tarihi kişinin .aYID,-insanlfİrol,dugunu .!le~ . sü~ektedir3.
Transkript
tarihi kişinin .aYID,-insanlfİrol,dugunu .!le~ . sü~ektedir3.
i Hacettepe C1nıversttest Edebiyat FÖld1ltest Derg~t. CUt 61 , sayı 1-21 Aralık. 1989 i ss. 21g"228 . . '. . \ '. . '~. ", " . . . . . Araştınnarm.zin .koıı1,lsunu" .olUşturan ..~şllerden bmsi. olan Sultanzadetshak.Bey'i1769d 801~yıll~arasmda, nJ.Selitn'in I"ra.nsa Kralı ile gtzlice irtibatu: sallayap kişi, Osmanlı Devleti'ne Rusya'yakarŞı' Fra.rı.-'nuı dostltilunu kazanmak gör~jYleYQllanmış bir gOrevU~.Avrupa'dan askeri ve tekh1k. ,bilgilerl edtnmek1.egörevl1bırögren,dve. 1789'dan1806'ya kadar da Tersane '{.ercUmanı sıfatıyla gön1)roruzl. ' me yandan bir ~e Mo.hendişhaııe~i ŞenH. Hünıtyti:n'un önce riyaziyat hocası, sonra ba.şh.Ocası, olmuş BaşbOOa ıshak. Efendi ile karşılaşmaktayıt2. B;iŞhoc:a. İsha,k Ef.endi, Q~manlı tniparatorlugu'na fen billiIı1eJ.1J)Uı gtrıD~de öncü olmuş, bu alanda pekçait eserJefVeJ.Tiı,1ş bır şahsıyettir.Bu1ki şahsiyet aynı 1QŞ. midirler? YaMabir !stın b~e;rlJgi nu soz kon1!~udur? Degerli tarihçiFaik Reşit ~nar 1964 yılında "Başhoca İshak Efendi" adıyla Belleten'deYay'ın1t\dıgıbirnıakalesinde. bu1k1 ,tarihi kişinin .aYID,-insanlfİrol,dugunu .!le~ sü~ektedir3. Başhaca. İshak Efendi 'ile ilgin .bilıp verenkaynaklar arasında İngiliz dori.an1nasının 1807'de İstan'J:)ul'a.geldiginde ıngilizlerle yapılan görüşmelerdebulund114ıi:na dait kayıtlar vardır4.'Öte yandan P.Justafa NuriPaşa'nın. Netay(Cft'l- Vukuat adlı eserinde "Tersane Terciimanı t\nıüniat~t~ hOc~~ıshak '~fenditngiliz Donanmasına yollanıp" .şeklinde bir "'a~ bulunmaktadır5. Bu Arşivi!nde bulmuş. oldugu bir ifadelerden' ve , Topkapısa.nyı, belgeden yola çıkan Unat, Müh~ftdlShA1ie-l Bem-İ HümAyUn . hocalarından Başhoca IshakEfendf tıc Bultanza4e .ıshak . Bey'in . . .. / · Hacettepe OniversItesi Tarih BOl~d Araştırııui Görevllsi~' 1. ısmail Hakkı Uzunçarşılı.' "Selim UI'Qn Veliaht lenfransa Krali UU xvi UeMuhaberelert" BeUeten.c; n, sayı5-Ei, (Ankara, 19Ş8), s. 191-246. 2, ErcÜlDent Kuran, "ıShak Efendt(Hoc:a}~' '.mrlcAnsIc. c. 20, s. 231-232. Aynıyazar, "ıshak Ermelf' A.I., c. IV, s, 1127113. ", . 3. Fa1k.~it Unat. "Başhocaİshak ~i".8eUeten. c.XXVlII, sayı 109 (Ankara, 1964).8. 89-115. 4. Mehn1et Süreyya, .Sfc:tl-tOsınaıtti tsubu1 1308, S. .328. 5..MiJstata Nuri Paşa~ NettJYtdl'( VUkuat, (Yay:N.Ç$~, 2. cilt, Ankara, 1980, s. 212. Akçura Yusuf, Osmanlı Devletl'nin Dagrltna Devrl. Ankara, 1985, s. 129. / ' . 219 \ \ ., . , ' B~'in 'üzerine H~sanPaşa'mn~iddetini çekenolay bir Rus . binbaşısılleo18n dOf1UuA\1,~.;\&aya,sırasmda esir düşerek serbestbırakılan Yedikule'de,hapsed~}envf"tbit4t_$Onra binbaşı Zorichile dôst1uk.'kuran t&bak' Bey. bununla\ da kalmamış 'Zorich'e Mdslüımuı elbıstsl giydirerek AyasoCya . . Camii'ne gQtürüp gezdtmıişU..-ı.~ebR4avranış"Rus"kel1mesine bile' .tahammül kızmasınasebet> edemeyen Qoi .Hasan'. Paşa'nın. son derece oln1.uş ve .p'aşad~hal, hareketin idamla , cezalaQ<iıı:ılmasını istenılşUII; '.' .. . .. Böyle $ bir cezail~ karş~ karşıya kalan İshak B~, bu cezadan kurtulmak' için, wrt: d)şJna. kaçpıanm yollarını aramayabaşlacıı. Bmbaşı ,~rach ile görüşerek Rusya'ya ." . ~ Petersburg'agUmeye ~ryeraL b) iaı-Bey'bıBJdnei.ı--$eJalaau(lne-l777) Rusya'ya gitmeye, kararJı olan.ts_kIBey, bu sırada daha Onceden oırencısi old~u .)3aron dO.Tott ne karşılaşarak .onun tavsiyesiyle. Rusya'yagit.1nekten vazgeçipPari$',e. gitmeyi tercih etU.Onun yariiım1anyla 1'176'dailk ~ ~une çıktı12. İshak BeyinParis'e bu iJ~ gidiş1ndekeiıdl$tne Baron dO Tott'dan başka, li'ransa'nın Istanbul.. büyt)~elçisi ,olan Salnt Priest'in de yardımcıoldugunu' .gküyonız. ~at için Frans~ seraretinin' yardımını. ~eyen ıShak Bey, olumlu cevap ahniş ve Büyükelçi Pı1est'in yardımını saglaıufştı. BÜyükelçi du:ı;umu ' ,., . "Fransız dıştşlerine.btldrnııtş; J;>ışişJeri'Bakanı olan Comte de Vergennes'e mektupyamıak).aurettyle. İshak BeY~ Paris'e ' gttmeSiniplanbmuştır13.. . ' ' Bt1~ke19i, Pr1est'in.ıShak Dey'iPariS'e. göndermekteki amacı şuydu: JShak Bey'l Paris'e göndererek onun orada Fransızca ~13~pıa1I~c1eFenerliRumiann- Ogremnesi. 'saglanacü.bOyiece . elinde bulunan' tercilmantık. işlerI' yavaş yavaş Türklere Dev1eti'ninkinde~ çQk geçecekti., Cii,nkf. bu. Rum1ar. .O~ Ruslann çıkarlannaç$lıŞıyorlar.s..ı.evrak ve .haber1eşmeleri Rusya'ya yarar şekilde terciUİıe e<Uyorlardı. OysabugOrev Fransa tar aftah Tü r~ er ta raf ın d.a .n .yapılU'6 .a .~u ey a'nın iflleri , ba1ta1anacaAıgibi. Fransa'Dm etJ$i ve . .nüfuzu .. .. güçleniniş . da olacaktı. Bu amaçlaParis'te !sh~Bey'e' bir ~~a 6gretmeni tutularak ,onun OgI'eniq1iyle ~It'aşılnıa.ı sagl,ındı14. Tutulan Fransızca 'hoca81 Pietre JeaıH\ılar1e. R\ıff~n. İshak Bey'i bir panstyonero1araiç evınea1dıl~., . ' _ ' . . . . n. U~a.g.m.~s. .. . . .. 20Qı~ . . a.g.m.,s.103. .' 12. Uzu~ıh.a.g.nt., s. 200. Ancak uZ1Jl).Çarfıhı8hak.'~kı 1776'da 1l1t ,kez Paris'e' gidişini 1786'd4lIk1ııcigldlşl Uekanştımuştır. Bkz. Sosyal, ısmail, Fransız JhttldU ve 'ft.'lrk-FranSlZ Dlplôn1astMı1naseb~tlert, Ankara. 1964.8.56.'da bu yaııbfhlt dOJ:el~Ur. 14. Uzun~, · . . i' a.g.m. s. 201-2()2. ., 13. Uzunça11I1h. a.g.m.. s. 201., i ' . '" 1staı:ıbW'a gelen R1.ıft'Jnilf:.taİl1fmışti. .15. ıshak. Bey daha;~~ce<Jen Deherain; ı.au~de Pft#TeRtdJf,ri.c. .I, Paris, 1929-3(),8. makalesineren naklen) . ' Bkz. 57. (Unat'm 221 geçu20; 1784'elmdarPaı1s'teRutT~'1rlevınde kalantshakBey, o sıriı1arda İstanbıı!'«. FranS8.,~yehı bnyükelç1siolarak atanan GoUffier Ue b1rtikt~ tstan~~.V~yeniden 1787'de,Par1s'e ' . . gönderilinceye kadar()rada'1~aıdı~L' 'cI)isbak Beytt...ıeli :' . GOnderllm.esJ;(1781..1789) ', . :"." JI.Dİ ,Tarafından... Pads'e . " . İshak Bey'in görevi '\\te,Avrup-İ'daki ögre.~im' hayatı bakımındanesas(memU~\P~8$Cyahati, 1787-89 yılları arasındagizli olarak "Şehzade.']!:lçisttt sıfatıyla', gönderildigi seyahattlr2,2. Daha Once.de;be1trtn'ıi§.oiduluınuz gıbi' Şehzade Sel1m. , ı 789'a 'kadargeç1rd.gt kafes hayatı sırasında. devletin " askeri ve Siyasi durumuyla ~ani1gilentniş, tahta' çıktıktan sonra uygulamayı, di\ş~ndu~.:flkirlerini olgup.laştırmaya çalışmış ve bu 'amaçla hazırhklarya:prhıştır. Bu hazık1ık1ardan bitisi ve' en önemlisi, sayııabilecekolanı da, Rusya ve:' Avusturya'yakatşı 'Fransa'nın OsmanlıDevleti'ne dostJulilnu ' sallamak . ' ' ' ': " '/". çabalarıdır~3. Bunun yanısıra bir diger çaba' da Fransa'nıng1lçlo.oı~ "Fdn~-ı,):la,rbiyeve maarif-i ,bahriyesi" hı;ıkkında 'bilgilerin. s~ıanın~ otın~şt~24. '. . .,17.84'de SLPflest'fn;' yetine'lstanbtı1'a' Fransız ln)y1ikelçisi olarak atanan Cho1seul Gotdf1er 'l1e birltkte dönen' İshak Bey'in bu üç' yıllıltsure içert&inde" IıeyapttAıbeıu degil~. Bu devrede sarayla temas; k1;1~UŞ ŞebZade:selim'in yakınJan arasına gtrmişU..Görevle,Ftansa''ya gidene kadar .8eJını ile Fransız büyükelç1l1li arasındaki Utşldlert 'yüt(.umi1ştür. Onun fr8nsa'ya . . gi.dişinden sonrabu'1$it8bib'Lorenzodevamettın:niŞtir215,. ' ~ , İshak' Bey 1786'dai\çO:mrO: ı= gtilice PartS'e gönderildi. Bu seferkı görevi Ebı..bek1rRatip Efendi. tarafmdan hariciyenin t1slup ve kurallarınauygunolarak yazdan26 ~eliın'in mekbıplarıIiı'PraııSaKrah r}C\1:l;ı.ouıs'Yeg6tQmıektt. Selfni, İshak Bey'e b1rt '~rala ~Iei"tde fl~ric1ye ulaş~ınlmak ,üzere Üd.mcJCtQP.'.v:crdi; :Nai.rı ' Vergennes'e büyükelçmgi de '~~ 2O;t)zQn.çarşılı..a.g,r7\;,8o~01, pe~CLg.#'~ c. 1,8.50. Unat.a;g.m.. s.I04. Uıun@rşı1ıgı.Jk1n.~rPaJ:l~ S~tıJı-in'17~7'de oldugunu bellrtnüştlr. ı 786'da QÇQncOkez 1783 ~ıdahaW~cJur.,çOnk.a; Ancak.. bu ~. ~ri:~'~:=~ı;Jiı~ıe~~~~::iıt~~~:~: . . IIril1ı Haft-! 1fı1nu1yı1ttlar1;Ankata U146~S.,12. . . ~1. unat. a.g.in..so'105.' 22. Una!. tW.m.;s: 23. ~. : ,',' , 105*1 '.' . ". .. . ct9;~.,8o,51-61.,Ka{a1..~ Tar:Ihi. c. V.ş.,60. Aynıyazar. $eıım..lIfdnŞaıı,.ı H~ s. 1-2Q. 2-4: Una4 49.ın.. & 105-106.,. 25. Unat. C4g..mc. ,.8:. .,1()Ş.~,,;'j.'aıwuna.~ EyyeıqarpWatnıa ~t1ert... Tanzfmatı'Ia~~ 1940. s. eo.. . ' "-, 26. Uzunçarşıblı, 'Tosyalı Ebubekiı" RaUp Efe_.BtııUeten. c.' xxxıx.sayı . . 153 (ocak. 1975), s. 50-76.' ' { . ';~ ;," {." " .' 223 ,. ."'. " ".1" .' mey_ da'. Ot UZ s eneden beIii 'b uı u 1lfIl UŞ oldttlımu" bebrtme'ktedır~ ' ,.' -~,' fsha.k BeYin. ı 789'dan .sonra . . hü mayü.nıa F r~e _ . ' .. . ' . . . doD.anmada te~e, , .. . .. . ~;.lıtaC!r'hşA te, . .. . . . . . .. ' . .. ... . . .. . . . . " Mısır'ı açıkgO$t~efd;l80'ö.1ru boşaltmaları sıra5ind.':gtt'6meler~".' katıl.nOsmaril;ı temsilcilert arasında Kaptan~şatarafltem$tlenİshak Bey'in de bulunması. bu dQŞ11nceyı~t<\CI"doJxuıtudad1r3~. Bu arada Kaptan...ı Deryil 808ta.ncı'f»ıfl,,~..'hmıanPa$a'nın sad~am olmasından. sonra .tshakiJq'.(.~rıul1 yaltınadamı olduAlu've Paşa'nınU1tnden\80nt1l.o~_~ctulu bl11nmektedJr33. .', Jİ~Mt-ı'(lrn;18) , İshak Efetidi. 1174'te.'Yanya'nın.Arta.'fN.arta)kaı-abasımıı Celal p." mahan-ıde. dilnyay«' ~ştJt3~..Babası sonradaİı Mtislilınaıı olmuş bır Yahudid~ 'id1~~~E8atEfencli iSm1i1de bır kardeşi.48ha bulum:naktaY<lıS6. Babası vefat ettilQ:en sonra: İstanbura gelerek 6zelhocalardan: matematik ve çeşitU doguve batı duıeriril6gı'eri1JW)ti.Tilrk~~eq, başka Farsça, Ma})Ça. oldukça ileri İbraIIiCe, y.unanca.Lat1ncev.eFr~ dil~eydeb$yordu._Mebmet~sat,lOıı\U1,"KavatdH1e beraJ>er çok, .bırlıı1 gOrse .anın ile l1sa~aŞtıı4"o1du-lunu Ve ."td\1~Mn ~ YahujUc~.g~şilr.:.bir Ruııı', m111t!d,oı.,. anın ile Latince söYletır idi. .~tg@ınal1)1r AraL?veya 1ranh "eya bir Fransız gelse sahlh .ArJıpça ve Ftas~vc='Fra~$1ZCa' tekelliin;ı'" ett1lini belirtınekte~r31. Yine aynı' i~Jl(1nundevam1ı bir surette, : bil1p1lemeşg~loldug\1'nUt ~nmek1ç1n pikn1k yerlerine. gittilinde'. ,bile yanındakit.plarını' gôttirilp okudugunu . ~iyoruzş,$. . ' I, .'.,. ,İshak 'Ef~pdi~ntn'haııgiyıl f8~nl)1.ıJ'a. .el,diIi ve Ile gibıbir egitim .~~güıii b~k1unda.~Uç,bir .araştırmada bilgi .' bulumııanıaıaadır.Ançak: .1~ı6 .~da~il1t~ndishı1ne-i Berr1-1 Hilmayiln!, riyaziye hocası ,O:~$kat~unnı,tır39. İshak Efendi 18~4'te ,M~be~d~shane ~ooa1ılt u1ide8in4e~~l1nak üzere 850 32. Uzunçaroıh.a.g.m., 8..209.' ., 33: Unat. a.:ı.mdlt.,91;dipnot31. ' 3~. "MehmeC;JEeat,.' Mıfat-ı )f(11ıendfsMne-ı.~errt-t' Hı1mc2yOn. ıstanbul, 1392.8. 36. Kuran.. E., "tebak Et\mdr'.J.ı., c. Jy"e; 1 12--1ıS. Kuran. 1shak Efeiıc:lr, TarkAns1c.,e. 20. s.,23ı-232.~ttinSau.ıı.~1-A'lam. c. 2, Istanbul. 1306. ,.899-900.. . . . 35.KOprQlO;F.,'1focaıShaktre...", MaQ1e81nde İshak . ...' ~ Efendi'n~Kıu'lova'h'bir belirtmektedir.'. 36. KardeŞi~t ',Ekn4i~'...'~ordÜşu ~ tken-ııQftQr. -'Esad.a.~ 37:lte;ad.a.g.e.. 8,,37. İstanbul. 1308... 328. 38.~~..s.39., O~ ,.'.', .,.:86. AYrıCa J;JkZ.~et ." . ',' . '., . ' LOMart 1928. MQel6.man old..ıgunu ' i . defterdanolmuşvebu , . S~SICflH . " Osmant , '.' ,.' , ' 39. Kuran."~ak Efendi", S,1..'t.IV't...U2-113.Mehıqed.' Esad 18eArapça . nocaJıga ~'olUndulmfu bellrtınektedir. f3kz~ CL(j~e.,e. 35.' ", 225 '. . ' aynı-1rlşi oıduklanbygriU~ ihtii:tıal içeresinde . Önce, . gOziiJ.unem.~'( > ;i'h1F~~~:;.~;tI_~;..,ı:<.\; ", ";"-:,"':'- ',~' :'~-\':' be~erİiklerdenYbia'ç1karsak:. g6stetdIgigtbtpek . '. . '. __ ' ısU:ri benzerwıi . ışıhda Netdytcü'l Vukudt'4a44,tngı-ı~r1e 1807'delgön1şmelerekatı1an "iiplü mate~tfkçl tsh~l(' .~',~~den başka, diAer bir ... .' ~4I~,~.tı~ )mynak.olan,' SfcUH biyografisini ,verdikten 'o viiIiidunda milk41emeye?ttıı;'n'1u't.olarak .' SQı)~:;~ " ıshakEfendi'nin . terciimam ikep 1221'de (ı8{JtJJı.~~'a'~ıen:ıDgniz . kısa '1;>e~irtn,ıed~n . ""rersane dOri~nıması ..b'dytikhidnıeti gön11mtlştür"',şek11ndekis6ZJeftfte"~ şilpheyedl1şümıektedir. Dolunı tanııi~sin oln1aıi1akla'ijırlikte ) 774'te .doAan Başhoca ıshak. Efendtbu taı1hte33yaŞll'ida'~almdan bu munıkiindür; Ancak, Mustafa Nuri Paşa,esertnı olaydan 70 yıl kadar sonra =:t'~:;:;~~e::ı,~~e.nf08;:~=~~lb~~~ daaynı yanılgıya d~eşl n,ı~~k,ü11dAr.F~t öb1ı;ılerde , . uyandıran bilgllerbu kayıtlanhr., . . ' > . ~ Bu ııdkişlntn ' , ,- . . -',;- . . sonı . , , -, .- " ayru'~oln'i$dık1an;yoıun~be1irtiler .." , fazladır. , . .iSe daha Her$eyde.n önee h.erlk1silsrasıııdaba.yükkarakter farklılıklan .bulUnInaktadır. ıshak' Bey. k1'ıtI1.':ıaplanhayatını bile tehltileye atacak kadarmaceracı v.'kend1sine .v~r11en görevin büyüklük ve önemini c:tikJ.aite:almaYt\cak kadar . . soıı.nnsu:ı 4avranabilmekt~diI'.. O~te11kJ~yılD.ileyapmadıAı bu tşi yapmış,gt,bıgösterebi1tt1~Ittectır.EJ~hpea ıshak: Efendi,işe. süre~ibroınsel oldulumu:ıgibl çcUı,ına1atdap\1l,pİ\f1JJ,b,atta,bunu,1>eliı'tn#ş <iin1e~~s~~~.bP.e $OrAnlep. bır kiŞidır.. öte y~da~-Sultan:ıadeıshakBey'1ıı FransıZca'yıiy1 ' bildili açık' olmakla, birlikte., başka. <.WJert blldı&1beltrs1:ıdir. İngiltere ve Rusya'da bu dUlert lylOIreneblle~ek kadar u:ıun zaman kalmamıştır. Farşça~ Arapça, Yuhadice. Latince bildil. konusunda ise hiç bir kayıt.. yqktur. Halbuki, Başhoca İshak Efendi.Apıpça~ Farsça. ~a,Lat1nce ve Yahudiceyıçok iyi "bilmektedtr. Yaıiud~ce bilmesi bOtun kayna:klann ısrarla ~ '" .8Ö:ıettillyahudillkten dönme 01ayınauygundu:r46. . Bir 'dıger fark olarak. beltrtmelnJ:ıgereken husus. da bütün, kaynaklann Sultan:ı;ade tsh~'tan''bey''. Başhoca. ıshak'tan da "efendi" diye .sö:ıetmeleridlr. "Efet)di" kelimeSi,.QkuyuP yazma bUen ve ilmıye sınıfından 'o1an'berlfeae,6Jrenc:t1ere. olgun. erd~.. nQf~ıukişdere ve~iıbJr~~."Bey".lSe. ~ngtn. . , 44. Mustam.t'iurt~4.g.e.,s.ıı2.,', 45. Mehnıet' soreyya.SltflH , . .'. Osmanf"tsı-bü1. . .' 1308. 8. 328. " " 46. N1tı:kIm A.Adivar. Y'ahttdl'.IlJ,t oId(ıJt1'~nuc~' haklıolarak' dOşQncedetı}'OJ$ çıiwak vımmştD'.' Bkz. ~e.; ..197. ' 47. SakaO(Şu.Necdet, 11ırit~ t&bııibU1~,!9$5,~.34. bu , '. . . 227 . ~ ,\ , . , ;~~,'ı-k~"" '~~'sonra."efeftdt". çafP~ .,'1 " '.1 ~. fark 'olarak , . , .