün esnekliğini ve iş gücü istihdamını da etkilemektedir. Maden üretimindeki düşüş eğilimine bağlı olarak işgücü talebindeki daralma sonucu pek çok madencinin işten çıkarılması ile sektörel işsizlikte artış hemen kendini gösterebilir. Ancak yeni maden ocaklarının açılması karşısında (vasıfsız iş gücünün temininde ciddi zorluklar olmasa bile) nitelikli eleman bulunması her zaman kolay olmayacağından, bulunan Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 26 vasıfsız iş gücünün eğitiminin zaman alması ve maliyeti gibi hususlar dikkate alındığında istihdamın artması nispeten daha uzun zaman almaktadır. Ülkedeki işsizlik oranının fazla olması, çalışanların daha sağlıksız ve güvenliksiz şartlarda, daha düşük ücretlerle çalışmaya razı olması, mevzuatın kendilerine tanıdığı hakları talep etmede daha çekingen davranması gibi sonuçlar doğurmaktadır. Madencilik sektörünün kendine has özellikleri dolayısıyla bir yandan yüksek oranlarda işsizlik hüküm sürerken, diğer yandan nitelikli (iyi yetişmiş) ve tecrübeli eleman temininde güçlük çekilmesi gibi çelişkili durumlar yaşanabilmektedir. Ülkemizde son döneme kadar madencilik sektörü genel olarak büyük ve orta ölçekli kuruluşlardan oluşmakta iken, yakın zamandaki özelleştirmeler ve kamunun gittikçe üretim faaliyetlerinden çekilmesi neticesinde durum değişmiştir. Günümüzde Türk madencilik sektörü, kamu özel ayırımı olmaksızın ağılıklı olarak küçük/orta ölçekli işletmelerden oluşmaktadır. Türk madenciliğinde küçük ölçekli işletmelerin sayıca artması sonucu bunların üretim, istihdam vb. istatistikî kayıtlarının tutulması zorlaşmaktadır. Üretim kapasitesi, maden fiyatlarının değişimine ve mevsime göre farklılık arz etmektedir. Bazı kapalı ocaklar, maden fiyatlarındaki artış sonucu kârlı hale gelmesiyle üretime geçmektedir. Ülkemizde büyük sermayeli özel madencilik işletmeleri pek fazla değildir. Büyük sermayeli firmaların bulunmamasından başka madencilik alanında uzun dönemli tecrübe sahibi, kurumlaşmış özel kesim madencilik firmaları da sayıca azdır. Bu durum, nispeten riskli yatırımlara sermaye koyacak müteşebbis bulunmaması sonucunu da doğurmaktadır. Ülkemizde faaliyet gösteren yabancı madencilik firmalarının; sermaye yapısı, madencilik tecrübesi, teknik bilgi birikimi ve riskli yatırımlara sermaye ayırabilme gibi faktörler yönünden yerli firmalara göre daha iyi durumda olduğu bilinmektedir. Sektördeki özel kesim teşebbüslerinin bu yönlerden zayıflığı piyasaya hâkim aktörlerin kamu kesimi işletmeleri ya da yabancı kökenli firmalar olması sonucunu doğurmaktadır. Bu nedenle yabancı madencilik firmalarının Türkiye’de yapacakları yatırımlarda yerli ortak edinmelerini ve belirlenecek asgari oranda yerli teknik eleman çalıştırmalarını teşvik etmenin doğru bir politika olacağı değerlendirilmektedir. Madencilik sektöründe kamu sermayeli işletmelerin üretimdeki payının orta ve uzun dönemde daha da düşeceği beklenebilir. Zira, içinde bulunulan konjonktürde kamu işletmeciliğinin verimsiz olduğu yönünde güçlü bir kanaat hakim bulunmaktadır. Kamu kesimi maden işletmeciliği, ancak stratejik nitelikli madenler yönünden ve katlanılacak zararın makul seviyede olması halinde savunulabilmektedir. Kömür işletmeleri başta olmak üzere, maden işletmeleri ciddi biçimde pazarlama sorunu ile karşı karşıyadır. Bu sorununun doğurduğu zincirleme tesirlerin işverenlerin sermaye ve kârlılıkları, istihdam, ücretler, iş sağlığı ve güvenliği yatırımları ve tedbirleri gibi unsurlar üzerinde olumsuz bir takım sonuçları olmaktadır. Esasen ürettiği madenleri pazarlama zorluğu çeken bir işletmenin Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 27 güçlü bir mali yapıya sahip olması ve geleceğe ilişkin sağlam yatırım planlaması mümkün olamamaktadır. İş kazaları yönünden özel bir önem taşıyan kömür sektöründe pazarlama sorununa çözüm olabilecek bir husus, kömürün ülke enerji üretiminde bir ara mal olarak kullanılmasıdır. Şüphesiz ulusal enerji politikası ile madencilik politikası birbirini doğrudan etkileyen unsurlardır. Çünkü enerji hammaddesi özelliğine sahip kömür gibi madenler, madencilik sektörü içerisinde önemli bir yer işgal etmekte, bu madenlerin de en önemli müşterileri enerji üreten tesisler olmaktadır. Yerli kömür kaynaklarının elektrik enerjisi üretiminde kullanılmasını teşvik etmek sadece ülkemizin dışa bağımlılığını azaltmaya ve enerji arz güvenliğinin sağlanmasına katkıda bulunmakla kalmayacak, bu maden işletmeleri üzerindeki pazar bulamama, yani satış baskısını da hafifleterek mali yapılarını güçlendirecektir. Teşviklerin doğuracağı bir başka sonuç da mali ve kurumsal yapısı daha güçlü, profesyonel çalışma kültürüne sahip büyük firmaların bu sektöre yatırım yapması olabilir. Sektörde güçlü firmaların faaliyet göstermesi iş sağlığı ve güvenliği yatırımlarını da artıracaktır. (EK 5: TKİ’nin 29.07.2010 gün ve 184 sayılı yazısı ekinde sunulan rapor) Madenciliği diğer sektörlerden ayıran bazı özelikler söz konusudur: -Madenler, üretildiğinde (çıkarıldığında) yerine konulamayan, tükenen varlıklardır. -Her aşaması çok risklidir. -Yatırımın geri dönüş süreci uzundur. -Yer seçim şansı yoktur, bulunduğu yerde işletilmesi zorunludur. Genellikle kırsal kesimlerde yapıldığından göçü önler. Madencilik yapılan bölgeler daha hızlı kalkınır. -İstihdam ve katma değer oluşturan bir sektördür. -Çevreye etkisi önlenebilen veya kontrol edilebilen bir sektördür. -Krizlerden en çok etkilenen sektörlerden birisidir. -Madencilik faaliyetleri durdurulduğunda yeniden üretime alınması büyük maliyetlere neden olmaktadır. (Kaynak: TMMOB Maden Mühendisleri Odasının Madencilikte Yaşanan İş Kazaları Raporu, Haziran 2010) Türkiye madencilik sektörü ile ilgili parametreler değerlendirildiğinde; - Ülkemizin sahip olduğu maden potansiyeli, madenciliğe ilişkin kurumsal yapı, cari mevzuat, finansal durum, insan gücü, arama, Ar-Ge ve madenciliğin çevre ile ilişkileri ekseninde madencilik sektörüne yönelik öne çıkan hususlar göz önünde bulundurulduğunda, hemen her konunun doğrudan veya dolaylı olarak iş sağlığı ve güvenliği alanında yapılanları ve yapılması gerekenleri ilgilendirdiği görülmektedir. - Maden çeşitliliği yönünden ülkemiz dünyanın sayılı zengin ülkeleri arasındadır. Dünyanın en büyük bor rezervlerine sahip olmanın yanı sıra, başta mermer ve krom olmak üzere, bazı maden türlerinde ülkemiz rezerv yönünden dünyanın zengin ülkeleri arasında yer almaktadır. Bununla birlikte birçok maden türünde var olan maden yatakları rezerv ve cevher kalitesi bakımından Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 28 mevcut şartlarda ekonomik işletmeciliğe uygun değildir. Rezerv yönünden avantajlı olduğumuz ürünlerde ise dünyadaki mevcut pazar büyüklüğü yeterli olmayıp yoğun rekabet yaşanmaktadır. -Dünyadaki yoğun rekabet şartlarında uluslararası alanda rekabet edebilecek finansman ve teknolojik güç ile yeterli tecrübeye sahip yerli madencilik şirketimiz bulunmamaktadır. -İş sağlığı ve güvenliği bakımından en sorunlu sektör olan kömür madenciliğinin yaşadığı pazarlama sorunları, işletmelerin yapacakları yatırımları da etkilemektedir. - Sektörün uzun vadeli gelişme trendini en azından ana hatlarıyla ortaya koyacak yeterli politikalar üretilememiş olup sektörü düzenlemekle görevli en önemli kamu kuruluşu olan Maden İşleri Genel Müdürlüğü (MİGEM) gerekli örgüt ve kadro yapısına sahip değildir. Bütçe kısıtları ve idari sorunlar nedeniyle üniversitelerin ve araştırma kurumlarının potansiyelleri de yeterince etkili şekilde değerlendirilememektedir. Ayrıca sektörde öncü kuruluş olabilecek, yeterli mali ve teknolojik güce, yatırım ve üretim tecrübesine sahip kamu ve/veya özel işletmeci kuruluşlarının sayısı azdır. Politikaların oluşturulması, uygulanması ve sektörün hizmet içi eğitim ihtiyaçlarının karşılanması konularında sektöre ciddi katkılar yapabilecek altyapıya sahip, başta mühendis odaları olmak üzere etkili sivil toplum kuruluşlarına ihtiyaç duyulmaktadır. - Büyük sermayeli yatırımcıların sektöre ilgisi henüz yeterli seviyeye ulaşmamıştır. Sektörde finansman ve teknik donanım bakımından zayıf firma çok sayıdadır ve bu durum gereksiz fiyat rekabetine yol açmak suretiyle sermaye birikimini olumsuz etkilemektedir. Sektörün özel bir teşvik sistemine ihtiyacı bulunmaktadır. Özelleştirme ve satın almalar yoluyla, ana faaliyetleri madencilik dışında olan bazı firmalar tarafından sektöre taze kaynak aktarılmış olup sektörün çekiciliğinin giderek artması sonucu, başta mermer konusunda olmak üzere, sektöre yeni yatırımcı ve sermaye girişleri olmaktadır. Uluslararası piyasalarda son dönemlerde yaşanan talep ve fiyat artışları da sektörün mali imkânlarına olumlu katkı yapmaktadır. Maden işverenlerin önemli bir kısmının şahıs şirketleri veya küçük çaplı firmalardan oluşması sermaye birikimini sağlamaya yönelik işveren davranışlarını da etkilemektedir. Madencilik sektöründen para kazanan pek çok kişi biriktirdikleri sermayeyi madencilik sektöründe yatırıma dönüştürmemekte, daha cazip buldukları başka alanlarda yatırım yapmaktadır. - Sektöre eleman yetiştiren birçok eğitim kurumu yetersiz alt yapı vb. sorunlar nedeniyle düşük nitelikli eleman kaynağına dönüşmüştür. Maden, jeoloji ve jeofizikle ilgili mühendislik bölümleri sektörün istihdam kapasitesinin çok üzerinde mezun vermektedir. Yetenekli gençlerin madencilik eğitimi veren okullara ilgisi azalmıştır. Ara teknik eleman yetiştiren okullar sayıca az olup eğitim kaliteleri düşüktür. Kaldı ki, ara elemanların statü, yetki ve sorumluluklarına ilişkin mevzuat yetersizdir. Oda, dernek ve benzeri kuruluşlar tarafından sektöre hizmet içi eğitim imkânları sağlanması gerekmektedir. - Kamu kuruluşları nitelikli personel istihdam etme ve var olanları muhafaza etme konusunda yeterli esnekliğe sahip değildir. Üniversite-sanayi işbirliğinin yetersizliği nedeniyle Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 29 teorik çalışmaların sonuçları uygulamaya dönüştürülememektedir. Özel madencilik kuruluşları da finansman yetersizliği, kurumsal kültür eksikliği vb. sorunlar nedeniyle Ar-Ge birimleri oluşturmak konusunda isteksizdir. Bu konuda DPT ve TÜBİTAK gibi yurtiçi kurumların yanı sıra, başta AB olmak üzere çeşitli yurtdışı kuruluş ve programlardan finansal destek sağlama imkânları değerlendirilmelidir. - Çevre konusunda aşırı duyarlı gruplar üretimi engelleyecek faaliyetlerde bulunmaktadır. Madencilik konusunda özel ihtisas mahkemelerinin olmaması çevre sorunları ile ilişkili yargı kararları arasında çelişki ve uyumsuzlukların bulunmasına yol açmaktadır. Çevre mevzuatı diğer ülkelerden tercüme edilerek oluşturulmaktadır ve bu nedenle ülke şartlarına yeterince uygun olmadığı yönünde eleştiriler bulunmaktadır. -Ülkemiz maden çeşitliliği bakımından zengindir. Ancak Ülkenin jeolojik özellikleri gereği – birkaç istisna dışında- bilinen maden yatakları çok büyük rezervleri ihtiva etmemekte, genellikle küçük ölçekli rezervler şeklinde dağılım göstermektedir. -Maden arama faaliyetleri –belli bazı madenler dışında- yeterli düzeyde değildir. -Maden işletmelerimiz daha çok hammadde satımına yönelmiş durumda olup, uç ürün üretimi gerektiği kadar çok yapılamamaktadır. -Madencilik faaliyetlerinde iş güvenliği ve işçi sağlığı üzerinde gereğince durulmamaktadır. İş sağlığı ve güvenliği bilinç ve kültürü yaygın ve etkili biçimde oluşmamıştır. -Madencilik faaliyetlerinin çevre ve çevrede yaşayan canlılar üzerindeki menfi tesirlerine yeterince dikkat edilmemektedir. -Üretimde kamu ağırlığı –özellikle kömür gibi madenler açısından- büyük oranda devam etmektedir. (Kaynak: 9. Kalkınma Planı Madencilik Özel İhtisas Komisyonu Raporu) Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 30 İKİNCİ BÖLÜM MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Madencilik, dünya genelinde iş kazalarının ve meslek hastalıklarının yüksek olduğu iş kollarından biri olup ülkemizde de bu yönüyle inşaat ve metal sektörleriyle birlikte en riskli sektörler arasındadır. Maden işyerleri, yürütülmekte olan faaliyetlerin yapısı nedeniyle sürekli değişim göstermekte ve bu durum işyerlerinde çalışan işçilerin çalışma ortamındaki sürekli değişikliklere uyum sağlamasını gerektirmektedir. Madencilik faaliyetleri sırasında sürekli değişen ortam şartlarına göre çalışmak, farklılık gösteren jeolojik yapılanmalarda üretim yapmak, madenciliği diğer çalışma kollarından ayırmaktadır. Yer üstü madenciliğinde kullanılan kazıcı ve yükleyici iş ekipmanları, geniş araçlar, patlayıcılar, maden tozları; yeraltı madenciliğinde ise kapalı ve sınırlı çalışma alanları, göçükler, sıcak/soğuk ortamlar, gürültü, yetersiz aydınlatma, titreşim, toz patlamaları ve parlayıcı, patlayıcı, boğucu ve zehirleyici gazlar, vardiyalı çalışma sistemi, maden işçilerinin zorlayıcı çalışma şartlarını oluşturmaktadır. Bu yapısıyla madencilik sektörü, iş sağlığı ve güvenliği kavramı ile çalışana ve çalışma ortamına yönelik İSG mevzuatının oluşmasında öne çıkmıştır. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) iş sağlığını, “Çalışan tüm insanların fiziksel, ruhsal, moral ve sosyal yönden tam iyilik durumlarının sağlanmasını ve en yüksek düzeylerde sürdürülmesini iş koşulları ve kullanılan zararlı maddeler nedeniyle çalışanların sağlığına gelebilecek zararların önlenmesini ve ayrıca işçinin fizyolojik özelliklerine uygun yerlere yerleştirilmesini işin insana ve insanın işe uymasını asıl amaçlar olarak ele alan tıp bilimidir." şeklinde tanımlamaktadır (Kaynak: www.sosyalsiyaset.net/documents/issagligi_guvenligi.htm). İş sağlığı ve güvenliği; “mesleki sağlık ve güvenlik veya iş sağlığı ve güvenliği, işin yapılması sırasında çeşitli nedenlerden kaynaklanan, sağlığa ve güvenliğe zarar verebilecek koşullardan korunmak amacıyla yapılan sistemli ve bilimsel çalışmalardır.” (Kaynak: http://arsiv.mmo.org.tr/pdf/11332.pdf). İş sağlığı ve güvenliğinin amacı, sağlıklı ve güvenli bir çalışma ortamı sağlamak; çalışanları çalışma ortamından kaynaklanan sağlık ve güvenlik risklerine karşı korumak; çalışanların sağlık, güvenlik ve refahını sağlamak ve geliştirmek; üretimin devamlılığını sağlamak ve verimi arttırmaktır. Bu çalışmaların öncelikli hedefi, çalışanları iş kazalarından ve meslek hastalıklarından korumaktır. Ülkemizde iş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin alınmasına münhasır bir kanun henüz çıkarılmamış, iş kazaları ve meslek hastalıklarını önlemeye yönelik düzenlemeler değişik kanunlarda yer almıştır. Bu meyanda iş kazaları ve meslek hastalıkları konusu esas itibarıyla 4857 sayılı İş Kanunu’nun beşinci bölümünde düzenlenmekle beraber, Borçlar Kanunu, Sosyal Sigortalar Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 31 ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu, Umumi Hıfzıssıhha Kanunu gibi kanunlarda da doğrudan veya dolaylı hükümler yer almaktadır. 4857 sayılı İş Kanunu uyarınca yürürlükte olan iş sağlığı ve güvenliği mevzuatı ile mesleki risklerin önlenmesi, sağlık ve güvenliğin korunması, risk ve kaza faktörlerinin ortadan kaldırılması, iş sağlığı ve güvenliği konusunda işçilerin eğitimini içeren iş sağlığı ve güvenliği organizasyonu ve teknik önlemler ile cinsiyet ve özel durumları sebebiyle korunması gereken kişilerin çalışma şartları düzenlenmektedir. 4857 sayılı İş Kanunu’nun 77 ilâ 89. maddelerinde iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili hükümler yer almaktadır. Bu maddelerde; işçi ve işverenlerin yükümlülükleri, işyerinin kapatılması veya işin durdurulması, iş sağlığı ve güvenliği kurulu, işyeri sağlık birimleri ve işyeri hekimi, iş güvenliği uzmanı, işçilerin hakları, sağlık gözetimleri, kadın ve çocuk işçilerin korunmasına yönelik hükümler düzenlenmektedir. Madencilik sektörüne yönelik düzenlemelerin yer aldığı 3213 sayılı Maden Kanunu’nun 29. maddesi; üretim veya hazırlık çalışmaları sürdürülürken yerüstü ve yeraltı madenciliğinde şev açısı, basamak yüksekliği, basamak genişliği, heyelan, göçük, yetersiz havalandırma, elektrik ve basınçlı hava gibi alt yapı tesisleri ve benzeri nedenlerle işçi sağlığı ve iş güvenliğini tehlikeye düşüren riskleri önleyici tedbirlerin alınması için ruhsat sahibine uygulanacak hükümleri düzenlemektedir. Maden işletmeciliğinde kullanılan üretim yöntemi gerek kazaların niteliği ve sayısını gerekse alınacak iş sağlığı ve güvenliği önlemlerini doğrudan etkileyen bir unsur olduğundan öncelikle maden üretim yöntemlerine kısaca yer vermek uygun olacaktır. Daha sonra iş kazaları ve meslek hastalıkları, bunların nedenleri ile iş sağlığı ve güvenliği kavramları ve maden ocaklarında risk unsurları ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 32 I. MADEN İŞLETME YÖNTEMLERİ Madencilikte yerüstü veya yeraltı olmak üzere iki temel üretim yöntemi kullanılmaktadır. Üretim için yöntem seçiminde değerlendirilmesi gereken en önemli unsur, jeolojik etüd ve sondaj çalışmaları sonucunda tespit edilen rezerv bilgileri ile yan kayacın birbiri ile oranı olarak nitelendirilen dekapaj’dır. Dekapaj oranını arttıran maden yatağının yerüstüne uzaklığı dolayısıyla cevherin üzerini örten toprak tabakasının kalınlığıdır. Ayrıca, arazi yapısı ve cevherin yataklanma (eğim, yan kayaçla ilişkisi vb.) özellikleri üretim yönteminin açık veya kapalı olmasını doğrudan etkileyen diğer faktörlerdir. Belirtilen faktörler bir arada değerlendirilerek açık (yerüstü), kapalı (yeraltı) veya her iki işletme yöntemi birlikte kullanılarak maden üretimi gerçekleştirilebilir. Aşağıdaki şekilde yerüstü ve yeraltı işletme yöntemi ile üretim yapılan bir maden ocağı kesiti gösterilmektedir: Şekil 1: Yeraltı Maden Ocağı Kesiti Kaynak: H. Hamrin, Guide to Underground Mining Methods and Applications Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 33 A. Açık İşletme Yöntemi ve Teknolojisi Açık (yerüstü) işletme yöntemi, yeryüzüne mostra vermiş veya kısmen ince bir örtü tabakası ile kaplı bulunan madenin ekonomik ve güvenli olarak çıkarılması için uygulanan bir işletme yöntemidir. Bu yöntem, örtü tabakası ve maden yatağı basamak şeklinde yatay dilimlere bölünerek ve örtü tabakasının yapısına göre patlayıcı madde kullanılarak veya kullanılmadan gevşetme ve kazı yapılarak uygulanır. Açık işletme yöntemlerinde yükleme, taşıma ve dökme işlemlerinde kazıcı (ekskavator), yükleyici (loader), yüksek kapasiteli kazıcı iş makinesi (dragline), kamyon vb. iş makineleri ve araçlar kullanılır. Açık işletmecilik faaliyetlerinde sistem ve uygun makine - ekipman seçiminde; yıllık kazı ve üretim miktarları, topografya, damarın eğimi, yapısı ve kalınlığı, örtü tabakası ve ara kesme tabakalarının kalınlığı ve mekanik özellikleri, iklim (yağış ve sıcaklık) ve drenaj durumu belirleyicidir. Kazı planına uygun basamak boyutları, şev açıları, döküm sahası yeri seçimi, kapasitesi ve yol çalışmalarının maden planlaması aşamasında mutlaka dikkate alınması gerekmektedir. Maden yatağının yeryüzüne yakın kısımları, yatay tabaka veya büyük kitle halinde olduğunda ve dekapaj/maden oranı uygun olduğu takdirde maden yatağı bu yöntem kullanılarak işletilebilmektedir. B. Yeraltı İşletme Yöntemi ve Teknolojisi Yeraltı (kapalı) işletme yöntemi; açık işletme yöntemi uygulaması ekonomik olmayan maden yataklarına, yeraltında açılan kuyu ve galeriler yoluyla, tavanın göçertilmesi, açılan boşluğun doldurulması veya topuklar bırakılması esaslarına göre, uygulanan üretim sistemidir. Bir kapalı işletmede yeraltı işletme yönteminin uygulanması ve işletme-kazı yöntemlerinin seçimi büyük önem taşır. Açık işletme yöntemlerinde olduğu gibi yeraltı işletme yöntemleri de maden cevherinin ve yan kayaçların yapısı, tektonizma (arazinin yapısı), hava sıcaklığı, gaz içeriği, günlük üretim, drenaj vb. kriterler yönünden çeşitlilik gösterir. Kömür ve metalin farklı özellikleri nedeniyle kömür ve metal madenciliğinin yeraltı işletme yöntemleri değişebilmektedir. Bir kapalı işletmede yeraltı işletme yönteminin uygulanması ve işletme-kazı yöntemlerinin seçimi büyük önem taşır. Yeraltı kömür madenciliğinde en yaygın olarak kullanılan yöntemler aşağıdaki şekilde sıralanabilir: a. Uzun kazı arınlı üretim yöntemi, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 34 b. Kısa kazı arınlı üretim yöntemi, c. Oda-topuk üretim yöntemi. Yeraltı kömür madenciliğinde en yaygın olarak uzun kazı arınlı üretim yöntemleri uygulanmaktadır. Yeraltında kömür kazısı, şartlara göre geleneksel kazı (kazma, delme-patlama ve martopikör) veya mekanize kazı (hidrolik burgu, pnömatik kazma, saban ve tamburlu kesiciyükleyici) şeklinde yapılmaktadır. Nakliye ise ayak içinde zincirli konveyörlerle, taban ve anayollarda bant konveyörlerle ve duruma göre vagonlarla yapılmaktadır. Yeraltı işletmelerinde verimlilik ve günlük üretim kapasiteleri kazı–nakliyat–tahkimat ünitelerindeki mekanizasyon ve otomasyona bağlı olarak artmıştır. Taban yollarının hazırlanmasında galeri açma makineleri, kömür kazı ve yüklemede çift tamburlu kesiciyükleyiciler, ayak içi tahkimatında kalkan tipi yürüyen tahkimatlar, ayak içi kömür nakliyatında panzer tip zincirli konveyörlerin yaygınlaşması, daha geniş ayak boylarında (180-300 m), daha uzun panolar (1.800-2.200 m) hazırlanarak üretim yapılmasını sağlamıştır. Yeraltı kömür madenciliği dünya genelinde en ağır ve tehlikeli iş kollarından biridir. Kömür üretiminde pek çok çalışma disiplininin karmaşık bir organizasyonu söz konusudur. Yeraltı kömür madenciliğinde üretim süreci; kazı, tahkimat, nakliyat gibi ana faaliyetler ile elektrik ve basınçlı hava şebekelerinin kurulması ve işletilmesi, haberleşme ve sinyalizasyon sistemleri, işçi ve malzeme nakli, su atım sistemleri, çeşitli makine ve teçhizatın bakım ve onarım işleri vb. faaliyetlerden oluşur. Bu faaliyetler sırasında yeraltı kömür madenciliğinin özel koşullarından kaynaklanan çeşitli sağlık ve güvenlik sorunları ortaya çıkmaktadır. II. İŞ KAZALARI Genel anlamıyla kaza; bilgisizlik, ehliyetsizlik, ihmal ve tedbirsizlik gibi nedenlerle arzu edilmeden ve ansızın, beklenmedik bir anda oluşan, insana, hayvana, eşyaya ya da doğaya zarar veren bir olaydır. Eğer kaza, işyerinde, iş yapılırken ve işçinin işi ile ilgili bir nedenle oluşmuşsa iş kazası olarak nitelendirilmektedir. İş kazasında belirleyici unsur, işçinin hemen ya da sonradan bedensel ve ruhsal açıdan bir rahatsızlıkla karşılaşmasıdır. Dünya Sağlık Örgütü iş kazasını “önceden planlanmamış, çoğu kez kişisel yaralanmalara, makineler ile araç ve gereçlerin zarara uğramasına, üretimin bir süre durmasına yol açan bir olay” olarak tanımlamıştır. Uluslararası Çalışma Örgütü iş kazasını “belirli bir zarar ya da yaralanmaya neden olan, beklenmeyen, önceden planlanmayan bir olay” olarak ifade etmiştir. Her iki tanımda da iş kazası, beklenmeyen ve planlanmayan, sonuçta insan ve eşyaya zarar veren bir olay olarak belirtilmiştir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 35 İş kazası, ülkemizde ise 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun 13. maddesinde aşağıdaki şekilde tanımlanmıştır. İş Kazası; sigortalının işyerinde bulunduğu sırada, işveren tarafından yürütülmekte olan iş nedeniyle veya görevi nedeniyle, sigortalı kendi adına ve hesabına bağımsız çalışıyorsa yürütmekte olduğu iş veya çalışma konusu nedeniyle işyeri dışında, bir işverene bağlı olarak çalışan sigortalının, görevli olarak işyeri dışında başka bir yere gönderilmesi nedeniyle asıl işini yapmaksızın geçen zamanlarda, emziren kadın sigortalının, çocuğuna süt vermek için ayrılan zamanlarda, sigortalıların, işverence sağlanan bir taşıtla işin yapıldığı yere gidiş gelişi sırasında meydana gelen ve sigortalıyı hemen veya sonradan bedenen ya da ruhen özre uğratan olaydır. Yukarıdaki tanımdan da anlaşılacağı üzere, ülkemizde bir kaza olayının iş kazası olarak değerlendirilmesi için, olayda sigortalının bedenen ya da ruhen özre uğraması gerekmektedir. İş Kazalarının Nedenleri İş kazalarının önlenebilmesi için, kaza nedenlerinin iyi tanımlanması ve bu nedenlerin ortadan kaldırılması büyük önem taşımaktadır. Kaza nedenlerinin doğru bir şekilde tanımlanıp belirlenmemesi halinde, kazaların önlenmesi için yapılacak çalışmalarda istenilen sonuca ulaşılması mümkün değildir. Kaza olayından sonra; kaza olayının şanssızlık sonucu meydana geldiği, olaydan kaçınmanın mümkün olmadığı, olayın kazazedenin dikkatsizliği sonucu meydana geldiği gibi değerlendirmeler, benzer kazaların önlenebilmesi için alınması gerekli önlemlerin belirlenmesinde yanlış yönlendirmelere neden olmaktadır. İş güvenliği, şansa bırakılamayacak kadar önemli bir konudur. Gerçekleşen bir kaza olayını sadece şanssızlık olarak değerlendirmek genellikle doğru değildir. Diğer taraftan, yapılan bazı araştırmalarda iş kazalarının %98’inin önlenebilir nitelikte olduğunu, kaçınılmaz (önlenemez) kazaların %2 oranında olduğu ileri sürülmektedir. (Kaynak: Çiftlikli C. GESİAD Bakış Dergisi – Ocak 2008). Madenciliğin riskli bir sektör olması hasebiyle madencilik sektörü için bu oranın daha yüksek olacağı kabul edilebilir. İşyerindeki çeşitli fiziksel, kimyasal, mekânik ve ergonomik unsurlar çalışanlar üzerinde doğrudan ve dolaylı etkilere yol açmaktadır. Doğrudan etkiler sonucunda kısa sürede zehirlenme, uzun sürede ise meslek hastalığı gibi sonuçları ortaya çıkarmaktadır. İşyerindeki olumsuz çalışma şartlarının dolaylı etkileri ise iş kazaları şeklinde kendini göstermektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 36 İş kazalarının sebepleri temel nedenler, dolaylı nedenler ve doğrudan nedenler şeklinde tasnif edilmektedir. İş kazalarının bu sebepler zinciri aşağıdaki şekilde gösterilmektedir: Şekil 2: Kaza Nedenlerinin Analizi Kaynak: OSHA, US Department of Labor, Kaza Soruşturması, Bölüm 6 Kaza sebepleri zincirinde temel nedenler, dolaylı nedenlere kaynaklık eden ortam ve şartları oluşturmakta, dolaylı nedenlerin varlığı da kazanın vukuunu netice veren doğrudan nedenleri doğurmaktadır. Temel nedenler, zayıf yönetim anlayışı, kararları ve uygulamaları ile tehlikeli/güvensiz hareketlere neden olan kişisel nedenler ile tehlikeli/güvensiz şartları oluşturan fiziksel nedenlerdir. Kişisel nedenler; yetersiz bilgi ve yetenek, yetersiz fiziki güç, yetersiz motivasyon, psikolojik ya da zihinsel sorunlar vb. olarak sıralanabilir. Fiziksel nedenler ise hatalı makine, uygun olmayan çalışma standardı, birimlerin ya da makinelerin yanlış kullanım metodu, uygun olmayan çalışma yöntemi vb. unsurlardır. Bir çalışan veya işyerindeki bir obje öngörülemeyen bir enerjiye veya tehlikeli maddeye maruz kalmış ve bu tehlikeli enerji ya da madde emniyetli biçimde uzaklaştırılamamış ise doğrudan bir kaza nedeni ortaya çıkmıştır. Yani bu tehlikeli enerji veya materyal kazanın doğrudan (direkt görünen) nedenidir. Doğrudan kaza nedenleri genellikle bir ya da daha fazla güvensiz hareketin, güvensiz şartların veya her ikisinin birden sonucu olup büyük bir çoğunlukla iş sağlığı ve güvenliği çalışmalarında bu tip nedenler ele alınır. Fakat bunların altında yatan temel nedenler göz ardı edilirse, kazalar için kalıcı çözümler sağlanamaz. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 37 Bu nedenle, kazaların önlenmesi için yapılacak çalışmalarda temel nedenleri bularak ortaya çıkarmak ve daha etkili bir kontrol mekanizması kurmak, kazaların doğrudan nedenlerinin çözümünden daha önemlidir. Güvensiz hareket veya şartlar kazaların dolaylı nedenleridir. Bir çalışanın tedbirsizliği veya bilgisizliği, fizik gücünün yetersizliği gibi dolaylı kaza nedenleri kazaların “belirtileri”dir. İş kazaları genellikle birbiriyle bağlantılı çok sayıda sebebin bir araya gelmesiyle ortaya çıkmaktadır. Kazalara ocakta kurulan sistemin bir veya daha fazla unsurundaki aksama ve noksanlık yol açar ve bu olumsuz unsurların ortadan kaldırılması veya düzeltilmesi ile önlenebilir. Kazaların neden, nasıl ve niçin olduğunun ortaya doğru biçimde konulması halinde benzer kazaların vuku bulmasının önüne geçilebilir. İş kazalarının önlenmesi için yapılan çalışmalarda, tüm sebeplerin birlikte ele alınıp değerlendirilmesi ve hem tehlikeli hareketleri oluşturan kişisel nedenlerin hem de tehlikeli durumları oluşturan fizikî nedenlerin belirlenerek ortadan kaldırılması gerekmektedir. Örneğin, üretim sürecinde çeşitli alet ve araçlar kullanan, ölçme, kontrol, düzenleme işlevlerini yerine getiren bir insan, sürekli algılama ve tepki gösterme durumundadır. Bu nedenle çalışan insanın merkezi sinir sisteminin ve duyu organlarının uyanık olması, söz konusu işlevleri yerine getirebilecek yetenekte bulunması gereklidir. İnsanın doğal yapısı gereği bu yeteneklerin belli ölçülerin ve sınırların ötesine geçmesi mümkün değildir. İnsanın bedeni ve zihni gücünü dikkate almadan iş yükünün düzenlenmesi ve çalışma hızının belirlenmesi sonucunda insanın makine ile uyumlu bir şekilde çalışması olumsuz yönde etkilenmekte ve “güvensiz/tehlikeli hareketler” ortaya çıkmakta, iş kazalarının oluşması kaçınılmaz olmaktadır. İnsanın yapmakla yükümlü olduğu iş için gerekli ve yeterli eğitim görmemiş ya da yeterli beceri ve deneyim kazanmamış olması, çalışanın kişilik özellikleri dikkate alınmadan iş verilmesi nedeniyle işe uygun işçi ya da işçiye uygun iş düzeni kurulmamış olması güvensiz/tehlikeli hareketlere kaynaklık etmekte ve iş kazası nedenlerini ortaya çıkarmaktadır. Çalışma ortamı ve yapılan işin türüne göre değişik nitelikler kazanan çevre şartları çalışan insanın sağlığını geçici ya da sürekli olarak, az ya da çok etkilemektedir. Çalışan insanı etkileyen çevre şartları geniş anlamda düşünüldüğünde; işçinin aile yapısı ve sorunlarından oturduğu eve ve beslenmesine, işe gelip gidişinde kullandığı taşıtlardan, yolun uzunluğuna kadar birçok etkeni içermektedir. Ayrıca, işyerindeki ücret ödeme biçimi, iş güvencesi, ücret seviyesi, vardiya sistemi, işletme büyüklüğü ve yönetim şekli çalışan insanın hareketlerini olumlu ya da olumsuz yönde etkileyen etkenler arasında bulunmaktadır. Çalışma ortamındaki sıcaklık, nem, hava akımları, yetersiz aydınlatma, gürültü, kirli hava gibi olumsuz fiziksel ve kimyasal faktörler çalışan insanda yorgunluğa, ilginin dağılmasına, hareketlerin ağırlaşmasına, duyu organlarının yetersiz kalmasına neden olmakta ve bunun sunucunda da güvensiz hareketler ortaya çıkmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 38 Çalışma ortamı sadece makinelerin bulunduğu bir ortam değil, makineleri çalıştıran, onaran, sürekli olarak bakım ve kontrollerini yapan insanın da bulunduğu bir ortamdır. Bu nedenle çalışma ortamındaki yukarıda belirtilen fiziksel ve kimyasal etmenler, çalışan insanın sağlığına zarar verdiği gibi uzun dönemde organik yeteneklerini kaybetmesine de neden olabilir. Böyle bir ortamda ise iş kazalarının oluşması her an ihtimal dahilindedir. Bu şartlar düzeltilmeden iş kazalarının düzeltilmesi mümkün değildir. Güvensiz/tehlikeli hareketlerin yanı sıra iş kazalarının birinci dereceden genel nedenlerini oluşturan temel etkenlerden birisi de işyerlerindeki güvensiz şartlardır. İşyerindeki güvensiz şartlar; üretim sürecinde kullanılan teknolojinin ve üretim araçlarının niteliğinden, iş düzensizliğine, bakım ve kontrollerin noksanlığından denetim ve yönetim hatalarına, depolama ve istifleme yanlışlıklarından sağlıksız çevre şartlarına kadar birçok etkenden dolayı ortaya çıkmaktadır. Üretim sürecinde kullanılan her türlü alet, araç ve makine çalışan insanın yeteneklerine uygun nitelikte değilse, makine ve tezgâhların koruyucuları bulunmuyorsa, göstergeleri kolay okunur ve anlaşılır özellikler taşımıyorsa, kumanda mekanizmaları güvenli ve kolay kullanılamıyorsa, bakım ve kontrolleri zamanında ve gereği gibi yapılmıyorsa, amacı dışında ve kapasiteleri üzeride kullanılıyorsa güvensiz şartların ortaya çıkması ve iş kazalarının oluşması kaçınılmaz olmaktadır. Üretimde kullanılan teknolojinin niteliği güvensiz şartların başlıca nedenleri arasında bulunmaktadır. Geri ve eski teknoloji ile üretim yapan işyerlerinde iş kazalarının vuku bulması ihtimali daha yüksektir. Geri ve eski teknolojiye dayalı olarak kurulan işyerlerinde, kuruluşta var olan güvensiz şartlar ve sağlıksız şartların sonradan düzeltilmesi ve iş güvenliğinin sağlanması daha güç ve pahalı olmaktadır. Makine ve teçhizatın koruyucu sistemlerinin bulunmaması yanında, amacı dışında ve kapasitelerinin üzerinde kullanılması, bakım ve kontrollerinin zamanında ve gereğince yapılmaması güvensiz şartların oluşmasına neden olmaktadır. Makine ve teçhizatın yerleşim düzeninde, hammaddelerin ve üretilen ürünlerin depolama, istifleme, yükleme ve taşınmasında yapılan yanlışlıklar ve noksanlıklar ile genelde işyeri düzensizliği güvensiz şartların oluşmasını doğurmaktadır. Kaza nedenlerini anlamaya yönelik bir başka açıklama; kazaların insan, makine/ekipman, ortam/çevre ve yönetim faktörlerinden kaynaklandığıdır. Bu temel nedenler arasındaki ilişki kısaca 4M olarak bilinmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 39 Tablo 8: Kazaların Temel Nedenleri (4M) Man (İnsan) Machine (Makine) Hatalara neden olan insan faktörü Uygun olmayan fiziksel faktörler (koruyucusuz makine ve ekipman gibi) Bilgi, çalışma metotları ve çevresel faktörler Yönetimle ilgili faktörler Media (Ortam) Management (Yönetim) Kaynak: http://www.erkisgdanismanlik.com/default.asp?sayfa=istekulturdetay&no=33 i. Man (İnsan) Psikolojik Nedenler: Unutkanlık, sıkıntı-üzüntü-keder, çevre etkileri, istem dışı davranış, ihmalci davranış, hatalı davranış vb. Fiziksel Nedenler: Yorgunluk, uykusuzluk, alkol, hastalık vb. İşyeri ile İlgili Nedenler: İnsan ilişkileri, takım çalışması, iletişim vb. ii. Machine (Makina) Hatalı makine ve ekipman yerleşimi, eksik veya kusurlu koruyucular, yetersiz standardizasyon, yetersiz kontrol ve bakım, yetersiz mühendislik hizmetleri vb. iii. Media (Ortam-Çevre) Yetersiz çalışma bilgisi, uygun olmayan çalışma metot ve yöntemi, uygun olmayan çalışma yeri ve ortamı vb. iv. Management (Yönetim) Yetersiz yönetim organizasyonu, tanımlanmamış kurallar ve talimatlar, yetersiz güvenlik yönetim planı, eğitim ve öğretim yetersizliği; uygun olmayan nezaret, yönetim ve rehberlik; uygun olmayan personel istihdamı, yetersiz sağlık kontrolleri ve benzeri. İş kazalarının önlenmesine yönelik olarak yapılacak çalışmalarda istenilen sonuca ve kalıcı çözümlere ulaşılabilmesi için; doğrudan nedenlere yol açan temel nedenlerin ortadan kaldırılması gerekmektedir. İş güvenliğinde kabul edilen genel ilkelerden birisi de “ölüm ya da yaralanma ile sonuçlanmayan küçük iş kazalarının büyük kazaların habercisi” olduğudur. İş kazalarının meydana gelmesini ve aynı ya da farklı yerde tekrar ortaya çıkmasını önlemek için kazalarının araştırılması kadar kazaya yakın durumların da araştırılması önem arz etmektedir. III. MESLEK HASTALIKLARI Meslek hastalıkları genel olarak işyeri ortamında bulunan zararlı unsurların etkisi ile oluşan işle ilgili hastalıklardır. Yasal olarak meslek hastalığının tanımı ise 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununda “sigortalının çalıştığı veya yaptığı işin niteliğinden dolayı tekrarlanan bir sebeple veya işin yürütüm şartları yüzünden uğradığı geçici veya sürekli hastalık, bedensel veya ruhsal özürlülük halleridir.” şeklinde yapılmıştır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 40 Meslek hastalıkları işyerinde mevcut olumsuz şartlardan kaynaklanır. Dolayısıyla işyerinde alınacak teknik ve tıbbi önlemlerle meslek hastalıklarından korunmak mümkün olabilir. Meslek hastalıklarında hastalık ile yapılan iş, yani meslek arasında doğrudan ve uygun bir illiyet bağı (nedensellik) vardır. Örneğin kurşun zehirlenmesi yalnızca kurşunun kullanıldığı işyerinde çalışanlara özgü bir sağlık sorunudur, başka işlerde çalışanlarda görülmez. Oysa örneğin, kronik bronşit tozlu yerlerde çalışanlarda görülmekle birlikte tozsuz ortamlarda çalışan kişilerde de görülebilir. O halde meslek hastalıkları işe özgü olan ve doğrudan doğruya işin yürütümü sırasında ortaya çıkan, nedeni yalnızca işyerinde var olan olumsuz şartların neden olduğu sağlık sorunlarıdır. Meslek hastalıklarında işçi, işverenin emir ve talimatı altında çalışıyor ve çalıştığı işyerinin durumu hastalık oluşturmaya uygun bulunuyorsa, uğranılan hastalık meslek hastalığıdır. Tanımda meslek hastalığının meslekle ilişkisine net bir biçimde vurgu yapılmaktadır. Meslek hastalığı kısa süreli maruziyetler sonucu değil, genellikle aylar/yıllar boyu tekrarlanan maruziyetler sonucu oluşmaktadır. Örneğin, bir veya birkaç kez tozlu ortama veya maden ocağına girmekle pnömokonyoz (toza bağlı akciğer hastalığı) meydana gelmez. İşin niteliğine göre değişik işlerde farklı meslek hastalıkları görülebilmektedir. Çalışma ortamından kaynaklanan ve işçinin sağlığını bozan meslekî hastalıklar nedeniyle işverenler ve sigorta şirketlerinin tazminat talepleri açısından oldukça büyük kayıplara uğraması nedeniyle meslek hastalıkları ile ilgili kavramların yeniden tanımlanması uluslararası kuruluşların gündemine girmiştir. Bu nedenle başta Dünya Sağlık Örgütü (WHO) olmak üzere birçok ülkenin yasal tıbbi organizasyonları maluliyet ve meslek hastalıkları kavramlarına açıklık getirmişlerdir. Burada öncelikle hastalık saptanmakta, sonra bu hastalığın vücutta yol açtığı fonksiyonel kayıp belirlenmekte ve daha sonra da bu hastalığa neden olabilecek mesleki, çevresel ve kişisel etkenler araştırılmaktadır. Mesleki olsun veya olmasın saptanan fonksiyon kaybının kısmi ve tam maluliyete yol açıp açmadığı, bu fonksiyonel kaybın derecesine göre hafif, orta, ileri, ağır olmak üzere 3 veya 4 kademeli olarak sınıflandırılmaktadır. Tespit edilen meslek hastalıklarının türlerine göre dağılımı, gerek dünyada gerekse ülkemizde madencilik sektörünün meslek hastalığına yol açan şartlar bakımından çok riskli bir sektör olduğunu göstermektedir. Ülkemizde 2006 yılında en fazla tespiti yapılan meslek hastalığının silikozis olduğu anlaşılmaktadır. Genellikle maden ve taş ocaklarında çalışan işçilerde görülen ve çalışma ortamında solunan havadaki tozların akciğerlerde birikmesi ile meydana gelen bu hastalık son dönemde ülkemizde kot taşlama atölyelerinde çalışan işçilerde de çok sık görülmektedir. Silikozis hastalığı büyük oranda ölümcül olup çok hızlı ilerlemesi nedeni ile Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 41 üzerinde önemle durulması ve hastalık etkenlerinin yoğun olarak görüldüğü sektör ve işyerlerinde gerekli inceleme ve araştırmaların yapılması gerekmektedir. Özellikle kömür madenlerinde çalışan işçilerin mesleki sağlık problemi olarak bilinen pnömokonyoz hastalığı vaka sayısı verileri meslek hastalıklarının tespitine yönelik ülkemizde mevcut sıkıntılara ışık tutan bir başka örnek olarak ortaya çıkmaktadır. Sağlık Bakanlığı verilerine göre Türkiye Taş Kömürü İşletmeleri’nde pnömokonyoz vakalarının görülme sıklığı bin işçide 23 iken aynı oran özel sektöre bağlı işletmelerde binde sıfır olarak ortaya çıkmaktadır. Türkiye Taş Kömürü İşletmeleri’nin periyodik işçi muayene ve testleri için meslek hastalıkları hastanesini kullanmasına karşılık özel sektörde bu muayenelerin işyeri hekimlerince veya özel hastanelerce yürütülmesi ve tespit edilen hastalıkların meslek hastalığı olarak kayıtlara geçmemesi bu durumun açık nedenidir ve sistemin işleyişindeki esaslı bozukluğu açıkça ortaya koymaktadır. Meslek hastalığı riskleri arasında toza maruziyet en fazla karşılaşılan ve çalışanı en fazla tehdit eden unsurdur. Bu maruziyetin sınırsız sayıda etkeni bulunmakla birlikte en sık karşılaşılanlar kristalize ya da amorf silika tozları, kömür tozu, asbest, talk, kaolin, bentonit, alüminyum, antimon, selenyum, uranyum, barit, berilyum bileşikleri, demir oksitler, nikel, krom, kadmiyum, mangan, titanyum, bakır, gümüş, boraks, altın, doğal taş ve mermerdir. Bütün bu madenler partikül hâlinde havada asılı kalarak solunum yoluyla işçinin akciğerine yerleşerek “pnömokonyoz” adı altında incelenen geri dönüşümsüz hastalığa neden olmaktadır. İşçinin toza maruziyeti her aşamada oluşabilmektedir. Pnömokonyoz, dünyada en sık rastlanan meslek hastalığı olarak karşımıza çıkmaktadır. A. Meslek Hastalıklarının Özellikleri ve Sınıflandırılması İş kazalarında olduğu gibi, meslek hastalıklarında da hastalık etkeni, insan vücudunun dışındadır. Bu nedenle iş kazaları ve meslek hastalıkları birlikte ele alınmaktadır. Meslek hastalıklarının iş kazalarından farkı, hastalık etkeninin devamlı olması, hastalığın ilerleyici niteliği ve başlangıç tarihinin kesin olarak tespit edilememesidir. Meslek hastalıklarının türlerinin incelenmesinde bir yaklaşım, hastalığın ortaya çıktığı organ ve sistemlere göre inceleme yapılmasıdır. Bir başka yaklaşım ise hastalığın nedenlerini dikkate alarak yapılan incelemedir. İnsan vücudundaki en büyük organ olması ve dış ortamla doğrudan temas halinde bulunması nedeniyle deri hastalıklarının sık görülmesi olağandır. Ancak özellikle gelişmekte olan ülkelerde klasik veri kaynaklarında bunu saptama imkânı yoktur, çünkü deri hastalıkları önemli bir sorun olarak algılanmadığı ve yeterince önemsenmediği için bu şikâyet ile sağlık kuruluşuna başvurulmamakta, böylece deri hastalıkları yeterince kayıtlara geçmemektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 42 Akciğerlerde de meslek hastalıkları sık görülmektedir. Çünkü dış ortamda bulunan pek çok faktör kolaylıkla akciğerlere girebilmektedir. Bunlar dışında meslek hastalıklarına sık tutulan diğer organ veya sistemler; sindirim sistemi, sinir sistemi, böbrekler, işitme organı ve benzeri organ ve sistemlerdir. Genellikle meslek hastalıklarında birden fazla organ veya sistem etkilenebilmektedir. Örneğin kurşun zehirlenmesinde sindirim sistemi, kan yapıcı sistem, sinir sistemi, böbrekler, kalp ve damar sistemi gibi değişik organ ve sistemlerle ilgili belirti ve bulgular oluşmaktadır. Hastalığın nedenlerine göre ise meslek hastalıkları işyerinde bulunan faktörler nedeniyle meydana geldiğinden işyerlerinde ne kadar risk faktörü varsa o kadar çeşitli meslek hastalığı olacağı düşünülebilir. Bununla birlikte kolaylık bakımından meslek hastalıklarının nedenleri gruplara ayrılarak incelenir. Uluslararası Çalışma Örgütü meslek hastalıklarını çok ayrıntılı olarak sınıflandırmış ve 2010 yılında bu sınıflandırmada revizyona gitmiştir. Meslek hastalıkları iş aktivitelerinden kaynaklanan maruziyetle oluşmasına göre; kimyasal ajanlarla oluşan hastalıklar, fiziksel faktörlerle oluşan hastalıklar, biyolojik ajanlar ve enfeksiyonlar ya da paraziter hastalıklar şeklinde sınıflandırılmıştır. Uluslararası Çalışma Örgütü hedef organ sistemlerine göre de mesleki hastalıkları; solunum sistemi, cilt hastalıkları, kas iskelet sistemi bozuklukları, psikolojik ve davranışsal bozukluklar şeklinde sınıflandırmış ve bunlarla ilgili ayrıntılı bir liste oluşturmuştur. Türkiye'de ise meslek hastalıkları, Sosyal Sigortalar Kanunu Sağlık İşlemleri Tüzüğü’ne ekli meslek hastalıkları listesinde 5 ana grupta toplanmıştır. Bunlar; kimyasal maddelerle olan meslek hastalıkları, mesleki cilt hastalıkları, mesleki solunum sistemi hastalıkları, mesleki bulaşıcı hastalıklar ve fiziksel etkenlerle olan meslek hastalıkları olarak adlandırılmıştır. B. Meslek Hastalıklarında Tanı ve Tedavi İlkeleri Hangi hastalığın meslek hastalığı olduğu, hangisinin olmadığı konusunda ne işyeri hekimi ne de hastanelerde görevli hekimler belirleme yetkisine sahiptir. Bu hekimler vakanın meslek hastalığı olduğu kanaatine vardıklarında hastayı meslek hastalıkları hastanelerine sevk ederler. Ülkemizde meslek hastalıklarının teşhisi yetkisi Meslek Hastalıkları Hastaneleri’nde iken; 11 Ekim 2008 de çıkarılan “Çalışma Gücü ve Meslekte Kazanma Gücü Kaybı Oranı Tespit İşlemleri Yönetmeliği” ile yetkileri azaltılarak sadece tıbbi tanı koyma ve meslek hastalığı dosyası hazırlama yetkisi bırakılmıştır. Aynı yönetmelikle üniversite hastaneleri de aynı işlemler için yetkilendirilmiştir. Ancak üniversite hastanelerinde Uluslararası Çalışma Örgütü mevzuatına göre olması gereken alt yapı mevcut değildir (EK 6: Ankara Meslek Hastalıkları Hastanesi Başhekimliğinin Ülkemizde İş Sağlığı ve Güvenliği Sorunları Raporu). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 43 Hangi hastalıkların çalışırken veya işten ayrıldıktan ne kadar zaman sonra ortaya çıktığında meslek hastalığı sayılacağı SSK Meslek Sağlık İşlemleri Tüzüğünde belirlenmiştir. Ayrıca, yükümlülük süresi aşılmış olsa bile hastalık etkeninin işyerinde olduğu kanıtlanır, klinik ve laboratuvar bulgularıyla kesinleşirse Sosyal Sigorta Yüksek Sağlık Kurulunun onayı ile meslek hastalığı sayılabileceği belirtilmiştir. Anılan Tüzük hükümlerine göre her çalışanın her hastalığına meslek hastalığı denilemez. Meslek hastalığı tanısı iki yönlü yaklaşım gerektirir. Bir yandan bazı belirtilerle başvuran hastaya bir klinik tanı konulurken diğer taraftan da bu hastalığın meslekten kaynaklandığının ortaya konulabilmesi gerekmektedir. Bunun için de meslek hastalığına neden olan etkenin işyeri ortamında da varlığının tespiti (işyeri ölçümü) gerekir. Ya işyeri ortamında yapılacak doğrudan ölçümlerle (gürültü ölçümü gibi) veya ortamdan alınan örneklerde yapılacak tayinlerle (ortam havasında kurşun, benzen vb. tayini gibi) bu değerlendirmeler yapılabilir. Aslında iş sağlığı uygulama ilkeleri arasında da yer aldığı gibi iş hijyeni değerlendirmeleri olarak adlandırılan bu incelemelerin düzenli olarak yapılması ve kayıtların saklanması gerekir. Bu tür kayıtların varlığı halinde hastalık ile çalışılan iş arasındaki ilişkilerin değerlendirilmesi daha kolay olabilmektedir. IV. İŞ KAZALARI VE MESLEK HASTALIKLARININ MALİYETİ Meslek hastalığı bir kişinin geçimini sağlamak amacı ile çalışması sırasında meydana geldiğinden ve genellikle de çalışılan iş bir başkasının işyeri olduğundan, çalışanların meslek hastalıklarına karşı güvence altına alınmasına yönelik düzenlemeler yapılmıştır. Meslek hastalığının meydana gelmesinde işyeri risklerinin kontrol altına alınması için yapılması gereken uygulamalar tam olarak yerine getirilmemiş olduğundan, hastalığın oluşundan bir ölçüde işveren de sorumlu tutulmaktadır. İşverenler bu sorumluluklarının karşılığını, işçileri meslek hastalığına karşı sigortalamak suretiyle yerine getirirler. Hastalık meydana geldiğinde, hastanın her türlü tedavisi Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından sağlanır. Ayrıca hastalık nedeniyle iş göremezlik de olmuşsa, sigorta kişiye iş göremezlik ödeneği öder. İşçilerin sigortalanması, hastalık durumunda tedavi giderlerinin karşılanması ve tazminat ödenmesi konuları meslek hastalıklarının hukuksal boyutunu oluşturur. İşçiye ödenecek tazminatın miktarı işçide hastalık sonucu ortaya çıkan iş göremezlik seviyesi ile ilişkili olduğundan, bu seviyenin hesaplanması meslek hastalıklarının hukuksal boyutu ve sigorta açısından önemlidir. Bu hesaplamada hastalığa bağlı fonksiyonel kaybın yanı sıra kişinin yaşı ve mesleği de dikkate alınmaktadır. İşyerinde yapılacak incelemeler sonucunda işverenin belirgin ihmali saptandığında, sigorta işçiye ödediği tazminatın bir bölümünü işverenden talep eder. İş hukukunda “rücu davası” olarak adlandırılan bu durum, meslek hastalıklarının hukuksal boyutu ile ilgili olarak özel bir yer tutar. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 44 Çalışanın kazaya uğraması ya da meslek hastalığına yakalanması durumunda birçok olumsuzluk bir arada yaşanmaktadır. Çalışanın normal tedavi dışında evde bakımı, tedavi merkezlerine gidip gelme masrafları, çalışamadığı süre içerisinde uğradığı ücret kaybı, eğer kaza ya da hastalık işçinin mesleğinde normal çalışmasını ve yükselme ihtimalini engellemişse gelecekteki ücret kayıpları, fiziksel aktivitedeki azalma nedeniyle sosyal yaşamında uğradığı yetersizlikler, kaza ya da hastalık sonrasında işyeri ya da iş şekli değişikliği nedeniyle işçinin iç dünyasında yaşadığı çatışmalar ve olumsuzluklar, aile üyelerinin moral kaybı, sosyal ilişkilerin sekteye uğraması gibi faktörler de kişisel, dolayısıyla toplumsal maliyet çerçevesinde değerlendirilmesi gereken olgulardır. Bu durumdaki bir kişinin ailesinin olumsuz etkilenmesi, çocuklarında suç oranlarının daha yüksek saptanması üzerine yapılan çok sayıda araştırma vardır ve bu durum göstermektedir ki, meslek hastalığı ve iş kazalarının maliyeti bazen hesaplanabilenin çok üzerine çıkmaktadır. Günümüzde işverenler açısından en yüksek maliyet unsuru personel eğitimi ve kalifiye eleman istihdamıdır. Eğitilen işçinin bilgi ve deneyiminden yararlanma süresinin arttırılması önemlidir. Meslek hastalıkları, yol açtıkları maluliyetler yanında çalışma verimini ve yetişmiş insan gücünden yararlanma seviyesini düşürerek de kayıplara neden olmaktadır. Üretimde kalifiye eleman kaybı ve verimsizlik, tazminat giderleri, ikame işçilerin eğitimi ve uyum sürecindeki giderler işyerleri ve işverenler açısından meslek hastalıklarının öncelikli maliyetleridir. Meslek hastalıklarının maliyeti milli ekonomi açısından yetişmiş insan gücü, üretim ve kalite kaybı olarak ortaya çıkmakta; bununla birlikte Sosyal Güvenlik Kurumunun sağlamak durumunda olduğu sağlık yardımları, iş göremezlik giderleri, prim kaybı ve hak sahiplerine yapılan yardımlar nedeniyle de kayıplara yol açmaktadır. Meslek hastalığının tespit edilememiş olması, o hastalığı ve sonuçlarını ortadan kaldırmadığı gibi, sonuçlarını işçi, işveren, Sosyal Güvenlik Kurumu ve ülke için ağırlaştırmaktadır. Şöyle ki; - Öncelikle hastalık durumu ortadan kalkmadığı gibi hastalığın ileri aşamalarında Sosyal Güvenlik Kurumu hastalık sigortası aracılığı ile tedavi ve maluliyet giderlerini karşılamaya devam eder, ölüm durumunda hak sahiplerine ödeme yapılır; işverene işgücü kaybı ve verim düşüklüğü olarak yansır. - Hastalığın yol açtığı giderler artar. Meslek hastalığının tedavisi, hastalığa neden olan unsurun kontrol altına alınması ile mümkündür. Bu unsur ortadan kaldırılmadan uygulanan tedaviler etkisiz kalır. Bu durumda hastalık ağırlaşarak tekrarlar, ilaç ve tıbbi giderler artar, maluliyet ilerler, işgücü ve kalifiye eleman kaybına bağlı verimsizlik ortaya çıkar. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 45 - En tehlikeli sonuç olarak yeni hastaların ortaya çıkması engellenemez. Hastalığa neden olan unsurun fark edilememesi etkene maruz kalan diğer işçilerin de hastalanması anlamına gelir. Tüm maliyetler de hastalanan işçi sayısı kadar artar. Hastalığın meslek hastalığı olarak tespiti yapıldığında ise bu hastalığa neden olan unsurun kontrol altına alınması çalışmaları başlatılabilir. Sosyal Güvenlik Kurumunun karşıladığı tıbbi tedavi giderleri azalır; hastalığın oluşmasında kusuru belirlenen ve yasal gereklilikleri yerine getirmeyenlere yönelik rücu imkânı doğar ve bu, sorumluların cezalandırılması önlemlerin alınması konusunda daha dikkatli ve duyarlı davranılmasını sağlar. Erken teşhise bağlı olarak maluliyet ve ölüm giderleri ile işgücü ve kalifiye eleman kayıpları azalır. Hastalık etkenine maruz kalan diğer işçiler korunarak meslek hastalığı salgını ve kayıpların katlanarak artması engellenir. Avrupa Birliğinde her yıl 115 milyon işçinin 10 milyondan fazlası (%10’u) iş kazası geçirmekte veya meslek hastalığına yakalanmaktadır. Bunun yanı sıra iş kazaları sebebiyle her yıl 8.000’den fazla işçi hayatını kaybetmektedir. Yani, iş kazaları ve meslek hastalıkları, yol açtığı insani sorunlar dışında ciddi ekonomik ve toplumsal sonuçlar doğurmaktadır. Yalnızca AB’de işe bağlı hasarların doğrudan maliyeti 26 milyar Euro’yu aşmaktadır. Burada dikkat edilecek bir başka husus ise, araştırmalardan elde edilen verilere göre, iş kazaları ve meslek hastalıklarının dolaylı maliyetlerinin, ödenen tazminatların ve sigorta yardımlarının tutarından çok fazla olduğudur. ABD Çalışma Bakanlığı verilerine göre iş kazalarını önlememenin imalat sanayisine maliyeti yıllık 190 milyar ABD dolarıdır. İngiltere’de sadece asbeste maruziyet sonucunda oluşan meslek hastalığına bağlı ölüm sayısının yakın bir gelecekte trafik kazalarına bağlı ölüm sayısını (3500) aşacağı tahmin edilmektedir. Yine İngiltere verilerine göre iyi yönetilen işletmelerde bile kazaların maliyeti yıllık işletme kârının 1/3’üne, yıllık işletme giderlerinin %5-10’una ulaşmıştır. Yine İngiltere’deki inşaat şirketlerinde, kazaların yüklediği maliyetin birim fiyatların %10’una ulaştığı hesaplanmıştır(Kaynak:https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_dialogue/---lab_admin/documents resourcelist/ wcms_ 111448.pdf). ABD Madencilik İş Sağlığı ve Güvenliği Dairesi resmî internet sitesinde, ölümlü bir iş kazasının dolaylı ve dolaysız maliyetini 910.000 ABD doları, zaman kayıplı bir iş kazasının günlük maliyetini 28.000 ABD doları ve kayıp iş günü olmadan raporlanabilir bir kazanın maliyetini günlük 7.000 ABD doları olarak açıklamıştır. Söz konusu rakamlar ABD Ulusal Güvenlik Konseyi tarafından 1998 yılında belirlenmiş olup maliyetlere maddi hasarlar dâhil edilmemiştir. Yapılan araştırmalar iş güvenliğini arttırıp kazaları önlemek için yapılacak harcamaların, iş kazalarının doğrudan ya da dolaylı maliyetlerinden çok daha aşağı seviyelerde olduğunu göstermiştir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 46 Başarılı bir iş sağlığı ve güvenliği sisteminin işletmelerin ekonomik başarılarındaki etkilerini de vurgulamakta fayda vardır. Genellikle, işletmecilerde (işverenler) iş sağlığı ve güvenliği yatırımlarını ekonomileri için faydasız bir yük olarak görme eğilimi ağır basmaktadır. Bunun sebebi, iş sağlığı ve güvenliği konusuyla ilgili olarak işletmeye gelebilecek yükün, yalnızca işyerinde meydana gelen kazalar sonucu katlanılan maliyetler olduğu yanılgısı, bunun dışında yapılan yatırımların faydalarının analizinin eksik yapılmasıdır. Ayrıca bir iş kazası veya meslek hastalığının işletmeye maliyeti bile genellikle ilgililerce derinlemesine analiz edilememektedir. Gelişmiş ülkelerde yapılan araştırmalarda; meydana gelen iş kazaları sonucu yaralanmaların, sürekli iş göremezliklerin veya ölümlerin, işletmelerin verimliliğini olumsuz etkilediği kanıtlanmıştır. Hatta kaza, küçük nitelikte olan bir kaza bile olsa etkisi sadece kaza geçiren işçiye değil, aynı işyerinde birlikte çalıştığı diğer işçilerin, diğer görevlilerin de iş kayıplarına sebep olduğu kabul edilmektedir. İş sağlığı ve güvenliği konusu ülke ekonomileri için küçümsenmemesi gereken bir etkiye sahiptir. ILO verilerine göre, işyerlerinde meydana gelen iş kazalarının ve meslek hastalıklarının ülke ekonomilerine getirdiği yükün millî gelirin %3-5 dolaylarında olduğu hesaplanmaktadır. Bu durum, iş kazalarının ve meslek hastalıklarının Türkiye büyüklüğünde bir ülkenin ekonomisine iyimser bir tahminle yıllık 30 milyar TL yük getirdiği anlamına gelmektedir. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanının bir açıklamasında iş kazası ve meslek hastalıkları konusunda AB ülkelerinin ortalamasının %2.3 olduğu, ülkemizde ise bu oranın %15.5 olduğuna işaret edilmekte, “İş kazaları tahmini maliyetinin yıllık 4 milyar lira olduğu, 2008’de 1 milyon 865 bin 115 iş günü kaybı yaşandığı” belirtilmektedir (Kaynak: www.csgb.gov.tr/csgbPortal /csgb.portal? page=haber&id=haber184). İş Kazaları/Meslek Hastalıklarının Maliyetlerinin Analizi İş kazaları/meslek hastalıklarının maliyetleri değişik gruplandırma yöntemleriyle analiz edilebilmektedir: 1. Ekonomik ve Ekonomik Olmayan Maliyetler: “Ekonomik maliyetler” ekonomik olarak ölçülebilir maliyetler, “ekonomik olmayan maliyetler” sayısal olarak tanımlanamayan maliyetlerdir. Kazazedenin maluliyeti/ölümü, kazazede ailesinin duygusal travması, kazanın/meslek hastalığının sosyal barışa olan etkileri sayısal olarak tanımlanamayan (ölçülemeyen) unsurlar arasındadır. Ekonomik maliyetler ise iş kazası sonucu tedavi ve rehabilitasyon giderleri, işletmede makine/teçhizatta oluşan muhtemel zarar vb. giderlerdir. 2. Dolaylı ve Dolaysız (Doğrudan) Maliyetler: İş kazası/meslek hastalığı sonucu işletmenin katlanması gereken giderler, işletmeciler tarafından çoğu zaman eksik değerlendirilmektedir. İşletmeciler daha çok iş kazası meslek hastalığı primleri, ilk müdahale, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 47 ambulans ve tedavi masrafları, geçici veya sürekli iş göremezlik ve ölüm ödemeleri, kaza geçirene veya yakınlarına ödenen maddi ve manevi tazminatlar, sigortaya ödenen tazminatlar, hasarlı makine/teçhizat tamiri ve bakımı gibi işletme muhasebe kayıtlarında hemen fark edilebilecek maliyetleri (dolaysız maliyetler) değerlendirirler. Oysa daha derinlemesine ve dikkatlice analiz yapıldığında dolaylı olarak işletmeye birçok maliyet yüklendiği hesaplanmaktadır. Dolaylı maliyetler şu şekilde değerlendirilebilir: - İş kazasını müteakip işletmede üretimin bir süreliğine durması, - İş kazasının raporlanması ve işletme içi soruşturulması maliyeti, - Kazazede işçilerin yerine alınan işçilerin işe alım ve işe başlama eğitimi ile öğrenme süresinin maliyetleri, - İşyerinde çalışan işçilerin kaza sonrası korku veya psikolojik sebepler yüzünden meydana gelen verim kaybının maliyeti, - İş ekipmanı, malzeme veya prosesin/tesisin kaza sonucunda hasara uğramasıyla oluşan üretim kesintisi sebebiyle üretim kaybının maliyeti, - Üretimde oluşan kalite bozukluğundan veya ürün ya da ham maddelerin zarara uğramasından oluşan maliyet, - Kaza geçirenin tekrar işbaşı yaptıktan sonra veriminin düşmesinden kaynaklanan maliyet, - Kazaya uğrayan işçi ile birlikte çalışanların kaza sebebiyle çalışamadıkları iş süreleri için ödenen ücretlerin maliyeti, - İş kazasının zorunlu kıldığı “fazla mesai” maliyeti, - Hasara uğrayan tesis, malzeme veya iş ekipmanlarının onarım ve bakımına yönelik maliyet, - Kazanın gerektirdiği düzenlemeleri yapan yöneticilerin harcadığı zamanın ücretlerine yansıyan maliyeti, - Sigortalanmamış tedavi giderlerinin maliyeti, - Adli süreçlerin (polis, savcı, hâkim, müfettiş, bilirkişiler vb.) oluşturduğu maliyet, - Kaza sonrasında medyanın işyerindeki üst yönetime kaybettirdiği iş sürelerinin kaybı, - Kaza görülen işyerlerinde işçilerin üretim kapasitelerinde azalma. 3. Dış Maliyetler: İşletmede yetersiz iş sağlığı ve güvenliği yönetimi işletmenin kendisine olduğu gibi işletme dışına da yükler getirmektedir. İşletme dışındaki toplum tarafından karşılanan maliyetler (dış maliyetler) işletme ekonomisinde hesaba katılmamaktadır. Dış maliyetler Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 48 hastalıktan mağdur olan kişinin ailesi tarafından veya toplumun geri kalan kesimi tarafından karşılanır. Malulün gelir kaybı, sigorta veya işveren tarafından karşılanmayan tedavi giderleri, malulün evde bakım masrafları, hastalığın giderlerinin meslek hastalığı sigortası dışındaki sigorta fonlarından karşılanması durumunda toplumun ödediği masraflar vb. işletmenin muhasebe kaydında görünmeyen ama dış unsurlar tarafından katlanılan masraflar dış maliyetlere örnektir. Bu bakış açısı özellikle çevre kirliliğinin önlenmesi için uygulanan yaptırımların gerekçelendirilmesinde kullanılan yaklaşımdır. İşletmeye çok fazla bir yararı olmasa da, bazı hususlar toplumsal sağlık ve güvenlik mantığıyla hareket edilerek değerlendirilmelidir. Toplumsal duyarlılığı olmayan kişilerce yönetilen işletmeler, bu yaklaşımı kullanmayacaklar ve dış maliyetlerin artmasına neden olacaklardır. V. MADENLERDE İŞ KAZALARINI VE MESLEK HASTALIKLARINI DOĞURAN RİSKLER Endüstriyel bir faaliyet olan madencilik, gerek dünya genelinde gerekse ülkemizde iş kazalarının ve meslek hastalıklarının en yüksek olduğu iş kollarından biridir. Maden işyerleri, doğası gereği sürekli değişim göstermekte ve bu durum işyerlerinde çalışan işçilerin çevresindeki sürekli değişikliklere uyum sağlamasını gerektirmektedir. Madencilik faaliyetleri sırasında sürekli değişen ortam şartlarına göre çalışmak, üretim sürecinde sürekli değişkenlik gösteren doğadaki jeolojik yapılanmalarda üretim yapmak madenciliği diğer çalışma kollarından temel yapı bakımından ayırmaktadır. Madencilik ister yeraltı ister yerüstü işletme yöntemi ile olsun dünya genelinde en ağır ve tehlikeli iş kollarından birisidir. Madencilik faaliyetleri, şartlar sıklıkla/sürekli değişmekte olduğundan devamlı olarak izlenmesi ve kontrol altında tutulması gereken bir çevre içinde yürütülmektedir. Madencilik, özellikle yeraltı madenciliği pek çok çalışma disiplininin karmaşık bir organizasyonudur. Üretim için yeraltında kazı yapılması, güvenli çalışmayı temin edecek biçimde tahkimatın yapılması, havalandırma, ocaklardaki suyun tahliyesi, nakliyat vb. ihtiyaç ve tesisler iş güvenliği açısından önemlidir. İş güvenliği sorunu temelde üretim sürecinde ortaya çıkmaktadır. Üretim süreci; kazı, tahkimat, nakliyat gibi ana faaliyetler ile bunlar için gerekli ekipman ve sistemlerin kurulması, işletilmesi, malzeme desteğinin sağlanması gibi yan işlerden oluşmaktadır. Bu sürecin herhangi bir ânında, çevre şartları, kullanılan makineler ve çalışanların uyumunda meydana gelen olumsuzluklar sonucu iş kazaları meydana gelmektedir. Yeraltı maden ocaklarında göçükler, topuk patlaması, gaz ve toz patlamaları, nakliyat işleri, su baskını, makine ve donanım kullanımı, elektrik kullanımı, ocak yangınları, patlamalar ve şok dalgaları, malzeme düşmesi veya kayması, havasızlık, zehirli ve boğucu gazların etkisi vb. nedenlerle iş kazaları meydana gelmektedir. Demek ki, üretim sürecindeki ana faaliyetler ve yardımcı işler aynı zamanda iş kazası Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 49 risklerinin kaynaklarını da oluşturmaktadır. Çok istisnai haller dışında her iş kazasında bir hata veya ihmal vardır. Sebep olduğu toplu can kayıpları nedeniyle kamuoyunun gündemine daha çok grizu patlamaları gelmekle birlikte, en önemlisi göçük kazaları olmak üzere madenlerdeki diğer iş kazaları da can kaybına ve maluliyetlere yol açmaktadır. Ancak grizu dışındaki kazalarda can kayıpları genellikle az miktarda olduğundan kamuoyunda yeterince yankı bulmamaktadır. Oysa maden ocaklarındaki göçük kazaları her defasında genellikle daha az sayıda ölüme neden olsa da grizu kazalarına nispetle daha sık vuku bulmakta ve toplamda daha fazla sayıda ölüm ve yaralanmaya neden olmaktadır. Yeraltı çalışma ortamı çok hassastır. Zira bir kişinin hatası o anda yeraltında çalışan herkesin iş güvenliğini etkileyebilir, herkesin kazalanmasına yol açabilir. Bu durum bütün çalışanların yeterli eğitim ve beceriye sahip olması, hatalı durum ve davranışlar hakkında gerekli bilgilendirme ve uyarıların her daim yapılması, herkesin bu uyarılara uyması konusunda tavizsiz davranılması gerekmektedir. Maden işletmeciliğinde yapılan çalışmalar şu sırayı takip etmektedir: Etüt, planlama; hazırlık çalışmaları ve rezerv tespiti; üretim faaliyetleri; kömür hazırlama; satış. İş sağlığı ve güvenliği problemlerinin ortaya çıktığı temel faaliyet üretim sürecidir. Üretim süreci; kazı, tahkimat (sağlamlaştırma, destekleme), nakliyat gibi ana faaliyetler ve elektrik, basınçlı hava şebekelerinin kurulması, işletilmesi, haberleşme ve sinyalizasyon sistemleri, çeşitli makine ve teçhizatın bakım onarım işleri v.s. gibi yan faaliyetlerden ibarettir. Sayılan hizmetlerin yürütümü sırasında; gerek işin doğasından gerekse madencilik faaliyetlerinin özel şartlarından kaynaklanan çeşitli sağlık ve güvenlik sorunları ortaya çıkmakta ve çalışanlar bu sorunlarla sürekli veya zaman zaman yüz yüze gelmektedir. Madencilik sektöründe meydana gelen iş kazaları genellikle aşağıdaki gibi sınıflandırılmaktadır: • Grizu patlamaları, toz patlamaları, • Göçükler, toprak kaymaları, • Ocak yangınları, • Nakliyat sırasında meydana gelen kazalar, • Enerji ve mekanizasyona ilişkin kazalar, • Ocak gazlarının yol açtığı zehirlenmeler, • Su baskınları ve diğer riskler. Bu iş kazası çeşitleri aslında maden ocaklarında mevcut olan, iş kazalarına ve meslek hastalıklarına yol açan iş sağlığı ve güvenliği risk kaynaklarını da ifade etmektedir. Madencilik faaliyetleri sırasında işin doğasından kaynaklanan, insan sağlığı ve can güvenliğini tehlikeye düşüren birçok iş güvenliği riski ile karşılaşılmaktadır. Zamanında uygun Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 50 önlemler alınmadığında ağır yaralanma veya ölümle sonuçlanan kazalar meydana gelebilmektedir. İş güvenliğini olumsuz yönde etkileyen bu kazaların önlenebilmesi ve sağlıklı bir üretim faaliyeti için, karşılaşılabilecek risklerin bilinmesi ve önleyici tedbirlerin alınması gerekmektedir. Modern madencilik yaklaşımlarında, özelikle yeraltı kömür madenciliğinde, meydana gelen kazaların istatistiklerine dayalı risk analizi ve yönetimi yaklaşımları kullanılmaktadır. Ülkemizde her ne kadar “risk değerlendirmesi”nden söz eden bazı mevzuat hükümleri mevcut olsa da, uygulamanın nasıl yapılacağı konusunda bir sistematik yaklaşımlar rehberi bulunmamaktadır. Bazı üniversitelerimizde geliştirilen risk değerlendirmesi yaklaşımları bulunmasına rağmen maden işletmeleri söz konusu yaklaşımları kullanmaktan uzak durmaktadır. (EK 4/4: ODTÜ Maden Mühendisliği Bölümünün Türkiye’de Madencilik Sektörü İle İlgili Araştırma ve İnceleme Sonuçları Raporu) A. Yerüstü Madenciliğinde İş Güvenliği Riskleri Yerüstü maden işletmelerinde çalışanların; geniş alanda toz maruziyeti, gürültü maruziyeti, tüm vücut vibrasyon sendromu gibi meslek hastalıklarına yol açabilecek risklere maruz kalması söz konusudur. Bunun yanında, uygun yükseklikte kademe/basamak oluşturulmaması, aynalarda gerekli hallerde çatlak ve kavlak kontrolünün yapılmaması, ters ıskarpa meydana getirilerek çalışma yapılması, patlatma işlemlerinde güvenlik tedbirlerine riayet edilmemesi ve galeri atımı ve iş ekipmanlarının güvenli kullanılmaması gibi iş kazası riski doğuran unsurlar bulunmaktadır. Kırma eleme tesislerinde risk arz eden hususlardan en önemlileri, toz oluşumu, düşme riskleri ve taş fırlamaları, makinelerin kontrol ve bakımlarının yapılmamasıdır. Heyelan veya toprak kayması da yerüstü maden işletmeciliğinde önemli risklerden birisidir. Söz konusu olayın geniş bir sahaya ve çevreye yayılarak ciddi can kayıplarına yol açma potansiyelinin bulunduğu son olarak Elbistan’da meydana gelen bir kaza ile görülmüştür. Meydana gelen kazanın ön incelemeleri yapılmakta olup resmi raporlar henüz yayınlanmamıştır. Şüphesiz, olaya sebep olan etkenler çok sayıda değişken parametrelerin izlenmesi ve uzmanlarca sahada yapılacak teknik araştırmalar sonucunda belirlenebilecektir. Yerüstü maden işletmelerinde şev kaymaları önemli bir risk unsurudur. Tabiatta denge durumundaki jeolojik yapı ve sistemin değişik kuvvetlerle bozulması sonucu heyelanlar meydana gelir. Tabiattaki şevler; yeraltı suyu seviyesindeki ve basıncındaki değişimlerden, yer sarsıntıları ve erozyon veya insanoğlunun yarattığı kazılardan (şev topuğunun oyulması, aşırı yükleme, eksik ve hatalı tasarım, bitki örtüsünün yok edilmesi, yapay sarsıntılar-patlatma), şev eğim derecesinin artmasından ve iklim koşullarından kaynaklanan nedenlerle heyelana uğrayabilmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 51 Şevlerden kaynaklanabilecek riskleri öngörmek ve bertaraf edebilmek için şevlerin izlenmesi ve ölçüm çalışmaları yapılması gerekmektedir. Bu çalışmalardan elde edilecek verilerle heyelanı önleyici mühendislik faaliyetleri gerçekleştirilebilir (Kaynak: KULAKSIZ, S., "Açık Ocaklarda Şev ve Basamak Duraylılığı Kriterleri ve Emniyet, Fenni Nezaretçilik ve İş Güvenliği Eğitim Semineri Kitabı", 2003). B. Yeraltı Madenciliğinde İş Güvenliği Riskleri ve Alınacak Tedbirler 1. Kazı İşleri, Göçükler ve Malzeme Düşmeleri ve Tedbirleri a. Kazı İşleri Kazı işleri üretim sürecinin en önemli faaliyetlerinden birini oluşturur. Basit kazı araçları, patlayıcı madde veya kazı makineleri kullanılarak yapılır. Kazı işlemi cevher içinde veya cevhere ulaşmak için kayaç içinde bir boşluk açılması, açılan boşluğun bir tehlike yaratmayacak şekilde tahkim edilmesi, çıkan malzemenin (postanın) alınması aşamalarını içerir. Basit kazı araçları olarak kazma, kürek gibi araçlar kullanılır. Patlayıcı madde kullanımı ise biraz daha karmaşıktır. Çeşitli makinelerle deliklerin delinmesi, deliklerin patlayıcı madde ile doldurulması, ateşleme gibi çeşitli ve riskli ek çalışmaları içerir. Yukarıda sayılan faaliyetler sırasında tavandan, yandan veya arından kavlak düşmeleri veya göçükler olabilir. Patlayıcı maddeler, uygun olmayan havalandırma, gaz, toz birikmeleri çalışanlar için tehlikeler oluşturabilir. Tahkimat yapılması ve makinelerin çalışması sırasında çeşitli kazalar olabilir. b. Göçükler ve Malzeme Düşmeleri: Yeraltında gerçekleşen ölümlü kazaların önemli bir bölümü, doğrudan veya başka etmenler sonucunda oluşan göçükler, taş - kömür düşmeleri neticesinde olmaktadır. Göçük tavan veya yan kayaçların iç statik dengesinin kaybolarak çalışma alanına kayması olayıdır. Yeraltı işletmelerinde; kazı işleri, açılan boşluğun geçici ve kalıcı tahkimi veya üretim sonrası ayak arkasının göçertilmesi sırasında birçok kaza vuku bulmaktadır. Çalışanları zarara uğratarak iş günü kaybını artıran bu kazaların nedenlerinin başında taş, cevher düşmesi ve malzeme akması gelmektedir. İstisnai haller dışında genellikle her göçükte bir hata veya ihmal söz konusudur. Madenlerdeki iş kazası risklerinin en önemli sebeplerinden olan göçüklerin oluşma nedenleri incelendiğinde; tahkimatın uygun ve yeterli yapılmayıp noksan veya yanlış yapılması, tahkimat malzemelerinin sahanın jeolojik yapısına ve kayaç özelliklerine uygun olmaması, tahkimatta malzemelerinin birbiriyle uyumlu olmaması, yani tahkimat elamanlarının (fırça, kama, süren, takoz, tel ızgara vb.) birbiri ile güçlü bir bağ yapacak şekilde kurulmaması, iş organizasyonunun iyi yapılmamasının doğurduğu çalışanların işe konsantre olamaması, çalışanların bilgi ve beceri eksikliği sonucu tahkimat yapımındaki hatalar gibi faktörler olduğu tespit edilmiştir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 52 Örneğin iş güvenliği önlemlerinin üst seviyede alınması beklenen TTK’ya ait kömür işletmelerinde, 2003-2008 yılları arasındaki en önemli ölümlü kaza nedeninin %48 oranı ile göçükler ve taş düşmeleri olduğu, bunu %29 ile grizunun izlediği görülmektedir. Aynı dönemdeki yaralanmalı kazalarda da buna paralel bir durum söz konusudur. 1983-2008 yılları arasında yeraltı işletmelerinde vuku bulan göçükler ağırlıklı olarak ayak ve bacalarda, daha sonra ana nakliyat yolları, tarama ve taban yolu ilerlemeleri ve lağım sürülmesi sırasında meydana gelmiştir (Kaynak: TTK Verileri). Veriler, göçük kazalarının TTK’da ölümlü kazalar içinde ½ oranında büyük bir payının olduğunu göstermektedir. Bu durum göçük riskini ve tahkimatın önemini ortaya koymaktadır. Kaza incelemelerinin yapıldığı dört işletmede de (TTK-Karadon, Bükköy Madencilik, Şen Madencilik, Türkmer Madencilik) 2005–2010 döneminde vuku bulan kazalardan resmi kayıtlara yansıyan verilerde malzeme düşmesi ve göçük kaynaklı kazalar birinci sırada gelmektedir. Aşağıdaki şekilde, anılan işletmelerde malzeme düşmesi ve göçüklerin neden olduğu kazalar oransal olarak gösterilmektedir: Şekil 3: Malzeme Düşmesi ve Göçük Nedeniyle Oluşan Kazalar Kaynak: SGK Verileri Yeraltı maden ocaklarında meydana gelen ölümlü ve yaralanmalı iş kazalarının en çok rastlananı göçüklerdir ve göçük kazalarının birincil nedeni de açılan boşluklar nedeniyle oluşan basınçları karşılaması gereken tahkimatta görülen eksiklik ve kusurlardır. Buradan tahkimattan kaynaklanan kusurların madenlerde en çok kazaya sebebiyet veren risk olduğunu söylemek mümkündür. c. Tahkimat Üretim faaliyetlerinin yürütülebilmesi için en temel unsur olan tahkimat; yeraltı maden ocağını teşkil eden galeri, kuyu ve üretim yerlerinde oluşan boşlukların doldurulması veya çökmenin engellenmesi suretiyle buraları can ve mal emniyeti bakımından çalışılabilir durumda tutmak için yerine göre ağaç direkler, çelik bağlar, hidrolik direkler, beton ve püskürtme beton, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 53 tavan cıvatası, çelik hasır vb. malzemeler kullanılarak yapılan takviyelere verilen isimdir. Yeraltında açılan boşlukların dayanımını sağlayabilmek için tahkimat yapılır. Bir yeraltı maden ocağının daha planlama aşamasında iş güvenliği önlemlerinin ne şekilde alınacağı düşünülmelidir. Yeraltı maden ocaklarında sahanın jeolojik özelliklerine, içinde çalışılan kayaçların tipine, malzeme temin durumuna, işgücünün durumuna ve tahkim edilecek galerinin kullanım amacına göre uygun bir tahkimat yönteminin seçilmesi ve iyi uygulanması gerekir. Yeraltı ocaklarının ömürlerinin uzun olması, bu süreçte güvenlik içinde çalışılması ve ocakların açık tutulabilmesi için mutlaka tahkim edilmesi gerekmektedir. Yeraltında açılan boşluklarda kesit, işlev, tabaka durumları ve basınçlarına göre değişik tahkimat malzeme ve şekilleri uygulanır. Düz ve Meyilli Yollarda Tahkimat: Düz ve meyilli yollarda belirli aralıklarla ağaç bağ veya demir bağ yapılır. Bağlar, takozlarla galeri cidarına sıkıştırılır. Ayrıca bağların birlikte çalışmalarını sağlamak için bağlar arasına fırçalar konur. Yolun tavan ve yanlarından taş ve kömür düşmelerini önlemek üzere bağ arkaları kama veya tel ızgara ile kapatılır. Uzun Ayaklarda Tahkimat: Uzun ayaklarda, üretim sürekliliğini, hava geçişini ve ayak arkasının arına paralel olarak kırılmasını sağlamak için, açık tutulan haveler tahkim edilmektedir. Klasik ayaklarda tahkimat, arına paralel veya dik ağaç sarmalar ile altına vurulan ağaç direkler veya arına dik olarak yerleştirilen çelik sarma ve demir direkler (sürtünmeli veya hidrolik) ile yapılır. Sarmalar arasından taş düşmesini önlemek için kamalar kullanılır. Tavan basınçlarını karşılayabilmek ve ayak arkalarının arına paralel olarak kırılmasını sağlamak için domuzdamları kurulur. Ayakların giriş ve çıkışları uygun şekilde tahkim edilerek sürekli açık tutulur. Mekanize Ayaklarda Tahkimat: Tam mekanize ayaklarda kalkan türü yürüyen tahkimat kullanılmaktadır. Bu tür tahkimatlar taban şasesi üzerinde bir yürütme düzeneğine sahiptir. Tahkimatın üzerine genellikle 4 ya da 6 adet hidrolik direk ve konveyör itme pistonları monte edilmiştir. Yürüyen uzun ayak tahkimatlarının, ayak içerisinde tavanı destekleyerek tüm ayak içi ve ayna sahasını çalışılabilecek güvenlikte tutmak, ayak içerisinde çalışanların üzerine tavandan taş ya da kömür parçalarının düşmesini önlemek ve son olarak da ayaktaki nakliye ünitelerini öteleyebilmek için bir dayanak oluşturmak gibi işlevleri bulunmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 54 Şekil 4: Mekanize Ayak Yöntemiyle Üretim Yürüyen tahkimatlı sistemler kalın ve eğimi düşük damarlarda tercih edilmektedir. Ülkemizde 1995’li yıllardan itibaren damar yapısı bu sisteme uygun özel ve kamuya ait bazı işletmeler klasik ağaç ve çelik tahkimat sistemlerini bırakarak mekanize tahkimatlı sistemlere geçmişlerdir. Açılan boşluğun geçici veya kalıcı tahkimi ve ayak arkasının göçertilmesi veya doldurulması sırasında ağır kazalanmalar meydana gelebilir. Tektonizması ve damar yapısı mekanizasyona uygun olmayan ocaklarda daha çok emek-yoğun çalışma yapılması göçük kazalarını arttırmaktadır. Resim 1: Çelik Malzeme Kullanılarak Yapılan Tahkimat Kaynak: Park Teknik-Çayırhan Kömür Ocağı 21.02.2004 tarihinde yürürlüğe giren Yeraltı ve Yerüstü Maden İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği Bölüm C, md. 6’da ; “Zeminin sağlam ve dayanıklı olduğu, yıkılma, göçme veya parça düşme tehlikesi bulunmayan yerler dışındaki kazılarda, işçilerin güvenliği açısından Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 55 en kısa zamanda tahkimat yapılacaktır. Tahkimat planlara ve yazılı talimatlara uygun olarak yapılacaktır. Galeriler zeminin sağlamlığı ve dayanıklılığı açısından düzenli olarak kontrol edilecek ve tahkimatların bakımı düzenli olarak yapılacaktır.” denilmektedir. Mevzuata göre yeraltında tahkimat ile ilgili risklerle karşılaşılmaması ve karşılaşılabilecek problemleri en aza indirebilmek için açılan boşlukların kontrollü bir şekilde çeşitli tahkimat sistemleri ile donatılması gerekmektedir. Öncelikle, sahanın tektonizması ve geçilecek formasyonların kestirilmesi için sondajlı ön çalışmalar yapılmalı, bu oluşumlara bağlı olarak çeşitli mühendislik yaklaşımları ile tahkimat planlaması yapılarak kullanılacak tahkimat sistemine karar verilmelidir. Planlamada ocakta karşılaşılacak tehlikeli durumlara göre ek tahkimat sistemleri de (örn. tavan saplamaları) kullanılabilir. Tahkimat planlarının uygulanmasına yönelik yazılı talimatlar hazırlanmalı, çalışanlar talimatların öğretilmesi için teorik ve uygulamalı eğitime alınmalıdır. Yeraltı madenciliğinde yoğun olarak kullanılan ağaç tahkimatların kullanım ömrü ve basınca dayanıklılığı düşük olup bu tahkimat yöntemi tamir ve bakım işlemleri ve işçilik hataları yönünden dezavantaja sahiptir. Bazı işletmeler ağaç sarfiyatını azaltmak adına maliyetten kaçabilmektedir. Ayrıca, bozulan ve bir defa kullanılıp kesildikten sonra terk edilen sahalarda kalan çok miktarda maden direği zayi olmaktadır. Buna karşılık, çelik tahkimatların taşıdığı yük ve baskıyı karşılama miktarı ağaç tahkimata kıyasla kat kat fazla olup bu durum tavan alçalmalarını ve göçükleri önlemede olumlu etki yapmaktadır. Ayrıca, çelik tahkimatlarda formasyon daha kalıcı olarak desteklendiğinden ağaç sarfiyatından ve işçilikten tasarruf sağlanmakta, ağaç tahkimatlara göre uzun ömürlü olduklarından maliyetini kısa sürede karşılayabilmektedir. Belirtilen avantajları sebebi ile yeraltı kömür işletmelerinde çelik tahkimat kullanılmasının özellikle üretim yapılan ayaklarda hidrolik direk, çelik sarma ile kazı mekanizasyonuna geçilmesinin iş kazalarını azaltacağı ve kazı randımanını arttıracağı değerlendirildiğinde çok yararlı bir uygulama olacağı düşünülmektedir. 2. Tehlikeli Gazlardan Kaynaklanan Riskler ve Tedbirleri Maden işletmelerinde göçüklerden sonra en önemli risk unsuru zehirli, patlayıcı ve boğucu gazlar ile toz patlamalarıdır. Maden işletmelerinde bazı zararlı gazlar açığa çıkmaktadır. Bunlardan bir kısmı genellikle yer kabuğunu oluşturan katmanlardan, diğer bir kısmı ise madencilik faaliyetleri nedeniyle meydana gelirler. Yeraltı kömür madenciliği faaliyetlerinden kaynaklanan zehirli ve boğucu gazlar; ocak ve damar yangınlarından, gaz ve toz patlamaları ile patlayıcı maddelerin kullanımları neticesine bağlı kimyasal tepkimelerden meydana gelmektedir. Yeraltı çalışmaları esnasında ortamda ve solunan havada bulunabilecek zararlı gazların özelliklerinin ve etkilerinin çalışanlarca bilinmesi zarureti bulunmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 56 a. Ocak Havasında Bulunan Gazlar ve Oluşturduğu Riskler Azot (N2): Azot, renksiz, kokusuz, tatsız ve havadan hafif bir gazdır. Azot yanıcı ve zararlı bir gaz olmamakla birlikte çeşitli oksitleri çok zehirli olabilmektedir. Ortamda bulunan azot gazının artması ve oksijen yoğunluğunun düşmesi solunum yetmezliği ve boğulmalara neden olabilmektedir. Bazen yüksek azot yoğunlukları, metal madenlerin tabakaları arasındaki boşluklardan çıkmaktadır. Dinamit patlaması sonrasında meydana gelen gazların arasında da bol miktarda azot bulunur. Karbondioksit (CO2): Renksiz, kokusuz, havadan ağır, tatsız bir gazdır. Havadan ağır olduğundan ocakta taban kısımlarında bulunur. Karbondioksit genellikle kör bacalarda kuyu tabanlarında ve kuytu yerlerde birikmektedir. Karbondioksit zehirleyici olmamakla birlikte boğucudur. Karbondioksit etkisini daha fazla solunum yapılan havada %3-4 oranında bulunduğu zaman solunumun güçleşmesi şeklinde göstermektedir. %1 karbondioksitte nefes alma zorlaşır, %5 karbondioksitte halsizlik belirtileri başlar ve nefes almak çok zorlaşır, %10 karbondioksitte birkaç dakikadan fazla dayanılmaz, ölüm meydana gelir. Ocaktaki karbondioksit kaynakları; kömürün oksidasyonu, ağaçların çürümesi, kömürleşme olayı, insan solunumu, alevli lambaların yanması, dizel lokomotifler ve ocakta atılan lağım dumanlarıdır. Karbonmonoksit (CO): Renksiz kokusuz bir gaz olup havadan hafiftir. Bu nedenle ocakta tavan kısımlarında birikir. Maden yangınlarında meydana gelen ölüm olaylarının %90’ından fazlası karbonmonoksitten kaynaklanmaktadır. Karbonmonoksitin en önemli özelliği en düşük yoğunluklarının dahi zehirleyici ve öldürücü olmasıdır. Karbonmonoksitin insanlar üzerindeki etkisi kandaki hemoglobin ile birleşmesi ve hemoglobinin dokulara oksijen taşıma kabiliyetini felce uğratmasıyla kendini gösterir. Hemoglobinin karbonmonoksite karşı çekiciliği oksijene göre 200 kat fazladır. Vücuttaki kan karbonmonoksitin tesiriyle pembe bir renk alır. Karbonmonoksitin insan üzerindeki etkileri, hava içindeki oranı ve bu gazlı ortam içerisinde çalışma ile orantılıdır. Ocaktaki karbonmonoksit kaynakları; maden ocaklarında kömürün hava ile temasında kızışması ve yanmaya başlaması ile beraber çıkan sıcaklık içinde havadaki oksijen miktarının azlığı, hava giriş ve çıkış yolunun ya kendiliğinden kapanması ya da barajlarla kapatılması, hava ile yangının irtibatının kesilmesi karbonmonoksitin teşekkülüne ve oranının yükselmesine sebep Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 57 olmaktadır. Diğer karbonmonoksit kaynakları ise ocak yangınları, lağım dumanları, kömür tozu ve grizu patlamaları ve dizel lokomotifler olarak sıralanabilir. Tablo 9: CO Yoğunluğunun Zamana Bağlı Olarak İnsan Üzerindeki Fizyolojik Etkileri Karbonmonoksit Düzeyi (ppm) 50 Etkisi Cihazsız 8 saat çalışılabilir 100 Cihazsız olarak 2 saat çalışılabilir 200 Cihazsız olarak 1 saat çalışılabilir 300 Cihazsız olarak 1/2 saat çalışılabilir 500 2 saat içinde bayılma 1000 1 saat içinde bayılma 2000 1/2 saat içinde bayılma 3000 Kısa sürede ölüm Kaynak: TTK Genel Müdürlüğü Verileri Oksijen (O2): Renksiz, tatsız ve kokusuz bir gazdır. Yeraltında insan solunumu ve makinelerin çalışması için oksijen gereklidir. Ocak havasındaki oksijen; çeşitli organik ve anorganik maddelerin (ağaç, cevher) oksidasyonu, ocak gazlarının fazla miktarda havaya karışması, ocak yangınları, kömür tozu ve grizu patlamaları, insan ve hayvanların solunumu ve dizel lokomotifler ve açık alevli lambaların yanması nedenlerinden biri dolayısıyla azalır. Oksijen azalmasının insan üzerinde çeşitli etkileri olmaktadır. %21 oksijen insanın normal yaşama ortamıdır. Kolay nefes alış verişi yapılır. %19 oksijende hiçbir rahatsızlık hissedilmez. %16 oksijende nefes alma zorlaşır. %10 oksijende hayati tehlike başlar ve %6 oksijende ölüm meydana gelir. Bu sebeple havadaki oksijen miktarının belirli seviyenin altına düşmemesine önem verilmesi gerekmektedir. Maden ocaklarında hava akışı sağlanamadığı takdirde oksijen miktarı azalmakta ve buna karşılık CO2 miktarı artmaktadır. Hidrojen Sülfür (H2S): Hidrojen sülfür, çürük yumurta kokusunda, renksiz, yanıcı bir gaz olup hava içerisinde %6 oranında patlayıcı özelliğe sahiptir. Zehirleyici bir gazdır. Havadan ağır olup ocakta taban kısımlarında bulunur. Hidrojen sülfürün ocaktaki kaynakları; çürüyen ağaç tahkimat, kükürtlü bileşiklerin ayrışması ve tabaka çatlakları olarak ifade edilebilir. Bu gaz bazı hallerde kükürt ihtiva eden dinamit ve barutların yanması neticesi meydana gelmekte ve genellikle kükürt madenlerinde patlayıcı maddelerin kullanılmasını müteakip oluşmaktadır. Hidrojen sülfürün insan solunumu üzerindeki etkisi havadaki oranına göre değişmektedir: %0,002 (Onbinde 2) hidrojen sülfür içinde 8 saat çalışılabilir. %0,01 hidrojen sülfür göz ve ciğer dokularına etki eder, %1 Hidrojen sülfür ise insanı öldürür. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 58 Kükürtdioksit (SO2): Kükürtdioksit yanmaz, kuvvetli kükürt kokulu, tahriş edici ve boğucu bir gazdır. Havadan ağır olduğundan ocaklarda taban kısımlarında bulunur. Sülfürlü maddelerin yanmasından meydana gelen bu gaz gözleri, burnu, nefes borularını ve akciğerleri tahriş etmektedir. Havada çok az oranda da olsa (%0,03) solunum sistemi üzerinde tahriş edici ve boğucu etkiler yapmaktadır. Kükürtdioksitin ocaktaki kaynakları; lağım dumanları, dizel lokomotifler ve kömürün yanması olarak sıralanabilir. Kükürtdioksit insan solunumunu etkilemektedir. %0,05 kükürtdioksit ihtiva eden havanın solunumu insanı öldürebilir. Sülfürlü cevherlerin çalıştırıldığı ocaklarda meydana gelen ocak yangınlarında yangın sahalarındaki havada %0,04’ten %0,12’ye kadar SO2 bulunabilmektedir. Azot Oksitleri: Azot oksitleri maden ocaklarındaki yangınlardan ve patlamayan dinamitlerin yanmasından meydana gelen gazlardır. Bu gazlar aynı zamanda ocak içerisinde çalışan gaz, benzin ve dizel motorlardan çıkan egzost gazlarından meydana gelebilmektedir. Azot oksitleri nitratların ve nitratlı maddelerin ayrışmaları sonucu oluşur. Azotdioksit havadan ağır ve kırmızımsı kahve renkli bir gaz olup yüksek yoğunluklar dışında gözle fark edilememektedir. Metan (CH4): Metan gazı renksiz, tatsız, kokusuz, yanıcı, parlayıcı, patlayıcı ve toksik etkisi olmayan boğucu bir gazdır. Özgül ağırlığının 0,55 olması nedeniyle ocak içerisinde tavan kısımlarında bulunur. Metan ile hava karışımına grizu denir. Bu gaz genellikle kömür ocaklarında ve bazen de metal maden ocaklarında görülür. Maden ocaklarındaki en çok risk doğuran faktörlerden biri grizu patlamalarıdır. Serbest gazın bir kısmı kömür ve kömür civarındaki taş tabakalarının gözenek ve çatlaklarına dolar. Esas kısmı ise kömür içerisinde emilerek muhafaza edilir. Metan gazı çeşitli şekillerde havaya karışmaktadır: Kömür ve taş üzerinde gözle görülemeyecek kadar küçük gözeneklerden gelen tipik ve sürekli gaz püskürmesi, görülebilir çatlaklar ve deliklerden gelen çoğunlukla uzun zaman devam eden gaz püskürmesi ve çok miktarda kömür ve gaz kütleleriyle beraber ani ve büyük gaz püskürmesi (ani degajman). Gaz patlamasının nedenlerinin bilinmesi alınacak tedbirleri belirlemek açısından önemlidir. Grizu patlaması; patlayıcı maddeler, yangınlar ve açık alevler, elektrik arkı,dizel lokomotifler, taşların birbirine çarpması,metalin taşa sürtünmesi, metalin metale sürtünmesi, statik elektrik nedenlerinden bir veya daha fazlasının metan gazı ile temas etmesinden ötürü vuku bulmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 59 Metanın patlama sınırı %5-14 arasında olup bu oran ortamın sıcaklığı arttığı zaman düşer. En şiddetli patlama oranı %9,5 tur. b. Ocaklardaki Gazlar ve Tozlar ile İlgili Alınacak Tedbirler Yeraltında bulunan ve iş sağlığı ve güvenliği yönünden ciddi risk oluşturan gaz ve tozlarla ilgili bir takım tedbirler alınması gerekmektedir. ba. Havalandırma: Yeraltı madenciliğinin en önemli unsurlarından biri, insan sağlığını ve yaşamını doğrudan ilgilendiren ocak havalandırmasıdır. Yeraltı maden ocağının havalandırılmasının değişik amaçları vardır. Bunlar; 1-Ocakta çalışanların oksijen ihtiyacını karşılamak, 2-Tehlikeli gaz birikimlerini önlemek, 3-Uygun bir ocak iklimi elde etmek, 4-Ocakta çalışan makinelerin oksijen ihtiyacını karşılamak, 5-Havadaki toz yoğunluğunu azaltarak zararsız hale getirmek şeklinde sıralanabilir. Ocak havalandırması, ocak planlaması ile başlar. Derin yeraltı ocaklarında havalandırma yerüstüne yerleştirilen pervanelerle yapılır. Temiz hava, hava giriş kuyularından ocağın en derin katlarına kadar iner, çeşitli yollardan geçerek üretim yapılan yerlere (ayaklara) gelir. Ocak havası kazı sırasında çıkan zehirli, boğucu gazlarla, tozlarla kirlenir. Dönüş havası kirli havadır. Kirli hava yerüstündeki ana aspiratörler veya vantilatörler vasıtasıyla ocak dışına atılır. Ana havalandırma devresinden yararlanılarak havalandırılması imkânsız olan yerler ana hava devresinden temiz hava alan basınçlı havalı veya elektrikli yardımcı vantilatörlerle havalandırılır. Havalandırma ile ocaklara temiz hava verilip kirli hava ocak dışına atılırken, kömürün oksidasyonu sonucu oluşan gazlar ve ısı da ortamdan uzaklaştırılır. (Kaynak: Güyagüler, Tevfik. Ocak Havalandırması, Fenni Nezaretçilik ve İş Güvenliği Eğitim Semineri Kitabı", 2003) Bunun için yeraltında aşağıda sıralanan kontrollerin yapılması gerekmektedir. i.Havanın nitelik kontrolü: Gaz kontrolü, toz kontrolü, organik madde kontrolü (polen, bakteri vb.). ii.Havanın nicelik kontrolü: Hava miktarı, hava akım hızı. iii.Sıcaklık –nem kontrolü: Soğutma, ısıtma, nemlendirme, nem giderme. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 60 Havalandırma, maden ocaklarında çalışan teknik elemanların en önemli görev konularından birini oluşturur. Havalandırma sistemindeki yetersizlikler ve/veya hatalar büyük kazalara ve meslek hastalıklarına neden olabilir. Kömür yangınları, gaz patlamaları, gaz patlamalarını izleyen toz patlamaları, zehirlenmeler ve boğulmalar gibi büyük sorunlar havalandırma ile doğrudan veya dolaylı olarak ilgilidir. Ocağın hava ihtiyacı, herhangi bir mekanik donanım olmaksızın kendiliğinden (doğal havalandırma) veya aspiratör/vantilatörlerle (mekanik havalandırma ) sağlanır. Doğal Havalandırma: Yeraltı ocaklarının doğal havalandırılması hava giriş ve çıkış kuyu ya da galerilerinde hava yoğunluğunun farklı olmasından kaynaklanan basınç farkının oluşturduğu hava akımından yararlanılarak yapılan havalandırmadır. Doğal havalandırılan ocaklarda hava akımının ocak içerisinde bulunabilecek tehlikeli gazları dışarıya çıkarabilecek kuvvette, aynı zamanda ocaklarda çalışanların oksijen ihtiyacını kolaylıkla sağlayabilecek miktarda olması ve ocaktaki ısının yükselmesini önleyebilmesi gerekir. Bununla beraber doğal havalandırmaya ilaveten gaz yoğunluğu/kirli hava olması muhtemel ocak ayna ve kısımlarında özel üfleyici vantilatörlerden yararlanılmaktadır. Mekanik Havalandırma: Özellikle zehirli ve boğucu gazların bulunması ihtimali olan maden ocaklarının havalandırılması mekanik havalandırma sistemi ile yapılmaktadır. Mekanik havalandırma üfleyici ya da emici vantilatörler kullanılarak yapılır. Ocaklarda zararlı gazların ve kirlenen havanın emilerek hava dönüş yolundan (nefeslik) ocak dışına atılması, yerüstünde kurulan aspiratörler vasıtası ile sağlanmaktadır. Aspiratörlerin çalışma kontrollerinin yapılması, arızaya geçtiğinde ilgili birimlere iletilmesi veya elektrik kesintileri olduğunda yedek enerji kaynağının devreye girmesi işletmelerin devamlı takip etmek durumunda olduğu konulardır. Ocaklarda aspiratörlerin durma ve yavaşlamasını bildiren ikaz sistemlerinin kurulması gibi, bütün havalandırma tesis ve ekipmanlarının etkili biçimde izlenmesini sağlayacak bir merkezi kontrol sisteminin kullanılması gerekir. Havalandırma basıncının düşük kaldığı durumlarda ocak içerisinde hava kapıları yapılması gibi bazı ek tedbirler de alınmaktadır. Havalandırma akımını bölmek veya yönlendirmek için galerilerde imal edilen hava kapılarının kendiliklerinden kapanabilir olması ve yangına dayanıklı malzemeden yapılması gerekmektedir. Ocaklarda bulunan hava kapılarının açma ve kapanma işlemleri otomatik düzeneklerle ayarlanamadığı takdirde çalışanlar veya nakliyat araçlarının geliş ve geçişleri esnasında kapalı olması gereken kapılar açık kalabilir. Bu durum, ocağın planlanan hava akış düzenini bozabilir ve zamanla çalışanlar üzerinde hissedilir bazı olumsuz tesirlere sebebiyet verecek şekilde önemli güvenlik sorunlarına yol açabilir. Ocak şartlarından veya çalışanlardan Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 61 kaynaklı kontrol eksikliği hata ve zorluklarının doğuracağı risklerden korunmak için havalandırma kapılarının kendiliğinden kapanabilir (otomatik) şekilde imal edilmesi mevzuatın da bir gereğidir. bb. Degaj ve Kontrol Sondajları: Ani gaz ve kömür püskürmesi (degaj) olarak nitelendirilen olaylar, yeraltı kömür ocaklarında hazırlık ve üretim çalışmaları esnasında; jeolojik ve tektonik nedenlerle basınç altında sıkışmış gazların ani olarak ocak açıklıklarına kömürle veya kayaçla beraber püskürerek açığa çıkması halidir. Bu durum bazen gaz, bazen kömür bazen de gaz ve kömür püskürmeleri şeklinde görülür. Yeraltı ocaklarının derinleşmesi ile kömür/gaz püskürme olasılığı da her geçen gün artmaktadır. Üretime hazırlanırken kömür damarlarının gaz içerikleri tespit edilerek, gaz gelirinin ne olacağı, metan drenajına ihtiyaç olup olmadığının ve ne gibi önlemler alınacağına karar vermek üzere damar gaz içeriklerinin tespitinin yapılması sahadaki gaz kontrolünde kullanılabilen bir yöntemdir. Ayrıca, ocaklardaki zehirli ve boğucu gazlara karşı gazların kontrollü bir şekilde boşalmasını sağlamak üzere degaj sondajları yapılmalıdır. Olası bir gaz püskürmesinde (degaj) patlayabilir gaz karışımları (grizu) artar ve/veya oksijen azalması meydana gelir, gaz veya kömür tozu ile boğulma tehlikesi ortaya çıkar. Boğulma tehlikesi olduğu durumlarda işçilere temiz hava sağlayan basınçlı hava teneffüs istasyonları hayat kurtarma araçları kullanılmalıdır. Şekilde TTK’ya ait ocaklarda havalandırma yolu boyunca belirli noktalarda kurulan bir basınçlı hava teneffüs istasyonu görülmektedir. Resim 2: Basınçlı Hava Teneffüs İstasyonu 1 4 -2 4 A ra lık 2 0 0 4 Kaynak: TTK Verileri İş G ü v e n liğ i v e E ğitim D a ire B a ş k an lı ğı 72 Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 62 bc. Metan Drenajı (Gazdan Arındırma) Yeraltı kömür ocaklarında öncelikle grizu tehlikesinin önlenmesi amacıyla metan drenajına dair ilk uygulama İngiltere’de yapılmış ve daha sonra tüm dünyada hem güvenlik hem de ekonomik yararlar sağlanması amacıyla uygulanır hale gelmiştir. Metan drenajının sağlayacağı yararlar 4 ana başlık altında toplanabilir: 1) Üretim öncesi açığa çıkabilecek metanın yaklaşık %50 ila %90’ı emilerek uzaklaştırıldığı için yeraltı çalışması sırasında tehlike yaratacak boyutta metan boşalması olması önlenecektir. 2) Üretilen metandan ekonomik bir gelir sağlanacaktır. Kömür metan içeriğinin yaklaşık 10 m³/ton’dan fazla olduğu yerlerde üretim öncesi mutlaka metan drenajı yapılması önerilmektedir. 3) Ülkemizin imzalamış olduğu Kyoto Protokolüne göre 2020 yılından sonra atmosfere salınan karbondioksit (CO₂) ve metan (CH₄) miktarları sınırlandırılacak ve her ülke için bir kota belirlenecektir. 1 birim metan salınımının neden olduğu sera etkisi 23 birim karbondioksitinkine eşittir. Bu nedenle, ocak havasıyla atmosfere verilen metan için ülkemize tanınan karbon kotasının aşılması yüzünden ceza ödemek zorunda kalınabilecektir. Kömür üretimi sırasında açığa çıkması kesin olan metanın daha önceden drene edilmesi ile hem cezadan kurtulmak hem de ekonomik değere sahip bir ürün elde etmek mümkündür. Hatta dünyada nefeslik havası içerisinde bulunan metandan dahi enerji üreten sistemler bulunmaktadır. Bu sistemlerin ülkemizde uygulanabilirliğinin vakit geçirilmeden araştırılması oldukça önemlidir. 4- Metan geliri azaldığı için havalandırma maliyetleri azalacak, metan nedeniyle çalışılamayan süre önemli ölçüde kısalacağı için iş verimi artacak ve maliyetler düşecektir. Ayrıca toz oluşumu azalacak ve daha rahat bir çalışma ortamı oluşacaktır. Drenaj ile elde edilen metan; elektrik enerjisi üretiminde, kömür kurutmada, araçlarda yakıt olarak, ısınma ve soğutmada, endüstriyel tesislerde ve termik santrallerde yakma havasına katılarak kullanılmakta, doğal gaz boru hatlarına dahi verilmektedir. Yaklaşık 14 m3/ton metan geliri olan bir kömür madeninde (20 yıl süreyle) yeryüzünden dikey sondaj delikleri oluşturularak yapılan metan drenajı yöntemi ile toplamda 11.000.000 ABD doları tasarruf sağlandığı araştırmalar sonucu ortaya koyulmuştur. Eğer dikey deliklerle beraber aynı zamanda yatay sondaj delikleri yöntemi ile metan drenajı uygulanırsa ek olarak 3.000.000 ABD doları daha tasarruf sağlanabilmektedir. Emilimi yapılarak üretilecek kömür kökenli metan miktarı; kömür damarı ve çevreleyen tabakanın gaz içeriği, tabakaların geçirgenliği, drenaj süresi, pompa tarafından uygulanan negatif basıncın büyüklüğü, üretim sistemi ve diğer jeolojik değişkenlere bağlı olarak değişmektedir. Metan drenajının etkin ve verimli olarak yapılabilmesi için bu etmenlerin her saha için ayrıntılı olarak belirlenmesi gerekir. Metan drenajı, üretim faaliyeti başlamadan önce ve üretim sırasında olmak üzere 2 farklı şekilde yapılabilmektedir. Üretim faaliyeti başlamadan önce yapılan metan drenajı uygulamasıyla Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 63 kömürün içermekte olduğu metanın %50 - %90 arasında bir oranda, üretim sırasında gerçekleştirilen metan drenajı uygulamasında ise %30 – %60 arasında bir oranda metan gazı emilimi sağlanabilmektedir. a-) Üretim Faaliyeti Öncesi Metan Drenajı Üretim faaliyeti başlamadan önce metan drenajı ile metan gazı doğrudan yer üstünden kömür damarına ulaşılan sondajlar yardımıyla yapılmaktadır. Bu sayede kömürün metan içeriği azalacağından hazırlık ve üretim çalışmaları sırasında ocak havasına karışacak metan miktarı daha düşük olacak ve risk yaratma potansiyeli kabul edilebilir düzeyde olacaktır. Üretimi yapılacak olan kısımlarda üretimin başlayacağı tarihten itibaren 2 ile 7 yıl önce metan drenajının yapılması önerilmektedir. Aşağıdaki şekilde bir kömür damarındaki metanın drenaj yöntemi ile boşaltılması gösterilmektedir: Şekil 5: Metan Drenajı Uygulaması b) Üretim Sırasında Metan Drenajı Artan üretim miktarı ve gittikçe daha derin ve bakir alanlarda üretim yapılması nedenleriyle kömür madenlerinde metan daha önemli bir haline gelmektedir. Bir sahada üretim öncesi metan drenajı yapılmış olsa dahi üretim sırasında da metan drenajı uygulamasına devam edilmelidir. Kullanılan drenaj delik sistematiği ve mühendislik teknolojisi açısından üretim sırasında metan drenajı uygulaması temel olarak 3’e ayrılmaktadır: a- Yatay Sondaj Delikleri İle Drenaj: Bu yöntem hazırlık çalışması adı altında yürütülen çalışmalara dâhil bir uygulamadır ve taban ve tavan yollarının açılması sırasında yeni çalışılacak pano hazır hale getirilirken, bir yandan da panodaki kömürün ihtiva ettiği metan gazı emilerek, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 64 daha panoda çalışmaya başlamadan önce iş sağlığı ve güvenliği yönünden metan hususunda gerekli önlemlerin alınması sağlanır. b-Çapraz Sondaj Delikleri İle Drenaj: Maden açıklıklarından açılı olarak, çapraz şekilde delinen sondaj deliklerinden de metan drenajı yapılmaktadır. Bu yöntem özellikle tavan ve taban taşından da metan gelirinin olduğu durumlarda uygulanmaktadır. Metan drenajında kullanılan çeşitli yöntemler aşağıdaki şekillerde basit olarak gösterilmektedir: Şekil 6: Yatay Sondaj Delikleriyle Drenaj Yöntemi Şekil 7: Tavan ve Tabana Açılan Çapraz Deliklerle Drenaj c - Göçükten Metan Drenajı: Yeraltı kömür madenciliğinde göçüğe bırakılan kısımda da metan oluşumu gözlenebilmektedir. Üretimin tamamlanmış olduğu kısımlarda metan varlığına bağlı grizu patlaması ve/veya yangın riski bulunmaktadır. Göçüğe bırakılan alanlarda yangın/patlama oluşması durumunda müdahale edebilmek çok zordur. Bu bağlamda, yeryüzünden göçüğe bırakılan alanın üstüne dikey sondajlar açılarak veya bir gaz boşaltma galerisinden göçüğe bırakılan alana dik ve/veya açılı olarak sondajlar sayesinde göçüğe terk edilmiş alandaki metanın emilimi sağlanır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 65 Dünyada Metan Drenajı Uygulamaları: 1880’li yıllarda ilk kez kömür kökenli metan aydınlatmada kullanılmıştır. 20. yüzyılın ilk yarısında Avrupa’da metan drenajı yaygın hale gelmiş ve birçok ülkede uygulaması yapılmıştır. 1960’lı yıllarda kömür kökenli metan önceleri endüstride kullanılmaya başlanmış sonraları enerji elde edilmesi uygulamaları gerçekleştirilmiştir. Günümüzde dünyada yeraltı kömür madenlerinden kömür kökenli metanın kazanılması ile ilgili birçok proje yürütülmektedir. Bazı ülkelerde metan drenajı ile ilgili yürütülen projeler hakkında kısa bilgiler aşağıda sunulmaktadır: A.B.D.’de; halen kömür kökenli metanın drene edilmesi hakkında 39 adet proje bulunmaktadır. Virginya’da (88 MW) dünyanın ikinci büyük kömüre bağlı metandan enerji edilen enerji santrali bulunmaktadır. Çin’de; 2006 verilerine göre 300’den fazla metan drenaj sistemi kurulmuş maden bulunmaktadır. Bu sistemlerden 3,24 milyar m3 metan drene edilmiştir. Ayrıca, 2007 Ağustos itibariyle 25 ten fazla yeni proje de onaylanmıştır. Çin’de kömür kökenli metanın çeşitli alanlarda kullanılması amacıyla oluşturulmuş 41 adet proje bulunmaktadır. Almanya’da; 47 adet kömür kökenli metan drenajı uygulamasından önemli bir ekonomik gelir elde edildiği bildirilmektedir. Avustralya’da; 15 adet kömür kökenli metan drenajı ile ilgili proje bulunmaktadır. Dünyadaki uygulamalardan da anlaşılacağı üzere metan drenajı oldukça yaygın bir uygulama olup birçok proje hayata geçmiş durumdadır. Bu konuda dünyada önemli bir bilgi birikimi ve deneyim bulunmaktadır. Ülkemizde de yapılması zorunlu olan uygulamalardan önce bu bilgiye doğru şekilde erişmek ve tecrübelerden etkin bir şekilde yararlanmak çok önemlidir. (EK 7: Hacettepe Üniversitesinin Kömür Madenlerinde Metan Yönetimi Raporu) bd. Gaz İzleme ve Ölçüm Sistemleri: Ocak gazlarının izlenmesi veya takibi özellikle tehlikeli gazlara karşı önlem alabilmek için her vardiya gaz ölçümlerini yapmak gerekmektedir. Gaz ölçümleri el tipi cihazlar, merkezi gaz izleme sistemleri (monitor), sesli-ışıklı uyarı veren metan ölçme cihazları vasıtası ile yapılmaktadır. Vardiyalarda çalışan her maden mühendisi ve maden nezaretçisine gazölçer cihazlar verilmelidir. Merkezi gaz izleme sistemlerinin, sadece gaz yoğunlaşmalarının seyrini izlemek üzere kurulmaması, “erken uyarı” işlevi görecek biçimde, yeraltında çalışanları acil bir durumda doğrudan uyarma ve çalışma yerlerinden zamanında tahliyelerini sağlamak konusunda yeterli güvenlik gerekliliklerini de taşıması gerekir. Bunu sağlamak için merkezi gaz izleme sistemleri ile uyumlu çalışacak haberleşme altyapısının da kurulması önem taşımaktadır. be. Patlayıcı ortam oluşmasına karşı anti-grizu teçhizat kullanılması: Patlayıcı ortam oluşmasına karşı gerekli tüm önlemler alınmalıdır. Bu kapsamda oluşabilecek elektrik arkı vb. kıvılcım kaynaklarının ocaktaki gazlar ile bir araya gelmemesi için Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 66 kullanılan bütün elektrikli donanımın alevsızdırmaz (ex-proof, anti-grizu) özellikte olması ve kullanımla eskime ihtimaline karşı bu özelliklerini muhafaza edip etmediklerinin düzenli olarak kontrol edilmesi gerekmektedir. Gaz patlamaları akabinde bazen büyük tahribata yol açan toz patlamaları da olabilmektedir. Toz patlamalarını önlemek için taş tozu kullanımı ve sulu delme-kazma gibi yöntemler kullanılmaktadır. 3. Sağlığa Zararlı ve Patlayıcı Tozlar Toz; maden ve taş ocaklarında ve tünel yapımında delme, kazma, lağım atma, doldurma, boşaltma, taşıma gibi işlemlerde işyeri havasına yayılan ve havada asılı olarak kalan kömür, maden filizleri ve kayaç parçacıklarıdır. Ocaklarda üretilen cevherin cinsine ve yan taşlara göre farklı oranda toz meydana gelir. Ocaklarda meydana gelen bu tozlar insan sağlığına zararlı tozlar ve patlama tehlikesi olan tozlar olarak iki gruba ayrılmaktadır. Kömür veya taşın kazılması, yüklenmesi, nakliyatı ve boşaltılması sırasında oluşan toz, ocak havasına karışmakta ve hava hızını düşük olduğu yerlerde çökerek birikmektedir. Havada asılı kalan kömür ve taş tozları da çalışanların solunum sistemini etkileyerek zamanla insan bünyesinin direncini zafiyete uğratarak madenci hastalığı olan pnömokonyoza sebep olurlar. İnsan sağlığına zarar veren tozlardan korunmak için toz oluşumunu azaltacak bazı önlemler şunlardır. - Nakliyat ünitelerinin aktarma noktalarına su fisketeleri yerleştirilmesi. - Delik delme işlemlerinin sulu sistemle yapılması. - Çalışma yerlerine temiz hava verilmesi. - Yeraltı yollarının tabanlarının sürekli ıslatılması. - İşçilere toz maskesi verilmesi. Diğer taraftan ocaklarda çok küçük parçacıklardan oluşan kömür tozları grizu patlamasını takip ederek çok tahripkâr toz patlamalarına yol açmaktadır. Ocaklarda toz patlamalarına karşı, uygun havalandırma, tozları çökertmek için galerilere su püskürtme ve taş tozu serpme, ana yollarda uygun yerlere patlamanın etkisini azaltmak için galeri tavanına su kapları yerleştirme tedbirleri alınmaktadır. 4. Ocak Yangınları Günümüz madenciliğinin en önemli iş sağlığı ve güvenliği risklerinden biri de ocak yangınlarıdır. Ocaktta kömürün, tahkimatın, bant tesislerinin ve diğer yanıcı malzemelerin yanması neticesi meydana gelen “ocak yangınları” büyük tehlikeler oluşturur. Ocak yangınları, üretimin aksamasına, yangın neticesi açığa çıkan zehirli gazlar ise ölüm ve yaralanmalarla sonuçlanan kazalara sebep olmaktadır. Bilhassa grizulu ocaklarda yangın kontrol edilemezse, grizu infilaklarına Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 67 sebebiyet verir. Ocak yangınları alev, ısı, gaz ve duman üretmeleri nedeniyle de zararlı olmaktadır. Bunlara ek olarak özellikle yeraltı ocaklarında oksijenin azalmasına neden olurlar. Bu nedenle yangınların kaynaklarını teşkil eden sebepler iyice tespit edilmelidir. Ocak yangınlarının söndürülmesinde yangının sebebi, özelliği, işletme yöntemi ve eldeki imkânlara göre değişik metotlar kullanılmaktadır. Açık ocak yangınları yüksek sıcaklık sonucunda meydana gelir ve ısı kaynağı yanan ortamın dışındaki başka bir kaynaktır. Örneğin sürtünme ısısı, açık alev v.b gibi. Ocak yangınları içerisinde açık ocak yangınlarının oranı azdır. Bunlar; bant tesislerinde, kuyu vinçlerinde ve elektrik donanımlarındaki yangınlar ile kaynak işleri sonucu oluşan, sıvı yakıtın sebep olduğu, ateşleme veya patlama ya da sigara ve açık alev sonucu meydana gelen yangınlardır. Gizli ocak yangınları “kendi kendine yanma” esasına dayanmakta olup, burada ısı kaynağı doğrudan doğruya kömürün oksidasyonu sonucu meydana çıkan ısıdır. Yangınla Mücadele: Yangınla mücadele, en iyi şekilde, yangın çıkmasının engellenmesi yoluyla yapılır. Yangınla mücadeleye tüm çalışanların katılması gereklidir. Yazılı güvenlik politikaları geliştirilmelidir. Mücadele ile ilgili tüm imkân, ekipman ve diğer ihtiyaçlar idare tarafından karşılanmalıdır. İdarenin her kademesine sorumluluk verilmeli, periyodik eğitim seminerleri, güvenliğe ilişkin toplantılar ve araştırmalar yapılmalıdır. En etkili yangın önleme programları, tüm çalışanların katıldığı eğitim programlarıdır. Eğitim programları, yangının özelliklerini, yangından kaçış yolarını, acil durumlarda ocağı boşaltma planı gibi konuları da içermeli ve periyodik olarak tekrarlanacak şekilde düzenlenmelidir. Ayrıca bu eğitim programlarında söndürücülerin ve kişisel koruyucu malzemelerin nasıl kullanacağı uygulamalı olarak öğretilmelidir. Kömür ocağının yeraltı ya da yerüstü oluşuna, büyüklüğüne ve koşullarına uygun tip ve kapasitede yangınla mücadele ekipman ve personelini hazır durumda bulundurması gereklidir. Söndürücülerin doluluğu ve kullanılabilirliği en az ayda bir kontrol edilmelidir. Yangın su şebekesinde borular, vanalar, çıkışlar, yangın muslukları, bağlantılar ve hortumlar iyi işler halde bulundurulmalıdır. Bunlara ilaveten yangın alarm sisteminin her an kullanılabilir durumda bulundurulması gereklidir. Yangın başlangıcının otomatik yangın sensörleri ile belirlenmesi durumunda, her bantlı nakliyat galerisine bu sensörlerden konulması gereklidir. Bu algılayıcıların, yangın başlangıcında anında görsel ve işitsel olarak ikaz vermeleri gerekir. 5. Nakliyat Malzeme ve insan nakliyatı önemli risk unsurlarından biridir. Maden ocaklarında meydana gelen iş kazalarının önemli bir kısmı nakliyat faaliyetleri kaynaklıdır. Kazılan cevher veya taşlar ocağın büyüklüğüne ve üretim kapasitesine bağlı olarak yatay veya düşey oluşan karmaşık bir Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 68 nakliyat sistemi ile yeryüzüne taşınırken, ocak için gerekli malzemeler ise karşıt yön izlenerek çalışılan yeraltı ocaklarına taşınır. Bu cevher ve malzeme nakli yanında çalışanlar da, yerüstünden yeraltına, yeraltından yerüstüne sürekli nakledilirler. Nakliyat sisteminin yürütümü sırasında çeşitli organizasyonlar yapılır. Yeraltında çok çeşitli makineler kullanılması özel tasarım cihaz ve aletlere ihtiyaç gösterir. Yeraltı madenciliğinin özel koşullarına uygun önlemlerin alınmaması yeraltı nakliyat kazalarının ana nedenleridir. 6. Su Baskınları ve Su Atımı Madencilik faaliyetleri su içeren çeşitli tabakalar içinde veya altında yürütüldüğünde zaman zaman ocaklar yerüstü ve yeraltı su kaynaklarından olumsuz bir şekilde etkilenir. Deniz, göl, akarsular veya su içeren tabakalar altındaki çalışmalar sırasında sızan sular ocak içinde kurulu havuzlarda biriktirilir. Sular, tulumbalar ve havuzlardan yerüstüne kadar döşeli boru şebekesiyle ocak dışına atılır. Denizaltı, su tutan tabakalar ve eski imalatlar içinde yapılan çalışmalar özel önlemler alınmasını gerektirir. Özel önlemlerin alınmadığı durumlarda su baskınları ve çeşitli kazalar meydana gelir. 7. Enerji ve Mekanizasyon Ocaklarda çalışan makineler çeşitli enerji kaynakları kullanılarak hareket ettirilir. Ana aspiratörlerin, tulumbaların, bir kısım pervanelerin, bantların, bazı konveyörlerin motorları elektrik enerjisi ile beslenir. Elektrik enerjisinin tehlikeli olduğu durumlarda basınçlı hava kullanılır. Delme makineleri, martopikörler, basınçlı havalı pervaneler, bazı tulumbalar basınçlı hava ile beslenirler. Lokomotifler elektrikli, akülü veya dizel olabilir. Enerji üretim, dağıtım ve iletiminde gerek yeraltı gerek yerüstü tesislerinde güvenlik kurallarına uyulmadığı, makine ve teçhizatın kurallara uygun çalıştırılmadığı veya bakımlarına özen gösterilmediği durumlarda, bu makineleri kullananlar ve makinelerin çalıştığı yerlerde bulunanlar kaza riskiyle karşı karşıya bulunurlar. Elektrikli ekipmanlardan çıkardığı kıvılcımlar grizu patlamasına yol açma ihtimali dolayısıyla önemli risk unsurlarından biridir. Elektrikli cihaz ve aletlerin doğurabileceği risklere karşı bu cihazların alevsızdırmaz (Anti-grizu, ex-proof) özellikte olması mevzuatla da şart koşulmaktadır. Bunların hem alevsızdırmaz özellikte tesis edilmeleri hem faaliyetler esnasında bu özelliklerinin korunması ve hem de bu özelliklerini kaybedip kaybetmediklerinin düzenli olarak kontrol edilmesi gerekmektedir. Madenlerde Kullanılacak Elektrikli Teçhizatın Standartları Madenler vb. patlayıcı özellik taşıyan çalışma ortamlarında kullanılacak teçhizatın bazı özelliklere sahip olması gerekmektedir. Bu özelliklere ilişkin standartlar Avrupa Birliğince çıkarılan Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 69 ATEX137 ve ATEX100a direktiflerine dayanmaktadır. İş sağlığı ve güvenliği bakımından bu standartlara uygun malzemelerin kullanılması önem taşımaktadır. Bununla birlikte, saha incelemeleri esnasında çeşitli işletmelerde bilgi eksikliğine de dayalı olarak madencilik sektöründe kullanılacak ekipmanların özellikleri ve yeterliliği konusunda seçici davranılmadığı veya uygun standart ve tipte üretilmeyen ekipmanların kullanılabildiği görülmüştür. İşletmelerin, standart dışı ürünlere yönelmeyerek gazlı ortamlara uygun özelliklerde imal edilmiş teçhizatı temin etmeleri önem taşımaktadır. Bu amaçla, kullanılması önerilen teçhizatın standart özellikleri konusunda bazı bilgiler de aşağıda belirtilmiştir. Patlamaya karşı (Ex-proof) koruma özelliği: Potansiyel patlama tehlikesi olan atmosferik ortamlarda kullanılacak ve patlamaya neden olabilecek tüm ekipmanların "patlamaya dayanıklı özel yapıda olması" gerekmektedir. Bu özellik EX=(EXPLOSION)-PROOF" (patlamaya dayanıklı) olarak adlandırılmaktadır. Patlamaya dayanıklılık standartları Avrupa Parlamentosu’nun çıkarmış olduğu ATEX137 ve ATEX100a direktifleri ile belirlenmiştir. ATEX 100a (Directive 94/9/EC): Bu direktif 23.03.1994 tarihinde yayımlanmıştır. Bu isimlendirme “Ortaklık Anlaşması”nın serbest ticaret ve malların serbest dolaşımı ile ilgili 100a maddesine dayanılarak çıkarılmasından kaynaklanmaktadır. ATEX kelimesi ise patlayıcı ortamın Fransızca karşılığı olan “ATmosphere EXplosible” kelimelerinin kısaltmasıdır. Direktif patlayıcı ortamlarda kullanılacak patlamaya karşı korumalı ekipmanların imalatı ile ilgili standartları kapsamaktadır. ATEX100a ile ekipman koruma tipleri ve sertifikalandırma tek tip hale gelerek ulusal bazda ayrı onaya gerek kalmamış olup Avrupa Birliği üyesi bir ülkenin verdiği sertifika, diğer üye ülkelerde aynen geçerlilik kazanmıştır. Yönetmelik hükümlerince öngörülen niteliklere uymayan kuruluşça alınan belgeler geçerli değildir. ATEX100a 94/9/EC 1996’dan itibaren geçerli olup uyum mecburiyeti 01.07.2003 tarihinden itibaren başlamıştır. 01.07.2003 den itibaren imal edilen ve Avrupa’da satılan (yerli veya yabancı) tüm tesis ve aletler 94/9/EC talimatına uyumlu olmak zorundadır. ATEX100a ile ekipman koruma ve sertifikalandırma tek tip hale geldiğinden ulusal bazda onaya gerek kalmamış olup, Avrupa Birliğine üye bir ülkenin verdiği sertifika diğer üye ülkelerde de aynen geçerlidir. Örneğin, bu Yönetmelik hükümlerine göre gerekli uygunluk sertifikasını AB tarafından tanınmış bir kuruluştan alan herhangi bir üreticinin ürettiği “exproof ürünler” ülkemizde de kullanılabilecektir. Grizulu madenlerde çalışan ve bu ortamlara karşı korumalı bir cihaz almak isteyen kullanıcılar, cihazın kullanacağı ortama uygun bir koruma tipine sahip ve bu koruma tipine uygunluk belgesi ( sertifikası) seçmek ve bu sertifika ekinde kullanıcıya verilmek mecburiyeti olan, cihazın montaj ve kullanım talimatında yer alan kurallara mutlaka uymak zorundadır (EK 22/177180: İş Teftiş Kurulu Başkanlığının 16.03.2011 tarih ve 2265 sayılı yazısı). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 70 ATEX 100a’nın Getirdiği Yenilikler 1. Patlayıcı ortamda kullanılan elektrik ve mekanik tüm aletleri kapsamaktadır. Daha önce yalnızca elektrikli aletler söz konusu iken patlayıcı ortamlarda kullanılan mekanik aletlerin de exsertifikası alması zorunluluğu gelmiştir. 2. Koruyucu sistemleri de kapsamaktadır. Patlamayı önlemek veya yayılmasına engel olmak için yapılan tüm sistemler (flame arrestor) ATEX 100a’ya uyumlu olmak zorundadır. Bu tip tertibatlar da bundan böyle exproof sertifika alacak ve CE belgesi ve damgası bulunacaktır. 3. Maden ve diğer sanayi kolları gibi bir ayırım yapılmamakta tüm patlayıcı ortamları kapsamaktadır. 4. Muhtemel patlayıcı ortamlar; cihazların kullanma ortamlarına göre kategorilere (ZON’lara ) ayırmıştır. İlk defa kategorilerden bahsedilmeye başlanmıştır. 5. Zon ayrımı eskisi gibi Zon 0, 1, 2 şeklinde olacak, tozlarda Zon20, 21, 22 alacaktır. Tehlikeli bölge girişlerine üçgen şeklinde EX-tehlike işareti konulacaktır. 6. Etiket şekli değişecek ve aletin etiketinden, kullanılacağı yer (gaz grubu), kullanılacağı ortam (kategori) ve kullanılacağı ortamın cinsi (gaz, toz gibi) anlaşılabilecektir. 7. Üzerinde “Ex” yazılı her alet rahatlıkla kullanılamayacaktır. Kullanıcı kategorilere, patlama gruplarına, ısı gruplarına ve koruma tiplerine dikkat etmek zorunda kalacaktır. 8. Ex korumalı ekipmanlara Avrupa normuna uyumluluk belgesi alınması mecburiyeti getirilmiştir. Bir Ex ekipman yalnızca ex-koruma standartlarına değil, diğer geçerli EN normlarına da uygun imal edilmek ve CE kalite belgesi taşımak mecburiyetindedir. 9. Uyumluluk belgesi (conformity) yetkili organlarca (notified bodies) verilecek ve tüm Avrupa ülkelerinde geçerli olacaktır. Patlayıcı Ortam ve Sınıflandırılması: Patlayıcı ortamlarda çalışan ve bu ortamlara karşı korumalı bir cihaz almak isteyen kullanıcılar, patlayıcı ortama uygun bir koruma tipine sahip ve bu koruma tipine ait uygunluk belgesi (sertifikası) olan cihazları seçmek ve bu sertifika ekinde kullanıcıya zorunlu olarak verilen montaj ve kullanım talimatında yer alan kurallara mutlaka uymak zorundadırlar. Patlayıcı ortamlar: -Gazın ortamda bulunma olasılığına göre; tehlikeli bölge sınıflandırmasına, -Gazların karakteristikleri (parlama ve patlama limitleri) dikkate alınarak gaz sınıflandırmasına, -Ortamdaki gazın patlama sıcaklığına göre sıcaklık sınıflandırmasına tabi tutulmuştur. Bu sınıflandırmaların her biri risk derecelerini ifade etmekte olup, kullanılacak cihaz ve aletlerin bu riskleri karşılamaya uygun olması gerekmektedir. Exproof Alet Kategorileri: Kullanımdaki karmaşayı önlemek için ATEX 100a patlayıcı ortamlarda konulan aletleri gruplarına göre kategorilere ayırmaktadır. Maden ocaklarında Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 71 kullanılan aletlerin yüzey sıcaklığı metan ve kömür tozuna göre dizayn edilecektir. Kömür tozu var ise 150 °C yok ise 450 °C olabilmektedir. ATEX ayrıca; aletin korumasında herhangi bir bozulma olduğunda ikinci bir önlem alınmasını ve yine bir birinden bağımsız iki arıza aynı anda meydana geldiğinde emniyetliliğin korunması şartını koşmaktadır. Etiketinde M1 işareti olan bir alet en az 2 arızada tehlike yaratmayacak şekilde dizayn edilecektir. Ayrıca ikinci bir emniyet önlemi alınmalıdır. ATEX ifadesinde bu şekilde yuvarlak sözler kullanılmaktadır. Pratikte bu önlemler; grizunun belli bir seviyeyi (%1.5) aşması halinde elektriğin kesilmesi ve çalışanlara alarm verilerek madenin terk edilmesi ile gerçekleştirilmektedir. Örneğin, grizulu bir maden işletmesinde metanın havadaki oranı %1.5 seviyesini aştığında madenin ilgili bölümünün elektriği kesilir. Buna göre uygun ölçüm tertibatı yapılmak zorunludur. Kullanılan metan ölçü aleti, sürekli gazlı ortamda çalışabilmesi için batarya beslemeli ve kendinden emniyetli tip ve Ex-ia kategorisinde olmalıdır. Patlayıcı ortamlarda çalışacak ve tehlike kaynağı olan cihazların, patlamaya karşı güvenli olması ve bu özelliğinin korunması için patlayıcı ortamda kullanılacak cihazın iyi muhafazası, cihazın kumanda tertipleri ile eleman ve bağlantılarının uygun olması gerekmektedir. Statik Elektriklenme: Patlayıcı ortamlarda kullanılan fakat elektrikli olmayan aletlerde en çok statik elektriklenmeye dikkat edilir ve anti statik malzeme kullanılır. Patlamaların kaynağının %40’ın üzerinde statik elektriklenme sonucu çıkan ark olduğu bilinmekte olup, yalnızca teçhizatın değil, çalışan insanların da giyimine dikkat etmesi gerektiği unutulmamalıdır. Patlayıcı gaz ortamında kullanılan giysiler statik yük oluşturmayacak malzemelerden yapılmış olmalıdır (EK 18/26-34: İş Teftiş Kurulunun 16.03.2011 tarih ve 2263 sayılı yazısı). ATEX 137 (Directive 99/9/EC): Aralık 1999 tarihinde yayınlanmış olup kullanıcıları (işverenleri) kapsamaktadır. İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili olan ATEX 137, ulusal uygulamaları kaldırmış ve tüm Avrupa’da birlik sağlamıştır. ATEX 137 standartları, Çalışma ve Sosyal Güvenliği tarafından 26.12.2003 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan “Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Çalışanların Korunması Hakkında Yönetmelik” ile ulusal mevzuatımıza girmiştir. Ancak, söz konusu Yönetmelik’te yeraltı ve yerüstü maden çıkarma işleri kapsam dışı bırakılmıştır. Grizulu madenlerde kullanılacak ekipmanlarla ilgili yasal düzenleme 21.02.2004 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan Yeraltı ve Yerüstü Maden İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği ile yürürlüğe girmiştir. Söz konusu Yönetmeliğin Bölüm A Madde 4.2’de “Patlayıcı ortam oluşmasına ve birikmesine karşı gerekli tüm önlemler alınacaktır. Patlama riski bulunan yerlerde, patlayıcı ortamın tutuşmasını önlemek için gerekli tüm önlemler alınacaktır. Alınması gerekli önlem ve kullanılacak ekipmanı ayrıntılı olarak belirten patlamayı önleme planı hazırlanacaktır.” hükmü çerçevesinde işverenlerin uymakla yükümlü olduğu hükümler açıklanmıştır (EK 22/177-180: İş Teftiş Kurulu Başkanlığının 16.03.2011 tarih Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 72 ve 2265 sayılı yazısı). Anılan Yönetmelik “gazların, buharların veya buharlaşabilen sıvıların alev alarak tutuşması sonucu yangın veya patlama riski olan bir ortamda kullanılacak iş ekipmanların, bu tür ortamlarda kullanmaya uygun özellikte olmasını” öngörmektedir. Yönetmelikte açık bir atıf bulunmamakla birlikte, ülkemizde bulunan grizulu maden ocaklarında kullanılacak olan “uygun ekipmanın” AB standartlarında ürünler olması gerektiği yönünde değerlendirme yapmak mümkündür. 8. Malzeme Kullanımından Doğan Riskler Ocakta ağaç direkten demir direğe, mazottan asetilene kadar çok çeşitli malzemeler kullanılır. Malzeme ve aletlerin hazırlanması, taşınması ve kullanılması sırasında uygun önlemler alınmaz, kurallara uyulmaz ve yeterli özen gösterilmezse riskler oluşur ve çeşitli kazalar meydana gelebilir. 9. Ocak İklimi Çalışılan işyerinin sıcaklığı ve nemi, ortamda çalışanlar üzerinde birtakım olumsuzluklara neden olabilecek risk unsurlarıdır. Maden iş kolunda, özellikle derin madenlerde jeotermal ısının ve su gelirinin fazla olması çalışanları olumsuz yönde etkiler. Maden ocaklarının havasına karışan su buharı da önemli bir etkendir. Su buharı havadan hafif olup ocakların tavan kısımlarında birikir. Ocaklardaki su buharının fazla olması çalışanlar üzerinde olumsuz etkiler göstermektedir. Bu sebeple ocağa giren temiz havanın mümkün olduğu kadar kuru olması sağlanmalıdır. 10. Meslek Hastalıkları Maden ocaklarında fiziki ve kimyevi bazı faktörlere maruziyet halinde meslek hastalığı olarak nitelenen olumsuz sonuçlarla karşılaşılabilmektedir. Bu sebepler ve doğurdukları sağlık sorunları aşağıda kısaca açıklanmaktadır. Gürültü ve Titreşim: Ocaklardaki çeşitli gürültü ve titreşim kaynakları iş sağlığı ve güvenliği açısından risk doğuran unsurlardır. İstenmeyen sesler olarak tanımlanan gürültü, insan sağlığı üzerinde olumsuz etkilere sebep olabilir. Kazı, nakliyat, havalandırma, cevher zenginleştirme ve atölyelerdeki tezgâhlarda yüksek seviyede gürültü meydana gelebilir. Gürültülü işyerlerinde çalışanlarda, başlangıçta yorgunluğun artması, dikkat yeteneğinin azalması ve sağırlığa kadar varan hastalıklar görülebilir. Titreşim; sürekli ve değişmez frekanstaki şiddetli sarsıntılar insan sağlığı açısından çok önemlidir. Uzun süre titreşim yapan cihazları kullananlarda davranış bozukluğu ve görme bozuklukları ile başlayan rahatsızlıklar, kemiklerde erime (osteoporoz), eklemlerde artroz ve Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 73 şiddetli ağrı; el, bilek ve omuzlarda etkilenme görülür, daha ileri devrelerde dolaşım sistemi etkilenir. Pnömokonyozlar: Ülkemizde tespit edilen meslek hastalıklarının %57’sini pnömokonyozlar oluşturur. Pnömokonyoz genel bir tanım olup, hastalığı meydana getiren tozun cinsine göre antrakoz, silikoz vb. isimler alır. Maden işletmelerinde pnömokonyozlar, delme, öğütme ve nakliyat faaliyetleri esnasında ortaya çıkan çapları 0.5 ilâ 5 mikron arasında olan tozların insan akciğerindeki alveol denen keseciklere ulaşması sonucu ortaya çıkar. Tozların insan sağlığını olumsuz etkilemeleri yanında toz bulutları ocak içerisinde görüş mesafesini sınırlar ve ayrıca kömür tozları patlayıcı özelliklerinden dolayı büyük bir tehlike kaynağı oluştururlar. Cilt Rahatsızlıkları: Cilt hastalıkları endüstride oldukça sık rastlanan bir sağlık sorunudur. Madencilik sektöründe de dermatozlar sıklıkla görülür. Tahriş edici madde, mukoza veya cilt ile direkt olarak ani, uzun süreli veya tekrarlanan temasında lokal eritem, eskar veya ödem oluşumuna neden olabilen, aşındırıcı olarak sınıflandırılmayan maddelerdir. Ciltte tahriş yapan maddeler ısı veya soğuk gibi fiziksel faktörler, tozlar ile asitler, bazlar, yağlar, çözücüler gibi kimyasal faktörlerdir. Sıcak ve soğuk gibi fiziksel etkilerin kısa bir süre içinde belirgin ve zorlayıcı bir düzeye erişmesi, terlemenin artması ve terin buharlaşmasının imkânsızlığı nedeniyle vücut ısısının hızla yükselmesi ve derinin nemlenmesi sonucunda mantarların üremesine ortam hazırlanmış olur. Lastikten yapılan çizmeler ve naylon giysiler ayak ve kasık mantarlarına zemin hazırlar. Madencilik sektöründe çalışanların sağlığına yönelik başlıca meslek hastalığı riskleri aşağıda belirtilmiştir: Yer üstü maden ocaklarında; • Geniş oranda toz maruziyeti, • Gürültü maruziyeti, • Termal şartlar ve UV ışın maruziyeti, • Tüm vücut vibrasyon sendromu, el-kol vibrasyon sendromları. Yeraltı maden ocaklarında; • Boğucu gazlarla oluşan hipoksi durumu, • Zehirli gazlar nedeniyle toksikasyon, • Radon gazı ve buna bağlı akciğer kanserleri, • Delme kazma işlemleri sonucu pnömokonyozlar, • Termal konfor nedeniyle sağlıksızlık durumu, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 74 • Yetersiz aydınlatma nedeniyle nistagmus, • Alçak galerilerde çalışma nedeniyle kötü postürün yol açtığı bel, boyun zedelenmeleri, • Alçak galerilerde diz üstü çalışma nedeniyle menisküs zedelenmeleri, • El kol vibrasyonları . Madenciliğin meslek hastalıkları açısından tehlikeli etkileri dört ana başlıkta toplanabilir. 1. Fiziksel tehlikeler (toz, silika tozu, aşırı sıcak, gürültü, ağır fiziksel şartlar, ağır yükten kaynaklanan postür bozuklukları), 2. Kimyasal tehlikeler (karbonmonoksit, metan, nitrojen oksit), 3. Biyolojik tehlikeler (mantarlar, kancalı kurtlar vb.), 4. Mental Bozukluklar (sürekli vardiyalı çalışma, çalışma süresinde sürekli tehlike altında hissetme). Madenciliğin meslek hastalıkları açısından tehlikeli etkileri gürültü, titreşim ve toz gibi çeşitli faktörlerin insanların fiziki ve ruhi varlığı üzerinde doğurduğu sonuçlarla ortaya çıkmaktadır. Meslek Hastalıklarından Korunma Meslek hastalıkları için genel bir tedavi şeklinden bahsetmek mümkün değildir. Meslek hastalığının türüne göre değişiklik gösterse de, tedavide izlenecek ilk yol hastalık belirtilerini taşıyan kişiyi hastalık etkeninin bulunduğu ortamdan uzaklaştırmak olmalıdır. Ancak Bazı hastalıkların tedavisi çok uzun yılları alırken bazıları çok daha kısa sürede tedavi edilebilmektedir. Örneğin işyerindeki tozlara bağlı akciğerlerde biriken tozların yarattığı etkiyi ortadan kaldırmak uzun bir süre, belki de sürekli bir astım tedavisini gerektirebilirken; aynı tozların göze verdiği zarar için kısa bir tedavi yeterli olabilir. Hastanın hastanedeki tedavi süreci, ayakta tedavi şartları ya da işyeri ve bölüm değiştirmesi gerekliliği hastalık etkeninin vücutta yarattığı etkilere bağlı olarak değişecektir. Meslek hastalıkları işyeri ortamında bulunan faktörlere maruziyet sonucu meydana geldiğine göre hastalanan kişinin daha ileri maruziyetinin önüne geçmek bakımından öncelikle kişinin işyeri ortamından uzaklaştırılması gereklidir. Hastalığın nedeni işyeri ortamında olup bu etkenlerin kontrol altına alınması da mümkün olduğundan, meslek hastalıkları korunulması mümkün hastalıklardır. Meslek hastalıklarının erken teşhisi, yeni meslek hastalıklarının ortaya çıkmasını engelleyeceği gibi, hastanın yaşamını tehdit edici ortamdan uzaklaştırılmasına ve kişinin daha fazla zarar görmeden tedavisinin de sağlanmasına imkân sağlayacaktır. Bu durum, tedavi maliyetlerinin düşürülmesi, hastalığın gelişimine neden olan işyeri şartlarından sorumlu kişilerin eğitilmesi ve bunlara yönelik yasal yaptırımların uygulanması için de gereklidir. Meslek hastalıklarına yönelik koruyucu yaklaşımlar üç başlıkta ele alınabilir: Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 75 a.Kaynağın Kontrol Edilmesi: Meslek hastalıklarından korunmak için asıl yapılması gereken, hastalığa neden olan unsurun işyeri ortamında kontrol edilmesidir. Bu şekilde kişinin hastalık nedeni olan faktörle karşılaşmasının önüne geçilmiş olur. Örneğin tozlu bir işyeri ortamında etkili havalandırma düzeneklerinin kurulması veya ortamın ıslatılması suretiyle tozumanın önüne geçilmesi toza bağlı meslek hastalığından korunmak bakımından son derecede etkilidir. Bu tür uygulamalara riskin kaynakta kontrolü adı verilmektedir. İşverenler, işyerinde işçilerin sağlığını korumak ve iş güvenliğini sağlamak için gerekli şartları oluşturmak ve araçları eksiksiz bulundurmakla yükümlüdür. İşveren, teknik ilerlemenin getirdiği daha uygun sağlık şartlarını sağlamak, kullanılan makine, araç, gereç ile zehirli, zararlı maddeleri gelişmelere göre daha az zararlılarla değiştirmek ve tüm iş güvenliği önlemlerini almakla yükümlüdür. Ayrıca etkin bir iş sağlığı ve güvenliği risk yönetim kültürünün işyeri yönetimi ve çalışanlarında yerleşmiş olması da gerekir. Risk etkenlerinin kaynağında yok edilmesi ise iş sağlığı ve güvenliğinin temelini oluşturur. b. Kişisel Koruyucuların Kullanılması: Bazı durumlarda ise işin niteliği vb. nedenlerle riskin kaynakta tam olarak kontrolü mümkün olmayabilir. Örneğin gürültü sorunu bulunan bir işyerinde (örneğin bir dokuma fabrikasında) gürültü çıkaran çok sayıda dokuma tezgâhı vardır ve bu makinelerin hepsini de ayırmak ya da kapatmak söz konusu olamaz. Bu gibi durumlarda da bir başka teknik korunma uygulaması olan kişisel koruyucu kullanımı gereklidir. Çalışan kişileri meslek hastalığı ve iş kazalarına karsı korumak ve çalışmayı daha ergonomik hale getirmek amacıyla kullanılan malzemelere kişisel koruyucu donanımlar denilmektedir. İş ve ortamın risk analizleri yapıldıktan sonra gerekli kişisel koruyucular seçilmelidir. Kişisel koruyucuların seçiminde mutlaka uzman desteği olmalıdır. İşyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanı bu konuda hem işyeri İş Sağlığı ve Güvenliği Kuruluna, hem de çalışanlara teknik destek sağlamalıdır. Gerekli risk analizleri yapılmadan ve kullanım gereği saptanmadan kişisel koruyucu donanım kullanılmamalıdır. Aksi durumda korunmak için kullanılan araçlar işçileri tehlikeye atabilir ya da uygun olmayan kişisel koruyucular çalışmayı aksatabilir. Gürültü dolayısıyla takılan kulaklıklar, gelen bir iş kazası tehlikesinin fark edilmesini engelleyebilir. İş kazalarından korunmak için takılan baretin ağırlığı, çalışanın vücut dengesini bozarak farklı iş kazalarına neden olabilir. İyi seçilmemiş bir toz maskesi, nefes almayı etkileyerek, farklı akciğer hastalıklarına yol açabilir. c. Tıbbi Uygulamalar: Meslek hastalıklarından korunmak için tıbbi uygulamalardan da yararlanılır. Tıbbi uygulamaların amacı, eğitim ve muayenelerle kişilerin riskle karşılaşmalarının önüne geçilmesidir. Alınan bütün tedbirlere rağmen oluşan meslek hastalıkları muayenelerle erken teşhis edilebilir ve böylece iyileşme ihtimali artırılabilir. Meslek hastalıklarından korunma konusundaki tıbbi uygulamalar 3 başlıkta incelenebilir: Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 76 - İşe giriş muayenesi: Bu muayenede amaç, kişinin niteliklerine uygun olan bir işe yerleştirilmesi ya da kişinin yapacağı işe engel bir tıbbi durumunun var olup olmadığının tespit edilmesidir. Bu amaçla, işe başlamadan önce kişinin tüm vücut sistemleri kapsamlı bir muayeneden geçirilmeli, mevcut tıbbi sorunlar, meslekle ilişkili olsun ya da olmasın belirlenmelidir. Muayene çok kapsamlı olmalı ve bu işte çalışması bakımından sakıncalı olabilecek bir durum olup olmadığı eksiksiz olarak tespit edilmelidir. İşe giriş tıbbi muayenelerinin önemli hukuki sonuçlarının olduğu da ifade edilmelidir. Muayene, bir önceki çalışılan işyerinin işçinin sağlık sorunları üzerindeki sorumluluğunu ortadan kaldırır. Bir anlamda bir önceki işyerini “ibra” ederler. Önemli hukuki sonuçlara yol açabilmelerine rağmen Türkiye’de uygulamada işverenlerce yeterli önem verilmemektedir. Aile hekimleri tarafından yapılan işe giriş sağlık raporlarının bu açıdan önemli riskler içerdiği hatırlatılmalıdır. Klasik halk sağlığı yaklaşımıyla sınıflandırıldığında işe giriş muayeneleri (işyerinde risklerin kaynakta önlenmesi gibi) birincil korunma önlemlerindendir. -Periyodik muayeneler: Risklerin kontrolü için alınan teknik koruma tedbirlerine rağmen de etkilenme olabilir. Bunun sonucunda ortaya çıkabilecek meslek hastalığını erken dönemde saptayabilmek için çalışanların belirli aralıklarla muayene edilmesi gerekir. Periyodik muayenelerin sıklıkları işyerinin cinsi, işçinin özellikleri, karşılaştığı kimyasal, fiziksel, biyolojik risklerin seviyeleri, bir önceki periyodik muayenenin sonuçlarına göre farklılaşabilir ki, bunun işyeri hekimince değerlendirilmesi gerekir. Periyodik muayenelerle kişinin sağlık durumunun yanı sıra kişiyi etkileyen özellikle kimyasal risklerin biyolojik sonucu değerlendirilir. Bu sonuçtan yola çıkarak işyeri risklerinin düzeyi hakkında daha net kararlar verilebilir. Periyodik muayeneler işyeri ortamına yönelik veri oluşturabilecek değerli sağlık uygulamalarıdır. - Sağlık eğitimi: Meslek hastalıklarından korunmak için de bütün çalışanlara işyerindeki sağlık tehlikeleri, bunların yol açacağı hastalıklar ve belirtileri ile nasıl korunulacağı konularında eğitim verilmesi gereklidir. VI. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ YÖNETİM SİSTEMİ İş sağlığı ve güvenliğinin temel mantığı, olayları takip eden değil olayların önünde giden bir yapıya dayanmalıdır. Bu nedenle, işyerlerinde kazalara neden olabilecek olumsuzluklar ortaya çıkmadan gerekli önlemlerin alınması büyük önem taşımaktadır. İşyerlerinde tehlike kaynaklarının belirlenerek bu tehlikelerden ortaya çıkacak risklerin belirlenmesi ve öncelikle bu risklerin ortadan kaldırılması, bunun mümkün olmaması halinde de gerekli diğer önlemlerin alınması, riskin kabul edilebilir bir seviyeye indirilmesi gerekmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 77 İşyerlerinde iş kazalarının önlenebilmesi için işveren tarafından, iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi kurularak, işyerine uygun bir güvenlik planı hazırlanmalı, bu güvenlik planına göre uygulama standartları belirlenmeli, uygulanmalı ve yapılan uygulamaların sonuçları değerlendirilerek gerekli değişiklikler ve düzenlemeler yapılmalı ve güvenlik planı geliştirilmelidir. Güvenlik planı, kaza zincirinde yer alan tüm faktörlerdeki sorunları çözecek güvenlik önlemlerini kapsamalıdır. Yönetimden kaynaklanan yetersiz kurulum ve kontrol sistemi, kaza zincirinin ilk halkasını oluşturmaktadır. Bu nedenle iş sağlığı ve güvenliği çalışmalarının öncelikle sistematik ve bilimsel bir tabana oturtularak yürütülmesi gerekmektedir. Maden ocaklarında çalışanların karşı karşıya kalmaları muhtemel iş sağlığı ve güvenliği risklerini daha başlangıçta öngörerek asgariye indirmek ve hatta mümkün ise tamamen ortadan kaldırmak için yukarıda izah edilen bazı teknikler uygulanmakta, tedbirler alınmaktadır. Bu meyanda iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi maden işletmelerindeki riskleri önceden öngörmeye, değerlendirmeye ve önlemeye yönelik bütüncül bir yönetim yaklaşımı olarak geliştirilmiş olup, ocaklarda uygulanacak teknik ve tedbirler bu yönetim sisteminden elde edilen verilere göre şekillendirilmek durumundadır. A. İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi Kavramı Çalışma hayatını ve işletmelerin verimliliklerini etkileyen iş kazaları ve meslek hastalıklarına karşı önlem almak için öncelikle mevcut durumun analizinin yapılarak risklerin tespit edildiği, bu riskleri asgariye indirmek için mevzuata uygun programların oluşturulduğu ve uygulandığı, bütün bu çalışmaların belli bir düzen içerisinde yazılı hale getirildiği ve ilgili taraflara duyurulduğu, yürütülmekte olan çalışmaların izlenip denetlendiği yönetim sistemlerine “iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemleri” denilmektedir. İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemlerinde uygulanan başlıca standartlar ise ILO İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi Rehberi: 2001, ISA 2000, NPR 5001, OSHA AS/NSZ 4804, OHSAS 18001, OHSAS 18002 Uygulama Rehberi’dir. İş sağlığı ve güvenliği standartları; iş sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminin en iyi şekilde uygulanabilmesi için; kriterlerden, uygulamalardan ve prensiplerden oluşan genel bir çerçeve ortaya koyar. İş sağlığı ve güvenliği risklerini yönetebilmek için risk yönetimi sürecinin nasıl uygulanacağı üzerinde pratik tavsiyeler sağlar. İş sağlığı ve güvenliği riskleri; iş sağlığı ve güvenliğine az ehemmiyet verilmesinden kaynaklanan işçilerin hastalanması, sakatlanması veya ölüm riskleri, işyerine ve şahıslara karşı mali mesuliyet riskleri ile işletmedeki ekipmanın, üretim sürecinin bir kısmının ya da tümünün kaybedilmesi risklerini kapsar. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 78 B. İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemlerinin Faydaları İş sağlığı ve güvenliği risk yönetimi, iş sağlığı ve güvenliği konuları ile ilgili karar alacak yöneticilere konuya sistematik yaklaşma imkânı sağlar. Modern iş sağlığı ve güvenliği mevzuatı, “risk yönetimi” prensipleri üzerine inşa edilmektedir. Risk yönetimi, birçok teknik değerlendirmeyi ve danışmanlık isteyen yöntemleri sürecin içine dahil ederek, isabetli karar verebilme gücü sağlamaktadır. İş sağlığı ve güvenliği risk yönetimi faaliyetleri, bir işyerine imalat süreçleri ile ilgili tehlikeleri iyi kavrama, iç ve dış durumlardaki değişikliklere etkili cevap verebilme kabiliyeti sağlar ve yol gösterici bir işlev görür. Bu yönden iş sağlığı ve güvenliği risk yönetimi ile; hastalık ve sakatlıkları azaltarak, çalışanların ve toplumun sağlık düzeyinin iyileştirilmesi, kaynakların etkin tahsisi ile katma değer ve verimlilik sağlanması, yöneticilerin mevcut bilgi düzeyini yükselterek bu konuda karar verme kabiliyetinin geliştirilmesi, iş sağlığı ve güvenliği mevzuatına uyumlu davranılmasının sağlanması, kazaları azaltarak işyerinin imajının geliştirilmesi gibi faydalar hasıl edilmesi amaçlanmaktadır. Etkili bir iş sağlığı ve güvenliği risk yönetimi programının uygulanması ile uzun vadede önemli risklere karşı etkin stratejik planlama yapılması, arzu edilmeyen iş sağlığı ve güvenliği sonuçlarının önlenerek ödenen işçi tazminatlarının düşürülmesi ve denetim sürecinin etkinliğinin geliştirilmesi suretiyle iş sağlığı ve güvenliği alanında iyi sonuçlar elde edilmesi mümkün görülmektedir. C. Risk Yönetim Gereklilikleri ve Risk Yönetim Kültürü Öncelikle iş sağlığı ve güvenliği yönetimi için risk yönetimi yaklaşımının yönetimce ciddiyetle kabulü ve tatbiki gerekir. Bir maden işletmesinde risk yönetimi yaklaşımının yönetimce gereken ciddiyetle tatbik edilmesi için, konunun mevzuatta açıklıkla düzenlenmesi, işletmecinin de mevzuata uymaması halinde yasal müeyyidelere maruz kalacağını bilmesi gerekir ki, bunun için de maden işletmeleri üzerindeki kamu denetiminin etkili olması lazımdır. Risk yönetimi konusunda yetki ve sorumluluklar iyi tanımlanmalı ve yeterli kaynak tahsis edilmelidir. Risklerin çok sayıda kaynakları ve pek çok alan üzerinde etkileri olduğundan risk yönetimi ile ilgili kararlarda, diğer alanlardaki fayda ve maliyetler de hesaba katılmalıdır. İşyerinin ve işyerine ait risklerin yönetimi için iş sağlığı ve güvenliği risk yönetimi, işletme yönetiminin bir parçası olmalı, diğer planlama ve yönetim faaliyetleri ile birleştirilmelidir. İş sağlığı ve güvenliği yönetimi, yalnızca üst yönetimin sorumluluğunda olmayıp, bir kazayı veya potansiyel tehlikeyi gözlemleyebilecek işçiye kadar herkesin katkıda bulunmasını gerektirir. Etkili bir risk yönetimi kültürü, insanların içinde çalıştıkları ortamdaki potansiyel problemleri herhangi bir kayıp olmadan önce tanıyabilecekleri ve bunları ortadan Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 79 kaldırabilecekleri önleyici bir yaklaşım ve duyarlılığa sahip olmaları demektir. Etkin bir “iş sağlığı ve güvenliği risk yönetim kültürü” için, işletmedeki herkesin bunu benimsemesi/içselleştirmesi, tehlikeli durumlarda yapılması gerekenlerin refleks haline dönüştürülmesi, tehlikelerin ve risklerin tanınması ve kontrol edilmesi önemlidir. Madencilik en riskli sektörlerden biri olup, önleyici tedbirlerin alınmaması nedeniyle iş kazaları sıklıkla görülmektedir. Kazaların önemli nedenlerinden biri madencilik işletmesinin bir sistem olduğu yaklaşımının ve “sisteme dayalı güvenlik kültürünün” işletmelerde olmamasıdır. Bu kültürün gelişmesi için gerekli olan risk değerlendirme yöntemlerinin bilinip uygulanmaması ve dolayısıyla işletmelerin bu kültürden uzak biçimde çalışması, eğitimin içselleştirilerek madencilik sisteminin bir parçası haline gelememesi de diğer nedenler arasında sayılabilir. Bu sorunların çözümü için üniversite-sanayi işbirliği uygulamalarından yararlanma kültürünün gelişmesi gerekmektedir. Hâlihazırdaki işbirliği yaklaşımı üniversite hocalarından danışmalık hizmeti alma şeklindedir. Bu yaklaşım iş güvenliği gibi çok boyutlu problemlerin çözümü için gerekli olan disiplinler arası yaklaşıma ve kurumsal etkileşime izin vermemektedir (EK 4/5: ODTÜ Maden Mühendisliği Bölümünün Türkiye’de Madencilik Sektörü İle İlgili Araştırma ve İnceleme Sonuçları Raporu). D. İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Yönetiminin Yapısı İş sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminin genel unsurları; iş sağlığı ve güvenliği politikası, planlama, uygulama, kontroller ve düzeltici uygulamalar, yönetimce sürekli gözden geçirme ve geliştirme olarak sayılabilir. Bir işyerinde iş sağlığı ve güvenliği risk yönetimini etkileyen işlerle uğraşan personelin yetkileri ve sorumlulukları net biçimde tanımlanmalı ve yazılı hale getirilmelidir. Riskin zararlı etkilerini azaltan veya önleyen hareketleri yapanların, risk seviyesi kabul edilir sınıra gelene kadar riskli unsurları kontrol edenlerin, risk yönetimi ile ilgili problemleri algılayıp kaydedenlerin, belirlenen kanallar yoluyla çözümleri üreten, tavsiye eden ve uygulanmasına onay verenlerin, gerektiğinde dâhili ve harici danışma ve iletişimde bulunulanların yetki ve sorumlulukları ile tespit edilen risk sorunları karşısından ne yapacakları açıklıkla belirlenmelidir. Bu konuyu örneklendirmek bakımından, TTK Karadon müessesesindeki gaz izleme odasında gazların risk seviyelerine ulaşmasını takip eden görevlilerin riskli durumlarda ne yapacaklarına ilişkin görev ve yetkilerinin etkin biçimde tanımlanmamış olmasının kazanın oluşumunda rol oynadığı değerlendirilmektedir. Risk yönetim sisteminde genel çerçeveyi oluşturan yöntemler; riskleri tanımlama, analiz etme, değerlendirme, önlem alma, izleme ve gözden geçirmedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 80 Risk yönetim süreci aşağıdaki şekilde gösterilmektedir: Şekil 8: Risk Yönetim Sistemi Kaynak: Özkılıç, Ö., 2005 Risk yönetiminin her bir adımı, izlenebilirliği sağlamak için sonuçları, veri kaynaklarını, metotları ve kabulleri de ihtiva edecek şekilde yazılı hale getirilmelidir. Şekilde belirtilen aşamalar sırasıyla kısaca aşağıda açıklanmaktadır. - İletişim ve Danışma: Bir risk yönetim sürecinde işçiler, alt işverenler ile diğer paydaşlar da dahil, işletme ile ilgili herkesin görüşlerinin alınması gerekir. Böylece herkesin alınan kararları ve yapılan değerlendirmeleri benimsemesi sağlanabilir. İş sağlığı ve güvenliği yönetimi için etkin ve iki taraflı iletişim ile zamanında raporlama önemlidir. Bir işyerinde, gerekli iş sağlığı ve güvenliği bilgilerinin ihtiyaç duyan herkesle paylaşılmasını sağlayacak prosedürler olmalı, herkesin görüşü alınarak sürece doğrudan dâhil edilmelidir. İşyerinde, iş metodu veya sisteminde, kullanılan maddelerde değişiklik olduğunda, sağlık ve güvenlik riskleri yeniden değerlendirildiğinde, riskleri azaltan veya ortadan kaldıran tedbirler hakkında yeni kararlar verildiğinde, risklerin izlenmesi için prosedürlerde değişiklik yapıldığında, danışma prosedürleri hakkında yeni kararlar verildiğinde, yeni bilgiler gündeme geldiğinde işçilerin görüşünün alınması ve bilgilendirilmeleri uygun olacaktır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 81 Danışma mekanizması iş sağlığı ve güvenliği kurulu ile iş sağlığı ve güvenliği işçi temsilcileri vasıtasıyla oluşturulur. - Genel Çerçevenin Belirlenmesi: Riskin yönetimindeki ilk adım, organizasyonun bütünü ile ilgili bilgilerin toplanması ve kararların verilmesidir. Genel çerçevenin tesisi; işyerinin ve işletmenin güçlü ve zayıf yönlerinin, tehlikelerinin, fırsatlarının ve tehditlerinin tanınması ve işyeri ile çevresi arasındaki ilişkinin tanımlanması ile oluşturulur. - Risklerin Tanınması: İş sağlığı ve güvenliği risklerinin tanınması, iş sağlığı ve güvenliği tehlikelerine neden olabilecek her şeyin bilinmesini gerektirir. - Risklerin Analizi: Mevcut kontroller çerçevesi içinde, ihtimaller ve sonuçlar bakımından riskler analiz edilir, risk seviyesini tahmin edebilmek için çeşitli ihtimaller ve veriler değerlendirilir. Risk analizi yapmak için en uygun yöntem seçilir. - Riskleri Değerlendirme: Risk seviyeleri değerlendirilir, uygulama yönetmeliklerinde veya standartlar içinde bulunan kriterlere göre alınacak önlemler hakkında karar verilir. Önlem alınması gereken riskler, önceliklere göre sıralanır. - Risklere Karşı Önlem Alma: Risklere karşı önlem alma, alınabilecek muhtemel önlemlerin tümünün belirlenmesini, en iyi önleme karar vermeyi, bir plan hazırlamayı ve bunun nasıl izleneceğini tanımlamayı kapsar. İş sağlığı ve güvenliği çerçevesi içerisinde, makul ve uygulanabilir bir “kontrol hiyerarşisi” takip edilerek riskler en düşük seviyeye getirilir. - İzleme ve Gözden Geçirme: Risk yönetimi süreci, riskin seviyesini etkileyecek muhtemel faktörlerde; örneğin malzeme, işyeri veya yöntemlerde değişiklik olduğu durumlarda gözden geçirilmelidir. Bu faaliyetlerin gözden geçirilmesi ve izlenmesi sıklığı ve çeşidi ile ilgili belli kanuni gereklilikler varsa buna göre uygulama yapılır. İş sağlığı ve güvenliği risklerinin büyük çoğunluğu değişim gösterir, zaman içerisinde ilave bilgilerin gün ışığına çıkması ile risk yönetim döngüsünün düzenli olarak tekrarlanması gerekir. E. İş Sağlığı ve Güvenliği Standartları İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili ilk standart, İngiliz Standart Teşkilatı (BSI) tarafından BS 8800 olarak 1996 yılında yayınlanmıştır. BS 8800 standardı hazırlanırken ISO 9000 (1987) kalite standartları ile ISO 14000 (1996) çevre standartları da dikkate alınmıştır. BS 8800 standardı iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemine yönelik ayrıntılı şartları içermeyen, ancak bazı kılavuz bilgiler ve tavsiyeleri içeren bir standart olarak hazırlanmıştır. BS 8800 standardının bu yüzden belgelendirme amacıyla kullanımı tavsiye edilmemektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 82 BS 8800 standardının yayınlanmasından sonra iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi konusunda uluslararası bir standart oluşturulması çalışmaları tamamlanarak 15 Nisan 1999 tarihinde birçok kuruluşun katılımı ile OHSAS 18001 standardı, Kasım-1999’da ise OHSAS 18002 yayınlanmıştır. OHSAS 18001 İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sisteminin hazırlanmasında bazı kuruluşlara ait iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi kılavuzlarından yararlanılmış olup, sistem “bir organizasyonun faaliyet alanı ile ilgili iş sağlığı ve güvenliği risklerini yönetmek” amacıyla kullanılmaktadır. Bu yönetim sistemi; işletmelerin kalite, çevre ve iş sağlığı ve güvenliği sistemlerini birbirlerine entegre etmelerini kolaylaştırmak için, ISO 9001 Kalite ve ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi Standartları ile uyumlu olarak geliştirilmiştir. OHSAS 18002 ise, sistemin nasıl uygulanacağını anlatan destek dokümanıdır. OHSAS 18001 standardı Türk Standartlar Enstitüsü TSE Tetkik Kurulu’nun 9 Nisan 2001 tarihli toplantısında “Türk standardı” olarak kabul edilerek TS 18001/Nisan 2001 “İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemleri – Şartlar” olarak yayınlanmıştır. F. OHSAS 18001 İSG Yönetim Sistemi OHSAS 18001 Yönetim Sistemi, organizasyonların iş sağlığı ve güvenliği risklerini kontrol etmek ve performanslarını geliştirmek maksadıyla İngiliz Standartları Enstitüsü (BSI) tarafından geliştirilen ve tüm dünyada kabul gören, risk değerlendirmesine dayalı bir yönetim sistemidir. OHSAS 18001 İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemleri standardı önleyici olmayı öncelikli amaç olarak benimsemiştir. Bununla beraber, sistem her ne kadar önleyicilik üzerine kurulmuşsa da, gerekli kontrol mekanizmalarını, düzeltici faaliyetleri ve geri besleme mekanizmalarını da içermektedir. Önleyici sistem yaklaşımında hatalar ortaya çıkmadan önlemeye çalışıldığından iş sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminde gelişme ve iyileşme sağlanmakta ve böylece maruz kalınabilecek riskler de azaltılabilmektedir. OHSAS 18001 standardı, kuruluşlara iş güvenliğine yönelik, mali amaçlarına ulaşabilmeleri konusunda yardımcı olmak için, diğer yönetim gereklilikleriyle bütünleşmiş olan etkili bir iş sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminin başlıca unsurlarını sağlama niyetiyle düzenlenmiştir. Bu yaklaşımın temeli PUKÖ (Planla, Uygula, Kontrol Et, Önlem Al) döngüsüdür. PUKÖ döngüsü bir organizasyondaki değişim hedeflerinin gerçekleştirilmesi için izlenecek süreci sistematik olarak ifade eden bir yöntem olarak tanımlanabilir. Buna göre; Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 83 Planlama aşamasında; iş sağlığı ve güvenliği açısından amacın belirlenmesi, mevcut durumun analiz edilmesi, hedeflerin belirlenmesi, kayıtların analizi, tehlikelerin belirlenmesi, kullanılacak risk değerlendirme metotlarının belirlenmesi, detaylı uygulama planının ve iç talimatların hazırlanması faaliyetleri icra edilmektedir. Uygulama aşamasında; risklerin değerlendirilmesi, risklerin kabul edilebilir olup olmadığına karar verilmesi, kontrol önlemlerinin seçimi ve uygulanması, her bölümdeki ilgili kişilerin bilgilendirilmesi, eğitilmesi ve katılımının sağlanması, faaliyet planının izlenmesi ve gerçekleştirilmesi, uygulama sonuçlarının yakından takip edilmesi söz konusu olmaktadır. Kontrol aşamasında; hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığının kontrolü, iç talimatların ve yönergelerin gözden geçirilmesi, muhtemel sapmaların tespit edilerek kaydedilmesi ve ilgili kişilerin bilgilendirilmesi faaliyetleri gerçekleştirilmektedir. Önlem alma aşamasında ise; kalıcı bir denetleme sistemi kurulması ve etkili önlemleri standartlaştırma söz konusu olmaktadır. İş Sağlığı ve Güvenliği Değerlendirme Serisi (OHSAS) Şartnamesi, bir kuruluşun iş sağlığı ve güvenliği risklerini kontrol etmesini ve performansını iyileştirmesini sağlamak için bir iş sağlığı ve güvenliği yönetim sisteminde olması gereken şartları ortaya koymaktadır. Ancak OHSAS belirli ve sabit iş sağlığı ve güvenliği performans kriterleri dayatmadığı gibi, bir yönetim sisteminin tasarımına dair detay da içermemektedir. OHSAS standartları aşağıdaki amaçları gerçekleştirmek isteyen her kuruluşta uygulanabilir: -Faaliyetleriyle ilişkili olarak iş sağlığı ve güvenliği risklerine maruz kalabilecek işçiler ve diğer ilgili taraflar üzerindeki riski bertaraf etmek veya en aza indirmek amacıyla bir iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi oluşturmak, bu sistemi uygulamak ve sürekli iyileştirmek; -İşletme için belirlenen iş sağlığı ve güvenliği politikasına uyulup uyulmadığını test etmek; -Bu çalışmada başarılı olduğunu kamuoyuna göstermek; -İş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemini bağımsız bir kuruluşa tescil ettirmek. a- OHSAS 18001'in Unsurları: OHSAS 18001 Yönetim Sistemini uygulayan işyerleri ve kuruluşlar aşağıda belirtilen şartları yerine getirmek durumundadır: - İş sağlığı ve güvenliği politikasının oluşturulması, - Kaza tanımlaması, risk değerlendirmesi ve risk kontrolü için planlama, - Yasal şartlar ve diğer gereklilikler, - Hedefler, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 84 - İş sağlığı ve güvenliği yönetimi programı planlanması, - Uygulama ve sorumluluklar, - Eğitim, bilgilendirme ve yeterlilik, - Danışma ve bilgi paylaşımı, - Dokümantasyon ve veri kontrolü, - İşletme kontrolü, - Acil durum hazırlığı, kazalar, olaylar, uygunsuzluklar ve düzeltici ve önleyici faaliyetler, - Kayıtlar, kayıt yönetimi ve denetim. b- OHSAS 18001 - İSG Yönetim Sisteminin Yararları: Bu yönetim sistemi, zararla sonuçlanabilecek muhtemel tehlikelerin önceden tespiti ve gerekli önlemlerin alınmasını hedefler. Böylece çalışanlar çalışma şartlarından kaynaklanan olumsuz etkilerden korunur, rahat ve güvenli bir ortamda çalışmaları sağlanır. Bunun sonucunda iş kazaları ve meslek hastalıkları sebebiyle oluşabilecek iş gücü ve iş günü kayıpları ile diğer maliyetlerin en aza indirilmesi, dolayısıyla iş veriminde artışın sağlanmasıyla üretimin korunması temin edilir. Bu yönetim sistemi, işletmede işçilerin sağlığını koruyan; dolayısı ile verimliliği ve üretimi de arttıran bir faktördür. Çalışma ortamlarında alınan tedbirlerle, işletmeyi tehlikeye sokabilecek yangın, patlama, makine arızaları ve devre dışı kalmaların ortadan kaldırılması yoluyla işletme güvenliği sağlanır. Çalışanların memnuniyeti, müşteri memnuniyeti ve üretim maliyetlerinde azalma sağlanır. Ayrıca isteyen işyerleri, OHSAS 18001'e göre oluşturdukları yönetim sistemini belgelendirebilirler (Kaynak: ÖZKILIÇ Ö., İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemleri ve Risk Değerlendirme Metodolojileri, 2005). G. Çalışma Mevzuatımızda Risk Değerlendirmesi Risk değerlendirmesi yaklaşımı, gelişen iş sağlığı ve güvenliği anlayışının bir sonucu olarak uluslar arası sözleşmelerde ve Avrupa Birliği mevzuatında yer almaktadır. Ülkemiz açısından risk değerlendirmesi kavramı, çalışma hayatını düzenleyen 22.05.2003 tarihli 4857sayılı İş Kanununun 78. maddesi ile TBMM onayı sonrasında 13.01.2004 tarih ve 25345 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak Kanun hükmü kazanmış olan “İş Sağlığı Hizmetlerine İlişkin 161 Sayılı ILO Sözleşmesi’nin 5. maddesi uyarınca mevzuatımıza girmiştir. 4857 sayılı İş Kanunu’nun 78. maddesi ve AB direktifleri esas alınarak hazırlanan birçok yönetmelikte de risk değerlendirmesi kavramı yer almaktadır. Bu yönetmeliklerin risk değerlendirme kriterleri hususunda atıf yaptığı İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği, Danıştay 10. Dairesinin (Esas No:2004/1942, Karar No:2006/3007) “iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili ilkelerin öncelikle üst hukuk normu olan bir tüzükle düzenlenmeksizin doğrudan yönetmelikle düzenlenmesinin 4857 sayılı Kanun hükmüne aykırı olduğu” gerekçeli kararı ile 16.05.2006 tarihinde yürütmesi Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 85 durdurulmuştur. Danıştay’ın kararı, anılan yönetmeliğe atıfta bulunan diğer yönetmeliklerdeki risk değerlendirmesi hükümlerinin de uygulanmasında belirsizliklere yol açmıştır. 21.02.2004 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe giren Yeraltı ve Yer üstü Maden İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliğinin Genel Yükümlülükler bölümünde işverenlerin işçilerin maruz kalabilecekleri risklerin belirlenmesi ve değerlendirilmesi hususlarını içeren “sağlık ve güvenlik dokümanı” hazırlamaları gerektiği belirtilmiş, ancak Danıştayca iptal edilen Yönetmeliğe burada da atıf yapılması nedeniyle düzenlemenin maden işyerlerinde uygulanmasında da belirsizlik ortaya çıkmıştır. Halihazırda mevzuatımızda risk değerlendirmesinin usul ve esaslarını belirleyen bir düzenleme bulunmamaktadır. Son olarak İş Kanunu’nun 5763 sayılı Kanun ile değişiklik yapılan 78. maddesiyle de iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili konularda yapılacak risk değerlendirilmesi konulu bir yönetmelik çıkarılması öngörülmüştür. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca taslak çalışmaları sürdürülen söz konusu yönetmeliğin çıkarılmasıyla iş sağlığı ve güvenliği alanında risk konulu çalışmaların artacağı ve işyerlerinde güvenlik standartlarının daha ileri bir düzeye ulaşacağı düşünülmektedir. Ancak, bu kapsamdaki alt düzenlemelerin dayanağını teşkil eden 889/391/EEC sayılı AB Konseyi Direktifi henüz iç hukuka aktarılamamıştır. Bu sorunun çözümü için öncelikle Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca hazırlanan 2009–2013 dönemi “İSG Politika Belgesi-II”de belirtilen hedeflerden biri olan “İSG Kanun Taslağı”nın yasalaştırılması gerekmektedir. Söz konusu Kanun taslağının yürürlüğe girmesini takiben Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından hazırlıkları yapılan içinde Risk Değerlendirme Yönetmeliğinin de olduğu bazı yönetmelikler uygulamaya konulabilecektir. H. Türkiye’de Maden İşyerlerinde Risk Değerlendirme Çalışmalarının Durumu Gerek İş Kanunu gerekse bu Kanuna istinaden çıkarılan yönetmeliklere göre işverenler, çalışanların karşı karşıya oldukları risklerden korunmaları için teknolojinin gerektirdiği tüm önlemleri almak, onlara uygun davranışlar kazandırmak üzere bilgilendirmek ve denetlemekle yükümlü tutulmuşlardır. Çalışma koşullarının ağır ve tehlikeli, risklerin yaygın olduğu özellikle madencilik gibi sektörlerde riskleri yönetmek ve kontrol tedbirleriyle kabul edilebilir seviyeye indirmek amacıyla yapılan risk değerlendirme çalışmaları büyük önem taşımaktadır. Genel olarak, risk değerlendirme çalışmalarının işyerlerinin tehlikeli bölgeler ve etkilenme alanı dâhil olmak üzere, yer seçiminden başlayarak iş ekipmanlarının, ham, yarı mamul, mamul maddeler ile işin yapım ve yürütüm tekniklerinin bütün safhalarının tamamını kapsayacak şekilde düzenlenmesi ve uygulanması gerekmektedir. Ayrıca, işyerinde önemli değişiklikler veya ilaveler yapıldığında risk değerlendirme çalışmalarının tekrar gözden geçirilmesi ve belli sürelerle yenilenerek güncel tutulması da icap eder. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 86 Ülkemiz işletmelerinde kavram ve yaklaşım olarak yakın zamana kadar bilinmeyen risk değerlendirme çalışmalarında önemli eksiklikler gözlemlenmektedir. Bu konuda; işverenlerin kaza maliyetlerini azaltıcı önlemlere yeterince önem vermemeleri, donanımlı ve tecrübeli iş güvenliği uzmanı sayısının yetersizliği, risk değerlendirmesinin işyerlerine hatta çalışanlara özel hazırlanmaması, seçilen risk değerlendirme yönteminin işyerinin koşullarına uygun olmaması gibi eksiklikler bulunmaktadır. Madenciliğe ilişkin iş kazaları ve meslek hastalıkları verileri risk değerlendirme çalışmalarının zorunluluğunu ortaya koymaktadır. SGK istatistiklerine göre son beş yılda kömür madenciliği yapan işletmelerde 30.154 iş kazası meydana gelmiştir. Bu rakam bütün sektörlerin iş kazası sayısının yaklaşık %8’ini oluşturmaktadır. Kayıtlara geçen verilerle birlikte kayıt dışında kalan kısmın çokluğu da değerlendirildiğinde iş sağlığı ve güvenliği yönünden çok sorunlu olan madencilik sektöründe risk yönetimi konusunda ilerleme sağlanması gerekmektedir. (Kaynak: Maden İşletmelerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 2009) Madencilik sektörünün birçok bileşene sahip bir yapıda olması, çalışmaların doğal ve değişken şartlar altında sürdürülmesi, risk değerlendirmesinin uygulanma aşamasında işletmelere ek zorluklar getirmektedir. Buna karşın uygun metodolojinin seçimi ve idari yapılanmanın her kademesinden gerekli desteğin alınması halinde iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemlerinin madencilik sektöründe de uygulanması mümkündür. Dünyada risk değerlendirmede birçok metodoloji, standart ve yöntem kullanılmaktadır. Risk değerlendirme yöntemleri arasında işletme için en uygun olanını seçmek bir uzman için karar verilmesi zor olan konulardan biridir. Karar verirken yöntemin aynı zamanda mevzuattaki düzenlemeleri karşılaması, uzmanlık bilgisinin, sağlanan verilerin ve deneyimin uygulanacak yöntemlerin bütün aşamaları için yeterli olması da bir gerekliliktir. Bu nedenle, maden işletmeleri için potansiyel risk değerlendirme yöntemleri işletmeden işletmeye göre değişebilmekle birlikte Türkiye’de son zamanlarda yapılmaya başlanan çeşitli araştırmalar ve risk yönetim çalışmalarının uygulandığı işletme örnekleri, yöntem seçiminde yol gösterici olmaya başlamıştır. Madencilik sektöründe yeraltı ve yerüstü işletmelerinde risk değerlendirmesi uygulamaları öncelikle büyük işletmelerde gündeme gelmiştir. Zaman içerisinde çeşitli işletmelerde bu yöndeki uygulamalar, bütünsel anlamda mevzuata uyum, kayıt sisteminin oturtulması, risklerin kabul edilebilir seviye indirilmesi, çalışanların var olan riskler ve bu risklere karşı alınacak önlemler hakkında bilgilendirilmesi hususlarında yer yer başarılı sonuçların elde edilebildiğini göstermektedir. Aşağıda İSG konusunda belirli standartlara sahip, iş organizasyonunu risk değerlendirme sistemi ile uyumlaştırmış bir işletmede uygulanan sistem ve gerçekleştirilen çalışmalar belirtilmiştir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 87 I. İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemini Uygulayan Türkiye’den Bir İşletme Örneği Konunun daha iyi izah edilebilmesi için bu konuda örnek bir uygulamanın açıklanmasında fayda olduğu değerlendirilmektedir. Türkiye’de faaliyet gösteren Koza Altın İşletmelerinde iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi kurulmuş olup sistemin işleyişi aşağıda özetle açıklanmaktadır. 1. Beş Yıldız Güvenlik Sistemi Beş Yıldız Güvenlik Sistemi işletmenin bulunduğu altın sektöründe kullanılan bir yönetim standardıdır. Bütünlük sağlaması açısından sisteme ayrıca OHSAS-18001 yönetim sistemi de entegre edilmiştir. Uygulanan sistem yönetim ve performans standartları olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Yönetim standartları, her iş sağlığı ve güvenliği sisteminde olduğu gibi, üst yönetimin iş güvenliğine verdiği önemi yansıtan, iş güvenliğinin kimlerin sorumluluğunda olduğunu belgeleyen standartlardır. Performans standartları ise iş sağlığı ve güvenliği konusunda yapılması gerekenleri, kimler tarafından, nerede ve ne sıklıkla yapılması gerektiğini, hangi belgelerin tutulacağını, sistemin nasıl gözden geçirileceğini belirten standartlardır. Sistemin uygulama aşamaları şu bölümlerden oluşmaktadır: Liderlik: Üst yönetim ve orta düzey yöneticilerin gösterdiği liderlik sayesinde iş güvenliği sistemi tüm çalışanlar, müteahhitler ve ziyaretçiler tarafından uygulanmak zorundadır. Politika: Tüm kazaların önlenebileceği, hiçbir işin emniyetsiz yapılacak kadar acil ve önemli olamayacağı, küçük olayların dahi kazaların habercisi olduğu düşüncesini benimseyerek içselleştirmek, tüm çalışma süreçlerinin belgelendirilerek, insan davranış farklılıklarının etkisini asgariye indirmek ve çalışanların bir değer olduğunu kabul ederek insan merkezli bir yönetim anlayışını benimsemektir. Disiplin: İş güvenliğinin tüm çalışanların sorumluluğu olduğu, önce kendi güvenliklerini bununla beraber diğer kişilerin güvenliğini sağlayacakları işe başlama öncesi verilen eğitimde çalışanlara aktarılmaktadır. Bununla beraber, iş güvenliği konusunda sahada “sıfır tolerans” ilkesinin uygulandığı ve iş güvenliği konusunda yapılan kayıtlı/kayıtsız ihlallerde kişinin karşılaşacağı disiplin yaptırımları da aktarılmaktadır. Daha önce iki adet ihlali bulunan kişinin üçüncüsünde iş akdinin feshedilebileceği, aldığı ilk eğitimde ve iş sözleşmesinde açıkça belirtilmektedir. Ödüllendirme: Özellikle işletme bünyesinde, müteahhit çalışanları ve ziyaretçiler de dahil olmak üzere, “tehlike bildirme ve iş güvenliği önerisi” getirme sistemi vardır. İş güvenliği bölümü aracılığıyla ilgili bölümlere bildirilen tehlikeler ve iş güvenliği önerileri, aylık olarak kişiler ve bölümler gizlenerek, bölüm yöneticilerine iletilir. Yöneticilerin seçtiği öneri veya tehlike bildiriminde bulunan kişi iş güvenliği temsilcilerinin belirlediği şekilde ödüllendirilmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 88 Bilgilendirme: İş güvenliği kuralları konusunda gerekçelerin açıklanması ile çalışanların iş güvenliği bilincini artırmayı sağlayan bir uygulamadır. Örneğin; gözle görülmeyen 0,5 mikrondan küçük tozların insan sağlığına zararlı olduğu, bu nedenle toz maskesi kullanım şartı olan alanlarda toz maskelerinin kullanılması gerektiği anlatılmaktadır. Yüksekte çalışma konusunda; 2 metreden yukarıda olan her yerin yüksek sayılması ve bu yerlerde çalışma esnasında emniyet kemeri kullanılması hususunda kişilere, bedenin üst tarafının daha ağır olduğu ve 2 metre veya daha yukarıdan düşme durumunda ölümcül yaralar alma riskinin arttığı anlatılmaktadır. Tehlike bildirim formları ve kaza/olay raporları ile belirlenen düzeltici ve önleyici faaliyetler hayata geçirilmekte, düzeltici ve önleyici faaliyeti tamamlayan kişi tarafından imzalanan nüshası, formu veya raporu yazan kişiye iletilerek geri bildirimde bulunulmaktadır. İş güvenliğini temin için; maden sahasında çalışan kişilerin görev analizleri ve çalışma ortamlarındaki tehlikeler tespit edilerek risk analizleri yapılmıştır. Böylece Kişisel Koruyucu Donanımlarda (KKD) standartlaşmaya gidilmiştir. İşe uygun kişisel koruyucu donanım seçimi ve uygun seviyede koruma sağlayan EN ve CE standartlarında, kullanıcı tarafından test edilip onaylandıktan sonra KKD tercihi yapılmaktadır. Kullanıcı değerlendirmeleri satın almalarda önemli rol oynamaktadır. Eğitim: İş güvenliği ve standart çalışma prosedürlerinde yetkinliği sağlamak amacıyla eğitimler verilmektedir. İşe başlama öncesinde; iş güvenliği kültürünün temeli olan "iş sağlığı ve iş güvenliğinde genel prensipler" ve şirkette uygulanan İSG kurallarının anlatıldığı "genel saha iş güvenliği eğitimi" verilmektedir. Sonrasında, kişinin görev alacağı bölümün kendi özel eğitimi kişiye aktarılır. Bu standart eğitimlerin yanı sıra, yasal olarak da zorunlu olan mevzuat eğitimi ile ilk yardım ve yangınla mücadele eğitimleri verilmektedir. Ayrıca, bildirilen iş güvenliği ihlalleri, kazalar, işletmedeki yeni uygulamalar vardiya öncesi ve haftalık olarak bölümler içinde düzenlenen iş güvenliği toplantılarında eğitim amaçlı olarak ele alınmaktadır. Ayrıca ihtiyaca göre özel eğitimler de planlanmakta, gerek işyeri sağlık birimi çalışanları gerekse iş güvenliği bölümü veya uzman kuruluşlar tarafından tüm çalışanlara eğitimler verilmekte veya bilgilendirmeler yapılmaktadır. İş güvenliği eğitimleri; İSG genel prensipler eğitimi, mevzuat eğitimi, genel saha iş güvenliği eğitimi, bölüm içi iş güvenliği eğitimi, özel sertifika eğitimleri (operatörlük, ateşçilik, ilk yardım vb.), sağlık eğitimi ile ilgili olarak da, hijyen, böcek sokmaları, yorgunluk, kene sokmaları, domuz gribi, sıcaklardan korunma vb. konularda; 4857 sayılı İş Kanunu hükümleri çerçevesinde verilmesi zorunlu İSG temel eğitimleri ile yangın vb. eğitimler, maden tahlisiye ekibinin eğitimleri ve ihtiyaca göre (el aletleri, ofislerde iş güvenliği ve ergonomi kuralları, izinler, karayolunda cevher taşıyan kamyonların uyması gereken İSG kuralları gibi) özel eğitimleri içermektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 89 İletişim: Maden sahasında meydana gelen kaza ve olayların tekrarının önlenmesi, yapılan düzeltici ve önleyici faaliyetlerin hayata geçirilip, takip edilerek uygulanması, bildirilen tehlike ve iş emniyeti önerilerinin neticelendirilmesi, sektörde ve dünyada meydana gelen kaza ve olayların tüm çalışanlara bildirilmesi, bölümler ve işletmeler arası iletişimin sağlanması amacı ile vardiya başı toplantıları, sabah toplantıları, iş emniyeti temsilcileri toplantısı, bölümlerin teçhizat kullanım toplantıları, iş sağlığı ve iş güvenliği kurulu, yönetimin gözden geçirilmesi, ilan ve duyuru panoları, iş emniyeti ikazları (safety alert) ve bilgi notu iletilmesi şeklinde iletişim faaliyetleri yapılmaktadır. Çalışma Alan Kontrolleri: Maden sahasındaki bölümlerde iki haftada bir çalışma alanlarında iş güvenliği uygulamalarının kontrolü yapılır. Kontrolde tespit edilen hususlar resimlenir, önerilen düzeltici ve önleyici faaliyetler belirtilerek rapor halinde ilgili bölüm amiri ve ilgili genel müdür yardımcısına bildirilir ve ayrıca bölüm yetkilisi ile karşılıklı imza altına alınır. Tespitler elektronik ortamda (data base) veri tabanına kaydedilerek bir sonraki çalışma alanı kontrolünde eksikliklerin giderilip giderilmediği kontrol edilir. Birincil derecede önemli tespitler toplantılarda gündeme getirilir ve eğitim amaçlı örneklemelerde kullanılır. Teknik Nezaretçi Denetimleri: Bölümler Maden Kanunu gereğince her 15 günde bir teknik nezaretçi tarafından denetlenir. Denetim sonunda düzenlenen rapor genel müdür ve genel müdür yardımcılarına elektronik ortamda gönderilir. Rapor, ayrıca noterden tasdikli Teknik Nezaretçi Defterine aktarılır ve imza altına alınır. 2. İş Güvenliği Organizasyonu İş Sağlığı ve Güvenliği Bölümü; genel müdür yardımcısına bağlı olarak çalışan iş güvenliği başmühendisi ile iş güvenliği mühendisi ve veri giriş elemanından oluşmaktadır. Ayrıca Genel Müdürlüğe bağlı işlemelerde iş güvenliği bölümleri de kurulmuştur. İş Güvenliği Bölümleri; İSG konusunda şirketin mevzuata uyumunu sağlamak, mevzuata ve şirket içi prosedür ve talimatlara uygunluğu denetlemek, mevcut sistemlerin işlerliğini sağlamak ve denetlemek, İSG eğitim ihtiyaçlarını belirlemek ve eğitimleri vermek şeklinde görevler ifa etmektedir. İş sağlığı ve güvenliği konusunda İş Güvenliği Temsilcileri ile Tahlisiye Ekibi bu birime bağlı olarak çalışmaktadır. İş Güvenliği Temsilcileri; İş Sağlığı ve Güvenliği Bölümü'ne bağlı olarak, asıl görevlerinin yanı sıra iş güvenliği konularında gözlem, denetim ve raporlama yapmak, bölümlerindeki diğer kişilere İSG konularında örnek olmak ve kendilerine aktarılan konular hakkında bölüm çalışanlarını bilgilendirmekle sorumludurlar. İşletmede bulunan 7 bölümün her vardiya çalışanlarından biri asil, diğeri yedek olmak üzere iki kişi çalışanların oyları neticesinde seçilmişlerdir. Haftalık olarak iş sağlığı ve güvenliği bölümü ve bölümlerin iş güvenliği temsilcileri toplanarak haftalık kaza ve Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 90 olayları ele alarak tartışır ve çalışanların öneri ile görüşleri değerlendirildikten sonra toplantı tutanağına bağlanarak tüm maden sahasına elektronik ortam ve ilan panoları aracılığı ile duyurulur. Maden Arama ve Kurtarma Ekibi ve Tahlisiye Ekibi; proaktif önlemlere ek olarak acil durumlarda Acil Durum Planlaması'na bağlı olarak oluşturulmuştur. a. Bölümlerin İş Güvenliği Sorumlulukları: İşletmede uygulanmakta olan 5 yıldız güvenlik sistemi yönetim standartları çerçevesinde tüm bölümler kendi alanlarındaki çalışmalarda çalışma prosedürlerini oluşturmak, bunlarla ilgili eğitimleri vermek ve güncellemek durumundadırlar. Yapılmış iş emniyeti analizleri son şeklini aldığında prosedüre dönüştürülürler. Prosedürler, her zaman çalışanların kolayca erişebildiği bir yerde bulundurulur. Bununla birlikte; a-) İş Emniyeti Analizi: İlk defa yapılan iş, Nadir yapılan işler, Risk seviyesi yüksek işler sınıflandırılarak, işi yapacak ekip tarafından hazırlanan, iş öncesinde, esnasında ve sonrasında oluşacak riskleri ve önlemleri belirleyip, tedbirleri almayı hedeflemektedir. b-) Çalıştırma Öncesi Kontroller: Her vardiya öncesi; kullanılacak ekipmanların iş güvenliği açısından belirlenmiş konulara bağlı olarak kontrol edilmesini sağlayan listelerdir. c-) İzinler: İşletmede prosesi engelleyecek veya durduracak bir iş yapılması gerektiğinde izin alınması gerekmektedir. d-) Vardiya öncesi iş güvenliği toplantıları, e-) Günlük üretim toplantılarında ilk gündem maddesinde iş güvenliğinin ele alınması, f-) Haftalık iş güvenliği toplantıları yapılması, g-) Haftalık iş güvenliği temsilcisi toplantılarına temsilci gönderilmesi, h-) Risk kütüklerinin hazırlanması ve güncellenmesidir. b. İş Güvenliği Formları: İş güvenliği analiz (job safety analysis-JSA) formu, tehlike ve iş emniyeti öneri formu, kaza/olay raporlama ve araştırma formu ve izin formlarıdır. c. Yasal Sürece Uyum: İSİG Kurulunun teşkili, işe giriş muayeneleri ile birlikte periyodik kontroller ve gerekli kişilerin portör muayeneleri ve çalışma alanı hijyen kontrolleri, gürültü, toz, titreşim, kişisel maruziyet ölçümleri, paratoner ve aydınlatma vb işyeri ortam ölçümlerinin yapılması, teknik nezaretçi raporu ve yeraltı hava ölçüm raporlarının hazırlanarak ilgili yere Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 91 verilmesi, kaldırma ekipmanları ve basınçlı kap kontrol testlerinin yapılması, tahlisiye ekibi oluşturulması ve eğitimi, ilk yardım eğitimi ve yangın eğitim ve tatbikatlarının gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Makine ve ekipmanların düzenli bakımları özel bir program üzerinden takip edilmektedir. d. Acil Durum: Yaralanma veya ölüme yol açan, mülke ve/veya çevreye zarar verme ihtimali olan olayların asgari düzeye çekilmesi ve vahim boyutlara ulaşmasının önlenilmesi için birtakım tedbirler alınmasını gerektiren durumlara acil durum denir. Firmada acil durumlarda uygulanmak amacıyla "Acil Durum Yönetim Planı" bulunmaktadır. Acil durum yönetim planı, acil durum esnasında insan hayatı, çevre, varlıklar, ticari yükümlülükler ve firmanın itibarının korunması için önceden yapılan planlardır. (Kaynak: Karvan, M. Raif, “Maden İşletmelerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemleri Hakkında Uygulama Örneği, Maden İşletmelerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 2009) VII. MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE İŞ KAZASI VE MESLEK HASTALIKLARI İSTATİSTİKLERİ Madencilik sektöründe meydana gelen iş kazaları ve meslek hastalıklarının değerlendirilebilmesi, katlanılan ekonomik, sosyal ve insani maliyetlerin anlaşılabilmesi için doğru, güvenilir ve güncel istatistikî bilgiye ihtiyaç bulunmaktadır. Ulusal mevzuatlardaki farklılıklar nedeni ile ülkeden ülkeye hatta bir kuruluştan diğerine endüstriyel kazalar hakkındaki istatistiklerin hazırlanmasında kullanılan yöntemler değişiklik gösterebilmektedir. 1998 yılında Cenevre’de gerçekleştirilen 16. Uluslararası Çalışma İstatistikçileri Konferansında (ICLS) alınan ilke kararında mesleki kaza, mesleki yaralanma ve iş göremezlik gibi istatistik terimlerinin kullanılması kararlaştırılmıştır. Söz konusu konferansta alınan ilke kararına göre, toplanan veriler istihdamdaki statülerine bakılmaksızın ülke çapında ekonominin tüm sektörlerindeki işçi, işveren ve kendi adına çalışanlar olmak üzere çalışanların tamamını kapsayacaktır. İşgünü kaybına neden olan mesleki kaza ve yaralanma olaylarında aşağıdaki hususlar dikkate alınacaktır: 1. Toplam olay sayısı, 2. Ölümlü olay sayısı, 3. Ölümlü olmayan olaylar sayısı, 4. Geçici iş göremezlik olayları sayısı. Meslek hastalığı vakaları, kaza istatistikleri kapsamı dışında tutulmaktadır. İş kazası istatistiklerinin oluşturulmasında kullanılan sayısal değerler arasındaki farklılıklar, karşılaştırmalı Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 92 ölçüm değerlerinin dikkate alınmasıyla anlamlı hale getirilmektedir. Bu ölçüm değerleri sıklık, olabilirlik ve ağırlık oranlarıdır. Bu oranlar çeşitli yöntemlerle hesaplanmaktadır. 16. Uluslar arası İstatistikçiler Konferansında aşağıdaki iş kazası oranlarının hesaplanması karara bağlanmıştır: -Kaza Sıklık Oranı (Accident Frequency Rate): Takvim yılı içerisindeki ölümlü ve/veya ölümlü olmayan mesleki yaralanmaların toplam sayısının, aynı yıl içerisinde referans grupta yer alan işçilerin çalışma saatlerinin toplamına bölünmesiyle elde edilen değerin 1.000.000 katsayısı ile çarpılmasıyla hesaplanır. -Kaza Ağırlık Oranı (Accident Severity Rate): Takvim yılı içerisinde ölümlü ve/veya ölümlü olmayan mesleki yaralanmalardan dolayı toplam kayıp gün sayısının, aynı yıl içerisinde referans grupta yer alan işçilerin çalışma saatlerinin toplamına bölünmesiyle elde edilen değerin 1000 katsayısı ile çarpılmasıyla hesaplanır. Geçici iş göremezlik olaylarında, tıbbi işlemlerin süresi 1 günden daha az sürmesi durumları dikkate alınmamaktadır. -Kaza Olabilirlik Oranı (Accident Insidence Rate): Takvim yılı içerisindeki ölümlü ve/veya ölümlü olmayan mesleki yaralanmaların toplam sayısının, aynı yıl içerisinde referans grupta yer alan işçilerin toplam sayısına bölünmesiyle elde edilen değerin 100.000 katsayısı ile çarpılmasıyla hesaplanır. Bu oran, istatistik verilerinin elde edilmesi ve değerlendirilmesi açısından daha basit ve sade bir oranı temsil etmektedir. Oran tipleri çeşitli ülkelerde, istihdam edilen her 100.000 işçi, her 100.000 çalışan veya her 100.000 sigortalı işçi olarak dikkate alınmaktadır. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) istatistiklerinde, Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) istatistikleri kaynak olarak alındığından dolayı, Türkiye için her 100.000 sigortalı işçi sayısına göre değerlendirme yapılmaktadır. SGK istatistiklerinde, iş kolları bazında iş kazası ve meslek hastalığı sonucu ölümlerin sayısı ayrı ayrı verilmemekte, yalnızca genel toplamdaki ölümlerde iş kazası ve meslek hastalığı ayrımı yapılmaktadır. Bundan dolayı ILO tarafından düzenlenen yıllık istatistik raporlarında, iş kazaları oranları içerisine meslek hastalığı sonucunda meydana gelen ölümlerin de dahil edilmesi sonucunda, Türkiye’deki ölümlü iş kazası oranları normalde olması gereken değerden daha yüksek çıkmaktadır. (Kaynak: http://osha.europa.eu/fop/turkey/en/publications/is_kazasi_istatistikleri_brosuru) Ülkemizde madencilik sektöründeki “maden arama, kömür madenciliği, metal cevherleri madenciliği, taş, kil, kum ocakları, tuzlalar (kaya tuzları dâhil) ve madenlerden başka maddelerin topraktan çıkarılması, kömürden yapılan maddelerin yapımı işleri” İş Kolları Tüzüğü’nün 2 No.lu “madencilik” iş kolunda, “petrol arama” işi ise anılan Tüzük’ün 3 No.lu “Petrol, Kimya ve Lastik” iş kolunda yer almıştır. Sosyal Güvenlik Kurumu 2010 yılı Ekim ayı istatistiklerine göre Türkiye’de madencilik sektöründe 5.940 işyerinde 132.332 işçi çalışmaktadır. Sektörde yer alan işyerlerinin ülkemizdeki Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 93 toplam 1.298.432 işyeri sayısı içerisindeki oranı %0,46; sektörde çalışan sigortalıların ülkemizdeki toplam 9.992.591 sigortalı sayısı içerisindeki oranı %1,3’tür. Sosyal Güvenlik Kurumu verilerine göre, ülkemizde 2003-2009 yılları arasında toplam 531.329 iş kazası olmuş, 4.093 meslek hastalığı tespit edilmiş; 7.394 işçi iş kazası ve 38 işçi meslek hastalığı nedeniyle hayatını yitirmiştir. İş kazaları nedeniyle 10.869 işçi, meslek hastalığı nedeniyle 1.861 işçi sürekli iş göremez duruma düşmüştür. Tablo 10: Yıllar İtibarıyla Türkiye’deki İş Kazası ve Meslek Hastalığı İstatistikleri Sigortalı Yıllar İşçi Sayısı Kazalanan İşçi Sayısı Meslek Hastalığı Sayısı Sürekli İş Göremezlik Sayısı Ölüm Sayısı 2003 5.615.238 76.668 440 Meslek İş Meslek İş Toplam Toplam Kazası Hastalığı Kazası Hastalığı 1.451 145 1.596 810 1 811 2004 2005 6.181.251 6.918.605 83.830 73.923 384 519 1.421 1.374 272 265 1.693 1.639 841 1.072 2 24 843 1.096 2006 2007 7.818.642 8.505.390 79.027 80.602 574 1.208 1.953 1.550 314 406 2.267 1.956 1.592 1.043 9 1 1.601 1.044 2008 8.802.989 72.963 539 1.452 242 1.694 865 1 866 64.316 531.329 429 4.093 1.668 10.869 217 1.861 1.885 12.730 1171 7.394 0 38 1171 7.432 2009 9.992.591 TOPLAM Kaynak: sgk.gov.tr Madencilik sektöründe ise 2003-2009 yılları arasında toplam 41.111 iş kazası olmuş, 2540 meslek hastalığı tespit edilmiş, 488 işçi iş kazası ve 6 işçi meslek hastalığı nedeniyle hayatını yitirmiştir. İş kazaları nedeniyle 616 işçi, meslek hastalığı nedeniyle 1415 işçi sürekli iş göremez duruma düşmüştür. Madencilik sektörüne ilişkin iş kazaları ile meslek hastalıkları istatistikleri aşağıdaki tabloda gösterilmektedir: Tablo 11: 2003–2009 Madencilik Sektöründe Meydana Gelen İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Yıllar Sigortalı İşçi Kazalanan İşçi Sayısı Sayısı 2003 2004 2005 2006 2007 83.062 86.100 97.186 107.805 109.092 2008 2009 114.962 122.239 TOPLAM Kaynak: sgk.gov.tr Meslek Hastalığı Sayısı 6.401 6.421 6.930 7.625 7.218 301 132 358 420 1.001 6.516 9.091 50.202 328 210 2.750 Sürekli İş Göremezlik Sayısı Ölüm Sayısı Meslek İş Meslek İş Toplam Toplam Hastalığı Kazası Hastalığı Kazası 95 102 197 81 1 82 99 235 334 68 0 68 79 235 314 116 5 121 159 289 448 80 0 80 120 361 481 77 0 77 64 42 658 193 79 1494 257 121 2152 66 20 508 0 0 6 66 20 514 Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 94 2003-2009 yılları arasında ülkemizde yaşanan iş kazalarının %9,4’ü; meslek hastalıklarının %67,2’si; iş kazası sonucu ölümlerin %6,9’u; meslek hastalığı sonucu ölümlerin %13,63’ü; sürekli iş göremezlik ile sonuçlanan iş kazalarının %6’sı; sürekli iş göremezlik ile sonuçlanan meslek hastalıklarının ise %80‘i madencilik sektöründe meydana gelmiştir. 2009 yılı SGK verilerine göre sektörde iş kazası ve meslek hastalığı sonucu kaybolan geçici işgöremezlik süresi ise 167.842 iş günüdür. ILO’nun 2006 yılı verilerine göre; Türkiye’de her 100.000 işçide iş kazası sonucu ölüm oranı tüm sektörler için 20,5, madencilik sektörü için ise 74,2 olarak rapor edilmiştir. Yani madencilik sektöründe 2006 yılı için 100.000 işçi başına 74,2 işçi hayatını kaybetmiştir. ILO verilerine göre bu oran Polonya için 4,6/15,8; Portekiz için 6/17,1; İtalya için 5/22; Fransa için 3/19,2; İspanya için 4,4/38,4; İngiltere için 0,7/15,4; Kanada için 5,9/31,6’dır. Gelişmiş ülkelerle ve AB ülkelerindeki oranlar ile karşılaştırıldığında Türkiye’deki ölüm oranları oldukça yüksektir. Dünya madencilik sektöründe iş kazaları ve meslek hastalıkları sonucu yüzbin işçi başına ölüm oranları ile iş kazaları ve meslek hastalığına bağlı ölüm sayıları aşağıdaki tablolarda verilmiştir. Tablo 12: Dünya Madencilik Sektöründe Ülke 1999 2000 2001 2002 ABD 22 30 30 24 Arjantin 32,2 33,1 41,8 Avustralya 15,0 17,0 21,3 11,8 Avusturya 21,5 7,3 29,8 22,6 Bulgaristan 8,8 37,1 19,0 32,6 Çek Cumhuriyeti 12,9 25,5 21,0 Hindistan 32 31 37 İngiltere 5,6 12,3 12,3 İspanya 59,6 59,9 44,0 İtalya 17 17 19 Kanada 47,9 61,1 53,0 Norveç 3,0 12,1 11,1 Polonya 17,5 14,1 Portekiz 22,9 56,3 96,4 Romanya 28 29 25 Türkiye 338,3 94,5 171,1 Kaynak: ILO, www.loborsta.ilo.org 28 4,6 34,5 27 56,9 0,0 20,7 28,8 28 81,7 Ölümlü 2003 27 41,4 15,7 15,1 24,5 İş Kazaları Sayısı (Yüz 2004 2005 2006 28 26 28 60,1 37,9 23,9 6,6 5,0 9,8 23,0 15,4 7,9 23,9 30,0 25,8 Binde) 2007 2008 25 26,8 4,7 0,0 40,4 31,3 41,7 13,6 7,8 14,6 31 11,7 52,9 16 55,6 9,3 20,0 55,9 16 98,7 28 3,5 40,2 19 46,9 9,1 9,8 82,5 18 78,7 30 8,8 32,0 10 48,9 3,0 12,8 31,4 16 124,5 38 15,4 38,4 22 31,6 0,0 15,8 17,1 19 74,2 27 29,4 11 33,4 5,1 14,4 9 70,6 12,8 33,9 7,1 16,9 57,4 Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu Tablo 13: Dünya Madencilik Sektöründe Yıllar Ülke 1999 2000 2001 2002 ABD 122 156 170 122 Arjantin 8 8 10 Avustralya 12 13 16 9 Almanya 32 25 18 18 Avusturya 3 1 4 3 Bulgaristan 4 15 7 11 Çek Cumhuriyeti 8 14 11 Hindistan 202 198 218 149 İngiltere 4 9 9 3 İspanya 29 29 21 16 İtalya 8 8 9 12 Japonya 24 26 24 17 Kanada 74 98 95 97 Polonya 33 41 31 44 Romanya 59 62 53 55 Türkiye 328 93 96 69 Kaynak: ILO, www.loborsta.ilo.org 95 İtibarıyla İş Kazalarına Bağlı Ölüm Sayısı 2003 2004 2005 2006 2007 2008 141 152 159 192 183 11 18 13 9 11 12 6 4 12 6 17 13 6 7 6 2 3 2 1 0 8 7 8 7 12 15 19 6 3 6 5 170 157 167 203 151 196 7 2 5 9 24 18 14 17 12 13 9 11 6 13 7 6 14 16 16 16 13 8 99 88 103 76 85 41 19 24 29 26 30 30 31 26 28 12 82 68 121 80 77 66 Türkiye’de 2004-2009 yılları arasında maden sektörünü oluşturan faaliyet kollarındaki iş kazaları, meslek hastalıkları sayısı, iş kazaları ve meslek hastalıklarına bağlı ölüm ve sürekli iş göremezlik dağılımları ile işçi sayıları aşağıda verilmiştir. Tablo 14: Türkiye’de Madencilik Sektöründe Faaliyet Kollarına Göre İş Kazası, Sürekli İş Göremezlik ve Ölüm Sayıları (2004-2009) FAALİYET KOLU Kömür ve Linyit Çıkartılması Ham Petrol ve Doğal Gaz Çıkarımı Metal Cevheri Madenciliği Diğer Madencilik ve Taş Ocakları Toplam KAZALANAN MESLEK SÜREKLİ İŞ GÖREMEZLİK SAYISI İŞÇİ HASTALIĞI İŞ MESLEK TOPLAM SAYISI SAYISI KAZASI HASTALIĞI ÖLÜM SAYISI İŞ MESLEK TOPLAM KAZASI HASTALIĞI 30.235 2230 330 1288 1618 218 5 223 215 0 20 0 20 2 0 2 1.675 6 42 22 64 47 0 47 2.912 9 138 4 142 147 0 147 35.037 2245 530 1314 1844 414 5 419 Kaynak: SGK Verileri Veriler SGK İstatistik Yıllıklarından derlenmiş olup ilgili tabloda “… Yılında İşlemi Tamamlanan İş Kazaları, Meslek Hastalıkları, Sürekli İş Göremezlik, Ölüm Vakalarının Faaliyet Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı” başlığı altında sunulmaktadır. Dolayısı ile bu veriler tamamen SGK’nın kendi sigorta işlemlerine yönelik olarak tutulmaktadır. Yani kazalar, oluş tarihine göre değil, kazalının SGK’daki dosyasının tamamlandığı tarihe göre istatistiklere girmektedir. Ayrıca bu istatistikler kaza sayısını değil, kazalanan işçi sayısını vermektedir. Tablodaki verilere göre Türkiye’de; iş kazasına maruz kalan işçilerin %86,3’ü ve meslek hastalıklarının %99,3’ü, iş kazası sonucunda hayatını kaybeden işçilerin %53,56’sı, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 96 kaza ve meslek hastalığı sonucu sürekli iş göremezlik ile malul işçilerin %87.8’i “kömür ve linyit çıkartılması” faaliyet kolunda çalışanlardan oluşmaktadır. Bu durum kömür madenciliğinin riskli yapısını göstermektedir. İş kazası ve meslek hastalıklarının işletmelerin büyüklüğüne göre dağılımının bilinmesi de konunun anlaşılmasına katkıda bulunacaktır. 2008 yılında iş kazalarının ve meslek hastalıklarının maden sektörü işyerlerinde çalışan sigortalı sayılarına göre dağılımı aşağıdaki tabloda verilmiştir: Tablo 15: Meslek Hastalıklarının ve İş Kazalarının İşyerindeki Sigortalı Sayılarına Göre Dağılımı (2008) İşyerinde Sigortalı Sayısı Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam 1-3 3 0 3 977 41 1,018 4-9 0 0 0 886 7 893 10-20 1 0 1 686 27 713 21-49 0 0 0 748 19 767 50-99 66 0 66 406 24 430 100-199 143 0 143 682 32 714 200-249 24 0 24 253 13 266 250-499 91 0 91 989 28 1017 500-1000 0 0 0 348 39 387 1001+ 1 0 1 1569 26 1595 TOPLAM 329 0 329 7544 256 7800 Meslek Hastalığı İş Kazası Kaynak: TBMM Madencilik Araştırma Komisyonu Raporu-2010 Bu verilere göre iş kazalarının %61.55’inin, meslek hastalıklarının ise %72’sinin 0-249 arasında işçi çalışan işyerlerinde (KOBİ) meydana geldiği anlaşılmaktadır. İş sağlığı ve güvenliği sorunları ile işletme büyüklüğü arasında ters yönde ilişki bulunduğu, işyeri ölçeği küçüldükçe iş sağlığı ve güvenliği konusunda sorunların arttığı kabul edilmektedir. Ülkemizdeki en yüksek iş kazası oranlarının toplam işyeri sayısının %98’ini oluşturan 50 kişiden az işgücüne sahip işletmelerde görüldüğü belirtilmektedir. Örneğin SGK 2007 yılı istatistiklerine göre iş kazalarının %61’i 50’den az işçi çalıştıran işyerlerinde, %31’i 50’den çok işçi çalıştıran işyerlerinde vuku bulmuştur (EK 2/7-8: Türkiye Maden İşçileri Sendikasının 12.07.2010 tarih ve 69/738 sayılı görüş yazısı). Madenciliğimizin önemli sorunlarından biri çok sayıda küçük işletmelerin varlığı ve bu işletmelerin sermaye, bilgi, birikim, organizasyon yetersizlikleridir. Bu durum maden işletmecilerinin sermaye, yönetim ve teknik bilgi bakımından yeterlilikleri konusunu gündeme getirmektedir. İşletmelerin ruhsatlandırma sürecinden başlayarak müteşebbislerin madencilik faaliyetinde belirlenmiş standart ve kriterlere sahip olmalarının sağlanması, mevcut durumda faaliyet gösteren küçük ve orta boy işletmelere yönelik denetim faaliyetlerine daha fazla ağırlık verilmesi gerekmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 97 Türkiye’de Meslek Hastalıklarının Tespiti Sorunu Ülkemizde Ankara, İstanbul ve Zonguldak’ta olmak üzere 3 adet Meslek Hastalıkları Hastanesi bulunmaktadır. Bu hastaneler Sağlık Bakanlığına bağlı olarak faaliyetlerini sürdürmektedir. Bu üç hastane toplamda 500’e yakın personelle yılda yaklaşık 2000 meslek hastasına hizmet vermekte, 20.000-25.000 civarında periyodik muayene gerçekleştirilmektedir. Meslek hastalıklarının ortaya çıkma sıklığı; ülkelerin teknoloji kullanım seviyesi, endüstrinin içerisinde riskli iş kollarının yoğunluğu, ülkenin iş sağlığını ön planda tutan üretim politikalarına sahip olup olmaması, sağlıklı çalışma ortamına yönelik kamuoyu talebi gibi unsurlarla doğrudan bağlantılıdır. Aşağıdaki şekilde Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre tespit edilen meslek hastalığı sayıları verilmektedir: Şekil 9: Dünya Sağlık Örgütü Verilerine Göre Tespit Edilen Meslek Hastalığı Sayıları (2003-2007) Kaynak: WHO Verileri (Mavi:Türkiye, Kırmızı: Litvanya, Yeşil:Polonya, Sarı: AB Üyeleri) Tablo 16: Meslek Hastalığı Oranları /100.000 2003 2004 2005 2006 2007 İsveç 430.9 349.5 285.5 234.4 --Finlandiya ----- 193.6 191.5 --Norveç Letonya Almanya Türkiye* Beyaz Rusya Moldova Cumhuriyeti 114.9 60.8 31.4 7.8 2.7 1.4 95.5 119.1 31.5 6.2 3.3 0.6 74.9 105.7 29.9 7.5 3.2 1.0 110.7 70.5 26.8 7.3 2.7 1.2 --101.3 --14.2 2.6 1.3 Kaynak: WHO Verileri Bu alanda yapılan muhtelif çalışmalara göre; her bin işçi için yılda beklenmesi gereken meslek hastalığı olgusu %0,4 – 1,2 arasındadır (EK 6: Ankara Meslek Hastalıkları Hastanesi Başhekimliğinin Ülkemizde İş Sağlığı ve Güvenliği Sorunları Raporu). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 98 Ülkemizde çeşitli iş kollarındaki iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin uygulanmasındaki zafiyet nedeniyle gelişmiş ülkelere göre daha yoğun riskler bulunmaktadır. İş sağlığı konusunda işçi, işveren ve kamu kurumlarının yeterli bilgi birikimi ve duyarlılığı zayıftır. Buna rağmen Sosyal Güvenlik Kurumu istatistikleri incelendiğinde ülkemizde tespit edilen meslek hastalıklarının sayısının çok düşük olduğu görülmektedir. Oysa iş sağlığı açısından denetlenmesi zor olan küçük ölçekli işletmelerin ve riskli iş şartlarının gelişmiş ülkelere göre ülkemizde daha yoğun olduğu dikkate alınırsa tespit edilen meslek hastalıkları sayısının çok daha yüksek olması gerekmektedir. Bu rakamlar ülkemizde meslek hastalıklarının tespit edilmesinde önemli sorunlar olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Bu rakamların düşük çıkması meslek hastalıklarının hem işyeri hekimleri tarafından hem de hastaneler tarafından atlanmasından kaynaklanmaktadır. Sosyal Güvenlik Kurumunun 2010 yılı Ekim ayı verilerine göre ülkemizde 1.298.432 işyerinde toplam 9.992.591 kayıtlı çalışan bulunmaktadır. Bunlardan 1-49 işçi çalıştıran 1.272.931 işyerinde (%98) toplam 6.099.891 (%61); 50-249 işçi çalıştıran 22.335 (%1.7) işyerinde toplam 2.228.807 (%22.3) ve 250 ve üzeri işçi çalıştıran 3.166 işyerinde 1.663.893 (%16.6) işçi çalışmaktadır. En iyimser ihtimalle, çalışanların %0,4’ünün meslek hastalığına yakalanabileceği kabul edilirse, ülkemizde yaklaşık 40.000 meslek hastalığının saptanması beklenmelidir. Oysa Sosyal Güvenlik Kurumu istatistiklerine göre tespit edilen meslek hastalığı sayısı 2009 yılı için 429 adetten ibarettir. Bununla birlikte kayıt dışı çalışan işçiler de hesaplamaya dahil edildiğinde saptanamayan meslek hastalıklarının boyutu daha çarpıcı bir biçimde ortaya çıkmaktadır. Sürekli iş göremezlik ve ölüm sebebi olarak iş kazaları ve meslek hastalıklarına göre dağılımı aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo 17: Sürekli iş göremezlik ve ölüm sebebi olarak iş kazaları ve meslek hastalıkları Sürekli İş Göremezlik Sebebi Ölüm sebebi 2004 2005 2006 2007 2008 2009 İş Kazası 1.421 1.374 1.953 1.550 1.452 1.668 Meslek Hastalığı 272 265 314 406 242 217 TOPLAM 1.693 1.639 2.267 1.956 1.694 1.885 İş Kazası 841 1.072 1.592 1.043 865 1.171 Meslek Hastalığı 2 24 9 1 1 0 TOPLAM 843 1.096 1.601 1.044 866 1.171 Kaynak: sgk.gov.tr Bu veriler, iş kazalarının kayıt altına alınması ve meslek hastalarını tespit etme konusunda ülkemizde ne kadar yetersiz kalındığını göstermektedir. İş kazası ve meslek hastalıkları; gerek nedenleri gerekse sonuçlarıyla ülke ve toplum için sosyal, ekonomik ve siyasi yönlerden büyük önem taşımakta olup, sadece işçiyi değil, ailesi, yakınları, iş arkadaşları ve sosyal arkadaşları gibi mikro çevresinin yanı sıra, aynı ve değişik iş kolundaki diğer çalışanları, işvereni, sendikaları, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 99 devleti, dolayısıyla bütün ülke ve toplumu ilgilendiren ve etkileyen bir olgudur. Dolayısıyla bu konuda yaşanacak olumsuzluklar dar bir alanla sınırlı kalmayacak, çalışma barışının, uyumunun ve iş huzurunun geçici ya da kalıcı şekilde bozulmasına zemin hazırlayabilecektir. Bu nedenle, bu konuda üretilecek çözümlerin de gündelik değil, uzun vadeli ve kalıcı olma zorunluluğu bulunmaktadır. Klasik tıp eğitimi sırasında meslek hastalıklarına çok az yer verilmesi nedeniyle işçilerin periyodik muayenelerini gerçekleştiren işyeri hekimleri ile hastanelerde görevli hekimlerin meslek hastalıkları konusunda yeterli bilgi birikimine sahip olmamaları, hekimlerin çoğunun bir hastada meslek hastalığı tespit etse bile idari anlamda ne önereceğini bilmemesi, işyeri hekimlerinin temel kavramlar dışında meslek hastalıkları konusunda yeterince bilgilendirilmeksizin sertifikalandırılması, iş ve meslek hastalıkları uzmanlığının ana ihtisas alanı olarak tanımlanması, yan dal olarak ise ancak 2009 yılında tanımlanmış olması nedeniyle bu alanda yetişmiş yeterli sayıda uzman bulunmaması, meslek hastalıkları konusunun üniversiteler ve diğer araştırma kurumlarında yeterli ilgiyi görmemesi ve meslek hastalıkları hastanelerinin yeterince tanınmaması, denetim mekanizmasında yeterince hekim olmaması gibi nedenlerden dolayı meslek hastalıkları doğru teşhis edilememektedir ve sayı çok az çıkmaktadır. Ayrıca, iş ve meslek hastalıkları uzmanı yetiştirilmesinde sorunlar bulunmaktadır. Bu uzmanlık alanı göğüs hastalıkları, dâhiliye ve halk sağlığı uzmanlığından sonra yapılabilecek bir yan dal uzmanlığı olarak ve ancak yakın tarihlerde tanımlanmıştır. Ayrıca, üç yıl olarak tanımlanan ve çok sayıda tıp disiplininde staj gerektiren iş ve meslek hastalıkları uzmanlığı yan dalını halk sağlığı, dahiliye, göğüs hastalıkları uzmanlarının tercih etmedikleri anlaşılmaktadır. Buna ek olarak eğitim ve araştırma hastaneleri ile üniversite hastanelerinde iş ve meslek hastalıkları uzmanlığı yan dal eğitiminin gerektirdiği bilimsel/tıbbi altyapıya sahip klinikler ile meslek hastalıkları kliniği de mevcut olmadığı ifade edilmektedir (EK 26/85). Bu ve benzeri nedenlerle bugüne kadar iş ve meslek hastalıkları uzmanı yetiştirilmediği gibi, bu alanda doktora yapmış diğer hekimlerden yararlanılması yoluna da gidilmemiş, bu alandaki uzman açığı telafi edilememiştir. Ülkemizde meslek hastalıkları ile ilgili veriler sadece Sosyal Güvenlik Kurumu istatistikleri ile sınırlıdır. Bu veriler çalışanların tümünü kapsamadığı gibi, veri toplama faaliyetlerindeki yetersizlikler nedeniyle gerçek durumu yansıtmaktan da uzaktır. Uluslar arası standartların gerektirdiği iş kolu ve hastalık sınıflarına göre meslek hastalıkları istatistikleri elde edilememektedir. İş sağlığının temel üçlü yapısı içerisinde devlet, işveren örgütleri ile işçi sendikaları ve diğer sivil toplum örgütlerince müşterek gerçekleştirilmesi gereken çalışmalara ilişkin planlı araştırmalar meslek hastalıklarının zamanında tespit edilmesi ve hastaların Meslek Hastalıkları Hastanelerine yönlendirilmesi açısından son derece önemlidir. Ancak ülkemizde bu konuda söz konusu paydaşların katılımı ile gerekli çalışmalar yapılmamaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 100 Son olarak işçilerin de meslek hastalıkları konusunda gereken bilince sahip olmamaları doğrudan başvuruların düşük sayıda kalmasına neden olmaktadır. Ülkemizde yalnızca Ankara, İstanbul ve Zonguldak’ta meslek hastalıkları hastanesi bulunması da bu durumda önemli rol oynamaktadır. Meslek hastalıklarının tespit sorunu önemlidir, zira doğru tespit edilemeyen bir sorunla ilgili doğru ve etkili politikalar ve çözümler üretilmesi mümkün olamayacaktır. İş sağlığı ve güvenliği bakımından güncel, gerçek durumu yansıtır ve kolay ulaşılabilir istatistikler önemlidir. Çünkü modern madencilik yaklaşımlarında, özelikle yeraltı kömür madenciliğinde, meydana gelen kazaların istatistiklerine dayalı risk analizi ve yönetimi yaklaşımları kullanılmaktadır. Ayrıca bu istatistikler merkezi bir veri tabanında toplanarak sektöre ilişkin denetim planlamalarında da kullanılabilir. (EK 4/4: ODTÜ Maden Mühendisliği Bölümünün Türkiye’de Madencilik Sektörü İle İlgili Araştırma ve İnceleme Sonuçları Raporu) Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 101 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DÜNYADA MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ UYGULAMALARI Dünyada madencilik ile ilgili olarak gerek üretim gerekse iş sağlığı ve güvenliği alanında çeşitli teknikler, idari yapı ve uygulamalar geliştirilmiştir. Uluslararası kuruluşlar iş sağlığı ve güvenliği konusunda ilerlemeler/iyileştirmeler sağlamayı amaçlayan muhtelif sözleşme ve direktifler geliştirmiştir. İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili olarak çeşitli ülkelerin geliştirdiği yapı ve uygulamaların bilinmesi, bilgi ve tecrübelerinden faydalanılması, hatalarından ders çıkarılması ve ülkemizin onlarla karşılaştırılması suretiyle durumumuzu değerlendirmek açısından gerekli görülmektedir. Bu bölümde; iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili uluslararası kuruluşlar bağlamında Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Avrupa Birliği hakkında özet bilgi verilmekte; farklı ülkelerin iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin yapılanma ve uygulamaları tecrübe paylaşımı amacıyla kısaca izah edilmektedir. I. İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İLE İLGİLİ ULUSLARARASI KURULUŞLAR A. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) Uluslararası Çalışma Örgütü, sosyal adaletin ve çalışma şartlarının iyileştirilmesi için uluslararası alanda çalışan bir Birleşmiş Milletler ihtisas kuruluşu olup 1919’da imzalanan Versay Anlaşmasında öngörülen Milletler Cemiyeti ile ortaya çıkmıştır. Amaç, Birinci Dünya Savaşından sonra sosyal politika alanında giderek büyüyen sorunlara yönelik reform niteliğinde çözümler bulmak ve reformların uluslararası düzeyde uygulanmasını sağlamaktı. İkinci Dünya Savaşından sonra, Philedelphia Beyannamesi ile birlikte, ILO'nun temel amaç ve ilkeleri dinamik bir yeniden oluşum ve genişleme sürecine girmiştir. Beyanname, savaş sonrası, milletlerin bağımsızlığını kazanması ile birlikte büyümelerini öngörmüştür. ILO, 1946’da henüz yeni oluşturulan Birleşmiş Milletler Teşkilatının ilk uzmanlık kuruluşu olmuştur. Uluslararası Çalışma Örgütü, evrensel ve sürekli barışın ancak sosyal adalet ile sağlanabileceğini savunan bir temel ilke üzerine kurulmuştur. İnsan haklarına saygı, yeterli hayat standartları, insanca çalışma şartları, istihdam imkânları, ekonomik güvence gibi hususlar, ILO'nun her yerde çalışanlara sağlamaya çaba gösterdiği sosyal adaletin temel unsurlarıdır. ILO, sözleşmeler ve tavsiye kararları yoluyla, çalışma hayatına ilişkin temel haklar, örgütlenme özgürlüğü, toplu pazarlık, zorla çalıştırmanın engellenmesi, fırsat ve muamele eşitliği gibi çalışma hayatına ilişkin tüm konuları düzenlemeye yönelik uluslararası çalışma standartları Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 102 oluşturmaktadır. Mesleki eğitim ve rehabilitasyon, istihdam politikası, iş hukuku, endüstriyel ilişkiler, çalışma şartları, yönetimin geliştirilmesi, kooperatifler, sosyal güvenlik, çalışma istatistikleri, iş sağlığı ve güvenliği konularında teknik yardım sağlamaktadır. Bağımsız işçi ve işveren örgütlerinin kurulmasını destekleyerek ve bunlara eğitim ve danışmanlık hizmeti vermektedir. Birleşmiş Milletler sistemi içinde ILO’nun, yönetim kurullarına işçi, işverenin hükümetlerle eşit olarak katıldığı, kendine özgü üçlü bir yapısı mevcuttur. Birleşmiş Milletler üyeleri içinde yalnızca ILO üçlü bir yapıya sahip bulunmaktadır; işveren ve işçi temsilcileri ekonominin "sosyal tarafları" olarak politika ve programların şekillendirilmesinde, üçüncü tarafı oluşturan hükümet temsilcileri ile eşit söz hakkına sahiptirler. ILO, sosyal ve ekonomik konularda ve başka alanlarda geçerli ulusal politikaların geliştirilmesinde ve uygulanmasında sendikalar ile işverenler arasındaki “sosyal diyalogu” geliştirerek aynı üçlü yapılanmayı üye ülkelerde de teşvik etmektedir. Uluslararası asgari çalışma standartları ve ILO’nun genişletilmiş politikaları, her yıl toplanan Uluslararası Çalışma Konferansı’nda belirlenmektedir. ILO üyesi ülkeler tarafından finanse edilen çalışma programı ve bütçesi ise her iki yılda bir aynı Konferans tarafından benimsenmektedir. Konferansta ayrıca, dünyada çalışanların durumu ve sosyal konulardaki sorunlarla ilgili tartışmaların yapıldığı uluslararası forumlar gerçekleştirilmektedir. Her üye ülkenin, iki hükümet temsilcisi, birer işveren ve işçi temsilcisiyle konferansa katılma hakkı vardır. Bu delegeler, bağımsız olarak söz alabilirler ve oy verebilirler. Konferansın yıllık oturumları arasındaki ILO çalışmaları ise, 28 hükümet temsilcisi ile 14 işçi ve 14 işveren temsilcisinden oluşan Yönetim Kurulu tarafından sürdürülmektedir. ILO sekretaryası, merkez büroları, araştırma merkezi ve basımevi Cenevre’deki Uluslararası Çalışma Ofisi’nde faaliyet göstermektedir. ILO'nun 40'ı aşkın ülkede yer alan bölge, alan ve ülke ofisleri yerinden yönetim ilkesine göre çalışmaktadır. Yönetim Kurulu ve ofislerin çalışmalarına, temel sanayi kollarında oluşturulan yine üçlü yapıdaki komiteler yardımcı olmaktadır. Bunların yanı sıra; mesleki eğitim, yönetim geliştirme, iş sağlığı ve güvenliği, endüstriyel ilişkiler, çalışanların eğitimi ile kadın ve genç işçilerin özel sorunları konularında uzman kişilerden oluşan komiteler de bu çalışmaları desteklemektedir. ILO üye ülkelerinin bölgesel toplantıları, bölge ile ilgili özel konuları değerlendirmek üzere düzenli olarak yapılmaktadır. ILO’nun dört temel stratejik hedefi vardır: -Çalışma yaşamında standartlar, temel ilke ve haklar geliştirmek ve gerçekleştirmek, -Kadın ve erkeklerin insana yakışır işlere sahip olabilmeleri için daha fazla fırsat oluşturmak, -Sosyal koruma programlarının kapsamını ve etkinliğini artırmak, -Üçlü yapıyı ve sosyal diyalogu güçlendirmek. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 103 Bu hedefleri gerçekleştirmek için; temel insan haklarını geliştirmek, çalışma ve hayat şartlarını iyileştirmek, istihdam imkânları oluşturmaya yönelik uluslararası politika ve programların üretilmesi gibi yollar izlenmektedir. Uluslararası çalışma standartlarının ve bu standartların uygulanmasının izlenmesi için uygun mekanizmanın oluşturulması, ulusal mercilere politikalarını hayata geçirmede, yol gösterici olmaktadır. Ülkelerin söz konusu politikaları uygulamaya aktarmalarına yardımcı olmak için, kapsamlı bir uluslararası teknik işbirliği programının, sosyal tarafların aktif ortaklığı ile oluşturulması ve uygulanması gibi yollar da faydalı olabilmektedir. Eğitim, öğretim, araştırma ve yayın faaliyetleri de bu hedeflerin gerçekleştirilmesine katkıda bulunmaktadır. (Kaynak: ILO, www.loborsta.ilo.org) B. Dünya Sağlık Örgütü (World Health Organization - WHO) 1945 yılında ABD’nin San Francisco kentinde toplanan Birleşmiş Milletler Konferansı, bu dönemde bütün halkların sağlığının, dünyada barış ve güvenliğin sağlanması açısından temel önem arz ettiğini kabul ederek "Uluslararası Sağlık Örgütü" kurulması amacıyla toplantı düzenlenmesi talebini oybirliğiyle kabul etmiştir. Birleşmiş Milletler Ekonomik ve Sosyal Konseyi, söz konusu toplantının hazırlanması için 15 kişilik bir teknik komite oluşturmuştur. Teknik komite kısa bir süre içinde toplantının gündemini saptamış, kurulacak uluslararası sağlık örgütü için temel yasa taslağını hazırlamış ve alınması gereken kararları belirlemiştir. 19-22 Temmuz 1946 tarihlerinde New York’ta düzenlenen Uluslararası Sağlık Konferansı’nda BM’ye üye 51 ülkenin temsilcisi ile Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), Kızılhaç, Dünya İşçi Sendikaları Federasyonu ve Rockefeller Vakfı temsilcileri Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) anayasasını oluşturmuşlardır. DSÖ Anayasası 22 Temmuz 1946 tarihinde 61 ülkenin temsilcisi tarafından imzalanmıştır. DSÖ Anayasasının yürürlüğe girmesi için bir koşul olan 26 üye ülkenin onayı 7 Nisan 1948’de gerçekleşmiştir. DSÖ Anayasası’nın yürürlüğe girdiği 7 Nisan her yıl "Dünya Sağlık Günü" olarak kutlanmaktadır. Ülkemiz de 9 Haziran 1947’de bir yasa çıkararak, Dünya Sağlık Örgütüne ilk katılan devletlerden biri olmuştur. Örgütün merkezi Cenevre’dedir. Ayrıca Avrupa, Güneydoğu Asya, Afrika, Doğu Akdeniz, Amerika ve Pasifik ülkeleri için bölgesel konseyler ve kuruluşlar vardır. DSÖ'nün üç organı bulunmaktadır: - Dünya Sağlık Asamblesi (Genel Kurul), - Yönetim Kurulu, - Sekreterya (Genel Merkez, Bölge Büroları ve Ülke Temsilcilikleri). Anayasa'nın temel ilkelerini içeren bölümünde, DSÖ'nün amacı "Tüm insanların mümkün olan en üst sağlık düzeyine ulaşmaları" şeklinde ifade edilmekte ve bu amacı gerçekleştirmek için Örgüt'ün işlevleri sıralanmaktadır. Bu işlevler; uluslararası sağlık çalışmalarının yönetimi ve Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 104 eşgüdümü ile BM, uzman kuruluşlar, hükümetlere bağlı sağlık birimleri, mesleki gruplar ve uygun görülen diğer örgütlerle etkin ilişkiler kurmak ve devam ettirmektir. Dünya Sağlık Örgütünün, amaçlarına ulaşmak için yerine getirdiği görevler arasında; istatistik hizmetleri de dahil olmak üzere gerekli görülecek idari ve teknik hizmetleri kurmak ve sürdürmek., hastalıkların ortadan kaldırılması yolundaki çalışmaları teşvik etmek ve geliştirmek; gerektiğinde diğer İhtisas Kuruluşları ile işbirliği yaparak kazalardan doğan zararları önleyebilecek önlemlerin alınmasını teşvik etmek; gerektiğinde diğer İhtisas Kuruluşları ile işbirliği yaparak, çevre sağlığı ile bütün unsurların iyileştirilmesini kolaylaştırmak; sağlığın geliştirilmesine katkıda bulunan bilim ve meslek grupları arasında işbirliğini kolaylaştırmak; uluslararası sağlık sorunlarına ilişkin sözleşmeler, anlaşmalar ve tüzükler teklif etmek, tavsiyelerde bulunmak ve bunlardan dolayı Örgüt'e düşebilecek ve amacına uygun görevleri yerine getirmek; sağlık alanında araştırmaları teşvik ve rehberlik etmek; sağlık, tıp ve yardımcı personelin öğretim ve yetiştirilme normlarının iyileştirilmesini kolaylaştırmak; gerekirse diğer ihtisas kuruluşları ile işbirliği yaparak kamu sağlığı, hastane hizmetleriyle sosyal güvenlik de dâhil koruyucu ve tedavi edici tıbbi bakıma ilişkin idari ve sosyal teknikleri incelemek ve tanıtmak; sağlık alanında her türlü bilgi sağlamak, tavsiyelerde bulunmak ve yardımlar yapmak ve hastalıkların, ölüm nedenlerinin kamu sağlığı uygulama metotlarının uluslararası standartlarını tayin etmek ve ihtiyaca göre yeniden gözden geçirmek gibi iş sağlığı ve güvenliği ile doğrudan ya da dolaylı olarak ilişkili çeşitli görevleri bulunmaktadır. (Kaynak: www.who.org) C. Avrupa Birliği Avrupa Birliği iş sağlığı ve güvenliği alanında ortaya koyduğu çerçeve direktiflerle üye ve aday ülkelere yol gösterici bir rol oynamakta, bu alanda ülkelerin iç mevzuatında kendi şartlarına göre düzenlemeler yapmasını öngörmektedir. Koruyucu ve Önleyici Hizmetlere İlişkin AB Direktifi ve Uygulamaları Avrupa Birliğinin iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin temel yaklaşımı, çerçeve (ana) direktif olarak bilinen 89/391/EEC sayılı direktifte ortaya konulmuştur. Bu direktif işverenlere işyerlerinde risk değerlendirmesi yapma yükümlülüğü getirmesinin yanında (7. maddesinde) koruyucu ve önleyici hizmetlerle ilgili yükümlülükler de getirmektedir. Bu konuda Direktif, işyerinde koruma ve önleme tedbirlerinin alınmasını, işyerinde koruma ve önleme hizmetlerini yürütecek yeterli uzman bulunmaması durumunda işverenin bu hizmetleri yürütmek üzere dışarıdan hizmet satın almasını şart koşmaktadır. Dışarıdan hizmet satın alınan kişi ve kuruluşların da uygun sayı ve nitelikte olmaları gerekmektedir. Söz konusu nitelikler Direktifte belirlenmemiş, üye ülkelerin takdirine bırakılmıştır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 105 AB üyesi ülkelerde uygulama ülkeden ülkeye değişmektedir. Danimarka’da işletmeler ana faaliyet sektörlerinde iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerini bu amaçla kurulmuş şirketler vasıtasıyla temin etmek zorundadır. İspanya’da ise şirketler, risk durumunu dikkate alarak işyeri hekimliği, iş hijyeni, iş güvenliği, ergonomi ve psikoloji alanları arasından seçecekleri iki disiplinden sorumlu bir dahili hizmet birimi kurmakla yükümlüdür. Portekiz’de riskli sınıftaki işletmelerde işyerinin özellikleri ve riskleri dikkate alınarak dahili bir birim kurulması zorunlu kılınmıştır. Portekiz’de risk oranları kendi sektör ortalamasının altında olan işyerleri dahili birim kurmaktan muaf tutularak dışarıdan hizmet satın alabilmektedir. Avusturya’da 50’den fazla işçi istihdam eden işletmeler dahili birim kurma veya dışarıdan ya da işletmeler arası önleme kuruluşlarından hizmet satın alma seçeneklerinden birini kullanabilmektedir. İngiltere’de ise önleme hizmetleri tamamen işverenin takdirine bırakılmış, işverenler mümkün olduğu ölçüde işçilerin sağlığını korumakla yükümlü tutulmuşlardır. Almanya ve Avusturya’da olduğu gibi, bazı ülkelerde sigorta acenteleri harici önleme kuruluşu gibi hizmet görmektedir. Örneğin Avusturya Kaza Sigortaları Kurumu işverenler için ülke çapında 9 adet ücretsiz önleme birimi kurmuştur. Fransa’da dışarıdan bu hizmeti verecek kişileri akredite eden kurumlar mevcuttur. İspanya’da MUTUAS adlı kaza sigortası üyelerine haricen önleme hizmeti sunmaktadır. Harici önleme hizmeti veren kuruluşlar sektöre veya bölgeye göre ihtisaslaşmakta olup Fransa, Danimarka ve Finlandiya’da bu tür kuruluşlar bulunmaktadır. Örneğin Fransa’da bir kaza sigortası kuruluşu inşaat sektörü ve kamu hizmetlerinde önleme hizmetlerinde uzmanlaşmıştır. Avrupa’da koruma ve önleme hizmetlerinin maliyeti işverenlerce karşılanmaktadır. İtalya’da bazı işveren örgütleri üyelerine serbest piyasa şartlarında fiyatlandırılmış önleme hizmetleri sunmaktadır. Finlandiya’da ise Devlet maliyetlerin belli bir oranını karşılamaktadır. Avusturya’da işverenlerce ödenen primlerle bu hizmetler finanse edilmekte ve işverenlerden ayrıca bir ücret alınmamaktadır. İş sağlığı ve güvenliği alanında önleyici ve koruyucu hizmetlerle ilgili en önemli sorunlardan biri nitelikli eleman noksanlığıdır. Bu durum hem işletme içinde hem de haricen hizmet sunan kuruluşlarda geçerlidir. İrlanda, İngiltere, İtalya ve İsveç gibi bazı ülkelerdeki yasal düzenlemelerde koruyucu ve önleyici hizmet sunan kuruluşlarda hangi uzmanların istihdam edileceği belirtilmemektedir. İspanya’da koruma ve önleme hizmeti veren kuruluşlar işyeri hekimliği, iş güvenliği, iş hijyeni, ergonomi ve deneysel psikoloji alanlarının her birinden en az bir uzman istihdam etmek zorundadır. Hollanda’da ise, hizmet sunan bu kuruluşların yeterli kabul edilmeleri için işyeri hekimliği, iş güvenliği, iş hijyeni ve iş organizasyonu alanlarından en az birer uzman çalıştırmaları zorunludur. Portekiz’de ise bu konuda iki temel disiplin alanı kabul edilmekte, iş Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 106 sağlığı ve iş güvenliği birbirinden farklı kuruluşlarca yerine getirilmekte, işyeri hekimleri ve iş güvenliği mühendisi istihdam etmek şart koşulmaktadır. İş sağlığı ve iş güvenliği uzmanlarının eğitimi konusunda da ülkelere göre değişen uygulamalar söz konusudur. Almanya’da eğitim şart koşulmuş, ancak eğitimin kimlerce ve nasıl verileceği, uzmanlığın nasıl elde edileceği belirtilmemiştir. Bu nedenle bu uzmanlar üniversiteler, enstitüler ve mesleki örgütlerce eğitilmektedir. Portekiz’de ise işyeri hekimliği ve iş güvenliği mühendisliği alanında kurs veren kurumları düzenleyen ve akredite eden merkezi bir birim (enstitü) bulunmaktadır. Finlandiya’da uzmanlar her 3 yılda bir kurslara devam ederek uzmanlık belgelerini güncellemek durumundadır. Avrupa Birliği ülkelerinde önem verilen bir diğer husus da dışarıdan hizmet veren kuruluşların kalite kontrolüne yönelik belirli sürelerle geçerli bir belgelendirme ve akreditasyon sistemine sahip olunmasıdır. Belçika, Danimarka, İspanya, Yunanistan, Hollanda ve Fransa bu konuda örnektir. Avusturya gibi akreditasyon ve belgelendirme sistemi olmayan ülkelerde ise, yapılan denetimlerle personel niteliğinin uygunluğu doğrulanmaktadır. Almanya’da ise belgelendirme zorunlu olmayıp isteğe bağlıdır. Danimarka Akreditasyon Kurumu harici servislerin hizmetlerinin uygunluğunu yıllık olarak denetlemektedir. (Kaynak: ANDAÇ, M., “Koruyucu ve Önleyici Servisler”, İş Sağlığı ve Güvenliği Dergisi, Sayı 35) Ülkemiz de mevzuatını yukarıda sözü edilen AB Direktifine uyumlaştırmak amacıyla, koruyucu ve önleyici iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerini kendi içinde verebilecek işletmeler ile bu hizmetleri dışarıdan almak durumunda kalacak işletmelerin içinde bulunduğu şartlar dikkate alınarak yapılması gereken düzenlemeleri yapmaktadır. D. Avrupa Madenciler Birliği (EUROMINES) Avrupa madencilik sektörünün sürdürülebilir gelişimini amaçlayan Avrupa Madenciler Birliğinin (European Association of Mining Industries- EUROMINES) temel hedefleri; maden endüstrisini geliştirmek, Avrupa kurumları ile gerekli ilişkileri kurmak ve devam ettirmektir. Bu çerçevede Euromines, madencilik sektöründe, rekabetçilik, çevre, eğitim, sağlık, iş güvenliği, araştırma&geliştirme, iletişim ve uluslararası işbirliği konularında, Avrupa Birliği politikaları paralelinde çalışmalar yürütmekte, bu çalışmalar kapsamında, geniş bir bilgi ağı kurarak, üyelerinin bilgi alışverişini sağlamakta ve sektörde işbirliği olanaklarını geliştirmektedir. Merkezi Brüksel’de yer alan Euromines’da toplam 15 ülkeden olmak üzere, 15 Birlik ve 25 firma temsil edilmekte olup bu birlik ve firmalar bünyesinde 350.000 işçi istihdam edilmekte ve 42 çeşit maden üretilmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 107 Birlik üyeleriyle yılda iki kez toplantı gerçekleştirmekte, böylece sektörle ilgili AB ve diğer uluslararası mevzuat ve politikaların etkilerinin ve neler yapılabileceğinin tartışılabileceği resmi düzeyde bir platform sağlamaktadır. “Birlik Avrupa Madencilik Sektöründe Sürdürülebilir Gelişme” başlığı altında talimatlar yayımlamakta olup Birlik üyeleri bu talimatlara uymak zorundadır. 1999 yılı Haziran ayında yayımlanan ve tüm üyelerin sektörde çalışan herkesin iş sağlığı ve güvenliği yönünden en yüksek standartlara kavuşturulması için teşvik edildiği talimata göre üyeler; - Gerekli tüm koruyucu tedbirleri almak suretiyle güvenli, sağlıklı ve olumlu çalışma koşullarının sürekli iyileştirilmesine çalışacak; - Madencilikle ilişkili potansiyel riskleri tespit edip asgari düzeye indirecek ve bu riskleri bertaraf etmeye veya azaltmaya yönelik uygun önleyici tedbirleri hayata geçirecektir. Ayrıca üyelerin genel olarak uymakla yükümlü olduğu hususlar aşağıda belirtilmektedir: - Faaliyetlerini sürekli gelişim esasları çerçevesinde yürütmek. - Finansal konularda, çalışmalarının çevresel ve sosyal boyutlarında tüm ilişkilerini hesap verebilirlik ilkesi doğrultusunda yürütmek. - Bilimsel ve teknik gelişmeler ve ekonomik şartlar dengesi içerisinde çevresel performanslarını sürekli geliştirme arayışı içerisinde olmak. - Arama faaliyetlerinden madenin kapanmasına kadarki tüm süreçte çevrenin korunması ilkelerine uymak. - Ürünlerin doğru kullanımı, geri dönüşümü ve uygun atık bertarafını teşvik etmek. - Faaliyetlerinden etkilenen insanların haklarına, kültür ve değerlerine saygılı olmak. - Paydaşları ile etkin ve şeffaf bir diyalog ve iletişim ortamı kurmak, uygun raporlama sistemlerini oluşturmak. Gerçekleşen Genel Kurul toplantılarında idari ve finansal konuların yanı sıra, Birlik bünyesinde oluşturulan komiteler ve gruplar tarafından yapılan çalışmalar ve son gelişmeler hakkında bilgi verilmektedir. Ülkemizden de İstanbul Maden ve Metaller İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği ve Türkiye Madenciler Derneği Euromines’a üye kuruluşlardır. (Kaynak: http://www.euromines.org) E. Uluslararası Kimya, Enerji, Maden ve Genel İşçi Sendikaları Federasyonu (ICEM) Uluslararası Kimya, Enerji, Maden ve Genel İşçi Sendikaları Federasyonu (ICEM International Federation of Chemical, Energy, Mine and General Workers' Unions), işkolu esasına dayalı, hızla büyüyen bir uluslararası işçi federasyonu olup, bütün kıtalarda aynı sektörden sendikaları çatısı altında bir araya getirmektedir. 1995 yılında kurulan federasyonun organları, Başkanlık, Kongre, İdari Komite ve Sekretarya olup Kongrenin en az dört yılda bir toplanması öngörülmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 108 Merkezi Cenevre’de bulunan federasyonun başlıca faaliyet konuları şunlardır: - İşçi hakları, çalışma hayatında eşitlik, iş sağlığı ve güvenliği ile çevreyi koruma standartlarının dünya ölçeğinde en yüksek düzeye çıkarılması gibi alanlarda çokuluslu şirketlerle küresel sözleşmeler yapılması ve bu sözleşmelerin izlenmesi, - Küresel şirketlerde sendika temsilcilerinin birbiriyle irtibatının sağlanması, - Uyuşmazlıklar sırasında üye sendikalara destek verilmesi, - Sendikaların zayıf olduğu veya bulunmadığı ülkelerde sendikal örgütlerin güçlendirilmesi, - İş sağlığı ve güvenliği standartlarından toplu sözleşmeye kadar birçok alanda bilgi ve uzmanlık sağlanması, - Birleşmiş Milletler, ona bağlı örgütler ve hükümetler arası kuruluşlarda işçilerin temsil edilmesi ve çıkarlarının korunması, - Sendika üyeleri, yöneticileri ve çalışanlarının eğitilmesi. ICEM taşkömürü ve linyit, metal ve metal dışı mineraller, kil, kum, çakıl ve değerli taşların bulunması, çıkartılması ve işlenmesi başta olmak üzere çeşitli işkollarında faaliyet göstermektedir. Hâlihazırda, ICEM, 132 ülkeden 467 sendikayı temsil etmektedir. Ülkemizden Genel Maden İşçileri Sendikası ve Türkiye Maden İşçileri Sendikasının da aralarında bulunduğu 14 sendika federasyona üyedir. ICEM ırk, milliyet, cinsiyet ve inanç farkı gözetmeksizin bütün işçileri bir araya getirmeyi amaçlamakta ve sürdürülebilir endüstriyel gelişmeyi desteklemektedir. İşyerinde iş güvenliği ve sağlığı standartlarını geliştirmek için kampanyalar yürütmektedir. Kamuoyunu bilgilendirme çalışmaları kapsamında da yılda iki kez “ICEM Global Info” adlı bir dergi yayımlamaktadır (Kaynak: http://www.icem.org/tr). Bazı ülkelerdeki İSG yapı ve uygulamalarının anlatılması, konunun anlaşılması yönünden yararlı olacağından aşağıda kısaca değinilmektedir. II. MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İLE İLGİLİ ÜLKE UYGULAMALARI Maden rezervleri ve üretim büyüklüğü bakımından ABD, Çin, Güney Afrika, Kanada, Avustralya ve Rusya dünyanın önde gelen ülkeleridir. Dünya ticaretinde madencilik ürünleri arasında ihracat değerlerine göre ham petrol, demir dışı metaller ve endüstriyel mineraller önemli yere sahiptir. Dünya ticaret rakamları incelendiğinde çelik, bakır, kurşun ve kalay gibi geleneksel metallerin kullanımı düşerken, ileri seramik malzemeleri, plastik ve polimer gibi yüksek teknoloji ürünü malzemelerin kullanımının giderek arttığı görülmektedir. Günümüzde, dünyada yaklaşık yıllık 1,5 trilyon ABD doları değerinde 10 milyar tonun üzerinde maden üretilmektedir. Bunun %75’i enerji ham maddeleri, %10’u metalik madenler ve Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 109 %15’i endüstriyel ham madde üretimine aittir. Verilen değerler madencilik endüstrisinin dünya ekonomisi için ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Dünya ekonomisinde önemli bir yere sahip olan ABD’de maden ve madenciliğe dayalı sanayilerin toplam üretimi yıllık 27,6 milyar ABD doları civarında olup, ekonomiye sağladığı toplam katma değer 2,28 trilyon dolara ulaşmaktadır. Bu rakamın bütün ekonomi içindeki payı 2008 yılı itibarıyla %16 seviyesindedir. Yine dünya madenciliğinde önemli yeri olan Kanada’da madencilik sektöründe 2008 yılında 58.506 işçi doğrudan çalışmaktayken, maden zenginleştirme ve ilgili imalat sanayisinde çalışan işçilerle birlikte toplam sayı 351.400 kişiye ulaşmaktadır. Toplam madencilik üretimi 2009 yılında 45,3 milyar ABD doları civarındadır (Kaynak: U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries 2009, United States Government Printing Office, Washington, 2009). İş sağlığı ve güvenliği, sadece ülkemizde değil, tüm dünyada önemli bir sorun alanıdır. ILO verilerine göre her yıl 2.200.000 insan iş kazaları ve meslek hastalıkları nedeniyle hayatını yitirmektedir. Tüm dünyada her yıl 270 milyon iş kazası ve 160 milyon iş kaynaklı hastalık yaşanmaktadır. Her yıl 438.000 çalışan işyerinde karşılaştığı zehirli maddeler nedeniyle yaşamını yitirmekte, tüm kanser vakalarının %10’unu mesleki kanserler oluşturmaktadır. Her yıl 60.000 ölümcül kaza meydana gelmekte, her 10 dakikada 1 kişi iş kazası nedeniyle yaşamını yitirmektedir. Şekil 10: Dünyada İş Kazaları İle İlgili Sektörel Veriler Kaynak: ILO, www.loborsta.ilo.org Şekildeki verilere göre; gerçekleşen 6 ölümcül iş kazasından biri inşaat sektöründe yaşanmaktadır. Ancak, iş kazası sayısı bakımından olmasa da, ölümlü kaza oranı bakımından madencilik sektörünün en riskli sektör olduğu, bir başka ifade ile madencilik sektörünün çalışan sayısına göre en yüksek ölümlü iş kazası oranına sahip olduğu açıkça görülmektedir. İş kazası nedeniyle vuku bulan ölümlerin neredeyse 1/3’ü madencilik sektöründe olmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 110 Bu meyanda, ILO verilerine göre; Dünyadaki işgücü: 3 Milyar Kadın işgücü: 1.2 Milyar İşle ilgili ölümler: 2.31 Milyon İş kazaları: 337 Milyon Meslek hastalıkları: 160 Milyon Dünya GSMH: 30 Trilyon ABD Doları olarak belirtilmektedir. İş sağlığı ve güvenliği kaynaklı kayıp: (1.2 Trilyon ABD Doları) GSMH’nın %4’ü düzeyindedir (Kaynak:World Day for Safety and Health at Work 2009-Facts on-ILO, Safework-Introductory Report-2008-ILO). Şili'de toprak altında mahsur kalan madencilerin yaşadıkları dünya kamuoyunun ilgisini madencilik sektöründe yaşananlara çevirmiştir. Ancak medyanın olayın insani yönüne ağırlık vermesi nedeniyle sektörün gerçek yüzü biraz gölgede kalmıştır. Şili'deki maden kazasında, medyanın başından itibaren büyük ilgi gösterdiği olayın insani yönü dikkatlerin odağına oturmuş ve olayın mutlu sonla bitmesi konuya ilişkin olası tartışmaların ikinci plana itilmesine neden olmuştur. Dünya çapında madencilik sektöründe yaşanan iş kazalarında yılda on ila yirmi bin kişi hayatını kaybetmektedir. ILO'ya göre küresel emek gücünün yüzde birini istihdam eden madencilik sektörü ölümle sonuçlanan iş kazalarının %8’ine sahne olmaktadır. Bu kazaların büyük kısmından da medyanın ve dünya kamuoyunun haberi olmamaktadır. Maden kazalarında en kötü bilânçoya sahip ülke olan Çin’de 16.10.2010 tarihinde yaşananlar, buna örnek olarak verilebilir. Şili’de dünya medyasının naklen yayımladığı madencileri kurtarma operasyonu yapılırken, Çin bir madencilik trajedisi daha yaşamıştır. Ülkenin orta kesimindeki Henan eyaletinde 16 Ekim 2010 günü gaz sızıntısından dolayı 37 kişi ocakta mahsur kalmış ve hayatını kaybetmiştir. Aynı ocakta 2 yıl önce meydana gelen diğer bir gaz sızıntısında 23 kişi ölmüştür. Şili’de 33 kişinin kurtarılması, Henan’da 37 işçinin hepsinin öldüğünün açıklanması Çin’de tartışmalara yol açmıştır. Çin’de ocakların etkili şekilde denetlenmediği ve kötü yönetildiği iddia edilmekte; madenlerin çoğunda kurtarma araçları, yiyecek veya su bulunmadığından ve havalandırma sisteminin yetersiz olduğundan bahsedilmektedir. Ocakların güvenliğindeki yetersizlik resmi yayın organlarında da dile getirilmiştir. Çin’de geçen yıl meydana gelen maden kazalarında 2600’den fazla insan hayatını kaybetmiştir. Çin dünyada kömürün %35’ini üretmekteyken kazaların %80’i bu ülkede meydana gelmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 111 Ücra bölgelerde yaşanan, ölü sayısının düşük olduğu birçok maden kazası tamamen gözlerden uzak kalmakta, ancak ölü sayısının çok yüksek olduğu durumlarda olay kamuoyu gündemine yansımaktadır. Ukrayna’da 2007 yılında yaşanan kaza bunun bir örneğidir. Ukrayna’nın Doğu Donetsk bölgesindeki bir kömür madeninde grizu patlaması sonucunda oluşan çökme nedeniyle 100’ü aşkın madenci hayatını kaybetmiştir. Bu olaya dünya medyasının gösterdiği ilginin kaynağı da tabii ki ölü sayısının çok yüksek olmasıdır. Ancak her yıl Ukrayna madenlerindeki kazalarda 100’ün üzerinde madenci hayatını kaybetmektedir. Ukrayna madenleri çok derin oldukları için özellikle tehlikeli olarak değerlendirilmektedir. Madencilik sektörünü denetim altına almada ilk adımlar İngiltere’de atılmıştır. 19. yüzyılda dünya kömür üretiminde lider konumda olan İngiltere, madenlerindeki kazalar açısından da en önde yer almıştır. Bu sektörün denetlenmesine yönelik adımlar atılmasını sağlayan unsurlardan biri, sendikal faaliyetler olmuştur. Uluslararası Madenciler Sendikaları Federasyonuna (ICEM) göre, sendikalara günümüzde önemli bir rol düşmektedir: “Sendikalı olmayan bir madencinin güvenlikli olmayan bir işyerinde çalışmayı reddetmeye, işvereni bu konuda sorgulamaya gücü yetmez. Çalışanların sendikalı olduğu hangi madene baksanız ölüm ve yaralanmaların sendikasız madenlere göre çok daha düşük olduğunu görürsünüz.” Bağımsız sendikalar kurulmasına izin verilmeyen Çin, dünyanın en büyük kömür üreticisi olup, yukarıda belirtildiği üzere, bu ülke madencilik sektöründe yaşanan ölümler açısından da dünyada en önde gelmektedir. Çin Hükümetinin maden kazalarının önlenmesi konusunda önemli adımlar attığı anlaşılmaktadır. Çin Ulusal Enerji İdaresi 2010 yılının ilk 9 ayında toplam üretimleri 125 milyon tonu geçen 1355 küçük ocağın kapatıldığını açıklamıştır. Açıklamada 2010 yılı için belirlenen yaklaşık 122 milyon tonluk iptidai üretim kapasitesinin (küçük ocakların) tasfiye edilmesi hedefinin geçildiği de vurgulanmıştır. Çin Hükümeti ayrıca ocaklarda şartların iyileştirilmesi ve denetimlerin artırılması üzerinde önemle durmaktadır. Çin’in kömür sektöründeki sorunlarının başında; merkeziyetçi yönetimin yetersizliği, kaynakların israfı, çevre kirliliği, düzensiz işletmecilik ve sık görülen kazalar gelmektedir. Çin Hükümeti maden şirketlerinin anonim şirketler haline gelmelerini ve modern bir kömür sektörü oluşturulmasını hedeflemekte; bunun için de bu şirketlere geri kalmış teknolojilerini yenilemeleri için sermaye ve vergi konularında destek sağlamaktadır. Çin’de halen 11.200 ocağın üretim kapasitesi 300.000 ton/yılın altındadır. Çin hükümeti kömür şirketlerinin yıllık üretim kapasitelerini 800.000 tonun üzerine çıkarmayı ve şirketlerin toplam üretimlerinin de 50 milyon tonu geçmesini hedeflemektedir. Devlet Konseyi ayrıca birleşme sürecinde işçilerin ve yatırımcıların haklarının korunacağını, nehir taşımacılığının da geliştirileceğini açıklamaktadır. Maden kazalarının sıklıkla yaşandığı ülkeler sadece görece az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkeler değildir. 2010 yılı başlarında ABD’nin Batı Virginia kesimindeki Montcoal’da yaşanan bir kazada, 25 madenci hayatını kaybetmiştir. Montcoal’daki patlama öncesinde Amerika’da Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 112 madencilik sektöründe ölümlerin azalma trendine girdiği görülmektedir. Ancak Nisan ayındaki kazada 25 kişinin birden ölmesi ülke kamuoyunda büyük yankı uyandırmıştır. Sivil toplum örgütlerinin temsilcileri tarafından, ölü sayısının yüksek olmasının nedeni gerekli güvenlik önlemlerinin alınmaması ve bunun da nedeni, çalışanlarda işyeri güvenliğine ilişkin önlemlerin gereğinden fazla olduğu düşüncesinin yaygınlaşması olarak ifade edilmektedir. Ülkede hâlihazırda hakim olan düşüncenin iş hayatını düzenlemeye yönelik kuralların azaltılması gerektiği olduğu, madenleri denetlemek için yeterli sayıda müfettiş bulunmadığı, ihmalleri saklamak için kömür madenlerinin olduğundan iyi gösterildiği ve Devletin duruma müdahale edip bu sektörü denetim altına alması gerektiği ifade edilmektedir (Kaynak: http://www.bbc.co.uk/turkce/multimedya/ 2010/10/101021_gundemwk42.shtml). ABD’de Maden Kanunu olarak bilinen Federal Maden Sağlık ve Güvenlik Kanunu 1977 yılında çıkarılmış olup Madenlerde Sağlık ve Güvenlik İdaresinin (Mine Safety and Health Administration-MSHA) faaliyetlerini düzenlemektedir. Madencilerin haklarını artıran ve madenlerde sağlık ve güvenlik şartlarının geliştirilmesini öngören Maden Kanunu’nun kabul edilmesi ile 1977’de yılda 277 ölümün yaşandığı sektördeki yıllık ölüm sayısı 2000 yılı itibarı ile 86’ya gerilemiştir. Ülkede madencilik sektöründe meydana gelen iş kazaları ile ilgili istatistiki bilgiler de 1978 yılından itibaren MSHA tarafından tek bir merkezde toplanmıştır. Kurumun amacı madencilik faaliyetlerinden kaynaklanan ölüm, yaralanma ve hastalıkların önlenmesi ve madencilerin tanımlanmaktadır. Maden sağlıklı Kanunu şartlarda uyarınca çalışmasının MSHA sağlanması müfettişlerinin yeraltı olarak maden işletmelerinde yılda dört kez; yer üstü maden işletmelerinde ise yılda iki kez teftiş yapması gerekmektedir (Kaynak: Briefing By Department Of Labor, Mine Safety And Health Administiration On Disaster Of Massey Energy’s Upper Big Branch Mine-South, Mine Safety and Health Administiration-MSHA, 2010, http://www.msha.gov/PerformanceCoal/DOL-MSHA_president_Report.pdf). Kurum resmi internet sitesinde madencilik sektöründe iş sağlığı ve güvenliğine yönelik olarak ayrıntılı istatistiklere ve meydana gelen kazalarla ilgili hazırlanan raporlara yer vermektedir. Raporlar halkın erişimine açık tutulmakta ve ilgililerin kaza hakkında yaptıkları yorumlar siteden izlenebilmektedir. Uygulama sayesinde benzer kazaların önlenmesine katkı sağlayabilecek bilgi ve belgeler interaktif (katılımcı) bir ortamda paylaşılabilmekte olup, (http://www.mshahelp.com/) ve (örneğin; http://www.msha.gov/fatals/2010/FAB10m22.asp) adreslerinden meydana gelen kazalarla ilgili bilgi alınabilmekte, kaza nedenlerinin değerlendirilmesi, önlemeye yönelik tedbirler ve benzeri konularda görüş ve öneriler sunulabilmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 113 A. ABD Madencilik Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Amerika Birleşik Devletleri 2007 yılı dünyada belirlenmiş kömür rezervlerinin yaklaşık %26,3’üne sahip olup, 2008 yılı dünya kömür üretiminin (6,797 milyar ton)’de yaklaşık (1,075 milyar ton ile) %16’sını üretmiş bulunmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri özellikle 1960 yılından sonra ürettiği kömürlerin büyük bir kısmını, ısı ve elektrik üretimine yöneltmiştir. Özellikle 1966 yılından sonra başlayan sektör bazlı tüketimdeki değişimler, kömürün tüketim yönünün ağırlıklı olarak enerji üretim sektörüne doğru yöneldiğini göstermektedir. Ülkede 1966 yılında, enerji üretim sektörü için 242 milyon ton kömür tüketilmişken bu değerin, 2007 yılında 949,3 milyon ton’a yükseldiği görülmüştür. 2007 yılında tüketilen toplam 1.024.080.000 tonluk kömür miktarı içinde, enerji üretimi için tüketilen kömür oranı %92,7 olarak gerçekleşmiştir. Şekil 11: ABD Kömür Üretim, Tüketim ve Kömür Endüstrisindeki İstihdam Değerleri (1900-2006) Kaynak: BOZOĞLAN M., 2010 ABD’de kömür madenciliği konusunda alınan ilk karar, 1891 yılında kongreden geçen Madenciliğin Güvenli Yönetimi Tüzüğü’dür. Bu Tüzük, ABD topraklarındaki madenciliğin yanında, yeraltı kömür madenlerinin havalandırılması için yaptırımlar getirmiş ve 12 yaş altı çocukların bu madenlerde çalışmasını yasaklamıştır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 114 Aşağıdaki resimlerde ABD’de maden ocaklarında çalıştırılan kadın ve çocuklar gösterilmektedir (Kaynak: BOZOĞLAN M., Ülkemizdeki Kömür Madenciliğinde İş Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatının Gelişimi, 2010): Resim 3: ABD’de Maden İşçisi Kadın ve Çocuklar (1936) Resim 4: Havalandırma Kapısından Sorumlu Çocuk Kömür İşçileri, Pensilvanya 1911 ABD’de, 1907 yılında yaşanan maden ocaklarındaki patlamalar sonrası oluşan kazalarda binlerce maden işçisinin hayatını kaybetmesi, 1910 yılında ülkede özellikle, kömür madenciliğindeki kazaları azaltmak ve maden güvenliği ve sağlığının araştırılması için yetkili, Maden Bürosu adlı bir ajansın kurulmasına yol açmıştır. Ajansta çalışan yetkililerin, denetlemek için maden sahalarına girmelerine ise ancak 1941 yılından sonra izin verilebilmiştir. ABD Kongresi 1947 yılında ise, ilk kez yasal bir sürecin başlaması için Maden Güvenliği Kod Sistemini uygulamaya koymuştur. 1952 yılında ise ABD’de, Maden Bürosuna sınırlı da olsa, bazı yeraltı kömür madenlerini yıllık olarak denetleme ve ortaya çıkan tehlikeli durumda kapatılmasına karar verme gibi yetkiler veren, Federal Kömür Madenciliği Güvenliği Yasası çıkarılmıştır. Bu yasada, yetkililerin denetlemek üzere maden sahalarına girmelerinin engellenmesine ve belirlenen güvenlik ihlallerine karşılık, sadece para cezası getirilmiştir olup bu durum 1966 yılındaki düzenlemeye kadar da devam etmiştir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 115 1968 yılında, Batı Virginia Farmington’daki 9 Nolu Maden Ocağında gerçekleşen patlamada, 78 madencinin hayatını kaybetmesi sonucu, yasal boşluğun doldurulması için, genelde Kömür Yasası olarak da bilinen Federal Kömür Maden Sağlığı ve Güvenliği Yasası, 1969 yılında kabul edilmiştir. 1969 Kömür Yasası, maden ocaklarındaki patlamaların ve yangınların önlenmesini ile etkilerinden korunma ve havalandırmaya ilişkin pek çok maden güvenliği ve sağlığı ile ilgili madencilik işletmelerinin uyması gereken düzenlemeleri güçlendirmiştir. Ayrıca bu kanunla, federal yetkililerin hem yeraltı ve hem de açık ocak kömür işletmelerindeki yetkileri arttırılmış ve bu işletmelerin iki ve dört yıllık denetleme periyotları ile denetlenmeleri sağlanmıştır. İşletmelerde ortaya çıkan tüm yasa dışı uygulamalara da para cezaları getirilmiştir. Yine bunun yanında, tüm kömür işletmeleri için güçlendirilmiş güvenlik ve sağlık standartları getirilmiştir. Bu standartlar, sağlık ve güvenliğin gelişmesi için özel ve zorunlu prosedürlerin uygulanmasını sağlamıştır. Bu sayede de madenciler için oldukça önemli olan ve alınan tazminatlar nedeniyle de ön plana çıkamamış bir hastalık olan kömür tozundan kaynaklı pnömokonyoz ve siyah akciğer rahatsızlığının önüne geçilmeye çalışılmıştır. 1976 yılında ise, Kentucky’deki maden ocaklarında yaşanan iki patlama sonucu, madenci ve kurtarma ekiplerinin de içinde yer aldığı 26 kişinin hayatını kaybetmesi, Federal Maden Emniyeti ve Sağlık Yasası’nın 1977 yılında kabul edilmesini sağlamıştır. Bu yasayla kömür madenciliğinin dışında yer alan maden ocakları da kapsama alınmıştır. Kısacası 1969 yasasının kapsam ve uygulama açısından genişlemesi sağlanmış ve ABD Maden Güvenlik ve Sağlık İdaresi (MSHA) kurulmuştur. Dünya’da kömür madenciliği açısından ölümlü kazaların tarihsel olarak istatistiki bilgilerinin en iyi ve düzenli tutulduğu ülkelerden birisi Amerika Birleşik Devletleridir. Ülkede 1970 -2010 yılları arasında meydana gelen beş veya daha fazla ölümlü kömür madeni kazaları aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo 18: ABD’de 1970 -2010 Yılları Arası TARİH MADEN Upper Big Branch Mine-South, 05.04.2010 Performance Coal Company Crandall Canyon Mine, Genwal 06.08.2007 Resources Inc. Darby Mine No. 1, Kentucky Darby 20.05.2006 LLC Sago Mine, Anker West Virginia 02.01.2006 Mining Company Inc. No. 5 Mine, Jim Walter Resources, 23.09.2001 Inc. 07.12.1992 No. 3 Mine, Southmoutain Coal Co. William Station No. 9 Mine, Pyro 13.09.1989 Mining Co. Beş ve Daha Fazla Ölümlü Kömür Madeni Kazaları BÖLGE KAZA TÜRÜ ÖLÜM Raleigh County, Montcoal, Toz veya Gaz 29 West Virginia Patlaması Emery County, Huntington, Göçük 6 Utah Harlan County, Patlama 5 Middlesboro, Kentucky Upshur County, Patlama 12 Buckhannon, West Virginia Tuscaloosa County, Patlama 13 Brookwood, Alabama Wise Co., Norton, Virginia Patlama 8 Union Co., Wheatcroft, Patlama 10 Kentucky Devlet Denetleme Kurulu TARİH Araştırma ve İnceleme Raporu MADEN Loveridge No. 22, Consolidation Coal Co. BÖLGE Marion Co., Fairview, West 06.02.1986 Virginia Emery Co., Orangeville, 19.12.1984 Wilberg Mine, Emery Mining Corp. Utah McClure No. 1 Mine, Clinchfield Coal Dickinson Co., McClure, 21.06.1983 Co. Virginia Floyd Co., Craynor, 20.01.1982 No. 1 Mine, RFH Coal Co. Kentucky Marion Co., Whitwell, 08.12.1981 No. 21 Mine, Grundy Mining Co. Tennessee 07.12.1981 No. 11 Mine, Adkins Coal Co. Knott Co., Kite, Kentucky Dutch Creek No. 1, Mid-Continent Pitkin Co., Redstone, 15.03.1981 Resources, Inc. Colorado Ferrell No. 17, Westmorland Coal Boone Co., Uneeda, West 07.11.1980 Co. Virginia Moss No.3 Portal A, Clinchfield Coal Dickinson Co., Duty, 04.04.1978 Co. Virginia Schuykill Co., Tower City, 01.03.1977 Porter Tunnel, Kocher Coal Co. Pennsylvania Letcher Co., Oven Fork, 9-11.03.1976 Scotia Mine, Blue Diamond Coal Co. Kentucky Wyoming Co., Itmann, West 16.12.1972 Itmann No. 3 Mine, Itmann Coal Co. Virginia Blacksville No. 1, Consolidation Coal Monongalia Co., Blacksville, 22,07.1972 Co. West Virginia Nos. 15 and 16 Mines, Finley Coal 30.12.1970 Leslie Co., Hyden, Kentucky Co. Kaynak: http://www.msha.gov/mshainfo/factsheets/mshafct8.htm 116 KAZA TÜRÜ ÖLÜM Boğulma 5 Yangın 27 Patlama 7 Patlama 7 Patlama 13 Patlama 8 Patlama 15 Patlama 5 Boğulma (Oksijen Yetersizliği) 5 Su Baskını 9 Patlama 26 Patlama 5 Yangın 9 Patlama 38 1977 yılı Federal Maden Emniyeti ve Sağlık Yasası ile yeraltı kömür madenleri, yılda dört kez MSHA müfettişlerince denetlenmeye başlanmıştır. Ayrıca yasa ile madencilere, kendi güvenliklerini kontrol etme ve ihlalleri raporla bildirme imkanı da tanınmış ve bu nedenle işveren tarafından herhangi bir şekilde cezalandırılamayacakları da, hüküm altına alınmıştır. Yasa kapsamınca raporlanacak bazı güvenlik ihlalleri ise aşağıdaki gibi belirlenmiştir. 1. Madendeki bir kişinin ölümü, 2. Madendeki bir kişinin ağır yaralanması, 3. Madende ortaya çıkan sıvı veya gaz kaçağı ile su baskını, 4. Önlemi alınmamış ateşleme, gaz veya toz patlaması, 5. 30 dakikadan daha fazla süren maden yangınları, 6. Ateşleme, kumlama, kimyasal veya patlayıcılardan kaynaklı patlama, 7. Tavan çökmeleri nedeniyle havalandırmanın bozulması veya engellenmesi, 8. Kömür veya kaya patlaması nedeniyle, bir saatten fazla süren madenden çekilme ve çalışma etkinliğinin bozulması, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 117 9. Acil durumlarda verilen siparişlerin yerine getirilmesi için, madencilerin tahliyesinin geciktirilmesi veya kararsız davranışlar, 10. Yamaçlarda tehlikeli olarak, 30 dakikadan fazla süren ekipman hasarlarından dolayı ortaya çıkan yaralanma veya ölümler. ABD’de 2006 yılında yeraltı kömür ocaklarında meydana gelen ve yine 19 işçinin ölümüne neden olan olaylar yasal tartışmaları yeniden gündeme getirmiş ve Kongreden acil olarak, madende iletişim, oksijen temini, sığınma odaları ve izleme sistemleri için ek ödenek geçirilmiş ve ayrıca, Maden Geliştirme ve Yeni Acil Müdahale Yasası’nın (2006) kabul edilmesi ve Ulusal Madencilik Derneğinin kurulması sağlanmıştır. Bu dernek; ihtiyaç duyulan kurtarma ve iletişim eğitimlerinin daha yaygın olarak gerçekleştirilmesini sağlayacak ve bu konuda gerçekçi staj, acil müdahale, kurtarma ve kaçış yeteneklerinin uzmanlaşmasını gerçekleştirecektir. Ayrıca bu dernek, madencilik kuruluşları arasında, insan davranışları ve kapsamlı bir risk yönetiminin gerçekleşmesi için güvenlik kültürünün oluşturulmasını hedefleyecektir. ABD’de; 1996 yılında, 29 sayılı Maden Sağlığı ve Güvenliği Kanunu (Mine Health and Safety Act) yayınlanmış ve 15 Aralık 2006 tarihinde de güncellenmiştir. Söz konusu bu kanun genel olarak; Tanım ve Kapsamı Madendeki Sağlık ve Güvenlik Şartları Sağlık ve Güvenlik Temsilcileri ve Komiteleri Üçlü Kurumlar (a) Maden Yönetmeliği Danışma Kurulu; b) Madencilik İş Sağlığı Danışma Kurulu ve c) Maden Güvenliği Araştırma Danışma Komitesi Maden Sağlığı ve Güvenliği Müfettişliği İlgili Bakan Yetkisi (Kamu Sağlığı ve Güvenliği ile ciddi çevre sorunlarının ortaya çıkması durumunda madendeki çalışmayı yasaklama yetkisi) Yasal Bildiriler ve Suçlar ve Genel Hükümler ana başlıklarından oluşmaktadır. Özellikle Kanunun 2. maddesi işverene; madenlerdeki sağlık ve güvenlik ile ilgili aşağıdaki sorumlulukları yüklemiştir. a) Madene bir sorumlu yöneticinin atanması durumunda ilgili kamu kurumuna bildirilmesi, b) Madendeki iş ve işlemlerden sorumlu olacak bir veya daha fazla yöneticinin atanmasının işverenin yasalar karşısındaki sorumluluğunu kaldırmayacağı, c) İşverenin iş ve işlemlerden teknik veya idari olarak sorumlu müdürleri atayabileceği ancak, yasal sorumluluğunun devam edeceği, d) İşverenin çalışanlar için, madende uygulanabilir sağlık ve güvenlik önlemlerini alması, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 118 e) İşverenin madende sağlık ve güvenlik ile ilgili malzeme ve donanımları bulundurması, f) İşverenin madende sağlık ve güvenlik ile ilgili personeli bulundurması, g) İşverenin madende direkt çalışanlar başta olmak üzere ortamdaki çalışanlardan aldığı bilgilerle sağlık ve güvenlikle ilgili politikalarını belirlemesi ve bunu sağlık ve güvenlik komitesine danışması, h) İşverenin madendeki uygulamalar ile ilgili kamu tarafından belirlenen kodları kullanması ve bunlarla ilgili revizyon için de sağlık ve güvenlik komitesine danışması, i) İşverenin sağlık ve güvenlik eğitimini sağlaması, j) Madende sağlık ve güvenlik açısından risk değerlendirmesi yapması, k) Madende, meslek hijyenini sağlaması ve bunun ölçümünü yapması ve kayıt altına alması, l) Madende çalışanın karşılaşacağı sağlık problemlerinin giderilmesi için tıbbi gözetim sistemini kurması ve kayıtlarını tutması, m) Madende ortaya çıkan kaza ve tehlikelerin kayıtlarının tutulması ve bunun bir kopyasının mutlaka Sağlık Müfettişliğine bildirilmesi, n) Madende ortaya çıkan olağanüstü sağlık problemi kaydının gizli tutulması ve bu kayıtların mahkemelerin taleplerinin dışında açıklanmaması ve 40 yıl süreyle muhafaza edilmesi ancak, bu süre içinde tıbbi gözetim altında bulundurulması, o) Tıbbi yıllık raporların, çalışanların sağlık problemlerinin ve olağanüstü sağlık durumlarının, isimlerin belirtilmeden, hekim ve sorumlu ile birlikte raporlanması, p) Sağlık problemleri nedeniyle çalışanın önce tedavisinin yapılması ve meslek hastalığı veya tıbbi gözetim zorunluluğu olması halinde ise 30 günden sonra işine son verilmesi ve bu kararın ekinde tıbbi belgelerinde bulundurulması, r) İşverenin çalışanları için tüm klinik, muayene, tıbbi testler için yapılan masrafları ödemesi, s) Çalışanların kendileri ile ilgili tutulan bilgileri (tıbbi gözetim, meslek hijyen ölçümü, karşılaşabileceği sağlık tehlikesi ve meslek hastalıkları doktorunun incelemeleri gibi) alabilme hakkı, ş) Çalışanın işine son verilmesi durumuna itiraz hakkı, t) Madende kullanılan malzeme ve yapıların kabul edilebilir ölçüler içinde ve ergonomik ilkelere uygun olarak tasarımı, imalatı, montajı ve kurulumunun sağlık ve güvenlik ilkelerine uygun bir şekilde olması, u) Çalışanların, sağlık ve güvenlik kurallarına uyması, başta kendisi ve tüm çalışanların emniyetini ve iş emniyetini dikkate alarak hareket etmesi ve bu amaçla koruyucu malzeme ve giysilerin kullanılması ve buna özen gösterilmesi, v) Çalışma ortamının sağlık ve güvenlik açısından tehlikeli boyuta gelmesi durumunda, işyeri sağlık ve güvenlik sorumlusunun uyarması üzerine, işyerinin acilen terk edilmesi, sağlık ve Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 119 güvenlik komitesinin işyerinin acil durumlarda terk edilmesine yönelik prosedürlerin dikkate alınarak çalışma ortamlarının terk edilmesi, y) İşyerinde sağlık ve güvenlikle ilgili alınan tüm tedbirler için harcanan bedellerin, çalışandan alınmaması veya çalışanın herhangi bir hak kaybına uğratılmaması. Ayrıca, bu kanun kapsamında madendeki her bir vardiyada 20 çalışan için, bir sağlık ve güvenlik temsilcisinin bulundurulması hükmü getirilmiştir. MSHA madenlerdeki tüm ölümleri incelediği için bunlardan, direkt madencilik faaliyeti dışındakileri (ölüm nedeni sigara, cinayet, intihar v.b. olanlar) madencilik sektörünün güvenlik performansını değerlendirmede kullanmamaktadır. Bu tip şüpheli ölümler, Ölüm Gözden Geçirme Komitesi tarafından belirlenmekte ve tutulan raporlarda ölüm nedeni olarak da, sigara, cinayet, intihar, doğal nedenler şeklinde, ifade edilmektedir. MSHA madenlerle ilgili sayısal verileri ve denetim bilgilerini internet sayfasında yayımlamakta olup aşağıdaki üç tabloda sırasıyla tüm madenler, kömür ve kömür dışı madenlere ilişkin veriler yer almaktadır: Tablo 19: 2003 14.391 320.149 56 ABD Tüm Madenlere İlişkin Veriler 2004 2005 2006 2007 14.478 14.666 14.885 14.871 329.008 344.837 363.497 378.123 55 58 73 67 Maden Sayısı Madenci Sayısı Ölümler Ölüm Oranı (200.000 0.0197 0.0184 0.0183 0.0220 0.0199 çalışma saati için) Kazalanma Oranı 4.23 4.05 3.92 3.64 3.43 (200.000 çalışma saati için) Toplam Maden Sahası 50 51 45 43 44 Denetimi (saat/maden) Tespit Edilen Mevzuata 109.675 120.812 127.941 140.235 144.578 Aykırılıklar Önemli ve Yapısal 32 33 32 32 30 Tespitlerin Oranı (%) Cezalar (milyon dolar) 19.9 27.7 24.9 35.1 74.5 Kaynak: http://www.msha.gov/MSHAINFO/FACTSHEETS/MSHAFCT10.pdf Tablo 20: ABD Kömür Madenlerine İlişkin Veriler 2003 2004 2005 2006 2007 Kömür Madenlerinin 1972 2011 2063 2113 2030 Sayısı Madenci Sayısı 104.824 108.734 116.436 122.975 122.936 Ölümler 30 28 23 47 34 Ölüm Oranı (200.000 0.0312 0.0273 0.0205 0.0400 0.0293 çalışma saati için) Kazalanma Oranı 5.38 5.00 4.62 4.46 4.21 (200.000 çalışma saati için) Kömür Üretimi Yapılan 26 26 26 26 26 Eyalet Sayısı 2008 14.907 392.719 53 2009 14.574 352.595 34 0.0156 0.0115 3.25 3.01 56 59 174.473 175.079 30 33 194.3 141.2 2008 2009 2129 2064 133.827 30 133.433 18 0.0237 0.0149 3.89 3.67 26 26 Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 2003 2004 2005 2006 Kömür Üretimi (milyon 1.071 1.111 1.133 1.163 ton) Toplam Maden Sahası 170 174 162 161 Denetimi (saat/maden) Mali Yıl İçinde Denetim 98.8 98.9 98.1 94.1 Tamamlama Oranı (%) Tespit Edilen Mevzuata 56.700 64.449 69.072 77.727 Aykırılıklar Önemli ve Yapısal 39 41 39 39 Tespitlerin Oranı (%) Cezalar (milyon dolar) 11.7 17.6 15.4 22.5 Kaynak: http://www.msha.gov/MSHAINFO/FACTSHEETS/MSHAFCT10.pdf 120 2007 2008 2009 1.147 1.172 1.072 169 227 238 83.8 100 100 84.431 107.404 102.660 36 35 34 53.5 152.7 103.3 Kullanılan madencilik teknikleri ve çalışma koşulları kömür sektöründen önemli ölçüde farklı olan altın ve bakır gibi metallerin, tuz ve fosfat gibi metal olmayan maddelerin ve taş, kum ve çakıl üretimi yapılan kömür dışındaki madenlerle ilgili veriler aşağıdaki tabloda verilmektedir. Tablo 21: ABD Kömür Dışındaki Madenlerin Üretimi İlgili Veriler 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Metal/Metal Olmayan 12.419 12.467 12.603 12.772 12.841 12.778 Madenlerin Sayısı Madenci Sayısı 215.325 220.274 228.401 240.522 255.187 258.892 Ölümler 26 27 35 26 33 23 Ölüm Oranı (200.000 0.0138 0.0137 0.0170 0.0122 0.0149 0.0107 çalışma saati için) Kazalanma Oranı 3.65 3.55 3.54 3.19 3.02 2.87 (200.000 çalışma saati için) Metal/Metal Olmayan 50 50 50 50 50 50 Maden Üretimi Yapılan Eyalet Sayısı Toplam Maden Sahası 26 26 20 19 19 21 Denetimi (saat/maden) Mali Yıl İçinde Denetim 87.4 90.2 87.7 93.5 87.5 100 Tamamlama Oranı (%) Tespit Edilen Mevzuata 52.975 56.363 58.869 62.508 60.147 67.069 Aykırılıklar Önemli ve Yapısal 24 24 23 23 22 21 Tespitlerin Oranı (%) Cezalar (milyon dolar) 8.2 10.1 9.5 12.7 21.0 41.6 Kaynak: http://www.msha.gov/MSHAINFO/FACTSHEETS/MSHAFCT10.pdf 2009 12.510 219.162 16 0.0092 2.55 50 22 100 72.419 32 37.9 Yukarıdaki tablolardan da görüleceği üzere ABD’deki tüm maden işletmeleri, işçiler, kaza ve ölüm oranları, denetim ve yaptırımlara ilişkin ayrıntılı veriler sektörün değerlendirilmesi ve politika oluşturulmasına kaynak teşkil etmek üzere MSHA tarafından ilgililerin kullanımına sunulmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 121 ABD’nin kömür madenciliğinde yaşanan ölümlü kazalarla ilgili bilgiler aşağıda verilmektedir. Şekil 12: 1900-2008 ABD Kömür Madenciliği Kazalarındaki Ölüm Sayıları Kaynak: http://www.msha.gov/stats/centurystats/coalstats.asp ABD’de kömür madenciliğinde 1900’lü yılların başından 1950’li yıllara kadar, her yıl 1.000’den fazla kömür işçisinin hayatını kaybettiği ve en büyük ölümlü kazalarında, 1907 yılında toplam 3.242 madencinin hayatını kaybetmesiyle sonuçlanan kazalar olduğu anlaşılmaktadır. 1900 yılında 1.489 kömür işçisini kaybeden ABD, 2008 yılında bu rakamı 30’a düşürmüştür. 1900 - 2008 yılları arası toplam kömür işçisi kaybı ise; 104.674 kişi olarak belirtilmiştir. Şekil 13: 1900-2008 ABD Kömür Madenciliğinde Çalışan İşçiler İçindeki Ölüm Oranları (Binde) Kaynak: http://www.msha.gov/stats/centurystats/coalstats.asp ABD’deki kömür madenciliğinde çalışan toplam işçi sayısına göre ortaya çıkan ölümler oranlanmış ve yine en büyük değerin 1907 yılındaki binde 4.77 değeri olduğu görülmüştür. Bu Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 122 değerler içinde en düşük değer de 2005 yılındaki binde 0,20 değeridir. ABD’de 1900 yılında kömür madenciliğinde 448.581 kömür işçisi çalışırken bu sayı 2008 yılında 133.827 kömür işçisine düşmüştür. Şekil 14: 1973-2008 ABD’de Kömür Madenciliğindeki Kazalardan Kaynaklanan Ölümler Ve Aynı Dönemdeki Kömür Üretim Miktarları (1000 ton) Kaynak: BOZOĞLAN M., 2010 1973-2008 yılları arası ABD’de kömür madenciliğinde meydana gelen iş kazaları sonucu işçi ölümlerinin genel anlamda düşüş eğiliminde olduğu ve özellikle 1990 yılından sonra, yıllık olarak 60 işçinin altına düştüğü ve en düşük değerinde 2005 yılındaki 23 kömür işçisi olduğu ve aynı dönemdeki kömür üretimine bakıldığında ise, 1973 yılındaki 506.172.000 ton’luk kömür üretiminin, 2008 yılında 1.075.219.000 ton’a yükseldiği görülmektedir. ABD’de son 35 yıl, kömür üretiminin doğrusal olarak sürekli artışlar gösterdiği ve buna karşılık kömür madenciliğindeki kazalardan kaynaklı işçi ölümlerinin ise benzer doğrultuda azaldığı da söylenebilir. Kömür üretim artışına karşılık kömür işçi ölümlerinin azalması; bir taraftan ülkedeki iş sağlığı ve güvenliği konusunda oluşturulan mevzuattaki gelişim ve denetlemeden, diğer tarafta da kömür üretim teknikleri (ağırlıklı mekanize üretime geçiş) ve işçi bilinçlenmesindeki gelişimden kaynaklanmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 123 Şekil 15: 1978-2007 yılları ABD’de Kömür Madenciliği Sırasında Yeraltı Ve Açık Ocaklardaki Kazalardan Kaynaklanan Ölümler Kaynak: BOZOĞLAN M., 2010 Şekillerde ABD’de 1978-2007 yılları arası kömür madenciliğinde meydana gelen kazalar sonrası kömür işçisi ölüm sayıları belirtilmiştir. Bu değerlere bakıldığında da, son 30 yılda ortalama işçi ölüm eğerlerinin yaklaşık önemli ölçüde azaldığı görülmektedir. Şekil 16: ABD’de 1978-2007 Yılları Arası Kömür Madenciliği Kazalarındaki Ölümlerin Üretim Miktarına Oranı (kişi/milyon ton) Kaynak: BOZOĞLAN M., 2010 ABD’de ve pek çok kömür üreticisi ülkede olduğu gibi kömür madenciliğinde yaşanan ölümlü kazaların değerlendirilmesinde kullanılan, ölüm değeri (kişi)/kömür üretimi (milyon ton) oranlarının değerlendirilmesi yapılmış ve ABD’de yıllar itibariyle kömür üretiminin artmasına karşılık, kazalardan kaynaklı ölümlerin azaldığı görülmüştür. Örneğin: şekildeki en büyük değerin Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 124 1979 ile 1981 yıllarındaki 0,214 oran değeri olduğu ve bu dönemde ülkede toplam; 1979 da yaklaşık 673 milyon ton ve 1981 yılında da 715 milyon ton kömür üretildiği, buna karşılık en küçük değerin ise 2005 yılındaki 0,021 oran değeri olduğu ve bu yılda da 1 milyar 30 milyon ton kömürün üretildiği görülmüştür. Kömür madenciliğinde çalışanlar içindeki kömür işçisi ölüm değerlerinin oranına ya da kömür işçisi ölüm değerleri ile 1 milyon ton kömür üretiminin oranına bakıldığında, ABD’de son 60 yılda kömür madenciliğindeki iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınan yasal kararlar, uygulamalar ve denetlemelerin ve ayrıca kömür madenciliği sektöründeki teknolojik gelişmelerin, kömür işçisi ölüm değerlerini ve kömür üretimini olumlu yönde değiştirdiği görülmektedir. ABD’de Ulusal Bilimler Akademisi, 2007 yılı Ulusal Enerji Politikasında Kömür Araştırma ve Geliştirme Raporu Özetinde; ABD’de, yılda 1 milyar tonun üstünde kömürün üretildiği, kömür işçilerinin sayısının yaklaşık 123.000 kişi olduğu ve kömür madenciliğindeki iş sağlığı ve güvenliğini etkileyen faktörler arasında, yeni ekipman ve sistemler, işçilerin eğitim ihtiyaçları ve yeraltı kömür ocaklarında güvenli yaşama alanları, iletişim sistemleri ve kaçış için uygun bölümlerin oluşturulması, bu bölümlerde iletişim, acil durum hazırlık ve kurtarma ekipmanlarının bulundurulması gibi etkenlerin geldiği belirtilmiştir. Ayrıca, artan tehlikelerin öngörülmesi, metan kontrolü, havalandırma, göçük kontrolü, tekrarlanan ağır yaralanmalar, solunum hastalıkları, kaçış ve kurtarma işlemlerinin geliştirilmesi, iletişim sistemleri, yangın ve patlamaların azaltılması hususlarında Ar-Ge çalışmalarına ağırlık verilmesi gerektiği ortaya konulmuştur. Bu kapsamda, madencilik faaliyetlerinin kontrolünde otomasyon sistemlerinin kullanılması, tehlikeli durumlarda maden işçilerinin güvenli tahliyesinin sağlanmasına yönelik gelişmiş bir sağlık ve güvenlik programının oluşturulması için de her yıl ilave 35 milyon ABD dolarına ihtiyaç duyulacağı belirtilmiştir. Ayrıca bu programın federe devletlerdeki madencilik işletmelerine uygulanabilmesi için de, İş Sağlığı ve Güvenliği Ulusal Enstitüsü ile Maden Güvenlik ve Sağlık İdaresi koordinatörlüğünde, madencilik sektöründeki şirketlerle birlikte hareket edilmesi gerektiğini de vurgulamıştır. B. Çin Halk Cumhuriyeti Madencilik Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Dünya 2007 yılı belirlenmiş kömür rezervinin %19,4’ünü sahip olan (Çin; 167 milyar tonu taşkömürü ve 25 milyar tonu da linyit kömürü olmak üzere toplam 192 milyar ton kömür rezervine sahiptir) ve son yıllardaki en büyük kömür üreticisi olan Çin Halk Cumhuriyeti özellikle 1990 yılından sonra ekonomisinde yaptığı yeniden yapılanma ve değişim nedeniyle, kendi ülkesindeki en büyük enerji hammaddesi olan kömüre ve bunun kullanıldığı enerji üretimi yatırımlarına hız vermiş ve bu nedenle, uluslararası kömür pazarında da ağırlıklı olarak yer almıştır. Aşağıdaki şekilde 1980 yılında elektrik ve ısı için sadece 126 milyon ton kömür kullanılmış iken, bu değerin 2005 yılında 1 milyar 193 milyon tona çıktığı yani, 25 yıldaki elektrik ve ısı Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 125 üretiminde kömür kullanımı artışının yaklaşık 9,5 kat olduğu görülmektedir. Yine bir başka ifadeyle, Çin Halk Cumhuriyeti 1980 yılında tüketmiş olduğu yaklaşık 603 milyon ton kömürün %21’ini elektrik ve ısı üretiminde kullanmış iken bu değer 2005 yılı için %56,3’e yükselmiştir. Şekil 17: Çin Halk Cumhuriyeti 1949-2006 Yılları Arası Taşkömürü Üretim Ve Tüketim Miktarları Kaynak: BOZOĞLAN M., 2010 Dünyadaki ölümlü kömür madeni kazalarının yaklaşık %80’i bu ülkede meydana gelmektedir. Ayrıca tarihteki en kötü kömür madenciliği felaketi de 26 Nisan 1942 tarihinde, Çin Halk Cumhuriyetinin Benxihu Colliery, Benxi, Liaoning bölgesinde gerçekleşmiş ve kömür madenindeki kömür tozu patlaması sonucunda 1.549 madenci hayatını kaybetmiştir. Çin Halk Cumhuriyetindeki ölümlü kazalara ilişkin veriler genelde hükümet tarafından verilmekte olup bu rakamların çok daha fazla olduğu ifade edilmektedir. 2005 yılı verilerine göre Çin’de, kömür madenciliğinde yaklaşık 3,7 milyon işçi çalışmış ve 1 milyon ton kömür üretimine karşılık, 2,73 madenci hayatını kaybetmiştir. Bu değer o dönemde ABD’de 0,021, Polonya’da 0,031 ve ülkemizde de 1,33 tür. 2009 yılının ilk 9 ayında Çin’deki kömür madenlerinde, güvenlik ihlalleri, havalandırma ve/veya yangın kontrol sistemlerindeki yetersizlikler nedeniyle 11 adet büyük kaza (grizu patlaması) meydana gelmiş ve 303 kişi ölmüştür. Aşağıda; Çin Halk Cumhuriyetinin Kuzey’indeki Heilongjiang Eyaleti, Hegang bölgesinde bulunan, Xinxing Kömür Ocağında, 21.11.2009 tarihinde meydana gelen grizu patlaması sonrası 100’den fazla kömür işçisinin hayatını kaybettiği ve yine çok fazla işçinin de yeraltında mahsur kaldığı felaket sonrasındaki kurtarma görüntüleri yer almaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 126 Resim 5: Xinxing Kömür Ocağında Meydana Gelen Grizu Patlaması Sonrası Kurtarma Görüntüleri Kaynak: BOZOĞLAN M., 2010 1949 yılından günümüze kadarki sürede kömür madenciliğindeki kazalardan dolayı 250.000 kişiden fazla madencinin hayatını kaybettiği ve bu süre zarfında da kömür üretiminin iki katına çıktığı ancak, özellikle 2003 yılından bugüne kadar da kömür madenciliğindeki kazalardan kaynaklı ölü sayısının aşağıdaki şekil ve tabloda da görüldüğü gibi giderek azaldığı belirtilmiştir. Yine bunun yanında günümüzde Çin Halk Cumhuriyetinde, eski kömür işçilerinden 600.000 kişinin pnömokonyoz hastalığına yakalandığı ve bu değerin sadece 2003 yılında bile 12.000 kişi olarak raporlandığı belirtilmiştir. Şekil 18: Çin’de 1949-2006 Yılları Kömür Madenciliği Kazalarına İlişkin Veriler Kaynak: BOZOĞLAN M., 2010 Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 127 Tablo 22: Çin Halk Cumhuriyeti 2005 yılı Kömür Ocaklarının Mülkiyet Durumları Mülkiyet Durumu İşletme Sayısı Toplam İçindeki Payı (%) 2005 Üretim Kapasitesi (milyon ton) Ülke Üretim Kapasitesi İçindeki Payı (%) Devlet ve Devlet Hisseli İşletmeler 4.185 16,9 1.340 59,2 Kooperatif ve Diğer Birlikler 11.695 47,1 643 28,4 Özel Sektör 8.919 35,9 279 12,3 Yabancı Ortaklı 14 0,1 2 0,1 Toplam 24.813 100 2.264 100 Kaynak: BOZOĞLAN M., 2010 Çin Halk Cumhuriyetindeki kömür madenciliğinde meydana gelen kazaların ve buna bağlı kömür işçisi ölümlerinin bu kadar çok büyük değer ve oranlarda olmasının nedeni, ülkede var olan kömür rezervlerinin, ağırlıklı olarak yeraltı kömür işletmeciliğine imkan vermesi, bulundukları yerdeki jeolojik yapıların zorlu ve rezervlerin derinlerde olması ve pek çok yerde kömür üretimlerinin küçük işletmeler tarafından yapılıyor olması sayılabilir. Örneğin; günümüzde, ülkedeki tüm kömür işletmeciliğinin sadece %4’ü açık ocak yöntemi ile yapmaktadır. Yani ülkedeki kömür işletmeciliğinin %96’sı yeraltı kömür işletmeciliği ile işletilmektedir. Ülkedeki yeraltı kömür işletmelerinin büyük oranda, küçük işletmelerin elinde olduğu ve yine bu işletmelerde yaklaşık 2 milyon kömür işçisinin çalıştığı ve sonuçta iş sağlığı ve güvenliği konusunda yetersiz kaldıkları bununda, ölümlü kazaların ve dolayısıyla kömür işçisi ölümlerinin artmasına neden olduğu ve hatta ülkedeki kömür madenciliği kazaları ve bu kazalardan meydana gelen kömür işçisi ölümlerinin %70’ten fazlasının bu işletmelerde meydana geldiği belirlenmiştir. Şekil 19: Çin’de 1990-2006 yılları Kömür Ocaklarının Bulunduğu Yere Göre Kazalar Kaynak: BOZOĞLAN M., 2010 Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 128 Şekil 20: Çin’de 1990-2006 Yıllarında Ölen Kömür İşçisinin Bir Milyon Ton Kömür Üretimine Oranı Kaynak: BOZOĞLAN M., 2010 Çin’de kömür endüstrisinde yeniden yapılanma çalışmaları 1996 yılında başlatılmış ve bu kapsamda yerel hükümetler veya otoriteler tarafından işletilen ve verimli olmayan küçük işletmelerin kapatılması gündeme gelmiş ve merkezi hükümet tarafından işletilen yüksek kapasiteli ve verimli işletmelerin genişletilmesini amaçlayan çalışma kapsamında da, toplam üretimleri 420 milyon ton/yıl düzeyinde olan 50.000 adet küçük kömür işletmesi kapatılmıştır. Halen toplam üretimleri 200 milyon ton/yıl civarında olan 23.000 adet düşük kapasiteli kömür işletmesi de mevcuttur. Bu tip düşük kapasiteli kömür işletmelerinde de, sıkça kazaların yaşandığı ve ülke kaza oranlarının yüksek seviyelerde seyretmesine neden olanın da bu işletmeler olduğu açıklanmaktadır. Ülkede Kömür Madenciliği Güvenliği İdaresi, İş Güvenliği İdaresinin altında, kömür madenlerindeki emniyet tedbirlerini denetlemekle sorumludur. Özellikle kömür madenlerindeki tehlikeli gaz çıkışlarının durumlarını inceleyerek, güvenliğin geliştirilmesi için büyük çaba harcamaktadır. Devlet Yasama Ofisi, denetim ve çalışmalar ile ilgili Kömür Kanununu 1996, İş Güvenliği Kanununu 2002, Maden Güvenliği Kanununu 1992 ve Kömür Madenciliği Güvenliği Denetim Yönetmeliğini 2000 yıllarında, Devlet Konseyine sunmuş ve yasalaşmasını sağlamıştır. Yine bunun yanında, İş Güvenliği İdaresi ile Kömür Madenciliği Güvenliği İdaresinin ilke ve sorumluluklarını belirleyen mevzuatı da hazırlamış ve yasalaşması için Devlet Konseyi’ne sunmuştur. Bu iki Devlet İdaresi, kömür madenciliği güvenliğini denetleyerek, madenden sorumlu ve yetkili yöneticilere iş güvenliği lisansını vermekte ve böylece sorumlu ve yetkili olan bu kişi, bir taraftan kömür madenindeki güvenliğin kontrolünü sağlarken diğer taraftan da madendeki tehlikeli patlayıcıların kontrolü, nakliyesi ve depolanması ile gaz denetimi ve elektrikle çalışma durumlarını denetlemekte ve gerektiğinde mevzuata aykırı uygulamaları idari olarak cezalandırmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 129 Çin’de Kömür Kanunu, kömür madenciliğindeki güvenliğin sağlanmasında öncelikli öneme sahip bir kanundur. 1999 yılında Devlet Konseyi, kömür madenciliğinde iş sağlığı ve güvenliği denetimlerini, özellikle yerel olarak işletilen kömür madenlerindeki iş sağlığı ve güvenliğini takip edebilmek için, dikey bir yönetim sistemi içinde gerçekleştirme kararı almıştır. Bu nedenle, Ocak 2000 yılında, Kömür Madenciliği Güvenliği Devlet Bürosu’nu ve arkasından da 2001 yılının Şubat’ında, İş Güvenliği Devlet Bürosu’nu kurmuştur. Böylece 2001 yılı itibariyle Hükümet tarafından kömür madenciliğindeki iş güvenliği yönetim ve denetimi yeniden düzenlenmiş ve etkinliği arttırılmıştır. 2005 yılının Şubat’ında ise, Maden Güvenliği Kanunu’nun işlerliğindeki başarı nedeniyle Devlet Konseyi, İş Güvenliği Devlet Bürosunu, İş Güvenliği İdaresi Bakanlığına, Bakanlık Ajansı adıyla bağlamıştır. Bu arada Kömür Madenciliği Güvenliği Devlet İdaresi; yetki alanını geliştirmek, kömür madenciliğinde görev yapan iş sağlığı ve güvenliği müfettişlerinin denetim, yetki ve kanuni yaptırımlarını arttırmak için, İş Güvenliği Devlet İdaresi kapsamına alınmıştır. Bu durum, kömür madenciliğindeki iş sağlığı ve güvenliği ile görevli ve yerel gözetim ve denetimden sorumlu kuruluşların yetkilerinin artmasına da neden olmuştur. Böylece yerel bölgelerdeki kömür işletmelerinin, devlete ait büyük kömür işletmeleri gibi denetlenmesi sağlanmış ve meydana gelen önemli iş kazalarında, güvenlik denetimlerinde ve bunlarla ilgili araştırmaların koordinasyonunda çok daha etkin olunmuştur. Zamanla bölgelerde farklı madencilik koşulları ve sorunları nedeniyle yerel kömür madenciliği iş güvenliği yönetimlerinin, yetersiz ve düzensiz uygulamalarıyla karşı karşıya kalınmış ve böylece daha az ve hatta bazı durumlarda uygun olmayan güvenlik kontrolleri ve gözetimlerinin yapıldığı belirlenmiştir. Bu nedenle Kasım 2004’de, Kömür Madenciliği Güvenliği Denetim Sistemi’nin Mükemmelleştirilmesi Görüşleri (Devlet Konseyi, 2004) üzerine, güncel uygulamalar ve deneyimler özetlenmiş ve kömür madenciliği iş güvenliğine yönelik yeni bir model "devlet ve yerel denetime dayalı tanımlanmıştır. Buna bağlı olarak ulusal düzeyde kömür madenciliği güvenliği denetim organları ve fonksiyonları tanımlanmış ve pek çok il ve kömür madenciliği yapılan yerel yönetimlerde örnek olarak kömür madenciliği güvenliği denetim kuruluşları ile yerel kuruluşların sorumluluklarını göstermek için listeler asılmıştır. Ayrıca delegelerin, kömür maden işletmelerinin güvenlik denetimleri ve kontrolleri yönünde yerli kömür madenciliği güvenliği denetim kuruluşlarına ve organlarına, denetim mekanizması ile ilgili görüşlerini açıkça belirtebilmesi sağlanmıştır. Aynı zamanda, Hubei, Guangdong, Guangxi, Qinghai ve Fujian bölgelerinde kömür madenciliği güvenliği denetim büroları açılmış ve böylece, kontrol ve denetimlerin bölgesel yayılması sağlanmış ve denetim organları optimize edilmiştir. Bunun yanında, kömür madenciliği güvenliği denetim Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 130 bürolarının adı değişmiş ve kömür madenciliği güvenliğinin güçlendirilmesi için bölgesel kontrol şube büroları kurulmuştur. Kömür madenciliği güvenliği yasal yaptırımlarının, özellikle devletin yerel hükümetlere bıraktığı veya hissedarlığından çekildiği ocaklarda, yolsuzluk ve hilelerin önüne geçemediği, Devlet Konseyinin 22 Eylül 2005 tarihli raporunda ortaya konmuştur. Bu tespitler sırasında da bazı kömür ocaklarında, iş güvenliğinin hiç dikkate alınmadığı tespit edilmiş ve bu nedenle kapatılmıştır. Buna rağmen, bazı kömür ocaklarının gün boyunca yapılan denetimlerde kapalı olmasına karşılık, her gece kömür üretimine devam ettikleri de tespit edilmiştir. Tablo 23: Çin Kömür Madenciliğindeki Bazı Kazalar (2005-2009) TARİH BÖLGE 14.02.2005 Sunjiawan ÖLÜM SAYISI 214 19.03.2005 Xishui 72 11.07.2005 Shenlong 83 27.11.2005 Qitaihe 171 08.12.2005 Tangshan 54 2006 Shanxi 196 Ağustos 2007 Shandong 181 06.12.2007 Shanxi 105 11.04.2008 Huludao 14 04.09.2008 Fuxin 24 28.09.2008 Dengfeng 31 10.11.2008 Handan 4 22.02.2009 Shanxi 77 20.03.2009 Qinglong 6 04.04.2009 Jidong 12 17.04.2009 Chenzhou 18 02.05.2009 Dengfeng 7 15.05.2009 Yunnan 10 16.05.2009 Shanxi 10 29.05.2009 Chongqing 30 21.11.2009 Xinxing 108 Kaynak: BOZOĞLAN M., 2010 Tablo 24: Çin Halk Cumhuriyetinde kömür madenlerindeki kaza ve ölümler YIL KAZA ÖLÜM SAYISI 2000 2863 5300 2001 3082 5670 2002 4344 5791 2003 4143 7200 2004 3639 6027 2005 3341 5986 2006 2945 4746 2007 … 3786 Kaynak: BOZOĞLAN M., 2010 Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 131 C. AB Üyesi Ülkelerde İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamaları 1. İngiltere Madencilik Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği İngiltere’de 1700’lü yıllardan sonra gelişen sanayi ile paralel kömür üretiminde de artışlar olmuş ve 1800’lü yıllarda yaklaşık 10 milyon ton kömür üretimi gerçekleşmiştir. İngiltere’de kömür üretimi 1900’lü yıllarda zirveye ulaşmış ve o yıllarda yaklaşık 250 milyon ton’un üzerinde üretim gerçekleşmiştir. Yakın dönemde ise bu değerler; 1973 yılında yaklaşık 132 milyon ton, 1990 yılında yaklaşık 93 milyon ton, 2000 yılında 31,2 milyon ton ve 2008 yılında ise 16,5 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Bu azalmada en büyük etken ise mevcut kömür rezervinin azalması veya üretiminin ekonomik olmayışıdır. İngiltere, 2008 yılı verilerine göre yaklaşık 43,7 milyon ton kömür ithali gerçekleştirmiştir. Şekil 21: İngiltere 1880-2006 Yılları Arası Kömür Üretim ve Tüketimi Kaynak: BOZOĞLAN M., 2010 İngiltere’de, madencilik sektöründeki çalışma koşullarını araştırmak üzere, ilk kez 1840 yılında Parlamentoda bir Kraliyet Komisyonu kurulmuş ve bu Komisyon adına Lord Ashley, 1842 yılında yine ilk kez, kömür madenciliğinde yeraltında istihdam edilen çocuk ve kadınların durumunu ortaya koyan bir rapor hazırlamış ve bu rapor bir hayli ses getirmiştir. Raporda, özellikle çocuk ve kadın işçilerin insanlık dışı şartlarda çalıştırıldıkları ve bu nedenle sürekli ağır hastalıklara yakalandıkları ve ölümcül kazalarla karşı karşıya kaldıkları belirtilmektedir. Bunun yanında; kadınların ayaklarına zincirlerin bağlandığı ve bu şekilde kömür yük teknesini çektikleri, günde 18 saat çalıştırıldıkları ve sadece uyumak için işten ayrılabildikleri ve haftada sadece bir gün yeraltı kömür ocağından açık havaya çıkarıldıkları belirtilmekte ve bazı çocukların ise 4-5 yıl süresince yeraltı kömür ocağından açık havaya çıkarılmadıkları gibi bilgiler yer almaktadır. Lord Ashley’in bu raporu İngiltere’nin bir anlamda iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili yasal mevzuatının başlangıcı olmuş ve 1842 yılında Parlamentoda Madenler Yasasının yürürlüğe girmesini sağlamıştır ve sonrasında da bunu 1843 yılında Madencilik Müfettişliğinin kurulması Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 132 takip etmiştir. Bu kanuna göre 1843 yılında atanan ilk müfettiş olan Hugh Seymour Tremenheere görev ve yetkileri yasa uyarınca sınırlı olmasına rağmen, çalışma döneminde birçok kovuşturmalar üstlenmiş, madencilik sektörünün durumunu araştırmış ve yöneticilerin eğitimi için önerilerde bulunmuş, ölümcül ve ciddi kazalar hakkında raporlar düzenlemiştir. İngiltere’de, ancak 1850 yılında, müfettişlere madene ve binalarına kısacası işyerlerine girip inceleme yapma izni verilebilmiştir. İngiltere’de kömür madenciliğinde iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin iki ana mevzuat vardır. Bunlar; • 1954 yılı Maden ve Taşocakları Kanunu: Bu kanun madendeki yangın ve patlamanın önlenmesine yönelik hükümler içermektedir. • 1974 yılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu: Bu kanun ise, çalışma ortamlarının ve bu ortamlarda çalışanların iş sağlığı ve güvenliğine yönelik hükümleri içermektedir. İngiltere’de 1974 yılında yayımlanarak yürürlüğe giren İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu sonrasındaki olumlu gelişmelerle ilgili 1974-2009 yıllarını kapsayan bilgiler, aşağıda yer almaktadır: - Çalışanlarda ölümcül yaralanmaların sayısı, %81 azalmıştır. - Ölümcül yaralanmaların 100.000 çalışana karşılık oranı, %83 azalmıştır. - Raporlanmayan ölümcül yaralanmaların sayısı, %72 azalmıştır. - Tüm ana sanayi sektörlerinde yaralanma oranları ve sayıları düşmüştür. - Riskli hizmet sektörlerinde değişen istihdam ve ağır sanayideki değişiklik nedeniyle son 10 yıl içinde, ölümcül yaralanma oranında yaklaşık %24 azalma meydana gelmiştir. - Son araştırmalar, ölümcül yaralanmaların 1986 yılından bu yana %50 azalmasının nedeninin, çalışanların mesleklerindeki değişimden kaynaklandığını da göstermektedir. - İşten kaynaklı meslek hastalıklarının (bazı akciğer hastalıkları gibi) verileri ancak, 1974 yılından sonra güvenilir olarak değerlendirilebilmiştir. Bu nedenle veri aralığı 1974 ile 2007 yılları arasını kapsamaktadır. İngilterede 1974- 2007 yılları arasında; a) Pnömokonyoz hastalığından kaynaklı ölümler düşmüştür. b) Asbest’ten kaynaklı ölümler ve ilgili hastalıklar (günümüzden 30-40yıl önce aspest’in etkisinde kalanlarda) ortaya çıkmıştır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 133 Tablo 25: İngiltere’de İşyerinde Yaralanma ve Meslek Hastalıkları Karşılaştırması Önceki Sonraki İşyerinde yaralanma 1974 2009/10 Ölümcül yaralanmalar (sağlık, eğitim ve kamu yönetimi hariç) 651 152 100.000 Çalışan başına ölümcül yaralanma 2.9 0.5 Meslek hastalıkları 1974 2007 Pnömokonyoz’dan ölüm 453 156 Asbest’ten ölüm 25 96 Mezotelyoma’dan ölüm 243 2156 100.000 çalışan içindeki hastalanma değeri (son 12 ay içindeki) 1990 2008/09 Toplam 5940 3900 Kas-iskelet bozuklukları 2750 1800 Stres ve strese neden olan koşullar 820 1410 Kaynak: hse.gov.uk Şekil 22: İngiltere’deki İşyeri Kaynaklı Ölümler (Eğitim, Sağlık ve Kamu Yönetimi Hariç) Kaynak: http://www.hse.gov.uk/statistics/history/fatal.htm Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 134 Şekil 23: İngiltere 2006-2008 Yılları Kömür Madenciliği Kaza Ve Hastalıklar Kaynak: www.hse.gov.uk Şekil 24: İngiltere 1996-2008 yılları Kömür Ve Asbestten Kaynaklı Pnömokonyoz Hastalığı Kaynak: BOZOĞLAN M., 2010 İngiltere’de İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamaları İngiltere’de iş sağlığı ve güvenliği alanındaki düzenlemelere yaklaşık 150 yıl önce başlanmış olup mevcut sisteme 1974 yılında çıkarılan İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ile geçilmiş, 1999’da çıkarılan yönetmeliklerle temel esaslar belirlenmiş, 2008’de yapılan düzenlemelerle de sistem son halini almıştır. Kanunun yürürlüğe girmesinden sonra; sektörlere özel kurallar, kodlar ve rehberler aracılığıyla oluşturulan algoritmalarla kanunun uygulaması yönlendirilmiş; Sağlık ve Güvenlik Kurumu (Health And Safety Enstitution-HSE) ve Sağlık ve Güvenlik Komisyonu (Health And Safety Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 135 Commission - HSC) isimli kurumsal yapılar ve 400’ü aşkın yerel yönetimin desteği ve sorumluluğun paylaşımı ile kanun güçlü ve iyi işler bir konuma getirilmiştir. Sağlık ve Güvenlik Komisyonu; en fazla 10 üyeli bir organ olup, üyelerin ataması, Ulaştırma Bakanlığı ile yerel ve bölgesel yönetimler tarafından yapılmaktadır. Atamalar hakkında, işçi-işveren temsilcileri, yerel otoriteler ve diğer ilgili organlar ile uzlaşma sağlanmakta, komisyonun mevcut üyeleri arasından kamuoyunu temsil etmesi amacıyla seçilmiş bir temsilci de bulunmaktadır. Komisyonun asli görevi; yeni kural ve standartlar oluşturmak, araştırmalar yapmak, teknik bilgi ve tavsiyeler sağlamak, patlayıcıları ve diğer tehlikeli maddeleri kontrol etmek suretiyle çalışanların işyerinde, halkın da işyerleri arasındaki ulaşımları sırasında sağlığını, güvenliğini ve refahını güvence altına almaktır. Komisyonun diğer bir görevi de iş sağlığı problemlerine çözümler sunan İstihdam Tıbbi Danışma Servisinin (Employment Medical Advisory Service-EMAS) faaliyetlerinin sürekliliğini sağlamaktır. Bunlara ek olarak Komisyon, genel anlamda bu alanla ilgili problemlerle karşılaşan insanlara yardım etmekle de yükümlüdür. Komisyonun sorumluluk alanı; tüketici ve gıda güvenliği, denizcilik ve havacılık güvenliği ve kirlilik konularını dışarıda bırakacak şekilde sınırlandırılmıştır. Komisyonun HSE ile ilişkisi, görevlerini yerine getirirken HSE’den aldığı yardım ve tavsiyelerden oluşmaktadır. Örneğin, İşyerinde Sağlık ve Güvenlik Yasasının (Health and Safety at Work Act) yaptırım gücü HSE ve yerel otoritelerin elindedir ve bu kurumlar yaptıkları teftişler sonucunda elde ettikleri bulgulara dayanarak HSC’ye yapılması gerekenler hakkında tavsiyelerde bulunurlar. HSC bu tavsiyeler doğrultusunda asli görevi olan yeni düzenlemeler hazırlama işini yürütür. Komisyon, düzenlemelerini yalnızca HSE’den aldığı politik, teknolojik ve profesyonel tavsiyelere göre yapmaz, tavsiye komiteleri adı verilen ve bazı özel tehlikelerle ve sanayi kollarıyla ilgili çalışmalar yapan komitelerden gelen tavsiye kararlarını da dikkate alır. Bu alt komitelerin her birinde işçi ve işveren temsilcisi dengesi kurulmuştur ve uygun olduğu durumlarda dışarıdan teknolojik ve profesyonel uzman desteği de sağlanır. Alt Komiteler HSE tarafından desteklenir. İngiltere’de ulusal düzeyde bir iş sağlığı ve güvenliği stratejisi belirlenmiş durumdadır. HSC tarafından “Strategy for Workplace Health and Safety in Great Britain to 2010 and Beyond’’ olarak adlandırılan bu stratejinin uygulayıcıları da HSC, HSE, yerel otoriteler ve sağlık ve güvenlik alanında bulunan diğer paydaşlar olarak belirlenmiştir. Britanya’nın tamamında sağlık ve güvenlik aynı şekilde düzenlenir ve birçok Bakanlık hem HSC’nin hem de HSE’nin faaliyetlerinden sorumludur. Burada farklı olan durum, her Bakanlığın kendisiyle alakalı konulardan sorumlu olmasıdır. Ulaştırma Bakanlığı, yerel yönetimler ve bölgeler Parlamento’ya karşı HSE ve HSC çalışanları, kullanılan kaynaklar ve bunları etkileyen şartlardan sorumludur. Ancak konu biraz özelleştiğinde, örneğin; böcek ilaçlarının sağlık ve güvenlik yönüyle incelenmesi konusunda Parlamento’ya karşı sorumluluk Tarım Bakanlığına geçmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 136 Bakanlıklar belirli bir sağlık ve güvenlik konusuyla alakalı çalışmalar için Komisyona doğrudan yön verme inisiyatifine sahiptirler. Ancak uygulamada Bakanlıklar, her zaman Komisyonun çalışma ve tavsiyelerini dikkate alırlar. Sağlık ve Güvenlik Kurumu ile Sağlık ve Güvenlik Komisyonu; özellikle, üniversiteler, mühendislik kuruluşları, Ulusal Radyoloji Kurulu, İngiliz Hijyen Birliği ve İş Hijyeni Kurumu diğer bazı kurumlarla da işbirliği yapmaktadır. HSC ve HSE, ayrıca, Uluslararası platformda da özellikle AB’ye bağlı kurumlar ile WHO, ILO, OECD, IAEA kurumlarla ortak çalışmalar yapmaktadır. Sağlık ve Güvenlik Kurumu (HSE) isimli yapıda 12 yönetici ve 3500 uzman çalışmaktadır. Uzman kadrosu; bürokratik sistem içerisinde görev almış ya da halihazırda görevli olan, politika üretimi konusunda eğitimli ve tecrübeli uygulayıcı ya da hukukçular, tıp adamları, iş müfettişleri, haberleşme ve iletişim uzmanları, istatistikçiler ve ekonomistler, multidisipliner anlayış çerçevesinde ilgili bilim dallarının uzmanları ve diğer bilim adamlarından oluşmaktadır. HSE, gerektiğinde işveren ve işçi temsilcileri, sendika, oda vb. toplum kuruluşları ile koordinasyon içine girerek fikir alışverişinde bulunabilme, yeni politikalar ve önlemler üretebilme imkânına da sahiptir. HSE kurullarında üretilen politikalar, kanun yapıcı tarafından dikkate alınmaktadır ve ülke ihtiyaçları ve Avrupa Birliği standartları çerçevesinde hızlıca kanunlaştırılıp uygulamaya konulmaktadır. Müfettişler; “Saha Operasyonları Müdürlüğü” (Field Operation Directorate) denetiminde çalışırlar ve değişik alanlar için özel eğitim alarak uzmanlaşmış olup, gereği halinde tıp ve diğer alanlarda uzmanlardan görüş ve destek isteyebilirler. Ekibin tüm üyeleri aynı derecede yasal hak ve sorumluluklara ve yaptırım yetkisine sahiptirler. HSE’nin sorumluluk alanına girmeyen ve İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun kapsamadığı, ancak risk ve tehlike içeren diğer faaliyetler; tüketici ve yiyecek güvenliği, denizcilik ve havacılık güvenliğidir. HSE, önemli bir birim olan Sağlık ve Güvenlik Laboratuvarı’na sahiptir ve iş sağlığı ile ilgili tüm araştırma ve analizler bu laboratuvarca sürdürülmekte olup multidisipliner bir anlayışa sahip bir referans yapı olma niteliği taşımaktadır. HSE 400’den fazla yerel yönetim on bir milyondan fazla insanın çalıştığı bir milyondan fazla işyerinde iş sağlığı ve güvenliği kanunlarının uygulanmasından sorumludur. Koruyucu-Önleyici İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri Birleşik Krallık’ta koruma/önleme hizmetlerinin organizasyonu işverenlerin gönüllü katılımı yaklaşımı üzerine kurulmuştur. Hükümet; bu alanda düzenleyici ve rehberlik edici bir rol oynamaktadır. Düzenlemeler risk analizlerine dayalı olarak işverenin yükümlülüklerinin makul olmasını (örneğin, tüm zorunlulukların risk seviyesine göre orantılandırılmış olmasını) öngörmekte, işletmede çalışanların ve etkilenebilecek diğer kişilerin sağlık ve güvenliğini sağlamayı hedeflemektedir. İş sağlığı ve güvenliği hizmetlerine ilişkin bir zorunluluk yoktur. İşveren bu hizmetlerde kullanacağı personelin niteliklerini değerlendirmede serbest olup önleme birimlerine Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 137 verilen görevleri takdir yetkisine sahiptir. İşyeri hekimliği dışındaki diğer iş sağlığı hizmetleri, yeterlilik sahibi olmaları kaydıyla işyeri hemşiresi, ergonomist ve hijyenist ya da pratisyen hekimler tarafından gerçekleştirilebilir. İş sağlığı ve güvenliği hizmetleri; ortak sağlık birimleri, iş sağlığı hizmeti sunan kâr amaçlı özel kuruluşlar ya da büyük işletmelerde bulunan bağımsız sağlık birimleri gibi çeşitli yollarla karşılanabilmektedir. Birleşik Krallık mevzuatı, koruma/önleme hizmetinde bulunması gereken personelin niteliklerini kesin olarak belirlememekte, bir uzmanın işyerinin ihtiyaçlarına uygun olup olmadığını değerlendirme hakkını işverene bırakmaktadır. Birleşik Krallık mevzuatında özel bir yükümlülük olarak yer almamakla birlikte pratikte çoğu büyük işletmeler çok disiplinlilik yaklaşımına göre davranmaktadır. 2. Almanya’da İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamaları Alman iş sağlığı ve güvenliğinin temeli ilk kez 1881 yılında Alman İmparatorunun gündeme getirmesi ile 1884 yılında çıkarılan Kaza Sigortası Kanunu ile atılmış olup federal düzeyde geçerli toplam 34 yasa ve yönetmelikten oluşan bir mevzuatla düzenlenmektedir. Bu mevzuat AB’nin ilgili direktifleri ile uyumlaştırılmıştır. Almanya’da iş sağlığı ve güvenliğindeki unsurlar; Devlet, Kanuni Kaza Sigortası Meslek Sandıkları, işletmeler ve işçilerdir. Meslek sandıkları; önleyici faaliyetler, rehabilitasyon ve tazminat gibi hususlarla ilgilenmektedirler. Alman iş sağlığı ve güvenliği sisteminde hukuki yaptırımlar devlet eliyle ve meslek sandıkları tarafından yürütülmektedir. Devlet ve meslek sandıkları işbirliği içinde çalışırmakta ve duruma göre teftişler yapmaktadır. Bu teftişler; - Devlet tarafından yürütülen, devletin koyduğu kanunlara uyumun denetimi, - Meslek sandıkları tarafından çıkarılan kazaları önleme kurallarına ve devletin mevzuatına uyulmasının denetlenmesi şeklindedir. Almanya’da, iş sağlığı hizmetleri ve danışmanlık hizmetleri “önleme odaklı”dır. Bütün işverenler yasal olarak iş güvenliği ile ilgili bir uzman ve bir işyeri hekiminden hizmet almak zorundadır. Bu iş sağlığı ve güvenliği uzmanlarının vasıfları işletmenin tipine ve riskine göre değişir. İşyeri hekimi; iş kazası ve meslek hastalıklarından sakınmak için işyerinde alınacak önlemlere katılmak, işçilerin tıbbi gözetimini yapmak, iş sağlığı ile ilgili olarak işverene tavsiyede bulunmaktan sorumludur. İş güvenliği uzmanı; önleyici tedbirlerin kanunlara uygun olup olmadığını inceler, iş ekipmanını kontrol eder ve işverene iş güvenliği ile ilgili tavsiyede bulunur. Her ikisi de, süreli veya sürekli istihdam edilebilir. İş sağlığı ve güvenliği uzmanları; işyerinin çalışanı, kendi adına çalışan veya harici hizmet veren bir kuruluşun personeli olabilirler. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 138 İşveren, istihdam ettiği işyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanının vazifesini yapmasını temin etmekle yükümlüdür. İş sağlığı ve güvenliği uzmanları, mesleğinin icrasını herhangi bir talimat almadan serbestçe yerine getirmektedirler. Görevlerinin icrasından dolayı baskı altına alınamazlar. İşyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanı doğrudan üst yöneticiye bağlıdır. Mevzuatta aksi bir durum belirtilmediği müddetçe 20'den fazla işçinin çalıştığı işyerlerinde işveren, iş sağlığı ve güvenliği kurulu oluşturmak zorundadır. Almanya’da Federal Kanunlar genel çerçeveyi sağlar ve bu kanunlar yönetmelik, tavsiye ve standartlar ile desteklenir. Devlet, idari bağımsızlığı olan meslek sandıkları ve yönetime katılma hakkı olan işletmelerin her biri, kendi sektörleri için daha uygun düzenlemelerin hazırlanmasında rol alırlar. Federal İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü: Federal İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsünün merkezi Dortmund’dur ve Federal Ekonomi ve Çalışma Bakanlığına bağlı olarak faaliyet gösterir. Bu merkeze bağlı olarak çalışan 5 enstitü bulunmaktadır. Enstitüler belirli çalışma konularında faaliyet göstermektedir. 1996’da kurulan Federal İş Sağlığı ve İş Güvenliği Enstitüsü, daha önce bağımsız çalışan Berlin ve Dortmund İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitülerinin birleşmesinden oluşmuştur. Enstitünün temel görevleri şunlardır: -Federal Ekonomi ve Çalışma Bakanlığını tüm iş sağlığı ve güvenliği konularında desteklemek. -İş sağlığı ve güvenliği açısından işyerlerini incelemek ve görüşlerini bildirmek. -İş sağlığı ve güvenliği yönünden ortaya çıkan sorunlar konusunda çözüm önerileri üretmek. -Çeşitli faktörlerin insan sağlığı üzerinde oluşturduğu etkileri araştırmak. -Meslek hastalıklarına neden olabilecek faktörlerle ilgili önleyici tedbirler konusunda araştırmalar yapmak. -Araştırmalar yapmak ve yaptırmak, araştırma sonuçlarını rapor haline getirmek, yayınlamak ve işyerlerinde uygulamak. -Danışmanlık yapmak (yasal düzenlemelerin oluşturulmasına katkıda bulunmak). -Kamuoyunu bilgilendirmek için konferanslar, seminerler ve meslek içi eğitim faaliyetleri düzenlemek. -İyi uygulama modelleri geliştirmek ve işyerlerine sunmak, sergiler ve toplantılar düzenlemek. Almanya’da yaklaşık 120 yıldır zorunlu kaza sigortaları sosyal sigorta sisteminin önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Sistemin iki önemli aktörü; İş Kazası Sigortası Kurumları Federasyonu ve İş Kazası Sigorta Sandıklarıdır. Sistem; - Sağlık ve bakım sigortası, Emeklilik sigortası, İşsizlik sigortası, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 139 İş kazaları sigortası şeklinde nitelenen sosyal güvenlik uygulamalarını kapsamaktadır. İş Kazası Sigortası Kurumları Federasyonu; 35 meslek grubu (iş kolu) tarafından kurulmuş bulunan İş Kazası Sigorta Sandıklarının birleşmesinden oluşmuştur. Sandıklar, kendi kendilerini idare eden (özerk) kuruluşlardır ve bu özerk idare sisteminin bir üst kuruluşu anılan Federasyondur. Her işyeri kanunen bağlı bulunduğu iş kazaları sandığının üyesidir ve Zorunlu Kaza Sigortalarının muhatabı olarak; -Tarım sektöründe çalışanlar için, Tarım İşçileri Kaza Sigortası Sandığı -Kamu sektöründe çalışanlar için, Kamu Görevlileri Kaza Sigortası Sandığı -Sanayi sektöründe çalışanlar için, Sanayi İşçileri Kaza Sigortası Sandığı görevli kılınmıştır. Kısaca bunlara Meslek Sandıkları denilmektedir. Sandık mensuplarının; %85’ini sanayi, %10’unu kamu, %5’ini tarım sektörü çalışanları oluşturmaktadır. 2003 yılında 35 olan Sandık sayısı, 2004’te 27’ye düşmüş olup, 27 Sandık, 3 milyon işyerini ve 43 milyon çalışanı kapsamaktadır. Mevcut Sandık sayısının 9 veya 11’e indirilerek daha da azaltılması planlanmaktadır. Sandıkların görevleri kanunen önleme, rehabilitasyon ve tazminat ile ilgili işlerdir. Önleme: Sandıklar çalışma ve işyeri şartlarından doğan iş kazalarını ve meslek hastalıklarını önleyici her türlü tedbiri almak zorundadır. Bunun için özel eğitim görmüş teknik denetim elemanları (müfettişler), işyerlerinde önleyici tedbirlerin alınması ve uygulamanın kontrol edilmesi görevini yürütmektedirler. Ancak denetimlerde temel yaklaşım; işyerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için risklerin minimuma indirilmesi ve önleyici tedbirler konusunda bilgilendirme yapılmasıdır. İşyerleri, uzman personelin (müfettiş, teknik eleman, denetçi) danışmanlık hizmetinden her zaman yararlanabilmektedir. Rehabilitasyon: Çalışanın iş kazası veya meslek hastalığı nedeni ile iş gücünden yoksun kalması durumunda iş göremezlik ödeneği ödenmekte ve meslek değiştirmesi gerekiyorsa meslek eğitimi süresince geçici ödeme yapılmaktadır. Tazminat: Çalışma gücünün %20 oranında azalması durumunda çalışan emeklilik aylığına hak kazanır, bu oran yarıdan fazla ise tam emekli aylığı alır. Çalışma sistemi olarak özetle, işverenler Meslek Sandıklarını, Meslek Sandıkları İş Kazası Sigortası Kurumları Federasyonunu ve Federasyon da 3 ayrı çalışma enstitüsünü (İş Güvenliği Enstitüsü, İş Sağlığı ve Güvenliği Akademisi, İş Sağlığı Araştırmaları Enstitüsü) finanse etmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 140 Özetle; Alman sosyal güvenlik sisteminin önemli bir bölümünü oluşturan iş kazaları ve meslek hastalıkları sigortasının temel amacı çalışanın sağlık ve güvenliğini temin ederken işçi ve işvereni eşit biçimde korumak, işletme bazında olduğu kadar makroekonomik faktörleri de göz önüne almaktır. Sistem, ülke ekonomisinin iş kazaları ve meslek hastalıkları dolayısıyla uğrayacağı kayıpları en aza indirmeyi hedeflemekte, kazaları ve hastalıkları önleyici tedbirlerin alınmasını benimsemektedir. Almanya’da iş kazaları ve meslek hastalıkları ile ilgili görevler yasa ile kurulmuş olan Kaza Sigortalarına (Meslek Sandıklarına) verilmiştir. Kaza Sigortaları Devletin Federal Sigorta Dairesi ve Federal Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlığının denetimi altındadır. Bu sosyal güvenlik kurumları iş kazalarına ve insan sağlığını tehdit eden tehlikelere karşı korunmanın yanında kazaya karşı alınacak tedbirlerle ilgili işverenlerin atacakları adımları belirlemede de sorumluluk sahibidir. Kaza sigortaları çalışanlara iş kazaları ve meslek hastalıklarına karşı sigorta güvencesi sağlamakta, bunların primleri ise işverenlerce ödenmektedir. Kaza sigortalarının görevleri aşağıdaki şekilde özetlenebilir: -İş kazaları ve çalışmadan kaynaklanan sağlığı tehdit edici unsurlara karşı mücadele ve bunların uygun tedbirlerle önlenmesi. Bu amaçla yönetmelikler çıkarılmakta, uyarıcı yayınlar vasıtasıyla bilgilendirme ve bilinçlendirme faaliyetleri yürütülmektedir. Önleme, işyerinde yasal tedbirlerin alınmasının yanı sıra bu konuda geliştirilen ve sahip olunan kültürle de ilişkilidir. Ayrıca, işletmelerdeki iş sağlığı ve güvenliği sorumluları ve uzmanları ile personelden sorumlu yöneticilerin eğitilmesi de Kaza Sigortalarının önleyici tedbirleri arasındadır. -İş kazası veya meslek hastalığı geçiren bir sigortalının sağlığına yeniden kavuşması için tedavilerini üstlenmek. Bu görevin yerine getirilmesi için tedavi imkânlarının sunulması yanında ücret kaybının telafisine yönelik ödemeler, yeniden çalışmaya başlamayı sağlamaya yönelik rehabilitasyon tedbirleri ile gerekli hallerde meslek eğitimi verilmesi de mümkün olmaktadır. -İş kazası veya meslek hastalığı geçiren sigortalıya veya hak sahiplerine ödemeler yapmak. Kaza sigortaları en az %20 oranında işgücü kaybı halinde sigortalıya maluliyet aylığı, ölümleri halinde geride kalanlarına ölüm yardımı ile dul ve yetim aylığı, ebeveyn aylığı ödemektedir. Ayrıca günlük yaşamında bakıma muhtaç olanlara bakım yardımı da yapılmaktadır. Alman kaza sigortaları kâr amacı gütmeyen kuruluşlardır. Yönetimleri işçi ve işveren temsilcilerinin eşit katılımı ile olmaktadır. Yönetim kurullarında her iki kesimin de eşit söz hakkı vardır. Finansmanları ise sadece işverenlerin ödediği primlerle sağlanmakta, diğer sigorta kollarının aksine işçiler kaza sigortalarına herhangi bir prim ödemesi yapmamaktadır. Primler Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 141 işkolunun “tehlike skalasındaki” konumuna göre hesaplanmaktadır. Halen Almanya genelinde ortalama olarak her bir işçinin brüt ücretinin %1.4’ü oranında bir prim işveren tarafından ödenmektedir. Koruyucu/Önleyici İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri: Almanya’da, iş sağlığı ve güvenliği hizmetleri koruyucu/önleyici bir amaç taşır. İşverenler, işletmede bu servisleri kurmakla zorunlu tutulmamış olup, ancak yasal olarak işletmenin tipine ve riskine göre değişen yeterlilikte bir işyeri hekimi ile iş güvenliği uzmanından hizmet almak zorundadır. Önleyici/koruyucu iş sağlığı ve güvenliği hizmeti sunan bir kuruluşta işyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanı mutlaka bulunmalıdır, bunların dışındaki uzmanlar değişiklik gösterebilir. Bu iki uzmanın eğitimleri mevzuatta yer alırken, uzmanlığın elde edilmesi yöntemi ile ilgili bir düzenleme yoktur. Eğitim üniversiteler, enstitüler, birlikler vb. tarafından verilebilmektedir. Almanya’da Federal Kanunlar genel çerçeveyi belirler ve bu kanunlar yönetmelik, tavsiye, standartlar vs. ile desteklenir. Bu yüzden devlet, idari bağımsızlığı olan meslek sandıkları ve birlikte yönetme hakkı olan işletmelerin her biri, kendi sektörleri (iş kolları) için düzenlemelerin hazırlanmasında rol alırlar. 3. İspanya’da İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamaları İspanya İş ve Göç Bakanlığı çalışma mevzuatını düzenleme konusunda kanunla tam yetkili kılınmıştır. Özerk bölgeler de bu düzenlemelere uymakla yükümlüdürler. İş sağlığı ve güvenliği “İşteki Risklerin Önlenmesi Kanunu” ile düzenlenmektedir. İş sağlığı ve güvenliği alanında görev alan kamu idareleri ve nasıl çalışacakları bu kanunla tanımlanmıştır. Kanunda belirtilen yetkili kuruluşlar şunlardır: Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Komisyonu: Komisyon, koruma/önleme politikalarının geliştirilmesinde ve uygulanmasında kamu kuruluşlarına danışmanlık yapan tüzel bir kuruluştur. Komisyon; kamu temsilcisi, özerk kuruluşların temsilcileri ile en çok üyesi olan işçi ve işveren sendikalarının eşit sayıda temsilcilerinden oluşur. Ulusal İş Hijyeni ve Güvenliği Enstitüsü: Enstitü, iş sağlığı ve güvenliği şartlarının sağlanmasını, bu konudaki analizlerin gerçekleştirilmesi, aynı zamanda bu konudaki iyileştirmelerin desteklenmesini ve teşvik edilmesini amaç edinen, bilimsel ve mesleki özerkliğe sahip bir kamu kurumudur. Mevzuat ve mevzuatın geliştirilmesi konusunda teknik ve hukuki danışmanlık yapmak, özerk idarelerle işbirliği içinde iş sağlığı ve güvenliği risklerini önlemeye yönelik faaliyetleri gerçekleştirmek ve bilgilendirme çalışmaları yürütmekle görevlidir. Ayrıca özerk bölgeler düzeyinde iş sağlığı ve güvenliği faaliyetlerinin yürütülmesini sağlamak, kamu kurumları arasında bilgi ve tecrübe paylaşımını, iş sağlığı ve güvenliği alanında koordinasyonu sağlamak temel görevlerindendir. Özerk bölgelerle işbirliğini enstitüye bağlı merkezler vasıtasıyla Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 142 sağlamaktadır. Bölgeler, “Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Komisyonu”nda görev alan üyeleri ile temsil edilmektedir. Enstitü, Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Komisyonunun sekretaryasını yürütmektedir. Komisyonda görev alan temsilciler aynı zamanda ulusal iş sağlığı ve güvenliği ağında da aktif olarak yer almaktadırlar. İş ve Sosyal Güvenlik Teftiş Birimi; risklerin önlenmesi konusunda mevzuatın kontrolü ve çalışanların gözetimi görevlerini yerine getirmektedir. Ceza yetkisine sahiptir. Etkili denetim gerçekleştirmek için, işletme ve işçilere bilgilendirme ve danışmanlık hizmeti sunmaktadır. İş kazaları da müfettişler tarafından incelenmektedir. Koruyucu/Önleyici İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri: İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununun yürürlüğe girdiği 1995 yılından beri İspanya’da koruyucu ve önleyici iş sağlığı ve güvenliği hizmetleri; dahili hizmetler, harici hizmetler ve ortak hizmetler olmak üzere 3 farklı şekilde yapılabilmektedir. Sadece 500’den fazla işçisi olan işletmeler veya 250’den fazla işçisi olan ve riskli sektörde yer alan işletmeler işyeri hekimliği, iş güvenliği, iş hijyeni ve ergonomi şeklinde belirtilen 4 disiplinden en az ikisini kapsayacak şekilde bir dahili servis kurmak zorundadır. İşyeri hekimliği içinde yer almayan önleyici aktivitelerden sorumlu bir kişinin görevlendirildiği, 6’dan az işçisi olan işletmeler dışında bütün işletmeler eğer önleyici görevleri yapmak üzere dahili olarak gerekli uzmanlığa sahip çalışanları yoksa bir veya daha fazla harici servisten hizmet alabilirler. İspanya’da mesleki sağlık ve güvenlikle ilgili hizmet veren harici servisler oldukça yaygın ve faaldir. Bu servislerin çalışabilmesi için sağlıkla ilgili konularda Sağlık Bakanlığı tarafından tanınmaları ve Çalışma ve Sosyal İlişkiler Bakanlığı tarafından sertifikalandırılmaları zorunludur. 1995’ten beri mesleki risk tazmininden sorumlu sigorta şirketleri üye işletmeleri ile birlikte harici hizmetler konusunda rol üstlenebilmektedir. Harici servisler; işyeri hekimliği, iş güvenliği, iş hijyeni, ergonomi ve sosyal psikoloji uzmanlık alanlarının her birinden bir uzman bulundurmak zorundadır. İşletme dışı servislere ait uzmanların her birinin icra edecekleri görevleri için uygun seviyede eğitimi olmalıdır. Bu uzmanların sorumluluk seviyesine uygun olarak üç çalışma seviyesi ve her bir seviye için gerekli olan eğitimler kanunla düzenlenmiştir. Bir işletme dahili birim kurmak için gerekli bütün uzmanlıklara sahip değilse, işveren, önleyici görevlerin hepsini kapsaması için bir veya daha fazla harici servisten hizmet almalıdır. 4. Finlandiya’da İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamaları Finlandiya’da iş sağlığı ve güvenliği konuları birbirinden ayrılmaktadır: Güvenlik konuları işveren ve işçi temsilcileri tarafından işletme içinde ele alınırken, sağlık konuları sağlık birimine aittir. Finlandiya’da Sosyal İşler ve Sağlık Bakanlığı/İş Sağlığı ve Güvenliği Birimi iş sağlığı ve Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 143 güvenliği alanında sorumlu bir kamu kuruluşudur. İş Sağlığı ve Güvenliği Birimi, iş güvenliği alanında; Sağlık Birimi ise iş sağlığı alanında teftişler yapmaktadır. Bunların yanı sıra Finlandiya Çalışma Çevresi Fonu tarafından finanse edilen İş Güvenliği Merkezi ile Araştırma & Danışma Destek grubu da ölçüm çalışmaları yapmaktadır. Sosyal İşler ve Sağlık Bakanlığı sosyal yardım ve sağlık hizmetlerinin geliştirilmesinden sorumludur. Bakanlık, iş sağlığı ve güvenliği otoritelerinin faaliyetlerini denetler, iş sağlığı ve güvenliği mevzuatını hazırlar ve uygulanmasını izler. Genel olarak sosyal koruma ve iş sağlığı ve güvenliği alanlarında araştırma yapmakta ve uluslararası işbirliğini koordine etmektedir. Sosyal İşler ve Sağlık Bakanlığı bünyesinde bulunan İş Sağlığı ve Güvenliği Birimi, ulusal iş sağlığı ve güvenliği politikalarının geliştirilmesinden, iş sağlığı ve güvenliği araştırmalarının koordine edilmesinden ve araştırma bilgilerinin etkin kullanılmasından sorumludur. Finlandiya İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü, İş Güvenliği Merkezi ve İş Çevresi Fonu, iş sağlığı ve güvenliğinin ilerletilmesi kapsamında yer alan kuruluşlardır. Sosyal İşler ve Sağlık Bakanlığı bünyesinde bulunan Sosyal Sigorta bölümü, iş kazaları ve meslek hastalıklarının sigorta kapsamı ve işçi tazminatları ile ilgili mevzuat hazırlar ve geliştirir. Sosyal İşler ve Sağlık Bakanlığı bünyesinde iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili bir birim de bulunmaktadır. Bu birim, iş sağlığı ve güvenliği politikalarının ve mevzuatının hazırlanması ve geliştirilmesinden sorumludur. Ayrıca uluslararası kuruluşlara katılmak için gerekli hazırlık çalışmalarını da yürütür. Birim ayrıca yerel iş sağlığı ve güvenliği yönetimlerine ve bakanlık bünyesinde iş sağlığı ve güvenliği alanı ile alakalı diğer birimlere rehberlik etmekle yükümlüdür. İş Güvenliği Merkezi: Merkezin ana fonksiyonu, çalışma şartlarının gelişmesine yönelik uzmanlık hizmetlerinin sağlanmasıdır. Genel amaç iş hayatındaki başarı ve iyi uygulamaların geliştirilmesidir. Merkez iş sağlığı ve güvenliği üzerine çalışanların kayıtlarını tutmaktadır. Finlandiya İş Çevresi Fonu ise güvenlik, sağlık ve genel iş hayatının geliştirilmesi için araştırma ve bilgi fonu oluşturmuş üç parçalı bir organizasyondur. Ayrıca İş Güvenliği Merkezinin faaliyetlerini finanse etmektedir. İş Güvenliği Merkezi, işveren ve çalışanların ortak çalışmaları için kurulan bir kurumdur. Konuyla ilgili bilgileri derlemek ve yayımlamak, merkezin aktivitelerinin önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. En önemli bilgi kanalları; basın duyuruları, çalışma raporları, düzenlenen toplum kampanyaları, muhtelif iş sağlığı ve güvenliği programlarıdır. Finlandiya’da ayrıca tehlike ve risk değerlendirmesi konusunda uzman kurumlar bulunmaktadır. Bunlardan başlıcaları şunlardır: Finlandiya İş Sağlığı Kurumu: İş sağlığı ve güvenliği laboratuvar hizmetini sağlayan, tehlike ve risk değerlendirmesi çalışmalarını yürüten bir araştırma ve danışmanlık kuruluşudur. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 144 Kurum tarafından verilen uzmanlık hizmetleri çok geniştir. İş hijyeninden kişisel koruyucuların testine, ergonomiden iş güvenliği analizlerine kadar çok çeşitli alanlarda hizmet vermektedir. İş sağlığı ve güvenliği araştırmaları yapan üniversiteler de kendi uzmanlık alanlarında laboratuvar hizmeti vermektedirler. Kurum, araştırma yapmakta, bilginin yayılmasını sağlamakta, uzmanlık hizmeti vermekte ve iş sağlığı ve güvenliği uzmanlarının eğitimini gerçekleştirmektedir. Kurumun hedefi güvenli ve verimli bir çalışma ortamı sağlamaktır. Koruyucu/Önleyici İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri: Finlandiya’da iş sağlığı ve güvenliği konuları birbirinden ayrılmıştır. Güvenlik konuları işveren ve işçi temsilcileri tarafından işletme içinde ele alınırken, sağlık konuları sağlık servisine aittir. Sağlık servisleri Kanunla zorunlu kılınmıştır ve dört farklı şekilde olabilir; şirket içindeki servisler, işletme içi servisler, harici özel servisler ve belediyeye ait kamu servisleri. Belediye hizmetleri, serbest çalışanların yanı sıra küçük ve orta ölçekli işletmeleri kapsarken, işletme içi birimler esas olarak büyük işletmelerde mevcuttur. Bu hizmetlerin organizasyonu işverenin sorumluluğunda olup, sosyal güvenlik bu konudaki harcamaların maksimum %60 kadarına katkıda bulunur. Ayrıca 2002’den beri mevzuat, işverenler işletme içinde işçilerin sağlığını ve güvenliğini sağlamak için gerekli birimi kurmamışlarsa hariçten hizmet almalarını şart koşmaktadır. İşletmelere iş sağlığı hizmeti sunan firmalarda doktor ve hemşireler başta olmak üzere psikologlar, fizyoterapistler ve iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili diğer uzmanlar da istihdam edilmektedir. Ayrıca işverenden gelen talebi karşılamak için bu firmalar, toksikoloji, psikoloji, tıp ve güvenlik uzmanlarının yer aldığı Finlandiya İş Sağlığı Kurumu merkezine ve 6 bölge ofisine müracaat edebilirler. Finlandiya mevzuatı, bir mesleki sağlık servisinde çalışabilecek uzmanların yeterliliklerinin tespitine önem vermiştir. Uzmanların yeterliliklerini güncel tutmak için her üç yılda bir en az bir kez eğitime katılmaları gerekir. Sağlık hizmetlerinin amacı; çalışma çevresinde iş sağlığı ve güvenliğini geliştirmek, işçilerin aktif yaşamları boyunca fiziki ve zihni kapasitelerini korumak ve iş kazaları ve meslek hastalıklarını önlemektir. 5. İtalya’da İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamaları İtalya’da İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü, Çalışma ve Sağlık Bakanlığına bağlı olup, bölgesel koordinasyon komiteleri ve sosyal taraflarla birlikte çalışmalarını yürütmektedir. İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili sorumlulukları mevzuat çalışmaları, denetim, işyerlerindeki sağlık hizmetleri ve iş hayatını desteklemektir. Ulusal iş sağlığı ve güvenliği sisteminin idari yapısı genel anlamda, halk sağlığı ve çalışma politikası olmak üzere 2 temel bölümden oluşmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 145 - Halk Sağlığı: İş Sağlığı ve Güvenliği Sistemi, Ulusal Sağlık Servisi tarafından ve 833/78 sayılı Kanun (ilk sağlık reformu) ile düzenlenmiş olup, Sağlık Bakanlığına bağlı bir kurumdur. Ulusal Sağlık Servisi, halk sağlığını ilgilendiren her türlü ulusal koordinasyon ve planlama gibi hizmetleri yerine getirmektedir. Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Enstitüsü, Sağlık Bakanlığına bağlı Ulusal Sağlık Servisinin teknik ve bilimle ilgili bir birimidir. İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili her türlü konu üzerinde çalışır. 36 adet yerel birim bulunmaktadır. Bunlar 19 farklı bölge ve 2 bağımsız ilde dağılmış durumdadırlar. İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili konularda Sağlık Bakanlığına rapor veren Enstitü; endüstriyel tesislerin, malzemelerin, ekipmanların ve üretim proseslerinin teknik yönleri dikkate alınarak, iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesi için araştırma, analiz, deney ve metodolojilerin belirlenmesi, endüstriyel faaliyetlerle ilgili önemli tehlikelerin önlenmesi, işyerindeki kimyasal, fiziksel ve biyolojik maruziyet risklerinin önlenmesi; iş sağlığı ve güvenliği risk değerlendirme metodoloji ve prosedürlerinin teknik standardizasyonu; işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği temel sorunları ile ilgili analiz ve öneriler; AB mevzuatı ve uluslararası anlaşmalara uygun olarak kuruluşların ve laboratuvarların sertifikasyonu; makinelerin, endüstriyel tesis bileşenleri, ekipman, kişisel koruyucu donanımlar, özel uygulama tekniklerinin onaylanması için güvenlik kriterleri ve tespit yöntemlerinin tanımlanması; bölgesel ve ulusal sağlık planı taslağı hazırlanması konusunda danışmanlık, yerel sağlık ajanslarına talep olması halinde kamu ve özel kuruluşlara danışmanlık; ulusal sağlık hizmetlerinin yürütülmesinin desteklenmesi amacıyla çalışanlara iş sağlığı ve güvenliği konularında eğitim ve danışmanlık hizmetleri sunmaktadır. Önleme, izleme, teftiş, iş sağlığı ve güvenliği gibi tüm faaliyetlerden yerel sağlık ajanslarının önleme bölümleri sorumludur. - Çalışma Politikası: Çalışma Bakanlığı ulusal çalışma ve istihdam politikalarını planlar ve koordine eder. İş müfettişleri yerel olarak tüm ülkeye dağılmış durumdadırlar. Ulusal İş Kazaları Sigortası Enstitüsü Çalışma Bakanlığına bağlı olarak çalışmakta, iş kazaları ve hastalıklara karşı zorunlu sigorta fonlarını yönetmektedir. Tüm ülkede bölge ve yerel ofisleri bulunmaktadır. İtalya Sosyal Tıp Enstitüsü, Çalışma Bakanlığının sosyal hastalık ve önleme metotları ile ilgili araştırmalar yapan ve danışma hizmeti veren birimidir. Çalışma Bakanlığına bağlı, İş Kazalarını Önleme ve İş Hijyeni Sürekli Tavsiye Komitesi, mevzuatın uygulanması, güncellenmesi gibi çalışmaları yürütür ve iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili taraflardan birçok üyesi vardır. İş müfettişleri Çalışma Bakanlığına bağlı olarak çalışan, merkezde genel müdürlük, her bölgede çalışma müdürlükleri ve her yerel noktada çalışma merkezleri olmak üzere dağılım Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 146 gösteren bir yapıya sahiptir. Yerel bölgelerde 106 adet çalışma merkezi ve bölgelerde 18 adet çalışma müdürlüğü bulunmaktadır. 6. Hollanda’da İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamaları Hollanda Sosyal İşler ve İstihdam Bakanlığında iş teftiş ve iş sağlığı güvenliği hizmetleri ayrı ayrı yapılanmıştır. İş teftişin faaliyetleri 6 coğrafi bölgede 250 iş müfettişi tarafından yürütülmektedir. İş Sağlığı ve Güvenliği Müdürlüğü ile İş Teftiş Genel Müdürlüğü bilgi alış verişinde bulunmak üzere her ay toplantı yapmaktadır. Hollanda’da yaklaşık 600.000 firma ve 7 milyon işçi bulunmaktadır. 250 müfettiş, 6 coğrafi bölgede hizmet vermektedir. İş Teftiş bünyesinde endüstri, inşaat ve hizmet sektörü olmak üzere üç bölüm bulunmaktadır. Önleyici denetimlerde; risk değerlendirmesi sonuçlarına göre öncelik listesi oluşturulmakta ve işgünü kaybı oranları, kaza sıklıkları, sağlık ve güvenlik denetimleri gibi istatistiklere bakarak uzun vadeli ve yıllık denetim planı hazırlanmaktadır. Şikayetler dışında, problem olan alanlara odaklanılmaktadır. Hâlihazırda tehlikeli maddeler, fiziksel ve psikolojik gerginlik, tehlikeli makineler, taşıyıcı ekipmanlar ve malzeme düşmesi olmak üzere 5 risk alanı üzerinde çalışılmaktadır. İş Teftiş; doğrudan kişilerle veya üçüncü taraflarla ilgili olmak üzere iki tip şikayeti denetlemektedir. Şikayetler isim belirtmeksizin otomasyon sistemine kaydedilmekte ve izlenecek hareket tarzı değerlendirilmektedir. Hollanda’da; 2005 yılında 2044, 2006 yılında 2151, 2007 yılında ise 2296 iş kazası olmuştur. İş Teftiş, bildirilen iş kazaları ile sürekli yaralanmaları veya hastanede en az bir gece kalmaya neden olan iş kazalarını incelemektedir. Sosyal İşler ve İstihdam Bakanlığı Denetim Birimi: Bakanlık bünyesinde bu alanda özel sertifikasyon kuruluşlarının denetimini yapan denetim birimi, endüstriyel tesisleri mevzuata göre denetleyen birim ve sertifikasyon kuruluşlarının iç işleyişlerinin ilgili AB standartlarına ve düzenlemelerine uygun olup olmadığını kontrol eden Ulusal Akreditasyon Konseyi olmak üzere çeşitli görevler üstlenen üç birim bulunmaktadır. Hollanda’da sertifika yasal olarak zorunludur ve LLoyds, Veritas gibi sertifikasyon kuruluşları, ürün (örneğin asansör), kişi (örneğin dalgıç) ve hizmetlere (örneğin iş sağlığı ve güvenliği servisleri) yönelik sertifikasyon hizmeti vermektedir. Toplamda 26 sertifikasyon alanı vardır. 2006’da Gelir ve Maluliyet Kanunu yayımlanmıştır. Bu Kanuna göre maluliyetin nedeni önemli değildir. Hastalık sırasında ilk iki yıl işveren işçinin maaşını ödemek zorundadır. Engellilik sürekli veya %80’den fazla ise kamu sigortası, engellilik %80-%35 arasında ise devlet sigortası, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 147 özel sigorta veya işveren tarafından ödenmektedir. %35’ten az ise işçi ve işveren birlikte çözüm bulmaktadır. İş göremezlik süresinin uzaması özellikle az çalışanı olan işverene mali açıdan oldukça fazla yük getirmektedir. Bu nedenle işverenler önceleri çok dikkate almadıkları iş sağlığı ve güvenliği sorunlarını daha yakından takip etmeye ve iyileştirme için neler yapılabileceğini değerlendirmeye başlamışlardır. 2005 yılında değişen sosyal güvenlik yasası ile %80 iş göremezliği olan çalışanlara 2. yıldan sonra devlet desteği devam etmektedir. %35-%80 arasında iş göremezliği olan çalışanların biran önce işe dönebilmeleri için işveren, sigorta ve devlet işbirliği sıkı şekilde sürdürülmekte ve işçi, iş değişikliği ile çalışma hayatına kazandırılmaya çalışılmaktadır. 7- Fransa’da İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulamaları Fransa’da iş teftişinde sorumlu ana birim Çalışma Bakanlığı olmakla birlikte, teftişler çoğunlukla Çalışma, Tarım ve Ulaştırma Bakanlıklarından uzmanlarca ortaklaşa gerçekleştirilmektedir. Bu üç Bakanlığın haricinde diğer Bakanlıklardan da iş müfettişleri (maden mühendisleri gibi) vardır. Merkezi olmayan çalışma, istihdam ve mesleki eğitim servisleri endüstri, ticaret ve hizmet sektörünün çalışma şartlarını inceler. Tarım sektörü biraz daha dağınık yapıdadır. Ulaşım sektörü karayolu, demiryolu ve havayollarını da kapsar. Bu üç Bakanlığın müfettişleri aynı şekilde işe alınır ve eğitilirler, aynı haklara, çalışma şartlarına ve yetkiye sahiptirler. Çalışma Bakanlığı bünyesinde yer alan Mesleki Tehlikelerin Önlenmesi ve Çalışma Şartları Müdürlüğü iş sağlığı ve güvenliğinden sorumludur. Görevleri şunlardır: • Kanunları ve düzenleyici yönetmelikleri hazırlamak, • Kanunların uygulanmasını izlemek, • İş hekimliği hizmetlerinin organizasyonu ve çalışması ile ilgili kuralları belirlemek, • Diğer bakanlıklar ve kuruluşlarla iş şartlarının iyileştirilmesiyle ilgili problemlerin çözümü ve araştırma faaliyetlerine katılmak için ilişkiler kurmak, • Bölge iş müfettişlerinin faaliyetlerini organize etmek ve onlara teknik yardım sağlamak. Fransa’nın iş sağlığı ve güvenliği sisteminde yer alan diğer kuruluşlar şunlardır: Mesleki Tehlikelerin Önlenmesi Üst Konseyi: Bu konsey devlet, işçi ve işveren temsilcilerinden ve uzmanlardan oluşan ulusal bir organ olup, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili tarafların koordine edilerek görüş alışverişinde bulunduğu bir platformdur. Sekretaryası Çalışma Bakanlığı tarafından yürütülür. Konsey bünyesinde bir daimi komite ile ekipman ve işletme, tehlikeli maddeler, meslek hastalıkları, iş hekimliği ve onaylanmış kuruluşlar konularında uzmanlaşmış özel komiteler bulunmaktadır. Çalışma Şartlarının İyileştirilmesi Ulusal Ajansı: Ajans; Çalışma Bakanlığı bünyesinde yer alır ve Bakanlıkça finanse edilir. Bu ajansta; devlet, işçi, işveren temsilcileri ve bağımsız Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 148 uzmanlar yer alır. Merkezi Paris’tedir ve bölgesel ofisleri mevcuttur. Yaklaşık 100 çalışanı vardır. Ana görevleri şunlardır: - Çalışma şartlarının iyileştirilmesini sağlayacak olan önlemleri belirlemek ve yaygınlaştırmak, - Çalışma şartları ile ilgili araştırmaları koordine etmek ve sonuçları yayımlamak, - Özellikle endüstriyel işletmelere teknik servis sağlamak, - Çalışma şartlarının iyileştirilmesine yönelik işyeri mali yardımlarının tahsis edilmesi ile ilgili Çalışma Bakanlığına tavsiyede bulunmak. Ulusal Sağlık Sigortası Fonu: Fransa’da iş kazası ve meslek hastalıklarına karşı işverenlerin işçilerini sigortalatması zorunludur. Çoğu işveren sigorta sistemi olarak bu fonu tercih eder. Fon, işçi ve işveren temsilcilerinden oluşan bir yönetim kurulu tarafından yürütülür. Kurul, farklı endüstri kolları ve sosyal taraflardan oluşan 15 teknik komite tarafından sırayla yönetilir. Fonun görevleri aşağıda belirtilmiştir: • Hasta sigorta fonunun faaliyetlerini yönetmek ve denetlemek, • İş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesini sağlayacak olan önlemleri tanıtmak ve teşvik etmek, • İş sağlık ve güvenliğine ilişkin mevzuat düzenlemeleri ile ilgili görüş bildirmek, • Güvenlik standartlarının hazırlanması çalışmalarına katılmak, • İş kazaları ve meslek hastalıkları ile ilgili istatistikleri derlemek. Bölgesel Sağlık Sigorta Fonu: Ulusal Sağlık Sigorta Fonu tarafından finanse edilen ve denetlenen 16 bölge kuruluşundan oluşur. İşçi ve işverenlerden seçilmiş bölgesel bir yönetim kurulu tarafından yönetilir. Görevi; iş kazalarının ve meslek hastalıklarının önlenmesi için bölgesel önlemleri koordine etmek, geliştirmek ve kanunların uygulanmasını sağlamaktır. Fon bünyesinde bulunan 800 mühendis, danışman ve müfettişlerle işletmelere 16 bölgede teknik yardım sağlanmaktadır. Ayrıca işyerlerinden örnek almak için laboratuvar teknisyenleri vardır. Mühendisler ve müfettişler işyerlerine girme, istedikleri önlemi alma/aldırma ve talimat verme yetkisine sahiptir. Ulusal Sağlık Sigortası Fonu tarafından finanse edilen Ulusal Araştırma ve Güvenlik Enstitüsü, sağlık ve güvenlik alanında önemli araştırmalar yapmakta ve edindiği bilgileri kamuya açık tutmaktadır. İnşaat ve Bayındırlık İş Sağlığı ve Güvenliği İhtisas Kuruluşu: Kuruluş, işçi ve işverenlerin eşit temsiliyle oluşturulan ikili bir yapıya sahiptir. Bu kuruluşun ana görevi inşaat sektöründe riskleri belirlemek, bunların giderilmesine yönelik önlemlerle ilgili tavsiyelerde bulunmak ve eğitim vermektir. İkili yapıda 16 bölge komitesi vardır. Finansmanı işverenlerin zorunlu katkıları ile sağlanır. Ulusal komite direktif vererek, koordine ederek ve denetleyerek bölge Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 149 komitelerini yönetir. Bölgelerdeki personel inşaat sektöründeki işyerlerini ziyaret ederek riskler hakkında çalışanları bilinçlendirir ve güvenli çalışma metotlarını anlatır. Kuruluşun ceza verme yetkisi yoktur. İş teftiş politikası, merkezi düzeyde, Çalışma Bakanlığı ve daha spesifik olarak Mesleki Tehlikelerin Önlenmesi ve Çalışma Şartları Müdürlüğünce belirlenir. Bölge müdürlükleri, yerel hizmetlerle ilgili çeşitli aktiviteler hakkında Bakanlığa rapor sunar. İş teftiş, coğrafi olarak organize edilmiş ve ülke 95 teftiş bölgesine ayrılmıştır. Her mahalli bölümde bir mesleki eğitim müdürlüğü ve müdürlükler bünyesinde 7 uzmanlık birimi bulunur. Bunlardan bazıları iş teftişten sorumludur ve bir veya birden fazla alt müfettiş tarafından desteklenen bir iş müfettişinin denetimi altındadır. Maden müfettişleri, Sanayi Bakanlığı bünyesinde faaliyet göstermekte olup, maden ve taş ocaklarında iş sağlığı ve güvenliğinin denetiminden sorumludur. Maden mühendisi olan müfettişler çalışma şartlarını denetler. Bunların sorumluluk alanı ayrıca, elektrik üretimi ile ilgili faaliyetlerden, gaz, elektrik güç istasyonları, denizlerde sondaj işleri ve diğer yüksek riskli işler ile bütün sanayi sektörlerinde çevre korumayı da kapsamaktadır. Koruyucu-Önleyici İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri: İş sağlığı hizmeti sunan mesleki tıp servisleri, işletmenin büyüklüğüne göre bir şirket içinde veya bir grup şirkete hitap edecek biçimde organize edilebilmektedir. Tüm işletmeler, sağlık ve güvenliğin her ikisini de kapsayacak daimi önleyici-koruyucu bir yapıyı kullanmakla yükümlü kılınmıştır. İşletmelere iş sağlığı ve güvenliği hizmet sunan uzmanlar “mesleki riskleri önleyici müdahiller” olarak tanımlanmıştır. Geçici işlerde, işletmeler, mevzuatta belirtilen kurumlardan veya bunlar tarafından akredite edilmiş kişi veya kuruluşlardan faydalanabilir. Ancak sürekli işlerde, işletme veya kurum akredite olmak kaydıyla dışarıdan bir kişiyi işe alabilir veya teşkilatta bulunan sertifikalı bir kişiyi görevlendirebilir. (Kaynak: İş Sağlığı ve Güvenliği Raporu, İSGGM, 2010) İş sağlığı servisleri çoğunlukla önleme odaklıdır. Bu amaçla işyeri bina ve müştemilatında risk değerlendirmesi yapmak, işçilerin tıbbi gözetimini sağlamak, ilk yardım temin etmek, iş müştemilatını denetlemek; ayrıca çalışma şartlarını iyileştirmek için işçi ve işverenleri bilgilendirmek, eğitmek ve danışmanlık konularında da katkı vermek durumundadır. (Kaynak: BİLİR N. İş Sağlığı ve Güvenliği, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara, 2004) Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 150 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE’DE MADENCİLİK VE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ ALANINDA KURUMSAL YAPI VE UYGULAMALAR İş sağlığı ve güvenliği uygulamalarının niteliğini ekonomik ve teknolojik gelişmişlik seviyesi belirlemektedir. Ayrıca, yürürlükteki mevzuat ile bu mevzuatın uygulanmasını takip etmek, denetlemek, müeyyideler tatbik emek, düzeltici işlemler yapmak ve ihtiyaçlara göre yeni politika ve düzenlemeler üretilmesi için çalışmak şeklinde görevleri bulunan bazı kurumsal yapılar da bu konuda belirleyici olmaktadır. Mevzuat, yürütülen faaliyetlerin çerçevesini, kamu kurum ve kuruluşları ve özel kişilerin madenlerle ve birbirleriyle ilişkilerini tayin etmektedir. Mevzuatın uygulanması ile ilgili görevleri yerine getiren kurumsal yapıların kuruluşu ve işleyişinin etkinliği gerek sektörün gerekse sektördeki iş sağlığı ve güvenliği uygulamalarının durumunu önemli ölçüde etkilemektedir. Açıklanan bu nedenlerle, aşağıda önce mevzuata ilişkin, akabinde ise kurumsal yapılar ve uygulamalarla ilgili açıklamalara yer verilmiştir. I. HUKUKİ DURUM A. Uluslararası Mevzuat Sağlıklı ve güvenli çalışma ile ilgili düzenlemelerin uluslararası düzeyde temelini 24.10.1945 tarihinde kurulan Birleşmiş Milletler Örgütünün 1948 yılında yayımladığı İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi oluşturmuştur. Birleşmiş Milletler, 1976 yılında Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi sağlıklı ve güvenli çalışma hakkını onaylayan bir sözleşme yayımlamıştır. Ülkemizin taraf olduğu ve TBMM tarafından onaylanan uluslararası anlaşmalar Anayasanın 90. maddesine göre kanun gücündedir. Dolayısıyla bu şekilde iç mevzuatımıza aktarılan ILO sözleşmeleri, AB Konseyi direktifleri gibi bir kısım uluslararası kaynaklı mevzuat ülkemiz uygulamalarını yönlendirmek açısından etkili olmaktadır. 1. ILO Sözleşmeleri ve Tavsiye Kararları ILO’nun temel hedeflerinden biri, Uluslararası Çalışma Konferansının uluslararası standartları belirleyen sözleşme ve tavsiye kararlarının üçlü yapı (hükümet-işçi-işveren) tarafından kabul edilmesini sağlamaktır. Sözleşmeler, üye ülkelerin yasama organlarınca onaylanmasıyla Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 151 birlikte, öngördükleri koşulların uygulanması konusunda bağlayıcı hükümler içermektedir. Tavsiye kararları ise, politika geliştirme, yasama ve uygulama konularında rehberlik etmektedir. Sözleşme ve tavsiye kararları, 1919’dan bu yana, çalışma dünyası ile ilgili hemen her konuyu kapsamaktadır. Bunlar arasında, bazı temel insan hakları (özellikle dernek kurma, örgütlenme ve toplu pazarlık hakkı, zorla çalıştırma ve çocuk emeğinin yasaklanması, çalışma hayatında ayrımcılığın yok edilmesi), çalışma yönetimi, endüstriyel ilişkiler, istihdam politikası, çalışma koşulları, sosyal güvenlik, iş güvenliği ve sağlığı, kadınların istihdamı yer almaktadır. ILO sözleşmelerini onaylayan ülke sayısı günden güne artmaktadır. ILO, sözleşmelerin uygulanmasının denetimi ile ilgili etkin bir yöntem geliştirmiştir. Denetim, sözleşmelerle gelen yükümlülüklere ne ölçüde uyulduğunu nesnel temeller bazında değerlendiren bağımsız uzmanlar tarafından gerçekleştirilmektedir. Ayrıca, örgütlenme özgürlüğünün ihlali ile ilgili şikayetlerin değerlendirildiği özel bir prosedür bulunmaktadır. Türkiye ILO’ya 1932 yılında üye olmuştur. ILO Ankara Ofisi ise 1976 yılında açılmıştır. Ankara Ofisi; ILO’yu Türkiye’de temsil etmeyi, Türkiye’de uluslararası çalışma standartlarının uygulanmasını izlemeyi, teknik işbirliği program ve projelerini uygulamayı, Türkiye hakkında veri toplamayı ve toplanan verileri değerlendirmeyi, Enformasyon Merkezi aracılığıyla kamuoyuna yayın, belge ve dokümanları sunmayı hedeflemektedir. Ülkemiz 188 ILO sözleşmesinden şu ana kadar 56 tanesini onaylamış olup, bunların listesi ve ilgili kanun tarih ve sayıları aşağıdaki tabloda verilmiştir: Tablo 26: Türkiye'nin Onayladığı ILO Sözleşmeleri Sözleşme Adı ILO Kabul Tarihi Kanun Tarih ve Sayısı 2 No’lu İşsizlik Sözleşmesi 29.10.1919 16.02.1950/5543 11 No’lu Örgütlenme Özgürlüğü (Tarım) Sözleşmesi 25.10.1921 24.10.1960/110 14 No’lu Haftalık Dinlenme (Sanayi) Sözleşmesi 25.10.1921 11.02.1946/4865 15 Nol’lu Asgari Yaş (Trimciler ve Ateşçiler) Sözleşmesi 29.10.1921 25.05.1959/7292 26 No’lu Asgari Ücret Belirleme Yöntemi Sözleşmesi 30.05.1928 25.06.1973/1769 29 No’lu Zorla Çalıştırma Sözleşmesi 06.06.1930 23.01.1998/4333 34 No’lu Ücretli İş Bulma Büroları Sözleşmesi 08.06.1933 11.02.1946/4866 42 No’lu İşçinin Tazmini (Meslek Hastalıkları) Sözleşmesi (Revize) 04.06.1934 11.02.1946/4864 45 No’lu Yeraltı İşleri (Kadınlar) Sözleşmesi 04.06.1935 09.06.1937/3229 53 No'lu Ticaret Gemilerinde Çalışan Kaptanlar ve Gemi Zabitlerinin Meslekî Yeterliliklerinin Asgari İcaplarına İlişkin Sözleşme 06.10.1936 25.6.2003/4906 55 No'lu Gemiadamlarının Hastalanması, Yaralanması ya da Ölümü Halinde Armatörün Sorumluluğuna İlişkin Sözleşme 06.10.1936 15.7.2003/4942 58 No’lu Asgari Yaş (Deniz) Sözleşmesi (Revize) 22.10.1936 25.05.1959/7293 59 No’lu Asgari Yaş (Sanayi) Sözleşmesi (Revize) 3.06.1937 26.11.1992/3849 68 No'lu Gemilerde Mürettebat İçin İaşe ve Yemek Hizmetlerine İlişkin Sözleşme 06.06.1946 15.7.2003/4943 Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu Sözleşme Adı 152 ILO Kabul Tarihi Kanun Tarih ve Sayısı 69 No'lu Gemi Aşçılarının Mesleki Ehliyet Diplomalarına İlişkin Sözleşme 06.06.1946 15.7.2003/4944 73 No'lu Gemiadamlarının Sağlık Muayenesine İlişkin Sözleşme 06.06.1946 25.6.2003/4908 77 No’lu Gençlerin Tıbbi Muayenesi (Sanayi) Sözleşmesi 19.09.1946 16.08.1983/2878 80 No’lu Son Maddelerin Revizyonu Sözleşmesi 19.09.1946 24.05.1949/5393 81 No’lu İş Teftişi Sözleşmesi 19.06.1947 13.12.1950/5690 87 No’lu Sendika Özgürlüğü ve Sendikalaşma Hakkının Korunması Sözleşmesi 17.06.1948 25.11.1992/3847 88 No’lu İş ve İşçi Bulma Servisi Kurulması Sözleşmesi 17.06.1948 30.11.1949/5448 92 No'lu Mürettebatin Gemide Barınmasına İlişkin Sözleşme 8.06.1949 25.6.2003/4907 94 No’lu Çalışma Şartları (Kamu Sözleşmeleri) Sözleşmesi 8.06.1949 14.12.1960/161 95 No’lu Ücretlerin Korunması Sözleşmesi 8.06.1949 24.10.1960/109 96 No’lu Ücretli İş Bulma Büroları Sözleşmesi (Revize) 8.06.1949 8.8.1951/5835 98 No’lu Örgütlenme ve Toplu Pazarlık Hakkı Sözleşmesi 18.06.1949 8.08.1951/5834 99 No’lu Asgari Ücret Tespit Mekanizması (Tarım) Sözleşmesi 6.06.1951 30.04.1969/1168 100 No’lu Eşit Ücret Sözleşmesi 6.06.1951 13.12.1966/810 102 No’lu Sosyal Güvenlik (Asgari Standartlar) Sözleşmesi 28.06.1952 29.07.1971/1451 105 No’lu Zorla Çalıştırmanın Kaldırılması Sözleşmesi 5.06.1957 14.12.1960/162 108 No'lu Gemiadamları Ulusal Kimlik Katlarına İlişkin Sözleşme 29.04.1958 15.7.2003/4939 111 No’lu Ayırımcılık (İş ve Meslek) Sözleşmesi 04.06.1958 13.12.1966/811 115 No’lu Radyasyondan Korunma Sözleşmesi 01.06.1960 07.3.1968/1033 116 No’lu Son Maddelerin Revizyonu Sözleşmesi 07.06.1961 04.5.1967/862 118 No’lu Muamele Eşitliği (Sosyal Güvenlik) Sözleşmesi 28.06.1962 19.7.1971/1453 119 No’lu Makinelerin Korunma Tertibatı ile Techizi Sözleşmesi 05.06.1963 23.5.1967/872 122 No’lu İstihdam Politikası Sözleşmesi 17.06.1964 09.11.1976/2027 123 No’lu Asgari Yaş (Yeraltı İşleri) Sözleşmesi 22.06.1965 08.5.1991/3729 127 No’lu Azami Ağırlık Sözleşmesi 28.06.1967 30.11.1972/1635 133 No'lu Mürettebatın Gemide Barındırılmasına İlişkin Sözleşme (İlave Hükümler) 14.10.1970 02.10.2003/4973 134 No'lu İş Kazalarının Önlenmesine (Gemiadamları) İlişkin Sözleşme 14.10.1970 15.7.2003/4935 135 No’lu İşçi Temsilcileri Sözleşmesi 2.06.1971 25. 11. 1992/3845 138 No’lu Asgari Yaş Sözleşmesi 6.06.1973 23.01.1998/4334 142 No’lu İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi Sözleşmesi 4.06.1975 26.11.1992/3850 144 No’lu Üçlü Danışma (Uluslararası Çalışma Standartları) Sözleşmesi 2.06.1976 26.11.1992/3851 146 No'lu Gemiadamlarının Yıllık Ücretli İznine İlişkin Sözleşme 13.10.1976 15.7.2003/4940 Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu Sözleşme Adı 153 ILO Kabul Tarihi Kanun Tarih ve Sayısı 151 No’lu Çalışma İlişkileri (Kamu Hizmeti) Sözleşmesi 07.06.1978 25.11.1992/3848 152 No'lu Liman İşlerinde Sağlık ve Güvenliğe İlişkin Sözleşme 06.06.1979 16.7.2003/4946 153 No'lu Karayolları Taşımacılığında Çalışma Saatleri ve Dinlenme Sürelerine İlişkin Sözleşme 06.06.1979 15.7.2003/4933 155 No'lu İş Sağliği ve Güvenliği ve Çalışma Ortamına İlişkin Sözleşme 03.06.1981 07.01.2004/5038 158 No’lu Hizmet İlişkisine Son Verilmesi Sözleşmesi 02.06.1982 9.06.1994/3999 159 No’lu Mesleki Rehabilitasyon ve İstihdam (Sakatlar) Sözleşmesi 01.06.1983 161 No'lu Sağlık Hizmetlerine İlişkin Sözleşme 07.06.1985 07.01.2004/5039 164 No'lu Gemiadamlarının Sağlığının Korunması ve Tıbbi Bakımına İlişkin Sözleşme 24.09.1982 15.7.2003/4945 166 No'lu Gemiadamlarının Ülkelerine Geri Gönderilmesine İlişkin Sözleşme 24.09.1987 15.7.2003/4941 182 No’lu En Kötü Biçimlerdeki Çocuk İşçiliğinin Yasaklanması ve Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Acil Eylem Sözleşmesi 17.06.1999 25.01.2001/4623 Kaynak: http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/about/sozlesmeler.htm Temel ILO Sözleşmeleri Ülkemizin de onayladığı çalışma hayatı ve iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili temel sözleşmelerden bazıları aşağıda belirtilmiştir: -No: 29 Zorla Çalıştırma Sözleşmesi (1930): Sözleşme zorla ya da zorunlu çalıştırmanın her şekline son verilmesini öngörmektedir. Ancak, askerlik hizmeti, mahkûmların belirli bir denetime göre çalıştırılmaları, bu arada savaş, yangın ve deprem gibi olağanüstü durumlarda gerek duyulan çalıştırma şekilleri için istisna tanınmaktadır. -No: 87 Örgütlenme Özgürlüğü ve Örgütlenme Hakkının Korunması Sözleşmesi (1948): Bütün işçi ve işverenlerin, önceden izin almaksızın ve serbestçe kendi örgütlerini kurma ve bu örgütlere katılma hakkını, bu örgütlerin resmi görevlilerin müdahalelerinden bağımsız serbestçe işlev görebilmelerini sağlamayı güvence altına almaktadır. -No: 98 Örgütlenme ve Toplu Sözleşme Hakkı Sözleşmesi (1949): Sendika ayrımcılığı gözetilmesine, farklı kesimlerin örgütlerinin birbirlerinin çalışmalarına müdahale etmelerine karşı ve toplu sözleşme düzeninin geliştirilmesine yönelik önlemler getirmektedir. -No:100 Eşit Ücret Sözleşmesi (1951): Erkek ve kadınların, eşit işlerde eşit ücret ve sosyal haklara sahip olmalarını öngörmektedir. -No: 105 Zorla Çalıştırmanın Yasaklanması Sözleşmesi (1957): Zorla çalıştırmanın herhangi bir biçiminin siyasi zorlama, ideolojik görüşlerin açıklanması nedeniyle cezalandırma, işgücünü harekete geçirme, çalışma disiplinini sağlama, ayrımcılık ve greve katılanları cezalandırma aracı olarak kullanılmasını yasaklamaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 154 -No: 111 Ayrımcılık (İstihdam ve Meslek) Sözleşmesi (1958): İş verme, eğitim ve çalışma koşullarının düzenlenmesinde ırk, renk, cinsiyet, din, siyasal görüş, ulusal kimlik ve sosyal köken temelinde ayrımcılık yapılmasının ulusal politikalarla önlenmesi, fırsat ve uygulama alanında eşitliğin geliştirilmesini öngörmektedir. -No: 138 Asgari Yaş Sözleşmesi (1973): İşe kabulde asgari yaşın zorunlu temel eğitimin tamamlandığı yaştan daha düşük olamayacağını öngörerek çocuk işçiliğinin ortadan kaldırılmasını amaçlamaktadır. -No: 182 Çocuk İşçiliğinin En kötü Biçimleri Sözleşmesi (1999): Çocuk işçiliğinin en kötü türlerinin acilen ve etkili biçimde ortadan kaldırılmasını sağlayacak önlemlerin alınmasını öngörmektedir. Çocuk işçiliğinin en kötü şekilleri arasında; kölelik ve benzeri koşullarda çalıştırma, silahlı çatışmalarda kullanılmak üzere zorla askere alma, fuhuş ve pornografi amaçlarıyla ve diğer yasa dışı işlerde kullanma; çocukların sağlığına, güvenliğine ve ahlaki değerlerine zarar verecek işler yer almaktadır. 2. 176 sayılı ILO Sözleşmesi Uluslararası Çalışma Örgütü Genel Kurulu, 06.06.1995 tarihinde Cenevre’de gerçekleştirdiği 82. oturumunda işçilerin madencilik sektöründe karşılaştıkları tehlike ve risklere yönelik sağlık ve güvenlik tedbirlerinin alınması ve uygulanması sürecinde işçilere de danışılmasının ve işçilerin bu sürece müdahil olabilmesinin, bilgi almalarının ve eğitim görmelerinin bir gereklilik ve hak olduğunu vurgulamıştır. Bu doğrultuda Madenlerde Sağlık ve Güvenlik Sözleşmesi 22.06.1995 tarihinde kabul edilmiş ve 05.06.1998 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Ülkemizin henüz onaylamadığı 176 sayılı Sözleşme hâlihazırda ABD, Arnavutluk, Avusturya, Almanya, Botsvana, Brezilya, Çek Cumhuriyeti, Ermenistan, Finlandiya, Filipinler, Güney Afrika, İrlanda, İspanya, İsveç, Lübnan, Lüksemburg, Norveç, Peru, Polonya, Portekiz, Slovakya, Zambiya ve Zimbabve tarafından onaylanmış bulunmaktadır. Sözleşme temel olarak madenlere yönelik sürdürülebilir bir iş sağlığı ve güvenliği politikasının ulusal düzeyde benimsenmesi, uygulamada yetkili merci belirlenerek mevzuatın ve teknik standartların belirlenmesi, kazaların ülke çapında kayda alınarak istatistiki bilgilerin tutulması, işçiler ve işverenlerle istişare ortamının sağlanması ve çalışmalarda öngörülen tüm risklerin değerlendirilerek gerekli önlemlerin alınması esaslarına dayanmaktadır. Sözleşme uyarınca işverenler riski kaynağında bertaraf etmek, güvenli çalışma sistemleri tasarlamak, kaza riskleriyle ilgili işçileri bilgilendirmek ve kaza olduğunda gerekli tıbbi yardıma ulaşmalarını sağlamak zorunda olup ayrıca Sözleşme, hükümetlere de teknik kılavuzların hazırlanması, denetimlerin düzenlenmesi ve kazaların etkili soruşturulması gibi yükümlülükler getirmektedir. İşçilerin ve temsilcilerinin ise kazaları ve riskli durumları bildirmek, güvenlik ve Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 155 sağlık şartlarına dair bilgi edinmek, güvenlik ve sağlık önlemlerinin karar süreçlerine katılmak gibi hakları ve yükümlülükleri düzenlenmektedir. 176 sayılı Sözleşmenin 3. maddesinde her ülkenin, başta sözleşmeye işlerlik kazandıracak tedbirler olmak üzere madenlerde iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin tutarlı bir politikayı ilgili işçi ve işveren örgütlerinin de görüşünü almak suretiyle geliştirmesi, uygulaması ve belli aralıklarla gözden geçirmesi öngörülmektedir. Sözleşmede üzerinde önemle durulan bir husus da denetim ve kontroldür. Sözleşmeyi onaylayan ülkelerin maden işletmelerini yetkilendirilmiş müfettişler marifetiyle denetlemesi, gerekli yaptırımları belirlemesi, bu amaca yönelik kurumsal bir yapı oluşturulması ve her türlü imkânla donatılması esas alınmaktadır. Ayrıca, maden işletmelerinde güvenlik ve sağlıkla ilgili konularda işçilere ve temsilcilerine danışılmasına yönelik düzenlemelerin yapılması ve bu konuda alınması gereken tedbirlerin belirlenmesinde işçilerin katılımını sağlayacak etkili yöntemlerin oluşturulması şart koşulmaktadır. Devletin, işverenlerle işçiler ve işçi temsilcileri arasında işbirliğini teşvik edecek önlemleri alması gerekmektedir. Sözleşme ile işverenlere getirilen yükümlülüklerden birisi de işçiler için güvenlik ve sağlık konularında uygun eğitim programlarının düzenlenmesi ve işçilerin uyması gereken talimatların kapsamlı ve anlaşılır şekilde hazırlanmasıdır. (EK 8: ILO Türkiye Direktörlüğünün 26.07.2010 tarih ve 10206 sayılı yazısı ve ekleri) ILO Temel Sözleşmesinin 22. maddesine göre her ülke tarafı olduğu sözleşmelerin hükümlerini hayata geçirmek üzere almış olduğu tedbirlerle ilgili ILO Bölge Temsilciliğine yıllık rapor vermeyi kabul etmiş sayılmaktadır. Raporlama yükümlülüğünün, 176 sayılı Sözleşmenin de onaylanması halinde, maden işletmelerinde iş sağlığı ve güvenliği alanındaki gelişmelerin ilgili taraflarca takip edilmesini, bu alanda bilimsel çalışmaların yapılmasını, daha sağlıklı istatistiklerin tutulmasını sağlayacak olması açısından önemli olduğu düşünülmektedir. Ülkemizde meri mevzuata bakıldığında gerek 4857 sayılı İş Kanunu gerekse bu Kanuna dayanılarak çıkarılan Yeraltı ve Yerüstü Maden İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği ile Sondajla Maden Çıkarılan İşletmelerde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği ve benzeri düzenlemelerde 176 sayılı Sözleşmede de esas alınan katılımcı yaklaşımı destekleyen maddeler olduğu görülmektedir. Örneğin: - 4857 sayılı İş Kanununun 77. maddesinde yer alan “İşverenler işyerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği önlemlerine uyulup uyulmadığını denetlemek, işçileri karşı karşıya bulundukları mesleki riskler, alınması gerekli tedbirler, yasal hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirmek ve gerekli iş sağlığı ve güvenliği eğitimini vermek zorundadırlar”, - Aynı Kanunun 83. maddesinde yer alan “İşyerinde iş sağlığı ve güvenliği açısından işçinin sağlığını bozacak veya vücut bütünlüğünü tehlikeye sokacak yakın, acil ve hayati bir tehlike ile karşı Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 156 karşıya kalan işçi, iş sağlığı ve güvenliği kuruluna başvurarak durumun tespit edilmesini ve gerekli tedbirlerin alınmasına karar verilmesini talep edebilir”, - Yeraltı ve Yerüstü Maden İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliğinin 9. maddesindeki “İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliğinin 10 uncu maddesi hükümleri saklı kalmak kaydı ile işçiler veya temsilcileri, işyerinde sağlık ve güvenlikle ilgili alınması gereken tüm önlemler ve bu Yönetmeliğin özellikle 5, 6, 7 ve 8 inci maddelerinin uygulanması hakkında bilgilendirilecektir. Bu bilgiler işçiler tarafından anlaşılabilir şekilde olacaktır” hükümleri bu doğrultuda değerlendirilebilir. Ancak her ne kadar mevzuatta katılımcı ve önleyici bir yaklaşım esas alınmış olsa da bu konuların yeteri kadar hayata geçirilmediği ve bilhassa yeraltı maden işletmelerinde karşılığını bulmadığı anlaşılmaktadır. Dolayısı ile bu alanda mevzuattan kaynaklanan eksikliklerin uluslararası standartlar göz önüne alınarak giderilmesini müteakip atılması gereken en önemli adım, düzenleyici normların uygulanmasını takip edecek sistemin tesis edilmesidir. Son dönemde maden işletmelerinde meydana gelen iş kazalarını müteakip kamuoyunda yer alan açıklamalarda 176 sayılı Sözleşmenin ülkemiz tarafından henüz onaylanmamış olması sıklıkla eleştiri konusu yapılmakta ve bu durumun iş kazalarının önlenememesine zemin hazırladığı görüşü ortaya konulmaktadır. 176 sayılı Sözleşmenin onaylanmasının maden sektöründe iş sağlığı ve güvenliği konusunda daha ileri düzeyde adımlar atılması açısından gerekli olduğu, arzu edilen sonuçların elde edilmesinin esasen diğer ülkelerde maden işletmelerinde güvenlikle ilgili olumlu sonuçlar veren uygulamaların irdelenerek bu ülkelerde uygulanmakta olan güvenlik standartlarının ülkemize uyarlanmasını ve işletmelerde uygulanmasını sağlayacak kurumsal altyapının ivedilikle oluşturulmasına bağlı olduğu değerlendirilmektedir. 3. Yeraltı Kömür Madenlerinde Sağlık ve Güvenliğe İlişkin ILO Uygulama Rehberi Yeraltı kömür madenciliği, işgücüne yönelik sağlık ve güvenlik yönünden her zaman en riskli faaliyet alanlarından birisi olmuştur. Yeni teknolojilerin geliştirilmesi, sermaye birikimi, sürekli eğitim faaliyetleri ve yetkili kurumların, işverenlerin, işçilerin sağlık ve güvenlik konusuna yaklaşımındaki değişiklikler sayesinde yeraltı kömür madenlerinde iş güvenliği önemli ölçüde gelişim göstermiş olmakla birlikte, hâlihazırda tehlikeleri, kazaları ve meslek hastalıklarını kontrol altında tutacak bir güvenlik sistemine ve kurallar bütününe ihtiyaç duyulmaktadır. Bazı ülkelerin mevzuat yapısı tehlike tanımlaması, risk değerlendirmesi ve kontrol yaklaşımı üzerinde yoğunlaşırken; bazılarında ise kuralcı yaklaşım ön plana çıkarılmış ve bir kısım ülkelerde ise bu alandaki mevzuat düzenlemeleri ihmal edilmiştir. Hem küçük hem de büyük ölçekli işletmelerin faaliyet gösterdiği yeraltı kömür madenciliği sektöründe büyük işletmeler kendi Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 157 bünyelerinde kayda değer teknik imkânlar ve standartlar oluşturmuş, küçük işletmeler ise genellikle bu imkânlardan mahrum kalmışlardır. ILO Yönetim Kurulunun Mart 2005’deki 292. toplantısında alınan karar gereği, kömür madenlerinde sağlık ve güvenlikle ilgili yeni bir uygulama rehberi çıkarmak üzere 8-13 Mayıs 2006 tarihleri arasında Cenevre’de Yeraltı Kömür Madenlerinde Sağlık ve Güvenlikle İlgili Uzmanlar Toplantısı gerçekleştirilmiştir. Toplantıya hükümet, işçi ve işveren temsilcilerinden sekizer temsilci iştirak etmiştir. Kömür madenlerinde sağlık ve güvenlikle ilgili ilk uygulama rehberi, ILO yönetim kurulunca 1986 yılında kabul edilmiştir. Sanayideki, işgücündeki, ilgili tarafların yaklaşımındaki ve ILO düzenlemelerindeki muhtelif değişiklikleri yansıtacak şekilde hazırlanan yeni rehber yeraltı madenlerinde kömür üretimine yoğunlaşmaktadır. Açık ocaklarla ilgili ise 1991 tarihli Açık Madenlerde Sağlık ve Güvenlikle İlgili Uygulama Rehberi mevcuttur. Yeraltı Kömür Madenlerinde Sağlık ve Güvenliğe İlişkin ILO Uygulama Rehberi, işçilerin sağlık ve güvenliklerinin korunmasıyla ilgili uluslararası düzenlemelerde ortaya konulan hükümlere dayandırılmıştır. İlk iki bölümde rehberin hedefleri ve uygulanmasıyla ilgili hükümler mevcuttur. Müteakip iki bölümde ise ulusal yetkili organın, iş teftişinin, işçi / işverenlerle örgütlerinin, müteahhitlerin, imalatçı ve tasarımcıların, taşeronların, iş sağlığı ve güvenliği alanında çalışan firmaların sorumlulukları, yetki ve görevleri açıklanmaktadır. Beşinci bölümle başlayan ikinci kısımda ise tehlikelerin teşhisi ve risklerin belirlenmesine yönelik bir metodoloji ortaya konulmaktadır. Rehberin üçüncü kısmı yeraltı madenlerinde kömür üretimi esnasında ortaya çıkan toz, patlama, yangın, su baskını, elektrik veya ekipman kaynaklı tehlikelere dikkat çekmektedir. Her bir madde tehlikeleri tanımlamakta, riskleri değerlendirmekte ve riskleri ortadan kaldırmaya veya kontrol etmeye yönelik öneriler getirmektedir. Ayrıca, madenlerin uygun şekilde projelendirilip bakımının yapılması, yetkinlik ve eğitim, kişisel koruyucu donanım, acil durum hazırlığı gibi hususları kapsamaktadır. Rehberin eklerinde, başta maruziyet sınır değerleri olmak üzere, ihtiyaç duyulabilecek bilgilere de yer verilmiştir. Bu rehberde ortaya konan uygulamaya dönük öneriler, yeraltı kömür madenciliğinde sağlık ve güvenlikle ilgili hakları, sorumlulukları ve görevleri bulunan tüm tarafların ihtiyaçları göz önüne alınarak düzenlenmiştir. Sanayideki değişimler veya kendine özgü şartlar taşıyan çalışmalar düşünüldüğünde rehber tüm tehlike veya riskleri kapsamasa da en azından halihazırda yeraltı kömür madenciliğinde ortaya çıkmış tehlikelere yönelik önlemleri ortaya koymaktadır. Rehberin amacı 176 sayılı ILO sözleşmesi hükümlerinin uygulanmasını kolaylaştırmak olup yasal olarak bağlayıcı değildir ve ulusal düzenlemelerin yerini almak üzere hazırlanmamıştır. Rehber oldukça ayrıntılı hükümler içerse de gerek teknolojik imkânlar gerekse ülkelerin kendine özgü şartları nedeniyle uygulanmasında ülkeden ülkeye farklılıklar görülebilmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 158 Ülkemizde yeraltı kömür madenciliğinin yaygınlığı ve işletmelerin önemli bir kısmının küçük ölçekli olması göz önüne alındığında işverenler, teknik nezaretçiler, mühendisler, müfettişler ve iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanmasına yönelik sorumluluk üstlenen ilgili tüm tarafların referans olarak kullanabileceği bir uygulama rehberine ihtiyaç duyulmaktadır. Mevcut yasal düzenlemelerin bu ihtiyacı karşılamaktan uzak olduğu anlaşılmaktadır. Bu alanda gerekli standartları hazırlamakla görevli kurum olarak İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü tarafından işçi ve işveren temsilcilerinin görüş ve katkıları alınmak suretiyle “Yeraltı Kömür Madenlerinde Sağlık ve Güvenliğe İlişkin ILO Uygulama Rehberi”nin ülke şartları doğrultusunda düzenlenerek bir uygulama yönetmeliği haline getirilmesinin gerekli olduğu değerlendirilmektedir. 4. Avrupa Birliği İş Sağlığı ve Güvenliği Mevzuatı İş sağlığı ve güvenliği politikasının yeniden incelenmesi amacıyla, 2002 yılında Avrupa Komisyonu, 2002–2006 yıllarına yönelik yeni bir Topluluk stratejisi belirlemiştir. Bu strateji, işyerlerindeki değişiklikler ile özellikle psiko-sosyal içerikli yeni risklerin ortaya çıkışını dikkate alan, işyerinde çalışma barışının sürdürülmesine yönelik genel bir yaklaşıma dayalıdır. Söz konusu Topluluk stratejisinin amaçları, önleyici politikaları ulusal düzeyde yeniden gündeme getirmek; ortak amaçlara ulaşabilmek için tarafların işbirliğini destekleyen tutarlı ve ikna edici kanıtlar üretmek; önleme alanındaki taraflara, bu amaçlara nasıl ulaşılabileceği konusunda stratejik düşünme yükümlülüğü getirmek olarak sayılabilir. Avrupa Birliği’nde iş sağlığı ve güvenliğinin geliştirilmesi için bir strateji oluşturmak amacıyla Avrupa Topluluğu Komisyon Tebliği (İşyerinde kalite ve verimliliğin geliştirilmesi: 20072012 İş Sağlığı ve Güvenliği Topluluk Stratejisi) çıkarılmıştır. Avrupa Birliği ülkelerinde 2002-2006 yılları arasında iş kazalarında belirgin bir düşme tespit edilmiş, 2007-2012 yılları arasında %25’lik daha düşüş hedeflenmiştir. Elde edilen bu başarının “ulusal eylem planları”nın bir sonucu olduğu belirtilirken, AB üyesi 15 ülkede üç günden fazla işgünü kaybına yol açan iş kazası oranının %20, ölümlü iş kazası oranının da %17 oranında düştüğü belirlenmiştir. Mesleki hastalıkların belli tiplerinin daha yaygın hale geldiği (kas-iskelet sistemi hastalıkları, psikolojik stresle bağlantılı enfeksiyonlar ve hastalıklar) bu tebliğde belirtilirken; mesleki tehlikelerin yapısının, yeniliklerdeki hızlı artış, yeni risk faktörlerinin ortaya çıkması (cinsel ve psikolojik taciz de dahil işyerinde şiddet ve bağımlılıklar) ve çalışma metotlarının şekil değiştirmesi (çalışma hayatının bölünmesi) ile giderek değişmekte olduğuna da vurgu yapılmaktadır. Bu değişimlere direnebilmenin tek yolunun, etkin koruyucu önlemlerin belirlenmesine yönelik “uzmanlaşmış” ve “multidisipliner” kadroların ve bilimsel çalışmaların artırılması olduğu ifade edilirken, uygulama verimliliğinin ülkeden ülkeye değişmesi gerçeğinden hareketle “her ülkenin, kendi gerçekliklerine göre kendi iş sağlığı ve güvenliği politikasını oluşturup uygulamaya koyması” gerekliliği ön plana çıkarılmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 159 Bu konuda Avrupa Birliği’nin önerdiği çalışma stratejisi aşağıdaki araçların kullanılmasını öngörmektedir: • AB mevzuatının tam olarak uygulanmasının temin edilmesi, • Yürürlükteki mevzuatın uygulanması konusunda KOBİ’lerin desteklenmesi, • Özellikle KOBİ’ler açısından yasal çerçeveyi işyerindeki değişikliklere uyarlanması ve sadeleştirilmesi, • Ulusal stratejilerin geliştirilmesinin ve uygulanmasının yaygınlaştırılması, • Çalışanların tutum değişiklikleri, işverenlerin de sağlık odaklı yaklaşımları uyarlamaları hususunda teşvik edilmesi, • Yeni risklerin tespit edilmesi ve değerlendirilmesine ilişkin metotların geliştirilmesi, • İlerlemelerin takip edilmesi, • İş sağlığı ve güvenliğinin uluslararası düzeyde geliştirilmesi. Ulusal stratejilerde, özellikle KOBİ’lerde ve yüksek riskli sektörlerde mevzuat ile uyum sağlanmasını temin edebilecek araçların hayata geçirilmesine öncelik tanıma gerekliliği vurgulanırken, aşağıdaki hedeflerin ön plana çıkarılması gereğine dikkat çekilmektedir: • Yerel düzeyde iyi uygulamaların yayılması, • Mavi - beyaz yakalı çalışanların eğitilmesi, • Risk değerlendirmesini kolaylaştıracak basit araçların geliştirilmesi, • Kolayca anlaşılabilir ve uygulamaya konulabilir rehberler ve bilgilerin yayınlanması, • Bilginin yaygınlaştırılması ve danışma hizmetlerine erişimin geliştirilmesi, • Yüksek kalitede ve ucuz harici önleyici hizmetlere erişimin sağlanması, • Öncelikle eğitim, ikna ve teşvik yolları ile, mümkün olmadığı takdirde de yasal yollarla KOBİ’lerde mevzuat uyumuna iş müfettişlerinin katılımının sağlanması, • Topluluk düzeyinde (yapısal fonlar kanalıyla) ve ulusal düzeyde mikro-işletmeler ile KOBİ’lere yönelik ekonomik teşviklerin kullanılması. Avrupa Birliği’nin bu tebliğinde yer alan önerilerden de anlaşılacağı üzere, sorumluluk kapsamı bu kadar geniş bir alanda birçok disiplinin birbiriyle uyum içerisinde çalışmaları, değişik uzmanlıkların konuyu sahiplenmeleri ve katkı sağlamaları zorunluluğu bulunmaktadır. a. AB Direktifleri Avrupa Birliği çıkardığı direktifler ile çeşitli düzenlemeler yaparak üye veya üyelik sürecindeki ülkelerden kendi ulusal mevzuatlarını bu düzenlemelere yakınlaştırmalarını talep etmektedir. AB’nin ülkemizle yürüttüğü 35 müzakere başlığından biri de 19. sırada yer alan “Sosyal Politika ve İstihdam” başlıklı bölümdür. Bu bölüm iş sağlığı ve güvenliği, kadın ve erkek arasında eşit muamele, ayrımcılıkla mücadele, sosyal diyalog, istihdam ve sosyal koruma konularını içermektedir. Bu alana ilişkin AB müktesebatının Türk mevzuatına yansıtılması hususunda bugüne kadar önemli gelişmeler kaydedilmiş olmakla beraber, halen uyum sağlanamamış direktifler ile yapılması gereken düzenlemeler bulunmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 160 AB’nin iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin 28 Konsey Direktifi bulunmakta olup AB’nin temel yaklaşımını ortaya koyan ana veya çerçeve direktif 89//391/EEC sayılı Direktiftir. Bu Direktif koruma ve önleme hizmetlerini düzenleyen 7. maddesi ile birlikte büyük oranda 155 ve 161 sayılı ILO sözleşmelerinden etkilenmiştir. (ANDAÇ, M., “Koruyucu ve Önleyici Servisler”, İş Sağlığı ve Güvenliği Dergisi, Sayı 35) Avrupa Birliği iş sağlığı ve güvenliği konusuna özel ilgi göstererek, üye devletlerin bu konudaki mevzuatının yakınlaştırılmasını öncelikli konuları arasına almıştır. Bu nedenle, ülkemizde 4857 sayılı İş Kanunu’nda ve bu Kanuna dayanılarak çıkarılan yönetmelikler ile Konsey Direktifleri’ne uyum sağlandığı görülmektedir. Ancak, yönetmeliklerin hazırlanmasında Konsey Direktifleri’nin birebir çevirilerinin kullanılması AB tarafından da eleştirilmiştir. Bu nedenle, direktiflerin uyarlanmasında ülkemiz koşullarına uygun hukuki düzenlemelerin yapılmasına özen gösterilmelidir. Avrupa Birliği açısından mevzuatın uyumlaştırılması dışında bir diğer önemli faktör de, iş sağlığı ve güvenliği konusunda yapılacak iyileştirmelerde sosyal tarafların katılımının sağlanmasıdır. Bu nedenle, iş sağlığı ve güvenliğine yönelik önlemlerin çok yönlü değerlendirilmesi gerekmektedir. 09.12.2003 tarih ve 25311 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği’nin; Danıştay 10. Dairesi’nin 24.05.2004 tarih, 2004/1942 Esas sayılı kararı ile “İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili ilkelerin Tüzük’le düzenlenmesi gerekir” gerekçesine istinaden yürütülmesinin durdurulmasına karar verilmesi üzerine, İş Sağlığı ve Güvenliği Tüzüğü Taslağı hazırlanmıştır. Söz konusu taslak; 12.06.1989 tarih ve 89/391/EEC sayılı İşçilerin Çalışırken Sağlık ve Güvenliğine Yönelik İyileştirilmiş Tedbirlerin Alınmasının Teşvikine İlişkin Avrupa Birliği Konsey Direktifi esas alınarak hazırlanan İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği ile aynı hükümleri taşımaktadır. Aşağıdaki tabloda AB’nin iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin Konsey Direktifleri ve bunlara ilişkin ulusal mevzuat düzenlemeleri gösterilmektedir: Tablo 27: AB’nin İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Konsey Direktifleri ve Ulusal Mevzuat AB Direktifi Ulusal Mevzuatta İlgili Düzenlemeler 1 İşçilerin çalışırken sağlık ve güvenliğine yönelik iyileştirilmiş tedbirlerin alınmasının teşvikine ilişkin 12 Haziran 1989 tarih ve 89/391/EEC sayılı Konsey Direktifi İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği (Danıştay 10.Dairesi’nin 24 Mayıs 2004 tarih, 2004/1942 Esas sayılı Kararıyla yürütmesi durdurulmuştur.) 2 İşyerlerinde asgari sağlık ve güvenlik gerekleri hakkında 30 Kasım 1989 tarih ve 89/654/EEC sayılı Konsey Direktifi İşyeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine İlişkin Yönetmelik 3 İş araç gereçlerinin işyerinde çalışanlar tarafından kullanılması için asgari güvenlik ve sağlık gerekleri hakkında 30 Kasım 1989 tarih ve 89/655 sayılı Konsey Direktifi İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu AB Direktifi 161 Ulusal Mevzuatta İlgili Düzenlemeler 4 İş araç gereçlerinin işyerinde çalışanlar tarafından kullanılması için asgari güvenlik ve sağlık gerekleri hakkında 30 Kasım 1989 tarih ve 89/655 sayılı Konsey Direktifi değiştiren 95/63/EC sayılı Konsey Direktifi İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği 5 İş araç gereçlerinin işyerinde çalışanlar tarafından kullanılması için asgari güvenlik ve sağlık gerekleri hakkında 30 Kasım 1989 tarih ve 89/655 sayılı Konsey Direktifi değiştiren 2001/45/EC sayılı Konsey Direktifi İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği 6 Ekranlı araçlar ile çalışmalarda asgari sağlık ve güvenlik koşullarına ilişkin 29 Mayıs 1990 tarih ve 90/270/EEC sayılı Konsey Direktifi Ekranlı Araçlarla Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik 7 Kişisel koruyucu donanımların işyerinde çalışanlar tarafından kullanılması için asgari güvenlik ve sağlık gerekleri hakkında 30 Kasım 1989 tarih ve 89/656/EEC sayılı Konsey Direktifi Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerlerinde Kullanılması Hakkında Yönetmelik 8 Çalışanların işte kanserojenler veya mutajenlere maruziyetleriyle ilgili risklerden korunmasına ilişkin 29 Nisan 2004 tarih ve 2004/37/EC sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konsey Direktifi Kanserojen ve Mutajen Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik 9 İşyerinde asbeste maruz kalmaktan ortaya çıkabilecek risklerden çalışanların korunması hakkında 19 Eylül 1983 tarih ve 83/477/EEC sayılı Konsey Direktifi Asbestle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik 10 İşyerinde asbeste maruz kalmaktan ortaya çıkabilecek risklerden çalışanların korunması hakkında 19 Eylül 1983 tarih ve 83/477/EEC sayılı Konsey Direktifi değiştiren 91/382/EEC sayılı Konsey Direktifi Asbestle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik 11 İşyerinde asbeste maruz kalmaktan ortaya çıkabilecek risklerden çalışanların korunması hakkında 19 Eylül 1983 tarih ve 83/477/EEC sayılı Konsey Direktifi değiştiren 2003/18/EC sayılı Konsey Direktifi Asbestle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik 12 İşçilerin fiziksel ajanlardan kaynaklanan risklere maruziyeti ile ilgili asgari sağlık ve güvenlik şartları hakkında (gürültü) 6 Şubat 2003 ve 2003/10/EC sayılı Konsey Direktifi Gürültü Yönetmeliği 13 İşçilerin fiziksel ajanlardan kaynaklanan risklere maruziyeti ile ilgili asgari sağlık ve güvenlik şartları hakkında 25 Haziran 2002 tarih ve 2002/44/EC sayılı Avrupa Parlamentosu ve Konsey Direktifi Titreşim Yönetmeliği 14 İşyerinde biyolojik ajanlara maruziyetle ilgili risklerden çalışanların korunması hakkında 18 Eylül 2000 tarih ve 2000/54/EC sayılı Konsey Direktifi • Biyolojik Etkenlere Maruziyet Risklerinin Önlenmesi Hakkında Yönetmelik • Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmeliğin 11. maddesi. 15 Çalışanların özellikle sırt incinmelerine neden olabilecek el ile yükleme ve boşaltma işlerinde asgari sağlık ve güvenlik koşulları hakkında 29 Mayıs 1990 tarih ve 90/269/EEC sayılı Konsey Direktifi Elle Taşıma İşleri Yönetmeliği 16 İşçilerin sağlık ve güvenliğini işyerindeki kimyasal maddelerle ilgili risklerden korumaya ilişkin 7 Nisan 1998 tarih ve 98/24/EC sayılı Konsey Direktifi Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu AB Direktifi 162 Ulusal Mevzuatta İlgili Düzenlemeler 17 İşyerinde çalışanların sağlık ve güvenliğinin kimyasallarla ilgili risklerden korunmasına ilişkin 98/24/EC sayılı Konsey Direktifinin uygulanmasında mesleki maruziyet sınır değerlerinin ilk listesinin oluşturulmasıyla ilgili 8 Haziran 2000 tarih ve 2000/39/EC sayılı Komisyon Direktifi Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik 18 İşyerinde güvenlik ve/veya sağlık işaretleri için asgari koşullar hakkında 24 Haziran 1992 tarih ve 92/58/EEC sayılı Konsey Direktifi Güvenlik ve Sağlık İşaretleri Yönetmeliği 19 Hamile, loğusa veya emzikli kadın çalışanların işyerinde sağlık ve güvenliklerinin iyileştirilmesine ilişkin asgari önlemlerin belirlenmesi konusundaki 19 Ekim 1992 tarih ve 92/85/EEC sayılı Konsey Direktifi (89/391/EEC sayılı Direktifin 16. maddesi 1.paragrafı kapsamında 10. Direktif) • 4857 sayılı İş Kanunu’nun sözleşme feshini düzenleyen 18 ila 21. maddeleri ile “Yer ve su altında çalıştırma yasağı” başlıklı 72. ve “Analık halinde çalışma ve süt izni” başlıklı 74. maddeleri, •Gebe veya Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelik, •Kadın İşçilerin Gece Postalarında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Yönetmelik 20 Patlayıcı ortamların mevcut risklerinden, çalışanların korunması ile sağlık ve güvenliklerinin geliştirilmesi için asgari koşullar hakkında 16 Aralık 1999 tarih ve 1999/92/EC sayılı Konsey Direktifi Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Çalışanların Korunması Hakkında Yönetmelik 21 Endüstriyel kazaların kontrolüne ilişkin 9 Aralık 1996 tarih ve 96/82/EC sayılı Konsey Direktifi Endüstriyel Kazaların Kontrolü Hakkında Yönetmelik 22 İyonize radyasyondan doğan zararlara karşı çalışanları ve toplumun korunması için temel güvenlik standartların oluşturulmasına ilişkin 13 Mayıs 1996 tarih ve 96/29/Euratom sayılı Konsey Direktifi • Radyasyon Güvenliği Yönetmeliği, • Nükleer Tanımlar Yönetmeliği. 23 Kontrollü alanlarda çalışmaları sırasında iyonizan radyasyona maruz kalan işçilerin dışarıda korunmasına ilişkin 4 Aralık 1990 tarih ve 90/641/Euratom sayılı Konsey Direktifi. •Radyasyon Güvenliği Tüzüğü, •Radyasyon Güvenliği Yönetmeliği. hazırlanmaktadır. 24 Kıyılarda ve açık denizlerde sondaj yoluyla maden çıkaran endüstrilerde çalışanların güvenlik ve sağlık korumalarının iyileştirilmesi ile ilgili asgari gereksinimler hakkında 3 Kasım 1992 tarih ve 92/91/EEC sayılı Konsey Direktifi (89/391/EEC sayılı Direktifin 16. maddesi 1. paragrafı kapsamında 11. Direktif) • Yeraltı Maden İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınması Gerekli Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine Dair Yönetmelik • Yerüstü Maden işletmelerinde ve Taş Ocaklarında Yapılan Çalışmalarda Alınması Gerekli Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine Dair Yönetmelik 25 Yerüstü ve Yeraltı Madenciliğinde Çalışanların Güvenlik ve Sağlık Korumalarının İyileştirilmesi İle İlgili Asgari Gereksinimler Hakkında 3 Aralık 1992 tarih ve 92/104/EEC sayılı Konsey Direktifi (89/391/EEC sayılı Direktifin 16. maddesi 1. paragrafı kapsamında 12. Direktif) • Yeraltı Maden İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınması Gerekli Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine Dair Yönetmelik • Yerüstü Maden işletmelerinde ve Taş Ocaklarında Yapılan Çalışmalarda Alınması Gerekli Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine Dair Yönetmelik Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu AB Direktifi 163 Ulusal Mevzuatta İlgili Düzenlemeler 26 Balıkçı Gemilerinde Çalışanların Asgari Güvenlik ve Sağlık Gereksinimlerine İlişkin 23 Kasım 1993 tarih ve 93/103/EC sayılı Konsey Direktifi • Balıkçı Gemilerinde Yapılan Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik 27 Geçici ve Hareketli İnşaat Sitelerinde Asgari Güvenlik ve Sağlık Koşullarının Uygulanması Hakkında 24 Haziran 1992 tarih ve 92/57/ EEC Konsey Direktifi • Yapı İşlerinde Sağlık ve Güvenlik Yönetmeliği 28 Gemilerde Daha İyi Tıbbi Tedavi Geliştirilmesi İçin Asgari Güvenlik ve Sağlık Gereksinimleri Hakkında 31 Mart 1992 tarih ve 92/29/EEC sayılı Konsey Direktifi • Denetim Usul ve Esasları Hakkında Yönerge • Medikal Sertifika Düzenlenmesine Dair Usul ve Esaslar Hakkında Yönerge • Gemi Adamlarının Sağlık Eğitimine Dair Usul ve Esasları Hakkında Yönerge • Tele Sağlık Sistemi Uygulama Usul ve Esasları Hakkında Yönerge • Seyir Halindeki Gemilerde Daha İyi Tıbbi Hizmet Verilmesi İçin Gerekli Asgari Sağlık ve Güvenlik Koşulları Kaynak: http://www.tisk.org.tr/yayinlar.asp?sbj=ic&id=1739 b. AB İlerleme Raporlarına göre Türkiye’de İş Sağlığı ve Güvenliği AB ile müzakere başlıklarından biri olan sosyal politika ve istihdam ile ilgili hususlara ilerleme raporlarında da yer verilmektedir. Bu konuda 2009 yılı İlerleme Raporunda; "İş sağlığı ve güvenliği konusunda bazı ilerlemeler kaydedilmiştir. Eğitim ve bilinçlendirici faaliyetler sonucunda, AB müktesebatıyla ilgili uzmanlık artmıştır. Bununla birlikte, iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin çerçeve Direktifin iç hukuka aktarılmamış olması büyük bir eksikliktir. Diğer konuların yanı sıra, iş sağlığı ve güvenliği mevzuatı, devlet memurlarını henüz kapsamamaktadır. İş kazası ve meslek hastalıklarına ilişkin veri toplama sistemi daha fazla güçlendirilmelidir. Son resmi istatistiklere göre, 2007 yılında 80.602 iş kazası meydana gelmiştir. Kayıt dışı sektörde yaşanan kazalar ise bildirilmemektedir. İdari kapasite bakımından, İş Teftiş Kurulunun kapasitesi, eğitimler ve yeni personel alımı vasıtasıyla güçlendirilmiştir. Bununla birlikte, işçi başına düşen müfettiş oranı, mevzuatın uygulanmasının etkili bir şekilde denetlenmesini mümkün kılmamaktadır. Bu konudaki çalışmalar devam etmektedir." denilmekte; 2010 yılı İlerleme Raporunda ise; "İş sağlığı ve güvenliği konusunda çok sınırlı ilerleme kaydedilmiştir. AB fonlarıyla gerçekleştirilen faaliyetlerin katkısıyla, idari kapasite ve farkındalık düzeyi artmıştır. Sadece kayıtlı işçileri kapsayan resmi istatistiklere göre, 2007 yılındaki iş kazası sayısına göre çok az bir farkla, 2008 yılında 72.963 adet iş kazası meydana gelmiştir. Kayıt dışı sektörün de dâhil edilmesi durumunda, rakam çok daha yüksek olacaktır. İş sağlığı ve güvenliğine ilişkin Çerçeve Direktifin iç hukuka aktarılması konusunda ilerleme kaydedilmemiştir. Bu durum, hâlihazırda iç hukuka aktarılmış olan mevzuatın uygulanması bakımından önemli bir eksiklik teşkil Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 164 etmektedir. Bu konuda bir öncelik oluşturan İş Teftiş Kurulu’nun kapasitesinin güçlendirilmesine, ilave personel alınması ve bunların eğitilmesi yoluyla devam edilmiştir. Bununla birlikte, ekonominin ve işgücü piyasasının büyüklüğüne kıyasla, iş müfettişlerinin sayısı çok düşük kalmaktadır. Madenlerde ve taşocaklarında yaşanan ölümcül dramatik iş kazaları, mevzuatın uygulanması ve kamu kurumları tarafından yapılan denetimler bakımından endişe yaratmıştır. Kot kumaşı kumlama tesislerindeki kötü çalışma koşullarından kaynaklanan ölümcül “silikosis” hastalıkları görülmeye devam etmiştir." şeklinde ifade edilmektedir. Görüleceği üzere AB ilerleme raporlarında, AB çerçeve direktifinin iç hukuka aktarılması, veri toplama sisteminin güçlendirilmesi ve iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili etkin denetim bakımından iş teftiş kurulunun kapasitesinin artırılması gereği üzerinde durulmaktadır. B. Madencilikte İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlgili Ulusal Mevzuat Bütün mevzuat düzenlemeleri kaynağını anayasadan almaktadır. 09.11.1982 tarih ve 17863 mükerrer sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının; Kişinin Hakları ve Ödevleri başlığı altındaki 17. maddesinde; “Herkes yaşama hakkına sahiptir.”, Çalışma hakkı ve ödevi, başlığı altındaki 49. maddesinde; “Çalışma, herkesin hakkı ve ödevidir. (Değişik:03.10.2001-4709/19md.) Devlet, çalışanların hayat seviyesini yükseltmek, çalışma hayatını geliştirmek için çalışanları ve işsizleri korumak, çalışmayı desteklemek, işsizliği önlemeye elverişli ekonomik bir ortam yaratmak ve çalışma barışını sağlamak için gerekli tedbirleri alır.”, Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler başlığı altındaki 56. maddesinde; “Herkes, sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir.” hükmü bulunmaktadır. Belirtilen hükümler çalışma hayatı ve iş sağlığı ve güvenliği açısından vaz edilen mevzuatın temelini oluşturmaktadır. İşbu raporun konusu açısından hem doğrudan madencilik sektörünü düzenleyen mevzuat hem de iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili mevzuat önem taşımaktadır. Ülkemizde İSG ile ilgili durumu kavrayabilmek için öncelikle bu alandaki mevzuatın bilinmesinin faydalı olacağı düşünülmektedir. Aşağıda bu konuya ilişkin açıklamalara ana hatlarıyla yer verilmektedir. 1. 3213 sayılı Maden Kanunu Madenciliğin ekonomiye katkısını artırmak, âtıl kaynakları süratli bir biçimde işletmeye açmak, gerçek ve özel hukuk tüzel kişilerinin önündeki engelleri ortadan kaldırarak madenciyi Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 165 belirli bir güvenceye kavuşturmak amacıyla çıkarılan 3213 sayılı Maden Kanunu 15.06.1985 tarihinde yürürlüğe girmiştir. 3213 sayılı Maden Kanunu, uğradığı çeşitli değişikliklerle birlikte Türkiye’de madencilik faaliyetlerini düzenleyen temel mevzuattır. 3213 sayılı Maden Kanun’a göre maden; yer kabuğunda ve su kaynaklarında tabii olarak bulunan, ekonomik ve ticari değeri olan, petrol, doğal gaz, jeotermal ve su kaynakları dışında kalan her türlü maddedir. Maden Kanunu’nun 6. maddesine göre; maden ruhsatları, Türkiye Cumhuriyeti kanunlarına göre kurulmuş tüzel kişiliği haiz şirketlere, kamu iktisadi teşebbüsleri ile müesseselerine, bağlı ortaklıkları ve iştirakleri ile diğer kamu kurum, kuruluş ve idareleri ile gerçek veya tüzel kişilere verilmektedir. Yabancı ülke kanunlarına göre kurulmuş şirketler bu hükme göre ruhsat alamamakta olup yabancı sermayeye sahip şirketler ya Türk Ticaret Kanunu’na göre yeni bir şirket kurarak ya da kurulmuş bir şirketin hisselerini satın alarak ruhsat sahibi olabilmektedir. Madencilik sektörünü düzenleyen ve halen yürürlükte olan 3213 sayılı Maden Kanununun yürürlüğe girmesinin üzerinden uzun süre geçmesine rağmen sektörün sorunları tam anlamıyla çözülememiş, madencilikte istenen gelişme sağlanamamıştır. Bu nedenle de Kanunun birçok maddesinin zaman içerisinde değiştirilmesine yönelik çalışmalar yapılmıştır. 25.06.1987 tarih ve 3382 sayılı Kanun ile 3213 sayılı Maden Kanunun bazı maddelerinde değişiklikler yapılmıştır. Bu değişiklerle, madencilik faaliyetlerinin serbest piyasa şartlarında yürütülmesi, maden müracaatlarında alan sınırlaması dışında herhangi bir kısıtlamaya gidilmemesi ve işletme faaliyetleri için kamu kurum ile kuruluşlarından gerekli izinlerin alınması öngörülmüştür. 3213 sayılı Maden Kanunu’nun bazı maddelerini yürürlükten kaldıran, bazı maddelerini değiştiren 5177 sayılı Kanun 05.06.2004 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Maden sayılan ve sayılmayan doğal kaynakların hangileri olduğunun tespiti her zaman mümkün olmadığından, hangi hammaddelerin hangi kanuna tabi olduğu konusunda uzun süre sorunlar yaşanmıştır. 3213 sayılı Maden Kanunda değişiklik yapan 5177 sayılı Kanun ile 1901’den beri yürürlükte olan Taşocakları Nizamnamesi kaldırılarak nizamnameye tabi maddeler (Zonguldak Taşkömürü Havzasındaki madencilik faaliyetleri ile birlikte) Maden Kanunu kapsamına alınmıştır. Böylece madenlerle ilgili mevzuat birliği sağlanması hedeflenmiştir. 5177 sayılı Kanun ile madenciliği etkileyen diğer mevzuatta da önemli değişiklikler getirilmiş, akabinde 5177 sayılı Kanuna istinaden ikincil mevzuat düzenlemeleri de yapılmıştır. Bu arada, ikincil mevzuat kapsamında; Maden Kanununun müracaat, ruhsatlandırma, işletme talebinin değerlendirilmesi, ruhsatların devri, intikali, ruhsatlarla ilgili mali ve teknik yükümlülükler, ruhsatların ihalesi, terki, sahalardaki geçici tatil, kamulaştırma gibi işlemler ile maden siciline ilişkin düzenlemeleri içeren “Maden Kanunu Uygulama Yönetmeliği” ve “Maden Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 166 Kanununun 1(a) Grubu Madenler Uygulama Yönetmeliği” 03.02.2005 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Madencilik faaliyetlerinin yapıldığı alanların ilgili diğer kurum ve kuruluşların da görev ve yetki alanına girdiği yerlerde madencilik faaliyetlerinin yapılıp yapılamayacağını, hangi alanlarda hangi tür faaliyetlere izin verileceğini ve alınması gereken tedbirleri düzenlemek üzere izne tabi alanlarda madencilik faaliyetlerinde uygulanacak esasları belirleyen “Madencilik Faaliyetleri İzin Yönetmeliği” ise Bakanlar Kurulu Kararı ile 21.06.2005 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu mevzuat düzenlemeleri ile sektörün arzuladığı mevzuat birliğinin gerçekleştirilmesi, yatırımcıya önceki döneme nispetle daha fazla ruhsat güvencesi getirilmesi, madencilik faaliyetlerinin tabi olduğu izinlerin basitleştirilmesi, bürokratik işlemlerin azaltılması ve bazı faaliyetlerin yasaklanması yerine belirli kurallar dâhilinde ve Bakanlık koordinatörlüğünde izne bağlanması amaçlanmıştır. Ancak, 5177 sayılı Kanunun 7. maddesinde yer alan izinlerle ilgili olarak istenen sonuçların alındığını söylemek mümkün değildir. Özellikle İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatı İzin Belgesinin (gayri sıhhi müessese izninin) alınması işlemlerinde yerel yönetimlerden kaynaklanan çeşitli sorunlar nedeniyle nihai izin olan maden işletme izninin verilmesi işlemlerinde gecikmeler yaşanması üzerine, bu sorunun giderilmesi amacıyla 21.04.2007 tarihili Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren “Madencilik Faaliyetleri İzin Yönetmeliğinde Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik” çıkarılmıştır. Bu yönetmelik değişikliği ile özellikle madencilik faaliyetlerinde uygulanacak esaslar yeniden belirlenmiş, izinlerin alınmasında yaşanan bürokratik engellerin kaldırılması, gayri sıhhi müessese ve diğer izinlerin alınması işlemlerinin bir disiplin altına alınması, sürelerin kısaltılması, bu konuda karşılaşılan güçlüklerin ortadan kaldırılması ve sektörün yatırımcılar için daha cazip bir hale getirilmesi hedeflenmiştir. (Kaynak: MİGEM Verileri) Özetle; yapılan bu yasal düzenlemelerle, sektörün yatırımcılar için cazip hale getirilmesi amacıyla; mevzuat birliğinin gerçekleştirilmesi, yatırımcıya daha fazla ruhsat güvencesi sağlanması, madencilik faaliyetlerinin tabi olduğu izinlerin alınmasının basitleştirilmesi, bürokratik işlemlerin azaltılması ve yasaklama yerine madencilik faaliyetlerinin belirli kurallar dâhilinde izne bağlanması, bu konuda karşılaşılan güçlüklerin ortadan kaldırılmasına çaba gösterilmiştir. İzinlerin alınmasına ilişkin düzenlemelerin Yönetmelikle yapılmasını öngören 3213 sayılı Maden Kanununun 7. maddesinin 1. ve 8. fıkraları ile 10. maddesinin 6. fıkrası hükümleri, 15.01.2009 gün Esas:2004/70, Karar No:2009/7 sayılı Anayasa Mahkemesi kararı ile ‘bu hususların Kanunda düzenlenmesi gerektiği, Bakanlar Kurulu tarafından çıkarılacak yönetmeliğe bırakılmasının Anayasanın 43, 63 ve 168. maddelerine aykırı olduğu, bunun yasayla düzenlenmesi gerektiği’ gerekçesi ile iptal edilmiştir. Bu maddelerden 7. maddenin sekizinci fıkrasının yürürlüğünün durdurulmasına, 7. maddenin birinci ve 10. maddenin altıncı fıkraları için iptal hükmünün gerekçeli Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 167 kararın yayınlanmasından itibaren bir yıl sonra yürürlüğe girmesine karar verilmiş olup, gerekçeli karar 11.06.2009 tarih ve 27255 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Ayrıca, Danıştay Sekizinci Dairesi tarafından verilen 10.02.2009 tarihli ve Esas No: 2008/6285, Esas No: 2007/5795, Esas No: 2007/2125, Esas No: 2007/4417, Esas No: 2007/4435, Esas No: 2007/9827, Esas No:2005/4198, Esas No:2007/3930, Esas No:2008/6288, Esas No: 2008/6286 Esas No:2007/9828, Esas No:2008/6287 sayılı kararlarla Madencilik Faaliyetleri İzin Yönetmeliğinin bazı maddeleri hakkında, Anayasa Mahkemesi'nin dava konusu Yönetmeliğin yasal dayanağını oluşturan 3213 sayılı Kanunun 7. maddesinin ilk fıkrasına ilişkin iptal kararının Resmi Gazete'de yayımlanmasından bir yıl sonra yürürlüğe girmesine karar vermesinin anılan Yönetmeliği hukuka uygun hale getirmediği gerekçesi ile yürütülmesinin durdurulmasına karar verilmiştir. Madencilik faaliyetlerinin sürdürülmesi için alınması gereken izinler ile ilgili usul ve esasların belirlendiği Kanun ve Yönetmelik hükümlerinin iptal edilmesi nedeniyle, madencilik faaliyetlerinde bulunabilmek için izinlerin nasıl alınacağıyla ilgili hukuki boşluk ortaya çıkmıştır. Madencilik faaliyetinin gerçekleştirildiği ormanlık alanlardaki izinler ile GSM için işyeri açma ve çalışma ruhsatlarının alınması hususu ile ilgili kamu kurum ve kuruluşlarında oluşan tereddütlerden dolayı bu izinler alınamadığından, madencilik sektörü sekteye uğramış, ortaya çıkan bu yasal boşluğun giderilmesi ivedilik kesbetmiştir. Bunun üzerine orman izinlerinin Orman Sayılan Alanlarda Verilecek İzinler Hakkında Yönetmelik hükümleri kapsamında verilmesi yönünde Madencilik Faaliyetleri İzin Yönetmeliğine ek madde ilave edilerek (19.08.2009 tarih 27324 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır) ormanlık alanlar ile ilgili sorun giderilmiştir. Ancak Danıştay tarafından 09.11.2009 tarihinde bu madde de iptal edilmiştir. İzinlerle ilgili usullere ilişkin yargı kararları neticesinde oluşan boşluğun giderilmesi için Anayasa Mahkemesince öngörülen 1 yıllık sürenin bitiminin hemen akabinde 24.06.2010 tarihinde yürürlüğe giren 3213 sayılı Maden Kanununda ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair 5995 sayılı Kanun ile gerekli düzenlemeler yapılmıştır. 3213 sayılı Maden Kanununda değişiklik yapan 5995 sayılı Kanunun gerekçesinde; Anayasa Mahkemesi iptal kararında değinilen gerekçelere uyumlu olacak şekilde madencilik faaliyetlerinin etkin bir şekilde devamının sağlanmasının, izinlere dair usul ve esasların neler olduğu konusunda belirsizlik ve yasal boşluğun acilen giderilmesinin, yer seçme şansı bulunmayan madencilik sektöründe madenin oluştuğu yerde üretilmesi zorunlu olduğundan üretildiği alandaki topografyadaki değişikliklerin en etkin biçimde kazanımının sağlanmasının, böylece sürdürülebilir kalkınmada doğal kaynakların çevreyle uyumlu olarak optimum kullanılmasının hedeflendiği ifade edilmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 168 Ayrıca, bu düzenleme ile arama ruhsatı müracaatları yeniden düzenlenmiş, harçlar yükseltilmiş, arama projesi şartı ve mali yeterlik kriterleri getirilmiş, ruhsat teminatları artırılmıştır. Arama ruhsatı aşamasına dair kuralların yeniden düzenlendiği bu Kanunla maden gruplarının sayısı 6’ya çıkarılmıştır. Arama ruhsatları dönemi aşamalandırılmış, arama ruhsatı süresi İdareye daha çok kontrol imkânı veren belli aşamalara bölünmüş, her yıl bir üst aşamaya geçmek için yapılan faaliyetlerin bildirimi şartı getirilmiştir. Ayrıca arama ruhsatı alabilmek için “mali yeterlilik şartı” da öngörülmüştür. Böylece arama ruhsatının her aşamasında bildirim ve kontrol sistemi getirilmiştir. Ruhsat sahibi cüzi üretim beyanları ile ruhsatı uzun süre elinde tutabilmekte, böylece sahayı uhdesinde atıl olarak bekletebilmekte iken 5995 sayılı Kanun; rezervin belli bir oranında üretim yapılmasını şart koşmuş, maden ruhsatının yıllık maliyetini artırmış ve 3 yıl üretim yapılmayan ocakların ruhsatının iptal edilmesini öngörmüş ve böylece işletme döneminde de sahaların artık eskisi gibi küçük bedeller ödenerek atıl durumda tutulmasının önüne geçmeyi hedeflemiştir. Bundan başka devlet hakkı ödemeleriyle ilgili “asgari değer ilkesi” getirilmiş, devlet hakkının işletme ruhsat harcından az olamayacağı hükme bağlanmıştır. 5995 sayılı Kanun ile getirilen bir başka yenilik “çevre uyum teminatı” düzenlemesidir. Böylece çevreye uyumlu, çevreyi tahrip etmeyecek şekilde madencilik yapılması sağlanmaya çalışılmıştır. Çevre uyum teminatı olarak ruhsat sahiplerince ruhsat harcı kadar bir miktar paranın her yıl belli bir hesaba yatırılması öngörülmüştür. Ruhsat sahibi madencilik faaliyeti sonunda sahayı çevreye uyumlu hale getirirse yatırdığı bu paralar kendisine iade edilecek, aksi halde İl Özel İdaresi bu parayı kullanarak sahayı çevreye uyumlu hale getirecektir. 5995 sayılı Kanunun 29. maddesinin 1. fıkrasına “İşletme projesine aykırı faaliyette bulunulması ve faaliyetlerin can ve mal güvenliği açısından tehlikeli bir durum oluşturduğunun tespit edilmesi halinde maden üretimine yönelik faaliyetler durdurulur.” hükmü ilave edilerek, madencilik faaliyetlerinin iş sağlığı ve güvenliği konusunda tehlikeli bir durum oluşturması halinde üretimin derhal durdurulabilmesi imkânı getirilmiştir. Her türlü yeraltı işletmesinde daimi nezaretçi bulunması öngörülmüş, eski düzenlemede 30 işçi çalışan açık işletmelerde daimi nezaretçi bulunması zorunlu tutulmuş iken bu sayı 15’e indirilmiştir. Daimi nezaretçi olarak görevli mühendis iş sağlığı ve güvenliği sorumluluğunu da yerine getirebilecektir. Madencilik yapılabilecek alanlar kısıtlanmış, madenciliğin her yerde yapılamayacağı yaklaşımı benimsenmiştir. Kanun belli alanlarda madencilik yapılmasına Maden İşleri Genel Müdürlüğünün kısıtlama getirebileceğini de hükme bağlamıştır. Ayrıca, ruhsat sahası sınırı dışına taşmalarda çok ağır olan cezalar daha makul bir seviyeye getirilmiştir. Örneğin; ruhsat sahası dışına taşarak üretim yapılması halinde, bu şekilde üretilen Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 169 madenin satış fiyatının 5 katı olan cezalar 5995 sayılı Kanun ile 3 katına indirilmiştir. Benzer şekilde, üretim izin belgesi alınmadan üretilen hammaddeler için her halde satış değerinin 5 katı olan cezalar da 3 katına düşürülmüş, bu hammaddelerin kamunun hizmetinde kullanılmış olması halinde ise üretimi yapandan sadece malzeme değerinin tahsil edilmesi hükmü getirilmiştir. 5995 sayılı Kanun madencilikte yararlanılabilecek teşviklerle ilgili de düzenleme yapmış, ancak teşviklere dair hükümler bir bütünlük içerisinde değil, çeşitli kanun maddelerine dağıtılmıştır. 5995 sayılı Kanun ile getirilen yeni düzenlemelere uyum sağlamak amacıyla çıkarılan Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliği 06.11.2010 tarihinde yürürlüğe girmiştir. 3213 sayılı Maden Kanununda değişiklik yapan 5995 sayılı Kanun ruhsat müracaatı ve sonrası için iyileştirici düzenlemeler içermektedir, ancak yeterli ruhsat güvencesi sağlanamamıştır. Büyük meblağlarda yatırım yapan bir girişimci örneğin dönem faaliyet raporu gibi bir belgeyi vermemesi gibi küçük hatalar nedeniyle ruhsat hakkını kaybetme riski ile karşı karşıya bırakılmıştır. Ayrıca, Kanunun getirdiği bildirim-kontrol sisteminin etkili çalışabilmesi için İdareye verilen bilgi ve belgelerin gerçek durumu yansıtması, İdare tarafından da bu belgelerin doğruluklarının araştırılması gerekmektedir. Bu konuda ruhsat sahiplerince İdareye verilen belgelerin çoğunun gerçek durumu yansıtmadığı, prosedürü tamamlamak için verildiği ifade edilmektedir. Gerek Kanun gerekse Yönetmelikte teknik ve daimi nezaretçilerin sorumlulukları açıkça belirtilmemiş, net olarak birbirinden ayrılmamış, sınırları çizilmemiştir. Yönetmelik incelendiğinde teknik ve daimi nezaretçilerin sorumluluklarının aynı olduğu görülmektedir. Bu durum sorumluluğun nasıl paylaştırılacağı hususunda sorun doğurabilir. Özellikle adli kovuşturma aşamasında sorumlulukların net olarak belirlenmemiş olması (şüpheden sanık yararlanır ilkesinden ötürü) sürecin sonuçsuz kalmasına yol açabilme ihtimalini içinde barındırmaktadır. Kanunlarda sık sık değişiklik yapılmak durumunda kalınması kanunun ön hazırlığının yapılmasına yeterli zamanın ayrılmadığını ve konunun bütün taraflarının görüşlerine yeterince başvurulmadığını düşündürmektedir. Şüphesiz madencilik sektörü ile ilgili çeşitli hükümler içeren çok sayıda kanun ve yönetmelik bulunmaktadır. İşbu raporun konusu itibariyle diğer kanun ve yönetmeliklerin ayrıntılı olarak incelenmesine gerek görülmemiş; madencilikle ilgili bazı kanunların isimlerinin zikredilmesiyle yetinilmiştir: 2872 sayılı Çevre Kanunu, 4857 sayılı İş Kanunu, 2886 sayılı Devlet İhale Kanunu, 2172 sayılı Maden Kamulaştırma Kanunu, 3154 sayılı Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun, 2674 sayılı Karasuları Kanunu, 3621 sayılı Kıyı Kanunu, 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu, 1926 sayılı Sular Hakkında Kanun, 6326 sayılı Petrol Kanunu, 5686 sayılı Jeotermal Kaynaklar ve Doğal Mineralli Sular Kanunu, 151 sayılı Ereğli Havzai Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 170 Fehmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun, 3303 sayılı Taşkömürü Havzasındaki Taşınmaz Malların İktisabına Dair Kanun, 3573 sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılatılması Hakkında Kanun, 2840 sayılı Bor, Trona ve Asfaltitlerin Devletçe İşletilmesi Hakkında Kanun, 3078 sayılı Tuz Kanunu, 5710 sayılı Nükleer Güç Santrallerinin Kurulması ve İşletilmesi ile Enerji Satışına İlişkin Kanun. 2. İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlgili Mevzuat Maden mevzuatı; madencilikle ilgili ruhsatların alınması, maden işletmelerinin projelendirilmesi, işletilmesi, denetimi, kural ihlallerinin müeyyidelendirilmesi, ocakların faaliyetinin durdurulması ve ruhsat iptali gibi hususları düzenlemek suretiyle doğrudan veya dolaylı olarak maden işletmelerine ilişkin iş sağlığı ve güvenliği şartlarını da etkilemektedir. 3213 sayılı Maden Kanunu’nun 29. maddesinde doğrudan iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin olarak “İşletme faaliyeti, projesine ve Kanunun ilgili hükümlerine göre yürütülür. (Ek cümle: 10/6/2010-5995/12 md.) İşletme projesine aykırı faaliyette bulunulması ve faaliyetlerin can ve mal güvenliği açısından tehlikeli bir durum oluşturduğunun tespit edilmesi halinde maden üretimine yönelik faaliyetler durdurulur. İşletme projeleri ve değişiklikleri uygulamaya konulmadan önce Genel Müdürlük onayının alınması zorunludur. Aksi takdirde faaliyet durdurulur. İşletme açısından tehlikeli durumların tespiti halinde, bu halleri gidermek için ruhsat sahibine altı aya kadar süre verilir, mücbir sebepler dışında bu süre uzatılmaz. Bu süre sonunda projeye uygun faaliyette bulunulmaması veya tehlikeli durumun ortadan kaldırılmaması halinde teminat irad kaydedilerek işletme faaliyeti durdurulur. …” hükmü bulunmaktadır. Buna göre, üretim veya hazırlık çalışmaları sürdürülürken şev açısı, basamak yüksekliği, basamak genişliği, heyelan, göçük, yetersiz havalandırma, alt yapı ve maden projesine aykırılık teşkil eden benzeri durumlar can ve mal güvenliği açısından risk oluşturması halinde müeyyideye bağlanmaktadır. İş sağlığı ve güvenliği mevzuatı; mesleki risklerin önlenmesini, sağlık ve güvenliğin korunmasını, risklerin ve kaza faktörlerinin ortadan kaldırılmasını, iş sağlığı ve güvenliği konusunda işçilerin eğitilmesini, iş sağlığı ve güvenliğinin organizasyonunu, teknik önlemler ile cinsiyet ve özel durumları sebebiyle korunması gereken kişilerin çalışma şartlarını düzenlemektedir. Ülkemizde münhasıran iş sağlığı ve güvenliği alanını düzenleyen özel bir kanun henüz çıkarılmamış olup, bu konudaki düzenlemeler çeşitli kanunlarda yer almıştır. Bu meyanda, iş kazaları ve meslek hastalıkları konusu 4857 sayılı İş Kanununun beşinci bölümünde düzenlenmekle beraber, Borçlar Kanunu, Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu, Umumi Hıfzıssıhha Kanunu gibi kanunlarda da doğrudan veya dolaylı hükümler yer almaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 171 1475 sayılı İş Kanunu: 4857 sayılı İş Kanunundan önce yürürlükte olan ve iş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili hükümler içeren 1475 sayılı İş Kanununa istinaden muhtelif tüzük ve yönetmelikler çıkarılmış olup önemli bir kısmı halen uygulanmaktadır. 1475 sayılı İş Kanununa göre çıkartılan; -Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzük (Resmi Gazete: 22.10.1984-18553), -İşçi Sağlığı ve Güvenliği Tüzüğü (Resmi Gazete: 11.01.1974-14765), -Maden ve Taşocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Tozla Mücadeleyle İlgili Yönetmelik (Resmi Gazete: 14.09.1990-20635), -Grizulu Ocaklarda Elektrik Enerjisi Kullanılması Hakkında Yönetmelik (Resmi Gazete: 11.03.1997-22930), -Grizulu ve Yangına Elverişli Ocaklarda Alınması Gerekli Tedbirler Hakkında Yönetmelik (Resmi Gazete: 25.07.2996-22707), -Deniz, Göl veya Nehir Altında Bulunan Madenlerdeki Çalışmalar Hakkında Yönetmelik (Resmi Gazete: 13.04.1997-22963) 4857 sayılı İş Kanununun Geçici 2. maddesi gereği halen yürürlükte bulunmaktadır. 4857 sayılı İş Kanununda İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlgili Düzenlemeler: 10.06.2003 tarihinde yürürlüğe giren 4857 sayılı İş Kanununun beşinci bölüm 77 ilâ 89. maddelerinde iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili hükümler yer almaktadır. Bu maddelerde; işçi ve işverenlerin yükümlülükleri, işyerinin kapatılması veya işin durdurulması, iş sağlığı ve güvenliği kurulu, işyeri sağlık birimleri ve işyeri hekimi, iş güvenliği uzmanı, işçilerin hakları, sağlık gözetimleri, kadın ve çocuk işçilerin korunması hususları düzenlenmektedir. 4857 sayılı İş Kanununun yürürlüğe girmesini takiben, Kanunun 78. maddesi gereğince, AB müktesebatına uyum çalışmaları kapsamında iş sağlığı ve güvenliği alanında birçok yönetmelik ve tebliğ yayınlanmıştır. Bu çerçevede münhasıran maden işletmelerinde iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili olarak iki Yönetmelik çıkarılmış olup, bunlar; -Yeraltı ve Yerüstü Maden İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği (Resmi Gazete: 21.02.2004-25380), -Sondajla Maden Çıkarılan İşletmelerde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği (Resmi Gazete:22.02.2004-25381)’dir. Bu iki yönetmelik AB müktesebatı dikkate alınarak hazırlanmıştır. Ayrıca, İş Kanununun 78. maddesine göre çıkarılan diğer yönetmelikler de maden işletmelerini ilgilendiren hükümler içermektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 172 II. TÜRKİYE’DE MADENCİLİK FAALİYETLERİNE İLİŞKİN KURUMSAL YAPI VE UYGULAMALAR Madencilikle ilgili mevzuatta öngörülen işlemlerin yerine getirilmesinde yetkili kurumlar, her ülkenin kendine özgü şartlarına göre farklılık arz etmektedir. Kurumsal yapı, bazı ülkelerde Madencilik Bakanlığı, başka bir Bakanlık bünyesinde kurulan Maden Dairesi veya Genel Müdürlük, Maden Konseyi veya Maden Komiserliği şeklinde oluşturulmuştur. Ülkemizde ise Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı bünyesindeki Maden İşleri Genel Müdürlüğü bu alanda yetkili ve görevli kurumdur. İş sağlığı ve güvenliğine ilişkin kurumsal yapı ise Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı çatısı altında yer almaktadır. Madencilikle doğrudan veya dolaylı görevleri bulunan diğer kamu kuruluşları ise TKİ Genel Müdürlüğü, TTK Genel Müdürlüğü, Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü, E.İ.E. İdaresi Genel Müdürlüğü, DSİ Genel Müdürlüğü, Sanayi ve Ticaret, Tarım, Çevre ve Orman Bakanlıklarına bağlı kuruluşlar, Karayolları Genel Müdürlüğü ve Elektrik Üretim A.Ş. olarak sayılabilir. A. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Anayasa’nın 168. maddesi “Tabiî servetler ve kaynaklar Devletin hüküm ve tasarrufu altındadır. Bunların aranması ve işletilmesi hakkı Devlete aittir. Madenlerin aranması ve işletilmesi hakkı, belli bir süre için, gerçek ve tüzelkişilere devredilebilir. Devletçe yapılacak gözetim, denetim usul ve esasları ve müeyyideler kanunda gösterilir.” hükmünü amir bulunmaktadır. Anayasanın 168. maddesine istinaden çıkartılan ve madencilik faaliyetlerini düzenleyen 3213 sayılı Maden Kanununda maden hakları ile ilgili bütün faaliyetleri yürütme, vecibeleri yerine getirme, kontrol ve denetimini yapma görevi Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığına verilmiştir. Bakanlığın Merkez Teşkilatı Ana Hizmet Birimleri, Danışma ve Denetim Birimleri ve yardımcı birimlerden oluşmaktadır. Maden İşleri Genel Müdürlüğü Bakanlığın ana hizmet birimlerindendir. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü ve Petrol İşleri Genel Müdürlüğü ise Bakanlığa bağlı kuruluşlar arasında yer almaktadır. Ayrıca, 96 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile kamu iktisadi teşebbüsü olarak kurulan TTK da Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının ilgili kuruluşudur. Türkiye Taşkömürü Kurumu dışında Türkiye Petrolleri A.O.(TPAO), Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu (TKİ), Elektrik Üretim A.Ş. (EÜAŞ), Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü halihazırda madencilik alanında üretime yönelik faaliyet gösteren başlıca kamu iktisadi teşebbüsleridir. 1. Maden İşleri Genel Müdürlüğü (MİGEM) Maden İşleri Genel Müdürlüğü Bakanlığın ana hizmet birimleri içinde yer almaktadır. Genel Müdürlük, 3213 sayılı Maden Kanunu ve ilgili yönetmelikler gereği Devletin hüküm ve tasarrufu Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 173 altında bulunan madenlerin aranarak işletilmesi için ruhsatların verilmesi, projelerin incelenmesi ve denetimi ile ilgili madencilik faaliyetlerini yürütmek üzere kurulmuştur. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkındaki 3154 sayılı Kanunun 505 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile değişik 9. maddesi ile Maden İşleri Genel Müdürlüğünün görevleri aşağıdaki şekilde belirlenmiştir: - Maden sahalarını ruhsatlandırmak ve madencilik faaliyetlerini takip etmek, - Maden aranmasını ve üretimini destekleyici tedbirler almak, -Madencilik faaliyetlerinin ülke ihtiyaçları, yararı, güvenliği vb. doğrultusunda yürütülmesini sağlayacak konularda gerekli önerilerde bulunmak, - Madencilik faaliyetlerinin iş sağlığı ve güvenliği ilkelerine uygun yürütülmesini sağlamak, - Madencilik faaliyetlerinin çevre ve kaynak koruma ilkesine uygun olarak yürütmek, - İlgili kuruluşlar ile işbirliği içinde olmak, - Ülke ihtiyaçları doğrultusunda arama, üretim, stoklama ve pazarlama politikalarının esaslarını tespit etmek, - Ülke ve dünya madencilik faaliyetlerini takip etmek, değerlendirmek, - Envanter, istatistik ve sicil kayıtlarını tutmak. Kurumun kanunla kendisine verilen bu görevleri bihakkın yapması ülke madenciliğinin ekonomiye yapacağı katkı yanında iş sağlığı ve güvenliğinde istenilen noktaya gelinmesi açısından da önemlidir. Bu noktada MİGEM’in bu görevleri etkili biçimde yapacak teşkilatlanma ve insan kaynaklarına sahip olup olmadığı ve elindeki imkân ve kaynakların etkin kullanılıp kullanılmadığı önem kazanmaktadır. Bunun için de Genel Müdürlüğün teşkilatlanmasının, bünyesindeki idari birimlerin, bunların görevlerini etkili biçimde yerine getirip getiremediğinin, insan kaynaklarının sayı ve nitelik yönünden amaçlarla uyumlu olup olmadığının, iş süreçlerinin yeterince hızlı ve etkili (sonuç doğurucu) olup olmadığının incelenmesi gerekmektedir. a. İdari Yapılanması Maden İşleri Genel Müdürlüğünün çeşitli daire ve şubelerini gösteren teşkilat şeması aşağıda verilmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 174 Şekil 25: Maden İşleri Genel Müdürlüğü Teşkilat Şeması G enel Müdür G enel Müdür Y ardımcısı Koord. Ve Dış İlişkiler Daire B.lığı İzleme Daire B.lığı G enel Müdür Y ardımcısı Arama Ruhsatları Daire B.lığı Bilgi İşlem ve Dök. Daire B.lığı G enel Müdür Y ardımcısı Madenciliği G eliştirme Daire Başkanlığı İşletme Ruhsatları Daire B.lığı İdari ve Mali İşler Daire B.lığı Bilgi İşlem Şubesi İnsan Kayn. ve İdari İşler Şubesi İnceleme ve Değerlendirm e Şubesi İzleme Şubesi İlk Müracaat Şubesi İşletme Ruhsatları Şubesi İstatistik ve Dök. Şubesi Arşiv Şubesi Mali İşler ve Teşvik Şubesi Hukuk İşl. Koord. Şubesi Bilgi Edinme ve Şikayetler Şubesi Ruhsat Hak. ve Sicil Şubesi Temdit Şubesi Araştırma G eliştirme Şubesi Harita Şubesi İhale Şubesi Ç evre ve Mad. Kay. Şubesi Kurul İşlemleri Şubesi Arama Ruhsatları Şubesi İşletme İzni Şubesi Evrak Şubesi Denetleme Şubesi I (a) ve J eotermal Şubesi Devlet Hakları Şubesi Özel Alanlar Şubesi Ham. Üretim İzni Şubesi Halkla İlş. Tant. ve Eğitim Şubesi Kaynak: www.migem.gov.tr Şekilden de anlaşılacağı üzere, MİGEM’in taşra teşkilatı bulunmamaktadır. MİGEM, ocakların kapatılması işlemlerini Valilikler kanalıyla uygulamaktadır. Ayrıca kum ocaklarının ruhsatlandırılması gibi konularda Valiliklere yetki verilmiştir. b. Personel Durumu Maden İşleri Genel Müdürlüğü kadrosunda, 163 teknik ve 145 idari olmak üzere toplam 308 personel görev yapmaktadır. Genel Müdürlüğün teknik personeli, çeşitli şubeler arasında dağıtılmış olmakla birlikte ihtiyaç durumunda mahallinde denetim yapmak üzere Denetleme Şube Müdürlüğü koordinatörlüğünde görevlendirilebilmektedir. Bu şekilde istihdam edilen teknik ve idari personel sayısı 210’dur. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 175 MİGEM personelinin meslekleri itibarıyla dağılımı aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo 28: MİGEM Personelinin Meslekler İtibarıyla Dağılımı MESLEK Maden Mühendisi Jeoloji Mühendisi Tekniker Harita Mühendisi Jeofizik Mühendisi Çevre Mühendisi Topograf TÜRÜ Teknisyen Meteoroloji Mühendisi Kimyager Elektrik Mühendisi Kimya Mühendisi Toplam Teknik Eleman Merkez Kadrolu Teknik İdari TOPLAM 4046 sayılı Kanuna Görevli Kurum Kadrolu TEKNİK İDARİ TOPLAM TOPLAM TEKNİK ELEMAN TOPLAM İDARİ PERSONEL GENEL TOPLAM SAYISI 68 56 21 3 2 1 3 5 1 1 1 1 163 144 131 275 19 14 33 163 145 308 Kaynak: MİGEM Verileri Genel Müdürlüğün denetim faaliyetleri için maden mühendisi, jeoloji mühendisi, harita teknikeri ve diğer branşlardan personel istihdam edilmekle birlikte gerektiğinde diğer kamu kurum ve kuruluşları ve üniversitelerden inceleme ve denetimin gerektirdiği mesleki tecrübeye sahip elemanlardan da istifade etme yoluna gidilmektedir. Denetim için teşkil edilen heyetlerin içinde mali işlemleri incelemek üzere bulunması zorunlu olan “mali uzman” yerine diğer kurumlardan temin edilememesi halinde kurum personeli arasından da görevlendirme yapılabilmektedir. Genel Müdürlük bünyesinde yeraltı maden işletmelerinin denetimlerinde tecrübeli 3 maden mühendisi bulunmaktadır. Diğer maden ve jeoloji mühendisleri, görevlendirme yapıldığı takdirde yeraltı işletmelerinin denetimlerine katılmaktadırlar. Yeraltı denetimlerinde tecrübeli olduğu ifade edilen maden mühendislerinin -bunu zorunlu kılan bir düzenleme de olmamakla birlikte- A sınıfı iş sağlığı ve güvenliği uzmanlığı belgeleri bulunmamaktadır. Esasen sadece MİGEM’in değil, maden işletmelerini denetleyen bütün kurumların denetim elemanlarının bu alanda sertifikasyonu önem taşımaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 176 c. İş Yükü ve İşleyişi Türkiye sathına yayılmış 44 bin adet maden ruhsatlı sahadan yaklaşık 12 bini işletme ruhsatlı saha olup Maden İşleri Genel Müdürlüğü, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkındaki 3154 sayılı Kanunun, 505 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile değişik 9. maddesi ile kendisine verilen görevler çerçevesinde bu sahalarda madencilik faaliyetlerinin yürürlükteki mevzuata uygun şekilde yapılmasını takip etme, değerlendirme, denetleme ve sorunları tespit etme hizmetlerini yürütmekle görevlidir. Aşağıda Genel Müdürlüğün görevleri ile ilgili ayrıntılı açıklamalara yer verilmektedir. 1- Ruhsatlandırma İle İlgili Görevler Madenlerin aranması, işletilmesi üzerinde hak sahibi olunması ve terk edilmesiyle ilgili esas ve usuller 3213 sayılı Maden Kanunu ile düzenlenmektedir. 3213 sayılı Kanunun 3. maddesinde ruhsat hukuku; “ruhsat sahiplerinin ruhsattan doğan hak ve yükümlülükleri” olarak tanımlanmıştır. Bu hak ve yükümlülüklerin doğması ise ruhsatın alınması ile mümkün olmaktadır. Medeni hakları kullanmaya ehil Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları, mevzuatımıza göre kurulmuş ve madencilik yapabileceği statüsünde yazılı olan tüzel kişiliği haiz şirketler, kamu iktisadi teşebbüsleri ile müesseseleri, bağlı ortaklıklar ve iştirakleri ile diğer kamu kurum, kuruluş ve idareleri ve Türk mevzuatına göre şirket kuran yabancılar maden arama ruhsatı/sertifikası için müracaat edebilir. Buna göre; yabancı ülke kanunlarına göre kurulmuş şirketler bu hükme göre ruhsat alamamakta olup yabancı sermayeye sahip şirketler ya Türk Ticaret Kanunu’na göre yeni bir şirket kurarak ya da kurulmuş bir şirketin hisselerini satın alarak ruhsat sahibi olabilmektedir. Arama ve İşletme Ruhsat Süreci: MİGEM’in asli görevlerinden biri maden arama ve işletme ruhsatlarını vermektir. Madencilikte, belirli bir alanda maden arama faaliyetinde bulunabilmek için arama ruhsatı/sertifika, işletme faaliyetlerinin yürütülebilmesi için işletme ruhsatı, bir madenin üretime geçebilmesi için de işletme izni alınması gereklidir. Arama ruhsatı almada belirleyici unsur, ruhsat istenilen madenin hangi grupta yer aldığıdır. Ruhsat alanları ve sınırları kanunda belirtilen maden gruplarına göre belirlenmektedir. Maden gruplarına göre arama, işletme ruhsat süreleri ve alanları değişiklik göstermekte, 1/a ve 1/b grup madenler için doğrudan işletme ruhsatı öngörülmekte, IV. grup ruhsat sahalarında 5 yıl, diğer ruhsat gruplarında 3 yıl içinde görünür ve muhtemel rezerv haline getirilme zorunluluğu bulunmaktadır. Arama döneminde görünür rezervin %10’u kadar üretim ve satış izni verilebilmektedir. 5995 sayılı Kanunla değişik 3213 sayılı Kanuna göre arama dönemi, her maden grubuna göre süresi değişen ön arama dönemi, genel arama dönemi ve detay arama dönemini içermekte ve her döneme ait şartlar yerine getirildikçe diğer döneme geçilmekte ve tamamlandığında arama raporu verilmektedir. Arama ruhsatı kapsamında, ön inceleme raporu ile arama dönemi Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 177 faaliyetlerinin yerine getirilebilmesi için gerekli olan mali yeterliliği de içeren maden arama projesinin verilmesi gerekir. Burada arama ruhsatı talep edenler için “mali yeterlilik” aranması dikkati çekmektedir. Madencilik faaliyetleri; kamu hizmeti veya umumun yararına ayrılmış yerlere ve bu tür tesislere 60 metre mesafe dahilinde madencilik faaliyetleri Bakanlığın, binalara 60 metre, özel mülkiyete konu araziye 20 metre mesafe dahilinde ise mülk sahibinin iznine bağlıdır. Kanunda ayrıca milli parklar, kıyılar, imarlı alanlar, birinci derece sit alanları gibi “özel izin sahaları” belirlenmiştir. Mevzuata göre ayrıca ruhsat verilecek alanlarda Bakanlık tarafından ilgili kurumların görüşleri alınarak madenin işletme yöntemi, faaliyetin yapıldığı bölge, madenin cinsi, yapılacak yatırımın çevresel etkileri, şehirleşme ve benzeri hususlar dikkate alınarak kısıtlama getirebilir. İlk müracaat ve ihale yolu ile yapılacak ruhsatlandırmalarda diğer kanunlardaki kısıtlamalar göz önüne alınarak Bakanlıkça bazı alanlar ruhsat müracaatına kapatılabilir. Bu düzenlemelerin bazıları madencilik faaliyetlerinin çevrede yaşayanlar için bir sağlık ve güvenlik riski doğurmamasını sağlamaya yöneliktir. Arama ruhsat süresi sonuna kadar, tespit edilen madenin rezerv bilgilerini de içeren arama faaliyet raporu, en az bir maden mühendisi tarafından hazırlanan faaliyet sonrası işletme alanının çevre ile uyumlu hale getirilmesini de içeren işletme projesi ve talep harcının ödendiğine dair belge ile müracaat edilmesi halinde işletme ruhsatı alma hakkı doğar. Kanunun 7. maddesinde öngörülen izinlerin de ruhsat tarihinden itibaren 3 ay içinde alınması zorunludur. Alınmazsa teminat irat kaydolunur. İzinlerin alınması ile işletme izni verilir. Burada dikkati çeken nokta, işletme ruhsatı ve işletme izni verilmesi için herhangi bir yeterlik şartı öngörülmemesi, ilgili idarelerden gerekli izinlerin alınmasının yeterli görülmesidir. Arama dönemi üretim izni ve üretim için işletme izni talep edildiğinde, çevre ile uyum teminatı alınması düzenlenmiştir. Bu teminat özel kanunlarında belirtilen hükümler hariç yıllık işletme ruhsat harç bedeli kadardır. Faaliyet sonrası sahanın çevre ile uyumlu hale getirilmesini müteakip çevre ile uyum teminatı iade edilir. Aksi halde ilgili idare bu teminatı kullanarak çevre ile uyumlu hale getirme faaliyetlerini gerçekleştirir. İş sağlığı ve güvenliği yatırımlarının yapılması açısından ruhsat güvencesi hususu önem taşımaktadır. Ruhsat güvencesi; madenciliğe gerekli sermaye yatırımlarının yapılarak işletmeciliğinin sürdürülebilir olmasını etkileyen bir unsurdur. 3213 sayılı Maden Kanununda değişiklik yapan 5995 sayılı Kanunla getirilen düzenlemeler neticesinde, arama ruhsatı için önemli miktarda yatırım yapmış ve belli aşamaları geçmiş bir yatırımcı bazı belgeleri zamanında İdareye teslim etmediği için ruhsat hakkını kaybetme tehlikesi ile karşı karşıya kalabilmektedir. Buna karşılık işletme ruhsatlarında güvence ise 5995 sayılı Kanunla güçlendirilmiştir. Örneğin; önceden 5 yıl içinde 3 kez 7. ve 10. madde ihlali halinde ruhsat iptal edilirken 5995 sayılı Kanunla 3 yıl içinde ihlallerin tekrarı halinde ruhsat iptali müeyyidesinin uygulanması öngörülmüştür. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 178 Ruhsatlandırma sürecinin iyi düzenlenmiş olması, dolayısıyla nitelikli maden işletmeciliğini sağlayacak düzenlemelerin hayata geçirilebilmesi, iş sağlığı ve güvenliği alanında da iyileşmelerin olması sonucunu verecektir. Burada işbu raporun konusu açısından önemli olan husus, bu ruhsat ve izinler verilirken yeterlilik aranıp aranmamasıdır. Maden işletmeciliğinin mali ve teknik yönden yeterliliği haiz gerçek ve tüzel kişilerce yapılması hem üretimin verimliliği hem de iş sağlığı ve güvenliği açısından büyük önem taşımaktadır. Çünkü teknik ve mali açıdan asgari yeterliliğe sahip olmayan kişilerin uygun yöntemlerle üretimi ve maden ocağının etkin yönetimini gerçekleştirmesi, bunların gerektirdiği yatırımları yapabilmesi mümkün olamayacaktır. Genel Müdürlük yetkililerinden alınan brifing esnasında, ruhsat talep edenlerin “aranan yeterliliklere” sahip olup olmadıklarının arama ruhsatı verilmesi sürecinde dikkate alınan bir husus olduğu, işletme ruhsatı aşamasında ayrıca yeterlik aranmadığı ifade edilmiştir. Bu açıdan bakıldığında sadece maden arama aşamasında yeterlik aranmasının sorunu çözüp çözemeyeceği tartışılmalıdır. Özellikle ruhsat sahasının işletme hakkının ruhsat sahibi tarafından üçüncü kişilere rödövans yolu devredildiği durumlarda arama sürecinde aranan yeterlik şartının işletmeci açısından bir mana ifade etmeyeceği açıktır. Ayrıca, aranan yeterlik kıstaslarının neler olduğu, değişen ekonomik ve teknolojik şartlar karşısında bu yeterlilik kıstaslarının yeterli olup olmadığı, yeterlilikle ilgili şartların gerçekten karşılanıp karşılanmadığı ve nasıl denetlendiği hususları üzerinde dikkatle durulmalıdır. 2- Denetim Görevleri Genel Müdürlük, 3213 sayılı Maden Kanunu ve Maden Kanunu Uygulama Yönetmeliğinde yer alan hükümler çerçevesinde, maden işletmelerinde mali, hukuki ve teknik yönlerden inceleme yapmaktadır. Tetkik konularına göre, MİGEM tarafından; a-) Ruhsatlandırmaya esas denetimlerde; işletme ruhsatı, işletme izni, temdit (süre uzatma), arama dönemi üretim izni, hammadde üretim izni, işletme izni değişiklik talepleri, b-) Faaliyetlere esas denetimlerde; ruhsat sahibinin beyanlarının gerçekliği, teknik nezaretçilik uygulamaları, şikâyetlere esas denetimlerde; izinsiz faaliyetler ve sınır ihlalleri, c-) Mali denetimlerde ise Devlet hakları, harç, teminat, sevk fişi ve fatura hususları incelenmektedir. Diğer tetkik konuları kamulaştırma, terk talepleri ve iptaller, mera tahsis değişiklikleri, faaliyetlerin çakışması, beyanlardaki hata ve noksanlıkların kontrolü ve proje değişiklikleridir. MİGEM tarafından yapılan denetim sonuçlarına (para cezası, kapatma/faaliyeti durdurma, süre verilmesi vs.) ilişkin bilgi istenilmiş, ancak sağlıklı veriler elde edilemediğinden buna ilişkin ayrıca değerlendirme yapılmamıştır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 179 MİGEM’in son beş yıllık denetim faaliyetleri tetkik konuları itibariyle aşağıdaki tabloda gösterilmiştir: Tablo 29: MİGEM Tarafından Son Beş Yılda Gerçekleştirilen Denetimler TETKİK KONUSU DENETLENEN SAHA SAYISI 2005 2006 2007 2008 11. ve 29. madde (Genel Denetim) 413 373 420 1515 24.madde'nin 3. fıkrası (temdit 196 277 511 248 talebi) 24. madde'nin 1. fıkrası (işletme 1341 1725 2127 2478 talebi) 32.madde (terk) 115 89 176 149 Arama döneminde 17. madde 208 329 536 470 gereği sevk fişi talebi 2.maddeye göre tetkik 45 46 75 8 7. maddeye göre tetkik 265 226 172 104 12. maddeye göre tetkik 170 166 138 44 Maden kanununa intibak 458 12 5 2 Hammadde Talebi 1293 469 427 210 Valiliğin 1(A) Ruhsat Talebi 153 90 62 48 Mera Vasfı Değişikliği 19 62 48 24 Ruhsatın Bölünmesi (Geçici 27 1.madde) Kanunun 2.Maddesi Gereği, Valiliklere Yapılan Taşocağı 3 Taleplerinin Değerlendirilmesi Diğer (Mahkeme, OSB, VS.) 91 49 103 89 TOPLAM 4.794 3.917 4.804 5389 Kaynak:MİGEM verileri 2009 1768 247 2723 358 263 45 173 74 1 332 28 15 30 6057 MİGEM, belirtilen görevleri çerçevesinde işletme ruhsatı talep edilen ve üretime başlanan sahalar yanında her türlü şikâyete konu maden sahalarında da ön inceleme ve müteakiben denetim yapabilmektedir. Mahallinde denetimler işletmede üretim faaliyetine başlanana kadar yapılmamaktadır. 06.11.2010 tarihinde yürürlüğe giren Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliğinin “İnceleme ve denetim” başlıklı 74. maddesi uyarınca inceleme ve denetim sırasında; teknik ve mali belgeler ile bu belgelerin hazırlanmasına esas teşkil eden işletme projesinin uygulanması ile ilgili hususlar kontrol edilmektedir. Bunlar; mevzuat uyarınca incelenmesi gereken üretim yöntemi, üretim miktarı, üretilen madenin kullanım alanı, sevk fişleri, faturalar, satış belgeleri ve benzeri konulardır. Ayrıca, denetimlerde çevre ile uyum planına uygun çalışılıp çalışılmadığına da bakılması gerekmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 180 -İşletme Projelerinin Denetimi: Her maden işletmesi için işletme projeleri hazırlanmakta, bunlar MİGEM’e sunularak onay alınmaktadır. Buradaki kritik nokta, yapılan değerlendirmelere göre teknik ve benzeri açılardan yeterli olmayan projelerin uygulamaya geçirilmemesidir. Türkiye ve Çin gibi bazı ülkelerde projelerin denetimi kamu kurumları tarafından yapılırken, serbest piyasa ekonomisinin yerleştiği ülkelerde ise firmalar genel olarak borsaya kote olduklarından ve kaza vukuu halinde büyük ekonomik kayıplara uğrayacaklarından dolayı kendi iç denetimlerini yüksek standartlarda yapmaktadırlar (EK 9/4: Türkiye Madenciler Derneğinin 24.09.2010 tarih ve 2010/45 sayılı yazısı ekindeki rapor). Arama ruhsatı süresi sonuna kadar üretim faaliyetine geçebilmek için işletme ruhsatı ve gerekli diğer izinlerin alınması mecburidir. Arama ruhsatından işletme ruhsatına geçişte aranılan kıstaslar ve bu kıstaslara uyulduğunun sahada kontrolü şu şekilde yapılmaktadır: İşletme ruhsat taleplerinde arama dönemi sonuna kadar rezerv bilgilerini de içeren arama faaliyet raporu ile birlikte işletme projesinin verilmesi gerekmektedir. İşletme projeleri Maden Kanununun 24. maddesi ve Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliğindeki Ek-Form 10’a göre, işletme projesi ekleri de aynı yönetmeliğin 27. maddesine göre hazırlanarak MİGEM’e verilmektedir. Dosya üzerinden yapılan incelemesinde uygun bulunan işletme projelerinin, mahallinde tetkiki yapılarak arazide de bu bilgilerin uygunluğunun kontrol edilmesi gerekmektedir. İşletme projelerinde, madenin işletme yöntemi, rezerv kazanım oranı, kayıp miktarı ve bu yöntemin mevcut görünür rezervin üretimi için uygulanmasına yönelik açıklama yapılır. Açık işletme yöntemi ile çalışan sahalar için, basamak yüksekliği, genişliği, genel şev açısı, patlayıcı kullanım planı, yöntemi, patlayıcının çevreye olası etkileri ve alınacak önlemler, toz emisyon miktarı ve tozla mücadele teknikleri, üretimde kullanılacak iş makineleri ve kapasiteleri hakkında bilgi verilir. Kapalı işletme yöntemi ile çalışan sahalar için; ocak yeri seçimi, kuyu, desandre, galeri uzunlukları, kesiti, kullanılacak teknik ve süreler, ayak uzunlukları, pano boyu, üretim yöntemi ve uygulaması, üretimde kullanılacak donanım, bu donanımların sayı ve teknik özellikleri, nakliye sistemi ve tekniği, kullanılacak donanımın sayı ve özellikleri, tahkimat sistemi, tahkimat sisteminin uygulaması, havalandırma tekniği ve bu amaçla kullanılacak ekipmanın sayı ve özellikleri, ocak boyutu ile ilişkilendirilmiş gerekli hava miktarı, hızı, hava kapılarının sayısı, miktarı ve yeri, havalandırma planı, temiz ve kirli hava güzergâh planı, kaçamak yolu, su tahliyesi, su ile mücadele ve bununla ilgili donanım, can ve mal güvenliği ile ilgili alınacak diğer önlemler ile yeraltı yardımcı tesisleri ve tüm yapıların en son durumunu gösterir kot ve koordinatlarıyla uygun ölçekli planları ve benzeri hususlarla ilgili detaylara yer verilir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 181 Ayrıca işletme projesi ekinde Yönetmeliğin 27. maddesinde belirtilen harita ve çizimlerin de bulunması gerekmektedir. Bunlar arasında; -Ocak açılması planlanan alanın uygun ölçekli (1/10000, 1/5000, 1/1000 gibi) halihazır topografik harita ve kesitleri, -Uygun ölçekle çizilmiş ruhsat sınırı, talep edilen işletme izin sınırları ile sahada açılmış ocak, galeri, yarma, sondaj, kuyu gibi arama faaliyetlerinin yerini gösterir imalat haritası, -Yeraltı işletmelerinde can ve mal güvenliği ile ilgili elektrik işlerine ilişkin plan ve projeler, basınçlı hava şebeke projesi, acil kaçış planı, su tahliyesi, nakliye gibi hususları içeren uygun ölçekli çizimler ile üretimi gösteren termin planı üzerinde uygun ölçekli ve havalandırma planı, -İşletme esnasında ve/veya sonrası üretim faaliyetinin gerçekleştirildiği alanın çevre ile uyumlu hale getirileceğine ilişkin çevre ile uyum plan çizimi ve kesitleri gibi harita ve çizimler yer almaktadır. İşletme projeleri nazari olarak incelenirken, yukarıda belirtilen Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliğinin 27. maddesinde belirtilen harita ve çizimler ile Ek-Form 6’da istenen bilgileri içerip içermediğine bakılmaktadır. Tespit edilen eksiklikler Maden Kanununun 24. ve Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliğinin 28. maddesinde belirtildiği şekilde süre verilerek tamamlatılmaktadır. Bunlardan özelikle “sahada açılmış ocak, galeri, yarma, sondaj, kuyu gibi arama faaliyetlerinin yerini gösterir imalat haritası; yeraltı işletmelerinde can ve mal güvenliği ile ilgili olan elektrik projesine ilişkin plan ve projeler, basınçlı hava şebeke projesi, acil kaçış planı, su tahliyesi, nakliye gibi hususları içeren uygun ölçekli çizimler ile üretimi gösteren termin planı üzerinde uygun ölçekli havalandırma planı” bu çalışmanın konusu bakımından önem taşımaktadır. Genel Müdürlüğe ulaşan işletme projeleri ilgili şubede görevli bir maden veya jeoloji mühendisi tarafından dosya üzerinden incelenmekte, müteakiben mahallinde tetkik için denetim programına alınmaktadır. Denetim programına alınan işletme projelerinin mahallinde tetkiki sırasında projenin sahaya uygunluğu, talep edilen işletme izin alanında jeolojik ve doğal veriler göz önüne alınarak beyan edilen madenin ve rezervin sahada bulunup bulunmadığına bakılmakta, gerek görülmesi halinde işletilecek maden adının belirlenmesi amacıyla numune alınarak analiz için ilgili kuruluşlara gönderilmektedir. Mahallinde tetkik sonunda, ruhsat sahibi veya vekili veya sahanın teknik nezaretçisi ile mevcut durumu belirten tutanak iki nüsha olarak düzenlenmekte ve tutanağın bir nüshası ilgiliye verilmektedir. İşletme projelerinin maden sahası ile uyumlu olduğu veya olmadığı tespitine göre denetleme heyetince Değerlendirme Raporu tanzim edilmekte, rapora istinaden Maden Kanunu ve Uygulama Yönetmeliğinin ilgili hükümleri çerçevesinde yapılacak işlemler Genel Müdürlük oluruna bağlanarak denetim süreci sonuçlandırılmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 182 İşletme projelerinin uygunluğunun ve sahada doğru uygulanıp uygulanmadığının denetimi işbu çalışmanın konusu olan iş sağlığı ve güvenliği açısından önem arz etmektedir. Bu aşamada aşağıdaki hususların ayrıntılı olarak araştırılması gerekmektedir: 1-Sunulan proje o sahadaki madenin, ruhsat sahibinin işletmeyi düşündüğü ocağın özellikleri, ocakta tahmin edilen risk unsurları bakımından uygun, olması gereken bütün unsurları içeren eksiksiz bir proje midir? 2-Proje sahada doğru uygulanmakta, maden ocağı sunulan projeye uygun olarak açılıp işletilmekte midir? 3- İşletme projesi Kurumda evrak üzerinde incelendikten sonra %kaçının mahallinde denetimi yapılabilmektedir? 4- Dosya üzerinden ve mahallinde proje denetimi yapanlar bilgi birikimi ve sayı bakımından bu inceleme ve denetimi yapmaya yeterli midir? Aşağıdaki tabloda yıllar itibariyle incelenen işletme projelerinin sayısı gösterilmektedir: Tablo 30: Son 3 Yılda İncelenen Projelerin Sayısı 2008 2009 2010* Düzenlenen İşletme Ruhsatı Sayısı 1775 1716 1807 İptal Edilen Ruhsat Sayısı 317 698 557 TOPLAM 2092 2414 2364 Kaynak: MİGEM Verileri, * 30.11.2010 tarihi itibariyle Genel Müdürlük bünyesinde dosya üzerinden yapılan proje incelemelerinde, her bir personel tarafından, dosyaların yoğunluk durumuna göre aylık ortalama 20 dosyaya işlem yapıldığı belirtilmektedir. Bir ayda genel olarak 22 iş günü olduğu hesaba katıldığında, bu elemanların ortalama olarak günde bir adet proje incelemesini sonuçlandırması gerekmekte olup bu durum bile proje incelemelerinin yeterince yapılamadığının bir göstergesidir. Bir diğer husus, işletme projelerinin bütün unsurları ile tam olarak incelenmesi için konu ile ilgili bütün uzmanların incelemesinden geçmemesi, sadece bir maden ya da jeoloji mühendisi tarafından incelenmekle yetinilmesidir. İşletme projesi incelemesi projede yer alan plan ve çizimlere dair uzmanlık dalları yönünden yapılamamaktadır. Sektördeki kişilerle yapılan görüşmelerde de, proje denetiminin gereğince yapılamadığı, projelerin kağıt üzerinde kaldığı, maden ocaklarındaki uygulamaların projelere uygun olmadığı eleştirileri sıklıkla dile getirilmiştir. -İş Sağlığı ve Güvenliği Denetimi: 3154 sayılı Kanun’un 8. maddesinde Bakanlığın ana hizmet birimleri arasında Maden İşleri Genel Müdürlüğü sayılmış, 9. maddesinin (d) bendinde “Faaliyetlerin iş güvenliği ve işçi sağlığı ilkelerine uygun yürütülmesini takip etmek” görevi Maden İşleri Genel Müdürlüğüne verilmiştir. Maden İşleri Genel Müdürlüğü yasal çerçeve içerisinde Maden Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 183 Kanununun 29, 31 ve diğer maddeleri ile ilgili denetimler esnasında iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili hususlar ve projeye uygunluk açısından denetim yapmaktadır. Bununla birlikte 3213 sayılı Maden Kanununda Maden İşleri Genel Müdürlüğünün maden işletmelerinde iş sağlığı ve güvenliği denetimlerini ne şekilde gerçekleştireceğine ilişkin herhangi bir düzenlemeye yer verilmemiştir. Son dönemde maden işletmelerinde meydana gelen iş kazaları üzerine Genel Müdürlük bazı denetimler gerçekleştirmiş ve bu denetimlerde Kanunun “İşletme Faaliyeti” başlıklı 29. maddesinde yer alan “İşletme açısından tehlikeli durumların tespiti halinde, bu halleri gidermek için ruhsat sahibine altı aya kadar süre verilir, mücbir sebepler (sel, yangın, deprem, grizu patlaması, çökme, heyelan ve benzeri haller) dışında bu süre uzatılmaz. Bu süre sonunda projeye uygun faaliyette bulunulmaması veya tehlikeli durumun ortadan kaldırılmaması halinde teminat irad kaydedilerek işletme faaliyeti durdurulur.” hükmü esas alınmıştır. 10.06.2010 tarih ve 5995 sayılı Kanunla 3213 sayılı Maden Kanununun 29. maddesine “İşletme projesine aykırı faaliyette bulunulması ve faaliyetlerin can ve mal güvenliği açısından tehlikeli bir durum oluşturduğunun tespit edilmesi halinde maden üretimine yönelik faaliyetler durdurulur.” ibaresi eklenerek bu konudaki uygulamanın daha etkin bir hale getirilmesi amaçlanmıştır. 3213 sayılı Maden Kanunu ve Maden Kanunu Uygulama Yönetmeliği ile Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliğinde üretim faaliyetinin projeye uygun yürütülmesi, faaliyetlerin can ve mal emniyeti açısından tehlike oluşturup oluşturmadığının tespiti ve tehlikeli durumların ortadan kaldırılması için ruhsat sahibine verilecek süre ile faaliyetin durdurulması müeyyidesinin uygulanması hakkında düzenlemeler yapılmıştır. Bütün bu mevzuat düzenlemeleri ile MİGEM’in bu konuda daha etkili bir denetim uygulamasının yasal altyapısı oluşturulmaya çalışılmıştır. Maden İşleri Genel Müdürlüğünün teşkilat şeması incelendiğinde görüleceği üzere Genel Müdürlük bünyesinde iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili müstakil bir birim bulunmamaktadır. Genel Müdürlüğün denetim ile ilgili faaliyetlerini yürüten Denetleme Şube Müdürlüğünün görevleri ise şunlardır: 1- Makamdan veya Şubelerden gelen tetkik talepleri doğrultusunda mahallinde tetkik heyetleri oluşturmak, 2- Heyet raporlarının normlara uygun yazılmasını ve süresi içinde verilmesini takip etmek, 3- Heyet raporlarını işlem yapılmak üzere ilgili ünitelere iletmek, raporlardan birer suret muhafaza etmek, 4- Heyetlerin denetim yaparken karşılaştıkları sorunlarla ilgili bilgileri derlemek ve arazi denetimlerinin daha etkin bir şekilde yapılabilmesi amacıyla gerekli tedbirler almak, 5- İhtiyaç duyulduğunda Kanunun 11, maddesi kapsamında ilgili kurumlardan personel talep etmek, 6- Kamu kurum ve kuruluşlarının uzman eleman taleplerini değerlendirmek ve personel görevlendirmelerini yapmak, (Mahkemelerin bilirkişi talepleri, Mahkemelere Bakanlık aleyhine Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 184 açılan davalarda Bakanlığı temsilen eleman görevlendirilmesi, toplantılara eleman görevlendirme vb.), 7- Mahallinde tetkikte görevlendirilen teknik elemanların arazi özel hizmet tazminatlarının hazırlamak, 8- Mahallinde tetkikte kullanılan mühür makası, numune torbası, tel ve mühür kurşunu taleplerinin karşılamak, 9- Mahallinde tetkik raporlarını ve tutanak formlarını hazırlamak ve gerekli değişiklikleri yapmak, 10- Makam tarafından verilecek diğer işlemleri yapmak. 06.11.2010 tarihinde yürürlüğe giren Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliğinde can ve mal güvenliği açısından tehlike oluşturacak hususlar aşağıdaki gibi belirlenmiştir: - Açık işletmeler için şev açısı, basamak yüksekliği, basamak genişliği ve heyelan, - Yeraltı işletmeleri için üretim faaliyetlerinin sürdürüldüğü alanların yerüstüne veya diğer kotlara iki ayrı yolla bağlanmaması, panolarda havalandırmanın birbirinden bağımsız olarak gerçekleştirilmemesi, yanıcı veya patlayıcı gaz geliri olabilecek ocaklarda yeterli cebri havalandırmanın yapılmaması, havalandırmanın projeye uygun tesis edilmemesi. Genel Müdürlüğün denetim yaklaşımında iş sağlığı ve güvenliği hususları, “işletmedeki faaliyetlerin deklare edilen proje ile uyumlu gitmemesi halinde fiili olarak can ve mal emniyetinin tehlikeye düşeceği” anlayışı çerçevesinde değerlendirilmekte ve asli görev olarak kabul edilmemektedir. Nitekim MİGEM yetkililerince verilen brifingde de iş sağlığı ve güvenliği ile alakalı hususların MİGEM’in asli görev alanına girmediği beyan edilmiştir. Kanunda açıkça verilmiş bir görev olmasına rağmen, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili görevlerin Kurumun faaliyet alanı içinde yer almadığının ifade edilmesi “ilginç” bulunmuştur. Genel Müdürlük tarafından gerçekleştirilen saha denetimlerinin içeriği incelendiğinde büyük oranda ruhsat işlemlerine yönelik olduğu görülmektedir. “Denetim” ifadesinden ziyade “mahallinde tetkik” ifadesi kullanılan bu uygulamalarda heyetler bir maden mühendisi, bir jeoloji mühendisi ve tetkikin konusuna göre jeofizik mühendisi, haritacı, mali uzman veya diğer meslek mensuplarından olmak üzere en az 3 kişiden müteşekkildir. Bu şekilde Genel Müdürlük bünyesinde her hafta 100-120 saha için 30-40 heyet oluşturulabilmektedir. Son dönemde maden işletmelerinde meydana gelen ölümlü iş kazaları ve kamuoyunda ortaya çıkan tepkiler üzerine Genel Müdürlükçe oluşturulan tetkik heyetlerince iş güvenliğine yönelik incelemeler yapılmaya ve yaptırımlar uygulanmaya başlanmıştır. Ancak bu heyetlerde görevlendirilecek kişilerin iş sağlığı ve güvenliğine yönelik ne tür bir mesleki birikime sahip olmaları gerektiği yönünde bir düzenleme bulunmamaktadır. Ayrıca, MİGEM’in, yukarıda sözü edilen anlayışının da sonucu olarak, iş sağlığı ve güvenliği konularında yeterli bilgi ve tecrübeye sahip personelinin bulunmadığı da göz önüne alındığında, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 185 “Madencilik faaliyetlerinin iş güvenliği ve işçi sağlığı ilkelerine uygun yürütülmesinin takibi” görevinin MİGEM’e verilmesinin aksamalara yol açtığı, söz konusu Kanun maddesinin uygulamaya geçirilmesinde sorunlar bulunduğu kanaati doğmaktadır. MİGEM’in projenin uygunluğu ve maden üretim faaliyetlerinin projesine uygun yürütülüp yürütülmediği hususlarında da denetim yaptığı, proje denetimi ile iş sağlığı ve güvenliği denetiminin birbirinden ayrılmasının zorluğu da değerlendirilmelidir. Zira sahaya uygun olmayan projelerin ve projesine uygun olmayan maden işletmelerinin iş sağlığı ve güvenliği bakımından tehlike oluşturacağı da açıktır. Saha incelemelerinde, Maden İşleri Genel Müdürlüğünce oluşturulan tetkik heyetlerinde yer alan görevlilerin iş güvenliği konusunda yeterli bilgiye sahip olmadıkları ve yeraltı madenlerinde yeterince inceleme yapmaksızın rapor tanzimi ile yaptırım uyguladıkları ifade edilmiştir. Kaldı ki, personel sayısı ve yapısı incelendiğinde de 70’i maden mühendisi olmak üzere 370 personele sahip Genel Müdürlüğün Türkiye çapında yaklaşık 6000 civarındaki maden işletmesinde iş sağlığı ve güvenliği denetimleri gerçekleştirmesi mümkün görünmemektedir. Genel Müdürlüğün son bir yıla kadar bu yönde bir görevi gerçekleştirmeye yönelik kayda değer bir çaba ve gayretinin de olmadığı değerlendirilmektedir. Bunun temelinde bu görevin münhasıran Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Kurulu Başkanlığına ait olduğu yönündeki algılama yatmaktadır. Yapısı itibarı ile diğer sektörlerden çok daha riskli olan maden sektöründe iş sağlığı ve güvenliği hususunun genel iş teftiş sistemi içerisinde değerlendirilmemesi ve bir ihtisas alanı olarak görülmesi gerekmektedir. Bu doğrultuda, münhasıran maden işletmelerinde iş sağlığı ve güvenliği denetimlerini gerçekleştirmeye yönelik ayrı bir birim oluşturulması önerilebilir. Denetim Yöntemi ve Süreci: Denetleme ile ilgili işlemlerin doğrudan takip edildiği, diğer şubelerden gelen denetim taleplerini alıp personel görevlendirme işlemlerinin yapıldığı idari birim Denetleme Şube Müdürlüğüdür. Ruhsat sahalarının mahallinde tetkiki için her hafta üçer kişilik 3540 heyet görevlendirilmektedir. Heyetlerin görev periyodu her hafta cuma günü başlayarak pazar veya pazartesi günü tamamlanacak -4 gün sürecek- şekilde belirlenmiştir. Denetimler istisnalar dışında hafta sonu yapılmaktadır. Bir ocağın denetlenmesi için belirli bir süre verilmemekte olup ocaktaki imalatın büyüklüğü, işletmenin kapalı olması ve diğer hususlar ile kullanılan mali belgelerin (sevk fişi, fatura ve benzeri) adedi gibi durumlar bu süreyi etkilemektedir. Heyetlere normal şartlarda bir görevlendirmede 3 adet ocağın tetkik görevi verilmekte olup, sayı işletmenin ve inceleme konusunun özelliklerine göre artabilmektedir. Genel Müdürlük bünyesinde yürütülen maden işletmelerinin denetim süreci şöyle işlemektedir: a) Denetim talepleri Denetleme Şube Müdürlüğüne bildirilmekte, bu talepleri değerlendiren Şube Müdürlüğünce denetim ekiplerinin görev onayları alınmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 186 b) Tetkikin konusu ve denetim görevinin verildiği Şube Müdürlüğünün mütalaaları esas alınarak görevlendirilen heyetçe mahallinde denetim yapılmakta, yapılan tespitlere dair tutanak ruhsat sahibi veya ilgilisi tarafından da imzalanmakta, incelemeye ilişkin tutanak imzalandıktan sonra bir sureti işletmeciye veya temsilcisine verilmektedir. Ruhsat sahalarında yapılan denetimler sonucunda düzenlenen tutanakta maddeler halinde bölümler açılarak; faaliyet durumu ile ilgili tespitler (faaliyet olup olmadığı, faaliyet var ise kim tarafından yapıldığı, faaliyet ile ilgili belgeler, mevcut ocakların koordinatları, ölçüm yapıldı ise buna ilişkin bilgiler, imalat haritası ile ilgili bilgiler, üretilen/üretilecek madenin cinsi, tüvanan madenin stok durumu, çalışan kişi sayısı), sahadan numune alınmış ise numune koordinatları, mühür makas numarası vs. bilgileri, mali evraklar ile ilgili belgeler, sahanın mülkiyet durumu, teknik nezaretçi ataması ve teknik nezaretçi defterinin durumuna ilişkin bilgiler, heyet tarafından yapılan uyarılar, varsa ruhsat sahibinin beyanları tutanağa alınmaktadır. Denetimlerde iş sağlığı ve güvenliği açısından, maden işyerinde işletme projesine aykırı olarak çalışıldığı, can ve mal güvenliği açısından tehlikeli durumların oluştuğu tespit edildiğinde tehlikeli durumun ortadan kaldırılması için heyette bulunan maden mühendisleri tarafından görülen eksiklikler de tutanağa alınabilmektedir. Tutanakta, iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin tespitler için ayrı bir bölüm yer almamakta, “Tespit Edilen Diğer Hususlar” bölümü kullanılmaktadır. Ruhsat sahibi tarafından Genel Müdürlüğe daha önce verilen işletme projesinde uyulacağı bildirilen çalışma yöntem ve şekillerinden iş sağlığı ve güvenliği yönünden karşılaşılan aykırılık durumları, Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzük hükümleri çerçevesinde değerlendirilmektedir. Denetim ekibince maden işletmesinde yapılan denetim sonucu tespit edilen bütün hususlar tanzim edilen tutanakta yer almamakta, ayrıntılı tespitlerin raporda belirtileceği ifade edilmekte ve tutanak bu haliyle işveren veya vekiline de imzalatılarak teslim edilmektedir. Bu durumda işveren itiraz edebileceği hususları bilmeden tutanağı imzalamaktadır. Mahallinde tetkik ve inceleme tutanakları incelendiğinde, bazen, mahallinde yapılan incelemelerin bütün unsurları bizzat görerek ve inceleyerek değil, işverenin beyanına göre yapıldığı anlaşılmaktadır. (Örneğin ocakta patlayıcı kullanılıp kullanılmadığına dair Türkmer Maden İşletmesi’ne ait 2006 yılı Mahallinde Tetkik Tutanağı) Mahallinde yapılan denetimden sonra tetkik heyetince düzenlenen mahallinde tetkik tutanağının rapora dönüştürülmesi ve akabinde Genel Müdürlükte işletilen süreç ise şöyledir: a. Mahallinde yapılan inceleme ve tespitleri içeren tutanak doğrultusunda incelemeyi yapan heyet tarafından Mahallinde Tetkik ve İnceleme Raporu hazırlanarak işlem dosyası ile birlikte Denetleme Şube Müdürlüğüne verilmektedir. b. Denetleme Şube Müdürlüğü gerekli kayıtları yaptıktan sonra rapor ve saha dosyasını denetimi talep eden Şube Müdürlüğüne göndermektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 187 c. Denetimi talep eden Şube Müdürlüğünce, raporun içeriğine göre diğer Şube Müdürlüklerinden görüş istenmektedir. d. Raporla ilgili diğer şubelerin görüşlerinin alınmasını müteakip rapora ilişkin yapılacak işlemleri belirten olur yazısı hazırlanmakta, şubedeki ilgili personel, Şube Müdürü, Daire Başkanı, Genel Müdür Yardımcısı ve Genel Müdürün de imzası ile konu olura bağlanmaktadır. e. Söz konusu olur gereğince uygulanan değişik müeyyideler (teminat iradı, faaliyet durdurma, uyarı, belge isteme, idari para cezası, ruhsatın feshi ve benzeri) ruhsat sahipleri yanında ilgili valiliklere de yazı ile bildirilmektedir. MİGEM tarafından yürütülen inceleme ve raporlama sürecinin iyi analiz edilmesi iş sağlığı ve güvenliği uygulamalarının etkinliği bakımından önem taşımaktadır. MİGEM’in denetim sürecinde, denetimin organizasyonu, oluşturulan denetleme heyetlerinde gerekli uzmanlık alanlarından personelin görevlendirilmesi, denetim sıklığı, denetim sürecinin uzunluğu, etkililiği, denetim sonuçlarının kayıt ve raporlanması, denetlenen işletmede tespit edilen eksiklik ve ihlallerle ilgili müeyyidelerin uygulanması gibi hususlarda çeşitli sorunlar bulunmaktadır. MİGEM bünyesinde maden ocaklarının denetimi, uzman personel yetersizliği sebebiyle denetimin niteliğine göre TTK ve TKİ gibi ilgili kuruluşlardan personel görevlendirilmesi suretiyle yapılmaktadır. Denetim heyetlerinde görevlendirilecek uzman personelin bulunması her zaman mümkün olmayabilmektedir. Maden ocaklarının önceden belirlenmiş periyotlarla sistematik denetimi de söz konusu değildir. Denetim için görevlendirilen heyete verilen denetim süresi yetersizdir; genellikle denetim görevleri Cuma günleri ilgililere tebliğ edilmekte, hafta sonu bir ya da daha fazla (genellikle ortalama 3) maden ocağı denetlenmekte, pazartesi günü görevliler Kurumlarındaki görev yerlerine dönmektedir. Bu kadar sürede bir veya daha fazla maden işletmesinin etkili olarak denetlenebileceği kuşkuludur. Raporlama sürecinin tamamlanmasını müteakiben Genel Müdürlük bünyesinde konu ile ilgili yürütülen inceleme süreci de çok yavaş işlemekte, rapor çeşitli şubelerin görüş vermesi için şubeler arasında uzun süre dolaşmakta, nihayetinde Genel Müdürün imzası ile önerilen müeyyideler icra edilebilir niteliğe bürünmektedir. Genel Müdürlük bünyesindeki bu süreçte de, son zamanlara kadar, iş sağlığı ve güvenliği yönünden tehlikeli durumlar için ivedi bir işlem yapılması düşünülmemiş, aciliyeti olmasına rağmen diğer mali ve idari işlemler ile bir tutulmuştur. İş sağlığı ve güvenliği gibi zaman kaybına tahammülü olmayan bir konuda işlem yapılması için diğer konulardaki işlemlerin tamamlanmasının beklenmesi, bunların bir bakıma “bekletici sorun” gibi değerlendirilmesinin gerekçesi anlaşılamamıştır. Denetim esnasında yapılan tespitlerin rapora dönüştürülmesi, akabinde MİGEM’deki çeşitli şubelerden görüş sorulması, alınan görüşler çerçevesinde ne gibi işlemler uygulanacağına dair Genel Müdürlük onayının alınması ve müeyyidelerin uygulanması genellikle çok uzun zaman Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 188 almakta, bu süreçte yaşanan ciddi gecikmeler iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili denetim ve müeyyidelerin anlamsızlaşmasına ve etkisini kaybetmesine yol açmaktadır. MİGEM tarafından işletilen denetim süreci; denetim heyetinin görevlendirilmesi – raporlama – genel müdürlük onayının alınması ve uygulanacak işlemin Valiliğine ve ruhsat sahibine bildirilmesi şeklinde özetlenebilir. Bu denetim sürecinin işleyişi ile ilgili olarak, bazı ocakların denetimine ilişkin 23.12.2010 tarihinde MİGEM’den alınan veriler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir (EK 10: Gediz havzasında Kapatılan ocaklara dair MİGEM tarafından hazırlanan tablo): Tablo 31: Ocak Denetim Sürecinde Süreler Mahallinde Mahallinde Sicil No ve Ruhsat Sahibi Görev Onay Denetim Tarihi Denetim Tarihi (Tetkik Tutanağı) Raporu Tarihi Tetkik Raporu S: 617, İsmail TOY 05.08.2010 06-09.08.2010 Verilmemiş Genel Müdürlük Onay Tarihi S:919, Atabek Mad. ve Tic. Ltd. Şti. 19.08.2010 20-23.08.2010 01.09.2010 S: 71078, Coşkunlar Mad. İnş. Turz.Ltd.Şti. 02.09.2010 03-06.09.2010 19.10.2010 25.03.2009 26-29.03.2009 29.05.2009 Makam Olurunda Olur için Şube Görüşleri Toplanıyor 31.03.2010 21.07.2010 22-25.07.2010 29.07.2010 22.08.2010 26.08.2010 27-30.08.2010 03.09.2010 27.09.2010 06.05.2010 06-09.05.2010 28.05.2010 19.08.2010 30.04.2009 16.09.2010 14.07.2010 05.08.2010 01-04.05.2009 17-20.09.2010 15-18.07.2010 06-09.08.2010 23.06.2009 01.10.2010 26.07.2010 31.08.2010 21.04.2010 20.10.2010 19.08.2010 09.11.2010 18.12.2008 19-22.12.2008 13.03.2009 05.08.2010 06-09.05.2009 03.06.2009 06.05.2009 24.12.2009 25-28.12.2009 26.02.2010 Olur için Şube Görüşleri Toplanıyor 28.07.2010 07.01.2010 08-11.01.2010 21.01.2010 12.07.2010 23.07.2008 26-29.07.2008 22.08.2008 Olur aşamasında S: 4228, Doğuş Mad. Müş. Tic. A.Ş. S: 8305, Gediz Mad. İnş. Akar. İşl. San. ve Tic. Ltd. Şti. S: 14066, Günarslan Mad. ve İnş. San. Tic. Ltd. Şti. S: 9887,Aydın Mad. İnş. Harf. Taah. Turz. San. ve Tic. Ltd. Şti. S:37868, Mehmet Alçı Alçılar Mad. S:83, Mehmet Şener AKALIN S:609, Duman Birlik Madencilik Ltd. S:1743, Şaban DEDE S:1519, Aldemir Mad. İnş. San. Ve Tic. Ltd. Şti. S: 40618, Elmas Kömür İşl. San. Ve Tic. Ltd. Şti. S: 474, Ökten Hafr.İnş. San. ve Tic. S: 1189, Malkara Linyit Kömür İşlt. Koll. Şti. Hüseyin Atasoy ve Ortakları. S:370, Tokça Madencilik San.Ve Tic.Ltd.Şti. Kaynak: MİGEM Verileri Tablodaki bilgiler incelendiğinde; mahallinde yapılan denetimlerin raporlaştırılması ve raporlarda yer alan tespitlerin gereğinin yapılması için onaya bağlanması sürecinde ciddi zaman kayıpları/gecikmeler yaşandığı; bu konuda standart bir uygulamanın geliştirilemediği göze çarpmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 189 Bu meyanda; -Bazen mahallinde yapılan tetkik ve incelemeden sonra Raporun verilmesinde gecikme olmaktadır. Bu tespiti örneklendirmek üzere aşağıdaki tabloda Mahallinde Denetim (Tetkik Tutanağı) ile Mahallinde Denetim Raporu tarihleri gösterilmiştir: Tablo 32: Mahallinde Denetim Raporu Tarihleri Mahallinde Denetim ve Rapor Mahallinde Denetim Tarihi Sicil Ruhsat Sahibi Denetim Raporu tarihleri arasında geçen No (Tetkik Tarihi yaklaşık süre Tutanağı) Mahallinde Tetkik 617 İsmail TOY 06-09.08.2010 -Raporu Verilmemiş Coşkunlar Mad. İnş. 71078 03-06.09.2010 19.10.2010 1,5 ay Turz.Ltd.Şti. Doğuş Mad. Müş. San. 42281 26-29.03.2009 29.05.2009 2 ay ve Tic. A.Ş. Mehmet Alçı Alçılar 01-04.05.2009 23.06.2009 1,5 ay 37868 Mad. Ltd. Şti Aldemir Mad. İnş. 1519 19-22.12.2008 13.03.2009 3 ay San. ve Tic. Ltd. Şti. Ökten Hafr.İnş. San. 474 25-28.12.2009 26.02.2010 2 ay ve Tic. Ltd. Şti. Kaynak:MİGEM Verileri Mahallinde tetkik ile rapor arasında 1 aydan fazla zaman geçen bazı vakalar tabloya alınmıştır. Mahallinde inceleme yapan heyetin tetkik ve denetim tarihinden bu kadar sonra raporunu vermesi önemli zaman kayıplarına yol açarak denetimin etkisini azaltmakta, ilgili İdare tarafından iş sağlığı ve güvenliğine yönelik alınacak tedbirleri önemsizleştirmektedir. Örneğin, 617 sicil sayılı maden ocağı 05.08.2010 tarihli görevlendirme oluru gereğince 0609.08.2010 tarihleri arasında mahallinde denetlenmiş, Mahallinde Tetkik Raporu ancak 17 Aralık 2010 tarihinde (denetimden yaklaşık 4 ay sonra) verilebilmiştir. Yine, 42281 sicil sayılı maden ocağının denetimi için 25.03.2009 tarihli olur ile gereğince 26-29.03.2009 tarihinde yapılan mahallinde incelemenin raporu 2 ay sonra (29.05.2009) verilebilmiştir. 1519 sicil sayılı maden ocağında 19-22.12.2008 yapılan mahalli inceleme ve tetkikin raporunun yaklaşık 3 ay sonra, 13.03.2009 tarihinde verilmiş olması da bir başka örnek olup, bu örnekleri çoğaltmak mümkündür. MİGEM yönetiminden kaynaklanan eksiklik, raporların ne kadar süre içinde hazırlanıp sunulacağına ilişkin bir belirleme yapılmamış olmasıdır. Sürecin etkinliği artırmak için MİGEM yönetimi öncelikle, gecikmelerin sebeplerini araştırarak, raporlama sürecini ve raporda yer alacak hususların neler olduğunu bir standarda bağlamalıdır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 190 İdare, raporların hazırlanma süresine ilişkin bir standart belirlemeli, bu sürelerin aşılması ancak özel durumlarda ve ilgili makamın onayı ile mümkün olabilmeli, aksi halde işini yapmakta gecikme gösterenler hakkında yasal işlem yapılmalıdır. -Rapor içeriği bakımından da bağlayıcı standartlar oluşturulmadığı anlaşılmaktadır. Edirne İli Uzunköprü İlçesinde bulunan, Üçel Madencilik uhdesindeki İR: 1185, S: 2137 sayılı kömür madeni ruhsat sahasında denetim yapılması için 11.02.2010 tarih ve 481 sayılı olur ile yapılan görevlendirme gereğince 18.05.2010 tarihli Rapor hazırlanmıştır. Ancak Heyetin raporunda iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili tehlikeli durumların var olup olmadığına dair açık görüşler bulunmadığından mahallinde inceleme yapan heyetten ek görüş istenmiş; Heyetin 28.05.2010 tarihli ek görüş raporunda; iş sağlığı ve güvenliği bakımından (havalandırma projesinin olmadığı, havalandırma vantilatörlerinin olması gereken yerde bulunmadığı, bazı kısımlarda doğal havalandırma yöntemi kullanılması nedeniyle havalandırma sisteminin uygun olmadığı, aydınlatma sisteminin olmadığı ve olan kısımlarda da alevsızdırmaz nitelikte olmadığı, tahkimatta bozuk kısımlar olduğu, bazı kotlar arasında kaçamak yolu olmadığı halde üretim yapıldığı gibi) tehlikeli durumların mevcut olduğu belirtilerek buna ilişkin tespitler sıralanmış ve ocağın bazı kısımlarındaki üretim faaliyetlerinin durdurulması önerilmiştir. İş sağlığı ve güvenliği yönünden ciddi tehlikeler doğurabilecek böylesi eksikliklerin ilk raporda yer almaması, ek görüş talebi üzerine bu tespitlerin İdareye bildirilmesi anlaşılabilir bir husus değildir. O halde idare, hazırlanacak raporların içeriğinde öncelikle ve mutlaka yazılacak “olmazsa olmaz hususları” baştan belirlemeli, raporlar içerik bakımından da bir standarda kavuşturulmalıdır. -Çoğu zaman, mahallinde tetkik ve denetim yapan heyet tarafından hazırlanan raporlardaki tespitlere dair uygulanacak işlemlerin Genel müdürlük onayına bağlanmasının denetimi anlamsız kılacak kadar zaman geçtikten sonra gecikme ile yapıldığı anlaşılmaktadır. Aşağıdaki tabloda, bu gecikmeleri Aralık 2010 itibariyle veren bazı örnekler gösterilmektedir: Tablo 33: Mahallinde Tetkik Raporu ve Genel Müdürlük Onayı Tarihleri Rapor-Onay Mahallinde Genel Müdürlük Tarihi Sicil No ve Ruhsat Sahibi Denetim Raporu Arasında Onay Tarihi Tarihi Geçen süre S: 617, İsmail TOY Mahallinde Tetkik Raporu Verilmemiş S:919, Atabek Mad. ve Tic. Ltd. Şti. 01.09.2010 Makam Olurunda S: 71078, Coşkunlar Mad. İnş. Turz.Ltd.Şti. 19.10.2010 Olur için Şube Görüşleri Toplanıyor S: 4228, Doğuş Mad. Müş. San. ve Tic. A.Ş. 29.05.2009 31.03.2010 10 ay Devlet Denetleme Kurulu Sicil No ve Ruhsat Sahibi S: 8305, Gediz Mad. İnş. Akar. İşl. San. ve Tic. Ltd. Şti. S: 14066, Günarslan Mad. ve İnş. San. Tic. Ltd. Şti. S: 9887,Aydın Mad. İnş. Harf. Taah. Turz. San. ve Tic. Ltd. Şti. S:37868, Mehmet Alçı Alçılar Mad. Ltd. Şti S:83, Mehmet Şener AKALIN S:609, Duman Birlik Madencilik Ltd. Şti. S:1743, Şaban DEDE S:1519, Aldemir Mad. İnş. San. ve Tic. Ltd. Şti. S: 40618, Elmas Kömür İşl. San. ve Tic. Ltd. Şti. S: 474, Ökten Hafr.İnş. San. ve Tic. Ltd. Şti. S: 1189, Malkara Linyit Kömür İşlt. Koll. Şti. Hüseyin Atasoy ve Ortakları. S:370, Tokça Madencilik San.Ve Tic.Ltd.Şti. S: 5563, Yenidere Mad.San.Tic.Ltd.Şti. S: 13631,Coşkun Mad.San.Tic.Ltd.Şti. Kaynak:MİGEM Verileri Araştırma ve İnceleme Raporu 191 Mahallinde Denetim Raporu Tarihi Genel Müdürlük Onay Tarihi 29.07.2010 22.08.2010 Rapor-Onay Tarihi Arasında Geçen süre 37 gün 03.09.2010 27.09.2010 24 gün 28.05.2010 19.08.2010 3 ay 23.06.2009 01.10.2010 26.07.2010 31.08.2010 13.03.2009 21.04.2010 20.10.2010 19.08.2010 09.11.2010 05.08.2010 10 ay 19 gün 23 gün 70 gün 1,5 YIL 03.06.2009 1,5 yıl + 26.02.2010 21.01.2010 Olur için Şube Görüşleri Toplanıyor 28.07.2010 12.07.2010 22.08.2008 Olur aşamasında 2,5 yıl + 25.06.2007 03.09.2010 18.10.2010 18.10.2010 3,5 yıl + 1,5 ay 5 ay 6 ay Tablodaki veriler incelendiğinde, görevlendirilen heyet tarafından hazırlanan raporlardaki tespitlerin Genel Müdürlük onayına bağlanması sürecindeki zaman kayıplarının raporlamadaki gecikmelerden çok daha fazla olduğu görülmektedir. Mahallinde yapılan ocak denetimleri sonucu hazırlanan raporlardaki tespitlerle ilgili yapılacak işlemler için Genel Müdürlük onayı alınmaktadır. Rapor ile Genel Müdürlük onayı arasında geçen ve bazen çok uzun zamana yayılan bu gecikmeler, esasen MİGEM tarafından denetim yapılmasını tamamen anlamsız ve gereksiz kılacak niteliğe bürünmüş bulunmaktadır. Tablodaki bilgilerden, onay süreci bakımından da standart bir uygulama yapılamadığı anlaşılmaktadır. Zira yaklaşık 20 günde onaya bağlanan dosyalar olduğu gibi, 3 yılı aşkın bir süredir onaya bağlanmamış dosyaların da olduğu görülmektedir. Bu durum bazı işletmecilerin aleyhinde/lehinde diğerlerinden farklı işlem yapıldığı kuşkusunu doğurabilmektedir. Esasen uzun bir süre geçtikten sonra iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili tespitlerin gereğinin yapılması için olur almanın da fiilen bir manası kalmamaktadır. Ayrıca, maden ocaklarının yürütülen madencilik faaliyetleri sonucunda sürekli değiştiği göz önüne alınırsa, bu kadar zaman geçtikten sonra müeyyide uygulanan ocaklar, büyük ihtimalle, artık MİGEM heyetince denetlenen ocaklar olmaktan bir hayli uzaklaşmış, başkalaşmış ocaklar haline gelmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 192 Genel Müdürlüğün Kütahya İli Tavşanlı İlçesi Yörgüç Köyündeki kömür ocağında 12.05.2010 tarihinde meydana gelen kazanın hemen ertesi günü çıkardığı 13.05.2010 tarihli genelgesinde; “Genel Müdürlükçe yaptırılan mahallen tetkik esnasında iş sağlığı ve güvenliği açısından tehlike arz eden hususların tespiti halinde tehlike arz eden bu hususlar ile yapılması gerekenlerin de belirtileceği tutanak ile Maden Kanunu Uygulama Yönetmeliğinin 65/2. maddesi kapsamında faaliyetin durdurulması hususunun ruhsat sahibine bildirilmesi, Yeraltı işletmelerinde havalandırma planlarının da ruhsat sahiplerinden istenilmesi, Heyetin sahada yaptığı denetimde iş sağlığı ve güvenliği açısından tehlike arz eden bir durumun tespiti halinde heyet raporunun hazırlanması beklenmeksizin görev süresinin bitiminin ilk gününde ön rapor verilmesi ve olur alınmaksızın ruhsat sahasındaki faaliyetin durdurulması için Valiliğine ve ruhsat sahibine yazı yazılması” talimatlandırılmıştır. MİGEM’in bu genelgesi ile iş sağlığı ve iş güvenliği konularının aciliyeti vurgulanmakta, iş sağlığı ve güvenliği yönünden tehlike oluşturan durumların tespit edilmesi halinde onay alınmaksızın faaliyet durdurma yapılması talimatlandırılmaktadır. Bu genelge gereğince işlem yapılması halinde iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili hususların ivediliği karşılanmış olacaktır. Ancak, tablodan anlaşıldığı kadarıyla bu Genelgenin tamiminden sonraki tarihlerde de Genel Müdürlük makamından olur alındığı anlaşılmaktadır. Bu durum henüz uygulamanın istikrar kazanmadığını göstermektedir. Aslında böyle bir genelge çıkarılarak çözülebilecek olan bir sorunun şimdiye kadar çözülmeden bırakılmış olması üzerinde durulmalıdır. Uygulamanın istikrar kazanması ve öngörülemeyen sonuçların ortaya çıkması ihtimaline karşı sürecin sürekli izlenmesi gerektiği mülahaza edilmektedir. Genel müdürlük onay sürecinde yaşanan büyük gecikmelerin nedeni iş yoğunluğu olabilir. Genel müdürlük makamının imzalaması için bekleyen evrakların muazzam çokluğu bu iş yoğunluğunun açık bir göstergesi olarak değerlendirilmiştir. Bu durumda yapılması gereken şey, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili tehlike doğuran unsurlarla ilgili işlem sürecini diğer tespitlerden ayırarak hızlandırmaktır. Bir başka yönetim uygulaması ise imza yetkisinin devri olabilir. İmzalanacak evrakın önem derecesine göre bazı imza yetkilerinin genel müdür yardımcılarına ve daire başkanlarına devredilmesi çağdaş bir yönetim anlayışının gereği olarak değerlendirilmelidir. Denetim ve inceleme süreçlerinde uzmanlaşmayı teşvik etmek, denetim raporunu inceleyen uzmanları yapılacak işlemler konusunda karar vermeye yetkili ve sorumlu kılmak, verilecek yetki ve sorumluluğun sınırlarını ve müeyyidelerini belirlemek bir başka çözüm yolu olarak dikkate alınabilir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 193 - Bazen, yeni bir denetim yapılmaksızın çok eski tarihlerde yapılmış denetimlere istinaden işlem yapıldığı anlaşılmaktadır. MİGEM’in maden ocakları denetimlerinin sonuçlandırılması hususunda standartları önceden belirlenmiş bir uygulama yapılamadığından, bazen denetim süreci sonuçlandırılmaksızın bekletilmiş, çok sonraki tarihlerde bu eski denetimlerdeki tespitler baz alınarak müeyyide uygulanması cihetine gidilmiştir. Örneğin, yukarıdaki tabloda da görülebileceği üzere; -S: 40618, Elmas Kömür İşl. San. ve Tic. Ltd. Şti. kömür işletmesi ile ilgili olarak 03.06.2009 tarihinde hazırlanan mahallinde tetkik raporunun olura bağlanması için (inceleme tarihi itibariyle yaklaşık 1,5 yıl sonra) “şube görüşlerinin toplanıyor” olması; -S:370, Tokça Madencilik San. ve Tic.Ltd.Şti. kömür işletmesi ile ilgili olarak 22.08.2008 tarihinde hazırlanan mahallinde tetkik raporunun (inceleme tarihi itibariyle yaklaşık 2,5 yıl sonra) “olur aşamasında” olması; - S:5563, Yenidere Mad.San.Tic.Ltd.Şti. kömür işletmesi ile ilgili olarak 25.06.2007 tarihinde hazırlanan mahallinde tetkik raporunun (inceleme tarihi itibariyle yaklaşık 3,5 yıl sonra) 18.10.2010 tarihinde Genel Müdürlük oluruna bağlanmış olması bu kapsamda değerlendirilebilir. 2009 ve hatta 2007 yılında yapılmış bazı denetimlerle ilgili olarak 2010 yılına kadar herhangi bir işlem tesis edilmemiş, ancak 2010 yılında (bir maden ocağında meydana gelen kaza üzerine) birden bire -eski tarihli bu denetimlere istinaden- aynı bölgedeki çok sayıda ocağa ciddi müeyyideler uygulanması yoluna gidilmiş görünmektedir. Esasen, mahallinde denetim ile konunun onaya bağlanması ve icrai işlem yapılması arasında geçen uzun süre nedeniyle, uygulanan kapatma/faaliyet durdurma işlemlerinin neredeyse tamamı “eski tarihlerde yapılmış denetimlere istinaden işlem yapılması” kapsamında kabul edilebilir. Böyle bir uygulama, etkili olamamasının yanında adil davranılmadığı algısına da yol açabilecektir. Sonuç olarak, MİGEM’in etkin çalışmasını engelleyen bazı noksanlıklar bulunmakta olup, kısa dönemde bunların giderilmesi için gerçekleştirmesi gereken bir kısım yenilikler bulunmaktadır. Bu meyanda, MİGEM, uygun işletme teknolojilerinin kullanımını sağlamak için maden işletmeciliği ile ilgili uluslararası standartların veya çeşitli ülkelerin iyi örnek uygulamalarının işletme rehberleri/kılavuzları (code of practice) şeklinde iç mevzuatımıza ve uygulamaya aktarılması için gerekli düzenlemelerin yapılması hususunda öncülük etmelidir. Ayrıca, ülkemizin jeolojik ve tektonik yapısının bir sonucu olarak maden sahalarımız genellikle aşırı kıvrımlı ve kırık, çeşitli fay hatları ile kırılmış niteliktedir. Bu nedenle madenlerin hem aranması hem de verimli ve iş sağlığı ve güvenliği gereklerine göre işletilebilmesi için sahaların jeolojik özelliklerinin iyi bilinmesi lazım gelmektedir. Hem sahadaki bütün maden rezervinin israf edilmeden tam olarak değerlendirilmesi anlamındaki verimli işletmecilik hem de Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 194 ocaklarda çökme, heyelan, göçük gibi jeolojik kaynaklı risklere karşı güvenli üretim yapabilmek için jeolojik etütlerin sağlıklı yapılmasını sağlamaya matuf tedbirler alınmalıdır. Bundan başka, MİGEM’in, düzenlemek ve denetlemekle görevli ve yetkili olduğu madencilik sektörü ile ilgili kurumsal bir hafıza oluşturamadığı, güvenilir verilere sahip, iyi işleyen, kolay ulaşılabilir, güncel ve işlevsel bir veri tabanı ve arşiv tesis edemediği anlaşılmaktadır. Nitekim MİGEM’de yapılan inceleme sırasında istenilen bilgilerin hızlı, tutarlı ve güvenilir biçimde temin edilemediği, herhangi bir dosya ile ilgili bilgi ve belgelerin sistemsiz biçimde çeşitli şubelere dağılmış vaziyette olduğu anlaşılmıştır. Modern yönetim anlayışında kararların verilerin değerlendirilmesine dayalı olarak alınması prensibi benimsenmiştir. Ayrıca, kurumsal sürekliliğin sağlanması, üst yönetim kademelerine doğru ve güvenilir bilgi aktarılması, idarecilerin değişmesi halinde geçmiş tecrübe ve birikimlerin kaybolmaması, sektöre dair Kurum uygulamalarında kopukluk ve çelişki olmaması için de sistemli bir arşivin ve işler bir veri tabanının mevcut olması gerekmektedir. Orta ve uzun vadede ise, MİGEM’in kendisinden beklenen görevleri etkin biçimde ifa edip edemediği, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili görevleri yürütmeye devam edip etmeyeceği; madencilik sektörü ile ilgili politika oluşturan, standart koyan, dünyadaki her türlü gelişmeyi takip ederek bunları ülke içine aktaran bir kuruluş mu, yoksa mevzuatı uygulamaya odaklı klasik bir kamu yönetimi birimi olarak mı örgütleneceği, hangi yetkilerini Devletin taşradaki diğer idari birimleri ile paylaşacağı ya da kendi taşra teşkilatını kurup kurmayacağı gibi hususların konunun taraflarınca analiz edilmesi, eğer yeniden yapılandırma ihtiyacı var ise bunun yöntem ve modellerinin konunun paydaşarının görüş ve önerileri ile diğer ülke uygulama ve tecrübeleri de dikkate alınarak yapılması gerekmektedir. 2. Türkiye Taşkömürü Kurumu (TTK) Taşkömürünün Zonguldak Havzasında sınırları 1848 yılında belirlenmiş ve Hazine-i Hassa adına taşkömürü işletmeciliği başlatılmıştır. Bu tarih Türkiye’de Taşkömürü işletmeciliğinin başladığı yıl olarak kabul edilmektedir. Havzadaki madenler bu tarihten sonra yerli ve yabancı pek çok kişi ve kuruluş tarafından işletilmiştir. Havzada yerli-yabancı 300’ün üzerinde kömür ocağı işletmecisi mevcut iken 30 Ocak 1911 tarihinde havza kamulaştırılmıştır. 12 Eylül 1921 tarihinde 151 sayılı, Havza-i Fahmiye Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun yürürlüğe girmiştir. Zonguldak Havzasında bulunan irili ufaklı çok sayıdaki madenin 1940 yılında Devletçe işletilmesine karar verilmesiyle birlikte Etibank'a bağlı bir işletme olarak Ereğli Kömür İşletmeleri (EKİ) kurulmuştur. Bu kuruluş 1957 yılında Türkiye Kömür İşletmeleri'ne devredilmiş, 1983 yılında da TTK adıyla ayrı bir KİT'e dönüştürülmüştür. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 195 Enerji ve Tabiî Kaynaklar Bakanlığının “ilgili” kuruluşu olan TTK’nın merkezi Zonguldak'tadır. Kurum, üretim faaliyetlerini Armutçuk, Amasra, Kozlu, Üzülmez ve Karadon Taşkömürü İşletme Müesseseleri ile yürütmektedir. TTK, 233 sayılı Kanun Hükmünde Kararname hükümlerine tabi bir kamu iktisadi teşebbüsü olup kuruluş amacı Ana Statüsünde "Devletin genel sanayi ve enerji politikasına uygun olarak, taşkömürü rezervlerini en iyi şekilde değerlendirerek ve ülkenin taşkömürü ihtiyacını karşılayarak yurt ekonomisine katkıda bulunmak." şeklinde belirtilmiştir. Yüksek Planlama Kurulunun 12.03.2001 tarihli kararı ile havza sınırları içindeki taşkömürünün yanı sıra diğer madenleri üretme ve ürettirme hakkı TTK’ya verilmiş ve Kurumun faaliyet alanı genişletilmiştir. Zonguldak Havzası taşkömürlerinin 19. yüzyıl ortalarından itibaren Osmanlı Devlet ve toplumunun ekonomik, endüstriyel ve toplumsal gelişiminde önemli payı olmuştur. Örneğin; bugünkü İstiklal Caddesinin (İstanbul), Dolmabahçe'den iletilen havagazı ile 1856 yılından itibaren aydınlatılmasında, 1914 yılından itibaren Silahtarağa Termik Santral ihtiyacının karşılanmasında, donanmada, tophanede, gemi ve trenlerde, demir-çelik, dokuma, çimento, şeker, çay vb. fabrikalarında, Ankara ve İstanbul'daki havagazı fabrikalarında Zonguldak havzası kömürleri kullanılmış; Cumhuriyet devrinde de İstanbul, Kocaeli ve Sakarya illerinin elektrik gereksinmesi uzun süre EKİ bünyesinde 1948 yılında kurulan Çatalağzı (A) Termik Santralından karşılanmıştır. Bugün de bölge ekonomisinde çok önemli bir paya sahip olan TTK, 2x150 MW kurulu güce sahip olan Çatalağzı (B) Termik Santralının kömür ihtiyacının tamamını karşılamakta ve ülkemizin ilk iki entegre demir-çelik fabrikası olan Kardemir ve Erdemir'in koklaşabilir taşkömürü ihtiyacının karşılanmasında önemli bir güvence oluşturmaktadır. 1980'li yılların ilk yarısına kadar taşkömürü, ülkenin en önemli birincil enerji kaynağı olduğundan maliyet kaygısından uzak, ne pahasına olursa olsun üretilmesi gerektiği şeklinde bir anlayış hakim olmuştur. Bu nedenle EKİ her türlü ihtiyacını kendisinin karşılayacağı biçimde, eklektik ve dağınık biçimde büyümüş; aynı örgüt yapısı altında, kömür madenciliği ile birlikte çeşitli atölyeler, laboratuvarlar, kok fabrikası, liman, tersane, maden makineleri fabrikası, oksijen-asetilen üretim tesisi, taş ocağı, geçici depolama vb. işletmeciliği; personel ve malzeme taşımacılığı gibi lojistik hizmet işletmeciliği; karayolu ve demiryolu yapım ve bakımı lojman, okul, hastane, itfaiye, işçi yurdu, sinema, lokal, fırın, kantin ve plaj gibi sosyal tesis işletmeciliği ve yüzlerle ifade edilen taşıt aracı ve iş makinesi ile Ereğli'den Azdavay'a kadar uzanan benzeri görülemeyecek büyüklükte bir işletme olmuş ve işçi sayısı 40 bini aşmıştır. 1980 yılından sonra başlayan süreçte, alternatif enerji kaynaklarının artması, kömürün açık ocaklarda daha düşük maliyetle üretilmesi, petrol fiyatlarının düşmesi ve uluslararası ticaretin serbestleşmesi gibi nedenlerle, fazla mekanize olmamış birçok derin maden işletmesi gibi, taşkömürü işletmelerinin de rekabet gücü azalmıştır. Bu dönemde, birçok KİT'te olduğu gibi, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 196 TTK'da da, dünyadaki hızlı gelişmelere uyum sağlayabilecek adımların zamanında atılamaması, Kurumun rekabet şansının iyice azalmasına yol açmıştır. Kurumda 1990'lı yıllarda başlatılan ve 2000 yılında ivme kazanan yeniden yapılanma çalışmaları ile Kurum’un madencilik dışındaki faaliyetleri her geçen gün tasfiye edilmekte, işletmeciliğin rasyonelleştirilmesi ve verimliliğin artırılması yönünde gayret gösterilmektedir. Hâlihazırda Kurum birçok hizmeti dışarıdan sağlar duruma gelmiş olup kömür madenciliği dışında yalnızca liman, maden makineleri fabrikası, oksijen-asetilen üretim tesisi, geçici depolama işletmeciliğini sürdürmektedir. EKİ/TTK'nın 1940-1980 yılları arasında ortalama işçi sayısı 40.000 dolayında seyretmiş ve 1980 yılından sonra azalmaya başlamıştır. Mart 2002 sonu itibariyle Kurumda 12.392'si yeraltı işyerlerinde ve 3.930'u da yerüstü işyerlerinde olmak üzere toplam 16.332 kayıtlı işçi mevcut iken 2010 yılı itibariyle işçi sayısı 12.000 civarındadır. 1970’li yıllarda yıllık satılabilir taşkömürü üretimi 5 milyon tonun üstüne çıktıktan sonra zaman içerisinde azalmaya başlamış ve 1999 yılında 2 milyon tonun altına düşmüştür. Verimlilikte ise, son 50 yılda kalıcı bir iyileşme olmamıştır. Kurumun; ülkemizin taşkömürü alanındaki en büyük kuruluşu olması, yetki sahasındaki ocakların grizulu olması, ruhsat alanı içinde çok sayıda rödövanslı ve kaçak ocakların bulunması gibi nedenler iş kazaları bakımından da üzerinde önemle durulmasını gerektirmektedir. Zonguldak Ticaret ve Sanayi Odasına göre Zonguldak havzasında 250 kaçak taşkömürü ocağı bulunmaktadır (EK 11: Zonguldak Ticaret ve Sanayi Odasının 09.07.2010 tarih ve bilâ sayılı görüş yazısı). Kurumun bir başka özelliği de kömür işletmeciliği alanında bilgi birikimi ve tecrübe bakımından Türkiye’nin önde gelen kuruluşlardan biri olmasıdır. a. Havzadaki Rezerv ve Üretim Durumu Kurum, son yıllarda 2 milyon ton civarında seyreden taşkömürü üretimini bünyesindeki 5 müessesesi ile sürdürmektedir. Müesseselerin dördü (Armutçuk, Kozlu, Karadon ve Üzülmez) Zonguldak ili, biri (Amasra ) ise Bartın ili sınırları içindedir. Zonguldak Havzası kömürlerinin kalorifik değeri 6200-7250 kcal/kg arasında değişmektedir ve -1200 kotuna kadar muhtemel rezervi 1,3 milyar tondur. Bu rezervin yaklaşık %41’i (yaklaşık 550,8 milyon ton) görünür rezerv vasfındadır. Bu rezervin 610 milyon tonu özel sektör işletmeciliğine açılmış bulunmaktadır. Kurum, yaklaşık 2 milyon ton/yıl civarındaki üretimi ile ülke taşkömürü ihtiyacının ancak küçük bir bölümünü karşılayabilmektedir. Zonguldak Merkez ilçedeki işletmelerde koklaşabilir taşkömürü üretimi yapılırken, Amasra ve Ereğli ilçelerindeki üretim yarı koklaşabilir niteliktedir. Geçmişte üretimi ağırlıklı olarak demirçelik sanayisinin ihtiyacını karşılamaya yönelik olduğu halde, son yıllarda özellikle kalite sorunları Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 197 nedeniyle demir-çelik sanayisinin talebi önemli ölçüde düşmüştür. Halen Kurum’un en önemli müşterisi EÜAŞ’a bağlı Çatalağzı Termik Santralidir. Zonguldak havzasında üretim yapan TTK’ya bağlı müesseselerin ve özel teşebbüse ait maden işletmelerinin son on yıllık taşkömürü üretim miktarları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir: Tablo 34: Son On Yıllık Taşkömürü Üretim Miktarları 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2.356.865 2.244.385 2.011.178 1.180.847 1.665.846 1.522.698 1.675.283 1.586.532 1.879.630 137.097 74.647 47.943 65.124 511.355 795.931 817.092 1.043.909 999.776 TTK Özel Sektör Toplam 2.493.962 2.319.032 2.059.121 1.245.971 2.177.201 2.318.629 2.492.375 2.630.441 2.879.406 Kaynak: TTK Verileri Ülkemizde 2009 Yılında 5 milyon ton olan koklaşabilir kömür ihtiyacının %8’i yerli kaynaklardan karşılanmış olup 2015 yılında 7,5 milyon ton, 2020 yılında 10 milyon ton koklaşabilir taşkömürü ihtiyacı olacağı tahmin edilmektedir. İç piyasanın taşkömürü ihtiyacının karşılanmasında yerli üretimin ve ithalatın paylarına ilişkin veriler aşağıdaki tabloda gösterilmektedir: Tablo 35: TTK Üretim, İthalat ve Tüketim Verileri STOK TOPLAM YILLAR ÜRETİM İTHALAT DEĞİŞİMİ TÜKETİM 1995 2.248 5.941 359 8.548 1996 2.441 8.272 179 10.892 1997 2.513 9.874 150 12.537 1998 2.156 10.361 629 13.146 1999 1.990 8.864 508 11.362 2000 2.259 12.990 144 15.393 2001 2.357 3 023 654 11.039 2002 2.319 11.693 -182 13.830 2003 2.425 16.166 1.056 17.535 2004 2.070 16.427 -407 18.904 2005 1.900 17.360 -161 19.421 2006 2.319 20 236 -193 22.798 2007 2.492 22 946 214 25.224 2008 2.601 19.489 629 22.720 Kaynak: TTK Verileri Uzun süre Türkiye'nin koklaşabilir taşkömürü talebinin tamamını ve kaliteli yakıt gereksiniminin önemli bir kısmını karşılayan EKİ; kapasite artışı sağlayacak yatırımları yapamadığı için, önce ERDEMIR'in (1966) ve sonra da ISDEMIR'in (1974) kurulması ve ülkede sanayileşmenin ve kentleşmenin ivme kazanmasıyla birlikte ülke taşkömürü talebini karşılamakta yetersiz kalmıştır. Kurumun ürettiği taşkömürünün payı, ülke tüketiminde 1987'de %50'nin altına ve 2000 yılında da %16'ya düşmüştür. 1973 yılında 16 bin ton olarak başlayan Türkiye taşkömürü ithalatı, giderek artan bir eğilim göstererek 1998 yılında 10 milyon ton düzeyine ulaşmıştır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 198 TTK ürünlerinin satışlarında, 1980-1990 yılları arasında %50 dolayına yaklaşan demir-çelik sektörüne yönelik koklaşabilir taşkömürünün payı, 1990 sonrasında sürekli azalmış; buna karşılık enerji sektörünün (Çatalağzı Termik Santralının, ÇATES'in) payı artmıştır. Mevcut şartlarda TTK'nın bu pazar yapısını değiştirmesi pek muhtemel görünmektedir. Hâlihazırda, TTK ve özel kesim tarafından üretilen toplam taşkömürünün ülke ihtiyacının ancak onda birini karşıladığı görülmektedir. Bu durum TTK’nın ülke ihtiyacını karşılamak bakımından yetersiz kaldığını göstermektedir. Ancak, bu verilere bakılarak TTK’nın faaliyetlerinin ülkemiz bakımından ekonomik olmamakla birlikte savaş gibi olağanüstü durumlar için stratejik bir kurum olduğu ifade edilebilir. b. İstihdam Yapısı Kurumda yevmiyeli, kadrolu ve sözleşmeli olmak üzere üç ayrı statüde personel istihdam edilmekte olup Kurumun işçi sayıları yıllar itibariyle aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo 36: Yıllar İtibariyle Kurumun İşçi Sayıları 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 YERALTI 10.339 8.932 8.200 7.703 8.059 7.392 8.769 YERÜSTÜ 3.723 3.329 3.049 2.908 2. 383 2.305 2.189 10.442 9.697 10.958 TOPLAM 14.062 12.261 11.249 10.611 Kaynak: TTK Verileri Ayrıca, Kurum bünyesindeki müesseselere göre personel dağılımı aşağıdaki tabloda verilmektedir: Tablo 37: TTK’da Müesseselere Göre Personel Dağılımı MÜESSESELER STATÜSÜ GENEL MÜD. Armutç. Kozlu Üzülmez Karadon Amasra Kadro. Sözleş. TOPLAM Yeraltı İşçi Yerüst. TOPLAM ÇALIŞAN TOPLAM Kaynak: TTK Verileri Memur 129 604 733 -675 675 1408 10 122 132 1200 251 1451 1583 22 192 214 1935 288 2223 2437 24 234 258 1959 260 2219 2477 18 311 329 3666 465 4131 4460 14 143 157 707 140 847 1004 TTK TOPLAM 217 1606 1823 9467 2079 11546 13369 Tabloda dikkat çeken bir husus Genel Müdürlük merkez teşkilatında istihdam edilen personel sayısının (1408) fazlalığıdır. Burada Genel Müdürlük birimleri liman ve demiryolu işletmesi gibi harici bir kısım unsurları da içerdiğinden, doğru bir kanaate ulaşılabilmesi için, fazla görünen bu personel sayısının bu birimler bazında ayrıca incelenmesi gerekir. Ancak, zaten büyük meblağlarda zarar eden bir kuruluşta diğer kaynakların olduğu gibi insan kaynaklarının da verimli kullanılması gerektiği izahtan varestedir. Öyle ise bu birimlerin bilanço durumları ve Kuruma ne Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 199 kadar yük getirdikleri, Kurumun ana faaliyetlerine katkı bakımından gereklilikleri ayrıca üzerinde durulması gereken hususlar olup, bu konu işbu raporun kapsamı dışında kalmaktadır. Eğer buralarda gereksiz yük teşkil eden bir istihdam fazlalığı varsa, mahalli unsurların Kurum yönetimi üzerindeki etkilerinin bu durumu doğuran faktörlerden biri olup olmadığı da ayrıca irdelenmelidir. 2006 yılında emekliliğini hak eden toplam 2.318 yüksek ücretli işçinin yerine gruplu çalıştırılmak üzere maliyeti ve yaş ortalaması düşük elemanların istihdam edilmesi için, yevmiyeli ve sürekli işçi statüsünde 15.11.2005 tarih ve 2005/9663 sayılı kararname eki karar çerçevesinde, 1120 pano-ayak üretim işçisi, 100 nitelikli işçi olmak üzere toplam 1220 kişi işe alınmıştır. Ayrıca; 2007 yılında 2006 yılında emekli olan 1.218 kişinin %10’una tekabül eden 120 kişi, 2008 yılı içinde ise 3.000 kişi işe alınmıştır. Diğer taraftan Kurumun yardımcı sanatlardaki işçi açığı giderek artmaktadır. Bunu telafi etmek için Kurum yönetimi tarafından Hazine Müsteşarlığı KİT Genel Müdürlüğüne Mayıs/2009’da 908 nitelikli yardımcı sanatlara (vinççi, saççı, yol marangozu, tamir-tarama, motorcu, kancacı, düğmeci, sinyalci vb.) işçi alımına yönelik müracaat yapılmıştır. 2009 yılında emekli olup ayrılanlarla bu yardımcı sanatlarda 514 kişi daha eksilmiş olup, toplam ihtiyaç 908+514=1422’ye ulaşmıştır. Konu ile ilgili Kurum talebi 19.04.2010 tarihinde Başbakanlık Hazine Müsteşarlığına tekrar bildirilmiştir. Yardımcı sanatlarda gerekli niteliklere sahip işçi istihdamı ocaklardaki iş sağlığı ve güvenliği yönünden de önem taşımaktadır. Kurumda, toplu iş sözleşmesine göre, sağlık nedeniyle çalışmakta olduğu işini yapamaz raporu alan işçilerin, durumlarına uygun başka işlerde çalıştırılmaları gerekmektedir. Bu tür raporlar yıllardır kolaylıkla alınabilmiştir. 2002 yılı Mart sonu itibariyle Kurumda istihdam edilen 16.322 işçinin yaklaşık 4000'i sağlık raporu ile işini değiştirmiş bulunmaktadır. (Kaynak: Türkiye 13. Kömür Kongresi Bildiriler Kitabı, 29-31 Mayıs 2002, Zonguldak). TTK verilerine göre bu sayı yıllar itibariyle önemli oranda düşmüş olup, sağlık raporu alarak iş değiştiren çalışan sayısı 2008 yılında işçi sayısı 9.697 iken 166, 2009 yılında işçi sayısı 10.958 iken 133 ve 2010 yılında işçi sayısı 11.546 iken 136 olmuştur. Kurumda iş sağlığı ve güvenliği ile geçmişten beri süregelen bir sorun, bir kısım işçilerin doktor raporu ile Kurum içinde iş değiştirerek daha az riskli işlere geçmeleridir. Bu konuda çeşitli suiistimaller yaşandığı belirtilmekte olup, bu hususun Kurumda çalışma barışını bozucu etki yaptığı değerlendirilmektedir. Bu nedenle daha önce rapor alarak iş değiştirmiş olanlardan yaş vb. durumu uygun olanlar hakem hastaneye sevk edilerek son durumları belirlenip ona göre işlem yapılmalıdır. Bundan sonra iş değiştirme talebinde bulunanlar için de hakem hastaneye sevk uygulaması kurala bağlanmalıdır. Böylece iş sağlığı ve güvenliği amacıyla alınan tedbirlerin suiistimal edilmesinin önüne geçilebilir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 200 c. Verimlilik Durumu Aşağıdaki tabloda işçi sayıları ile üretim miktarları karşılaştırmalı olarak verilmektedir: Tablo 38: TTK İşçi Sayıları İle Üretim Miktarları 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 İşçi Sayısı 14.062 12.261 11.249 10.611 10.442 9.697 10.958 Üretim (Bin Ton) 2.011 1.881 1.666 1.522 1.675 1.587 1.879 İşçi Başına Üretim 143,00 153,41 148,10 143,43 160,40 144,82 171,47 Kaynak: TTK Verileri Tablo değerlendirildiğinde genel olarak işçi sayısı ile üretim miktarının paralel bir seyir izlediği görülmektedir. Bunun nedeni, havzadaki kömür damarlarının makineleşmeye izin vermeyen, emek yoğun çalışmayı zorlayan, dağınık ve kırık bir jeolojik yapı niteliğinde olmasıdır. Kurum, 2010 yılı için öngördüğü üretim miktarını mevcut işçi sayısı ile gerçekleştirmesi durumunda bir miktar verimlilik artışı da sağlamış olacaktır. Bir işletmenin üretim verimliliğindeki artışın birim üretim miktarı başına maliyeti düşürmesi gerekir. TTK’daki ton başına üretim maliyeti ile satış tutarlarının karşılaştırılması sonucu aşağıdaki tablo ortaya çıkmaktadır: Tablo 39: TTK’da Ton Başına Üretim Maliyeti İle Satış Tutarları Yıllar Ticari Maliyet Satış Fiyatı Fark 2000 209 42 167 2001 140 37 103 2002 147 41 106 2003 210 48 162 2004 208 63 145 2005 237 73 164 2006 245 70 175 2007 273 80 193 2008 273 95 178 2009 263 107 156 Kaynak: TTK Verileri 2005 yılından itibaren yatırım miktarında büyük bir artış olmasına rağmen bunun verimliliğe ve dolayısıyla birim başına maliyetlere yeterince yansımadığı anlaşılmaktadır. Zira ton başına ticari maliyetlerde (2010 yılı hedeflenen rakamlar ihmal edildiğinde) yıllar itibariyle kayda değer bir gerileme görülmemektedir. Burada maliyeti oluşturan kalemlerin neler olduğuna bakılması gerekmektedir ki, en büyük maliyet unsuru personel harcamaları (yaklaşık %71), malzeme (yaklaşık %8-9) ve finansman giderleri (yaklaşık %7)’dir. 2010 yılı için maliyetler ile satış fiyatı arasındaki farkın azaltılmasının planlandığı görülmektedir. Ancak, yetkililerle yapılan görüşmelerde, Karadon Müessesesinde meydana gelen Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 201 kazanın doğurduğu motivasyon eksikliği, kaza sonrası çalışmalar gibi nedenlerle bu hedefe ulaşılmasının beklenmediği ifade edilmiştir. Bu verilere göre TTK’da ton başına kömür maliyeti dünya kömür fiyatlarının çok üzerindedir. Dünya kömür fiyatlarındaki değişmelerin ton başına zararı etkileyeceği açık ise de TTK için esas sorun maliyetlerin yüksekliğidir. Maliyetler içerisinde en büyük payın %61,0 ile işçilik ve %9,1 ile memurlara yapılan ödemelere (toplam personel maliyeti yaklaşık %71) ait olduğu görülmektedir. Bu durumun nedenleri arasında makineleşmeye gidilememesinden dolayı emek yoğun üretim yapılması başı çekmektedir. Maliyetin yüksek olmasında işçi başına brüt ödemelerin yüksekliği yanında üretim verimliliğinin düşüklüğü de bir başka faktördür. Randıman, bir işçinin bir vardiyadaki üretim miktarı (kg/gün) olarak ifade edilebilir. Bu durum satılabilir işçilik randımanlarını gösteren aşağıdaki tablodaki verilerle ifade edilmektedir. Tablo 40: Satılabilir İşçilik Randımanları 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Üretim İşçisi (İçeri) 774 834 810 784 832 852 843 Genel 563 601 583 569 628 650 676 1.910 1.980 2.074 2.105 2.302 2.892 2.064 Topl. Üretim Miktarı Kaynak: TTK Verileri Yapılan görüşmelerde rödövans işletmelerinde işçi başına ortalama günlük üretimin 1300 kg. civarında olduğu beyan edilmiştir. Buna göre özel kesim (rödövans) işletmeleri ile karşılaştırıldığında TTK işçilerinin randımanının düşük kaldığı görülmektedir. Yeraltında (doğrudan üretimde) çalışan işçiler yanında yer üstünde çalışan işçiler de ortalamaya dahil edildiğinde ortalama randıman rakamları bir hayli düşmektedir. Bu durum yer üstü işçi sayısının gerekenden fazla olmasının Kurumun genel randıman ortalamasını da epeyce düşürdüğünü ve personel politikasının önemli olduğunu göstermektedir. Kurumdaki maliyet-satış tutarı arasındaki fark mali durum tablosuna aşağıdaki şekilde yansımaktadır: Tablo 41: TTK Mali Durum Tablosu (1000 TL) Taşkömürü Hasılatı 2005 2006 2007 2008 2009 160.335 143.098 175.077 203.781 263.809 Emtia Kömür Hasılatı 36.604 72.924 74.469 80.058 7.974 Hazinece Ödenen 379.700 580.194 390.000 517.182 410.150 Kaynak: TTK Verileri Kurumun bazı yıllar ürettiği taşkömürü hâsılatının yaklaşık 3-4 katı kadar Hazine yardımı alması, Devletin katlandığı zararın büyüklüğünü ortaya koymaktadır. Şüphesiz zararın makul boyutlara indirilememesi halinde TTK’nın varlığını sürdürmesinin gerekip gerekmediği kamuoyunda tartışma konusu olmaya devam edecektir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 202 Ülkemizde 2009 yılında 5 milyon ton olan koklaşabilir kömür ihtiyacının %8’i yerli kaynaklardan karşılanması, normal dönemlerde TTK’nın ülke ekonomisi için nispi önemini azaltmaktadır. Ancak, enerji kaynaklarının arz güvenliği bütün ülkeler için önemli bir stratejik unsurdur. Bu unsur özellikle uluslararası kriz dönemlerinde daha da önem kazanmaktadır. Taşkömürünün özellikle demir-çelik üretimindeki işlevi dikkate alınırsa, olağanüstü durumlarda TTK’nın bu yönden stratejik önemde bir kuruluş olduğu söylenebilir. Diğer yandan, TTK Devletin ülkemizdeki en büyük kömür işletmesi olup özel sektör kömür madenciliği için de bir okul işlevi görmektedir. Bir başka husus, maden işletmeciliğinin Zonguldak ve havalisi için ekonomik bakımdan hayati önemi haiz olmasıdır. Bir işletmenin böylesi büyük zararlarla ilelebet varlığını sürdürmesi düşünülemeyeceğinden, bütün bu unsurlar dikkate alınarak TTK’nın varlığı ve hangi boyutlarda üretime devam edeceği konusu değerlendirilmelidir. Öncelikle, Zonguldak ve havalisinin ekonomik gelir kaynakları bakımından çeşitlendirilmesi, taşkömürüne bağımlılığının azaltılması gerekmektedir. Böylece Kurumun küçültülmesi halinde katlanılacak ekonomik, siyasi ve sosyal maliyet azaltılabilir. Bundan başka, Kurum için en az maliyet ve zarar doğuracak optimal üretim ve istihdam büyüklüğünün ne olacağı araştırılmalıdır. Örneğin en fazla zarar eden müesseselerin hangileri olduğu, bu zararların azaltılmasının yolları, zararın azaltılması mümkün olmayan bazı işletmelerden vazgeçilmesi gibi alternatifler değerlendirilmelidir. d. Yatırım Durumu Meslek odaları başta olmak üzere yoğun biçimde dile getirilen bir eleştiri TTK’ya ait işletmelerde gerekli iyileştirme ve teknolojik yatırımların yapılmadığı şeklindedir. Kurum tarafından yıllar itibariyle yapılan toplam yatırım tutarları aşağıdaki tabloda gösterilmektedir. Tablo 42: TTK Yatırım Tutarları (1000 TL) Yıllar Toplam Yatırım 2004 11.309 2005 25.818 2006 24.131 2007 21.645 2008 31.638 2009 34.236 Kaynak: TTK Verileri Bu konudaki eleştirilerin aksine TTK tarafından yapılan yatırım tutarında özellikle 2005 yılından itibaren büyük bir artış olduğu görülmektedir. Bu durumun, gerek üretim verimliliğinde gerekse iş sağlığı ve güvenliği alanında olumlu sonuçlar doğurması beklenmelidir. Ancak Karadon işletmesinde meydana gelen kazanın doğurduğu motivasyon kaybının üretim ve diğer alanlardaki Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 203 hedeflere ulaşılmasına olumsuz etki yaptığı TTK yetkililerince de ifade edilmektedir. Ayrıca yatırımların verimlilik artışına ne kadar sürede yansıyacağı da göz önüne alınmalıdır. Yatırımların niteliği de (verimliliğe doğrudan tesir edip etmeme yönünden) değerlendirilmesi gereken bir başka husustur. e. Rödövanslı Sahalar Türkiye Taşkömürü Kurumu Bakanlar Kurulu Kararı ile uhdesine tahsis edilen toplam 6885 km²’lik taşkömürü havzasında, Kurumca çalışılması ekonomik görülmeyen ve yatırım yapılması düşünülmeyen sahalarda mevcut rezervlerin ülke ekonomine kazandırılması için 1988 yılında rödövans uygulamasına başlamıştır. 1988 yılında fiili durum olarak uygulamaya geçirilen rödövans yolu ile bazı sahaların işletilmesi, 2004 yılında, 3213 sayılı Kanunda değişiklik yapan 5177 sayılı Kanunla yasal düzenlemeye kavuşturulmuştur. Böylece taşkömürü potansiyelinin en iyi şekilde değerlendirilmesi ve üretimin artırılması, oluşacak istihdam yoluyla bölge ekonomisinin canlandırılması hedeflenmiştir. Bu uygulama ile ulaşılmak istenen gayelerden biri de TTK’nın zararının azaltılmasıdır. Zonguldak merkezinde TTK’nın daha önce üretim yaptığı veya rantabl olmayan sayıları 28 civarındaki eski ocak ve saha rödövans yöntemi ile özel firmalara devredilmiştir. Bunun yanında 3 kuvars kumu ve bir boksit ocağı da (toplam 32 saha) rödövans yoluyla özel sektör işletmeciliğine açılmıştır. Zonguldak Ticaret ve Sanayi Odasına göre, 30.06.2010 tarihi itibariyle, Zonguldak taşkömürü havzasında rödövanslı firmalar ile taşeronların toplam işçi sayısı (71’i yabancı/Çinli olmak üzere) toplam 4.770’dur. Gerekli teşviklerin uygulanması halinde toplam istihdam sayısının yaklaşık 7500’e, taşkömürü üretiminin ise 1 milyon tondan 3 milyon tona çıkabileceği belirtilmektedir (EK 11/1: Zonguldak Ticaret ve Sanayi Odasının 09.07.2010 tarih ve bila sayılı görüş yazısı). Rödövanslı sahalardaki üretim değerleri yıllar itibariyle aşağıdaki tabloda sunulmaktadır: Tablo 43: TTK üretim değerleri 1989-2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Kömür (Ton) 1.988.432 65.124 511.355 795.931 816.230 1.043.909 999.776 Boksit (Ton) 87.888 75.966 42.692 73.473 25.673 - - Rödövans Geliri (ABD Doları) 13.876.039 634.948 4.225.976 6.449.754 6.811.250 9.120.721 9.298.863 Kaynak: TTK Verileri Rödövanslı sahalarda 2009 yılı taşkömürü üretimi 999.776 ton olup 5.000.000 ton/yıl üretim hedeflenmekte; bu sahalarda istihdam edilen işçi sayısı 4000 civarında olup 11.000 istihdam hedeflenmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 204 Hâlihazırda faaliyet gösteren pek çok rödövansçı firmanın madencilik geçmişi de 10–15 yıla dayanmaktadır. Bu sahalardaki damar ve yataklar takip edilmek suretiyle üretim yapılmakta veya yeni hazırlık galerileri sürerek arama faaliyetinde bulunulmaktadır. Aşağıdaki tabloda TTK ve özel işletmelerde üretilen milyon ton taşkömürü başına düşen ölüm sayısı gösterilmektedir. Tablo 44: TTK ve Özel İşletmelerde (Rödövanslı İşletmelerde) Üretilen Milyon Ton Taşkömürü Başına Düşen Ölüm Sayısı Yıllar Taşkömürü (TTK) Taşkömürü (Özel) 2000 3,98 59,25 2001 2,12 94,82 2002 3,56 80,38 2003 3,98 229,44 2004 2,66 76,78 2005 6,00 3,91 2006 1,97 3,77 2007 2,98 18,36 2008 4,41 11,50 Kaynak: TEPAV Raporu,2010 Taş kömürü üretiminin TTK ve taşeronları tarafından yapılması dışında 2000 yılı sonrasında özel işletmeler tarafından da üretim yapılmaktadır. Kazalar sonucu meydana gelen ölüm sayılarına, TTK ve özel işletilen maden ocakları ayrımında bakıldığında milyon ton üretim başına düşen ölüm sayısının özel işletmelerde daha fazla olduğu görülmektedir. Özel işletmeli maden ocaklarında 2000 yılından itibaren üretim yapılmakta fakat asıl üretim artışı 2005 yılından itibaren görülmektedir. Özel ocaklarda üretim başına düşen ölüm sayısının 2003 yılında bir sıçrama göstermesinin nedeni 2002 yılına göre hem üretimin düşmesi hem de kaza sonucu ölen kişi sayısının iki katına çıkmasıdır. (Kaynak: TEPAV Raporu: Madenlerde Yaşanan İş Kazaları ve Sonuçları Üzerine Bir Değerlendirme) Rödövansla işletilen kömür işletmelerinde yapılan iş güvenliği denetimlerinde sözü edilen ocakların birçoğunda henüz koruyucu sağlık ve güvenlik hizmetlerinin beklendiği ölçüde yerleşmediği, metan gazı ve göçük risklerine karşı tedbirlerin yeterince alınmadığı da tespit edilmiştir. Bununla birlikte, rödövanslı sahalarla iç içe özel firmalar tarafından taşeron vasfı ile çalıştırılan ve işçi sayıları 5–10 kişiden ibaret birçok küçük, kayıt dışı maden ocakları da faaliyet göstermektedir. İşin vahim tarafı ise küçük ocakların basit ve ilkel ocak şartlarında, gayet dar ve tahkimatsız galerilerde zehirlenme, göçük, patlama gibi risklerle karşı karşıya çalışmalarıdır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 205 Zonguldak’ta rödövanslı ve kaçak ocaklarda meydana gelen ölümlü iş kazalarına ilişkin veriler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir: Tablo 45: Zonguldak Havzasında Rödövanslı ve Kaçak Ocaklarda Meydana Gelen Ölümlü İş Kazaları Yıllar Rödövanslı Saha Kaçak Ocak 2005 0 5 2006 3 2 2007 9 6 2008 7 5 2009 6 6 Toplam 25 24 Kaynak: Zonguldak Emniyet Müdürlüğü Verileri TTK verilerine göre Zonguldak havzasındaki rödövanslı sahalarda 2001 -2010 (ilk 6 ay) yılları arasında 50 ölümlü iş kazası vuku bulmuştur. TTK tarafından rödövanslı işletmelerin belli bir kotun altında üretim yapmasına izin verilmediğinden, bu işletmeler için grizu patlaması riski düşük seviyede olup havalandırma ve gaz ölçümüne önem verilmemesi neticesinde grizu birikimi ve parlaması şeklinde bazı kazalar da meydana gelebilmektedir. Ancak rödövanslı sahalarda iş kazaları daha çok göçük ve su baskını gibi sebeplerden dolayı vuku bulmaktadır. Su baskınlarının ana sebebinin eski ocakların haritaya işlenmemesi olduğu belirtilmektedir. Göçükler ise genellikle tahkimatla ilgili sorunlardan kaynaklanmaktadır. Özel firmalar kendi rödövans sahasında çalışan ocakları kontrol etmek ve düzen içine almak konusunda gerekli imkân ve kararlılıktan yoksundurlar. Kaza olasılığı daha yüksek görünen kaçak maden ocakları Zonguldak havzası dışında Şırnak ve diğer illerde de bulunmaktadır. Bu kapsamda çözüme yönelik; idari, hukuki, sosyal ve ekonomik adımların birlikte atılması, TTK’nın rödövanslı sahalarında çalışan ocaklar hakkında sunacağı bir rapor doğrultusunda, TTK, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ve Enerji Bakanlığının ortak çözümler üreterek söz konusu ocakların işletme şartlarının rehabilite edilmesi, işletme projelerinin hazırlanması ve denetiminin TTK birlikte yapılması, kayıtdışı olanların ise mevcut haliyle çalışmalarının muhtemel olumsuz sonuçları dikkate alınarak İdare tarafından önlenmesi gerektiği değerlendirilmektedir. f. Kurumsal Yapı ve İşleyiş TTK, iktisadi devlet teşekkülleri ile kamu iktisadi kuruluşlarını ve bunların müesseselerini, bağlı ortaklıklarını ve iştiraklerini düzenleyen 233 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile kurulmuş bir kamu iktisadi kuruluşudur. Bu niteliği ile TTK’nın ekonominin kurallarına uygun, özerk bir tarzda yönetilmesi öngörülmüştür. TTK’nın idari kararlarında “ekonomik gereklere uygun olarak verimlilik ve karlılık ilkeleri doğrultusunda” davranılması gerekmektedir. Söz konusu KHK’da “verimlilik” ilkesine uygun çalışması gereği özellikle vurgulanmıştır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 206 Bu durum TTK’nın teşkilatlanmasında da verimlilik ilkesinin gözetilmesini, kaynakların israf edilmemesini, hızlı karar alınmasını ve uygulanmasını sağlayacak bir örgütlenmeye gidilmesini, gereksiz idari birimler kurulmamasını, kurulan idari birimlerin âtıl bırakılmayarak amaçları doğrultusunda çalıştırılmasını, Kurum bünyesindeki idari birimlerin görev, yetki ve sorumluluklarının açıklıkla belirlenmesini gerektirmektedir. 233 sayılı KHK’nın 11. maddesinde “Genel müdürlük, genel müdür, Koordinasyon Kurulu Kararı ile belirlenecek sayıda genel müdür yardımcısı ve bağlı ait birimlerden teşekkül eder.” denilerek Kurum yönetimine idari birimleri düzenleme bakımından önemli bir esneklik sağlanmıştır. TTK’nın gerek faaliyet gösterdiği madencilik sektörünün iş sağlığı ve güvenliği riskleri yönünden özellikli durumu gerekse Kurumun içinde bulunduğu mali şartlar idari birimlerin çok işlevsel düzenlenmesini ve çalıştırılmasını gerektirmektedir. Ancak bu zarurete rağmen idari birimlerin etkin örgütlenmesi ve işletilmesi konusunda sorunlu olmayan bir yapıdan bahsetmek de zor görünmektedir. Örneğin; TTK bünyesinde doğrudan Genel Müdürlüğe bağlı bir Teftiş Kurulu Başkanlığı oluşturulmuş olup, Teftiş Kurulu Başkanlığının görevleri; a) TTK Merkez Teşkilatı ve bağlı birimlerinde teftişin etkin bir şekilde yürütülmesi hususunda genel prensipleri belirlemek ve personelin verimli çalışmasını teşvik edici teftiş sistemini geliştirmek, b) TTK Merkez Teşkilatı ve bağlı birimlerinde bunların iştirak ve ortaklıklarında her türlü teftiş, tahkik, tetkik ve araştırma yapmak şeklinde düzenlenmiştir. TTK Genel Müdürlüğü bünyesinde Teftiş Kurulu Başkanlığının yeterince aktif işletilmediği kanaati oluşmuştur. TTK’ya bağlı müesseselerde meydana gelen iş kazaları ile ilgili olarak TTK Teftiş Kurulu Başkanlığı tarafından bugüne kadar herhangi bir tahkikat yürütülmemiştir. (EK 13/9: TTK Genel Müdürlüğünün 16.08.2010 tarih ve 425/11267 sayılı yazısı) Kurum müfettişlerinin özellikle Kurumun işleyişindeki aksaklıkların belirlenmesine yönelik incelemeler, meydana gelen kazalarda somut ihmallerin mevcut olması halinde bu ihmallerin tespiti ile kişisel sorumlulukların belirlenmesi, işleyişe ilişkin rehberlikte bulunulması gibi hususlarda daha aktif olarak çalıştırılması, ayrıca rutin teftişlerle Kurum işletmelerindeki iş sağlığı ve güvenliği sorunlarını tespit etmeye dönük faaliyet göstermesi gerekmektedir. g. TTK İş Güvenliği Teşkilatının Yapısı ve İşleyişi TTK ve Bağlı Müesseselerin iş güvenliği organizasyonu birbirinden ayrı (kopuk) biçimde yapılandırılmıştır. Yani TTK bünyesinde 1- Genel Müdürlük İş Güvenliği Teşkilatı, 2- Müesseselerin Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 207 kendi İş Güvenliği Teşkilatı olarak birbirinden ayrı iş sağlığı ve güvenliği örgütlenmesi söz konusudur. 1-)Genel Müdürlük İş Güvenliği Teşkilatı Aşağıda Genel Müdürlük iş güvenliği teşkilat şeması gösterilmektedir. Şekil 26: Genel Müdürlük İş Güvenliği Teşkilat Şeması İş G üvenliği Eğitimi Daire B aşkanı İdari ve M ali İşler S ervisi Evrak ve Y azı İşleri Servisi Eğitim Şubesi A r-G e Şubesi Denetleme Şubesi Laboratuar Şubesi Ç evre ve K alite Şubesi Kaynak: www.taskomuru.gov.tr TTK genel müdür yardımcılığına bağlı olarak görev yapan genel müdürlük iş güvenliği teşkilatı, Kurumun iş güvenliği, eğitim, laboratuvar ve çevre hizmetlerini yürütmekle görevli ve yetkilidir. Bu kapsamda TTK İş Güvenliği ve Eğitim Daire Başkanlığı; kömür işletmelerindeki tehlikeleri tespit etmek, riskleri belirlemek ve önleyici tedbirlerin alınmasını sağlamak, işyerlerini denetlemek, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili tavsiye ve önerilerde bulunmak, kaza ve olaylarını incelemek, çalışanları eğitmek gibi görevleri ifa etmektedir. ÇSGB iş müfettişleri tarafından iş sağlığı ve güvenliği yönünden müesseseler teftişe tabi tutulmakta, teftişlerde tespit edilen eksiklikler iş güvenliği mühendisleri tarafından takip edilerek noksanlıklar giderilmektedir. Ayrıca müesseselerde aylık olarak gerçekleştirilen İSGK toplantı raporları takip edilmektedir. İş sağlığı ve güvenliği kurullarında (İSGK) iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesine yönelik faaliyetlere yer verilmektedir. Genel olarak TTK iş güvenliği birimlerinde personel sayısı yetersiz olup, bu durum hizmetlerin yeterince ifa edilememesine neden olmaktadır. İş güvenliği birimlerinde görevli personel sayısı 172 olup, 77 personele daha ihtiyaç bulunduğu belirtilmektedir (EK 13/6: TTK Genel Müdürlüğünün 16.08.2010 tarihli yazısı ve ekleri). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 208 2-) Müesseseler İş Güvenliği Teşkilatı TTK’ya bağlı müesseseler bünyesinde Genel Müdürlük iş güvenliği teşkilatından ayrı iş güvenliği birimleri bulunmaktadır. Şekil 27: Müesseseler İş Güvenliği Teşkilatı Müessese Müdürü Müessese Müdür Yardımcısı Müessese Müdür Yardımcısı (Üretim) Müessese Müdür Yardımcısı İş Güvenliği ve Eğit. Şube Müdürü Büro ŞefiKaza Memuru İşletme İş Güv. Baş. Müh. Kaza Kurtarma Baş Müh. Tahlisiye İstasyonu Bölge Emniyet Nezaretçileri Havalandırma Baş Müh. Tozla Mücadele Baş Müh. Eğitim Baş Müh. Nezaretçiler Kaynak: http://www.taskomuru.gov.tr/file/SEMA/MUESSESE/KARADON/KARADON.htm) Şekillerden de anlaşılacağı üzere, TTK Genel Müdürlük İş Güvenliği ve Eğitim Daire Başkanlığı ile müesseselerin iş güvenliği teşkilatları arasında doğrudan bir hiyerarşik bağlılık bulunmamaktadır. Müesseselerin İş Güvenliği Şube Müdürlükleri üretimden sorumlu müessese müdür yardımcısına bağlıdır. Müessese müdürleri aynı zamanda üretimden de sorumludur. Üretimden sorumlu merciin iş sağlığı ve güvenliği bakımından kendi kendini denetlemesi gibi rasyonel olmayan bir durum mevcuttur. Oysa iş sağlığı ve güvenliği yetkilisi gerektiğinde üretimi durdurma kararı da verebilmelidir. İş sağlığı ve güvenliği birimlerinin denetim ve gözetim görevlerini daha verimli ve etkili yapabilmeleri için doğrudan Genel Müdürlük İş Sağlığı ve Güvenliği Daire Başkanlığına bağlanması gerektiği değerlendirilmektedir. İş sağlığı ve güvenliği açısından olumsuz sonuçlar doğurabilecek bir başka husus da TTK’daki bazı yöneticilerin asaleten ve/veya vekâleten aynı görevlerde çok uzun zamandır bulunmalarının işletme körlüğü sorunu doğurması, bunun da iş sağlığı ve güvenliği tedbirleri bakımından zafiyete yol açabilmesidir. TTK verilerine göre, bir genel müdür yardımcısı 18 yıl, yatırım işleri şube müdürü 10 yıl, İş Güvenliği ve Eğitim Daire Başkanı 8 yıl, İş Güvenliği ve Eğitim Dairesi Eğitim Şube Müdürü 18 yıl, inşaat emlak daire başkanı 18 yıl, Amasra TİM Müdür yardımcısı 13 yıl, Karadon TİM müdür yardımcısı 10 yıldır aynı görevi yürütmektedir (EK 13/30-38: TTK yöneticilerinin görev sürelerine dair tablo). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 209 Gerek yönetici ve gerekse teknik elemanların çok uzun süre aynı yerde görev yapmalarının işletme körlüğüne neden olacağı değerlendirilmektedir. Çünkü yönetici ve çalışanlar, uzun süre aynı işleri yaptıklarında, zamanla işletmedeki uygulamalara ve iş yapış şekillerine alıştıkları için sorunları, riskleri ve fırsatları görmeleri zorlaşır. Üstelik bu durum, yöneticiler için çok daha sıkıntılı olabilmektedir. Nitekim günlük problemlerle meşgul olan yöneticiler, işletme körlüğü nedeniyle, halledilmesi son derece kolay olan problemlere bile çözüm bulmakta zorlanabilmektedir. Maden işletmelerinde her gün mütemadiyen tekrarlanan işlerde yaşanan tehlikeli durum ve hareketler bir süre sonra alışmaya ve işletme körlüğüne sebep olabilmektedir. Çok uzun süredir aynı mevki ve görevlerde çalışmanın doğurduğu işletme körlüğü, yanlış durum ve uygulamaların maden ocağındaki günlük iş akışı içerisinde kanıksanması nedeniyle fark edilememesi, iş sağlığı ve güvenliği önlemlerinde zaman içinde gevşeklik gösterilmesi gibi neticeler doğurabilmektedir. h. İş Kazaları Meslek Hastalıklarıyla İlgili Bazı TTK İstatistikleri TTK verileri değerlendirildiğinde, TTK bünyesindeki işletmelerde; - İş kazalarının %97’si yeraltında, %3’ü yer üstünde meydana gelmektedir. -1941 ila 2009 yılları arasında vuku bulan ölümlü kazaların %24’ü grizu, %44’ü göçük, %17’si nakliye kazalarıdır. -1941 ila 2008 yılları arasında vuku bulan yaralanmalı kazaların ise %33’ü göçük, %14’ü nakliye, %19 malzeme ile ilgili kazalardır. -1983-2009 yılları arasında TTK’da iş kazası sonucu meydana gelen ölümlerin %52’si grizu’dan, %30’u göçükten, %8’i nakliyeden, %2’si makine ve elektrik kazalarından olmuştur. -1983-2009 yılları arasında TTK’da iş kazası sonucu meydana gelen yaralanmaların %37’si göçükten, %8’i nakliyeden, %23’ü makine takımlarından kaynaklanmıştır. - 1983-2009 yılları arasında, ölümlü kazaların meydana geldiği yerler bakımından incelendiğinde; kazaların %54’ünün üretim ayaklarında, %15’inin nakliye sırasında, %5’inin nezaret esnasında, %8’inin tamir tarama esnasında vuku bulduğu anlaşılmıştır. - 1983-2009 yılları arasında, yaralanmalı kazaların meydana geldiği yerler bakımından incelendiğinde; kazaların %54’ünün üretim ayakları ve bacalarında, %15’inin nakliye sırasında, %9’unun taban lağımında ve %7’sinin tamir tarama esnasında vuku bulduğu anlaşılmıştır. - 2000-2009 yılları arasında TTK’da meydana gelen ölümlü kazaların tecrübe kriterine göre dağılımı incelendiğinde, ölümlü kazalanmaların en çok (%41 oranında) 0 – 5 yıl arasında tecrübesi olan işçilerde, en az kazalanmanın ise 20 yıldan fazla tecrübesi olan işçilerde vuku bulduğu incelenmiştir. Diğer tecrübe gruplarına ait istatistikî verilerden ise anlamlı bir sonuç ortaya çıkmamaktadır. Ancak bu durum sadece tecrübeden kaynaklanmayıp çeşitli tecrübe gruplarındaki işçi sayıları ve çalıştıkları kısım ile ilgili de olabilir. Zira ölümlü kazaların yaş gruplarına göre dağılımı dikkate alındığında, 20-25 yaşları arasındaki işçilerde %6, 26-30 yaşları arasındaki Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 210 işçilerde %25, 31-35 yaşları arasındaki işçilerde %23 olduğu görülmektedir. Ölümlü kazalara benzer şekilde, yaralanmalı kazaların ise %21’i 20-25 yaş grubu işçilerde ve %25’i 26-35 yaş grubu işçilerde vuku bulmaktadır. Yaş gruplarına göre dağılım ile tecrübe yıllarına göre kazalanma oranları mukayese edildiğinde de anlamlı bir sonuç ortaya çıkmamaktadır. O halde, işçilerin kişisel özelliklerinin ve maden ocağında yapılan işin niteliğinin bu kazaların vukuunda daha önemli rol oynadığı düşünülebilir. Kazaları önlemek için alınacak tedbirlerde de bu hususun dikkate alınmasında fayda bulunmaktadır. Aşağıdaki tabloda, TTK’da vuku bulan iş kazalarının sebep ve sonuçlarını da gösteren istatistiki bilgiler verilmektedir: Tablo 46: TTK’da İş Kazalarının Sebep ve Sonuçları İle Sayıları KAZA SONUÇLARI Zehirlenme 693 2 2006 1674 304 22 622 2007 2057 300 19 819 2008 1924 343 23 2009 3453 413 52 2010 3371 310 39 1 1128 1 Toplam 14.302 2173 169 1 5226 5 Yaralanma Göçük-Malzeme Düşmesi 14 Ölüm Makina- Elektrik 503 Diğer Mlz. Taşıma - Kulln. 1823 Patlayıcı Madde İş kazası Sayısı 2005 Grizu Patlaması YIL KAZALARIN NEDENLERİ 8 482 10 1820 683 3 1674 877 5 2068 746 748 7 1921 1218 1655 7 3453 1 1755 35 3367 11 6200 67 14303 2 2 Kaynak: SGK Verileri Türkiye Taş Kömürü Kurumunda kaza istatistikleri, sıfır günlük istirahattan maluliyet ve ölüme kadar tüm iş kazalarını kapsamaktadır. Kaza istatistiklerinde 0–3 gün istirahatla sonuçlanan kazalara yer verilmesi ve yayınlanması kazaların takibi için yerinde bir uygulamadır. Kazalar hafif atlatılmış olsa bile önemsiz görülmemeli, neticesinin daha ağır olabileceği ihtimali değerlendirilerek sebebi ve sonucu ne olursa olsun önlem alınması veya önlemlerin kontrol edilmesi için kayıt altına alınmalıdır. Bu kazaların sonuçları ve nedenlerinin daha ayrıntılı gözlenebilmesi için 2009 yılı örnek alınacak olursa aşağıdaki bilgileri verebilmek mümkündür. TTK’da 2009 yılında ölümle sonuçlanan 7 iş kazası meydana gelmiş olup, bunlardan 2’si kalp krizi, 2’si gaz boşalması, 2’si göçük, 1’i muhtelif nedenlere bağlı olarak gerçekleşmiştir. Ölümlü kazalar, Karadon (4), Kozlu (2), Liman ve Demiryolu İşletme Müdürlüğünde (1) meydana gelmiştir. Armutçuk, Üzülmez ve Amasra Müesseselerinde ölümle sonuçlanan iş kazası vuku bulmamıştır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 211 Yaralanmalı kazalara gelindiğinde kaza sayısının geçmiş yıllara göre artma eğiliminde olduğu görülmektedir. Bu artışın 2009 yılında TTK’da yeni işe başlayan işçilerden kaynaklandığı değerlendirilmiştir. Kazalar sonucunda 29–180 ve 180 günden fazla istirahati gerektiren kazalar ağır ve ciddi yaralanma, 0–3 gün istirahati gerektiren kazalar hafif yaralanmalı kazalar kabul edilmektedir. Buna göre hafif yaralanma ile sonuçlanan kazalar toplam kazaların %17’sini, ağır yaralanmalı kazalar da yine %17’sini teşkil etmektedir. 4–28 gün istirahat alınan kaza sayısı ise toplam kazaların %66’sını teşkil etmektedir. 2009 yılında yaralanma ile sonuçlanan kazaların %90,3’ü ayak, baca ve hazırlık işlerinde, %4’ü nakliyatta, %5,7’si ise muhtelif işlerde meydana gelmiştir. Ayak ve bacalarda meydan gelen göçükler ciddi, ağır yaralanma ile sonuçlanan en önemli kaza kaynağıdır. (Kaynak: TTK 2009 yılı Faaliyet Raporu) i. TTK Tarafından Yapılmış Bir Nakliyat Kazası Analizi Aşağıdaki tabloda TTK tarafından yapılmış bir nakliyat kazası analizinin sonuçları gösterilmektedir: Tablo 47: TTK Tarafından Yapılmış Bir Nakliyat Kazası Analizinin Sonuçları Kaza Sayısı Kaza Nedeni % 1 Kaçınılmaz 0 4 Koruyucu Kafes Eksikliği 2 5 Kötü Operatör Uygulaması 3 7 Emniyetsiz Sistemler 4 8 Vasıtaların Gizli Hataları 5 9 Aşırı ve Dengesiz Yükleme 5 14 Engeller ve yetersiz Açıklıklar 8 16 Kanun dışı adam nakli 10 23 Haberleşme ve sinyalizasyon eksikliği 14 39 Disiplinsizlik ve Acele ikaz 23 44 Yetersiz mühendislik ve standart eksikliği 26 Kaynak: TTK 2010 Brifingi Tablodaki veriler incelendiğinde; koruyucu kafes eksikliği, emniyetsiz sistemler, vasıtaların gizli hataları, haberleşme ve sinyalizasyon eksikliği ve yetersiz mühendislik ve standart eksikliği gibi donanım ile ilgili faktörlerin kazaların oluşumundaki payının toplamda %51 olduğu anlaşılmaktadır. Öte yandan; kötü operatör uygulaması, aşırı ve dengesiz yükleme, kanun dışı adam nakli ve disiplinsizlik ve acele ikaz gibi yönetim ve personel kaynaklı faktörler de kazaların oluşumunda toplam %38 gibi önemli bir paya sahiptir. Bu durumda öncelikle belirli standartlara uygun donanımın temini, kurulması, işletilmesi, bakım ve testlerinin zamanında yaptırılması kazaların önlenmesi açısından hayati derecede önem taşımaktadır. Ayrıca, ocak faaliyetlerini planlayan ve nezaret eden mühendisler başta olmak üzere Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 212 personelin yeterliliklerine ve işe uygunluğuna önem verilmelidir. Bu meyanda; mühendisler başta olmak üzere işçi ve vardiya nezaretçisi konumundaki çalışanların seçimi ve hizmet içi eğitimi hususlarında da azami titizlik gösterilmesi gerekmektedir. Disiplinsizlik ve acele ikaz da madenlerdeki nakliyat kazalarında çok önemli bir yer tutmaktadır. Disiplinsizlik idari bir sorundur ve disiplinsiz davranan personel kadar Kurum yönetiminin bu tür hareketler karşısında nasıl bir tutum izlediği de önemlidir. Aşırı ve dengesiz yükleme ve kurallara aykırı adam nakli de üretim zorlaması ve yönetim tarzı ile ilgili sorunlardır. TTK tarafından yapılan bu kaza analizinin sonuçları, kazaların donanım noksanlıkları, personel yetersizlikleri ve kötü yönetim gibi temel sebeplerini ortaya koymaktadır. j. İş kazaları ve Meslek Hastalıklarının TTK’ya Maliyeti İş kazalarının ve meslek hastalıklarının maliyeti; kanunen ödenen tazminatlar, sigorta kurumunca ödenen tazminatlar, tıbbi bakım ve iş göremezlik ödenekleri vb. Kurumun kendi statüsüne göre ödediği masraflar ile mahkeme masrafları gibi doğrudan maliyetler ile iş günü ve iş gücü kaybı, fazla mesai, bina, makine ve üretim kayıpları, işin durması nedeniyle uğranılan kayıplar, kaza araştırma maliyeti, verim düşme maliyeti ve yeni işçi maliyeti gibi dolaylı maliyetlerden oluşur. Bilimsel olarak dolaylı maliyetlerin, doğrudan maliyetlerin 4-10 katı kadar olduğu ifade edilmektedir. 2009 yılında, TTK’daki iş günü kayıplarının %56’sı ölümlü, %44’ü yaralanmalı iş kazalarından kaynaklanmıştır. İş kazaları ve meslek hastalıklarının TTK’ya doğrudan maliyeti sadece iş günü kayıplarından ibaret olmayıp, yapılan ödemeler yıllar itibariyle aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Tablo 48: TTK Tarafından Yapılan Ödemeler YIL Yapılan Ödeme Tutarı (TL) YIL Yapılan Ödeme Tutarı (TL) 2000 6.607.836 2005 12.598.601 2001 7.925.143 2006 7.595.519 2002 6.288.392 2007 30.015.115 2003 9.442.375 2008 18.164.664 2004 11.494.510 2009 16.484.832 Kaynak: TTK Verileri TTK verilerine göre, Kurumun bütün zararı içinde iş kazası ve meslek hastalıkları maliyetlerinin payı toplam %5 olup, bunun %1’i doğrudan ve %4’ü dolaylı maliyetlerden oluşmaktadır. İş kazalarını, hem işverene büyük bir mali yük getirmesi hem de çalışanlar ve ailelerinin yaşadığı dramatik mağduriyetler açısından değerlendirmek gerekir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 213 k. TTK’ya Bağlı İşletme ve Birimlerde Yürütülen İş Sağlığı ve Güvenliği Tedbirleri İle İlgili Çalışmalar İş sağlığı ve güvenliği birimlerince kendilerine verilen görevler çerçevesinde çeşitli denetim faaliyetleri yürütülmektedir. Bu kapsamda; vardiyalarda teknik elamanlar tarafından denetimler gerçekleştirilmektedir. ALSz cihazlarının bakım ve kontrollerinin usulüne uygun olup olmadığının takibi, yeraltı ocaklarına sigara ve çakmak indirilmemesine yönelik kontroller ile gaz ölçme ve kontrolleri iş sağlığı ve güvenliği birimlerince yapılmaktadır. Armutçuk, Kozlu, Karadon, Amasra ve Genel Müdürlük merkez tahlisiye istasyonları modern gaz ölçme ve tahlisiye cihazları ile donatılmıştır. İstasyonda bulunan gaz ölçme ve tahlisiye cihazları bakımlı ve her an kullanıma hazır bekletilmektedir. Acil kaçış planları güncellenmiştir. Tüm işçiler ferdi kurtarma cihazları ile donatılmıştır. 3400 adet yeni OFK (oksijen ferdi kurtarıcı) maskesi satın alınmıştır. 2100 adet daha alınması için girişimlerde bulunulmuştur. Yangınla mücadele için el tipi, laboratuvar tipi ve merkezi gaz izleme cihazları ile tüm panolar izlenmekte ve sürekli kontrol edilmektedir. Tüzük gereği yeraltı işçileri ferdi CO ve O2 maskeleri ile donatılmıştır. Yangına karşı barajla kapatma, dolgu, otomatik sprinkler tertibatı, taş tozu, köpük ve CO2’li yangın söndürücüler kullanılmaktadır. Havalandırma ve gazla mücadele amaçlı tedbirler de alınmıştır. Bu kapsamda; 12 aspiratörle 280 km den 44.000 m3/dak hava emilmekte, 165 tali vantilatörle 25 km mesafe havalandırılmaktadır. İş güvenliği kapsamında patlayıcı kömür tozu ile mücadele çalışmaları yapılmaktadır. Bu meyanda; taş tozu serpmek, taş tozu barajları yapmak, su barajları yapmak ve patlamaların yayılmasını önlemek, patlayıcı gaz birikmelerine mani olmak, tutuşturma kaynaklarını yok etmek şeklinde tedbirler alınmaktadır. “Başyukarı Çalışma Yönergesi” ve “Havalandırma Yönergesi” hazırlanmıştır. Ayrıca, gaz degajlarına karşı “Degaj Yönetmeliği” hazırlanmıştır. Ancak, TTK bünyesindeki işletmelerde uygulanmak üzere 1993 yılında çıkarılan Komputerize Merkezi Gaz İzleme Yönergesindeki düzenlemelerin yetersiz olduğu, bu nedenle değişen şartları karşılamak üzere 2003 yılından beri hazırlıkları sürdürülen Merkezi Gaz İzleme Yönergesi taslağının tamamlandığı, ancak TTK Yönetim Kuruluna sunularak yürürlüğe konulamadığı, bu Yönergenin Karadon Müessesesinde 17.05.2010 tarihinde meydana gelen kazadan sonra Yönetim Kurulu onayına sunulduğu ve 24.08.2010 tarih ve 242 sayılı Yönetim Kurulu Kararı ile yürürlüğe sokulduğu, proaktif bir yönetim anlayışının hayata geçirilemediği anlaşılmıştır. Ayrıca, gaz izleme yönergesi konusunda ilgili personele bilgi ve eğitim verilmediği anlaşılmıştır. Ayrıca, Gaz İzleme Yönergesinin usulünce hazırlanıp yürürlüğe sokulmadığı, Karadon Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 214 işletmesinde meydana gelen kazayı müteakiben böyle bir yönergenin gaz izleme birimine asıldığı anlaşılmıştır. l. Yapı Denetim Birimi TTK bünyesinde hizmet alım yöntemi/alt işverenlik yolu ile özel kişilere yaptırılan hazırlıkgaleri sürme işlerinin yapılışını teknik yönden denetlemek üzere 2005 yılında TTK teşkilatının bir parçası olarak yapı denetim birimi oluşturulmuştur. Yapı denetim grubunda jeoloji, makine, inşaat gibi dallardan mühendisler bulunmaktadır. İdare, bir hazırlık işini ihale ettiğinde, yapım sözleşmesini yapı denetim birimine göndererek işin yapılışının takip edilmesi talimatını vermektedir. TTK bünyesindeki müesseselerin kendi yaptığı işlerde yapı denetim grubunun denetim yetki ve görevi bulunmamaktadır. Yapı denetim sorumluları üstlenici firmanın işini sözleşmesine göre yapıp yapmadığını takip etmekle görevlidir. Bu konudaki tespitler ilgili deftere yazılmakta ve firmaya bildirilmektedir. Firma tespit edilen noksanlıkları gidermediği takdirde gerekenlerin yapılması için yazılı olarak ayrıca bildirimde bulunulmaktadır. Bu yazılı bildirimlerin gereğinin firma tarafından yerine getirildiği ifade edilmiştir. Ancak, Raporun V. Bölümünde açıklanacağı üzere, Karadon kazası ile ilgili yapılan incelemede TTK denetim birimlerince tespit edilen eksikliklerin yüklenici tarafından giderilmediği anlaşılmıştır. Çalışmalar sırasında İdareden kaynaklanan elektrik kesilmesi, basınç düşmesi gibi aksaklıklar da olabilir. Böyle bir durumun varlığı halinde de yazılı olarak kayıt altına alınması gerekir. m. TTK ve Meslek Hastalıkları Kömür madeni işletmelerinde en çok rastlanan meslek hastalığı pnömokonyoz olarak belirtilmiştir. Pnömokonyoza neden olan etken ocak ortamındaki tozların solunum yolu ile vücuda alınmasıdır. Bu nedenle solunabilir tozla mücadele kapsamında sulu delik delmek, lağımlarda sulu sıkılama kartuşları kullanmak, kömüre su zerk etmek, nakliye, yükleme ve aktarma noktalarını su fisketeleri ile donatmak, toz ölçmeleri ile işyerlerini izlemek, kişisel koruyucular kullanmak, meslek hastalarını takip etmek ve çalışanları eğitmek şeklinde tedbirler alınmaktadır. Ayrıca gerek meslek hastalıkları ve gerekse diğer maluliyetlerin önüne geçebilmek için EN standartlarına uygun baret, elbise, emniyet ayakkabısı, emniyetli çizme, toz maskesi, emniyet kemeri ve eldivenler gibi kişisel koruyucular da temin edilmektedir. Ancak önemli olan bu malzeme ve teçhizatın temin edilmesi ve kurulması değil, etkili şekilde kullanımıdır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 215 TTK işyeri hekimliğince yapılan pnömokonyoz ihbarlarına dair istatistikî veriler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir: Tablo 49: TTK İşyeri Hekimliğince Yapılan Pnömokonyoz İhbarları Yıl İhbar Edilen Pnömokonyoz Sağlam Sonucu Gelmeyen 2007 103 1 85 17 2008 106 1 93 12 2009 194 11 159 24 2010 18 - - 9 Kaynak: TTK İş Sağlığı Şube Müdürlüğü verileri Tablodaki verilere göre; 2009 yılında TTK’da rastlanan pnömokonyoz vakalarında önemli bir artış göze çarpmaktadır. Bunun, konuya daha titiz yaklaşılması, en az iki uzmanın verileri değerlendirmesi neticesinde pnömokonyoz ihbarlarının artmasından kaynaklandığı ifade edilmiştir. 14.09.1990 tarih ve 20635 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Tozla Mücadele İle İlgili Yönetmelik gereğince toza maruz kalan işçilerin en az 2 yılda bir çekilen akciğer grafileri pnömokonyoz hakkında bilgi sahibi doktorlarca incelenmekte ve pnömokonyoz olmasından kuşkulanılan vakalar SGK tarafından kesin sonuca bağlanmaktadır. Pnömokonyoz ihbarlarının pozitif çıkması halinde pnömokonyoz tanısı konulan kişinin Kurum Beden Gücü Yönetmeliğine göre bu meslek hastalığına neden olan toz vb. faktörlere maruz kalmayacağı işlerde çalıştırılması sağlanmakta ve hastalığın ilerlemesinin önüne geçilmeye gayret edilmektedir. Bu sebeple, pnömokonyoz ihbarlarının hızlı sonuçlandırılması hayati önem taşımaktadır. Pnömokonyoz özellikle kömür madeni ve kot taşlama işçilerinde çok rastlanan ve ölümcül olabilen bir meslek hastalığı olup, bu hastalığın erken teşhisi, hastalığın önlenmesi bakımından önem taşımaktadır. Hastalığın önüne geçilebilmesi için, risk taşıyan işyerlerinde toz ölçümlerinin periyodik olarak ve titizlikle yapılması, tozun oluşmasının önlenmesi ve çalışma sırasında oluşan tozun bastırılması işlemlerinin usulünce yapılması, kişisel koruyucu (toz maskesi) kullanımı konusunda işçilerin eğitilmesi ve denetlenmesi, işçilerin periyodik muayene ve akciğer filmlerinin çekimlerinin tam olarak sağlanması yanında, pnömokonyoz şüphesi ile ihbar yapılan vakaların hızlı sonuçlandırılması da gerekmektedir. Burada toz ölçümlerinin periyodik olarak yapılacağına dair bağlayıcı bir mevzuat hükmünün bulunmadığını ve bunun bir eksiklik olduğunu belirtmek gerekmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 216 n. TTK’nın Eğitim Faaliyetleri TTK Genel Müdürlüğü aynı zamanda sektör için bir eğitim kurumu olarak da işlev görmektedir. Her yıl ortalama kurum içi 500, kurum dışı 350 tahlisiyeciye kurtarma eğitimi verilmektedir. 2010 yılında itfaiyeden kalan 3 adet metruk hangar suni ocak projelendirilmiştir. Gerekli ekipmanla donatılmış bu sun’i ocakta (eğitim ocağında) yeraltı yangın şartlarına uygun sıcak ve nemli ortam tesis edilmiş olup, baraj kapatma uygulamaları, tahlisiyecilerin performans testlerinin gerçekleştirilmesi gibi eğitim ve test amaçlı çalışmalar yapılmaktadır. o. TTK’da Teçhizatın Test Edilmesi ve Sertifikalandırma Hizmetleri Alevsızdırmazlık Testi: Grizulu ocaklarda, ancak, özel belgesi bulunan alevsızdırmaz özellikte aygıtlar kullanılmalıdır. Kullanım sırasında, ilgili Tüzükte öngörülen güvenlik şartlarına uyulması zorunludur. Ülkemizde ALSz konusunda tek test merkezi TTK test istasyonudur. Alevsızdırmazlık test istasyonu; alevsızdırmaz cihaz (ürün) belgelendirme, test işlemleri, Tüzük gereği çalışan alevsızdırmaz cihazların 5 yılda bir muayenesinin yapılması faaliyetlerini yürütmek amacıyla kurulmuştur. Alevsızdırmazlık test istasyonunda Kurumun kendi işletmelerinde mevcut gaz ölçme cihazlarının tamir, bakım ve kalibrasyonu yapılmaktadır. İstasyon tarafından özel sektör kuruluşlarına verilen muayene hizmetlerine ilişkin veriler aşağıdaki tabloda gösterilmektedir: Tablo 50: TTK Alevsızdırmazlık Test İstasyonunca Yapılan Muayene İşleri Yapılan Test İşlemi Dinamit Ateşleme Manyetolarının testi Çalışan cihazların 5 yılda bir muayenesi 2006 2007 2008 2009 2010 2011 (ilk 3 ay) 3784 3600 3711 3646 3432 332 4 - 60 7 59 59 Sertifika Müracaatı (Toplam) 392 Verilen Sertifika Adeti (Toplam) 272 Kaynak: TTK Verileri Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğün 291. maddesinin; “Alevsızdırmaz veya kendiliğinden emniyetli aygıtlar, bu niteliklerini yitirdiklerinde kullanılmazlar. Alevsızdırmaz veya kendiliğinden emniyetli aygıt ve malzemeler, bu niteliklerini yitirip yitirmedikleri yönünden 5 yılda en az bir kez, test istasyonlarında muayene edilir.” hükmü gereğince maden ocaklarındaki alevsızdırmaz teçhizatın, bu özelliklerini koruyup korumadıklarını anlamak için 5 yılda bir test edilmeleri gerekmektedir. Bu sebeple TTK Alevsızdırmazlık Test İstasyonunda standart durum esas alınarak cihazlar muayene edilmek suretiyle alevsızdırmaz özelliklerini muhafaza edip etmediği kontrol edilmekte, sonucu raporla firmaya verilmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 217 Bu muayeneler için TTK’ya yapılan bütün müracaatlar firma işyerine gidilerek karşılanmakta olup, talebin artması halinde bunları karşılamanın mümkün olamayacağı belirtilmektedir. Zira bu istasyonda görevli personel sayısı yetersizdir. Hâlihazırda, Alevsızdırmazlık Test İstasyonunda bir başmühendis, iki mühendis, iki teknisyen ve bir memur ile görev yapmakta olup, bu kadro maden ve yer üstü gazlı ortamları tüm patlayıcı ortamlardaki cihazların muayene ve incelemesi için yeterli değildir. Avrupa Birliği standartlarında TS EN 17025 muayene kuruluşları akreditasyonu ile muayene kuruluşunun yetkinliğinin belirlenmesi gerekmektedir. TTK Alevsızdırmazlık Test İstasyonunda bu teçhizatın muayeneleri yapılmakla birlikte, akredite olmadığından sertifikalandırma yetkisi yoktur. Bu nedenle; mevcut istasyonunun ATEX direktifleri doğrultusunda TS EN 17025 standartları doğrultusunda akredite edilmesi gerekmektedir. Onaylanmışyetkilendirilmiş (notified body) niteliğe sahip bir kuruluş olmak için çalışmaların sürdürüldüğü belirtilmiş olup, ülkemizde bu işi yapan başkaca bir birim bulunmadığından, çalışmaların süratle sonuçlandırılması gerekmektedir. Kurumun bu alandaki imkân ve kabiliyetlerinin geliştirilerek akredite laboratuvar ve test merkezlerinin kurulması suretiyle daha geniş bir alandaki kuruluşlara hizmet vermesinin yararlı olacağı değerlendirilmiştir. Ayrıca, Kurumun referans niteliğinde bir kalibrasyon, akredite laboratuvar ve test merkezi teşkil etmesi halinde hukuki ihtilaflarda başvurulan bir merci olması da mümkün görünmektedir. 3. Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü (MTA) Hemen her ülkede, ülke madenciliğinin bilimsel altyapısını oluşturmak ve geliştirmek amacıyla hizmet veren, yerbilimleri alanında ihtisas sahibi kamu kuruluşları bulunmaktadır. Ancak, bu kuruluşların görev alanları ülkeden ülkeye önemli farklılıklar göstermektedir. Bazı ülkelerde bu kuruluşlar temel jeoloji etütleri ile sınırlı bir görev alanına sahip oldukları halde, bazı ülkelerde görev alanları temel jeoloji etütlerinden maden ruhsat haklarının yönetimine ve hatta işletmeciliğe kadar uzanabilmektedir. MTA Genel Müdürlüğü 1935 yılında dünyadaki benzerleri örnek alınmak suretiyle modern bir yapı olarak kurulmuştur. 2804 sayılı kuruluş Kanununda Genel Müdürlüğün görevi, jeoloji haritalarını yapmak, her türlü maden ve taşocağı yataklarını aramak, işletilen maden yataklarındaki jeoloji ve rezerv problemlerine çözüm bulmak, yataklarla ilgili fizibilite etütlerini yapmak ve madencilik sektörünün ihtiyaç duyduğu teknik elemanları yetiştirmek olarak tanımlanmıştır. Buradan da görüleceği gibi, MTA’nın görev alanı temel jeoloji etütlerinden başlamakta, sektörün ihtiyaç duyduğu teknik elemanların yetiştirilmesine kadar oldukça geniş bir alanı kapsamaktadır. Bu geniş alan içersinde, maden aramacılığı özel bir öneme sahip bulunmaktadır. Kurulduğundan bu Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 218 yana, bugün ülke ekonomisinde önemli yeri olan başta Raman ve Garzan petrol sahaları ile çok sayıda kömür yatağı olmak üzere, sayısız maden yatağı MTA tarafından bulunmuş veya önceden bilinen yataklar geliştirilmiştir. Belirlenen alanların birçoğunda bugün üretim yapılmakta, bir kısım sahalar ise üretime hazırlanmaktadır. Günümüzde MTA’nın maden arama çalışmaları, jeolojik özellikleri nedeniyle cevherleşme içermesi umutlu olan bölgelerde ve bilinen maden yataklarını bünyesinde barındıran metalojenik havzalarda prospeksiyon (ön arama) biçiminde yürütülmektedir. Böylece, madencilik sektörünün ihtiyaç duyduğu jeolojik altyapı bilgileri üretilmektedir. Bu çalışmalar sırasında belirlenen hedef sahalar için ruhsat başvurusunda bulunulmakta ve ruhsat hakkı elde edilen sahalarda detay arama çalışmalarına geçilmektedir. MTA’nın maden işletme hakkı olmadığından, bu sahalar ihale edilmek üzere MİGEM’e devredilmektedir. MTA ayrıca, kamu veya özel sektör madencilik kuruluşları için ücretli ve tip mukavele ile maden arama çalışmaları da yapmaktadır. Devletin madencilik sektörüne öncülük yapması amacıyla 1935 yılında kurulan MTA Genel Müdürlüğünün personel sayısı bir ara 14.000’e kadar yükselirken izlenen politikalar ile günümüzde 3.000 seviyesine kadar gerilemiştir. MTA 2009 yılı verilerine göre; 2141 memur, 847 işçi ve 6 sözleşmeli olmak üzere toplam 2994 personel ile çalışmalarını sürdürmektedir. Ülkemizde maden aramacılığında 70 yıllık bir geçmişe sahip olan MTA, sahip olduğu uzman kadrolar, geniş laboratuvar imkânları, sondaj ve iş makineleri parkı ile uzun yıllar son derece başarılı hizmetler vermiş ve Türk madenciliğinin gelişmesine öncülük etmiş, ancak 1970’li yılların sonlarından itibaren sorunlu bir döneme girmiştir. Bu dönemde personel sayısı aşırı artarak 14.000’e kadar yükselmiş ve 12 bölge müdürlüğü kurulmuştur. Bu aşırı ve yararsız kaynak tüketimi doğal olarak ana faaliyet alanlarında kaynak yetersizliği sonucunun doğmasına, bu ise bir yandan yerbilimleri alanındaki bilimsel ve teknolojik gelişmelerin izlenememesine, bir yandan da yetişmiş personelin atıl durumda kalmasına yol açmıştır. Uzun süre devam eden bu durum ve ücret düşüklüğü nedeniyle kurumda hızlı bir yetişmiş teknik eleman kaybı ortaya çıkmış, öte yandan söz konusu kayıp yeni eleman alımları ile de telafi edilememiştir. Bilgi birikimi, uzman personeli, sondaj kabiliyeti, laboratuvarları, arşivleri ve yerbilimleri alanında etkin araştırma potansiyeli ile MTA Genel Müdürlüğü yerbilimlerinde ve özellikle ülkemiz madenciliğinin gelişmesinde vazgeçilmez özelliğini korumaya devam etmektedir. Ülkemizde maden aramacılığı alanında sağlıklı bir yapılanma temin edilmeden, sektörün gelişmesi beklenemez. Sahip olduğu bilgi birikimi ve geniş imkânları dikkate alındığında bu kurum yeniden yapılandırılmadan ülke madenciliğinde beklenen noktaya ulaşılabilmesi mümkün değildir. Maden aramacılığı riski ve maliyeti yüksek bir faaliyettir. Bu nedenle kaynakların verimli kullanılması bizim gibi gelişmekte olan ülkeler için büyük önem arz etmektedir. Başta MTA genel Müdürlüğü tarafından üretilen bilgi, belge ve raporlar (jeoloji haritaları, yapısal haritalar, deprem ve heyelan haritaları, etüt raporları, jeofizik veriler, sondaj logları, analiz raporları vb.) olmak üzere Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 219 tüm madencilik verilerinin toplanacağı ulusal veri bankası kurulmalı, dijital ortama aktarılmalı bunların toplanması, işlenmesi, denetimi ve yönetimi, yeterli kaynak aktarılarak MTA Genel Müdürlüğünce yapılmalı ve Sondaj Karot Bilgi Bankası vb. hususlarda gerekli mevzuat ivedilikle çıkarılmalıdır. Bu düzenlemelerle geçmişte yapılan arama çalışmalarında elde edilen bilimsel veriler kullanılabilecek ve mükerrer çalışmaların önüne geçilerek kaynak israfı önlenebilecektir. 4. Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) TPAO, 1954 yılında, 6327 sayılı Kanunla, milli petrol şirketi olarak Türkiye'de kamu adına hidrokarbon arama, sondaj, üretim, rafineri ve pazarlama faaliyetlerini yürütmek amacıyla kurulmuştur. 1983 yılına kadar entegre bir petrol şirketi olarak aramadan üretime, rafine etmeye, pazarlama ve taşımacılığa kadar pek çok alanda faaliyetlerde bulunan TPAO, bugün ise sektörün sadece arama, sondaj ve üretim alanında faaliyet gösteren milli bir petrol şirketidir. Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı, Türkiye’deki tek önemli petrol ve doğal gaz üreticisi kamu kuruluşudur. Petrol ve doğal gaz açısından ülkenin çok verimli olmayan jeolojik yapısı içinde MTA’dan devir aldığı iki saha ile başladığı faaliyetleri yaklaşık 50 yıldır geliştirerek sürdürmeyi başarmıştır. Bunun yanı sıra 1990’lı yılların başlarından itibaren, petrol ve doğal gaz arama ve üretimi konularında ulaştığı personel, ekipman ve bilgi seviyesini değerlendirerek uluslararası arenada bağımsız olarak veya büyük petrol şirketleri ile işbirliği içinde arama ve üretim çalışmalarına başlamıştır. TPAO başlangıçta petrol sanayiinin her alanında faaliyet göstermek üzere örgütlenmiş olduğu halde, zaman içinde yapısında önemli değişiklikler ortaya çıkmıştır. Özellikle petrol krizlerinin bütün dünyayı sarstığı 70’li yıllarda yapılan düzenlemelerle TPAO, dünyadaki büyük petrol şirketlerinin yapılanmasına uygun olarak aramadan, üretime, rafine etmeye, taşımaya ve pazarlamaya uzanan zincirin her halkasında faaliyet gösteren çok sayıda bağlı ortaklıkları bulunan büyük bir holdinge dönüştürülmüştür. Ancak, 1980’li yılların ikinci yarısından itibaren bağlı ortaklıkların birer birer kurum bünyesinden ayrılarak özelleştirme kapsamına alınması neticesinde bugünkü yapısı ile TPAO yalnızca petrol ve doğal gaz arayan ve üreten bir kuruluş durumuna gelmiştir. Bunların dışında petrol sanayiinin diğer aşamalarında herhangi bir faaliyeti bulunmamaktadır. 5. Türkiye Kömür İşletmeleri (TKİ) 6974 sayılı yasa ile 22.05.1957 yılında kurulan ve 08.06.1984 tarih, 233 sayılı KHK ile faaliyetleri yeniden düzenlenen Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu (TKİ), bir iktisadi devlet teşekkülü olup, çalışmalarını 27.11.1984 tarih, 18588 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan "Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu Ana Statüsü" hükümlerine göre sürdürmektedir. TKİ Enerji ve Tabiî Kaynaklar Bakanlığının ilgili kuruluşu olarak Bakanlığın teşkilat şemasında yer almaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 220 Üretim kapasitesi yönünden madencilik alanında Türkiye’nin en büyük kuruluşudur. Enerji sektöründe ağırlıklı bir yere sahip olan kuruluş, Türkiye enerji politikalarının belirlenmesinde ve sorunların çözümünde önemli katkılarda bulunan bir misyona sahiptir. Kurum tarafından üretilen kömürün büyük bir kısmı kurulu bulunan termik santrallerde kullanılmaktadır. Ayrıca TKİ, ısınma ve sanayinin kömür talebinin karşılanmasında önemli bir yere sahiptir. Kömür üretimi ağırlıklı olarak açık ocak işletmelerinde yapılmaktadır. TKİ tarafından kömür ihtiyacı karşılanan termik santrallerin kurulu güç toplamı 4.209 MW ve bu santrallerin toplam kömür tüketim kapasitesi 33,4 milyon ton/yıldır. Ancak son yıllarda doğal gaza dayalı termik santrallerden elektrik üretimine ağırlık verilmesi nedeniyle, kömüre dayalı termik santrallerin kömür talebi oldukça azalmış, 2009 yılında termik santrallere verilen kömür miktarı 19,026 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Termik santrallere verilen kömür miktarının azalması sonucu ısınma ve sanayi amaçlı kömürlerin üretim ve satışı Kurum için büyük önem kazanmıştır. Bu kapsamda, ısınma ve sanayi sektörünün kaliteli kömür ihtiyacını karşılamak için mevcut kömür eleme, yıkama ve torbalama tesislerinin iyileştirilmesi ve kapasitelerinin artırılması yoluna gidilmiştir. 2003 yılında başlayan ve muhtaç ailelere devlet tarafından yardım amacıyla verilen kömürlerin büyük bir kısmının TKİ üretim ocaklarından karşılanması da bu yönde yapılan çalışmalara ivme kazandırmıştır. 6. Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü Genel Müdürlük 1935 yılında teşkil edilmiş olup, madencilik alanındaki ilk kamu kuruluşudur. Enerji ve madencilik alanında faaliyet gösteren kamu iktisadi teşebbüslerinin hemen tamamını bünyesinden çıkartan ETİBANK, bankacılık bölümünün özelleştirilmesinin ardından 1998 yılında Eti Holding AŞ adıyla yeniden yapılandırılmıştır. Bu dönemde hala madenciliğin birçok alanında faaliyette olan kuruluş, bor dışında kalan bağlı ortaklıklarının 2003 ve 2004 yıllarında özelleştirilmesinden sonra ise, Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü adını almıştır. Bugün önemli tek faaliyeti bor madenciliği ve bor kimyasalları üretimi olan kuruluş, yıllık 300 milyon ABD dolarını aşan ihracat geliri ile hala Türkiye’nin en büyük maden ihracatçısıdır. Dünya bor rezervlerinin yaklaşık %70’ine sahip olan ülkemizde, Kanun ile bor madenlerinin tek işleticisi olarak belirlenmiş olan Eti Maden İşletmeleri, bu alanda dünyadaki iki büyük üreticiden biri durumundadır. Eskişehir-Kırka’da bulunan Tinkal Maden İşletmesi ve Rafine Bor Tesisleri, Kütahya-Emet’teki Kolemanit Maden İşletmeleri ve Borik Asit Tesisi, BalıkesirBigadiç’teki Kolemanit ve Üleksit Maden İşletmeleri ile Bor Öğütme Tesisi, Bursa- Mustafakemalpaşa’daki Kolemanit Maden İşletmesi ve Bandırma’da bulunan Bor Türevleri, Borik Asit ve Sodyum Perborat tesisleri kuruluşun bor madenciliğine ilişkin ana üretim birimlerini oluşturmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 221 Eti Maden İşletmeleri, bor ürünlerinin satış ve pazarlaması için yurtdışında yaygın bir örgütlenmeye sahiptir. Bu kapsamda, Lüksemburg, Finlandiya, İtalya, Almanya ve ABD’de kuruluşun kendisine ait pazarlama şirketleri ve bunların dışında kalan bölgelerde ise yaygın bir distribütörlük ağı bulunmaktadır. Diğer taraftan, Beypazarı trona yataklarını işletmek üzere faaliyet gösteren Eti Soda A.Ş ve Bandırma’da bulunan Hidrojen Peroksit A.Ş kuruluşun iştirakleri olarak faaliyet göstermektedir. B. Madencilikle İlgili Diğer Kurum ve Kuruluşlar Madencilikle ilgili politikaların belirlenmesi, arama ve işletme ruhsatlarının verilmesi ve madencilik faaliyetlerinin denetlenmesi gibi madencilikle doğrudan ilgili görevleri olan MİGEM’in yanında çeşitli izinlerin verilmesi ile ilgili görev, yetki ve sorumlulukları bulunan başka bazı kamu yönetimi birimleri de bulunmaktadır. Bu kamu birimlerinin işleyişi sektör üzerinde olumlu veya olumsuz etkiler meydana getirdiğinden aşağıda kısaca söz edilmektedir. a) Çevre ve Orman Bakanlığı: Orman, muhafaza ormanı, ağaçlandırma alanları, kara avcılığı alanları, özel koruma bölgeleri, millî parklar, tabiat parkları, tabiat anıtı, tabiatı koruma alanı, sulak alanlar vb. alanlarda Maden Kanunu’nun 7. maddesine göre alınması gerekli izinler, çevre ve ormanlık alanlardaki mülkiyet izinleri, madencilik faaliyetleri ile ilgili olarak Çevre Kanunu ve Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliğinde öngörülen belgeler Çevre ve Orman Bakanlığınca verilmektedir. Çevre Kanunu’nda ve ilgili Yönetmeliklerinde yer alan maden atıkları ve çevre ile uyumlu hâle getirme çalışmaları vb. her türlü madencilik-çevre ilişkisi konularında da yasal düzenlemeler mevcuttur. b) Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı: Tarım alanları (zeytinlikler dâhil) ve mera ile ilgili konular maden ruhsatlarının alınması aşamasında göz önünde bulundurulmaktadır. c) Kültür ve Turizm Bakanlığı: Sit alanları ve turizm bölgeleri ile kültür, turizm koruma, gelişim bölgelerine dair konular maden ruhsatlarının alınması aşamasında göz önünde bulundurulmaktadır. d) Konusuna Göre İlgili Diğer Bakanlıklar: Su havzaları, kıyı alanları ve sahil şeritleri, kara suları, askerî yasak bölgeler ve imar alanları ile mücavir alanlar, özel mülkiyet vb. ruhsatın bulunduğu alanlar ile ilgili olarak, konusuna göre yetkili-ilgili kuruluşlardan izin alınması gerekmektedir. e) İl Özel İdareleri: 1(a) grubu maden ruhsatları ile ham madde üretim izinleri, jeotermal kaynaklar ve mineralli sularla ilgili ruhsatlandırma işlemleri ve denetim faaliyetleri Jeotermal Kanunu kapsamında İl özel idarelerince yapılmaktadır. 3213 sayılı Maden Kanunu’nun 12. maddesi gereği incelemelerde bulunulması ve sonucuna göre idari para cezası uygulanması konularında da İl Özel İdarelerine, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığınca yetki devredilmiştir. Maden Kanununda ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair 5995 sayılı Kanun ile ruhsat sahalarından alınan Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 222 devlet haklarının %25’i İl Özel İdarelerinin hesaplarına yatırılacaktır. Mücavir alan sınırları dışında GSM ile ilgili olarak işyeri açma ve çalışma ruhsatları il özel idarelerince verilmektedir. f) Belediyeler: Belediye mücavir alanları dâhilindeki madencilik faaliyetleri için; GSM ile ilgili olarak “İşyeri Açma ve Çalışma Ruhsatları” ilgili büyükşehir veya ilçe belediyelerince verilmektedir. Bazı su havzalarında, Büyükşehir Belediyelerinden (ASKİ, İSKİ, İZSU, İZKİ, GASKİ vs.) gerekli izinler alınmaktadır. C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Anayasa’nın 49. maddesinde Devlet, çalışanların hayat seviyesini yükseltmek, çalışma hayatını geliştirmek için çalışanları ve işsizleri korumak, çalışmayı desteklemek, işsizliği önlemeye elverişli ekonomik bir ortam yaratmak ve çalışma barışını sağlamak için gerekli tedbirleri almakla yükümlü kılınmıştır. Bu yükümlülük Devlet’in çalışma hayatına müdahalesini gerekli kılmaktadır. Çalışma hayatında oluşabilecek her türlü mevzuat ve hak ihlali vb. uygunsuzlukların sorumluluğu, bütün ulusal ve uluslararası hukuk metinlerinde işverenlere yüklenmiştir. Başka bir deyişle asli sorumluluk işverenlere aittir. Gerekli yasal düzenlemeleri yapmak, uyulacak kuralları belirlemek ve uygulamayı denetlemek ise Devletin görevidir. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının kuruluş amacı, çalışma hayatını, işçi-işveren ilişkilerini, iş sağlığı ve güvenliğini düzenlemek, denetlemek ve sosyal güvenlik imkânını sağlamak, bu imkânı yaygınlaştırmak ve geliştirmek, yurtdışında çalışan işçilerin çalışma hayatından doğan hak ve menfaatlerini korumak ve geliştirmektir. Bakanlığın, özünde iş sağlığı ve güvenliği alanında mevzuat hazırlama ve denetim yapma görevi yanında kalıcı olarak üretken ve daha güvenli çalışma şartlarının oluşturulmasına yönelik olarak eğitimli ve nitelikli işgücü oluşturulması; işverenlerin iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerini almalarını sağlamaya yönelik politika ve stratejiler belirlenmesi, iş istatistiklerinin derlenmesi ve yayınlanması, işyerindeki sağlık ve güvenlik risklerini önleyici ve koruyucu hizmetleri yürütenlerin niteliklerinin belirlenmesi, eğitim ve sertifikalandırılmalarının sağlanması gibi görevleri de bulunmaktadır. Bu alanda ilgili tarafların da fikir ve önerilerini değerlendirmek ve ulusal iş sağlığı ve güvenliği politikasına yön çizmek üzere 25 Şubat 2005 tarihinde Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Konseyi kurulmuştur. Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Konseyi, iş sağlığı ve güvenliği konusunda AB stratejisini de dikkate alarak Türkiye’nin öncelikleri ve bu alanda 2006 – 2008 yıllarında ulaşılması planlanan hedefleri kapsayan Politika Belgesi’ni hazırlamıştır. Politika ve uygulama alanında mevzubahis belgede konulan hedeflere ulaşmak amacıyla Konsey tarafından eğitim ve bilgilendirmeye yönelik çeşitli faaliyetler icra edilmiştir. Söz konusu dönem içinde gerçekleştirilen faaliyetler ve gelinen durum değerlendirilerek 2009 – 2013 dönemi İş Sağlığı ve Güvenliği Politika Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 223 Belgesi-II hazırlanmıştır. Bu belgede yeni dönem hedefleri belirlenmiş ve 2007–2012 AB Strateji Dokümanıyla paralel biçimde Türkiye’deki mevcut iş sağlığı ve güvenliği sorunları özetlenmiştir. Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Politika Belgesi-II’de yer alan ve Bakanlıkça benimsenen 2009 – 2013 hedefleri şunlardır: - İş Sağlığı ve Güvenliği Kanun taslağının yürürlüğe konması ve ilgili mevzuat çalışmalarının tamamlanması, - Yeni mevzuatın uygulanmasını sağlamak amacıyla ilgili tarafların ve kamuoyunun bilgilendirilmesi ve tanıtım faaliyetlerinin Konsey üyesi kurum ve kuruluşlar tarafından yürütülmesi, - Yüzbin işçide iş kazası oranının %20 azaltılması, - Tespit edilen meslek hastalığı vaka sayısı tespitinin %500 artırılması, - İş sağlığı ve güvenliği laboratuvar hizmetlerinin ulaştığı çalışan sayısının %20 artırılması, - Konsey üyesi kurum ve kuruluşların yürüttükleri iş sağlığı ve güvenliği proje, eğitim ve tanıtım faaliyetleri sayısının %20 artırılması, - Çalışmaların yıllık olarak değerlendirilmesi. Bakanlığın son politika belgesinde açıkladığı iş sağlığı ve güvenliği konularında Türkiye’de mevcut sorunlar ve çözüm önerileri şöyle belirtilmiştir: 1) KOBİ’lerde meydana gelen iş kazası oranı halen çok yüksektir. 2009-2013 yıllarında KOBİ’lere yönelik çalışmalar (proje, eğitim, tanıtım, seminer vb.) artırılarak devam ettirilmelidir. 2) İş sağlığı ve güvenliği ve özellikle risk değerlendirmesi konusunda uzman ve bilgi eksikliği devam etmektedir. İlgili bütün tarafların uygulamayı kolaylaştıracak yayınlara ve uygulamalı eğitimlere ağırlık vermesi gerekmektedir. 3) Özellikle yüksek risk taşıyan sektörlerde (inşaat, maden, gemi inşa sanayi v.s.) iyi uygulamaların paylaşımı sağlanarak, bu tür uygulamaların yaygınlaşması yeterince gerçekleştirilememiştir. İşçi ve işveren örgütlerince, aynı sektörde yer alan işletmeler arasında koordinasyonu sağlayarak iyi uygulama örneklerinin paylaşılmasına ve yaygınlaşmasına katkı vermeleri önemli bir adım olacaktır. 4) AB üyesi ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de alt işverenlik uygulaması giderek yaygınlaşmaktadır. Nitekim AB 2007-2012 Strateji Dokümanında alt işverenlik uygulamasının sorunları nedeniyle bir tavsiye kararı alınmasının hedeflendiği belirtilmektedir. Bu konuda ülkemizde iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesi açısından önemli bir gelişme olarak bazı yasal önlemler alınmış olmakla birlikte, bu uygulamanın yoğun olduğu sektörlerde iş sağlığı ve güvenliği sorunları devam etmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 224 Bu tür uygulamanın yoğun olduğu sektörlere yönelik eğitim, inceleme ve denetimlere ağırlık verilerek çalışmaların izlenmesi gerekmektedir. 5) Çalışanların iş sağlığı ve güvenliği konusundaki çalışmalara katılımı arzu edilen ölçüde sağlanamamıştır. İşverenlerce işyerlerinde yürütülen iş sağlığı ve güvenliği faaliyetlerine çalışanların katılımını desteklemeleri gerekmektedir. 6) İş sağlığı ve güvenliği konusunda mevzuatın getirdiği yeni yaklaşım; koruyucu ve önleyici kültürün benimsenmesi ve davranışa yansımasını gerektirmektedir. Bu durum iş sağlığı ve güvenliği konusunun temel eğitim programlarına entegre edilmesini zorunlu kılmaktadır. 7) Somut bir değerlendirme yapabilmek için iş kazası ve meslek hastalıkları ile ilgili ölçülebilir hedeflerin konulması gerekmektedir. Ancak konuyla ilgili istatistiklerin yayınlanmasındaki gecikme ve verilerin güvenilirliği sorunları nedeniyle bu tür hedeflerin konulmasında ve değerlendirilmesinde zorluklar yaşanmaktadır. Mevcut durum ve ilerlemelerin güncel olarak izlenebilmesi için yeni yöntem ve araçların geliştirilmesi gerekmektedir. Mevzubahis Politika Belgesindeki tespit ve değerlendirmelerin bazıları irdelenmeye muhtaçtır. Örneğin alt işverenlik uygulaması ile iş kazaları arasında doğrudan veya dolaylı bir illiyet bağı var ise, bu durumun nedenleri ile birlikte bilimsel araştırmalar yoluyla ortaya konulması, bu amaçla sahada deneysel araştırma ve analizlerin yapılması gerekmektedir. Çalışma Bakanlığının ilgili birimlerince bu konuya yönelik bir proje çalışmasının başlatılmasının yararlı olacağı değerlendirilmektedir. Bir başka husus, yeni mevzuat ile kuralcı yaklaşım yerine koruyucu ve önleyici yaklaşımın benimsenmiş olmasıdır. Bu yeni yaklaşımın kabulü, proje ve uygulama denetimlerinin sayı ve etkinliğinin artırılmasını, denetleme mekanizmasının büyük oranda güçlendirilmesini de zaruri kılmaktadır. Ayrıca, konunun mesleki yeterliliklerin geliştirilmesine yönelik eğitim ve sertifikasyon boyutları da ihmal edilmemelidir. Ölçülemeyen hususların yönetilmesinin zorluğu karşısında somut bir değerlendirme yapabilmek için iş kazası ve meslek hastalıkları ile ilgili ölçülebilir hedeflerin konulması gerekmektedir. Ancak konuyla ilgili istatistiklerin yayınlanmasındaki gecikme ile verilerin güvenilirliği ve güncelliği sorunları nedeniyle bu tür hedeflerin konulmasında ve değerlendirilmesinde zorluklar yaşanmaktadır. İstatistikî bilgilerin gerçekliği, güvenilirliği ve güncelliği konusunda gerekli sistemin kurulmasında önemli bir gecikme söz konusudur. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 225 Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Teşkilatı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı mevzuatla kendisine yüklenen görevleri 3146 sayılı teşkilat Kanununda gösterilen hizmet birimleri vasıtasıyla yürütmektedir. Bakanlık hizmet birimleri aşağıdaki teşkilat şemasında gösterilmiştir: Şekil 28: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Teşkilat Şeması BAK AN MÜSTE ŞAR M üsteşar Y rd. M üsteşar Y rd. M üsteşar Y rd. M üsteşar Y rd. M üsteşar Y rd. İç Denetim Birimi B.lığı İSG G n. Md.lüğü Dış İlişkiler G n. Md.lüğü Ç alışma G n. Md.lüğü Personel D. B.lığı Strateji G el. B.lığı A melebirliği Sandığı B.lığı Hukuk M üşavirliği Ç ASG E M AB K oord. D. B.lığı Bilgi İşlem D. B.lığı İdari ve M ali İşler D. B.lığı Teftiş K urulu B.lığı İş Teftiş K urulu B.lığı Ö zel K alem Md.lüğü Basın ve H.İ. M üşavirliği Bakanlık M üşavirleri İlgili K uruluşlar İş K urumu G enel Md.lüğü Mesleki Y eterlilik K . SG K Kaynak: www.csgb.gov.tr İşbu çalışmanın konusu bakımından birinci derecede görevli Bakanlık birimlerinin İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü ile İş Teftiş Kurulu Başkanlığı olduğu değerlendirilmektedir. Çalışma Bölge Müdürlükleri ile bazı illerde kurulu iş teftiş grup başkanlıkları Bakanlığın taşra teşkilatını oluşturmaktadır. 1. İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü (İSGM) 3146 sayılı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun’un 12. maddesinde İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğünün görevleri sayılmaktadır. Buna göre; Genel Müdürlük, iş sağlığı ve güvenliği konularında, mevzuatın uygulanmasını sağlamak ve mevzuat çalışması yapmak; ulusal politikaları belirlemek, bu politikalar çerçevesinde programlar hazırlamak, etkin denetim sağlamak amacıyla gerekli önerilerde bulunmak, sonuçlarını izlemek; standart çalışmaları yapmak, normlar hazırlamak ve geliştirmek; üretilen ve ithal edilen kişisel koruyucu donanımların piyasa gözetimi ve denetimini yapmak, bu hususlarda usul ve esasları belirlemek; iş sağlığı ve güvenliği ile iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesi konularında inceleme ve araştırma çalışmalarını planlamak, programlamak ve uygulanmasını Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 226 sağlamak ve faaliyet konuları ile ilgili yayın ve dokümantasyon çalışmaları yapmak ve istatistikleri düzenlemek görevlerini yürütmek durumundadır. İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü bünyesinde doğrudan iş sağlığı ve güvenliği alanında, mevzuat hazırlama, proje çalışmaları, tanıtım, eğitim, kurumlar arası işbirliği, piyasa gözetim ve denetimleri, yetkilendirme v.b. konularda çalışan 26 personel, Genel Müdürlüğe bağlı olarak faaliyet gösteren İş Sağlığı ve Güvenliği Merkezi Müdürlüğünde (İSGÜM) ise bölge laboratuvarları ile birlikte 96 personel bulunmaktadır. Kurulan bölge laboratuvarlarının bulunduğu iller İstanbul, Kocaeli, İzmir, Adana, Kayseri ve Bursa’dır. Bölge laboratuvarlarının çalışma alanı iş sağlığı ve güvenliğine yönelik inceleme, araştırma ve ölçümler yapmaktır (EK 14/6: İSGGM’nin 17.09.2010 tarih ve 3756 sayılı yazısı ve ekleri). Genel Müdürlüğün merkez ve bölge teşkilatlarında çalışan personelin branşlarına ve uzmanlık alanlarına göre dağılımı aşağıdaki tabloda sunulmuştur. Tablo 51: İş Sağlığı ve Güvenliği Alanında Çalışan Personelin Branşlarına Göre Dağılımı* Unvan Çalışma Alanı Sayısı Tabib İş sağlığı ve meslek hastalıkları 10 Uzman ve Uzm. Yrd. (Mühendislik Bölümleri) İnceleme, araştırma, ölçüm, kişisel koruyucu 28 donanımı piyasa gözetimi/denetimi, iş güvenliği vb. Makine, Maden, Çevre, Gıda, Kimya, İnşaat, Fizik, İş güvenliği, proje ve organizasyonlar, iş sağlığı ve 33 Endüstri Mühendisleri güvenliği hizmetleri yetkilendirme vb. Kimyager, Eczacı, Biyolog, Laborant, Odyolog, İş sağlığı ve güvenliği eğitimi-proje, analiz vb. 34 Tekniker Ölçüm, numune kabul, cihaz bakım, 9 Kaynak: İSGGM Verileri, *Tablodaki verilere idari personel dahil edilmemiştir. Genel Müdürlüğün yapılanmasını tamamladığı 2000 yılının başlarından 2010 yılına kadar doğrudan madencilik sektöründe gerçekleştirilen çalışmalar göz önüne alındığında konuların esasını mevzuatın uyumlaştırılması, seminer ve bilgilendirme çalışmaları, Avrupa Birliği ile işbirliği çerçevesinde sürdürülen projeler oluşturmaktadır. Genel Müdürlüğün bu görevleri kapsamında, Ülkemiz ile Avrupa Birliği arasında yaşanan gelişmelere paralel olarak AB’nin iş sağlığı ve güvenliği alanındaki müktesebatının uyumlaştırılması için 17 adet yeni yönetmelik yayımlanmıştır. Madenlerde uygulanan iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili mevzuata son olarak 21.02.2004 tarih ve 25380 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan “Yeraltı ve Yerüstü Maden İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği” ile 92/91/EEC sayılı Avrupa Birliği Direktifi esas alınarak hazırlanan ve 22.02.2004 tarih ve 25381 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan “Sondajla Maden Çıkarılan İşletmelerde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği” eklenmiştir. Bunlara ek olarak 4857 sayılı İş Kanununda değişiklik yapan 5763 sayılı Kanunla “ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılacak işçilerin mesleki eğitimden geçirilmiş olma mecburiyeti” getirilmiştir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 227 Uyum çalışmaları kapsamında yayımlanan yönetmeliklerin hemen hemen tamamında “risk değerlendirmesi yapılması” zorunlu kılınmıştır. TMMOB Maden Mühendisleri Odası işbirliği ile 2007 yılında “Madencilik Sektöründe İş Sağlığı ve Güvenliği Kampanyası” kapsamında Dursunbey/Balıkesir, Ermenek/Karaman, Gediz/Kütahya, Zonguldak, Edirne, Afyon, Erzurum ve Soma/Manisa illerinde işçi ve işveren temsilcileri ve iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili kurum ve kuruluşların katıldığı eğitim seminerleri düzenlenmiştir. 2006 Şubat ayında tamamlanan Türkiye’de İş Sağlığı ve Güvenliğinin Güçlendirilmesi Projesi (İSAG -I) ve devamı niteliğinde olan İSAG-II projeleri ile özellikle KOBİ’lere yaygın ve ucuz iş sağlığı ve güvenliği hizmeti sağlamak amacıyla 2008 yılında 6 adet gezici iş sağlığı aracı hizmete alınmıştır. Bu araçların maden sektörüne de hizmet etmesi amacı ile TTK ile mutabakat sağlanmıştır. 7 Aralık 2006 tarihinde onaylanan ILO/WHO İş Sağlığı Ortak Komitesinin kararları ile uyumlu olarak hazırlanmış olan “Ulusal Pnömokonyoz Önleme Eylem Planı” kapsamında, iş sağlığı ve güvenliği alanında çalışan 58 hekime ILO Uluslararası Pnömokonyoz Radyografileri 2000 Sınıflandırması konusunda eğitim verilmiştir. Aynı eylem planı doğrultusunda Genel Müdürlük bünyesinde “Pnömokonyoz İzleme Birimi” kurulmuştur. İzleme Birimi tarafından hazırlanıp “Tozla Mücadele Komisyonu”na sunulan ve Komisyonun 20.06.2008 tarihli toplantısında alınan kararlar doğrultusunda “Pnömokonyoz Tanı Şeması” ve “Pnömokonyoz Broşürü” hazırlanmıştır. “Pnömokonyoz Tanı Şeması” afiş halinde 5000 adet bastırılarak hastanelere dağıtılmak üzere Sağlık Bakanlığına gönderilmiştir. Ayrıca 2007–2009 yılları arasında TKİ ve ETİ Maden İşletmelerinden gelen talep doğrultusunda toplam 112 kişiye (işyeri hekimleri, iş güvenliği uzmanları, TMB personeli gibi) eğitim verilmiştir. AB Komisyonunca kabul edilen “Türkiye’de İşyerlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Şartlarının İyileştirilmesi Projesi” kapsamında 2010 yılı içerisinde madenin de içinde olduğu pilot sektörlerde faaliyet gösteren işyerleri arasında öncelikle iyi uygulama örneği işletmeler oluşturulması ve sayının arttırılması hedeflenmiştir. 2010 yılı sonlarında Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Stratejisinin hazırlanması için çalıştay düzenlenmesi, çalıştayda katılımcı olarak Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, TTK, TKİ gibi kurum ve kuruluşların da yer alması ile “sorun analizi” yapılması ve “strateji çerçevesi”nin geliştirilmesi amaçlanmıştır. Meslek hastalıklarının tanı ve tespitinde tarafların bilgilendirilmesi, duyarlılık arttırılması ve tanı rehberlerinin hazırlanması için gereken çalışmalarının yapılması amacıyla “Türkiye’de Meslek Hastalıkları Konusunda Tespit, Tanı ve İş Sağlığı ve Güvenliği Profesyonellerinin Duyarlılığının Arttırılması Projesi” hayata geçirilmiştir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 228 25 Şubat 2005 tarihinde Ülkemizde iş sağlığı ve güvenliği alanında sosyal tarafların fikir ve önerilerini değerlendirmek ve ulusal iş sağlığı ve güvenliği politikasına yön çizmek üzere kurulan Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Konseyi tarafından hazırlanan 2009 – 2013 dönemi “İş Sağlığı ve Güvenliği Politika Belgesi-II”de sunulan hedefler arasında İş Sağlığı ve Güvenliği Kanun Taslağının yasalaştırılması ve diğer mevzuat çalışmalarının tamamlanması da bulunmaktadır. Söz konusu Kanun Taslağında bazı yenilikler öngörülmüştür: a-) Bahse konu Kanunun, kamu da dahil olmak üzere, faaliyet konularına bakılmaksızın, tüm işyerlerine ve çalışanlarına uygulanması, b-) İşyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanı bulundurma gibi yükümlülüklerle ilgili 50 işçi çalışma kriterinin kaldırılarak koruyucu ve önleyici hizmetlerden bütün çalışanların yararlanmasının sağlanması ile özellikle iş kazaları ve meslek hastalıklarının sık görüldüğü KOBİ’lerin iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinden daha yaygın ve etkin bir şekilde yararlanması, c-) Aynı işyerinde iki veya daha fazla işverenin bulunması durumunda iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin koordinasyon sağlama yükümlülüğü getirilmesi, d-) Asıl işverenin, alt işveren çalışanlarını denetleyebilmesi ve çalışmaları koordine etmesi, e-) İlkyardım, yangınla mücadele, kişilerin tahliyesi, ciddi ve yakın tehlike gibi acil durumlar için önceden planlama ve hazırlık yapma şartı getirilmesi, f-) Ülke genelinde iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili olarak ihtiyaç, öncelik, politika ve stratejiler için öneriler geliştirmek, tavsiyelerde bulunmak üzere “Milli İş Sağlığı ve Güvenliği Konseyi” kurulması, böylece iş sağlığı ve güvenliği uygulamalarının milli politika uyarınca koordinasyon içinde 1 - 3 - 5 yıllık planlarla yürütülmesi, g-) Sağlık ve güvenlikle ilgili çalışmalara katılma, çalışmaları izleme, tedbir alınmasını isteme, tekliflerde bulunma ve benzeri konularda çalışanları temsil etmeye yetkili, bir veya daha fazla çalışanın, iş sağlığı ve güvenliği çalışan temsilcisi olarak görev alabilmesi. Diğer yandan söz konusu kanunun yayımlanmasını takiben Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca taslak olarak hazırlıkları yapılan aşağıdaki alt düzenlemelerin de uygulamaya konulması düşünülmektedir: -İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirme Yönetmeliği Taslağı, -İş Ekipmanları ile Diğer Tesislerin (Donanımların/Teçhizatların) Teknik Kontrolleri Hakkında Yönetmelik Taslağı, -İş Sağlığı ve Güvenliği Alanında Ölçüm, Analiz ve İnceleme Yapacak Kişi, Kurum ve Kuruluşlar Hakkında Yönetmelik Taslağı, -İşçilerin İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik Taslağı. İş Sağlığı ve Güvenliği Merkezi Müdürlüğü (İSGÜM): İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğünün alt birimi olarak İSGÜM, Hükümet ile Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) arasında yapılan anlaşmayla Uluslararası Çalışma Şartlarını ve Çevresini İyileştirme Programı (PIACT) Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 229 çerçevesinde 1968 yılında kurulmuştur. İSGÜM’ün Ankara’da Merkez Müdürlüğü Laboratuvarı yanında, İstanbul, Kocaeli, İzmir, Bursa, Adana ve Kayseri illerinde kurulan bölge laboratuvarlarında iş sağlığı, iş güvenliği, iş hijyeni, deney ve kalibrasyon ile ayrıca proje ve eğitim alanlarında çalışmalar yürütülmektedir. İSGÜM’ün görevi, işyerlerinin sağlık ve güvenlik açısından taşıdığı riskler konusunda araştırmalar yapmak, fizikî maruziyetleri ölçmek, laboratuvarlarda yapılan gürültü, titreşim, aydınlatma, termal konfor şartları ve toz ölçümü işlemlerinin düzenli bir şekilde yapılması faaliyetlerini yürütmek, işyerlerini risk değerlendirmesi, ergonomi ve kişisel koruyucu donanımlar (KKD) konusunda bilgilendirmek, danışmanlık ve eğitim hizmetleri vermektir. İSGÜM Bölge laboratuvarlarının ISO 17025 standardına uygun hale gelmesi için akreditasyon çalışmaları devam etmektedir. İSGÜM 1990 yılı itibariyle başlayan çalışmalarla, TTK ve TKİ gibi kurumların işletmelerinde Tozla Mücadele Birimlerinin kurulması, laboratuvar hizmetleri de dahil olmak üzere bu kapsamda çalışacak elemanların eğitimi gibi hususlarda katkıda bulunmuştur. İSGÜM’ün hizmetleri içerisinde madencilik sektörüne yönelik toz, gürültü, titreşim ölçümleri ve işitme testleri de yer almaktadır. Son 3 yılda İSGÜM tarafından gerçekleştirilen madencilik sektöründe ölçüm ve analiz faaliyetlerine yönelik detaylı bilgiler tabloda gösterilmiştir: Tablo 52: Ölçüm ve Analiz Faaliyetleri Ölçüm Gürültü Toz Ölçümü Yıllar Sektör Yapılan Ölçümü İşyeri Metal Madenciliği 13 59 104 Kömür 2007 21 63 34 Madenciliği Metal Madenciliği 14 37 104 2008 Kömür 18 69 28 Madenciliği Metal Madenciliği 13 68 57 2009 Kömür 23 74 Madenciliği Kaynak: İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü Verileri İşitme Testi Titreşim Ölçümü 110 - - - 220 154 - 122 - - - - Tabloda ölçüm yapılan işyerleri ile ölçümlerin uygulandığı noktalar veya kişilere ilişkin sayılar görülmektedir. Bu verilere göre, 2007 yılında 34, 2008 yılında 32, 2009 yılında da 36 maden işyeri İSGÜM’e toz, gürültü ve titreşim ölçümü yaptırmış, toplam 330 çalışana ise işitme testi uygulanmıştır. Diğer taraftan İSGÜM dışında özel iş sağlığı ve güvenliği kuruluşları da işyerlerine ortam ölçümleri ve işitme testi hizmetleri sağlamaktadır. Ancak, bu alanda faaliyet gösteren kuruluşların sayısı ve yıllık çalışmaları ile ilgili kayıt ve istatistikler tutulmadığı için sağladıkları hizmetlerin boyutu ve katkısı hakkında bilgi sahibi olunamamıştır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 230 2009 yılı Mayıs ayında Ankara İSGÜM ve Kocaeli Bölge Laboratuvarı için kalp–akciğer, tıbbi laboratuvar ve işitme aracı şeklinde ikişerli olmak üzere toplam 6 adet gezici tarama aracı ve 8 adet de numune taşıma aracı satın alınmıştır. Personel alımı ve cihaz eğitimlerinin ardından hizmete giren gezici iş sağlığı araçları ile bu güne kadar maden sektöründe çalışan; 521 işçinin PA akciğer röntgen filmi çekimi, 228 işçinin spirometresi (solunum fonksiyon testi), 456 işçinin odyometrisi (işitme testi) yapılmıştır (EK 15/7: İSGGM’nin 25.10.2010 tarih ve 4195 sayılı yazısı). İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğünün Çalışmaları İle İlgili Tespitler a) Genel Müdürlük; iş sağlığı ve güvenliği konularında mevzuat çalışması yapmak görevi kapsamında yürüttüğü İş Sağlığı ve Güvenliği Kanun Taslağının hazırlanmasından başka, yönetmelik çıkarma çalışmaları da yürütmektedir. Genel Müdürlüğün yayınladığı yönetmelikler arasında başta Avrupa Birliği Konsey Direktifleri esas alınarak hazırlanan İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği, çerçeve yönetmelik olmak özelliği yanında çıkarılan diğer yönetmeliklerle ilişkilendirilerek yayımlanmıştır. Ancak İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği’nin açılan dava sonucu Danıştay 10. Dairesinin 15.06.2006 tarih ve Karar No: 2006/307 kararı ile iptal edilmesi sonrasında, çerçeve yönetmeliğin bazı maddelerinin çıkarılan diğer yönetmeliklere gönderme yapması nedeniyle uygulamada sorunlarla karşılaşılmıştır. Danıştay’ın iptal kararından sonra çerçeve direktifinin iç mevzuata uyumlaştırılması amacıyla İSSGM tarafından İş Sağlığı ve Güvenliği Kanun Taslağı hazırlanmıştır. Ancak, kanun taslağının (halen Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Konseyinde sosyal taraflarca görüşülme sürecinin devam etmesi ve yasalaşma sürecine geçilememesi nedeniyle yönetmeliklerin uygulanması ile ilgili sorunlar ortadan kaldırılamamıştır. Bunun yanında, ilgili yönetmeliklerde değişiklik yapılamadığı gibi taslak çalışmaları tamamlanan diğer yönetmelikler de yayımlanamamıştır. İş sağlığı ve güvenliği alanında kanun ve yönetmeliklerin yürürlüğe girmesi, Bakanlığın politika hedefleri açısından da çok önemli olduğundan bu yöndeki çalışmaların bir an önce sonuçlandırılması gerekmektedir. İş sağlığı ve güvenliği alanında kanun ve yönetmeliklerin yürürlüğe girmesi Bakanlığın politika hedefleri açısından da çok önemli olduğundan çalışmaların hızlandırılması gerekmektedir. Madenlerle ilgili uygulanan iş sağlığı ve güvenliği mevzuatıyla ilgili olarak; - Mülga 1475 sayılı İş Kanunu’na göre çıkarılan “Maden ve Taş Ocakları İşletmeleri ile Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzük”, 4857 sayılı İş Kanunu’nun Geçici 2. maddesine göre halen yürürlükte olup, bunun yanı sıra, 4857 sayılı İş Kanununun yayımlanmasını müteakip Avrupa Birliği Çerçeve Direktifi esas alınarak hazırlanan “Yeraltı ve Yerüstü Maden İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Hakkında Yönetmelik” de 21.02.2004 tarih ve 25380 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. İş sağlığı ve Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 231 güvenliği yönünden her iki düzenleme arasındaki en önemli farkın anılan yönetmeliğin genel prensipler ve önlemler ile yönlendirici bir yaklaşıma sahip olması, Tüzüğün ise daha ayrıntılı ve kural koyan hükümler ihtiva etmesidir. Yönetmeliğin bu yaklaşımının temelinde mevzuatta her hususun açıklanmasının mümkün olmadığından hareketle, her işyerinde sistematik bir çalışma ile riske odaklı kaza önleme tedbirlerinin işveren tarafından bizatihi belirlenmesi ilkesi yatmaktadır. Hâlihazırda iş sağlığı ve güvenliği teftişlerinin de söz konusu yaklaşım paralelinde olması öngörülmektedir. Ancak, yönetmeliğin uygulanmasına yardımcı olacak sair düzenlemelerin (uygulama rehberleri, risk değerlendirme esasları, vb.) çıkarılamaması nedeniyle teftişlerde Tüzük hükümlerine müracaat edildiği belirlenmiştir. - Benzer şekilde, Maden ve Taş Ocakları İşletmeleri ile Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğün ilgili hükümlerine dayanılarak Çalışma ve Sosyal Güvenliği Bakanlığı tarafından aşağıdaki yönetmelikler çıkarılmıştır: -Grizulu ve Yangına Elverişli Ocaklarda Alınması Gereken Tedbirler Hakkında Yönetmelik (Yürürlük: 1996), - Yeraltı Maden İşletmelerinde Elektrikli Lokomotiflerin Kullanılması Hakkında Yönetmelik (Yürürlük:1997), - Grizulu Ocaklarda Elektrik Enerjisi Kullanılması Hakkında Yön.(Yürürlük: 1997), - Deniz, Göl veya Nehir Altında Bulunan Madenlerdeki Çalışmalar Hakkında Yönetmelik (Yürürlük: 1997), -Maden ve Taşocakları İşletmeleri ve Tünel Yapımında Tozla Mücadele İle İlgili Yönetmelik (Yürürlük: 1990). Bahse konu yönetmelikler yürürlükte olmakla birlikte, gerek bu düzenlemelerle getirilen kriterlerin uygulanmasının getireceği yüksek maliyet gerekse belli ölçek ve türdeki işyerlerine yönelik hususlar içermesi nedeniyle uygulanma alanına tamamen geçirilemediği belirlenmiştir. - Madenlerde iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili hükümler çeşitli alt düzenlemelere dağılmış şekilde yer almaktadır. Hâlihazırda, İSG mevzuatı Maden ve Taş Ocakları İşletmeleri ile Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğü ve bu Tüzüğe dayanılarak çıkarılan yönetmelikler ile 4857 sayılı İş Kanunu’nun yürürlüğe girdikten sonra AB direktifleri paralelinde çıkarılan yönetmeliklerden oluşmaktadır. 4857 sayılı İş Kanunu uyarınca yürürlüğe giren yönetmeliklerde risk değerlendirme ve önleme yaklaşımına uygun hükümler yer almasına karşılık Tüzük’te kuralcı hükümler olması, birbiri ile ilişkisi zayıf ve farklı kapsamda düzenlemeler ihtiva eden bir mevzuat ortaya çıkmıştır. Ayrıca, mevzuatta pratikte uygulama imkânı kalmayan veya ikame değişikler sonucu atıl kalan çeşitli hükümler de bulunmaktadır. Mevcut durumun iyileştirilmesi için mevzuat alt yapısının günümüzde iş sağlığı ve güvenliği yönünden Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 232 ulaşılan gelişmelere uygun şekilde tekrar değerlendirilmesi ve oluşturulacak bir ortak akıl zemininde eksiklilerin giderilerek mevzuatın olabildiğince tekleştirilmesi gerekmektedir. - Avrupa Birliği Direktifi esas alınarak hazırlanan ve 21.02.2004 tarihinde yayımlanan “Yeraltı ve Yerüstü Maden İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği” ve 22.04.2004 tarihinde yayımlanarak yürürlüğe giren “Sondajla Maden Çıkarılan İşletmelerde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği”nin uygulanmasına yönelik olarak işçi–işveren birlikleri ve sivil toplum kuruluşları ile işbirliği içerisinde rehber veya uygulama kılavuzlarının (code of practice) hazırlanması gerekmektedir. b) İSGGM, ulusal ve uluslararası kurum ve kuruluşlarla işbirliği ve koordinasyonu sağlamak görevi kapsamında çeşitli işbirliği faaliyetleri yürütmektedir. Bu kapsamda çeşitli ülkelerle protokoller yapılmış, kongre hazırlıkları yürütülmüştür. Almanya İnşaat Sektörü Meslek Sandığı İşbirliği Protokolü: İnşaat sektörü çalışanlarının bilgi ve bilinç düzeyini yükseltmek, bu alanda yönetici, uzman ve eğiticilerin niteliklerini geliştirmek, ortak projeler yapmak ve nihai hedef olarak bu sektörde iş sağlığı ve güvenliği şartlarını iyileştirmek amacıyla Almanya İnşaat Sektörü Meslek Sandığı ile Bakanlık arasında 2007 yılında başlatılan işbirliği çalışmaları devam etmektedir. Bu çerçevede yıl içinde “Yapı Taşları Dergisi”nin basımı yapılarak sosyal taraflara ve Almanya’da çalışan Türk işçilerine dağıtılmıştır. Almanya İş Sağlığı ve Güvenliği Akademisi İşbirliği Protokolü: İSGGM uzmanları ve eğiticilerinin niteliklerinin geliştirilmesi, uluslararası normlara uygun, kaliteli ve etkin nitelikte ortak eğitimler ve projeler yürütülmesi amacıyla, 2006 yılında başlatılan işbirliği çalışmaları 2009 yılında 3 yıl daha uzatılmış ve karşılıklı uzman değişimleri yapılarak Projenin amacına yönelik teknik eğitim çalışmaları sürdürülmüştür. Bunun yanında ülkemizde 2011 yılında düzenlenecek Dünya İş Sağlığı ve Güvenliği Kongresi için hazırlık çalışmaları sürdürülmektedir. c) Genel Müdürlüğün “Standart çalışmaları yapmak, normlar hazırlamak ve geliştirmek” görevi kapsamında yürüttüğü faaliyetlerin yeterli düzeyde olmadığı/artırılması gerektiği değerlendirilmektedir. Örneğin bu kapsamda sayılabilecek genel olarak işyerlerinde ve daha özelde de madenlerde uygulanabilecek, uygulama ve denetimde yeknesaklığı sağlayabilecek uygulama rehberlerinin/kılavuzlarının (Code Of Practice) hazırlanmamış olması, bu konuda iyi uygulamalara sahip bazı ülkelerde kullanılan bu kılavuzların (ülkemiz şartları da gözetilerek) henüz Türkçe’ye aktarılamamış olması önemli bir eksiklik olarak görülmektedir. Uygulama kılavuzlarının yabancı kaynaklardan da yararlanılmak suretiyle hazırlanması da yeterli olmayacak, bu rehberlerin sektörün bütün paydaşlarına (işçilere, işverenlere, denetimle görevli kamu görevlilerine) anlatılması da gerekecektir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 233 d) İş sağlık ve güvenliği ile ilgili daha önce çıkmış, ancak Danıştay tarafından bazı maddelerinin yürürlülüğünün durdurulması sebebi ile iptal edilen ikincil mevzuat (İşyeri Hekimlerinin Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelik ve İş Güvenliği Uzmanlarının Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelik) İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğünce sürdürülen çalışmalar ve Sağlık Bakanlığının görüşü alınarak 27.11.2010 tarihinde Resmi Gazete’de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Söz konusu yönetmelikler ile birlikte İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri Yönetmeliği de aynı zamanda çıkarılmıştır. Bu yönetmelikler iş güvenliği uzmanı ve işyeri hekimi görevlendirilmesi ve işyeri sağlık ve güvenlik birimi kurulması hususları yeniden düzenlenmiştir. Ancak, Yönetmelikler ile getirilen hükümlerin en az elli işçi çalıştıran işyerlerinde uygulanması nedeniyle 1–49 işçi çalıştıran işyerlerinin yasal olarak aynı yükümlülükleri yerine getirmeleri istenemeyecektir. Bu durumda özellikle riski yüksek ciddi sayıda işyerinin kapsam dışında tutulduğu söylenebilir. Nitekim SGK tarafından yayınlanan 2010 yılı temmuz ayı istatistiklerine göre maden sektöründe 1–49 işçi istihdam eden toplam 5.246 işyeri bulunmaktadır. 50-249 işçi istihdam eden işyerlerinin sayısı ise 348’dir. Dolayısıyla, KOBİ sınıfında toplam 5.594 işyerinin %93.7’si 1-49 işçi çalıştıran işyerlerinden oluşmaktadır. Benzer şekilde 0-249 aralığında toplam 86.880 işçisi olan KOBİ sınıfındaki işyerlerinin %62’si 1-49 işçi istihdam eden ve toplam işçi sayısı 53.377 olan işyerlerinden oluşmaktadır. Bu oranlar, maden sektöründe 1–49 işçi çalıştıran işyerlerinin önemli yer tuttuğu ve yükümlülükler açısından ihmal edilemez öneme sahip olduklarını göstermektedir (EK 14/10: İSGGM’nin 17.09.2010 tarih ve 3756 sayılı yazısı). Sonuç olarak, ÇSGB 2009 – 2013 dönemi “İş Sağlığı ve Güvenliği Politika Belgesi-II”de sunulan hedefler arasında da belirtildiği üzere “İşyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanı bulundurma gibi yükümlülüklerle ilgili 50 işçi çalışma kriterinin kaldırılarak veya iş kazaları ve meslek hastalıklarının sık görüldüğü sektörlere özel hükümler getirilerek, KOBİ çalışanlarının iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinden daha yaygın ve etkin bir şekilde yararlanması” yönünde yasal değişikliklerin yapılması yararlı olacaktır. e) Genel Müdürlüğün “Üretilen ve ithal edilen kişisel koruyucu donanımların piyasa gözetimi ve denetimini yapmak, bu hususlarda usul ve esasları belirlemek” görevi kapsamında piyasada CE işareti taşımayan kişisel koruyucuların azaltılması hedeflenmektedir. 2009 yılı içerisinde Ankara, İstanbul, İzmir, Adana, Konya ve Kayseri’de toplam 87 orta ve büyük ölçekli işyerinde piyasa gözetimi ve denetimi gerçekleştirilmiştir. Yapılan denetimlerde 409 ürün denetlenmiş, bunlardan 278 (% 68)’inin teknik düzenlemelere uygun olduğu, 131 (%32)’inin ise teknik düzenlemelere uygun olmadığı (CE işareti ve kullanım kılavuzu taşımadığı) tespit edilmiştir. Kanunun Genel Müdürlüğe yüklediği bu görevin hakkıyla yerine getirilmesi halinde maden ocaklarında alınacak iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin ihtiva ettiği donanımın daha güvenli ve etkili kullanımı ile kazaların azaltılmasına ciddi katkılarda bulunmak mümkün olacaktır Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 234 Bunun yanında iş sağlığı ve uzmanlığı eğitimi verecek kuruluşların denetimi uygulanmasına, ilgili yönetmeliğin Kasım/2010 tarihinde çıkarılması nedeniyle Genel Müdürlük tarafından yakın zamanda başlanacağı ifade edilmiştir. f) Meslek hastalıklarının önlenmesi kapsamında Genel Müdürlük bünyesinde araştırma ve ölçüm hizmetleri sunan İSGÜM’ün son üç yılda madencilik sektörüne yönelik 30–40 işyerinde ortam ölçümü gerçekleştirebildiği, bu verilerin sektörde faaliyet gösteren işyerlerine oranla çok küçük bir değer ifade ettiği görülmektedir. Öte yandan İSGÜM dışında ortam ölçümü ve sağlık kontrolleri üzerine faaliyet gösteren kuruluşların (verem savaş derneği, sağlık poliklinikleri, ortak sağlık birimleri vb.) bu sektördeki çalışmalarını izleyecek ve ölçecek düzenlemeler mevcut olmadığı için maden işyerlerinin ne kadarında mesleki risklerin belirlenebildiği gibi bir sorun ile karşı karşıya kalınmaktadır. İşyeri ortam ölçümlerinin yapılması, mesleki maruziyetlerin belirlenmesi açısından risk değerlendirmesi kapsamı içinde mütalaa edilmekte ve mevzuatta da önem verilen hususlar arasında gelmektedir. Ancak, alandan sağlanan verilerin sağlıklı olmaması ve işyerlerindeki ölçümlerin son derece yetersiz kalması, mevzuatta bu konuda işverenleri zorlayıcı yeni hükümlerin getirilmesine ihtiyaç olduğunu göstermektedir. Bu yönde, işyerlerinde ortam ölçümlerinin yapılması ve tekrarlanması hususunda mevzuata süre kriteri konulması, halen talebe göre hizmet yürüten İSGÜM’ün işyerlerinde ölçüm yapmaya res’en yetkili kılınması, maden işyerleri ile daha sıkı iletişim ve işbirliğinin kurularak hizmetin yeterli düzeye çıkarılması ve aynı hizmeti sunan diğer kuruluşların çalışmalarının izlenmesi için kayıt sistemi geliştirilmesi gerekmektedir g) İşçi sağlığı ve iş güvenliği ile ilgili istatistiklerin içerdiği verilerin çoğu kez gerçek durumu yansıtmaktan uzak olduğu, güvenilir ve tutarlı olmadığı, Genel Müdürlüğün bu konuda herhangi bir çalışma da yapmadığı değerlendirilmiştir. Zira Genel Müdürlüğün herhangi bir biriminin iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili verilerini toplamak, düzenlemek, yenileyerek güncel halde bulundurmak, bu verileri politika yapıcıların, idari karar vericilerin, araştırmacıların ve kamuoyunun kullanımına sunmak yönünde bir faaliyetinin bulunmadığı, aksine Genel Müdürlüğün bu alanda SGK verilerini kullandığı anlaşılmıştır. Oysa SGK verileri -kendi kullanımı açısından anlamlı olmakla birlikte- iş kazalarının ve meslek hastalıklarının vuku bulduğu zaman bakımından gerçek durumu yansıtmamakta (güncel olmamakta), ayrıca bütün vakaları da kapsamamaktadır. Örneğin; SGK 2009 İstatistik yıllığında "Tablo 16- 2009 Yılında İşlemi Tamamlanan İş Kazaları, Meslek Hastalıkları, Sürekli İş Göremezlik, Ölüm Vak'aları ve Standardize İş Kazası Oranlarının Faaliyet Gruplarına ve Cinsiyete Göre Dağılımı" başlığı altında “Kömür ve Linyit Çıkartılması” faaliyet grubunda iş kazası sonucu toplam ölüm sayısı 3 olarak belirtilmiştir. Oysa sadece 2009 Aralık ayında Mustafakemalpaşadaki kazada 19 madenci hayatını kaybetmiş olup, SGK istatistikleri bunu yansıtmamaktadır. Çünkü bu kazaya ilişkin SGK işlem süreci 2009 yılı içinde tamamlanmamıştır. 3146 sayılı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun’un 12. maddesinin kendisine verdiği açık göreve rağmen Genel Müdürlüğün SGK verilerini Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 235 almakla yetinmesi doğru bir tutum olarak görülmemektedir. Bu durum, ülkemizde meydana gelen iş kazaları ile meslek hastalığı vakalarının mevzubahis Genel Müdürlük tarafından güncel olarak takip edilemediğinin veya takip etme gereğinin duyulmadığının bir göstergesi olarak değerlendirilmektedir. Sürekli takip edilemeyen bir alanın etkin biçimde yönetilemeyeceğini söylemek yanlış olmayacaktır. Esasen güvenilir ve güncel verilerin temini sorunu sadece İSGGM’nin sorunu olmayıp, konuyla ilgili diğer kurum ve kuruluşları da ilgilendiren ülke çapında bir sorundur. Ülkemizde meydana gelen iş kazaları ile tespit edilen meslek hastalığı vakalarını bütün özellikleri ile takip etmeye müsait bir veri tabanı oluşturulması verilere dayalı çağdaş yönetimin bir gereği olarak değerlendirilmeli, multidisipliner bir yaklaşımla, konunun bütün uzmanlarının katılımının sağlandığı ortak akıl çalışmaları ile böyle bir sistemin nasıl kurulabileceği araştırılmalı ve en kısa zamanda hizmete sokulması hedeflenmelidir. 2. İş Teftiş Kurulu Başkanlığı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının görevleri arasında bulunan çalışma hayatının denetimi görevi İş Teftiş Kurulu Başkanlığı tarafından yürütülmektedir. Bu denetim görevinin uluslararası dayanağı, ILO tarafından 11.07.1947 tarihinde kabul edilen 81 sayılı “Sanayi ve Ticarette İş Teftişi Uluslararası Çalışma Örgütü Sözleşmesi”dir. Türkiye, bu sözleşmeyi 13.12.1950 tarih ve 5690 sayılı Kanun ile onaylamıştır. 81 sayılı Sözleşmede özetle; sanayi ve ticari işyerleri için bir denetim sisteminin oluşturulacağı, iş teftişinin üye ülkelerin yönetsel yapılarının imkân verdiği ölçüde merkezi bir makamın gözetim ve denetimine bağlı olarak yürütüleceği, teftiş personelinin yeterli güvence sağlanmış, hükümet değişiklikleri nedeniyle ve uygunsuz diğer harici tesirlere tabi bulunmamalarını sağlayacak şekilde bir statü ve hizmet şartlarından faydalanan kamu memurlarından oluşacağı, müfettiş sayısının denetim görevlerini etkin olarak gerçekleştirecek düzeyde, denetlenecek işyerlerinin sayı ve özellikleri, işçi sayısı, denetim mevzuatının genişliği ve denetçinin kullanımına sunulan imkânlar dikkate alınarak belirleneceği hükümleri yer almaktadır. İş teftişi, çalışma hayatı ile ilgili mevzuatın uygulanmasının devlet tarafından denetlenmesi, teftişi ve izlenmesine verilen genel isimdir. İş teftişinin temel amacı çalışanları korumak, çalışma yaşamıyla ilgili mevzuatın uygulanıp uygulanmadığını izlemek ve denetlemektir. Dünyada hemen hemen bütün ülkelerde, görev alanı ve kapsamı farklılık gösterse de, bu denetim görevi devlet otoritesini kullanmaya yetkili ve çalışmalarında her türlü siyasi ve diğer baskılardan bağımsız iş müfettişleri tarafından yerine getirilmektedir. İş teftiş birimleri, gerek iş sağlığı ve güvenliği alanında gerekse çalışma şartlarının işçiler açısından iyileştirilmesi konularında sosyal taraflar arasında köprü vazifesi görerek çalışma barışına katkıda bulunmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 236 4857 sayılı İş Kanununun “Devletin Yetkisi” başlıklı 91. maddesinde; “Devlet çalışma hayatı ile ilgili mevzuatın uygulanmasını izler, denetler ve teftiş eder. Bu ödev Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına bağlı ihtiyaca yetecek sayı ve özellikte teftiş ve denetlemeye yetkili iş müfettişlerince yapılır. Askeri işyerleriyle yurt güvenliği için gerekli maddeler üretilen işyerlerinin denetim ve teftişi konusu ve sonuçlarına ait işlemler Milli Savunma Bakanlığı ile Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca birlikte hazırlanacak yönetmeliğe göre yürütülür.” denilmektedir. 3146 sayılı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun’un 15. maddesi ile çalışma hayatı ile ilgili mevzuatın denetlenmesi ve teftişi görevinin yürütülmesi Bakan adına İş Teftiş Kurulu Başkanlığına aittir. İş Teftiş Kurulu Başkanlığı, 3146 sayılı Kanun ve İş Teftiş Tüzüğü’nün 10. maddesi uyarınca; a-) Çalışma hayatı ile ilgili mevzuat çerçevesinde programlı veya program dışı teftiş, inceleme, soruşturma yapmak, gerekli önlemleri almak veya aldırmak, b-) İş teftişiyle ilgili mevzuat çalışması yapmak ve mevzuatta görülen boşluk ve aksaklıkların giderilmesi için alınması gerekli önlemler konusunda görüş bildirmek, c-) İş teftişiyle ilgili istatistikleri tutmak ve değerlendirmek, d-) Mevzuatta öngörülen ve Bakanlık makamınca verilen diğer işleri yapmak görevlerini üstlenmiştir. İş Teftiş Kurulu, Bakanlığın danışma ve denetim birimleri arasında yer almakta olup bir başkan ile baş iş müfettişleri, iş müfettişleri ve iş müfettiş yardımcılarından oluşmaktadır. İş Teftiş Kurulu Başkanlığının idari yapılanması; merkezde bir başkan ve üç başkan yardımcısı ile merkeze bağlı 10 ayrı ilde oluşturulmuş grup başkanlıkları ve onlara destek veren bürolar şeklinde oluşturulmuştur. Denetim görevleri İş Teftiş Kurulu Başkanlığına bağlı grup başkanlıklarındaki baş iş müfettişi, iş müfettişi ve yetkili iş müfettişi yardımcıları tarafından doğrudan Bakana bağlı olarak yürütülmektedir. İş müfettişlerinin görev ve yetkileri şunlardır: -İşyerlerindeki çalışma şartları ile üretim ve yapım yöntemlerini incelemek, -Mevzuatın tutulmasını veya bulundurulmasını öngördüğü kayıt ve belgeleri incelemek, işyerinde kullanılan makine, aygıt, tesis vb. ile yapımda kullanılan maddelerin iş sağlığı ve güvenliği bakımından zararlı, tehlikeli ve mevzuata uygun olup olmadıklarını incelemek, -Görevlerini yaptıkları sırada İş Kanununa göre suç sayılan eylemlere rastladıklarında bu durumdaki işçileri çalışmaktan alıkoymak, -İşçilerin sağlığı ve güvenlikleriyle ilgili yakın tehlikeler tespit edilmesi halinde tehlike gösteren makine, tesis veya bölümlerde 4857 sayılı İş Kanununun 79. maddesi uyarınca işyerlerinde işin durdurulmasına veya işyerinin kapatılmasına dair hükümlerin uygulanmasını sağlamak, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 237 -Teftişe tabi olan veya tabi olduğu kanısına varılan işyerlerine ve eklentilerine, gündüz ve gecenin çalışılan herhangi bir saatinde işveren veya işveren vekillerine önceden haber vermeden girmek ve teftiş görevinin yerine getirilmesi işyerinin açılıp inceleme yapılmasını gerektiriyorsa, yasal bir sakınca olmamak şartıyla, kapalı olan işyerlerini işveren veya vekiline açtırıp gerekli gördüğü incelemeyi yapmak. a-) İş Teftiş Kurulunun Denetim Yöntemi ve İşleyişi İş Teftiş Kurulu Başkanlığının ve iş müfettişlerinin çalışma yöntemleri İş Teftiş Tüzüğü, İş Teftiş Kurulu Yönetmeliği ve Bakanlığın 2006/9 sayılı Genelgesi ekindeki İş Teftiş Rehberinde düzenlenmiştir. İş Teftiş Kurulu Başkanlığınca, her yıl grup başkanlarının katıldığı bir toplantı ile bir sonraki yılın “Genel Çalışma Planı” hazırlanmaktadır. Genel çalışma planında; ulusal politika, önceki yıllara ait teftiş programlarının uygulanmasından elde edilen veriler, mevzuatta yapılan değişiklikler vb. hususlar göz önünde bulundurularak sonraki yıl veya yıllara ait teftiş hedefleri belirlenmektedir. İş teftiş grup başkanlıkları da Genel Çalışma Planı ve ilkelerini göz önünde bulundurarak aylar itibariyle iş kollarına ve meslek kodlarına göre belirlenen işyerlerini içeren “yıllık teftiş programları”nı hazırlamaktadır. Yıllık programların hazırlanmasında “projelendirilmiş teftişler” ve “tarama teftişleri”ne de yer verilebilmektedir. İşin yürütümü ile iş sağlığı ve güvenliği yönünden yıllık teftiş programları; iş gücü, denetlenecek işyeri sayısı ve büyüklükleri, işçi sayısı (emek yoğun işler), işin niteliği, işçi şikâyetleri, iş kazalarının nitelik, yoğunluk, sıklık ve yaygınlığı göz önünde bulundurularak belirlenen ilkeler doğrultusunda yıllık olarak hazırlanmakta, sendika üye sayısı tespiti, işkolu tespiti, iş kazaları, meslek hastalıkları, işletme belgesi talepleri gibi program dışı denetimler de yıl içinde dikkate alınarak birer aylık dönemler halinde uygulanmaktadır. Yıllık teftiş programları İş Teftiş Kurulu Başkanlığınca incelendikten sonra, Bakan onayına sunulmakta, onayın grup başkanlıklarına bildirilmesini müteakip aylık olarak uygulamaya konmaktadır. Aylık programların hazırlanmasında iş uyuşmazlıkları, şikâyet, ihbar, işletme belgesi, iş kazası ve meslek hastalığı bildirimlerinin incelenmesine öncelik verilmektedir. Ancak ölüm, maluliyet, ağır yaralanma ve uzuv kaybı ile sonuçlanmadığı anlaşılan daha basit nitelikli iş kazalarına ilişkin bildirimler, grup başkanlıklarınca değerlendirildikten sonra ilgili bölge müdürlüklerine iade edilebilmektedir. Aylık teftiş programını alan müfettişler, teftişe başlamadan önce işyerinin bağlı olduğu Bölge Müdürlüklerinde bulunan dosya, belge ve kayıtları; özellikle, iş sağlığı ve güvenliği yönünden yapılan genel ve kontrol teftişleri ve bu teftişler sonucunda yapılan işlemleri, işyerinde önceki yıllarda meydana gelen kazalara dair rapor ve istatistikleri incelemektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 238 İş müfettişleri, iş sağlığı ve güvenliği yönünden yapılan teftişlerde işyerinin yeri ve konumu, üretim yöntemi, şekil ve süreçleri ile kullanılan teknolojinin özelliklerini de göz önünde bulundurarak işyerinin sağlık ve güvenlik şartlarının ilgili bütün mevzuat hükümlerine uygun olup olmadığının tespitini yapmakta, işin yürütümü yönünden yapılan teftişlerde ise bireysel ve toplu iş ilişkilerinden kaynaklanan uyuşmazlık ve mevzuata aykırılıkların giderilmesi yönünde konu ile ilgili görülen tüm defter, kayıt ve belgeleri incelemek ve gerekirse ilgili görülen kişilerin ifadelerine başvurmak suretiyle tespitlerde bulunmaktadır. İş müfettişleri iş mevzuatının tüm hükümlerine uyulup uyulmadığını denetlemekten sorumludurlar. İlke olarak iş müfettişleri, işverenin, mevzuattan kaynaklanan denetleme, bilgilendirme ve eğitim verme yükümlülüklerini yerine getirip getirmediğini inceler ve ilk kez denetim yapılıyorsa ilgililere rehberlik amaçlı aydınlatıcı bilgiler verirler. Teftişlerde tespit edilen mevzuata aykırılıklar ile müfettişin gerekli gördüğü diğer hususlar için tespit tutanağı düzenlenir. Teftiş sonucunda –teftişin türüne göre- Genel Teftiş Raporu, Kontrol Raporu veya İnceleme Raporu düzenlenir. Düzenlenen raporlar rapor tarihini izleyen 3 (üç) işgünü içerisinde grup başkanlığına teslim edilir. Raporun grup başkanı veya görevlendireceği müfettişlerden oluşan “Rapor Değerlendirme Komisyonu” tarafından değerlendirilmesini müteakip ilgili bölge/şube çalışma müdürlüğüne havalesi yapılır. İş sağlığı ve iş güvenliği ile işin yürütümü yönünden teftiş ve denetim faaliyetlerine ait veriler işyerlerinin bulundukları Bölge Müdürlüklerindeki işyeri dosyalarında muhafaza edilir. b-) İş Teftiş Kurulunca Yürütülen Teftiş ve İnceleme Çeşitleri İş müfettişlerinin görev alanına İş Kanunu kapsamına giren işyerlerinin tamamı ile işçi ve işveren ilişkilerinde, toplu iş sözleşmeleri ve bireysel iş sözleşmelerinden kaynaklanan çalışma mevzuatına ilişkin tüm uyuşmazlıklar ile işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği mevzuat hükümlerine uyulup uyulmadığının denetlenmesi girmektedir. İş teftişi konusunda iki temel yaklaşımdan bahsetmek mümkündür. Bunlardan birincisi tepkisel (reaktif) yaklaşım, diğeri önleyici (proaktif) yaklaşımdır. Tepkisel yaklaşımla teftiş, işçi şikâyetleri, bireysel iş uyuşmazlıkları, iş kazaları, meslek hastalıkları gibi olaylar neticesinde yapılan teftişlerdir. Önleyici teftiş ise olumsuzlukları önlemeye yönelik olarak iş teftiş birimince önceden belirlenen programlara göre yapılan denetimlerdir. Önleyici denetimlerde esas olan, işyerlerinde iş kazası veya meslek hastalığı oluşmadan veya çalışma ilişkileriyle ilgili sorunlar ortaya çıkmadan gerekli tedbirleri aldırmaktır. Kontrol teftişleri de önleyici denetimlerde yapılan tespitlerin gereğinin ne derece yerine getirildiğini anlamaya yönelik olup, fonksiyonu itibariyle önleyici teftişin tamamlayıcı bir parçasıdır. İşyerlerinde işin yürütümü ve iş sağlığı ve güvenliği yönünden denetim yapan teknik ve sosyal iş müfettişlerince gerçekleştirilen teftiş/denetim türleri aşağıda kısaca açıklanmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 239 Genel Teftiş: İşyerinde işin yürütümünde çalışma hayatına ait bütün mevzuat hükümlerine uyulup uyulmadığı yönünden yapılan teftiştir. İş sağlığı ve güvenliği yönünden ise işçilerin sağlık ve güvenliklerini tehlikeye düşürecek hususlar ile iş kazası ve meslek hastalığı sebeplerini tespit ve önlemeye yönelik olarak iş sağlığı ve güvenliği mevzuat hükümlerine uyulup uyulmadığı açısından yapılan teftiştir. Kontrol Teftişi: İşin yürütümü ve/veya iş sağlığı ve güvenliği yönünden yapılan genel inceleme teftişi sonucunda tespit edilen noksanlık ve mevzuata aykırılıkların verilen süre sonunda yerine getirilip getirilmediğinin kontrolü amacıyla yapılan teftiştir. İnceleme Teftişi: İşin yürütümü ile ilgili yapılan ihbarlar, işçi şikâyetleri, kısa çalışma ve kısa çalışma ödeneği talebinin uygunluğunun tespiti, işkolu tespiti, işçi sayısı ile sendika üye sayısının tespiti, grev oylaması, grev ve lokavt dışı kalacak işçilerin tespiti ve bu gibi Kurul Başkanlığına veya gruplara incelenmek üzere intikal ettirilen konulardan teftiş hizmetiyle bağdaşır nitelikte olanlarla ilgili yapılan teftiştir. Bir başka deyişle inceleme teftişi; iş sağlığı ve güvenliği yönünden yapılan ihbar, şikâyet, iş kazası, meslek hastalığı, işletme belgesi talepleri veya teftiş esnasında gerek görülmesi halinde yahut Kurul Başkanlığına veya gruplara incelenmek üzere intikal ettirilen iş sağlığı ve güvenliğini ilgilendiren diğer konulardan genel ve kontrol teftişler dışında kalan iş teftiş hizmetiyle bağdaşır nitelikte olan konularda yapılan teftiştir. Resen Teftiş: Müfettişler, iş mevzuatı ile ilgili hükümlerin uygulanmasının gecikmesi halinde düzeltilmesi mümkün olmayacak önemde aykırılıklar veya çalışanlar için yakın, acil ve hayati bir tehlike bulunduğuna dair mülki amirlikler, mahalli idareler veya ilgili diğer kişi ve kurumlardan duyum aldıkları, gözlemledikleri veya gördükleri işyerlerinde resen teftiş yapmaya yetkilidir. İş teftiş politikası oluşturulurken önleyici teftişlere, tepkisel teftişlere oranla daha fazla yer vermek gerektiği hususu genel kabul gören bir husustur. Bu itibarla, AB ülkeleri ve diğer gelişmiş ülkeler önleyici teftişlere daha fazla önem vermektedirler. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 240 c-) İş Teftiş Kurulu Başkanlığının İş Yükü İş Teftiş Kurulu Başkanlığınca 2006-2009 yıllarında gerçekleştirilen denetimlere ilişkin veriler aşağıdaki tabloda gösterilmektedir: Tablo 53: İş Teftiş Kurulu Başkanlığınca 2006-2009 yıllarında Gerçekleştirilen Denetimler Teftiş Türleri İş Sağlığı ve Güvenliği Yönünden İşin Yürütümü Yönünden (Teknik İş Müfettişlerince) (Sosyal İş Müfettişlerince) 2006 2007 2008 2009 2006 2007 2008 2009 Genel 16.245 10.625 7.666 6.082 5.897 4.902 3.691 592 Kontrol 4.196 1.231 1.496 1.011 871 1.038 839 488 27.209 36.104 34.589 35.306 İnceleme İşletme Belgesi İnceleme türü teftişler aşağıdaki şekildedir. - 6.082 6.475 5.352 - - - - 4.983 6.782 5.598 5.739 - - - - Meslek Hastalığı 87 138 151 433 - - - - Şikayet 136 551 348 370 - - - - Diğer 970 2091 1709 722 519 - - - 26.617 27.500 23.443 19.709 34.496 42.044 39.119 36.386 İş Kazası Toplam Kaynak: ÇSGB İlgili Yıllar Faaliyet Raporları Tablodaki verilere göre iş müfettişleri genel ve kontrol teftişleri yanı sıra daha ağırlıklı oranda kendi alanlarına mahsus inceleme teftişleri gerçekleştirmişlerdir. İşyerlerinde gerek iş sağlığı ve güvenliği, gerekse işin yürütümü yönünden yapılan inceleme teftişleri konularına göre belirli ve bireysel konuları içerdiğinden, bu tür teftişlerin iş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenmesinde etkisinin zayıf kaldığı düşünülmektedir. Çünkü iş kazası, meslek hastalığı, şikayet, sosyal veya ücret haklarının iadesi gibi konularda gerçekleştirilen teftişler, amacı itibariyle söz konusu kişi veya olayla sınırlı kalarak incelenmekte, iş mevzuatının sadece incelemenin konusu ile ilgili düzenlemeleri kayda alınmaktadır. İşyerinin ve çalışanların tümünü kapsamamaktadır. İş Kanunu ve mevzuatının tüm genel hükümlerinin uygulatılması ile ilgili teftişler, ancak genel teftişler ve arkasından gerçekleştirilen kontrol teftişleri ile mümkün olabilmektedir. Genel bir görüşe göre, iş sağlığı ve güvenliğine yönelik genel ve kontrol teftişleri azaldıkça iş kazası, meslek hastalığı ve işçi şikâyeti incelemelerinin sayısı artmaktadır. Tablodaki veriler de bu görüşü desteklemektedir. Zira 2009 yılındaki genel ve kontrol teftişleri 2006’ya göre azalırken iş kazaları incelemelerinde artış kaydedildiği görülmektedir. Bu durumun tersi de geçerli olup, iş kazası türündeki inceleme teftiş sayısının yüksek olduğu 2009 yılında, görevlendirme yapılamamasından dolayı genel ve kontrol teftiş sayılarının azaldığı anlaşılmaktadır. d-) İş Teftiş Kurulunun Personel Durumu İş Teftiş Kurulunun personel sayısı, personelin dağılımı ve branşları denetim hizmetinin etkinliği bakımından önem taşımaktadır. İş müfettişlerinin sayı, branş, grup başkanlıkları arasında dağılım ve iş planlaması bakımından yaşanan sorunlar ve çözüm önerileri aşağıda irdelenmektedir: Devlet Denetleme Kurulu 1. İş müfettişi Araştırma ve İnceleme Raporu sayısının genel olarak iş yüküne 241 göre yetersiz olduğu değerlendirilmektedir. Merkezde Bakanlık İş Teftiş Kurulu Başkanlığı ve taşrada Grup Başkanlıkları şeklinde teşkilatlanan İş Teftiş Kurulu bünyesinde 2011 yılı Mart ayı itibariyle 202 teknik, 260 sosyal olmak üzere 462 Baş/İş müfettişi, görev yapmaktadır. Ayrıca İş müfettişlerinin emeklilik, istifa vb. nedenlerle sayılarının hızla azalması üzerine 2008, 2009 ve 2010 yıllarında düzenlenen sınavlarla 252 teknik, 107 sosyal olmak üzere 359 iş müfettiş yardımcısı göreve başlamış bulunmaktadır. 2011 yılında da açılacak yeni sınavla kadro sayılarının arttırılması planlanmaktadır (EK 16/12: ÇSGB İş Teftiş Kurulu Başkanlığının 01.10.2010 gün ve 48296 sayılı yazısı). Yıllara göre müfettiş sayıları aşağıdaki tabloda gösterilmektedir: Tablo 54: Yıllara Göre Müfettiş Sayıları Müfettiş Sayıları 2006 2007 2008 2009 2010 2011 616 595 579 587 653 821 Kaynak: İş Teftiş Kurulu Verileri İş müfettişi sayılarının 2008’li yıllara kadar azaldığı, bu yıldan sonra tekrar artmaya başladığı görülmektedir. Uluslararası Çalışma Örgütünün iş teftiş sistemine ilişkin standartlarında çalışan işçi sayısına göre istihdam edilmesi beklenen iş müfettişi oranı; Gelişmiş bir piyasa ekonomisi için: 1/10.000, Geçiş ekonomisi için: 1/20.000, Daha az gelişmiş ülkeler için: 1/40.000 olarak kabul edilmektedir. Sosyal Güvenlik Kurumunun 2010 yılı Ekim ayı verilerine göre ülkemizde 1.298.432 işyerinde toplam 9.992.591 kayıtlı çalışan bulunmaktadır. Bu sayı dikkate alındığında iş sağlığı ve güvenliği yönünden denetim yapan her bir müfettişe yaklaşık 50.000 kayıtlı çalışan düşmektedir. Ülkemizde kayıt dışı istihdam edilenlerin sayısı ve bunların da iş teftiş sistemi içerisinde değerlendirilmesi gerektiği düşünüldüğünde bu sayı çok daha yukarılara çıkacaktır. Avrupa Birliği’ne üye ülkeler arasında iş sağlığı ve güvenliği alanında önemli bir mesafe kaydeden Almanya’da toplam işgücü sayısı 37.942.000 olup, devlete bağlı çalışan 3.838 iş müfettişi ve Özel Kaza Sigorta Fonuna bağlı çalışan 3.101 teknik müfettiş olmak üzere toplam 6.939 müfettiş bulunmaktadır. Almanya’da bir müfettişe yaklaşık 5.500 çalışan düşmektedir. Maden mühendisi iş müfettişlerinin göreve başladığı yıllara göre dağılımı değerlendirildiğinde mevcut kadronun yaş ortalamasının yüksek olduğu anlaşılmaktadır (EK: 9/1729). Kurulda maden denetimlerinde görevlendirilen, 40 maden ve 10 jeoloji mühendisi olmak üzere toplam 50 iş müfettişi bulunmakta olup, 1985 ve öncesinde mesleğe intisap edenlerin sayısı 31 (%62)’dir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 242 2. İş müfettişlerinin bölgeler arasındaki dağılımının iş yükü ile uyumlu olmadığı değerlendirilmektedir. İş Teftiş Grup Başkanlıklarının sorumluluk sahasındaki iller ile 22.03.2011 tarihi itibariyle müfettiş ve personel sayıları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir (EK: 9/12): Tablo 55: İş Teftiş Grup Başkanlıklarının Sorumlu Olduğu İller ve Personel Sayısı Müfettiş Sayısı Merkez ve Grup Sorumluluk Sahasındaki Büro Teknik Sosyal Başkanlıkları İller Personeli İş İş Müf. İş İş Müf. Müf. Yrd. Müf. Yrd. İş Teftiş Kurulu Merkez Başkanlık Birimi 15 147 30 55 32 Adana,İçel,Kahramanmaraş, Adana Kilis,Gaziantep, Hatay, 18 2 25 3 11 Şanlıurfa, Osmaniye Ankara, Sakarya, Bolu, Kayseri, Düzce,Konya Kütahya, Afyon,Sivas,Tokat,Kırşehir, Ankara 83 64 82 25 24 Kocaeli,Kastamonu,Çankırı, Kırıkkale,Yozgat, Nevşehir, Niğde,Eskişehir,Karaman, Bilecik, Aksaray Antalya Antalya, Burdur, Isparta 16 1 3 Bursa Bursa, Balıkesir,Çanakkale 16 11 23 5 6 Erzurum,Erzincan, Kars, Erzurum 1 2 Iğdır,Ağrı,Bitlis,Van,Hakkari, Ağrı,Bitlis, Ardahan İstanbul,Edirne, Tekirdağ, İstanbul 30 18 36 11 16 Yalova, Kırklareli İzmir, Manisa, Uşak, İzmir 36 10 30 3 10 Aydın, Muğla, Denizli Malatya, Adıyaman, Elazığ, Muş, Tunceli, Bingöl, Malatya 1 11 4 Diyarbakır, Siirt, Mardin, Batman, Şırnak Samsun, Sinop, Çorum, Ordu, Rize, Giresun, Samsun 5 3 3 Gümüşhane, Trabzon, Amasya, Artvin Zonguldak Zonguldak,Bartın,Karabük 3 1 1 2 İş Teftiş Kurulu Başkanlığı Personel Sayısı Toplamı 202 252 260 107 113 Kaynak: İş Teftiş Kurulu Başkanlığı Verileri Tablodaki veriler, grup başkanlıkları bünyesinde idari kadrolarda görevli olanlar da dahil iş müfettişleri sayısını göstermektedir. Bundan dolayı, sahada fiilen denetim görevi yapan müfettiş sayısı tablodakinden daha az olarak düşünülebilir. 2010 yılında kadroya katılan iş müfettişi yardımcılarından hizmet içi eğitimleri tamamlanmayan ve grup başkanlıklarına dağıtımları gerçekleşmeyen iş müfettişi yardımcısı sayısı İş Teftiş Kurulu merkez kadrosunda belirtilmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 243 Tablodaki verilere göre, Antalya, Samsun ve Erzurum Grup Başkanlıklarında teknik iş müfettişi bulunmazken Malatya (1), Zonguldak (3) Grubunda toplam 4 teknik iş müfettişi bulunmaktadır. Antalya, Samsun ve Erzurum gruplarında teknik iş müfettişi bulunmadığından, bu Grup Başkanlıkları sorumluluğu kapsamına dâhil illerdeki denetimler Ankara Grubundan görevlendirilen teknik müfettişlerce gerçekleştirilmektedir. Yine Malatya ve Zonguldak Gruplarındaki iş sağlığı ve güvenliği yönünden mevcut denetim kadrosunun kâfi gelmemesi nedeniyle Grup Başkanlıklarının talebi üzerine Ankara Grubu ve diğer Gruplardan yapılan aylık görevlendirmeler ile ihtiyaç karşılanmaktadır. Böylelikle, Ankara Grubunun görev yaptığı illerin sayısı fiilen tabloda belirtilen sayının iki katının üstüne çıkmaktadır. Öte yandan İstanbul, İzmir, Bursa ve Adana Gruplarındaki teknik iş müfettiş sayıları da kaygı verici seviyede düşüktür. İş Kanunu’na göre çalışma ilişkilerinin yürütümü yönünden denetim ve inceleme yapan sosyal iş müfettişlerinin Erzurum (1), Zonguldak (1) ve nispeten de Samsun Grup Başkanlıklarında bir hayli az olduğu görülmektedir. Sosyal iş müfettişi sayısının yetersizliğinin bireysel ve toplu iş ilişkilerindeki uyuşmazlıklardan kaynaklanan başvuruların incelenmesi ve çözüme kavuşturulmasını geciktirebilecek sonuçları olabilmektedir. Grup Başkanlıklarındaki iş müfettişleri ile teftiş bölgelerindeki işyeri – işçi sayıları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. Teftişlerin yapıldığı bölgelerde faal olan işyerleri ile çalışan sayılarına dair bilgiler SGK verileri esas alınarak hazırlanmıştır. Tablo 56: Grup Başkanlıklarındaki (Teknik) İş Müfettişlerinin Teftiş Bölgelerine göre Dağılımı Müfettiş Sayısı GRUP BAŞKANLIKLARI Ankara Teknik İş İş Müf. Müf. Yrd. 83 64 BÖLGE MÜDÜRLÜKLERİ Ankara Antalya Diyarbakır Eskişehir Elazığ Erzurum Kayseri Konya Kocaeli Kütahya Malatya Samsun Trabzon Van Zonguldak Sivas Ank. Toplam İŞYERİ SAYISI İŞÇİ SAYISI 107.717 55.387 14.148 16.787 7.642 14.120 28.707 37.007 26.765 15.828 10.550 37.810 25.880 6.284 14.351 12.051 431.034 866.878 431.998 158.416 144.815 73.265 116.384 214.631 261.687 485.704 123.983 93.061 236.275 189.481 60.440 119.040 93.928 3.669.986 Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 244 Müfettiş Sayısı GRUP BAŞKANLIKLARI Erzurum İstanbul İzmir Adana Teknik İş İş Müf. Müf. Yrd. 0 0 30 18 36 10 18 2 BÖLGE MÜDÜRLÜKLERİ İŞYERİ SAYISI İŞÇİ SAYISI Erzurum Diğer Grup Başk. İle Müşterek İstanbul 351.011 2.645.127 İzmir 109.477 768.493 Adana 65.745 442.276 Gaziantep 32.594 284.819 Adana Toplam 98.339 727.095 Bursa 16 11 Bursa 76.531 586.642 Malatya 1 0 Malatya Diğer Grup Başk. İle Müşterek Zonguldak 3 0 Zonguldak Ank. Grup Başk. İle Müşterek Toplam Müf. Sayısı 187 105 Gen. Toplam 1.090.382 8.397.343 Kaynak: SGK -2009 Temmuz verileri – (Çalışma Bölge Müdürlüklerinin Yapılandırılması Raporundan) Teknik iş müfettişi başına düşen işyeri sayısı bakımından Grup Başkanlıkları arasındaki sıralamada 1. İstanbul (11.700), 2. Adana (5.469) , 3. Ankara (5.192), 4. Bursa (4.783), 5 İzmir (3.041) çıkmaktadır. Teknik iş müfettişi başına düşen işçi sayısı bakımından Grup Başkanlıkları arasındaki sıralama ise; 1. İstanbul (88.170), 2. Ankara (44.180), 3.Adana (40.394), 4. Bursa (36.665) ve 5. İzmir (21.347) şeklindedir. Teknik iş müfettişlerinin bulunduğu Grup Başkanlıklarının sorumluluk sahaları da farklı büyüklüktedir. Ankara Grup Başkanlığı 16 Bölgede doğrudan, 2 Bölgede ise diğer Grup Başkanlıkları ile müşterek denetim faaliyeti icra etmektedir. Adana Grup Başkanlığı 2 Bölgede, İstanbul, Bursa ve İzmir Grup Başkanlıkları 1’er Bölgede denetim faaliyetinde bulunmaktadır. Öte yandan işin yürütümü yönünden yetkili (sosyal) iş müfettişleri iş sağlığı ve güvenliği denetimi yapmamaktadır. Dolayısıyla onların denetiminin iş sağlığı ve güvenliği yönünden ancak dolaylı etkileri olabilmektedir. Sosyal iş müfettişi başına düşen işyeri sayısı bakımından Grup Başkanlıkları arasındaki sıralama 1. İstanbul (9.750), 2. Ankara (5.256), 3. Adana (3.933), 4. İzmir (3.649) ve 5. Bursa (3.327); Sosyal iş müfettişi başına düşen işçi sayısı bakımından ise Grup Başkanlıkları arasındaki sıralama 1. İstanbul (73.475), 2. Ankara ( 44.755), 3. Bursa (36.665), 4. Adana ( 29.083) ve 5. İzmir ( 25.616) şeklinde ortaya çıkmaktadır. Sosyal iş müfettişlerinin bulunduğu Grup Başkanlıklarının sorumlu oldukları il sayıları da farklıdır. Ankara Grup Başkanlığı 12 Bölgede doğrudan, 2 bölgede ise diğer Grup Başkanlıkları ile Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 245 müşterek denetim faaliyeti icra etmektedir. Adana ve Samsun Grup Başkanlıkları 2 Bölgede, İstanbul, Bursa, İzmir, Antalya ve Malatya’da 1’er Bölgede denetim faaliyetinde bulunmaktadır. Bu uygunsuz dağılımın doğurabileceği olumsuz neticelerin de değerlendirilmesi gerekmektedir. Örneğin, Ankara Grup Başkanlığının kontrolü altında geniş bir bölgeye dağılan işyerlerinin mevcut denetim elemanları ile etkin bir şekilde denetimi mümkün görünmemektedir. Büro personeli sayısı hakkında görüşüne başvurulan yetkililer, çoğu gruplarda bu eksikliğin yaşandığını ve mevcut kadro imkânlarının arttırılmasının yerinde olacağını belirtmişlerdir. Bu müfettiş sayılarıyla ülkenin istihdam verileri açısından önemli pay sahibi illerin yer aldığı bölgelerdeki işyerlerinde hem iş sağlığı ve güvenliği yönünden, hem işin yürütümü yönünden çalışma şartlarının bihakkın denetlenmesi mümkün olmadığından denetim kadrolarının önemli oranda arttırılması gerekmektedir. 3. Genel olarak müfettiş sayılarının yetersizliği yanında, müfettişlerin branş bakımından mevcut kompozisyonunun iş sağlığı ve güvenliği yönünden daha riskli sektörler gözetilerek oluşturulmadığı, riskli sektörlerin denetimine daha çok önem veren bir anlayışın benimsenmediği de görülmektedir. İş Teftiş Kurulunda görevli iş müfettişlerinin branşlarına göre dağılımı (müfettiş yardımcıları dahil) aşağıdaki tabloda gösterilmektedir: Tablo 57: Teknik İş Müfettişlerinin Branşlarına Göre Dağılımı BRANŞ Müfettiş Sayısı BRANŞ Müfettiş Sayısı Kimya 89 Elektrik-Elektronik 7 Makine 67 Eczacı 3 Maden 48 Metalurji ve Malzeme 5 İnşaat 50 Mimar 6 Endüstri 61 Bilgisayar 6 Tekstil Müh. 32 Gemi İnşaat Müh. 3 Elektrik 13 Petrol Doğ.G.Müh 2 Fizik 11 Elektronik ve Hab.Müh. 3 Jeoloji 11 Havacılık Müh. 1 Çevre Müh. 17 Meteoroloji 1 Elektronik 10 Psikoloji 1 Kimyager 6 Tıp Doktoru 1 Toplam 454 Kaynak: İş Teftiş Kurulu Verileri Tablodaki veriler incelendiğinde, mesleki branş bakımından teknik müfettişlerin ağırlıklı olarak temel mühendislik alanlarında yoğunlaştığı görülmektedir. İş kazalarının en fazla görüldüğü metal, maden ve inşaat gibi sektörlerde denetim için İş Teftiş Kurulu kadrosunda maden, jeoloji, makine, elektrik, elektronik, inşaat ve gemi inşaat branşlarında toplam 202 iş müfettişi ve iş müfettişi yardımcısı bulunmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 246 İş Teftiş Kurulu Başkanlığının 2008, 2009 ve 2010 yıllarında teknik iş müfettişi alınmasına yönelik düzenlediği 3 giriş sınavı sonucunda iş müfettişi yardımcısı kadrolarına atanan 13 adet maden, 2 adet gemi inşa, 25 adet inşaat, 30 adet makine mühendisi bulunmaktadır. Son üç sınav sonucunda göreve başlayan iş müfettişi yardımcılarının büyük çoğunluğu inşaat (25), endüstri (53) ve kimya (23) mühendisliği branşlarındandır. 2010 yılı sonuna kadar yapılan alımlarda hangi branşlardan teknik elemana daha çok ihtiyaç duyulduğuna ilişkin bir tespit yapılarak bu branşlardan personel alımına öncelik verilmesi yoluna gidilmemiştir. Maden ve Jeoloji branşlarında iş müfettişleri yanında inşaat, makine, elektrik hatta gemi inşa branşlarında iş müfettişlerinin sayılarının arttırılması üzerinde önemle durulmalıdır. Maden işyerlerinin denetimlerinde elektrik veya makine branşlarından müfettişlerin de katılabilmesi için bu branşlardan müfettiş sayılarının artırılması sağlanmalıdır. İş kazalarının daha yoğun yaşandığı sektörlerde, o sektörlerle ilgili branşlarda teknik müfettiş yardımcısı alımına ağırlık verilmelidir. Bir diğer husus, alınan müfettişlerin yetiştirilmeleri sorunudur. Müfettiş alımlarında bir defada çok sayıda alım yapmak yerine, Kurulun müfettiş yardımcılarını yeterli seviyede yetiştirme kapasitesi gözetilerek peyderpey alım yapılmasının daha yararlı olacağı değerlendirilmektedir. 4. Müfettişlerin rehberlik ve denetim kapasitelerinin artırılması, bu alanda gerekli bilgi ve beceriler yönünden yeterince teçhiz edilmelerinin gerekli olduğu değerlendirilmektedir. DDK Heyetince çeşitli maden işletmelerinde yapılan incelemelerde, bazen iş müfettişlerinin yeterliliklerine ilişkin eleştiriler de dile getirilmiştir. İş müfettişlerinin yetiştirilmelerine de özel önem vermek gerekmektedir. Mesela; 1924 yılında Zonguldak’ta kurulan Maadin Mühendisi Mekteb-i Âlisi öğrencilerinin her öğrenim yılı sonunda 1 ay işçi gibi madenlerde çalışarak staj yapmaları, 4 yıllık öğrenim süresinden sonra bu okuldan mezuniyeti müteakiben Avrupa’da maden işletmelerinde staja gönderilmeleri sağlanmıştır. Bu staj programını başarı ile tamamlayamayanlara diploma verilmemiştir. Cumhuriyetin ilk yıllarında bütün imkânsızlıklara rağmen maden mühendisliği bölümünden mezun olan öğrencilerin madencilik teknolojisi ve uygulamaları konusunda bilgi ve görgülerini artırmak için yurt dışına belli bir süre gönderildiği anlaşılmaktadır. Bu bakımdan, müfettişlerin rehberlik etme fonksiyonu da göz önüne alınarak, iş müfettiş yardımcılarının yurt dışındaki (ABD, Kanada, Avustralya vb.) iyi madencilik uygulamalarını yerinde görmek üzere, stajın bir parçası olarak yurt dışına belli bir süre görevlendirilmelerinin de yararlı olacağı düşünülmektedir. Ayrıca, madenlerde denetim yapacak iş müfettişlerinin yurt içi stajında, yeraltı için TTK ve yer üstü için TKİ bünyesinde yer alan işletmelerin uygun olduğu değerlendirilmektedir (Kaynak: TTK Eğitim Daire Başkanlığı, Zonguldak Maden Kömürü Havzası Tarihçesi 1829–1989, Derleyen: Bahri SAVAŞKAN, 1993). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 247 5. Maden ocaklarının denetiminde, müfettişlerin sayısı ve formasyonu ile ilgili sorunların yanında, denetimlerde önceliklerin belirlenmemiş olmasının, yani bir planlama eksikliğinin de maden ocaklarının yeterince denetlenememesine neden olduğu değerlendirilmektedir. MİGEM verilerine göre, işletme izni verilen 7.796 rusat sahası bulunmaktadır. İşletme izni olan ocaklardan 567 adedi kapalı (yeraltı) işletmesi olup, bunlardan 250 adet ruhsat yeraltı kömür sahasına aittir ve 2009 yılında bunlardan 150 adedinde üretim faaliyetinde bulunulmuştur. Kömür dışında (metal), 317 adet yeraltı maden ruhsatlı sahası mevcuttur. Bir ruhsat sahası içinde birden fazla işletme bulunabildiğinden, maden işletme sayısı ruhsat sayısından daha fazladır (EK 17/1: MİGEM’in 14.03.2011 gün ve 35161 sayılı yazısı ve eki). Bu bilgilerden, yeraltı kömür ve kömür dışı (metal) maden ocaklarının toplam içinde azınlıkta olduğu anlaşılmaktadır. O halde, maden işletmelerinde iş sağlığı ve güvenliği denetimi yapan maden mühendisi branşından iş müfettişlerinin rantabl olarak kullanılması halinde iş sağlığı ve güvenliği bakımından en riskli madencilik kollarından olan kömür işletmelerinin daha etkin denetimi mümkündür. Bunu engelleyen sorunlardan biri, iş müfettişlerinin madencilik dışındaki işkollarına ait işletmelerin denetiminde de görevlendirilmesidir. Bir diğer sorun ise, denetim programında yeraltı-yer üstü işletme şeklinde (işletmelerin risklerine göre) bir öncelik sıralaması yapılmamasıdır. Bu bakımdan, -Mevcut müfettişlerin etkin istihdam edilmesine önem verilmeli, maden mühendisi iş müfettişlerine maden dışında işyeri denetim görevi verilmemeli; - Maden işyerlerinde çalışma şartlarının iyileştirilmesi için, iş sağlığı ve güvenliği tedbirleri bakımından daha zayıf olduğu değerlendirilen rödövanslı işletmeler başta olmak üzere, öncelikle yeraltı kömür madeni ve sonra diğer yeraltı maden ocakları olmak üzere bir öncelik sıralaması yapılmalıdır. Bu öncelik sıralamasına göre, her yeraltı kömür ocağı yılda en az 2 defa (bir genel ve bir adet de kontrol) teftiş edilecek şekilde planlama yapılmalı, yeraltı maden ocaklarının denetimi tamamlandıktan sonra diğer maden ocaklarının denetimi programa alınmalıdır. e. İş Teftiş Kurulunun Maden Denetimleri Sosyal iş müfettişlerince maden işyerlerinde genellikle bireysel iş uyuşmazlıklarına ilişkin incelemeler yapılmaktadır. Maden işletmelerinde iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin denetimler ise teknik iş müfettişlerince yürütülmektedir. Teknik ve sosyal iş müfettişlerince yeraltı ve yerüstü maden işyerlerinde son 5 yılda iş sağlığı ve güvenliği yönünden gerçekleştirilen denetimler aşağıda açıklanmıştır. İş sağlığı ve güvenliği yönünden yapılan teftişlere ait veriler İş Teftiş Kurulu genel değerlendirme Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 248 raporlarından, işin yürütümü yönünden yapılan teftişler ilgili bölge müdürlüğü verilerinden elde edilmiştir. a-) İşin yürütümü yönünden 01.01.2006- 31.07.2010 tarihleri arasında maden iş kolunda faaliyet gösteren işyerlerinden, Ankara Grup Başkanlığınca 26, Bursa Grup Başkanlığınca 10, Antalya Grup Başkanlığınca 5 ve Malatya Grup Başkanlığınca 17 olmak üzere toplam 51 adet işyeri genel teftiş programına alınmış, bu işyerlerinden 10’unun kapalı olması nedeniyle 41 işyerinde genel teftiş yapılmış, 5 işyerinde mevzuata aykırılık tespit edilememiş, 2 işyerine idari para cezası uygulanması istenmiş ve 34 işyerinde mevzuata aykırılıkların giderilmesi için işverene 20-30 gün süre verilmiştir. İşin yürütümü yönünden yapılan genel teftişlerin sonucunda işverene verilen sürenin dolmasından itibaren kontrol teftişine tabi tutulan işyerlerinin sayısı (Ankara Grup Başkanlığınca 3, Bursa Ankara Grup Başkanlığınca 1 ve Malatya Ankara Grup Başkanlığınca 17 olmak üzere) toplam 21 olup, bunlardan 6 işyerinde idari para cezası uygulanmış, diğer işyerlerinde mevzuat aykırılıkların giderildiği belirtilmiştir. Belirtilen veriler ışığında sosyal iş müfettişlerince maden iş kolunda işin yürütümü yönünden genel ve kontrol teftiş sayısı beklenildiği düzeyin çok altındadır. Bunun sebebi, son yıllarda teftişlerin bireysel şikâyet ve uyuşmazlık taleplerinin incelenmesine yönelik olduğu anlaşılmıştır. Anılan 4,5 yıllık dönemde maden işkolunda çalışanların başvuruları ile ilgili 384 adet inceleme türünde teftiş yapıldığı tespit edilmiştir. Genel anlamda, bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de asıl işveren - alt işveren ilişkisinin kurulduğu işyeri sayısı giderek artmaktadır. Çalışma hayatındaki bu değişimlere bağlı olarak işyerinde alt işveren faaliyetleri yeterince doğru yönetilemediği takdirde mesleki risklerin ve hastalıkların arttığını görmek kaçınılmaz olacaktır. İş mevzuatında alt işveren uygulamaları hakkında vazedilen hükümlerin işyerlerince ne derece uygulandığı çok önemli bir inceleme ve denetim konusudur. Örneğin; gemi inşa sanayinde çalışan işletmelerin ekserisinde asıl işverenin sorumluluğunda olan işlerin alt işverene devredilmesi gerçekleştirilen denetimler sonucunda “muvazaalı” olarak değerlendirilmiştir. İş sağlığı ve güvenliği yönünden ise iş mevzuatına uygun düşmeyen/ bağdaşmayan alt işverenliğin kötü uygulamalarının iş kazaları ve meslek hastalıklarını arttıran olgulardan biri konumundadır. Bu itibarla madencilik sektöründe de muvazaalı alt işveren uygulamaları gerçekleştirilecek denetimler ile azaltılabilir veya önlenebilir. İş Teftiş Kurulu tarafından bu tür denetimlerin az sayıda yapılması bu anlamda eksiklik olarak düşünülmektedir. b-) 2004–2009 yılları arasında İş Teftiş Kurulu Başkanlığı koordinatörlüğünde yeraltı ve yerüstü maden işyerlerine yönelik olarak İSG alanında 4 dönem halinde genel, kontrol ve proje teftişi gerçekleştirilmiştir. - Temmuz/2004 – Şubat/2005 arası dönemde; 5 Grup Başkanlığı ile birlikte 189’u yeraltı, 583’ü yerüstü olmak üzere toplam 772 adet maden işyeri genel denetime tabi tutulmuştur. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 249 Bu denetim dönemi için hazırlanan Genel Değerlendirme Raporunda sonuç olarak; ulaşılan işçi sayısının 50.222 olduğu, 222 işyerinde (%29) işçilere yeterli eğitim verilmediği, işletmelerin %21’inde teknik nezaretçi atamasının yapılmadığı, 172 yeraltı işletmesinin %48’inde gerekli gaz ölçümünün yapılmadığı, ayrıca, en az elli işçi çalıştıran 136 adet maden işyerinin %28’inin iş sağlığı ve güvenliği kurulu oluşturmadığı, %23’ünün ise koruyucu sağlık hizmetleri için işyeri hekimi ile anlaşmadığı belirtilmektedir. Raporda, işyerlerine uygulanması istenen yaptırım ve işlemler hakkında herhangi bir bilgi verilmemiştir. - Temmuz/2005 – Nisan/2006 arası dönemde; 198’i yeraltı, 1.340’ı yerüstü olmak üzere toplam 1.538 adet maden işyerinde İSG denetimi gerçekleştirilmiştir. Bu teftişlerden 400 adedi 2004 yılı denetim döneminde yapılan maden işyerlerinin kontrolü, kalan 1.138 adedi ise genel denetim türündedir. Bu denetim dönemi için hazırlanan Genel Değerlendirme Raporunda sonuç olarak; ulaşılan işçi sayısının 66.247 olduğu, 852 işyerinde (%55) işçilere yeterli eğitim verilmediği, işletmelerin %14’ünde teknik nezaretçi atamasının yapılmadığı, 180 yeraltı işletmesinin %28’inde gerekli gaz ölçümünün yapılmadığı, en az elli işçi çalıştıran 173 adet maden işyerinden %31’inin iş sağlığı ve güvenliği kurulu oluşturmadığı, %26’sının ise koruyucu sağlık hizmetleri için işyeri hekimi ile anlaşmadığı belirtilmiştir. - Eylül/2006 – Aralık/2007 arası dönemde; 200’ü kömür olmak üzere 1.372 maden işyeri denetime tabi tutulmuştur. Bu dönemde denetlenen işyerlerinde; 1.926’sı alt işveren işçisi olmak üzere 62.026 işçi istihdam edildiği, 658 işyerinde (%48) işçilere yeterli eğitim verilmediği, 67 işyerinde (%4,6) teknik nezaretçi atamasının yapılmadığı, 383 işyerinde (%27) teknik nezaretçi defterinin düzenli tutulmadığı, ayrıca en az elli işçi çalıştıran 214 maden işyerinden %34’ünün iş sağlığı ve güvenliği kurulu oluşturmadığı, %30’unun ise koruyucu sağlık hizmetleri için işyeri hekimi ile anlaşmadığı tespit edilmiştir. - 2009 yılında, İş Teftiş Kurulu koordinatörlüğünde yeraltı kömür madenlerinde en fazla kazalara yol açan havalandırma ve tahkimat risklerine odaklı olarak, iki aşamada ve 54 yeraltı kömür işletmesinde proje tabanlı denetim yürütülmesi öngörülmüştür (EK 18: İş Teftiş Kurulu Başkanlığının 16.03.2011 gün ve 2263 sayılı yazısı). Denetim kapsamındaki kömür madenlerinden 5’inin gayrı faal olması, 2. aşama teftişte 1’inin faaliyetinin sona ermesi ve 2’sinde ise faaliyetin MİGEM tarafından durdurulmuş olması nedeniyle 46’sı denetime tabi tutulmuştur. Proje kapsamına alınan işyerlerinde Mayıs/2009 tarihinde birinci aşama denetimler tamamlanarak havalandırma ve tahkimat ile ilgili riskler için tespit tutanağı düzenlenmiş ve bir nüshası işverenlere mahallinde tebliğ formu ile teslim edilmiştir. Tebliğ formunda tespit edilen söz konusu risklerin işveren tarafından Ekim/Kasım ayında yapılacak denetimlere kadar giderilmesi, aksi takdirde cezai işlem uygulanacağı belirtilmiştir. Proje planlaması gereği birinci aşama sonunda “rapor” tanzim edilmemiştir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 250 Proje denetiminin ikinci aşamasında işyerlerinin bir bölümü 2009/Ekim, diğer bölümü ise 2010/Ocak aylarında denetlenerek aynı ay içerisinde her bir işyeri için rapor hazırlanmış, tespit edilen noksanlıklar ile sonuç ve kanaat işverenlere ilgili bölge müdürlüğü aracılığı ile tebliğ edilmiştir. Bu denetim dönemi için hazırlanan Genel Değerlendirme Raporunda sonuç olarak; ulaşılan işçi sayısının 3.062 adedi alt işveren işçisi olmak üzere 31.480 olduğu, en az elli işçi çalıştıran 35 işyerinden 6’sının (%17) iş güvenliği uzmanı istihdam etmediği, 2 işyerinin (%6) koruyucu sağlık hizmetleri için işyeri hekimi ile anlaşmadığı ve işyerlerinde iş sağlığı ve kurulu oluşturmadığı belirtilmiştir. Söz konusu eksikliklerin görüldüğü işletmelerin % 84’ünün 0-250 işçi çalıştıran KOBİ sınıfında işletmelerden oluştuğu anlaşılmaktadır. Proje tabanlı teftişler sonucunda tespit edilen mevzuata aykırılıklar incelendiğinde; denetim ekipleri tarafından küçük ve orta ölçekli işyerlerinde tahkimat planları ve talimatları ile ilgili eksikliklerin büyük ölçüde giderildiği, ancak hazırlanan plan ve talimatlara yeterince uyulmadığı, tahkimatların usulüne uygun yapılmadığı, özellikle küçük işyerlerinde kırılan ve bozulan tahkimatlarda tamir-tarama çalışmalarının yeterince yapılmadığı belirtilmektedir. Ocakların havalandırması açısından tespit edilen en önemli noksanlığın 22 işyerinin 15’inde maden ocağını yerüstüne bağlayacak ikinci yolunun (nefeslik/kaçamak) bulunmaması olduğu belirtilmekte, bu ocakların ise Zonguldak’ta, TTK’nın ruhsatlı sahalarında rödövans yolu ile çalışan işletmelerin bünyesinde faaliyet gösteren “taşeron sözleşmesi” ile çalışan ocaklar olduğu belirtilmektedir. Maden proje teftişlerinin genel değerlendirme raporunda; yeryüzü ile ikinci yol bağlantısı olmayan 15 kömür ocağından 2’sinde belirtilen noksanlığın giderilmesine kadar üretimin durdurulmasının istendiği, aynı noksanlığın olduğu 5 işyerinde üretime hazırlık çalışmaları devam ettiğinden mevzuata göre ikinci bir yol açma şartının bulunmaması değerlendirilerek işin durdurulmasının istenmediği geriye kalan 8 işyerinde ise herhangi bir yaptırıma gerek duyulmadığı, noksanlığın giderilmesi için rödövansçı firmaya tebligat gönderildiği belirtilmektedir. Ayrıca, ikinci aşama denetimle sonucu belirlenen noksanlıklara göre; 46 işyerinden 5’inde gaz ölçüm cihazı bulunmadığı, 4’ünde gaz ölçüm ve havalandırma verilerinin kayıt altına alınmadığı, 25’inde merkezi gaz izleme sistemi kurulmadığı ve 8’inde ocak havalandırmasının yetersiz olduğu belirtilmiştir. Diğer yandan, bu dönem denetimlerde havalandırma ve tahkimat yönünden tespit edilen noksanlıkların 1-300 işçi çalıştıran KOBİ sınıfı işletmelerde çok daha fazla bulunduğu belirtilmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Yukarıda sözü Araştırma ve İnceleme Raporu edilen dönemlerden 2007–2008–2009 251 yıllarında gerçekleştirilen denetimlere dair istatistikî bilgiler tabloda gösterilmiştir. Tablo 58: 2007–2009 Yılları Teftiş Sonuçları Teftiş Yapılan İşyeri Sayısı Raporların Sonucu Mehil verilen Mehilsiz tebligat Para Cezası Üretimi Durdurma/Kapatma Diğer 3.002 733 1821 313 29 106 Kaynak: İş Teftiş Kurulu Başkanlığı verileri Teftişi yapılan 3.002 maden işyerinin 553’ü kömür, 2.249’ü endüstriyel hammaddeler ve 200’ü metalik madenler türündedir. Genel olarak bakıldığında, maden ocaklarının teftişinde faaliyet durdurma/kapatma müeyyidesinin uygulanmasından kaçınıldığı, müfettişlerin bu yetkilerini hemen hemen hiç kullanmadıkları anlaşılmaktadır. Bunun nedenlerinin ve iş kazalarına etkisinin Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca iyi araştırılması gerekmektedir. Yetkilerin kullanılmasındaki çekingenliğin nedenleri iyice ortaya konulmalı, bu durumun teftişlerin caydırıcılığını ne derece etkilediği irdelenmelidir. Denetimlerin büyük bir kısmı eksikliklerin giderilmesi için süre verilmesi ya da para cezası uygulanması ile sonuçlanmakta, işin durdurulması, işyerinin kapatılması ve acil duruma ilişkin yetkiler nadiren kullanılmaktadır. Denetimler esnasında insan hayatını etkileyebilecek eksiklik ve yanlış uygulamaların giderilmesi için süre verilmemeli, işletme risk taşıyorsa derhal üretim faaliyetleri durdurulmalı/kapatılmalıdır (EK 21/8: TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odasının 29.06.2010 tarih ve 7593/501 sayılı yazısı ekindeki görüş raporu). 2010 yılında meydana gelen maden kazalarından sonra kapatılan maden işletmelerinin sayısında bir artış olmuştur. f. İşin Durdurulması ve İşyerinin Kapatılması Uygulamaları İş Kanunu kapsamına giren tüm işyerlerinde iş müfettişlerince iş sağlığı ve güvenliği denetimi yapıldığı esnada karşılaşılan noksanlıkların işçilerin sağlığı ve güvenliği yönünden önemli ölçüde tehlike oluşturduğu sonucuna varıldığında bir tedbir olarak işyerinde “işin durdurulması veya “işyerinin kapatılması” uygulamasına karar verilebilmektedir. 4857 sayılı İş Kanunu’nun 79. maddesinde yer alan “ Bir işyerinin tesis ve tertiplerinde, çalışma yöntem ve şekillerinde, makine ve cihazlarında işçilerin yaşamı için tehlikeli olan bir husus tespit edilirse, bu tehlike giderilinceye kadar işyerlerini iş sağlığı ve güvenliği bakımından denetlemeye yetkili iki müfettiş, bir işçi ve bir işveren temsilcisi ile Bölge Müdüründen oluşan beş kişilik bir komisyon kararıyla, tehlikenin niteliğine göre iş tamamen veya kısmen durdurulur veya işyeri kapatılır.” hükmü ile iş sağlığı ve güvenliği için tehlike oluşturan risklere karşı tedbir alınması amacıyla işyerinde anılan müeyyidelerin uygulanabileceği belirtilmiştir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 252 İşin durdurulması veya işyerinin kapatılmasına dair esaslar 05.04.2004 tarihinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından yayımlanan “İşyerlerinde İşin Durdurulması veya İşyerlerinin Kapatılmasına Dair Yönetmelik”te belirtilmiştir. İşi Durdurma ve Kapatma Komisyonu: İşin durdurulmasına ve işyerinin kapatılmasına karar vermeye yetkili komisyon, iki müfettiş ve bölge müdürü ile bir işçi ve bir işveren temsilcisinden oluşur. Komisyona katılacak müfettişlerden biri, işin durdurulmasını veya işyerinin kapatılmasını teklif eden müfettiştir. Komisyona kıdemli müfettiş başkanlık eder. İşçi Temsilcisi: Bölge müdürlüğü görev alanı içinde her işkolu için, kendisine mensup işçi sayısı en yüksek olan işçi sendikaları konfederasyonu yönetim kurulunca seçilir. İşveren Temsilcisi: Her işkolu için, kendisine mensup işveren sayısı en yüksek olan işveren sendikaları konfederasyonu yönetim kurulunca seçilir. Komisyon toplantılarına müfettişlerin ve bölge müdürünün katılması mecburidir. İşi Durdurma ve Kapatma Sürecinin İşleyişi: Yönetmelik hükümlerine göre durdurma veya kapatma uygulamaları aşamalar halinde şu şekilde gerçekleştirilmektedir: -Komisyonun Toplantıya Çağrılması: Müfettiş, işin kısmen veya tamamen durdurulmasını, işyerinin kısmen veya tamamen kapatılmasını gerektiren bir durumun varlığını raporla bildirirse, bölge müdürü, raporun kendisine intikalinden itibaren üç iş günü içerisinde toplanmak üzere komisyonu yazılı olarak toplantıya çağırır. Çağrı yazısında toplantının günü, saati, yeri ve işin durdurulmasını veya işyerinin kapatılmasını gerektiren sebepler belirtilir. Komisyonda kararlar oy çokluğuyla alınır. Oyların eşitliği halinde, başkanın bulunduğu taraf çoğunluğu sağlamış sayılır. Komisyon tarafından işin kısmen veya tamamen durdurulmasına, ya da işyerinin kapatılmasına karar verilmesi halinde gerekçeli karar yazılır ve toplantıya katılanlarca imzalanır. -Durdurma veya Kapatma Kararlarının Uygulanması: Komisyonca işi durdurma kararı verildiğinde, gerekirse güvenlik kuvvetlerinin de yardımıyla, iş müfettişi tarafından komisyon kararına uygun olarak en geç komisyon kararının alındığı günü takip eden gün içerisinde, durdurulan bölümün mühürlenmesi suretiyle faaliyetine son verilir. Ancak maden işletmelerinde mühürleme yapılmayıp, durdurma kararı işverene tebliği edilerek o kısımlarda çalışılmaması istenmektedir. İşyerinin kapatılmasına karar verildiğinde ise, bölge müdürü, kapatma kararını en geç komisyon kararının alındığı günü takip eden gün içerisinde bir yazıyla işyerinin bağlı bulunduğu mülki amire gönderir. Mülki İdare Amiri, çalışmadan alıkonulacak yerleri ve alınacak tedbirleri belirten işyeri kapatma kararını, kolluk marifetiyle, en geç yazının kendisine ulaşmasını izleyen gün içerisinde işyerinin mühürlenmesi suretiyle uygulayarak kapatır. Ancak maden ocaklarında iş Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 253 sağlığı ve güvenliğini temin etmeye yönelik çalışmalara genellikle izin verildiğinden mühürleme ocağa giriş çıkışları önleyecek şekilde uygulanmamaktadır. İşveren, işi durdurma veya işyerini kapatma sebeplerini gidermek için çalışma talebinde bulunursa, çalışmaya izin verildiği, gerekirse süre de belirlenerek, işin durdurulmasına veya kapatılmasına dair karara yazılır, bu durumda çalışma yapılacak yerler mühürlenmez. -Durdurma veya Kapatma Kararının Kaldırılması: İşverence, işin durdurulmasına veya işyerinin kapatılmasına sebep olan hususların giderildiği bölge müdürlüğüne bildirildiğinde, iş teftiş grup başkanlığı en geç üç iş günü içerisinde işyerinde inceleme yaptırır. İnceleme sonucu düzenlenen raporda, durdurma kararına neden olan noksanlıkların giderildiğinin belirtilmesi halinde, komisyon, müfettiş raporunun bölge müdürlüğüne intikalinden itibaren iki iş günü içerisinde durdurma veya kapatma kararının kaldırılmasına veya sürdürülmesine karar verir. Karar işverene tebliğ edilir. İşyeri kapatma uygulamasının kaldırılması halinde karar mülki amire bildirilir, mülki amirin emri üzerine, güvenlik kuvvetlerince mühür sökülerek işyeri açılır. Durumu belirleyen bir tutanak düzenlenir ve bölge müdürlüğüne gönderilir. Acil Hallerde Yapılacak İşlemler: Çalışanların hayatı için tehlikeli olan husus, işin durdurulması veya işyerinin kapatılması kararının alınmasına kadar geçecek süre beklenmeden tedbir alınmasını gerektirecek nitelikte ise, müfettişçe durumu ve alınması gereken tedbirlerin niteliğini belirten bir rapor düzenlenir, raporun birer örneği teftiş tarihini takip eden gün içerisinde mülki amire, teftiş tarihini takip eden iş günü içerisinde bölge müdürüne ve işverene verilir. Mülki amirin emriyle güvenlik kuvvetlerince tehlikeyi giderecek tedbirler alınır. Durumu belirleyen bir tutanak düzenlenir ve müfettiş raporunun mülki amirliğe intikalinden itibaren bir gün içerisinde bölge müdürlüğüne gönderilir. g. İş Müfettişlerinin Denetim Görevini İfa Ederken Karşılaştıkları Bazı Sorunlar İş müfettişlerinin sahada yaptıkları teftişler ile ilgili olarak yaşadıkları, teftişin verimliliğini düşüren bir takım sorunlar bulunmaktadır. Bu meyanda; 1. Maden sahasında üretime başlamadan önce veya üretim yönteminde bir değişiklik olduğunda, MiGEM’e verilen işletme projelerinin ayrıca İş Teftiş Kurulu ve iş müfettişlerine gönderilme zorunluluğu olmadığından maden ocağında sürdürülen üretim yöntemi, sürülen imalat ve nakliyat galerileri, nefeslik, kaçamak bağlantıları konusunda fiili durum ile işletme projesi arasındaki uygunsuzluklar tespit edilemediğinden, işletme projelerinin bir nüshasının denetlenecek ocaklarda bulunmasının sağlanması, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 254 2. Mutad denetim ve iş kazası incelemeleri yapacak denetim ekiplerine maden işyerlerinin bulunduğu mevkiinin coğrafi konumu ve uzaklığı sebebiyle görev yerine ulaşmaları için arazi şartlarına uygun araçlar tahsis edilmesi, 3. Denetim esnasında işyerinde görevli mühendis veya teknik elemanların kullanmakta olduğu cihazlar ile gaz ölçümleri yapılması ve cihazların kalibre edildiğini gösteren belge sunulmasına rağmen cihazların hassasiyeti ve güvenilirliliği yönünden kuşkular doğması nedeniyle denetim elemanlarının kendi cihazları ile ölçüm yapmaları için İş Teftiş Kurulu ve MİGEM tarafından denetim elamanlarına gerekli teknik cihaz desteği verilmesi gerektiği değerlendirilmiştir. h. Denetim ile Görevli MİGEM ve İş Teftiş Kurulu Arasında Görev ve Yetki Çakışması ve Koordinasyon Sorunu Maden işyerlerini iş sağlığı ve güvenliği açısından denetleme görevi, ilgili yasal düzenlemeler çerçevesinde hem Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına bağlı İş Teftiş Kurulu Başkanlığına hem de Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığına bağlı Maden İşleri Genel Müdürlüğüne verilmiştir. Esasen, MİGEM tarafından yürütülen maden üretim faaliyetlerinin projesine uygun yürütülüp yürütülmediği konusundaki denetim (projei denetimi) ile iş sağlığı ve güvenliği denetiminin birbirinden ayrılmasının zorluğu da değerlendirilmelidir. Zira sahaya ve işletmeye uygun olmayan projelerin ve projesine uygun olmayan maden işletmelerinin iş sağlığı ve güvenliği bakımından tehlike oluşturacağı da açıktır. Bu açıdan, maden sahalarının denetiminde görevli kuruluşlar MİGEM ve İş Teftiş Kurulu arasında veri iletişimi ve paylaşımı oldukça önemli olmasına rağmen aralarındaki koordinasyonun yeterli düzeyde olmadığı belirlenmiştir. Denetim birimleri arasında koordinasyonsuzluk söz konusudur. Her iki teşkilat bünyesindeki denetim kurumları, aynı alan ve mevzuda kendi idari yapı ve işleyişlerine özgü standart ve yaklaşımlarla mevzuatlarını uygulamak adına muhtelif idari işlem ve tasarruflarda bulunmaktadırlar. İş sağlığı ve güvenliği konusunda yürütülen farklı tarz denetim ve işlemler ve zaman zaman denetim birimlerin birbiri ile aynı sahalarda denetim yapmaları nin faaliyet alanına girmeleri bir görev ve yetki çakışması sorununu da gündeme getirmektedir. İş sağlığı ve güvenliği sahasında çok başlılık olarak nitelendirilebilecek böylesi bir durum uygulamada mükerrer veya birbiri ile çelişkili rapor veya kararlar doğmasına da yol açabilmektedir. Örneğin Ocak 2010 tarihinde Gediz ilçesinde bulunan bir maden ocağında MİGEM ve İş Teftiş Kurulu denetim ekipleri tarafından birkaç gün aralıklarla iş sağlığı ve güvenliği yönünden denetim gerçekleştirilmiş olup (EK 19: Gediz Havzasındaki 2 işletmeye ait MİGEM ve İş Teftiş Kurulu Raporları) müteakiben Kurum içi işleyişlerdeki farklılıklar nedeniyle raporların yazımı, rapor sonucuyla ilgili işverenin bilgilendirilmesi, ocak ile ilgili noksanlıkların giderilmesi için denetim birimlerinin aldığı karar ve yaptırımlar gibi konularda denetim birimlerinin farklı uygulamaları olabilmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 255 Kurumların denetleme görevlerinin ortak paydası iş sağlığı ve güvenliği olup bu bağlamda uyumlu ve verimli bir çalışma ilişkisi içerisinde olması gereken birimlerin bu konuya yeterli önemi vermedikleri, görüş ve bilgi alışverişi sağlayacak mekanizmalar kuramadıkları gözlenmektedir. Bu alandaki boşluğun denetim birimleri tarafından mutlaka doldurulması gerekmektedir. Mevzuattaki eksikliklerin giderilmesi, denetimlerde yaşanan sorunlar, sektörün sağlık ve güvenlik sorunları, ortak yetki alanlarının düzenlenmesi, mevzuatın uygulanmasındaki farklılıklar vb. hakkındaki durum ve değerlendirmeler için periyodik toplantı ve görüşmeler düzenlenmelidir. Mevzuat hazırlama toplantılarına diğer Kurumun denetim birimlerinin de katılımının sağlanması veya görüş sorulması birimler tarafından benimsenen bir uygulama haline gelmelidir. MİGEM’in maden sahaları ve işletmeleri ile ilgili sahip olduğu veriler İş Teftiş Kurulu ile ortak kullanıma imkan sağlayacak biçimde ortak bir veri tabanında tutulmalıdır. 3. Bakanlık Bölge Müdürlükleri 1985 tarihli 3146 sayılı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanunda “bölge müdürlükleri” ile ilgili bir ifade kullanılmamış olup Kanunun “Taşra teşkilatı” başlıklı 28. maddesinde “Bakanlık, Bakanlıkların Kuruluş ve Görev Esasları Hakkında Kanun, Genel Kadro ve Usulü Hakkında Kanun Hükmünde Kararname ve İl İdaresi Kanunu hükümlerine uygun olarak taşra teşkilatı kurmaya ve kaldırmaya yetkilidir” hükmüyle Bakanlığa taşra teşkilatı kurma ve kaldırma yetkisi verilmiştir. Kanunda çalışma bölge müdürlüklerinin görev, yetki ve sorumlulukları ile ilgili bir düzenleme bulunmamaktadır. Taşra teşkilatı kurma yetkisinin, 3046 sayılı Kanunun taşra teşkilatına ilişkin esasları düzenleyen 17/c maddesindeki “Merkezi idarenin taşra teşkilatı kurma yetkisi kurum ve kuruluşların kendi kanunlarında belirtilir. Kanunlarında bu konuda açıkça yetki bulunmayan bir kurum veya kuruluş taşra teşkilatı kuramaz” hükmünü karşılamak üzere düzenlendiği anlaşılmaktadır. Kanunda sadece ‘taşra teşkilatı kurulmasından söz edilmesi’ yeterli olmayıp, kurulan teşkilatın görevlerinin de tanımlanması gerekirdi. Bu bakımdan yasal bir boşluk olduğunu ifade etmek yanlış olmayacaktır. 3146 sayılı Kanunun geçici 5. maddesinde “Bakanlık taşra ve yurt dışı teşkilatı bu Kanunun 28. ve 29. maddelerinde belirlenen esaslara göre yeniden düzenleninceye kadar görev ve hizmetler mevcut taşra ve yurt dışı teşkilatı tarafından yürütülmeye devam olunur” hükmü bulunmaktadır. Gerek 3146 sayılı Kanunda bölge müdürlüklerinin görev, yetki ve sorumluluklarının belirlenmemesi gerekse de geçici 5. maddede yeniden düzenlemeden bahsedilmesinden, bölge müdürlükleri hakkında düzenleme yapma ihtiyacı olduğunun kabul edildiği ve bunun nasıl olacağı hususunda henüz nihai bir karar verilmediği anlaşılmaktadır (Kaynak: ÇSGB Bölge Müdürlüklerinin Yapılandırılması Raporu, 2009). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 256 4857 sayılı Kanunun 13.02.2011 tarih ve 6111 sayılı Kanunla 91. maddesinde; “30.01.1950 tarih ve 5521 sayılı İş Mahkemeleri Kanununun 10. maddesine istinaden iş sözleşmesi fiilen sona eren işçilerin kanundan, iş ve toplu iş sözleşmesinden doğan bireysel alacaklarına ilişkin şikâyetleri Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı bölge müdürlüklerince incelenir.” hükmü getirilmiştir. Yapılan bu düzenleme ile Çalışma (Bakanlık) Bölge Müdürlüklerine bir fonksiyon kazandırılması hedeflenmiş ise de, bunun yeterli olmadığı değerlendirilmektedir. Zira Bölge Müdürlüklerince yapılacak “incelemenin” hukuki niteliği ve sonuçları açık değildir. Bölge Müdürlükleri 22 bölge müdürlüğü ve Sivas şube müdürlüğü şeklinde teşkilatlanmıştır. 2009/8 sayılı Bakanlık Genelgesi ile bölge müdürlükleri ve Sivas şube müdürlüğünün Çalışma Genel Müdürlüğüne bağlı olarak görev yapmasına ilişkin 11.3.1996 ve 1996/5 sayılı Bakanlık Genelgesi yürürlükten kaldırılmış, bu müdürlükler Bakanlık teşkilat şemasında müsteşar ile irtibatlandırılmıştır. Bölge müdürlüklerinin uygun bir genel müdürlük ile değil, koordinasyon fonksiyonu ifa eden Bakanlık müsteşarlığı ile doğrudan irtibatlandırılmasının gerekçesi anlaşılamamıştır. Bölge Müdürlüklerinin Personel Durumu Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı 2008 yılı faaliyet raporunda “İnsan Kaynakları” alt başlığı altında, bölge müdürlüklerinde toplam (760) personelin bulunduğu belirtilmektedir. Bu personelin Bakanlık toplam personel sayısına (merkez, yurtdışı ve taşra toplamı 2443) orantılandığında personelin %31’inin bölge müdürlüklerinde çalıştığı anlaşılmaktadır. Bölge müdürlüğü çalışanlarının kadro durumu aşağıdaki tabloda gösterilmiştir: Tablo 59: Bölge Müdürlükleri Kadro Dağılımı Kadro Unvanı Sayı Kadro Unvanı Sayı Bölge Müdürü 21 Teknisyen 16 Bölge Müdür Yrd. 27 Uzman (Ö) (1–12) 15 Şube Müdürü 8 Araştırmacı (Ö) (1–13) 15 Veri Haz. K. İşl. 229 Hizmetli 29 Memur 226 Bekçi 5 Şef 81 Kor. ve Güv. Gör. 5 Şef (Ö) (3-12) 27 Daktilograf 3 Bilgisayar İşl. 21 Kaloriferci 3 Dağıtıcı 18 İstatistikçi 1 Şoför 16 Santral Memuru 1 Kaynak: Çalışma Bölge Müdürlüklerinin Yapılandırılması Raporu Bölge Müdürlüklerinde, 21 bölge müdürü, 21 bölge müdür yardımcısı ve 8 şube müdürü görev yapmaktadır. Diğer personel yardımcı hizmetlerde görev alan personeldir. “Uzman” ve “araştırmacı” kadroları unvan olarak tanımlanmış olmakla birlikte, çalışma ilişkileri alanında bu uzmanlıkla ilgili herhangi bir spesifik eğitim programı bulunmamaktadır. Mevzuatta görevleri somut olarak tanımlanmamış bulunan bölge müdürlüklerinde bu sayıda personel istihdam edilmesinin kamu kaynaklarının etkin kullanımının önem kazandığı Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 257 günümüz çağdaş yönetim anlayışı ile bağdaştırılması zor görünmektedir. Ayrıca, somut görev tanımı bulunmayan Bölge Müdürlükleri personelinin bölgeler arasında dağıtımının hangi esasa göre yapıldığı da belli değildir. Dolayısıyla, iş yükü bakımından bölgeler arasında personel dağılımının uygunluğunun değerlendirilmesi de mümkün olamamaktadır. Bölge müdürlüklerinde yürütülen işlemler tescil, teftiş, şikâyet ve toplu iş sözleşmesi ve sendika servisleri şeklinde gruplandırılmakta olup, bu işlemler, gelen evrakları dosyalamak, arşivde muhafaza etmek veya ilgililere tebliğ etmekten ibarettir. Çalışma Bölge Müdürlüklerinin görevleri, yapılış usullerine göre aşağıdaki tabloda gösterilmektedir: Tablo 60: Görevin Yapılış Usullerine göre Dağılımı NO BÖLGEDE YAPILAN İŞLEM 1 Şikâyet dilekçelerinin incelenmesi 1. İTK grup başkanlığına bildirmek 2. Sonucun taraflara bildirilmesi 2 Toplu işçi çıkarma bildirimi 1. İTK grup başkanlığına bildirmek 2. Çalş.Gen.Müd’ne bildirmek 3 4 5 BİLDİRME GÖREV İş kazası ve meslek hastalıkları İTK grup başkanlığına bildirmek bildiriminin kabulü Diğer merciler tarafından iş sağlığı ve güvenliği açısından yapılan teftişlerin İTK grup başkanlığına bildirmek bildiriminin kabulü Kanuni grev ve lokavta katılamayacak 1. İTK grup başkanlığına bildirmek işçi kadrosunun tespiti 2. İlgililere bildirim Kanuni grev ve lokavt süresi içinde işverenin işçi alma yasağının denetlenmesi Grev ve lokavtlarda engellemelere 7 karşı önlem için yapılan bildirim 8 Grev ve lokavt gözcülerinin denetimi (Grevde) Mal çıkarılması veya 9 sokulmasıyla ilgili görevlendirme 10 İşletme belgesi işlemleri 6 11 Yabancı çalışanlarla ilgili ihbar ve şikâyetleriyle ilgili işlemler İTK grup başkanlığına bildirmek Mülki amire bildirmek İTK grup başkanlığına bildirmek İTK grup başkanlığına bildirmek İTK grup başkanlığına bildirmek İTK grup başkanlığına bildirmek Devlet Denetleme Kurulu 1 2 3 DOSYALAMA 4 5 6 7 KOMİSYON 1 1 Araştırma ve İnceleme Raporu Gece postalarında yapılan bildirim ve sağlık raporlarının kabulü Basın İş Kanunu gereği kabul edilen bildirim Gemi sahiplerinin iş sağlığı ve iş güvenliği açısından yaptığı bildirimi almak Günde ancak yedi buçuk saat veya daha az çalışılması gereken işlere ilişkin bildirimi kabul etmek (EK–3,4,5,6,7,8,9) fişin ve bildirimlerinin kabulü Yapı işlerinde EK-III bildirimini kabul etmek Sendikaların sicilini tutmak İş sağlığı ve güvenliği açısından işin durdurulması veya işyerinin kapatılması İşyerinin kurulup açılmasına izin vermeye yetkili belediyelerle diğer ilgili makamların bildiriminin kabulü TESCİL İDARİ PARA CEZASI ONAY 258 Dosyalama Dosyalama Dosyalama Dosyalama Dosyalama Dosyalama Dosyalama İş müfettişi raporu gereği komisyonun oluşturulması ve sekretarya işleri Tescil etmek 2 Tescil SGK’dan gönderilen bildirimlerin elektronik ortamda alınarak tescil, güncelleme ve kapanış işlemlerinin bilgisayar ortamında yapılması 1 İdari para cezası İdari para cezasının bildirimi, savunulması 1 Yapı iş defterini onaylamak Teknik güvenlik yönergesini onaylamak Onaylamak 2 1 Arabuluculuk işlemleri 2 Toplu iş sözleşmesi yapılması süreciyle ilgili işler 3 Grev ve lokavtla ilgili işler 4 Kurulan sendika bildirimi Sendikanın veya konfederasyonun üyelikten çıkarma kararına karşı bölge müdürlüğünün itirazı TOPLU İŞ MEVZUATIYLA İLGİLİ DİĞER İŞLER 5 6 Yetki işlemleri Onaylamak 1. Arabulucunun tayini için gerekli işlemlerin yapılması, 2. Arabulucu raporunun taraflara ve Çalışma Genel Müdürlüğüne gönderilmesi 1. Çağrı bildiriminin alınması 2. Taraflar anlaşamazlarsa toplu görüşme yer, gün ve saatinin tespit edilmesi 3. Toplu iş sözleşmesinin alınması ve Çalışma Genel Müdürlüğüne gönderilmesi 4. Toplu iş sözleşmesi görüşmelerinde uyuşmazlıkla ilgili bildirimin kabulü 1. Grev ve lokavt bildiriminin alınması ve Çalışma Genel Müdürlüğüne gönderilmesi 2. Grev ve lokavtın sona erdiğinin ilanı Sendika kütük defterine kaydedilmesi Gereklilik halinde itirazın yapılması İtirazın kaydedilerek Çalş.Gen.Müd’ne gönderilmesi Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 1 Mesleki Eğitim Kanununa göre bildirim 2 Müfettiş raporlarının gereğini yerine getirmek BİLDİRİM 259 Bildirimlerin yapılması (5838 sayılı Kanunla kaldırılmıştır) Müfettiş raporunun gereğini yerine getirmek (ilgili yerlere bildirim, idari para cezası vb.) Grev ve lokavt danışma kuruluna Üye görevlendirme katılım GÖRÜŞ 1 İş mevzuatı ile ilgili görüş oluşturmak Görüş vermek Kaynak: ÇSGB Çalışma Bölge Müdürlüğünün Yapılandırılması Hakkında 26.11.2009 Tarihli Rapor GÖREVLENDİRME 1 Bölge müdürlüklerinin görevleri görevlerin yapılış usullerine göre dağılımı incelendiğinde; çoğunluğu İş Teftiş Kurulu grup başkanlıklarına olmak üzere bildirmek (13); dosyalamak (7); tescil işleri (2); onaylamak (2); komisyona katılmak (1); idari para cezası işleri (1); üye görevlendirmek (1); görüş vermek (1) şeklindedir. (7) görev ise herhangi ortak sınıflandırmaya dâhil edilemediğinde toplu iş mevzuatı uygulamaları olarak sayılmıştır. Ayrıca, görevler “iş müfettişiyle ilgili işler” ve “diğer işler” şeklinde sınıflandırıldığında; (22) “işin” ihbar ve şikayetleri iş müfettişlerine ve iş müfettişlerinin raporlarını ilgililere bildirmek vb. işlerden ibaret olduğu; diğer 13 görevden 10’unun toplu iş mevzuatıyla ilgili kayıt ve bildirim mahiyetinde, herhangi bir inisiyatif kullanmayı gerektirmeyen işler olduğu; kalan 3 görevden ikisinin “Mesleki Eğitim Kanununa göre bildirim” ve “Basın İş Kanunu gereği kabul edilen bildirim” ve 3. görevin ise “iş mevzuatı ile ilgili görüş oluşturmak” olduğu anlaşılmaktadır. (Kaynak: ÇSGB Çalışma Bölge Müdürlüğünün Yapılandırılması Raporu) “Mesleki Eğitim Kanununa göre bildirim” görevinin; 3308 sayılı Mesleki Eğitim Kanununun 18. maddesi 5. bendinin “Bu Kanun kapsamına giren illerde yirmi ve daha fazla personel çalıştıran işletmeler, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı bölge müdürlüklerince her yıl şubat ayı içerisinde il mesleki eğitim kuruluna bildirilir...” hükmü gereğince yapılan “bildirim”den ibaret olduğu anlaşılmaktadır. Haddizatında 5838 sayılı Kanunun 5. maddesi ile SGK’na yapılan bildirimler Bakanlık ve ilgili bölge müdürlüklerine yapılması gereken bildirimlerin yerine de geçeceğinden ve ayrıca Bakanlık ve bölge müdürlüklerine ayrıca bildirim yapılmayacağı hükme bağlandığından, çalışma bölge müdürlüklerinin “Mesleki Eğitim Kanununa göre bildirim” görevinin kalmadığı görülmektedir. Ayrıca işyerlerinin sayısıyla ilgili güncel bilgilerin SGK’dan temin edilmesi de mümkündür. Dolayısıyla bu Kanunun yürürlüğe girmesinden sonra tescil servisi ve tescil işlemlerinin bölge çalışma müdürlükleri bünyesinde bulunmasının bir anlamı kalmamış olmaktadır. “Basın İş Kanunu gereği kabul edilen bildirim” görevinin de herhangi bir fonksiyonu kalmamış olup, gazeteci ile kendisini çalıştıran işveren arasındaki iş sözleşmesine dair bölge müdürlüğüne böyle bir bildirimin yapılmasının da gereksiz bir işlem niteliğinde olduğu değerlendirilmektedir. Nitekim, Çalışma Bakanlığı verilerine göre 2008 yılında, Basın İş Kanunu gereği yapılan bildirim sayısının 8’dir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 260 Yukarıda bahsi geçen raporda, “Bölge müdürlüklerinin Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı 2009-2013 Dönemi Stratejik Planında “Stratejik Amaçlar, Hedefler ve Uygulama Stratejisi” belirlenirken, sadece, 7.1. numaralı hedef için gerçekleştirilecek 2. numaralı faaliyette, ilgili birim olarak sayılmıştır.” denilmekte ve “bunun dışında Bakanlığın hedeflerinin gerçekleştirilmesinde sorumluluk verilmediği, Bölge müdürlüklerinin söz konusu sınırlı faaliyet dışında Bakanlık Stratejik Planıyla ilgili bulunmadığı” ifade edilmektedir. Maden kazalarına yönelik olarak mahallinde yapılan inceleme çalışmaları esnasında Bölge Müdürlüklerinin çalışmaları ile ilgili olarak tarafların görüşleri alınmış olup, aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır: -Bazı bölge müdürleri görevlerinin ne olduğu, fiilen ne gibi hizmetler ifa ettikleri konusunda hiçbir açıklamada bulunamamıştır. Bu durum bölge müdürlüklerinin görevlerinin ne olduğunun bazı bölge müdürlerince dahi bilinemediğini göstermekte, bu kadar personelin istihdam edildiği bölge müdürlüklerinin varlık sebebi hakkında soru işaretleri doğurmaktadır. - 18.02.2009 tarih ve 5838 sayılı Kanunla yapılan düzenleme ile işyeri tescilleri görevi SGK’ya verilmiş olup, SGK’nın bildirdiği tescil işlemleri -mükerreren- bir defa daha bölge müdürlüklerinde kayıt yapılmaktadır. SGK’da yapılan tescil yeterli olduğundan bölge müdürlüklerindeki mükerrer kayıt uygulamasının kaldırılması gerektiği, aynı Bakanlık çatısı altında aynı vakaların iki ayrı yerde dosyalanmasına gerek olmadığı, SGK’da yapılan tescil verilerinin (veri tabanının ortak kullanımı yoluyla) Bakanlığın diğer birimlerinde kullanımına sunulmasının yeterli olduğu düşünülmektedir. - Bölge Müdürlüklerinde iş mevzuatı yönünden icrai nitelikte inceleme ve denetim yeterliliğine sahip personel bulunmamaktadır. İş müfettişleri merkez birimi ve grup başkanlıklarına bağlı olarak denetim ve inceleme yapmakla görevlendirilmişlerdir. Bölge müdürlükleri büyük oranda iş müfettişlerinin yürüttüğü denetim işlemlerine yardımcı nitelikte işlemler yapmaktadır. - Bölge Müdürlükleri arşivinde tutulan işyeri dosyaları, iş müfettişleri tarafından denetim ve inceleme görevi öncesinde işyeri hakkında malumat edinmek ve belli bir sektörün denetlendiği alanda faaliyet gösteren işyerlerinin ön tespitini yapmak ve tarama veya res’en yapılacak denetimlere yönelik envanter araştırması yapmak anlamında kullanıldığından önemli bir işlevi yerine getirdiği ifade edilebilir. Bu bağlamda özellikle, kaza riski yüksek ağır ve tehlikeli iş kollarında (inşaat, madencilik, makine imalatı vb.) faaliyet gösteren veya yeni işe başlayan işyerlerinin belirlenmesi ve denetime değer nitelikte olanların programa alınması önem arz etmektedir. İş teftiş grup başkanlıklarının ise kaza riski yüksek işyerlerinde denetimlerini arttırabilmesi için sektördeki faal işyerlerini ve bunlara ilişkin bilgileri içeren güncel ve sağlıklı verilere ihtiyaç duyduğu görülmektedir. Bunun sağlanması için grup başkanlıkları ile bölge Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 261 müdürlükleri arasında bu verilerin elektronik ortam üzerinden paylaşılmasına imkân tanıyan bir sistem kurulması gerektiği düşünülmektedir. Teftiş raporlarının bildirimi gibi bazı işlerin Bölge müdürlükleri vasıtasıyla yapılmasının idari süreci uzatmak ve maliyetini yükseltmekten başka bir işlev görmediği değerlendirilmektedir. Zira bu evrakla ilgili olarak bölge müdürlükleri herhangi bir inisiyatif kullanmamakta, sadece aracılık görevi görmektedir. Oysa bu şikayet ve bildirimlerin -aracısız olarak- doğrudan ilgili kişi ya da birime yapılması mümkündür. Örneğin, bir çalışan çalışma şartları ile ilgili şikâyetini elden veya posta yolu ile bölge çalışma müdürlüğüne yapmakta, bölge müdürlüğü -herhangi bir işlem yapmaksızın- bu şikâyet dilekçesini iş teftiş grup başkanlığına göndermektedir. İş teftiş grup başkanlığı şikayeti incelemekte, inceleme sonucu iş müfettişince düzenlenen rapor –ilgilisine tebliğ edilmek üzere- bölge müdürlüğüne gönderilmektedir. Bölge müdürlüğü gelen bu raporu/raporla ilgili işlemleri ilgilisine tebliğ etmekte ve süreç bu şekilde tamamlanmaktadır. Bu süreçte bir tebligatın ilgiliye posta yolu ile bildiriminde gereksiz bir aşama daha oluşmaktadır. Örneğin, mevcut uygulamada iş teftiş grup başkanlıkları tebligatı doğrudan ilgilisine posta ile gönderemediğinden kamu idaresi, tebligat için iki defa postalama işlemi yaptığından dolayı süreçte zaman ve para kaybı yaşanmaktadır. Bölge Müdürlüklerinin işyerlerine ait dosya arşivleme işlemlerinin Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına bağlı ve ilgili kuruluşları olan ve ülke düzeyinde her ilde örgütlenmiş bulunan Türkiye İş Kurumu veya SGK il müdürlüklerince yapılabileceği değerlendirilmektedir. Yukarıda verilen örnekte olduğu gibi, gereksiz işlemlerle işlem sürecinin uzatılmaması, zaman ve maliyet kayıplarına neden olunmaması için çalışma bölge müdürlüklerince yürütülen işlemlerin tamamı gözden geçirilerek yeni baştan tanımlanmalı, bölge müdürlükleri çalışma hayatı ve özellikle iş sağlığı ve güvenliği bakımından işlevsel hale getirilmeli, bunun mümkün olmaması durumunda ise kapatılmalıdır. 4. Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) Sosyal Güvenlik Kurumu; devlet memurları, hizmet akdine göre ücretle çalışanlar, tarım işlerinde ücretle çalışanlar, kendi hesabına çalışanlar ve tarımda kendi hesabına çalışanları kapsayan farklı emeklilik rejimlerinin, aktüeryal olarak hak ve yükümlülüklerin eşit olacağı tek bir emeklilik rejimine dönüştürülmesi için Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı, Bağ-Kur Genel Müdürlüğü ve Emekli Sandığı Genel Müdürlüğü’nü aynı çatı altında toplayan 20.05.2006 tarihli ve 26173 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 5502 sayılı Sosyal Güvenlik Kurumu Kanunu ile kurulmuştur. Sosyal sigortalar ile genel sağlık sigortası bakımından kişileri güvence altına alacak, sosyal sigortacılık ilkelerine dayalı, etkin, adil, kolay erişilebilir, aktüeryal ve malî açıdan sürdürülebilir, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 262 çağdaş standartlarda bir sosyal güvenlik sisteminin gerçekleştirilmesi amacıyla kurulmuş olan Sosyal Güvenlik Kurumunun görevleri 5502 sayılı Kanunun 3. maddesine göre şunlardır: - Ulusal kalkınma strateji ve politikaları ile yıllık uygulama programlarını dikkate alarak sosyal güvenlik politikalarını uygulamak, bu politikaların geliştirilmesine yönelik çalışmalar yapmak. - Hizmet sunduğu gerçek ve tüzel kişileri hak ve yükümlülükleri konusunda bilgilendirmek, haklarının kullanılmasını ve yükümlülüklerinin yerine getirilmesini kolaylaştırmak. - Sosyal güvenliğe ilişkin konularda; uluslararası gelişmeleri izlemek, Avrupa Birliği ve uluslararası kuruluşlar ile işbirliği yapmak, yabancı ülkelerle yapılacak sosyal güvenlik sözleşmelerine ilişkin gerekli çalışmaları yürütmek, usulüne göre yürürlüğe konulmuş uluslararası antlaşmaları uygulamak. - Sosyal güvenlik alanında, kamu idareleri arasında koordinasyon ve işbirliğini sağlamak. - Kanunlar ile Kuruma verilen diğer görevleri yapmak. Kurum organları 5502 sayılı Kanunun 4 üncü maddesine göre; Genel Kurul, Yönetim Kurulu ve Başkanlık olarak belirlenmiştir. Başkanlığın taşra teşkilâtı; her ilde kurulan sosyal güvenlik il müdürlükleri ile sosyal güvenlik il müdürlüklerine bağlı olarak kurulacak sosyal güvenlik merkezlerinden oluşmaktadır. İl ve ilçelerde nüfus, sigortalı ve genel sağlık sigortalısı sayısı, işyeri sayısı, işlem yoğunluğu ve belirlenecek diğer kriterler doğrultusunda yeteri kadar sosyal güvenlik merkezi kurulabilmekte veya kaldırılabilmektedir. İş Kazaları ve Meslek Hastalıklarından Kaynaklanan Maluliyetlerin Tespiti İş kazasına uğrayan işçiler veya vekilleri kaza sonrasında SGK İl Müdürlüklerine müracaat ederek uğradıkları maluliyetin tespitini talep etmektedir. Bu talepler SGK İl Müdürlükleri tarafından, olayın iş kazası olup olmadığı ve kusur oranlarının tespit edilmesi için Bölge Müdürlükleri kanalı ile İş Teftiş Grup Başkanlıklarına iletilmektedir. Akabinde iş müfettişleri tarafından kusur oranlarına karar verilmekte, buna ilişkin rapor SGK’ya gönderilmekte, SGK tarafından dosya hakkında gerekli işlemler yapılmaktadır. Zonguldak İş Teftiş Grup Başkanlığındaki (SGK İl Müdürlüğünden gelen) belgelerin incelenmesinden, meydana gelen iş kazaların büyük çoğunluğunda uzuv kaybı ve ölümün vaki olmadığı, yaralanma sonucunda işçinin istirahat bitiminde tekrar işine başlamış olduğu, bu yüzden iş müfettişlerinin incelemiş olduğu hafif yaralanmalı kazalarda kusur oranı belirtmeye gerek görmeyerek görüşünü rapor ile SGK’ya gönderdiği anlaşılmıştır. Öte yandan, kazalılardan uzuv kayıplı veya ağır yaralı olanlar da, çok daha hafif kazalılarla birlikte, SGK İl Müdürlüklerine yaptıkları müracaatların sonucunu herhangi bir işlem yapılmadan beklemekte, incelemeye alındıktan sonra iş kazası olup olmadığının tespiti yapılmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 263 Nihayetinde bu talep maluliyet oranının tespiti için SGK Sağlık Daire Başkanlığına gönderilmektedir. Bu işlemlerin tamamlanması uzun zaman almakta, gerçekten yardıma muhtaç ve başkalarının bakımı ile ayakta durabilecek olan ağır maluliyete maruz kalmış işçilerin mağduriyeti katlanarak artmaktadır. Örnek verilecek olursa; Zonguldak’ta inşaatta çalışan 44 yaşındaki C.A. 15.05.2007 tarihinde iş kazası geçirmiş, arkadaşlarının yardımı ile tedavi için hastaneye kaldırılmış, 21.05.2007 tarihine kadar hastanede yataklı tedavi görmüş, 30 gün sonra kontrol kaydıyla taburcu olmuştur. Ancak 18.06.2007 günü yeniden rahatsızlanmış 2. kez plastik cerrahi servisinde ameliyata alınmış ve 11.07.2007 tarihine kadar yatılı tedavi görmüştür. Hastaneden çıktıktan sonra sol gözü görmeyen ve çalışamaz durumda olan C.A. 18.07.2007 tarihinde SGK İl Müdürlüğünden maluliyet tespiti talebinde bulunmuş, bu talep işlem görmeden beklemiş, 01.12.2009 tarihinde Zonguldak Çalışma Bölge Müdürlüğüne, buradan da 02.12.2009 tarih ve 13873 sayılı yazı ile Zonguldak İş Teftiş Grup Başkanlığına iletilmiş, 01.03.2010 tarih ve 104 sayılı yazı ile (Zonguldak İş Teftiş Grup Başkanlığı) iş teftiş programına alınmış, 04-05.03.2010 tarihinde iş kazası incelemesi yapılmış, 14.03.2010 tarih ve Ü.Ç./30 Numaralı Rapor tanzim edilerek Çalışma Bölge Müdürlüğüne gönderilmiştir. Bundan sonra rapor SGK Zonguldak İl Müdürlüğüne havale edilmiştir. Kazalı ile ilgili maluliyet oranının tespiti işlemleri inceleme tarihi itibariyle halen devam etmektedir. Bu işlemlerin ne zaman sona ereceği, kazalının mağduriyetinin ne zaman giderileceği ise SGK Sağlık Daire Başkanlığının incelemelerine bağlıdır. Bu arada çalışamayan ve ailesini geçindirmekle mükellef olan kazalı, müracaatının neticelenmesini beklemekte ve süreç tamamlanmadığından mağduriyeti devam etmektedir (EK 26/6-11). Yukarıda belirtilen ağır yaralanmalı veya uzuv kayıplı iş kazaları ile ilgili süreç uzun zaman sonra neticelenirken, hafif yaralanmalı iş kazaları da maluliyet oranı talepleri ile sıralamaya girmekte ve nitelikli vakaların sonuca bağlanmasını da geciktirmektedir. Hafif yaralanmalı ve maluliyet gerekmeyen olaylarda yapılan incelemeler ve yazılan raporlar ise zaman ve emek israfından öteye geçmemektedir. Ölüm ve uzuv kaybı olmayan, maluliyet ile sonuçlanmayan iş kazalarının inceleme taleplerinin teftiş programına alınması sürecin kilitlenmesine neden olmaktadır. Bunun bir diğer olumsuz sonucu da iş müfettişlerinin bu özellik arz etmeyen iş kazası incelemelerinde fazla mesai harcamaları yüzünden daha önemli ve öncelikli görevlerini gereğince yapamamalarıdır. İş müfettişleri iş kazaları olmadan evvel işyerlerinde gerekli olan denetimleri yapıp, koruyucu ve önleyici tedbirleri aldırıp, iş kazalarını önlemek yerine bu tür olayların sonuçlandırılması ile ilgilenmektedir. Bu süreci hızlandırmak amacıyla Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği çıkarılmış, Yönetmeliğin 37. maddesinde; ‘kamu idarelerinin düzenlemiş olduğu belge ve tutanaklardan, sigorta olayı için gerekli bilginin temin edilebilmesi şartıyla başka bir soruşturma ve denetime gidilmeden olayın iş kazası sayılıp sayılamayacağına karar verilebileceği, meslek hastalığında ise Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 264 ilgili sağlık birimine sevk edilebileceği’ şeklinde düzenleme yapılmıştır. Ancak, bu yönetmelik hükmüne rağmen uygulamada kayda değer bir hızlanma sağlanamadığı değerlendirilmektedir. İş kazasına ve meslek hastalığına maruz kalanların müracaatlarının maluliyetin önemine/ağırlığına göre öncelik verilerek ele alınması ve kısa sürede sonuçlandırılması önem arz etmektedir. D. Madencilikte Özel İşletmecilik ve Rödövans Uygulaması TÜİK’in en son yayımlanan “Madencilik ve Taşocakçılığı İstatistikleri-2001” isimli yayınına göre, 2001 yılında Türkiye’de 576 kamu maden işyerine karşılık 1.191 özel maden işyeri bulunmaktadır. Ancak, ortalama firma ölçeğini değerlendirebilmek açısından önemli olan, söz konusu işyerlerinin kaç işletmeci kuruluşa ait olduğuna ilişkin bir bilgi bulunmamaktadır. Buna karşılık, özel kesimde birden fazla işyerine sahip işletmeci kuruluş sayısının sınırlı olduğu şeklindeki genel bilgiden hareketle, Türkiye’de 1000 civarında özel madencilik kuruluşunun faaliyet gösterdiği tahmin edilebilir. Hemen her zaman küçük ölçekli işletmecilik, Türkiye’deki özel kesim madenciliğinin hakim özelliklerinden birisi olmuştur. Buna karşılık son dönemde, başta mermer olmak üzere hızlı gelişme gösteren bazı alanlarda birçok kuruluş orta ölçekli olarak nitelendirilebilecek büyüklüğe ulaşmıştır. Ayrıca, son dönemde yapılan özelleştirmeler özel kesimde ölçek büyümesine önemli katkı yapmıştır. Bugün itibariyle, Türk özel kesim madenciliğinin tipik olarak küçük-orta ölçekli işletmelerden müteşekkil olduğu söylenebilir. Doğal olarak, küçük ve orta boyuttaki madencilik firmaları küçük yatakların değerlendirilmesinde önemli rol oynamaktadır. Bu bakımdan, küçük ölçekli işletmeciliğin madencilik açısından önemi açıktır. Ayrıca, küçük boyuttaki madencilik faaliyetleri bölgesel kalkınma ve işsizlik sorununun çözümüne önemli katkı yapmaktadır. Ancak diğer taraftan, çoğunlukla yetersiz sermaye ve teknolojik imkânların kısıtlılığı ile karakterize edilen bu türden işletmeciliğin verimlilik, iş sağlığı ve güvenliği yatırımlarının yeterince yapılamaması vb. hususlar bakımından önemli sorunlara kaynaklık ettiği de açıktır. Özel kesim işletmelerinin taşıdığı bu nitelikler maden işletmelerinde yapılması gereken iş güvenliği ve sağlığı ile ilgili yatırımlarını olumsuz yönde etkilemektedir. İş güvenliğinin sağlanmasına yönelik olarak madende çalışacak personelin çalışma öncesi ve çalışma hayatı süresince eğitimi, nitelikli personel çalıştırılması, kazaların önlenmesi için gerekli iş sağlığı ve güvenliği teçhizatının kurulumu ve etkili biçimde ve sürekli olarak çalıştırılması gibi lüzumlu hususların yerine getirilmesi belli bir sermaye yeterliliğini gerektirmektedir. Özel sektörün madenciliğe katkısının arzu edilen seviyeye çıkartılabilmesi için, bu kuruluşlarının çağdaş bilgi ve teknolojiden yararlanan, ekonomik boyutta üretim yapabilen, iç ve dış pazarlarda rekabet edebilen işletmelere dönüştürülmesi büyük önem taşımaktadır. Bunu Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 265 sağlamak amacıyla, küçük üreticilerin yerli ve yabancı ortaklıklarla güçlerini artırmaları teşvik edilmelidir. Böylece sermaye yapıları daha güçlü, çağdaş bilgi ve teknolojiden yararlanan, bilgi ve teknolojinin önemini kavramış profesyonel yöneticiler tarafından idare edilen kuruluşlar oluşturulabilecek, böylece, kaynak israfı önlenecek, firmaların arama-üretim-pazarlama güçleri artacak; özellikle aynı bölgede ve aynı konuda faaliyet gösteren firmalar bir araya gelerek kendi sahalarındaki rezervleri zenginleştirme ve işleme amaçlı ortak tesisler kurabilecek, bu yolla küçük rezervlerin ekonomiye kazandırılması mümkün olabilecektir. Madencilik sektörü yatırım riski yüksek bir sektördür. Arama döneminde yapılan yatırımın geri dönüşü bu dönemde ekonomik olarak işletilebilir bir rezervin bulunmasına bağlıdır. Herhangi bir ekonomik kaynağın bulunamaması durumunda yatırımın geri dönüşü de söz konusu değildir. Verimli bir maden aramacılığı için yeterli sermaye, teknoloji ve bilgi birikimi zorunludur. Ülkemizde uzun yıllar, MTA arama faaliyetlerini hemen hemen tek başına sürdürmüştür. Ancak günümüzde, kaynak sorunları nedeniyle bu kuruluşun arama çalışmalarını önemli ölçüde yavaşlattığı gözlenmektedir. Risk sermayesi yetersizliği nedeniyle yerli özel kesim teşebbüslerince de arama yatırımlarına yeterli kaynak ayrılamamaktadır. Ayrıca, yürürlükteki maden mevzuatında yabancı firmaların ülkemizde maden arama ve üretim faaliyetlerinde bulunmasını engelleyici bir husus da bulunmamaktadır. Madencilikte Rödövans Uygulaması Rödövans sözleşmesi; ruhsat sahalarındaki madenlerin üretilerek değerlendirilmesi suretiyle üçüncü kişilere veya kuruluşlara tasarruf hakkı sağlamak üzere ruhsat sahiplerinin bu kişilerle yapmış oldukları sözleşmelerdir. Bu uygulamaya ilişkin çeşitli sorunlar bulunmaktadır: a-) Maden sahasında rödövans yolu ile hammadde üretiminde, ruhsat sahibi ile rödövansçının sözleşmesinin süresinin kısıtlı olması veya genellikle ruhsat sahibince tek taraflı olarak sona erdirilmesinden dolayı, işletmeci rödövans sahibince gerekli üretim, iş sağlığı ve güvenliğine dair hazırlık ve donanım yatırımları yeterince yapılmamakta, işyerinin fiziki ve sosyal şartları yeterince düzenlenememekte, çalışacak kişilerin sağlık, eğitim ve diğer ihtiyaçları yeterince sağlanamamaktadır. “Rödövans sözleşmesi sürelerinin de önemli olduğu, bu sürelerin kısa olmasının yatırımcıları büyük yatırımlar yapmaktan alıkoyduğu” belirtilmektedir (EK 11: Zonguldak Ticaret ve Sanayi Odasının 09.07.2010 tarih ve bila sayılı görüş yazısı). Rödövansçının hedefi rezervi en düşük maliyetle aramak ve işletmektir. Bu faaliyetler esnasında giderlerini karşılamak ve ruhsat sahibine olan yükümlülüklerini yerine getirmek adına gereksiz riskleri göze alabilmekte, üretim zorlaması ile çalışanların ve işletmenin güvenliğini tehlikeye atabilmektedir. Sayılan dezavantajlar nedeniyle rödövanslı sahalar iş güvenliği açısından özel ve riskli bir sınıf olarak değerlendirilmek değerlendirilmelidir. suretiyle teftiş edilmeli ve teftiş sonuçları titizlikle Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 266 b-) Ruhsat sahibi, yapılan sözleşmelerde rödövansçıya belli konuları deklare etmesi özel hukuk açısından tarafları bağlasa da iş mevzuatı hükümlerinin taraflara atfettiği yükümlülükleri ortadan kaldırmamaktadır. Rödövansçının sözleşme çerçevesinde sahada ileriye dönük hazırlık ve çalışmaları sürdürmesi söz konusudur. Bu nedenle, hak ve menfaatler açısından olduğu kadar işletmenin ve çalışanların güvenliğinin nasıl sağlanacağı sözleşmelerde işlenmesi gereken bir olgudur. Rödövans uygulamalarında aranacak şartlar arasında en başta mali ve teknik yeterlilik, uzmanlık, iş sağlığı ve güvenliği önlemleri, sosyal güvenlik gibi konular gelmelidir. Rödövansçı seçimi tamamen serbest piyasa koşulları içerisinde ruhsat sahibi tarafından kararlaştırılmaktadır. Sözleşme muhtevası iki taraf arasında özel hukuk hükümlerine göre sözleşme serbestîsi içerisinde belirlenmektedir. Rödövans sözleşmelerinin Maden İşleri Genel Müdürlüğüne gönderilme zorunluluğu yürürlükten kaldırıldığından sözleşme biçim ve şartlarını kontrol ve takip imkânı kalkmıştır. 06.11.1990 tarih ve 20687 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan yönetmelik değişikliğinden başlayarak Maden Kanunu Uygulama Yönetmeliğinin 03.02.2005 tarih ve 25716 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmasına kadar olan sürede bu sözleşmeler MİGEM’e verilmiş ve Genel Müdürlükçe değerlendirilmiştir. “Bu süreçte de rödövansçılardan herhangi bir yeterlilik şartı aranmamıştır. Ruhsatlı sahalarda yapılan faaliyetlerin tamamından Maden Kanunu yönünden ruhsat sahibi sorumlu tutulmuştur. Bu nedenle söz konusu sözleşmeler, ruhsat sahipleri ve rödövansçılar ile üçüncü şahıslar arasında ticari bir ilişki olarak değerlendirilmektedir.” (EK 20/10: MİGEM’in 11.11.2010 gün ve 575138 sayılı yazısı ve ekleri) Rödövans uygulamalarında, MİGEM’in taraflarca yapılan sözleşmede kabul edilen ticari ve özel şartlar üzerinde bir denetim veya tasarruf imkânı bulunmadığı anlaşılmaktadır. Ancak, ilgili mevzuatların taraflara yüklediği iş güvenliği, sosyal güvenlik, çevre gibi hak ve sorumlulukların sözleşme ile teminat altına alınmasının sağlanması yönünden MİGEM’in bu alanda bir uygunluk denetiminin olması gerektiği düşünülmektedir. Ayrıca, rödevançının da mali ve teknik yeterlilik yönünden değerlendirilmesi zarureti bulunmaktadır. Bu işletmelerdeki iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili sorunların kamu düzeni ve menfaati bakımından doğurduğu sonuçlar dikkate alınarak rödövans sözleşmelerine dair genel bir çerçevenin belirlenmesi yönünde Maden İşleri Genel Müdürlüğü’nce gerekli çalışmalar yapılmalıdır. c-) Rödövansçı işletmelerin gelişmesinde en büyük engellerden biri de kuşkusuz pazar sorunlarıdır. Yakımlık olarak yerli kömür kullanılmasına getirilen sınırlamalar yanında, termik santrallerin kömürü büyük tonajlı anlaşmalar ile tedarik etmesinin küçük kömür işletmelerini ürettiklerini pazarlama konusunda zora soktuğu ifade edilmektedir. Bu yöndeki beklenti, özelikle kamuya ait olan termik santrallerin kömür alımında yakın bölgedeki ocaklara belli bir oranda öncelik vererek destek sunmaları şeklindedir. Piyasada kömürün tonaj fiyatının ucuz olması ve maliyetlere nispetle kâr marjının düşük olması yanında pazarlama sorunları da düşünüldüğünde bu işletmelerin mali yönden güçlü Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 267 olmaması ve iş sağlığı ve güvenliği yatırımlarına kaynak ayır(a)mamaları şeklinde bir sonuç ortaya çıkmaktadır. d-) Dünyada madencilik sektörünü destekleyen en önemli aktörler arasında mali yönden finans kurumları, bankalar ve sigorta kuruluşları ile proje ve raporlama desteği sunan AR-GE ve mühendislik büroları gelmektedir. Bu bağlamda, sistemin uygulandığı G. Afrika Cumhuriyeti gibi ülkelerde yetkilendirilmiş (akredite edilmiş) mühendislik büroları tarafından maden rezervi tespiti, ön fizibilite ve analiz değerleri tespit edilerek raporlanmakta ve ilgili borsada bu raporlar dikkate alınarak, bu maden işletme projelerine yatırım finansmanı sağlanıp sağlanmayacağına karar verilmektedir. (Kaynak: TBMM Madencilik Sektörünün Sorunlarını Araştırma Raporu, 2010) Sistem dâhilinde yatırımcının ve finansman sağlayan kuruluşların zarar görmemesi için işletme ve üretim koşullarının iyileştirilmesi ve yüksek seviyede iş güvenliği tedbirlerinin alınması da dikkatle takip edilmektedir. Sistemin madencilik sektöründe uygulamaya geçirilmesi için öncelikle temel dayanak noktaları olan raporlama standartları, yetkilendirilmiş mühendislik büroları ve mali sektörün geliştirilmesi gerekmektedir. Ancak, sistemin kurulmuş olan maden işletmelerinden ziyade proje bazındaki yatırımlar için uygun olduğu da değerlendirilerek, rödövanslı işletmelerin de belli standartlara yükseltilebilmesi için hukuki durumlarının müsait olduğu ölçüde sigorta ve teşvik imkânlarından yararlandırılması düşünülebilir. Bunu sağlarken de temel alınacak ölçünün iş kazası ve meslek hastalığı sayısının minimumda tutulması ve tüm üretim planlaması ve faaliyetleri noktasında mevzuata uygunluğun esas alınması olmalıdır. e-) Mevcut yasal düzenlemelere göre bir maden ocağında sorumluluk ruhsat sahibi ile rödövansçı arasında parçalanmış bulunmaktadır. 3213 sayılı Maden Kanununda değişiklik yapan 5995 sayılı Kanunun Ek 7. maddesi uyarınca, madencilik faaliyetleri çerçevesinde İş Kanunundan doğan hukuki, mali ve iş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili sorumluluklar rödövansçıya, Maden Kanunundan doğan sorumluluklar ise ruhsat sahibine ait kabul edilmektedir. Bu durumda, örneğin ruhsat sahibi tarafından yerine getirilmeyen sorumluluklardan ötürü o sahaya/maden ocağına uygulanacak müeyyideler -sorumluluklarını tümüyle yerine getirse bile- rödövansçıyı da olumsuz yönde etkileyeceğinden; rödövansçının işletme için geniş çaplı ve uzun vadeli yatırım planla(ya)maması söz konusu olmaktadır. Diğer taraftan rödövansçının mevzuata aykırı eylemleri olduğunda da ruhsat sahibinin sözleşmeyi iptal etmek cihetine gitmesi ve sahanın tekrar el değiştirmesi veya atıl kalması söz konusu olmaktadır. Buradan hareketle, sorumluluğu parçalamayacak, her ocakta tek bir sorumlu olacak biçimde düzenleme yapılması gerekmektedir. f-) Ruhsat sahibi, maden sahasının işletme hakkını bütün olarak tek bir rödövansçıya verebildiği gibi birden çok rödövansçıya da paylaştırabilmektedir. Havza madenciliğinin yapıldığı Zonguldak, Ermenek, Gediz, Trakya gibi bölgelerde, kamu veya özel kuruluşlara ait sahalarda Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 268 rödövans yolu ile çalıştırılan birçok kömür işletmesi bulunmaktadır. Anılan işletmelerin her birinin imalat planı, projesi, üretim yöntemi, ekipman ve donanımı ile yönetim biçimleri farklıdır. Sözgelimi, A işletmesinde mekânik havalandırma sistemleri kurulmuş iken, B işletmesinde ise ocağın doğal olarak havalandırıldığı veya A işletmesinde işletme projesi doğrultusunda üretim yapılmakta iken B işletmesinde ise projeye uygun çalışma yürütülmediği gözlenebilmektedir. Bunun sebebinin ruhsat sahibi kuruluş veya kişilerin rödövansçı işletmecilerin yaptıkları faaliyetlerin işletme projesine ve iş güvenliği kurallarına uygunluğunu etkin şekilde denetleyecek mekanizmaları kuramamaları ve müeyyide de uygulayamamaları olduğu değerlendirilmektedir. Her ne kadar Maden Kanununda teknik nezaretçinin ruhsat sahibi tarafından görevlendirilmesi gerekmekte ise de rödevans işletmecileri istedikleri bir teknik nezaretçi ile anlaşarak ruhsat sahibinin vekâletini almakta ve MİGEM’e müracaat ederek uygun gördükleri teknik nezaretçinin atanmasını sağlayabilmektedir. Böylesi bir durumda rödevansçı işletmelerde ruhsat sahibinin herhangi bir şekilde denetim etkinliği kalmamış olmaktadır. g-) Rödövanslı maden işletmelerinde genel olarak aşağıda belirtilen iş sağlığı ve güvenliği eksikliklerine rastlanmaktadır: -Havalandırma genellikle doğal havalandırma yoluyla yapılmaktadır. -Yeraltı ekipmanları alevsızdırmaz özelliğe sahip değildir. -Çalışma yerlerinin en az iki yolla yeryüzüne bağlı olmasına dikkat edilmemektedir. -Patlamalara karşı önlemler yetersizdir. -Yeterli gaz ölçüm cihazları bulunmamaktadır. -Tozla mücadele yapılmamaktadır. -Ferdi kurtarıcı teçhizat yoktur, olanlar da yetersizdir. -İş sağlığı ve güvenliği kurulları oluşturulmamıştır. -Merkezi gaz izleme sistemleri bulunmamaktadır. -Çalışanların tehlikelere karşı eğitimleri yetersizdir (EK 12/12: Genel Maden-İş Sendikası Başkanlığının 20.07.2010 tarih ve 372/1 sayılı yazısına ekli rapor). Belirtilen hususlar bağlamında sorunun çözümünde idari, hukuki, sosyal ve ekonomik adımların beraber atılması, TTK, TKİ, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ve Enerji Bakanlığı ve konunun diğer paydaşlarının görüşleri de değerlendirilerek rödövansçılık uygulaması ile ilgili uygun bir yöntem belirlenmesi gerekmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 269 III. MADEN İŞLETMELERİNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ ALANINDA ÖNLEME VE KURTARMA HİZMETLERİ Yeraltı veya yerüstü maden işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği hizmetleri konusunda karar almak veya bu hizmetleri yürütmek üzere bazı hizmet birimlerinin ve kurullarının oluşturulması, yeraltı veya yerüstü maden işyerlerinde üretim, sağlık ve güvenlik ile kurtarma faaliyetlerinde görevlendirmek üzere bazı meslek dallarından uzman, teknik eleman ve nezaretçi statüsünde personel tayin etme zorunluluğu getirilmiştir. Bu meyanda, işyeri sağlık ve güvenlik birimleri (İSGB) ile işletmelerin ortak sağlık güvenlik birimi (OSGB) gibi birimler ile iş sağlığı ve güvenliği kurulu yanında iş sağlığı ve güvenliği uzmanı daimi ve teknik nezaretçiler sayılabilir. İşveren, maden işletmesinin çalışan sayısı ve üretim yapısına bağlı olarak söz konusu personelden bazılarını veya tamamını, gerekmesi halinde yeterli sayıda olmak kaydıyla daimi veya imzalanan sözleşmedeki sürelerle bağlı kalarak çalıştırmakla yükümlüdür. Maden ocaklarındaki iş sağlığı ve güvenliği açısından önemli roller üstlenmesi gereken bu kişilerin görev, yetki ve sorumlulukları ile bunların uygulamaya nasıl yansıdığı aşağıda irdelenmektedir. A. İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri Birimleri İş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin yürütülmesi amacıyla devamlı olarak en az 50 işçi çalıştırılan işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği birimlerinin kurulması, 29.11.2010 tarih ve 27768 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan İSG Hizmetleri Yönetmeliği ile zorunlu hale getirilmiştir. Söz konusu Yönetmelik ile işyerlerinde oluşturulması gereken işyeri sağlık ve güvenlik birimleri (İSGB) ile ilgili hususlar yeniden düzenlenmiş, ayrıca 6009 sayılı Kanun değişikliğine paralel olarak kamu kurum ve kuruluşları ile Türk Ticaret Kanunu hükümlerine tâbi faaliyet gösteren şirketlerce kurulan ve işletilen müesseselerin ortak sağlık ve güvenlik birimi (OSGB) kurabilmelerine imkân tanınmıştır. Yönetmeliğin ilgili hükümleri ile iş kazası ve meslek hastalıklarının önlenmesi ve işçilerin ilk yardım ve acil tedavi ile koruyucu sağlık ve güvenlik hizmetlerinin yürütülmesi amacıyla işverenlere işyeri sağlık ve güvenlik birimi oluşturmaları, işyeri hekimi, iş güvenliği uzmanı ve gereğinde sağlık personeli görevlendirmeleri yükümlülüğü getirilmiştir. Ayrıca, görevlendirilen personelin etkin bir şekilde çalışması amacıyla gerekli kolaylığı sağlamak ve bu hususta planlama ve düzenleme yapılması konusunda işveren sorumlu kılınmıştır. Ortak sağlık ve güvenlik birimi kurmak ve hizmet sunmak isteyen müesseselerin gerekli donanım ve personele sahip olarak Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından yetkilendirilmesi, ayrıca tam süreli iş sözleşmesiyle çalışan en az bir işyeri hekimi, bir iş güvenliği uzmanı ve diğer sağlık personelini istihdam etmeleri zorunludur. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 270 İSGB ve OSGB’ler, işyerlerinde sağlıklı ve güvenli bir çalışma ortamı oluşturmak amacıyla aşağıda belirtilen görev, yetki ve sorumluluklar çerçevesinde çalışırlar: a) İşyerinde koruyucu ve önleyici faaliyeti kapsayan çalışma ortamı gözetimi. b) İşçilerin sağlığını korumak ve geliştirmek amacı sağlık gözetimi. c) İşçilerin iş sağlığı ve güvenliği eğitimleri ve bilgilendirilmeleri. d) İşyerinde acil durum planının hazırlanması, ilkyardım ve acil müdahale organizasyonu ve ilgili diğer birim, kurum ve kuruluşlarla işbirliği yapılması. e) Çalışma ortamı ve işçilerin sağlık gözetimine ait bütün bilgilerin kayıt altına alınması. f) İşyerindeki maruziyet bilgileri, risk değerlendirmesi, işçilerin yaptıkları işler, iş kazaları ile meslek hastalıkları kayıtları ve periyodik sağlık muayenelerinin saklanması. İşyeri hekimi veya iş güvenliği uzmanı; iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin tedbir ve önerilerini seri numaralı ve kendinden kopyalı bir deftere yazar ve imzalayarak işverene teslim eder. Tedbir ve önerilerin yerine getirilmesinden ve düzenli tutulmasından işveren veya işveren vekili sorumludur. B. İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulu 4857 Sayılı İş Kanunu’nun 80. maddesine göre en az 50 işçi çalıştıran ve 6 aydan fazla sürekli işlerin yapıldığı işyerlerinde; her işveren, bir iş sağlığı ve güvenliği kurulu kurmakla ve bu kurulların iş sağlığı ve güvenliği mevzuatına uygun olarak vereceği kararları uygulamakla yükümlüdür. İş sağlığı ve güvenliği kurullarının oluşumu, çalışma yöntemleri, ödev, yetki ve yükümlülükleri 07.04.2004 tarih 25426 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulları Hakkında Yönetmelik’te belirtilmiştir. İş sağlığı ve güvenliği kurulu ayda en az bir defa işveren veya işveren vekilinin başkanlık edeceği ve üye olarak iş güvenliği uzmanı, işyeri hekimi, idari ve mali işler sorumlusu, varsa sivil savunma uzmanı, formen veya ustabaşı ve işçi temsilcinin katılacağı toplantılar yapar. İlgili Yönetmeliğin 8. maddesinde; “Çalışma usulleri” başlığı altında belirtildiği üzere özetle; kurul toplantılarının, inceleme, izleme ve uyarmayı öngören bir düzen içinde önceden belirlenmiş bir gündem veya teklif halinde uygun görülürse gündem dışı konulara yer verecek, işyerinde iş sağlığı ve güvenliği konusundaki sorunların göz önünde bulundurulduğu ve gerektiğinde işyerinde çalışanların sağlığını bozacak ve vücut bütünlüğünü tehlikeye sokacak yakın, acil ve hayati bir tehlike ile karşı karşıya kalan işçinin başvurusu üzerine acil toplantı yapılarak karar verilebilecek şekilde yapılması gerekmektedir. Toplantı sonunda görüşülen konularla ilgili kararlar oy çokluğu ile alınır, toplantıya katılan başkan ve üyeler tarafından imzalanan tutanak ve kararlar gereği yapılmak üzere işverene bildirilir ve sırasıyla özel dosyasında saklanır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 271 İşverenler, iş sağlığı ve güvenliği kurullarında mevzuata uygun olarak verilen kararları uygulamakla yükümlüdür. İşçiler de işyerinde sağlık ve güvenlik tedbirlerinin belirlenmesi, uygulanması ve alınan tedbirlere uyulması hususunda iş sağlığı ve güvenliği kurullarıyla işbirliği yapar, uygulamada karşılaştıkları güçlükler hakkında kurula bilgi verirler. İlgili Yönetmeliğin 8. maddesine göre iş sağlığı ve güvenliği kurullarının görev ve yetkileri aşağıda belirtilmiştir: a) İşyerinin niteliğine uygun bir iş sağlığı ve güvenliği iç yönetmelik taslağı hazırlamak, işverenin veya işveren vekilinin onayına sunmak ve iç yönetmeliğin uygulanmasını izlemek, izleme sonuçlarını rapor haline getirip alınması gereken tedbirleri belirlemek ve kurul gündemine almak, b) İş sağlığı ve güvenliği konularında o işyerinde çalışanlara yol göstermek, c) İşyerinde iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin tehlikeleri ve önlemleri değerlendirmek, tedbirleri belirlemek, işveren veya işveren vekiline bildirimde bulunmak, d) İşyerinde meydana gelen iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili bir tehlike halinde gerekli araştırma ve incelemeyi yapmak, alınması gereken tedbirleri bir raporla tespit ederek işveren veya işveren vekiline vermek, e) İşyerinde iş sağlığı ve güvenliği eğitim-öğretimini planlamak, bu konu ile ilgili programlar hazırlamak, işveren veya işveren vekilinin onayına sunmak, f) Tesislerde yapılacak bakım ve onarım çalışmalarında gerekli güvenlik tedbirlerini planlamak ve bu tedbirlerin uygulamalarını kontrol etmek, g) İşyerinde yangınla, doğal afetlerle, sabotaj ve benzeri ile ilgili tedbirlerin yeterliliğini ve ekiplerin çalışmalarını izlemek, h) İşyerinin sağlık ve güvenlik durumuyla ilgili yıllık bir rapor ile o yılki çalışmaları değerlendirmek, elde edilen tecrübeye göre ertesi yılın çalışma programını ve gündemi tespit etmek, işverene teklifte bulunmak, planlanan gündemin yürütülmesini sağlamak, i) 4857 sayılı İş Kanununun 83. maddesinde belirtilen taleplerin vukuunda acilen toplanmak ve karar vermek. Görüldüğü üzere, İSG Kurulu bir araya gelen üyelerin işyerinde iş sağlığı ve güvenliği yönünden taleplerini dile getirebilecekleri ve karar alabilecekleri önemli bir misyona sahiptir. Ancak, İSG kurulunun bu misyonunun genellikle iyi anlaşılamadığı ve sorunlara işyerlerinde çözüm üretebilecek bir yöntem veya mekanizma olarak kullanılmadığı anlaşılmıştır. İSG kurulu toplantılarının tutanak veya defterleri incelendiğinde en fazla karşılaşılan eksikliklerin; - İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulunun kurulmadığı veya toplantılarının düzenli yapılmadığı, - Kurul gündeminde görüşülen konuların ve alınan kararların yetersiz olduğu, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 272 - İşveren veya vekilinin toplantılara başkanlık etmediği veya bu görevi üstlenen kişinin işvereni temsil edebilecek sıfatı haiz olmadığı, - Aynı işyeri organizasyonuna bağlı bölümlerde kurulan iş sağlığı ve güvenliği kurulları arasında işbirliği ve eşgüdüm sağlanamadığı, - Aylık toplantılara bazı üyelerin katılmadığı ve imzasının olmadığı, - Önceki aylarda alınan kararların etkili şekilde takip edilmediği hususları olduğu görülmektedir. Böylelikle, bazı işletmelerde, İSG kurulunun, çalışanların sağlığını ve güvenliğini ilgilendiren sorunların çözüm yeri olarak kullanılmadığı, zamanla geçiştirilecek bir toplantı olarak algılandığı değerlendirilmektedir. İşyerlerinde İSG kurulu, mevzuatta belirtilen çalışma usulü gereği işverenin gözetimi ve sorumluluğu altında düzenli olarak yapılmalı, üyelerin toplantılara tam olarak ve hazırlıklı katılması sağlanmalı, alınan ortak kararların üyelerin ve işverenin işbirliği ile mümkün olduğunca bir sonraki toplantıya kadar giderilmesine çalışılmalıdır. C. İş Güvenliği Uzmanı İş sağlığı ve güvenliği uzmanı, en az 50 işçi çalıştıran ve sanayiden sayılan işyerlerinde, iş sağlığı ve güvenliği konularında inceleme, denetim ve rehberlik hizmetleri vermek üzere görevlendirilen uzmandır. 4857 sayılı İş Kanununun 5763 sayılı Kanun ile değişik 81. maddesi hükmüne göre, “en az 50 işçi çalıştıran ve sanayiden sayılan” işyerleri; işçi sayısı, işyerinin niteliği ve işin tehlike sınıf ve derecesine göre iş güvenliği uzmanı olan bir veya birden fazla mühendis veya teknik elemanı görevlendirmekle yükümlüdür. 4857 sayılı İş Kanunundan başka bu alan 20.01.2004 tarih ve 25352 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan “İş Güvenliği ile Görevli Mühendis veya Teknik Elemanların Görev, Yetki ve Sorumlulukları ile Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik” ile de düzenlenmiştir. Günümüze gelinceye kadar iş güvenliği uzmanlığı ile ilgili verilen yargı kararları sonucu mevzuatta birçok değişiklik yapılmış, son olarak ise 27.11.2010 tarih 27768 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan “İş Güvenliği Uzmanlarının Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelik” yürürlüğe girmiştir. Bu Yönetmeliğin amacı, iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinde görevli iş güvenliği uzmanlarının nitelikleri, eğitimleri ve belgelendirilmeleri, görev, yetki ve sorumluluklarına dair usul ve esasları düzenlemektir. Yönetmeliğe göre iş güvenliği uzmanı; iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinde görevlendirilmek üzere Bakanlıkça belgelendirilmiş mühendis, mimar veya teknik elemanları ifade etmektedir. Yönetmelik, 4857 sayılı İş Kanunu kapsamında yer alan ve sanayiden sayılan işlerin yapıldığı ve devamlı olarak en az 50 işçi çalıştırılan işyerleri ile eğitim kurumlarını kapsamaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 273 Yönetmeliğin 5. maddesine göre; işverence iş güvenliği uzmanı olarak görevlendirilecekler, bu Yönetmeliğe göre geçerli iş güvenliği uzmanı belgesine sahip olmak zorundadır. Söz konusu Yönetmelik çerçevesinde iş güvenliği uzmanının görevleri beş ana başlık altında sıralanmıştır: -Rehberlik ve danışmanlık, -Risk değerlendirmesi, -Çalışma ortamı gözetimi, -Eğitim, bilgilendirme ve kayıt, -İlgili birimlerle işbirliğinin sağlanması. İş güvenliği uzmanı söz konusu başlıklar kapsamında özet olarak aşağıdaki görevleri yapmakla yükümlüdür: - İşyerinde yapılan çalışmalar ve yapılacak değişikliklerle ilgili olarak tasarım, makine ve diğer teçhizatın durumu, bakımı, seçimi ve kullanılan maddeler de dâhil olmak üzere işin planlanması, organizasyonu ve uygulanması, kişisel koruyucu donanımların seçimi, temini, kullanımı, bakımı, muhafazası ve test edilmesi konularının, iş sağlığı ve güvenliği mevzuatına ve genel iş güvenliği kurallarına uygun olarak sürdürülmesini sağlamak için işverene tavsiyelerde bulunmak, - Risk değerlendirmesinin yapılmasını sağlamak; gerekli çalışmaları planlayarak alınacak sağlık ve güvenlik önlemleri konusunda işverene önerilerde bulunmak ve takibini yapmak, - İşyerinde kaza, yangın veya patlamaların önlenmesi için mevzuata uygun çalışmalar yapmak ve uygulamaları takip etmek; doğal afet, kaza, yangın veya patlama gibi durumlar için acil durum planlarının hazırlanmasını sağlamak, periyodik olarak eğitimleri ve tatbikatları yaptırmak, acil durum planı doğrultusunda hareket edilmesini sağlamak, - İş sağlığı ve güvenliği eğitimlerini ilgili mevzuata uygun olarak planlamak ve uygulamak, - İşyeri hekimi ile işbirliği yaparak iş kazaları ve meslek hastalıkları ile ilgili değerlendirme yapmak, tehlikeli olayın tekrarlanmaması için inceleme ve araştırma yaparak gerekli önleyici faaliyet planlarını hazırlamak ve uygulamaların takibini yapmak. İş güvenliği uzmanı bu görevlerini yerine getirmek için aşağıdaki yetkileri kullanabilecektir: a) İşyeri bina ve eklentilerinde, çalışma metot ve şekillerinde veya iş ekipmanında çalışanlar açısından yakın ve hayati tehlike oluşturan bir husus tespit ettiğinde işverene bildirmek, gerekli tedbirler işveren tarafından alınmadığı takdirde durumu Bakanlığa rapor etmek. b) İşyerinde belirlediği yakın ve hayati tehlike oluşturan bir hususun acil müdahale gerektirmesi halinde işveren veya işveren vekilinin onayını almak kaydıyla geçici olarak işi durdurmak. c) Görevi gereği işyerinin bütün bölümlerinde iş sağlığı ve güvenliği konusunda inceleme ve araştırma yapmak, gerekli bilgi ve belgelere ulaşmak ve çalışanlarla görüşmek. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 274 d) Görevinin gerektirdiği konularda işverenin bilgisi dahilinde ilgili kurum ve kuruluşlarla iletişime geçmek ve işyerinin iç düzenlemelerine uygun olarak işbirliği yapmak. İş güvenliği uzmanlığı belgesine sahip olmak için 220 saatlik bir eğitim programını tamamlamak ve eğitimi müteakip Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının yapacağı veya Milli Eğitim Bakanlığı, ÖSYM gibi kurumlara yaptıracağı sınavdan 100 puan üzerinden 70 puan almak gerekmektedir. İş güvenliği uzmanları belgeleri A, B ve C olmak üzere sınıftır. Bu belgelerin her biri belli bir tecrübeye sahip olmayı gerektirir ve her belge farklı tehlike sınıflarındaki işyerlerinde çalışma hakkı verir. İş güvenliği uzmanlarından; (C) sınıfı belgeye sahip olanlar az tehlikeli sınıfta, (B) sınıfı belgeye sahip olanlar az tehlikeli ve tehlikeli sınıflarda, (A) sınıfı belgeye sahip olanlar ise bütün tehlike sınıflarında yer alan işyerlerinde çalışabilirler. Birden fazla iş güvenliği uzmanının görevlendirilmesinin gerektiği işyerlerinde, en az bir iş güvenliği uzmanının işyerinin tehlike sınıfına uygun belgeye sahip olması yeterlidir. (İşyeri tehlike sınıfları; İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri Yönetmeliği’nin 21. maddesine göre, 31.05.2006 tarihli ve 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun 83. maddesine göre belirlenen kısa vadeli sigorta kolları prim tarifesi esas alınarak Bakanlıkça çıkarılacak bir tebliğ ile belirlenir.) Yönetmelikte iş güvenliği uzmanlarının görev, yetki ve yükümlülükleri ile çalışma süreleri; iş güvenliği uzmanlığı belgelerinin ne şekilde alınacağını ve bu belgeleri almak için eğitim verecek kurumlarla ilgili hususları da düzenlemektedir. Türkiye’de İş Güvenliği Uzmanı İhtiyacı Mevcut iş güvenliği uzmanı sayısının piyasanın ihtiyaçlarını ne derece karşılayabildiği önemli bir husustur. Danıştay Onuncu Dairesinin 2010/696 esas numaralı kararı gereğince 15.08.2009 tarihinden önce verilmiş olan tüm iş güvenliği uzmanlığı belgeleri geçerliliğini kaybetmiş durumdadır. 15.08.2009 tarihinden sonra İSGGM tarafından verilen belgelerin birçoğu B veya C sınıfı belgelerden oluşmakta olup verilen A sınıfı belge sayısı ise oldukça azdır. Bu durum karşısında İSGGM tarafından belirtilen tarihten önce alınan tüm belgelere tekrar geçerlilik sağlayacak çalışmalara başlanılmıştır. SGK tarafından yayınlanan 2009 yılına ilişkin istatistiklere göre ülkemizde iş güvenliği uzmanı görevlendirme yükümlülüğü bulunan işyeri sayısı 13.865, bu işyerlerinde çalışan işçi sayısı ise 2.298.251’dir. Bu rakamlar doğrultusunda iş güvenliği uzmanlarının çalışma süreleri dikkate alındığında ülke çapında iş güvenliği uzmanı ihtiyacının yaklaşık 3600 olduğu belirtilmektedir. Bu rakam tüm tehlike sınıflarını kapsamakta olup sadece madencilik, inşaat, kimya tesisleri gibi çok tehlikeli sınıfta yer alan işyerlerinin (A sınıfı) iş güvenliği uzmanı ihtiyacının yaklaşık 1600 olduğu hesaplanmaktadır. (Kaynak: İSGGM Verileri) Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 275 İSGGM verilerine göre halen 863 adet A sınıfı iş güvenliği uzmanı mevcut olduğundan çok tehlikeli sınıfta yer alan işyerleri için mevcudun yaklaşık iki katı kadar iş güvenliği uzmanı yetiştirilmesi gerektiği ortaya çıkmaktadır. Sektör olarak sadece maden iş kolu esas alındığında iş güvenliği uzmanı görevlendirme yükümlülüğü bulunan işyerlerine ilişkin bilgiler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir: Tablo 61: Madencilik Sektöründe 50’den Fazla İşçi Çalıştıran İşyeri ve Toplam Sigortalı Sayıları İşyeri Sayısı Sigortalı Sayısı Başka Yerde Sınıflandırılmamış Diğer Madencilik ve Taşocakçılığı 51 7.623 Demir Cevheri Madenciliği 6 989 Demir Dışı Metal Cevherlerin Madenciliği 80 12.543 Ham Petrol Çıkarımı 13 3181 Kum. Kil e Taş Ocakçılığı 90 8.309 Linyit Madenciliği 74 26.062 Madencilik ve Taş Ocakçılığını Destekleyici Diğer Faaliyetler 8 1.031 Petrol ve Doğal Gaz Çıkarımını Destekleyici Faaliyetler 5 590 Taşkömürü Madenciliği 63 19.918 390 80.246 GRUP TOPLAM Kaynak: 2010 yılı SGK İstatistikleri Tablodaki verilere göre 390 maden işyerinin A sınıfı iş güvenliği uzmanı görevlendirme yükümlülüğü bulunmaktadır. Bununla birlikte maden iş kolunda A sınıfı iş güvenliği uzmanı görevlendirilen kaç işyeri olduğu konusunda istatistikî bir veriye ulaşılamamıştır. İSGGM tarafından iş güvenliği uzmanı çalıştıran işyerlerinin takibi için bir veri tabanı kurulmak üzere çalışmalara başlanıldığı bildirilmiştir. Sektörde en az elli işçi istihdam eden 390 maden işyerinde görevlendirilmek üzere ihtiyaç duyulan iş güvenliği uzmanı sayısının ise çalışma süreleri üzerinden İSGGM uzmanlarınca yapılan hesaplamaya dayanılarak yaklaşık 160 olduğu belirlenmiştir. Bugüne kadar A sınıfı iş güvenliği uzmanı belgesi alan toplam 863 kişiden 327’si maden mühendisidir. Mevzuat hükümlerine göre iş güvenliği uzmanlarının çalışmalarında sektörel kısıtlamalar bulunmadığı için, maden mühendisi mesleği dışından iş güvenliği uzmanlarının da madencilik sektöründe çalışması mümkündür. Ancak madencilik sektörünün spesifik bir alan olması nedeniyle, özellikle yeraltı maden işletmelerinde sadece maden mühendisi kökenli iş güvenliği uzmanlarının istihdam edilmesine yönelik düzenleme yapılması uygun olacaktır. İş güvenliği uzmanlığı eğitimi Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü (İSGGM) tarafından yetkilendirilen eğitim kurumları aracılığı ile verilmektedir. Bunun yanında eğitimlere katılacak kişilerin niteliği ve müfredat programı aynı Bakanlık tarafından belirlenmektedir. Eğitim kurumlarının verdiği hizmetin verimliliği ve etkinliğinin izlenmesi Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 276 açısından denetimleri de ÇSGB tarafından yürütülmekte olup, yetki belgesi verilen 30 eğitim kurumu bulunmaktadır. Bunlardan 23’ünün eğitim programı Bakanlıkça onaylanmıştır. İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü bir otomasyon sistemi kurarak başta maden işletmeleri gibi riskli sektörler olmak üzere, iş güvenliği uzmanı istihdam etme yükümlülüğüne uyulup uyulmadığını takip etmeli, takip etmeli, bu hususta iş müfettişleri de teftişlerinde mevzuatın uzman çalıştırmakla ilgili hükümlerine uymayan işyerlerinin faaliyetlerinin durdurulması dahil her türlü caydırıcı müeyyideyi uygulamalıdır. D. Teknik Nezaretçi Teknik nezaretçi maden işletmelerinde faaliyetlerin işletme projesine, teknik ve emniyet kurallarına göre yürütülüp yürütülmediğini kontrol ederek tespit ettiği projeye aykırılık ve iş güvenliği ihlalleri ile alınması gerekli tedbirleri işverene bildiren teknik görevlidir. 3213 sayılı Maden Kanunu’na göre teknik nezaretçi; işletmelerdeki faaliyetlerin teknik ve emniyet yönünden nezaretini yapan, Kanunun 29. maddesi gereği faaliyet bilgi formunun hazırlanmasından sorumlu ve yetkili maden mühendisidir. Mülga 1475 sayılı İş Kanunu’na göre çıkarılan ve 4857 sayılı İş Kanunu’na göre halen yürürlükte olan Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzük’te ise teknik (fenni) nezaretçi, “işçi sağlığı ve iş güvenliği gereklerinin yerine getirilmesinden ve işletmenin teknik esaslar çerçevesinde çalıştırılmasından sorumlu, maden mevzuatına göre görevlendirilmiş maden mühendisini veya maden yüksek mühendisi” olarak tanımlanmıştır. 3213 sayılı Maden Kanunu’nun 10. maddesinin altıncı fıkrasında yer alan (Ek fıkra: 10.06.2010–5995/5 md.) “Teknik nezaretçinin atandığı ruhsat sahasındaki faaliyetleri düzenli bir şekilde denetleyerek tespit ve önerilerini teknik nezaretçi defterine kaydetmesi zorunludur. Aksi takdirde teknik nezaretçi uyarılır. İkinci kez aynı ruhsat ile ilgili olarak bu yükümlülüklerin yerine getirilmemesi durumunda teknik nezaretçi hakkında beşinci fıkra hükümleri uygulanır. Teknik nezaretçi defterini, teknik nezaretçi ile ruhsat sahibi veya vekili imzalar. Defterin ibraz edilmemesi veya düzenli tutulmaması halinde, ruhsat sahibine on yıl süreli işletme ruhsatları için belirlenen yıllık işletme ruhsat harcı tutarında idari para cezası uygulanır.” hükmü ile teknik nezaretçinin atandığı ruhsat sahasındaki faaliyetleri düzenli bir şekilde denetleyerek tespit ve önerilerini deftere kaydetme zorunluluğu getirilmiş olup, aynı ruhsat sahası için üç yıl içerisinde iki kez yerine getirmeyen teknik nezaretçilere hak mahrumiyeti, 5995 sayılı Kanunla ruhsat sahiplerine de idari para cezası uygulaması hükmü getirilmiştir. Teknik nezaretçinin görevleri 06.11.2010 tarih 27751 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliği’nin 130. maddesine göre teknik Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 277 nezaretçinin, “maden işletmelerinin teknik ve emniyet yönünden nezaretini yaparak Kanun ve ilgili yönetmeliklerde yer alan görevleri yerine getirmekle sorumlu ve yükümlü” olduğu belirtilmiş; 131 ve devamı maddelerinde teknik nezaretçinin atanması için gerekli belgeler, bir maden mühendisinin teknik nezaret görevini üstlenebilmesi için gerekli şartlar, bir maden mühendisinin teknik nezaret görevi alabileceği ruhsat sayısı, teknik nezaretçinin yetki ve sorumlulukları, bir sahaya atanmış teknik nezaretçinin azil ve istifa gibi nedenlerle görevinin sona ermesi durumunda uygulanacak usul ve esaslar ve teknik nezaretçi çalıştırılmadan üretim yapılmasının doğuracağı cezai şartlar (müeyyideler) düzenlenmiştir. Yönetmeliğin 131. maddesine göre teknik nezaretçilik görevinin üstlenilebilmesi için özetle, -Maden mühendisi olmak, -Yeraltı işletme faaliyetlerine teknik nezaret görevini üstlenecek maden mühendislerinde yeraltı maden işletmelerinde en az iki yıl deneyimli olmak ve bu deneyimini belgelemek, -Teknik nezaretçi olarak ilk defa atanacakların Maden Mühendisleri Odası tarafından yapılacak eğitim semineri sonucunda verilen teknik nezaretçi sertifikasına sahip olmaları, -Yeraltı işletmelerinde teknik nezaretçi görevini üstleneceklerden 65 yaş ve üzerindekiler için yeraltında çalışabileceğine dair tam teşekküllü hastaneden her iki yılda bir heyet raporlu olması şartları aranmaktadır. Teknik nezaretçinin görev alabileceği ruhsat sayısı; I (a) Grubundan beş, diğer gruplardan da beş olmak üzere en fazla on ruhsat sahası olarak düzenlenmiştir. Bu sayının aşıldığı tespit edilmesi durumunda on beş gün içinde nezaretçilik sayısını yukarıda belirtilen sınıra indirilmesi gerekmekte olup fiili işleyenler için üç yıl süre ile yeni bir nezaretçilik görevine atanmaması hükme bağlanmıştır. Teknik (fenni) nezaretçinin yürütmekle görevli olduğu konular Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğün ilgili maddelerinde açıklandığı üzere; patlayıcı maddelerin taşınması ve depo edilmesi, tahkimat, insan ve malzeme taşıma sistemi, lokomotiflerin bakımı vb. hakkındaki yönergelerin hazırlanması, ayrıca havalandırma sisteminin denetimi ile görevlendirilecek kişileri belirleme, vinç kullanan işçilere belgelerini düzenleme vb. görevlerdir. Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliği’nin 134. maddesine göre teknik nezaretçinin görev, yetki ve sorumlukları özetle şöyledir. a) Teknik nezaretçi, sorumluluk alanı Genel Müdürlükçe onaylanmış ruhsat sahasının her yerinde görevi ile ilgili inceleme yapmak ve gerekli her türlü bilgiyi alma ve Kanun kapsamında Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 278 gerekli önlemlerin aldırılması yetkisine sahiptir. Bu yetkinin kullandırılmamasından ruhsat sahibi sorumludur. b-)Teknik nezaretçi, nezaret görevini Kanun hükümleri kapsamında yürütür. Teknik nezaretçi, atandığı ve sorumlu olduğu ruhsat sahasının faaliyetlerini ve üretimlerini on beş günde en az bir defa denetlemek, tespitlerini ve önerilerini teknik nezaretçi defterine not etmek zorundadır. Aksi takdirde teknik nezaretçi uyarılır. İkinci kez aynı ruhsat ile ilgili olarak bu yükümlülüklerin yerine getirilmemesi durumunda teknik nezaretçinin Kanun gereğince yapacağı beyanlar bir yıl süre ile geçersiz sayılır. Fiilin her tekrarında hak mahrumiyeti uygulamasına devam edilir. Uygulanan uyarı ve hak mahrumiyeti Maden Mühendisleri Odasına bildirilir. Ayrıca teknik nezaretçi defterinin, teknik nezaretçi ve ruhsat sahibince/vekilince birlikte imzalanması zorunludur. Defterin imzalanmaması veya EK-4’te belirtilen şekilde düzenli tutulmaması halinde, ruhsat sahibine on yıl süreli işletme ruhsatları için belirlenen yıllık işletme ruhsat harcı tutarında idari para cezası uygulanır. c-) Teknik nezaretçi, görev aldığı işyerindeki faaliyetler ile ilgili eksiklik ve aksaklıkları, öneri ve önlemleri belirler. Ruhsat sahibi/vekili tarafından, bu öneri ve önlemler işyerinde çalışanların görebileceği şekilde ilan edilir ya da panoya asılır. Aynı zamanda içeriği Genel Müdürlük tarafından belirlenmiş ve noter onaylı "Teknik Nezaretçi Defteri”ne rapor ederek ruhsat sahibine bildirir. Eksiklik ve aksaklıkların, öneri ve önlemlerin rapor edilmemesinden teknik nezaretçi, bunların yerine getirilmemesinden ruhsat sahibi sorumludur. d) Teknik nezaretçi, işyerinde yaptığı inceleme ve gözlemlerde işletme projesine aykırı faaliyette bulunulduğunu ve faaliyetlerin can ve mal güvenliği açısından tehlikeli bir durum oluşturduğunu tespit etmesi halinde maden üretimine yönelik faaliyetleri durdurur ve durumu ilgili kurum veya kuruluşlara bildirir. e) Galeri sürülmesi ve/veya üretime hazırlık çalışmalarında teknik nezaretçi atanması zorunludur. Teknik nezaretçinin istifa ve azillerinin MİGEM’e on beş gün içinde bildirilmesi zorunludur. Aksi halde tarafların sorumluluğu devam eder. Bu gibi durumlarda ruhsat sahibi tarafından en geç on beş gün içerisinde yeni bir teknik nezaretçi atanması zorunludur. Teknik nezaretçi ataması gerçekleşmeden üretim yapılması halinde ruhsat teminatı irat kaydedilerek faaliyet durdurulur. Teknik nezaretçi atamasının gerçekleşmesi halinde faaliyete izin verilir. Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliğinin 134. maddesinde yetki alanı olarak “işletmenin her yeri” belirlenmiştir. Söz konusu Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzük’ün 4. maddesinde; Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 279 “Fenni nezaretçi, en az 15 günde bir, ocağın işçi çalıştırılan yerlerini denetlemek, sonucunu, noterce onaylı fenni nezaretçi rapor defterine, öngöreceği öneri ve önlemlerle birlikte yazıp imzalamak zorundadır. Denetimin yapılmamasından, öneri ve önlemlerin yerine getirilmemesinden işveren sorumludur.” hükmü ise teknik (fenni) nezaretçinin çalışma alanının ocağın işçi çalıştırılan yerleri olarak belirlenmiş ve görevinin denetlediği bölümler için öneri ve önlemler öngörmek olduğu belirtilmiştir. Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliğinin teknik nezaretçi ücreti ile ilgili 136. maddesinde özetle; ruhsat sahası ile ilgili bir önceki yıla ait teknik nezaretçilik ücretinin ödendiğine dair belgelerin her yıl Nisan ayı sonuna kadar, görevin sona ermesi halinde ise teknik nezaretçi ücretlerinin tam olarak ödendiğine dair belgelerin, Kanunun 29. maddesinde sayılan belgelerin ekinde Genel Müdürlüğe verilmesinin gerektiği belirtilmektedir. Söz konusu maddede teknik nezaretçi ücretinin kim tarafından ödeneceğine ilişkin bir düzenleme bulunmamaktadır. Teknik Nezaretçilik İle İlgili Tespit Edilen Sorunlar Yüksek oranda risk taşıyan, bilgi, deneyim, uzmanlık ve sürekli denetim gerektiren ağır bir iş kolu olarak madencilik sektöründe teknik nezaretçi uygulamasının maden işletmelerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanmasında yeterince etkili olmadığı anlaşılmıştır. Yani teknik nezaretçilik uygulaması sorunludur ve bu durum maden sahalarında koruyucu ve önleyici faaliyetlerin gerçekleştirilmesinde zafiyet oluşturmaktadır. Teknik nezaretçilik bu işleyişi ile kazaların azaltılması amacıyla önleyici faaliyetler yürütme fonksiyonunu yitirmiş görünmektedir. 1- Teknik nezaretçilik ile ilgili olarak sektörü denetleyen çeşitli kurumların farklı mevzuatı bulunduğundan karmaşa meydana gelmektedir. Teknik nezaretçilikle ilgili olarak, Çalışma Bakanlığınca 22.10.1984 tarihinde yürürlüğe giren Maden ve Taşocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzük, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığınca (MİGEM) ise 06.11.2010 tarihinde yürürlüğe giren Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliği uygulamada dikkate alınmaktadır. Söz konusu Tüzük hükümleri 4857 sayılı İş Kanunu’nun geçici 2. maddesine göre yürürlüktedir ve Çalışma Bakanlığı İş Kanunu ve ona bağlı mevzuatı uygulamaktadır. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı (dolayısıyla MİGEM) ise Maden Kanunu ve ilgili Yönetmelik hükümlerini uygulamaktadır. Teknik nezaretçi ile ilgili çeşitli mevzuattaki farklı hükümler arasında bulunan çelişkiler giderilmelidir. Teknik nezaretçi olabilmek için söz konusu Tüzük ve Yönetmelikte birbirinden farklı hükümler vazedilmiştir. Tüzüğün 371. maddesinde “Fenni nezaretçi görevini üstlenecek maden Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 280 yüksek mühendisi veya mühendisinin bir maden işletmesinin teknik işlerinde, en az 5 yıllık deneyiminin bulunması zorunludur. ” denilmektedir. Bu 5 yıllık tecrübenin yeraltı işletmesinde olması şart koşulmamıştır. Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliği’nin 131. maddesinde ise teknik nezaretçilik görevinin üstlenilebilmesi için yeraltı işletme faaliyetlerine en az iki yıl deneyimli olması gerektiği hükme bağlanmıştır. Görüleceği üzere her iki mevzuat arasında teknik nezaret görevini üstlenecek maden mühendislerinin tecrübe süreleri arasında çelişki mevcuttur. Normlar hiyerarşisine göre tüzük daha üst bir daha üst bir hukuk normu olmakla birlikte, hâlihazırda teknik nezaretçi atamaları Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliği’ndeki hükümlere göre yürütülmektedir. Çeşitli Bakanlıkların denetimlerinde uyulacak esasların yer aldığı düzenlemelerin birbiri ile uyumlaştırılması gerekmektedir. Bunun sağlanması için mevzuat çalışmalarında ilgili bakanlıkların daha fazla işbirliği içinde çalışmaları, mevcut ve ileride doğabilecek sıkıntılar konusunda sektördeki paydaşların da görüşlerinin alınması gerekmektedir. Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliği yenilendiğinden bundan sonraki uygulamanın nasıl olacağı izlenmelidir. 2-Yönetmelik ile teknik ve daimi nezaretçilerin görev alanlarının, sorumluluk sınırlarının net bir tanımı yapılmamıştır. Mevzuata bakıldığında teknik ve daimi nezaretçiler ile teknik elemanların görev tanımlarının neredeyse birbirinin aynı olduğu görülmektedir. Her bir maden işletmesine konu ile ilgili Bakanlıkların yayınladığı yasal düzenlemeler çerçevesinde teknik nezaretçi, iş güvenliği uzmanı, teknik eleman, daimi nezaretçi veya işyeri açma ve çalışma ruhsatı almak için sorumlu müdür atanması veya istihdam edilmesi gerekmektedir. Belirtilen unvan ve nitelikteki kişiler daimi veya sözleşmeli olarak yasal düzenlemelerde tanımlanan görevleri gereği çeşitli sorumluluklar taşımaktadırlar. Bununla birlikte birbiri ile paralel veya benzer görevlerin farklı gibi düzenlenmesi, benzer hizmetler için birden fazla kişinin istihdam edilmesi sonucunu doğurabilir. Bu durum maden işletmelerine gereksiz maliyetler yükleyeceği gibi bu kişiler arasında görev çakışması da yaşanabilir. Nitekim teknik nezaretçi ve iş güvenliği uzmanının görevlerinin mahiyeti itibariyle güvenli ve sürdürülebilir bir çalışma ortamı tesis etmek olduğu, daimi nezaretçi ve teknik elemanın da işletmede yürütülen faaliyetleri planlama ve nezaret etme görevlerinin olduğu, yine daimi nezaretçinin iş güvenliği uzmanı olması şartlarını taşıması halinde iş güvenliği ile ilgili görev ve sorumlulukları da yerine getirebilmesinin mümkün olduğu görülmektedir. Özellikle maden işletmelerinde iş güvenliği konusunda çalışma yapmak için yasa gereği sertifikalı olmak ve riskleri değerlendirecek kadar bilgi sahibi olmak gerekmektedir. Bu kapsamda, farklı mevzuat hükümlerinden kaynaklanan yetki-görev karmaşasına son verilmesi, görev ve sorumlulukların kesin hatlarla tanzimi gerekmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 281 3- Mevzuatta, maden işletmesinin bulunduğu bölge ile teknik nezaretçinin çalışma alanı veya ikameti yönünden bir mesafe sınırlaması getirilmemiştir. Teknik nezaretçiler maden işletmelerinin bulunduğu bölgelere bakılmaksızın çeşitli maden gruplarına göre değişmekle birlikte en fazla 10 maden işletmesine atanabilme hakkına sahiptirler. Bir maden mühendisinin birbirinden çok uzak bölgelerdeki maden ocaklarının teknik nezaretçiliğini üstlenmesine mevzuat açısından bir sınırlama getirilmediğinden teknik nezaretçi, 15 günde bir kontrol etme kuralına fiilen uymasa dahi Teknik Nezaretçi Defterini geçmişe yönelik doldurmak suretiyle kâğıt üzerinde görevini yapmış gibi görünebilmektedir. Ancak buradaki asıl sorun, teknik nezaretçilerin faaliyetlerinin, görevlerini yeterince yerine getirip getirmediklerinin yetkili kamu birimlerince kontrol edilmemesidir. Aşağıdaki tabloda, örnek olarak, 10.01.2011 tarihi itibari MİGEM’deki teknik nezaretçi dosyalarındaki bilgilere göre, bazı teknik nezaretçilerin görev üstlendikleri sahaların bulundukları iller verilmiştir. Tablo 62: Bazı Teknik Nezaretçilerin Görev Üstlendikleri Sahaların Bulundukları İller Teknik NezaretçiSicil No Teknik Nezaretçinin Bulunduğu İl Teknik Nezaretçinin Atandığı İl M.Ö. , 2383 Ankara Çankırı, İstanbul, Muğla S.K. , 2665 Ankara Tokat, Şanlıurfa, Van E.Ç. , 2321 Ankara Mardin, Sivas, Kilis P.K. , 3159 Ankara Manisa, Bayburt Kaynak: MİGEM Verileri Tablodaki örnekler, bir teknik nezaretçinin birbirinden mesafe olarak oldukça uzak illerdeki ocakların teknik nezaretçiliğini aynı anda üstlenebildiklerini göstermektedir. Maden sahalarının denetimleri esnasında da kimi ruhsat sahiplerinin karayolu ile 8–10 saat mesafede yerleşik olan teknik nezaretçiler ile anlaştıkları, bu yüzden de mutad denetimlere gelinemediği; uzaklık, mevsim ve ulaşım gibi olumsuz şartlarda görevin gereği gibi ifasının güçleştiği, bu yüzden teknik nezaretçi defterinin boş kaldığı veya cezai işleme maruz kalmamak için defterin gönderilerek doldurulması şeklinde birtakım mevzuata aykırı uygulamalara rastlandığı da ifade edilmektedir. Bu durumdan hem işveren hem de teknik nezaretçi memnun olabilmektedir. Zira evrak üzerinde her şey mükemmel görünmekte, işveren –kanunun öngördüğü şekilde- ciddi bir teknik iç denetime maruz kalmadan üretim faaliyetlerini yürütebilmekte, teknik nezaretçi ise görevini gereği gibi yapmak zahmetine ve işvereni ile arasını bozmak riskine katlanmadan görevini sürdürebilmektedir. Kamu idaresi ise defter üzerinde yaptığı denetimler ile “teknik nezaretçi defterinin düzenli tutulduğunu” kayda geçirerek görevini yapmış olmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 282 Bazı teknik nezaretçilerin coğrafi olarak birbirinden çok uzak yerlerde bulunan maden ocaklarının Teknik nezaretçiliğini üstlenmeleri nedeniyle, bir teknik nezaretçinin aynı anda belli bir mesafenin ötesinde bulunan yerlerde teknik nezaretçilik görevi üstlenmesinin yasaklanması gerektiği, teknik nezaretçilerin görev alabilecekleri coğrafi bölgeye ilişkin sınırlamalar getirilmesinin mümkün olduğu, bir teknik nezaretçinin ikamet ettiği il ile mücavir olan illerde bu görevi üstlenebileceği şeklinde düzenleme yapılabileceği ifade edilmektedir. Teknik nezaretçilik görevi, maden işvereni ile teknik nezaretçilik belgesine/şartlarına sahip kişiler arasında medeni hukuka göre imzalanan bir sözleşmeye göre ifa edilmektedir. Özel hukuk kurallarına göre sözleşmelerin kısıtlanması ancak kanunda gösterilen durumlarda mümkün olabilir. Dolayısıyla belli bir mesafe kuralına bağlı olarak medeni hukuktan doğan sözleşme hürriyetinin/hakkının kısıtlanması yönündeki bir düzenlemenin ilgili yargı yerlerince iptal edilmesinin muhtemel olduğu değerlendirilmektedir. Ayrıca mesafelerin hesaplanması gibi teknik sorunlar da çıkabilir. Bu nedenle bir teknik nezaretçinin hangi mesafeler içinde kalan yerlerde görev alabileceğine dair hukuken tartışmaya yol açabilecek bir düzenleme yapmak yerine, birbirine çok uzak mesafelerdeki yerlerde teknik nezaretçilik görevi üstlenenler başta olmak üzere, teknik nezaretçilerin görevlerini gereğince yerine getirip getirmediklerinin ilgili İdare (MİGEM, İş Teftiş Kurulu) tarafından sıkı bir şekilde takip ve denetiminin yapılması, bunu sağlamak için teknik nezaretçilerin 15 günde bir düzenleyecekleri teknik nezaretçi rapor defterine yazdıkları raporların birer suretinin uygun bir resmi daireye verilmesi kuralının getirilerek geçmişe yönelik olarak çok sayıda rapor sayfasının doldurulmasının engellenmesi, nezaretçi defteri ile ilgili usulsüzlük tespit edilmesi halinde ruhsat sahibine/işletmeciye ve teknik nezaretçiye para cezası verilmesi, görevini gerektiği şekilde yapmayan teknik nezaretçiler hakkında gerekli yasal müeyyidelerin uygulanmasının daha hukuki bir çözüm olacağı değerlendirilmektedir. Ayrıca, teknik nezaretçilerin görev sahalarına coğrafi sınır getirilmesi şeklindeki bir düzenlemenin teknik nezaretçilerin görevlerini bihakkın yapmalarını garantiye alacağını düşünmemek gerekir. Dolayısıyla çözümün ilk ve en önemli adımı, teknik nezaretçilerin görevlerini zamanında ve bihakkın yerine getirip getirmediklerinin ilgili kamu idarelerince etkin şekilde kontrol edilmesidir. 4- Teknik nezaretçilik konusunda sektör kamuoyunda sıklıkla dile getirilen bir eleştiri de nezaretçi ücretinin, denetim yapılan madenin ruhsat sahibi veya işletmecisi tarafından ödenmesi, teknik nezaretçinin ruhsat sahibi ile sözleşmesinin feshedilmesi veya görevinden azledebilme endişesi taşıması nedeniyle işverene karşı “bağımsız” hareket edememesidir. Bu eleştiriyi getirenlere göre teknik nezaretçinin asli görevi, maden işletmesinde faaliyetlerin teknik ve emniyet gereklerine uygun şekilde idame ettirilmesi olup bunun gerçekleşmesi alacağı “bağımsız” kararlar ile mümkündür. Yani teknik nezaretçinin görevini bihakkın yerine getirebilmesi ve gerektiğinde mevzuat hükümlerini uygulayabilmesi için özerk ve Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 283 güvenceli yapıya kavuşturulması gerekmektedir. Bu durumda teknik nezaretçinin ücretinin oluşturulacak ortak bir fondan karşılanması ve teknik nezaretçiliğin mesleki anlamda Kamu otoritesinin denetimine açık, işverenden bağımsız, kurumsal bir yapıya dönüştürülmesi önerilmektedir. Bu anlayış teknik nezaretçiyi işletmecinin eksiklerini bulup ceza yazılmasına neden olan, işletmecinin bir hasmı gibi algılamanın mevzubahis olduğunu göstermektedir. Üniversitelerin ilgili bölümlerinin ülke ihtiyacından çok fazla sayıda maden mühendisi mezun etmeleri sebebiyle maden mühendisleri “temininde güçlük çekilen eleman” niteliğinde olmadıkları gibi, bu sayı fazlalığı nedeniyle maden mühendisleri arasında işsizlik oranları bir hayli yüksektir. Dolayısıyla bir maden mühendisi-teknik nezaretçinin işten çıkarılması halinde yerine yeni bir mühendis bulmanın işveren için pek zor olmayacağı düşünülebilir. Yani Teknik Nezaretçi olarak görev yapan maden mühendisleri kendilerini işlerini kolayca kaybedebilecek kişiler olarak görebilir. Bu unsurlar birlikte değerlendirildiğinde, ailelerini geçindirmek için para kazanmak zorunda olan teknik nezaretçilerin işini kaybetmemek için maden işvereni ile ters düşmeyecek şekilde davrandıkları, bu şartlar altında onlardan bağımsız davranmalarının beklenemeyeceği de sık sık dile getirilen bir husustur. Oysa teknik nezaretçi, işletmenin eksiklerini ortaya çıkararak onu “muhtemel zararlardan koruyan bir uzman” olarak da algılanabilir. Bu anlayışta teknik nezaretçinin işletmedeki eksiklikleri ve yanlış giden işleri tespit etmesinden asıl yarar sağlayacak olan işveren ve işletmede çalışanlardır. Teknik nezaretçi ruhsat sahibinin veya işletmecinin maden ocağında meydana gelebilecek olumsuz durumların (iş kazaları ve meslek hastalıklarının) kötü sonuçlarının işletmeciye getireceği ağır maliyetten kurtulmak için ön tedbirler alınmasını sağlayan bir uzman olarak düşünülür ise, ücretlerini işverenden almasının herhangi bir sakıncalı yönü bulunmamaktadır. Yani bu bakış açısı ile maden işletmecisi -kendi menfaatine olarak- işletmede İSG bakımından uygun şartların sağlanması için gerekli uzmanlığa sahip bir kişi istihdam etmektedir. Ayrıca bu uzman, maden işletmecisinin bu alandaki teknik bilgi eksikliğini gidermektedir. Maden işletmelerinin İSG kural ve gereklerine uymasını kamunun zorlayıcı gücünü de kullanarak temin etmek, uyulup uyulmadığını haricen denetlemek ise İdarenin görevidir ve İdare, bu görevini teknik nezaretçilik uygulaması yoluyla kısmen de olsa işletmecinin sırtına yüklemekte, ancak bunda fiilen başarılı olunamamaktadır. Bu soruna çözüm bulmaya yönelik herhangi bir düzeleme yapılmış değildir. Soruna çözüm bulmak için öncelikle teknik nezaretçiliğin ne olduğu ve tam olarak ne beklendiği belirlenmeli, ilgili bütün tarafların görüşlerinden istifade edilerek kendisinden beklenen işleve uygun olarak düzenleme yapılmalıdır. 5-) İdare, teknik nezaretçi atamalarında gerektiği kadar hassas davranmamakta, teknik nezaretçi atanmayan maden ocaklarının teknik nezaretçisi olmadan uzun süre faaliyet göstermesine göz yummaktadır. Bu durum da işverenlere karşı Teknik Nezaretçilerin Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 284 pozisyonunu zayıflatan önemli bir faktör olarak değerlendirilmektedir. Maden işletmelerinin teknik nezaretçi olmadan da uzun süre üretim yapabilmeleri Teknik Nezaretçi kurumunun ciddiyetini ve etkisini azaltmış, bu kurumu neredeyse sıradan bir prosedür derekesine düşürmüştür. 6- Teknik nezaretçi olmak için her yaştaki mühendisten yeraltında çalışabileceğine ilişkin fiziki ve psikolojik sağlık raporu istenmesi gerekli görülmektedir. Yönetmelik hükümlerinde dikkati çeken bir husus, yeraltı işletmelerinde teknik nezaretçi görevini üstleneceklerden 65 yaş ve üzerindekiler için yeraltında çalışabileceğine dair tam teşekküllü hastaneden her iki yılda bir heyet raporu almak şartının getirilmiş olmasıdır. Esasen yeraltı işletmelerinde teknik nezaretçilik görevini üstlenecek her yaştaki mühendisten yeraltında çalışabileceğine ilişkin fiziki ve psikolojik sağlık raporu istenmesinin daha doğru olacağı değerlendirilmektedir. Maden işletmelerinde nezaretçilik uygulamalarının sorunlu olduğu, istenen sonuçları doğurmadığı görülmektedir. Dolayısıyla, maden işletmelerinde nezaretçilik uygulamasının nitelik ve etkinliğinin artırılması için aşağıdaki değerlendirmeler yapılmaktadır: -Maden işletmelerinde iş güvenliği bakımından en az teknik nezaretçilik kadar önemli bir unsur daimi nezaretçiliktir. Çünkü daimi nezaretçi de maden mühendisidir ve işletme ile ilişkisi daha yoğundur, daha uzun süre ve bire bir işletme faaliyetlerinin içindedir. Daimi nezaretçilerin daha nitelikli iş yapmaları için konunun taraflarınca çözümler üretilmelidir. -Her maden işletme faaliyetinde, iş güvenliği ve üretim için yeterli sayıda maden mühendisinin daimi istihdamı zorunlu olmalı; özellikle yeraltı işletmelerinde, her vardiyada en az bir maden mühendisi bulundurma zorunluluğu getirilmeli, işletmenin özelliklerine ve taşıdığı risklere uygun olarak, mühendisin de gerekli deneyime sahip olması sağlanmalıdır. -Teknik nezaretçiliğin ilgili bütün tarafların görüş ve kaygılarını dikkate alarak gözden geçirilmesi ivedilik arz etmektedir. Teknik nezaretçilerin -inşaat sektöründeki yapı denetim uygulamasında olduğu gibiişveren ile doğrudan ücret bağının koparılması, işverenlerin Teknik nezaretçi ücretlerini açılacak resmi bir hesaba yatırmaları ve ücretlerin bu hesaptan mevzuatta belirlenecek kurallara göre ödenmesi çok yaygın biçimde gündeme getirilmekte ve önerilmektedir. Ancak, yapı denetim uygulaması ile de beklenen hedefin tam olarak gerçekleştirilemediği dikkate alınmalıdır. Ayrıca, teknik nezaretçilerin işverenlere karşı çok katı davranmaları ihtimali de göz ardı edilmemelidir. Bu konunun uzmanlarca enine boyuna tartışılması gerekmektedir. - Teknik nezaretçilerin eğitimi ve belgelendirilmeleri ve atanmaları iyi düzenlenmelidir. Teknik nezaretçi eğitimleri ilan edilmeli, gerekli şartları taşıyan bütün maden mühendislerine açık olmalıdır. Ayrıca, madenlerde çalışacak teknik nezaretçiler için 2 yıl yeraltı tecrübesi aranması Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 285 yeterli olmayıp, yaş sınırına bakılmaksızın psikolojik testlerden geçirilerek yeraltında çalışmaya uygun olup olmadıkları da belirlenmelidir. - Teknik nezaretçilerin faaliyetleri de ciddiyetle denetlenip takip edilmelidir. Mevcut uygulamada teknik nezaretçilerin görevlerini ne derece yaptıklarına yönelik ciddi bir denetimin olmadığı görülmektedir. Teknik Nezaretçi faaliyetlerinin ciddiyetle takip edilmesi, geçmişe yönelik defter kaydı yapılmasının önlenmesi için Teknik Nezaretçilerin her 15 günde bir maden ocağını denetlediklerine dair düzenledikleri kayıt ve tutanakların bir suretini de o bölgedeki Kaymakamlık, İl Özel İdaresi veya Bölge Çalışma Müdürlüğü gibi resmi bir kuruma (denetleme günü veya takip eden belli bir günde) teslim etmeleri veya cezai şartlar konulması şeklinde bir düzenleme yapılmasının yararlı olabileceği değerlendirilmektedir. - Teknik nezaretçi atamalarında idare hassas davranmalı, teknik nezaretçi atanmayan maden ocaklarının faaliyet göstermesine müsamaha gösterilmemelidir. Bu konuda mevzuatın açık hükümlerinin gereğinin yapılması ihmal edilmemelidir. Maden sahalarındaki faaliyetlerin teknik ve emniyet yönünden uygunluğunu gözetme sorumluluğu olan teknik nezaretçinin mutlaka atanmasının sağlanması, aksi takdirde, vakit kaybedilmeden gerekli müeyyidelerin uygulanması için; - Atanma ve istifaların aylık olarak otomasyon sisteminden takip edilmesi, - Tetkik heyeti tarafından (inceleme konusu olmasa dahi) teknik nezaretçi atanmadığı belirlenen sahada faaliyetin durdurulması, - Bu konuda ilgili makamlara gerekli bildirimlerin geciktirilmeden, makul bir süre içerisinde yapılması sağlanmalıdır. Sorunların tespit edilerek çözülmesinde sektörün bütün aktörlerinin görüşlerinin alınması, mevzuat çalışmalarında ortak aklın kullanılarak üretilecek çözümlerin dikkate alınması en doğru yol olacaktır. E. Daimi Nezaretçilik Daimi nezaretçi, işletmede üretim faaliyetlerinin proje ve imalat planlarına uygun olarak yürütülmesinden sorumlu, 3213 sayılı Maden Kanunu’na göre işletmede daimi olarak istihdam edilen maden mühendisidir. Bir ruhsat sahasında zorunlu olarak daimi nezaretçinin çalıştırılması ile ilgili husus, 3213 sayılı Maden Kanununun 31. maddesine dayanılarak çıkarılan ve 06.11.2010 tarih ve 27751 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliği’nin 141. maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre; a) Ruhsat sahasındaki tesislerde Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 286 çalışanlar hariç maden işletme faaliyetleri için en az onbeş işçi çalıştıran açık işletmeler, b) Ruhsat sahasında yeraltı üretim yöntemiyle çalışan işletmeler daimi nezaretçi istihdam etmek zorundadır. Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliğinin 138. ve devamındaki maddelerinde – teknik nezaretçiliğe paralel biçimde- daimi nezaretçinin görevleri, daimi nezaretçinin sahip olması gerekenler nitelikler, daimi nezaretçinin azil ve istifa gibi nedenlerle görevinin sona ermesi durumunda uygulanacak usul ve esaslar ve daimi nezaretçi görevlendirilmeden üretim yapılmasının müeyyidesi gibi hususlar düzenlenmektedir. Buna göre daimi nezaretçinin görevleri; - “Daimi nezaretçi üretim yerindeki günlük faaliyetleri planlamak ve yürütülmesini sağlamak, can ve mal emniyeti yönünden tehlikeli bir durumun varlığı söz konusu olduğu zaman gerekli tedbirlerin alınmasına nezaret etmek, hemen tedbir almanın mümkün olmadığının belirlenmesi halinde üretim faaliyetlerini önlemlerin alınmasına kadar durdurmak, - Görev aldığı işyerindeki faaliyetleri ile ilgili eksiklik ve aksaklıkları gidermek amacıyla önlemleri belirleyerek ruhsat sahibine/rödövansçıya bildirmek, tedbirlerin alınmasına nezaret etmek” şeklinde düzenlenmiştir. Ayrıca, Yönetmelikte “işveren, daimi nezaretçi istihdamı ile ilgili belgeleri MİGEM’e bildirmekle yükümlü kılınmıştır. İşletmede daimi nezaretçi olarak istihdam edilen maden mühendisinin, iş güvenliği uzmanı olması veya ilgili kanun ve yönetmeliklerle belirlenen şartları taşıması, ruhsat sahibince görevlendirilmesi kaydıyla İş Kanununun 81. maddesinde belirtilen iş güvenliği ile görevli mühendis veya teknik elemanların üstlendiği görev ve sorumluluğu da yerine getirir. Teknik nezaretçi ataması yapılmış sahalarda, daimi nezaretçi olarak maden mühendisinin istihdam şartının oluştuğu ancak daimi nezaretçi görevlendirilmediğinin tespiti halinde ruhsat sahibi uyarılır ve on beş gün süre verilir. Verilen süre sonunda daimi nezaretçi görevlendirilmez ise teminat irat kaydedilir ve faaliyetler durdurulur. Daimi nezaret görevi üstlenmiş olan mühendisler, teknik nezaretçi olarak atanamaz. Şartların oluşmasına rağmen daimi nezaretçi görevlendirilmeden üretim yapılması halinde, verilen sürenin sonunda bu durumun devam ettiği tespit edilir ise ruhsat teminatının irat kaydedilerek faaliyetin durdurulacağı” hükme bağlanmıştır. Teknik nezaretçilikte olduğu gibi burada da yeraltı işletmelerinde daimi nezaret görevini üstlenecek 65 yaş ve üzerindekiler için yeraltında çalışabileceğine dair tam teşekküllü hastaneden her iki yılda bir heyet raporlu olmak.” şartı getirilmiştir ki; yeraltında çalışacak bütün mühendisler için bu şartın aranmasının daha doğru olacağı yukarıda belirtilmişti. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 287 Mevzuatta, vardiyalı çalışan ocaklarda her vardiyada daimi nezaretçi bulunacağına dair bir hüküm bulunmamaktadır. Bu durumda vardiyalardan birinde daimi nezaretçi bulunsa bile diğer vardiyalarda genellikle vardiya çavuşlarının nezaretinde, daimi nezaretçi olmaksızın çalışma yapılmaktadır. Bu durumun “daimi” nezaretçilik ibaresinin lafzı ile uyumlu olmadığı görülmektedir. F. Teknik Eleman Bir ruhsat sahasında zorunlu olarak teknik elemanın çalıştırılması ile ilgili husus mevzuatımızda daha önce olmayan, yeni getirilen bir düzenleme olup, teknik elemanla ilgili düzenleme 3213 sayılı Maden Kanununda değişiklik yapan 5995 sayılı Kanunla getirilmiştir. Buna göre anılan Kanun’da teknik eleman; “Kanun kapsamında Genel Müdürlüğe vermiş olduğu dilekçe ve eklerindeki evrakları imzalayarak beyanda bulunan maden, jeoloji ve jeofizik mühendisleri” şeklinde tanımlanmıştır. Teknik elamanın çalıştırılacağı ruhsat sahaları ile ilgili hususlar 06.11.2010 tarih ve 27751 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliği’nin 146. maddesi ve devamı maddelerinde düzenlenmiştir. Buna göre, tesislerde çalışanlar hariç madencilik faaliyeti kapsamında en az 15 işçi çalıştıran işletmelerde, yeraltı üretim yöntemiyle çalışan işletmelerde, vardiyalı olarak çalışan işletmelerde, “her vardiyada” teknik eleman istihdam edilmesi zorunlu tutulmuştur. Teknik ve daimi nezaretçiden farklı olarak, maden mühendislerinden başka jeoloji ve jeofizik mühendisleri de teknik eleman olarak istihdam edilebilecektir. Jeoloji ve jeofizik mühendislerinin yeraltı maden işletmelerine ne derece katkı sağlayabileceği konunun taraflarınca ayrıca tartışılması gereken bir husustur. Yeraltı işletmeleri için 65 yaş ve üzerindeki yaşlar için tam teşekküllü Devlet hastanesinden her iki yılda bir yeraltında çalışabileceğine dair heyet raporu almak şartı teknik elemanlar için de konulmuştur. G. İşyeri Hekimliği En az 50 işçi çalıştıran işyerlerinde, çalışmaya bağlı mesleki maruziyetler ile iş sağlığı risklerine karşı koruyucu, önleyici hizmetlerde bulunmak üzere işveren ile imzalanan sözleşmeye göre işyeri hekimi görevlendirilir. İşyeri hekimi, işyerinde iş sağlığının korunması, iş sağlığı yönünden mevcut ve muhtemel risklerin ortaya çıkarılması ve bu konudaki aksaklıkların düzeltilmesini sağlamakla görevlidir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 288 İşyeri hekimi ve sağlık ekibinin, çalışanların işe girerken sağlık muayenelerinin yapılması yanında, çalışma şartlarından kaynaklanan sağlık sorunları ve iş kazalarının önlenebilmesi açısından koruyucu sağlık önlemlerinin alınmasında önemli görev ve sorumlukları bulunmaktadır. 4857 sayılı İş Kanununun 2 ve 81. maddesine dayanılarak 27.11.2010 tarih 27768 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren İşyeri Hekimlerinin Görev, Yetki, Sorumluluk ve Eğitimleri Hakkında Yönetmelik’te işçilerin sağlığı açısından çalışma ortamının iyileştirilmesi ve meslek hastalıklarının önlenmesi konularında işyeri hekiminin görevleri esas olarak 4 ana başlık altında sıralanmıştır: a-) Rehberlik ve danışmanlık görevi kapsamında özetle; -İş sağlığı, hijyen, toplu koruma yöntemleri ve kişisel koruyucu donanımlar konularında işverene tavsiyelerde bulunmak. -İşyerinde sağlığa zararlı risklerin değerlendirilmesi ve önlenmesi ile ilgili mevzuata göre yapılması gereken koruyucu sağlık muayenelerini yapmak. b-) Sağlık gözetimi görevi kapsamında özetle; -İş sağlığı ve güvenliği çalışmaları kapsamında işyerinde periyodik incelemeler yapmak ve risk değerlendirme çalışmalarına katılmak. -İşçilerin işe giriş ve periyodik sağlık muayenelerini iş sağlığı ve güvenliği mevzuatında belirtilen aralıklarla ve Ek-7’de verilen örneğe uygun olarak düzenlemek ve işyerinde muhafaza etmek. -Hassas risk grupları, meslek hastalığı tanısı veya şüphesi olanlar, kronik hastalığı olanlar, madde bağımlılığı olanlar, birden fazla iş kazası geçirmiş olanlar gibi işçilerin, uygun işe yerleştirilmeleri için gerekli koruyucu sağlık muayenelerini yaparak rapor düzenlemek. -Gerekli laboratuvar tetkikleri, radyolojik muayeneler ve portör muayenelerini yaptırmak, bulaşıcı hastalıkların kontrolünü sağlamak, bağışıklama çalışmaları yapmak, işyeri ve eklentilerinin genel hijyen şartlarını sürekli izleyip denetlemek. c-) Eğitim, bilgilendirme ve kayıt görevi kapsamında özetle; -Yıllık çalışma planını, (mevcut ise) iş güvenliği uzmanı ile işbirliği yaparak hazırlamak, işyerindeki sağlık gözetimi ile ilgili çalışmaları kaydetmek ve Yönetmelik ekindeki Ek-5’te belirtilen örneğine uygun yıllık değerlendirme raporunu hazırlayarak elektronik ortamda Bakanlığa göndermek. -İşyerinde ilkyardım ve acil müdahale hizmetlerinin organizasyonu ve personelin eğitiminin sağlanması çalışmalarını ilgili mevzuat doğrultusunda yürütmek. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 289 d-) İlgili birimlerle işbirliği görevi kapsamında özetle; -İş kazasına uğrayan veya meslek hastalığına yakalanan işçilerin rehabilitasyonu konusunda işyerindeki ilgili birimlerle, meslek hastalığı tanısında yetkili hastaneler ile işbirliği içinde çalışmak. -İş kazaları ve meslek hastalıklarının analizi ile iş uygulamalarının iyileştirilmesine yönelik programların geliştirilmesi çalışmalarına katılmak görevlerini yerine getirmekle yükümlüdür. Anılan yönetmeliğin işyeri hekimlerinin niteliklerini belirleyen 13. maddesine istinaden hekimlerin, işyeri hekimi olarak görevlendirilmesi için işyeri hekimliği belgesine sahip olmaları zorunludur. Buna göre işyeri hekimliği belgesi almak isteyen işyeri hekimlerinin belirlenen müfredat programı esas alınarak eğitim veren kurumlara başvurmaları ve 180 saat teorik 40 saat uygulamalı eğitimin ardından Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının düzenleyeceği sınavdan başarılı olmaları hükme bağlanmıştır. İşyeri hekimleri işverenler ile yapılan sözleşmede belirtilen çalışma sürelerine göre hizmet sunarlar. Çalışma sürelerinin belirlenmesinde Yönetmelikte işyeri hekimlerinin çalışma sürelerine ilişkin bölümde yer alan işyerlerinin bulunduğu risk sınıfları (az tehlikeli, tehlikeli ve çok tehlikeli ) esas alınmaktadır. Buna göre, maden işyerlerinin de bulunduğu çok tehlikeli sınıfta sayılan işyerlerinde, sağlık gözetimi için ayda en az 20 saat, buna ilave olarak işe giriş ve periyodik muayeneleri ile eğitim için işçi başına yılda en az 30 dakika hizmet sunulması gerekmektedir. Ayrıca, 500 ve daha fazla işçisi olan işyerlerinde her 500 işçi için tam gün çalışacak en az bir işyeri hekimi, işçi sayısının 500 sayısının tam katlarından fazla olması durumunda geriye kalan işçi sayısı göz önünde bulundurularak yukarıda belirtilen kriterlere uygun yeteri kadar işyeri hekimi eklenmesi gerekmektedir. İşyeri Hekimliği İle İlgili Tespit Edilen Sorunlar ve Öneriler İşyeri hekimliği uygulamasından beklenen sonuçların alınamadığı, bu uygulamanın yeterince etkin olmadığı anlaşılmıştır. Bu hususta tespit edilen nedenler ile çözüm önerileri aşağıda sıralanmaktadır: - İşyeri hekimi, çalıştığı işyerinin her türlü özelliğini gözlemlemeli, öğrenmeli ve işçinin karşılaştığı zorluk ve stresleri tanımalı, hasta muayene eden ve sadece acil durumlarda müdahalede bulunan kişi olmamalıdır. İşyeri hekimliği işletmelerde, tedavi edici olmaktan ziyade iş sağlığını koruma ve geliştirme sorumluluğunu çalışanlarla paylaşarak, üretim-yönetim fonksiyonlarına mesleki duyarlılığının bakış açısıyla katılan, koruyucu fonksiyonu öne çıkan bir işyeri hekimliği biçimi ile uygulanmalıdır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 290 - Mesleki görev ve duyarlılığın, profesyonel sorumluluğun bir gereği olarak işyeri hekimleri, hastalanma ya da yaralanma olmadan önce olası kaza ve hastalık etkenlerini değerlendirebilmeli, sistematik ve sürekli bir önleme, koruma, izleme programı geliştirmelidir. - İşyeri hekimlerine eğitim verecek kurumlar arasında üniversitelerin de bulunması önem taşımaktadır. Ülkemizde genel olarak tıp eğitiminde iş sağlığı ve meslek hastalıkları konularına daha fazla yer verilmeli ve işçi muayene eden her hekimin konuya çalışma şartları, risk değerlendirmesi, işçinin ve işverenin hukuki sorumlulukları açısından da yaklaşması sağlanmalıdır. - İşyeri hekimliğinin işveren açısından yalnızca yasal düzenlemelerin getirdiği bir zorunluluk ve bazı hekimlerce ikinci iş olarak bir gelir aracı şeklinde algılanması nedeniyle kendisinden beklenen fayda sağlanamamaktadır. Dolayısıyla işyeri hekimliği uygulamasına ciddiyet kazandırılması, işyeri hekimliğinin ancak ciddi bir meslek hastalıkları eğitimini içeren sertifikasyon programını başarı ile tamamlayabilen hekimlerce icra edilebilmesi gerekmektedir. - Türk Tabipler Birliği verilerine göre Eylül 2010 itibariyle halen işyeri hekimliği eğitimini tamamlayarak sertifika alan hekim sayısının 32.456 olduğu belirlenmiştir. Ancak, belirtilen sayının ne kadarının aktif olarak işyeri hekimliği yapabildiği hakkında kesin bir veri bulunmamaktadır. Ankara Meslek Hastalıkları Hastanesince DDK Heyetine sunulan raporda ise, Türkiye’de yaklaşık 10.000 işyeri hekimi bulunduğu belirtilmektedir (EK 6: Ankara Meslek Hastalıkları Hastanesi Başhekimliğinin Ülkemizde İş Sağlığı ve Güvenliği Sorunları Raporu). Dolayısıyla, söz konusu rakamlardan işyeri hekimi çalıştırılması gereken yaklaşık 22.000 işyeri için yetecek kadar hekim bulunup bulunmadığı veya hangi bölgelerde ihtiyaç bulunduğu hakkında kesin bir bilgiye erişilememiştir. Konuya ilişkin ÇSGB İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğünce işyeri hekimlerinin güncel istihdam bilgilerinin takibi amacıyla otomasyon sistemi üzerinden veri tabanı oluşturulması gerektiği değerlendirilmektedir. -Ülkemizde hâlihazırda genel anlamda hekim yetersizliği bilinen bir sorundur. Bu konuda gerek tıp fakültelerinin kontenjanları artırılmak gerekse tıp fakültelerinde iş sağlığına yönelik branş eğitimi verilmek suretiyle iş sağlığı alanındaki işyeri hekimi açığını gidermeye yönelik düzenlemeler yapılmalıdır. - Küçük ve orta ölçekli maden işletmelerinin birçoğunda iş sağlığı hizmetlerinin verilmesi için hazırlanması gereken hekim odaları ve sağlık birimleri (muayene ve ilk yardım odası) fiziki özellikler ve donanım bakımından yeterli şartları taşımamaktadır. Bu durum, işyeri hekimlerinin mesleki çalışmalarını rahat bir ortamda sürdürmesine engel oluşturabilmektedir. İş sağlığı hizmetlerinin hekimlik ile bağdaşır ortamlarda yürütülebilmesi için işletmecilerin işyerlerinin çalışanların da kolayca erişebileceği uygun bir bölümünde gerekli donanım, araç ve gereçleri haiz sağlık birimleri hazırlamaları gerekmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 291 H. Kurtarma (Tahlisiye) Organizasyonu Maden ocaklarında kaza meydana gelmesi durumunda acil kurtarma çalışmalarının yürütülebilmesi için çeşitli araç, gereç ve eğitimli ekiplerin hazır bulundurulması gerekmektedir. Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğün 331-341. maddelerinde tahlisiye istasyonlarının/ekiplerinin nasıl kurulup çalıştırılacağını düzenleyen hükümler bulunmakta, ayrıca, Yeraltı ve Yer Üstü Maden İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliğinde de (Ek Bölüm C, Madde: 15) kurtarma organizasyonu ile ilgili hükümler yer almaktadır. Anılan Tüzüğün 331. maddesinde “Ocaklarda meydana gelen patlama, yangın vb. önemli olaylarda, kurtarmanın ve gerekli diğer işlerin iyi yürütülmesini sağlamak amacıyla, fenni nezaretçi gerekli önlemleri alır. Bu gibi olayların meydana geldiği işyerlerinde, fenni nezaretçi ve işverenler, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı mühendisleri olay yerine gelinceye kadar, gerekli önlemleri alarak kurtarma çalışmalarını yapmak zorundadırlar. Önlemin niteliğini belirlemede fenni nezaretçiyle Bakanlık mühendisleri arasında anlaşmazlık olursa, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı temsilcisinin öngördüğü önlem ve öneriler, onun yönetimi altında uygulanır. Durum tutanakla saptanır. İşveren, bu önlemlerin alınması için gerekli işçi, araç, malzeme ve parayı fenni nezaretçinin ve Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı temsilcisinin emirlerine hazır bulundurmak zorundadır.” denilmektedir. Bu hükme göre arama kurtarma faaliyetlerinin koordinasyonu görevi Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığına verilmiştir. Bakanlıkça atanan temsilci kaza yerindeki koordinasyon hizmetini ifa edecektir. Anılan Tüzük ve Yönetmelik hükümlerine göre her maden ocağında veya yarıçapı 50 km olan alan içinde bulunan maden işletmelerinin merkezi bir yerinde ortaklaşa bir kurtarma teşkilatı kurulma zorunluluğu bulunmaktadır. Kamuya (TTK, TKİ) ait 6 adet kurtarma istasyonu mevcut olup, TTK’nın Zonguldak, TKİ’nin Kütahya Tunçbilek istasyonlarında tahlisiyeci eğitimi verilmektedir. Ayrıca, Ankara Çayırhan’daki Park Teknik kömür işletmesi gibi bazı özel kesim işletmelerinde de tahlisiyeci yetiştirmek için donanım bulunmaktadır (Ek 15: TMMOB Maden Müh. Odası’nın 29.07.2010 Tarihli Yazısı Ekindeki Raporu). İ. İş Sağlığı ve Güvenliği İle İlgili Olarak İşveren ve Çalışanların Yükümlülükleri İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili olarak işveren ve çalışanların yükümlülükleri 4857 Sayılı İş Kanununun “İşverenlerin ve işçilerin yükümlülükleri” başlıklı 77. maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre; “İşverenler işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmak, işçiler de iş sağlığı ve güvenliği konusunda alınan her türlü önleme uymakla yükümlüdürler. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 292 İşverenler işyerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği önlemlerine uyulup uyulmadığını denetlemek, işçileri karşı karşıya bulundukları mesleki riskler, alınması gerekli tedbirler, yasal hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirmek ve gerekli iş sağlığı ve güvenliği eğitimini vermek zorundadırlar. Yapılacak eğitimin usul ve esasları Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca çıkarılacak yönetmelikle düzenlenir. İşverenler işyerlerinde meydana gelen iş kazasını ve tespit edilecek meslek hastalığını en geç iki iş günü içinde yazı ile ilgili bölge müdürlüğüne bildirmek zorundadırlar. Bu bölümde ve iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin tüzük ve yönetmeliklerde yer alan hükümler işyerindeki çıraklara ve stajyerlere de uygulanır.” hükmü getirilmiştir. Kanunun bu hükmüne istinaden çıkarılan Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik 07.04.2004 tarih ve 25426 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır. Yönetmeliğe 4. maddesindeki; “İşverenler, işyerlerinde sağlıklı ve güvenli çalışma ortamının tesis edilmesi için gerekli önlemleri almakla yükümlüdürler. Bu amaçla, işverenler, çalışanları, yasal hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirmek, onların karşı karşıya bulundukları mesleki riskler ve bunlarla ilgili alınması gerekli tedbirler konusunda işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği eğitim programlarını hazırlamak, eğitimlerin düzenlenmesini, çalışanların bu programlara katılmasını sağlamak ve verilecek eğitim için uygun yer, araç ve gereç temin etmekle yükümlüdürler. Asıl işveren-alt işveren ilişkisi kurulan işyerlerinde, alt işverene ait çalışanların eğitimlerinden, asıl işveren, alt işverenle birlikte sorumludur. Geçici iş ilişkisi kurulan işveren, geçici iş ilişkisi ile çalışanlara gerekli eğitimi vermekle yükümlüdür. İşverenler, çalışanlarına, iş sözleşmesinin türüne bakılmaksızın gerekli eğitimi vermekle yükümlüdür.” hükmü ile işverenlerin yükümlülükleri açıklanmıştır. Öte yandan Yönetmeliğin 5. maddesinde; “Çalışanlar sağlıklı ve güvenli bir çalışma ortamının tesisi için işyerinde düzenlenecek olan iş sağlığı ve güvenliği eğitimlerine katılmak ve bu konudaki talimat ve prosedürlere uymakla yükümlüdürler.” hükmü getirilmiştir. 4857 sayılı Kanunun 105/c maddesine göre bu yükümlülüklere riayet etmemenin cezası 2011 yılı için 1.233 TL’dir. İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri Yönetmeliği’nin 6. maddesine göre ise işçiler, a) İşyeri hekimi, iş güvenliği uzmanı, işveren veya işveren vekili tarafından verilen iş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili talimatlara uymakla, b) İSGB veya işletme dışından hizmet alınan birimlerin yapacağı çalışmalarda işbirliği yapmakla, c) İş sağlığı ve güvenliği konularına ilişkin çalışmalara, sağlık muayenelerine, bilgilendirme ve eğitim programlarına katılmakla, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 293 d) Makine, tesisat ve kişisel koruyucu donanımları verilen talimatlar doğrultusunda ve amacına uygun olarak kullanmakla yükümlüdür. İş hukukunda yukarıda belirtilen görev ve sorumluluklar günümüzde bir bakıma işçiişveren arasında kurulan iş ilişkisinin sağlık ve güvenlik temelini oluşturmaktadır. Tarafların bu ilişkileri bir borç ilişkisine benzetilecek olursa, işverenin çalışanları koruma, gözetme ve güvenli üretim araçlarını kullanarak iş süresince ruhen ve bedenen sağlıklı olmaları, ücretleri tam ve zamanında ödemeleri borcu; buna mukabil çalışanların ise işverene karşı kurallara uygun şekilde kaliteli iş görme borcu bulunmaktadır. Ayrıca, tarafların birbirine gösterecekleri saygı, akde ve ahde bağlılık gibi bazı iyi niyet kurallarına uyulması da kurulan iş ilişkinin güçlenmesine yardımcı olacaktır. İşçilerin Hakları İşçiler, İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulu Yönetmeliğinin 8/c maddesi gereğince; sağlık ve güvenliklerini etkileyebilecek tehlikeleri iş sağlığı ve güvenliği kuruluna, kurulun bulunmadığı işyerlerinde ise işveren veya işveren vekiline bildirerek durumun tespit edilmesini ve gerekli tedbirlerin alınmasını talep edebilir. Kurul aynı gün acilen toplanarak kararını verir ve durumu tutanakla tespit eder. Karar işçiye yazılı olarak bildirilir. Kurulun işçinin talebi yönünde karar vermesi halinde işçi, gerekli iş sağlığı ve güvenliği tedbiri alınıncaya kadar çalışmaktan kaçınabilir. İşçinin çalışmaktan kaçındığı dönem içinde ücreti ve diğer hakları saklıdır. İş sağlığı ve güvenliği kurulunun kararına ve işçinin talebine rağmen gerekli tedbirin alınmadığı işyerlerinde işçiler altı iş günü içinde, 4857 sayılı İş Kanununun 24. maddesinin (I) numaralı bendine uygun olarak belirli veya belirsiz süreli olarak hizmet akdini derhal feshedebilir. İşçilerin Sağlık Gözetimleri Maden işyerleri, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 86. maddesine göre çıkarılan 16.06.2004 tarihinde yürürlüğe giren Ağır ve Tehlikeli İşler Yönetmeliğinde belirtilen çizelgede ağır ve tehlikeli işlerden sayılmaktadır. Ağır ve tehlikeli işlerde çalışanların işe girişte ve devamı süresince sağlık muayenelerinin yapılarak bedence bu işlere elverişli ve dayanıklı olduklarını gösterir sağlık raporu alınması zorunludur. Sağlık yönünden maden işletmelerinde çalışmasında sakınca olduğu belirlenen işçilerin işe alınmaları ve işte çalıştırılmaları İş Kanunu hükümlerine göre yasaktır. 4857 sayılı İş Kanunun 105/b maddesine göre bu yükümlülüklere riayet etmemenin cezası 2011 yılı için her işçi başına 247 TL’dir. Maden işletmelerinde işverenin sağlık gözetim çerçevesinde işçilere yaptırması gereken muayene ve tetkiklerden örnekler aşağıda belirtilmiştir. - Göğüs Filmleri (Tozla Mücadele Yönetmeliğine göre iki yılda bir) - Gürültülü İşlerde Çalışanlar İçin İşitme Testi (işe girişte ve periyodik olarak) Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 294 - Kan tahlili, solunum testi vb. tetkik ve muayeneler (işe girişte ve periyodik olarak) - Bulaşma ihtimali olan işçiler için tetanos aşısı - Kimyasal madde maruziyetlerinde ileri laboratuvar tahlilleri (gerektiğinde) İşveren, işçilerin kişisel sağlık gözetimlerinin bulunduğu sağlık dosyalarını işten ayrılma tarihinden itibaren 10 yıl süreyle saklamak zorundadır. İşçinin işyerinden ayrılarak başka bir işyerinde çalışmaya başlaması halinde ise yeni işveren işçinin kişisel sağlık dosyasını talep eder. Önceki işveren de işçinin kişisel sağlık dosyasını bir örneğini onaylayarak gönderir. Bu bakımdan, işverenin çalışanların sağlık durumun periyodik olarak izlemesi, sağlık dosyasındaki evrakların düzenli tutulması ve yükümlülük süresince evrakların saklanması gerekmektedir. Ayrıca, çalışma ortamından kaynaklanan ve çalışmaktan alıkoyan mesleki bir hastalık ortaya çıktığında söz konusu sağlık dosyası işçinin son çalıştığı işverenden talep edildiğinden evrakların eksiksiz ve doğru bilgiler içermesi önem taşımaktadır. IV. MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE MESLEKİ EĞİTİM Ülkelerin toplumsal kalkınması sadece ekonomik büyüme ile ölçülmemekte olup, aynı zamanda çeşitli alanlardaki toplumsal gelişmeler/iyileşmeler de kriter olarak alınmaktadır. Bu gelişmeleri/iyileşmeleri sağlayacak olan önemli unsurlardan birisi de genel ve mesleki eğitimdir. Genel eğitim, kalkınmanın başlangıç aşamalarında bir altyapı oluşturmaya hizmet ederken, sanayileşme ile birlikte toplumlarda mesleki ve teknik eğitimin önemi artmaktadır. Ekonomik kalkınmanın önemli unsuru sanayinin kurulmasında, geliştirilmesinde, gereken yeniliklerin yapılmasında ve teknolojinin ilerlemesinde mesleki ve teknik eğitim daha önemli bir yer tutmaktadır. Mesleki ve teknik eğitim tanım olarak, “bireysel ve toplumsal yaşam için zorunlu olan belirli bir mesleğin gerektirdiği bilgi, beceri ve pratik uygulama yeteneklerini kazandırarak bireyi zihinsel, duygusal, kişisel, sosyal ve ekonomik yönleriyle dengeli bir biçimde geliştirme sürecidir.” Mesleki ve teknik eğitimin esası, katılımcılara belli bir mesleğin temel bilgi ve becerilerini kazandırmak ve belirli teknolojilerin kullanımını öğretmektir. Mesleki eğitim, bireye iş hayatında belirli bir meslekle ilgili bilgi, beceri ve iş alışkanlıkları kazandıran ve bireyin yeteneklerini çeşitli yönleriyle geliştiren eğitimdir. Teknik eğitim ise, ileri seviyede fen ve matematik bilgisi ile uygulamalı teknik becerileri gerektiren, meslek hiyerarşisinde orta ve üst kademeler arası seviye için gerekli bilgi, beceri ve iş alışkanlıkları kazandıran ileri seviyede bir meslek eğitimidir. Mesleki ve teknik eğitim kişilere işyerinde veya işyeri dışında gereken bilgi, beceri ve ustalık gibi vasıfları kazandıran, az ya da çok yapılandırılmış faaliyetlerden oluşur. Mesleki ve teknik eğitim programları arasında, ülkelerin eğitim sistemlerine göre bir takım farklılıklar görülmektedir. Kimi ülkelerde mesleki ve teknik eğitim okul odaklıdır. Okul odaklı Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 295 mesleki eğitim programları teorik ağırlıklıdır. Bunun yanında mesleki ve teknik eğitimin okul işyeri odaklı olduğu ülkelerde ise, hem teorik hem de pratik eğitim bir arada verilmektedir. Okul odaklı mesleki ve teknik eğitim türünde, genel eğitim ile mesleki eğitime ayrılan zaman açısından ülkeler arasında farklı uygulamalar bulunmaktadır. Bazı ülkelerde okul odaklı mesleki ve teknik eğitim sistemi temel alınmasına karşın, programın bir parçası olarak işletmedeki eğitime daha ağırlık verilmektedir. Örneğin; İsveç ve Finlandiya'da bütün mesleki ve teknik eğitim öğrencileri öğrenim zamanlarının en az %15'ini bir iş ortamında geçirmek zorundadır. Okulda verilen ve ağırlığı %85 olan eğitim içinde genel eğitim ile ilgili dersler ve mesleğe yönelik teorik dersler bulunmaktadır. Son yıllarda Japonya, Norveç ve İsveç gibi ülkelerde izlenen politikalar mesleki ve teknik eğitim programları içinde genel eğitimin payının artırılması yönündedir. Buradaki amaç, mesleki eğitim alan öğrencilere belirli bir meslekte nitelik kazandırmak kadar, istemeleri halinde, yükseköğrenime devam etmelerinin de yolunu açmaktır (Kaynak: Özsoy, C. 2007, Türkiye’de Mesleki ve Teknik Eğitimin İktisadi Kalkınmadaki Yeri ve Önemi). Mesleki ve teknik eğitimin işgücü piyasasındaki niteliği ve değeri, okulların türlerine ve alanlarına göre değişmektedir. Teknik olarak daha donanımlı okullar işgücü piyasasına sundukları geniş imkânlar nedeniyle daha fazla talep edilirlerken, onlar da öğrenci alımında oldukça seçici davranmaktadırlar. Bu okullar daha nitelikli olan öğrenci kitlesini çekebilmek için, özellikle sınıf ortamında verilen teorik bilgiyle işyerindeki uygulamaları birleştiren eğitim programları düzenlemektedirler. Bu açıdan bakıldığında mesleki ve teknik eğitimin ekonomik anlamda faydaları: İşgücü piyasasının ihtiyaçlarının karşılanması, Üretimde verimlilik ve kalite artışının sağlanması, İşsizliğin azaltılması, İç ve dış piyasalarda rekabet gücünü attırması, Kaynakların etkinlik, verimlilik ve rasyonellik esasına göre kullanılması, Çağdaş teknolojilerin izlenmesi, bu teknolojilerin mal ve hizmet üretimine yansıtılması, Hızlı, istikrarlı ve sağlıklı bir iktisadi kalkınmanın desteklenerek gerçekleştirilmesi biçiminde sıralanabilir. Mesleki ve teknik eğitimin önemi ekonomik gelişme ile birlikte artmaktadır. Ekonomik gelişme daha çok işletme, iş ve meslek anlamına gelmektedir. Mesleki ve teknik eğitim bir anlamda ekonomik kalkınmanın hızlandırıcısıdır. Bir ülkede mesleki eğitim programlarının niceliği kadar niteliği de önemlidir. Ülke kalkınması açısından mesleki ve teknik eğitim programlarının bir takım hedefleri gerçekleştirmesi istenir. Başarılı bir mesleki eğitim programı öncelikle işsizleri gelişen sektörlere hazırlayabilmelidir. Ayrıca, eğitim programları işsizlerin ihtiyaçlarına yönelik olmalı, dezavantajlı grupları kapsamalı ve öğrencilere piyasada pazarlanabilir beceriler sunmalıdır. Bunun dışında, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 296 mesleki eğitim programlarının yürütülmesinde var olan eğitim kurumlarından etkin bir biçimde yararlanılmalıdır. A. İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimi Ülkemizde sanayileşme ve şehirleşme sürecinde nüfus, tarım sektöründen endüstri sektörüne kaymaktadır. İş sağlığı ve güvenliği konusu sanayi işçilerinin artması ile daha büyük önem kazanmaktadır. Bunun nedeni, sanayideki çalışma ortamında iş kazaları ve meslek hastalıkları gibi durumlara daha sık rastlanması ve olumsuz çalışma şartları sonucu ortaya çıkan sakatlık ve ölümlerin kamuoyunda daha fazla yankı bulmasıdır. İş güvenliği eğitimi; mesleki eğitimin önemli bir unsuru olarak iş verimliliğini arttırmada ve işyerlerinde güvenli bir çalışma ortamının oluşturulmasında önemli rol oynamaktadır. Genel olarak iş sağlığı ve güvenliği eğitiminin amacı, işyerlerinde sağlıklı ve güvenli bir ortamı temin etmek, iş kazalarını ve meslek hastalıklarını azaltmak, çalışanları yasal hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirmek, onların karşı karşıya bulundukları mesleki riskler ile bu risklere karşı alınması gerekli tedbirleri öğretmek ve iş sağlığı ve güvenliği bilinci oluşturarak uygun davranış kazandırmaktır. Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik gereğince “İşverenler, işyerlerinde sağlıklı ve güvenli çalışma ortamının tesis edilmesi için gerekli önlemleri almakla yükümlüdürler. Bu amaçla, işverenler, çalışanları, yasal hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirmek, onların karşı karşıya bulundukları mesleki riskler ve bunlarla ilgili alınması gerekli tedbirler konusunda işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliği eğitim programlarını hazırlamak, eğitimlerin düzenlenmesini, çalışanların bu programlara katılmasını sağlamak ve verilecek eğitim için uygun yer, araç ve gereç temin etmekle yükümlüdürler.” İşverenler, çalışanların yaptığı veya yapacağı işle ilgili bilgisinin olmaması, eksik olması ya da mevcut bilgisinin yetersiz kalması gibi hususları dikkate alarak işe başlamadan önce, çalışma sırasında, iş değişikliğinde veya iş donanımlarının değişmesi halinde ve yeni teknoloji uygulamalarında, çalışanlara gerekli eğitimin verilmesini sağlamak durumundadır. Başlangıç eğitimi, çalışanların işe başlamalarında ve yeni şartlara kolaylıkla uyum sağlamaları için; ilave eğitim, çalışanların iş güvenliği ve mesleki bilgilerinin eksikliklerini gidermek ve meslekteki niteliklerini geliştirmek için; ileri eğitim, çalışanların iş güvenliği ve mesleki seviyelerini yükseltmek ve meslekte eskimişliği gidermek için düzenlenen programlardır. İşveren sadece teknik konularda değil, iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili talimat, yönerge gibi düzenlemeler konusunda da çalışanları eğitmek ve bilgilendirmek durumundadır. Bu meyanda; -Tüm güvenlik talimatları işçilerin anlayacağı şekilde düzenlenmelidir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 297 -Özel riski bulunan işler yalnızca yeterli eğitim almış/konunun uzmanı kişiler tarafından ve talimatlara uygun olarak yapılmalıdır. - Çalışanların yaptığı veya yapacağı işle ilgili bilgisinin olmaması, eksik olması ya da mevcut bilgisinin yetersiz kalması gibi hususları dikkate alarak işe başlamadan önce, çalışma yeri veya iş değişikliğinde, iş ekipmanlarının değişmesi halinde ve yeni teknoloji uygulamalarında, çalışanların aşağıda belirtilen eğitim programlarından geçmeleri sağlanmalı ve gerektiğinde bu eğitimler periyodik olarak tekrarlanmalıdır. -İşveren, işyerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği önlemlerine uyulup uyulmadığını denetlemek yoluyla eğitim sonucu kazandırılan bilgi ve becerilerin uygulamaya aktarılıp aktarılmadığını, öğrenilenlerin kalıcılığını test etmelidir. -İşveren, işyerindeki tehlikeli kimyasal maddelerden kaynaklanacak kaza ve acil durumlarda yapılacak işleri önceden belirleyen bir acil eylem planı hazırlamalı, planın gerektirdiği düzenlemeleri yapmalı, işyerinde belli aralıklarla acil eylem planı ve iş güvenliğiyle ilgili uygulamalı eğitim ve tatbikat yaptırmalıdır. İş güvenliği eğitiminin bugün ülkemizde sistematik olarak verilmiyor olması önemli bir eksikliktir. Bu eksikliği gidermek amacıyla çalışanlara, çalışmaya aday olan eğitim çağındaki gençlere, iş güvenliği konuları ile ilgilenen hekim, hemşire, mühendis, hukukçu, sendikacı ve benzeri tüm taraflara yönelik ayrı ayrı iş güvenliği eğitim modelleri geliştirilmesi gerekmektedir. B. İş Sağlığı ve Güvenliği Kültürü Her işyerinin ve işletmenin kendine özgü farklılıkları olan, çalışanların neyi nasıl yapmaları gerektiğini belirten “doğru” yolları ve değerleri vardır. Kurumsal davranış normları denen bu değerler işletmedeki sağlık ve güvenlik ortamını etkilemektedir. Dolayısı ile güvenlik kültürü, işletme kültürünün iş ortamına ve çalışanların davranışına yansıyan bir fonksiyonu olarak tanımlanabilir. Güvenlik kültürü, kavram olarak iş güvenliği sisteminin temelleri olan; değerler, inanışlar, prensiplerle birlikte uygulama pratiklerini örneklerle açıklamaktadır. Çalışma ortamlarında sağlık ve güvenliği destekleyen olumlu bir işletme kültürünün yerleştirilmesi, işçiler için sağlıklı çalışma ortamları oluşturulması, iş süreçlerinin güvenli hale gelmesi için kurumsal planlamalar yapılması bir zorunluluktur. Emniyetli çalışma alışkanlığı kazanmak için işçilerin iş ortamındaki kalitenin genel hayat kalitesi üzerindeki etkisinin farkında olması gerekmektedir. İşçilerin güvenlik ve sağlık konusundaki bilgi seviyesi ve bu konuya olumlu yaklaşımı emniyetli çalışmanın vazgeçilmez unsurlarıdır. Bunun sonucu olan güvenli davranış ise sağlık ve güvenlik kültürünün yerleştiği ortamlarda sağlanabilir. Güvenlik kültürünün oluşturulması için aşağıdaki kriterler yerine getirilmelidir: İşletme yönetiminin açık desteği, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 298 Orta kademedeki yöneticilerin sürekli ilgisi, Gözetim mekanizması, Çalışanların sürece aktif katılımı, Sahadaki uygulamaların benimsenmesine yönelik esnek bir sistem, Çalışanların sürece olumlu bakması ve desteklemeleri. Güvenlik kültürünü etkileyen faktörlerden biri de işletmelerin içinde bulunduğu toplumsal kültürdür. İşçilerin iş sağlığı ve güvenliğine olan ilgisi ve bu konudaki hassasiyetleri, mensubu oldukları toplum kültürünün özelliklerinden etkilenmektedir. Toplum kültürünün özelliklerine bağlı olarak işletme kültürü de daha kolay veya daha zor oluşturulabilmektedir. Daha fazla risk alma davranışı toplumumuzda batı toplumlarına oranla oldukça yüksek görülen bir davranış şeklidir. Risk alma alışkanlığının sonucu olarak kural ihlalleri yaşamın her alanında yaygın olarak yapılmaktadır. Mesela, ülkemizdeki yaygın trafik kazaları ve ölümler bu ihlallerin ve kuralsızlığın bir sonucudur. Yaygın ihlallerin alışkanlık haline geldiği toplumlarda etkili bir trafik denetimi yapabilmek mümkün değildir. Trafik güvenliğinin artırılmasında potansiyel olarak en büyük etki, yolu kullananların davranışlarıyla ilgili sosyal normların değişimi ile sağlanabilir. Davranış şekillerinin değişimi için öncelikle trafik kazaları ve yoldaki tehlikeli davranışlar arasındaki ahlaki, duygusal ve zihinsel bağı kuracak bir kamu vicdanı ve onu ayakta tutan güvenlik değer sisteminin oluşturulması gerekmektedir. Benzer şekilde, bazı işçilerin maden ocaklarına gaz maskelerini almadan inmeleri, çakmak taşımaları, gaz ölçer cihazları olmadan madende çalışmaları şeklindeki kural ihlalleri “nasıl olsa bir şey olmaz” şeklindeki yaygın ve yerleşmiş kültürel anlayışın örnekleridir. Kültürel değişme uzun, sabırlı, sistemli ve bilinçli çabaların sonucu olduğundan, sektörün bütün paydaşlarının istenilen kültürel anlayış ve davranış alışkanlıklarının benimsenmesi ve yerleşmesi yönünde gayret göstermeleri gerekmektedir. C. İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimi Verilen Okullar İş sağlığı ve güvenliğinin öneminin giderek daha iyi anlaşılması, bu konudaki yasal düzenlemeler ve işletmelerin dünya piyasaları ile artan ilişkileri sonucunda ülkemizde “İş Sağlığı ve Güvenliği Mühendisliği” ve “İş Sağlığı ve Güvenliği Teknikerliği”nin yeni meslek dalları olarak ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Hâlihazırda üniversitelerimizde İş Sağlığı ve Güvenliği Mühendisi yetiştirmeye yönelik bir lisans programı bulunmamaktadır. Mühendislik seviyesinde iş sağlığı ve güvenlik çalışmaları alanındaki boşluğu işletmelerde kişisel gayretleri ile bu konudaki bilgi seviyelerini geliştiren teknik personel doldurmaya çalışmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 299 İş Sağlığı ve Güvenliği Teknikerliği alanında ise ilki 1996 yılında Kocaeli Üniversitesi’nde olmak üzere 12 farklı üniversitenin meslek yüksekokullarında “İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği” bölümleri açılmıştır: Çukurova Üniversitesi Karaisalı Meslek Yüksekokulu Pamukkale Üniversitesi Honaz Meslek Yüksekokulu Düzce Üniversitesi Gümüşova Meslek Yüksekokulu Atatürk Üniversitesi Erzurum Meslek Yüksekokulu İstanbul Aydın Üniversitesi Anadolu BİL Meslek Yüksekokulu Okan Üniversitesi Meslek Yüksekokulu Yıldız Teknik Üniversitesi Yıldız Meslek Yüksekokulu Karaabük Üniversitesi Meslek Yüksekokulu Erciyes Üniversitesi Develi Hüseyin Şahin Meslek Yüksekokulu Kırıkkale Üniversitesi Hacılar Hüseyin Aytemiz Meslek Yüksekokulu Kocaeli Üniversitesi Hereke Ömer İsmet Uzunyol Meslek Yüksekokulu Kocaeli Üniversitesi İzmit Meslek Yüksekokulu Namık Kemal Üniversitesi Çerkezköy Meslek Yüksekokulu Kontenjanları toplamı 2007 yılında 260 iken 2010 yılında 780’e ulaşan bu bölümlerin amacı; yüksek risk grubuna giren işyerlerinde mühendislere yardımcı olarak, daha düşük riskli işyerlerinde ise tek başına iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili tüm görevleri yerine getirebilecek ve sorumluluk alabilecek teknik elemanları yetiştirmektir. İş Sağlığı ve Güvenliği Meslek Yüksek okullarının eğitim kadrosu ve teknolojik altyapısı istenilen seviyede değildir. Ayrıca, işletmelerin iş sağlığı ve güvenliği teknikeri istihdamına ilgi göstermemeleri nedeniyle bu bölüm mezunlarının iş bulamaması ya da başka alanlarda çalışmaları söz konusu olmaktadır. Ön lisans programları dışında iş sağlığı ve güvenliği eğitimi Yıldız Teknik Üniversitesinde yüksek lisans programı olarak verilmektedir. Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü - Kazaların Çevresel ve Teknik Araştırması Ana Bilim Dalı’nda İş Kazaları ve İş Güvenliği dersi müfredatta yer almaktadır. Değişik üniversiteler bağlı yüksek okullarda itfaiyecilik ve yangın güvenliği programları mevcuttur. Yukarıda belirtilen Üniversite ve Meslek Yüksek okullarında İş Sağlığı ve Güvenliği Bölümleri’nde İş Sağlığı ve Güvenliği, Meslek Hastalıkları, İtfaiyecilik ve Yangından Korunma, İş Güvenliği Mevzuatı ve İş Hukuku, Kimyasallar ve Tehlikeleri, Risk Analizi, Kişisel Koruyucu Donanımları, İş Hijyeni, Ergonomi, İlk Yardım, Arama ve Kurtarma, Toplam Kalite Entegre Yönetimi, İş Kazaları ve Raporlandırma, Etiketleme ve İşaretleme, Taşıma ve Depolama, Elektrik İş Güvenliği vb. dersler verilmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 300 D. Madencilik Sektörüne Yönelik Eğitim Ülkemizde aramadan işletmeye, zenginleştirmeden işlemeye kadar uzanan madencilikle ilgili sorunların çözümü, mesleğinde iyi yetişmiş usta, nezaretçi ve mühendislerle bulunabilir. Yeraltı kaynaklarının en iyi şekilde değerlendirilmesi, onları arayıp bulan jeoloji ve jeofizik; işleten maden ve petrol; zenginleştiren cevher hazırlama mühendisleri ile aynı dallardaki nezaretçi ve ustaların uyum içinde çalışabilmeleri halinde sağlanabilir. Bu bölümde Türkiye’deki madencilik eğitiminde mevcut durum özetlenmiş, sorunlar belirlenmiş ve çözüm önerileri sunulmuştur. 1. Usta Eğitimi Madencilik faaliyetleri için usta yetiştirmede uygulanan yöntem çoğunlukla iş başında eğitimdir. Bazı işletmelerde meslek kursları ile bu eğitim desteklenmektedir. Uygulama, daha önce benzer yöntemle usta ehliyetini almış elemanın yanına tertip edilen işçinin, çalışırken ustayı izlemesi, nezaretçi ve mühendislerin denetimlerinde ustanın varsa hatalı çalışmalarına dair ikazları ve teorik bilgi kazandırmak için meslek kurslarına alınmaları şeklinde olmaktadır. Ancak henüz Türkiye’de meslek standartları belirlenmediği ve eğitimde görev alan usta, nezaretçi ve mühendisler, aynı zamanda eğitimci olarak yetiştirilmedikleri için, bu yöntemle yetiştirilip aynı dalda usta ehliyeti verilen işçilerin kazandıkları bilgi ve beceriler de farklı olmaktadır. 19.06.1986 tarihinde yürürlüğe giren 3308 sayılı Çıraklık ve Meslek Eğitimi Kanununda üç yöntemle usta yetiştirilmesi öngörülmüştür. Bunlar; çıraklık eğitimi, endüstri meslek liselerinde eğitim ve meslek kurslarıdır. Çıraklık eğitimi ve endüstri meslek liselerinde eğitim, 14-17 yaşları arasında yapılmaktadır. İlgili yasaya göre, 18 yaşından küçük olanların yeraltında çalıştırılamaması, açık işletmelerin ise birinci derecede riskli işkolunda bulunması nedenleriyle madencilikte çıraklık eğitimi veya endüstri meslek liselerinde eğitim yoluyla usta yetiştirilmesi mümkün olamamaktadır. Bu nedenle maden işletmelerinin usta ihtiyacının karşılanmasında en uygun yöntem yetişkinlere yönelik meslek kurslarıdır. Ancak, bu kursların meslek standartlarına dayalı olarak hazırlanan ve uzman eğitimcilerin görev aldığı eğitim programlarının, sonunda sertifika verilecek şekilde düzenlenmesi gerekmektedir. 2. Nezaretçi Eğitimi Nezaretçi eğitimi ile ilgili yasal düzenleme yoktur. Bu nedenle geçmişte nezaretçiler genellikle iki kaynaktan sağlanmıştır: a- Başçavuş kursları, b- Meslek yüksek okullarında teknikerlik eğitimi. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 301 Eğitim süresi iki yıl olan başçavuş kurslarına, usta unvanını almış ilkokul mezunları kabul edilmiştir. Bu şekilde yetişen başçavuşlar, zaman içinde ilave bir eğitim almaksızın ocak şefliğine kadar yükselebilmiştir. Ancak temel eğitimleri ve madencilikle ilgili teorik bilgileri bu görev için yeterli olmadığından bu kurslar zaman içinde kapatılmıştır. 1974 yılında, bir ön lisans kurumu olarak, Milli Eğitim Bakanlığına bağlı meslek yüksek okulları açılmıştır. 1982 yılında üniversitelere bağlanan meslek yüksek okulları mezunlarının, unvanlarının ne olduğu ve hangi kademede görev yapacaklarının belirlenememesi üzerine, zamanla, lisans eğitimine açık, ara kademe nezaretçi yetiştirilmesine yönelik tedbirler alınmış ve 1992 yılında mezunlarına teknikerlik unvanı verilerek meselenin halli yoluna gidilmiştir. Meslek Yüksek Okullarında Maden Bölümü ilk olarak Zonguldak’ta açılmış olup zaman içinde sayıları 13’e yükselmiş, son öğretim yılında 10 bölüme toplam 309 öğrenci yerleştirilmiştir. Tablo 63: Maden Teknolojisi Yüksek Okulu Bulunan Üniversiteler (2010) Üniversite Bölüm Adı Kontenjan Yerleşen 1 Atatürk Üniversitesi Maden Teknolojisi 40 4 2 Balıkesir Üniversitesi Maden Teknolojisi 40 40 3 Celal Bayar Üniversitesi Maden Teknolojisi 50 50 4 Celal Bayar Üniversitesi Maden Teknolojisi (İÖ) 50 50 5 Cumhuriyet Üniversitesi Maden Teknolojisi 40 19 6 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Maden Teknolojisi 60 43 7 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Maden Teknolojisi (İÖ) 60 7 8 Fırat Üniversitesi Maden Teknolojisi 30 26 9 İnönü Üniversitesi Maden Teknolojisi 30 30 10 Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Maden Teknolojisi 40 40 440 309 Toplam Kaynak: 2010-ÖSYS Yükseköğretim Programlarının Merkezi Yerleştirmedeki En Küçük/Büyük Puanları Kitabı Meslek yüksek okullarının makine, elektrik ve inşaat bölümlerine, genelde endüstri meslek liselerinin ilgili bölüm mezunları alınmakta, dolayısıyla bu bölümlerde eğitilen teknikerler öncelikle o işin ustası olmaktadır. Ancak, maden bölümlerine alınan öğrenciler çoğunlukla genel lise mezunları olmakta, bu nedenle bunların önceden kazanılmış madencilikle ilgili bilgi ve becerileri bulunmamaktadır. Maden Meslek Yüksek Okullarındaki eğitim programları incelendiğinde, eksik olan becerinin bu okullarda da kazandırılamadığı, staj sürelerinin 6-24 hafta arasında olduğu görülmektedir. Bu nedenle maden bölümü mezunu teknikerlerin organizasyondaki yeri bugüne kadar açıklık kazanmamış, her işletmede farklı uygulama yapılmasına neden olmuştur. Bu durumda, meslek yüksek okullarının, endüstri meslek liseleri mezunlarına ilaveten, çıraklık eğitimi ve meslek kurslarında yetişen ustaları da kabul edecek şekilde yeniden Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 302 yapılandırılmaları sağlanmalı ve teknikerliğin, nezaret kademesinde görev yapabilmek için gerekli bir unvan olduğunu belirten yasal düzenleme yapılmalıdır. 3. İşçilere Yönelik Eğitim Maden işletmelerinde madencilik konusunda eğitim almamış kişilerin çalıştırılması kazaların önemli nedenlerinden biri olarak görünmektedir. Gerekli mesleki eğitimi almamış kişilerin madenler gibi çok riskli yerlerde çalıştırılması, bunların yapabileceği bilinçsiz/bilgisiz davranışlar nedeniyle sadece kendilerinin değil, o ocaklarda çalışan herkesin hayatını tehlikeye atma potansiyeli taşımaktadır. İşçiler, maden ocaklarında üretim faaliyetlerini doğrudan yürüttükleri için, işverence alınacak iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin de ilk basamak uygulayıcıları olarak görülebilir. Bu nedenle iş sağlığı ve güvenliği için alınan tedbirlerin başarıya ulaşabilmesi işçilere yeterli eğitim verilmesi gereklidir. Örneğin; 26.02.2004 tarihinde Kozlu Müessesesinde -560 katında meydana gelen degaj olayı, Zonguldak havza tarihinin en önemli degaj olaylarından biridir. Ani gaz ve kömür püskürmesi sonrası yaklaşık 600 ton kömür tozu ve 16.000 m³ metan gazı açığa çıkmış, galeride yaklaşık 40 metre bir alan kömür tozu ile dolmuştur. Olay, üretime hazırlık çalışmaları esnasında ilerleme yapmak amacıyla dinamit atımından 30-40 sn sonra çatırdamaya benzer seslerin çıkması, müteakiben arından yaklaşık 1 dk boyunca rüzgar şeklinde hava gelmesi ve metanın %10 seviyesine yükselmesi üzerine işçilerin arının degaj yapacağının farkına varmaları, ekibin maskelerini takarak temiz hava geliş yönüne doğru çekilmeleri ve diafondan durumu diğer katlarda çalışan işçilere haber vererek onların da maske takmalarını sağlamaları şeklinde cereyan etmiştir. Olay öncesi hazırlık galerisi müstakil elektrikli pervane ile havalandırılmakta, arında merkezi gaz izleme servisine bağlı metan sensörü, teknik eleman ve nezaretçilerde Riken marka metan ölçer, tüm çalışanlarda oksijenli ferdi kurtarıcı maske, ayrıca rekup galerisi üzerinde basınçlı hava istasyonları bulunmaktadır. Bahsedilen güvenlik tedbirleri yanında çalışanların tecrübeli ve tehlikelere karşı uygun davranış kazandıran eğitimleri almış olmaları olası bir can kaybı yaşanmasını önleyen hususlar olarak değerlendirilmektedir (EK 13/29: TTK Genel Müdürlüğünün 16.08.2010 tarih ve 425/11267 sayılı yazısı). Riskli işlerde çalışacak işçilerin sahip olmaları gereken mesleki eğitim ile ilgili uygulamaya yönelik hususları düzenlemek üzere Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığınca çıkarılan Ağır ve Tehlikeli İşlerde Çalıştırılacak İşçilerin Mesleki Eğitimlerine Dair Tebliğ, 31 Mayıs 2009 tarih ve 27244 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu tebliğde Mesleki Eğitim, “Örgün veya yaygın eğitim yoluyla bireyleri mesleğe hazırlamak, meslek sahibi olanların mesleklerinde gelişmelerini ve yeni mesleklere uyumlarını sağlamak amacıyla gerekli bilgi, beceri, tavır ve değer duygularını geliştiren ve bireylerin fiziki, sosyal, kültürel ve ekonomik yeteneklerinin gelişim sürecinin bir plan içerisinde yürütülmesini sağlayan eğitim” şeklinde tanımlanmıştır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 303 Tebliğ uyarınca ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılacak işçilerin, işe alınmadan önce, mesleki eğitime tabi tutulmaları ve aşağıda belirtilen belgelerden birisine sahip olmaları zorunludur: a) 3308 sayılı Kanuna göre verilen diploma, bitirme belgesi, yetki belgesi, sertifika, bağımsız işyeri açma belgesi, kalfalık, ustalık ve usta öğreticilik belgelerinden birisi, b) 25.8.1999 tarih ve 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanununun 48. maddesi ile 31.12.2008 tarih ve 27097 (6. Mükerrer) sayılı Resmî Gazete'de yayımlanan "Türkiye İş Kurumu İşgücü Uyum Hizmetleri Yönetmeliği"nin 4. maddesinin (f) bendine göre faaliyet gösteren kurslardan aynı Yönetmeliğin 23. maddesine göre alınan kurs bitirme belgesi, c) 08.02.2007 tarih ve 5580 sayılı Özel Öğretim Kurumları Kanununun 2. maddesinin (g) ve (i) bentlerine göre faaliyet gösteren kurslardan alınan kurs bitirme belgesi, operatör belgesi ve sürücü belgesi, d) 11.07.2002 tarih ve 24812 sayılı Resmî Gazetede yayımlanan Patlayıcı Madde Ateşleyici Yeterlilik Belgesinin Verilmesi Esas ve Usullerinin Belirlenmesi Hakkında Yönetmelik kapsamında alınan ateşleyici yeterlilik belgesi, e) Yukarıda sayılanların dışında kuruluş kanunlarında veya ilgili kanunlarca yetkilendirilmiş kamu kurum ve kuruluşları, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları, eğitim amaçlı faaliyet gösteren vakıf ve dernekler ile işçi ve işveren kuruluşları veya işveren tarafından Milli Eğitim Bakanlığının onayı ile düzenlenen eğitim faaliyetleri sonucunda verilen belgeler, f) Uluslararası kurum ve kuruluşlardan alınan ve Milli Eğitim Bakanlığı tarafından denkliği sağlanan belgeler. Ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılacak işçilerin zorunlu mesleki eğitim diploma, sertifika veya belgelerinin bulunup bulunmadığı hususunun, 4857 sayılı Kanuna göre Bakanlık İş Müfettişleri tarafından denetlenmesi öngörülmektedir. Bu amaçla işverenlerin, ağır ve tehlikeli işlerde çalışan işçilerin mesleki eğitim belgelerinin bir örneğini, 4857 sayılı Kanunun 75. maddesine göre düzenlenen özlük dosyasında saklaması ve istendiğinde yetkili memurlara göstermesi zorunlu kılınmıştır. Madenlerde çalıştırılan işçilere de bu kapsamda mesleki eğitim verilmesi gerekmektedir. Ancak gerek denetimlerin yetersizliği gerekse başta Milli Eğitim Bakanlığı olmak üzere ilgili kurum ve kuruluşların altyapı ve eğitici eksiklikleri nedeniyle bu hükümlerin uygulanmadığı görülmektedir. Milli Eğitim Bakanlığınca 18 Ekim 2010 tarihinde çıkarılan bir Bakanlık olurunda “mesleki eğitim alanında ihtiyaç duyulan eğitim programlarının hazırlık çalışmalarının yürütüldüğünden bahisle, bu kapsamda madenciliğin de içinde yer aldığı bazı mesleklerle ilgili belirlenen mesleki eğitim programlarının halk eğitim merkezlerinde düzenlenebilmesi” öngörülmüştür. Bu aşamadan sonra halk eğitim merkezi müdürlüklerinin bu mesleki eğitim programlarını ne derece yetkinlikle uygulayabilecekleri sorunu ortaya çıkmakta olup, uygulamanın ciddiyetle takip edilmesi gerekmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 304 Vasıflı maden işçisi yetiştirilmesini ve işçilerin mesleği daha iyi anlamalarını sağlayacak meslek içi eğitim seminerleri, teknik gezi, dokümantasyon, vb. gibi konularda üniversite, meslek odaları ve endüstri işbirliği sağlanmalıdır. 4. Mühendislik Eğitimi Türkiye’de ilk madencilik eğitimi, 1872 yılında maden teknikeri ve mühendisi yetiştirmek üzere Orman ve Maadin Mektebi kurulması ile başlamıştır. Bu okulun 1880 yılında kapanmasından sonra 1924 yılına kadar Türkiye'de Maden Mühendisliği eğitimi yapılmamıştır. Ülkemizin maden mühendisi ihtiyacı yabancı mühendisler ve yurtdışına giden/gönderilen öğrencilerle karşılanmıştır. Daha sonra madencilik eğitimi 1924-1931 yılları arasında Zonguldak ilinde faaliyet gösteren Yüksek Maadin Mühendisi Mekteb-Alisi ile devam etmiştir. Bu okul kısa ömürlü olmuş ve 1931 de kapandıktan sonra 1941 yılında Maden Teknik Arama (MTA) tarafından kurulan Zonguldak Maden Teknisyen Mektebi öğretime başlamış ve 1950 yılında okulun ismi Zonguldak Maden Teknik Okulu olarak değiştirilmiştir. Bu okul da 1961 yılında kapatılmış ve öğrencileri İstanbul Teknik Üniversitesi bünyesine alınmıştır. Maden Mühendisliği eğitimi, ilk olarak 1953 yılında İstanbul Teknik Üniversitesi'nde Maden Fakültesi'nin kurulmasıyla başlamıştır. 1960 yılında Orta Doğu Teknik Üniversitesi, 1968 yılında Hacettepe Üniversitesi ve 1972 yılında Dokuz Eylül Üniversitesi Maden Mühendisliği Bölümü açılmıştır. Maden Mühendisliği eğitimi ABD, Kanada ve Avustralya üniversitelerinde toplam 8 yarıyıl, Avrupa ülkelerinde ortalama 7 yarıyıl, Eski Doğu Avrupa ülkelerinde 10 yarıyıl, diğer ülkelerde ise 9 yarıyıl devam etmektedir. Staj süreleri ortalama 14 hafta civarındadır. Bu süre Kanada’daki üniversitelerde ortalama 48 hafta olmasına rağmen, bazı üniversitelerde ise sadece tavsiye edilmektedir. Bunun yanı sıra birçok üniversiteye mecburi 2 hafta süreli teknik geziler konulmuştur. “Ülkemizde maden mühendisliği eğitimi verilen programlardaki ortalama staj yükü 10 hafta civarındadır. Diğer ülkelerde bu süre 48 hafta civarındadır. Her yıl ortalama 1000-2000 maden mühendisi öğrencisine staj yeri sağlanması ve staj verimliliği ülkemizde büyük bir problem teşkil etmekte olup staj sorunu çözülememiştir. Öğrencilerin staj dönemlerinde staj yeri bulma, kalacak yer, yemek ve yatma sorunları her geçen gün artmaktadır.” (EK 1: İTÜ Maden Mühendisliği Bölümü’nün Madencilik Sektöründeki Mevcut Durum ve İş Kazaları Raporu, 2010). Merkezi Hollanda’da bulunan Uluslararası Maden Profesörleri Birliğinin (Society of Mining Professors) verilerine göre; - Maden üretiminde önde gelen ülkeler göz önüne alındığında dünyada yıllık maden mühendisi ihtiyacı yaklaşık 2500’dür. - Dünya maden üretiminin %15’ini gerçekleştiren ABD’nin yıllık maden mühendisi ihtiyacı yaklaşık 300 olarak tahmin edilmektedir. Ülkede maden mühendisliği bölümlerine yılda 500 öğrenci alınmakta ve yaklaşık 100 mezun verilmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 305 - Dünya çapında madencilik eğitimi verilen 250 üniversitede toplam 12.000 civarında öğrenci eğitim görmekte, yılda 2500 öğrenci maden mühendisi olarak mezun olmaktadır. Mevcut üniversitelerin yalnızca %20’sinde üst düzey eğitim verilebilmektedir (Kaynak: http://www.mineprofs.org/info/education/South_America/SOMP-07-Education-Cedron.pdf). Türkiye’de maden mühendisliği bölümleri bulunan üniversiteler aşağıdaki tabloda verilmiştir: Tablo 64: Maden Mühendisliği Bölümleri Bulunan Üniversiteler (2010) Üniversite Bölüm Adı 1 Afyon Kocatepe Üniversitesi Maden Mühendisliği 67 67 2 Cumhuriyet Üniversitesi Maden Mühendisliği 77 77 3 Cumhuriyet Üniversitesi Maden Mühendisliği (İÖ) 77 52 4 Çukurova Üniversitesi Maden Mühendisliği 77 77 5 Çukurova Üniversitesi Maden Mühendisliği (İÖ) 77 77 6 Dicle Üniversitesi Maden Mühendisliği 57 57 7 Dokuz Eylül Üniversitesi Maden Mühendisliği 77 77 8 Dumlupınar Üniversitesi Maden Mühendisliği 77 77 9 Dumlupınar Üniversitesi Maden Mühendisliği (İÖ) 77 77 10 Hacettepe Üniversitesi Maden Mühendisliği (İng.) 67 67 11 İnönü Üniversitesi Maden Mühendisliği 57 57 12 İnönü Üniversitesi Maden Mühendisliği (İÖ) 57 57 13 İstanbul Teknik Üniversitesi Maden Mühendisliği 36 36 14 İstanbul Teknik Üniversitesi Maden Mühendisliği (İng.) 36 36 15 İstanbul Üniversitesi Maden Mühendisliği 52 52 16 Karadeniz Teknik Üniversitesi Maden Mühendisliği 57 57 17 Karadeniz Teknik Üniversitesi Maden Mühendisliği (İÖ) 57 57 18 Karaelmas Üniversitesi Maden Mühendisliği 77 77 19 Muğla Üniversitesi Maden Mühendisliği (İng.) 47 47 20 Niğde Üniversitesi Maden Mühendisliği 57 57 21 Orta Doğu Teknik Üniversitesi Maden Mühendisliği (İng.) 57 57 22 Osmangazi Üniversitesi Maden Mühendisliği 77 77 23 Osmangazi Üniversitesi Maden Mühendisliği (İÖ) 77 77 24 Selçuk Üniversitesi Maden Mühendisliği 67 67 25 Selçuk Üniversitesi Maden Mühendisliği (İÖ) 67 67 26 Süleyman Demirel Üniversitesi Maden Mühendisliği 77 77 27 Süleyman Demirel Üniversitesi Maden Mühendisliği (İÖ) 77 77 Toplam Kontenjan 1762 Yerleşen 1737 Kaynak: 2010-ÖSYS Yükseköğretim Programlarının Merkezi Yerleştirmedeki En Küçük/Büyük Puanları Kitabı Türkiye'deki üniversitelerin maden mühendisliği bölümlerinden günümüze kadar yaklaşık toplam 12.000 maden mühendisi mezun edilmiş olup, yurtdışındaki üniversitelerden mezun olanlar da eklendiğinde, toplam maden mühendisi sayısı yaklaşık 12.500 kişidir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 306 Ülkemizde 2010 yılı itibari ile madencilik eğitimi ve öğretimi, 19 üniversitede 19’u birinci ve 8’i ikinci eğitim olmak üzere toplam 27 bölümde verilmektedir. Ülkemizde her yıl yaklaşık 900 yeni öğrenci maden mühendisliği bölümlerine yerleştirilmekte ve 450 civarında öğrenci mezun edilmektedir (EK 4/1: ODTÜ Maden Mühendisliği Bölümünün Türkiye’de Madencilik Sektörü İle İlgili Araştırma ve İnceleme Sonuçları Raporu). 2010 yılında 1762 kontenjana 1732 öğrenci yerleştirilmiştir. Ülkemizde madenciliğin GSYİH içindeki payı %1,5’ler düzeyinde iken -tüm dünyanın maden mühendisi ihtiyacı göz önüne alındığında bile- yılda 500’e yakın maden mühendisi yetiştirilmesi çok yüksek bir rakamdır. Maden mühendislerinden ancak bir kısmı kendi alanlarında iş bulabilmektedir. Mezunlardan bir kısmının yabancı ülkelerde istihdam imkânı bulabilmesi için çok iyi yetişmiş olması (iyi derecede yabancı dil bilmesi, bilimsel yönden üstün niteliklere sahip olması, bilgisayar bilgisinin yeterliliği, yurt dışına gitme isteğinde olması ve yurt dışından iş bulması) gerekmektedir. Ancak üniversitelerin büyük kısmında eğitim kalitesi öğrencilere yeterli donanımı sağlamaktan uzaktır. Hâlihazırda ülkemizde maden mühendisliği mezunları meslekleriyle ilgisiz işlerde çalışmak zorunda kalmaktadır. Türkiye’deki üniversitelerde maden mühendisliği bölümü sayısı ülke ihtiyacının üstünde olup ihtiyacın üstünde mühendisi mezun verilmekte olmasına rağmen maden mühendisliği öğrenci sayıları ve bölüm sayısı her geçen yıl artmaktadır. Mezun sayısının ihtiyaçtan fazla olması sektördeki işsizlik oranını artırmış ve maden mühendisliği bölümlerinin tercih edilmemesine, diğer bölümlere nispetle daha düşük sınav puanları ile öğrenci alınmasına da neden olmuştur. Maden mühendisliği unvanını veren bütün üniversite veya bölümlerin eğitim-öğretim programları belirli asgari şartları sağlamalıdır. Eğitim ve öğretimin ve yetiştirilen mühendislerin kalitesini üniversitelerin akademik, fiziki, laboratuvar ve kütüphane altyapısı, ders kredi miktarı, araştırma ve yayın sayısı, üniversite sanayi işbirliği gibi birçok parametre belirlemektedir. Ülkemizdeki birkaç maden mühendisliği bölümü ulusal ve uluslararası kalite standardizasyonu, eşdeğerlilik, kalite ve standartlarını (ABET, MÜDEK) sağlamaktadır. Bu durumda yıllık yaklaşık 400 maden mühendisi yetiştiren bölüm ve üniversitelerin birçoğunun eğitim ve öğretim kalitesinin düşük olduğu ortaya çıkmaktadır (EK 1: İTÜ Maden Mühendisliği Bölümü’nün Madencilik Sektöründeki Mevcut Durum ve İş Kazaları Raporu). 1924 yılında Zonguldak’ta kurulan Maadin Mühendisi Mekteb-i Âlisi öğrencilerinin her öğrenim yılı sonunda 1 ay işçi gibi madenlerde çalışarak staj yapmaları, 4 yıllık öğrenim süresinden sonra bu okuldan mezuniyeti müteakiben Avrupa’da maden işletmelerinde staja gönderilmeleri sağlanmıştır. Bu staj programını başarı ile tamamlayamayanlara diploma verilmemiştir. Cumhuriyetin ilk yıllarında bütün imkânsızlıklara rağmen maden mühendisliği bölümünden mezun olan öğrencilerin madencilik teknolojisi ve uygulamaları konusunda bilgi ve görgülerini artırmak için yurt dışına belli bir süre gönderildiği anlaşılmaktadır (Kaynak: TTK Eğitim Daire Başkanlığı, Zonguldak Maden Kömürü Havzası Tarihçesi 1829–1989, Derleyen: Bahri SAVAŞKAN, 1993). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 307 Madencilik alanındaki mühendislik disiplinlerinin üniversite eğitimi yapısal sorunların yanı sıra eğitim programları açısından da sorunludur. Gerek jeoloji gerekse maden mühendisliği bölümleri arz/talep, yani ihtiyaç dengesini gözeten bir planlama ile açılmamaktadır. DPT verilerine göre yer bilimleri alanındaki mühendis arzı fazlalığı %35’ler seviyesindedir. Bu durum, yer bilimleri mühendislik bölümlerinin ihtiyaçtan fazla açıldığını göstermektedir. Ayrıca, alt yapı açısından yetersiz, gerekli eğitici kadrosundan yoksun fakültelerde nitelik yönünden düşük mühendislik eğitimi verilmektedir. Diğer yandan, yer bilimleri alanındaki mühendislik eğitimi gerçek hayattaki uygulamalardan kopuk, teori ile pratiği birleştiremeyen bir içeriğe sahip bulunmaktadır. Ders programlarının oluşumu, mevcut sınırlı sayıdaki akademisyenin branşına göre belirlenmekte ve bazı temel alanlar eksik kalmaktadır (EK 21/1: TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odasının 29.06.2010 tarih ve 7593/501 sayılı yazısı ekindeki görüş raporu). Gelişmiş ülkeler ile ülkemizde maden mühendisi yetiştiren fakültelerin teorik eğitim müfredatlarında çok büyük farklılıklar olmamakla birlikte uygulamada bazı farklılıklar bulunmaktadır. Örneğin gelişmiş ülkelerde fakültelerin yıllık kontenjan sayıları (20-25) düşüktür. Maden mühendisi eğitiminde düzeltilmesi gereken bazı eksiklikler bulunmaktadır. Bunlar; eğitim programlarında ders içeriklerinin güncellenmesi, öğrencinin uygulayarak öğrenmesini sağlayıcı imkanlar tanınması, endüstri ile eğitim birimlerinin işbirliği, staj yerlerinin temin ve seçiminde eğitim kurumlarının aktif olması, eğitimin bir parçası olarak öğrencilere arazi gezileri ve işletme ziyaretleri yaptırılmasının sağlanması gibi hususlardır (EK 4/5-6: ODTÜ Maden Mühendisliği Bölümünün Türkiye’de Madencilik Sektörü İle İlgili Araştırma ve İnceleme Sonuçları Raporu). Madencilik sektörü ile ilgili politikaların oluşturulmasından ocakların tasarımına, işletme faaliyetlerinden nezaret ve denetim işlevlerinin yerine getirilmesine kadar sektörün her kısmında önemli görevler ifa eden maden mühendislerinin iyi yetiştirilmesi büyük önem arz etmektedir. Bu nedenle, mühendislik eğitimi veren bölümlerin kontenjanlarının insan kaynakları ihtiyacına göre planlanması, eğitim alt yapısının güçlendirilmesi, mesleğin gerektirdiği bilgi ve becerilerin tam olarak kazandırılması için gerek teorik gerekse uygulamalı eğitim imkanlarının sağlanması, staj imkanlarının artırılarak her öğrencinin diploma almadan önce mutlaka yeraltı ve yer üstü maden ocaklarında bilfiil çalışmasını sağlanması, nitelikli öğrencilerin yurt dışı staj imkanları verilmesi gibi çözümler geliştirilmelidir Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 308 BEŞİNCİ BÖLÜM SON DÖNEMDE YAŞANAN BAZI MADEN KAZALARINA İLİŞKİN TESPİT VE DEĞERLENDİRMELER Maden kazaları kamuoyunda her zaman hassasiyetle karşılanmaktadır. Bu bölümde; önce ABD ve Şili’de meydana gelen iki maden kazasına dair bilgiler verilmekte, akabinde ülkemizde can kayıplarının yaşanması ile kamuoyunun gündemine gelen bazı maden kazaları analiz edilmekte, maden ocaklarında “olmazsa olmaz” gerekliliklerin neler olduğu ortaya konulmakta, ayrıca görüşüne başvurulanların sektörle ve yaşanan kazalarla ilgili görüş ve önerileri özetlenmektedir. İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili olarak çeşitli ülkelerin geliştirdiği yapı, teknik ve uygulamaların bilinmesi, tecrübelerinden faydalanılması, hatalarından ders çıkarılması ve onlarla karşılaştırılması suretiyle ülkemizin durumunun değerlendirilmesi açısından faydalı görülmektedir. I. DÜNYADA YAŞANAN BAZI MADEN KAZALARINA İLİŞKİN DEĞERLENDİRMELER Aşağıdaki tabloda son yüzyıllık dönemde dünyada meydana gelen ve 50’den fazla can kaybına yol açan maden kazalarına ilişkin veriler gösterilmektedir: Tablo 65: Dünyadaki Büyük Maden Kazaları Yıl Ülke Kaza Nedeni Zayiat Maden Türü 200 Bakır 184 Kömür Yıl 1900 1902 ABD ABD Patlama Patlama 1902 1902 1903 1904 1905 1905 1906 1907 1907 1907 ABD Avustralya ABD ABD ABD Galler Fransa Almanya Japonya ABD Patlama Patlama Patlama Patlama Patlama İngiltere Patlama Patlama 1907 1907 ABD ABD 1908 1908 Meksika Almanya Patlama 112 96 169 179 112 119 1100 150 365 362 Kömür Kömür Kömür Kömür Kömür Kömür Kömür Kömür Kömür Kömür 1942 1942 1943 1943 1944 1944 1944 1946 1947 1951 Patlama 239 239 Kömür Kömür 1956 Belçika 1960 Güney Afrika 200 348 Kömür Kömür 1960 Almanya 1960 Çin Patlama, Yangın Ülke 1941 Polonya 1941 Japonya Japonya Çin ABD Avusturya Almanya Almanya Almanya Almanya ABD ABD Kaza Nedeni Zehirli Gazlar Patlama Patlama Patlama Patlama Patlama Patlama Patlama Patlama Patlama Yangın Göçük, Zehirli Gazlar Patlama Patlama Zayiat Maden Türü 186 Kömür 177 Kömür 183 1549 74 104 95 169 107 405 111 119 Kömür Kömür Kömür Kömür Kömür Kömür Kömür Kömür Kömür Kömür 262 437 Kömür Kömür 123 682 Kömür Kömür Devlet Denetleme Kurulu Yıl Ülke Kaza Nedeni 1908 1909 1909 1909 1910 1911 1912 ABD İngiltere Japonya ABD İngiltere ABD Almanya Patlama Patlama 1913 1913 1913 1914 1914 1914 1914 1915 ABD İngiltere ABD ABD Kanada Japonya Japonya ABD Patlama Patlama Patlama Patlama 1917 1917 ABD ABD 1917 1918 Japonya İngiltere 1919 1923 1923 1923 ABD ABD ABD Polonya Patlayıcılar Patlama Patlama 1924 1924 1925 1926 1927 1927 1927 ABD ABD Almanya ABD Japonya ABD ABD Patlama Patlama Patlama Su Baskını 1928 1930 1930 1930 1931 1934 Patlama Zehirli Gazlar Patlama Patlama 1934 ABD Polonya Almanya Almanya Polonya Çek Cumhuriyeti Galler 1937 1940 1940 Japonya ABD UK Araştırma ve İnceleme Raporu Zayiat Maden Türü 154 Kömür 168 Kömür 243 Kömür 259 Kömür 344 Kömür 128 Kömür 115 Kömür Yıl Ülke 1961 1962 1963 1965 1965 1965 1966 Çek Cumhuriyeti Almanya Japonya Şili Hindistan Japonya Bulgaristan Patlama 98 438 263 181 189 422 687 112 Kömür Kömür Kömür Kömür Kömür Kömür Kömür Kömür 1966 1968 1969 1970 1972 1972 1972 1975 Galler ABD Meksika Zambiya ABD ABD Zimbabve Hindistan Patlama Yangın 121 163 Kömür Bakır 376 155 Kömür Kömür 1977 Kolombiya 1983 Türkiye (Armutçuk) 1985 İtalya 1986 Güney Afrika 92 120 99 145 Kömür Kömür Kömür Kömür 1990 1991 1992 1995 Bosna Hersek Çin Türkiye (Kozlu) Güney Afrika 172 119 136 51 134 109 97 Kömür Kömür Demir Kömür Kömür Kömür 2000 2000 2001 2001 2002 2004 2004 Çin Çin Çin Çin Çin Çin Çin 195 151 271 98 151 142 Kömür Kömür Kömür Kömür Kömür Kömür 2005 2005 2005 2005 2007 2007 Çin Çin Çin Çin Rusya Çin 266 Kömür 245 91 72 Sülfür Kömür Kömür Yangın Patlama Patlama Patlama Patlama Patlama Patlama, Yangın Göçük Patlama Patlama 309 Kaza Nedeni Patlama Patlama Deprem, Göçük Yangın Göçük Göçük Patlama Zayiat Maden Türü 108 Kömür 299 Kömür 447 Kömür 200 Bakır 375 Kömür 236 Kömür 488 Çinko 144 78 153 89 125 91 427 372 Kömür Kömür Kömür Bakır Kömür Gümüş Kömür Kömür Patlama 125 100 Kömür Kömür Göçük Yangın 268 177 Fluorit Patlama 180 147 263 105 Kömür Su Baskını Su Baskını Yangın Patlama Patlama, Su Baskını Patlama Asansör Düşmesi Göçük Su Baskını Patlama Patlama 159 100 200 150 124 148 166 214 123 134 Altın Altın Kömür Kömür Patlama Su Baskını Patlama Patlama Patlama Su Baskını 108 181 Kömür Kömür Kömür Kömür Kömür Kömür 2007 Ukrayna Patlama 101 Kömür 2007 Çin 2008 Çin 2009 Çin 105 254 104 Kömür Göçük Patlama Kömür Kaynak: http://www.uwgb.edu/dutchs/EnvirGeolNotes/MineDisasters.HTM Tablodan da anlaşılacağı üzere, sektörde meydana gelen kazalar çok büyük oranda kömür işletmelerinde görülmekte olup, kaza nedenleri arasında patlamalar ön plana çıkmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 310 Dünyadaki bu duruma paralel şekilde ülkemizde de son dönemde kömür işletmelerinde çok sayıda can kaybına yol açan maden kazaları yaşanmıştır. Aşağıdaki kısımda, maden işletmelerinde iş sağlığı ve güvenliği konusunun daha iyi kavranabilmesini temin etmek üzere, ABD ve Şili’de meydana gelen, kaza incelemesi ve kurtarma faaliyetleri bakımından iyi uygulama örneği olan iki maden kazası analiz edilerek değerlendirilmiştir. A. Sago Madeninde Meydana Gelen Kaza (ABD) ABD’nin Batı Virginia eyaletinde Buckhannon bölgesinde bulunan Sago kömür madeninde 02.01.2006 tarihinde yeraltında 29 işçinin çalışmakta olduğu esnada bir grizu patlaması meydana gelmiştir. Madenin terk edilmiş ve yalıtılmış bir bölgesinde meydana gelen patlama sonucunda bu bölümü kapatmakta kullanılan duvar yıkılmış; oluşan duman, toz ve karbonmonoksit ocak havasına karışarak diğer çalışma alanlarına yayılmıştır. İlk patlama sırasında 1 işçi hayatını kaybederken 16 işçi kaçmayı başarmış; 12 işçi ise ocakta mahsur kalmıştır. Olaydan yaklaşık 41 saat sonra işçilerin cesetlerine ulaşılmıştır. Olay sonrası kaza nedenleri kamuoyunda yoğun tartışmalara neden olmuş ve başta MSHA (Mine Safety and Health Administration-Madenlerde Sağlık ve Güvenlik İdaresi) olmak üzere ilgili kurumlarca ayrıntılı incelemeler yapılarak raporlar hazırlanmıştır. Batı Virginia Eyalet valiliği için hazırlanan Temmuz 2006 tarihli “The Sago Mine Disaster - A preliminary report” isimli raporda olay “patlama” ve “ölümler” olarak iki aşamada değerlendirilmiş; patlamanın ve ölümlerin nedeni araştırılmıştır. Mezkur raporun gerek kazanın içtimai ve teknik yönleriyle ayrıntılı olarak tahlil edilmiş olması gerekse raporlama tekniği açısından hadisenin açık ve anlaşılır şekilde ortaya konulması ile örnek bir çalışma olduğu değerlendirilmiştir. Kazada hayatını kaybeden işçilere ithaf edilen raporun başlangıç bölümünü müteakip bir yönetici özetiyle maden işletmesine, kazanın oluş şekline ve kurtarma çalışmalarına ilişkin bilgiler verilmiş, öneriler ortaya konulmuştur. Daha sonra kaza günü ve sonrasında yaşanan tüm hadiseler kronolojik sırayla aktarılmış ve kazaya neyin neden olduğu üzerine bir değerlendirme yapılmıştır. Can kayıplarına yol açan sızdırmaz barajın yeterli mukavemette olup olmadığı, kişisel koruyucu teçhizatın ve gaz maskelerinin yeterliliği, kurtarma faaliyetlerinin neden uzun sürdüğü, işçilerin yerini belirlemeye yönelik yöntemlerin neden uygulanmadığı gibi öne çıkan hususlar ayrı birer bölümde detaylarıyla ele alınmıştır. Rapora göre kaza öncesinde ve sonrasında yaşanan hadiseler aşağıda özetlenmiştir: 2 Ocak 2006 Pazartesi Saat 03:00 – Sago madeninde görevli iki havalandırma nezaretçisi, vardiya öncesi incelemelerde bulunmak üzere madenin çalışma yapılan 1. galeri (1. galeri) ve 2. galeri (2. galeri) olarak adlandırılan alanlara girmişlerdir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 311 Saat 05:30 – Madenciler ve nezaretçiler 5:15 ile 5:45 arasında iş elbiselerini giymek ve teçhizatlarını kontrol etmek üzere madene giriş yapmışlardır. Görevli iki havalandırma nezaretçisi, çalışma ekiplerinin başındaki sorumluya (mine dispatcher) her iki çalışma alanında da herhangi bir mekanik sorun ya da güvenlik ihlali olmadığını rapor etmişlerdir. Bunlardan birisi raporunu madendeki telefon sistemi üzerinden diğeri ise madenden çıkarak bizzat sunmuştur. Saat 06:00 – Her biri 11 madenci ve bir ekip şefinden müteşekkil iki grup her iki çalışma alanına raylı sistemle hareket etmişlerdir. Önce “2. galeri” ekibi madene girmiş, ardından 3 bakım personelinin de (iki pompacı ve bir taşıma görevlisi) dahil olduğu “1. galeri” ekibi giriş yapmıştır. Madene geri dönen havalandırma nezaretçisi de dahil edildiğinde 06:15 itibarıyla madende 29 işçi bulunmaktadır. Şekil 29: Sago Madeni Krokisi 06:05 - Çalışma ekiplerinin başındaki sorumlunun ofisindeki bilgisayar ekranı, “1. galeri” kısmındaki karbonmonoksit detektörünün arızalandığına veya bu bölümde karbonmonoksit düzeyinin yükseldiğine dair bilgi vermiştir. Durumu muhtemel bir arızaya bağlayan sorumlu bu bölümdeki ekibin elektrikçisini kontrol talimatı vermek üzere aramıştır. 06:26 –Bölgede sürekli yıldırım sesi duyulduğu esnada çalışma ekiplerinin başındaki sorumlu, maden amiri ile telefonda konuşmaktadır. Aniden, telefondan yüksek bir ses duyulur ve Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 312 sorumlunun bilgisayarından karbonmonoksit düzeyinin yükseldiğine dair sesli ve ışıklı alarm gelmeye başlar. Maden amiri, çalışma ekibinin başındaki sorumluya ekiplere telefonla ulaşması talimatını verir. 06:30 – Sorumlu her iki ekibi de arar ancak cevap alamaz. Tekrar tekrar aradığında maden telefonunu 1. galerinin ekip başı açar ve “madende patlama olduğunu, üzerlerine doğru yoğun duman geldiğini ve maden kurtarma ekibi yollamalarını” söyler. Çalışma ekiplerinin sorumlusu, ocaktaki ekip başına ekibini kaçış yoluna yönlendirme talimatı verir. Patlamadan hemen sonra nefes almakta zorlanan 1. galeri ekibinden 7 kişi gaz maskesini giyebilmiş, diğer dördü giymekte zorlandıklarını ifade etmişlerdir. 06:45 – Maden amiri, güvenlik müdürü, bakım şefi ve yardımcısı madene girmiştir. Girişe yakın bölmede patlamada zarar görmeyen havalandırma nezaretçisi ve pompacıyla karşılaşmış ve madenden çıkmalarını söylemişlerdir. Daha sonra çıkışa doğru kaçan 1. galeri ekibine ulaşmışlar ve raylı araçla maden dışına göndermişlerdir. 07:00 – 1. galeri ekibi maden çıkışına doğru yola çıkmıştır. Çalışma sorumlusu madenin sahibi olan ICG şirketinin güvenlik müdür yardımcısını evinden aramış, durumu aktararak maden kurtarma ekibine ihtiyaç olduğunu bildirmiştir. 07:20 - 1. galeri ekibi maden çıkışına ulaşmıştır. Bakım şefi ve yardımcısı ikmal malzemesi alarak raylı araçla tekrar maden içerisine hareket etmiştir. ICG güvenlik müdür yardımcısı telefonla eyalet ve federal birimleri aramış, ulaşamamıştır. Eyalet müfettişleri ancak 07:50 civarında haberdar edilebilmiştir. Aynı şekilde şirketin anlaşmalı olduğu tahlisiye ekibinin de çağrı merkezinin kapalı olduğu anlaşılmıştır. Şirketin müdürü 08:00’de madene gelmiştir. 08:30 – Eyalet ve MSHA müfettişleri madene gelmişlerdir. Bu esnada maden amiri ve beraberindekiler 58. blok tabir edilen 2. galerinin girişine ulaşmışlar ve burada yoğun bir dumanla karşılaşmışlardır. Daha sonra durumu telefonla yukarıya bildirmiş ve devam etmek güvenli olmadığı için madenden dışarıya çıkmışlardır. 11:00 – Şirketin anlaşmalı olduğu tahlisiye ekibi madene gelmiş ve hazırlıklara başlamıştır. 12:00 – Madenin dönüş havasında karbonmonoksit miktarı 2300 ppm olarak ölçülmüş, maden ofislerinde de gaz tespit edilmiş ve MSHA yetkilileri ofislerin de tahliye edilmesini istemiştir. 14:30 – Şirket yetkilileri 2. galeri kısmının üzerinden bir sondaj deliği açma planı yapmışlar ancak gerekli teçhizat hava şartları yüzünden araziye çıkarılamamıştır. Bu arada iki kurtarma ekibi daha maden bölgesine gelmiştir. Saat 14:30 ile 16:30 arasında mahsur kalan madencilerin saati de belirtmek suretiyle bulundukları yerde notlar yazdıkları ve kurtarılmayı bekledikleri anlaşılmaktadır. 17:00 – Maden sahasına sondaj teçhizatının çalışma yerine ulaşmasını sağlayacak yolu açmak üzere iş makineleri getirilmiştir. Planlanan sondaj deliğinin açılmasının 13 saatlik bir çalışma gerektirdiği belirtilmiştir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 313 17:25 – İlk tahlisiye ekibi madene girmiş ve ölçüm yaparak ilerlemeye başlamıştır. 23:30 – Sondaj deliği açma çalışmasına başlanmıştır. 3 Ocak 2006 Salı 17:15 – MSHA tahlisiye görevlisi 57 ve 58. bloklar arasında bir madencinin cesedine ulaşmıştır. 23:45 – Tahlisiye ekibi 2. galeri kısmına ulaşmıştır. Komuta Merkezine telefonla verilen ilk raporda 12 madencinin de hayatta olduğu aktarılmış, beklemekte olan ailelere de haber verilmiştir. Hatta madene ilkyardım malzemesi ve sağlık personeli gönderilmesi istenmiştir. 4 Ocak 2006 Çarşamba 00:00 – Tahlisiye ekipleri sadece bir işçinin hayatta olduğunu tespit etmiş, işçiye ilk müdahaleyi yapıp dışarıya doğru taşımaya başlamışlardır. 01:00 - Tahlisiye ekipleri hayatta kalan tek işçiyi dışarıya çıkarmışlar ve hastaneye sevk etmişlerdir. 02:30 – Madencilerin cesetlerine ulaşıldığı bilgisi ailelere aktarılmış ve aileler şirket yetkililerine tepki göstermiştir. 10:00 – Hayatını kaybeden madencilerin cesetlerinin çıkarılması çalışması tamamlanmıştır. Madende biriken grizunun patlamasına yol açan ateşleyici kaynağın tam olarak belirlenemediği belirtilen raporda yıldırım düşmesi sonucu uygun olmayan elektrik tesisatı ile yeraltında kıvılcım oluşmuş olabileceği üzerinde durulmaktadır. Yapılan tespitler doğrultusunda üç temel konu üzerinde yoğunlaşılmaktadır: -Önleme: Sago madeninin sahibi olan şirket, madeni yıldırımın etkilerinden korumak üzere mevzuatın öngördüğü tüm gereklilikleri yerine getirmiş midir? Patlamanın nedeni olarak hiçbir şüpheye yer bırakmayacak şekilde yıldırım düşmesinin öne sürülmesi mümkün olmamakla birlikte, madenin gerek elektrik tesisatının gerekse paratoner sisteminin yeterince hassas tasarlanıp işletilmediği anlaşılmıştır. -Etkileri Azaltma: Madende terk edilmiş olan alan uygun biçimde yalıtılmış mıdır? Kullanılan sızdırmaz baraj patlamalara yeterince dayanıklı vasıfta mıdır? Kullanılan sızdırmaz baraj kesinlikle patlamaya dayanıklı değildir ve bu amaçla tasarlanmamıştır. Üstelik patlama esnasında savrulan sızdırmaz baraj malzemesi patlamayı daha yıkıcı bir hale getirmiştir. -Yayılmayı Önleme: Patlamanın kömür tozu patlamalarına yol açması etkin taş tozu uygulaması ile asgariye indirilmeye çalışılmış mıdır? Madende patlamadan önce uygulanan taş tozu serpme faaliyetlerinin etkili ve yeterli olduğu anlaşılmış, bu iyi uygulama sayesinde kömür tozu patlamalarının ve daha fazla can kaybı olmasının önüne geçilmiştir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 314 Raporun müteakip bölümünde madende üretimi tamamlanan kısmın kapatılmasında kullanılan malzemenin gerek patlayıcı ortam oluşmasını gerekse patlamanın etkilerinin diğer alanlara ulaşmasını önleyici özellikte olmamasının önemli bir eksiklik olduğu açıklanmaktadır. Ayrıca ülke genelindeki yeraltı kömür madenlerinde üretimi tamamlanmış ve yalıtılmış alanlar için “saatli bomba” benzetmesi yapılmış; yalıtım konusunun gerek mevzuat düzenlemelerine gerekse araştırma geliştirme çalışmalarına ağırlık verilmesi suretiyle hassas şekilde yeniden ele alınması gerektiği değerlendirilmiştir. İşçilere dağıtılan kişisel koruyucu teçhizatın ve gaz maskelerinin yeterliliği konusunun ele alındığı bölümde ise, kazada hayatını kaybeden işçilerin neredeyse tamamının patlamadan zarar görmedikleri halde kurtarma ekibinin kendilerine ulaşmasına kadar geçen sürede yeterli solunabilir havayı alamadıkları için hayatta kalamadıkları üzerinde durulmaktadır. Yapılan incelemelerde madendeki tüm gaz maskelerinin laboratuvar testlerinden geçtiğine dair kayıtlara rağmen 2. galeri bölümündeki ekipten kurtulan tek işçinin gaz maskesini takmakta çok zorlandığını ifade etmesi, bir gerçeği ortaya koymuştur: Önemli olan kişisel koruyucu donanımın laboratuvar ortamındaki testleri geçmesi değil, kaza esnasında tasarlandığı şekilde kullanılabilmesidir. Sago madenindeki kazadan sonra en çok tartışılan konulardan birisi de kurtarma faaliyetlerinin neden uzun sürdüğü olmuştur. Madende yaşanan patlamanın ardından 2. galeri kısmında çalışan ekip kaçış yoluna yönelmiş ancak yoğun dumandan dolayı geri dönmek zorunda kalmışlardır. Galerinin iç kısmında bir perdenin arkasına sığınan işçiler burada kurtarma ekibinin gelmesini beklemiştir. 06:26’daki patlamadan yaklaşık 10 saat sonra saat 16:22’de işçilerden birisi saati de belirterek bir not yazmış, kendileri için zamanın tükenmekte olduğunu söylemiştir. 16:22’de kurtarma ekiplerinin henüz madene bile girmemiş olmasının ve işçilere patlamadan 41 saat sonra ulaşılmasının tatmin edici bir açıklamasının olamayacağının belirtildiği raporda; patlamadan hemen sonra madene giren ekibin ise 2. galeri kısmının girişine kadar ulaşmalarına rağmen yeterince yedek gaz maskesi almadıkları için geri dönmek zorunda kalmaları da acil durum hazırlıklarındaki eksikliğe bağlanmaktadır. Komuta merkezi sorumluları ise risk alamadıkları ve gönüllü kurtarma ekibinin madene girmesine zamanında izin vermedikleri için eleştirilmektedir. Nitekim bu kazadan 17 gün sonra aynı eyaletteki Alma madeninde çıkan yangında 2 işçi ocakta mahsur kalmış; 6 saat içerisinde kurtarma ekipleri yangın devam etmesine rağmen ocağa girerek işçileri çıkarmışlardır. Benzer şekilde işçilerin yerini belirlemeye yönelik yöntemlerin uygulanmamış olması da Sago kazasından sonra eleştirilerin yoğunlaştığı bir konu olmuştur. 2002’de Quecreek Madeninde bir su baskını sonucu 12 işçi madende mahsur kalmıştır. Kurtarma ekipleri maden üzerinde belirledikleri noktalardan “üç darbe” denilen darbelerle sinyal göndermiş, işçiler de buna karşılık vererek yerlerini bildirmiştir. Yapılan sondaj çalışması ile işçilere ulaşılmıştır. Bu olayı da bilen Sago kazazedeleri, mahsur kaldıkları yerde sürekli olarak yukarıdan sinyal beklemiş ve yukarıya Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 315 sinyal göndermeye çalışmıştır; ancak, buna yönelik bir yer tespit çalışması başlatılmamıştır. MSHA’nın talimatları gereği hazırlanan ve işçilerin baretlerine yapıştırılan bilgi notundaki talimat şu şekildedir: “Kaçış yolu kapalı ise: 1- En güvenli barikatın arkasına geç, 2- Dinle ve “üç darbe”yi bekle, 3- Sert şekilde 10 kez vurarak sinyal ver, 4- 15 dakika dinle ve sinyali tekrar et, 5- Yerinin belirlendiğini ve yardımın gelmekte olduğunu ifade eden “5 darbe” yi duyana kadar devam et” Her ne kadar şartlar bir su baskınındakinden çok daha ağır olsa da Sago’daki kurtarma çalışmalarında bu uygulamanın yapılmaması da büyük bir eksikliktir. MSHA’nın Sismik Yer Belirleme Sistemi kaza yerine getirilmemiştir. MSHA bu cihazı “Mahsur kalan madencilerce üretilecek sismik titreşimleri algılama özelliğine sahip ve rahatlıkla taşınabilir” şeklinde tasvir etse de gerçekte durum böyle değildir. Rapora göre cihaz eski model ve konuşlandırılması zaman alıcı bir sistemdir. Raporda ayrıca, bu eksikliklerin ülkede maden acil durum yönetimi sisteminin gecikmeksizin değiştirilmesi ve iyileştirilmesi gerektiğini gösterdiği değerlendirmesi yapılmıştır. Raporda aşağıda özetlenen önerilere ayrıntılı olarak yer verilmiştir: Patlayıcı ortamların oluşmasını ve patlamanın meydana gelmesini önlemek üzere atılması gerekli görülen adımlar: Madenlerin tasarımında, üretime geçmesinde ve yönetiminde risk değerlendirmesinin öncelikli hale getirilmesi; doğrudan üst yönetime bağlı iş sağlığı ve güvenliği uzmanlarının yetiştirilmesi ve istihdamı; alınacak önlemlerle ilgili değerlendirme sürecine işçilerin katılımının sağlanması; eğitim-öğretim ve denetim konularında eyalet yetkili kurumlarının daha aktif hale getirilmesi. Acil durumlarda can kayıplarını önlemek üzere atılması gerekli görülen adımlar: yeraltı haberleşme sistemlerinin iyileştirilmesi ve patlamalara dayanıklı olacak şekilde tasarlanması; kişisel koruyucu donanımın kullanılması ve bu konuda işçilerin eğitilmesi; her madende merkezi güvenlik izleme sistemlerinin kurulması; devlet, eyalet ve şirketlerden müteşekkil üç taraflı maden kurtarma sisteminin geliştirilmesi; tahlisiye ekipmanının teknolojik gelişmeler doğrultusunda yenilenmesi. Bu tür kazalarda işçilerin kurtulmasını sağlayabilecek iki seçeneğin ‘ocaktan dışarıya kaçmak ve güvenli bir bölgede beklemek’ olarak sıralandığı raporda acil durum sığınma odalarının gerekliliği vurgulanmaktadır. Patlama sonucunda oluşan göçük veya yangının kaçış yolunu kapatmış veya işçinin yürüyemeyecek kadar yaralanmış olması durumunda güvenli bir alanda beklemek gerekmektedir. Ancak bu da zamana karşı bir yarış anlamına gelmektedir. İşçilerin belli bir süre hava, gıda ve tıbbi ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri yalıtılmış sığınma Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 316 odalarının yeraltı kömür madenlerinde oluşturulmasına ilişkin çalışmaların hızlandırılması gerekmektedir. ABD’de son 5 yıl içerisinde meydana gelen iki büyük maden kazası ve kazalara ilişkin ilgili kişi ve kurumlarca yapılan değerlendirmelerle ülkemizdeki örnekleri mukayese edildiğinde, üzerinde durulan hususların alınması gerekli görülen iş sağlığı ve güvenliği tedbirleri ile teknik konular yönüyle büyük ölçüde benzerlik gösterdiği görülmektedir. Bununla birlikte ABD’de maden kazalarının gerek sosyal gerekse teknik boyutları, nedenleri ve sonuçları itibarıyla çok daha kapsamlı araştırmalara konu edildiği ve ayrıntılı raporlar hazırlandığı anlaşılmaktadır. Tüm tarafların istifadesine sunulacak şekilde ayrıntılı raporlar hazırlanması uygulamasının ülkemizde de meydana gelen maden kazalarını müteakip izlenmesi gereken bir yöntem olarak değerlendirilmesi gerektiği düşünülmektedir. Bu konuda eğitim kurumları dahil, tüm kurum ve kuruluşlar arasında sıkı bir koordinasyon sağlanarak işbirliğinin yoğunlaştırılması, ayrıntılı ve standart bir kaza raporlama sisteminin ortaya çıkmasına yardımcı olacak ve kaza sebep-sonuç ilişkisi daha detaylı belirlenebilecektir. Kazanın incelenmesine ilişkin raporda ayrıca, ocak tasarımının baştan iyi yapılması, iş sağlığı ve güvenliğinden sorumlu birimin doğrudan işletmenin üst yönetimine bağlı olması, risk değerlendirmesinin öncelikli hale getirilmesi gerektiği gibi bazı hususların da vurgulandığı görülmektedir (Kaynak: http://www.wvgov.org /SagoMineDisasterJuly 2006FINAL.pdf) B. Şili’de Meydana Gelen Maden Kazası ve Kurtarma Faaliyetleri Şili'de Atacama bölgesindeki San Jose altın madeninde 5 Ağustos 2010 tarihinde yaşanan maden kazasında göçük meydana gelmesi sonucu 33 maden işçisi yerin yaklaşık 700 metre altında mahsur kalmıştır. Başlatılan ilk kurtarma çalışmaları göçüklerin devam etmesi sonucunda başarıya ulaşamamıştır. Madende oksijen ve gıda gibi ihtiyaçların karşılanması için sığınak bulunduğundan, mahsur kalanların buraya ulaşmayı başarmış olabilecekleri düşüncesi ile sığınma odasının olduğu bölüme sondaj delikleri açılmasına başlanmıştır. Kazadan 17 gün sonra (22 Ağustos tarihinde) mahsur kalan madenciler, kurtarma ekipleri tarafından madendeki sığınağa gönderilen bir sonda aletine "Hepimiz sığınakta iyi durumdayız" yazan bir not iliştirilmiştir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 317 Resim 6: Madencilerin Hayatta Olduklarını Gösteren Bilgi Notu Madencilerinin hayatta oldukları ve bulundukları yerin belirlenmesi ile sondaj deliğinden gıda ve tıbbi yardım malzemesi ulaştırılmaya başlanmıştır. Madencilerin yaklaşık bir kilometrelik bir alanda hareket imkânına sahip oldukları belirlenmiştir. Başlatılan kurtarma çalışmaları çerçevesinde eşzamanlı olarak yürütülecek şekilde 3 plan oluşturulmuştur. A Planı kapsamında madencilerin bulunduğu sığınağın tam üzerinden 701 metrelik bir delik açılması düşünülmüş ve 3-4 ay sürecek bir program tasarlanmıştır. B Planına göre ise maden içerisindeki mevcut mekanik çalışma alanlarını olabildiğince kesecek şekilde 620 metrelik bir deliğin belli bir açıyla açılması düşünülmüştür. C Planı ise mesafeyi 600 metreye indirecek ancak daha fazla malzeme atığının ortaya çıkacağı bir çalışmadır. Aşağıdaki şekilde kurtarma planlarının ne şekilde uygulamaya konulacağına ilişkin basına da yansıyan çalışmalar gösterilmektedir: Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 318 Şekil 30: Şili’de Yürütülen Kurtarma Çalışmaları A PLANI B PLANI C PLANI Kaynak: http://www.haberturk.com/dunya/haber/545927-silili-madencilerin-yeni-umudu-nasa Planlanan sürelerden daha kısa zamanda tamamlanan çalışmalar sonucunda 17 Eylül 2011’de B planı kapsamında 30 cm. genişliğinde bir delik açılarak madencilerin bulunduğu bölüme ulaşılmıştır. Bu deliğin genişletilme çalışması başlatılırken A planı bakım nedeniyle askıya alınmış ve C planı doğrultusundaki çalışmalara devam edilmiştir. 30 Eylül 2011’de ise kurtarma kapsülünün ilk denemesi başarıyla gerçekleştirilmiştir. B planı ile açılan deliğin yeterli genişliğe ulaştırılması ile 13 Ekim 2010 tarihinde kurtarma işlemi için hazırlanan özel kapsül, yerin altına gönderilmiş ve kurtarma ekibinden bir görevli kapsülün içinde yerin altına inmiş ve madenciler tek tek yeryüzüne çıkarılmışlardır (http://edition.cnn.com/2010/WORLD/americas/10/13/chile.miners.timeline/index.html#). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 319 Resim 7: Şili’de Yürütülen Kurtarma Çalışmaları Şili'de meydana gelen maden kazasında yerin 700 metre altında 33 madencinin yaklaşık 70 gün boyunca yaşamını sürdürdüğü sığınağın bir benzerinin, Türkiye'de sadece Koza Altın İşletmelerine ait Bergama Ovacık ve Gümüşhane Mastra madenlerinde bulunduğu anlaşılmıştır. Koza Altın İşletmelerince yapılan yazılı açıklamada, yasal olarak tüm maden işletmelerine yeraltı sığınma istasyonları kullanma zorunluluğu getirilmesi gerektiği savunulmuş ve kazazedelerin kurtarılması sürecinde sığınacakları bir yer olmadığı için olaydan etkilenmeseler de yaşamlarını devam ettiremediklerinden maden ocaklarında ve göçüklerde öldükleri vurgulanmıştır. Açıklamada yer alan bilgiye göre, Bergama Ovacık ve Gümüşhane Mastra madenlerinde, yerin 220 metre altındaki istasyon, acil durumlarda madencilerin cankurtaranı olma görevini görebilecektir. Göçük, patlama ve yangından etkilenmeyen sağlam malzemeden yapılan istasyonda, madenin enerjisi ve havası kesildikten sonra 20 kişinin 55 saat boyunca yaşamlarını sürdürebilmeleri için her şey düşünülmüştür. İstasyonda oksijen tüpleri ve maskelerinin yanı sıra karbondioksit ve karbonmonoksiti temizleyen filtreler bulunmaktadır. Ayrıca acil durumlarda kazazede madencilerin dışarıyla haberleşmesini sağlayan telefon ve telsiz de kullanıma hazır şekilde istasyonda bekletilmektedir. Yine filtreler yardımıyla içerideki nem oranı nefes alınabilir seviyede tutulmakta ve ortam sıcaklığını vücut için normal seviye sayılan 30 derecede tutacak klima aralıksız çalışmaktadır. Kazazedelere yetecek kadar içme suyu hazır bulundurulurken ilk yardım setleri, sedye ve göz yıkama ünitesi istasyondaki standart teçhizat arasında yer almaktadır. Hayat kurtaran sığınakta kimyasal arıtma yapan bir de seyyar tuvalet bulunmaktadır. İstasyon hareket edebilir olması nedeniyle de madenin tehlikeli bölgelerine rahatlıkla taşınabilmektedir. (Kaynak: http://www.milliyet.com.tr/Yasam/SonDakika.aspx?aType=SonDakika&ArticleID=1301410&Date=14.10.2010& Kategori=turkiye&b=Silide%20gibi%20mucize%20siginak%20sadece%20Ovacikta%20var) Yeraltı madenlerinde sığınma istasyonu kurulmasına ilişkin uygulamalar ve yasal düzenlemeler ülkelere göre farklılıklar göstermektedir. ABD’de madencilik faaliyetlerinin yoğun Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 320 olarak gerçekleştirildiği bazı eyaletlerde bu doğrultuda dikkat çekici düzenlemeler yapılmıştır. Örneğin West Virginia eyaleti meclisince kabul edilen 26 Nisan 2007 tarihli düzenleme ile “Koruyucu Giysiler ve Ekipman” başlığı altında maden işletmeleri ile ilgili mevzuatta acil durum odalarına yönelik ayrıntılı düzenlemelere yer verilmiştir. Buna göre işçilerin çalışma alanlarına en fazla 300 metre mesafede acil durum sığınağı veya istasyonu kurulması öngörülmüştür. Acil durum istasyonlarının çalışma alanındaki muhtemel en fazla işçi sayısına göre en az 48 saat yaşam desteği (temiz hava, su, acil tıbbi malzeme ve gıda) sağlayacak şekilde tasarlanması ve belli bir süre yüksek basınç ve sıcaklığa dayanıklı olması zorunlu tutulmuştur. Yeraltı maden işletmelerinde sığınma istasyonu kurulmasına yönelik ülkemizde herhangi bir yasal düzenleme bulunmamaktadır. Sığınma istasyonları yeraltında mahsur kalan işçilerin yaşamlarını sürdürebilmeleri için önemli bir imkân olarak görülmektedir. Bununla birlikte ülkemizde yeraltı maden işletmelerinde meydana gelen kazalarda işçilerin ne kadar süre içerisinde hayatını kaybettiklerine ve bir sığınma istasyonu olması durumunda ne ölçüde faydalı olacağına dair ilgili kurum ve kuruluşlarca herhangi bir çalışma da yapılmamıştır. Bu doğrultuda mevzuatta, yeraltı maden ocaklarında sığınma istasyonlarının kurulmasına ilişkin bir düzenleme yapılmasının uygun olacağı değerlendirilmektedir. II. ÜLKEMİZDE YAŞANAN BAZI MADEN KAZALARINA İLİŞKİN DEĞERLENDİRMELER Türkiye’de 1983-2010 yılları arasında meydana gelen ve önemli miktarda can kaybına yol açan büyük maden kazaları aşağıdaki tabloda gösterilmektedir: Tablo 66: Türkiye’de Son 30 Yılda Vuku Bulan Beş ve Daha Fazla Ölümlü Kömür Madeni Kazaları YER YIL NEDENİ ÖLÜ SAYISI TTK/ Armutçuk/kömür 07.03.1983 Grizu patlaması 103 TTK/ Kozlu/kömür 10.04.1983 Grizu patlaması 10 Yeni çeltek/Amasya/kömür 14.07.1983 Grizu patlaması 5 TTK/Kozlu/kömür 31.01.1987 Göçük 8 TTK/ Amasra/kömür 31.01.1990 Grizu patlaması 5 YENİ ÇELTEK/Amasya/kömür 07.02.1990 Grizu patlaması 68 TTK/ Kozlu/kömür 03.03.1992 Grizu patlaması 263 Yozgat/Sorgun/kömür 26.03.1995 Grizu patlaması 37 Erzurum/ Aşkale/kömür 08.08.2003 Grizu patlaması 8 Karaman/Ermenek/kömür 22.11.2003 Grizu patlaması 10 Kastamonu/ Küre/metal 08.09.2004 Yangın 19 Kütahya/ Gediz/kömür 21.04.2005 Grizu patlaması 18 Balıkesir/Dursunbey/kömür 02.06.2006 Grizu patlaması 17 Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 321 YER YIL NEDENİ ÖLÜ SAYISI Bursa/Mustafakemalpaşa/kömür 10.12.2009 Grizu patlaması 19 Balıkesir/Dursunbey /kömür 23.02.2010 Grizu patlaması 13 TTK/ Karadon/kömür 17.05.2010 Grizu patlaması 30 TOPLAM 636 Kaynak: TTK Verileri-İTÜ Raporu Ülkemizdeki büyük can kaybına yol açan (biri hariç) bütün maden kazaları kömür madeni işletmelerinde meydana gelmiştir. 1983–1992 yılları arasındaki kazaların tamamı kamuya ait ve kamu iştiraki olan işletmelerinde meydana gelirken 1992 yılından 2010 yılı Mayıs ayına kadar olan büyük maden kazalarının tamamı özel sektör ocaklarında meydana gelmiştir. 2010 yılı Mayıs ayında vuku bulan kaza ise, TTK’ya ait bir maden işletmesinde, ancak özel bir firmanın faaliyet gösterdiği -540 katında meydana gelmiştir. 03.03.1992 tarihinde meydana gelen TTK/Kozlu kazası ülke tarihinin en çok can kaybı yaşanan maden kazasıdır. Kazanın bu kadar çok can kaybıyla sonuçlanmasının sebebi; grizu patlamasının akabinde büyük bir kömür tozu patlaması yaşanması ve maden ocağındaki çok geniş bir alanın (-200,-300,-425,-485,-560 çalışma katlarının) bu patlamalardan etkilenmesidir. 08.09.2004 tarihinde Küre/bakır madenindeki kaza, cevher nakleden bantlı konveyörün yanmasına bağlı olarak işçilerin dumandan zehirlenmesi şeklinde meydana gelmiştir. Kozlu ve Küre’de meydana gelen bu iki büyük kazada can kaybının artmasını etkileyen en önemli unsur çalışanlara ferdi gaz maskelerinin temin edilmeyişi olduğu anlaşılmıştır. Bu durum manidar bir şekilde grizu, yangın, göçük vb. risklerle mücadele etmek gerektiği kadar çalışanlara uygun kişisel korunma donanımları sağlamanın önemini göstermektedir. Aşağıda, Bursa ili Mustafakemalpaşa ilçesi, Balıkesir ili Dursunbey ilçesi, Kütahya ili Tavşanlı ilçesi ve Zonguldak ilinde (TTK Karadon İşletmesi) son dönemde meydana gelen ve can kaybı yaşanan dört maden kazası örnek vaka olarak analiz edilmiş ve değerlendirilmiştir. A. Bükköy Madenciliğe Ait Kömür İşletmesinde Meydana Gelen Grizu Patlaması İşyerine Hakkında Genel Bilgiler: (EK 22/1-16: İşletme projesi) İşletmenin Unvanı: Bükköy Madencilik Tur. Tic. A.Ş. İşletmenin Adresi: Devecikonağı Mevkii, Mustafakemalpaşa- Bursa İşletme Ruhsat No - İR: 1681 Sahada Görünür Rezerv (Projelendirilen) : 500.000 milyon ton Üretim (Projelendirilen) : 20.000 ton/yıl Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 322 Üretilen Kömürün Kalorifik Değeri: 4000-5000 kcal/kg Kaza Öncesi Çalışan Sayısı: 169 Kazanın Oluş Şekli: 10.12.2009 Perşembe günü saat: 19:10 sularında ocakta üretim kazısı için kömür damarında dinamit ile patlatma işleminde son sıra delikler ateşlendiği esnada grizu patlaması meydana gelmiş, ocak içinde çeşitli mahallerde bulunan 19 çalışan hayatını kaybetmiştir. Maden işyerinde son 5 yılda meydana gelen iş kazalarına ilişkin veriler aşağıdaki tabloda belirtilmiştir. (EK 22/17-a: Kaza istatistikleri) Tablo 67: Bükköy Madencilik A.Ş.'de Meydana Gelen İş Kazası İstatistikleri KAZA SONUÇLARI 19 2 7 10 19 2007 31 3 11 15 31 2008 33 4 13 16 33 2009 30 2 15 2010 8 Toplam 130 2 1 2 14 52 1 1 11 1 5 2 2 49 19 Yaralanma 2006 Ölüm 9 Diğer 2 Patlayıcı Madde 4 Zehirlenme Malzeme Düşmesi 3 Göçük Düşme 9 Grizu Patlaması Iş Kazası Sayısı 2005 Makina ve Tezgah YIL Elektrik Çarpması KAZALARIN NEDENLERİ 29 8 19 129 Kaynak: Bursa SGK İl Müdürlüğü Verileri Maden Ocağının Ruhsat ve İşletme Hakları Açısından Durumu: İR (İşletme Ruhsat) No: 1681 olan maden sahasının ruhsat sahibi Bükköy Madencilik Tur. Tic. A.Ş.’dir. Saha, 1979 yılında 2172 sayılı yasa ile TKİ Genel Müdürlüğüne devredilmiş,1983 yılında 2172 sayılı yasanın iptal edilmesi ile şimdiki sahibine geri verilmiştir. Ruhsat sahası için 04.03.1987 tarihinden geçerli 10 yıl süreli işletme ruhsatı düzenlenmiştir. Ruhsat sahibinin 12.12.1996 tarihli dilekçesi ekindeki işletme projesi ile ruhsat süresinin 20 yıl uzatılması talebi uygun görülerek 04.03.1987 tarihinden geçerli olmak üzere ruhsat süresi uzatılmıştır. Ruhsat sahibi tarafından Genel Müdürlüğe verilen 05.02.2007 tarihli dilekçeye istinaden ruhsat süresinin 10 yıl uzatılması istenilmiş, bunun üzerine ruhsat süresi 09.02.2007 tarihinden geçerli olmak üzere 10 yıl uzatılmıştır (EK 22/18: 14.01.2010 tarihli MİGEM Tetkik ve Değerlendirme Raporu). Kazadan Önceki İşletme ve Çalışma Şartları: Kömür ocağında kazanın meydana geldiği zamana kadar yapılan madencilik faaliyetleri, işletmenin iş sağlığı ve güvenliği açısından durumu hakkında bizzat olay mahallindeki incelemelerimiz sonucu elde edilen bilgi ve belgeler, ayrıca Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 323 kazanın aydınlatılmasına matuf adli ve idari makamlarca yürütülen inceleme ve soruşturmalar kapsamında düzenlenen belge, tutanak ve fotoğrafların bir arada değerlendirilmesi neticesinde aşağıdaki hususlar tespit edilmiştir. Ocak Planı: İşletmenin imalat planı kısaca şöyledir; +155 kotunda olan ocak girişinden başlanarak, 220 m boyunda 16 º eğimli beton desandre ile +55 kotuna inilmektedir. Desandre sonunda 240 m düz nakliyat yolu ve 67 m rekup (ana galeriden sürülen ikincil yol) bulunmakta olup rekup sonunda 15 m zincirli konveyör yolunu (nakliyat desandresini) takiben dönüş yapılarak 15 m baş aşağı (eğimli yol) ile +48 koduna inilmekte ve tekrar dönüş ile 56 m kömür damar içinde sürülen taban yolu sonunda yataya yakın yaklaşık 20 m boyunda kömür üretimi yapılan ayak oluşturulmuştur (EK 22/25-26, EK 22/33). Ocaktaki kirli havanın dışarı çıkmasını sağlayan nefeslik +118 kotunda yeryüzüne bağlanmış ve bu nefeslik içinde bulunan pervane de ocak içini cebri olarak havalandırmaktadır (EK 22/40: MİGEM ve Kaza İnceleme Heyetinin katılımı ile düzenlenen 13.12.2009 tarihli tutanak). Kaçamak denilen tehlike anında ocaktan çıkış için çalışanların kullanabileceği bağlantı yollarının olması gerekmekte ancak, incelemeler esnasında bu şekilde bağlantı yollarının tespit edilemediği belirtilmektedir (EK 22/46: Bilirkişi Raporu). Üretim Yöntemi: Kömür işletmesinde, önce açık işletme metodu ile üst kottaki kömürler çıkarılmış, daha sonra yeraltı üretim metoduna geçilerek alt kottaki kömürlerin üretimine başlanmıştır. Ocakta üretim, sarma ve domuz damları ile tahkim edilerek oluşturulan 20 m boyunda çıkışa kapalı kör bir ayakta (küldesak) yapılmaktadır. İşletme projesinde kömür üretiminde göçertmeli uzun ayak yönteminin kullanılacağı belirtilmiş olmasına rağmen üretim öncesi gerekli bağlantı ve nefeslik galerileri hazırlanmamış, işçilerin belirtilen alanda oluşabilecek bir göçükte kaçamak olarak kullanabileceği kaçış yolu açılmamıştır (EK 22/73: TTK Kaza Raporu, EK 22/1: İşletme Projesi). Ocakta kazı alanında kömürün gevşetilmesi için patlatma uygulaması yapılmaktadır. Dinamitlerin ateşlemesi 2’şerli grup halinde kısa süren aralıklar ile (5-10 dakika) ile 3 defada yapılmaktadır. Kazı alanı gevşetildikten sonra işçiler kömürün nakli ve açılan boşluğu tahkim etmekte, ilerleme sonunda terk edilen bölge (ayak arkası) göçmeye bırakılmaktadır. Üretim alanının arkasında kırıklı ve arızalı bir bölüm (fay) bulunmaktadır. (EK 22/46: Bilirkişi Raporu) Ocakta üretimin daha hızlı yaptırılabilmesi için “Kesene” adı verilen yöntem kullanılmıştır. Bu yöntem ile kesene yapmak isteyen kişi ile ocak yönetimi arasında anlaşma yapılmakta, anlaşma gereğince kesene sahibi çalışacak işçileri bulmakta, ocağa getirdiği işçilerin sevk ve idaresinden sorumlu olmakta, işçilerin ocakta çalışmalarını izlemekte ve gerektiğinde hızlı çalışmayan olursa değiştirebilmektedir. Her ay sonunda yapılan iş miktarı üzerinden hesaplanan hakediş karşılığı ödenmekte ve keseneci tarafından işçilerin paylarına düşen miktar ödenmektedir. Kesene yapılan Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 324 işçilere işi hızlandırılmasını teşvik etmek amacıyla ocaktaki diğer işçilerden daha fazla ödenmektedir. Üretim yapılan ayakta patlatma ve tahkimat işleri belirtilen işçi grubu tarafından yürütülürken işletmenin ocak şefi veya nezaretçileri de işlerin sevk ve kontrolünü yapmaktadır. Olaydan önce Bükköy maden ocağında Kesene usulü ile çalışan 6 işçi bulunmaktadır (EK 22/81: Cumhuriyet Başsavcılığında Fahrettin ÇOLPAN’ın Sorgulama Tutanağındaki Beyanı). Resim 8: Bükköy Maden Ocağında Üretim(Ayak) Ortamı – Patlamadan sonra Havalandırma: Yeraltı işletmesinde hava giriş ve çıkış yolları arasındaki kot farkı-basınç farkı ve hava sıcaklığından yararlanmak suretiyle 2007 yılına kadar tabii havalandırma sistemi uygulanmıştır. 2007 yılında işletme için havalandırma projesi hazırlatılmış, proje sonucunda ocakta tabii havalandırma yerine mekanik havalandırma sistemine geçilmesi uygun bulunmuştur. Proje raporunda; ocağa 366 m³/dak (22.000 m³/saat) hava debisi sağlayacak ana vantilatör ile tali yolların (yeni sürülmekte olan ve henüz başka bir yola bağlanmamış galeri, ayak baca) havalandırması için 25m³/dak (1500m³/saat) hava debisi sağlayacak üfleyiciler seçilmesinin uygun olacağı bildirilmiştir (EK 22/82: 12.01.2007 tarihli havalandırma projesi). Yeraltı işletmesinde kurulan havalandırma sistemi şöyledir: Desandre tabanından itibaren 210. metrede üretim panolarına hava sağlayan 2000 m³/saat kapasiteli üfleyici pervane, ayrıca desandre tabanının 220. metresinde 2000 m³/saat kapasiteli 2. bir üfleyici pervane, 240. metrede kirli havayı emmek ve emdiği havayı nefesliğe (ocak havasının çıkış yolu) vermek üzere 2000 m³/saat kapasiteli emici bir aspiratör (aspiratöre bağlı 20 cm çapında hava nakil vantüpü ile birlikte), ayrıca 40 cm çapında üretim panolarına temiz hava üfleyen 2 adet üfleyici pervane (40 cm çaplı 2 adet pervane kaza sonrası kurtarma ekipleri tarafından yeterli hava sağlanması için kurulmuştur) bulunmaktadır. Nefeslik içinde ise 36.000 m³/saat hava debisi sağlayan aspiratör ile Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 325 ocak içinde cebri (mekanik) havalandırma sağlanmaktadır (EK 22/40: MİGEM ve Kaza İnceleme Heyetinin katılımı ile düzenlenen 13.12.2009 tarihli tutanak). Kazanın meydana gelmiş olduğu ayağın temiz hava ihtiyacı, tali havalandırma yöntemiyle karşılanmakta olup kullanılan üfleyici pervanenin vantüp (hava nakil borusu) çapının 12 cm olduğu ve vantüp malzemesinin ise muhtemelen tarımsal amaçlı sulama için kullanılabilecek şeffaf plastikten imal edildiği anlaşılmıştır. Üstelik, belirtilen vantilatör nefesliğin hemen yanında kurulmuş olup, bu durum kirli havanın tekrar ayak ortamına üflenerek ortam havasının sürekli kirli kalmasına, dolayısıyla gaz oranının yükselmesine ve patlayıcı ortam oluşmasına yol açmıştır (EK 22/46: Bilirkişi Raporu). Havalandırma planında hava ölçüm istasyonu, hava kapıları, hava akış yönü, barajların yerleri, pervanelerin kapasiteleri ve çalışılan yerlere gelen hava miktarları gösterilmemiştir (EK 22/93: 09.06.2009 tarihli ÇSGB’nca yürütülen Proje Teftişinin tutanağı). Havalandırma defterindeki kayıtlarda, gaz ölçümlerinin 16.11 – 25.11 ve 05.12 tarihlerinde 10’ar günlük sürelerle yapıldığı ve ölçümlerde cihazın metan gazı okumadığı ve kayıtlara “0 (sıfır)” olarak geçildiği belirtilmektedir (EK 22/33: ÇSGB Kaza İnceleme Raporu, EK 22/95-99: İfade Tutanakları). Bununla birlikte ocakta zaman zaman yapılan ölçümlerle metan gazı tespit edildiği ve havalandırma ile deşarj edildiği ifade edilmektedir (EK 22/95: ÇSGB Kaza İnceleme Raporundan -H. Fehmi TÜRKER- Stajyer Maden Müh. ifade tutanağı). Ayak ve baca gibi tek girişi olan galerilerde tali havalandırmanın da yetersiz olmasından ötürü hava akımı azalmış, dolayısıyla ortam sıcaklığı yükselmiştir. Bu durumun vardiyalarda çalışan işçiler için de sıkıntı ve şikâyet konusu olduğu, tedbir alınması için çavuş ve amirlerine kazanın öncesinde söylenildiği ifade edilmektedir (EK 22/54: Bilirkişi Raporunda Mehmet ARICI’nın beyanı). Tahkimat: Ocak ana desandresinin bitiminden itibaren 240 m. uzunluğunda 2,07x2 m. kesitinde ağaç kasa tipi tahkimat yapılmıştır. Ocak girişinin 420. metresinden başlayan taban nakliyat galerisinin tahkimatı kilit sarmalı ahşap tahkimat olup, galeri kesitlerinin ebadı 2,38x2,08 m.’dir. Bu galerinin sonunda tavan baskısından dolayı galeri kesiti daralmıştır. Ayrıca, patlamanın olduğu düz taban yolunda tavan baskısından dolayı daralma olduğu ve buradaki kesitin de 1,70x1,76 m. boyutlarına indiği, oluşan baskı sonucu galerilerde tavan ve yan kayaçları taşıyan tahkimat direklerinde yer yer ezik ve kırıkların olduğu tespit edilmiştir (EK 22/40: MİGEM ve Kaza İnceleme Heyetinin katılımı ile düzenlenen 13.12.2009 tarihli tutanak). Tahkimatların genel olarak takozlarla sıkılanmasında ve tahkimatlar arası yük dengesini sağlayan fırça tertibatlarıyla, tahkimat dayanımını artırmak için tavan ve yan taşlara sıkılanması gerekli kamalama tertibatlarının eksik olduğu, özellikle alt taban yollarında artan yüklere karşı tahkimata takviye bağ (kilit tahkimat) yapılmadığı belirtilmektedir (EK 22/50: Bilirkişi Raporu). Ocak şartlarına göre hazırlanmış tahkimat yönergesi ve talimatlar bulunmamaktadır. Kama ve fırça sayısı ile özelliği olan bölgelerde (kavşak noktaları) fırçaların nasıl vurulacağı ve Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 326 malzemenin özelliği konusunda belirli bir kural uygulanmamaktadır (EK 22/93: 09.06.2009 tarihli ÇSGB’nca yürütülen Proje Teftişinin tutanağı). İşçilerin bazen testere ve balta ile düzeltilmesi zor ağaç tahkimat işleri için ocak idarecilerinin izniyle ocağa benzinli motorlu testere getirdikleri ve kullandıkları ifade edilmektedir (EK 22/54, Bilirkişi Raporunda Mehmet ARICI’nın beyanı). Ocakta Kullanılan Elektrikli Ekipmanlar: Kömür naklinde kullanılan zincirli konveyörlerin elektrik motorlarının grizu emniyetli (ex-proof) özellikte olduğu, diğer ekipmanların (aydınlatma lambaları, elektrik kabloları vb.) ise grizu emniyetli olmadığı işyeri yetkililerince beyan edilmektedir (EK 22/100: ÇSGB Kaza İnceleme Raporundan İşletme Müdürü Hayrettin ÇELİK’in İfadesi). Kömür üretim alanına 8 metre mesafedeki 380 voltluk enerji panosunun grizu emniyetli özelliğinin bulunmadığı, çeşitli motorların elektrik kablolarının ek yapılarak yalıtım özelliğinin kaybolduğu tespit edilmiştir (EK 22/102: ÇSGB Kaza İnceleme Raporundan İşveren vekili Mehmet Lütfü SAKARYA’nın ifadesi). Resim 9: Ocaktaki Elektrik Tesisatı Grizu emniyetli (ex-proof) özellikte olduğu ifade edilen ekipmanların patlayıcı ortamlarda kullanılabilecek standartlara (ATEX standartları) uygun üretildiğinin yetkilendirilmiş bir test istasyonunda yapılacak testler sonucunda onaylanması gerekmektedir. Ancak, buna dair herhangi bir belge ve sertifika işveren kuruluşun işletme sorumluları tarafından ibraz edilememiştir. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Müfettişlerince yapılan denetim sonucu 14.11.2006 tarihli yazı ile elektrikli motor ve diğer teçhizatın grizu emniyetli olduklarının bir test istasyonuna muayene ettirilerek belgelendirmesi işveren kuruluştan istenmiştir. Bunun üzerine işveren, bağlı olduğu Bursa Bölge Çalışma Müdürlüğüne ve İş Teftiş Bursa Grup Başkanlığına “Bakanlıkça kabul edilmiş test istasyonunun bildirilmesi halinde belirtilen belgeyi almak istediklerini” ifade eden Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 327 25.01.2007 tarihli yazıyı göndermiş, Bakanlık taşra teşkilatı birimlerinin yazıya ilişkin verdikleri cevapta; “Konuya ilişkin birim bünyesinde test ölçümlerini yapacak cihazların bulunmadığından testlerin yapılmadığı ve Ankara’da bulunan ÇSGB İş Teftiş Kurulu Başkanlığına müracaat edilmesi gerektiği” bildirilmiştir (EK 22/104,105, 107: Dilekçe Suretleri). Bu bilgi üzerine işveren kuruluş, 08.02.2007 tarihinde İş Teftiş Kurulu Başkanlığına da başvurmuştur. Sürecin bundan sonraki kısmı hakkında yazılı bir bilgiye ulaşılamamıştır. Ancak, hâlihazırda Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı bünyesinde ex-proof ekipman testlerinin yapılabildiği bir birim bulunmamaktadır. Bu testleri yapabilen bir merkez ülkemizde sadece TTK bünyesinde mevcut olup, bu test merkezinin de sadece Kurum ihtiyaçlarını karşılayabildiği, kapasitesinin düşük olduğu ve ayrıca akredite olmadığı belirtilmiştir. Dolayısıyla Devletin denetim elemanları “elektrikli motor ve diğer teçhizatın grizu emniyetli olduklarının bir test istasyonuna muayene ettirilerek belgelendirmesini” işletmecilerden talep etmekte, ancak bu testler herhangi bir kamu hizmet birimince yapılamadığı gibi, işletmecilere bu konuda bir adres de gösterilememektedir. Nitekim, İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğünce konu ile ilgili olarak DDK heyetine verilen yazılı bilgide, ‘hizmetleri içerisinde grizu emniyetli (ex-proof) iş güvenliği ekipmanlarının testleri ve sertifikalandırılması çalışmalarının bulunmadığı’ belirtilmektedir (EK 14/22: İSGG Müdürlüğünün 25.10.2010 tarih ve 4195 sayılı yazısı). Bu durum iş sağlığı ve güvenliği bakımından kabul edilebilir görünmemektedir. Ocakta Hava ve Gaz Ölçümleri: Ocakta gaz ölçümü için otomatik erken uyarı sistemi kurulmamıştır. Ocaklarda her vardiyada gaz ölçümü yapılarak havalandırma defterine yazılmamaktadır (EK 22/93: 09.06.2009 tarihli ÇSGB’nca yürütülen Proje Teftişinin tutanağı). İşletmede 3 adet manuel gaz ölçüm cihazı bulunmaktadır. Bunlardan bir tanesi ocak mühendisi, diğer ikisi vardiya ateşçileri tarafından kullanılmaktadır. Ateşçilerden bir tanesinin kullandığı cihaz olaydan 1.5 ay önce bakıma gönderilmiş, diğer cihaz ise olayın olduğu gün gündüz vardiyasında kullanan işçi tarafından yerüstünde şarja takılmış, 16:00-24:00 vardiyasında patlatmayı yapacak olan ateşçi işçi tarafından cihaz şarjdan alınmadan ocağa inilmiştir (EK 22/54: Bilirkişi Raporunda işçi Fatih UZUNOĞLU’nun beyanı). Gündüz vardiyalarında patlatma öncesi gaz ölçümü ocak mühendisi tarafından yapılmakta, ancak mühendislerin çalışmadığı ve vardiya çavuşlarının işi takip ettikleri, vardiyalarda patlatma öncesi gaz ölçümlerinin ateşçiler tarafından yapılmadığı belirtilmektedir (EK 22/53: Bilirkişi Raporunda işçi Mehmet SARI’nın beyanı). Ocakta arka arkaya yapılan patlatmalarda ilk patlamadan önce ölçüm yapıldığı, diğer patlatmalarda ise ölçümün yapılmadığı, gaz ölçüm cihazının şarjsız veya unutulduğu zamanlarda ölçüm yapılmadan dinamit patlatması yapılabildiği belirtilmektedir (EK 22/54: Bilirkişi Raporunda Aziz ÇAKMAKÇI’nın beyanı). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 328 Patlatma öncesi ve sonrası metan gazı ölçümünün yapılıp yapılmadığına dair ölçümlerin kaydedildiği belge bulunmamaktadır (EK 22/33: ÇSGB Kaza İnceleme Raporu). Gündüz vardiyasında ocak mühendisinin 09:00 – 11:00 arasında ocakta olduğu ve ölçüm yaptığı, üç gün önce 07.12.2009 tarihinde 08:00-16:00 vardiyasında olayın olduğu yerde metan gazı oranının %3.5 olduğu belirtilmektedir (EK 22/54: Bilirkişi Raporunda işçi Fatih UZUNOĞLU’nun beyanı). Yönetim ve Organizasyon Anlayışı: Ocakta kömür üretimi faaliyetleri ruhsat sahibinin taşeron olarak anlaştığı Fahrettin ŞOLPAN tarafından yapılmaktadır. Taraflar arasında 20.02.2007 tarihli taşeronluk sözleşmesi düzenlenmiş ve Fahrettin ŞOLPAN bu sözleşmeyi ‘kömür istihsal taşeronu’ sıfatıyla imzalamıştır (EK 22/119: Taşeron Sözleşmesi). SGK Bursa İl Müdürlüğü kayıtlarına göre tüm çalışanların sigorta bildirim ve prim ödemeleri alt işveren Fahrettin ŞOLPAN üzerinden yürütülmüştür. İşletmede gündüz vardiyasında işletme müdürü olan maden mühendisi amir konumunda bulunmakta, diğer vardiyalarda ise ocak işlerini vardiya çavuşları sevk ve idare etmektedir. Dolayısıyla, ocakta her vardiya daimi nezaretçi istihdam edilmemiştir. Hayrettin ÇELİK, işletmeden sorumlu olarak şirket yönetim kurulunun verdiği karar ile 20.02.2007 tarihinden itibaren azletme, atama ve görevlendirme konularında yetkili kılınmıştır (EK 22/55: Bilirkişi Raporu). Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzük hükümlerine göre ocağa ait havalandırma, tahkimat, nakliyat, üretim gibi konularda yönergeleri hazırlayarak denetlemekle görevli olan kişi, teknik nezaretçidir. Ocakta teknik nezaretçilik görevi, işletmeden sorumlu Hayrettin ÇELİK tarafından yürütülmüştür. Mevzuat gereği ocak ile ilgili tespitlerde bulunulması, kayda alınması ve işverene bildirilmesinde teknik nezaretçi olarak Hayrettin ÇELİK sorumlu kabul edilmekte, bu tespitlerin gereğini yerine getirilmesi hususun da işveren sorumlu kabul edilmektedir. Dolayısıyla, Hayrettin ÇELİK, atandığı teknik nezaretçilik görevi nedeniyle hem maden ocağını denetleyen, işveren vekili olarak ta eksiklikleri gidermek durumunda olan bir konumdadır. Mevcut uygulama daimi nezaretçinin teknik nezaretçi olabilmesi yönünden aslında başka ocaklarda da sıkça görülen bir durumdur. Bu durumda, şeklen bir denetim söz konusu olup mevzuat ile amaçlanan denetimin objektif ve tarafsız bir göz ile layıkıyla yapılabilmesi imkânı bulunmamaktadır. Nitekim, işletmede 15.10.2009 – 30.11.2009 tarihleri arasında teknik nezaretçi tarafından yapılan denetim sonuçlarının yazılı olduğu rapor defterinin kaza öncesi tarihlerden başlanarak son dört kayıt incelendiğinde, ocağın genel ve tali havalandırmasının yeterliliği ve miktarı konusunda herhangi bir tespit ve öneride bulunulmadığı, yazılan hususların ocak içindeki tahkimat ile ilgili bazı eksikliklerden ibaret olduğu anlaşılmıştır (EK 22/173-176: Teknik nezaretçi rapor defteri nüshaları). Teknik nezaretçi rapor defterinin daha önceki tarihlerinde ise (15.08-15.09.2009) ayak bölgesine Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 329 hava temin eden vantüpün yenilenmesi gerektiği belirtilmiş olup aynı sayfada havalandırmanın normal olduğu da kayıtlara geçilmiştir (EK 22/170-172: Teknik nezaretçi rapor defteri nüshaları). Kaza sonrası ÇSGB İş Teftiş Kurulu Başkanlığı tarafından yapılan incelemede, olayla ilgili alınan ifade tutanaklarındaki; patlatma için ateşleme cihazı (manyeto) yerine zaman zaman pil veya aydınlatma lambası aküsü kullanılması, işçilerin daha önceleri ocak içerisinde sigara içmeleri ve ocağa motorlu testere getirerek tahkimat yapımında kullanmaları, ark çıkaran arızalı elektrik panosunun değiştirilmeden kullanılmaya devam edilmesi, vardiyalarda düzenli gaz ve hava ölçümlerinin yapılmaması, yapıldığı durumlarda ise kayıt altına alınmaması, işçilerin karbonmonoksit maskesi almadan ocağa girmeleri vb. hususlardan idarecilerin denetim ve gözetim sorumluluğunu gerektiği gibi yerine getirmedikleri açıkça anlaşılmaktadır (EK 22/33: ÇSGB Kaza İnceleme Raporu). İşveren kuruluşun işyerinde A sınıfı belgeli iş güvenliği uzmanı istihdam etme zorunluluğu bulunmaktadır. Bu belgeye sahip olan ocağın işletmecisi Fahrettin ŞOLPAN, bu görevi kendi yaptığını ifade etmesine rağmen ilgili yönetmelikte ortaya konulduğu biçimiyle işveren kuruluş tarafından iş güvenliği uzmanı olarak atandığını ve bu görevi ifa ettiğini belirtir herhangi bir belge bulunmamaktadır (EK 22/101: ÇSGB Kaza İnceleme Raporundan Fahrettin ŞOLPAN’ın 13.12.2009 tarihli ifade tutanağı). İşçi sayısı en az elli olan işyerlerinde kurulması zorunlu olan İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulu’nun Bükköy Maden İşletmesinde de kurulduğu, ancak iş güvenliği konularında izleme, karar alma ve uygulama aşamalarını takip edecek şekilde çalışması gereken Kurulun, madenin tüm eksiklikleri değerlendirildiğinde belirtilen usullerde çalıştırılamadığı anlaşılmaktadır. İş sağlığı ve güvenliği konularında maden ocağında öngörülen tüm riskleri ve alınacak önlemleri belirleyen sağlık ve güvenlik dokümanı hazırlanmamıştır (EK 22/93: 09.06.2009 tarihli ÇSGB’nca yürütülen Proje Teftişinin tutanağı). İşletmede yeraltında meydana gelebilecek muhtemel acil durumlara müdahale etmek üzere kurtarma ve ilk yardım istasyonu kurulmamıştır (EK 22/97, ÇSGB Kaza İnceleme Raporu, İşletme Müdürü Vekili Hayrettin ÇELİK’in Beyanı). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 330 İşyerinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Kurulu Başkanlığı tarafından yürütülen denetimler: İş Müfettişleri tarafından maden ocağında son 5 yılda iş sağlığı ve güvenliği yönünden yapılan teftiş ve kaza incelemeleri aşağıda sunulmuştur: Tablo 68: Son 5 Yılda Yapılan Teftiş ve Kaza İncelemeleri Teftiş Türü Teftiş-Denetim Tarihi Rapor Tarihi Sonuç Genel 12.11.2004 30.11.2004 7 Noksan-Derhal Kontrol 11.11.2005 25.11.2005 5 Noksan-İ.P.C. Kontrol 13.10.2006 30.10.2006 4 Noksan-İ.P.C. Genel 14.02.2008 13.03.2008 7 noksan derhal Proje Teftişi 09.06.2009 (1.Aşama) (Tutanak) 10 noksan Kaynak: Bursa Bölge Çalışma Müdürlüğü Görüldüğü üzere, grizu patlamasının meydana geldiği Bükköy Madencilik Tur. Tic. A.Ş. Kömür İşletmesinde, 2004 yılından kaza tarihine kadar iş sağlığı ve güvenliği yönünden 5 kez teftiş yapılmıştır. 2008 yılında Bursa Grup Başkanlığınca gerçekleştirilen genel teftiş sonucunda; “..işyerinde sağlık ve güvenlik dokümanının hazırlanmadığı, yeraltında bulunan aydınlatma lambalarının sağlam ve saydam koruyucu içine alınmadığı, ocak içinde desandre dibinde ve üretim bacalarının bulunduğu yerlerde kırık bağlar bulunduğu, ocak içinde eğimli ana yolda sığınma cepleri yapılmadığı, ocak içi eğimli ana yolda iniş ve çıkışı kolaylaştırıcı basamak ve tutamak yapılmadığı, iş sağlığı ve güvenliği kurulu yıllık faaliyet raporu hazırlanmadığı” hususları tespit edilmiş, bu noksanlıkların süre verilmeden giderilmesi için Bursa Bölge Çalışma Müdürlüğünden işveren kuruluşa tebligatta bulunulması istenilmiştir (EK 22/125-126: ÇSGB’nın 2008 yılı Genel Teftiş Raporu). 2009 yılında İş Teftiş Kurulu Başkanlığınca 54 yeraltı maden işyerinde iki aşamalı proje tabanlı teftiş tasarlanmış ve uygulamaya konulmuştur. Tasarlanan bu teftişlerde konu itibariyle en fazla kaza risklerinin bulunduğu tahkimat ve havalandırma alanları seçilmiştir. Bu kapsamda birinci aşamada, seçilen alanlardan kaynaklanan risklerin değerlendirilerek alınması gereken önlemlerin belirlenmesi, ikinci aşamada ise geçen süre içerisinde alınan önlemlerin uygunluğu, yeterliliği, önlem alınmamış ise alınmayan önlemlerin çalışanlar açısından hayati tehlike oluşturup oluşturmadığı değerlendirilerek mevzuat hükümlerinin uygulanması hedeflenmiştir. Bükköy Madencilik Tur. Tic. A.Ş. unvanlı işyerinde kaza olayından önceki son teftiş, madenlerde iş sağlığı ve güvenliği projeli teftiş kapsamında 09.06.2009 tarihinde gerçekleştirilmiştir. Anılan projenin 2. aşama teftişinin 5 ay sonra Kasım 2009 döneminde gerçekleştirilmesi planlanmış ve bu şekilde işverene tebligatta bulunulmuş, ancak planlanan teftişler İş Teftiş Kurulu Başkanlığı’nca ileri bir tarihe ertelenmiş, proje tabanlı teftişin ikinci aşaması 12.01.2010 tarihinde (ocakta meydana gelen kazadan sonra) gerçekleştirilmiştir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 331 Maden işyerinde 09.06.2009 tarihinde yapılan ilk aşama teftiş sonucu havalandırma ve tahkimat konularında mevzuata aykırı hususlar 10 madde halinde tespit edilmiş, tanzim edilen tespit tutanağı (tasarlanan denetim modeli çerçevesinde) Bölge Müdürlüğüne gönderilmeksizin aynı gün denetimi yapan müfettiş tarafından işveren kuruluşun işletme sorumlusuna (Hayrettin ÇELİK) tebligat formu ekinde teslim edilmiştir. Bu tebligatta “Tespit edilen noksan hususların 2009/Kasım ayında yapılacak ikinci aşama teftişte giderilmediğinin tespiti halinde işyerinde İş Kanununun ilgili maddeleri gereğince yasal işlem yapılacağı” belirtilmektedir (EK 22/93: 09.06.2009 tarihli ÇSGB’nca yürütülen Proje Teftişinin tutanağı). Proje tabanlı teftişin Kasım ayında yapılması planlanan ikinci aşaması ertelenmiş, dolayısıyla ikinci aşama teftiş gerçekleştirilemeden söz konusu işletmede 10 Aralık 2009 tarihinde kaza meydana gelmiştir. Proje tabanlı teftişin ilk aşamasında tespit edilen noksanlıklar şunlardır: 1-Cebri havalandırma sistemi desandreler yeni sürüldüğü gerekçesi ile henüz kurulmamıştır. 2-Havalandırma planında hava ölçüm istasyonu, hava kapıları, hava akış yönü, barajların yerleri, pervanelerin kapasiteleri ve çalışılan yerlere gelen hava miktarları gösterilmemiştir. 3-Riskleri belirleyen sağlık ve güvenlik dokümanı henüz hazırlanmamıştır. 4-Ocak şartlarına göre hazırlanmış tahkimat yönergesi yoktur. 5-Pervanelerin bulunduğu bölümlerde paratoner tesisatı yoktur. 6-İşçiler CO maskesi taşımamaktadır. 7- Ocaklarda her vardiyada gaz ölçümü yapılarak havalandırma defterine yazılmamaktadır. 8-Sürekli gaz ölçümü yapan ve sesli ikaz veren gaz izleme cihazı yoktur. 9- Tamir-tarama sırasında işçilerin uyması gereken kurallar konusunda yeterli bilgi yoktur ve işçiler bilgilendirilmemiştir. 10-Kama ve fırça sayısı ile özelliği olan bölgelerde (kavşak noktaları) fırçaların nasıl vurulacağı ve malzemenin özelliği konusunda belirli bir kural uygulanmamaktadır. Söz konusu denetim sonucu hazırlanan raporda ayrıca; Havalandırma konusu ile ilgili; erken uyarı sisteminin kurulması, gaz ölçümünün yapılarak deftere kaydedilmesi, ocak havasının sürekli kontrol edilmek ve düzenlenmek suretiyle plan üzerinde gösterilmesi, sürülen desandrelerde cebri havalandırma sisteminin kurulması, işçilerin üzerlerinde acil durumlarda ocaktan çıkmak için kullanabilecekleri karbonmonoksit maskesi taşımalarının; Tahkimat konusu ile ilgili; tahkimat yapılması kurallarını belirleyen yönergenin hazırlanması, görevi tahkimatın tamir ve taranması olan işçilere yeterli eğitim ve bilginin verilmesi, ocaktaki tahkimatın belirli bir kurala uygun olarak yapılmasının; Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 332 Ayrıca maden işyerine özgü şartlar esas alınarak risklerin değerlendirilmesi ve önlemlerini içine alan sağlık ve güvenlik dokümanı hazırlanması gerektiğinin işveren kuruluşa aktarıldığı belirlenmiştir. MİGEM Tarafından Yürütülen Tetkik ve İncelemeler: Kazadan önceki 5 yıllık dönemde MİGEM tarafından mevzubahis maden işletmesinde herhangi bir denetim/mahallinde tetkik yapılmadığı anlaşılmıştır. MİGEM’de Bükköy Maden İşletmesine ait işlem dosyasının incelenmesi sonucunda mevzubahis maden işletmesinde kazadan önce en son mahallinde tetkikin 04.11.2006 tarihinde gerçekleştirildiği tespit edilmiştir. Tetkikin sonucunda hazırlanan 13.11.2006 tarihli heyet raporunda özetle; ocak içinde metan gazı tespit edildiği için grizulu bir ocak olarak değerlendirildiği, ocak havalandırmasının doğal havalandırma ile yapıldığı, hazırlık bacalarının ocak içine kurulmuş tali pervanelerle cebri olarak havalandırıldığı, ocakta kullanılan tulumba, vinç, tali pervaneler ve aydınlatma şebeke bağlantılarının anti grizu özellikte olmadığı, ocak içinde hava miktarlarının ölçülmediği, tahkimatta görülen eksiklik ve kırıkların tamir ve taramasına başlandığı hususları tespit edilmiş; ayak meylinin %28 civarında olması nedeniyle ayak havalandırmasının – yukarıdan aşağıya değil- aşağıdan yukarıya olacak şekilde olması, hava akışının düzgün sağlanması için genel havalandırmanın mekanik olarak yapılması, minimum sayıda hava kapısı kurulması vb. tedbirlerin alınması gerektiği belirtilmiştir. Raporun son bölümünde “Ayrıca, süre uzatım proje ekinde verilen Havalandırma Projesinin grizulu ocağa göre revize edilerek yazımızın tebliğ edildiği tarihten itibaren 3 aylık süre içinde Genel Müdürlüğe verilmesi gerekmektedir.” denilmektedir (EK 22/140-143: MİGEM denetim elemanlarınca düzenlenen Mahallinde Tetkik ve İnceleme Raporu). Havalandırma projesinin revize edilmesi konusunda yapılan işlemlerle ilgili MİGEM tarafından yazılan bilgilendirme yazısında (EK 22/149); - (İşletme ruhsatı) süre uzatım proje ekinde verilen havalandırma projesinin grizulu ocağa göre revize edilmesinin istenildiği, revize projenin 19 Ocak 2007 tarihinde MİGEM’e verildiği, - İşletmecinin 04.02.2007 tarihli yazısı ile maden ocağına anti grizu ekipman alındığının resimleriyle MİGEM’e bildirildiği belirtilmektedir. Mevzubahis maden ocağının MİGEM’de bulunan işlem dosyasında 2006 yılından kazanın meydana geldiği zamana kadar mahallinde başka bir tetkik ve inceleme yapılmadığı tespit edilmiştir. Dolayısıyla, Bükköy maden ocağının MİGEM heyetinin 13.11.2006 tarihinde yapılan tetkiki neticesinde ruhsat sahibine yukarıda bildirilen eksikliklerin giderilmesi hakkında yapılan tebligattan sonra projeye uygunluk yönünden denetimi gerçekleştirilmeden temdit (uzatma) işlemi yapıldığı görülmektedir. Kazanın Meydana Gelmesi ve Arama-Kurtarma Çalışmaları: Kaza günü 16:00-24:00 vardiyasında, saat 19:00 sıralarında, üretim için kömür damarına açılan 10 adet ateşleme deliği ikişerli gruplar halinde ateşçi işçi tarafından patlatılmaya Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 333 başlanmıştır. Birinci grup delikler ateşlendikten sonra 5-6 dakika beklenmiş ve ikinci grup delikler ateşlenerek yine 5-6 dakika beklendikten sonra üçüncü grup deliklerin ateşlemesi yapıldığı esnada patlama olayı meydana gelmiştir (EK 22/95: Stajyer Maden Mühendisi H. Fehmi TÜRKER’in ifade tutanağı). Patlamanın muhtemelen 1. ve 2. ateşlemeden sonra faylı ve arızalı tabakalardaki hapsolmuş metan gazının ortam havasına intişarı ile patlama sınırını aşması ve 3. patlatma ile birlikte çevredeki herhangi bir alev veya ısı kaynağı tarafından tetiklenmesi sonucu meydana geldiği değerlendirilmektedir (EK 22/33: ÇSGB Kaza İnceleme Raporu). Resim 10: Patlamanın olduğu ayak (üretim alanı) Kaza sonrasında kurtarma ekibince; +55 ile +48 kodları arasındaki baş aşağı girişinde 1 kişi ve sonunda 1 kişi, baş aşağı bitiminden başlamak üzere taban yolunun 32-48. metreleri arasında 7 kişi, 52. metrede 1 kişi ve üretim alanı ayakta 9 kişi olmak üzere, toplam 19 kişinin cesedine ulaşılmıştır (EK 22/23: MİGEM ve Kaza İnceleme Heyetinin katılımı ile düzenlenen 13.12.2009 tarihli tutanak). Patlamanın şiddetli ile +48 kodu 20 ile 32. metreler arasında ve yine üretim alanına 5-6 metrelik mesafede göçük meydana gelmiş, olay sonrası kurtarma ekiplerince göçükler temizlenerek vefat eden işçilere ulaşılmıştır. Üretim yapılan ayakta ise göçük meydana gelmemiştir (EK 22/97: ÇSGB Kaza İnceleme Raporu -İşletme Müdürü Vekili Hayrettin ÇELİK’in Beyanı). Kurtarma çalışmaları esnasında ocak içerisine hava sağlayan üfleyici pervane (vantüp) yetersiz geldiğinden daha geniş çapta olanları ile değiştirilerek temiz hava miktarı arttırılmıştır (EK 22/103: ÇSGB Kaza İnceleme Raporundan İşveren vekili Mehmet Lütfü SAKARYA’nın ifadesi). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 334 MİGEM Tarafından Yürütülen Kaza İncelemesi: Kazadan sonra MİGEM heyeti tarafından düzenlenen 14.01.2010 tarihli rapora göre, maden ocağı ile ilgili görülen eksiklikler şunlardır; -Kazanın olduğu 2009 yılında +55/+48 kotlarında çalışıldığı; 2005, 2006, 2007 ve 2008 yıllarında faaliyet bilgi formları ekinde verilen imalat haritalarında gösterilen ana giriş galerisi ile 2009 yılındaki ana giriş galerisinin farklı olduğu, 2005-2008 yılları arasında giriş galerisi olarak kullanıldığı belirtilen galerinin, düzenlenen en son havalandırma projesinde yer almamasına rağmen havanın çıkış yaptığı başka bir nefeslik olarak kullanıldığı, -Süresi dolan imalat haritasından sonra işletmenin son durumu gösteren imalat haritasının ibraz edilemediği, -Gaz ölçümleri, hava ölçümleri ve teknik nezaretçi defterlerinin savcılık tarafından bilirkişiye teslim edilmesi nedeniyle bu belgeler ile ilgili inceleme yapılamadığı belirtilmektedir (EK 22/24: 14.01.2010 tarihli MİGEM Mahallinde Tetkik ve Değerlendirme Raporu). DDK Heyetinin Maden Ocağındaki İncelemeleri: Maden ocağı hakkında bilgi edinmek, işletme şartları ve iş güvenliğinden kaynaklanan sorunları incelemek suretiyle kazaya sebep olan unsurları belirleyebilmek için 07.08.2010 tarihinde Bursa iline bağlı Mustafakemalpaşa İlçesi’ne hareket edilmiştir. Mustafakemalpaşa ilçesinde Kaymakam Sn. Kazım KARABULUT ile görüşülmüş, kazaya ait bilgileri içeren evraklar incelendikten sonra Deveci konağı mevkiinde bulunan Bükköy Madencilik Turizm Tic. A.Ş. linyit işletmesine intikal edilmiştir. Linyit işletmesinde 10.12.2009 günü saat 19.30’da meydana gelen grizu patlaması sonucunda 19 işçinin vefat etmesi olayı hakkında işletme sorumlusu Maden Mühendisi Ertuğrul SÖZER’den bilgiler alınmış, daha sonra kazanın meydana geldiği ve halen üretime hazırlık çalışmalarının yürütüldüğü maden ocağına inilerek incelemelerde bulunulmuştur. İncelemeler esnasında aşağıdaki hususlar tespit edilmiştir: - Kömür ocağında grizulu ve yangına müsait damarlar bulunmasına karşın işyerinde gaz erken uyarı sistemi bulunmamaktadır. (Bu sistemin kurulması çalışmalarının başlatıldığı sorumlu maden mühendisince ifade edilmiştir.) - Kazanın olduğu vardiyada işçiler, CO (karbonmonoksit) maskesi olmadan ocağa girmişlerdir. - Kömürün sertliğinin yüksek olması nedeniyle dinamit ile ateşleme yapılarak kömür önce gevşetilmekte ve sonra kazılarak çıkarılmaktadır. - Maden ocağının bulunduğu arazinin faylı ve kırıklı olması ve üst kotların daha önce çalışılmış olması nedeniyle metan gazının yeryüzüne doğal yollardan çıktığı yönünde bir düşünce olduğundan, metan gazı risk olarak değerlendirilmemiştir. Devlet Denetleme Kurulu - Araştırma ve İnceleme Raporu 335 Ateşleme öncesi barutçunun lağım deliklerinden gaz geliri olup olmadığı yönünde ölçüm yapmadığı ve cihazını almadan ocağa indiği ifade edilmiştir. - Ocağa ana giriş desandresi ile onu takip eden galerilerde yapılan incelemede ise erken uyarı sisteminin ilk sensör grubunun monte edilerek çalıştırıldığı, diğer antigrizu elektrik tesisatı, pervane ve motorlarının kurulma işlemlerinin yapıldığı, nefeslik bağlantı galerisinin açılması çalışmalarına devam edildiği, ancak vinç motorundaki arıza nedeniyle çalışmaların yavaş ilerlediği anlaşılmıştır. - Ana galeride barajlanan bir pano yakınında çürümüş yumurta kokusuna benzeyen kesif bir koku hissedilmiş, bunun H₂S (Hidrojensülfür) olabileceği değerlendirilerek (Oldham marka) gaz dedektörü ile ölçüm yapılmış, ancak cihazda herhangi bir değer okunmamıştır. Kokunun ocakta su gelirinin fazla olması ve tahliye edilememesi sebebiyle aşırı rutubetten ötürü ağaçlarda çürüme sonucunda zehirli gaz oluştuğu düşünülerek işletme yetkililerine bu bölümde etkin havalandırma yapılması gerektiği hatırlatılmıştır. - Galerilerde yer yer kırılmış direk ve boyunduruklar görülmüş, rutubetten dolayı ağaç direklerin mukavemetinin zayıflayacağı ikazı yapılarak çelik tahkimat kullanılmasının fayda ve önemi işyeri yetkililerine ifade edilmiştir. - Tahkimat bağ yapılırken boyunduruğun direğe çivi ile sabitlendiği belirlenmiştir. Grizulu ocaklarda tahkimatların çivi ile birbirine tutturulmaması gerektiği işyeri yetkililerine ifade edilmiştir. - Tahkimat elemanları arasında boşluklar olduğu, fırçalama ve kamalamanın yetersiz ve eksik yapıldığı gözlenmiştir. - Ocakta önemli oranda su geliri mevcuttur. Su geliri halen kapalı olan yerüstü ocağından kaynaklanmaktadır. Bu durum insan geliş geçişini zorlaştırmakta olduğundan su drenajı için kanal yapılması gerektiği işyeri yetkililerine ifade edilmiştir. - Ocak gezisi esnasında giyilen lastik çizmelerin ucunda koruyucu çelik maskarat bulunmamaktadır. Baretlerin içinde tampon görevi yapacak donanım olmadığından malzeme çarpma ve düşmelerinde karşılaşılan darbelerden koruyucu vasfı bulunmamaktadır. - Ocağa girerken verilen karbonmonoksit maskesi ve aydınlatma lambasının grizulu ortamlar için uygun özellikte olmadığı görülmüştür. - Grizu patlamasının meydana geldiği üretim bölümüne, yangının devam etmesi nedeniyle barajlandığı için girilememiştir (EK 22/131: DDK Heyeti İnceleme Tutanağı). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 336 Bükköy Madencilik Kömür İşletmesi İle İlgili Tespit ve Öneriler Bükköy Madencilik Tur. Tic. A. Ş. unvanlı yeraltı kömür ocağının grizulu bir ocak olduğu değerlendirilerek olay öncesi ocağın çalışma şartları, kaza mahallinde yapılan tetkikler ve görüşmeler ile incelenen belgeler ışığında 10.12.2009 tarihinde meydana gelen göçük kazasına ilişkin tespit ve öneriler aşağıda sunulmuştur: a-) Metan Gazı Riskinin Değerlendirilmemesi ve Önlem Alınmaması: Ocağın bulunduğu bölgedeki topografyanın (arazi yapısı) kırıklı olması ve üst kotlarda açık işletme sahasının bulunması, metan gazının çatlak ve kırıklardan yerüstüne çıktığı ve bu yüzden ocak içinde metanın tespit edilemediği şeklinde bir görüşün doğmasına yol açmıştır. Bu görüş, işletmede işçi, usta ve yöneticiler arasında genel olarak yerleşmiş, bunun neticesi iş disiplini ve çalışma emniyeti açısından önemli birçok kural ve tedbir göz ardı edilmiştir. Oysa kömür madenlerinde metan gazının bulunması kömürleşme olayının doğal bir neticesidir. Metan gazı, kömür ve yan kayaç üzerinde gözle görülemeyecek kadar küçük gözeneklerden, çatlaklar ve deliklerden sürekli ortam havasına karışır, önlem alınmazsa bazı yerlerde gaz birikimleri de oluşturabilir. Metan gazının birikebileceği yerlerin vardiya düzeni içerisinde sürekli ölçümler tekrarlanarak gözetim altında tutulması gerekmektedir. 22.10.1984 tarihinde yürürlüğe giren Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğün 176. maddesinde; “Ocağın bütün kısımlarında, her gün, her vardiyada, fenni nezaretçi veya bu hususta yetiştirilmiş yetkili kimseler tarafından, emniyet lambası veya metan dedektörüyle, grizu ölçmeleri yapılır. Yapılan ölçmelerde, eser miktarda bile olsa metan saptanan ocaklar, grizulu ocak kabul edilir ve buralarda, Tüzüğün bu tür ocaklarda alınmasını öngördüğü tüm önlemler alınır. Grizu ölçmelerinin sonuçları, noterce onaylı emniyet defterine, ölçmeyi yapan tarafından yazılır ve imzalanır.” denilmektedir. Bu açıdan, ocakta metan gazının eser (iz) düzeyinde var olduğunun tespit edilmesi halinde dahi, tüm çalışma ve iş akışının metan gazı riskini bertaraf edici şekilde düzenlenmesi gerekir. Grizulu bir ocak için alınacak tedbirlerin en başında gaz birikimlerinin oluşma ihtimali bulunan yerlerde sürekli ortam ölçümleri yapılması, patlama sınırına ulaşmadan gazın temizlenmesi ve patlamaya yol açacak tutuşturucu kaynakların ocak içinde bulundurulmaması gelmektedir. Bunun için, havalandırma, kontrol ve uyarı sistemleri, makine ve teçhizat bir bütün olarak metan gazı riski değerlendirilerek tasarlanmalı, kazaları minimum seviyeye indirebilmek ve daha güvenli bir çalışma ortam sağlayabilmek için bu tür olmazsa olmaz tedbirler mutlaka alınmalıdır. b-) Gaz Ölçümü ve Erken Uyarı Sistemlerinin Kurulmaması: Mezkûr ocakta, gaz ölçümü için seyyar gaz ölçüm cihazları bulunmaktadır. Ancak kazanın olduğu esnada ölçüm cihazının üretim vardiyasında görevli çalışanlarca yanlarına alınmadığı, ocakta üretim için her dinamit atımından önce ve sonra gaz ölçümü yapılarak metan gazının kontrol edilmediği anlaşılmıştır. Bununla birlikte, vardiya düzeni içerisinde tespit edilebildiği Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 337 ölçüde metan gazının havalandırma ile boşaltılmaya çalışıldığı, varlığının tespit edilemediği durumlarda ise ölçüm sonucunun kayıtlara “0” olarak işlendiği yönündeki ifadelerden, genel olarak metan gazının kontrol ve yönetimi için ocakta çalışmaların bir kural ve talimata bağlı kalınarak gerçekleştirilmediği anlaşılmaktadır. Grizu ölçümleri ile ilgili olarak Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğün 41. maddesinde, “Grizulu bir ocakta, her ateşleme öncesi 25 metre yarıçapındaki bir alan içinde ve özellikle tavandaki boşluklar, çatlaklar ve oyuklarda metan kontrolünün yapılması ve bu ölçmede, %1 metan tespit edilirse, ateşlemenin yapılmaması” hükme bağlanmıştır. Bu hüküm, çok ciddi ve uyulması hayati önem taşıyan bir tedbiri belirtmektedir. Kömür ocaklarında metan gazı intişarı her zaman mümkün ve muhtemel olduğundan, bu ortamlarda gaz ölçümü yapılması vazgeçilmez bir tedbir olarak düşünülmelidir. Bununla birlikte, ocakta gaz ölçümlerinin 10’ar gün aralıklarla yapılarak metan oranının %0 (sıfır) olarak belirtilmesi, anılan Tüzüğün 176. maddesinin ‘grizulu ocaklarda her gün ve her vardiya ölçüm yapılarak kayda alınması’ yönündeki hükmüne uyulmadığını göstermektedir. Her gün ve her vardiya metan gazının elde taşınan cihazlarla ölçülmesi bir yöntem olarak kabul edilebileceği gibi, patlayıcı ve sağlığa zararlı gazların birikebileceği yerlerde ortam havasında gaz birikimlerinin otomatik olarak ölçülmesi ve merkezi bir sistemden sürekli takibinin yapılması da muhtemel kazaların önlenmesi açısından oldukça önemlidir. Nitekim 25.07.1996 tarihinde yürürlüğe giren Grizulu ve Yangına Elverişli Ocaklarda Alınması Gerekli Tedbirler Hakkında Yönetmeliğin 6. maddesinde, her işletmede, metan, karbon monoksit, karbondioksit ve diğer zararlı gaz gelirleri ile oksijen oranının sürekli olarak izlenebilmesi ve tehlikeli durumun anında tespit edilerek çalışanların uyarılabilmesi için erken uyarı sisteminin kurulması zorunlu kılınmıştır. Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğünün 176 ve 193. maddelerinde Yönetmeliğin bu hükmünden farklı hükümler bulunmakta olup, mezkûr Yönetmelik hükmü hem teknolojik gelişmelere hem de maden ocaklarında iş sağlığı ve güvenliğinin bihakkın sağlanmasına daha uygun olduğundan, Tüzük hükümlerinin bu yönde değiştirilmesi ve işletmecilerin Yönetmeliğin bu hükmüne uygun olarak çalışmalarının istenmesi gerektiği değerlendirilmektedir. c-) Havalandırma Projesine Aykırı Çalışma ve Havalandırmanın Akım, Miktar ve Dağılımının Uygun Olmaması: 12.01.2007 tarihinde Bükköy Mad. Turz. ve Tic. A.Ş tarafından yeraltı işletmesi için havalandırma projesi hazırlatılmış ve MİGEM’e gönderilmiştir. MİGEM’de işyerine ait dosyada bulunan havalandırma projesinde, ocağa giren temiz havanın üretim alanlarını dolaşarak kirlenen dönüş havasının nefeslikten çıkacağı belirtilmiştir. Buna karşılık, projeye aykırı biçimde, temiz Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 338 havanın üretim alanlarına ulaştırılamadan kısa devre yaparak ikinci bir noktadan çıkış yaptığı (temiz hava isalesinde kaçak olduğu) ve üretim alanına gerekli hava miktarının üfleyici pervane (vantüp) yardımıyla cebri olarak sağlanmaya çalışıldığı, ancak, buna rağmen hava akımının çalışanların solunumuna ve tehlikeli gazları uzaklaştırmaya yetecek kapasiteye ulaştırılamadığı belirlenmiş, dolayısıyla havalandırma konusunda projede belirlenen kıstaslara uyulmadığı anlaşılmıştır. Mezkûr kömür ocağında, metan ve diğer zararlı gazları uzaklaştıracak ve aynı zamanda ocaklarda çalışanların oksijen ihtiyacını sağlayabilecek yeterlilikte hava sağlanamamıştır. Havanın ocak içinde dağılımını ve akış yönünü gösteren planlar hazırlanmamış, ocakta üretim ve çalışma yerlerine yönlendirilen havanın miktarı, hava ölçümleri yapılarak devamlı şekilde izlenmemiştir. Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğün 160. maddesinde; “İşçilerin çalıştırıldığı bütün yeraltı işyerlerinde, çalışma koşullarını ve işçilerin çalışma yeteneklerini korumaya, hava sıcaklığının sağlığa zararlı düzeye yükselmesini önlemeye, grizu ve diğer zararlı gaz ve dumanları zararsız bir orana indirmeye yeterli, sürekli, güvenlik gereklerine uygun, temiz hava akımı sağlanır. Bunun için üretime başlamadan önce, her ocakta, uygun bir havalandırma sistemi kurulması zorunludur.” denilmektedir. Dolayısıyla grizulu maden ocaklarının havalandırmaları mekanik olarak yapılmalıdır. Mekanik havalandırmada, yerüstüne yerleştirilen pervanelerle ocağa verilen temiz hava, hava giriş kuyularından ocağın en derin katlarına kadar indirilmeli, çeşitli yollardan geçirilerek üretim yapılan yerlere (ayaklara) gönderilmelidir. Kazı sırasında çıkan zehirli, boğucu gazlarla, tozlarla kirlenen ortam havası yerüstündeki ana emici aspiratörler vasıtasıyla ocak dışına atılmalıdır. Havalandırma projesinin bulunmaması, projenin eksik uygulanması veya projeye aykırı uygulanması durumlarında ocağın faaliyetine devam etmesine izin verilmemelidir. Bunun sağlanması için işverenin proje değişikliğini MİGEM’e onaylatmadan başlamasına imkân vermeyecek bir takip ve denetim sistemi kurulmalı, projede beyan edilen havalandırma sisteminin kurulmasından sonra MİGEM tarafından kısa sürede işyeri denetim programına alınmalıdır. d-) Ocağın İşletme Projesine Uygun Olmaması: İşletme projesi, son olarak 2007 yılında maden ocağının teknik nezaretçisi tarafından işletme süresinin 10 yıllık uzatım talebi uyarınca hazırlanarak MİGEM’e gönderilmiştir. İşletme projesine göre kömür üretiminin göçertmeli uzun ayak yöntemi ile yapılması, üretime başlanmadan önce ise damar içinde yatay veya dikey galeriler (kılavuz) sürülmesi, böylelikle oluşacak kirli ve gazlı havanın ortamdan tahliyesinin sağlanması, bu kılavuzların aynı zamanda gerektiğinde insan kaçışı için kullanılacak kaçamak yoluna bağlanması planlanmıştır. Buna karşılık, beyan edilen üretim yöntemine geçilmediği, faaliyet ve imalatların projeye uygun şekilde sürdürülmediği anlaşılmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 339 Aşağıda sunulan kaza krokisinde ocakta uzun ayak teşkil edilmeden ve karşılıklı irtibat sağlanmadan, küldesak (kör) tabir edilen bir üretim alanı oluşturulduğu görülmektedir. Şekil 31: Bükköy Madencilik Kaza Krokisi Ocakta üretim, sarma ve domuz damları ile tahkim edilerek oluşturulan, 20 m boyunda, üst bağlantı galerisi kapalı tek girişli bir alanda yapılmaktadır. Dolayısıyla hazırlık çalışması biçiminde değerlendirilebilecek bir çalışma daha sonra bir üretim yöntemi haline dönüşmüştür. Genel manada başka maden işletmelerinde de görülen bu durumun projeye aykırılığı, yerinde denetim olmadığı müddetçe de anlaşılamamaktadır. Bu açıdan MİGEM’in işletme projelerini ileriki aşamalarda mahallinde denetleyerek usulüne uygun çalışmayan maden ocaklarına 3213 sayılı Maden Kanunu’nun 29. maddesi hükümlerine göre müeyyide uygulaması ve MİGEM’e gönderilen yıllık faaliyet raporları ve imalat haritalarında yanlış beyanda bulunan teknik nezaretçiler hakkında mevzuatın amir hükümleri gereğince cezai işlemlere başvurulması gerekmektedir. Burada önemli bir diğer husus da havalandırma ve kaçamak amaçlı kullanılan ana nefeslik galerilerin üretime başlamadan önce açılmış olması mecburiyetidir. Buna karşılık, hazırlık çalışmaları bittiği ve üretime başlandığı halde gerekli bağlantı galerilerini açmadan faaliyet sürdüren kimi maden işletmeleri de bulunmaktadır. Bu durumda olası yangın, göçük gibi maden kazalarında çalışanların içeriden kaçışları imkânsız hale gelmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 340 Mevzuatımızda madenlerde giriş ve çıkış için iki yol açılması zorunluluğu hükmü, 22.10.1984 tarihinde yürürlüğe giren Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğün 6. maddesinde; “Hazırlık devresi dışında, yeraltı çalışmalarının yapıldığı yerler, en az iki ayrı yolla yerüstüne bağlanır.” şeklinde yer almaktadır. Bu açık mevzuat hükmüne pek çok işletme tarafından gereği gibi uyulmamaktadır. Bununla birlikte, 21 Şubat 2004 tarihinde yürürlüğe konulan Yeraltı ve Yerüstü Maden İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliğinin Ek C Bölümü 3. maddesinde; “Tüm yeraltı çalışmalarında, yeraltında çalışan işçilerin kolayca ulaşabileceği, birbirinden bağımsız ve güvenli yapıda en az iki ayrı yoldan yer üstü bağlantısı bulunacaktır.” denilerek ocakların iki yolla dışarıya bağlanması zorunluluğunun “tüm yeraltı çalışmaları” için getirildiği, Tüzük hükmünde geçen “hazırlık devresi” istisnasının ise bulunmadığı görülmektedir. Ancak, her iki düzenleme de yürürlükte olduğundan birbiri ile çelişkili görünen böylesi hususların mevcut uygulama ve denetim yönünden tereddütlere neden olabilmesi de ihtimal dahilindedir. İşletmelerce referans alınan ve iş sağlığı ve güvenliği denetimlerine dayanak teşkil eden mevzuat içinde birbiriyle çelişkili, net olmayan hükümler belirlenmeli, yapılacak düzenlemeler tereddüde mahal vermeyecek biçimde açık hale getirilmelidir. Bu çerçevede; ikinci bağlantı yolu için kazı çalışmaları ocağın üretime hazırlık çalışmaları ile eş zamanlı yürütülmeli, yeraltında faaliyet gösterilen bütün yerlerin nefeslik/kaçamak yolu ile sürekli irtibatı sağlanmalı, denetimlerde bu husus olmazsa olmaz bir şart olarak dikkate alınmalı, bu şartları yerine getirmeyen işletmelerin faaliyeti İş Teftiş Kurulu ve MİGEM tarafından durdurulmalıdır. e-) Üretim Zorlaması: Ocakta üretim artışı sağlayabilmek için “kesene” adı verilen yöntem ile çıkarılan her metreküp kömür için işletme tarafından işçilerin sorumlusuna belli bir ödeme yapılmaktadır. İşveren kesene usulü ile işçilerin daha hızlı ilerlemelerini teşvik etmiş olmakta, buna karşılık anlaşma yapılan işçiler ise daha çok üretmek için tedbirsiz ve riskleri düşünmeden hareket edebilmektedir. Sözü edilen yöntemin bir sonucu olarak işçiler, kazı için patlatmadan önce gaz ölçümü yapmamış ve gazlı havanın tahliyesini beklemeden ateşleme yapmak suretiyle tedbirsiz ve aceleci davranmışlardır. Üretimi hızlandırmak amacına yönelik zorlamalara asla müsaade edilmemelidir. Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğü 33. maddesi ‘patlatma yapıldıktan sonra duman ve gazlar iyice Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 341 temizlenmedikçe ve ateşleyici veya yetkili kimseler tarafından metan gazı cihazı ile ölçüm yapılarak tehlike kalmadığı bildirilmedikçe, bu yere, hiç kimsenin girmesine izin verilmemesini’ öngörmektedir. Üretim yöntemi ve teknikleri, iş kazalarını ve meslek hastalıklarını en aza indirecek şekilde planlanmalı ve organize edilmelidir. f-) İşçilerin Eğitimi: Kazanın meydana geldiği kömür ocağında çalışan işçilerin eğitim eksikliği ve bilgisizlikten kaynaklanan bazı hatalı ve tehlikeli hareketlerde bulundukları tespit edilmiştir. Gaz ölçümlerinin her vardiya düzenli şekilde yapılmaması, zaman zaman ocakta sigara içilmesi, tahkimatın eksik ve yetersiz yapılması, işçilerin ocağa motorlu testere getirerek tahkimat yapımında kullanmaları, işçilerin karbonmonoksit maskesi, gaz ölçüm cihazı gibi güvenlikleri için gerekli koruyucu donanımları yanlarına almaması, patlatma işlemi sırasında ateşleme cihazı (manyeto) yerine pil veya işçi aydınlatma lambası aküsünün kaynak olarak kullanılması bu hususa örnektir. Maden ocaklarında çalışanlar, günlük çalışmaları esnasında birçok mesleki riskle karşı karşıya kalırlar. Eğer, söz konusu riskler çalışanların yakın çevresinde ise her çalışan, belli bir sorumluluk bilinci içerisinde kendini ve etrafındakileri koruyacak tedbirleri almayı kendine görev bilmek durumundadır. Şüphesiz, bu sorumluluk ve davranış özelliklerini kazandıracak olan en önemli vasıta ise eğitim ve bilgilendirmedir. Şayet, işçilere belli bir program içerisinde sorumlulukları, iş güvenliği kuralları benimsetilemez ve uygulamaya yansıtılamaz ise kazaların azaltılmasında beklenen netice de elde edilememektedir. Dolayısıyla, madencilik sektöründe çalışanların mesleklerine hazırlanmalarını amaçlayan “mesleki eğitim” ile işin yürütülmesinde kazalara karşı korunma sağlayan “iş güvenliği eğitimi” yeri doldurulamaz temel bir ihtiyaç, yasal bir zorunluluk, aynı zamanda işletmelerin geleceğini belirleyen bir unsurdur. Ağır ve tehlikeli iş kollarında zorunlu olan mesleki ve iş güvenliği eğitiminin henüz yaygınlaşamadığı, en ağır işkollarından biri olan madencilikte özel işyerlerinin pek çoğunun eğitime yatırım yapmadıkları, eğitim verilen işçilerin ise diğer işyerlerine veya sektörlere geçtikleri, neticede maden işletmelerinde vasıfsız işçiler ile en tehlikeli işlerin yaptırıldığı bir manzara ile karşılaşılmaktadır. g-) Grizu emniyetli elektrikli cihaz ve ekipmanlar: Grizulu bir kömür ocağında işletmede kullanılan elektrikli aygıt ve ekipmanların ortamdaki gaz ve tozun tutuşmasını önleyecek (ex-proof) özelliğinin olması zaruridir. Patlamanın meydana geldiği ocakta ise bir kısım ekipmanların bu özelliğe sahip olduğu, ancak, elektrik kablosu ve pano gibi teçhizatın aynı özelliğe sahip olmadığı anlaşılmıştır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 342 Mevzuat gereğince, patlayıcı ortamlar için özel üretilen tüm teçhizat ve ekipmanlar ex-proof işaretli ve sertifikalı olmalıdır. Aynı zamanda, ekipmanların ocakta taşınma ve sökülmesi durumlarında yeniden kontrolden geçirilmeleri, ayrıca her 5 yılda bir akredite bir test istasyonunda testten geçirilmesi gerekmektedir. Ancak ülkemizde söz konusu testleri yapabilecek akredite olmuş test istasyonlarının mevcut bulunmaması büyük bir handikap oluşturmaktadır. h-) Yönetim ve Kontrol Organizasyonu: Ocağın yönetimi, işveren ve işletme müdürü ile vardiyalarda vardiya çavuşları tarafından yürütülmektedir. Ruhsat sahibi, anlaşma yaptığı işletmeciden kömür üretimi üzerinden pay almakta ve Maden Kanunu ile ilgili yükümlülüklerini karşılamaktadır. Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzük hükümlerine göre ocağa ait havalandırma, tahkimat, nakliyat, üretim gibi konularda yönergeleri hazırlayarak denetlemekle görevli olan kişi, teknik nezaretçidir. Teknik nezaretçi görevine atanan işletme müdürü Hayrettin ÇELİK, ocak ile ilgili tespitleri yaparak kayda geçirmek ve bu tespitlerin gereğini yerine getirmek hususunda hem denetleyen hem denetlenen konumundadır. Daimi nezaretçinin aynı zamanda teknik nezaretçilik görevine atanabilmesi başka maden ocaklarında da sıkça karşılaşılan bir durumdur. Bu durum ocaklarda bulunan risklerin objektif ve tarafsız bir göz ile tespit edilerek kayda alınması hususunda denetimin layıkıyla yapılmasına imkan tanımamakta, sadece şeklen bir denetim yapıldığı izlenimini vermektedir. Ocak içinde de kömür üretimini prim karşılığı (kesene) yapan patlatma ve kazı ekibi bulunmakta olup, bu ekip üretim işinde söz sahibidir. Ruhsat sahibinin ocağın çalıştırılmasını üçüncü bir şahsa devretmesi tipik bir taşeronculuk uygulaması olarak görülmektedir. Burada taşeron da kesene uygulaması ile üretim faaliyetini başka kişilere yaptırmaktadır. Ocaktaki kötü çalışma şartları, çalışanların sorunlarına karşı ilgisizlik ve iş güvenliği kurallarının önemsenmemesi işletmede geçerli olan sistemsiz ve kötü yönetimin bir sonucudur. Ayrıca işletmede mevzuat gereği yapılması gereken iş sağlığı ve güvenliği kurulu toplantılarının yapılmadığı, iş güvenliği uzmanı görevlendirilmesi gibi yasal gereklere de uyulmadığı anlaşılmıştır. Söz konusu eksiklikler nedeniyle, iş güvenliği mevzuatının işverenlere yüklediği denetim ve gözetim görevinin ihmal edildiği de açıktır. Böylesi kötü bir yönetim anlayışının doğuracağı vahim sonuçlar dikkate alınarak, yasal zorunluluklara uymayan işletmelere ciddi müeyyideler uygulanmalıdır. i-) İlgili Kurumların Denetimleri: Temel konular başta olmak üzere bu kadar çok noksanlıkla malul bir maden ocağı işletmesinin pek çok denetime rağmen faaliyetlerini sürdürmesi, kamunun gerek genel ve kontrol Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 343 denetimlerinin gerekse projelendirilmiş denetimlerinin amaca ne derece hizmet ettiğini ciddi biçimde sorgulamayı gerektirmektedir. Madenler ile ilgili kanun, tüzük ve yönetmeliklerde belirtilen hükümlere aykırılık halinde, işletmeler nezdinde uygulanacak müeyyideler denetim yapana göre değişebilmektedir. Aynı eksikliklerin söz konusu olduğu işletmelerde yapılan denetimlerin sonuçları süre verilmesi, para cezası veya işi durdurma şeklinde farklı olabilmektedir. Uygulamada ve verilecek kararlarda yeknesaklık sağlaması açısından madenlerdeki risklerin ağır ve ciddi olma durumuna göre sınıflandırılması, riskler karşılığında uygulanacak müeyyide şeklinin belli bir standarda kavuşturulması gerekmektedir. B. Şen Madenciliğe Ait Kömür İşletmesinde Meydana Gelen Grizu Patlaması İşyeri Hakkında Genel Bilgiler: İşveren: Şen Madencilik San. ve Tic. A.Ş İşletmenin Adresi: Odaköy mevkii, Dursunbey- Balıkesir İşletme Ruhsat No - İR: 189 Üretim Miktarı: 250 ton / gün Kaza Öncesi Çalışan Sayısı: 160 Kömürün Kalorifik Değeri: Ortalama 4500 kcal/kg Kömür Damarının Kalınlığı: Ortalama 6 m. Kazanın Oluş Şekli: Bursa Bölge Çalışma Müdürlüğü kayıtlarına göre 1984 yılında açık işletme yöntemi ile üretim yapılmaya başlanan, 2003 yılında ise açık işletme ile birlikte yeraltında da faaliyet gösterilen ocakta, 23.02.2010 tarihinde üretim hazırlık çalışmaları esnasında galeride açılan ateşleme deliklerinden ortama ani ve yüksek oranda metan gazı yayılmış, ortamdaki bilinmeyen bir kaynağın tetiklemesi ile saat 17:15’te grizu patlaması meydana gelmiş; 11 işçi ve 1 maden mühendisi olay yerinde vefat etmiştir. Hastaneye kaldırılarak tedavi altına alınan yaralı işçilerden 6’sı daha sonra vefat etmiş ve hayatını kaybeden işçi sayısı 18’e yükselmiştir. Ocağın metan içeriği açısından durumu: Bölge, tektonizmaya bağlı olarak arızalı/kırık bir yapı göstermektedir. Kömür ocağında damar yapısı kendiliğinden yanmaya müsaittir ve metan gazı içeriği fazladır. Fay kırıkları sebebi ile kömür ocağı metan gazı yayılımı ve yangın açısından riskli şartlara sahiptir (EK 23/15: MİGEM’in 2006 yılında aynı ocakta meydana gelen kaza raporu). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 344 Mevzubahis maden işyerinde son 5 yılda meydana gelen iş kazalarına ilişkin veriler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir (EK 23/21). Tablo 69: Şen Madencilik A.Ş. Kömür İşletmesinde Meydana Gelen İş Kazası İstatistikleri iş kazası sayısı Düşme Malzeme Düşmesi Elektrik Çarpması Makina ve Tezgah Grizu Patlaması Göçük Zehirlenme Patlayıcı Madde Diğer Ölüm Yaralanma KAZA SONUÇLARI YIL KAZALARIN NEDENLERİ 2005 13 - 9 - 4 - - - - - - 13 2006 16 2 6 - 6 1 1 - - - 18 21 2007 24 2 19 - 3 - - - - - - 24 2008 14 10 - - 3 - 1 - - - 1 13 2009 23 - 12 - 4 6 - - - 1 - 23 2010 19 1 11 - 6 1 - - - - 18 12 Toplam 109 15 57 - 26 8 2 - - 1 38 106 Kaynak: SGK Balıkesir İl Müdürlüğü Verileri Tablodaki veriler, Sosyal Güvenlik Kurumuna intikal etmiş kazaları göstermektedir. Aynı sahada 01.06.2006 tarihinde meydana gelen grizu patlaması sonucunda 17 işçi hayatını kaybetmiş, 7 işçi yaralanmıştır. Bunun dışında, işveren kuruluşun ruhsatlı sahasında sözleşme ile belirtilen alan dâhilinde rödövansçı firma Özçevreci Mad. A.Ş.’nin çalıştırdığı yeraltı kömür ocağında da 05.03.2009 tarihinde bir iş kazasının vuku bulduğu ve 9 işçinin oluşan metan gazı parlaması sonucu 2. ve 3. derece yanıklarla yaralandığı anlaşılmıştır (EK 23/15, EK 23/22). İşletmede Kazadan Önceki Çalışma Şartları: Kömür ocağında kazanın meydana geldiği zamana kadar yapılan madencilik faaliyetleri, işletmenin iş sağlığı ve güvenliği açısından durumu hakkında işyerinden temin edilen bilgi ve belgeler, ayrıca kazanın aydınlatılmasına matuf adli ve idari makamlarca yürütülen inceleme ve soruşturmalar kapsamında düzenlenen belge, tutanak ve fotoğrafların bir arada değerlendirilmesi neticesinde tespit edilen hususlar konularına göre aşağıda sunulmuştur: Ocak Planı: İşletmenin kaza tarihli imalat planı kısaca şöyledir; +629 kotundan 15 derece eğimli 456 metre uzunlukta ana desandre (meyilli yol) ile +504 kotuna inilmektedir. Temiz hava girişi ile insan ve malzeme nakliyatı ana çelik tahkimatlı bu ana galeriden sağlanmaktadır. Desandre sonundan itibaren önce +412 kotuna ve sonra +402 kotuna inilmektedir. Aynı kottan kömür damarına ulaşmak için +418 kotunda 70 metrelik hazırlık galerisi sürülmüştür (EK 23/29: ÇSGB Kaza İnceleme Raporu). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 345 Ocağın kirlenmiş havası ise +624/+506 kotları arasında açılmış 35 derece eğimli çelik tahkimatlı desandreden çıkış yapmaktadır. Kirli hava çıkışının olduğu desandrede 1000 m³/dk. kapasiteli aspiratör (emici) ve gerektiğinde devreye girmek üzere seri bağlanmış bir yedek aspiratör mevcuttur (EK 23/51: MİGEM’in 29.04.2010 tarihli raporu). Kaza öncesi yürütülen faaliyetler: İşletmenin batı tarafında çalışılan bir panodaki üretimin sonuna gelinmiş olup, aynı kotlarda doğu tarafında üretime hazırlık için kömür içinde galeri sürme çalışmalarına devam edilmektedir. Galeri açma çalışması kömür damarı içinde yapılmakta olup metan gazının mevcudiyeti daha önce yapılan ölçümlerle belirlenmiştir. Kazadan birkaç gün önce üretimi bitirilerek terk edilmeye hazırlanılan ayak arkasında kalan kömürlerin oluşturduğu küçük çaplı bir kızışma başlamıştır. Yetkililerin talimatı ile kızışan kömürün sıcaklığının azaltılması amacıyla önce bu alana suyla müdahale edilmiş ve ilerleyen zamanda da kızışmayı artırıcı etkisi olabileceği düşüncesi ile ortama gelen hava, vantüp (vantilatörün hava verisi borusu) bezinden yapılma bir perde ile azaltılmak istenmiştir (EK 23/45: ÇSGB Kaza raporunda İşletme Müdürü Halil KARAKILIÇ’ın ifade tutanağı). Ocak yetkilileri tarafından kömürün kızışmaya başladığı tespit edildiği andan itibaren pano girişi kil veya beton ile yangın barajı yapılarak kapatılmamıştır. Kaza öncesinde hazırlık galerisinin alt taban yolunda, buradaki zincirli konveyörün yönünün değiştirilmesi amacıyla montaj ve ayar işlemleri için çalışan bir ekip de bulunmaktadır. Kömür içindeki ilerleme çalışmalarında metan gazının ani ve yüksek oranda intişar ihtimaline karşı ön tedbir olarak kontrol ve degaj amaçlı sondajlar yapılmamıştır (EK 23/44: ÇSGB Kaza raporu -İşletme Müdürü Halil KARAKILIÇ’ ait ifade tutanağı, EK 15/40: Ocak Şefi Salih IŞILDAK’ait ifade tutanağı). Havalandırma ve Gaz Kontrolü: Yeraltı ocağında ocak havasının takibi için 2009 yılında Merkezi Gaz İzleme Sistemi tesis edilmiştir. Sistem odasındaki monitörden sensör gruplarından algılanan karbonmonoksit, metan ve oksijen oranları anlık olarak izlenebilmekte, zararlı ve tehlikeli gazlar sınır değerlerine ulaştığında sistem sesli ve ışıklı olarak operatöre alarm vermektedir. Ayrıca, ocaktaki sensör gruplarının ölçüm sonuçları izleme odasındaki bilgisayarın belleğinde kaydedilmektedir (EK 23/43-44: ÇSGB Kaza Raporundan işletme Müdürü Halil KARAKILIÇ’ın ifade tutanağı). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 346 Merkezi gaz izleme odası ile ocak içi arasında değişik noktalardan haberleşme yapılabilecek bir telefon tertibatı da kurulmuş bulunmaktadır. Resim 11: Kullanılan Gaz İzleme Sistemi Odası Ocakta 12 adet hava ölçüm noktası belirlenmiş, bu noktalarda birer haftalık sürelerle ölçülen hava değerleri havalandırma defterine kaydedilmiştir. Ocakta dolaşan hava akımı ve dağılımı bu şekilde ölçülmeye çalışılmıştır. Bununla birlikte, deftere kaydedilen verilerde ocaktan nefeslik yolu ile çıkan karbonmonoksit ve metan gazları kayıtlarının hep aynı değeri gösterir şekilde (karbonmonoksit: 2 ppm, metan: 0,1) kaydedildiği belirlenmiştir (EK 23/57-66: Havalandırma Rapor Defteri Sureti). Vardiya nezaretçilerinin vardiyalarda yaptıkları ölçüm sonuçlarını kaydettikleri Emniyet Rapor defterine göre, gaz ölçümleri her vardiyada yapılmış, bu ölçümlerde metan gazı kabul edilir çalışma değeri olan %1’in altında çıkmıştır (EK 23/68-77: Emniyet Rapor Defteri). Kazadan önceki 3 güne ait emniyet rapor defteri kayıtları incelendiğinde metan değerinin %0,3 - %0,9 arasında değiştiği görülmüştür. Buna karşılık, zaman zaman metan gazının yüksek çıktığı tespit edildiğinde ise etkin havalandırma yapılarak gaz yoğunluğu düşürülmüş, ancak metan gazının yüksek çıktığı bu durumlar kayıt altına alınmamıştır (EK 23/46: Ateşçi Salih YARAN’ın ifadesi). Ocakta gaz algılama sensörlerinden birisi +507 kotu hava dönüş galerisinde, diğeri ise +450 kotu hava dönüş galerisinde bulunmaktadır. +507 kotunda bulunan sensör grubu, hava çıkış yoluna temiz havanın karışması sonucunda, metan gazının geçen hava miktarı içinde seyrelmesine bağlı olarak, çalışmanın yapıldığı ayaktaki/bacadaki gerçek değeri algılamamıştır. +450 kotundaki sensör grubu da üretim (ayak) ve üretime hazırlık galerilerinden dönen kirli havayı birbiri ile karışmış olarak algılamaktadır. Dolayısıyla konulduğu yer uygun değildir. Hazırlık çalışmasının yürütüldüğü bacadan dönen kirli havayı ölçecek başka bir sensör grubu bulunmamaktadır. Belirtilen +450 kodundaki sensör grubu ile kazı yapılan baca arını (kazanın meydana geldiği mahal) arasındaki mesafe yaklaşık 100 metredir (EK 23/6: ÇSGB Kaza raporu -İşletme Müdürü Halil KARAKILIÇ’ın ifadesi). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 347 Resim 12: Gaz Algılama Sensörleri Kazanın olduğu 23.02.2010 tarihinden itibaren 10 gün geriye doğru, ölçülen gaz izleme odasındaki kayıtlar incelendiğinde; ocak havasının çıktığı (nefeslik) noktada bulunan 11 no.lu sensörün hiçbir değişme olmaksızın sürekli %0,01 değerini gösterdiği, pano dönüş yolunda (ayak) bulunan 21 no.lu sensörde ise metan gazının çoğunlukla %0,10–0,20 mertebelerinde okunduğu tespit edilmiştir (EK 23/78-88: Ölçüm sonuçları). Kazanın meydana geldiği aynı galeride kazadan üç gün önceki vardiya nezaretçileri metan gazı seviyesini %0,7–0,9 mertebelerinde ölçmüştür (EK 23/68-77: Emniyet Rapor Defteri). Kazadan birkaç gün önce kömür üretimi tamamlanan ayak arkasında kızışma başlaması üzerine, önceki havalandırma planında değişiklik yapılarak bu bölgeye gönderilen hava debisi düşürülmüştür. Düşen hava debisinin etkisiyle ilerleme çalışmasının yapıldığı 70 metrelik hazırlık galerisine gelen hava miktarı da azalmıştır. Patlamanın meydana gelmesinden 1 gün önce kömür damarı içinde sürülen hazırlık galerisinde, patlatma öncesi yapılan gaz ölçümünde metan gazının %3 çıkması nedeniyle ateşleme yapılmamış, tali havalandırma ünitesi (vantüp) galeri sonuna yaklaştırılarak metan gazı %1 seviyelerine indirilmiş ve böylelikle ateşleme yapılmıştır. Ancak, belirtilen ölçüm değerleri olayı nakleden kişi tarafından kayıt altına alınmamıştır (EK 23/46: ÇSGB Kaza raporu’nda Ateşçi Salih YARAN’ın ifade tutanağı). Hazırlık galerisi sürülen 70 metre uzunluğundaki üst tavan yolunda gaz izleme sistemine bağlı sensör veya ikaz (ışıklı/sesli) veren vak vak tabir edilen gaz ölçüm cihazı bulunmamaktadır. Bu galerideki ölçümler vardiya nezaretçisinde ve mühendisinde bulunan dijital gaz ölçüm cihazları ile yapılmıştır (EK 23/6: ÇSGB Kaza raporu -İşletme Müdürü Halil KARAKILIÇ’ın ifadesi). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 348 Ocakta Kullanılan Elektrikli Ekipmanlar: İşletmede kullanılan nakliyat ünitelerinin motor ve aksamları, aydınlatma cihazları, haberleşme üniteleri, elektrikli aygıt ve kablolar, patlayıcı ortamlarda çalışmaya uygun grizu emniyetli (ex-proof) özelliktedir. Resim 13: Ex-Proof (Grizu Emniyetli) Özellikte Elektrikli Ekipmanlar Bu donanım ve cihazlar, kurulum sonrası bakım için sökülüp takıldığında yeniden alevsızdırmazlık testlerinin yapılması gerekmektedir. İşletmede bu durumdaki elektrik motorlarından bazılarının testlerinin yaptırılmadığı buna ilişkin bir kayıt olmamasından anlaşılmaktadır (EK 23/36: ÇSGB Kaza raporu). Yönetim ve Organizasyon: İşletmenin insan kaynakları kadrosunda; üretim ve İSG konularında en yetkili mevkide İşletme Müdürü olmak üzere, İşletme Müdürüne bağlı 3 adet Maden Mühendisi, ocak şefi ve 3 adet maden nezaretçisi personel bulunmaktadır (EK 23/49: ÇSGB Kaza raporu Yön. Kur. Üyesi Erhan ORTAKÖYLÜ’nün ifadesi). İşletmenin teknik müdürü, ruhsat sahibi tarafından işletmenin teknik nezaretçilik görevine de atanmıştır. Teknik nezaretçi rapor defterinin 19.10.2009 – 22.02.2010 tarihlerine ait bölümlerinde maden ocağı ile ilgili iş güvenliği yönünden herhangi bir tespit ve öneri mevcut değildir. Belirtilen tarihler arasındaki kayıtların hepsinde hemen hemen aynı ibareler ile çalışmaların durumu hakkında kısa notlar alınmış, ayrıca “tahkimatta aksaklık olmadığı, havalandırmanın normal ve gaz değerlerinin emniyet sınırlarının altında” olduğu kaydedilmiştir. Hâlbuki teknik nezaretçinin her 15 günde yaptığı denetimlerde o ana özel tespit ve izlenimlerini kayıt altına alması, değerlendirme ve alınması gerekli tedbirleri işverene rapor etmesi gerekmektedir (EK 23/90-99: Teknik Nezaretçi defteri nüshaları). İşyerinde A sınıfı iş güvenliği uzmanı ve işyeri hekimi ile sözleşme yapılmış, işçi sayısı 50’den fazla olduğu için İSG Kurulu oluşturulmuştur. İşletmede yeraltında meydana gelebilecek muhtemel acil durumlara müdahale etmek üzere 2006 yılında yaklaşık 15 kişiden oluşan kurtarma ekibi oluşturulmuş ve gerekli teçhizatı kullanabilecek şekilde eğitimleri verilmiştir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 349 İşletmede patlatma işi için gerekli ateşleyici yeterlilik belgesine sahip olan 8 işçi ve ilkyardım eğitimi alan 10 işçi bulunmaktadır. Çalışan işçilere farklı tarihlerde düzenlenen seminerlerle İSG eğitimi verilmiştir. İşletmede 2006 yılında meydana gelen grizu patlaması nedeniyle sağlık ve güvenlik konularında yeni donanım ve cihaz alımları, eğitim, koruyucu malzeme, sosyal tesisler ve benzeri konularda iyileştirme yatırımları yapılmıştır. İşyerinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Kurulu Başkanlığı tarafından yürütülen denetimler: İş Müfettişleri tarafından maden ocağında 2007 yılındaki son genel teftişten itibaren iş sağlığı ve güvenliği yönünden yapılan teftişler ve kaza incelemeleri tablo olarak aşağıda sunulmuştur. Tablo 70: Maden Ocağında Son Genel Teftişten İtibaren Yapılan Teftişler ve Kaza İncelemeleri Teftiş Türü Teftiş Tarihi Rapor Tarihi Sonuç Genel 10.01.2007 25.01.2007 6 noksan-derhal giderilmesi Kontrol 06.02.2008 11.03.2008 İdari para cezası Proje Teftişi 12.06.2009 (1. Aşama) (Tutanak) 9 noksan, süre verilmesi Proje Teftişi 18–19.01.2010 (2. Aşama) 28.01.2010 2 noksan, derhal giderilmesi Kaynak: Bursa Bölge Çalışma Müdürlüğü 2006 yılında grizu patlamasının meydana geldiği Şen Madencilik San. ve Tic. A.Ş. Odaköy Kömür İşletmesi unvanlı işyerinde, 2007 yılından itibaren iş sağlığı ve güvenliği yönünden 4 kez denetim yapılmıştır. Kaza olayından önceki son iki denetim, proje tabanlı olup sadece tahkimat ve havalandırma konuları esas alınarak iki aşamada yürütülmüştür. İlk aşama denetim 12.06.2009 tarihinde, ikinci aşama denetim 18-19.01.2010 tarihinde yapılmıştır (EK 23/100-107: ÇSGB İş Teftiş Kurulu Proje Raporu). İşyerinde birinci aşama teftişte tespit edilen noksanlıklar şunlardır: 1- Havalandırma planında ocağa ve ocak içi çalışma bölgelerine giden hava miktarı gösterilmemiştir. 2-Hava hızı ölçüm cihazının standartlara uygunluğu belgelendirilememiştir. 3- Ocakta antigrizu olmayan motorlar vardır. 4-Havalandırma grubunun paratonerin kapsam alanına girip girmediği bir kroki ile belirlenmemiştir. 5- İşçiler CO maskesi taşımamaktadır. 6- Sağlık ve güvenlik dokümanı hazırlanmamıştır. 7-İşçiler tahkimat boşluklarına dikkat etmemekte ve ilerlemelerde süren ve kama kullanmamaktadır. 8- Tahkimat sıkıştırması ve kamalamada bazı bölgelerde eksiklik vardır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 350 İşyerinde ikinci aşama teftişte tespit edilen noksanlıklar şunlardır: 1- Temiz hava girişi yönünde band tahrik motorlarından biri antigrizu özellikte değildir. 2- Sağlık ve güvenlik dokümanında risklerin (birden fazla ölüme sebep olabilecek risklerin bir kısmı) çoğunluğu kabul edilebilir risk çıkmaktadır. Risk değerlendirmesi uygun değildir. Söz konusu denetimlerin ikinci aşamasında, ilk aşama denetimde tespit edilen ancak giderilmeyen iki eksiklik bulunduğu belirlenmiştir. Bunların biri, grizu emniyetli olmayan motorların bulunması; diğeri ise işletme için hazırlanan risk değerlendirmesinde belirtilen risklerin ve özellikle ölüme sebep olabilecek risklerin bir kısmının “kabul edilebilir” yani “önlem alınmasına gerek görülmeyen” risk şeklinde değerlendirilmesine ilişkindir. Söz konusu projeli denetimler, İş Teftiş Kurulu Başkanlığının koordinatörlüğünde İş Teftiş Ankara Grup Başkanlığında görev yapan maden mühendisi iş müfettişleri tarafından yapılmıştır. Denetimlerin sonunda tespit tutanağının bir sureti işyerine bırakılmıştır. Denetim tamamlandıktan sonra tanzim edilen 28.01.2010 tarihli rapor, İş Teftiş Ankara Grup Başkanlığına teslim edilmiş, daha sonra İdarenin rapor ile ilgili mutad işlemlerini müteakip rapor sonucu işveren kuruluşa tebliğ edilmek üzere işyerinin bağlı olduğu ildeki ÇSGB’nın taşra teşkilatı olan Bursa Bölge Çalışma Müdürlüğüne gönderilmiştir. Anılan birim ise denetimde en son tespit edilen eksiklikleri işverene tebliğ etmiştir. MİGEM Tarafından Yapılan Kaza İncelemeleri: MİGEM’de işyerine ait dosyaların incelenmesi sonucunda; mevzubahis maden işletmesinde son 5 yılda MİGEM ekipleri tarafından sadece iş kazalarını inceleme amaçlı tetkikler yapıldığı, kazalardan önceki dönemlerde genel ve kontrol denetimi yapılmadığı anlaşılmıştır. Bu tetkikler sonucunda hazırlanan raporlarda; kazanın sebeplerinin değerlendirilmesi ile maden mevzuatına aykırılık görülen konularla ilgili uygulanması istenen idari işlemlere dair tespitler ve önerilere yer verilmiştir. 2006 ve 2010 yıllarında meydana gelen kazalardan sonra MİGEM tarafından yapılan kaza incelemelerine dair bilgiler aşağıdaki tabloda özetlenmiştir: Tablo 71: Grizu Patlamalarına İlişkin Bilgiler Kaza Tarihi 01.06.2006 23.02.2010 Kazanın şekli ve sonucu Grizu, 17 ölü, 7 yaralı Grizu, 18 ölü, 12 yaralı Kaynak: MİGEM Verileri İnceleme Tarihi Rapor Tarihi Sonuç 03.06.2006 23.06.2006 İşverene yazılı ikaz. 23.02.2010 22.03.2010 Eksikliklerin bildirilmesi ve üretimin durdurulması. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 351 01.06.2006 tarihinde meydana gelen kaza olayından sonra MİGEM tetkik heyeti tarafından yapılan inceleme sonucunda düzenlenen raporda özetle; a. Panoda hazırlık çalışmaları yapıldığı esnada meydana gelen grizu patlaması sonucunda bölgede çalışan 17 işçinin hayatını kaybettiği ve 7 işçinin yaralandığı, ocağın grizulu ve kömür damarının kendiliğinden yanmaya müsait olduğu, b. Kömürde kullanılan patlayıcı maddenin antigrizu özellikte olmadığı, patlamadan önce üfleyici ve emici tali havalandırma pervanelerinin temiz havanın bulunduğu kısımda değil, yeni sürülmekte olan galerinin dönüş havası üzerinde kurulduğu, bu şekilde bir havalandırma düzeninde pervanenin ani veya tedrici yayılabilecek metan gazı ile karışarak kirlenen hava içinde kalması ihtimalinin bulunduğu, c. Panodan dönen kirli havanın atılmasında (tali havalandırmada) emici pervane kullanılmasının pano içinde düşük basınç bölgesi oluşturacağı, kömür damarından ve çevre kayaçlardan daha fazla metan gazının yayılması neticesini vereceği, d. Ocakta metan gazının %1,5’un üstüne çıkması durumunda elektrikli teçhizatın enerjisinin kesilmesi gerektiği halde otomatik devre kesici düzeneğinin bulunmadığı, e. Ocaktaki pervane, konveyör ve kablolarının ex-proof özellikte olmadığı, f. Ocakta faylı ve arızalı kısımların bulunduğu, bu tür yerlerin metan gazı yayılımı açısından tehlikeli kısımlar olduğu, çalışmalar grizulu ocaklarda ani grizu boşalabilecek yönlerde devam ettirildiği takdirde en az 25 m. boyunda kontrol sondajları yapılması gerektiği, patlama olan ocakta iş güvenliği amaçlı bu şekilde bir sondaj uygulamasının yapılmadığı, g. Damar içindeki hazırlıklarda arının etkin şekilde havalandırılmadığı, dönüş havasının daha alt kotlara indirildikten sonra üst kotlara çıkarılarak nefesliğe ulaştırıldığı tespitleri yapılmıştır (EK 23/15-19: MİGEM’in 2006 yılında aynı ocakta meydana gelen kazaya ilişkin raporu). MİGEM tetkik heyeti tarafından 23.02.2010 tarihinde meydana gelen kazadan sonra yapılan inceleme sonucunda düzenlenen raporda özetle; 23.02.2010 tarihinde meydana gelen grizu patlaması neticesinde 18 çalışan yanık şeklinde yaralı olduğu ve 13 çalışanın vefat ettiği, kurtarma çalışmalarının bitmesine müteakip kazanın olduğu panoda kızışma ve açık alevli yangın tespit edildiği, yangının olduğu kısmın su ile söndürülmeye çalışıldığı, ancak açık alevli yangın sebebi ile panonun üç ayrı kısımdan perdeleme barajı ile 24.02.2010 tarihinde saat 10:30 itibariyle kapatıldığı, +450/+413 desandresinin batı tarafında çalışılan panonun sonuna gelindiği ve tali pervanelerle havalandırılmakta olan +419 üst taban yolu yaklaşık 72 m. olup +413 alt taban yolunda yaklaşık 100m ilerleme yapıldığı, ocakta kullanılan elektrikli pervanelerin AlSz özellikte olduğunun beyan edildiği, işletmede tahlisiye istasyonunun ve TTK’da eğitim görmüş tahlisiyeci çalışanların olduğu, ocakta yerüstünde erken Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 352 uyarı sisteminin olduğu, ayrıca çeşitli markalarda metan ve gaz ölçüm cihazlarının bulunduğu, çalışanların ocağa girerken yanlarına aldıkları ve bunların kullanıldığı, ocakta gerekli çalışmaların bitirilmesinden sonra üretim faaliyeti gösterilmesi gerektiği hususlarının tespit edildiği belirtilmektedir. MİGEM kaza inceleme raporunun 22.03.2010 tarihinde Genel Müdür onayına sunulmasını müteakip ocaktaki üretim çalışmaları 3213 sayılı Maden Kanunu’nun 29. maddesinin üçüncü fıkrasına göre Balıkesir Valiliği tarafından durdurulmuştur (EK 23/51-53: MİGEM’in kaza inceleme raporu). 23.02.2010 Tarihli Kazanın Meydana Gelişi ve Tahlisiye Çalışmaları: Kazanın vuku bulduğu gün, 16-24 vardiyasında ekipler, ocağın +402 kotundaki kömür üretimi biten bölümde bulunan zincirli konveyörlerin yerinin değiştirilmesi ve +418 kotunda kömür üretimine hazırlık işleri için tertip edilmişlerdir. +418 kotundaki ekip, uzunluğu 70 metre olan kömür damarı içinde hazırlık galerisi sürmek için çalışmalarını yürütmektedir. Çalışmalar kapsamında ateşleme ekibinde görevli işçiler tarafından galerinin arınında (dikey kömür yüzeyi) takribi 10 delik delinmiş ve bir kısmı dinamit ile doldurulmuş ve sıkılanmıştır. Aynı anlarda +402 taban yolu galerisinde ise konveyör motor aksamının ayarlanması işleri yürütülmektedir. Saat 17:15 sularında çalışmalar devam ederken hazırlık galerisinin girişi ile kapatılan ayak arasında olduğu tahmin edilen bir bölgede ani bir grizu patlaması meydana gelmiştir. Patlama sonucunda 11 işçi ve 1 maden mühendisi olay yerinde vefat etmiştir. Hastaneye kaldırılarak tedavi altına alınan yaralı işçilerden 6’sı daha sonra vefat etmiş ve hayatını kaybeden işçi sayısı 18’e yükselmiştir. Olaydan sonra ocağa inen ekipler, hayatını kaybeden işçilerin hazırlık çalışması yürütülen galeri ile üretim alanı yakınlarında bulunduklarını bildirmişlerdir. Patlama sonucunda kurtarma faaliyeti için olay mahalline etkin olarak hava verilmiş, bunun sonucu eski üretim alanında açık alevli yangın çıkmış, daha sonra ocak içi ve dışından temin edilen su yangın yerine basılmıştır. Söndürme çalışmalarını müteakip tedbir olarak olay mahalli baraj ile kapatılmıştır. Yapılan inceleme esnasında halen kapalı olan bu bölüme girilememiştir. Kazanın teknik incelemesi, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ile Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından görevlendirilen ekiplerce yürütülmüş, Cumhuriyet Savcılığı tarafından olayda kusuru görülen sorumlular hakkında tahkikat başlatılmıştır. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Bursa Grup Başkanlığınca görevlendirilen iş müfettişlerinden oluşan inceleme ekibince düzenlenen raporda; kaza sonrası maden ocağında tespit edilen mevzuata aykırı hususların giderilmesine kadar 4857 sayılı İş Kanunu’nun 79. maddesi hükmü uyarınca, işyerinin süresiz kapatılması istenmiştir. Bu kapsamda toplanan İş Durdurma/İşyeri Kapatma Komisyonunda alınan karar gereğince; maden ocağı süresiz olarak kapatılmıştır (EK 23/17: ÇSGB Kaza Raporu). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 353 İşverenin maden ocağının açılması talebi ile verdiği 19.04.2010 tarihli dilekçeye istinaden iş müfettişlerince yapılan incelemede, ‘mevzuata aykırı hususların giderilmediği’ tespit edilerek süresiz kapatmanın devamı yönünde rapor düzenlenmiştir. Buna bağlı olarak işveren noksanlıkları gidermeye yönelik çalışmalarına devam etmiş ve 18.05.2010 tarihinde açılma talebini dilekçe ile Bakanlığa tekrar bildirmiştir. Maden ocağında iş müfettişlerince yeniden inceleme yapılmış ve önceki incelemede belirlenen noksanlıkların giderilmiş olduğu değerlendirilerek işyerinin faaliyete başlayabileceği yönünde rapor düzenlenmiştir. Raporda, ‘sensör gruplarının yerlerinin ocağı kapsayacak şekilde değiştirildiği, sensör grubu sayının 2’den 3’e çıkarıldığı, sensörlerin kalibrasyonlarının (ayarlarının) özel bir şirket tarafından yapılarak belgelendirildiği, ayrıca Balıkesir Üniversitesi Elektronik Bölümünden bir öğretim üyesi ile kontrollerin yapılmasına dair protokol düzenlendiği, işyerinde üç adet ateşleme manyetosu olduğu ve bunların TTK Genel Müdürlüğü İş Güvenliği Daire Başkanlığında kalibrasyonlarının yapılarak belgelendirildiği’ belirtilmiştir. Şen Madencilik San. ve Tic. A.Ş. Odaköy Kömür İşletmesindeki Merkezi Gaz İzleme Sistemini 2009 yılı Ocak ayı içerisinde kuran ve teslim eden özel şirketin kaza olayından sonra maden ocağında bulunan tüm sensör gruplarını kalibre ettiği, bilgisayar yazılımını güncellediği ve sensör gruplarını 30 Nisan 2010 tarihinde teknik nezaretçinin ocak içinde göstermiş olduğu noktalara kurarak elektrik devre kesici ile çalışır vaziyette teslim ettiği konu ile ilgili belgelerden anlaşılmıştır. Aynı belgede, tüm sensörlerin 10 gün ila 2 haftada bir kalibrasyonlarının yapılması, sensör hücrelerinin en az 6 ayda bir değiştirilmesi, maden şartlarına göre bu sürenin değişebileceği ve sistemin sürekli gözlenerek bakımının yapılması gerektiği hususlarının teknik nezaretçiye bildirildiği de tespit edilmiştir. Şen Madencilik A.Ş. tarafından arızalı olduğu gerekçesi ile 1 adet oksijen sensörü, sistemi kuran tedarikçi firmaya gönderilmiş, firmanın 09.05.2010 tarihli cevabında ‘sensörün incelenmesi sonucunda sensörde arızanın olmadığı ve algılama hücresinin ömrünü doldurduğu’ belirtilmiştir. Sonuç olarak, 2009 yılı Ocak ayından sonra kullanılmaya başlanılan ocak içindeki sensörlerin tedarikçi firmaya zamanında gönderilerek 6 aylık ve 2 haftalık bakım ve kalibrasyon işlemlerinin yaptırılmadığı anlaşılmaktadır (EK 23/18: ÇSGB’nın 06-07.05.2010 tarihli Raporu). Kazanın sebebinin, patlatma deliklerinden ani ve yüksek oranda ortama yayılan metan gazının ortamdaki bilinmeyen bir kaynak tarafından tutuşturulması olduğu değerlendirilmektedir. Ortamda tutuşturma kaynağı olarak sürtünme veya çarpma sebebi ile ısı, kıvılcım veya ark çıkaracak zincirli konveyör aksamı ve tamir tarama ekibinin kullandığı kazma vb. el aletleri bulunmaktadır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 354 DDK Heyetinin Maden Ocağındaki İncelemeleri: 05.08.2010 tarihinde Balıkesir İline bağlı Dursunbey ilçesi Odaköy mevkii’nde bulunan Şen Madencilik San ve Tic. A.Ş. unvanlı linyit işletmesine intikal edilmiştir. Linyit işletmesinde ilk olarak, 23.02.2010 günü meydana gelen grizu patlaması ile ilgili şirket ortağı Erhan ORTAKÖYLÜ, Teknik Koordinatör Mustafa AYDIN ve İşletme Müdürü Rıza ÖZDEMİR tarafından şirketin tarihçesi, kaza öncesi ve sonrası ocakta yapılan çalışmalar hakkında Heyete bilgi verilmiştir. Daha sonra halen üretime hazırlık çalışmalarının yürütüldüğü ocağa inilmiş, bilahare yer üstü karo tesislerinde (gaz izleme sistemi odası, kurtarma istasyonu vb.) incelemelerde bulunulmuş ve inceleme tarihi itibariyle aşağıdaki hususlar tespit edilmiştir: a. Kazadan sonra ocak bir süre kapalı kalmış, kazanın tahrip ettiği bölümlerde tamir ve bakım çalışmaları yapılmış olup halen üretime hazırlık çalışmaları yapılmaktadır. b. Patlamanın olduğu pano girişi, açık alevli yangından sonra baraj ile kapatıldığından kaza mahalline girilememiştir. c. İşletmede kullanılan haberleşme, havalandırma, aydınlatma ve konveyörlerin elektrik sistemlerinin ex-proof oldukları belirlenmiştir. d. Kazanın meydana geldiği yer ile benzer çalışmanın yürütüldüğü bir arında çalışan işçilerin gaz ölçümünü yapmak üzere tavana yakın bir noktaya Riken marka ölçüm cihazını astıkları görülmüştür. Ancak burada kullanılan cihazın çalışanlara gazın sınır değeri aşması halinde sesli ikaz verecek özellikte olması gerekmektedir. Bu tür çalışma noktalarına uygun şekilde, sesli veya ışıklı sinyal veren ölçüm cihazlarının işyerinde bulunmadığı anlaşılmıştır. e. Kazadan önce panonun kirli hava dönüş yolunda ve nefeslikte olmak üzere 2 adet gaz izleme sensörü bulunduğu, bu sayının kazadan sonra arttırılarak 3’e çıkarıldığı belirlenmiştir. f. Ocak dışındaki gaz izleme sisteminin takip ve kontrol edildiği odada yapılan incelemede ocak içine yerleştirilen 3 sensör grubunca ocak gazlarının otomatik olarak ölçüldüğü, eşik değerlere (%1.5-2) ulaştığında sistemin izleme odasında sesli ve ışıklı olarak alarm verdiği, gaz izleme odasından ocak içi ile telefon haberleşmesi yapılabildiği tespit edilmiştir. Ancak izleme odası ile ocak arasında yapılan konuşmaların kaydedilmediği anlaşılmıştır. g. İzleme odasında sistemden izlenen gaz değerleri istenildiğinde yazılı çıktısının alınabildiği, ama düzenli olarak çıktı alınarak muhafaza edilmediği belirlenmiştir. h. Kazanın olduğu işletmede kurtarma faaliyetlerinde kullanılacak çeşitli alet ve malzemelerin hazır şekilde bulundurulduğu belirlenmiştir. i. İşyerinde kazadan sonra üretim ve iş sağlığı ve güvenliği konularında deneyimli, Türkiye Taş Kömürü Kurumundan emekli üç maden mühendisi istihdam edilmeye başlanmıştır. j. İşletmede kurulu bulunan gaz izleme sisteminin sadece ölçme-izleme işlevi gördüğü, erken uyarı özelliğinin bulunmadığı tespit edilmiştir (EK 23/19: DDK Heyeti İnceleme Tutanağı). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 355 İşyeri yetkilileri tarafından verilen brifingte; arın ilerlemesi için açılan deliklerden veya arının başka bir yerinden metan gazının ani ve yüksek oranda ortama yayılmış olduğu, intişar eden gazın sensöre ulaşmadan patladığı, sensör ile arın arası mesafenin yaklaşık 100-120 mt olduğu, metan gazı henüz sensör cihazının bulunduğu noktaya ulaşmadan patladığı için sensör tarafından algılanamadığı ve ikaz veremediği iddia edilmiştir. Şen Madencilik-Odaköy Kömür İşletmesi İle İlgili Tespitler ve Öneriler Şen Madencilik San. ve Tic. A.Ş. Odaköy Kömür İşletmesinin grizulu bir ocak olduğu değerlendirilerek; kaza mahallinde yapılan tetkikler, görüşmeler ve incelenen belgeler ışığında grizu patlamasına ilişkin ulaşılan tespit ve öneriler aşağıda belirtilmiştir: a-) Gaz Kontrol-Degaj Sondajlarının Yapılması: Kaza olayı esnasında yapılan çalışma, yeni pano hazırlamak üzere kömür damarı içinde galeri sürülmesidir. Bakir olan bu bölümün metan gazı ihtiva ettiği vardiya nezaretçilerinin ve o bölümde çalışan işçilerin yaptıkları kontrollerde anlaşılmış ve belli bir kısmı da kayıt altına alınmıştır. Nitekim kazadan bir gün önce aynı galeride ateşleme öncesinde yapılan kontrolde metan gazı oranının sınır değerlerin üzerine çıktığı (%3,5) çalışanlar tarafından ifade edilmektedir. Bu tehlikeye önlem olarak, emniyetli bir çalışma için yeterli sayıda kontrol sondajı ile delikler açılarak metan gazının kontrollü bir şekilde tahliyesi yoluyla gaz yoğunluğunun düşürülmesi gerekirdi. Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğün 177. maddesine göre, kazanın vuku bulduğu baca gibi grizu bulunabilecek veya ani grizu boşalabilecek yönlerde çalışma devam ettirildiği takdirde, ilk önce, teknik nezaretçi veya bu hususta yetiştirilmiş yetkili kimseler gözetiminde en az 25 metre boyunda kontrol sondajları yapılmalıdır. Kontrol sondajları sonucunda grizu veya diğer zararlı gazların varlığı anlaşılırsa, işin durdurulması, işçilerin söz konusu yerden tahliye edilmesi ve durumun yetkililere derhal bildirilmesi zorunludur. Kömür damarlarını metan gazından arındırmak için uygulanan yöntemlerden biri de metan drenaj sistemleri kurmaktır. Son yıllarda artan hammadde ihtiyacı nedeniyle özellikle kömür madenciliğinde daha derinlere inilmesi ve daha hızlı ilerleyerek daha fazla üretim yapma çabaları metan boşalmalarında artışlar meydana getirebilmektedir. Metanla mücadelede genellikle kullanılan havalandırma sistemleri, iyi planlanmadığı ve maliyetli olduğu için tek başına yeterli olmayabilmektedir. Böylece, drenaj sistemleriyle eş zamanlı olarak yürütülen maden havalandırma çalışmaları, çoğu madende metan konsantrasyonunu düşük tutmanın en ekonomik yöntemi olabilmektedir. Drenaj uygulandığı takdirde damar içerisindeki boşluklarda yüksek basınç altında bulunan gaz ortamdan uzaklaştırılacağından, bu ve benzeri olayların meydana gelme ihtimali dikkate değer Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 356 bir şekilde azalacaktır. Ayrıca, verimine göre, üretilen metan gazı yakıt olarak ve elektrik üretiminde kullanılabilmektedir. Kullanılabilecek bir yöntem olarak “galerilerden arın önüne delinen yatay deliklerle üretim” yapılan bir ocağın profili aşağıdaki şekilde gösterilmektedir. Şekil 32: Delik Dizaynı Örnek Uygulama Resim 14: Bir kömür damarına, taban yolundan delinen delikler vasıtasıyla drenaj b-) Hava Miktar ve Dağılımının Ayarlanması: Kazanın vuku bulduğu hazırlık galerisi, ana hava yolunda kurulan üfleyici pervane vasıtasıyla tali olarak havalandırılmaktadır. Üfleyici pervane havayı galeri içine doğru uzanan değişik çaplardaki plastik malzemeden yapılmış vantüp adı verilen esnek hava borusu ile iletmektedir. Vantüpün çıkış ucunun galeri sonuna kadar uzatılması ile havalandırma etkin olarak Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 357 sağlanabilmektedir. Ancak, kazadan birkaç gün önce ocağın üretimi tamamlanan bölümünde kalan kömürün kızıştığının belirlenmesi üzerine bu durumun açık yangına dönüşmemesi amacıyla verilen hava miktarının azaltılması düşünülmüştür. Hava miktarının azaltılması hazırlık galerisinde etkin ve yeterli havalandırma yapılamamasına yol açmıştır. Üretim ilerledikçe ve yeni kotlarda çalışılmaya başlandıkça, yeni galerilerin sürülmesi veya eski galerilerin üretime kapatılmasıyla havalandırma sorunları da artmaktadır. Dolayısıyla, gerek projelendirme gerekse işletme faaliyetleri sırasında havalandırma sistemi sıkı takibe alınmalıdır. Havalandırma planında, değişebilecek durumlara göre hava akış yönleri, dağılışı ve hızı periyodik olarak ölçülmeli, yeni açılan açıklıklar nedeniyle oluşan hava şebekesindeki kayıplar yeniden hesap edilmelidir. Ayrıca, vantilatör özellikleri sürekli gözden geçirilmeli ve istenilen hava debilerinin sağlanması için gerekirse ayarları değiştirilmelidir. Yetersiz havalandırma, en başta iş güvenliğini tehlikeye sokmasının yanında, gereğinden fazla hava da üretim alanının arkasına hava kaçmasına ve burada kalan atık kömürün kızışmasına neden olarak üretim çalışmalarını aksatabilmektedir. İşte bu nedenlerle, ocak havalandırmasında bir yandan belli miktarda havayı istenen yerlere göndermek gerekirken diğer taraftan ocak yangınlarının olduğu bölgelerde hava akımı ve miktarını sınırlamak gerekebilir. Ayrıca gereksiz hava akımı sınırlandırılarak havalandırma masrafları en aza indirilebilir. Günümüzde bütün bu amaçlara ulaşmak için ocak havalandırması şebekelerinin tasarımı ve yönetilmesi bilgisayar destekli analiz programları kullanılarak yapılmaktadır. Uygulanan bu yöntem sayesinde, ocak havasının tüm galerilerin ve çalışma ortamlarının hava hızı ve debisi ile basıncı, nemi, gaz ve toz oranlarının sürekli kontrol altında tutulması mümkün olabilmektedir. Ocak havalandırmasının ideal bir şekilde yapılabilmesi için havalandırma ekipmanlarının da gelişen ve değişen ocak şartlarına göre beklenmedik gelişmelere de cevap verebilmesi gerekmektedir. (ERGÜN İ., Yılmaz A. İ., Madenlerde Havalandırma Problemleri, Çözüm Yöntemleri, Pervaneler ve Ölçme Metotları. C. B. Ü., Soma Meslek Yüksekokulu) c-) Kızışmaya Karşı Etkin Tedbir Alınması: Kazadan birkaç gün önce üretimi tamamlanan alanın arkasında kömür artıklarının kızışmaya başlamasına ocak yönetimi tarafından önce suyla ve daha sonra ortama verilen hava azaltılarak müdahale edilmiştir. Eski çalışma alanına geçen havanın azaltılması, yeni çalışma yapılan alanlara sağlanan hava miktarını da olumsuz etkilemiştir. Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğün 222. maddesine göre; Bu şekilde kızışmanın artarak yangına dönüşmesi ve ocağın diğer bölümlerini tehdit etmesi ihtimali olan yerlerde, önlem olarak, Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 358 hava giriş ve çıkış yollarında sızdırmaz bekleme barajları yapılarak kızışmanın olduğu alan izole edilmelidir. d-) Metan Gazına Duyarlı Sensörlerin Konumu: Ocağın ana nefeslik yolunda bulunan sensör grubu ocağın genel havasındaki gazları temsili olarak vermektedir. Patlama noktasına en yakın +450 kotundaki sensör grubu ise üretim (ayak) ve üretime hazırlık galerilerinden dönen kirli hava yolu üzerinde bir noktaya yerleştirildiğinden her iki galeriden gelen gazın ortalama değerini algılayabilmektedir. Dolayısıyla hazırlık galerisinden yayılan gazın belirtilen sensör grubu tarafından kesin bir doğrulukla tespiti mümkün olamamıştır. Ayrıca, sensör grubunun ölçüm yaptığı nokta, gaz geliri olan arından yaklaşık 100 metre mesafede, diğer taban yolu üzerinde bulunmaktadır. Grizu patlamasının sensör grubuna gelmeden vuku bulduğu düşünüldüğünde sensörün olması gereken mesafeden uzak bir yere konulduğu anlaşılmaktadır. Diğer bir eksiklik ise, hazırlık galerisinin uzunluğu göz önüne alınarak, galerinin çalışma yapılan arın kısmına yakın bir noktaya sesli ve ışıklı uyarı veren gaz ölçüm cihazlarının konulmamış olmasıdır. Sensör grubunun yerleştirileceği konumun ve sensör sayısının, işletme şartlarına göre ocağın çalışma yapılan bütün yerlerini kapsayacak ve metan yoğunlaşmasını gösterecek şekilde kurulması gerekmektedir. Prensip olarak, hazırlık galerisinin ilerletilmesi esnasında sensör gruplarının geride kalmayacak şekilde ve muhtemel bir gaz degajında aynı yerde bulunan tüm elektrikli cihazların çalışmasını otomatik olarak durduracak bir konuma yerleştirilmesi gerekmektedir. Maden ve Taş Ocakları İşletmelerinde ve Tünel Yapımında Alınacak İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Önlemlerine İlişkin Tüzüğün 184. maddesinin; “Aynı hava akımından yararlanan ayaklarda ve damar içindeki düz ve eğimli yollarda metan oranı %1.5’u, bunların bağlandığı hava dönüş yollarında %1’i geçemez.” hükmü ve 21.02.2004 tarihinde yürürlüğe giren Yeraltı ve Yerüstü Maden İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği Ek Bölüm C 8. 5. maddesinin; “Sağlık ve güvenlik dokümanında belirtilmesi halinde, üretim ünitelerinden dönüş havası içinde ve üretim yerlerindeki gazların birikebileceği yerlerde, metan gazı seviyesi sürekli olarak izlenecektir.” hükmü gereğince, gaz gelirinin sürekli tespiti için üretim yerlerinde izleme noktaları oluşturulması gerekmektedir. Buna karşılık, kazanın vuku bulduğu ocakta gaz izleme sistemine bağlı sensör grubu, açılan hazırlık galerisi ilerledikçe geride kalmış, en nihayetinde gazı algılayamayacak kadar bir mesafede iken grizu patlaması meydana gelmiştir. Bu şekilde, çalışmanın yapıldığı alanın sensör grubundan uzak olması metan gazının intişar ettiği andan itibaren fark edilmesini önlemektedir. Dolayısıyla, işveren izleme noktalarını arttıracak şekilde gaz izleme sistemine ilave sensörler yerleştirmeli veya çalışma mahallinde sesli-ışıklı ikaz veren gaz ölçüm dedektörleri kullanmalıdır. Ancak, her iki Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 359 durumda da kullanılacak gaz ölçüm cihazlarının üretim veya çalışma yerinden açığa çıkan gazı en doğru ölçebilecekleri mesafelere konması gerektiği açıktır. Buna ilişkin mevzuatta bağlayıcı bir hüküm bulunmamakla birlikte, gaz sensörlerinin işlevini yerine getirebileceği (gazı algılayabileceği) bir mesafede olmaları gerekir. Bu mesafenin, kişiden kişiye, verilere dayalı objektif bir kriter olmaksızın değişebilmesi, keyfilik içerdiğinden makul görülmemektedir. Keza iş güvenliği mevzuatında, alınması gerekli tedbirlerin açık ve tartışma götürmeyen, aynı zamanda bir norm haline dönüşen şekilde düzenlenmesi gerekmektedir. Son olarak, 21.02.2004 tarihinde yürürlüğe giren Yeraltı ve Yerüstü Maden İşletmelerinde Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği’nde; genel yükümlülükler başlığı altında çalışma yerlerinin ve ekipmanın güvenli şekilde düzenlenmesi, kullanılması ve bakımının yapılması hususlarının işveren tarafından hazırlanacak sağlık ve güvenlik dokümanında yer alması istenmektedir. Mevzuatın bu yeni yaklaşımı gereği, işveren işyerinin kendine özgü işletme şartlarını ve kaza oluşturabilecek tüm riskleri değerlendirmek ve alınacak önlemleri belirleyerek uygulamakla; denetim elemanları ise bu önlemlerin ne derece uygun olduğunu ve tatbik edildiğini kontrol etmekle sorumludur. Bu açıdan kaza değerlendirildiğinde, işverenin hava analizini yapmak üzere gaz yoğunluğunu daha iyi algılayacak bir noktaya sensörü kurması veya kör galerilerde gaz ölçümleri için sesli ikaz cihazlarını da bulundurması gerekirdi. Ancak, ocak yöneticileri dâhil görüşülen uzmanların, olay mahallinde kullanılacak sensör ve cihazların nereye ve nasıl yerleştireceği konusunda tatmin edici bir görüş birliği içinde olamamaları nedeniyle mevzuatın anılan hükümlerinde bir yönüyle eksiklik bulunduğu ve içeriğinin tam olarak doldurulamadığı anlaşılmıştır. Bundan dolayı kazalara dair önlemlerin alınmasında yararlanılacak uygulama kılavuzlarının oluşturulmasına ihtiyaç olduğu anlaşılmaktadır. e-) Sensör Gruplarının Ayar ve Bakımları: Mevcut sensör gruplarının gaz algılama hücrelerinin 6 aylık sürelerle değiştirilmesi ve kalibrasyonunun en çok 2 haftada bir yapılması gerektiği belirtilmektedir. Buna rağmen, gaz algılama sensörleri belirtilen aralıklarla kalibre edilmemiş veya algılama hücreleri değiştirilmemiştir. Kazayı müteakiben, tedarikçi firma personeli tarafından tüm sensörler ve algılama hücrelerinin bakım ve kalibrasyonu yapılarak işveren kuruluşa teslim edilmiştir. Gaz sensörleri karbonmonoksit, metan ve oksijen gibi ocak gazlarını elektrokimyasal yöntemler kullanarak ölçmektedir. Sensörlerin hassasiyetinin korunması ve ölçümün doğruluğu için cihaz üreticileri tarafından tavsiye edilen sürelerde bakım ve ayar işlemlerinin yapılması gerekmektedir. Bu bakım ve kalibrasyon işlemleri, işletmelerin kendi test istasyonlarında veya tedarikçi firmalar, üniversiteler ve diğer kurum ve kuruluşlarla yapılan anlaşmalar çerçevesinde yürütülmektedir. Söz konusu olaydan da anlaşılacağı üzere, test edilerek işletmeye alınan sistemin, kullanımla birlikte özelliklerini ve hassasiyetini koruyup korumadığı önem arz etmektedir. Bu Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 360 yüzden işletmelerin, sistemin alınması ile birlikte kullanılması, operatörlerin eğitimi, periyodik olarak cihazların bakımı, kalibrasyon ve testlerinin yapılması hususunda her türlü teknik desteği almaları da gerekmektedir. Madenlere yönelik iş güvenliği mevzuatında grizulu ocaklar için erken uyarı sistemlerinin kurulması zorunluluğu getirilmiş olmasına rağmen, resmi bir istatistik olmamakla birlikte, Türkiye’de bu sistemlerin kurulduğu işletmelerin sayısının çok az olduğu bilinmektedir. Ancak son zamanlarda sektörde üretimin yüzeyden çok derinlerdeki rezervlere doğru yönelmesi, grizu patlamalarının getirdiği güvenlik endişesi ve idari yaptırımlar sisteme yönelik taleplerde bundan sonra artma olacağına işaret etmektedir. Türkiye’de erken uyarı ve gaz ölçme-izleme sistemleri imal edilmemekte, bu ihtiyaç halen ithalatla karşılanmaktadır. İşletmelerin kararlarında belirleyici olan husus maliyettir ve sistem tercihinde işletmelerin mali yapıları belirleyici olmaktadır. Sistemin kurulmasından sonra ise bakım ve ayar gibi işletme maliyetlerinin yüksekliği bu sistemlerin kullanılmasını olumsuz etkilemektedir. Dolayısıyla, güvenlik donanımının temininde maliyeti azaltıcı teşvik ve vergi muafiyeti uygulamaları getirilmesi halinde hem sistemleri kullanan işletme sayısının artması hem de standartlara uygun sistemlerin tedarik edilmesi sağlanabilecektir. f-) Grizu Emniyetli Elektrik Cihazların Testleri ve Kontrolü: Kazanın vuku bulduğu Şen Madencilik kömür işletmesinde nakliyat ünitelerinin motor ve aksamları, aydınlatma cihazları, haberleşme üniteleri, elektrikli aygıt ve kablolar patlayıcı ortamlarda kullanılabilir, grizu emniyetli (ex-proof) özelliktedir. Bu cihazların bakım sonrası ocakta yeniden kullanımları halinde veya mevzuat gereği her 5 yılda bir testlerinin yapılarak grizu emniyetli (ex-proof) özelliğinin sürüp sürmediğinin kontrol edilmesi gerekmektedir. Bununla birlikte, yurt içinde belirtilen özel tip cihazların uluslar arası ATEX standartlarına uygunluğu, yani grizulu ortamlarda çalışabilmesi için uluslararası kıstaslara uygun üretilip üretilmediğini test edecek akredite bir kuruluş veya izin mercii bulunmamaktadır. Zonguldak’ta Türkiye Taş Kömürü Kurumu’na ait bir test laboratuvarı bu alanda faaliyet göstermekte, ancak laboratuvarın uluslararası standartlarda akredite olması çalışmaları devam ettiği için test ve sertifika hizmeti verememektedir. Bu açıdan kömür ocaklarında güvenli cihaz ve ürünlerin kullanılması amacıyla Türkiye Taş Kömürü Kurumu’nun test istasyonunun uluslararası onaylanmış kuruluş olarak tescil edilmesi için çalışmaların hızlandırılması ve ülke madenciliğine bu konuda hizmet verebilecek şekilde donanım ve kadro yapısının güçlendirilmesi gerekmektedir. g-) Teknik Nezaretçilik Uygulamasındaki Hatalar: Ocaktaki çalışmaları emniyet yönünden denetleme, görülen eksiklik ve önerileri işverene bildirme sorumluluğu bulunan teknik nezaretçilik görevini mezkûr işletmede teknik müdür kadrosunda çalışan kişi yürütmüş olup, bu görevin gerektiği gibi yürütülmediği anlaşılmıştır. Teknik nezaretçi tarafından tutulan rapor defterinin kazadan önceki son dört aylık (19.10.2009 – Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 361 22.02.2010) bölümü incelendiğinde, maden ocağı ile ilgili iş sağlığı güvenliği yönünden herhangi bir eksiklik veya alınacak tedbirden söz edilmediği, ayrıca söz konusu tarihler arasında rapor defterinin ilgili tarihlerdeki bölümlerinde “tahkimatta aksaklık olmadığı, havalandırmanın normal, gaz değerlerinin emniyet sınırlarının altında olduğu” şeklinde sürekli benzer cümlelerin yazıldığı, dolayısıyla iş güvenliği açısından risklerin ve gerekli tedbirlerin işverene bildirilmesi yönünde bir tutum sergilenmediği tespit edilmiştir. Esasen, o zamanki mevzuata uygun olsa da, Teknik müdür, görevi itibariyle işletmenin genel işleyişi ve üretim yönünden idaresini üstlenmiş bulunduğundan teknik nezaretçilik görevine atanması uygun gözükmemektedir. Çünkü bir kişinin kendi üretim faaliyetlerini teknik nezaretçi sıfatı ile gözetime tabi tutarak, kendisi hakkında işletme üst yönetimine (sahibine) raporlaması çelişkili bir durum ortaya çıkarmaktadır. Nitekim ilgili idare bu mahzuru fark etmiş olacak ki, 06.11.2010 tarihinde yürürlüğe giren Madencilik Faaliyetleri Uygulama Yönetmeliği ile söz konusu uygulama kaldırılarak olumlu bir adım atılmıştır. Ancak, MİGEM tarafından teknik nezaretçi atamaları bu yönetmeliğe uygun şekilde daha sıkı sorgulanmalı, ayrıca geçmişte yapılmış olup, yürürlükteki mevzuata aykırı atamalar tespit edilerek hatalı uygulamaların düzeltilmesi sağlanmalıdır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 362 C. Türkmer Madenciliğe Ait Kömür İşletmesinde Meydana Gelen Göçük Kazası İşyeri Hakkında Genel Bilgiler: İşletmenin Ünvanı: Türkmer Mad. San. ve Tic. Ltd. Şti. İşletmenin Adresi: Yörgüç Köyü-Tavşanlı/Kütahya İşletme Ruhsat No - İR: 46 Sicil No:200 Sahada Görünür Rezerv: 535.000 ton (Projede beyan edilen miktar) Damar Kalınlığı: Ortalama 2 m. Üretilen Kömürün Kalorifik Değeri: Ortalama 4300–5000 kcal/kg 2008 yılı Fiili Gerçekleşen Üretim: 7.426 ton Kaza Öncesi Çalışan Sayısı: 45 Kazanın Oluş Şekli: 12.05.2010 Çarşamba günü saat 22:00 sularında ocakta bir göçük meydana gelmiş, kaza sonucunda 2 çalışan hayatını kaybetmiştir. Maden işyerinde son 5 yılda meydana gelen iş kazası verileri aşağıda belirtilmiştir: Tablo 72: Türkmer Madencilik Ltd. Şti'nde Meydana Gelen İş Kazası İstatistikleri 2 2008 13 1 5 Yaralanma 3 Ölüm 2007 Diğer 2 Patlayıcı Madde 2 KAZA SONUÇLARI Zehirlenme 2006 Göçük 1 Grizu Patlaması Makina ve Tezgah Elektrik Çarpması iş kazası sayısı 2005 Düşme YIL Malzeme Düşmesi KAZALARIN NEDENLERİ 1 2 1 1 8 2 13 2009 2010 2 Toplam 21 2 5 12 3 2 1 3 18 Kaynak: SGK Kütahya İl Müdürlüğü Verileri Maden Ocağının Ruhsat ve Mülkiyet Hakları Açısından Durumu: Yeraltı kömür işletmesi, Volkan Mad. İnş. Taah. Enerji Ltd. Şti. uhdesindeki (sorumluluğundaki) ruhsat sahasında bulunmaktadır. Maden sahasının işletmesi 08.06.2001 tarihinde, rödövans sözleşmesi ile Türkmer Mad. San. ve Tic. Ltd. Şti.’ne verilmiş ve sözleşme onaylanmak üzere MİGEM’ne gönderilmiştir (EK 24/1-3: Sözleşme ve Dilekçe). Volkan Mad. İnş. Taah. Enerji Tic. Ltd. Şti.’nin 12.07.2006 tarihinde iflas etmesi sonucu ruhsat sahibi ile rödövansçı firma arasında işletme sahası ile ilgili anlaşmazlık çıkmıştır (EK 24/4-5). MİGEM tarafından SGK Kütahya İl Müdürlüğüne gönderilen 30.01.2009 tarihli yazıda Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 363 maden ruhsatının halen Volkan Mad. İnş. Taah. Enj. Tic. Ltd. Şti. uhdesinde bulunduğunun bildirilmiştir (EK: 24/4: MİGEM’nün SGK İL Müdürlüğüne yazısı). Rödövansçı firma Türkmer Mad. San. ve Tic. Ltd. Şti. kömür ocağı işletmesini 30.03.2009 tarihinden itibaren Talia Madencilik firmasına devretmiştir. Söz konusu devir sözleşmesi konusunda MİGEM’in herhangi bir müdahalesi veya bilgisi bulunmamaktadır. (Çünkü bu tür sözleşmelerin bir ay içerisinde MİGEM’e bildirilmesi ve uygun görüş alınması zorunluluğu 03.02.2005 tarihinde yayımlanan Maden Kanunu Uygulama Yönetmeliği ile kaldırılmıştır. Böylece ruhsat sahiplerinin Kanun kapsamındaki faaliyetleri ile ilişkili olarak üçüncü kişi ya da kuruluşlarla yaptığı sözleşmeler MİGEM’in uygunluk denetiminden çıkarılmıştır. Bunun sonucunda Genel Müdürlük artık hiçbir şekilde rödövans sözleşmeleri konusunda inisiyatif sahibi veya taraf olmayıp, sadece tarafların talebi halinde maden siciline devir ve intikal halinde bilgilendirme amaçlı şerh işlemleri gerçekleştirebilmektedir.) İşletmede Kazadan Önceki Çalışma Şartları: Kömür ocağında kazanın meydana geldiği zamana kadar yapılan madencilik faaliyetleri, kazanın aydınlatılmasına matuf adli ve idari makamlarca yürütülen inceleme ve soruşturmalar kapsamında düzenlenen belgeler ile işletmenin iş sağlığı ve güvenliği açısından durumu hakkında maden ocağında yapılan incelemeler sonucu elde edilen bilgi ve belgelerin bir arada değerlendirilmesi neticesinde tespit edilen hususlar aşağıda açıklanmıştır. Ocağın işletmesini devir alan Talia Madencilik Ltd. Şti. tarafından ödenen işçilerin maaşı, Aralık 2009 tarihinden sonra kesilmiş, bu nedenle işçiler işi bırakmışlardır. Çalışmalara ara verilmesi nedeniyle yaklaşık 2 ay süre ile ocakta üretim ve tamir-tarama çalışması yapılmamış ve bu durum tahkimatın zayıflayarak, taşıma mukavemetini yitirmelerine sebep olmuştur. Ayrıca, +800/+735 kodları arasındaki 120 metrelik kirli hava çıkış galerisi (nefeslik) ise içe doğru kabarma ve göçükler nedeniyle kapanma noktasına gelmiştir. Maden ocağının daimi nezaretçiliğini 2007 yılından beri Maden Mühendisi Gökmen GÜNER yapmaktadır. Gökmen GÜNER, Emet ilçesinde ikamet ettiği için haftanın 3–4 günü işe gelebildiğini belirtmektedir (EK 24/6: Kaza olayına ilişkin Tavşanlı Cumhuriyet Savcılığı’nca alınan ifadeler). Maden işçileri çoğunlukla çevre köylerde ikamet etmektedir. İşveren tarafından ocak çalışanlarına kişisel koruyucular verilmemiştir (EK 24/8:13.05.2010 MİGEM’in Kütahya Valiliği’ne yazısı). Ocak Planı: İşletmenin kaza tarihli imalat planı kısaca şöyledir: Ocağa giriş +804 kotundan 21º eğimle 275 metre uzunluğunda +704 kotuna inilen desandre ile sağlanmaktadır. +804 / +704 desandre sonundan sağa ileri doğru 100 metre uzunluğunda galeri ve galeriden sağa ileri doğru yaklaşık 100 metre uzunluğunda üretim amaçlı çıkışı olmayan ayak (kör baca) oluşturulmuştur. Kazadan önce kazılan kömür, üretim alanı olan ayak içinden konveyör ve vagon vasıtası ile ocak dışına nakledilmektedir (EK 16: MİGEM’in 30.07.2010 tarihli Heyet Raporu). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 364 Havalandırma: Ocak doğal olarak havalandırılmakta olup, çalışanların solunumu ve ocak gazlarının tahliyesi için yeterli hava temin etmeye yardımcı mekanik havalandırma donanımı kurulmamıştır (EK: 16/12-15: 28.01.2010 tarihli MİGEM Raporu). Maden ocağına hava, ocak ağzında bulunan basınçlı hava tankından uzatılan 5-6 cm. çaplı plastik boru düzeneği şeklinde iptidai vasıtalarla gönderilmiştir (EK 24/16: 14.05.2010 tarihli TKİ tahlisiye ekibine ait rapor). Resim 15: Ocakta Havalandırma İçin de Kullanılan Kazıcı Aletin Basınçlı Hava Hortumu Resim 16: Kazıcı Aletin (Martopikör) Çalıştırılması ve Ocak İçinin Havalandırılması İçin Kullanılan Basınçlı Hava Tankı ve Hava Göndermeyi Sağlayan Bağlantı Borusu Maden ocağının yerüstüne ikinci bağlantısını sağlayan ve havalandırma-kaçamak amaçlı açılan galerinin (nefesliğin) tamir tarama yapılmadığı için daraldığı, hava ve insan giriş çıkışı için zamanla kullanılamaz hale geldiği belirlenmiştir. Tahkimat: Ocak tahkimatlarındaki ağaç bağlar ve direkler yeterli tamir-tarama çalışmaları yapılmadığından yer yer kırılmış ve bozulmuştur (EK 24/ 20: ÇSGB Proje Raporu). Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 365 Resim 17: Ocağın +704 Kodu Ana Lağımında Kırık Ağaç Bağlar Ocakta Kullanılan Elektrikli Donanım: Ocak içi elektrik donanımı ve kabloları, su tulumbaları, konveyör motorları patlayıcı ortamlarda kullanılması zorunlu olan grizu emniyetli (exproof) özellikte değildir. Ocakta Hava ve Gaz Ölçümleri: İşletmede ocak gazlarını (karbonmonoksit, metan, hidrojensülfür, oksijen) ölçmek için mühendis ve vardiya çavuşu tarafından kullanılan 1 adet dörtlü gaz ölçüm cihazı bulunmaktadır. Ocakta kazı çalışmaları ve nefesliğin durumu: Kazadan sağ kurtulan işçilerin verdiği ifadelere göre, maden ocağında baca tabir edilen düz bir galerinin sonunda kömür kazısı yapıldığı ve kazı ile açılan boşlukların tahkimat malzemesi ile desteklenmeye çalışıldığı, havalandırmakaçamak amaçlı ( nefeslik) bir faaliyetin olmadığı anlaşılmıştır. İşyerinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Teftiş Kurulu tarafından gerçekleştirilen denetimler: İş müfettişleri tarafından maden ocağında iş sağlığı ve güvenliği yönünden 2007 tarihli son genel teftişten itibaren aşağıda belirtilen teftişler ve kaza incelemeleri yapılmıştır: Tablo 73: Maden Ocağında 2007 Tarihli Son Genel Teftişten İtibaren Yapılan Teftişler ve Kaza İncelemeleri Teftiş Türü Teftiş Tarihi Rapor Tarihi Sonuç Genel 17.01.2007 9.01.2007 24 noksan, derhal Kontrol 19.03.2008 26.03.2008 3 noksan, derhal 1.Aşama Proje Teftişi 19.06.2009 (Tutanak) 5 noksan, süre 2.Aşama Proje Teftişi 22.01.2010 29.01.2010 2 noksan, derhal Kaza İncelemesi 14-17.05. 2010 31.05. 2010 %100 işveren kusuru, İşyerinin kapatılması Kaynak : Kütahya Bölge Çalışma Müdürlüğü Verileri Göçük kazasının olduğu maden işyerinde, 2007 yılından bu yana iş sağlığı ve güvenliği yönünden 4 kez denetim yapılmıştır. Kaza olayından önceki son iki denetim, proje tabanlı olup Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 366 sadece tahkimat ve havalandırma konuları esas alınarak iki aşamada yürütülmüştür. Bu projeli denetimde, ölümle neticelenebilecek en önemli risk unsurları arasında havalandırma ve tahkimat ile ilgili tespitlere yer verilmesi temel alınmıştır. Bu doğrultuda projenin amacı, iki konuda iş kazalarının azaltılması olarak belirlenmiş, akabinde hazırlık ve uygulama aşamalarına geçilmiştir. Hazırlık aşamasında proje ilkeleri ve stratejisinin belirlenmesi üzerinde durulmuş, belirlenecek ilkeler doğrultusunda denetimlerin yapılması uygun görülmüş ve planlama dokümanı düzenlenmiştir. Dokümanda; projede uyulması gereken yol ve yöntemlerin yeterli seviyede belirleneceği ifade edilmektedir. Denetimlerde strateji olarak; -Tavan, ayna ve yan kayaçlardan düşen parçalar, -Tavan boşalmaları ve göçük, -Hava ölçüm istasyonları, hava ölçümleri, -Gaz ölçüm cihazları, -Tüm yeraltı çalışmalarında çift yol zorunluluğu, -Denetim ve gözetim hususlarının dikkate alınması istenmiştir. İlk aşama denetim 19.06.2009 tarihinde yapılmış, ikinci aşama denetim 22.01.2010 tarihinde tamamlanmıştır (EK 24/18: ÇSGB Proje Raporu). İşyerinde birinci aşama teftişte tespit edilen noksanlıklar şunlardır: 1- Nefeslik hava geçişine izin vermekte, ancak insan geçişi için kesit daralmıştır. 2-Tahkimatta yer yer kırılan, bozulan bağlar ve eksiklikler vardır. 3-Desandrede tutamak ve basamak yoktur. 4-Havalandırma planı hazırlanmamıştır. 5- İş talimatları hazırlanmamıştır. Denetim sonunda tespit edilen bu noksanlıkların yazılı olduğu tespit tutanağı, mahallinde düzenlenen bir üst yazı ile şirket ortağına bildirilmiştir. 19.06.2006 tarihli bildirimde; “denetimde tespit edilen noksanlıkların en kısa sürede giderilmesi gerektiği, Kasım 2009 tarihinde yapılacak İnceleme (Kontrol) denetiminde giderilmediğinin tespiti halinde yasal işlem yapılacağı” hususları belirtilmiştir (EK 24/26-27: 19.06.2009 tarihli Tespit Tutanağı ve Bildirim). Söz konusu projeli denetimin birinci aşamasında tespit edilen maden ocağının yeryüzüne ikinci yol bağlantı kesitinin insan geçişine izin vermeyecek kadar daraldığı, galerilerde tahkimatta yer yer kırılmaların olduğu ve tahkimatın sağlam yapılmadığı hususları iş sağlığı ve güvenliği bakımından tehlikeli durumlara yol açabilecek birincil derece noksanlıklardır. Yürütülen projeli denetimlerin birinci aşamasında eksikliklere dair tutanak doğrudan iş müfettişlerince işverene tebliğ edilmiş, ikinci aşamasını müteakip ise her iki denetimi içerecek şekilde rapor yazılması öngörülmüştür. Maden ocaklarının denetiminde ilk kez başlatılan bu Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 367 uygulama ile rapor yazımı ve işverene tebliğinden kaynaklanan süre kaybının önlenmesi ve işverene doğrudan bilgi verilerek noksanlıkların en kısa sürede tamamlatılması amaçlanmıştır. Tebligatta denetimin ikinci aşamasının 2009 yılı Kasım ayında yapılacağı belirtilmiş, ancak işyeri 22.01.2010 tarihinde denetlenebilmiştir. Aralık ayından itibaren işçiler ücretlerini alamadıkları gerekçesiyle işi bırakmış ve ocak faaliyetleri durma noktasına gelmiştir. Bu nedenle ikinci aşama denetim, ocakta yetersiz tahkimat malzemesi kullanıldığı, kullanılan malzemenin ezilme sebebi ile bozulduğu ve galeri kesitlerinin daraldığı bir döneme tekabül etmiştir. İşyerinin ikinci aşama teftişi 22.01.2010 tarihinde gerçekleştirilmiş ve 29.01.2010 tarihinde denetim raporu yazılarak İş Teftiş Ankara Grup Başkanlığına teslim edilmiştir. Raporun Grup Başkanlığından çıkış tarihi 11.02.2010, Kütahya Bölge Çalışma Müdürlüğüne giriş tarihi 15.02.2010, ilgili Bölge Müdürlüğünde ön yazının yazılarak rapor sonucunun işveren kuruluşa gönderiliş tarihi 17.02.2010, işveren adına şirket yetkilisi tarafından tebligatın teslim alınış tarihi 23.02.2010’dur. Raporun yazımından tebligatın işverene ulaşmasına kadar 1 ay zaman geçmiştir. İşyerinde ikinci aşama teftişte tespit edilen noksanlıklar şunlardır: 1- Üretime ara verilmiş olması dolayısıyla nefeslik bağlantısında kabarma sebebiyle daralma olmuştur. 2- Tahkimatta yer yer kırılan, bozulan bağlar vardır. İşyerinde proje kapsamında yapılan her iki denetimde de noksanlıkları gidermesi için işyerine süre verilmesi yoluna gidilmiştir. Her ne kadar ‘acil durumlarda ikinci aşama denetim sonucunda işin durdurulması veya işyerinin kapatılması işlemlerini izleyecek şekilde raporlandırma yapılabileceği’ belirtilmiş olsa da, denetimlerin çoğunlukla noksanlıkların süre verilerek giderilmesi şeklinde sonuçlandırıldığı anlaşılmaktadır. Söz konusu projeli denetimde, ölümle neticelenebilecek en önemli risk unsurları arasında havalandırma ve tahkimat ile ilgili tespitlere yer verilmesi temel alınmıştır. İşyerinde gerçekleştirilen 1. aşama projeli denetimde “nefeslik bağlantısında kabarma sebebiyle daralma olduğu ve tahkimatta yer yer kırılan, bozulan bağlar bulunduğu” şeklinde, “projeli denetimde odaklanılan iki önemli konuda” eksiklik tespit edilmiş, her ân kazaya yol açma potansiyeli barındıran bu noksanlıklarla ilgili olarak “2009 Kasım ayında yapılacak inceleme (kontrol) teftişinde giderilmediğinin tespiti halinde işyerinde İş Kanununun ilgili maddeleri gereğince yasal işlem yapılacağı” belirtilerek süre verilmiştir. 2. aşama projeli denetimde de aynı temel iki noksanlığın giderilmediği tespit edilmiş, ancak buna rağmen herhangi bir yasal işlem yapılmamış ve yeniden ‘belirtilen iki eksikliğin derhal giderilmesi’ istenmiştir. Burada denetimi yapan müfettişçe “Üretime ara verilmiş olması dolayısıyla nefeslik bağlantısında kabarma sebebiyle daralma olmuştur.” şeklinde tespitte bulunulmuştur. Bu temel noksanlıklara rağmen 2. aşama teftiş sonunda da söz konusu işletmeye hiç bir müeyyide uygulanmamış, faaliyetine devam etmesine izin verilmiş ve bir müddet sonra da mevzubahis kaza vuku bulmuştur. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 368 Söz konusu maden ocağının denetimi ile ilgili olarak, denetimi yapan müfettişler ve işveren vekilince müştereken imzalanan tutanakta, “teftiş tarihi itibariyle işyerinde 78 işçinin çalıştığı” belirtilmektedir. 78 işçinin çalıştığı bir maden ocağında “üretime ara verildiğinden” söz edilmesi tutarlı görülmemektedir. Bir başka husus, proje tabanlı teftişin hem 1. aşamasında hem de 2. aşamasında ocakta gaz ölçümü yapılıp yapılmadığı, gaz ölçümü yapılan cihazların var olup olmadığı ve bu cihazların sağlıklı ölçüm yapıp yapamadığı hususlarına yer verilmemiş olmasıdır. Oysa projeli teftişin iki ana konusundan biri havalandırma ile ilgili hususlardır ve ocakta gaz ölçümü yapılıp yapılmadığına ilişkin hususlar havalandırma ile doğrudan ilişkilidir. Ayrıca, mevzubahis kazaya ilişkin Kaza İnceleme Raporu incelendiğinde; “Tespit Edilen Hususlar Başlığı” altında; “5.Bacanın nefeslik bağlantısı yoktur. Havalandırma yapılmamaktadır. Çalışanlar havalı kazıcılardan çıkan havayı kullanmaktadırlar. 6.Ocakta ağaç tahkimat yapılmaktadır. Kurtarma ekibinin çalışmaları sırasında ocak içerisinde yeterli tahkimatın yapılmamış olduğunun görüldüğü ve buralara ilave tahkimatın yapıldığı, yeterli tahkimat malzemesinin de bulunmadığı kazaya ilişkin olarak hazırlanan bilgi notunda belirtilmiştir. … 8. Raporun II. Bölüm: Dosya durumu: başlıklı bölümünde belirtilen ve Bakanlığımızca yapılan denetimlerden sonra, 05.03.2010 tarihinde Kütahya Valiliği tarafından yaptırılan kontrolde nefesliğin olmadığı ve nefeslik açılmadan üretim yapılmaması gerektiği hususları işveren vekiline bildirilmiştir.” hususlarının tespit edildiği görülmektedir. Kazadan bir yıl önce yapılan projeli denetimin 1. aşaması sonucunda belirtilen temel eksikliklerin, projeli denetimin 2. aşamasında da aynen tespit edildiği, bundan sonra Kütahya Valiliğince yapılan denetimde de benzer noksanlıkların belirlenerek işverene ve ilgili mercilere (MİGEM, Çalışma Bölge Müdürlüğü) bildirildiği, ancak bütün bunlara rağmen ocaktaki -iş sağlığı ve güvenliği yönünden kaza riski barındıran- temel noksanlıklar giderilmeden ocağın faaliyetini sürdürdüğü, ocakta 2 kişinin öldüğü kazanın meydana geldiği, kazadan sonra yapılan kaza incelemesinde de kazanın -daha önceki müteaddit denetimlerde tespit edilen- temel noksanlıklardan kaynaklandığı anlaşılmıştır. Yani kazaya neden olan tahkimat bozukluğu son bir yıldır İdarenin bilgisi dahilinde olup, defalarca tespit edilmiş, ancak ocağın bu şekilde faaliyetine devam etmesine izin verilmiş ve neticede tahkimat bozukluğu kaynaklı bir kaza meydana gelmiştir. Bir başka husus, 1, ve 2. aşama projeli teftişler ile kazadan sonraki kaza incelemesinin aynı denetim elemanlarınca yapılmasıdır. Bu uygulamanın denetimin etkinliği bakımından isabetli olmadığı, farklı bakış açılarından da faydalanmak yönünden kaza incelemesinin farklı kişilerin de katılımı ile yapılmasının daha uygun olacağı değerlendirilmektedir. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 369 MİGEM’in maden ocağında son 5 yılda yapmış olduğu denetimler Anılan maden işletmesi, MİGEM tarafından 2001, 2006 ve 2009 yıllarında denetlenmiştir. Ayrıca, söz konusu kaza ile ilgili olarak kaza incelemesi de yapılmıştır. 2006 Yılında Yapılan Denetim: Maden ocağı, 2001 yılını müteakip 28.05.2006 tarihinde mahallinde tetkik edilmiş, tespit edilen hususlar 06.06.2006 tarihli rapora bağlanarak 20.06.2006 tarih ve 205071 sayılı yazı ile ruhsat sahibi Volkan Mad. İnş. Taah. Enerji ve Tic. Ltd. Şti.’nin Ankara’daki adresine tebliğ edilmiştir. Yazıda; ‘Nefeslik olarak sürülen galeride oluşan göçük açma faaliyetleri bitirilmeden üretimin devam ettiği ve ocakta metan gazı ölçüm aletinin bulunmadığı, yazının tebliğ edildiği tarihten itibaren altı aylık süre içerisinde nefesliğin açılarak ölçüm cihazının temin edilmesi ve bundan sonra üretim faaliyetlerine başlanması ve konu ile ilgili Genel Müdürlüğe bilgi verilmesi’ istenilerek, aksi takdirde ilgili Kanun maddesi uyarınca sahadaki faaliyetlerin durdurulacağı” belirtilmektedir. 06.06.2006 tarihli Mahallinde Tetkik ve İnceleme Raporu incelendiğinde; a-) Raporun maden ocağındaki durumu yansıtması bakımından çok titiz davranılmadığı, raporun yazımında bazı çelişkiler bulunduğu, bazı hususların ilgili belgenin görülmesi veya maddi durumun yerinde incelenmesi suretiyle değil beyan üzerine tespit edildiği anlaşılmıştır. Örneğin, ÇED ile ilgili belge görülmemiş, beyan üzerine form doldurulmuştur. Yine ocakta patlatma yapılmadığı da beyan üzerine yapılan bir tespittir. Denetim elemanı bu hususları beyan üzerine değil, ilgili belgenin ibrazını isteyerek ve ocakta patlatma yapılıp yapılmadığını patlatma yapılabilecek kısımları görerek tespit etmelidir. Benzer şekilde, mahallinde tetkik tutanağında “Sahadaki madencilik faaliyetlerinin proje ve faaliyet raporunda beyan edildiği şekilde yapıldığı” ifade edilmekle birlikte, “Nefeslik olarak kullanılan desandredeki göçük açma faaliyetinin bir an önce bitirilmesi (desandredeki göçük açıldıktan sonra üretim faaliyetlerine devam edilmesi) gerektiği” tespitine de yer verilmektedir. Nefesliğin açık olmadığı bir ocakta “madencilik faaliyetlerinin projede belirtildiği şekilde yapıldığının” ifade edilmesi doğru görünmemektedir. Raporda; “Teknik Nezaretçi rapor defterine genel ifadelerin yanı sıra tespit edilen eksikliklerin de yazılması ve bir sonraki raporda bu eksikliklerin giderilip giderilmediğinin belirtilmesi” gerektiği tespitine yer verilmiştir. Oysa aynı mahallinde tetkik tutanağında Teknik Nezaretçi defterinin düzenli tutulduğu belirtilmektedir. Teknik Nezaretçi rapor defterine genel ifadelerin yanı sıra tespit edilen eksikliklerin de yazılması ve bir sonraki raporda bu eksikliklerin giderilip giderilmediğinin belirtilmesi gerektiği tespitinin yapılmış olması, bu görevin gereğince yerine getirilmediğini ortaya koymaktadır. Raporda gözlemlenen bir diğer husus ise, Raporda yapılan diğer bazı tespitlerle çelişki oluşturacak biçimde “Ocakta emniyet açısından tehlikeli bir durum olup olmadığı” şeklindeki Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 370 soruya “Hayır” cevabının işaretlenmiş olmasıdır. Raporun bu kısmı, ruhsat sahibine yapılan bildirim ile de çelişkili görünmektedir. b-) Mahalli tetkik raporunda ocaktaki elektrikli aletlerin AlSz olup olmadığı konusuna temas edilmediği görülmektedir. Şüphesiz, bir maden ocağı mahallen tetkik raporunda hem işletme projesi hem de iş sağlığı ve güvenliği bakımından önemli olan bu hususun eksik bırakılmasının ciddi bir hata olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. c-) 2006 yılı mahallinde tetkik raporunda “Nefeslik olarak kullanılan desandredeki göçük açma faaliyetleri bitirilmeden üretimin devam ettiği ve ocakta metan gazı ölçüm cihazının bulunmadığı” tespiti yapılmaktadır. Bu rapora istinaden MİGEM tarafından işletmeciye yazılan yazıda; “..Yapılan tetkik sonucu; Nefeslik olarak kullanılan desandredeki göçük açma faaliyetleri bitirilmeden üretimin devam ettiği ve ocakta metan gazı ölçüm cihazının bulunmadığı tespit edilmiş olup, bu eksikliklerin işçi sağlığı ve iş güvenliği yönünden tehlike arz ettiği, Yazımızın tarafınıza tebliğ edildiği tarihten itibaren 6 aylık süre içerisinde ocaktaki nefeslik açma faaliyetinin bitirilmesi ve metan gazı ölçüm aletinin sürekli ocakta bulundurulması, bundan sonra üretim faaliyetlerine başlanması ve konu ile ilgili Genel Müdürlüğe bildirilmesi gerekmektedir. Aksi takdirde Maden Kanununun 29. maddesi kapsamında teminatınız irat kaydedilerek sahadaki faaliyetleriniz durdurulacaktır.” denilmektedir. MİGEM’in bu yazısı ile “bu eksikliklerin işçi sağlığı ve iş güvenliği yönünden tehlike arz ettiği” belirtilmekte ve “bu yazının tebliğ edildiği tarihten itibaren 6 aylık süre içerisinde eksikliklerin giderilmesi ve konu ile ilgili MİGEM’e bilgi verilmesi istenmekte, aksi takdirde Maden Kanunu’nun 29. maddesi kapsamında teminatın irat kaydedilerek sahadaki faaliyetlerin durdurulacağı” bildirilmektedir. Ancak MİGEM yetkililerinin tevdi ettiği konu ile ilgili dosyanın incelenmesi sonucunda; 6 ay sonra ne MİGEM’in kontrol denetimi yaptığına, ne de ruhsat sahibinin buna ilişkin bildirim yaptığına dair bir belgeye rastlanamamıştır. Ayrıca, tespit edilen eksiklikler iş sağlığı ve güvenliği yönünden tehlike arz ediyor ise, 6 ay süre verilmesi, işçilerin bu tehlikeli şartlar altında, bu tehlikeli şartların doğurabileceği ölüm ve maluliyet gibi sonuçlara maruz kalma ihtimali ile çalışmaya devam etmesine göz yummak demektir. Oysa kazanın ne zaman olacağı belli değildir, her an olabilir. Ayrıca, bu ocağı rödövansçı işletmektedir ama tebliğat ruhsat sahibine yapılmaktadır. Sahanın ruhsat sahibi başka adreste ikamet ettiğinden ocağı fiilen işletenin tebliğatı görmemiş olması da muhtemeldir. Bu da çözüm bulunması gereken ayrı sorundur. 2009 ve 2010 Yıllarında Yapılan Denetimler: Türkmer Mad. San. ve Tic. Ltd. Şti - Kömür İşletmesi unvanlı işyerinde 18-21.12.2009 tarihinde MİGEM denetim heyeti tarafından maden ocağında tetkik yapılmış, akabinde heyet üyeleri ve şirket ortağı Cengiz Han CANSABUNCU ile Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 371 birlikte tutanak tanzim edilmiştir. Tutanakta, faaliyetler ile ilgili kısa bilgiler bulunmakta olup mali evrakların incelendiği ve ayrıntıların raporda belirtileceği, teknik nezaretçi defterinin görülemediği, imalat haritası, havalandırma planı, yönergeler vb. gibi eksikliklerin 7 işgünü içinde Heyet’e ibraz edilmesi ve son olarak ocakta tespit edilen diğer eksikliklerin raporda ayrıntılı olarak belirtileceği bildirilmiştir (EK 24/38: Tespit tutanağı). Bu ifadelerin dışında, tutanakta; iş sağlığı ve güvenliği yönünden maden ocağında tespit edilen herhangi bir tehlikeden söz edilmemektedir. Buna karşılık, tetkik heyetinin, işveren veya vekilinin hazır olduğu ortamda iş sağlığı ve güvenliği yönünden deklare etmediği eksiklikleri, daha sonra rapor ile gönderileceğini ifade etmesi altı çizilmesi gereken önemli bir usul hatasıdır. Çünkü tutanak, denetim elemanlarının gözlem ve tespitlerine dayalı olarak tanzim edilir ve denetim elemanı bu tespitlere göre rapor düzenler. Ayrıca, denetim esnasında tutulan tespit tutanakları idari ve adli merciler nezdinde hukuki bir kanıt niteliği taşıdığından tutanakta belirtilmeyen hususlara dayanılarak rapor düzenlenmesi ve/veya işlem yapılmasının istenmesi hukuken sorun doğurabilecek bir işlemdir. 18-21.12.2009 tarihinde bu bölgedeki ocaklarda yapılan denetime istinaden 28.01.2010 tarihli düzenlenen tetkik ve değerlendirme raporunda iş sağlığı ve güvenliği yönünden görülen eksiklikler önem ve konularına göre düzenlenerek aşağıda belirtilmiştir: “Faaliyetler ile ilgili eksiklikler: -Ocakta daimi nezaretçi 31.05.2007 tarihinde atanmıştır. Ancak, 20.04.2007 tarihinde istifa eden teknik nezaretçi yerine atama yapılmamış ve denetim heyetine Teknik Nezaretçi Defteri ibraz edilememiştir. - Ocakta +704 nefeslik bacada tarama çalışması yapılmakta olup, havalandırma sistemi kurulmamıştır. +704 sol ayak (ayak boyu 10 m.) baş tarafı kapalı olup basınçlı hava ile havalandırılmakta, ayak içinde yapılan ölçümlerde CH4 (Metan) %0, CO (Karbonmonoksit) ise 8 ppm ölçülmüştür. Baş tarafı açılmadan çalışma yapılmaması gerekmektedir. -Üretim faaliyetlerine -yukarıda tespit edilen noksanlıklarla birlikte- devam edilmektedir. -İş sağlığı ve güvenliği kurulu oluşturulmamıştır. -Ocakta kullanılan elektrik tesisatı ve elektrik motorları alevsızdırmaz değildir. - Desandre dibinde karakol düzeneği yoktur. -Ocak sahası veya 50 km yarıçapında yakın bir yerde tahlisiye (kurtarma) istasyonu bulunmamakta olup anlaşma yapılan bir başka kurum da mevcut değildir.” 28.01.2010 tarihli tetkik ve değerlendirme raporuna göre belgeler ile ilgili eksiklikler şunlardır: “-Yeraltı ocağı ile ilgili acil kaçış planı yoktur. -Havalandırma planında hava ölçüm istasyonu ve geçen hava miktarının gösterilmesi gerekmektedir, bu yapılmamıştır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 372 -GSM kapsamında işyeri açma ve çalışma ruhsatına dosyasında rastlanmamıştır. - Noter tasdikli tahkimat defteri tutulmamaktadır. - İş sağlığı ve güvenliği kurulu defteri mevcut değildir.” Burada dikkat çekici nokta, MİGEM heyetince hazırlanan bu raporda –daha sonra meydana gelen kazanın da ana sebebi olan- tahkimatın durumu ve yeterli olup olmadığı ile ilgili konulardan söz edilmemesi, raporun bu yönden ciddi bir eksiklikle malul bulunmasıdır. MİGEM denetleme heyeti bir takım defterlerden ve “Noter tasdikli tahkimat defterinin tutulmadığından” dahi raporda bahsetmekte, ama asıl konu olan tahkimatın durumu ve yeterli olup olmadığından söz etmemektedir. Oysa, ÇSGB iş müfettişlerince yapılan proje tabanlı denetimin hem 1. hem de 2. aşamasındaki denetimlerde tahkimatın bozuk ve yetersiz olduğu vurgulanmıştır ve üstelik proje tabanlı 2. denetim ile MİGEM tarafından yapılan denetim birbirine çok yakın tarihlerde gerçekleştirilmiştir. Bu durum, MİGEM heyetince eksik denetim yapıldığını göstermektedir. Ocakta teknik nezaretçi istihdam edilmediği halde Raporun sonuç kısmında bu hususa temas edilmemektedir. Ayrıca, havalandırma sistemi kurulmadığı ve baş tarafı (nefeslik kastedilerek) açılmadan çalışma yapılmaması gerektiği belirtilmiş olup aynı tespitlerin 2006 yılındaki tetkikte de bulunduğu ve ruhsat sahibine bildirildiği, bu tetkiklerin sonucunda Maden Kanunu’nun üretimi durdurma ile ilgili hükümlerinin uygulanmamış olduğu anlaşılmaktadır. Bu konularda ileride izah edileceği gibi kaza meydana geldikten sonra işlem yapılmıştır. Yani mevzuatın uygulanması için kazanın vuku bulması beklenmiştir. Raporun son kısmında işletmenin mali yükümlülükleri ile ilgili bilgilere yer verilmiştir. MİGEM’den denetim sonuçları ile ilgili icrai işlem yapılmasına dair onayın çıkması, incelemeyle ilgili konularda şube müdürlüklerinden görüş yazılarının alınması sürecinin uzunluğu nedeniyle kazadan sonra gerçekleşebilmiş; 18-21.12.2009 tarihinde ocak mahallinde tetkik neticesinde hazırlanan 28.01.2010 tarihli Mahallinde İnceleme ve Tetkik Raporu, söz konusu ocakta meydana gelen kazadan bir gün sonra, 13.05.2010 tarihinde Genel Müdürlük onayına sunulmuş ve onaylanmıştır. 13.05.2010 tarihli söz konusu onay yazısında; “Ocakta kullanılan elektrik tesisatı ve elektrikli motorların Alsz özellikte olmadığı, desandre dibinde karakol tertibatının bulunmaması, acil kaçış planının olmaması nedeniyle emniyet açısından tehlikeli durumların olduğu, teknik nezaretçi defterinin ibraz edilmediği…, 20.06.2006 tarih ve 205071 sayılı yazıda belirtilen eksikliklerin giderilmemiş olması, ocakta +704 nefeslik bacada havalandırma sistemi kurulmadan tarama çalışması yapılması, ocak çalışanlarında kişisel koruyucuların bulunmaması, Ocakta kullanılan elektrik tesisatı ve elektrikli motorlarının Alsz özellikte olmadığı, desandre dibinde karakol tertibatının bulunmaması, acil kaçış planının olmaması nedeniyle emniyet açısından tehlikeli durumların olduğu.. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 373 Hususları tespit edildiğinden, işletme ruhsat teminatının irad kaydedilerek sahada iş sağlığı ve güvenliği faaliyetleri dışındaki faaliyetlerin durdurulması, … GSM kapsamında işyeri açma ve çalışma ruhsatı alıncaya kadar faaliyetlere izin verilmemesi yönünde Kütahya Valiliğine yazı yazılması…” onaya bağlanmış ve Kütahya Valiliğine bu içerikteki 13.05.2010 tarih ve 205043 sayılı yazı ile “.. işletmedeki can ve mal güvenliği açısından tehlikeli durumlar giderilinceye, iş sağlığı ve güvenliği kapsamında gerekli güvenlik önlemleri ile ilgili eksiklikler tamamlanıncaya kadar sahadaki üretim faaliyetlerinin durdurulması (ocakta hazırlık ve tamir-tarama çalışmaları dışında üretim yapılmaması)” istenilmiştir (EK 24/8: Kütahya Valiliği’ne gönderilen 13.05.2010 /205043 tarih sayılı yazı). İnceleme ile ilgili olarak ruhsat sahibi Volkan Mad. İnş. Taah. Enerji Tic. Ltd. Şti.’ne Genel Müdürlük tarafından 29.07.2010 tarihli “Eksiklik ve Uyarı” konulu bir yazı gönderilerek “Ocaktaki faaliyetlerin durdurulması için Kütahya Valiliği’ne yazı yazıldığı bilgisi verilmektedir. Söz konusu yazıda ilgi tutulan tetkik tarihi 06–09.05.2010 olarak belirtilmiş olup verilen tarih kazadan önceki hafta sonuna işaret etmekte, bu tarihte adı geçen madenin tetkikine ilişkin bir bilgi ise işyeri dosyasında bulunmamaktadır (EK 16/39: MİGEM tarafından Ruhsat sahibine yazılan yazı). Kütahya Valiliğince Yapılan Denetim Kütahya Valiliğince Vali Yardımcısının koordinatörlüğünde teşkil edilen, Garp Linyitleri İşletmesi ve Seyitömer Linyitleri İşletmesinde görevli iş güvenliği uzmanlarından oluşan Maden Ocakları Denetleme Komisyonu tarafından il genelinde faaliyet gösteren tüm yeraltı maden işletmeleri ile birlikte 05.03.2010 tarihinde Türkmer Mad. San. ve Tic. Ltd. Şti. Kömür İşletmesinde de denetim gerçekleştirilmiştir. Komisyonun maden ocağında gerçekleştirdiği inceleme sonucunda; nefeslikte kabarmadan dolayı havanın az geçtiği, vantilatörle havalandırma yapılması, gaz ölçüm cihazının oksijeni ölçmediği ve oksijen ölçüm cihazı alınarak dikkatle takip edilmesi, daimi nezaretçinin madenin başında bulunması, işçilere iş güvenliği ve mesleki eğitim verilmesi gerektiği belirtilerek, sayılan eksiklikler giderilmeden üretime başlanmaması istenilmiştir. Heyet tarafından düzenlenen denetim formu işveren adına yetkili Vehbi CANSABUNCU’ya tebliğ edilmiştir (EK 24/40-42: 05.03.2010 tarihli denetim formu). Denetim sonucunda Komisyonun hazırladığı rapor, Kütahya Valiliği tarafından ÇSGB Kütahya Bölge Çalışma Müdürlüğüne ve Enerji Bakanlığı Maden İşleri Genel Müdürlüğüne gönderilmiştir (EK 24/43-59: Kütahya Valiliği Ruhsat ve Denetim Müdürlüğü’nün 09.03.2010 tarihli yazıları). Ancak, Kütahya Valiliğinin söz konusu yazısı üzerine MİGEM tarafından söz konusu kaza öncesinde herhangi bir işlem yapıldığına dair bir bilgi ve belgeye rastlanamamıştır. Yani Kütahya Valiliğinin uyarısı MİGEM tarafından dikkate alınmamıştır. Valilik Denetim Komisyonu raporunun Tavşanlı Kaymakamlığına iletilmesi üzerine Kaymakamlıkça söz konusu sahada “kömür üretimi yapılmaması, sadece nefeslik (havalandırma galerisi) genişletme çalışması yapılması” hususunda İlçe Jandarma Komutanlığına 09.03.2010 tarih Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 374 ve 630 sayılı yazı ile talimat verilmiştir (EK 24/60: Tavşanlı Kaymakamlığı’nın İlçe Jandarma Komutanlığına 09.03.2010 tarihli yazısı). Kazanın Oluşu ve Arama-Kurtarma faaliyetleri Olay günü (12 Mayıs 2010 tarihinde) 16:00-24:00 vardiyasında ocağa giren işçiler ekip halinde çalışmaya başlamışlardır. Vardiyada görevli ekiplerden biri, kömür galerisinin tahkimi için direk vurmakta, diğer ekip ise galerinin ilerisinde kömür kazısı yaparak bant konveyörü doldurmaktadır. Saat 22:00 sularına kadar yaklaşık 20 vagon kömür ocak dışına çıkarılmıştır. İşçilerden Süleyman KOÇ ve Ali Osman OKTAY galerinin son derece alçaldığı yerin bitişiğinde kömür ve taşlık malzemeyi kazıp konveyöre atarlarken tavan aniden göçmüş ve işçilerden biri tamamen diğeri ise kısmen göçük altında kalmışlardır. İlk anda olay yerinin çok yakınında olan diğer işçiler çıkış istikametine doğru yönelmişler, ancak tekrar geri dönerek kazalı işçilere yardım ve müdahale etmeye çalışmışlardır. Bu esnada, göçük altında kalan işçinin vefat ettiği, diğerinin ise yaralı olduğu anlaşılmış ve durum hemen ocak dışına bildirilmiştir. Kaza olayının Tavşanlı Kaymakamlığı’na ve akabinde TKİ Garp Linyitleri İşletmesine bildirilmesi ile 4 mühendis ve 22 işçiden oluşan kurtarma ekibi maden ocağında çalışmalara başlamışlardır. Bu çalışmalar sonucunda 13 Mayıs saat 03:00 sularında Süleyman KOÇ, 14 Mayıs saat 04:00’de Ali Osman OKTAY ölü olarak ocaktan çıkarılmıştır. Kurtarma ekipleri, Ali Osman OKTAY’a ulaşmak için tavanın 70 cm’ye kadar alçaldığı galeride oluşan göçüğü temizlemek ve arkasından tahkimatını yapmak suretiyle güçlükle çalışmıştır. 13 Mayıs günü saat 13:00’de elektrik kesintisinden ötürü havalandırma durduğu için ekipler ocak dışına çıkarılmış, getirilen jeneratör yardımıyla çalıştırılan kompresörle ocağa hava basılmıştır. Ocağın ikinci çıkış bağlantısının olmaması nedeniyle çalışmalar esnasında yeni basınçların oluşturabileceği göçük riskine karşı ilave tahkimatların yapılması zorunlu olmuştur. Tahkimat malzemelerinin ocağa nakli, galeri kesitlerinin dar olması nedeniyle güçlükle yapılabilmiş, kurtarma ekipleri nöbetleşe çalışarak göçük altındaki işçiye ulaşabilmişlerdir (EK 24/16: TKİ Kurtarma Ekibi görevlisine ait bilgi notu). Göçüğün meydana geldiği baca tabir edilen kısım maden ocağının en sonunda bulunmaktadır. Bacanın ilk sürülmeye başlamasından sonra işçilerin işi bırakmaları nedeniyle yaklaşık iki ay tamir-bakım yapılamadığından galeri kesitleri içe doğru oluşan baskı sonucu oldukça daralmıştır. Hatta daha önce bacanın 15. metresi civarında göçme olması sebebiyle bu kısmın güçlendirilmesi için domuzdamı şeklinde tahkimat kurulmuştur. Bu çalışmalar ile bacanın göçükten temizlenerek üretim için ayak oluşturulması amaçlanmıştır. Devlet Denetleme Kurulu Araştırma ve İnceleme Raporu 375 Şekil 33: Maden Ocağının Olay Yeri Görünümü Olay ile ilgili yapılan incelemeler ve alınan ifadeler değerlendirildiğinde göçüğün meydana gelme sebebinin kazı