(MUTFAK) VE MİMARİsİ mE TAND/REVl (KITCHEN)
Transkript
(MUTFAK) VE MİMARİsİ mE TAND/REVl (KITCHEN)
GELıENEKSEl ERZURUM EVLERİNDE TANDlREVİ (MUTFAK) VE MİMARİsİ Zerrtlı KÖŞKI.C Şerife TAI.I" " mE TAND/REVl (KITCHEN) AND ARCHffECnJRE IN TRADrrlONAL ERZURUM HOUSES Tradifional ErzlImm house.> are ıhe besı samp!es refleeling ıhe plan ofbOi/ses having an inlerior COUt1 andatandirev! and ine/uding Ihe one-srored Iype, rwo-stored type and multi-seelimıa! (lpe oIilnaıohan li/ıkisb house" arehiteeture. The most imporıanl parI q(lbe &zu1"!.IIn houses is ranelirev! (kiiehen) wiıb ıandırbaşı a ~mall oven, seki (a kind ofdivan on whieh the inhahiı.ants sleep and sil), kunnı (Ihe slore waterıank), kiler·ambaı· (the slore room IotfoadJ, lerekler (Ihe system qfsbefı'es). lt has ci GOvering called kirlangiç örlü u;hich has ıl doıne wiıb alanıem. Tandire!'i which is cl /Jlace sencinR several purposes !ike cooking ealing sil/ing resIing, ((ccepling guests, and sleepirfR and ı~\ used b}' the memIJers q(ıhefamilv, esped'al~v ıwmen, wiıb ıhejimelion ofa hareınlik. In ıbe design qfIhe place, clitml/e, eeanomle and n'Uioiuıl condlıloi'/s besides tradilirmal and reliRiousbeliefs are rern.arka/d)' effecliı'e. Tbe assacialion (~{landm!f)i wiıb Central A,ia- Analalfa and the inlensi/iealion of ıhis aSSGeialion wilh ı.andirbaşi, ıandir and kirlangiç örıü rııakes ıhe effeet oftbe elemem" dear. L Anahtar Kelimeler: Geleneksel Erzun~m Eı:leri, Tandırevı; Tandırbaşı ](ey Words: Tradilional Erzurum Houses, ?Cmdirel'i (Kilehen) , Head of Tarlliir, GiRİş Doğu Anadolu BölgeSinin önemli kentlerinden biri olan En.urum, t<lrih boyunca bir kü1ıür ve ticaret merkezi olmuştur, Kentin kültürel zenginliği içerisinde coğrafi konumu; iklim ve malzemellin de etkisiyle şekillenen evleri dikkat çekicidir. Tek katlı, iki katlı ve çok böjümlü planlanan evlerde belirleyici unsur iç avlu ve tandırevinin bulunmasıdır. Bu çalışma kapsamlılda geleneksel Erzumm evlerinde tandırevi, günümüzde sağlam, kısmen ayakta olan veya günümüze ulaşmayan fakat kaynaklardan tespit edilen 55 ev incelenerek değerlendirilmiştir. Eski evlerin zaman içerisinde el değ~tirmesi, bölünmeSi; sokak ve ev numaralarının değişmesi bazı kanşıklıklara neden olmuş buda tespit aşamasını güçle~tirmWir. \iaka!enin hazu:lanma sürecinde inceleme ,5ansı bulduğumuz Re~it Keki Evi, Ahıska1ılann Evi, Faik Albayrak Evi, Modoğlu Evi, Baydar Evi, Mehmet Oamgacı Evi, Çöğel1derli Evi, Hancığazlı Hafız Efendi Evi, Mehdi Efendi Mah. Sıvilnk Sak. :lo:], Aşağı Hasani Basri Mah. No:1] ve Aşağı Mumcu Mah.l\o:9 da ki evlerin ]'alnızca fotOğrafjan ile isimleıi kalmıştır. 2. ERZURUM EVLERİNDE TANDlREVİ (MUTFAK) Evler, yaşadığımız her türlü ihtiyacUU17.J karşılad.ığımız mekanlar. . , Geçmişte Anadolu Türk ev lipini, dı'ğişik coğrafi bölgelerde, iklim, malzeme, dlrti ve ekonomik yapı ile geleneklerin şekillendirdiği özellikler belirlemiştir. Genellikle avlu ve safa i1i§kisine dayanan farklı plan lipIeri Doğu Anadolu Bölgesındek,i evlerde sofasız, iç avlulutandırevli olarak iSimJendirilen ve kendi içeıisinde alt lipIere aynlan düzenlemeleri ile dikkat çekmektedir l (Şekill) En.umm evleri (ŞekHZ) Türk ev planlarının genel özelliklerini ve iç düzenlemesini yansıtmasına rağmen soğuk ikliminde etkisivle sotımJIl yerini zemin karta avlu ve tandırevi almıştır Zemin kana avlu 've tanclırevinin şekillendirdiği ev planlarıııa ayrıca oda, ahır·merek mekanları eklenmiştir 2 Zemin katlll en geniş mekanı o18f'JklaSar!anan ıandırevi, arsaoın clUnllTIuna ve sokak cephesine göre arkada. anada veya ön cephecle yer alabilir. Tandırevinin plan şeması kare veya kareye yakın dikdörtgendir. Genellikle 8x9m. boyutlarında olan landırevlerinin 5x6m. boyutlarında olan • Yrd. Doç. Dr. Aratürk lI1lvcrsiresi Fcn -Edchi)':\( rakiilte.,; Sana! Tarihı Bölünıu EDuruın, Gör. Atatürk rnıversiwsj So;,yal Bilimler Ensriılisii Emırum, ı Haşim K.1,rpuı, Türk Islam !>lesken Minmrislnde Erzurum Evleri, Ankar.ı, 1995, ·.fa 2 Bahattiu Ogel. "EI"I.\Il'wn E\'1en" Ulkü Dergis., cı, S.ı2, 19-17, .1.32-33, Uarbi lIorau, 'CrLUmm'ıİJ Sivil Mim3rı ve Özelli leri" Arkiıckt, es, 1946, ~.62 64. Ilarhi Horan,.:·Erzurum Evle~i', Nkİlckl, C 16, 19·i7, s.2/-30: lIaşjm Karpul.. EmtI'lim hit'n, Anbm, 1989, s B·H: !ütfü S<;l.('n, fl'l.. ı:n:ı ştln FoJkloru,Aıaıürk Unıversitt"l Sosyalllilımler Ensıilüsü Türk Dili Ve Edehıvalı Aıı~bilıın 0<111 (yaı'-ınbomamış) Dokıpra Tezi, Erzurum. 1993. s.233-234. Umu: Kukarau, Gunüınüz ErI_unım E"jnde Gelend;.,d Unsurların K,Jlianımına Yönelik Bır Senrcz Çalı~l1l<ısl, Atatürk liniversires; So5)':l1 Bilimler Enstıtüsü Sanaı Tarihı Anabilim Dajı (Yavınlaıınıan1J~) Yük:;ek Lısans Tezi, Emırum, 2Ci! i. ,36·37 .. Ai'j. Sanat De"\lisi ı 97 küçük örnekleri de mevcuttur. Geleneksel Erzurum evlerinin karakteristik bir özelliği olarak belirlenen tandıre~ine bölgede ö', ,L~hane, mutfak, kır~al alanda ise bu isimlerle birlikte e\ylizü de denümekledir. Tandırevi, tandırbaşı, kliçük ocak, seh. kUlUn, kiler-ambar, terekJer, tandırevi odaları ve üst örtüsü kırlangıç kubbe ile anıtsal bir mimari gösterir (Şekil 3). Aile fertlerinin ve özellikle ev hanmılannın daha çok zaman gcçirdiği dinlenmek, yemck pişirmek, yemek. yatmak, oturmak, misafir ağırlamak gibi çok amaçu kullandan tandırevi böylece haremlik i~levini de kazanmaktadır.) ErzUrlını'da sen ve uzun geçen kış ayları tandırevinin çok fonksiyonlu bir mekan olarak tasarlanmasında en önemli etkendir. Kalabalık ailelerin bir arada yaşadığı Erzurum evleıinde tandırevi tüm ailenin soğuk havalarda toplandığı biryerde 15Jnma probleminirı de çözümlcndiği bir mekandır. Tandırbaşında yere gömülen tandırlar, hem her türlü pişirmenin yapıldığı hem de ıSJnma amaçlı kullanılan ocaklardır. 4 Tandırın, bölgede geçmişte kent ve günümüzde mimaride yaygın olması, bölgesel faktörler, iklim özellikleri, ekonomik koşuııar ve gelenekler ile doğmelan ilgilidir. 5Zengin biryemek kültürü olan Eı7.urlım'dageçmiştc tandırda ekmek yapmak, bakır ve güveç kapial'da yemek pişirmek, ev hanunlarJ arasında son derecc önemsenen bir kırsal ışdi. Tandınn pişirme ve ısınma anıacırun yanı Sıra günlük sıcak su temininde özellikle çamaşır yıkamak ve banyo sularını ısıtmak amacıyla kuBanımı söz konusuydu. Tandırevinde çok amaçlı kullanılan randıriann c1ı)ıncla hemen yapılması gereken günlük işlerde tandırbaşının yanıııda yer alan küçük ocak kullanılırdı. Erl.Urum evlerinde tand~revinin fonksiyonel bir özelliği de ailelerin yazlan serin, kışlan sıcak olan bu mekanda, kışın kullanmak üzere hazır tutulan un, yağ, peynir, bal, patates, soğan, lahana, şalgam, kavurma, sucuk, turşu gibi yiyeceklerin depolandığı kiler-ambar bölümüdür. Kiler-ambarda sakbnan yiyecekler Erzurumlu bir aile için iklim, geleneksel tutum ve ekonomik koşullara bağlı olarak bir güven ortarıunın oluşmasını sağlıyordu. Tandırevinin çok fonksiyonlu bir mekan olarak biçinIIemnesinde omnılan, yatılan ve hatta ıp.isafu ağırlanan sekiler önemli bir yer tutmaktadır. Uzerine hall ve kiliın serilen sekileıin bazııaruıda YLiklük ve kahve pişirmek için oeak vardır. Sekiler tandırevinde bir bakıma evin oturma odası gibi kullanılan bölümüdür. 3. TANDlREVİNİN KAYNAGI Emırum evlerinin plaıunı yönlendiren iç avlulutandırevi, biçimsel v<.: fonksiyonel özellikleri ile konut mimaı:isinin erken aşamalaımdan geçen yüzyıla uzanan bir süreklilik gösıermektcdir. Bu süreklilik içerisinde mekanın tasanmınıiklim vc malzemeye bağlı olarak üst örtü şekli ve fonksiyonel özelikler belirlemektedir. Erturum 'da sen \'e uzun geçen kış wn(~revinin yere gömülü korunaklı bir mekan olarak şekillenmesinde, örtü şekli kırlangıç kubbc ([üteklikli örtü) ise bu büvük ~ekanın örtütmesi.nde bir çÖ'/,üın yolu olJrak geliştirilmiştir. Iç ve Orta Asya'da yazın gcçirildiği yaylak ve kışın gcçiıilCıiği kı~lak yan güçebc bir kijltüıiin aynı zamanda yerle~ik dUzenini gösterınesi açlSU1C1an dikkat çekicidir.!! ProLO-Türk ve Türk topiıı'luklarında yurt tipi çadırın yanıncia rerleşik bir hayatınvarlığına işaret eden farklı ev tipler,i de tespit edilmiştir. Ozellikle yazılı ısıynak ve yapılan arkeoJojik kaz~ar neolotik çağdan itibaren Iç ve OrtaAsya'da iklim ve yaşam şartlarının zorlamasıyla yere gömülü üzeri ahşap örtülü ev tipinin varlığını ortaya koymaktadır.! Kırgızistan 'da 1964 yılında yapılan kazılarda bir kısmı toprak al.wıda kalan ÜStÜ al1~ap örtülü c\i\<.:r tespit edilmiştir: M.O. llL. :'Üzyıla ait olduğu sanılan bu evlenn LJsun Dönemine ait olduğu kabul edilmektedir. Hun Döneminde ordıı·k<.:nt tamnda şehirlerin varlığı bilinmekle birlikte son zamanlarda yapılan kazıla!'Ja Hun ycrleşme yerleri ve evlen hakkında kaynaklann dışında bilgilere ulaşılmıştır. Selenga Vadisindeki UJan-lIc1e'den 16 km. uzaklıkta bulunan Ivolga yerleşmesinde eJHbir cv ortaya evletin çoğunun yen: gömülü olduğu tespit çıkanınıiş, eclilıniştir. 9 Daha çok soğuk iklim bölgelerine özgü neolitik döneme uzanan geçm işi ile yerevi ( çukur ev ) ve üzeıindeki abşap örtlinün Asya'nın çeşüli bölgelcrinde Çin. Güney Sibiıya, Transka&asya ve kuzcy !\aradenız'de tarihsel gelışim aşamaları izlenebilnıektedir. LO 3 Karpuı, 1993. sA,,; HaşlJTI K;ırp1l7., "Cıki uwrııırl Evierinde Tandırevi", Kdt Dergisi, S 6, Emınım. 19B6.,Jı9·53; Hamza Gü ıdoğdu. "Genel ilzciJikkrivle Evler" \1ad l1W ıSlam Aıısiklopedısi, munım Evleıi". Güzel Sanatlar En~Wüsü Dergisı, 5.3, Eızunım, 1997,530-31. Rahmi Hüseyin Unal, "Erınrum Mimaıi, C ll, L,ıanbul. 1994. s.329·330 4 Zcrıin Kiişklü, "Eski ErlUrum Muıfağıoda Tandır: Yapııı~ı, Kullanımı Ve Doıju Anadolu dakı Ycıi [zenne' Anauoln Ünı . . erslte'ı Sosy;ıllJilımler Dergisı, CS, S.2. E,ki~chir, 20üSa. s ı55·177 . Tandır Yapıını Ve Yôrc Mcskenlcrindeki Tal1dırc"i'nın Coğrafi Yönden ıncelenmesi·'. Akadenıık Açı 1. Samsun, 1996 5.113· 125 6 Salim Koca, "Eski Türklerde Sosyal Ve Ekonomik Hayaı" Türkh, CJ. Ankara, 2002, s 19-2ı: M.•"Jemıbr Yalçııı."EskJ Dönemlerden Anildolu'ya Türk Sosyal Dal'anı~ma Kurumlmı" Türkler, C.3. Ankara, 2002,5 108-110; "ciat l)ıv;u'hekirli "Esb Türklerde Kültür Ve San;ı( Tıirkler, C.3. An ara, 2002. s 832,833; Tunccr Baykara. "Türklüğün En Dki Zamanlar( Türkler, c.ı. Ankara, 2002, 5.30:;; Y:J:jar Çonıhlu, Erken DevirTürk Sanaunın ABCsı, lslJil1bıll, 1998. s 63-64 7 Yaşar Çorııhlu. "rlu' Sanaıı' Türkler, C 4, Ankara. 2002. s.65-66; Glinkut Akın, "Tüıeklikli Önü Geleneğı Anadolu Camı Ve Tarikat Yapılannda Tiitekliklı Önü" Vakıflar Dergisi. S. XXTl. Ankara. 199], s.325·326, Giinkm Akın. ''Doğu Ve Güneydoğu :\nadolu·'nun Gelcneksel Mimarhgtnda Iki Tanlısel E,'tıpi: Biııdirme Kuhheli Ve Tiiteklıkli hlcr" T:ırlhten Günümüze Annuolu'da Konut Ve Verkııııe, Ilabıotal II, hranbul. 1996, U52·2S3 8 lv!lısw[a Cel.ar. Anatblu Öncesi Türk!eıı:!e Şehir Ve :-ll1na.rlık. İ>ıanuul. 199:, s.22 9 Çoruhlu, 2002. s.65 10 Bu konu h;ıkkında geniş bilgi vc ul'ğerleııdi.ıne için bkz. Akın, 1991, s.323-354: Akm, 1996. ,.2 i8·256 5 Sebahaı Uwn, "Ermrum Yöresİnde 98 i Sanat Dergisi Anadolu'da ~1Ö. 401-40(rdc Muş Ovasında tütcklikli evlenn bulunduğu hir yerleşmeden kaynaklarda bahsedil mesi Anadolu- Ona A'ya bağlant,ısı açısımlan dikkat çe. icidiL ıı Anadolu'ya yerleşen Türklerin yerel'i. vurt tipi çadır veya çadır şeklini andıran evleri. Ona Asya iklim koşull'arı \'e yaşam mekanına ilişkin alışkanlıklart Anadolu konut ve yapım teknikleri ile bütünleşcn bir oluşumla Emırum evlerinde wndırevi mekamna uzanan bir süreçten geçmiş olmalıdır. Erzurum evleıinde ailenin bir araya mplandığı tandırevi, Ona Asya 'da ayıu iklim koşullan ve ya..5am taı"lının geliştirdiği verevi geleneği ile önüşen özellikler gösteımektedir. Tandıre\-i mekanının yere gömülme olgusu ve üzerindeki klrlangıç kubbe ıSı kaybının önlenmesi.nde etkili bir yoldur. 12 Tandırevinin klasik örtü şekli kırlangıç kubbenin konut mimarisinin dışında dini ve diğer vapı ıipbinde Ona A,p, Anadolu, Hint, Çin, Doğu ve Orta Afrika başla olmak üzere geniş bir coğrafyada uygulandığı aıliaşı1ınaktaciLr 1\ Değişik coğrafya ve kültiiden:1t; rastbnılan Iarlangıç kubbc ve yurt tipi çadırın biçınısel özellikleri mekanlarda sembolik bir anlauya da dönüşmüştür. Orta Asya şamanist kültürlerde yurt, gök- yeryüzü ve yeraltından oluşan evrenin bir yansıması olar'Jk kabul edılir. Onlara göre güneşin doğuşu ve batlşı, bütünde gökkubbe ve merkezinde yurı vardır. Böylece çadırın ortasmdaki açıklık gökyüzünı: açılan bir göz, kapalı kubbe be sınırsız gök~'Üi'ünü temsil eınıektedir.14 Yurdun merkezi ve II kutsal yeri ortastnda yanan ateş yeridir. Kırlangıç kubbe ile Öl1ÜıÜ tandıreviılin dı§a kilpalılığı ve tek ışık kaynağı olal'ak örtünün ortasında bulunan açıklık ve bu mekan içerisinde yanan ateş, yurı tipi çadır gibi güçlü birliktelikjerin kurulabildiği, tehlikelere karşı korunakl, mekansal bir tasanma uönlişmektedir. 4. TANDIREVİ~İ OLUŞTURAN UNSURIAR 4.1 Tandnbası: Tandırevinin en önemli bölümünu oluşturan tandırbaşı genellikle giriş kapısının karşısında köşede yer alır Tandııba.~ı yarım daire şeklinde bir alt yapı üzerinde beş kenarlı bir iç giriminin yuvarlak basık bir keınerk cephelendirilmesi ile oluşim mimari bir form g"stedr. Tandırbaşı kemeri ıki yanda "çekirge taşı" adı \fert! ) avaklar üzerine oturur. Kemerin üzeri hafif dışa t.a.5kın bir silme şeklinde tamamlanmıştır. Ocak gaşı (kaşı) denilen bu "itmeli bölüm üzeıine bakır sini, tepsi gibi mutfak eşyaları konulur. Genellikle tandırbaşı kemeri \'e kaşı taş Ilıalzernedir. Yanı sıra ahşaptan yapılan örnekleri de bulunmaktadtr. i') Zırnıklı Vehbi Bey E\~(l739) .ı6 Ahıskaltıann Evi (1763)1" (yıkıldı), Ilanağası Evi (l9.yüzyll başı) IS (Şekil 4), Muhsin Efe Evi (1 S70) 19, Abdülhamit Bey Konağı (1887)20, Mısırlı ~khn:ıct Efencli Evi (19,yüzyıl sonu)21 (himen ayakta), Somunoğlu Evi (1876)22 Hamza Polat Evi (19,yüZ~11 sonu)13, ~luslafa Torun Evi (l9.yüzyıl sonu)24. Sultan Iv1elik \1ah. Toprak Tabya Sok. 1\0: 19 (19.)'Üzyıl sonu), Fikri Evin Evi (19,yüzyıl sonu)2>, Abdülgafur Gülen Evi (19,yüzyıl sonu)26, Yeni Kapı Cad. No:52 (l9.yüzyl! sonu), Sultan Meli.k Malı.Toprak Tabya Sak. No:51 (19. yüzyıJ sonu), ~ehdi Efendi Malı, Sıvııuk Sak. ~o: 1(19.rüzyll sonu) (yıkıldı), tandu-evlerinde ıandırbaşlan taştan olup benzer düzenlemeler göstermektedir. Kadıhafızoğull.arı Evi (1 786)2' tandırbaşı cephesinde selvi motifleri ve silmelerde basit geometıik şekiller, Faik .'\lbayrak Evi (19. yüzyıl sonu)28 (yıkıldı) ıandırbaşıncia yuzey'se! ni~ler şeklinde bir bezeme, Hacı Kazı Bey Evi (19.yi.izyll orı.aJan)29, tandırbaşı cephesinde: ise sadece oı1ada sekiz parçaya bölünen bilsit bir roıet motın az sayıdaki bezeDl{.~i örncklerdir. 3o 11 Akın, 1991. 5. 325; Akın, 1996. 5,254 12 Akın, ı996,5.253 ı 3Akın. 19<)1, s,328-329 H Ant n ılanımer, "Çadır tle Anadolu Ev iliıki!erı" TaııhLen GünümlilC,\D:~(h)lu'(b Konut Ve Ycıi"i11ıe, Hahit;ıı ll, :ıntıul, 19%,5.237; ScI,:ukülayım, "'Kubbe" \1,id. TDV. ısl:ı.nı Ansiklopedisi. C,26. Ankara. 2002, ,s. 301; /'li'bı !lı ZJnın:, "Çadır" '\1afJ. TDV (.s1,IıJl ,Ir pcdısı, r:. H. bt'ırıiJııl,. 1995. s. !60162, >'lire 1!1i,lde (Çe\'_ Birkan), amanlmı. nklıra,l~99, s,291-29S: Yaşar.cıroh l. Türk .\ll!oIO)I5iıilJl!ılJl Haulliı, Isı I, 20C~J, 5.89-97,:1 .n·l'~ul j{ı;ux (çev Kaz~n(lBII), TLirkledn ve .\loğoi1:lrın E.ILı Dıni, Anbr:!, 1998, S 11)-11 'i 15 Karabekır, 984, s.6; Karpıu, 19i!6.;.1 53: R.ırpıu, 1%9, 120-21: Karpııl., 199.1, \ -16·47; ['Wll, 19965.120. Emme Kaı·pıu. "Anadolu Türk Mi nalisinde .\kkarı Obıak Muıfak Ve Osnun!! DUJll'1II1 Orneklerı", Osmanlı. C10. ,\n,kar:ı. 1999, \ 462 16 Miın Mehmet Mah, Se)'yıc1 Efendi Sok J7 Karmanlı M;ıh, Cami Sı;k. 18 Sultan :\jelik .\-lah Torrak T;lDya Sok. 19 Sultan Melik .\tıh Çeıme Sak. 20 Narmaıı!.' \i;ıh Dere Sok. 2l Tebrız Kapı Cad. 22 Camii Kebir ,\lah. 23 Ycğen~ğa >,biL Gülahmet Cad 24 Köse Omer Mah. Cami Sok. 25 _\lehdi Efendj Mah. Cami Sok. 26 -'iirıa Mehmet ~bh. 'lo') 27 LaJa Paşa Malı. ~:ıdırlı Sok,(Koşkli1. 200Sb, 129'd:1 Kadıhafı7.oğullan E.i sokak ve is.lm kaJ1)ıklığı nedeniyle günumüze ulıjmay;ın e.' olarak :ıelinilmcsine rağmen, hu çalışmada evin a)'akıa oldııı:.~ı ve oıl2rllrnaya başlandığı tespit edilmi.ım 28 YCi;enağa Mah.Caml Sok. 29 Ali Pa,,! >'lah Gazine' Sok. 30 K1rpuz. 1993, s.-ii Sanal Dergısı 199 Tandırbaşı kemeri ve ocak kaşı ahşap olan Avni Evi (19. yüzyıl ortalan)31, Hancığaz!ı Hafız Efeneli Evi (l9.yüzyLl) (yıkıldl)32, Hacı Rıfat Merda! Evi (19.}üzyJl)33, B.Ceylan Evi (l9.yüz}~I) (Şekil 5)3\ Çöğenclerli Evi (19.yüzyıl sonları) (}~kıld.ı)35, Yüzbaşı A. Fahri Evi (1902)36, Nusret Gedik Evi (1913)37 uygulamanın ömeklerinden sadece baLılamlır. Hancığazlı Hafız Efendi Evinde tandırbaşı kemeri üzerinde iki yanda yer alan Mühr-ü Süleyman motifi dikkat çekicidir. Be}~n Tandırbası tandırevi zemininden 30-40 cm. kadar yükseltilmiştir. Tandırhaşı zeminine tandırkır gömülmüştür. iki kath ve konak tipi evlerin t<ındırba~ıannda genellikle üç boy (büyük, orta, küçük) , tek kadı evlerde iki veya tck randır görülmektedir. 38 Somunoğlu Evi (Şekil 6), Hanağası Evı, Muhsin Efe Evi, tandırba.şında üç tandıra yer verilirken, Hamza Polat Evi, Abdulgafur Gülen Evi, Hacı Kazım Bey Evi, Ali Bayram Evi(1890)39 tanelırbaşında büyük ve küçük olmak üzere iki tandır yerleşıirilmiştir. Eski Türklerde kutsal sayılan ocak 4o Erzurum evlerinde tandırbaşının kutsallığı ile özde~leşmiştir. Zengin biryemek kültürü olan Erzurum'da tandırda pişen yemeklerin lezzeti ve tandırbaşında yapLlan sohbetler özlemle hala anılmaktaelır. Tandırbaşı tandırların külve deliklerinden (hava ddiği) hava alabilmesi için zeminden yükseltilmiştir. Tandırların bulunduğu zemin Icin ağacJ ile çevrilmiştir. Tandırba~ının iç kısmı belirli bir yüksekliğe kadar taşla kapıannu~ köşe yüzlerinde sivri veya kaş kemerli küçük nişlere yer verilmiştir. Yemek pişüirken her an lazım olabilecek küçük eşyaJann ve ihtiyaç du}rulan malzemelerin konulduğu bu küçük ilişler genellikle üç tanedi'. Somunoğlu Evi, Muhsin Efe Evi, Hamza Polat Evi, Filcri EVin Evleri tandırhaşlarında görülen üç niş örneklerden sadece bir kaçıdır. Hao Kazım Bey Evi tandırbaşında diğer Erzurum evlerinden farklJ olarak bir kapJ ile arka kısımdaki kü(,.iik gusülhaneye geçilmektedir. Ahşap taVan süslemesi ile dikkat çeken gusülhanenin burada yeralması tandmn ısısı ve suyun ISltllmasında sağlamın bir kolaylıkla düşünülmüş bir çözüm olmalıdır. Erzurum evlerinde tandırbaşınm üzeri yukarıya daralan bir sistemle baca şeklindedir. Bacanın iç yüzüne domuzluk denir. Dam seviyesinde demir bir ızgara doğru ve ızgar.ının üzenlnde aşağıdan açılıp kapanabilen bir kepenk vardır. Kepenk mn dır yandığı zaman açılıp dumanın dışan atılmasını, yanmadığı zaman kapatılarak sıcaklığın korunmasını sağlar. 4.2. Ocak: Tandırbaşının yanında genellikle tanelırbaşı kemeri ile aynı özelliği yansıtan duvara bitişik küçük ocaklardır.;]. Ocak tandırevinde acele yapılan işler için kullaıulıyordu. Içerisinde teneere veya henzeri kapları koymak için taş kaide5İ vardır. Mısırlı Mehmet Efendi E\~, Abdülhamit Bey Konağı, Somunoğlu Evi, Hanağası Evi (Şekil 4), Hacı Kazım Bey Evi, Mehdi Efendi Mah. SIVIJCık Sak. No: l'deki Ev (yıkıldı), Faik klbayrak E\~ (yıkıldı), tandırevinde tandubaşı ocak kaşı ile benzer şekilde yapılm).) küçük ocaklar günüınüze ulaşan örneklerden bazılandır. Tandırevi küçük ocaklan genellikle bezemesiıdir. Fakat KadıhafızoğlılJan Evindc oGL.ğuı üzerinde basit geomerrik silmeler ve iki yancb yer alan küçük kitahelikler uygulamanın az sayıdaki bezemeli örneklerdendir. Muhsin Efe Evi, Mustafa Torun Evi, Hamza Polat Evi, Fikri Evin Evı, Abdülgafur Gülen Evi gibi daha birçok eski Erzurum evinin tandırevinde küçük ocağa yer verilmediği, ocağın yerine tanelırbaşında küçük mndırların kullanıldığı anlaşılm<ıktadır. 4.3. Kurun: Tandırevi gin;; kapısmın sağ veya sol duvara yerleştirilen içi o~ıarak derinleşıirilen dikdörtgen farmlu su deposudur. Onceleri mahalle çeşaıderinden evlere Guıgılılarla (su kaplan) su taşıyan sakalar genellikle tandırevine ginneden akıntı yerinden kuruna su boşaltırlarelı. Kurunun üzerinde sade veya bezemeli a/ı.şap kapak vardır. Kurunun ön kısmında burma tarafında bulunmaktadıL o2 Geleneksel Erzurum evlerinde değişik tiplerde kurunlar tespit edilmiştir. Evi yaptıran kişinin ekonomik gücü, sosyal hayatı v-c bölgcsel özellikler değişik tiplerin ortaya çıkınasında ve ön yüz süslemelerinde etkili olmuştur. Bunlar: 1) Sade Kurun1ar:Duvar eliplerine yerleştinlen cepheleri bezemesiz veya basir bezemeleri olan kurunlardır. Bu tip kurunlar daha çok küçük evlerde göıülmekıedir. 43 Sulran Melik Mah, ToprAk Tabya Sok. Ko: 19, Abdulgafur Gülen Evi, Hacı Rıfat .\{ercbl Evi, tandırevlerindeki kurunlar bu tipin sadece üç önıeğini oluşturmaktadJr. 31 Emırjeyh Mah Gülbe)' Sok. 32 Sultan _\klık:vl2h Rabiana Sak 33 Sulıan ~telik ~tıh. Rabiana Sak. 34 Kırmarı _\lah. No.59 35 ~tehdı Efendı Mah S,,1fcık Sok. )6 Aşağı Yoncalık~!ah Kadıoğlu Sok. 37 Yeğenağa ~tJ.h. Karanlık Kümbeı Sok 38 _\{ürsel Köse. 'Taııdır", Türk rolklor Araştırmalan Dergisi, Yıl 16. C.9, 1965. s. 3715-3716. Leki Ba:jar, "HalkımI7,ln Yaşamında Yandır". Tiirk Folklor Ara:jııııııalaıı Yıllığı 1975, Ankarn, 1976 s 29,32; Karpuz. 1993, s,47 39 Mımı Mdııııeı ~!ah. Musa Bel' Sok 40Abdüikadir inan, TanJııe Ve Bugün Şamanizm. Ankara 1986, s.66-71: Bahaeınn Öge!, Türk Kültür Tanhine Ginş, C4, ,I.nkam. 1991,) 73-78, Bahaelim Ögel, TiJrk ),!ııolojısı. C 2, Anbr:ı. 1995, s ~95-532; Ya~ar Kala_al. Doğu Anadolu'da Eski Türk İnançlaııııın (ıleri. Ankara,1995. s 61-64: Cemaleltın çapııroijlu. "Insan çevre Kültür Eık !e~iıııi çerçevesinde Bannma Külıürıi" Milli Folldor,S 57, Ankara.2003,s.53-57 41 Karpuz, 1986, .1.50, Karpuz. ]993, s.48 42 Karpuz, 19B9, .1.22: Karpuz. 1993, s ~8-49 43 Karpuz, 1993, ~.49 1001 Sanal Dergısi 2)Kemerli Kurunla.r:Sivri kemerle önlerinde sulukları bulunan kurunlardır. cephelendirilmiş, a)Basit Bezemeli Kemerli Kurunlar: Cephelerinde basit geometrik şekiller veya stilile bitkisel moüfJer. bulunmaktadır. ll Kemal Alkur Evi (19. yüzyıl sonları)i' (Şekil 7), ~1üceldill Evi (1901)46, Sultan Melik Mah. Toprak Tabva Sak. 010:51 tandırevindeki kurunlar bu tipin örneklerindendir. Bu grubun alt tipi olarak nitelendircbileceğüniz bir uygulamada kunınun üzer,inın ahşapran bezemesel kemerli bir alınlıkla dörtgen çerçeveye tamamlanmasıdır. !v[uhsin Efe Ed (Şekil 8) kurunu \'C özdlikle Somunoğlu Evi kurunun da ahşaptan bitkisel bezeme ile oluştuwlan iki bölümlü alınlık göz alıcıdır. .. b) Çeşme Şeklinde Bezemeli Kemerli Kurunlar: Ozeııikle zenginlerin oturduğu konak tipi hüyük evlerde sokak çeşmelerini anımsatan kemerli cepheleri son derece bezemeli kurunlanlır. Bu tip kunuııarın cepheleri üzerindeki süslemeler sdlize çiçek, yapr:ık ve ağaç motifleri, va7.0dan çıkan çiçek motifleıi, rOleetler, ibrik motifleri, atlı süvariler, gibi değişik kom)?ozisyonlarla zengin bir çeşitlilik göstermektedir.': Bu tip kurunların en güzel örnekleri :ırasında Zırnıklı Vehbi Beyin Evi, Reşit Keki Evi (19. yüzyıl sonu)48, Abdülhamit Bey Konaği, Kadıhafizoğlıl1an Evi, Bavdar Evi (19 yüzyıl sonu)49(}lkıldl), B. Ceylan Evi (Şekil 9), Fikd Evin Evi (ŞekillO), Hamza Polat Evi ve Hacı Kazım Bey Evi sa yılabilir. 4.4.Terekler: Tanelırevınin önemli unsurlarından olan terekler yan duvarlarda ahşaptan yapılmıştır. iki vcra üç bölüm halinde düzenlenen tereklerde her bölüm, genellikle beş sıra raftan oluşur. Dört ve alo Sıra raftan oluşan tereklerde vardır. Terekleıin alt ve üst kısımlan büyük mutfak eşyalarını kOymak için yüksek tutulmuştur. TerekJerin ÜSt gözlermin kenarları oyma tekniğinde bitki motifleri ve daha az örnekte geometrik hezemelidir. Tereklerde U7.un şeritler halinde giden bitki, stilize çiçek, yaprak ve dal motifleri ile oluşturulan bezeme gösterir. Zengin evlcr,inde bezetneleri ve böıümleri ile çeşitlilik gösteren terekler orta haUi ve. fakir evlerinde sade ve az bölümlüdür 50 Somunoğlu Evi (Ş kil 11), Hanağası Evi, Hacı Kazım Bey Evi, Baydar Evi (yıkJ.ldl), kenarları kımmlı beş, Sultan Melik Mah. Toprak Tabya Sok. No: 19, Avni Beyin Evi dört, B. Ceylan Evi tandırevlerinde altı sır:ı olan terekkrin açıklık şeklindeki üsrbölümieriııin kenarlan onna sülize bitkisel bezemelidir. Tereklerin alt kısımları da s kıVrtınlı geniş gözler şeklindedir. HacıRıfat :,>{erdal Evi ve lvluhsin Efe Evlerinde beş, Fikri Evin tandırevinde dört, Abdülhamit Bey KonağL tandırevinde ise üç sıra olan tereklerin alt kısımlan S kıvnmlı, geniş açıklıklı, üst kenarları bezemesiz olan çcşitlemenin örneklerindendir (ŞekilU). Mustaf:ı Torun Evi, Hamza Polat Evi, Abdulgafur Gülen Evleri tandırevlerinde olduğu gibi sade bezemesiz tereklerde görülebilmektedir. Tereklerin tandırevindeki ve düzenlemesi son derece önemlidir. TerekleLin biçimlenmesinde bakır kapların çeşitliliği ve boyutlan da etkilidir. 5! İki katlı ve konak tipi evlerde bakır kaplar bir düzen İ\:erisinde diziiiI', kapların çokluğu, çeşitliliği ve temizliği özellijde eY sahibinin maddi göstergesi ve evin hanımının da bu konudaki mahareti olar:ık kabul edilirdi. görünüşü 4.;. Seki: Tandırevinde çeşidi işlerin yapıJdığL oıunulan, yarılan bölümdür. Ahşapran sekiler tanelırevinin bir kenarına yerleştirilmiştir. Tandırevlerinde genellikle iki türlü seki bulunur. a) Yükseltilmiş Sekiler: Daha çok zengin ve konak tipi evletin randırevlerinde bulunan merdivenle çıkılan yerden yiikseltilmiş sekikrdir. Etrali ahşap korkuluklarla çe~'Lili sekilerin alt kısımJan amhar-kiler şeklindedir. Bu tipin en güzel örneği Ahıskalılann Evinde (yıkıldı) bezemeli a~ap korkuluğu \'e ayak başlıklan ile dikkat çeken sekidil'. Iki katJı korkulukları ile kapali bir oda görüntüsü sergileyen sekinin alt kısmı kiler-ambar olarak düzenlenmiştir. Ali Bayram Evinde oda haline getirilen ve iki pencere ile aydınlaolan sekinin altı yine kiler olarak kulliırulmaktadır. KadıhaJi.zoğuııan Evinde kahve OCağı ve ahşap dolaplarla zenginJeştirilen seki bu (ipin günümüze ula!jan az sa~ldaki örnekleıinden biridir. Sultan Melik Mah. Toprak Tabya Sok. No: 19'da ki evde ise yüksek fakat bezemesiz ah~ap korkuluklan bulunan seki uygulamanın .çeşitlemeleıinclendir. b) Yer Sekileri: Tandıre\1nin bir köşesinde zeminden 30-40 cm. yüksekte olan sekilerdir. Ahşap korkuluklarla çevrilen sekileıin zaman zaman alt kısunları taştan olan örnekleri de görülebilmekıcdir. Somunoğlu Evi ve Hanağası Evi tandırevlerinde sekiler taştan yapıJmLŞ etrafı ahşap parmaklıklarla çmilmiş ycr sekilerine iki örnektir (Şekil 13). Hacı Kazım Bey Evi tandırevinde ise ahşap sekinin sade bir örneği görülmektedir. 4.6. Kiler-Ambar: Geleneksel Erzurum evlerinde yiyeceklerin saklandığı hler-ambar: çeşidi kışlık a) Tandırevine bitişik ayrı bir mekan olar:ık tasarlanmıştll'. Genellikle büyük konak ıipi evlerde tandırevinden bir kapı ile ulaşılan kiler-ambarda çeşitli boyurlarda ahşap dolaplal', un ambarları bulunmaktadır. Kadıhaliıoğulları Evi, Scmih Beyin E\1, Hamz.a Polat Evi, Somunoğlu EvI, Sultan Melik Mah. Toprak Tabya Sok. No: 19 da bulunan ev, Kohazagilin Evi 0'ıklldl), Alemdarları 1. Evi (yıkıldı) tipin örneklerindendil'. 44 Karpuz, 1993, 5.49 ·15 Sultan .\1elik -'bho Tophane Sak. 46 l..ala Paşa Mah. Cami Sok. 4i Karpuz, 1993,5.49 48 Emir§cyh Malı Tebnzkapı Cad 49 MehdJ Efendi Malı. Sıvırak Sok 50 Karpuz, 1993. ,.48 51 Zerfin Köşklü, "Geçmıştcn Günümü/oC Emınım' da Bakırcılik ve Bakı·' Kaplar" Sanat, Ataıiirk ii ı\'ersitesi Güzel Sanatlar fakiiltesı Dergisı, S.8, Erzurum, 2005c, S. 107-120 i Sanal Derg;s' 101 b) Tandırevi odalarına çık~lan merdivenlerin alt kiler-ambar şekHnde c!üzcfllenmiştir. Hacı Kazım Bey Evi, Muhsin Efe Evi, Mustafa Torun Evi (Şekil 14), fikri Evin Evi gibi birçok evde bu tipin uygulamalan görülmektedir. kısmı c)Tandırevinin bir kenannda veya sekiııin üzerinde büyük hir dolap ya da un ambaıı şeklindedir. Evinde kiler-ambar, sekinin üzerinde kapaklı bir dolap görünümündedir. ahşaptan Hanağa"ı 4.7. Tandırevi Odaları (Harem Odalın): Geleneksel Erzurum evlerinde zemin ka[ta tandırevinin ark3 cephede, ona kısımda, önde avlunun sağında veya solunda yer alması avlu ve tandırevi ilişkili odalann yönlenişinde etkili olmuşwr. Tandırevine açılan oclalann sayıları, boyutları, bezeınesi ev sahibinin maddj durumuna, evi.n plamna göre değişiklik göstermektedir. Zemin katta bir veya iki oda daha çok Landırevi ile bjrlikte haremlik fonksiyonu kazanmaktadır. Han:ığası Evi, Avnı Beyin . Evi, Kemai Alkur Evi, Rıza Avcı E\i(1901)52, Mustafa Tomn Evı, İbrahim Yerdelen Evi (1842)53, Faik Albayrak Evi; Yaşar İkizler Evi(1891),4 gibi birçok evde tandırevine bir oda, Somunoğlu Evi (ŞekiI15), Dursun Akal Evi (1784)55, Abdulgafur Gülen Evı tandırevleıine iki oda açılmaktadır. Hacı Kazım Bev E\1, Muhsin Efe Evlerinde tandırevine acılan üç oda bulunmaktadır. Hacı Kazım Bey Evinde on basamakla ulaşılan haremlik odaları yan yana düzenlenmiştir. Muhsin Efe hlndc ise tandırevinde karşılıklı iki merdivenle ulaşılan sağ tarafta bir, oda so! tarafta ise yan yana iki oda bulunmaktadır. Sol tarafta yan yana düzenlenen odalar birinci kaı!a bağlantılıdLr. Bugün bu iki odanın girişi tandırevinden kapatılmıştır. 4.8. Kırlangıç örtü: Erzurum evlerinde tandırevinin karakteristik öıtüsüdür. Ahşap ayaklar tarafından taşınan dikdörtgen kesidi kirişlerin köşelere çapraz oturmasıyla sekizgeııe, ikinci sıra ile kareye, tekrar ta.)mhp sekizgen şekle getirilen ve hindirınell hir biçimde yiiksellilen bu örtüde en son kare, açık bırakılan ışıklıkla sonuçlanır. 56 [rwrum 'da tandır vlerinjn kırlangıç önüsü genellikle yeeli bindırmelidir. Beş ve dokuz bindinneli ömekJerin yanı sıra iki. altı ve on bindinneli örneklere de rastlanmıştır. Somunoğlu bi, Hanağa,ı Evi; Hacı Kazım Bey Evi, AbdüUıamit Bey Konağı, Reşit Keki Evi (yıkıldı), Ahısk(~ı!ann Evi (yıkıldı), Muhsin Ete E\~, Mustafa Torun Evi. Fikri Evin Evi (Şekil 16). AbdulgafurGülen Evi, Rıza Avcı Evi tandırevleri yedi buıcljnneLı, Yaşar Ikizler Evi, HamLa Polat Evi, Hacı Rıfal Merdal Evi, Avni Bölen Evi (19.yüzyıl onalan)5: (~1kıldı), tandırevleri beş, Kobazagilin Evi (19.yüzyıl oıtabn)S8 (yıkıldı) tandırevi ise dokuz bindirmeli kırlangıç önünün örneklerindendir. Sultan Melik lvIah. Toprak Tabya SokXo:l9'daki ev iki, Kiyazi Güogönnez E\i (1895)59 (yıkıldı) altı, Seyfullah Ağa hi (1897)(j) ()1kıldı) on bindırmdi kırlangıç örtünün çeşidemelerindendir. 5. DEGERlENDiRME İnsanlar için tadh boyuııca iki önemli ihtiyaç, bannma ve beslenme olmuşLUr. Barınma ile birlikte diğer bütün lhtiyaçların karşılandığı ev mimarisi iklim ve malzemeye bağlı olarak tarih öncesinden günümüze sürekli bir gelişim göstermiştir. Pişirme işlemi bu gelişim içerisinde başlangıçca yaşama ;ılanı olan mekanda yapılmış daha sonra ise avrı hir mekan olarak tasarlanmışnr. Hun ve Göktürk Dönemi ev ve mutfaldanna ait bilgiler sımI'lı olmasına rJğ.ınen Uvgur ve Selçuk,ıu Döneminde aşbk,Gl olarak isimlendirilen bu mek3n Anadolu'da aşevi, aşocağı, a,~damı, aşhane, tandırevi, yerel'i, tandırdaml, tokana. t.afana ve marbah gıbi değişik isimlerle anılmıştır. Gl Anadolu evinde<~cnişliği ile dikkat çeken mut.fak önemlı bir mekandır. Bazı bölgelerde evin planını etkileyecek şekiılde konumlandın'lan mutfak bazen de evin avlusunun bir köşesindeelir. Çok amaçlı kullanılan mutfaklar tandır, ocak, ıerek gibi unsurlarla daha da zenginleştirilmiştir. Anadolu'daki geleneksel Türk evleri incelendiğinde hemen hepsinin kendine özgü muuak anlayışlan olduğu görülmektedir. Bu doğrultuda geleneksel Erzurum evlerinı diğer bölge evlerinden ayıran eyin plan ve mekan dağılunını etkileyen unsur tandırevidir. KenJı içerisinde başlı başına bir kültür olan wnclıre\i Erzurum evlerini özcllqti.rerek Anadolu'nun en zengin mtırfak mimarisinin oluşmasma sehep olmuştur. Anadolu'daki geleneksel evler içerisinde tandırevi ya da değışik isimlerle anılan mutfaklar Doğu Anadolu evlerinde bölgesel faktörler. ma.lzeme, iklim öıcl:likleri ve ekonomik koşullar ile Erzurum tandırevine benzer çok amaçlı bir ku~ıanım gösterirler. Bölgenin kent ve kırsal konut mimarisinde gözlenen çe'jitlilige rağmen Kars, Ağrı, Iğdır, Erzincan, Bayburt, Sivas, Malatya, Elazığ, :-.'iuş, Bitlis \'e Van evlerincle mutfak evin içinde vey'a evin dışımJa avluda, içerisinde tandırlm ile Erzurum randırevinin fonksiyonel özelliğini yansıtır/ar 63 52 'ep ğ;ı \tah. Giilahmet Cad. 53 Aşağı Yoncaıık ~tah. Abu.) Efendı Sok. S4 Emi yh Y1ah Künıhcr Sok. SS Yeğerı;ı. .'ıah Cami Sak S6 Karpuz,1986, s 52·53: Kaıpuz, 1989. s.22-23. Karpuz,1993. sA9; HaşılTl Karpuz,"E17.ul1lm Ve Konya Evlennde Ahşap MaJzeme Kullarumı' Ahşap Külrürü Anadıılu'nun Ahşap Evlen, Ankara 2001, 119. Akın, 1991. .-323·327; AJw. 1996. s.25·j-255 57 Emırşeyh Mah Künıber Sok. 58 Mehdı Efcndi Mıh. Samct Sak 59 l.abjJ<işa .\iab. K.adııı.~!u Çıkınnı 60 Enıııı Kuıbi Malı. Tamirh~ne Sok_ 61 MchmCl Altay Köymeıı, "AlpArslan Zamanı Tiirk Evı" Sciçuklu Araştırmaları Dergisi, lll, (.~O[aıa%gin Zaferi Ozd Sayısı) Ankara, 1971. s.2-3 62 K;u'jluz,1993, s.2-3; K:ı.rpllZ,I999, s.457-458 1021 Sanat Dergisi Doğu Anadolu Bölgcsinin dışında iç Anadolu'da Kayseo, Nevşehir ve Sivas çevresinde Erzurum evlcrindeki tandırevi kültürünü haurJaGlIl benzer özellikler görülmektedir. Geleneksel Kayseri evinde tokana denilen kışlık mutfak kış odası işlevinde oturulan, sohhet edilen yemek pişirilen ve yenilen evin ana mekanlanndan biridir. Tobnalann fonk~iyunel özelliği Erzurum evlerinde tandırevinin ayıu amaçlı kuUanuru ıle öl1üşınektedir.t>1 Nevşehir evlerinde ise tafana denilen kışlık mutfak tandırevi ile fonksiyonel açıdan benzerlik gösteren bir diğer mekandır. 65 Sivas evlerinde bulunan mutfak halk tabirivle tandıriık veya evyüzü ocağı (tandır), terekleri ve özellikle kırlangıç kubbe sistemiyle ECLurum evlerinin tandJrevi görünüşünü harırlatmaktadır/ xi Anadolu'daki geleneksel evler incelendiğinde hirehir benzer örneği yoktur. Yalnız Bayburt evlerinde yerevi olarak bilinen tandıre~'i, tandırba.~ı, kurun, rerek-teeir, tekir-ambar ve kırman-kırlangıç örtüsü ile en yakın öınektir 67 Gerçi Erzurum evlerinde tandırevini oluşturan en önemli unsurlanjan tandırbaşı, yere gömülü tandır, terek ve kırlangıç örtü uygulaması özellikle diğer Doğu Anadolu mutfaklarında da tek tek görülehilen ortak unsurlardJr. Tandırevinin Orta Asya ve Anadolu bağlamısı ve hu bağlantının tandırbaşı, tandırve kırlangıç kubhe üzerinde yoğunlaşması mekanın tasarımında iklim şanları, ckonomik ve bölgesel kQşullar, gelenek ve iııanı)ların son derece etkili olduğunu göstermektedir. tandırevi mimaıisinin mutfak kültürünün de doğmasına sebep olmuştur. Le7.2etine dayum olrna~'ao remek çeşitleri ve tadılar geçmişten günümüze Erzurum nıutfağının tatlandır. 6, SONUÇ Anadolu ev tipinin GIIldırevi gibi özel bir tasanmla belirlendiği eski Erzurum e.1eri hızlı ve düzensiz yapılanma, değişen koşullar, ekonomik sebepler ve i1gisizUk karşısında vak olmakla vüz yüzedir. Eı·JerJe birlikte tandırevleri de yok ()lan örnekle~ ar~~ında Kobazagilin Evi, Al'Oi Bölen Evi,' Narmanhoğlu Evi (l857)t8. Solakz.ade .\1üftü Evi (19. yiizyıl sonları)E9: S. Karmanıt Evi (19. yüzyıl sonlanYU, Alemdadann ı. Evi (1887/ 1, Seyfullah Ağa b~, Alemdarlann 2. Evı (1899fı, Faik A1baYlcık Evi (19,yü7.yll sonu) (ŞekilI:), Reşit Keki Evi (19.yi.if.)·ll sonu), Mısıı:1J Mehmet Efendi E\~ (19,yüZ}1l sonu) (kısmen ayakta), S;ılih Efendi E\~ (19. yüzyıl sonur3, Korukcular Evi (1902) 7 ,Yüzbaşı A. Fahri Evi, Hanbeyoğlu E\~ (1908)'5, Saip Efendi Evi (192Sr", Ahıskalılano Eyi (Şekil 18), ~1od(~ğlu Eyi (19.yüzyıl ol1ası)77, ÇöğenderU Evi (Şekil 19), Hacı Omer Ağa Evi (19.yüzyıl)'s, Mehmet Damgacı Evi (20. yiizyll)'l1, Baydar Evi, Hancığazlı !ıafıı Efendi Evi, Mehdi Efendi Malt Smrcık Sok. \fo:l (Şekil 20-21), gibi daha bir çok eskı Erzurum e\~ sa}~labilir. Yıkılan adeta yok edilen fuuıum evlerinden ayakta kalmayı başaranlar ise bugün Sa}1ca çok azdır. Zırnıklı Vehbi Be}~n .I:\i, Renk Oinlcr Evi, Avni Beyin Evi (19,yüZ)1Iortaları) (Şekil 22),. Abdülhamit Bey Konağı (Şekil 16). Ali Bayram Evi, Yaşar Ikizler Evi (1891), Rıza Avcı Evi (1901) (Şekil 17), Enumm evlerinde anltsalla.)an randırC\~ zengin bir 63 Sabahanm Türkoğlu:Van'da Tandır Aderlen Tlirk 1'01 kır, tırmutın Oerglf. 1969, s,s-!91·5492. Mulltıfiı fuııUı," , ~n'da Ev Blllıil11len" Türk C 13. S, 254, 19i1l., .5732; !ickharı ~fli," ıma'dıkı . " E kı" Kd~1l l'rüjesi 1~l70 Çalı. arı, Aııka l'a , 1972, s, 163182, KÜjkhi, 2005a. ,.159; O Özbek, '\lalaıya'v .' ~r1< Eınügı .11 ı:ıet:!LJ>ı .S. 111. An m, 19R8, s, 132·IH; lkuin,\ipe ,~ ~ınalıye Evleıi" Her Ybnüyle Kemalıye (Eğın). ıSlanbul, 1996. ~ 155·228; uksel·Saya ı. Şdı:ıbcl.lın Oltürk, Bltll [1·1eri., Ankarn. 2oo1,. .j1, Aııonım, Cumhuriyeıın 75. Yılıııda Van. Ankaı .. (rarihslZ).ö. 103,104; 61 Vadı Imamoğlu. Gdeneksel Kayscrt Evi " Ankara.I992, s.49·5]; Yuk.\el [)inici, "Gelenek~e1 Kavseıi Yapılannda Isııma Ve Haval~nctırına"\~, Onaçağ Ve T\irk Dönemi KalJ Sonuçlan Ve Sınat Tanııı S<:mpozyurnu llildin\er, Kay~cri, 2002, ,~,2()7 65 Mehnıeı Alı Cımer, ,\vanos'un Eskı mk Ederi. Ankara, 1992,5.22; HüseyHl Sc:vındik, Trglip Ve Çe'Tesı Konut Anlayışının Fonksıyone! Açıdan Dcğcıiendirilmesı' V. Milletlerarası Türk tlalk Klilrüni Kongresi Maddi Külıür Seksıvon Bildiriler~\nkaJ1l, J997,~.35&366 66 Müıgan V!,ocr, -Sivas'ın Eski Evleri" !.ale. S 7. !sr.anhul. 1990, s.24-25, Nurh~n Bilgcı, 51~-:ı.~ hicrı. Ankara, 1993. s 47·48 67 Hatice Uçar, Bayburt ve Ba~tıurt Evlerinın Mimarlık Tarıhindeki Yeri. At:ıtürk lnıvC'l'Sil.esi Sosyllilliliııı!er Enslitü:iu, Arkeoloji ve Sanal. Iaıihi Anabı.linı Dalı (YayınJanmam~ij Dokl.ora Tezi, Erzurum, 1998, s.114.120, Hatice [çar, "Geleneksel Ba~1lUl1 Evieıiılin Plan Tıpolojisı ve Mekanların OrgOrlenme Biçımleri" Aratürk UnillEr>ltesı fen,Edebil'at f;ıkGlresı Soöy.1 [JjBmler Deıilisi, c.\ S,35, 2005, s.139·148, Ozan Sağdıç- Baybul1lzlerum!er. .'\nkara. 1998, Folkkır Ara~[J[malan Oergısi. s,gB-lOO 68 Alipaşa lli.lı, Camı Sak 69 Aşağı Yoncalık Malı . Şeref Efendi Cad, 70 Narın ılı \lah. Cami Çıkmw il MehdlEfcndi Mah. SI~mA Sok. 72 ~ Yonc;l.lık ~1aJı Şerei Efendi Gıt! 73 Yt a~ \lah. Gübhmet Cıct 74 Y~ \lah. K:ır;uıhk Kumlıeı Snk. 75 Eınırşcyb Mah. 'larmanh Camii Sak. 76 ŞeyhıCı' Mah. Şerefefendi Cad. 77 Aşağı Mumuı Mah_ Mmalı Sak 78 Ali Paşa Mah. Camı 5ok. 79 GöJha~1 Cad. Balyoz 5ok. Sanal Derglsl[ı03 Nusret Gedik Evi, Vecihi Topçuoğlu E\1 (20.yüzyll)OO, Sultan Melik Mah. Toprak Tahya Sok.\io:51, Halis Baransel Evi (20.yüzyıl)81 gibi eski Erzurum evlerinin güzel örnekleri içine girilemeyccek durumda kaderlerine terk edilmjştir. Kadıhafu:oğul1an Evi, Dursun Akal (Kitapçılar) Evi, Semih Beyin Evi (lS.yüzyıl sonu)82, Hanağ'dsı Evi, Somunoğlu Evi, 1. Yerdelen Evi, Hacı KaZIJTI Bey Evi, Kemal Alkur Evi, B. Ceylan Evi, İ. HakkıoğuUan Evj (19. yüzyı! sonu)o3, MüceldiJi Evi, Muhsin Efe Evi, Mustafa Torun Evi, Fikrj Evin Evi, Kullebilerin Evi (1909)84, Fizyo Babanın E\'i (1903)85 eski Erzurum evleıinin tandırevleti .de günümüzde en iyi durumda olan temsHcilerindendir. Iç Kale çevresi, Mirzamehmet, Sulwn Melik, Emir~eyb, Gülahmet, \1.ehdi Efendj, Ayazpaşa, Cedit, J\armanh, Aşağı Yoncalık, Şeyhler ve ~ağL Mumcu MahaJlelerinde tarihi sokak dokusunda pek çok eski ev bulunmaktadır. Bu evler ya tamamen terkedilmiş y<l da aileİl:r arasında bölünerek içyapılan değiştmLştir. Ilgisiıliğe karşı alUk dayanma gücü kalmamış geleneksel evlerin örnekleri, Anadolu Türk ev tipinin Erzurum'daki son gö!iintüsünü yansltınakıadır. Eski Erzurum evlerinin bu genel görüntüsü zengin bir geçmişin izlerini taşıyan tandırevi mekanlannda daha da aomasııdır (Şekil 23-24). Tandırevi geçmişteki fonkSiyonel özeııiğini tamamen kaybetmiş, bugün değişen şartlar ve modem araçlar kar~ısmda kullarulmayan veya farklı amaçlarla kullanılan mekanlara dönüşmüştür. Atatürk Üniversitesi tarafından önemli bir adım olarak "Geleneksel Erzurum Evlerinin Modern Mimariye Uyarlanışı", isimli proje ile 2006 yılında geleneksel bir Erzurum evinin özellikleri yeni bir anlayışla değerlendirilmiştir. Bununla birlikte neredeyse yok olan tarihi kent dokusunda sa}ılan giderek azalan geleneksel Eminım evleri ve içerisindeki aJut.sal tanduevi, projelendirme ve alan çalış/Tk1Jan ile yeniden canlandU1lınalıdır. Geleneksel evlerin bölgesel eğilimleri ve kuUarum amacına yönelik evrensel değişimi yapılmalı ve konıma altına alınmalıdır. 80 Yeğenağ~ ~I:ıh. Karanlık K[imbeı Sok. sı Narmanll Mah, Yüzha;;ı Sok 82 Sulıan Melik Malı. Toprak Tabya Sok 83 Cedj[ Mah. Dere Suk. 84 Rıtııa !-!alun Malı. Palandöken Cad. 85 ~juraı fuja ~{ah, Yenikapı Cad 1041 SanaL Dergısi KAYNAKIAR Akın, G, (1991). "Tüteklikli Örtü Geleneği Alladolu Cami Ve Tarikat Yapılannda Tüteklikli ünü" Vakıflar Dergi.'ii, S. XXII, Ankara, 323-354 Akın, G.( 1996). ''Doğu Ve Güneydoğu. Anadolu'nu n Geleneksel Mimarlığında Iki Tarihsel Ev Tipi: Bindirme Kubbeli Ve Tüteklikli Evler" Tarjhten Günümüze Anadolu'da Konut Ve Yerleşme, Habitat ll, İstanbul, 248-256 Alper, B. (1996). "KeJ!1a1iyc Evleri" Her Yönüyle Kemaliye (Eğin), Istanhul, 155-228 Anonim, Cumhuriyetin 75. Yılında Van, Ankara (Tarihsiz) Bammer, A.(1996). "Çadır lle Anadolu Ev ilişkileri" Tarihten Günümüze Anadolu'da Konut Ve Yerleşme, Habitat ıı, İstanbul, 234-247 Başar, Z. (1976). "Halkımızın Yaşamında Tandır", Türk Falklor Araştırmaları Yıllığı 1975, Ankara, 2740 Baykara, T.(2002). ''Türklüğün En Eski Z1ınanlaıı" Türkler, CJ Ankara, 277-307 Bilget, N,B. (1993). Sivas Evleri, Ankara Binici, Y. (2002). "Geleneksel Kayseri Yapılannda ısıtma Ve Hav'alandırma" 'll ürtaçağ Ve Türk Dönemi Kazı Sonuçlan Ve Sanat Tarihi Sempozyumu Bilelir'iler, Kayseri, 201-216 Bozkurt, N.(1993).. "Çadır" Mad. UN. ıslanı Ansildopedjsi, C. 8, ısı.anbul, 158-162 Cezar, M.(1997). Anadolu Öncesi Türklerde Şehir Ve i Mimarlık, İstanbul Çopuroğlu, C. (2003). "İnsan Çevre Küllür Etkileşimi çerçevesinde Banııma Kültürü" Mjtli Folklor, S.)7, Ankara, 53-57. Çoruh1u, Y. (1998). Erken Devir Türk Sanatının ABCsi, Istanbul Çoruh1u, Y. (2000). Türk Ivlirolojbiniıı Ana Hatlan, istanbul Çoruh1u, Y. (2002). "Hun Sanatı" Türkler, C. 4, Ankara, 54-76 Diyarbekirli, N.(2002). "Eski Türklerde Kültür Ve Sanat" Türkler, C.3, Ankara, 827-894 Ellade, M. (Çev. Birkan) (1999). Şamanizm, Ankara Esmer, MA (1992). Avanos'un.~ski Türk Evleri, Ankara Gündoğdu, H. (1997). "Genel üzeltikleriyle Erzurum Evleıi", Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisiı, S.3, Evurum. 27-37 Hatan, H. (1946). "Erz.'urum'da Sivil Mimari ve ÖzeUikleri", Arkitekt, C.15. 62-64 Hotao, H. (1947). "Erzurum Evleıi", Arkitekt, C.l6: 27-30 Imamoğlu, V. (1992), Geleneksel Kayseri Evleri, Ankara İnan, A. (1986). Tarihte Ve Bugün Şamaniltn: Ankara Ka1afat, y. (1995). Doğu Anadolu'da Eski Türk Inançlarının Izleri, Ankara Karabekir, O. (l98~). "Emırum ~1utfakları" Türkiyemız, S. 43, Istanbul, 1-6 Karpuz, E. (1999). "Anadolu Türk Mimarisinde Mekan Olarak Mutfak Ve Osmanlı Dönemi Örnek/eri", Osmanlı, C.ıO, Ankara, 457-463 Karpuz, H. (1986). "Eski Erzurum E~'leıinCıe Tandıreıri", KÖJ: Dergisi, S. 6, Erzurum, 49-53 Karpuz, H. (1989). Erzurum Evleri, Ankara Karpuz, H. (1993). Türk Islam Mesken Mimarisinde Erzurum Evleri, Ankara Karpuz, H. (2001). "Emınım Ve Konya Evlerinde Ahşap Malzeme Kuııanum" Ahşap Kültürü Anadolu'nun Ahşap Evleri, Ankara, 113-12R Koca, S. (2002). "Eski Türkierde Sosyal Ve Ekonomik Hayat" Türkler, C.3, Ankara, 15-37. Koşay, H.ı - Vary, H.(1964). Pu/ur Kazısı, Ankara Köse, M. (1965). '''[andır'', Türk Folklar Araşurmaları Dergisi, Yıl:16, C.9, 3714-3719, Köşk1ü, ı. (2005a). "Eski Erzurum ~utfağında Tandır: Yapılış!, Kuııanırru Ve D.oğu Anadolu'daki Yeri Czerine" Anadolu Universilesi Sosyal Bilimler Dergisi, Eskişehir, C S, S.2, 155-177. Köşk!ü, ı. (2005b). "E.ski Erzurum E\1erinde Taş Süslerne' Atatürk Universitesi Fen- Edebivat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi: C5, S.3·5, Erzurum, 123-138 Köşklü, Z. (2005c), "Geçmişten Günümüze Erzurum'da Bakıralık ve Bakır Kaplar"Sanat. Atatörk (rnivecsitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, S.8, Erzurum, 107-120 Köymen, M. A. (1971). "Alp Arslan Zamanı Türk Evi" Se1çuld.!l Araştırmaları Dergisi, lll, (~1a1azgirt zaferi Ozel Sayısı) Ankara, 1-14 Kııkarao, U. (2001). Günümüz Erzurum Evinde Ge1enckscl Unsurların KuUanımına Yönelik Bir Semez Çalı.şınası, Ata~ürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanar Tarihi Anabilim Dal,ı (Yayın1anma1TUş) Yüksek !isafl.s Tezi, Erl.Urum Millayim, S. (2002). "Kubhe" Mad. TDV. Islam .. Ansiklopedisi, C.26, 0.nkara, 300-303 Ogel, B. (1947). "Eourum Evlcri"lJkü Dergisi, CL, 5.12, 32-33 9gel, B. (1991). Türk Kültür Tarihine Giriş, CA, Ankara Qgel, B. (1995). Türk Mitolojisi, C. 2, Ankara üzbek, O. (1988). "Malatya Evleri" Türk Etnografya Dergis~ S. XV1I1. Ankara, B2-133 Peters, E. (1972). "A.itınova'claki Kerpiç Evler" Keban Projesi 1970 Çalışmaları, Ankara, 163-182 Roux, J.P. (Kazancıgit) (1998), Türklerin ve Moğoııarın Eski Dini, Ankara Sağdıç Ü. (1998), Bayburt İzlenimler, Ankard Sayan, Y.·üztürk, Ş. (2001.). BitUs Evleri, Ankara Sevindik, H. (1997). "Urgüp Ve Çevresi Konut Anlayışının f.onksiyonei Açıdan Değerlendirilmesi" V. ı\'1iııetlerJrası Türk Halk Kültürü Kongresi Maddi Kültür Seksiyon Bildiriler, Ankara, 363370 Sezen, 1. (1993). Erzurum Şehir Folkloru, Atatürk Ünİwrsitcsi Sosyal Bilimler Ensritüsü Türk Dili Ve Edebiyatı Anabilım Dalı (Yayınlanmamış) Doktora Tezi, Erzurum Turan, M. (1970). "Kağızman'da Ev Bölüm!eıi" Türk Folldor Araştırmaları Dergisi, ç 13, S, 254, 5732 Türkoğlu, S. (1969)."Van'da. Tandır Adetleri"Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, 5491-5492 Uçar, H. (1998). Bayburt ve Bayburt Evlerinin ~1imar1ık Tarihindeki Yeri, Atatürk llnivecsitesı SOSyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Sanat Taıihı Anabilim Dalı (Yayınlanmamış) Doktora Tezi, Erzurum Uçar, H. (200;), "Geleneksel Bayburt ~vlerinin Plan Tipolojisi \'C Mckal,11ann Orgürlenme Biçinıleri" Atatürk [niversitesi Fen-Edebiyat Fakültesı Sosyal Bilimler Dergisi, es, 5.35, 139·148 Uzun, S. (1996). "ErLurum Yöresinde Tandır Yapımı Ve Yöre Me~kcnkrindeki Tandu·evi'nin Coğrafi Yönden Incelenmesi", Akademik AçL 1. Samsun, 113-125 Üçer, M. (1990). "Sivas'ın Eski Evleri" uılc, S. 7, İstanbuL, 21-25 Ünal, R. H. (1994). "Erzurum Mimari- Evler" Mad, TDV. İslam Ansiklopedisi, CIl, İstanbul, 329-330 Yalçın, M. A. (2002). "Eski Dönemlerden Anadolu 'ya Türk Sosyal Dayanışma Kurumlan" Türkler, C.3, Ankara, 107·122 Sanal Dergisi 1,05 çizİMLER VE RESİMLER: r~:""'" r,~ ŞekilZ D61 Sanal Dergisi 1 Erzuntm .4bdiilbamit Bey Konağı Gen.el Cöııinıiş Şekill.Erzumm 1Icmağası Em (H Karpu.z:'darl) ŞekilJErzJırum Somunoğlu Şeki/4 En:ıınmı Hanağası Evinde TandırelJi (G. Akın 'dan) Em'nde Tandırbaıı .'ii Kılçıik Ocak , Sanal Derg;sq 1107 Şekil5: Erzurum B.Ceylan Eliinde TandıTbaşı Şf!kil6' Etzumm Somunoğlu Evinde TandıriJaşınm İçten Gönınüşü Şekil 1081 Sanal Oergısi B: Erzurum Mubsin Ele Evinde Kurun Şekil Şeki/9 7,Erzumm Kema! Alkur Evinde Kurun Erzurum B.Cf!ylan Evinde Kurun·Çeşme Şekil LO: Erzurum Fikri Evin Euinde Kurun ŞekilI2: Şekil] Erzurum AbdÜll.ıamı:t Bey Konağı Tand/rev/nde Terek Şek11I5. J;"ızumm ŞekilN. J- Erzumm Sonııınoğlu Euinde Terekler Somunq4111 Euinde Tawiıreı:ine tip/an Oda Erzurum .+Ius/aJa Tonm EVinde Kiler-Ambar Sanat Dergisi 11 OS Şekil }6; Erzurum Fikri Eviıı Fvinde JUr/angıç Ö"ıü Şeki/17 Emmım Şeki/lS Şekil Şekıl Erzl/mm Ahıska/ılar Evinde Yıktk Tandır Evi 20Erzurum Mehdi Efendı Mab. 1101 Sanal Dargisi Sıvm:ık Sok. Taııdırixışı (Yıkıldı) Faik Albayrak Evi Tandırhaşı (Yıkıldı) 19: Erzurum Çöğendeıii Evinde Y,kık Tandır Evi Şekil 21: Erzurum Mehdi Efendi Mab. SıvıTOk Sok. Yıkılmış Bir Ev Şeki/22:Erzurwn Avrıi Beyin Evinde Tandıı·b~ı Şekil 23. Erzurum Palandöken Caddesi ÜZerinde Tandlttxış! (Yikıldlj Şekil 24. Hrzurum Mirza .Hehmet Maballesinde TandıriJa:şı (Yıkı/dıj Sanal Derg;a11111