Okumak için TIKLAYINIZ - Köy Enstitüleri
Transkript
Okumak için TIKLAYINIZ - Köy Enstitüleri
TÜRKİYE'DE İLERİ ATILIMLAR ve KÖY ENSTİTÜLERİ Bekir Semerci "Mantık yoluyla daha insani bir dünya hazırlamak için uğraşanlar ya öldüler, yahut da kudret ve itibar sahibi etmek için çalıştıkları insanlar tarafından öldürüldüler …" HENDRIK WILLEM VAN LOON TÜRKİYE'de atılan ileri atılımlardan yıkılan yalnız Köy Enstitüleri değildir. Okuyunca anlayacaksınız. Türkiye'de yapılan ileri atılımlardan kıyıma uğrayan yalnız köy enstitüleri değildir, okuyun, göreceksiniz. Önsöz Kitaba seçtiğimiz konular toplumumuzun en küçük yerleşim birimi olan köy ve Türk ulusunun genel yaşantısıdır. Avrupa ülkeleri XVl. Yüzyıldan başlayarak sanat, bilim, sanayi ve ticaret alanlarında ilerlemeye başlar. Osmanlı İmparatorluğu'nda da gerileme. Bu dönemde devleti ileri götürmeğe kalkan ıslahatçılar, daha sonra da yenilikçilerle varolan, düzenin değiştirilmesini istemeyen mürteciler (gericiler) çarpışır. XVII. Yüzyıldan günümüze kadar bu iki zihniyetin devlet yönetiminde ayrı yönde baş çektikleri görülür. Bizde tarih, yalnız bir kronoloji olarak okutulur, fetih, kahramanlık ve utku bölümleri öğretilir. Oysa Türk tarihi nice ilerici, yurtsever devlet adamlarının halk yararına gösterdikleri asil fedakarlıklarla doludur. Mutlakıyet, Meşrutiyet, Cumhuriyet dönemlerinde boy veren bu iki zihniyetin savaşını açık seçik öğrenmeden Türk tarihi öğrenilmiş sayılmaz, Türk toplumunun da hangi çıkmazlardan geldiği, nereye götürüleceği bilinemez. Türkiye'nin kalkınmasında büyük yeri olan Batılılaşma hareketinin, bunlara karşıt olan gerici tepkilerin belgelerini okuyuculara yeterince sunabilmişsem kendimi mutlu sayarım. Bekir Semerci Kitabımın hazırlanmasında yardımlarını esirgemeyen arkadaşım Mustafa Ekmekçi, Mehmet Başaran, Ali Çiçekli, Remzi Aksal, Mustafa Bakkal ve Süleyman Acar'a teşekkürü borç bilirim. Yetişmemde büyük emekleri olan annem Kocaoğlanlar'ın Yetim Zeynep, babam Semerciler'in Hacı Memet'in anılarına... İÇİNDEKİLER TARİH BOYUNCA KÖY- KÖYLÜ Tarihte köy yaşantısına bir bakış ………………………………………………………..7 Eti devrinde köy …………………………………………………………………………………..7 İpek Yolu ................................................................................ 8 Selçuklarda köy ........................................................................9 Ortaçağda köylü V-XV. Yüzyıl ....................................................10 Ağalık düzeninde köylü .............................................................11 Osmanlılarda toprak düzeni ……………………………………………………………….11 Kul taifesi ...............................................................................14 Ruhani derebeylik ................................................................... 15 Reayanın yargılanması ve cezalandırılması ..................................15 Celali İsyanlarının köylere etkisi ................................................ 16 Köylerden kentlere göç .............................................................20 Medrese öğrencileri (suhte taifesi) ..............................................22 Köylerden kaçış-köylerin boşalması……………………………………………………25 Kaçan köylülerin köylerine kimler yerleşti? ..................................28 Köylüyü bunalıma iten Celali isyanları hakkındaki yorumlar ............29 Celali eşkıyalarının valiliklere atanmaları .................................... 30 Yabancı gözüyle köy ve köylü ....................................................32 Tüccar gözüyle köylü ................................................................33 Asker gözüyle köy ve köylü .......................................................33 Yüzbaşı Selahattin’e göre köy ....................................................34 Hukukçu Ord. Prof. Hıfzı Veldet Velidedeoğlu'na göre köylü ........... 36 Romancı gözüyle köy ve köylü ...................................................37 Sanatçı Sabahattin Eyüboğlu'na göre köylü ve halk .......................39 Eğitimci Tonguç'a göre köy ve köylü ...........................................40 Mustafa Kemal ve köylü ............................................................42 Köylü Ozanlar ..........................................................................43 OSMANLI DÖNEMİNDE İÇİNDE KÖY BULUNMAYAN "BATILILAŞMA HAREKETLERİ VE ONUN KADER KURBANLARI: Çağın getirdiği önemli sorular ………………………………………………………….46 Basım …………………………………………………………………………………………………47 Osmanlı İmparatorluğunda ileri atılımlar …………………………………………50 Tanzimat Hareketi …………………………………………………………………………….51 Jön Türkler ………………………………………………………………………………………..51 Midhat Paşa ……………………………………………………………………………………… 53 ll. Meşrutiyet'in Türkiye yüzeyindeki görüntüsü ………………………………58 31 Mart Olayı …………………………………………………………………………………….62 BAĞIMSIZLIK SAVAŞÇISI- LAİK CUMHURİYETÇİ MUSTAFA KEMAL Mustafa Kemal gerçeği ……………………………………………………………………66 Amasya Bildirgesi …………………………………………………………………………….68 Erzurum Kongresi …………………………………………………………………………….71 İngiliz gizli belgelerinde Kuvayı Milliyeyi ve Türkiye'yi parçalama çabaları …………………………………………………………………………..74 Kemalistlere karşı iç ayaklanmalar ………………………………………………….75 İmparatorun astırdığı bir asilzadenin hikâyesi ………………………………..76 Mustafa Kemal’i tanıyor muyuz ? …………………………………………….……. 77 Şeyh Sait ayaklanması …………………………………………………………………….79 İzmir Suikastı …………………………………………………………………………………..80 Gazi seyahatinin sebebi …………………………………………………………..………88 Halkın dertlerini dinliyoruz ………………………………………………………..…….88 Atatürk'ün kamulaştırdığı yabancı şirketler …………………………..……….90 Mustafa Kemal ne yapmış ki ? ………………………………………………..………92 Rauf Orbay ………………………………………………………………………………..…….96 Kâzım Karabekir'e göre Mustafa Kemal ………………………………..……….97 Ali Fuat Cebesoy ………………………………………………………………….……….100 Refet Paşa ……………………………………………………………………………..……..101 Celal Bayar …………………………………………………………………………………...102 MUSTAFA KEMAL'İN BAŞLATTIGI KÖYCÜLÜK HAREKETLERİ ve SONRASI: Küçük bir atılganlık yaşamı değiştirebilir ……………………………...103 Hafta sonu eğlencelerinden bir kaç örnek …………..………………. 108 Bir santral yapımının öyküsü ……………………………………………….. 110 Orta Asyacılar …………………………………..………………………………….…112 II. Dünya Savaşı ve Çifteler Köy Enstitüsü ……………………. . . .119 Köylünün okutulmasındaki şaşkınlık ……………………………………. 120 Köy. Enstitülerinin açılış nedenleri ………………………………………. 121 Köy Enstitüleri Yasasının BMM'nde müzakeresi ve kabulü... 125 Köy Enstitülerinin Yapısı ………………………………………………………. 129 Köy Enstitüsü Müdürlüğüne …………………………………………………. 130 İş araçları ………………………………………………………….……. . . . …….132 Yüksek Köy Enstitüsü ………………………………………….…………………135 Dergi Kolu ……………………………………………………….……………………..135 Köy Enstitüleri denetleme kurulu …………………….…………………. 136 Köy Enstitüsü Müdürlüğüne ………………………………………….…….. 139 Köy Enstitülü Ozanlar ………………………………………………….………..140 Kitap kitap kitaaaap …………………………………………………….……….146 Yeni Dünya …………………………………………………………………….…….. 151 İnsanlığın Kurtuluşu ……………………………………………………….………154 Köy Enstitüleri hakkındaki eleştiriler ve iftiralar ………….……….159 Mustafa Demir; Köy Enstitüleri ve Solculuk ………………….……..160 Köy Enstitüleri ve Koç Federasyonu …………………………….……..161 İftiralar ………………………………………………………………………….………161 Asılsız eleştirilere gerçek yanıt …………………………………….…….. 163 Sabahattin Eyüboğlu, H.Ali Yücel, Tonguç ……….………………….174 Köy Enstitülerini kuran yapıcı düşünce ………………….…………… 175 Köy Enstitülerine atılan çamurun çukuru ……………….………….. 178 0nyedi Nisan Bayramı ……………………………………………….………… 180 Usta öğreticilerimiz …………………………………………………….……….. 186 Sili Layoş …………………………………………………………………….……….. 187 Demirci Zekeriya Usta ……………………………………………….………..188 Bahçıvan Nuri usta ……………………………………………………….……….188 Arabacı Hamza Aga ………………………………………………………….….189 Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsünü gezmeye gelen çok ünlü bir eğitim bilgini …………………………………………..….……191 İsmail Hakkı Tonguç …………………………………………………….194-197 Köy Enstitülerinin mimarı kimdir ? …………………………..………….198 Özel yabancı kolejler ………………………………………………..………… 200 Eğitimde milli görüş …………………………………………………..…………204 Cumhuriyetin ilk döneminde yabancı okullarına tepki… 204-205 Köy Enstitülerini yıkanların akıl hocaları kim ki ? ……………..206 Kâzım Karabekir Paşa ……………………………………………………….209 Ve Amerika Misyoner Okulları hayranlığı …………………………..216 Bir denetleme ……………………………………………………………………..217 Kâzım Karabekir'in yetim okulları ve Köy Enstitüleri ………..219 Çavuş çıkarılma olayında Hasan Ali - Tonguç ve başkaları ………………………………………………………………………. 225 Atatürk ve köylü …………………………………………………………………233 1945 BMM Tutanaklarında Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu ……………………………………………………………………………….236 Eğitimci İsmail Hakkı Tonguç'un Çiftçiyi topraklandırma Kanunu hakkındaki görüşleri ……………………………………………254 KÖYÜMÜN YAŞAMI …………………………………………………………...255 Yağmur duası …………………………………………………………………. 262 Çevirme …….………………………………………………………..…….……. 262 Tekecik …………………………………………………………………………… 262 Saya ………………………………………………………………………………..263 Dini bayramlar ………………………………………………………………..263 Köyde eğlenceler …………………………………………………………….263 İmece ………………………………………………………………………………264 Hastalıklar ve tedavileri ………………………………………………….265 Yağlı Kara ………………………………………………………………………..266 Zengin düğünü ………………………………………………………………..266 Hacılar Dervişler Şeyhler ………………………………………………..267 Eşşekler Kongresi ………………………………………………………… . 269 Alakancık ………………………………………………………………………….271 Devetaşı …………………………………………………………………………..273 Akıllı Gelin ……………………………………………………………………….275 Akıllı Gelin ile kül küpü ve öküz ………………………………….…275 Bir gurbetçinin bayramı ………………………………………………….276 Kalınağıl'da söylenen deyimler, tekerlemeler ve atasözleri ……………………………………………………………………….276 Kalınağıl'da hırsızlık-aşk ve cinayet öyküleri: İpe giden iki asker kaçağı …………………………………………….277 Irz sorunu ……………………………………………………………………..277 Sarı Zeynep ……………………………………………………………………277 Sürmeli Gülsüm …………………………………………………………….280 Sonuç …………………………………………………………………………… .281 KAPATILDIKTAN YILLAR SONRA KÖY KALKINMASINDA UYGULANAN KÖY ENSTİTÜLERİ YÖNTEMLERİNDEN İKİ ÖRNEK: Manisa'da yetişkinler eğitimiyle köy kalkınması denemeleri …………………………………………………………………..284 İkinci pilot köyümüz Sancaklıbozköy …………………………. 285 Pilot köy çalışmalarının yankıları ………………………….287-291 Yirmi bir yıl sonra Sancaklıbozköy ……………………………….292 İSRAİL'DE ÇOK YÖNLÜ PLANLI KÖY KALKINMASI ARAŞTIRMALARI: İsrail hakkında genel bilgi ……………………………………………..298 İsrail'de köy tipleri …………………………………………………………299 İsrail'de bölge köy planlanması …………………………………….301 İsrail’de Köy planlanması ……………………………………………..302 Kibutzlar ve moşavlar …………………………………………………..302 Geri kalmış köyler için gösterilen çaba ……………………..…303 Aile planlaması ………………………………………………………………303 Bir bölge Planlama müdürünün konuşması …………….…..304 Köy planlamasını gerçekleştiren demokratik kuruluşlar ……………………………………………………..…………....304 Köy sağlık kuruluşları ……………………………………………………306 Köy alanındaki milli eğitim ……………………….………………….306 Bölge yönetim kurulları …………………………………………………307 ANILAR: ………………………………………………………………….……… 308-318 TARİH BOYUNCA KÖY-KÖYLÜ: TARİHTE KÖY YAŞANTISINA BİR BAKIŞ Toplumun kökeni olan köy, yerleşim ve yönetim birimlerinin en küçüğüdür. Köyün- geçim kaynağı tarımdır. Yönetim, alış veriş yönünden kasaba ve kentlere bağlıdır. Devlet yönetiminde kasaba ve kentli gibi etkinliği yoktur. Eğitim, tarım, ticaret, sağlık ve kullandığı araç, gereç bakımından örgütlenememiştir. Köylüler çağdaş köycülükten habersizdir. Köyle ilgili yayın çok azdır. Köye ait yeterli kaynak bulmakta zorluk çekilmektedir. Bununla beraber elde edilen belgelerle köyün geçirdiği üretim, yönetim evrelerini karşılaştırmak mümkün görülmektedir. ETİ DEVRİNDE KÖY "Eti metrukatının (kalıntılarının) okunmuş metinlerinden hakkıyla yararlanmış olan Albrecht Götze, Anadolu'nun eski kültür tarihi konusunda Hititler devri için bilhassa şu mühim noktayı tebarüz ettirir: "Baştanbaşa kanunlar çiftçi bir devletin ihtiyaçlarına göre düzenlenmişti. Ziraat ve hayvan yetiştirme bu iktisadın merkez noktasını teşkil eder". "İktisadi hayatın en küçük tam cüz'ü (birlik) olarak köylü ailesinin damını ve ekergesini mütalaa edebiliriz. Bu ister müstakil olsun, ister bir çoklar ile birlikte geniş bir mülkün içinde bir cüzü (parçası) olarak bulunsun, muhtelif parçalara ayrılırdı. Bu parçalar bazen dağınık ve birbirinden uzakta bulunabilirdi. Bir parçası tarla, bir parçası bahçe, çayır ve otlak idi. Bunlara bağ, meyve bahçesi ve koru da dahil olabiliyordu. Çiftçinin bu toprağını, çiftçinin ailesi efradı ve köleleri işlerlerdi." '''Eti köylüleri sabana öküz koşarlar ve inekle keçiyi süt için beslerlerdi. Koyun yün almak içindi. Bununla beraber, büyük ve küçük baş hayvanların hepsi etlik ihtiyacını karşılardı. Bu çiftçi damlarında silahlı kimselerin ve el sanatçılarının bulunması dikkati çeker". ' "Başlıca tahıl ürünleri arpa ve kızılca buğday idi. Bunlardan yalnız un ve ekmek değil bira da yapılırdı. Bira, mabede kurban edilmek veya dini törenlerde kullanılırdı. 0, ekmeğin yanı başında en mühim bir gıda maddesi olarak da yer alırdı." "Kültür yardımıyla asillendirilmiş üzüm asmasının yurdu küçük Asya'dır. Aynı yardımla asillendirilmiş elma da bütün dünyaya oradan yayılmıştır ." "Ata ta eski Hititler devrinde de tesadüf edilir. Mitanilerin yardımıyla Anadolu'da iklimlenmiş ve gelişmiştir." "Arıcılık, Anadolu'da önemli bir rol oynadı. Bal, metinlerde çok anılan Bir üründür." (1 ) (1) Prof. Hasan Reşit Tankut: Köylerimiz, s. 90-91 iPEK YOLU (ANADOLU'DAN GEÇEN KERVAN YOLLARI) Aldığımız metinde Eti Köyleri'nin kendi gereksinmelerini ürettiğini gördük. Asya, Avrupa ve Afrika ile ticari alış verişlerini yansıtan bir açıklamaya rastlayamadık. Çin, Hint ve Asya ülkeleri sonradan ipek, çay, baharat ve kumaş gibi kıymetli mallarını hayvanlarına yükleyerek Anadolu'dan Avrupa'ya hatta Afrika'ya kervanlarla ticarete başlamışlardır. Bu ticaret ilişkileri Asyalı, Avrupalı, Afrikalı tüccarlar arasında uzun zaman devam etmiştir. Asya'dan gelen kervanlar İran'dan Mezopotamya'dan Anadolu topraklarına girer, yol boyunca hanlar ve kervansaraylarda konaklar, Anadolu'da eksiklerini tamamladıktan sonra Avrupa ve Afrika'ya giderlermiş. Tarihte "İpek Yolu" diye adlandırılan bu yolların Anadolu'dan geçmesi köyleri zengin ettiği gibi Türk ticaret yaşamının da ilerlemesine sebep olmuştur. Bu savları belgelerden izleyelim: " …Çobanlar Anadolu’ya lazım olandan çok hem de pek çok miktarda hayvan yetiştiriyordu. Köylerin üretimi mahalli ihtiyacın çok üstünde idi. " ... Anadolu en verimli zamanında bile ürününü vatan hududundan dışarıya sürmezdi. Çünkü onu, ardı arkası kesilmeyen Doğu kervanları ve zengin batı bezirganları Anadolu'nun içine gelerek tüketirdi." " ... Yine coğrafi durum Anadolu'yu, bir nakliyeci ve tüccar memleketi haline getirmişti". Çünkü kervanlar orada, ılıman iklimli mesafeler, insan ve hayvan için gerekli her şeyi bol menziller bulabiliyordu. Yiyecek ve yem çok olduğu gibi yorgunluk gideren, hasta sağıltan, sakat onaran, eksik tümleyen maddi, manevi her şey ve her hal yerinde ve yolunda idi. Kervanların Anadolu'yu üstün tutmasında başka bir sebep daha vardı. O vakit denizler tekin değildi. Büyüklerinde fırtına, küçüklerinde korsan amansızdı. “... Arap yarımadasında, eski çöl yollarında emniyetten eser yoktu. Anadolu'da Anadolu kadar büyük bir ecnebi âlemi vardı. Daima yürüyen, daima alış veriş yapan ve mütemadiyen döviz bırakan bir ecnebi alemi. Soğdak, Fars, Bizanslı ve Türk tüccarlar Venedik, Ragoza, Ceneviz tüccarlarıyla iş üzerine görüşmek, mal mübadelesi yapmak için Anadolu’ya gelirler ve orada bu maksatla kurulmuş büyük ticaret ve sanayi merkezlerinin hanlarını, bedestenlerini doldururlardı." “... Tarihler, yedinci, sekizinci asırlardan başlayarak bu yolun çok ehemmiyet kazandığını yazarlar. Bu yol, Tarsus'tan Külek Boğazı üzerinden Konya ovasına iner ve Bursa’ya kadar uzanırdı. İşte, bu yollar ve üzerinde işleyen, yüz binlerce insan ve hayvan dinlenmek, yorgunluk gidermek, azık tedarik etmek, giyinip kuşanmak imkanını ancak Anadolu'da buluyordu. Yolların üzerinde yer yer büyük menziller ve yanlarında büyük üretici köyler vardı. Yaylacılar kervanların hayvan noksanını sağlıyordu." " ... Kervanlar sakat hayvanlarını Çukurova'da değiştirir zayıf olanlarını orada pansiyona bırakırdı". "Konya ,ve Afyon'a, kadar olan sahada keçecilik vardı. Sivas tarafında şal cicim ve Uşak tarafında da halı seccade dokunuyordu". "Anadolu köylerini tanımak için bu kervan yollarını ve bu yolların toplumsal yapımız üzerindeki tesirini tanımak lazımdı. Onun içindir ki bu girişi gerekli gördüm. 1489'da Ümit burnu keşfedilip Hint-Portekiz deniz yolu açılınca kervan yolları kıymetten düştü. İşte Anadolu köylerinin felaketi o tarihten başlar". 1) Prof. H. Reşit Tankut KÖYLERİMİZ S. 9-13 SELÇUKLARDA KÖY "Büyük Selçuki devleti Anadolu'yu zapt ettiği sırada, "miri toprak sistemi" esasına göre hareket ederek, her türlü zirai istihsal arazisini devletin malı saydığı için, göçebeler olsun, yerleşik Türkler olsun, tasarruflarındaki topraklarda devletin kiracı veya yarıcısı kabul olunmuşlardı. Tabii, Anadolu'nun ziraatçı eski Hıristiyan halkı da aynı kaideye tabi oluyorlardı. Köylüler, devletin ister yarıcısı, ister kiracısı olsunlar bu sıfatla raiyyet adını almaktaydılar; devlet kendi hizmetinde bulunan kumandanlara ve Türkmenlerden tutulan süvari askerlerine, nakdi ücret yerine miri topraklardan alacağı vergileri "iktâ" olarak bıraktığı için, her köy topluluğu veya birkaç köy birden bir ikta (1) sahibinin raiyyetiydiler. ... Köy topluluğu aşiret karakterini ve teşkilatını muhafaza ediyorsa, böyleleri, başlarındaki "boy" yahut "ulus" beyleri idaresinde olarak, az çok geniş bir idari muhtariyete sahiptiler, devlete yahut onun ikta sahibine kanunnamede nevileri yazılı rüsumu değil, ancak yıllık muayyen miktarda bir "mukarrerat"ı veriyorlardı. Yerleşik ziraatçı köylüler ise, aile halinde, devlete yahut ikta sahibine tabi olup, vergiyi raiyyetlik kurallarına göre ödemekteydiler ..." (Prof. Dr. Mustafa Akdağ: Türkiye'nin İktisadi ve İçtimai Tarihi, C, I, s. 26) " ... Şehirlerdeki sanayi ve ticaret, köylerdeki ziraat usulleri ve ürün çeşitleri elbette Türklerin Hıristiyanlardan birçok şeyler almalarına sebep olmuştur. Dokumacılık, maden işçiliği, madeni eşya yapımı ve inşaat sahalarında yerli Hıristiyan ustalar, Türkler geldikten sonra da sanatlarını işlemekte devam etmişler ve Türkler onlara bir müddet çırak olmuşlardı... " (a. g. y. s. II) (1) Devlete asker yetiştiren, örgüt. Osmanlılardaki has, tımar, zeamet gibi. ORTAÇAĞDA KÖYLÜ V-XV. YÜZYIL Feodalizm'de toprak derebeyi'nindir. Derebeyi'nin birçok köyü, çiftliği vardır. Köylü bu toprakta üretici alarak çalışır. Köylü toprağa sahip değildir. Ürettiği her çeşit toprak ürününü derebeyine doğal ürün olarak getirir. (Arpa, Buğday v.s.) Derebeyi mülkiyeti kendine ait olan az bir toprak parçasını köylüye geçimini sağlaması için vermektedir. Köylü geçimini sağlamak için ektiği bu küçük ekenekten aldığı üründen de derebeyi'ne bir vergi vermektedir. Derebeyi'nin köyünde çalışan köylüler çiftçilikten başka derebeyinin hayvanlarına ve istediği yere yaptıracağı bina, yol, bahçe v.s. gibi işlerde de, angarya olarak çalışmak zorundadır. Her derebeyi kendi bölgesinde egemendir. Bunlar dağınık ve bazen da biri birinin toprağını almak için savaş yapmaktadırlar. Köylerinde çalıştırdığı köylüler derebeyinin malı gibidir. Bir derebeyi toprağını sattığı zaman içindeki hayvanlar ve insanları ile beraber satmaktadır. Mal mübadelesiyle alış veriş yapıldığı zaman derebeylerin katı egemenliği hüküm sürmektedir. Ticaret gelişimi tek derebeyleri ortadan kaldırmıştır; "Mübadele ve ticaret inkişaf ettiği nispette dağınık feodaller, bir tek feodalin idaresi altında (Mutlakıyet-İmparatorluk) toplanmak zorunluluğunu algılamaya başlamışlardır. Çünkü dağınık her vilayetteki özel idari ve kuruluşlar mübadele ve ticarette birer engel teşkil etmeye başlar. Feodalizmde mübadele, inkişaf ettikçe feodal için daha fazla mikyasta süs eşyası satın almak imkanları da çoğalmaktadır. Bu hal ise köylünün daha fazla istismarını gerektirir ... " Feodal üretim ilişkileri özellikle Roma İmparatorluğu’nun yıkılışından sonraki devirde (Ortaçağ dediğimiz V-XV.ci asırlar arasında) en fazla genişlemek olanağını bulmuştur. Feodalizmin tipik örneğini özellikle Batı Avrupa feodalizminde görebiliriz". (1) Osmanlı feodalizmi, Avrupa feodalizmine benzememektedir. Osmanlılar aldıkları ülkelerdeki yerli halkın alışkın olduğu yasa ve gelenekten yararlanmışlardır. “İsmail Hakkı Uzun Çarşılı, evrak hazinesinde bulduğu vesikalara istinat, ederek diyor ki: "Osmanlılar sade yine aynı kanunlar dahilinde teşkilat yaparak bu sistemi idame ettirmişlerdi.” demek oluyor ki reaya (derebeyin toprağında çalışan köylü) efendilerini değiştiriyordu. Küçük bir aşiret olan Osmanlı beyliği, Orta Çağ feodal kanunlarından istifade ederek inkişaf etmekte idi... (2) (1) Hüseyin Avni Şanda Reaya ve Köylü, Tan Matbaası 1-941. s,6-7. (2) a. g. y. s.16. AĞALIK DÜZENİ’NDE KÖYLÜ "Toprağı işleyenlerin emeğinden yararlanan Doğu ülkelerine özgü büyük toprak sahipliği ... Batı feodalitesinden farklı ve eski Osmanlı derebeyliğine yakın bir toprak mülkiyeti düzenidir. Özellikle Doğu Anadolu'da elli-altmış köye, bütün toprakları ve içindeki insanlarıyla birlikte sahip olan ağalar vardır. Kimi bölgelerde dinsel bir yetkiye dayanır. Tarımsal gelişmenin ve toprak reformlarının başlıca engelleyicisidir". (1) OSMANLILAR’DA TOPRAK DÜZENİ Osmanlılar devrinde toprak devletindi. Devlet, bu toprağı işleyerek ekin, sebze, meyve yetiştiren, meralarında at, eşek, katır, deve, sığır üreten köylüye verirdi. Ayrıca göçebe olarak yazın yaylalarda, kışın ılık sahil bölgelerinde hayvan üreten yörüklere yazlık, kışlık meralar verirdi. "(1) Arazi ilk defa padişahlara mahsus haslar, vezirlere ve sancak beylerine mahsus haslar, zeamet ve tımarlar. Padişahlara mahsus vakıflar öteki bütün vakıflar, mülkler olmak üzere çeşitli türlere ayrılırdı ... Yıllık geliri 1000 akçe ile 20.000 akçe arasında olan araziye tımar, 20.000 ile 99.999 akçe arasındaki yerlere de zeamet, 100.000 akçeden yukarı olan yerlere de has denirdi. Tımar ve zeamet sahipleri devletin en iyi askeri sayılırdı ... Has, zeamet ve tımar olarak ayrılmış topraklar üzerinde iki türlü tasarruf hakkı vardı. Birinci hak toprağı ekip biçme hakkıydı. Ve ona tapu senediyle tasarruf edenlerin(reaya-çiftçi) elinde bulunurdu. İkinci hak toprak ürünlerinin onda birini, Öşür ve Örfi vergileri (geleneğe göre alınan) toplama hakkıydı; bu da has, tımar ve zeamet sahiplerine aitti… Devlet tımar olarak ayırdığı topraklarındaki Şer'i (Şeriat yasasına göre) ve Örfi vergilerini alır, buna karşılık savaş zamanında tımar sahibi tımarın gelirine göre yanında silahlı süvariler götürürdü. Vakıflara ait topraklar da vardı. Vakıf toprakları belli bir para karşılığında köylüye verilirdi. Köylü yalnız işletme hakkına sahipti. Ölünce işletme hakkı çocuklarına geçerdi. VERGİLER: "(2) Vergi alma işinde, nevi ve miktar tayin olunurken iki prensipten. hareket edilmektedir: Birisi İslam hukuku, diğeri Örf hukukudur." “TEKALİF-İ ŞER’İYE” (Cizye ağnam, öşür ve saire) tamamıyla İslami kaidelerin vergileridirler. “TEKALİF-İ ÖRFİ’YE" ise geleneklere dayanarak konmuş "resimler"dir. Mesela, “resm-i mücerret, resm-i bennak, resm-i arus" ve saire. Tekalif-i örfiyenin o zaman daha çok kullanılan tabiri ile, rüsum-ı örfiyenin teşekkülüne mahalli gelenekler ehemmiyetle tesir ettiklerinden dolayı bu nevi verginin çeşitleri pek çoktur." " ... vergi kanunnamelerine giren "resimler" tahsili hakkı, memura, daha doğrusu tımar "has, zeamet" sahibine verilmesi adet olan vergilerdir" (3) Bu vergilerden başka doğrudan doğruya devletin aldığı vergiler de vardır: "Burada kaydolunması lazım gelen diğer bir vergi nevi de "tekalif-i divaniye” dir. Avarız-ı divaniye dahi denen bu vergiler "avarız akçesi" "nüzül", "sürsat", "kürekçi" diye dört çeşit olarak görülmektedirler. XVII. asır devamınca da adetleri daha çok artmıştır. "Tekalif-i divaniye" vergileri tamamıyla kanunnamelerin şümulü dışında kalıyorlar. Bu vergiler hiç bir suretle şahıslara tahsis olunamazlar. İltizama dahi verilmiyor. Devlet bunları bizzat ve şehir-köy farkı gözetmeksizin bütün memleketten tahsil eder.(4) (1) Orhan Hançerlioğlu: Ekonomi Sözlüğü, s.9. "İstanbul'da oturan rical (rütbeli mevki sahibi kimseler), temin ettikleri iltimaslarla haslarını artırmışlar, kapılarında besledikleri adamlarını tımarlı sipahi gibi göstermek suretiyle, onlar namına da bir sürü dirlik ele geçirmişlerdi. Fakat, Anadolu'da bilfiil vazifede bulunan beylerbeyleri ve sancakbeyleri haslarından fazla vergi almak ve "cerime"leri sekiz on misli istemek gibi yollarla temin ettikleri gelir ile de duramayarak "sekban akçesi", "selâmiye", "devir akçesi" vesaire... İhtimal maziden beri devam ettirilen birtakım "bid'atlar"ı yeniden canlandırarak halkla kanunnameler dışında ağır salmalar, salmaya başladılar."(5) “Büyük kaçgunluk” devrinde çiftçi halkın kitle halinde topraklarını terk etmeleri neticesi, tımar ve has sahipleri gelirlerinin azalmasından bahisle tedbir alınmasını istedikleri zaman, Çiftbozan resmi 75'ten 300 akçeye çıkarılmış. Ayrıca bu hususta da kanunnamelere işaret olunmak üzere fermanlar yollanmıştı." (6) "Daha Fatih Mehmet devrinden beri, kanunnameler daima sicillerinde kayıtlı bulunan kadılara, sık sık, alınacak resimlerin miktarlarını en ince teferruatına kadar hatırlatan fermanlar yollanması, halkın vergi verme hususundaki aczini ifadeden başka türlü yorumlanamaz. Bu vergi sistemi birinci derecede zirai ekonomiye dayanmış yalnız çiftçi halkı "raiyyet" yani vergi mükellefi olarak kabul etmişti. Şehirlerin ticari faaliyeti üzerine konan "resimler" ehemmiyetsiz kalıyordu. Şu halde, kanunnamelerin akçe ile birlikte değiştirilmeleri çiftçi halkın yükünü artırmaktan başka bir şey olmayacaktı. Halbuki ileride 'tafsilatını vereceğimiz üzere zirai ekonomi kriz geçiriyordu ve köylü perişandı." (7) Yukarıda adını sanını bilmediğimiz ve bugün için bize çok yabancı gelen bu vergiler çoğunluğuna, zamanla bir bu kadar dahası katıldı. Savaşların çoğalması vergilerin de artmasını körükledi. Köylü işlediği topraktan aldığı ürünün çoğunu vergiye verirdi. Geçim koşullar güçleşen köylü erkekleri çiftlerini bırakarak şehirlere göç etti. Bu gibilere çift bozan dendi. Çiftini bozanlardan da çift bozan vergisi alındı. "Ayrıca dirlik erbabı "devlet hizmetlisi, küçük memurlar" besledikleri koyun ve öteki hayvan sürülerinin hizmetleri için, "raiyyet"leri hükmünde olan köylüleri angarya olarak çalıştırmaya zorluyorlardı. Kadı, müderris, müftü, naip gibi, hazine veya vakıflardan (vazifecihetmaaş) alan "ehl-i şer" sınıfı bağ, bahçe, köylerde tarla ve otlaklar edinerek, çiftlik ve hayvan besleme işi yapmaya başlamışlar idi ki, bu da köylü sınıfını ezen başka bir iktisadi olay idi." (8) "Naima, tarihinin birinci cildinde (Sayfa 18) cemiyeti bir vücuda benzetir, hazine bu vücudun bir midesidir, reaya (çiftçi)nin vazifesi, hazine-i amireye gıda mesabesinde olan malı tedarik etmekten ibarettir" der. (9) “... devlet gayet kesin tarifli vergi kanunnameleri koymuş olmasına rağmen dirlik sahipleri, hazinenin mal memurları "cihet-vazife" ehli kimseler, raiyyetten kanuni miktarlar üstünde para almak için, hile veya zorlamaya başvurmada, yahut ticari, ziraat, hayvan besleme işi ile de uğraşarak, köylüyü angaryada çalıştırmakta idiler... Ümeradan birisi, herhangi bir hizmet için yaptığı yolculuk sırasında, konakladığı yerin halkından "kapusu halkına" ve kendisine türlü adlarla para ödenmesini istemekte erzakını da onlardan toplamakta idi. Öteki memurlar da memleket içine çıktıkça, aynı şekilde para istiyorlardı." (10) "Lazkiye (Denizli) kadısı Divan'a yolladığı mektubunda tuttuğu iltizam (Götürü vergi toplayan) sayesinde üç binlik tımardan otuz bin akçelik zeamete yükselen "Bostan'han zalim”in tam bir Celali örneği verdiğini anlatan bilgiyi vermekteydi. Zulmü ve saçtığı dehşetle çevreye kendisini tanıtmış olan bu kişinin uyandırdığı bir sürü yalancı şahitler ile davalar uydurup çıkar sağladığı gibi, kendisini merkezden mübaşir tayin ettirip, türlü eziyetler yaptığından başka, birisinin oğlunu öldürse ses çıkaramayacak bir korku yarattığını belirtiyordu". (11) XVI. asrın ortalarından beri mütemadiyen gelişmekte olan devriye bölüklerinin ve bunların içinden celali olanların kasaba ve şehirleri bastıkları, veya buralarda oturan halka da köylerde olduğu gibi, ağır salmalar saldıkları hemen hemen görülmüş değildi. Bunun sebebi en çok birkaç yüz kişiyi geçmeyen sekban bölüklerinin böyle kalabalık yerlere sokulmalarının imkansızlığı idi. Bundan başka, sekban bölükleri, ister celali olsun ister, devriye bölüğü olsun, faaliyetlerinde henüz meşru bir kisveye bürünmekten kurtulamamışlardı. Soygunlarını daima bir sebebe istinat ettirmekte idiler. Sarı ve kırmızı bayrak kaldıranlar sefer hazırlığı yaptıklarını iddia ediyorlardı. Beylerin kapu ağaları, beye ait hassın resimlerini, bilhassa "Cürüm ve cinayet"ini "Cürüm ve cinayet vergisi" alır gibi hareket ediyorlardı. "Selamlık" "Sekban akçesi, devriye" gibi kanunnamede olmayan "bid'at"lar, artık "adet" olarak kabul edilmekte idi:" (12) (1) Meydan Larus Cilt 9 S. 659 (2) Prof. Mustafa Akdağ: Celali İsyanları S. 45 (3) Prof. Mustafa Akdağ: Celali İsyanları S. 46 (4) Prof. Mustafa Akdağ: Celali İsyanları S. 48 (5) . Prof. Mustafa Akdağ: Celali İsyanları S. 59 (6) Prof. Mustafa Akdağ: Celali isyanları S. 53 (7) Prof. Mustafa Akdağ: T.H.D. ve D. Kavgası S. 53-54 (8) Prof. Mustafa Akdağ: T.H.D. ve D. Kavgası S. 94 (9) Hüseyin Avni: Reaya ve Köylü S. 29 (10) Prof. M. Akdağ: Celali İsyanları S. 95 (11) Prof. M. Akdağ: Celali İsyanları S.142 (12) Prof. M. 'Akdağ: Celali İsyanları S. 377 KUL TAİFESİ Has, Zeamet ve Tımarlarda çalışan reaya (çiftçi) Osmanlı topraklarına yerleşmiş köylülerdi. Bunlar, has, zeamet ve tımar sahiplerinin emrinde çalışan ve onlara tabi köylülerdi Onların deyimi ile o devrin köylüleri Sipahi beyinin raiyyeti (Sipahi’ye vergi veren köylü) idi. Sipahi ise işveren idi. Reaya’ya toprak veren kişi idi. Buna sahibi arz deniyordu. Padişah tarafından (Sahibirarz) tanınan kimsenin tımar ve zeametinde yerleşen her adam onun reayasıdır. Eğer müşterek yaşıyorsa çocukları kardeşleri, sipahi beyinin defterine kayıtlı bulunmaktadır... Sipahi beyinin emri altındadır. Ona tabidir. Reaya bu toprakları tasarruf etmek hakkını haizdi: Bunun İçin tapu resmini öşür hasılatını, ayniyat olarak, sipahi beyinin tensip (uygun bulduğu) ettiği bir yere teslim etmeğe mecburdu. Reayadan başka çiftçilik yapan bir de “Kul taifesi” vardı. Bunlar reayadan daha ağır koşullar içinde olan kimselerdi. “Osmanlı imparatorluğunun feodal nizamı, içinde reayadan farklı olarak “Kul taifesi, Ortakçı Kullar” diye esaret sisteminin tatbik edildiği devirden kalma, toprak köleleri de vardı. Bunlar, harp esnasında yakalanan esirlerdi ki, ekserisi İstanbul civarındaki topraklarda iskân edilmişti. Bu gibi kullar, içinde bulunan kul ve , cariyelerin evlatları, çift ve eşyaları ile birlikte vakıf ve temlik edilmekte idi. Buna bir misal olarak evrak hazinesinde “Ayas Ağa” köyünün, bu şekilde Çukurcu Zade Defterdar - Mehmet Çelebi’ye temlik (mal olarak verildiği’ni) edildiğini gösteren bir vesika bulunmaktadır.... İstanbul haslar defterinin ‘başında (904) bir kanunnameye göre kullar, ancak kul olan bir kadın ile evlenmek hakkına haizdi.” (1) (1) Hüseyin Avni: Reaya ve Köylü S. 26-27 RUHANİ DEREBEYLİK Osmanlı imparatorluğunda Fener Patrikhanesine ait vakfın birçok malı bulunduğu bilinmektedir. Bunun ne kadarı toprak, ne kadarı mesken ve iş yeri olduğu konumuz dışıdır. Yalnız Mevlevi tekkeleriyle Hacı Bektaş Veli namlarına ait köyleri gösterebiliriz. “Bunlardan Mevlevi tekkeleri büyük Anadolu şehirlerinde taraflar bulmuşlar ve hükümdarlar tarafından himaye edilmişlerdir. Mevlevi şeyhleri de mevcut siyasi ve içtimai nizamın muhafazasına, merkezi idarelerin idame-i nüfuzuna çalışarak siyasî ve içtimaî nizamın muhafazasına, merkezi idarelerin idame-i nüfuzuna çalışarak siyasi ve dini kıyamlardan (ayaklanmalardan) daima uzak kalmışlardır. Konya Mevlevi dergahına ait Cumhuriyet devrine kadar yüzlerce vakıf köyler bulunmakta idi. Muncur kasabasına tabi Hacı Bektaş köyündeki Bektaş tekkesi de 362 köye malikti.” (1) Gelibolu’da ve Varna’da da tekkelere ait köylerin olduğu aynı yapıtta ayrıntılı olarak anlatılmaktadır. REAYA’nın YARGILANMASI ve CEZALANDIRILMASI Osmanlılarda: “Hakimler, padişahtan başka idare amirlerinin de emir ve nüfuzları altında bulunuyordu. Zaten yüksek devlet memurları idare ve adliye işlerini ellerinde toplamışlardı. Bu memurlar hiçbir usule riayete ve alakadarların müdafaasını dinlemeğe mecbur olmadan, bazen da şahsi çıkarlarının icabına kapılarak, idam gibi ağır cezaya bile derhal karar vermek ve bunu istedikleri şekillerde bizzat tatbik edebilmek kudretini haizdiler.” (2) Büyük Köprülünün Celali tenkili (örnek, olacak bir ceza verme) bu bakımdan daha az yıkıcı ve dağıtıcı değildi. Her vilayetten Celali istiyordu. (1) a. g. y. S.23-24 . (2) Hüseyin Avni: Reaya ve Köylü, ş. 41 Onlar da rastgele insan toplayıp gönderiyorlardı. İki sıra cellat bu elleri bağlı sözde Celalileri dizi halinde, yürürken ağaç yarar gibi parçalıyordu. Bu yüzden zavallı köylüler hem zorbalardan, hem hükümet kuvvetlerinden kaçıyorlardı.” (2) “Bu cezaların ve işkencelerin nevileri hakkında şimdiye kadar yeni vesikalar neşredilmemiştir. Fakat halk edebiyatı bizi kafi derecede tenvir etmektedir. . “Köroğlu” destanında, gözlere mil çeken eyalet paşalarından, beylerden çok bahsedilir. Yine vak’a nüvis tarihlerinde sık sık görülen “mil çekme vak’aları da bize gösteriyor ki, bu ceza usulü, ortaçağ feodalitesinde çok taammüm (genelleşmiş) etmişti. Ayrıca “kazığa vurmak” vak’aları, eyalet paşalarının şahsen verdikleri idam cezaları bu devrin işkence ve ceza usulleri hakkında bize bir fikir vermeğe kafidir.” (3) CELALİ İSYANLARI’NIN KÖYLERE ETKİSİ Celali isyanları 1512’den 1575’e kadar sürmüştür. Tam 63 yıl. ‘Bu olayı’ bütünü ile kavramamız gereklidir. Kentlerin kale içinde oluşları, ayrıca güvenlik kuvvetlerine sahip bulunması kentleri saldırılardan korumuştur. Köylerin açıkta kuruluşu ve güvenlik kuvvetlerinden de yoksun olması köylülerin yaşamını zehir etmiştir. Çoğu köylüler yurtlarını bile terk etmişler. Yaşam koşulları çok kötü, sarp kayalık, ormanlık, kuş konmaz, kervan geçmez yerlere yerleşmişlerdir. Bugün bile o bozgunun kahrına uğramış olan köyler dağ köyleri, orman köyleri olarak kırsal alanın yoksulluğuna katlanmaktadırlar. Şimdi belgelerden Celali isyanlarını ve onun köylerdeki yıkımını tanıtmağa çalışalım: “Yavuz Sultan Selim zamanında başlayıp Kanuni Sultan Süleyman saltanatının ilk on yılını dolduran köylü isyanlarına gelince onları ne özgenlikleri ve ne de oluş biçimleri yönünden şu araştırmasını yaptığımız (Büyük Celali Karışıklıkları) türüne başlangıç yapamadığımız gibi aralarında bir bağlantı da kuramıyoruz. Çünkü Kanuni Süleyman’ın vergileri artırmak amacı ile giriştiği “arazi tahriri” sıralarında en yüksek kertesine çıkan kimi bölgelerin “raiyyet-çiftçi” ayaklanmalarında başbuğ olan Şeyh Celal, Baba Zinnun, Süklün Koca, Kalender, Seydi v.b. genel olarak halkın tarikat ve Kızılbaşlık duygularını kullanmışlardı. Kendileri ve ayaklandırdıkları yığınlar da Osmanlı düzenliğine karşı çıkıyorlardı. Onun için, Anadolu’nun ancak şurasında burasında olup geçen bu tür hareketlere “İsyan” demek zorunluğu vardır. Öyle olduğu şundan da bellidir ki, bu ayaklanmalara katılan bölgeler ve bu bölgelerin halkı, çoğunlukla Kızılbaş, Türkmen kökenli olduklarından yapısal derinliklerine ve hele siyasal devlet örgütlerine işleyememişler; böylece devlet kendini oluşturan gücün desteği ile sözü geçen ayaklanmaları zoru zoruna da olsa bastırabilmiştir. Görülüyor ki bizden önceki yazarların tarihi gerçekler üzerine yeteri kadar varmamaları dolayısı ile çözümü çatallaşmış gibi gözüken bu sorunun açıklığa kavuşturulması sanıldığı kadar güç değildir. Ve kısaca özetlersek iki ayrı türdeki tarih olaylarından bizim konumuz olan “Büyük Celali Kavgası”nı ötekisinden şu biçimde ayırt edebiliriz: (1) Hüseyin Avni: Reaya ve Köylü, s.4 1. (2) Hasan Reşit Tangut: Köylerimiz, s. 24. (3) Hüseyin Avni: Reaya ve Köylü, s. 39-40. Şeyh Celal, Baba Zinnun, Süklün Koca, Kalender gibilerinin çıkardıkları isyanlar belli bölgelerin Osmanlı-Türk Sosyal-Siyasi evrimi içinde hep ayrıksı bir yaşantı süregelmiş topluluklarından çıkıp duran kısa süreli birer başkaldırma idi. 0 zamanki deyimle cemaatlerinden biri başarıya ulaştığı takdirde Türkiye’de toplumsal yapının ve hele siyasi düzenin bütünüyle değişeceği doğal bir sonuçtu. Halbuki “Büyük Celali Kavgası” olarak nitelediğimiz sürekli iç karışıklıklar serisi köyden kasabaya ve kasabadan şehre, hatta başşehre kadar Türk toplumunun ekonomik, sosyal ve siyasi bütün örgütlerini derinlemesine, genişlemesine kapsayan büyük çaplı toplumsal kavga idi. “Raiyyeti” (çiftçisi), “Şehirlisi”“Askeri”si ve hatta “Mürtezika”sı (vakıftan para alanlar) ile devleti oluşturan bütün fonksiyonel ve toplumsal sınıflar toptan bu büyük kanlı bunalımın içinde bulunuyorlardı. Düşünsel hazırlayıcılığın hiçbir payı olmaksızın Türk toplumu kendi doğasına, hatta derneşim kurallarına ters yönde gelişmiş Osmanlı siyasi, ekonomik ve sosyo-ekonomik’ yürüntüsü üzerinde bilinçsiz bir dönüşüme uğramış bulunduğu için, aldığı yeni kalıbın benzerini, biz insanlık tarihinin ancak eski dönemlerinde bulabiliriz. Böylece, sosyal tarihimizin en az altmış yıllık felaketli olayı diye değerlendirdiğimiz Büyük Celali Kavgası’nın verdiği sonuç, her yönden tam bir gerilikti.” (1) Celali isyanlarına ait kitapları okuduğumuzda köylerin yağma edilmesinde kadınların, kızların, oğlanların ırzına geçilmesinde, hatta dağa kaçırılmasında, canlarına acımasızca kıyılmasında medrese öğrencilerini, Yeniçerileri başka başka semtlerden gelmiş çiftini çubuğunu bozmuş öpe öz köylüleri, (Lelent’leri) ne idüğü belirsiz eşkıyaları, beylerbeyi ve sancak beylerini, tımar ve zeamet sahiplerini, mahalli mütegallibeleri bu acı olayların içinde görüyoruz. Soyguncuların Ehl-i Örf (Yürütme Hizmetlileri) kesimi “Ehli-Örf deyiminden beylerbeyleri, sancak beyleri, şehirlerdeki subaşılar ile bunlara bağlı bütün polis güçleri, köy kasaba gibi yerlerde valilerin, subaşıların kişisel adamları demek olan köy, kaza ve il subaşıları, kethüdaları, kaymakamları (vekil olarak yerlerine bıraktıkları kişiler) hükümetin merkezden atadığı mübaşirler (bir iş halletmeye memur kişiler) yasakçılar anlaşılır.” (2) Ehl-i Örf’ün de olaylara karıştığı bölgelerden bazı belgeler veriyoruz: “Ehl-i Örf’”ün gittikçe halkı daha açıktan soyma ve köyleri, özellikle varlıklı çiftlik ve sürülerle koyun ve benzeri hayvan sürüleri ya da emlak ve arazi sahibi zenginleri sanki haraca kesme, varlıklarını talan etme eylemleri doğal olarak öteki soygun ve isyan gruplarınki gibi, 1555’ten ve hele 1559’dan sonra iyice hız kazanmış ve daha çok gelişmiş, bağlı bulundukları vilayet valileri isteseler bile önü alınmaz bir zorunluk biçimine dönüşmüşlerdir.” “.... İspir tımarlı sipahileri ve halk, kadıya gelerek, İspir sancak beyi’nin kanun dışı işlemlerini ve soygunlarını sayarak İstanbul’a bildirmesini istemişlerdi. Belirttiklerine göre, Sinan adındaki bey, “Vilayetten mihayetsiz yağ, bal, koyun, tavuk, odun salup Tarubzondan 150 at iletüp bir akçe vermeyüp hamrin (Şarabın) batmanı dört akçe iken haslarında hasıl olan hamrin batmanını” halkın üzerine onar akçeye bırakmıştı.” (3) “Kırşehir kadısı da bu sancağın beyi seferli olmakla yerine bakan kaymakamı (vekili) Piri ile Subaşı Hüseyin’in halk üzerine çıkıp soyguna başladıklarını, halkın acı şikayetleri üzerine İstanbul’dan cevap olarak “umumi teftişlerine emr-i şerif” geldiğini usul gereğince bütün şikayetçilerin mahkemeye gelmeleri için nida ettirip (çağırtılıp) yargıya başlandığında soyguncu kaymakam, ve subaşının itaat etmemeleri yüzünden fukaranın hakları alınmadığı gibi” kaymakam Piri’ye ve Hüseyin Subaşı’ya da hiçbir. işlem yapılamadığını haber vermesine karşılık olarak olaya Karaman Beylerbeyi’nin el koyması emri verilmek zorunluğu duyuldu.” (4) “.... Azir Sancağı ahalisi divan’a “rik’alar” sunup (hallerini arz edip) sancak beyleri İskender’in kendilerini ne yollarla soyduğunu anlatıyorlardı. İleri sürdüklerine göre adı geçen vali “yağ, bal, tavuk, koyun, pirinç ve sair gibi kendisine ve atlarına yarayan ne varsa” zorla alıp ahalinin ehl-i iyâlini (aile halkını) nafakasız bırakmakta idi. Bunlardan başka adamlarından bazı kimseleri yollayıp halkın atlarının, ineklerinin kuyruklarını kestirip sonra bu suçu ahaliden kimselerin işlediklerini iddia ederek yapanları bulmak bahanesi altında “nice kimseleri hapsedip mücrimleri bulacaksınız deyü” işkencelere girişiyor. Herkes canını kurtarmak için akçe ödüyor, geceleri de gene kendi adamlarına bazı evleri ateşe verdirdikten sonra sabahleyin nice kimseleri zincire vurup, evleri yakanları bulun diye dayak atarak 1000-2000 akçelerini almadan bırakmıyordu. Halkı zorla toplayıp on, on beş pare evler yaptırıyor, karşılığında da hiçbir ücret ödemiyordu.” (5) “Bolu sancak beyi Mehmed’in de bu sancakta yaptığı yağma ve ahlak dışı davranışları olduğu 1575’te sık sık şikayet konusu edilip durulmuştur. Belirtildiğine göre halk’a çok zulüm eden bu vali köy köy gezerek, reayayı ehl-i iyâlleriyle birlikte ava çıkarmakta bu suretle yazıda ve yabanda adamlarını ve sekbanlarını üzerlerine bırakarak ırzlarına geçmekteydi. Atlarını ve kendilerinin yem ve yiyeceklerini de hiç para ödemeksizin halktan almakla yetinmeyen Mehmet Bey, 30 kadar varlıklı kişinin her birinden yüzer flori almıştı.” (6) Celali ayaklanması perdesi arkasında devlet hizmetlilerinin de köyleri yağmaya giriştikleri görülmektedir. Biz bunlardan birkaç tanesini vermekle yetinirken köylerin geri kalmasında, fakir ve sefil bırakılmasında ne yazık ki yönetici zümrenin de payının bulunduğu dikkati çekmektedir. Bu konuda birkaç örnek daha verelim: (7)”..Suhte ayaklanmalarının bir türlü yatışmayışında, ehl-i Örfün soygunculuğunun da rolü olduğunu, padişah ve rical biliyorlardı. Keza reayanın gittikçe itaatten çıkmaları mahkemelerin basılmaya başlanması, çift bozanların artması, hep aynı şey ile izah olunmaktaydı. Onun için Kanuni Süleyman, ölümünden bir yıl önce, Adaletname adı ile meşhur bir ferman Halep dahil, Van hariç olmak üzere, bütün Anadolu vilayetlerine ve vilayetlerdeki sancaklara dağıttırarak, Devlet memurları tarafından halka yapılan zulümleri anlatmak zorunda kalmıştır. 1565 tarihinde yayınlanan bu adı geçen ferman da halka zulüm yapmakla itham olunanlar, ümera adamları, naipler, sipahiler, voyvodalar ve reayadan “kudretlû” olanlardan ibaretti. Görülüyor ki, burada kadılara ve ümeraya bir kabahat yüklenmemişti. Küçük ehl-i Örf diyebileceğimiz kimselere ve halkın ileri gelenlerine iki suç yükleniyordu. Bunun birincisi, reayanın kızlarını, velilerinin rızası olmadan, kendi istediklerine vererek para kazanmak ve nikahlı kadınları, zorla boşatarak başkalarına nikahlamaktı. İkincisi daha da önemliydi bütün davalar satılmaya başlanmıştı. Birtakım zorbalar yanlarında yalancı şahitlerle dolaşarak, kendileri ile hiç ilişiği olmayan davaları takip suretiyle para kazanmayı iş edinmişlerdi. Bunun neticesi olarak adaletsizlik artmış bulunuyordu; fukara haklarını koruyamaz olmuştu… Diğer taraftan faizcilik ile reayanın elinden mal ve mülklerinin çıkmaya başlaması gibi, iktisadi darlığın neticesi olan olaylar, hem Anadolu’da hem de tabi memleketlerde alıp yürümüş bulunuyordu. Bundan da baş rolü, gene hükümet mensupları oynuyordu. Şu halde, Kanuni’nin bu fermanı yaşanan bütün bozuklukları saymış olmaktan uzaktı.” (8) “İçel sancağı muhafızı Mehmet bey “birkaç yüz atlu ve sekban ile ve Ermeneklü Seydi ve yerlüden Ali Çavuş, Cafer, Derviş Çavuş, Süleyman Çavuş, Candır Osman, Şerefoğlu Nabi, Bozkırluoğlu Muslu Çavuş ve Ammisi Mahmut ve bunların emsali eşkıya ile il üzerine çıkup” ahalinin mallarını ve erzaklarını yağma etmiş, evlerini de yakmıştı. Katlettiği insanların sayısı iki yüzü geçiyordu. “Müslümanların emred oğlanların ve bakire kızların ve avratların levendeta tasarruf ettirüp ve 50 binden ziyade koyun ve keçilerin ve beygir ve iyi deve ye 2 bin sığırların sürüb ve mevcut bulunan arpa ve buğday ve yağ ve bal ve sair zahirelerin alup ve üç yüzden ziyade adamı tutup hapsedüb gece ve gündüz işkence idüp nakid 7 yük (700 bin) akçeye kesüb alub ıtlak eylemiş (salıvermiş) iken badehu yine mezkûrları tutup hapsedüb her birinin yüzer ve yüz ellişer kuruşların alub külli teaddii (hepsine düşmanlık) etmişti...” “…1603’ten sonra Anadolu’da hükümet idaresi diye bir şey kalmadı. Devletin resmi sancakbeyleri ve beylerbeyleri bile, “Kapularında” toplanan sekbanların esiri oldular. Bu suretle, Devlet’e sadık olan ümera ile resmen Celali olanlar arasında büyük bir fark görülmüyordu. Devlet Celali şeflerinden daha fazla Sancakbeyi ve Beylerbeyi idam etmiştir” (9) Bu belge de o günkü yöneticilerin Devlet yanındaki yerini yansıtmaktadır. (1) Prof. M. Adağ: T.H.D. ve D.K. “Celali İsyanları” S. 14-15 (2) Prof. M. Adağ: Aynı kitap S. 242 (3) Prof. M. Adağ: Aynı kitap S. 245 (4) Prof. M. Adağ: Aynı kitap S. 246 (5) Prof. M. Adağ: Aynı kitap S. 247 (6) Prof. M. Adağ: Celali İsyanları S. 248 (7) Prof. M. Adağ: Aynı kitap S. 284 (8) Prof. M. Adağ: Aynı kitap S. 427 (9) Prof. M. Adağ: Aynı kitap S. 389 KÖYLERDEN KENTLERE GÖÇ Hiçbir yorum yapmadan bir belge ile bu konuya girelim: Fatih Sultan Mehmet devrinden itibaren, millet Türk Toplumunun “Gazilik-Cihat” ruhu yerine her çeşit din ve milliyeti bir araya getiren imparatorluk ruhu geçince, Anadolu’dan türeyen Çiftbozanları iş alanlarına doğru götüren kanallar tıkanmaya başladı. imparatorluk siyasetinin etkisinde kalan Türk-Osmanlı hükümet düzeninin dört bir tarafına, yalnız Türk değil Arnavut, Rum, Bulgar, Kafkasyalı ve başka milliyette insanlar da akıyorlar idi. (1) Bir başka belge de: “Bir taraftan büyük, şehirlerde lüks ve ihtişam artarken, diğer taraftan bütün bunların masraflarını ödemek için, reayayı daha ziyade istismar etmek icap ediyordu. Mükellefiyet ve angarya usuller ile madenler işletiliyor, saray ve konaklara ait çiçekler yetiştirmek için bazı tımarlara vazifeler tahmil (yükleme) edilmekte idi. Taşralardaki sipahi beyleri de, sancak beyleri de saraya karşı günden güne artan taahhütlerini ifa etmek için reayayı daha fazla tazyik etmekte idiler. Fakat reaya derebeylerin, kadıların zulmünden kurtulmak için büyük şehirlere iltica etmekte idi.” (2) Yüksek ve orta dereceli devlet memurlarının, yeniçerilerin, vergi memurlarının köylüler üzerindeki olumsuz davranışları köylüyü köyünden usandırmıştı. Devletin koyduğu vergilerin ağırlığı, vergi toplayan devlet memurlarının köylünün toprağı üzerinde çiftlik, mera edinmesi. Sürülerini angarya olarak köylülere besletmesi, eşkiya baskınları köylüyü köyünde yaşayamaz hale getirmişti. Köylerden pek çok delikanlılar iş bulmak amacıyla kentlere göç etmişti. Bunlara çiftbozan deniliyordu. Kentlere yığılan köy gençlerine boş gezen anlamında “Levend” deniyordu. Köylü çaresiz bir durumda idi, ne yapacağını bilmiyordu. “Ayrıca kendi ihtiyaçları için de para bulmak zorunda olan köylülerin çiftçilikten elde ettikleri mahsul ile bu kadar parayı sağlamaları imkansızdı. Pek kanaatkar ve sefil hayata razı oldukları halde yukarıda anlatılan durumlarından dolayı, gene de para aramak zorunda kalan köylüler, ya faizli borca girdikleri, veya tarladaki mahsullerini “muhtekirler’e” bağlamak yolunu tuttukları için, köylerin derneşim hayatı yıldan yıla çöküntüye doğru gidiyordu. Bu şekilde gerek devlet çarkından gerek öteki, özel iş alanlarından, doğruca köy topluluğunun omzuna kaydırılan iktisadi darlık çiftçiye ziraat hayatını zehir ettiğinden itibaren “Çiftbozanlık” denen olay; köylerden kasaba ve şehirlere doğru yıldan yıla artan bir insan akını yarattı.” (3) “Şurada burada yığılan işsiz güçsüz insanlar, ahlak düzeni yönünden de yıkıcı olmaktaydılar. Bunların pek Çoğu köylerinden ve yurtlarından “bekar” halde çıkıp geldikleri’ için ahlakın da bozulmasına neden oluyorlardı. “Bekar odaları” şeklinde yapılan hanlar pek karlı icar yeri oluvermişti. Bursa, Edirne ve İstanbul gibi, üç büyük şehirde yirmi otuz veya daha çok odalı hanlarda bazen üç beş bekar bir odada kalmakta idiler ki bu durum fuhuş ve homoseksüelliği de artırıyordu.” (4) “...1550 de köyde, şehirde, dağda ve bayırda çıkan ve bütün “harami” levend ve suhte bölükleri tamamıyla bekar insanlardan ibaretti. XVI. yüzyılın Osmanlı sosyetesinin ortasında, bu kadar kalabalık genç kitlenin toplu bir şekilde sonu gelmeyen bir bekarlık hayatı sürmeleri elbette bunların köydeki sağlam ahlaki niteliklerini devam ettirmelerine imkan bırakmıyordu Nihayet köylerden şehirlere geçinmeye gelen pek çok insan da buralardaki ömrünü bekar geçirmekte idi. Hulasa, gerek devlet hizmetlerinin zarureti ve gerek çiftbozan reayanın içine atıldıkları yeni hayatın icabı olarak, XVI. asrın ortalarında, pek çok insanlar ömürlerinin en genç çağında bekar yaşamak mecburiyetinde idiler. Bu anormal vaziyet levendleri, suhteleri hatta devletin ve ümeranın resmi askerlerini toplumun ahlak düzeni için muzır yapmıştı. Celali vekayiini izah ederken görüleceği üzere resmi hüviyetli şahısların emrinde hizmet eden insanların ve devletin askerlerinin köylerde yaptıkları zulümlerden en çok şikayet konusu olan hal de, bu “bekar” kimselerin gelip halkın evlerine konmaları ve bu şekilde kadınlarına ve oğullarına tecavüz etmeye kalkmalarıdır. “Bekarlık” İstanbul, Bursa, Ankara gibi büyük şehirlerde ahlakın düşmesine neden olmakta idi. 1553’te açılan kahvehaneler, levendlerin genç erkek çocuklarla içip eğlendikleri birer batakhane haline gelmişlerdi. Bu sırada Anadolu’nun her tarafında dolaşan “furbet ve çingeniyan taifesi” güzel kadınlar tedarik ederek levendleri çadırlarında topluyorlar, alet-i lehiv u luup ile eğlenceler tertip ediyorlardı. Hemen Anadolu’nun her tarafından bunların ahlakı bozduklarına dair şikayetler duyulmakta idi.” (5) “17 Şubat 1574 yıl günü ile yollanan bir padişah hükmü bu sırada Silivri kadılığında geçen bir eşkıya karışıklığı hakkında bilgi vermiştir. Burada anlatıldığına göre, adı geçen kadılığın Küçük Sekidli köyünden Köle Kasım “Uluyola” yakın olan kendi evinde bir sürü Müslüman ve Hıristiyan levendlerle toplantı yaparak ‘yapacağı baskın ve soygunları planladıktan sonra harekete geçmiş “Halkallu” köyünün zenginlerinden Mürüvved adlı sipahinin evini basıp ırgatlarını öldürdükten ve cesetlerini de suya attıktan sonra bölüğü ile dağa çıkmış Kovuşturma sonucu altı Hıristiyan levend yakalanmış, içlerinden Bostancı Poli İstanbul’a getirilerek olayı olduğu gibi anlatmış, bütün arkadaşlarının adlarını ve köylerini de saymıştı. Müslüman olanları arasında “hoca” olan kişiler de vardı “ (6) “Aydın Sancakbeyine ve kadısına yollanan başka bir emirde de beyin yolladığı mektup ve verdiği belge üzerinde durulmuştur. Bu sözü geçen mektupta, “harami firkate (deniz eşkıyaları) levendatından Tireli Mahmut, Ahmetçik, Arnavut Hasan” gibi tanınmış levendlerin bir sürü levendlerle “üç ve daha ziyade firkatelerle Ayapürük, Taşlıyük ve Karaca limanlarında demirledikleri, şehir ve köylerinden zorla para, buğday, un ile oğlan ve kız çocukları”nı da alıp, gündüzün de Sisam adasına geçtikleri açıklanmıştı.” (7) Bu arada çiftbozanlardan oluşan işsiz levend sürüleri köy, kasaba ve kentlerde türlü soygun, hırsızlık, ırza geçme, kıtallık gibi toplumun ahlak düzenini alt üst ederken diğer taraftan da medreselerde okuyan suhteler (öğrenciler) de levendlere paralel olarak yurdun çeşitli yörelerinde aynı suçları işliyorlardı. Medrese öğrencileriyle levendler bazen de aynı ahlaksızlıkları beraber yapıyorlardı. “... 1546’da İznik’in Söğütlü köyünü basarak bir de adam öldürmek suretiyle yağma yapan levend bölüğü içinde yedi kişilik bir de suhte grubu vardı.(8) “...Gerçekleyin yolların güvenliğini bırakmayan, kervanları vuran, köy, kasaba ve şehirde gözlerine kestirdikleri zenginleri öldüren, hırsızlıkların türlüsünü yapan, fuhuş, içki, kumar vb. gibi genel ahlakın çökmesine baş etken durumunda bulunanlar hep bunlar, yani çiftbozan ya da genellikle levendler diye sözünü ettiğimiz kişilerdi.” (9) “1550 sıralarına kadar ki sürede çiftbozan-levend artışının yarattığı huzursuzluk siyasi değil toplumsal idi. Bundan da hükümet idarecileri değil şehir, kasaba ve köy toplulukları bir sözcükle reaya (köylü-çiftçi) sınıfı büyük ıstırap çekiyor idi:” (10) (1) Prof. Mustafa Akdağ: Celali İsyanları S. 97 (2) Hüseyin Avni: Reaya ve Köylü S. 97 (3) Prof. Mustafa Akdağ: Celali İsyanları S. 96 (4) a. g. y., s.100 (5) a..g. y., s.73-74 (6) a. g. y., s.138-139 (7) a. g. y., s.148-149 (8) a. g. y., s.159 . (9) a. g. y., s.123 MEDRESE ÖĞRENCİLERİ (SUHTE TAİFESİ) “Yarım yüzyıllık Celali kavgası süresince bu olayların en özgen eylemci grubu medrese öğrencileri (Talebe-i ulûm, ya da suhteler) olmuşlardır. İmarette (öğrenci yurtlarında) ve medreselerde büyük bir öğrenci yığılması, buna karşıt öğrenimlerini bitirenlere iş verilmemesinden dolayı büyük ruhsal ve maddi bunalım içine düşen bu genç insanlar arasında önce ahlak dışı bir takım olaylar görülmüş, halkın, kız ve genç çocuklarına tecavüzleri artmış, köylere kasabalara gruplar halinde çıkan suhteler zorla yiyecek, para v.b. şeyler toplamaya başlamış ve hükümet de haklarında kovuşturmaya geçince eyleme girişmişlerdir. Öğrenci ayaklanmalarındaki özellik şuradadır ki, bunların kimi bölgelerde ve arada çiftbozanlarla (Leventlerle) birleşip ortak hareket ettikleri görülmekle birlikte, suhte bölükleri hemen bütünü ile yalnız medreseli öğrencilerden olmuş bulunmakta idi. Doğal olarak bu okumuş yazmışlar kendilerini yöneten, önderler de kendi içlerinden sivrilmiş kişilerdi. Öğrenciler karşılarında baş düşman ehl-i örfü görüyorlardı. Genel olarak kadı, naip (kadı vekili) müftü v.b. medrese kökenli görev sahiplerinden açık ya da kapalı destek gördükleri seziliyordu”. (1) “...Sivrihisar medrese öğrencilerinin 1573’te düzenledikleri hareketi bu kez hocalarından 17 akçe vazifeli (ya da ulufeli) Müderris Resul Faik’in kendisi yönetiyordu. Anadolu Beylerbeyi’si hocayı Kütahya’da ye öğrencilerden ele geçen ikisini Bursa’da zindana attı. Fakat bunların hapishaneden kaçarak tekrar hareketin idaresini ele almaları üzerine kadı’nın sanıkları mahkemeye çağıran davetiyesini (müraselesini) kendilerine vermek için beylerbeyinin güvenlik güçlerine de saldıran, müderris ve öğrenciler askerlerden bir çoğunu yaraladılar ve birisini de öldürdüler.” (2) “Muhafız Mütekait Vezir Mustafa Paşa’ya 1568 yılı 12 Nisanında yazılan hükm-ü hümayunda belirtildiğine göre, Bolu Sancakbeyi ve tımarlı sipahilerin Donanma seferine memur oldukları ve yerlerinde bulunmadıkları 1567 ve 1568 (II. Selim saltanatı yıllarında) Bolu sancağının birçok yerlerinde suhteler toplanmışlardı ve bölükler halinde harekete hazırlanıyorlardı. Sinop kadısı’nın İstanbul’a yolladığı şikayet mektubu üzerine Bursa Sancağı beyi Abdurrahman bey’e 25 Nisan 1567 yıl günlü bir emir yazısında bildirdiğine göre Mudurnu nahiyesinde her biri 30-40 kişiden oluşmuş iki suhte bölüğü dolaşmakta imiş, içlerinden 15-20’şeri “tüfenklü olup birbirimizle cengimiz vardır deyü fukaradan avarız” (Olağanüstü alınan geçici vergi) adı altında hane başına 30 akçe toplarken, güvenlik kuvvetlerinin üzerlerine yürümesi karşısında çekilerek “mübarek ramazanda Sinop’a varmışlar”, bu kez de o çevre kadılıklarında evler basup, “yollar kesüp” türlü fesada girişmişler.” (3) “1568’deki kadar olmamakla beraber 1569 ve sonraki yıllarda da gerek Sinop ve gerek Kastamonu çevrelerindeki öğrenci hareketleri bir türlü durdurulamadan sürdü gitti. Ve hatta müderrislerin (Medrese dersi veren) de öğrencileri yanında yer aldıkları görüldü. Kastamonu halkının da çok şikayet ettiği üzere, 20’şer kişilik öğrenci bölükleri köylere çıkıp zekat diye para toplamakta, salgınlar salmakta, misafir oldukları evlerde kimi zaman ırza geçmekte, karşı koyanların evlerini bile yakmakta idiler”. (4) Suhte hareketlerinden göze batan iki olay da kentlerden verelim: “Öğrenci hareketlerinin yayıldığı ve sürekleştiği bölgelerin şehirlerinde ve kasabalarında, suhteleri, yani medrese öğrencilerinin insan doğasına aykırı bu utanç verici alışkanlıkları pek açığa dökülmüş bulunmakta idi. Örneğin, 3 Ocak 1524’de “beş kişilik” suhte kafadarlar bir oğlanın boğazına tülbent takmışlar, kiminin elinde ok ve yay, kiminin elinde kılıç olduğu halde, sözü geçen oğlanı alıp giderken “Bursa halkı yollarını kesip Cenkle oğlanı alıkoydular. Suhtelerden ikisi kaçmayı başardılarsa da üçü mahkemeye getirilerek tutuklandılar.” (Bu alıntının altında belge numaraları kayıtlıdır.) (a. g. y., s.158) “....17 Mart 1571 yıl gününde geçen bir yargılama: Beş-altı suhtenin ellerinde ok ve yay ile Mehmet kızı Müslime’nin kapısına dayandıklarını oğlu, Mehmet oğlu Habib’i çeküp alup gitmek isteyüp elbette bir mehil oğluna! çıkar” diye zorladıklarını, mahalle halkının genç oğlunu alıp gitmelerine zor engel olduklarını tesbit etmişti. Bursa zaimi, yani Subaşısı Nebi bin Abdullah’ın 7 Temmuz 1572’de çırılçıplak olarak mahkemeye getirdiği Ayşe ve Erhine adındaki kadınlar ifadelerinde: Hamamdan dönerken “Hüsreviye medresesinde oturan Kara Bostan, Hüseyin Pir’emir” adlı suhtelerin bıçak çekip korkutup akşam namazından sonra medreseye kapadıklarını, bütün giysi ve hamam takımlarını aldıktan, kendilerini anadan doğma soyduktan sonra sabaha yakın öldürmek üzere ikin,” öylece kaçmayı başardıklarını, kopardıkları çığlık üzerine mahalle halkının imdatlarına yetiştiğini anlattılar”. (5) “Bu tür ahlak dışı açıktan olaylar alıp yürüdüğü halde, imam, müezzin, müderris ve benzerleri hacı-hoca takımı nasıl olup ta önleyici büyük tepkiler gösterecek bir insani duygusallık göstermediler, anlamak güçtür. Halbuki, ayni çevreler kadın-erkek cinsel buluşmaları açığa dökülecek kerteyi bulduğunda hemen toplu halde mahkemeyi boylayıp kıyamet koparıyorlardı”.(6) “1571 yılının en büyük olayı, Karahisar (Afyon) Feke (Antalya) naiplerinin (kadı vekillerinin) İstanbul’a yolladıkları ayrıntılı arz mektuplarında belirttikleri üzere, Alaiye ve Manavgat suhtelerinden 200 kişilik bir öğrenci grubunun Karahisar’a bağlı Karatay köyünü basmaları ile başlayan karışıklık olmuştur. Sözünü ettiğimiz arz’lar baskının köye gece yapıldığını kaydediyorlardı. Köy halkının malları yağmalanmış, “avrat ve oğulları” ellerinden alınmış, nice kimseler katledildiğinden başka, birçok köy erkeği de kelepçe vurularak Manavgat’a götürülmüşlerdi. Karatay’ın tüy ürpertici görüntüsünden korkuya kapılan o çevrenin diğer köylerindeki halkın “ehl-ü iyallerini”, (karılarını) alıp ev-barklarını terk ile dağlara sığındıkları durumlarının yürek sızlatıcı olduğu belirtiliyor idi. Alaiye ve Manavgat medreselilerinin adı geçen köye yaptıkları baskını kendileri için haysiyet kırıcı sayan Tek öğrencileri hemen toplanarak Manavgat önlerinde hasım öğrencilerle “harp”e tutuştular. Karatay’dan götürülen kadınlar ve genç erkek çocuklar kurtarıldılarsa da iki taraftan pek çok öğrenci hayatlarını kaybettiler. Suhte kitlelerinin karşılarına bu olayda da ne güvenlik güçleri, ne de halktan kişiler çıkabildi”. (7) Gene de Alaiye, Yalvaç yörelerinde geliştirmelerini sürdüren bölüklere rastlamaktayız. Örneğin, 13 Nisan 1574 yıl günü ile Alaiye Sancak Beyine ve kadısına yollanan bir padişah hüküm yazısında adı geçen Bey’in Kıbrıs muhafazasında bulunduğu 1573 yılı öğrenci olayları, alınan raporlara dayanılarak şöyle özetlenmiştir: “Bu sancakta 200-300 miktarı suhte namına cemolup fesad edüp 50-60 oğlan çeküp, atası saklasa zorla alup, köy köy akçe salıp bazı kimseler de muin (yardımcı) olup ve bazıları da akrabalarından olup destek oldukları bey dönünce fukara ve ayan (ileri gelen) ceman (hep beraber) haber verüp suhteler bu kez teftiş sözünü duyunca hepsi dağılıp bazılarını destekleyicileri olan sipahi ve il erleri ve akrabaları saklayup” bu biçimde kovuşturmadan kolayca kurtulma yolunu bulan suhtelerin beş yükten (500.000’den) fazla akçe topladıkları” .. (8) “Anadolu Beylerbeyi’sinin kendi vilayetinin suhteleri hakkında yolladığı arz, hükümete hepsinden fazla etki yaptı. Beylerbeyi, her tarafta suhtelerin kılıç ve kürde taktıklarını, ok ve yay kullandıklarını, fesat çıkarmak üzere olduklarını söylemekte idi. Diğer iki vilayette de, bütün medreselerin her türlü “harp aleti” tedarik ettikleri, hatta, Amasya tarafında, sipahilerden süslü at takımlarını parasız aldıkları şikayet olunuyordu. Bu durum karşısında, her üç beylerbeyliğini yollanan fermanda, suhtelerin silahlarının toplatılması ve cemiyetlerinin dağıtılması, eğer karşı duranlar olursa “siyaset (öldürülmeleri) olunmaları için sıkı talimat verildi....” (9) (1) (2) (3) (4) (5) Prof. Prof. Prof. Prof. Prof. M. M. M. M. M. Akdağ: Akdağ: Akdağ: Akdağ: Akdağ: Aynı Kitap S. 20 Aynı Kitap S. 189-190 Celali İsyanları S. 185 Celali İsyanları S. 187 Celali İsyanları S. 192-193 KÖYLERDEN KAÇIŞ - KÖYLERİN BOŞALMASI Köylü doğduğu büyüdüğü köyünü, baba ocağı evini, keyfinden terk etmedi. Çoluğunu çocuğunu toplayıp malını mülkünü köyde bırakıp canını dağ başlarına atması onun için bir kurtuluştu. Köylünün -oğlu “levent” olmuş köyü soymuş, eşkıya ile bir olmuş köylünün malını yağma etmiş, canına kıymış, ırzına geçmiş. Eşkıya baskınları ardı arkası kesilmeden köylüyü soymuş soğana çevirmiş. 0 da köylüyü öldürmüş, haraca bağlamış, oğlunu, kızını dağa kaldırmış. Suhteler (medrese öğrencileri) köyleri basmış, insan sanıp evlerine Tanrı konuğu etmişler, köşelerine oturtmuşlar, yedirmişler içirmişler, yatak serip dinlensin demişler. Ama bu ne idüğü belirsiz, aşağılık konuklar köylünün bu iyiliklerine karşılık karısına, kızına, oğluna saldırmışlar. Irzına geçmişler. Malını yağma etmişler. Devlet hizmetlileri de köye gelmişler. Eşkıyalar, suhteler, leventler gibi onlar da soygun, salma ve yağma yapmışlar. Kendi çıkarlarına çiftliklerinde angarya olarak çalıştırmışlar. Kâşaneler yaptırmışlar ve sürülerini güttürmüşler, köylüyü canından bezdirmişler. Anasından doğduğuna pişman etmişler. Tek cümle ile aşını zehir, dünyasını başına zindan etmişler. Yorganını omuzlayan, tenceresini tavasını kapan kuş uçmaz kervan geçmez sarp dağlara canını atmış. Bu görüşü kanıtlayan belgeleri başkaca bir yorum yapmağa gerek görmeden okuyucuların değerlendirmelerine sunuyorum: “Ankara’nın Bacı kazası kadısı tarafından hükümet merkezine yollanan bir liste bizim için ehemmiyetlidir. Karakaş ve Çörekoğlu’nun buraları istilalarından sonra yollandığı anlaşılan bu listede “defter oldur ki Bacı kazasının hala mevcut olan kurralarıdır” başlığı konduktan sonra kadılık merkezi olan Bacı da dahil olmak üzere, beş köy sayılmıştır. “Defter oldur ki, Kaza-i mezburenin perakende ve perişan olan kurralarıdır” başlığı altında ise 33 köyün adı yazılıdır. Şu halde 38 köyden 33’ü kaçmış bulunmakta idi. Sadrazam Yavuz Ali Paşa’nın vefatı üzerine, kendisine ait Ankara’nın Haymana Nahiyesi hasılatını miri için zapt etmek üzere yollanan Mehmet Çavuş ile, 1603’te buranın Voyvodası olan İbrahim Ağa arasında, Ankara mahkemesinde cereyan eden hesaplaşmada, köylerin dağ ima nispetlerini gösteren rakamlar veriliyor. Kendisinden hesap istenen İbrahim Ağa, voyvoda olup geldiği zaman, Ankara’nın o yaz bir defa Karakaş ve iki defa Çörekoğlu, birkaç defa da sipahi zorbaları tarafından istila olunduğunu, bu yüzden reayanın tamamıyla köyden kaçtıklarını ve akçe alacak insan kalmadığını, bir sene sonra, yani, 1604’te hala 36 köyün boş bulunduğunu ifade ederek, mevcut köylerden ancak 70127 akçe topladığını bildirmişti. Büyük Haymana Voyvodası gibi, Küçük Haymana Voyvodası da aynı şeyleri söyledi. Buradaki ifadeye göre iki Haymana’nın seksenden fazla köyünden yetmiş kadarı bir sene sonra da yerlerinde yok idiler.” (6) Prof. M. Akdağ: tarih ve numaraları (7) Prof. M. Akdağ: (8) Prof. M. Akdağ: (9) a. g. y., S.259 Celali İsyanları S. 158-159 (Bu alıntının mahkeme tutanaklarına ait belgelerin aynı sayfanın altına yazılmıştı. Celali İsyanları S. 201 Celali İsyanları S. 202 “Arabacı Süleyman, Karahisarısahip’in Şeyhli kadılığını talan ederek çekildikten sonra, kadının ancak on köyde insana tesadüf ettiğini ve diğer köylerde hasar miktarını soracak adam bulamadığını...” (1) “Ankara Sancağında daha bazı köylülerin köylerinde hane adedinin ancak üçte bire indiğini iddia etmeleri, bunun üzerine, kadılara tahkik için emirler yollanması ve nihayet avarız hanelerinin üçte bire indirilmesinin kabul edilmesi gibi hadiselere bakarak köylülerin de büyük çoğunluğunun yerlerinden ve yurtlarından kaçmış olduklarını kabul edebiliriz.” (2) “Mehmet Paşa, Orta Anadolu’dan ve Maraş taraflarından Doğu’ya olan bu muhaceretin on beş seneden beri devam ettiğini söylüyor ki, bu müddet içinde sekbanların faaliyeti çok artmış, kıtlık tahammül edilmez bir şekil almış ve avarız vergileri reayanın ödeme kudreti üstüne çıkmıştı.” (3) “1635 yılına kadar 12 sene Anadolu’yu dolaşan Katip Çelebi köylerinin çoğunun harap olduğunu, İran’da ise yirmi menzilde bir harap köy görmediğini söylüyor.” (4) “...Osmanlı miri toprak düzeni ile çelişmesine rağmen, reayanın topraklarını yok pahasına ele geçiren “askerilerin” (Askeri deyimi resmi kişileri ifade etmekte olup, Beytül’mâl ve Kadı askerlere ait tereke işlemleri dolayısıyla, bu terim hukuki anlamı belirtmektedir. Örnekleyin, servetlerini devlet hazinesinden aldıkları ile edinmiş olan kadı, müderris, tımarlı sipahi ve öteki dirlik sahipleri ile ümera, hep “askeri taifesinden” idiler) ve “yerlüden kudretli olanların” geniş ölçüde çiftlikler kurmaları olmuştur. Özüne bakılırsa, daha, Selçuki rejiminden beri, başta sultan olmak üzere, bütün devlet büyüklerinin, memleketin, beğendikleri en verimli yerlerinde çiftlikleri vardı. Buralarda ekim ikinci sırada kalıyor, hayvan sürüleri besleme önde geliyordu. Osmanlılarda “hassa çiftliklerin” başlangıcı böyle idi. XVI. yüzyılın, ortalarından sonra, “ekabir çiftlikleri”nin yanında Kapıkullarının (çoğuncası yeniçeriler ile sipahi ve silahtarların) kadı, müderris gibi elinde para toplanabilenlerin köylerde toprak ele geçirerek, “çiftlik” yoluyla üretime geçtikleri görülmektedir.” (5) “Sekban, levend ve suhte bölüklerinin köyler üzerine, o zaman kullanılan deyim ile “birer muklacı” gibi (Trabzon soyguncusu) üşüşmeleri de, çiftçinin yerinden yurdundan kaçmasına az etki yapmamıştır. Bundan önceki araştırmalarımızın gözden geçirilmesinden anlaşılacağı üzere, yukarıda adlarını saydığımız soyguncu ve yiyici kişilerden birikme bölükler, uğradıkları köylerde birer süre konakladıkları sırada, fakir-zengin, hemen herkes bu zorlu konakçıları ağırlama külfetine katılıyordu. Bölüğün levend veya suhtelerinden, çoğu ergen (evliler de evlerinden uzun süreler ayrı kaldıkları yüzünden bekar sayılırdı) olduğu için, köylünün ırzına iliştikleri de az değildi. (1606’da İran seferine gitmekte olan Deli Ferhat Paşa, Bursa’dan geçerken, halk, askerden bazılarının kadın kaldırmakta olduklarını şikayet edince, Paşa cevabında “ya beni mi kaldırsınlar” demişti (Hammer, Osmanlı Tarihi C.8,S.74) Buna göre, soyguncu bölüklerin, köy insanını yerinden oynatmadaki etkilerinin, bir yandan, ortada, mal, can ve ırz güveni diye bir şey bırakmamaları, öte yandan da, levendliğin, kazancı kolay ve her türlü sosyal kayıttan uzak hür bir yaşantı türü görünmesinin ömürlerini hangi şartlar içinde geçmekte olduğunu belirttiğimiz köy insanına imrendirici gelmesi şeklinde iki yönlü bulunduğunu kabul edebiliriz.” (6) “...Celali Fetreti ve büyük kaçkunluk sırasında köylülerin, hatta kasabalıların, canlarını kurtarmak için, göze görünmez ormanlık, kayalık, dağ kovukları gibi yerlere kaçtıklarını, bazen vakit bulamadıkları yüzünden, eşya yiyecek, ekim ve hayvan sürülerini bile ortada koyduklarını kadılar şikayet yazılarında veya resmi raporlar sayılan “kazâyi defterlerinde kaydetmişlerdir Topçular Katibi Abdülkadir Efendi de, “Vakayı’name”sinde, halkın dağlara ve balkanlara” (dağlık ve ormanlık insanın kolay giremeyeceği karışık ve görünmez yerlere) sığınarak, palamut ile karın doyuracak bir yaşantı sürmeye başladıklarını tekrar tekrar söyleyip durmuştur.” (7) “...Erzurum defterdarlığı ile birlikte, Karahisarışarki Beylerbeyliği de ,üzerinde bulunan Mehmet Paşa, 1602’de İstanbul’a yolladığı adam eliyle Divan’a sunduğu yazısında, Erzurum “aklâmına dahil mukataa yerlerinin reayası perakende olmağla” buraların gelirinin “Serhat kullarının mecaviplerini, (ulûfelerini) ödemeye yetmediğinden, yakınırken, Anadolu’dan doğu illerine olan göçleri de sözlerine eklemişti. 0, yazısında, “on beş yıldan mütecavizdir Sivas ve Maraş, Erzurum ve sair memalikten cilây-i vatan eyleyen reaya Çıldır ve Kars ve Kiçivan ve Kağızman ve Diyadin ve Eleşkirt ve Zaruşat (Zaişat) ve Şüregel ve Göle ve Tekman ye İspir ve sair Gürcistan beylerinin eyaletlerine” gidip yerleştiklerini uzun uzun anlatıyordu.” (8) “Boğazlıyan Kadısına 1 Nisan 1608 tarihli mektubunda, “Celali taifesi istilasında mezbur zeametin reayası bilkülliye terk-i’ vatan edüp harap ve yebap” olmuş bulunduğunu yazıyordu. Ladik kasabasının, kadı, müderris ve öteki ileri gelenleri de adı geçen kasabanın yarısını Gurguroğlu’nun yaktığını ileri sürerek, bir dahaki baskına karşı bir palanka (küçük kale) yapma izni isterken, köylerin harap ve insansız kaldıklarını Divana duyurmuşlardı.” (9) “Evliya Çelebi “Anadolu’da Abaza Hasan Paşa’nın seksen bin askerle sefere memur padişah kuluyla asi olup sefere gitmediğinden maada Sekban, Saruca haşeratıyla memleketi nehbügarete başlayıp yüz bin askerle Bursa şehri üzerine yürüdüğü’nü tarif ederken şöyle bir lisan kullanır: “Ahirkâr bu kadar eziyetten sonra reaya ve berayâ bu hale fakat getiremeyüp cemi Anadolu, Karaman, Maraş, Sivas eyaletlerinin ahalisi ekip biçmeyi, yiyip içmeyi şehirlerde bırakıp, götürmede yengli ve bahada ağır zikıymet mallarını, ehl-ü ayallerini alıp kimi diyarı Acem’e, kimi Bağdat Çölü’ne, kimi Erzurum yoluna vilayet vilayet gidip, vilayet perişan ve perakende olunca Hasan Paşa askeri içre kahtı galayı azim oldu. Guya Kahtı Mısır idi.” …Bu çarpışma Bursa’dan, Erzurum’a ve Bolu’dan, Haleb’e kadar asırlarca devam etti. Artık Anadolu’da bozgun ve bir iç muhaceret başlamıştı. Şehirler, kabil olduğu kadar korunabiliyordu. Çünkü kaleleri ve ulûfeci muhafızları vardı. Fakat zavallı köylü sahipsizdi. Mallarından vazgeçmişler, canlarını düşünüyorlardı. Hürriyete kavuşabilmek için açlığa ve sefalete razı idiler. Zorbaların gelemeyecekleri yerlere çekiliyorlar, onların katlanamayacağı hayata intibak ediyorlardı. Böylece köyler beşer, onar evlere dağılmıştı. Ovalarda sular yatağını bırakmış, köylüler gibi serseri olmuştu. Herkes yollardan kaçıyordu. Evliya Çelebi Tosya civarında Bir Hacı Hamza köyünden bahsederken derki: “Ahalisi dağda mamur (şenlikli) kurrada (köyde) sakin (kımıldanmaz) olur, tarik-i am (cadde) üzre ancak bir cami kalmıştır.” Kervansaraylar ıssız kalmıştı. Şenlikli kervan yolları artık mamur köylere uğramıyordu. Onlar köy ortalarından geçip gidiyordu. Bu çölün ortasında en korkunç bulut, silahlı kuvvet atlısı idi. Atlının tırmanamadığı ve barınamadığı taş içleri, çıplak dağ dorukları, yol vermeyen orman izbeleri ve susuz step otları... Ah bunlar mukaddes yerlerdi! Oralarda ne Sipahi, ne Celali, ne Levent, ne Saruca, ne Deli vardı. Çünkü şehirlerin ve hükümetin bulunduğu yerde hayat boğucu ve öldürücü idi.” (10) (1) Prof. . M. Akdağ: CeIâİî İsyanları S. 446-447 (2) a. g. y., S. 448 (3) a. g. y., S. 449 (4) a. g. y., S. 450 (5) a. g. y., S. 490-491 (6) a. g. y., S. 491-492 (7) a. g. y., S. 4 95-496 (8) a. g. y., S. 496-497 (9) a. g. y, .S. 492-493 (10) Prof. H. Raşit Tangut: Köylerimiz, S. 24 KAÇAN KÖYLÜLERİN KÖYLERİNE KİMLER YERLEŞTİ? Eli bıçaklı cani, soyguncu, evleri ateşe veren çapulcu, çıkarcı sürülerinin baskısından kaçan köylülerin bıraktıkları köylerine kimler yerleşti? Celali İsyanlarını köylü isyanları diye değerlendirenler yanılmıştır. Sahnede oynayanlar ise köyün toprağına çullanmış Celalilerin ta kendileridir: “....Bu denli geniş göçmelerin sonucu olarak, bir haylisi ıssız kalan köylerden toprakları verimli olanların büyük çoğunluğunda, kapu kulları, ümera (beylerbeyleri ve üst rütbeli memurlar) çavuş, müderris (medreselerde ders verenler) ve halktan güçlü olanlar çiftlik kurmuşlardır. Çiftlik, sahipleri, üretimde, ekinciliği değil, hayvancılığı Üstün tuttukları için, kaçan köylülerin, kerpiç harçsız duvar ve başka şeylerden yapılmış harap kılıklı konutları yerine, bu gibi köylerde çiftliklerin haremlik-selamlık bölmeli konakları, ahır, samanlık ve öteki yapıları yükselmiştir.” (1) (1) Prof. M. Akdağ: Celali İsyanları S. 449 1. Ahmet tarafından çıkarılan bir fermanla bu çiftliklerin yıktırılması, sürülerin uzaklaştırılması, kaçan köylülerin köylerine dönmesi hakkında bir de dip not vardır.) KÖYLÜYÜ BUNALIMA İTEN CELALİ İSYANLARI HAKKINDAKİ YORUMLAR Tarihçi Mustafa Akdağ’a göre: “XVI. yüzyılın başlarından beri imparatorlukçu Osmanlı düzenin değiştirmeye başladığı siyasi ve sosyal koşullarla at başı yürüyen ekonomik darlığın üzerine çöktürdükleri ağır bunalımın bütün Türkiye üzerinde yarattıkları büyük bir karışıklığın her sınıftan insanları birbirleriyle kanlı kavgaya tutuşturmasından çıkan olayları anlamak gerekir İlk Celali bölükleri hükümet’ten hoşnutsuz kalan tımarlı sipahiler (özellikle küçük dirlikler) başbuğluğunda doğmuş idiler. Fakat, onlar bunu fazla geliştiremediler. Bunların yerine, devletin yürütme görevi kendilerinde olan vilayet idarecileri işe karışınca Türk halkının tarihinde bir benzeri bulunmayan bu incelediğimiz iç kavga doğmuş oldu... …Sosyal tarihimizin en az altmış yıllık felaketli olayı diye değerlendirdiğimiz. “Büyük Celali Kavgası’nın verdiği sonuç, her yönden tam bir gerilikti.” (1) A.S. Tveritinova’ya göre: “Osmanlı İmparatorluğu ekonomik bir bunalım içinde olması yüzünden, köylülerin Vergi yükü çok ağırlaşmıştı. Ayrıca, memurlar, da görevlerini kötüye kullanarak soygunculuğa ya da rüşvete sapıyorlardı. Köylüler buna dayanamamakta idiler. Türk küçük askeri feodalleri de murabahacı ticaret sermayesinin ve saraydaki büyük feodallerin sömürgenlikleri karşısında fakir düşmüşlerdi; isyan için fırsat arıyorlardı. Nihayet Eğri seferi yoklaması olunca, seferden kaçan ya da hiç gitmeyen küçük. feodaller (Tımarlı sipahiler) isyan ettiler. Hoşnutsuz köylüler de kendilerine katıldı. Ancak, köylülerin çıkarları ile onlarınki birbirine çeliştiğinden dolayı bu isyandan bir netice çıkmadı.” (2) Amasya Tarihi yazarı Hüseyin Hüsamettin’e göre: Osmanlı sarayına ve çevresine köle-kul olarak girip gittikçe kalabalıklaşan “dönmeler” kapıkulu kadrolarını doldurmuşlar, sancakbeyliği, beylerbeyliği, vezirler vb. görevler, yavaş yavaş Türklerden bunlara geçmiş, böylece devletin kurucusu olan bir halk kendi devletinin yönetimini bu sonradan gelenlere - dönmelerekaptırmakla onlar efendi ve asıl sahip, (Türkler) reaya durumuna düşmüştür.” (3) (1) Mustafa Akdağ: Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası; s.14,18,15 (2) a. g. y., s. 27 (3) a. g. y., s. 26 KÖYLERİ HARABEYE ÇEVİREN, HALKINI DAĞLARA KAÇIRAN, GERİDE KALAN TOPRAKLARINA AĞA, KADI, MÜFTÜ, BEY ve PAŞALARIN YERLEŞMESİNE NEDEN OLAN ESKİ TÜRK BEYLERİNİN (CELALİ EŞKİYALARININ) VALİLİKLERE ATANMALARI Celali İsyanlarını yürütenlerin birincisi dirlikleri ellerinden alınan Sipahi beyleri idi. Bunlar aynı zamanda savaş sipahileriydi de. İkincisi de hükümetin yönetiminden hoşnut olmayan reaya toplulukları idi. Beyler yönetimden anladıkları için kendi adlarına asker yazıp topladılar. Bu askerlerin-altına at, eline silah verdiler. Bunlar atları köylülerin elinden zorbalıkla aldılar. Askerlerinin yiyecekleri için köylülerin sürülerini, tahıllarını bal, yağ ve tavuklarını yağma ettiler. Karşı gelenleri öldürdüler. Köylüler (reaya) ise yönetimden anlamadığı gibi başsız yığınlardan ibaretti. Ama köyleri soyup soğana çeviren, kentleri yağma eden, gerektiğinde yakıp yıkan savaş kaçkını beylerin, sancak veya beylerbeyinin kendilerine verdikleri maaş karşılığında onların her türlü eylemlerinde ellerini kana bulaştırdılar. Denilebilir ki zavallı köy delikanlıları beylerin isteğine uyarak bilinçsizce karın tokluğuna kendi adamlarının kanına girdiler, malını yağma ettiler. Okuma yazma bilmeyen zavallı insanlar bir de baktılar ki köylerinin nüfusu yarıya düşmüş. Birçoğu da dağlara kaçmış. Tımarları ellerinden alınan beylerin ise arazileri mültezimlere (götürü vergi toplayıcılara) verilmişti. Tımar sahipleri eski yetkilerini ve gelirlerini yitirmişlerdi. Bu hakkı hükümete zor kullanarak geri almak istiyorlardı. İşte bu amaçla yola çıkan eski Sipahi beyleri azılı birer Celali Başbuğu olarak Anadolu’nun çeşitli yörelerinde etkinliklerini göstermeğe başladılar. Hükümet bu azılı Başbuğlarla başa çıkamayınca sonunda onları en fazla yakıp, yıktığı, talan ve katliam yaptığı bölgelere beylerbeyi olarak atadı. Şimdi bunların isimlerini vermeden birkaçının etkinliğin örnek olarak sunmakta yarar görmekteyim: “Karayazıcı, dimekle maruf bir şaki kimesne ağa tayin olup varid olan evamir-i şerifeye amel itmeyüp şekavet ve ifsat üzre olan etrak (köylüler) ve ekrad (Kürtler) eşkıyasından havasına tabi kimseleri tama’-ı hamı içün gönüllü yazmakla şer-i şerife müracaat itmeyüp etraf ve eknaftan olan bigünah Müslümanların cemiyet ile üzerlerine vurup nicelerini katledüp emval ve erzaklarını garet (yağma) idüp davarlarını sürüb bu makule fesadına nihayet olmayup günden güne fesad ve şenaatlerini izdiyed (çoğalma) bulmuştur”. “İbrahim Peçevi, Karayazıcı’nın Sivas sancaklarının birinde (belki de Malatya”da) bir mirlivaya kaymakamlık yapmakta iken, sancak başka bir beye verildiğinde, yeni gelen mütesellime (memur edilen kimseye) sancağı teslim etmek istemeyerek isyan ettiğini yazıyor” “Celali şefleri içinde en çok tanınmış olan bu kimse, öyle anlaşılıyor ki, önce, bir beyin “kapusunda” sekban, yahut bölükbaşı olarak bulunuyordu. Sonra o zaman Anadolu’da moda olduğu üzere, bölüğe geçerek, Altı-Bölük halkından olan ve Şam, yahut başka bir hudut kalesine muhafız olarak gitti. Celali Fetreti başlayınca, Malatya taraflarına geldi. Celalilere karşı her tarafta teşkil olunan gönüllü bölüklerinden birinin başına ağa oldu. Kapıkulluğu sıfatı dolayısıyla, ihtimal bu arada bir beyin kaymakamlığını kabul ederek, bu sefere gittiğinde, sancağının idaresini eline aldı ve pek çok maiyet, memurları gibi o da, devriye bölüğü ile beraber, herhangi bir hadiseyi bahane ederek Celali oldu”. (a. g. y., s.380) “1598’den itibaren vaziyet değişiyordu. Karayazıcı’nın etrafında toplanan büyük kalabalığa mensup ağalar, artık hareketlerini ağası oldukları bir beyin “cürüm ve cinayet resmi”ni tahsil etmek veya sancakta asayişi korumak gibi bahanelerle örtemezlerdi. Çünkü hiçbir sancak beyinin sancağında ağa değillerdi; yani açıktan açığa Celali olmuşlardı. Çok oldukları için, fakir köylerden bütün sekbanları doyuracak ulûfeyi toplayabilmeleri mümkün değildi. Onun için, kasabalara ve şehirlere tecavüzden başka çare yoktu”. (a. g. y., s.384) “Karayazıcının etrafında, Abdülkadir Efendinin tabiri ile, “Yemen ve Hind’den firar eden” pek çok insan toplayıp da Maraş taraflarına geçtikleri zaman, bu müellif bunların yekûnunun 20 bin sekban olduğunu ve mîrimiran (devletin tahsildarlarıyla) mütesellimleriyle, Harput, Malatya, Maraş, Kars , mirlivaları (beylerbeyleri veya eyalet valileri)nin, birbirleri ile birleşerek Celalilere hücum ettiklerini ve mağlup olmaları üzerine, Yazıcı (Karayazıcı)nın büyük bir şöhret kazandığını ve bunun üzerine İstanbul’a arzlar yolladığını söylüyor...” a. g. y., s.83. “Karayazıcı, Çorum’da yine Celali olduğu zaman yaptığı gibi halktan kanunlu, kanunsuz salmalar toplamaya devam etti. Sekbanları da grup grup köylerde soygunculukla ve “misafir” olarak günlerce oturmakla meşgul idiler...”(a. g. y., s. 388). “Vezir Mehmet Paşa’nın, Yazıcı’yı Urfa kalesinde kuşattığı sırada, İstanbul’a yolladığı adamları’nın söylediklerini kaydediyor. Bunların ifadesine göre, Karayazıcı Urfa’yı zaptetmiş ve padişahlık iddiasına başlamış;...” (a. g. y., s. 440) Birkaç örnek daha: “... Yularkastı; kalabalık bir levent kitlesi ile oralarda idi. Sinop, Çerkeş, Kastamonu, Taşköprü gibi kasabalar mütemadiyen bu meşhur Celali’nin tahribine ve yağmasına maruz bulunuyorlardı”. (a. g. y., s.414) “Büyük Celali kitleleriyle Çorum üzerinden geçen Deli Hasan, Ankara önlerinde görününce, şehir ahalisi, kendisiyle anlaşarak, Celalilere 80 bin kuruş (resmi rayiç 9 milyon 600 bin akçe) vermek suretiyle bu büyük şehri yağma ve tahripten kurtardılar...” (a. g. y., s.402-403) “Deli Hasan’ın Anadolu’dan Rumeli’ye hareketinden uzun bir zaman sonra bu tarihi realite kendisini göstermekte gecikmedi. Karakaş, Tavil, Yular kastı, Yıldızlı İbrahim, Gunguroğlu gibi tanınmış Celali şefleri her tarafı ateş ve kan içinde bıraktılar...” (a. g. y., s. 435) Karakaş’ın Celali kitleleri, aşağı yukarı 1603 Haziranında o zaman Anadolu’nun en büyük ve zengin şehirlerinden birisi olan Ankara’ya girdiler. Büyük bir yağmadan sonra, Karaoğlan ve Tahtakale çarşıları kamilen yakıldı… “ (a. g. y., s. 413). Celali Başbuğlarını III. Mehmet tarafından Beylerbeyi (Genel Vali) olarak görevlendirilmeleri: “...her Celali başını, imkanı varsa, kendi memleketi olan veya onu iyi tanıyan sancağa vermekle, öyle sanıyoruz ki, hükümet böyle bir çevredeki diğer Celali veya zorbaları eski bir celali ve yeni durumu, ile onlardan iyi anlayan bir sancak veya beylerbeyi sayesinde öteki asileri itaate alma usulünü Anadolu düzeni için faydalı görmüş olmalı idi”. (a. g. y., s.483) “Karayazıcı, kendi çevresi olduğu sanılan Amasya ve sonra Çorum’a; Kalenderoğlu Mehmet, memleketi olan Ankara’ya; Neslioğlu, Isparta’ya; Kınalıoğlu, Afyonkarahisarı’na; Erzâde, Kırşehir’e; Yularkastı, Kastamonu’ya... beylerbeyliği tevcihinde, aksine, asiyi uzak bir eyalete yollamanın daha uygun olduğu düşünülmüş olacak ki, Deli Hasan Bosna’ya; Tavil Mehmet; Şehrizol’a, Karakaş Ahmet, Çıldır’a beylerbeyi yollanmış idiler...” Yalnız Yıldızla İbrahim; Rum’a (Sivas’a) verilmiş olarak görülmektedir. (a. g. y., s. 484) Celali başbuğları, bu şekilde, sancakbeyi olarak kendi memleketlerine, beylerbeyi olarak ta uzaklara verilirken, bunların başbölük başıları, bölükbaşıları ve öteki gözde; adamları da başbuğ yanındaki itibarına göre, ya sancakbeyi ölüyorlar veya Altı-Bölükten birine (özellikle Sipahi ve Silahtar bölüklerine) yazılıyorlar, bu suretle, ulûfeye, aynı zamanda, yükselme yolu açık bir göreve kavuşmuş oluyorlardı....” (a. g. y., s. 484) “...Ancak bir çok Celali başlarına isyanı bıraktırdığı, ya da böylelerini devletin yetkili kişileri kılarak öteki Celalileri, içlerinden “en zorbasının” gücü ile indirdiği için, günü kurtarıcı faydaları olan bu usul, sekiz onbin. Celali sekbanının başı olabilme başarısını göstermiş olanlara, sanki isyan yolundan gidilince bu işin sonunda “şanlarına layık bir mansıp” (büyük memuriyet) ‘elde etmek var gibi çekici bir başarı anlamına geliyordu,” (a. g. y., s. 487) . YABANCI GÖZÜYLE KÖY VE KÖYLÜ On sekizinci yüzyılın sonlarına doğru İstanbul’da İsveç Sefiri olan D. Ohsson, valilerin köylüye yaptıkları zulümleri açıklamasında: “Bir paşa, bir eyalet valiliğini para ile kazanmış olduğu için eyalet halkını büyük bir tehalükle olduğu kadar cüretle soyup soğana çevirmeye başlar. Çünkü mevkiini muhafaza edeceğinden emin olmasına karşı hareketinin cezasız kalacağından emindir. Gadre uğrayanların şikayetleri iktidar membaına güçlükle ulaşır. Ulaşsa bile, paşanın merkezdeki hamileri (arkası) bu şikayetlerin etkisini gidermeye muvaffak olurlar. Haris bir vali tarafından zengin bir adamı soymak için en çok kullanılan vasıta bu adamı herhangi bir cinayetle itham etmek (suçlandırma) ve hayatını kurtarmak için servetinin bir kısmını çıkarmaya onu mecbur etmektir. Bu valilerin ihtişam ve debdebesi bu nevi adaletsizlikleri yapmaya onları mecbur eder. Üç tuğlu bir vezirin maiyeti en az 500 kişiden oluşmakta idi. Aralarında muhafızlarından başka 2000 kişilik maiyeti olanlar da vardır. Harem daireleri de birçok kadınlarla doludur. Ahırlarında iki veya üç yüz at bulunur. Bundan başka bulundurdukları mevkileri elde etmek için mühim paralar verirler. Ve yerlerinde kaldıkça her sene birçok paralar göndermek zorundadırlar. Makamlarını elde etmek, orada tutunmak ve zulümlerinin gerekçesi olan şikayetleri susturmak için sürekli olarak para vermek zorundadırlar... Bir vali düşerek malları elinden alınsa da eyalet halkı için bundan bir teselliye nail olmak umudu yoktur. Çünkü paralarını gasp ettiği kimselere tazminat verilmez...” “İkinci Mahmut devrinde Anadolu’da incelemeler yapmış olan Tchihatchcf yazdığı yapıtta çiftçi köylülerin emniyet altında bulunmadıklarını bir takım aşiretlerin tecavüzünden ne kadar zarar gördüklerini, açıklar: “Sivas ve Maraş Paşalıklarında ve daha birçok yerlerde Kürt ve Afşar aşiretleri tarafından birçok köylerin soyulup soğana çevrildiklerini gördüm. Bu aşiretler, köylerden geçtikleri zaman çiftçilerin haksız birtakım paralar almakla kalmazlar, köylerden geçtikleri zaman çiftçilerin buğday tarlalarında; develerini Ve koyunlarını otlatmakla onların ürünlerini mahvederler”... “Sivas eyaleti dahilinde bulunan ve Rişvan adlı Kürt aşiretine kışlak olan bozok taraflarında köylülerin bu aşiretten çektiği ıstıraptan söz ederken: “Yedi sekiz bin kişiden az olmayan bu çapulcu sürüsü yılda iki defa -biri baharda- çadırlarını Sivas ve Erzurum’un yüksek yaylalarına taşıdıkları diğeri sonbaharda- yaylalarını bırakıp kışlıklarına döndükleri zaman eyaletten geçerler. Bu iki göçün her biri köylerde oturan halk için, gerçek bir beladır... Hükümetin, yüzlerce zavallı köyü eşkıya sürülerine karşı, korumak için, paşaya verdiği vasıtalar nelerdir bilir misiniz? Elli kişi. Bunlar yarı piyade, yarı süvari gelişigüzel askerden oluşmaktadır... Bu 50 askere 32 atlı zaptiye de eklenirse yedi sekiz bin haydut Kürt’e karşı kanunu saydıracak ve onları yola getirecek 83 kişilik silahlı kuvvet ne yapabilir?” (1) (1) Hakkı Tonguç: .ilköğretim kavramı, s. 130-132). TÜCCAR GÖZÜYLE KÖYLÜ “... Mihalaki Hacistavri, benden de erkenciydi. İşçilerden önce gelmiş, mağazayı açıyordu. — Uyuşuk bin çocuğa benzemezsin... Seni yanıma, teraziye alacağım. Daha geceden gelip mağazanın önünde konaklamış Türk köylüleri vardı. Uzun yolculuktan iyice sersemlemiş olarak ürkek ürkek giriyorlardı içeri ve patron tarafından büyük dostluk gösterileriyle karşılanıyorlardı. Böyle günlerde özel bir kahveci kiralıyordu patron. Hoş geldin deyip, hal hatır sorduktan, kahve ikram ettikten sonra, çuvalları açıyor, üzümün kalitesini muayene ediyordu. Sonra da başlıyordu satışların kötülüğünden şikayet edip tüccarın omuzlarına çöken masrafın ağırlığından dem vurmaya: — Ah, ah arkadaşlar! derdi hep... Eğer sizi düşünmemiş olsam, dükkanı çoktan kapatmam gerekirdi. Tek kuruş kazanamadığım bir yana, derdi yanıma kir kalıyor bu işin! Ve zavallı köylüler de “ah” çekip şaşkınlık içinde dinlerlerdi. İşte o vakit pazarlığa girerdi patron. Değerin iyice altında bir fiyat verir, aldığı tepkiye göre de metelik metelik yükselmeye başlardı. Kuzum Mihalaki Efendi... diye yalvardı köylüler... Gel sen birkaç kuruş daha ilave et şuna... Gündüz gece anamız gevriyor, bilmez değilsin. Allah senden razı olsun, hadi!. Çok geçmeden, patronun imansızın biri olduğunu anlamış bulunuyordum. Tartıya çuvalı astığı vakit, gözlerini köylünün gözlerinin içine dikip: — Doksan beeeşşş! diye haykırıyordu. Oysa terazi, yüz onu göstermekteydi.! “Herhalde ‘yanlışlığa geldi...” demiştim” ilk defasında ve tam uyarmaya hazırlanıyordum ki, bakışı, beni tuttu. Aynı şey ikinci köylüye de tekrarlanmıştı: El terazide, gözler adamın yüzünde geziniyor ve okkanın sayısı azaldıkça azalıyordu... Bir an geldi tutamadım kendimi; tartıda bir bozukluk olup olmadığını, niçin köylülerin gözünün içine baktıktan sonra yanlış bir rakam söylediğini sordum... — Farkına varıp varmadıklarını anlamak amacıyla bakıyorum gözlerinin içine, dedi. Çoğu ayakta uyuyor, sıfır okka desem kabul edecekler! Pek memnun görünüyordu hilesinden, bense neredeyse kusacaktım... Farkına varmış olmalı ki, hemen kendini haklı çıkarmaya girişti.! — Ticaret yapan adamın kafası sağlam olmalı, kafan sağlam değil mi, halin dumandır!! Bak, bizim köylülerimize nasıl açıkgözdürler... Elindeyse bir Rum köylüsünü uyut bakayım! Türk devletinin beni soyup soğana çevirmesi anında, benim bu avanaklardan çaldığım birkaç okka nedir ki?... (Dido Sotiriyu: BENDEN SELAM SÖYLE ANADOLU’YA; s. 33-34. Türkçeye çeviren Attila Tokatlı, Alan Yayıncılık, ikinci baskı) ASKER GÖZÜYLE KÖY ve KÖYLÜ “Erzurum’da Kale muhitini bir daha gözden geçirdim. 13 Haziran da Erzoni köyü batısındaki Yılanlı Tepeyi gezdik. Erzoni’de Durak isminde bir ihtiyar 1334 (1918) senesindeki Ermeni fecayiini anlattı: Erzurum’un istirdat günü on beş kadar Ermeni askeri bu köyün bütün erkeklerini süngülemiş, koyun gibi kimse müdafaa etmemiş. Bu ihtiyar yaralılar arasında ölmemiş kurtulmuş. Bu vak’a olurken yarım saat mesafedeki (Umudum) köyüne askerlerimizin geldiğini de görmüşler... İhtiyara: “Taşla, sopa ile mukavemet edebilirdiniz, Erzurumlular böyle mi olmalı idi?...” dedim. İhtiyar: “Paşam gençlerimiz de vardı ama ne bileyim koyun gibi hepsi boyun büktü.” Cevabını verdi. (1) Yüzbaşı Selahattin’e Göre Köy “1912 Şeker Bayramı Çıplak köyü (Çanakkale’nin) ve benim subaylığımda ilk bayramım. Sabahleyin kalktım, giyindim, namaza gittim. Köylüler mescidin çevresinde oturmuşlar, bayram namazı vaktini bekliyorlardı. Mescide girdim. Karanlık ve ışık yok. Sabah namazını kıldım. Ve oturdum. Baktım, İmam: — Bayram namazına daha vakit var, çıkın da konuşalım, dedi. Çıktık. Köylüler etrafımı sarmışlar, şaşkınlıkla bakıyorlar. Genç subay namaz kılıyor, onların gözünde subay, hele mektepli subay, dinsiz ve gavurdur. Konuştuk, sohbet ettik. Sonra beraberce bayram namazını kıldık… (2) “Çıplak köyü benim için bir örnek olmuştu. Hemen her gece yatsı namazı için mescide giderdim. Oradan köy kahvesine geçeriz. Köylülere gazete okurum. Onlarla konuşurum. Hepsi beni candan severlerdi. Ben küçük köy çocuklarına da ders veriyordum. Kitabını alan çadırıma gelirdi. Zavallı köylü... Yediği arpa ekmeği ve yağı alınmış sütün yoğurdundan ibaretti. Bulgur ve yumurta büyük günlerde ortaya çıkardı. Evlerinde yatak yoktu. Pencerelerinde cam yoktu. Cam yerine yağlı kağıt koyuyorlardı. Lambaları yoktu. (Dipnotta da) 1931 yılının sonunda Karaman’a gitmiştim. Orada Konya’nın Hadim ilçesinin Ekeret köyünde gördüm: Bütün bir evin tek odası var. Bu odada her iş bittikten sonra yatıyorlar. Yatan bütün bir ailedir. Yere kendi dokudukları kilimleri (kıldan dokunmuş çulları) seriyorlar. Bir ağacı oymuşlar, yastık olarak o ağacı kullanıyorlar. Oyuğa başlarını uydurup uyuyorlar. 1935 yılının Kasım ayında Malatya ilinin Adıyaman ilçesinin Koçali bucağının Rezip köyüne uğramıştım. 1931’de Ekeret’de gördüğümü aynen orada da gördüm. (a. g. y., s. 61-62) “Günlerden bir gün Çıplak köyü muhtarı koşarak talimhaneye geldi. Ben erlere talim yaptırıyordum. Beni bularak dedi ki: — Aman efendi, imdadımıza gel, köyde kan çıkacak!.. —Ne var? — Efendi! Köye tahsilata gelen jandarma, çeşme başında köy kızlarından birini görmüş... İlle o kızı bana verin, kasabaya götüreceğim, diyor. 0 kız nişanlıdır. Nişanlısı gayet yiğit bir delikanlıdır. Nişanlısına söyledik. ikisini de öldürürüm, diye diretiyor: Jandarmaya da laf anlatmaya imkan yok. Jandarma: “Kızı vermezseniz hepinizi eşek sudan gelinceye kadar döver, toplayıp Çanakkale’ye götürürüm” diyor. Şaşırdım, sana koştum. Muhtarın söylediklerini masal gibi dinledim. Böyle şey olabilir miydi? Devletin bir kuvveti olan jandarma böyle bir şey yapabilir miydi? Hemen yanıma birkaç er alarak köye girdim. Jandarmalar muhtarın odasında soyunmuş, yan gelmiş oturuyorlar. Odaya girdim. Benim subay olduğumu görmelerine rağmen vaziyetlerini bozmadılar. Yalnız içlerinden biri, lütfen: “— Buyur otur, dedi. Ve köy muhtarının odasında kendilerinin yanında oturmama izin verdi. (1) Kâzım Karabekir:İstiklal Harbimiz 3. 1066. (2)-ilhan Selçuk: yüzbaşı Selahattin’in Romanı 1. Kitap dördüncü basım 5. 59 Remzi Kitabevi 1984 Sordum. Siz kimsiniz? Biri yanıtladı: “— Jandarma! “— Ben neyim? “— Subay. “— Size bir subay görünce ne yapacağınızı öğretmediler mi? Yanıt yok. “—Kalkın! Kalktılar. Hepsini aldım. Köyün ortasına getirdim. “— Kızı isteyen hangisi? İçlerinden birisini gösterdiler. Ona sordum. “— Ne istiyorsun? Yanıt: “— Sana ne Ötekilere sordum: “- Bir arkadaşınız böyle yaparsa, siz ne yaparsınız? Yanıt yok. Üzerlerinden silahlarını, kasaturalarını aldım. Hepsini köy meydanında yere yatırdım. Epey sopa. attım. Ellerini iple bağladım. Ordugaha getirdim. Alaya teslim ettim.” (a. g .y., S.62-63). “Askerle çok haşır-neşir olmuştum. Her gün öğle ve akşam yemeklerini onlarla yiyordum. Köyden gelen mektupların okuyor memleketlerine yazacakları mektupları ben yazıyordum. Akşamları çadırımın önüne bazen yirmi otuz neferin mektup yazdırmak için gelişini gören alay, bana hayretle bakıyordu. Neferlerime köyden gelen mektuplar, o kadar acı ve eziyet vericiydi ki, çoğunu okurken ağlardım. Vergi memurunun zulmü, eşkıyanın zulmü, köy ağasının zulmü... Hele hiç unutamıyorum, bir köy kızından nişanlısına gelen mektup vardı. Kız yalvarmış, bu mektubu gizlice köy hocasına yazdırmış. Özü şuydu: “Beni ağanın oğluna alacaklar. Vermezse öldüreceklerini babama söylemişler. Seni bulabileceğimi bilsem, köyden kaçıp yanına geleceğim, ne yapayım, bana bir akıl öğret.” Nefer titreyerek: . “— Kumandanım, yavuklumu alacaklarmış, bana bir çare bul.... diyordu. Er mektupları bana memleketimin içinde bulunduğu, sefaleti, açlığı, cehaleti ve zulmü öğretiyordu. Ben yavaş yavaş memleketimi daha iyi tanıyordum. Her dakikamı beraber geçirdiğim asker, bana milletimin ne halde olduğunu gösteriyordu. Bu zavallı ne kadar cahildi. Hayat namına hiçbir şey bilmiyordu. Dünyayı bilmiyordu. Vatanını bilmiyordu. Köyünde doğmuş, ne bulduysa yemiş, ne bulduysa giymiş ve işte o kadar.” (a.g. y., s.60-61) Hukukçu Ord. Prof. Dr. Hıfzı Veldet Velidedeoğlu’na Göre Köylü Bir gün Çubuk’tan Ankara’ya gelirken bir pınarın başında mola verdik. Ben pınarın üstündeki tümsekte oturup, alt yandaki olukta buğday yıkayan bir kadınla bir kız çocuğunu seyretmekte olan orta yaşlı bir köylünün yanına gidip oturdum, selamlaştık, testisinden su içtim; konuşmaya başladık; oluğun başındaki kadın kendi karısı, on - on bir yaşlarında görünen çocuk da kızıymış. Kışlık buğday ve yarma için buğday yıkayıp hazırlıyorlarmış. Kadın hem iş görüyor hem de bizim konuştuklarımıza kulak veriyordu. Bir ara adama, kızını okula yollayıp yollamadığını sordum. Üçüncü sınıfa kadar okuduğunu, bunun yeterli olduğunu, şimdi Kuran okumayı öğrendiğini söyleyince, yazık değil mi? dedim, okuyup bir meslek sahibi, mesela bir-öğretmen olsa fena mı olur? Adamın yanıtı şöyle oldu: 0 zaman kocasına itaat etmez. Siz şehirliler karılarınızı dövebilir misiniz? Biz döveriz. Konuşmanın bu noktasını, oluk başındaki kadın ve kız gülerek dinlediler. Yaşmaklı köy kadını: Beyim, köylülüğün hali başkadır, şehirlininki de başkadır diyerek kocasının sözlerini doğruladı; ondan dayak yemeyi kabullenmişti bir kez. İleride kendi kızı da kocasından dayak yiyecekti ve bu anababa o durumu doğal bulacaktı. Kadının bedence erkekten zayıf olduğunu, zayıfları dövmenin bir kahramanlık olmadığını dilimin döndüğünce bu köylü yurttaşa anlatmaya çalıştım. Ama inandıramadım. “Kadını dövmek Kur’anda varmış, imam söyledi; Allah’ın emrine karşı gelinmez” deyip duruyordu ve bunları dinleyen kadınla kızı gülümsüyordu. İşte Türkiye’de siyasal haklara kağıt üzerinde sahip olan kadının genel durumu buydu. Şimdi de Anadolu’nun birçok köy ve kasabasında herhangi köklü bir değişiklik yok. 18 Haziran 1989 Cumhuriyet ROMANCI GÖZÜ İLE KÖY ve KÖYLÜ “Salih Ağa, köyün en zengin adamlarından biridir. Lakin, kılık kıyafet itibariyle, bir dilenciden hiç farkı yoktur. Kışın en soğuk günlerinde bile, onun çorap giydiğini hatırlamıyorum. Ökçesi basık bir yemeninin içinde, kara ve çatlak topuklu ayakları, ellerinden ziyade ortadadır...” (1) “Şeyh Yusuf, benim yüzümden, bu yıl köyü çabuk terk etti. Fakat, giderken gördüm Köylülerden aldığı hediyelerin yükü altında, hem kendisinin, hem eşeğinin beli bükülmek raddesine gelmişti. Her ikisi de, birbirinin ardı sıra, sendeliye sendeliye gidiyorlardı.” (2) Köylüler; “Dün, uzaktan uzağa top sesleri duyuluyor ve ara sıra gökyüzünün uzak bir noktasından birkaç tayyarenin geçtiği görülüyordu. Şimdi artık, barut kokusu bütün havayı sardı. Kulaklarımız, tayyare seslerini, eşek anırmalarından, köpek havlamalarından daha sık işidir oldu. Tayyarelerin gelip geçişi, köylüleri eğlendiriyor. Hepsi sırtlarını duvara dayayıp ağızları bir karış açık seyrediyorlar ve bir: “Viyy viyy viyy, anacağım!” dır gidiyor...” “Ayıptır. Düşman böyle seyredilmez, dedim. Kümenin içinden bir ses: “Ne olacak, bize dokunmuyor ki” dedi. Bunun üzerine, keyifleri bozulmuş insanlar gibi homurdanarak, dağıldılar. İçlerinden yalnız Salih Ağa pabuçlarını sürükleyerek benden yana geldi. Sırıtarak ve biraz da hışmımdan korkarak: “Sen öyle diyon emme, bunların bize faydası oldu. Görmüyon mu, hiçbir yanda kuştan eser kalmadı. Harman yerinde, tahılı hep yirlerdi.” “Bir gün tayyareler, gene aşağıya kağıt atmaya başladılar. Sanki havadan kudret helvası yağıyormuş gibi kapışan kapışana... Bazısı gidip imamı buluyor. “Okuyuversene, bakalım, ne diyor. İmam hecelemeğe başlıyor: (1) Yakup Kadri Karaosmanoğlu: YABAN, S. 23. (2) a. g. y.,s. 59 “Muhterem Anadolu ahalisi. Kemal çeteleri mahvolmuştur. Adım adım bütün şehirleri, kasabaları zapt ettik. Şimdi, Ankara üzerine yürüyoruz. Sakın bize karşı düşmanca harekete kalkmayınız. Biz, sizi Halife tarafından kurtarmağa geliyoruz.” “Ne diyor? Ne diyor? İmam tekrar ediyor: ...“Biz sizi, Halife tarafından kurtarmağa geliyoruz.” “Ne Halifeyi, ne de peygamberi bildikleri var, Fakat, bu ‘O’ kurtarmağa geliyoruz” sözü, bilmeksizin pek hoşlarına gidiyor.” (3) ...“Bir gün Bekir Çavuş, yüzüme fena fena bakarak söylendi.” “Düşman, tee İzmir’de idi. Sağdan sataştılar, soldan sataştılar. Herife rahat vermediler. Buralara kadar gelmesine sebep oldular. Ne diyeyim bilmem ki, Allah sebep olanları...” Bir Türk için İzmir ne ise Sivas da odur. Diyarbekir ne ise Samsun’da odur. İzmir zaptoldu mu, bütün Anadolu’nin imiği düşmanın elinde demektir. Orası kurtulmayınca burası kurtulmaz.” “Bekir Çavuş, aklını başına al, yoksa kafana birşey indiririm, dedim.” Derhal, benim zabitliğim ve kendi çavuşluğu hatırına gelmiş olacak, hemen toplandı: ...Biliyoruz, beyim sen de onlardansın, emme. Onlar kim?” “Aha, Kemal Paşadan yana olanlar..” “İnsan Türk olur da, nasıl Kemal Paşa’dan olmaz?” Biz Türk değiliz ki, Beğim?” “Ya nesiniz?” “Biz İslam’ız; elhamdülillah...O senin dediklerin Haymana’da yaşarlar. (4) , Köye gelen düşman subayı köylülerin hakkını arayacakmış süsüyle onları sorguya çeker: “Adın ne? Kaç yaşındasın? Seni döven veya yakınlarından birine bir fenalık eden oldu mu? Bir şeyden şikayetin var mı?” ...Köylülerin kimi kekeliyor. Kimi, aklınca, bir politika yapmak için hiçbir şeyden şikayeti olmadığını söylüyor. Kadınlar ise hemen umumiyetle ağlamağa başlıyordu. Yalnız Zeynep kadın ağlamadı. Bir Orta Anadolu manzarasını andıran çehresi her zamankinden daha sert, daha yalçın idi. Ve sesi bir dişi kurdun ulumasına benziyordu: “Evimi yaktınız. Harman yerindeki buğdayımı yaktınız. Bütün paramı altınlarımı aldınız. Gelinlik kızlarımın boyunlarındaki Mahmudiyelere kadar neyimiz varsa çaldınız. Şimdi de gelmişsiniz şu altımızdaki yatağı, yorganı almaya çalışıyorsunuz. Donguztar, donguzlar... Mal gittikten, yiyecek içecek kalmadıktan sonra canın ne hükmü olur? Şimdi de namusumuza, ırzımıza el uzatmağa başladınız...” (5) “... Bu viran ve yoksul insan kitlesi için ne. yaptın? Yıllarca, yüzyıllarca, onun kanını emdikten ve bir posa halinde kanını toprak üstünde akıttıktan sonra, şimdi de gelip ondan tiksinme hakkını kendinde buluyorsun. Anadolu halkının bir ruhu vardı, nüfuz edemedin. Bir kafası vardı, aydınlatamadın. Bir vücudu vardı, besleyemedin. Üstünde yaşadığı bir toprak vardı, işletemedin. 0, katı toprakta kuru göğün, arasında bir yabani ot bitti. Şimdi elinde orak buraya gelmişsin, ne ektin ki ne biçeceksin? (6) (3) a.g. y., s. 231-233. (4) a.g. y., s. 235-237. (5) a.g.y. s.292-294. (6) a.g.y.s.95. Yazar bu gözlemlerinden sonra yaptığı yorumda: “...Eğer, bize zafer müyesser olsa bile kurtaracağımız şey, yalnız bu ıssız topraklar, bu yalçın tepelerdir. Millet nerede? 0 henüz ortada yoktur ve onu, bu Bekir çavuşlar, bu Salih ağalar, bu Zeynep kadınlar, bu İsmailler, bu Süleymanlarla yeni baştan yapmak lazım gelecektir. Ben Kemal Paşa’dan yana olmam da kimden yana olurum?...” (7) demektedir. SANATÇI SABAHATTİN EYÜBOĞLU’na GÖRE KÖYLÜ ve HALK “Köylü çoğunluğumuzun perişan halini görmek ve göstermek nerdeyse suç sayılacak. Oysa ki Cumhuriyeti en çok bunun için kurduk ve bugüne kadar görülüp gösterilen dertler gösterileceklerin yanında hiç kalır...” “Ey halk Ana, Güzel Ana, Cömert Ana, Kör Ana, bütün aldanışların yıkmadı seni’ çünkü hep hak uğruna, doğruluk adına aldattılar seni. Düştüğün bataklarda özlediğin mutlu dünya hep kaldı önünde çoban yıldızı gibi. Aldandığın için seni övecek değiliz, ama yermeğe de hakkımız yok. Çirkin aldanış, iğrenç aldanış, seni aldatmakla mutluluğa ereceğini sananların aldanışıdır. Sen uyandıkça sırtından sapır sapır dökülen o sürüngen, o genci aldanışlardır. Hak uğruna mutsuzluğu, hak adına. aldatanın mutluluğundan yeğdir.” “...Halk dayakla adam olur diyenler yok mu, onları dokuz köyden koymakla kalmamalı, onuncu köye girmemeleri için sıkı tedbirler almalı. Halkı küçümseyen ve aldatanların sağı solu yoktur. Bence. Böylelerinin sağcısı da solcusu da gericidir, kendini beğenmiştir, hizmet etmek değil hizmet görmek isteyendir, başa geçer geçmez başımızın belasıdır. Çağımızın kılığına giren bu ortaçağ kalıntıları, bu kuzu postlu kurtlar, hasta kişiler, içleri zehir dolu bencillerdir çoğu zaman. Ezmek için yükselir ve yükselmek için ezilmeyi de göze alırlar. Dürüst halk adamları, gerçek bilginler, gerçek sanatçılar alnı açık memurlar, işini bilen işçiler pir aşkına, fakir aşkına çalışadursunlar, böyleleri hiçbir işin ehl olmadan en büyük işin başına geçebilir, değil bir memleketin, koca bir dünyanın kaderiyle oynayabilirler...” “... Sanat, edebiyat ağaların, beylerin övgülerini yapmak, evlerini süslemekle mi yetinecek? Hacının hocanın elleri öpülmeğe değer de yediğimiz ekmeği taştan çıkaranların elleri değmez mi?. .“ (Sabahattin Eyüboğlu: Mavi ve Kara; s. 59-60, 52, 56,209). (7) a. g. y., s.292-237. EĞTİMCİ TONGUÇ’a GÖRE KÖY ve KÖYLÜ “Bugünkü köylü, bir karşılık istemeden, devlete istediklerini veren kötü kılavuzların peşine düşmediği takdirde hiçbir sorun karşısında yaygaracılık etmeyen, memleket işleriyle ilgili her türlü yükü sırtına alıp ses çıkarmadan taşıyan bir insandır. Bu karakterdeki insanlar nüfusun % 80’ini oluşturmakta ve (40.000) köye serpilmiş küçük sosyal kuruluşlar halinde yaşamaktadırlar.” (1. Hakkı Tonguç: Canlandırılacak Köy; s. 61) “Yeterli toprağı olmayan veya toprağı verimsiz olan köylü mutsuzdur. Köylülerimizin oldukça önemli bir kısmı topraksızlık veya toprak azlığı sıkıntısı çekmektedir. Yine birçok köylerde toprak darlığı yanında merasızlık veya meraların azlığı üzüntüsü vardır. Nüfusa oranla miktarı pek çok oran verimli topraklarımızın çoğu bunları işletemeyen veya bu vasıta ile köylüleri sömürenlerin elindedir. Cumhuriyet’in halletmeğe mecbur olduğu en büyük iş, toprak sorunudur. Bu iş düzenlenmedikçe, Türk halkını mutlu bir hale getirmenin imkanı yoktur.” (a. g. y., s. 41). “İnsan ne yapsa meyveleri vaktinden çok evvel olgun bir hale getiremez. Köylü, örgütlendirilmedikçe, bir iş nizamına tabi tutulmadıkça, kuraklığın önüne geçemez, çekirge ve sel gibi felaketler karşısında aciz kalmaya mahkumdur. Bu gibi olaylar, köyde birçok dramatik sahneler doğururlar; köylüyü kadere boyun eğen bir adam haline getirirler.” (a. g. y., s. 46). “Kış aylarında, pazara giden yolları kapanan köylerin sayısı pek çoktur. Tren, vapur, kamyon gibi modern taşıtların taşıma ücretleri pahalıdır. Ürünün satış fiyatları birçok yerlerde bu gibi taşıma- araçlarıyla yapılan masrafı koruyamamaktadır... Taşıma ve ambalaj işlerinde karşılaşılan engeller yüzünden birçok yerlerde sebze ve meyveler de geniş sahaya yayılamamaktadır.” (a. g. y., s. 49). “Köylünün kendi hayatını, bağlı, olduğu pazarı organize etmesi, fiyatların inip çıkmasına etkili olabilmesi de mümkün değildir. Bugünkü kültür seviyesi ile onun bu gibi işleri kavrayabilmesi akla bile getirilemez. Onu yaşamı yenebilecek bir insan haline getirmek için bu koşullara göre forme etmek zorunluğu vardır...” (a. g. y., s. 50). “Kredi kuruluşlarının çoğu köy yaşamının özellikleri bilinerek kurulmadıkları, işletilmedikleri için gerçek amaçlarına hizmet edememişlerdir.” (a. g. y., s. 51). “Nüfusunun yüzde sekseni köylerde yaşayan bir millet için bilinmesi ve memleket bu karakterini muhafaza ettiği müddetçe hiç hatırdan çıkarılmaması gereken en büyük ve basit hakikat köyün her işe temel olması gerektiğidir. Köye dayanmayan hiçbir kuruluşun verimli, yararlı olmasına olanak yoktur. Köyden kuvvet almayan hiçbir iş normal bir şekilde geliştirilemez. Köylünün katılmayacağı hiçbir hareketin güzel ve kuvvetli olması mümkün değildir. Köylüsüz yeni bir uygarlık yaratılamaz, devam ettirilemez. Köylüyü bir değer olarak almayan, köye yönelik her girişim, şehir ve kasabadan dışarı çıkamaz. Köylüye güvenilmeden kurulan ve doğrudan doğruya köyün yararlanmasını hedef bilen bir kuruluştaki bütün insanlar, bulundukları yerlerde ilgi çekmeyen; anlamı bilinmeyen, gereksiz birer heykelden farksız kalmaya mahkumdurlar. Köy güzelleşmedikçe bütün memleket güzelleştirilemez. Köy çiçeklendirilmedikçe kasaba ve şehirler çiçeklenemezler. Köylü gülmedikçe şehirli de gülmez. Köylü doymadıkça millet doyamaz. Köylü topraksız kalırsa şehirli halkın da büyük çoğunluğu evsiz ve yurtsuz kalır. Köylü hastalıklı ise memleket de hastalıklı demektir... Köyde mezarlıklar büyürse kasabalarda da büyür. Köylü sağlıklı, gürbüz, neşeli bir hale gelmedikçe şehirli de gelemez. Köylü köleleşirse millet de köle olur. Köylü sürünürse millet de sürünmeye mahkumdur. Köylü çıplak kalırsa şehirli de çıplak kalır. Köylü, ekmeğine kepek katarsa kasabalı da bunu yapmaya mecbur olur. Köye dayanılmazsa dayanılacak temel bulunamaz. “Halkçılık” ve “Milliyetçilik” demek, manivela rolü görecek bu iki ana prensibe halka ve köylüye dayanarak bu telakkileri tahakkuk ettirmek demektir... Köy imar edilmeyince memleketin bayındırlaşması mümkün olamaz. Köylü topraksız, araçsız kalırsa sürünmeye mahkumdur.. Milletin fukara kalmasının hakiki sebebi budur. Köy varlıklı olmazsa millet zengin olamaz. Köylü adalet şarabını içerek zevkini duymazsa, temeli sağlam bir hukuk teşkilatı kurulamaz. Milli yaşamın ve öz kültürümüzün kıymetler ile örtülü bir hukuk cihazı yaratılmazsa hukuki müeyyideler, istismar eden tabakanın elinde köylüyü soyma, ezme, yıpratma, çökertme vasıtası olmağa mahkumdur. Toprakla insan, vatandaşla iş, servetle vatandaş arasındaki münasebetler ahenkli bir şekilde kurulamayacak olursa, genel yaşamın akışına yol olan bütün kanallar tıkalı kalmaya mahkumdur. Köylü bilinçlenecek şekilde okutulmazsa, köylünün arasına yeni değerler yayılmazsa devrim kentin dışına çıkamaz ve kökleşemez. Köylü halkın yaşam standardı yükselmedikçe memleketin yaşam düzeyi yükselemez. Devletçilik teori olarak kalır...” (Canlandırılacak Köy; s. 21- 23.) MUSTAFA KEMAL ve KÖYLÜ “...Mustafa Kemal Paşa Üçüncü Ordu Müfettişi olarak Erzurum’a geliyor. Erzurum’un eski ve güzel bir geleneği vardır. Erzurumlular Batı semtinden gelen misafirlerini şehrin ilk göründüğü nokta olan Ilıca’dan karşılar. 0 gün Mustafa Kemal Paşa’yı da küçük bir kafile burada karşıladı... Mustafa Kemal Paşa ile arkadaşları, ikindi üstü Ilıca’ya varmışlardı. Kaplıcaların önünde düşman baltasından kurtulmuş birkaç söğüdün gölgesinde misafirlere birer kahve sunuldu. Sekiz on kişilik bu küçük grup kahvelerini içerken günün durumu konuşulmaya başlandı. Mustafa Kemal Paşa, bu birkaç dakikalık görüşmede sözü hep milli hareket etrafında dolaştırıyordu. Bu sırada gözleri Ilıca’nın batısındaki sırtlara ilişti. Sıcak yaz güneşi bu sırtların arkasına doğru çekiliyor ve sırtın üzerini ışıklarıyla süslüyordu. Bu arada, tam yolun geçtiği yerde bir adam ufka resmi düştüğü için çok irileşiyor ve arkasına güneşi aldığı için de koyu renkli ve pırıltılı bir cevherden dökülmüş bir heykel gibi görünüyordu. Bu güzel ışık ve gölge oyununu ilk gören Mustafa Kemal Paşa olmuş ve yanındakilere göstermişti. Orada bulunanların hepsi birden o tarafa baktılar. Heykel sırtlardan aşağı doğru yürüyor, onu ufkun arkasından çıkan yeni heykeller ve Anadolu ovalarının cefakeş (eziyete katlanan) kağnıları takip ediyordu. Bu kafilenin ucu sırtların yarı beline yaklaştığı sırada sonu da ufuktan ayrılmış bulunuyordu. Bu beş on kağnı ile kadın, erkek, çoluk çocuk yirmi otuz kişilik bir muhacir kafilesi idi. Kafilenin önünde yürüyen heykel, yavaş yavaş söğütlüğe doğru ilerledi. Bu diri ve dinç bir ihtiyardı. Gür ve aksakalı göğsünü doldurmuş; Anadolu ovalarının güneşi, Anadolu dağlarının rüzgarı çehresini tunçlaştırmıştı. Omuzlarına kartal kanat attığı paltosu ve elindeki asasıyla bir yolcudan ziyade şark mitolojisindeki yarı Tanrı kabile reislerine benziyordu. Misafirlerin önemli kimseler olduğunu anlayan ihtiyarın zeki gözleri parladı. İri ve ak tüylerle örtülü elini geniş göğsünün üstüne koyarak oturanları selamladı. Mustafa Kemal Paşa ta yanı başına kadar geldiği halde heykelliğinin azametini kaybetmeyen bu ihtiyarın hatırını soruyor; o da gövdesine yaraşan derin ve gür sesiyle teşekkür ediyordu. Bu kısa hoşbeşten sonra, Paşa ihtiyara: — Ağa, böyle nereden geliyorsun? İhtiyar: — Paşam, Rus gelirken muhacir olmuştum. Çukurova’da idim. Şimdi köyüme dönüyorum. Paşa, zamanın nezaketini, halin ehemmiyetsizliğini ileri sürerek böyle bir zamanda buralara dönmesinin pek yerinde olmadığını, kışın sıkıntı çekeceğini anlatmak istedi. Sonunda da: — Ağa, yoksa oralarda geçinemedin mi? Ağa derhal karşılık verdi: — Hayır Paşam, Çukurova cennet gibi bir yer. Bir eken yüz biçiyor. Allah millete zeval vermesin. Bize tarla da verdiler, çayır da... Hamdolsun uşaklar da çalışkandırlar. Değil Çukurova gibi bir yerden, taştan bile ekmeklerini çıkarırlar. Geçimimiz padişahta bile yoktu. Çok rahattık. Yalnız son günlerde işittim ki, İstanbul’daki ırzı kırıklar bizim Erzurum’u Ermenilere vereceklermiş. Geldim ki göreyim, bu namertler kimin malını kime veriyorlar? Tunç çehreli, ak sakallı, gün görmüş ihtiyarın iman dolu göğsünden gelen bu ses, yine onun gibi tunç çehreli kahraman askerin, gözlerini yaşarttı. Bu eski Türk kalesine millet işi için milletle beraber çalışmaya gelen büyük devlet adamı yaşlı gözlerle arkadaşlarına döndü ve “bu milletle neler yapılmaz!” dedi. (Cevat Dursunoğlu: Milli Mücadelede Erzurum, s. 87-90) KÖYLÜ OZANLAR Halkımızın yüzyıllarca gözü, kulağı ve dili olan Köylü Ozanlar kıtlık, bolluk, pahalılık, yoksulluk, sevda, yakarı, soru, gurbet, bit, pire, hastalık, ölüm, zulüm, rüşvet, para, öküz, at ...üstüne taşlamalar, destanlar, ağıtlar yazıp, sazlarıyla söylemişlerdir. Bunların bir çoğunun okuyup yazması yoktur. Ama kitapları halkımızın yastık altında sakladıkları kitaplardır. Köylüler bu kitapları sevinerek ve severek okutup dinlemektedir. Dr. M. İlhan Başgöz’ün Türk halk Edebiyatı Antolojisi’nden aldığımız kısa alıntılarda köylünün yaşam kesitlerini görebiliriz. (1) Uyur idik uyardılar Diriye saydılar bizi Koyun olduk ses banladık Sürüye saydılar bizi Sürülüp kasaba gittik Kanarada mekan tuttuk Didar defterine yettik Ölüye saydılar bizi (36)(Pir Sultan Aptal) Ne acayip hallerin var Türlü türlü dillerin var. Ne kararlık yolların var Sırat köprün nerde senin Veysel niden. aklın ermez Uzun kısa dilin durmaz Ademi sürdün bakmadın Cennette de bırakmadın Şeytanı niye yakmadın Cehennemin var da senin Eller tutmaz gözler görmez Bu acayip sır da senin (48)(Aşık Veysel) Beni kıya kıya bakan Kor muyum seni kor muyum Bakışı ciğerim yakar Kor muyum seni kor muyum Ölüm yelleri esmezse Ömür ekinin kesmezse Ecel leşkeri basmazsa Kor muyum seni kor muyum (53) (Usüli) (1) Kıtaların sonundaki numaralar Türk Halk Edebiyatı Antolojisi’ndeki sayfa numarasıdır. Düz yere gelirse gayet tellenir Yokuşa çıkarken gitmez yellenir Yavaş gider beşik gibi sallanır Ürgüleyim seni nenni boz öküz Talibim der ki bu nasıl alamet Ellerin içinde olduk malamat Şükür olsun eve geldik selamet Bize zahmet verdin şanlı boz öküz (210) Acep şu yerde var mo’la Şöyle garip bencileyin Bağrı başlı gözü yaşlı Şöyle garip bencileyin Bir garip ölmüş diyeler Üç günden sonra duyalar Soğuk su ile yuyalar Şöyle garip bencileyin(115)(Yunus Emre) Telli sazdır bunun adı Ne yet dinler ne kadı Bunu çalan anlar kendi Şeytan bunun neresinde Dertli gibi sarıksızdır Ayağı da çarıksızdır Boynuzu yok kuyruksuzdur Şeytan bunun neresinde (185) Eşeği saldım çayıra Otlıya karnın doyura Gördüğü düşü hayıra Yoranın da avradını Münkir münafıkın soyu Yıktı harap etti köyü Mezarına bir tas suyu Dökenin de avradını Müfsidin bir de gammazın Malı Vardır da yemezin İkisinin meyyit namazın Kılanın da avradını Kazak Abdal söz söyledi Cümle halkı dahleyledi Sorarlarsa kim söyledi Soranın da avradını (147) Yetim gömleğini diken iğneyi Her gün yal verdiğin topal ineği Ayran topladığın şu ak küleği Mahşer yığnağına sakla sar götür Üç kot arpa beş kot çavdar ekerdik Kesmik ekmeğine hasret çekerdik Namertlere ağı merde şekerdik Sözünü tekrar et iftihar götür(154 Celali) Uyuz derler bir illete uğradık Al kan ettik tırnak ile doğradık Zeytin yağın ilaç ettik bağladık Tesir etmez hidayet kıl ilahi Fısır fısır her taraftan kalkıyor Bir hararet ciğerimi yakıyor Kaşınırken hep el alem bakıyor Bu derdime dermanı ver İlahi(188)Aşık Mehmet Dinleyin efendiler şikayetim var Yandı canım pirelerin elinden Sizlere bir güzel şikayetim var Yandı canım pirelerin elinden Benim yatak bilemedim neresi Ne azgındır şu Göçünün piresi Her yanlarım oldu hançer yaresi Yandı canım pirelerin elinden Pireli yatağı ben de nidecem Yataktan kalkıp ta koyup gidecem Gidip mahkemede dava edecem Yandı canım pirelerin elinden Nerde gezer pirelerin sürüsü Rahvan attan iyi yürür tırısı Kovalarken karşı koydu birisi Yandı canım pirelerin elinden (197) Aşık Mehmet Sabahaca kandilleri yanardı Soytarılar fırıl fırıl dönerdi Ha, deyince beşe yüz atlı binerdi Sana inip konan beyler nic’oldu Mistik Paşa gitmiş odası yaslı Hatunları vardı, hep turna sesli Toptop zülüflü de İstanbul fesli Usul boylu hatunların nic’oldu Saçı altın, bağlı fesler sırmalı Lahuri şal giymiş, gümüş düğmeli Gözleri kudretten siyah sürmeli Mor belikli güzellerin nic’oldu Derviş Paşa yaktı yıktı illeri Soldu yurdumuzun bütün gülleri Karalar geydik de attık alları Altınımız geçmez akça, tunç oldu (Üç Kahraman Şair: Cahit Öztelli s. 217, Milliyet yayınları) (Dadaloğlu) Kesende yok ise köprüden geçme Tezden tutulursun bir yana kaçma Parasız hükümet kapısın açma Kadı müftü emr ü ferman paradır Fakir olan ne iş tutsa sonu yok Üç gün aç ta kalsa zengin gene tok Pulsuz bilse aşçı derki yemek yok Yemek ekmek peynir ayran paradır Para Destanı Fakir olan her dem gider engine Parasız bellidir baksan rengine Her mecliste buyur derler zengine Yaran ahbap lütfu ihsan paradır Nice ocakları yıkar söndürür Nice müşterinin aklın kandırır Nice şahitlerin ağzın döndürür Eğri doğru yalan bühtan paradır (Zuhuri) (T. H. Ed. Antolojisi: s.207-208) OSMANLI DÖNEMİNDE İÇİNDE KÖY BULUNMAYAN BATILILAŞMA HAREKETLERİ ve ONUN KADER KURBANLARI ÇAĞIN GETİRDİĞİ ÖNEMLİ SORUNLAR Avrupa’da doğan Rönesans ve Hümanizm hareketleri yönü öte dünyaya dönük olan eğitimin yönünü deneysel eğitime çevirmeyi başardı. Deneysel eğitimin amacı, insanı yaşamda mutlu etmekti. Batı toplumları yeni eğitimin ilkelerini benimsedi. İş eğitimi içinde insanı yoğurdu. Daha çok, daha kaliteli mal üreten “ekonomik insan” tipini yarattı. Ekonomik insan da, insan gücüyle az üretim yapan üretim araçları yerine, doğa gücüyle çalışan makine sanayiini kurdu. Birinci sanayi devrimini buhar gücüyle çalışan makinelerle, ikinci sanayi devrimini hem ışık, hem de enerji olarak kullanılan elektrikle, üçüncü sanayi devrimini de petrolle işleyen araçlarla başardı. Buharla işleyen lokomotifler demiryollarında, vapurlar da büyük okyanuslarda yolculuğu ve yük taşımacılığını kolaylaştırdı. Uluslararası ticaret gelişti. Avrupa ülkeleri ordularını vurucu gücü çok olan silahlarla donattı. Tıp, mühendislik, iktisat, askerlik.., dallarında modern okullar açıldı. Matbaacılık yaygınlaştı, basım gelişti. Siyasi alanda önce ABD, sonra Fransa devrimleri oldu. Cumhuriyet yönetimi ortaya çıktı. İnsan hakları bildirileri yayınlandı. Siyaset alanındaki bu yenilik insan emeğini en çok sömüren, özgürlükleri kısıtlayan, asilleri sınırsız varlık sahibi yapan, zevk, sefa içinde günlerini geçirten şahlık, padişahlık ve krallık yönetimlerini sarstılar. Osmanlı yönetimini elinde bulunduran padişahların bir kısmı dünyadaki bu baş döndürücü gelişmeyi kavramaktan acizdi. Avrupa ülkeleriyle yapılan savaşlarda peş peşe yenilgiler sürmekteydi. Devlet yönetiminin çağın koşullarına göre düzeltilmesini, ordunun çağdaş ordular düzeyine çıkarılmasını isteyen Genç Osman, I. Mahmut, III. Mustafa, I. Abdülhamit, III. Selim ve II.Mahmut gibi devlete sahip çıkan ileri görüşlü padişahlar da Vardı. Mithat paşa ve Mustafa Kemal gibi yenilikçileri de içine alırsak bunlara “Türkiye’nin beyin takımı” demek yerinde olur. Beyin takımından olan Osmanlı padişahlarının el attığı ilk konu devleti ayakta tutacak ordunun düzene konması idi: “Bir defa tımarlı sipahilerin, hatta kapıkullarının yoklamada bulunmamaları, yahut sefere gitmeden kaçmaları ilk defa 1596’da görülmüş (Eğri Seferi sırasında) bir hal değildi. Daha Yavuz Selim’in Şah İsmail üzerine açtığı İran seferi esnasında, Kemah’ta yapılan yoklamada, birçok tımar erbabının sefere gitmedikleri, bir kısmının yerlerine başkalarını gönderdikleri, bazılarının da bedel yolladıkları anlaşılmıştır...” (1) “Vakayinamelerden ve arşivde mevcut perakende vesikalarla, ahkam defterlerinden faydalanılmak suretiyle elde ettiğimiz bilgileri burada. kaydedeceğiz. Ümeranın, bütün sekbanlarıyla yerlerine dönmelerini (Eğri Seferi dönüşü), köylere devre çıkma işini yeniden artırmış olduğunu tabii saymak lazımdır. Çünkü beylerin kapularındaki sekbanlar (Yeniçeri kurulunca hafif asker) ancak reayadan alınan erzak ve salmalarla besleniyordu. Hatta bunların hususi kışlaları da mevcut değildi...” (2) “Peçevi, III. Mehmet’in cülûs bahşişi verdiği 80 bin kişiyi aşan kapıkulundan, 50 binden fazlasının Eğri Seferine gitmiş bulunduklarını, vilayet askerlerinin de, yüz bin değilse, elli altmış bin kadarının seferde mevcut bulunmuş olduklarını tahmin etmektedir. Eğer Paçevi’nin verdiği bu rakamlar hakikate yakın ise, her iki sınıf askerden de ortalama otuzar bin kişi seferden kalmış demektir. Fakat Vilayet askerlerinin yüz bin ve ‘kapıkullarının seksen bin kişi olarak ifadesi, şüphesiz, devletin resmi defterlerine dayanmaktadır. Çünkü, Kapıkullarından sayıları binlerce aşan bir zümre vardı ki, şehirlerde ve kasabalarda kasaplık, fırıncılık ve öteki esnaflıkları yapıyorlar, köylerde ortakçılık veya çiftliklerinin sahibi olarak, geniş miktarda, çiftçilik ve hayvancılık ile uğraşıyorlardı. Yaşlı başlı olan ve geniş birer işin başında bulunan bu insanların zaten hiçbir harbe iştirak ettikleri yoktu”... Tahminen yüz bin kişi kabul olunan vilayet askerlerinden ümeranın şahsi askerleri olan sekbanları çıktıktan sonra, tımarlı sipahilerin ne kadar tuttuğunu bilmiyoruz. Yalnız bunlardan da pek çokları resmi defterlerde sipahi görünmekle beraber, hakikatte, her biri birkaç tımar birden elinde toplamak imkanlarını bularak, bu dirliklerinin mahsulünden sırf bir mültezim gibi istifade eden, fakat iltizam bedelini, devlete değil de, nüfuzlu bir takım ricale (rütbeli mevki sahibi kimselere) rüşvet olarak veren ve bu yoldan geniş kazanç imkanları bulan kimselerdi. Bunlar da, kapıkullarının iş tutan zümresi gibi, hiçbir sefere gitmiyor, hükümet çok sıkıştırdığı zaman “bedel vermek” veya “cebeli yollamak” (silahlı ve zırhlı asker-atlı inzibat kuvveti) gibi kaçamak vasıtalarla yakalarını kurtarıyorlardı”. (3) “Avusturya Ordusunda büyük bir panik çıktı. Pusuda bulunan Tatar ordusu, ile Çağalazade Sinan Paşa kuvvetleri düşmanı çevirdiler. Avusturya ordusu bozguna uğradı. Çoğu kaçarken o çevredeki bataklıkta boğuldu. Bu suretle III. Mehmet Haçova meydan savaşını kazanmış oldu. Zaferden sonra yoklama yapıldı, bulunmayan 30 bin kadar askerin dirlikleri kesildi. Yakalananlar da öldürüldü. Dirlikleri kesilen askerler Anadolu’ya giderek oralarda eşkıyalık yapmaya başladılar”. (4) XVII. Yüzyılda ise Yeniçeri ve eyalet askerleri büsbütün çığırından çıktı. Devletin başına sallanan bir kılıç haline geldi. “Gerek merkezde bulunan kapıkulu askeri ve gerekse Eyalet askerleri, bu devirde disiplinden tamamen yoksun idiler. Yeniçerilerle Sipahiler devlet işlerine karışıyorlar istediklerini veziriazam yapıyorlar, istemediklerini öldürüyorlardı”. (5) Yeniçeri ocağı bozulduğu gibi Eyaletlerdeki örgütler de bozulmuştu. Tımar ve zeamet usulü çığırından çıkmıştı. “Altı-Bölük Sipahileri ve yeniçeriler Avusturya Seferine. gitmemek için ağalarıyla beraber yollarda, şehir ve kasabalarda eğlenerek çadırlarda çokça vakit geçirmekte ve sefer mevsimini atlatmakta idiler...” (6) Osmanlı ordusunun ve idari yönetimin geliştirilmesi uğrunda ileriye dönük hareketlerin baltalanması kolay kolay önlenemedi. Bunları çağdaşlaştırmaya kalkan padişahlar da çok büyük genci direnmeleriyle karşı karşıya geldiler. Bir kısmının da fikirleri uğrunda kelleleri kesildi. BASIM Basım, basılması istenen metnin, haritanın, desen veya resimlerin kalıplarını özel mürekkebiyle mürekkepledikten sonra kağıt, deri, ve kumaş üstüne istenilen sayı kadar çıkarma sanatıdır. 1370 Yılında Burgonya’da bir sayfalık tahta üzerine yapılan kabartma yazının basımı, basımın ilk başlangıcı olmuştur. (1) “Tipografi basım yönteminin bütünü; ana kalıpların yapımı, döküm işliklerinin kurulması, metinlerin dizilmesi ve el baskısıyla basım Gütenberg tarafından gerçekleştirildi. Gutenberg’in bu yolda ilk denemelerini 1436 da Strasburg’da yaptığı sanılır. 1450 yılına doğru Mainz’da varlıklı Fust ve Peter Schöffer ile 1455 yılına kadar süren bir ortaklık kurdu. Birlikte din kitapları, Latince gramerler, takvimler bastılar.” (2) Basım sanatı, yetersiz el yazmalarını iterek hatta atlayarak toplumların okuma gereksinmelerini hemen karşıladı. Fikir ve düşüncenin ana kaynağı olan insan’ın birdenbire bilgi ve kültürü ilerledi. Matbaanın kurulduğu Avrupa ülkelerinde cehaletin ortadan kalkması yolunda kitlelerin eğitiminde büyük gelişmeler sağlandı. (1) Mustafa Akdağ: Türk Halkının Dirlik ve Düzen Kavgası; s. 371. (2) a. g. y., s. 369. (3) a. g. y., s. 373. (4) Niyazi Akşit: Tarih III., s. 372 (5) a. g. y., s. 136. (6) Türk Halkının Dirlik Düzenlik Kavgası, S. 372 Türkiye’de matbaanın kurulması Ahmet III devrinde oldu. Aslen Macar olan İbrahim Müteferrika 1727 yılında Sultan Ahmet’teki evinde ilk matbaayı kurdu. 1729 yılında da Kitab-ı Lügat-ı Vankulu Sözlüğünü bastı. Yaşamı boyunca 16 adet kitap bastı. Avrupa matbaayı 1436 yılında hiçbir güçlükle karşılaşmadan kurup ilerlemeler sağlamakta büyük adımlar atarken Türkiye’de el yazması ile kitap yazan ne kadar olduğu bilinmeyen bir kısım softa bozuntusu “Hattatlar” matbaanın gelişini 291 yıl geciktirdi. Üç yüz yıl gecikmeden sonra matbaayı çalıştırmaya başlatan İbrahim Müteferrika’nın basım işini de rahatlıkla uygulatmadı. Padişah III. Ahmet din kitapları basmayacaklarına dair şeyhülislam Abdullah Efendi’nin fetvası ile bir de ferman çıkararak softaları susturdu. 1831 de “Takvimhane-i Amire” adındaki basımevinde Takvim-i Vakayi gazetesi basıldı. Bundan sonra Harbiye, Tıbbiye okullarında basımevleri kuruldu. 1727-1901 yılları arasında 10 civarında özel ve resmi kuruluşlara ait basımevleri açılabildi. Bu konu Türk toplumunun kara cahillikte 300 yıl bekletildiğinin ve ilerlemenin gerisinde kalındığının bir belgesi olarak tarihe girmişti. Bu yenilik hareketleri güzel sanatlar dalında nesilden nesile anılacak hangi sanat ve fikir adamlarını yetirtilmişti? “Alman Jan Gutenberg her harfin ayrı kalıbını yaptırdı. Antimuan ve kurşun karışımından kolay kolay aşınmayan harfler dökerek matbaayı esaslı bir şekilde kurmuş oldu ve ilk önce İncil’i bastı. Bu zamana kadar kitaplar elle yazılıyor ve çok emek sarf ediliyordu; aynı zamanda kağıdın pahalı oluşu, yazma kitapların fazla fiyatla satılmasına sebep oluyordu. Bu yüzden ancak zenginler ve asiller öğrenim yapabiliyorlardı. Matbaanın icadı ve kâğıdın bol miktarda yapılması kültür alanında önemli bir dönüm noktası oldu. Bazı tarihçiler matbaanın icadını yeni çağın başı saydılar. Kitaplar çok sayıda basıldı ve ucuza satıldı. Okuma yazma bilmek bir imtiyaz olmaktan çıktı. Okuyucuların sayısı arttı. Bilgi ve edebiyatın geniş ölçüde yayılması imkanı hasıl oldu. Fikir hayatı gelişti; Hümanizm, Rönesans ve Reform meydana geldi”. (3) “Matbaanın bulunması insanların bol ve ucuz kitap almalarına, Tevrat ve İncil gibi kutsal kitapların çok sayıda basılmasına yardım etti. Hümanizma hareketleri, sırasında İncil ve Tevrat’ın milli dillere çevrilmesi bu gibi kitapların herkes tarafından okunmasını sağladı. Halbuki Orta Çağda halk bu kitapları ancak rahiplerden dinleyebilirdi. 0 zamanlar, rahipler Tevrat ve İncil’i ne şekilde açıklar ve yorumlarsa halk da onu öylece kabul eder ve aksini iddia edemezdi. Din kitaplarının milli dillere çevrilmesi sonunda halk bu kitapları artık aracısız okumaya başladı. 0 zaman Musa ve İsa Peygamberlerin ne demek istedikleri daha iyi anlaşıldı”. (4) Matbaa yoluyla okuma ve yazma bilenlerin sayısı arttı. Batı dünyasında doğaya dönüş, doğayı inceleme, yoluyla yeniden doğuş denen Rönesans hareketi doğdu. Her şeye körü körüne inanma yerine, herşeyi inceleme, bulma ve yaratma prensibi öne alındı. Eski Yunan ve roma yapıtları da incelenerek onlardan daha görkemli yapıtları meydana getiren pek çok sanat adamı yetişti. Resimde: Giotte, Betticelli, Leonardo da Vinci; Mimarlıkta: Brunelleschi, Bramanat ve Mikelanj; Heykelde: Jacopo Della Kersiya, Donalelle, Giberti ve. Mikelanj gibi birçok ünlü sanatçılar yapıtlarıyla insanlık tarihinde yerlerini aldılar. Reform dalında bir köylü çocuğu olan din adamı, felsefe öğretmeni Luther, afname adıyla para karşılığı günah çıkaran din sömürücüsü Papanın bu eylemine karşı çıktı. İncili Almanca’ya çevirdi, Tanrı ile kişi arasına bir aracının giremeyeceğini iddia etti. Kutsal kitaba aykırı olan Papa’nın afnamesine inanan kimse kalmadı. Herkes İncil’i ana diliyle okudu ve gerçeği anladı. Edebiyat alanında: Cervantes, Donkişot yapıtı ile, Shakespeare, Hamlet, Othello, Romeo ve Juliet’i ile, Montaigne Denemeleriyle, Rable, Gargantua yapıtı ile Erasmus, Deliliğe Övgü yaptığı ile insanlığa kültür açısından “Hümanizm” kapılarını açtılar. (1) (2) (3) (4) Server Tanilli: İnsanlık Tarihine giriş S. 600 Meydan Larus, C.II. S, 177 Niyazi Akşit. Tarih S. 81-82 Emin Oktay: Tarih III S.70 OSMANLI İMPARATORLUĞUNDA İLERİ ATILIMLAR VE YENİLİK TARAFTARI PADİŞAHLAR Avrupa bu, atılımlarla hızla ilerlerken Osmanlı İmparatorluğu tersine her alanda hızla çöküyordu. İmparatorluğun geri kalmışlığının nedenleri üzerine eğilen ilk padişah Genç Osman’dı. (1618-1622) 0, devletin geri kalmışlığını disiplinsiz, savaş kaçkını, talancı, yeniçeri ocağında arıyordu. Yeniçeri ocağı karşısında halka dayanan yeni bir ordu kurarak imparatorluğu gerilemekten kurtaracağına inanıyordu. Bu düşüncesini öğrenen ulema sınıfı Genç Osman’ı ortadan kaldırmak için yeniçerilerle harekete geçti. Genç Osman tahtından indirildi. Yedikule Zindanında öldürüldü. 1. Mahmut, III. Mustafa, I. Abdülhamit, III. Selim ve II Mahmut da yenilik taraftarı padişahlardı. 1. Mahmut, Avrupa ordularının düzenini oluşturan bölük, tabur, alay örgütlerini kurdu. Subayların yetiştirilmeleri için Mühendishane okulunu açtı. (1) III. Mustafa, sürat topçuları adında bir askeri örgüt ile Deniz Mühendis Okulunu kurdu. Avrupa’dan uzman asker eğitimciler getirtti. I. Abdülhamit iki bin kişilik sürat topçuları ocağını geliştirdi ve İstihkam okulunu açtı. Bu padişahların üçü de yeniçeri ocağı ile ulema sınıfını karşısına almaya cesaret gösteremedi. Orduda yapılan yeni gelişmeler yeniçeri ocağını disipline etmeye yeterli değildi. Bu değerli girişimler ulema sınıfı ile yeniçeri ocağı tarafından da kuşku ile izlendi. Bunların hiçbirisi yeni bir ordu kuramadı. Uyanış çağı olan 18. yüzyıldan Osmanlı İmparatorluğunu yararlandıramadı, yeni gelişmelerin tümünü de kavramaktan acizdi. III. Selim, yenilikçi padişah III. Mustafa’nın oğlu idi. İyi bir eğitimle yetiştirilmişti. Fransız Devriminin getirdiği düşünce akımını, Avrupa’da yapılan sanayi devriminin yarattığı ekonomik atılımdan geri kalmışlığımızı ve yeniçeri ocağının disiplinsizliğini biliyordu. Kendisinden önceki padişahlar gibi yalnız ordunun düzeltilmesiyle devletin bütün kuruluşlarından istenilen işlerliğin kazanılacağına inanmıyordu. Nizam-ı Cedit hareketini başlattı. Bu hareket, Osmanlı Devleti’nin “...mülki, zirai, ticari sanayi, Ordu (Yeniçeri Ocağı) ve ulema sınıfını ıslah etmek isteyen bir programın adıydı.” (2) Gene bu dönemde Osmanlı İmparatorluğu, Batıyı küçük görmek siyasetini terk etti Avrupa’nın dengeli siyasetine girdi. Bu özelliği Nizam-ı Cedit hareketi sağladı.” (2) III. Selim Nizam-ı Cedit hareketini ayakta tutabilmek için Nizam-ı Cedit adında bir asker ocağı kurdu. Ocağın subaylarını yetiştirmek için İsveç’ten, Fransa’dan öğretmen subaylar, Ustalar, ders araçları ve kitaplar getirtti. Bu kitaplar dilimize çevrildi. Yeni öğretimle yetiştirilen Nizam-ı Cedit askerlerinin sayısı 20 000’i buldu. Avrupa’daki ileri hareketleri izleyebilmek için elçilikler kurdu. On beş tersanede 45 parça gemi yaptırdı. Yeniçeri ocağı ise “Reayadan zorla alınan beygirlerle harbe gidiyordu. Harp sanatından hiçbir anlayışı yoktu. Deniz erleri de yeniçerilerin durumunda idi. Zaten deniz eri diye de birşey yoktu. Donanma denize açılacağı zaman ömründe silah kullanmamış, savaş görmemiş dilenci ve fukara makulesi ve çoluk çocuk gemilere dolduruluyordu.” (3) Ulema sınıfı ile yeniçeri ocağı Nizam-ı Cedit hareketinin kendilerini ortadan kaldıracağı düşüncesi bu yeni hareketi Kabakçı Mustafa ayaklanması ile ortadan kaldırdı. Nizam-ı Cedit ordusu dağıtıldı. III. Selim’in en değerli devlet adamları öldürüldü. Bir yıl sonar da kendisi öldürüldü. Yerine yarı deli olan IV. Mustafa tahta çıkarıldı. II. Mahmut’u Osmanlının aydın kesiminin hakimiyetini kuran bir padişah olarak tanıtan ulema sınıfı ona “Gavur Padişah” diyordu. Aydın kesimi ise ulema sınıfına yenilik düşmanı diyordu. II. Mahmut padişah olunca III. Selim’in ileri atılımını yerle bir eden ulema sınıfı ile yeniçeri ocağına çok içerledi. Kendisi yenilik taraftarı inançlı bir devlet adamı idi. Yeniçeri ocağını ortadan kaldırmadan Batılı anlamda bir yeniliğin yapılamayacağına inanıyordu. Prusya’dan getirttiği subaylarla Asakir-i Mansure-i Muhammediye adında eğitimli birer ordu kurmaya girişti. İstanbul halkının, ulema, medreseli yardımlarıyla “Testiye kurşun, keçeye pala sallarız” diyen talancı, yenilik düşmanı yeniçeri kışlalarını topa tutturdu, ocaklarını söndürdü (1826). Yeniçerilerin boşluğunu doldurmak için kıta hizmeti gören erlerin yetenekli olanlarından “Alaylı subaylar” diye yeni bir subay sınıfı türetti. Ama bu kuruluş subayları “Alaylı, mektepli” diye ikiye bölünmesine neden oldu. Alaylı subaylar yeniçeriler gibi ulema sınıfı ile işbirliği yaptı. 31 Mart olayı bu düşüncenin ürünüdür. II. Meşrutiyetin en büyük iyiliği ordudaki subay ikiliği yaratan bu sınıfı ortadan kaldırması oldu. II. Mahmut, Harp Okulunu, Askeri Tıbbiyeyi, posta teşkilatını sivil hastaneleri Orduya kumaş sağlayan fabrikaları kurdu. İlköğretimin zorunlu olmasını, Batı ülkelerine askeri öğrenci gönderilmesini, yabancı dillerde Türkiye hakkında yazılan kitapların dilimize çevrilmesini, Takvim-i Vekayi adında bir gazetenin çıkarılmasını, askeri bando ve sivil orta dereceli okulların açılmasını sağladı. II. Mahmut en devrimci padişah olarak tanındı. Tanzimat Hareketi 1839-1876 Tanzimat hareketi II. Mahmut’un oğlu olan Abdülmecit devrinde hazırlanan ıslahat fermanının adıdır. Abdülmecit ve Mustafa Reşit Paşa ileri görüşlü devlet adamları idi. Fransız Devrimini, insan haklarını, kendilerinden önce ilerici padişahların başlattığı Ordu, sivil ve askeri okullar hareketiyle devletin ,geri kalmışlıktan kurtarılamayacağını biliyorlardı. Tanzimat devlete hizmet veren bütün kurumların yenilenmesinin gerekçesini hazırlayan, araştıran, modern devlet olma düşüncesini içeren bir hareketti. Bu gerekçeyi gerçekleştirebilmek için Tanzimat Fermanında şu ilkelere yer verildi: Bütün uyrukların ırz, namus, can, ve mal güvenliği, vergilerin gelir gücüne göre toplanması, askere alınma ve terhis işlemlerinin bir esasa bağlanması, herkesin yasalar önünde bir olması, mahkemelerin açık olması, yargı hükmü olmadan kimsenin idam edilmemesi, herkesin mal edinme, alıp satma ve miras bırakabilmesi, zorla mal alımının kaldırılması, rüşvet alanların cezalandırılması, memurların maaşa bağlanması, suçlu ailesinin miras hakkından yoksun bırakılmaması, yasaların bir kurala göre yapılması, Hıristiyanların devlet memuru olması, her çeşit okullara girebilmesi, işkence, dayak ve angaryanın kaldırılması, Hıristiyanların il meclis üyesi olması, özel teşebbüs şirketlerinin kurulması, bu koşullara padişah ve halkın uyması... Tanzimat Fermanında ortaya atılan düşünce özetlenirse meşrutiyet ve cumhuriyet gibi yeni bir rejim isteği yok. Padişahlık devam etsin ama padişah ve yöneticilerine tanınan aşırı yetkiler sınırlandırılsın, yurttaş hakkına saygı gösterilsin, zorba yönetime yer verilmesin... Bu gibi düşünceler yeni kuşaklarda düşün yaşamı yaratmaya neden olduysa da padişahlar pek çoğunu uygulamadan çekindi. Jön Türkler Abdülaziz 1861-1876 yılları arasında padişahlık yaptı. Tanzimat hareketini aldığı yerde bıraktı. Zevk alemine daldı. Ama yaşadığı çağ dünyada düşünce hareketlerinin alabildiğine hızlandığı bir dönemdi. Yüzyıl önce Amerika ve Fransa devrimleri oldu. Cumhuriyet ilanı, İnsan Hakları Evrensel bildirgeleri insanoğlunu durgun düşünce yaşamından sıçrattı. Sömürgecilere karşı bağımsızlık savaşları başladı . İmparatorluklar parçalandı . Özgür yaşamak insan yaşamında yer etmeğe başladı. Osmanlı imparatorluğunda da meşrutiyet düşüncesini “Jön Türkler” başlattı. Amaçları meşruti bir hükümet kurarak Rus baskısına karşı imparatorluğu güçlendirmekti. Abdülaziz meşruti hükümeti kavramaktan uzaktı. Jön Türkler hareketi onun zamanında ortaya çıktı. Mithat ve Ziya Paşaların katıldığı bir saray darbesiyle Abdülaziz tahtından indirildi, yerine V. Murat geçirildi. V. Murat hasta ve yarı deli bir kişiliğe sahipti. Üç ay padişahlık yaptı. Padişahlığı yapamayacağını gören Mithat Paşa ve arkadaşları onu tahtından indirdiler. Yerine meşrutiyeti kuracağına söz veren II. Abdülhamit’i tahta çıkardılar. Günümüzde de adaletsizliği ile anılan II. Abdülhamit, Jön Türklerin baskısını azaltabilmek için Mithat Paşa’nın başkanlığında bir encümen tarafından hazırlanan Anayasa ile I. Meşrutiyeti 23 Aralık 1876’da top sesleriyle ilan etti. Ama sözünde durmadı. 5 Şubat 1877 tarihinde iki padişahı tahtından indiren Midyat Paşa’yı kendisi için tehlikeli gördü, Taif’e sürgüne yolladı. Meclisi de dağıtarak meşruti yönetime son verdi. İmparatorluğun her köşesinde baskı ve korku yaratan gizli bir polis düzeni kurdu. Jurnalciler, dalkavuklar çoğaldı. Özgürlük için çalışanları zindanlara attırdı. Sansür baskısıyla yazı yazma özgürlüğünü zedeledi, yok etti. Romenler, Sırplar, Bulgarlar, Ermeniler ve Yunanlılarla yakından ilgilenmeğe başladı. Köylü onun gözünde vergi veren, ham madde üreten bir yığındı. “Orduda terfi, yeteneklere dayanan bir işlem değildi. Dayanılmaz casusluk ağı ordunun her kanadına işlemişti. Terfi etmenin tek yolu diğer subayları jurnal etmekti. Aylıklar her zaman vaktinde ödenmezdi”. (1) Türk Subayları “Avrupalı subayların pırıl pırıl üniformaları ve sürdürdükleri yaşam karşısında kendi kılık, kıyafetlerinden ve Abdülhamit idaresi altındaki süfli yaşantılarından utanç duyuyorlardı. (2) Erler de para yüzü görmemekteydi. Yiyeceği kötü, üstü başı bakımsız, sürdüğü yaşam bir hayvanınkinden az farklıydı “. (3) Avusturya ve Prusya gibi iki güçlü devlet Osmanlı topraklarına göz dikti. Balkanlarda bağımsızlık hareketleri başladı. Ermeniler de Abdülhamit’e karşı idi. Türk halkı savaşlardan yenik çıkmanın yükü altında ezikti. Abdülhamit donanmayı Haliç’e hapsetti. Gemilerin önemli makine parçalarını çıkarttırdı, donanmaya cephane girmesini yasakladı. (4) Ordu huzursuzdu. İlerici Türkler (Jön Türkler) Yurtsever subaylar, Askeri Tıp ve Harp Okulu öğrencileri bu durumdan kurtulmanın yolunu yeniden meşrutiyeti kurmakta arıyordu. Londra’da Hürriyet, Paris’te Meşveret içerde de Şüra-yı Ümmet dergileriyle meşruti düşünceyi yaymaya başladılar. İlerici Türklerin dışarıda bulunan kanadı Mason Localarıyla ilişki kurdu. (5) İçerdekiler de Mason Locaları ve Bektaşi tarikatçıları ile işbirliği yaptılar. (6) İlerici subayların kurduğu İttihat ve Terakki Cemiyeti silah ,gücü ile II. Abdülhamit’e II. Meşrutiyeti 1908 yılında ilan ettirdi. II. Abdülhamit Selanik’e sürgüne gönderildi. Ordu içindeki alaylı subayların bir çoğunun da işine son verildi. İttihat ve Terakki Cemiyeti liberal görüşlü idi. Sanayi ve ticaretin Türklerin elinde olmasını istiyordu. Modern bilim ve düşüncenin laik bir anlayışla gelişmesini istiyorsa da bunu gerçekleştiremedi. İmparatorluk düzeyinde meşrutiyetçi kadrosu olmadığından devlet yapısına işlerlik kazandıramadı. Yalnız aydın kesimde cumhuriyet özlemi yarattı. Görülüyor ki buraya kadar değindiğimiz Osmanlı döneminin bilimsel, askeri ve siyasi gelişmelerde hep Ordunun sözünün geçtiği dikkati çekmektedir. Halk bilinçsiz ve öğrenimsiz bırakıldığı için bu onurlu uğraşılardan haberi bile yoktu. II. Meşrutiyetin ilanında gücünü gösteremeyen ulema sınıfı ile alaylı askerler (subaylar) Harp Okullu subaylardan öfkelerini almağa kalkıştılar ve iğrenç yüzlerini bir daha gösterdiler. Yararlanılan kaynaklar: Meydan Larus c. XI, VII, Niyazi Akşit: Yakınçağ Tarihi Emin Oktay: Yakınçağ tarihi Prof. Dr. Tarık Zafer Tunaya: Türkiye’nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri Prof. Dr. Enver Ziya Karal: Osmanlı Tarihi Prof. Dr. İlhan Başgöz: Türkiye Cumhuriyeti’nde Milli Eğitim ve Atatürk l. Hakkı Tonguç: İş ve Meslek Terbiyesi, Canlandırılacak Köy Vehbi Belgil: Tanzimat taklitçilik miydi?. (Cumhuriyet 8.2.1986) E. E. Ramsur: Jön Türkler, Sander yayınları 1982 İstanbul MİDHAT PAŞA Danıştay başkanlığında, Tuna, Bağdat, Suriye, İzmir valiliklerinde bulundu. Ordu müfettişlikleri yaptı. Avrupa başkentlerindeki incelemeleriyle yetenekli ve dürüst bir devlet adamı olarak ün kazandı. Padişah Abdülaziz’in sadrazamı oldu. Onun katı yönetimini beğenmedi. İki buçuk ay sonra istifa etti. Adalet ve dışişleri bakanlığı yaptı. İmparatorluğun kurtuluşunu meşrutiyette görüyordu. Meşrutiyet için çalışmalara başladı. Padişah Abdülaziz’in tahttan indirilmesini gerçekleştirenler arasında yer aldı. V. Murat padişah oldu. Ama sinir hastasıydı. Onun uzun zaman devleti yönetemeyeceği belli idi. Abdülhamit, Midhat Paşa’ya meşrutiyet yanlısı göründü. Murat V. de tahtından indirildi. Abdülhamit II, padişahlığa getirildi. (28/Ağustos/1876) Herkes, devleti bulunduğu kötü durumdan Midhat Paşa’nın kurtarabileceği inancındaydı. II. Abdülhamit, Midhat Paşa’nın içte ve dışta çok sevildiğini biliyordu. Onu sadrazamlığına getirdi. Ona “yüksek vasıflı vezirim diyordu” (1) “Sen benim babamsın” (2)diyordu. Midhat Paşa İmparatorluğun bütün kentlerinde aydınlar tarafından selamlandı. Abdülhamit II ise 34 yaşında, içe dönük herkesçe güvenilmeyen bir kişi görünümündeydi. Böyle bir zamanda anayasa hazırlığına başladı. Midhat Paşa, Namık Kemal ve Ziya Paşa’nın da bulunduğu bir komisyonun hazırladığı. İlk anayasa’yı Abdülhamit beğenmedi. Yeni bir komisyona verildi. Bu komisyon 140 maddelik anayasa’yı padişaha verdi. Abdülhamit 119 maddeye indirdi. Midhat Paşa yeni anayasa’ya padişahlara istedikleri kimseleri sınır dışı etmek hakkını veren 113. maddenin konmasını istemiyordu. Ne yazık ki madde anayasaya kondu. 1876 yılında Beyazıt’ta anayasa halka ilan edildi. Her tarafta toplar atıldı. Halk bu yeniliği coşku ile karşıladı. Midhat Paşa anayasanın ilanıyla dışta ve içte büyük ün kazandı. İngiliz elçisi hükümetine gönderdiği raporda “Midhat Paşa’yı “Hürriyet ve Meşrutiyet Türkiye’sinin yetiştirdiği en büyük adam” olarak tanıttı.” (3) Bu sevgi ve saygıya karşın Rusya, Midhat Paşa’nın en amansız düşmanıydı. “Hasta adam” diye tanıtılan Osmanlı İmparatorluğunun yeni yönetimlerle kuvvetlenmesini çekemedi. Balkanlarda kanlı ayaklanmaların, İslavlık rüzgarlarının esmesini isterdi. Bu kanlı çalkantılarla da Türkiye’nin devamlı uğraşıdan başını kaldırmamasından yanaydı. Buna paralel olarak Abdülhamit de meşrutiyeti istemiyordu. Meşrutiyet öncülerinden “Ziya Paşa’yı Suriye Valiliği ile İstanbul’dan uzaklaştırdı. Namık Kemal, Erzurum’a gönderiliyordu. Midhat Paşa Sadrazamlığa getirilmişti. Fakat bu bir göz boyamasıydı.” (4)’ Ziya Paşa ile Namık Kemal’in böyle bir göreve atanmaları onları İstanbul’dan uzaklaştırıp etkisiz hale getirmekti. Meşrutiyet, Padişahlığa göre yeni bir düzendi. Çağdaş fikirlerin memlekete yayılmasını, ekonomik kurtuluşu, teknolojik çalışmalarla fabrikaların kurulmasını, aydınlar sınıfının yaratılmasını, ağalığın, feodal kalıntıların tasfiyesini gerçekleştireceği sevinç ne kadar sürecekti. Padişah ise her şeyden kuşkulanıyordu. Ne aydınlara, ne de yöneticilere içtenlikli bir güven veremiyordu. Halka, toplarla, davul zurna ile sevinç dalgalarıyla duyurulan anayasa uygulamaya konabilecek miydi? Memlekette bir hürriyet havası esebilecek, halk derin bir nefes alabilecek miydi? Herkesi kara kara düşündüren, kuşkulandıran ve korkutan Padişahın içtenliksizliğiydi!. Midhat Paşa aldığı tüm görevlerde ve çalıştığı yerlerde yönetimde geniş görüşlülüğünü üstün yetenekleriyle kanıtlamış bir kişiliğe sahipti. “Okullar, yollar, hastaneler, fabrikalar, vergi ve tahsilatın ıslahı gibi alanlarda çok başarı kazandı”. (5) Böylesine yetenekli az bulunan bir yönetici olan Midhat paşa’ya çalışma olanağı verilmedi. Abdülhamit tarafından Sultan Aziz’in tahtan indirilmesiyle suçlandı. Namık Kemal ve Ziya Paşa gibi yakın fikir arkadaşları da Anayasanın eksik çıkarılmasından Midhat Paşa’yı sorumlu tutuyorlardı. Abdülhamit de Midhat’ Paşa’nın sevmediği adamları bir bir atamaya başladı. Midhat Paşa’nın karşıtlarının ve düşmanlarının sorumsuzca eleştirileri Abdülhamit’in işine yarıyordu. Midhat Paşa ise fikri sorulmadan kabineye atanan karşıt ve düşman görünüşteki bakanlarla çalışamazdı. Meşruti yönetimde Padişahın ve kendisinin sorumluluklarını belirten bir mektubu Padişaha verdi. Üzüntü içinde evine döndü. Üzüntülü bir yaşam sürmeye başladı. Abdülhamit saraydaki danışmanlarının da fikrini aldıktan sonra Midhat Paşa’yı Sadrazamlıktan uzaklaştırdı. Karşıt görüşte olan düşmanları Midhat Paşa’nın Cumhuriyet ilan edeceğini ve Cumhuriyet’in başına Mekke Şerifini getireceğini ortalığa yayıyorlardı. Midhat Paşa bu uyduruk dedikodulara çok üzüldü. Abdülhamit’le görüşmek istedi. Abdülhamit konuşmayı reddetti. Ve tutuklattı. Avrupa’ya sürgün etti. (1877) Meclisin açılışını bile göremedi. 19/Mart/1877 de Dolmabahçe Sarayı büyük merasim salonunda, Padişahın huzurunda açılan Mebusan Meclisi, Padişahın başkatibi Sait Bey (Paşa) tarafından okunan nutkunu dinledi....1876 Anayasası, zamanın ölçüleri içinde makul ve muvazeneli bir anayasadır. Ve halkın oylarıyla seçilmese de, Mebusan Meclisi, ciddi, vakarlı, mazbut bir mebuslar topluluğu hali arz etmektedir. Disiplin ve devamlılık tamdır. Mecliste kavgalar gürültüler görülmez. Karşılıklı bir saygı, müzakerelere hakimdir. Bugünün ucuz ve seviyesiz tartışmaları, çatışmaları bu mecliste yoktur.” (6) Meclis iyi niyetli ve ahenk içinde çalışmağa başladı. Bir taraftan Ruslarla savaş yapılıyordu. “Abdülhamit 13/Şubat/1878 de süresiz olarak Meclisi kapattı.” (7) Midhat Paşa sürgünde bulunduğu 1877-1878 yıllarında Türk toprakları üzerinde olan Rus saldırısının önlenmesi yolunda Avrupa başkentlerinde de sevilen bir devlet adamı olarak Türkiye yararına etkili çalışmalar yaptı. Padişaha da dilek ve tavsiyelerini ulaştırdı. Türkiye’deki kötü gidişten üzgündü. Rus-Osmanlı savaşına gelince: “24/Nisan/1877’de başlayan muharebeler daha yılını doldurmadan, karşı tarafın zaferiyle sonuçlandı. 3/Mart/1878’de Osmanlı devleti hem de İstanbul’un bir mahallesi demek olan Ayastafanos’a (Yeşilköy) yerleşmiş Rus karargahında “Ayastafanos Antlaşması ile yenilgiyi ve ülkenin nice değerli parçalarının kaybını kabul etti”. (8) Abdülhamit, Midhat Paşa’nın Avrupa’daki saygınlığından bile kuşku duydu. 1878 de onu affetti. Midhat Paşa çok sevdiği yurduna hemen döndü. Padişah onu ailesiyle birlikte Girit’te oturma zorunda bıraktı. “10/Aralık/1878 Suriye ve 4/Ağustos/1880 de Aydın (İzmir) valiliklerine tayin edildi”. (9) Her iki vilayette de dilediği gibi çalışma fırsatı verilmedi. Abdülhamit Midhat Paşa’nın başarılarından, halkın onu çok sevmesinden, meşrutiyetçi olmasından korkuyordu. Açıkçası onun bir yolunu bulup yaşamasına son verilmesini istiyordu. 1881 yılında İzmir’de vali olan Midhat Paşa’ya tertip şöyle başladı: “Mahmut Nedim ve Cevdet Paşalar ile Surun Efendiden kurulan bir heyet Abdülaziz’in öldürülmesiyle ilgili olanların mahkemeye verilmesi için delil toplamağa başladı. Bu kişilerin hemen hepsi Midhat Paşa’ya düşmandı”. (10) “Padişah bütün tertiplerini almıştı. Bir mahkeme kurulacaktı. Bu mahkemeye, Sultan Aziz’in intihar etmediği, öldürüldüğü davası getirilecekti. Neticede en ağır kararlar alınacaktı. Bu arada Midhat Paşa’dan da kurtulunmuş olacaktı. Nitekim öyle oldu. 23/Mayıs/1881’de ve alınan bir takım tedbirler sonunda Midhat Paşa’nın İzmir’de tevkifine geçildi. Paşa zaten kuşkudaydı. Paşa’nın ailesiyle kaldığı hükümet konağı 3 tabur askerle sarılırken Paşa atik davrandı, konaktan ayrılabildi. Fransız Konsoloshanesine sığındı.. Bu arada ve esası kesinlikle tespit edilemeyen bir rivayeti de burada belirtmek yerinde olur: Midhat Paşa’nın Fransız Konsoloshanesine sığınmasından sonra Saray ve Fransız, Sefareti arasında cereyan eden temaslar neticesinde, Fransa’nın bu himayede gevşek davrandığı, çünkü Abdülhamit’le bir taviz üzerinde anlaştığı, söylene gelmiştir. Bu taviz; Türkiye’nin Tunus üzerindeki şekli hükümranlık hakkından Fransa lehine vazgeçmesiydi”. (11) Abdülhamit adalet bakanı Cevdet Paşa aracılığıyla Fransız hükümetine Midhat Paşa’nın hayatına dokunulmayacağı hakkında güvence verdi. Midhat Paşa İstanbul’a getirildi. “Yıldız’da yargılanmasına başlandı. Yargılama sonunda Mahmut ve Nuri Paşalarla birlikte Midhat Paşa, Abdülaziz’i öldürmek fiiline katıldıkları gerekçesiyle ölüme mahkum edildi...” “Abdülhamit II. istediği ilamı ve bilgileri aldıktan sonra cezaları ölümden müebbet sürgün ve hapse çevirdi. Bu surette Midhat Paşa’yı öldürmek istemediğini kamu oyuna göstermeğe çalıştı. Midhat Paşa ve arkadaşları hükmün bildirilmesinden 31 gün sonra Taif’e sürüldüler. 28 Temmuz 1881. Mahkumlardan Damat Nuri Paşa vapurda delirdi. Taif’e varınca paşalar kerpiçten yapılmış, köhne Taif Kışlası’na hapsedildiler. Hava almak için güneşe bile çıkarılmadılar. Padişaha yaranmak için baskıları artırdılar. Paşaların yanında olan bir kısım mahkumların ayakları prangalandı. Paşaların, kağıt, kalem ve hokkaları ellerinden alındı. Aileleri tarafından gönderilen eşyalar (“Mahmut Paşa’ya ailesi tarafından gönderilen eşyada mendil, gömlek, çorap, fes gibi eşyalarla elmaslı bir çift kol düğmesi muhafazalarına memur Merkez Kumandanı Ömer Paşa tarafından aşırılmıştı) verilmemekteydi. (13) 25 Nisan 1884 gecesi Midhat Paşa’nın yattığı odanın kapısı kırıldı. Yanında yatmakta olan Ali Bey çıkarıldı. Midhat Paşa zayıf ve halsizdi. Edirne’nin Beyazıt mahallesinden Berber İsmail’e boğdurtuldu. (14) Batı dünyasında ve Osmanlı ülkesinde yenilik taraftarı, örgütçü, yönetici, kendine güvenilir, sevilir bir devlet adamı olan Midhat Paşa’nın kellesi ortadan kaldırılırken yenilik ve özgürlük düşmanı II. Abdülhamit’e meydan açıldı. “II. Abdülhamit, otuz üç yıllık saltanatı zamanında memleketi istibdat usulleriyle yönetmiştir. Gayet vehimli bir hükümdardı. Hal edilmekten korkuyordu. Geniş bir hafiye örgütü kurarak şüphelendiği kimseleri zindanlara attı. Yemen ve Fizan gibi uzak illere sürdü. Bu zamanda halk büyük korku içinde yaşıyordu. Söz ve yazı hürriyeti diye birşey kalmamıştı. Üç kişi bir yerde toplanamazdı.” (15) “Abdülhamit II.’nin şahsiyeti ve idaresi hakkında bir hayli şey söylenmektedir. Osmanlı ülkesinden hiçbir fedakarlıkta bulunmadığı bu arada belirtilmektedir. Ne var ki, bu rejim geniş bir ülke üzerinde hürriyetleri ortadan kaldırmaya yöneltilmiş, sesiz kitleler üzerinde tesis edilmek istenen bir idareden başka bir şey değildi”. (16) Cumhuriyet okurlarından Oktay Sevinç’in, Boğaziçi Üniversitesi öğretim üyelerinden Dr. Mim Kemal Öke’nin büyük bir II. Abdülhamit hayranı olduğu bir yazısına verdiği yanıtta konuyu şöyle özetlemektedir: “1- O tarihe kadar, İmparatorluğun yetiştirdiği en büyük devlet adamı olan Midhat Paşa’yı öldüren II. Abdülhamit değil midir? 2- Tahta çıkmak için kabul ettiği Kanuni Esasi’yi ve Meşrutiyet’i daha yaşı dolmadan ortadan kaldıran, yok eden II. Abdülhamit değil midir? 3- Sultan Abdülaziz’den devraldığı zamanın üçüncü büyük donanmasını, yalnızca donanmadan korktuğu için Haliç’e kapatıp çürüten ve 1897 Osmanlı-Yunan savaşında donanmaya gereksinim duyduğunda bu gemilerin Galata köprüsünden ileri gidememesine neden olan II. Abdülhamit değil midir? 4- imparatorluk, 33 yıl hafiyelerin düzenledikleri akıl almaz .ihbarlarla II. Abdülhamit zamanında yönetilmedi mi? 5- Padişah ödeneğinden istenilen kişilere her hafta başında gene istenilen ücret ödenirken, maaşlarını ne zaman ve nasıl alacaklarını bilemeyen ve bu nedenle gayr-ı Müslim tebaaya gırtlağına kadar borçlanan memur ve asker II. Abdülhamit çağında yaşamadı mı? 6- Sınırlarda vatan için çarpışıp ölen ve yaralanan subaylar bir üst dereceye yükselmezken, fiili askerlikle ilgisi olmayan, ancak saraya girmiş veya saraya damat olmuş kişiler rütbe üstüne rütbeyi II. Abdülhamit zamanında almadılar mı? 7- Yıldız Sarayı’nda savaş yönetme taktiği sonucu, Rus ordularının Ayastefanos’a (Yeşilköy’e) kadar gelmelerine yol açan dönem II. Abdülhamit dönemi değil midir? 8- Bulgaristan’a 69000km2- toprak ve 2.700.000 nüfus, Romanya’ya 14.400 km2 toprak ve 170.000 nüfus, Sırbistan’a 7.200 km2 toprak ve 280.000 nüfus, Avusturya’ya 58.700 km2 toprak ve 1.100.000 nüfus, Karadağ’a 4.700 km2 toprak ve 50.000 nüfus, Yunanistan’a 13.400 km2 toprak ve 300.000 nüfus, Rusya’ya 36.000 km2 toprak ve 70.000 nüfus, İran’a 150 km2 toprak ve 5.000 nüfus, İngiltere’ye 10.300 km2 toprak ve 150.000 nüfus II. Abdülhamit çağında kaybedilmedi mi?. “Allah aşkına, tarihe olumsuz yönleriyle geçmiş olan II. Abdülhamit’in “Ulu Hakan’lığını bir yana bırakalım “ (17) Cumhuriyet’in ünlü yazarlarından Oktay Akbal, 6/Mayıs/1984 günü kendi köşesinde “Katil ile Kurban uzlaşabilir mi?” adlı yazısında Mithat Paşa’nın boğulması olayını ayrıntılı anlatır: “Tam yüzyıl önce bugün 6/Mayıs/1884 gecesi sabaha karşı Midhat Paşa Taif zindanında boğularak öldürüldü. Tarih kitapları, olayı şöyle anlatır: Sabah saat 6.30’dur. Midhat Paşa’nın kapatıldığı odanın kapısı vurulur. Yüzbaşı İbrahim, Teğmen Nuri, Edremitli Ahmet Çavuş, İsmail, Mehmet, Ahmet, Recep- Osman adlı erler odaya dalarlar. İçlerinden biri Çankırılı Osman dışarı kaçmış, helaya saklanmıştır. Ötekiler Paşa’nın etrafını alırlar. Paşa etkileyici sözler söylemek ister, vatan savunmasıyla görevli erlerin bu tür cinayetlerde kullanılmasının yanlışlığını belirtir. Kimse dinlemez, oracıkta işini bitirirler. Kementle boğarak, hayalarını sıkarak... Korkunç bir olaydır bu. Abdülhamit’tir Midhat Paşa’yı ortadan kaldırtan, öldürme buyruğunu veren... Abdülhamit, kendisini tahta çıkaran Midhat Paşa karşısında küçüklük duygusundan kendini kurtaramamaktadır. Özgürlük kahramanı, ilk Anayasamızın, Midhat Paşa’nın yok olmasını özlemektedir... 6/Mayıs sabaha karşı Taif’teki odasında Midhat paşa ile başka bir odada bulunan Mahmut Celalettin Paşa’yı da en acımasız biçimde öldürten Abdülhamit’tir. Hani son zamanlarda , birtakım çevrelerin ‘Ulu Hakan’ diye adlandırarak yüceltmeye çabaladıkları zorba ‘Padişah’... Sonra da sahte bir rapor düzenlenir. Buna göre Mithat Paşa 26/Nisanda şir-i pençeden, Mahmut Celalettin Paşa da mayısta tifodan ölmüşlerdir! Katil subaylar ve erler Padişah tarafından ödüllendirilir. Katil teğmen Nuri birden albaylığa yükseltilir. Ödemişli Teğmen Mehmet Binbaşı oluverir. Midhat Paşa’yı İstanbul’dan, Taif’e getiren geminin komutanı Karzek Süleyman da, Paşa yapılır. (Bu Karzek ‘Paşa İstiklal savaşında Padişah güçlerine komuta edecek, Kuvva-yı Milliye’nin eline tutsak düşecek ve İstanbul mahkemesi kararıyla asılacaktır.) Osmanlı Devletinin ilk Anayasasını hazırlatan, çağdaşlaşma eyleminin öncüsü, özgürlük düşüncesinin savunucusu Midhat Paşa’nın kesik başı İstanbul’a gönderilir. Abdülhamit gözüyle görmek istemektedir Paşanın kesik başını. İyice inanmak, büyük düşmanından kurtulduğunu bilmek için... Kafayı kesip bir kutuya koyarlar, gemiyle İstanbul’a gönderirler. Süveyş kanalı İngilizlerin kontrolündedir, kutunun üstüne Zat-ı Şahaneye takdim edilmek üzere fildişinden yapılmıştır, etiketini koyarlar. Koca kutu Padişahın huzuruna getirilir, Padişah açar, kesik başa bakar bakar sonra da “Gördün mü Paşa, sonuç nasıl oldu?” diye konuşur... Öykü burada bitmiyor! Kesik başı ne yapacaklar? Lağıma atalım derler öyle de yaparlar. Yıllar sonra Midhat Paşa’nın Taif’teki mezarını açmışlar başsız bir ceset bulmuşlardır!... Yüzyıl geçmiş... Midhat Paşa’nın koca bir resmi İstanbul’un Çadır Köşkü’ne asıldı geçenlerde. İyi yaptılar, diyeceksiniz, Anayasa kahramanı bir büyük adam her zaman anılmalı, yaptıkları değerlendirilmeli. ama yanı başına da Abdülhamit’in portresi konuldu! Kurbanla katil yan yana!... Böyle birşey nasıl olur, nasıl yapılır? Gerçekten şu -hem de en yetkili ağzın yaptığı açıklamadır bu: “İyi ve kötü yanları olan iki insan bahis konusudur. Bunlar bizim insanlarımızdır. Devirlerini tamamlamış, tarihe mal olmuşlardır. Bugün acaba Ulusumuza daha iyi bir yaşam hazırlama borcumuz içerisinde bu zıt kutupları bir noktada bağdaştırmak yolları açılamaz mı? En azından denenemez mi?” Böyle diyor bir yetkili kişi... Abdülhamit’in “Olumlu yanları da çoktur” kanısında!.. ‘Midhat Paşa’nın da kuşku uyandıran yanları da yok değilmiş ayrıca!.. İşte ikisini yan yana getirip portrelerini astınız mı uzlaşma havası yaratılıp gitti demektir. Midhat Paşa’nın olumsuz yanları varsa, niye açıklanmaz? Abdülhamit’in olumlu yanları varsa, neden gösterilmez? Abdülhamit de, Midhat Paşa da tarih yapraklarında yerlerini almışlardır. Biri insandan, Özgürlükten, Çağdaşlıktan yanadır, öbürü despotluktan, gerilikten, ilkellikten, halkın karanlıkta kalmasından yanadır... Biri halkını sever, kurtarmak ister; biri halka uyruk, gözüyle bakar.. Her şey tartışılacaktır, tartışılmalıdır. Ama Midhat Paşa ile Abdülhamit’in resimlerini yan yana asarak uzlaşma, havası yaratıldığını söylemek büyük bir yanılgıdır. Katille kurban uzlaşabilir mi? Yoksa Abdülhamit, Midhat Paşa’nın katili değil mi? Anlatsınlar da öğrenelim... Öldürülmesinden yüz yıl sonra özgürlük kahramanı Midhat Paşa’yı saygı ile anmak hem bir borç, hem de görevdir.” Yoksul, yetim halk çocuklarına sanat okullarını açan, çiftçilere Ziraat bankasını kuran, Türk halkının özgür yaşaması yolunda arkadaşları ile ilk Anayasa’yı yürürlüğe koyan, 1. Meşrutiyetin kurulmasını sağlayan Abdülhamit’in despot yönetimine karşı HÜRRİYET BAYRAĞINI ÇEKEN Midhat Paşa’yı saygı ile anmak özgür yaşama bilincine kavuşanlar, İçin bir onurdur. (1) Şevket Süreyya: Enver Paşa; C. 1., S. 62. (2) a. g. y., S. 50. (3) Meydan Larus: C. VIII., S. 758. (4) Ş. Süreyya Aydemir: Enver Paşa; C. 1., S. 53. (5) a. g. y., s.93.. (6) a. g. y., s.65-68. (7) a. g. y., s.77. (8) a. g. y., s.77. (9) a. g. y., s.93. (10) Meydan Larus: C. VIII., S. 758. (11) Ş. Süreyya Aydemir: Enver Paşa; C. 1., S. 93-96. (12) Meydan Larus: C. VIII., S. 758. (13) Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Mithat Paşa ve Taif Mahkumları (Türk Tarih Kurumu Basımevi-Ankara)(1985) s. 30. (14) a. g. y., S. 57-58. (15) Niyazi Akşit, Tarih III.S. 241. (16) Prof. Dr. Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’nin Siyaset Hayatında Batılılaşma ve Kaynakları. S. 158. (17) Oktay Sevinç, Cumhuriyet Gazetesi,. 9 Kasım 1983. II. Meşrutiyet’in Türkiye Yüzeyindeki Görüntüsü (*) Meşrutiyet düşünü Yenilikçi (Jön Türkler) Türklerden doğdu. Birinci ve ikinci meşrutiyeti gerçekleştirenler askerlerdi. I. Meşrutiyetin kahramanları Mithat Paşa ve arkadaşları idi. Bu uğurda da boğazlandılar ve asıldılar. I. Meşrutiyetin doğması ile ölmesi bir oldu. Ama Türk aydınlarında ve halkında ölmeyen bir hürriyet isteğini doğurdu. II. Meşrutiyet bu doymayan hürriyet isteğinden patladı çıktı. Padişah II. Abdülhamit tahtından indirildi, sürgüne yollandı. Türk halkı hürriyet... hürriyet... diye bağırdı, kimi yurttaşlar çocuklarının adını hürriyet koydu. Mal ve can güvenliği bakımından ağanın, eşkıyanın baskısından kurtarılacaklarını sandılar. Devlet dairelerinde işlerinin zengin, yoksul demeden yapılacağına, adalet, eğitim, sağlık hizmetlerinden herkesin yararlandırılacağına inandılar. Bu iyi niyetli atılımdan bir yıl sonra meşrutiyetçileri tutan Tanin Gazetesi’nin yazarlarından Ahmet Şerif, meşrutiyet hükümetinin Anadolu’daki görüntüsünü büyük bir umutla incelemeğe çıktı. Gezi gözlemlerini kapsayan yazılarını Tanin Gazetesi 6 Temmuz 19O9-7 Mayıs 1910 tarihleri arasında yayınladı, sonra da “Anadolu’da Tanin” adında bir kitapta topladı. Kitaptaki yazılar meşrutiyet’i halkın nasıl karşıladığının belgeleri: (alıntıların sonundaki sayılar da adı geçen kitabın sayfa numarasıdır.) “Bursa’da eskiden geceleri gezmeyen Hıristiyanlar şimdi geziyor. (14) “Bigadiç’te Müderris Hacı Nuri Efendi, belediye katibi Fahrettin Efendi İttihat ve Terakki adına güzel konuşmalar yaparken ulemadan bir kişi de padişahın saltanattaki ömrünün uzun olmasını diledi. (24) Mihaliç’te “Köylü, hak, adalet istediği bu heyetin karşısına çıkınca o debdebeli hakim koltuklarını işgal edenlerin fırıncı, bakkal ve benzerleri gibi hayatlarının kötü taraflarını pek yakından tanıdığı adamlar olduğunu görüyor... Anlamıştır ki, para ile bu memlekette her iş görülebilir.. Parası varsa vermekten çekinmiyor ve ahlaksızlık başlamış oluyor. Adliyesi böyle olan bir ilçenin diğer devlet daireleri de aynı şekildedir.. (16) Meşrutiyetçiler, milleti pençesi altına alan zulümden kurtarmak için ayaklandı. Kendisini tutan hükümette de bu dinçliği aradı. Üzülerek görüyoruz ki, mahkemelerinde (Kirmasti), vergi idaresinde, zabıtasında ve memurlarında görev duygusu yok... Büyük zorluk icra dairesinde başlıyor... Kayıtların zorluğu nedeniyle köylü mahkemeye gitmekten, hakkını aramaktan vazgeçmektedir... (1 9-22) “Nallıhan hükümetine ve mahkemesine layık bir hapishane. Sağlam bir adamın hasta ve sarı benizle çıkacağına şüphe yoktur,.. (127) “Osmani’ye... Kadıların yetkilerini kötüye kullandıklarını, hala para. aldıklarını dinledim. (239) ‘ “Sis... Ceza mahkemesine girdim. Reis sigarasının dumanını savuruyor, vakit buldukça sorguya devam ediyordu. Kendi kendime “Ben de bir davacı, ‘yahut sanık’ olsam şimdi tabakamı çıkarır ve bir sigara yaparak reis efendinin keyfine iştirak ederdim” dedim. (251) “Ayaş’a bir doktor gelmiş, bir ay sonra Ankara’ya, oradan da İstanbul’a kaçmış... Zavallı halk doktora olan ihtiyaçlarının farkında değiller ki, “doktor isteriz” diye feryat etsinler. (108) “Hassa ilçesinde tehlikeli ve bulaşıcı hastalıklar meydan okuyor, köylünün bir doktor araması, kendisini tedavi ettirmesi olanaksız... Hele frengiye tutulmuş olanlar için hükümetin elini çabuk tutması gerekiyor.” (238) (*) Ahmet Şerif: Anadolu’da Tanin; Baskıya hazırlayan, Çetin Börekçi, 1977 “Köylüler... Bizim gibi olanları muayene için Devlet her sene buralara hekimler gönderiyor, fakat bunlar Feke’de iki günden fazla oturmuyorlar. Biz haber alıp gelinceye kadar gidiyorlar.” (257) diyor. Haçin’den Frengi köylere yayılıyor. Doktorlar nüfusun % 80’inin frengili olduğunu söylüyorlar. Hastalığa karşı halk kadar hükümet de ilgisiz. “En büyük önlem hocaya okutmak, yahut bir muska bağlamaktır. Zavallı insanlık. Sen cahil oldukça ne kadar biçare ve basitsin, ne kadar iğrençsin. (265) , Haçin’e (Samibeyli) geleceği için mutlu dilekler sunarak, Osmanlı memleketlerinin bugün frenginin savaş dalgaları arasında kaptansız, dümensiz, başıboş bir gemi gibi çalkalanan ünlü sefaletinden adeta kaçtım. (270) “Bigadiç’te halk, cahillikten,zulüm ve zorbalıktan, adaletsizlikten feryat ediyor, halk birçok yerde tohumluk bulamıyor... (26) “Simav’da derin bir gaflet uykusu var. Yalnız uyumayan birşey var ki o da cahillik.” (30) “Şarkikaraağaç: Halk içtenlikle teşvik edilirse içlerinden dünyanın en” yetenekli, en fedakar insanları, bulunur. Fakat bunu bu memurlar, bu hoca, bu eşraf ve zenginler yapacaksa, bu görev onlardan bekleniyorsa, Türkiye geleceğine veda etmelidir. Bu adamların idare ettikleri günün ertesi sonsuzluğa kadar zulmettir, uçurumdur.” (54) Bahçe’de “Bir iki köyden başkasında okul adına birşey yoktur...Onların başlıca görevleri hayvanlara bakmak, çobanlık etmektir.” (229) “Kars’ta (Kadirli) ilerlemeyi ve yeniliği isteyen bazı eşraf ve ağaları var. Her şeyi hazır olduğu halde bir kız okulu kurmak ve açmak bu ağaların işe karışmasından mümkün olamıyor.” (243) Feke, “On sekiz bin kadar tahmin edilen genel nüfusun oturduğu köylerde okul adına birşey yoktur... Cehalet bütün ağırlığıyla kalplere, ruhlara hakimdir... İslam okulu diye bir yere gittim. Ufak bir oda, içinde erkek kız otuz kadar çocuk. Bu çocuklar ile hoca yerin darlığı nedeniyle o kadar sıkışmışlar ki, sanki bir vücut haline gelmişler. Okul, bilgi yerine pis bir koku yayıyor. (258) “Mersin’de lise değil ortaokul bile yoktur. (227) Silifke’de ise teselli verici ise de ilkokulun durumu üzüntü vericidir... Üst katta elli altmış kadar çocuk var, fakat bina yıkılmak üzere Işık ve hava yok, rutubet ve pis koku var. (289) “Karaman milli eğitimi ölü bir durumdadır. Eğitim gelirinden binlerce kuruş komisyon eski reisin zimmetinde kalmış...” (321) “Gediz’de hiçbir zaman müşterisiz kalmayan kahveler. Başları öne eğik makine gibi konuşan insanlar; size hep bu gevşeklik, tembellik, usanç ve bıkkınlığı söylüyor... Bunlar birer okul, kara, uğursuz bir ümitsizlik ve elem böceği ile örtülü bulunan memleketin hayatını kurtarmak için ona metin, azimli, boynunu eğmez zekalar meydana getirecek binalar arıyor. Ve bunu bulamamaktan doğan acı duygular insanı, üzüntü veren bir neşterle yaralıyor. Birçok yıl çalışarak memleketi bu perişan duruma sokanlara lanet!.. (34-35) “Feke’deki üç kahvede köylüler dağdan getirdiği odunu satıp kumar oynuyor. Tavla ve kağıt oyunlarının hükümetçe yasaklanması hoşuma gitti... İşte küçük bir şehrin safdil köylülere öğrettiği fesat ahlak, gösterdiği uygarlık örneği. (261) Mihalıç’ta “Galip Paşa adında biri devlet işlerini eline geçirmiş. Bütün memurlar bu adamın yanındaymış. Meşrutiyet ilan edilince kamuoyu bu adama karşı ayaklanınca onbeş yirmi gün ortalıkta görünmemiş. Mihaliç halkı meralarını zorla eline geçiren Galip Paşa’yı hükümete şikayet etmişler. Sonuçta zabıtanın güveni, ile meraların Galip Paşa’ya verilmesi kararlaştırılmış. (18) Bursa’da bir tüccarın yolunu kesen iki kişi kırk elli lirasını almışlar. Bu olay jandarma karakolunun yakınında olduğu halde soyguncular bulunamamış, (20) Bursa’da birkaç kere belediyeye uğradım. Memurlar salondaki kahve ocağında kendileri kahve pişirip içiyor. (15) Bigadiç dairelerinde halkı memnun edici bir çalışma görülemiyor, eski alışkanlıkları etkisiyle memurlar bildikleri havayı çalıyorlar... Memleket haraplıktan, cahillikten, zulüm ve zorbalıktan, adaletsizlikten feryat ediyor, halk birçok yerde tohumluk bulamıyor. Suçun işlendiği anda hemen yetişecek bir idare gereklidir. Şiddetli ve kuvvetli bir idare; fakat arkasında adaletli bir hükümet bulunmak şartıyla... (25-26) Sındırgı da birçok yıldan beri zulümle, keyifle idare edilmiş hükümetin en büyük kalıntısı olan memurların elinde kararsızlık içinde bir idare... Köylüyü daha çok ezmek için ondan kuvvet alan bir sürü zorba... Ezilmişliğinden habersiz, cahil, zavallı ve saf yürekli civanmert memuruna tapar, zorbalardan korkan, bu iki boyunduruk altında inleyen köylüler... Bu köyün tarlalarında sürüsünü otlatan bir müftü var... Anadolu’da okul yok, gereken hükümet yok... Halkın erdemine dayanan makine dönmeye çalışıyor... Halk zavallı perişan, nereye gittiğinden habersiz. Cahilliğin pençesi altında eziliyor... (28-29) Her posta ile memura yığın yığın parlak, şiddetli bir dille yazılmış emirler bildiriliyor. Bu emirlerin % 80’inin paketlerde, masa gözlerinde unutulduğunu gönderenler de bilirler... (30) Sis’te tapu kayıtları karışık ve düzensizdir. Eşraftan bir kimseye on dönümlük bir tarla için verilen tapu senedinde çok kere yüzlerce dönüm arazi bulunduğu görülmüştür. (247) Silifke’de ... halk memurlara ait şikayetlerini üst makamlara bildirdikleri halde dikkate alınmadığını, işlerinin zorlaştırıldığını, memurların düşmanlığını çekmeye neden olduğunu ileri sürdüklerine göre hükümet, zavallı cahil halkı hiç düşünmüyor, hala eski devir devam ediyor, hala iltimas, rüşvet yürürlüktedir... Haniya meşrutiyet, hürriyet nerede? (kısaltılarak alındı.) (284) Evvelce şöyle böyle bir yolu bulunarak işleri gördürürdük. Şimdi bu da mümkün değil, adalet kapıları her bakımdan kapalı... Bugün idare meclisine, mahkemeye, belediyeye seçilen üyeler hep rüşvet yiyici, ahlaksız adamlar. Bunlar yeni gelen memurları sanki seçiyorlar, meşrutiyet, hürriyet bu muydu? (285) Ermenek’te pek bol olan meyveler çürümektedir. (313) Bursa’da köylü vergisinin kolay ödenmesini, tarlasını güvenle sürmesini, malının ve canının emniyet altında olmasını istiyor. (15) Simav’da köylü kışın mısır koçanlarını dibekte döverek, arpa, darı ve palamut pelitleri ile karıştırarak değirmende öğütüp yiyor... Köylü bu besini de bulamaz... Kırlardan topladığı otları bir miktar unla karıştırıp kaynatarak bulanık bir su durumunu alan bir çorba ile açlığını gidermeye çalışıyor. (33) . Yalvaç’ta. . .köylüler jandarma ve tahsildardan şikayetçi. Bu adamlar kuzu kestirirler, hayvanlarına zorla yem alırlar. Köylünün her şeyinde gözleri vardır. Yerler içerler beş para vermeksizin giderler. Jandarma kasabada oturmaktansa köylerde gezmeyi minnet bilir, para harcamaz, hatta geçende köye gelen jandarmalar içecekleri rakının parasını bile bize verdirmek istediler. (47-48) Kazamızda öyle bir kaymakam var ki, derdimizi bildirmeye gitsek hep sert bir çehre ile bizi koyar, sanki karşısındaki bir hayvan imiş gibi olmayacak hakaretler eder... (48) İslahiye... Köylüler ormanı istedikleri gibi tahrip ediyorlar... İslahiye bataklık, rutubetli... Halk sazdan yapılmış kulübelerde oturur. Bunların içinde sağlıktan başka her şey vardır. Hela bilmezler, gereksinmelerini rastgele yerlere yaparlar... (213) Kars’ta (Kadirli) işsizlik, halkı birbirini şikayet etmeye sevk ediyor. (144) Haçin’de geçim sıkıntısı halkın bir çoğunu başka yerlere gitmeye zorluyor... (273) Ermenek’te kötü alışkanlıklara sahip olan halk birbirine, memurlara iftira etmekte, yalan yere tanıklık yapmakta, yargıçlar bunu bile bile yanlış hüküm vermek zorunda kalmaktadırlar. (314-315) Karaman’da iftira, yalan yere yemin etmek geçerlidir. Bu kötülüklerin anası cehalet ve işsizliktir.... (322) Maden’de son derece pislik, sefalet ve yoksulluk hüküm sürüyor. Evlerin önünde helalar var. Pislikler dereye akar, sulara karışır... (335) Gediz idaresi yukarıdan gelen kararsızlık ve durgunluk altındadır. Kağıt üzerinde yapılan parlak işlemler uygulamada sönüyor. Bunda küçük memurların da etkisi var. Uzun, zaman kayırılmalara, rüşvete, etek öperek bir parça ekmek bulmaya alışmış olan memurların alışkanlıklarını, ruhsal durumlarını değiştirmek pek kolay bir iş değildir... Kaza kaymakamı hukuk mezunu. Kendini bile idareden aciz bulunan bu kişi, bu gibi memurları kendi çıkarlarına alet yapmak yolunu pek iyi bilen yerli eşrafın esiridir... (35) Aynı kaymakam eşraftan Mustafa Efendinin oğlunu askere çağıran makamlara Gediz’de olduğu halde bulunmadığını bildirir, kumandan da askere alınmış ise bile terhis edilmesini emreder. Fakir halk zenginin memurlara yaptığı baskıyı görerek hükümete olan güvenini yitirir... (37-38) Nallıhan’lı Çayırhan köylüleri vergisini verdikleri, tapulu tarlalarını Beypazarı eşrafından Hilmi Efendinin ekip kaldırdığını, meralarında hayvanlarını otlattığını, komşu köylerin de tarla ve meralarına sahip çıktığını, ilçe ve vilayet memurlarına sahip çıktığını, ilçe ve vilayet memurlarının kendisinden korktuğunu, eski hükümetin devrilip hürriyetin ilan edildiğinde yeni hükümetten haklarını istediklerini, Dahiliye Nazırı Talat Bey’in bile Hilmi Efendi’yi haklı çıkardığını söylüyorlar... (özetlendi) (129-131) Bugün İslahiye zaptiyelikten yetişen Hacı Ağanın sömürgesi demektir... Hacı Ağa yirmi iki sene evvel bir Ermeni’nin çobanıdır... Adam buna acır. İltimasla zaptiye eri yazdırır... Zamanla onbaşı olur. Başka bir yere gönderilir... Adana Valisi Bahri Paşa’nın kapısını çalar, İslahiye’ye gelir. Çavuş ve ilçenin zabıta memuru olur. Valiye yağlar, hediyeler ufak tefek paralar verir. Onun içten bağlı taraflısı olur. İlçenin aşarını alır, istediği araziyi, hayvanları elde eder. Hakkında bir şikayet olunca vali “Onun vücudu İslahiye için gereklidir.” der... İlçeye halkın yardımı ile okul, hükümet binası yapılırken kendisine de birkaç ev yaptırtır... İşte İslahiye’de bugünkü Hacı Ağa bu adamdır. Diğer ağaların durumu da buna benzer. Abdülhamit’in bahtı, şansı ve parlaklığı söndü gitti. Fakat bugün mülkün her tarafında o devrin mirası olan küçük Abdülhamitler vardır ki, bütün kuvvetleriyle ilerlemeye, yeniliğe engeldirler... (213-215) * Mithat Paşa, Namık Kemal, Tevfik Fikret, Ziya Gökalp, cömert: ruhlarıyla Türk milleti için nasıl olacağını bilmedikleri bir cennet istiyorlardı. Öyle bir cennet ki, içinde köylüler yine köylü, devletliler yine devletli kalacak, 31 MART OLAYI 31 Mart olayını hazırlayan nedenlerin ilki ikinci Meşrutiyetin ilanı idi. Buna hürriyetin ilanı da deniyordu. İkinci neden ise Harp Okullarından çıkmış Kurmay Subayların bu hareketi gerçekleştirmesi ile hem yönetime, hem de orduya yeni bir düzen getirmeleriydi. Aslında II. Meşrutiyet 1876 Anayasası çerçevesi içinde ele alınmıştı. Ne köylüye toprak reform’u vadediyordu, ne de halkın oyuna dayanan bir Cumhuriyet yönetimi. Padişahlık gene vardı. Seçimle gelen millet vekilleri yasaları yapacaktı. Padişah bu yasalara göre devleti yönetecekti. Bununla beraber tek elden ulusu yöneten Padişah elinden birçok yetki alınacak, meclisin verdiği kararlarla yeni bir yönetime girilecekti. Yeni partiler kurulacak, memleket çok partili sisteme geçecekti. Padişahlığın despot yöntemi yanında elbette çok ileri bir atılımdı. Cumhuriyet yönetimine geçmek için de bir basamak olacaktı. Prof. Tarık Tunaya’nın deyişiyle: “Meşrutiyet bütün yönleriyle, Batının fikirlerine ve müesseselerine ardına kadar açık bir kapı olmuştur Milli ve. Layik bir devlet formülüne varmak için bütün hazırlıklar ve denemeler İkinci Meşrutiyet adını verdiğimiz siyasi laboratuvarda yapılmıştır. Meşrutiyet uzun zamanlar bir türlü cesaret edilemeyen kararları alabilmiştir” (1) Meşrutiyeti ilan eden subaylar hemen harekete geçti. Ortada gerekli ilgi gösterilmeyen pir ordu vardı. Subay kadrosunun bir bölümü okuma bile bilmeyen alaylı denen subaylardı. Ordu her türlü donatım için dışarıya muhtaç bir halde idi. Yeteneksiz subaylar yüzünden savaş gücünü bile yitirmişti. Orduyu ve memleketi ayakta tutmak için yeni yasalar çıkarttı. Bu yasalara göre ordu yeniden etkin bir düzene kondu. Eğitim ve komuta tamamı ile generalliğe hatta mareşallığa kadar terfi ettirilen ve Padişahın sadık kulları durumunda bulunan, askerlik bilgileri yönünden yetersiz olan bu subayların. tasfiyesine girişildi. Çıkarılan yasalara göre siyasi, ekonomik, mali idari, milli düşünceleri kapsayan yeni bir atılıma geçildi Katı bir padişahlık yönetiminden kısmen hürriyet havası esen bir duruma girildi. Bunu hazmedemeyen gericiler toplumun dengesini yıpratmak için ayrılıkçı kazanlarını kaynatmağa başladı. Her tarafta Kürt, Arnavut, Arap kulüpleri kurdu. Genci çevreler “Cemiyeti İlmiye-i İslamiye”, “Cemiyet-i Naciye-i Milliye”, “İttihadı Muhammedi Cemiyeti”, “Fedkran-ı Millet Cemiyeti” gibi cemiyetler kurdu. Meşrutiyet aleyhtarı Derviş Vahdeti Volkan gazetesini, Prens Sabahattin de “Hukuk-u Beşer” gazetesini çıkardı. Derviş Vahdeti Kıbrıslı bir gerici idi. Volkan gazetesinde ortalığı şeriatçılığı körükleyen, kin ve intikam kusan, halkı ve ordu birliklerini siyasi kışkırtmalarına alet etmeğe çalışan yazılar yayınladı. “23 Ocakta Harbiye Mektebinde karışıklıklar çıktı. Nümayişler tertiplendi. Neticede 60 öğrenci Harbiye’den çıkarıldılar. Bu da Cemiyet aleyhine havayı karıştırdı. 6 Şubatta ise 13 Nisan (31 Mart) olaylarının en önemli körükleyici merkezi olan İttihad-ı Muhammedi Cemiyeti kuruldu. Bu cemiyetin kurucusu Derviş Vahdeti Volkan gazetesinde bütün askerleri, birlikleri halkı ve vilayetler ahalisini kendileriyle beraber gösteriyordu. 19 Şubatta aynı Derviş Vahdeti şeriata dönülmesini ve başka memleketlerden kanun alınmamasını isteyen beyannameler yayınladı 28 Martta “Beşinci Alay namına” imzalı ve bu alayın tümünün İttihad-ı Muhammedi Cemiyetine bağlı olduğu, onu desteklediği hakkında gene Volkan’da bir bildiri çıktı.” (2) Harbiye nezareti askerlikten muaf olan medrese öğrencilerinin bu muafiyetten yararlanabilmeleri için bir okuma, yazma sınavına tabi -tutulmalarını istedi. Okuma yazmadan aciz medrese öğrencileri bu kararı protesto eden gösteriler yaptılar. fakat mucizeli bir nefesle hepsi iyi niyetli, temiz vicdanlı, mutlu ve ileri insanlar oluverecekti...” (Sabahattin Eyuboğlu: Mavi ve Kara; s. 236) “Ordu teşkilatında düzeltmeler talim-terbiye işlerine el atışlar başladı. Eski silahların tasfiyesi; yeni silahlara geçiş, seri ateşli topların büyük ölçüde orduya verilişi önemli işlerdi. Donanmaya yöneliş ve “Osmanlı Donanma Cemiyeti”nin teşkili suretiyle halkda-donanmaya, denizciliğe karşı uyandırılmaya çalışılan geniş ilgi, toplanan önemli yardımlar havayı değiştiriyordu... En önemlisi de orduda girişilen tasfiyelerdi. İlk kanun rütbelerin tasfiyesi kanunu oldu. Ehliyetleri olamadığı halde büyük rütbelere çıkarılan iltimaslı insanların, mesela birçok saray generallerinin ve yakınlarının rütbeleri birkaç derece birden indirildi. Birçokları büsbütün tasfiye edildiler... Harb okullarına değerli hocalar atandı. Derslere yeni bir yön verildi. Çünkü okullar aslında meşrutiyet fikir ve mücadelesinin dayanağı idiler.” (3) Bu tutarlı girişime karşı okuma, yazma bilmeyen ve ordudan tasfiyesi istenen “alaylı” subaylar da bir toplantı yaptı. Derviş Vahdeti ve taraftarlarının kurduğu “İttihad-ı Muhammed? Cemiyeti” Ayasofya’da mevlütler, törenlerle muazzam bir kuruluş gösterisi yaptı.” (4) Derviş Vahdeti ve Bediüzzaman Said-i Kürdi (Said-i Nursi) korkunç derecede kışkırtıcı nutuklar söylediler. İttihat ve Terakkinin karşısında “Ahrarı Fırkası (Partisi) ve Cemiyet-i İttihadiye-i İslamiye adında din sloganlarına dayanan siyasi bir teşekkül kuruldu. Bundan sonra cinayetler başladı. İsmail Muhtar Paşa, gazeteci Ahmet Samim ve Hasan Fehmi gibi tanınmış kişiler öldürüldü. Padişahın varlığı ile yokluğu beli değildi.” (5) “Padişah zaten tükenmişti. Abdülhamit, arkasında binbir ihmalin, - binbir zulmün sorumluluğunu taşıyordu. Hanedan çürümüştü.” Bu olgular sonunda 31 Mart 1909 olayı patlak verdi. Kendilerine meşrutiyet bekçileri adı verilen Taşkışladaki avcı taburları ayaklandı. “30 Martı 31 Marta bağlayan gece Taşkışla kaynıyordu. Çavuşlar hareket saatinin geldiğine karar verince, evvela kapılar tutuldu. Ne içeri, ne dışarı kimse bırakılmıyordu. Asker silahlandırıldı. Mektepli subayların kimisi ağaçlara bağlandılar. Bir aralık ortada bunların kurşuna dizilecekleri havası esti. Bir kısım subaylar da odalarına hapsedildiler. Şimdi kışla avlusunda subaysız, kumandansız bir asker kalabalığı kaynaşıyordu. Söz artık çavuşlarındı. Hamdi Yaşar ismindeki bir çavuş başta görünüyordu. Bölük Emini (bölük yazıcısı) Mehmet ve Tüfekçi ustası Arif bu Hamdi çavuşun yardımcıları gibi görünüyorlardı. Vakit gece yarısını geçiyordu. Hazırlık tamamdı. Kışla kapıları açıldı. Asker kapıdan akmaya başladı. Hedef Ayasofya meydanıydı. Gariptir ki 4. Avcı taburu harekete geçip kışladan çıkmaya başladığı zaman kışlanın önünde, ellerinde yeşil bayraklar bulunan bir takım sarıklı hocalar dolaşıyor ve: — Ey Kahramanlar, şeriat elden gidiyor, ne duruyorsunuz? diye sesleniyorlardı.” (6) “Şeriat isteriz, şeriat isteriz:.. Padişahım çok yaşa çığlıkları arasında kışladan çıkıldı..; Ellerinde yeşil bayrak taşıyan sarıklılar da katıldı. Askerin önüne katılan bu sarıklılar tekbir getirerek Meclisi Mebusan’a doğru yürümeğe başladılar.... Kısa sürede asker ve medrese öğrencilerinin sayısı 6000’i geçti. Hocalar, ordudan ayrılan alaylı subaylar, mektepli subayların orduyu gavurlaştırdığını ve şeriatın elden gittiğini ileri sürerek bunların sorumlusu olan ittihatçıların cezalandırılmasını istiyorlardı. İsyancılar Şeyhülislamın aracılığıyla Padişaha iletilmek üzere şu tekliflerde bulundular: 1- Sadrazam Hüseyin Hilmi Paşa ile Harbiye Nazırı Ali Rıza Paşa görevlerinden çekilecek. 2 Ali Rıza bey, Talat Paşa, Hüseyin Cahit, Dr. Burhaneddin Şakir, Dr. Nazım beyler sınır dışı edilecek. 3- Şeriat hükümleri değişikliğe uğramadan uygulanacak. 4- Mektepli subayların yerleri değiştirilecek, açığa çıkarılan alaylılar yeniden orduya alınacak. 5- Bunlar yerine getirildiği takdirde isyana son verilecek ve isyancılar hakkında herhangi bir soruşturmaya girişilmeyecek” deniyordu. (7) İsyancıların sözcüsü Hoca Rasim adında biri idi. Bu muhtırayı büyük bir coşku içinde okumağa devam ediyordu: “Kanunlar fıkıh kitaplarından (dini hukuktan) alınmadıkça bu askerler sükun bulmazlar Yeni yetişme bazı kimseler var. Ne yazık ki milletvekilleri içinde de var. Bunlar memleketi gavurlaştırmak istiyorlar. Yeni kız lisesi bu maksatla açılmıştır. Bu hal, İslam Hıristiyan olsun demektir. Şeriata aykırıdır böyle şeyler, böyle okumalar... Asker adına söylüyorum; Meclisi Mebusan ve Nazırlar Heyeti (kabine) dindar adamlardan seçileceklerdir (8) Hoca Rasim Efendinin okuduğu muhtıra Şeyhülislam tarafından hükümete bildirile dursun, isyancılar da bir taraftan katliama girişti. Lazistan Mebusu Aslan bey, Adliye Nazırı Nazım Paşa, Harbiye Nazırı Rıza Paşa süngülendi. Katip Esat, Şefik Sadık Paşa, Yüzbaşı İpoteri, Teğmen selahattin Mümtaz, Üsteğmen Yusuf ve Nurettin, Sarı Tevfik, savaş gemisinin kumandanı Ali Kabuli beyler öldürüldü... Tanin ve Şurayı Ümmet gazetelerinin binaları yağmalandı. Bundan sonra hareket ordusu isyanı bastırmakla görevlendirildi. İsyan bastırıldı. İsyanın elebaşları bir bir yakalandı. İsyancı avcı taburlarının askerleri İstanbul’dan uzaklara ve daha ağır hizmetlere sürgün edildi. Padişah Abdülhamit suçlu görüldü ve tahttan indirildi. Yerine V. Mehmet Reşat Padişah oldu. İsyancı elebaşılar askeri mahkemede yargılandı. Onüç kişi idam edildi. 31 Mart’ın kışkırtıcısı ve baş sorumlusu Derviş Vahdeti kaçtı. İzmir’de yakalandı. Yargılanması sonunda o da idam edildi. “Derviş Vahdeti mesleksiz, kültürsüz aradığını bulamayan bulmasına da bilgi ve yetişmesinin imkan vermediği bir yoksul adamdı. Yalnız gözü yükseklerdeydi. Meşrutiyetin ilanından sonra İstanbul’a gelen Kıbrıslı Mahmut oğlu Derviş, şimdi işte bu yükseliş yolunu arıyordu.Hatta onun bir İngiliz ajanı olduğu, İngiliz gizli servisinden emir ve direktif aldığı Yazılmıştır…. “ “...divanı harbin Derviş Vahdeti hakkındaki karakter değerlendirmeleri.. “Kıbrıslı Mahmut oğlu Derviş adındaki şahıs, hiçbir ilim ve içtiamai terbiye görmemiş olup, şimdiye kadar içki ve şarkıcılıkla serseri bir hayat geçirmiş olduğu, sorguları sırasında kendi ifadeleri ile meydana çıkmıştır.” “Evet, devleti gavurlaşmaktan kurtaracak, aleme nizam verecek, hulasa din bayrağını açıp Mehdi (kurtarıcı) olarak İslam’a yol gösterecek olan Vahdeti budur.” (9) II. Meşrutiyet ilan edilmiş, seçim yapılmış, milletvekilleri göreve başlamış, Padişahlığın yetkilerinin pek çoğu meclisin eline geçmiş, laçkalaşmış eski yönetimin ıslahı ele alınmış, ihmale uğramış koca bir orduya yine silahlar verilmiş, harp okulları ve ordunun bütün sınıfları yeniden teşkilatlandırılmıştı. Okuma yazma bilmeyen ehliyetsiz alaylı subay ve generallerin rütbelerinin indirilmesi veya ordudan tamamen tasfiyeleri, yeni bir kız lisesinin öğretime başlaması, okuma ve yazmaktan aciz medrese öğrencilerinin askerlikten muaf sayılabilmeleri için öğrencilerden yalnız sınav kazananların bu haktan yararlanması gibi ele alınan girişimler Abdülhamit ve genci çevrelerce iyi karşılanmadı.... Abdülhamit 1. Meşrutiyet gibi, II. Meşrutiyet’i yıkamadı. Eski saltanatını yitirmemek için yaralarına dokunulan alaylı subayları, medrese öğrencilerini, kendi taraflısı, yenilik düşmanı birçok ne idüğü belirsiz dernek mensuplarını, hocalarını, dervişlerini, molla bozuntularını el altından ayaklandırdığı sorguların sonunda belli oldu. İkincisi de öteden beri Türkiye’nin ilerlemesini istemeyen, daima geri kalmasını içerdeki genci çevrelerce devam ettirmede parmağı olan İngiliz siyaseti idi. (1) Prof.Dr.Tarık Zafer Tunaya: TÜRKİYE’nIn SİYASİ HAYATINDA BATILILAŞMA HAREKETLERİ S. 159. (2) Ş. Süreyya Aydemir: TEK ADAM, c.I S. 154. (3) Şevket Süreyya Aydemir. Enver Paşa; C. II. S. 348. (4) Ş.S. Aydemir: TEK ADAM, C. I. S.155. (5) Ş.S. Aydemir: TEK ADAM, . I. S.155. (6) ŞS. Aydemir: EN VER PAŞA C. II. .132433 (7) Meydan Laros, C. VIII. 417. (8) Ş.S.Aydemir: Enver Paşa, c. II.S.142. (9) Ş.S.Aydemir: Enver Paşa, c. II.S. 146. BAĞIMSIZLIK SAVAŞÇISI-LAİK CUMHURİYETÇİ MUSTAFA KEMAL MUSTAFA KEMAL GERÇEĞİ Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu yenildi. 18 Ekim 1918 de Mondros Mütarekesinin çok ağır koşullarını kabul etti. Bu mütarekenin yedinci maddesinde: “Müttefikler kendi emniyet ve selametlerini tehdit altında gördükleri takdirde askeri noktaları işgal etmek hakkına sahip olacaklardır.” denilmekteydi. Bu madde gereğince Osmanlı İmparatorluğunun toprakları düşman devletlerce paylaşılmaya başlandı: “13 Kasım 1918 sabahı itilaf devletlerinin 60 parça savaş gemisinden oluşan filosu İstanbul limanına girdi. Bir kısım azınlıkların sevinç gösterileri arasında karaya ayak bastılar. Bu olay üzerine İstanbul’da ilk milli tepkiler baş gösterdi Mütareke hükümlerine göre önemli demiryolu istasyonları, telgraf merkezleri, silah depoları İtilaf Devletlerine teslim edildi...(1)” İtilaf Devletleri, . Adana, Maraş, Antep, Urfa, Antalya, Konya, Söke, İzmit, Eskişehir, Samsun, Merzifon ve Bartın yörelerini işgal ettiler. . Emperyalist devletlerin Türk ülkesine zoraki yerleşmeleri birer yağma niteliğindeydi. Her devlet kendi ekonomik çıkarına uygun yerlere hemen yerleşiyordu. . Padişahlık yönetimi de antlaşmada var diye ses çıkarmıyor, kimsenin tepkisini de istemiyordu. Amerika Cumhurbaşkanı Wilson da 21 Nisan 1919’da: “Yunanlıları kendi yurtlarında her şeye hakim yapabilmek için İzmir ve civarının Yunanistan’la birleştirilmesini....” istiyordu. (2) Yunan ordusu, 15 Mayıs 1919’da kendisine çıkacağı yeri hazırlayan İngiliz, Fransız ve Amerika’nın desteğiyle leş bulmuş karga gibi İzmir’e saldırdı. “... İki büyük, iki küçük dört Yunan vapuru ile İzmir limanına girdi. Bu vapurlara bir İngiliz ve birkaç Yunan torpidosu eşlik ediyordu. Bu iki kafilenin 10 mil kadar gerisinden on iki. Yunan nakliye gemisi belirdi. İlk vapurdan dubalar vasıtasıyla karaya asker çıkmaya başladı. İzmir toprağına ayak basan Yunan askerlerini, İzmir Rum Metropoliti Hristostomas, rıhtımda kutluyor, takdis ediyordu. Rıhtımlar, Rum askerleri, yollar Yunan bayraklarıyla bezenmişti.” (3) İngilizler, İzmir’e . çıkarttıkları Yunan ordusunun insan kasaplığını da utanmadan sorumlu başkanlarına bildiriyorlardı: “.. Ermeniler Erzurum’a hücuma hazırlanıyorlar. Yunanlılar İzmir’i bir mezbaha haline getirdiler...” (4) Padişah da sanki bu İngiliz gizli raporundan haberliymiş gibi, düşmanı koruyan ve halkımıza kurbanlık koyun gibi uysal olmalarını öğütleyen bildiriler yayınlıyordu? “Galip devletlerle yapılan mütareke; millet ve memleket için hayırlı olacaktır. Mütarekenin hükümlerine uymak, millet ve memleketin selamet ve emniyeti için elzemdir. İşgal kuvvetleriyle iyi münasebet tesis olunarak bunların memlekete medeniyet, halka refah getireceklerini, bu itibarla, gelecek yabancı işgal kuvvetleri hangi din ve millete mensup olurlarsa olsunlar, kendilerine karşı Türk misafirperverliğine yakışır bir tarzda karşılanmaları lüzumu, şunun bunun tahrik, teşvik ve iğfaline kapılarak bu misafirlere karşı herhangi suret ve şekilde muhalefet ve düşmanlığa girişilmemesi. (5)” istenmekteydi!. Padişahın bildirisi tüm yurtseverlerde nefret yarattığı gibi topraklarımız için yüzyıllar boyunca kanları akıtılan savaşçı şehitlerimizin de kemiklerini sızlatmaktaydı. Ne yazık ki, ordumuzun silah ve cephanesi de elinden alınmakta idi. İşte böyle başsız bir zamanda halk kendine sahip çıkacak bir lider arıyordu. Halk çaresizdi. Padişah kendi tahtı için düşmanı tutuyordu. Halkın en küçük bir direnmesine bile kızıyordu, karışıyordu. Düşman zulmünde yaşamamış bir ulus bu kadar kanlı bıçaklı, toplu tüfekli düşmanların zulmü altında nasıl yaşayacaktı? Bu zamana kadar kendi öz yurdu üstünde uyruğu olan küçük toplulukların kuracakları devletlere nasıl göz yumabilirdi? Türk ulusu huzursuzdu. Tek beklediği, tek gözlediği ve tek istediği kendine güven verecek atılgan bir liderdi. Bu acılı günlerde memleketin umutsuz gidişine çözüm arayan değerli komutanlar da vardı. Mustafa Kemal Paşa Şişlideki evinde Ali Fuat Paşa Ve bir kısım arkadaşlarıyla durumu değerlendirip bir karara varmaya çalışıyordu. İstanbul’da kalmakla Türkiye’yi içine atılan uçurumdan çıkarmanın olanaksızlığına inanıyorlardı. Anadolu’ya geçmek gerekti. Anadolu’daki kuvvetleri birleştirmek, ulusa güven vermek gerekti. Ulusun tabanı olan köylü, kentli, zengin, yoksul, yazar ve din adamları ile, kabile reisleriyle düşmanla savaşma amacında anlaşmalıydı; silaha sarılmaya hazırlanmalıydı. . Ulusun egemenliği bunların elbirliğiyle sağlanabilirdi. Bu güçlerin bir taraftan örgütlenmesi, bir taraftan da orduyu donatmaları gerekliydi. “En önemli sorun Mustafa Kemal’in Anadolu’ya atanması idi. Ne yazık ki, o zamanki hükümet adamlarında büyük hizmet ve etkinlikleri ile tanınmış olan bu genç kumandanı Anadolu’da önemli bir işin başına getirebilecek bir cesaret ve ruh görülemiyordu. (6) Bu günlerde Karadeniz Bölgesinde Rum çeteleri Türk halkına silahla saldırılarda bulunuyordu. Karadeniz halkı da umutsuzdu. İtilaf Devletleri ise padişaha “Karadeniz Bölgesinde Rumlara saldırılıyor; bu saldırıları önlemezseniz hemen bölgeyi elimiz altına alacağız” diyorlardı. Hükümet hem Karadeniz Bölgesi’nde hem de Anadolu’da asayişi sağlamak için en güvenilir kişi olarak Mustafa Kemal’i seçti. Hem IX. Ordu Müfettişi, hem de devletin en yüksek sivil ordularına emir verme yetkisiyle Anadolu’yu bir düzene koymak üzere görevlendirdi. Mustafa Kemal Paşa Yunan ordusunun İzmir’i işgalinden dört gün sonra 19 Mayıs 1919’da Samsun’a ayak bastı. Samsun’dan sonra “25 Mayıs 1919’da vardığı Havza’da bir genelge hazırladı. Bunu IX. Ordu Müfettişi imzası ile bütün yurttaki askeri ve sivil makamlara gönderdi. Bu genelge ile bütün askeri ve sivil yöneticilerden, bulundukları yerlerde bir an önce işgal olaylarını protesto etmek için heyecanlı mitingler tertip etmeleri, ulusal dernekler kurup halka felaketin büyüklüğünü anlatmaları ve bu işleri köylere kadar yaymaları isteniyordu. 28-29 Mayıs günü gönderilen bu genelgeye pek çok yerlerdeki yöneticiler uydular. Mitingler düzenlediler. Özellikle İstanbul’daki miting pek heyecanlı oldu. İşgal devletleri buna sert tepki gösterdiler. İngilizler tutuklu bulunan 67 Türk devlet adamını Malta’ya sürdüler. Ayrıca Mustafa Kemal Paşa’nın geriye çağrılmasını istemeye başladılar. Paşa kendisine duyurulan bu istekleri ret etti. Mitingler, İzmir’in işgaline gösterilen olumlu tepkilerle birleşince O’nun umudunu daha da artırmıştı.” (7) Mustafa Kemal paşa, yurdun her tarafından halkın, ordu mensuplarının ve yöneticilerin milli çıkarlarımız doğrultusunda kamuoyu oluşturmaya bilinçli olarak uğraştıklarını görünce hazırlamakta olduğu Amasya Bildirgesini de yayınladı. (1) Neriman Serdarlar-Fahriye Çetinkanat: T. C. Tarihi; s. 14-18. (2) Şevket Süreyya Aydemir: Tek Adam; c.2,s. 63-64. (3) a.g.y.s.72. (4) Erol Ulubelen: İngiliz Gizli Belgelerinde Türkiye; s. 193. (5) Ş. Süreyya Aydemir: Tek Adam; c.2, s. 73-74. (6) a.g.y.c.1, s.373. (7) Doç. Dr. Ahmet Mumcu: Tarih açısından Türk Devriminin Temelleri ve Gelişimi. 4. baskı. S.37-38. AMASYA BİLDİRGESİ “...Bunun için 18 Haziran 191 günü Trakya’ya verdiğim yönergede işaret ettiğim bir noktanın uygulanması zamanı gelmiş bulunuyor. O nokta, Anadolu ve Rumeli ulusal örgütlerini birleştirerek, bunları bir merkezden yönetmek ve adlarına iş görmek üzere, Sivas’ta genel bir ulusal kurultay toplamaktı. Bu amaçla emir subayım Cevat Abbas Bey’e 21-22 Haziran 1919 gecesi Amasya’da söyleyip yazdırdığım genelgenin başlıca noktaları şunlardı: 1- Yurdun bütünlüğü, ulusun bağımsızlığı tehlikededir. 2- İstanbul’daki hükümet üstlendiği sorumluluğun gereklerini yerine getirmemektedir. Bu durum ulusumuzu yok olmuş gibi gösteriyor 3- Ulusun bağımsızlığını yine ulusun dayanç ve kararı kurtaracaktır. 4- Ulusun durumunu ve davranışını göz önünde tutmak ve haklarını dile getirip bütün dünyaya duyurmak için her türlü etkiden ve denetimden uzak ulusal bir kurulun varlığı çok gereklidir. 5- Anadolu’nun her yönden en güvenli yeri olan Sivas’ta ulusal bir kongrenin tez elden toplanması kararlaştırılmıştır. 6- Bunun için bütün illerin her sancağından halkın güvenini kazanmış üç delegenin, olabildiğince çabuk yetişmek üzere hemen yola çıkarılması gerekmektedir. 7- Her hangi bir kötü durumla karşılaşılabileceği düşünülerek bu iş, ulusal bir giz gibi tutulmalı ve delegeler gereken yerlere kimliklerini gizleyerek gelmelidirler. 8- Doğu illeri adına 10 Temmuz’da Erzurum’da bir kongre toplanacaktır. O güne değin öteki il delegeleri de Sivas’a ulaşabilirlerse, Erzurum kongresinin üyeleri de Sivas’ta yapılacak genel toplantı’ya katılmak üzere yola çıkarlar.” (11) Ali Fuat Paşa ile Rauf Bey beraber Amasya’ya geldiler. Refet Bey de Samsun’dan geldi. Mustafa Kemal Amasya bildirgesini imzalamaları için önlerine koydu. Ali Fuat Paşa. derhal imzayı bastı. Rauf Bey, Mustafa Kemal tarihsel bir değeri olacağını üsteleyince imza etti. “Refet Bey imzadan kaçındı ve böyle bir kongre toplamaktaki amaç ve yararı anlayamadığını söyledi.” (12) Mustafa Kemal’in Amasya bildirgesi yeni kurulacak olan Türkiye Cumhuriyeti’nin birinci temel taşı idi. Halk, Ordu ve yöneticileri el ele birleştiren büyük bir bağlılığı oluşturmaktaydı. İleriyi gören bir kişi olarak Erzurum ve Sivas kongrelerini oluşturma heyecanı içindeydi. 12 Haziranda Amasya’ya geldiği gün halk onu şehrin girişinde karşıladı. Coşkuyla selamlandı. Mustafa Kemal Amasya belediye balkonundan halka karşı ilk konuşmasını yaptı: “Amasyalılar! Padişah ve hükümet, İtilâf devletlerinin elinde esirdir. Memleket elden gitmek üzeredir. Bu kötü vaziyete çare bulmak için sizlerle iş birliği yapmaya geldim. Amasyalılar! Düşmanlarımızın Samsun’dan yapacakları herhangi bir çıkartma hareketine karşı, ayaklarımıza çarıklarımızı çekerek, dağlara çekilerek vatanımızı en son kayasına kadar müdafaa edeceğiz.” Amasya halkı bu cesaret verici konuşmadan çok duygulandı. Din adamı Abdurrahman Kâmil Efendi Camide halka “İcabederse vatanın son ferdine kadar ölmeyi göze almak lazımdır.” diye konuştu. Ayrıca “22 kişinin imzasıyla çekilen bir telgraf, Amasyalı’ların hürriyet ve istiklâl için birleştiklerini, Mustafa Kemal Paşa’n in etrafında elbirliğiyle çalışacaklarını İstanbul’a bildiriyordu.” (13) Maya tutmuştu. Yurdun her tarafında halk mahalli dernekler kanalıyla savaşa hazırlanıyordu. Öte yandan yurdun her tarafında askeri komutanlar ve inançlı yöneticiler işe dört elle sarılıyordu. İstanbul hükümetinin Dahiliye Nazırı Ali Kemal’in Mustafa Kemal Paşa’yı görevinden aldığını bildiren genelgesine (24.6.1919) vatansever komutanlar ve yöneticiler hiç bir değer vermiyorlardı. Mustafa Kemal’cilik resmen tutunmaya başladı. Mustafa Kemal halka ve Anadolu’daki arkadaşlarına güveniyordu. 25-26 Haziran 1919’da Amasya’dan Sivas’a doğru yola çıktı. İlk hedefi Erzurum kongresini yaparak hemen Sivas’a dönmekti. Mustafa Kemal söylevinde Erzurum’a varışını şöyle yazmaktadır. “3 Temmuz 1919 günü, halkın ve askerlerin içten gösterileri arasında Erzurum’a varıldı. İstanbul Hükümeti’nden gelebilecek yıkıcı bildirileri denetlemek ve durdurmak için haberleşme kanalı olan önemli merkezlere gereken önlemlerin alınması için bütün komutanlara 5 Temmuz 1919 tarihinde buyruk verdim. (Belge: 29).” Komutan Vali ve Vilayet-i Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesi ile görüşüldü...” Bu sırada Erzurum Valisi Münir Bey ile Bitlis Valiliğinden ‘ayrılıp İstanbul’a gitmek isteyen Mazhar Müfit Bey, Mustafa Kemal’in Erzurum’a gelişini beklediler. Atatürk her iki valiyi yanında alıkoydu. Ulusal amaç yolunda yapacağı Erzurum Kongresini 15. Kor. Komutanı Kâzım Karabekir Paşa, Rauf Bey, İzmit Mutasarrıfı Süreyya Bey, Kurmay başkanı Kâzım Bey, Kurmay Hüsrev Bey ve Dr. Refik Bey’lerle görüştü: “Ulusal amaçlarla ortaya atılacaklarını yok edilmesini düşünenler bugün yalnız Saray, İstanbul Hükümeti ve yabancılardır. Ama bütün halkın aldatılabileceğini ve bize karşı çevrilme olasılığını da düşünmek gerekir. Önder olacakların, her ne olursa olsun, tutulan yoldan dönmemeleri, yurtta barınabilecekleri son noktada son nefesini verinceye dek amaç uğrunda özveriyi sürdüreceklerine işin başında karar vermeleri gerekir. Yüreklerinde bu gücü duymayanların işe girişmemeleri çok daha iyi olur. Çünkü böyle bir durumda hem kendilerini, hem de ulusu aldatmış olurlar” diye açıkladı. (14) Mustafa Kemal Paşa’yı büyük bir sevinç coşkusuyla karşılayan Erzurumluların tutarlılığı Padişahça iyi karşılanmadı. Amasya bildirgesinden pirelenen Padişah ve hükümet Mustafa Kemal’in İstanbul’a geri dönmesi için harekete geçti: “Paşa 7-8 Temmuz 1919’da Erzurum’a geldiğini beşinci gecesi makine başına çağrıldı. Biz de yani “Erzurum Faal Komitesi” diye vasıflandırmakta mahzur bulmayacağım bütün arkadaşlar Paşa ile beraber telgraf makinesinin başında bulunuyorduk... Mustafa Kemal Paşa’yı çağıran Padişahtı. Muhabere saraydan cereyan ediyordu. “Paşa’nın İstanbul’a dönmesi emrediliyor, her türlü vaatlerde bulunuluyor: — İsterseniz uzun bir tebdil-i hava maksadıyla istediğiniz yere de gidebilirsiniz. . . . Teklifinde bulunuyordu ve Padişah bilhassa bu teklifinde ısrar ediyordu. — İstanbul’a dönünüz ve istediğiniz yerde istediğiniz kadar tebdili havada bulununuz.. Paşa, bütün bu teklifleri reddediyor ve muhabere bir saati geçmiş olmasına rağmen sertleşerek devam ediyordu. Paşa için hedef tekti: Her türlü feragat ve fedakârlığa katlanarak ölümü göze alarak vatanı kurtarmak... Nihayet telgraf muhaberesinin sonu gelmiş ve Paşa’nın: — Kat’iyyen reddediyorum, İstanbul’a dönmeyeceğim... Demesinden sonra Padişah da Paşa’ya: O halde, resmi vazifeniz sona ermiştir. Tebliğini yapmış bulunuyordu. Yani Mustafa Kemal, Ordu Müfettişliğinden azlediliyordu. Paşa, bu anda demir bir iradenin ve kesin bir kararın tesiri altındaydı, bize: — Arkadaşlar mesaimizin en ciddi ve en açık safhası işte şimdi başlıyor. Diyerek tebliğ etti.” (15) Mustafa Kemal, Padişahla yaptığı konuşmadan sonra istifa etti. Yaldızlı sırmalı Padişahın fahri yaveri elbisesini çıkardı. Paşa bir don, bir gömlek kaldı. “Bütün ömrü askerlikte geçen Paşa’nın sivil elbisesi yoktu. Derhal bir yeni elbise temini de mümkün olamamıştı. Sabahleyin: — Elbiseyi ne yapacağız Mazhar?.. Der demez: — Kolay Paşam... Dedim. Aklıma geldi. Hemen Valiye gittim. Paşa için sizin elbiselerinizden bir tane istiyorum. Münir bey bir hayli sıkıldı. — Evet amma Paşa hazretlerine layık, temiz bir elbise bende de yok, dedi. Haksız değildi. Harp içi ve harp sonrası kimsede el dokunulmamış elbise kalmamıştı. Bununla beraber hemen akıl etti: “Gayet iyi. Diyerek hemen jaket atayı aldım. Bende de temiz bir fes vardı. Gömlek, yaka ve kravat da uydurmuştum. (6) Mustafa Kemal, Vilayet-i Şarkiye Müdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesi’nin doğu ve komşu illeri uyararak her türlü düşmana karşı birlikte saldırma ve direnme yolundaki bilinçli kararlarından çok etkilenmişti. Bundan sonra yapılan toplantıda: “Mustafa Kemal Paşa, on beşinci kolordu Kumandanı Kâzım Karabekir Paşa, Hüseyin Rauf Bey, Erzurum Valisi Münir Bey, İzmit Mutasarrıfı Süreyya Bey, Kâzım Dirik, Hüsrev Gerede, Dr. Refik Saydam ve Mazhar Müfit Kansu bulunuyordu. Mazhar Müfit Kansu bu gizli toplantıyı Mustafa Kemal Paşa’nın milli tarih huzurunda Türk Milleti’nin kurtuluşu için riyaset ettiği ilk özel komite toplantısı olarak niteler; Mustafa Kemal Paşa komitesine memleket sorunlarını kavratmak için o günkü durumu yaptığı açıklamada: Düşman devletlerin yurdumuzu bölüşmek ve mahvetmek için her türlü saldırıyı yaptıklarını, padişahın ise unvanını korumak için her şeye boyun eğdiğini, ulus ise umutsuzluk içinde, kurtuluş çaresi olarak dernekler kurarak örgütlenme yolunu tuttuğunu, ordunun yenilmesine karşın ulusu kurtarma yolunda içten uğraşı içinde olduğunu, yurtta üç fikrin çarpıştığını; a) Yenik düştüğümüz devletlerle savaşamayacağımıza göre uysal davranalım, b) Düşman devletlerin padişah ve halife için egemenlik hakkı tanıdığı bölgede Osmanlı devletini devam ettirelim; c) Osmanlı devletinin bölüşülmesi kararlaştırıldığına göre ırk ve bölge özelliklerine önem vererek kurtuluş çareleri arayalım... Buna karşın ne yapmak gerektiği sorusuna da: “Arkadaşlar, tek yol halkın buyruğuna dayanan bağımsız bir Türk Devleti kurarak hedefe ulaşmaktır.” yanıtını verir. (7) “Paşam,’ arkadaşlar hep birlikte düşündük, kararımızı verdik. Amaç uğrunda ölmeye -hazır olarak’ göreve hazırız. Kararımız sizi şef olarak tanımaktır” derler. “Bunu duyan Mustafa Kemal arkadaşlarını kutlar ve teşekkür eder, kendilerinden bir ricada bulunur: “Üstlendiğim sorumluluğu bir koşula bağlamak istiyorum. Emirlerimin ayırımsız, üst derecede bir kumandan emri halinde yerine getirilmesi. Başarı için bu koşuldur.” der. Arkadaşları adına konuşan Mazhar Müfit: “Bu savaşta doğal olarak başarıya ve utkuya ulaştığımız takdirde hükümet şekli ne olacak? deyince Mustafa Kemal Paşa gülerek: “Ne olmasını tasavvur buyuruyorsunuz?” der. Mustafa Kemal’in bir önceki toplantısında: “Hakimiyet-i Milliye’ye dayalı, kayıtsız, koşulsuz, bağımsız bir Türk Devleti kurmak” demesini, Mazhar Müfit, bağımsız bir Türk Cumhuriyeti olarak anladığını belirtince Mustafa Kemal, bu sorun hakkında şimdiden bir şey söylemek doğru olmaz. Karar verilen bir şeyin uygulanması için zamanını beklemek ve o zamanın geldiğini bilmek gerektir. Şimdi düşman baskısı altında bulunan padişah ve düşman güçlerin saldırısına uğramış olan yurdumuzu kurtarmak için çalıştığımızı anlatmada yarar vardır.” der. (8) Bugünlerin en önemli konusu Mustafa Kemal Paşa’nın askeri görevine son verilmesi ve Harbiye Nazırı Şevket Turgut Paşa’nın Üçüncü Ordu kıtaatı müfettişlik vekâletini Kâzım Karabekir’e teklif ederek Mustafa Kemal Paşa’yı sivil çalışmaktan men etme emridir. Mustafa Kemal bu son durumu bildiği için Kâzım Karabekir’den kuşkulanmaktadır. Kâzım Karabekir ise Mustafa Kemal’in gizli toplantılarına katılır. Onun bütün girişimlerinden haberi vardır Hatta Mustafa Kemal’in en kuşkulu günlerinde konuk edildiği konağa gelir ,karşısında esas duruşa geçer: “Kumandamda bulunan subay ve eratın hürmet ve tazimlerini arza geldim. Siz bundan evvel olduğu gibi bundan böyle de bizim saygı değer kumandanımızsınız. Kolordu kumandanına özel araba ile buyruğunuza bir takım süvari getirdim. Hepimiz emrinizdeyiz Paşam.” (9) diyerek selamlar, kendisine sevgiyle sarılarak öpen Mustafa Kemal’e Erzurum Kongresi ve ondan sonraki çalışmalarında yanında olduğu güvencesini verir. Padişahın ve Harbiye Nazırı’nın “Mustafa Kemali tutuklama emrini” uygulamaya koymaz. Bu yiğitçe davranış Kâzım Karabekir’in o gün için en soylu bir davranışıdır. ERZURUM KONGRESİ “23 Temmuz 1919 günü saat on buçuğa doğru Mektebin kapısında kolordunun ihtişamlı arabası önde olmak üzere üç araba durdu. Öndeki arabadan Mustafa Kemal Paşa ile Kâzım Karabekir Paşa ve bir yaver indiler... Öbür arabalardan da arkadaşları indi. Mustafa Kemal Paşa jaketatay giyinmiş ve başına al’a yakın bir fes örtmüştü. Kâzım Karabekir Paşa üniformalı idi...” (10) Mustafa Kemal Paşa bu kıyafeti ile kongre salonuna girdi. Kongreye gelen temsilcilerin oybirliğiyle başkanlığa seçildi. Delegelerin kendisine gösterdiği sevgi ve bağlılığa teşekkür etti. Günün önemini belirten konuşmasını özetle şöyle belirtir: “Tarih ve olayların getirdiği kanlı tehlikeler karşısında bütün yurtseverler üzgünüz. Genel savaşın sonunda ulusların anlaşma kuralları gereğince barışa kavuşmak için anlaşmaya razı olduk. Bağımsızlık uğrunda yiğitçe savaşan ulusumuz 30 Ekim 1918’de imzalanan anlaşma ile silahları bıraktı. Bu anlaşmayı dinlemeyen İtilaf Devletleri İstanbul’u işgal etti. Gün geçtikçe artan bir şiddetle padişahın hukukuna, hükümetin haysiyetine ve ulusal onurumuza saldırdı. Azınlığımız olan Rum ve Ermenileri kışkırttı. Bu küstahlar da halkımızı kılıçtan geçirmeye kalktılar. Biri diğerinden daha güçsüz hükümetlerin gösterdiği yılgınlık, Kuvva-yı Milliye’yi savsaklama, ulusal vicdanı inkâr yüzünden bazı basın çevrelerinin gösterdiği çirkin hırslar yaygınlaştı. İstanbul’un kuşatılması, padişahlığın denetim altına alınması yüzünden ulusun kutsal haklarına ve yazgısına sahip çıkacak milli bir gücün olmadığı inancı halka yayıldı. Cansız bir vatan, kansız bir ulus neye layıksa İtilaf Devletlerince o yapılmaya başlandı. Doğu ve Adana yörelerinde Ermenistan, Karadeniz sahillerinde Pontus Krallığı kurulması, İzmir, Aydın yöresiyle İstanbul kapısına kadar Trakya’nın Yunanistan’a verilmesi, geri kalan vatan parçalarının işgali, halkının yabancı kanadı altına alınması planlanmaktadır. Doğuda Hindistan, batıda Macaristan ve güneyde Afrika ortalarına kadar 650 yıl bağımsız saltanat sürmüş bir Türk Ulusu’nu tutsaklık derecesine indirip, tarih sayfalarına kapatıp mezara gömmek gibi bayağı bir karar uygulanmaya başlanmıştır. Yunanlılar Manisa, İzmir, Aydın illerini yakıp yıkmakta, ortalığı kana boyamaktadır. Baylar! Belli bir gerçektir, tarih hiçbir zaman bir ulusun hakkını, kanını, varlığını inkar edemez. Kararlarının sonu kesin iflastır. Devletten umudunu kesen halk kendini kurtarmak için yurdun her köşesinde milli dernekler kurdu. Burada toplanan yiğit direnişçiler kutsal vatanın ve ulusun haklarını almak için son sözü söyleyecek ve kararını uygulayacaktır. Baylar! Mısır, Hint ve Afgan ulusları İngilizler’in kendilerini sömürme siyasetine karşı bağımsızlık savaşı yapmaktadır. Bütün Arabistan yabancı boyunduruğunu reddetmektedir. Ruslar memleketlerinde karşı gelen ulusların saldırılarını önledi ve onları, yönetimi altına aldı. Kafkasya, Azerbaycan ve Gürcistan Denikin ordusuyla savaştı, onları Karadeniz sahillerine sürdü. Ermenistan topraklarını genişletmek amacıyla Nahcivan’dan Oltu’ya kadar İslam halka .baskı yapmaya ve bazı yörelerde de kılıçtan geçirip mallarını yağmaya koyuldu... İstanbul’dan çıkmadan önce vatan ve ulusun kurtarılması hakkında bir çok yetkililerle görüştüm. Çabalarının düşman baskısı altında sonuçsuz kalacağından üzgünler. Ulusu kurtaracak olan buyruğun Anadolu’dan gelebileceği inancındalar. Üzülerek söyleyeyim ki, yurdumuzda çok miktarda yabancı parası ve propagandası dolaşmaktadır. Bundaki amaç açıktır. Ulusal hareketi yok etmektir, felce uğratmaktır, Yunan ve Ermeni işgaline kolaylık göstermektir. Buna alet olan bir takım bilinçsizler, karaktersizler, kendi çıkarlarını ve mutluluklarını yurdun ve ulusun çıkarlarından üstün tutan aşağılıkları ele geçiren yabancılar bunları kendi amaçları doğrultusunda örgütlemiştir. Kutsal amaçla kendini kurtarmaya kalkan ulus bunları kıracak ve ortadan süpürecektir.. Son dileğim şudur ki, Yüce Tanrı Türk ulusunu, padişahın saltanatını kurtarmaya kalkan kurulumuzu bütün girişimlerinde başarılı etsin. (11) On dört gün süren Erzurum Kongresinin aldığı tarihi kararın özetini şöyle sunabiliriz: Ulusal sınırlarımız içinde vatan bir bütündür. Doğu illerimiz ulusça savunulacaktır. Doğu ve bütün vatanın bağımsızlığını Osmanlı Hükümeti sağlayamazsa kongrece seçilecek bir hükümet kurulacaktır. Ulusal kongre toplanamazsa Heyet-i Temsiliye bu görevi üstlenecektir. Milli güç birliğini sağlamak, çalışmalarımızın özüdür. Hıristiyan azınlıklara egemenlik ve aşırı ayrıcalıklar tanınamaz. Yabancı devletlerin manda, ve koruyuculuğu kabul edilemez. Osmanlı Meclis-i Mebusanı’nın hemen toplanması ve hükümeti denetimi altına almasına çalışılacaktır....(12) Kongrece seçilecek olan Temsilciler Kurulu çok önemli idi. Yeni kurulacak olan bağımsız Türk devletinin beyin takımı bu kurul olacaktı. Mustafa Kemal’in komitesi kendisini Temsilciler Kurulu Başkanlığı’na seçmekte kuşkuya düştü. İki görüş tartışılıyordu; birinci görüş, Mustafa Kemal istifa etmiş, ulusu kurtarmaya girişmiş bir asi lider durumundadır. Onu seçersek hem padişah, hem de düşman devletler ona karşı ayaklanır; sivillerden seçelim ki milli birlik hareketi halktan gelmiş desinler... İkinci görüş ise: Temsilciler olarak kongreye gelenler doktor, avukat, davavekili, hoca, müftü, öğretmen, çiftçi, tüccar, eşraf, tarikat şeyhi, gazeteci, emekli memur ve subaylar. Bunların hangisi Türkiye’yi bu durumdan kurtarabilecek yeteneğe sahiptir? Oysa ulus orduyu ele katacak, halkla birleştirecek, düşmanı yurttan söküp atacak bir lider aramaktadır. Bu lider ise Mustafa Kemal’den başkası olamaz, onu seçmekte yarar görmekteyiz... Bunu duyan Mustafa Kemal arkadaşlarını kuşkularından kurtarmak için bir toplantı yapar: “Ben perde arkasında çalışmak gibi faaliyetin manasını anlayamam. Ordudan perde arkasında kalmak için çekilmedim! Askerlikten istifa etmemin tek sebebi sine-i millete atılmak ve sine-i millette açıkça çalışmak içindir. Kuşkuya itibar yoktur. İstanbul Hükümeti, yabancılar, muhalifler, hainler, şunlar ve bunlar elbetteki aleyhimizde propaganda yapacak, bizi başarısızlığa uğratmak için ellerinden gelebilen her şeyi yapmaktan çekinmeyeceklerdir. Bizim de görevimiz bunlara karşı mücadele etmek ve kesin sonucu almaktır...” der. (13) Kongrenin son günü Mustafa Kemal ile beraber 10 kişi Sivas Kongresi temsilciliğine seçildiler. 23 Temmuz 1919 günü Sivas Kongresinin hazırlıklarına başlamak üzere Erzurum Kongresi dağıldı. Bir de “Mustafa Kemal ne yapmış ki, diyen karşıtlarıyla durmadan şahlanan Osmanlı hayranlarına doğunun Paris’i olan Erzurum’u, Osmanlı’nın nasıl da bir ekonomik çöküntüye uğrattığını yansıtan o günlerden bir örnek verelim: Mustafa Kemal devrimci bir atılım içindedir. Maaşı kesilmiştir. 1000 lira harçlığa gereksinmesi vardır. Arkadaşlarından birisiyle Erzurumlulardan bu parayı istetir. Doğu iyi savunulmadığı için Erzurum Ermeni kıyımına uğrar. Halk başka illere göç eder. Açlık başlar. Karılarının gözyaşına bakmadan altın takılarını alıp satarlar ve ekmek parası yaparlar. Kimsede kırk para yoktur. Ama Erzurum’un devrimci Dadaşları için Paşa’ya 1000 lira sağlanmaması bir onur sorunu olur. Erzurum Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin de parası kalmamıştır. Olan parasını da Kongre’ye gelen delegelere harcamıştır. Arkadaşlarının sıkıldığını gören emekli binbaşı Süleyman Bey hemen işe karışır: “Çocuklar, ben bu işin çaresini buldum. Benim tasarruf edilmiş 900 liram var. Ben altmış yaşını geçmiş bir adamım. Allah’ın rızasından, milletin selametinden başka bir dileğim yok. Ben, bu parayı size veririm. Fakat bu parayı verdiğimi ne Paşa ve ne de başka hiçbir kimse bilmeyecek...” der. Arkadaşları da kendi aralarında üçer beşer lira vererek yüz lira toplarlar ve Mustafa Kemal’e ulaştırırlar. (14) (1) Gazi Mustafa Kemal: Söylev. Basına hazırlayan: Ord. Prof. Dr. Hıfzı Veldet Velidedeoğlu. C. 1-2. S.53-54. (2) a.g.y.s.64. (3) Ş. Süreyya Aydemir: Tek Adam, C. 2.S.37-38. (4) G. Mustafa Kemal: Söylev. Basına hazırlayan: Ord. Prof. Dr. Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, C. 12.5.64. (5) Mazhar Müfit Kansu: Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le, S.37-38. (6) a.g.y.S.40-41. ‘‘ (7) a.g.y.S.30-33. (8) a.g.y.S.34-38. (9) Kâzım, Karabekir: İstiklâl Harbimiz, 5.1.104. İkinci baskı. (10) Cevat Dursunoğlu: Milli Mücadelede Erzurum, 5. 108. (11) Mazhar Müfit Kansu: Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le,S.80-85. (12) Doç. Dr. Ahmet Mumcu T.D. Temelleri ve Gelişimi, 5.44.4. baskı. (13) Mazhar Müfit Kansu: a.g.y.s.106-107,109. (14) Cevat Dursunoğlu: a.g.y. 5.137-138. İngiliz Gizli Belgelerinde Kuvayı Milliyeyi ve Türkiye’yi Parçalama (1) Çabaları 30 Eylül 1919.. Belge: 530,S.201. Amiral Sir F. de Robeck’ten Lord Curzon’a: Mustafa Kemal’in etkisi gittikçe yayılıyor. Sultan İngiliz otoritelerinden kuvvet alınarak milliyetçileri durdurmalarını istedi. 11 Nisan 1920. Belge: 48,S.260. Amiral Sir F. de Robeck’ten Lord Curzon’a Damat Ferit 7 Nisanda bana geldi. Millî hareketi bastırmak için her çeşit moral baskıyı kullanacağını söyledi. Millî harekete karşı organize edilen Anzavur, hükümetin elinde ilk silahtır. Anzavur Bandırmayı işgal etti. Hükümet onu Balıkesir Valisi tayin etti ve ayrıca İngilizlerden yardım istedi. Ben milliyetçileri ezmek için yeni hükümete her yardımı yapacağımı söyledim. 17 Temmuz 1920. Belge: 99,5.264. Amiral Sir F. de Robeck’ten Lord Curzon’a: Ferit Paşa beni ziyaret etti. Türkiye’ye imza ettirilmek istenen sulh şartlarının bir, ölüm fermanı olduğunu söyledi. Halkın bütün ümidi İslam ‘dünyasında ve Bolşeviklerdedir. Kemalistlerin Yunan ilerlemesine dayanmasına olanak yoktur. Köylüler çok yorgundur. Yunanlılar Ankara’ya, Sivas’a, hatta Erzurum’a kadar karşı koyma olmadan ilerleyeceklerdir. Bunun için hiçbir çare görmediğimden anlaşmayı imzalayacağım. dedi... 28 Temmuz 1920. Belge: 103,S.24. Amiral Sir F. de Robeck’ten Lord Curzon’a: Kürt liderleri Mustafa Kemal’i sevmezler, çünkü Bolşevikliği getirmek istiyor. Siz Mustafa Kemal’den nefret ediyorsunuz çünkü o sizin yaptığınız anlaşmayı kabul etmiyor, o halde Kürtleri Mustafa Kemal’e karşı birlikte kullanalım, dedi... 8 Haziran 1919. Belge: 447,S.193. Amiral Sir A.Calthorpe’den Lord Curzon’a: Ermeniler Erzurum’a hücuma hazırlanıyorlar. Yunanlılar İzmir’i bir mezbaha haline getirdiler... 3 Aralık 1920. Belge: 98,S.238. ...Lloyd George, Bolşeviklerle Milliyetçi Türkler arsında bir çıkar ayrılığı yaratmalı. Türk fikri Pan Turanizm’dir, yani Türkistan’a geri gitmektir. İzmir ve Trakya’ya bakmazlar... 6 Kasım 1920. Belge: 171,S.270. Albay Stokos’tan Lord Curzon’a: ...Sünniler ile Şiiler arasındaki zıtlık büyüktür, biz bu zıtlığı daha da geliştirebiliriz... (1) ,Erol Ulubelen: İngiliz Belgelerinde Türkiye, Çağdaş Yayınları (Yukarıdaki belgeler bu yapıttan alınmıştır.) 2. Eylül 1984 günü Cumhuriyet Gazetesinde şu haberi okuyoruz: “ABD Temsilcileri Meclisi’nin önceki gün kabul ettiği yasa ile 24 Nisan .‘Ermeni soykırım günü” ilan etmesi Dışişleri Bakanlığı’nca “teessür ve esefle” karşılandı. Yapılan açıklamada, “karar yeni vahşi cinayetlere zemin oluşturacak bir ortama yardımcı olacaktır” denildi. (Yukarıda verdiğimiz belgelerden tam 64 yıl sonra) 5 Nisan 1920. Belge: 46,S.259-260. Mr. Lindsay’dan (Washington) Lord Curzon’a: ..Amerikan Senatosu Ermenistan’ın mandası işini görüştü. Beş yılda 757 milyon dolar verecekler, ilk başlangıçta 50.000 kişilik bir ordu yollanacak daha sonra 200.000 kişiye çıkacak. Amerikan kuvvetlerinin başına General James G. Harbord getirilecek, ayrıca bütün Türkiye’nin mandası için de görüşmeler yapılmaktadır... (2) Kemalist’lere Karşı İç Ayaklanmalar 1919-1920 yılları arasında Yunancı, İngilizci, Padişahçı güçler Midyat, Bozkır, Çanakkale, Balıkesir, Bursa, Bayburt, Koçhisar, Zara, Suşehri, Erzincan, Ovacık, Kemah, Refahiye, Düzce, Yozgat, Zile, Garzan, Viranşehir, Denizli, Burdur, Kütahya taraflarında ayaklandılar, kardeşi kardeşe vurdurttular. Pontus çeteleri de Trabzon, Samsun, Amasya, Tokat illerinde ayaklandılar. Bunların hepsinin tek amacı Yunanlı’larla dövüşe kalkan Mustafa Kemal’in orduları’nı yok etmekti, Anadolu’da da Yunan Ordusunun egemenliğini güçlendirmekti. Padişah Vahdettin, Mustafa Kemal’i halkın gözünden düşürmek için bayağı bir propagandaya girişti: “Ankara liderlerinin Türkiye ile hiçbir gerçek bağlantıları yoktur. Ne kan bağıyla, ne de başka bir şeyle ülkeye bağlıdırlar. Mustafa Kemal, kökeni belirsiz bir Makedonya ihtilalcisidir. Kanı Bulgar, Sırp, Rum her şey olabilir. Daha çok Sırp’a benzer... Ankara liderleri arasında hiçbir gerçek Türk bulunmaz...” (1) derken Bolşeviklikle karalamayı da elden bırakmamaktadır: “Dış destek aradılar, bunu Bolşevikler’de buldular. Müslüman Türklerin Bolşeviklerle hiçbir ilgisi olamaz. Ama bu onlara zorla kabul ettirilirse ne olacak? Benden bir avuç isyancıya boyun eğmem istendi. Her türlü kişisel özveride bulunmaya hazırım, fakat böyle bir utanç verici boyun eğişle şerefimi feda edemem, mirasımı ve tahtımın çıkarlarını tehlikeye atamam” (2) Mustafa Kemal, iç ve dış düşmanların ne altınlarına, ne altınlarla yapılan (ayaklandırıcı satılmışlara İngiliz altınları verildiği birçok tarihi kaynaklarda geçmektedir) ayaklanmalarına ve ne de çamurlu balçıklı propagandalarına pabuç bırakmadı. Dış düşmanı yok etmek için önce iç düşmanları yok etti. Millî bütünlükten kurduğu ordularını çelik kale gibi düşmanın karşısına dikti. “23 Eylül 1 920’de Afyonkarahisar, ilerisinde Dumlupınar-Sarayköy-Denizli Cephelerini görmeye götürülen ve millî kuvvetlerin Yunanlılarla nasıl çarpışmakta olduğu hakkında bilgi edinmeleri istenilen Konya ileri gelenlerinden 30 kişilik heyet cephede dolaşıp geriye döndükten sonra bunların büyük bir kısmının, milli kuvvetlerin Yunanlılarla muharebe edecek yerde Türk köylerini soydukları tarzında, Milli Ordu aleyhinde propaganda... yaptıkları... Diğer taraftan Yunanlılar’ın Halife Ordusu namına Anadolu’ya geldiklerini söylemekten çekinmeyecek kadar hayasızca yalan söylüyorlar ve halkı kandırma yoluna gidiyorlardı.” (3) Siyasî şeriatçı eğitimle yetiştirilenlerin, tarihimizin ileri adımlar atıldığı dönemlerinde olayları böylesine saptırdıkları çok ‘görülmüştür. Türkiye’nin ileri gitmesine yardım eden laik eğitim geliştirilmezse bu sakar katırlar çiftelerini geri geri atmaktan alıkonulamazlar. (1) Doğan Avcıoğlu: Millî Kurtuluş Tarihi, 1. kitap, s.207. (2) a.g.y.s.208. (3) Türk İstiklal Harbi: CVİ.S. 119.- 129 (Genel Kurmay Başkanlığı Yayınları Seri No: 1 İç Ayaklanmalar 1919-1921) İmparatorun Astırdığı Bir Asilzadenin Hikayesi Bir gün İmparator Frederik, bir büyük derebeyini yaptığı fenalıklardan dolayı, astırdı. Adaletini herkes görsün diye onun cesedini bir asil şövalyeye bekletti. Ve ona -büyük bir cezaya çarptırıldığını istemiyorsa- bu cesedin oradan kaldırılmasına müsaade etmemesini emretti. Fakat şövalye dikkatsiz davrandığı için ölüyü kaçırdılar. Şövalye bu işin farkına varınca, kafasını kurtarmak için çare düşünmeğe başladı. Bu suretle pek ıstıraplı bir gece geçirdi ve kaçırılan ölünün yerine darağacına asılacak bir taze öleni bulurum ümidiyle oralarda bulunan bir manastıra doğru gitti. Sabah olmadan manastıra vardı. Orada, saçları darmadağın, elbisesi altüst, hep ağlayan bir kadın buldu. Bu kadın hiç avunamadan gündüz ölen sevgili kocasına ağlıyordu. Şövalye tatlı tatlı ona sordu: “Madam siz ne ağlayıp duruyorsunuz? “Kocamı o kadar seviyordum ki, artık hiçbir vakit avunamayacağım, ömrümü gözyaşları içinde geçireceğim. “Madam ne diyorsunuz. Siz ıstıraptan ölmek mi istiyorsunuz? Sizin ağlamanız ölüyü diriltmez. O halde yaptığınız çılgınlık değil mi? Böyle ağlayıp duracağınıza ben bekarım, bana varın, bu suretle hayatımı kurtarın. Zira başım tehlikededir ve ne yapacağımı şaşırdım. İmparatorun emriyle boynundan asılı olan bir şövalyeyi bekliyordum. Oysa bu şövalyenin adamları onun cesedini kaçırdılar. Hayatımı kurtarmak sizin elinizdedir. Siz bana yardım edin. Ben de sizin kocanız olur sizi mutlu ederim. Kadın bu sözleri işitince şövalyeye aşık oldu ve ona dedi ki: “Seni o kadar seviyorum ki ne emretsen yaparım. Kocamı mezardan çıkaralım ve çalınan ölünün yerine asalım. Kadının gözyaşları hemen dindi ve kocasının mezardan çıkarılmasına ve ölü boynundan asılmasına yardım etti. Şövalye ona dedi: Madam, öteki ölünün bir dişi eksikti, gelip farkına varırlarsa rezil olurum. Kadın bunu işitir işitmez kocasının ağzını açarak bir dişini kırdı ve kendisinden daha başka bir şey isteseydi onu da yapmamazlık etmeyecekti. Kocasına yaptıklarını gören şövalye: Siz bu kadar sevdiğinizi söylediğiniz kocanıza bunları reva gördükten sonra bana neler yapmazsınız? dedi ve kadını orada bırakarak savuştu... (1) (1) Yusuf Şerif: Avrupa Edebiyatı; 1930, İstanbul, Devlet Matbaası. S. 104- 105 Bu öykü, tarih boyunca memleketimizin çok acısını çektiği vefasız, çıkarcı bir karaktersizi sergilediği için alınmıştır. MUSTAFA KEMAL’İ’ TANIYOR MUYUZ? Mustafa Kemal’in Amasya Bildirgesi’nin amacı. Yurdun bütünlüğünü ve bağımsızlığını İstanbul hükümeti koruyamamaktadır. Bu görevi üstlenecek her türlü etki ve denetimden uzak bir kurulun varlığı gereklidir. Bu kurul da halkın temsilcilerinden oluşacak Sivas Kongresince gerçekleştirilebilir. Sivas Kongresi 4 Eylül 1919 da toplandı. Amasya Bildirgesini gerçekleştirmek için Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ni kurdu, Türkiye’yi dünyaya karşı temsil edecek olan Temsilciler Kurulu’nu seçti. Bu Kurul Türk Ulusu adına işe başladı. Orduyu halkla bütünleştirdi. TBMM’sini kuran, düşmanı yenen, Cumhuriyet’i ilan eden de Mustafa kemal’in kurduğu Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu idi. (29 Mayıs 1921) Bu Grup Cumhuriyet Tarihi’nde 1. Grup diye anılmaktadır. Sivas Kongresinde Mustafa’ Kemal’in en yakın silah arkadaşı paşalar, subaylar ve aydınlar (Osmanlı, aydınları) (1) Kurtuluş Savaşı yapmanın sonuçsuz kalacağı düşüncesindeydiler. Tek umutları Amerika mandacılığını kabul etmekti. Mustafa Kemal ve arkadaşları ise bu düşüncenin karşısında idiler. TBMM’si kurulup Sakarya Meydan Muharebesi kazanıldıktan sora (13 Eylül 1921) bile Mustafa Kemal’e karşı direnmeler, onun Başkumandan olmasını istemeyenler vardı. Bu milletvekillerinin sayısı ne yazık ki O’nun kurduğu TBMM’inde çoğunluktaydı. (Bunların bir kısmı. 17 Kasım 1924’te kurulan Kâzım Karabekir’in Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’na (partisine) üye idi. O’nu milletvekili seçtirmemek için yasa çıkarma çabasına giriştiler. (2) Padişah ve adamlarıyla dış düşmanların iç ayaklanmaları kışkırttığı, Şii, Sünni, Kürt, Türk gibi ayrıcalık yaratarak yurttaşları birbirine düşürmek isteyen İngilizler ve uşakları: Sait Molla, Damat Ferit Paşa, Şeyhülislamlardan Mustafa Sabri, Zeynel Abidin gibi sözde din adamları vardı. (3) , . Pan Turanizm düşüncesiyle yurt savunmasına katılmayarak, Orta Asya’ya dönük planlar düzenleyip orada ölenler vardı. En garibi de yurdumuzu Ege’den-Polatlı’ya kadar istila eden Yunan’a karşı gelmekten kaçınılmasını, hatta, İstanbul’u ve Anadolu’nun birkaç bölgesini askerle baskı altına alan İngilizler’e “Bilhassa karşı gelinmekten kaçınılması” emrini veren onursuz bir padişah vardı. Bütün bunlara karşı gelen Mustafa Kemal ve kuvvetlerine “Sergerde” demekten çekinmeyenler vardı. Ne yazık ki, göz baka baka İngilizler Yunanlılara İzmir’e asker çıkarmada yardım ettikleri ve İzmir’e çıkma emrini Yunan’a biz verdik dedikleri halde o günün İstanbul basını Kemalist akıncıları durmadan kötülüyor, İngilizlerin üstüne toz kondurmuyordu. İngilizler ise İstanbul basınının budalalığına tıs tıs gülüyordu. Büyük lider Mustafa Kemal ise böyle civcivli bir zamanda emperyalistlerle savaşmak için ölümden korkmayan Türk halkını yanına çekti. Bütün bölücü güçlere karşın Kuvvay-ı Milliye güçlerini ulusun kendisiyle birleştirdi. Yurdun düşmandan kurtarılması yolunda her il ve ilçelerde kurulan Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti şubeleri de Mustafa Kemal’in çalışmalarını destekledi, yeni bir Türk Ordusu kuruldu. Türk Ulusu yurduna saldıran emperyalist güçlere bu Ordu ile saldırdı. Savaşan ordumuza kadın, erkek, yaşlı ve çocuklar yardım etti. Sırtıyla, kağnısıyla, öküzü ve eşeği ile cephane, yiyecek, giyecek taşıdı. Bu savaş Türkün ölüm kalım savaşıydı. Türk halkı Mustafa Kemal’in emrinde büyük utkuyu kazandı. Lozan anlaşması yapıldı. Kemalistler cumhuriyeti ilan etti. Yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti dünyada onurlu yerini aldı. (1) G. M. Kemal: Söylev, C. 1-2, S.87 Basıma hazırlayan Ord. Prof. Dr. Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, 13. baskı (2) a.g.y.s.394-396. (3) a.g.y.s. 172-1 73. Sivas Kongresi’nde hortlayan mandacılar bu sefer de Mustafa Kemal’e devrimleri uygulama fırsatı vermemek için kuvvetli bir karşıtlık oluşturdular. Bu grup ikinci grup olarak Sivas Kongresinde kendini göstermişti. Yalnız o zaman Kâzım Karabekir Paşa Mustafa Kemal’i destekliyordu. Şimdiyse İkinci Grubun başkanıydı. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nı kurdu. Partiyi oluşturanlar, padişahçılar, İttihatçılar, mandacı ve Mustafa Kemal’in yakın arkadaşı olan 2. Grupçu Paşalardı: Bundan sonrasını Mete Tuncay’ın Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetiminin kurulması adlı kitabının 104-105. sayfalarından izleyelim: “Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Reisi Kâzım Karabekir Paşa, Başkan yardımcıları: Dr. Adnan ve H. Rauf Beyler, Genel sekreteri Ali Fuat Paşa, Merkez Üyeleri: Muhtar, I. Canbulat, Halis Turgut, A. Şükrü, Necati, Faik beylerle Rüştü Paşa’ydı. Bu on bir milletvekilinden başka 18 milletvekili daha partiye üye olmuştu. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası inanç bakımından gericiydi. Kuruluş nedenleri olarak şunlar gösterilebilir: Saltanatın kaldırılması, Lozan antlaşması, Halifeliğin kaldırılması, Anayasa’da Cumhurbaşkanına meclisin kararlarını tekrar meclise geri çevirme ve gerektiğinde meclisi dağıtarak milletin oyuna başvurma yetkisi tanınması, öğrenimin birleştirilmesi.” C.H.P. ile T.C.F.’sını inanç bakımından a.g. yapıtın belirtilen sayfalarından izlemeğe devam edelim: “İnkılap rehberlerinin tensip ve tayini ile millet tarafından seçilen MM üyesi, devrimcilikte en yüksek tanınanlardan başlayarak birer ikişer ayrıldı. Adı “Terakkiperver” hakikatte ise oportünist (ecnebi sermaye, kara kuvvet, tagallüp önünde ser fürû (baş eğme) etmeğe müsait) bir fırka teşkil etti... Bizde Cumhuriyet İnkılabını halk eden Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti o devrimin daha ortalarında iken iki gruba ayrılmıştı; biri, başında Gazi ve, İsmet Paşalar olmak üzere radikal ve entransijan (yani irticaın, tagallübün ecnebi sermaye tahakkümünün önünde ser fürû etmeğe (baş eğmeğe) azimkar, diğeri mütegallibenin, softanın, muhtekirin, yabancı sermayenin istediğine, iradesine itaate mail, oportünist, bu son grup tabiatıyla mürteci, yobaz unsurunu da içinde bulunduruyordu. Bu grup “diktatörlük” aleyhinde mübareze ve hakimiyet-i milliyeyi müdafaa şiarlarıyla çıkmışlardı, fakat bu avamfirip şiarlar hakiki bir oportünizmi örtüyor, arkadan gelen irticaa siper oluyordu.” (adı geçen yapıtta bu son alıntının Ahmet Cevat Emre’ye ait olduğu’ kaydı vardır.) Yazar bu yazısında Mustafa Kemal ile İsmet Paşa’nın kurduğu CHP ile Kâzım Karabekir ve arkadaşlarının kurdukları partilerin zihniyetleri bakımından portrelerini çiziyordu. Kâzım Karabekir ve arkadaşlarının kurdukları Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın görüş ve düşüncesini Mustafa Kemal’den dinleyelim: “Bu gensorudan sora karşıcılar maskelerini atmak içinde kaldılar. Bilindiği üzere, “Terakkiperver (yani ilerici) Cumhuriyet Partisi” diye bir parti kurdular. Gizli ellerin düzenlediği parti programını da ortaya attılar Cumhuriyet sözcüğünü söylemekten bile çekinenlerin; Cumhuriyet’i, daha doğduğu gün boğmak isteyenlerin kurdukları partiye “Cumhuriyet”, hem de “İlerici Cumhuriyet” adını vermeleri içten gelme ve inanılır bir davranış sayılabilir mi? Rauf Bey ve arkadaşlarının kurdukları parti “tutucu” diye nitelendirilseydi, belki anlamı olurdu. Ama bizden daha çok Cumhuriyetçi ve bizden daha çok ilerici olduklarını öne sürmeye kalkışmaları elbette doğru değildi. “Parti, dinsel düşünce ve inançlara saygılıdır” sözlerini ilke edinip bayrak gibi kullanan kişilerden, iyi niyet beklenebilir miydi? Bu bayrak yüzyıllardan beri, bilisizleri, bağnazları ve boş inanlara saptanmış olanları aldatarak özel çıkarları sağlamaya kalkışmış kimselerin taşıdıkları bayrak değil miydi? Türk Ulusu yüzyıllardan beri, sonu gelmeyen yıkımlara, içinden çıkabilmek için büyük özveriler isteyen pis bataklıklara, hep bu bayrak gösterilerek sürüklenmemiş miydi? Cumhuriyetçi ve ilerici oldukları sanısını vermek isteyenlerin,’ yine bu bayrakla ortaya atılmaları; dinsel bağnazlığı coşturarak, ulusu, Cumhuriyet’e, ilerlemeye ve yenileşmeye karşı kışkırtmak değil miydi? Yeni Parti, dinsel düşünce ve inançlara saygı perdesi altında: “Biz Halifeliğin yeniden kurulmasını isteriz. Biz yeni yasalar istemeyiz. Bize eski yasalar yeter. Medreseler,tekkeler, bilgisiz softalar, şeyhler, müritler, biz sizi koruyacağız; bizimle birlik olunuz! Çünkü Mustafa Kemal’in partisi Halifeliği kaldırdı. Müslümanlığı zedeliyor. Sizi gâvur yapacak, size şapka giydirecek!” diye bağırmıyor muydu? Yeni Parti’nin ilke edindiği sözler, bu gerici haykırışlarla dolu değil midir? (4) Atatürk devrimlerine karşı bir tepki olarak ortaya çıktığını bütün araştırmacılarca kabul edilen Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Şeyh Sait Ayaklanması (13 Şubat-31 Mayıs 1925) ile İzmir suikastında (15 Haziran i926) eli olduğu ileri sürülmektedir. Bu olaylardan kısaca söz ederek geçelim: Şeyh Sait Ayaklanması Bu konunun açıklanmasını da kendi devrimleri yıkılmak istenen Mustafa Kemal’den dinleyelim: “Baylar,yeni parti, adındaki “İlenici” ve “Cumhuriyet” sözcüklerinin tam karşıtı olan kavramlarla gelişmiştir. Bu partinin ileri gelenleri, gericilere, gerçekten güç vermiştir. Buna örnek vereyim: “Ergani’de, başkaldırıcıların valiliğini kabul eden ve sonradan asılan Kadri, Şeyh Sait’e yazdığı bir mektupta: “Millet Meclisinde, Kâzım Karabekir Paşa’nın partisi, din kurallarına saygılı ve din severdir. Bize yardım edeceklerine kuşkum yoktur. Dahası, Şeyh Eyüp’ün yanında bulunan Parti Sorumlu Yazmanı, Partinin tüzüğünü getirmiştir...” diyor. Şeyh Eyüp de, yargılanması sırasında: “Dini kurtaracak biricik partinin, Kâzım Karabekir Paşa’nın kurduğu parti olduğunu; din kurallarına uyulacağının, parti tüzüğünde bildirildiğini” söylemiştir. Baylar, “İlerici” ve “Cumhuriyetçi” sözcüklerini kullanarak, bizden ve ulus aydınlarından din bayrağını gizlemeğe çalışanların, memlekette genel bir gerilemeye ve başkaldırıya yol açmak için içeride ve dışarıda, türlü düzen ve kışkırtmalarla uğraşanlar bulunduğunu bilmedikleri düşünülebilir mi? Yeni Parti’ye girenlerin tümünün değilse bile, dinsel konulardaki söz verileri, başarı için, çok yararlı bir etken sayan ve bununla ilgili ilkeyi tüzüklerine koyan kimselerin yurda karşı, bize karşı hazırlanan cana kıyıcı düzenlerden habersiz oldukları kabul edilemez! (5) Mustafa Kemal’den dinlediğimiz bu açıklamalar ordumuzun gücü ile 3 ay 18 günde bastırılan Şeyh Sait Ayaklanmasıdır. Bu ayaklanmada Mustafa Kemal, Terakkiperver Cumhuriyet Partili’leri suçlu saymaktadır. Şeyh Sait Ayaklanması tertipçileri bu ayaklanma ile Türk Ulusuna büyük zarar vermişlerdir. Mete Tuncay, Türkiye Cumhuriyeti -Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931) adlı yapıtının 136. sayfasında “Bastırma harekatının (Şeyh Sait Ayaklanması’nı) boyutları hakkında kesin bir bilgim yok. Fakat ordumuzun Şeyh Sait karşısında bütün Kurtuluş Savaşı’ndakinden daha çok kayıp verdiği ve paraca maliyetinin de 60 milyon lirayı aştığı yolunda iddialar vardır.” diye kaynak göstermektedir. Gene aynı yapıtta Şark İstiklal Mahkemesi’nin icraatı bölümünde 92 kişinin idam ve ağır cezalar istemiyle yargılandıklarına değinilmektedir. (4) a.g.y. S. 452. (5) a.g.y.s. 453-454. İzmir Suikastı Mustafa Kemal Anadolu gezisine çıkar. Eskişehir, Afyon, ‘Konya, Adana, Tarsus, Mersin ve Silifke’yi gezer. Köylü kentli bütün halkla görüşür. Cumhuriyetin 1925 ve 1926 yılı çok direnmelerle karşılaşıldığı yıllardır. Şeyh Sait Ayaklanması, şapka yasası, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılması, Şeyh Sait Ayaklanması elebaşlarının idamı, Takrir-i Sükûn Yasası’nın yürürlüğe girmesiyle yatıştırılmış ise de memlekette bir suskunluk havasını estirmektedir, halk kuşkulu günler yaşamaktadır. Mustafa Kemal Paşa böyle bir zamanda İç Anadolu ve Akdeniz Bölgelerini gezdikten sonra İstanbul, Bursa, Mudanya, Balıkesir. ve İzmir illerini de gezi programına almıştır. İzmir Valisi Kâzım Paşa 17 Haziran 1926 günü Mustafa Kemal Paşa’ya İzmir’de yapılacak olan suikastın meydana çıkarıldığını haber verir. Suikastçılar saldırı araçlarıyla yakalanırlar. İstiklal Mahkemesi suçüstü gerekçesiyle hemen konuya el atar. Yakalanan tertipçilerin eski ittihatçılardan ve kapatılan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası mensuplarından olduğu tespit edilir. Mahkeme 15 kişiye idam cezası verir ve cezalar infaz edilir.(6) Mustafa Kemal, halkı yanına almadan hiçbir atılımcının başarıya ulaşamayacağını kanıtlayan büyük bir liderdi. O öldükten sonra laiklik ilkesinden ödün verildi. Türk halkını ve camilerini hurafeci, bilgisiz din adamlarından kurtarmak amacıyla, aydın din adamları yetiştireceğiz diye İmam Hatip Okulları açıldı. Yarım milyona yakın mezun verdi. Ama onu kuranların art niyetleri Türkiye yönetimini bu okulların mezunları ile ele geçirmek olduğu için (nitekim Ordu bunun farkına vardı ve Harp Okuluna giren İmam Hatip Okulu çıkışlıları okuldan uzaklaştırdı) halkımız ve camilerimiz gene hurafeci eski imamların ellerinde kaldı. İmam Hatip Okulları da aydın din adamı yetiştirmekten ziyade öğrencilerini yüksek okullara göndermeğe kalkan bir atlama tahtası haline geldi. Bu sapmalar başka meslek okullarına da sıçradı. Öğretmen, tarım, polis ve sanat okulları gibi meslek okulları da yüksek okullara öğrenci hazırlayan birer liseye dönüştü. Üzülerek söylemek gerekirse toplumumuzun kaldıracı olan öğretmen, tarım, polis, zanaat meslekleri yüksek okullara gidemeyen, geçim sıkıntısı yüzünden çalışmak zorunda kalan düşük puanlı, az yetenekli elemanların ellerinde kaldı. Okuduğumuz Köy Enstitülerinde öğretmenlerimiz bize Atatürk’ü eşsiz bir komutan, büyük bir devlet adamı, Osmanlı toplum yapısını devrimleriyle çağdaşlaştıran, halkçı bir lider olarak tanıttılar. Biz de otuz yıl çalıştığımız mesleğimizde öğrencilerimize böyle tanıttık. Yıllarca Onuncu yıl marşı’nı “İmtiyazsız sınıfsız kaynaşmış bir kitleyiz” diye öğrencilerimizle beraber coşku ile söyledik. Bunun gerçek olup olmadığını toplumumuzda aradığımızda üzülerek söyleyelim ki göremedik. Ortada savsaklanmış bir eğitim ve savsaklanmış bir köy gerçeği ile karşılaştık. İnsanları çoban, çırak, hamal, kapıcı, hizmetçi, tutma, kahya, dilenci, amele, odabaşı, lağımcı, baltacı, çöpçü, maraba... (*) gibi niteliksiz işlerde çalışan topraksız kitleler gördük. Diyeceksiniz ki, toplumda bu işleri kim yapacak. Bu işlerin adamı (6) Şevket Süreyya Aydemir: Tek Adam, C.3,S.273-274.8. basım. (*) Bugün Türkiye’mizin geri kalmışlıktan kurtarılması için döviz girdisine büyük gereksinmesi vardır. Türkiye ‘de işsizlik vardır. Birçok köylü yurttaş yabancı ülkelerde ekmeğini kazanmak için çalışmak zorunda kalmıştır. Ailelerine gönderdikleri dövizler Türkiye’miz için göğüs kabartıcıdır. Ama çalıştıkları yerler pistir, tozludur, radyasyonludur, deneysel ilaç yutulan laboratuarlardır. Buralarda çalışanların pek çoğu sigortasızdır. İçlerinde kansere yakalananlar vardır. Kaza ve hastalıklarda sakat kalanlara hakkı olan paralar verilmemektedir. Çok çalıştırılıp az ücret verilmektedir. Dostumuz Almanlar bu kötü koşullar altında çalıştırdıkları işçilerimize paralarını istedikleri vakit hakaret etmektedirler. Böylesine sıkıntılı koşullar içinde yaşam savaşı veren işçilerimizin durumlarını Alman yazarlarından Günther Wallraff, “En Alttakiler” adlı kitabında sergilemiştir. (Milliyet Yayınları. 13.baskı) Bu (*devam) kitaptan aldığımız her alıntı işçilerimizin günlük yaşamlarının renkli bir perdesidir. Okuyucularımızla bu renkli perdeleri birlikte izlemekte yarar görmekteyim: (Alıntıların sonundaki sayılar bu kitaptaki sayfa numaralarıdır.) İş bulma ilan!arı: “Sağlam yapılı yabancı işçi iş arıyor. Ağır ve pis işlerde de çalışabilirim. Ücret önemli değil. “(11). 11 yıldır Almanya’dayım. Türk’üm ve işsizim... sağ ol. (23) Kaldıkları . konutlar: “Duvar kağıtları dökülmüş, . pencereleri ışık geçirmez olmuş, helası bile bulunmayan bir yer burası. (43). “Çiftlik sahibi kadın bana evin önünde duran pas tutmuş bir arabayı gösterdi. Beğenmezsem arka taraftaki ıslak kokuşmuş ağılı oradaki kediyle paylaşabilirmişim. (21) İş yerleri ve çalışma koşulları: “Helalar temizlenmemiş! İşçilere ayrılan bölümdekilerin bazıları belli ki en az bir haftadır tıkalı. Diz boyu dışkının içindeyim. Kovayı, küreği al, temizle şurayı. Fazla sallanma.” (45) “Öyle maskesiz falan çalışacaksın; istersen geber git. Onları ırgalamıyor. Tek dertleri iş görülsün...” (102). Üç saat! Bu en az üç bin kez soluk almak,. ciğerlerini kömür tozu ile doldurmak demek! Üstelik bayıltıcı bir havagazı kokusu yayılıyor ortalığa. Korunma maskesi soruyorum; Mehmet yanıtlıyor: “Bize vermiyorlar.” (98). Dökümhanede temizlik yaptırdılar. Aletleri, makineleri bir bir temizledik. Tozu, isi mecburen yutuyorsun içine. Kimisi kustu. Birisi bayıldı... Soluk alamadıkları için ayakta duramayan, düşenler oldu...” (143) “...Üç dört yıldır buralarda çalışan otuz-kırk yaşlarında adamlar var; en az elli yaşında gösteriyorlar. Bazısı sanki altmışında. Tepesinde saç kalmamış. yüzünün kemikleri fırlamış...” (143) Kobay insanlar arasında: “... İki hapı da onların gözleri önünde yutmam gerekiyormuş. Önce bakış açımın daraldığını seziyorum. Avluya -bakmaya çalışıyorum, ama güneş gözümü alıyor. Gözlerim acıyor. Yatağa uzanıp uyuklamaya başlıyorum Saat başı kan vermeye giderken uyurgezerler gibi sallanıyorum. Herkesin beti benzi atmış. Çökmüş gibiler. Saat başlarında kalkıp gelemeyenlerin sayısı her seferinde biraz daha artıyor. Yataklarından kaldırıp getiriyorlar. Bir kadın ateş basmasından, baş dönmesinden, tansiyon bozukluğundan şikayetçi. Kolu buz gibi olmuş; derisi sertleşmiş, canlılığını yitirmiş gibiymiş...” (163) “...Aşırı bir bezginlik, şiddetli baş ağrıları, söküp atamadığımız bir sersemlik, algılamada ciddi bozukluklar ve sürekli uykuya dalma eğilimi. Dişetlerinde şiddetli bir kanama başgösteriyor. Yedi defa, kan alındı.” (163) “Bizim taşeron şirketinin 2500 kadar işçisi var. En az 1500’ü yabancı. İşler onlara gördürülüyor. Yıllık revizyon bitince de kapı dışarı ediyorlar. Zaten çoğu birkaç haftalığına işe alınıyorlar. En çok “kavrulanlar” da onlar oluyor. Hiç bir şeyin farkında olmadan santrallere dalıyor, yiyorlar radyoaktif ışını, oldu bitti.” (213) “İşçiler, işe ilk alınırken taşeron firmalarca sözde bir sağlık denetiminden geçiriyorlar. Ama iş bittikten sonra kimse bu noktayla ilgilenmiyor. Taksitle cinayet değil mi bu,?’ Gizlice kimse görmeden, tanığı, kanıtı olmayan, yığınların kurban gittiği bir cinayet. ...“ (217-219) Bir atom santralı sorumlusu, işçi komisyoncusuyla şöyle konuşmaktadır: H. Hassen: “t.. Borunun iyice kıvrıldığı bir yer var. Dikkat edelim de çok iri yapılı adamları almayalım...” Adler: “Hiç biri öyle pek iri yapıtı değil. Karınlarını bile doyuramayan zavallı hayvancıklar bunlar. Bir deri bir kemik hepsi.” H. Hassen: “İnşallah hemen düşüp kalmazlar. Radyoaktif ışınlama açısından deneyimlerimiz şöyle: Aşırı bir ışınlama söz konusu olup da bir arıza ortaya çıkarsa, bu adamlarda en geç dört hafta içinde bazı belirtiler baş gösterebilir. . Saç dökülmesi, iktidarsızlık, kusma, ishal, bezginlik... Uzun vadeli zararlara gelince: Bunu kontrol etmek zaten elimizde değil. Yıllar sonra bir kanser belirecek olursa bu iş çoktan unutulmuş olur...” (245) Sigortasızlar: “Yalnız inşaat sektöründe 200.000 kaçak işçi çalıştırılıyor. Bunların çoğu Türk ve sigortasız...” (46) Paraya gelince: “Otuz yıldır inşaatlarda çalışırım, ilk kez burada büyük apteste giderken kalfadan izin almam buyruldu... Günde on beş saat ayakta. Paraya geldi mi, yalnız çalıştırdıkları on saati ödüyorlar. Yol için bir kuruş bile verdikleri yok.” (44). “Çat kapı çıkıp geldin demek! Ar damarınız patlamış sizin! Utanmazlık bu!” (138) “Ne yapayım, yarın sabah Türkiye’ye yola çıkıyorum. Gitmeden bir iki parça bir şey alırım, diye düşündüm. Hiç param kalmadı da.” “Akşamın yedisinde ne bok yemeye benim evime geliyorsunuz? Terbiyesizliğin daniskası bu!” Osman’ın göz pınarlarında iki damla yaş beliriyor: “İç etti paramı. Türkiye’den bir daha gelemem buralara... “ (138-139) Çalışma saatleri: “Yirmi yaşına yeni girmiş bir işçi arkadaş, her ay 300-500 saat arası çalışıyor...”“...Haftada 15-16 vardiyadan fazlasına dayanılmaz diyorlar...” (107) “Her gün on altı saat, yada 12-13 saat. Cumartesi, pazar tatil günü; hiç değişmiyor...” Bizimkiler bu saatlere kuzu gibi ses çıkarmadan çalışırken bakınız Cezayirli işçi nasıl tepki gösteriyor: “Şerif: Tekrar iş başı, gece ona kadar çalışacaksınız bugün!” Cezayirli: “Kıçımı yalarsınız. Çalışamam artık. Robot değilim ya ben!... (110) “Hastalıklar, kazalar ve ölüm: “Mannesman’a gönderilen bir ‘arkadaşımız vardı. Ateşçi olarak çalışıyordu. Demir parçalarını indirip yüklerken zincirlerden biri, olanca hızıyla dizlerine çarpmış. İki’ bacağı da kırıldıydı. Altı yedi ay hastanede kaldı... İyileştikten sonra Mehmet bir ara uğradı. Dört beş saatliğine de olsa işe alıp alamayacaklarını sordu... İşletme şefi dinlemedi bile ne dediğini. Kapı dışarı etti adamı.” (125) “Yüksek fırında meydana gelen bir kazada bir işçinin nasıl korların ortasına düşüp, bir anda bir yumuşak ateş haline geldiğini anlatıyor. Geriye bir şey kalmadığı için, alev alev korlardan küçük bir parça alıp onu vermişler yakınlarına, gömsünler diye. Aslında ölen işçinin vücudu çeliğe karışmış, teneke levhalar biçiminde preslenmiş; kim bilir, otomobil yapımında mı kullanılmıştır, tava, tencere mi olmuştur, yoksa bir tank parçası mı.’..” (156) “Her taraf donmuştu zaten. Türk arkadaşlardan biri kaydı, kolunu kırdı. Altı hafta sonra yine aynı yerde işbaşı yaptırdılar. Kırığına, yarasına falan aldırış eden olmadı.” (203) “Doktora gitmek isteyen oldu mu, menecerin yanıtı hazır: “Kimin, ne zaman doktora gideceğini ben bilirim!” (42) Ali, asbest işleyen fabrikada kanser olur. Doktorlar iki ay yaşayabileceğini açıklar. Ali, ölüsünün nasıl gömülürse ucuza çıkacağını sormaya çıkar. Ölüsü yakılırsa 2500 mark derler. Külümü kardeşime verin der. Onu biz göndeririz, ayrıca posta parası da alırız derler. Tabut fiyatlarını sorar. 3600-5700 mark arasındadır, parayı peşin alırız derler. Ölüsünün memlekete gönderilmesini sorar. On bin marklık bir hesap çıkarırlar. Gösterişli bir vazo alır ve adamlara gösterir: “Yakılmaya karar verirsem, buna koyar mısınız küllerimi?” (84-90) İşverenlerin ve Almanların hakaretleri:... “İlerideki bir masada olayla ilgilenmiyormuş gibi oturan bir adam yavaşça kalktı, bira tezgahına yaklaştı ve cebinden çıkardığı bir bıçağı tezgaha sapladı: “Çekil git buradün, Türk domuzu!” (24) Bir olimpiyat stadyumunda: “Hitler zamanından kalma “Zafer kutsaldır!” - Kahrolsun kızıl cephe!” gibi bağırtılar gırla gidiyordu. Sürekli tempo tutularak” Türkler dışarı!” “Almanya Almanlarındır!” (26) “... Yaşlıca Türk, işini Alman işçilerine göre en az iki kat daha çabuk görüyor. Ama kalfa sürekli ensesinde: “Kokuşmuş Türk! Böyle ağırdan alacaksan, gelecek sefere molozları alıp götüren kamyona yükletirim seni de!” (44) “...Taze beton yerlere saçılıyor... Kalfa başında bitiveriyor: “Yeter be Allah’ın belası kokuşmuş hayvan! Üçe kadar saymasını bilmezsiniz, bari önünüze bakmasını öğrenin! Bir daha olursa karışmam; çeker Anadolu’ya döner, orada kumla oynarsın! (48-49) “Almanca konuşsanıza be! Burası Almanya, bu ülkede Almanca konuşulur, anlaşıldı mı! O Allah’ın belası dilinizi de inşallah yakında gider, o Allah’ın belası ülkenizde konuşursunuz! (99) “Posta başı Alfred tepemizde... Allah’ın belası işe yaramaz maymunlar! Sizi bok soyu çingeneler! Pis Türkler! Sarımsak kokulu Yahudiler sizi! (148) olmayacak mı? Elbette olacak. Ama neden köy insanları hep bu işlerin adamı olsun? Köylüye demirbaş mı bu gibi işler? Köylerde nice yetenekli çocuklar var. Neden bu yetenekli çocuklar okutulup nitelikli meslek sahibi olmasınlar? Mustafa Kemal’in Türkiye’sine böyle köylü yakışır denebilir mi? Eğitimimizin ve köylümüzün geri kalmışlığında devrimci Mustafa Kemal’i ortadan kaldırmak için dini siyasete alet edenlerin, bu yönde parti kuranların, iç ayaklanmalar çıkaranların, suikastlar düzenleyenlerin, ilerici devlet adamlarını tarih boyunca öldürenlerin, matbaa gibi ileri bir kültür tekniğini üç yüz yıl yurda sokmayanların, niteliksiz insanlar yetiştirerek gününü gün eden medrese ulemalarının, Ordu’nun ve toplum düzeninin ileri uluslarınki gibi olmasını isteyenlerin kuyusunu kazan dalkavukların, kovcuların, satılmışların payı yok mudur? Köylerin kalkınması hani? Toprak reformu hani? Mustafa Kemal de milli gelirin hakça paylaştırılmasını, sağlayamadı diyenler neden her şeyin yapılmasını Mustafa Kemal’den bekleyenler ne yazık ki, bu acı gerçekleri de çok iyi bilenlerdir. Bakınız uzun zaman milletvekilliği yapmış bir yazar bu konuda ne diyor: “Eğer bu parlak sonuca ulaşmak nasip olmamış ise bunun sorumluluğu; Atatürk’ten sonraki hükümetlerin ödüncü ve yılgın idaresine aittir. Mustafa Kemal’in ışık tuttuğu yolda yürümekten ürkenler utansın!” (7) Atatürk’ün başlattığı eğitmen kursları, köy öğretmen okulları (bu okullar 1940’ta köy enstitülerine dönüştürüldüler) Köy enstitüleri, halkevleri Türkiye halkı için yararlı ve dünyaya örnek kurumlardı. Bunlar Atatürk ilkeleri doğrultusunda TBMM’nin uzun deneyimlerinin yapıtı idi. İleride Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’nun çıkış seyrini TBMM’nin zabıtlarında büyük toprak sahiplerinin topraksız köylülere toprak verilmemesi yolundaki inançlarını, sahip oldukları toprakları ve onlarla elde ettikleri itibarlarını yitirmemek. için nasıl direndiklerini göreceğiz. Büyük toprak sahibi milletvekillerinin ellerinde olan toprağı kaçırmamak için “Hayvanlar üzerinde tıp denemelerine son. Onların yerine Türkleri kullanın.” (155) “Bir Türk kadın işçisinin durumu çok kötü. Bazıları kadın olduğu için asılıyor; kimi yabancı oluşu nedeniyle dalga geçiyor. İzmarit dolu kül •tablasını önüne boşaltanlar da çıkıyor.” (40) “Adam köpürüyor, ille Ali’nin damarına basacak: Haydi oradan! Sizin o Anadolu’dan gelme kadınları üste para versen de almam zaten! Pis kokularına kim dayanır onların,? İşe girişmeden kirlerini keselemek lâzım! Zaten şalvarını indirinceye kadar seninki, de düşer aşağı!” (112) Evet, bu alay edilenler, hakaret edilenler bizim köylü Ali’ler, Memet’ler ve onların kızlarıdır. Eğer okutulsalardı, bir meslek sahibi edilselerdi bu aşağılamalar başlarına gelmezdi, hem de emeklerinin karşılığını tam tamına alırlardı. Kendilerine yapılan hakaretin altında kalmazlardı. Alman yasalarının yabancı işçilere tanıdığı haktan yararlanırlar, onları mahkemelerde süründürürlerdi. Köylümüz gerçekçidir, dindardır, çalışkandır. Yurdunu, ulusunu sever, devletine bağlıdır. Devlet, bu kişiliğe sahip olan köylüye yalnız bir Kur’an kursu açmayı yeterli görmemelidir. Onun çocuklarının da bir iş ve meslek sahibi edilmesi, yüksek okullarda okuması, okutulması gereklidir. Bu durum bir düzene sokulursa köylü çocukları da çağdaş bilgi ve becerilerden kör, kütük kalmaktan kurtulurlar. Bu bireylerden oluşan köylü de yeni silahlarla donatılmış ordu gibi kendi sorunlarını yener. Demek oluyor ki, köylüyü kalkındıracak olan güç onda yaratılacak çağdaş düşünce kaldıracıdır Bu kaldıraç, iş okullarıdır, üniversitelerdir. Eğer köylünün geri kalmışlığına hiç dokunmadan onun yalnız hoşuna giden dinî ve kahramanlık duygularını okşayarak oylarını alma yolunu tutarsak bilelim ki bizim bu davranışımız kendi çıkarımızın üstünlüğünü sağlamak içindir, onu, eski yerinde mıhlamaktır. Yalnız BEN’in çıkarı için bu aksak gidişe devlet dur diyemezse “Köylüsü kalkınamayan bir ülkenin, kentlisi de kalkınamaz, böyle bir toplumda uyumlu bir denge de sağlanamaz.” varsayımı karşımıza dikilir!?. (7) Avni Doğan: Kurtuluş Kurtuluş ve Sonrası, s. 154 yaptıkları bu direnmeler kendi çıkarları açısından yadsınamaz. Onların karşısında olan o günün hükümeti ve TBMM üyeleri işe toprak kanununun gerekçesini şöyle dile getiriyorlardı: “Köy düzeyinde görüleni .işsizliğin, ahlaksızlığın ve yoksulluğun temelinde topraksızlık gelmektedir. Hiç toprağı olmayana, az toprağı olan çiftçilere toprak verirsek bunlar ortadan kalkar. Bu bakımdan kişi çıkarlarından kamu yararını üstün tutmak zorundayız” diyorlardı. Buradan önemli bir gerçeği vurgulamadan geçemeyeceğim; toprak yasasını çıkaran iktidar topraksız köylüye toprak edinme eğitimi vermedi. Onda toprak edinme özlemi yaratmadı. Toprak yasasının kendilerine kazandıracağı hakları tanıtmadı. - Köylü de Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’nun kendileri için yararlı mı zararlı mı olduğu bilincinden yoksundu. Bunu nereden biliyorsunuz diyeceksiniz. Köylüler 1950 seçimlerinde kendileri için toprak yasası çıkaranlara oylarını vermediler, kendilerine toprak vermemek isteyenlere oy verdiler. Bir ana bile çocuğuna yeni bir oyuncak vereceği zaman onu kendi eliyle oynatır, çocuğu güldürür, arkasından koşturur, çocukta isteme hevesi yaratır ve çocuğun eline yeni oyuncağı verir. Çocuk da bu oyuncağı kimseye vermeden oynar, elinden alınırsa ağlar. Topraksız köylüye böyle bir eğitim verilmediğinden onlar da bu yasaya sahip çıkmadılar. Oylarını alanlar da onların bu durumundan yararlanarak Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’nu yürürlükten kaldırdılar. Köy Enstitülerinin kaldırılışı da böyle oldu. Köylü kendisi için açılan Köy Enstitülerinin yararını kavrayacak düşünsel yapıdan yoksundu. Kapatıldıkları için de herhangi bir tepkide bulunmadı. Hâlâ da köylüde köy enstitüleri, halkevleri, toprak yasası için açılsın diye bir uğraşı görülmemektedir. Türk Halkı, öteden beri yapıla gelen ordunun modernleştirilmesinde, matbaanın gelişinde veya geç kalışında, Tanzimat, Meşrutiyet, hatta Cumhuriyet hareketlerinde söz sahibi değildi. Bu çağdaşlaşma hareketlerinde en büyük güç ordudan geldi. Sivil aydınlar da onu destekledi. Burada haklı olarak kazanılmış bir hak var. O da demokrasi. Demokrasi yönetiminin yasalarına göre halkın hakları yasal kuruluşlarca ele alınır oldu. Bu kuruluşlar Atatürk halkçılığından doğan halkevlerinin, köy enstitülerinin, Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’nun işlevlerini halkımıza kavratırlarsa, halkı ister duruma getirirlerse o zaman bu kurumlar yeniden kurulabilir ve kurulduklarında da ömürlü olabilirler. Burada bazı gerçekleri daha vurgulamakta yarar var. Köylü çağdaş ve yasal haklarını bilmiyor diye bulunduğu düzeyde tutulmasının hoş karşılanıp karşılanmama sorunu, toplamı milyonları bulan bu büyük kitlenin okutulmamalarından kaynaklanan düşün yaratamama sorunu, geri kalıp gelişememe, hatta kalkınamama sorunu, devlet yönetimine katılamama sorunu, öte yanda varlıklı ailelerimizin Türkiye, Avrupa, Amerika üniversitelerinde çocuklarını okutup devlet yönetiminde söz sahibi etmeleri sorunu, bunların karşısında köylü çocuklarının ana dilini bile doğru dürüst konuşamaz halde oluş sorunu... Demokrasinin çok sesliliği, hukukun üstünlüğü açısından bu sorunlara nasıl bir çözüm getirme sorunu da kendiliğinden ortaya çıkmış bulunmaktadır. Bu sorunları çözmek zor değildir. Topraksız köylülerin topraklandırılması Atatürk’ün bir emanetidir. Onunla milyonlarca köylüye iş sağlanmış olacaktır. Toprak yasasının savsaklanmasında yurdumuz ekonomik, sosyal ve ahlaksal yönden kolay kolay yerine getirilemeyecek değerler yitirdiği (geçim sıkıntısından böbreğini, çocuğunu satışa çıkaranlar, homoseksüellik, fuhuş, cinayet, hırsızlık, haneye tecavüz.., gibi. Belge günlük gazeteler) görmemezlikten gelinemez. Nasıl ki Mehmetçik yurduna saldıran düşmanı koymak için ölümden korkmadan silaha sarılıp savaşta utku kazanıyorsa devleti yönetenlerde de önce Mehmetçik’teki içtenlik gibi içtenlik olması gerekir. Devlet eğitimde fırsat eşitliğini uygularsa milli gelir dağılımımızdaki adaletsiz dağılım dahil bütün sorunlara çözüm getirilebilinir. Hele öğrencilerini üretici eğitimle yetiştiren -köy enstitüleri deneyiminden yararlanılırsa yaşamdan kopuk tüketici eğitimin getirdiği bütün olumsuz sorunlarımız devlete az bir yükle çözüm sağlar. Diyecekler ki “O, okullar bilgisizdi. Onlarda bilim adamı yetişir mi?” Evet o günkü savaşın getirdiği yoksullukta (1939-1946) köy enstitülerinin yetiştirdiği öğrencilerden İstanbul, Hacettepe ve Ortadoğu Teknik Üniversitelerinde öğretim görevlisi pröfesörler vardır. Bugünkü koşullarda açılırlarsa neler yetiştirmez ki? Bugün KİT’ler zarardadır. KİT’ler yarardadır diyenler çoğaldı. En yalın tanımıyla KİT’ler halkımızı ve ordumuzu en ucuz giydirip kuşatmaktadır. Evimizin, kışlamızın, fabrikamızın yapı demirini, gerekli olan çeliği, yuvamızın, kışlamızın, fabrikamızın yakacağı kömürü en ucuz o üretmektedir. KİT’e sahip çıkmakta toplum yararı yok denebilir mi? Buraya kadar Atatürk’ün devrimlerini belirtmeğe çalıştık. Biraz da Türkiye’mizin canlanması için kurduğu KiT’lerin hangi gerçeklerimizden doğduğuna değinelim. Birincisi Meşrutiyet döneminde: II. Abdülhamit’in Seraskeri (M.S.Bakanı) Rıza Paşa’ya ilgililer işe başladığı gün ordunun buğdayının olmadığını bildirirler. Kara ordusunun kasasında ne kadar para olduğunu sorar “264 kuruş” derler. Osmanlı Ordusu o zamanlarda giyeceği çuhayı, ayakkabıyı, kullanacağı koşum derilerini, fes, buğday, arpa, ... gibi gereksinmelerini hep dış ülkelerden sağlamaktadır. (8) 1908 devrimini yapan İttihat ve Terakki liderleri padişahlıktan en küçük yönetim birimlerine kadar siyasi iktidarı ele aldıklarında “Beyoğlu ve Galata hakiki bir sömürgeciler yatağı, Osmanlı-Müslüman sınıfı ise bir proletarya ezginliği içinde...dir... İttihatçılarda da “zenginler bir gün işe yarar” düşüncesi vardır. Onların bu düşüncesinden yararlanmaya çalışanlar hemen kendilerine sokulurlar. Kısa zamanda harp zengini olurlar. I. Cihan Savaşı’nda yenilen bu iktidar liderleri ekonomik yönden acınacak bir yoksulluğa düşerler. İttihatçıların en ünlülerinden Talat Paşa’nın anası ev kirasını veremez. Talat Paşa Berlin’den yazdığı mektupta kendi koltuklarında palazlanan zenginlerin “Pek az bir borç yüzünden anasının kira evinden atılmamasına yardım etmeyenlerden” yakınır. Bir başka vezir de vaktiyle kendi himayesinde palazlanan bir zengine İsviçre’de okuttuğu çocuklarına yol parası versin diye yazar Falih Rıfkı’yı gönderir. O da “Nerede bende para?” diyerek bürosunun kapısını yüzüne kapatır. Bu kayırmalı zenginlerden Selanikli Karasu ise İngiliz donanması İstanbul’a girdikten sonra İtalyan uyrukluğuna geçiverir... (9) İkinci gerçeğimiz Kurtuluş Savaşıdır. Mustafa Kemal, düşmanı yurttan atmak için yurttaşlar birliğini sağlamıştır. Askerinin ayağında çarığı, sırtında gömleği, kıçında donu yoktur. Ordusu yiyecek tahıla, cephane yükletecek hayvana, günlük kullanacağı kösele, deri, kayış, kurşun, kalay, bakır, barut... gibi birçok şeylere, gereksinmesi vardır. Devlet ise bunları sağlamaktan acizdir. Üçüncü gerçeğimiz tek partili CHP yönetiminin 1930’lu yıllardaki görüntüsüdür: “1930 sıralarında CHP halktan kopmuştu. Halkın dışında, dar, basit bir bürokrat hizbi ile, ancak seçim ve çıkar bağıntıları olan mahalli fakat dar taşralı taraftarlardan oluşmaktaydı. Partiyi vilayetlerde yüksek kademelerde temsil eden “mutemetler” (inanılanlar) aşırı tahakküm ve çıkar yollarına pek sapmamakla beraber, ne merkezin, ne de halkın benimsediği insanlardı... Halk tedirgindi. Bilhassa ihracat malları yetiştiren uyanık bölgelerde; Karadeniz, Ege, Akdeniz mıntıkalarında iktisadi buhran bütün şiddetiyle hükmünü sürdürüyordu. Fiyatlar sıfıra düşmüş gibiydi. Ona karşın malın alıcısı yoktu.. Hele ihraç mallarının aracılığı ile geçinen kent ve kasaba orta sınıfları, açıkça şikayetçiydi. Orta ve Doğu Anadolu’nun yalnız tahıl ve hayvan yetiştiren köylü ve kentli halkı ise, gerçi uysal, sessiz, ama bitkindi. Birçok yerlerde buğdayın fiyatı 2 kuruşun altında, bir davarın fiyatı 4 lira etrafında idi. Hükümet ve parti ise, halka inemiyor ve gerçekleri halka anlatamıyordu... Hükümet başkanı, aynı zamanda parti başkanı idi. Amma, daha önce de belirttiğimiz gibi o, partiyi aktif ve önce bir halk organı olarak almıyordu. 0 daima hükümet başkanı olarak konuşuyordu. Bu ise biraz da, halktan kopmak demekti...” Şevket Süreyya (Tek Adam: c.3,S. 380-381) (8) Şevket Süreyya Aydemir: Enver Paşa,c.I.s.218-219. (9) Falih Rıfkı Atay: Çankaya,,c.I.s.24-26. Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Paşa, memleketin içine düştüğü ekonomik bunalımı görür. Türkiye’yi demokratik ve varlıklı bir ülke durumuna sokmak amacıyla kendi partisi olan CHP karşısında yeni bir parti kurdurmaya girişir. Gümüşhane Milletvekili Ali Fethi Bey’in insanî ve siyasî ahlâkına güvenmektedir. Fethi Bey ile Yalova’da buluşur. Ona laik cumhuriyet temeline dayanan ve bu temelden ayrılmamak koşulu ile yeni bir parti kurmasını teklif eder, konuşma sonunda (7 Ağustos 1930) Fethi Bey’in “Serbest Cumhuriyet Fırkası (partisi) adında bir parti kurması kararlaştırılır. Fethi Bey başkanı olduğu bu partiyi 12 Ağustos 1930 da kurar., Genel sekreterliğine. de Mustafa Kemal’in çocukluk arkadaşı olan Kütahya Milletvekili Nuri Bey’i (Conker) getirir. CHP’nin karşıtsız, eleştirisiz, yasaklı yönetiminden memnun olan eşraf takımı bu partiye cephe alır; Sivas’ta 8 Ağustos 1930 günü bir gövde gösterisine girişir. Başbakan İsmet Paşa da Sivas’a demiryolunun varm3sı dolayısıyla orada toplanan halka yaptığı konuşmasında özetle: “Türkiye’de ilk demiryolu, yapımı 1860 da başlamıştır. 1920 de BMM 4000 km. yol bulmuştur. Padişahlık yönetimi yılda 66 km yol yapmıştır. Biz 1920’den bugüne kadar 1800 km demiryolu yaptık. Eski yolların tamiri de bunun dışındadır. Bir yılda yaptığımız yol ise 180. km’dir. Konya – Afyon -Eskişehir - Ankara demiryolu, padişahın Türkiye Büyük Millet Meclisini kurdurmamak için başlattığı iç ayaklanmaları bastırmakta ve bağımsızlık Savaşımızda çok işimize yaramıştır. Eğer Erzurum - Ankara demiryolu olsaydı Avrupa, Sakarya Savaşı’na belki de giremezdi. Demiryolu politikasına devletimizin bugün ve yarın millî varlık, millî bağımsızlık ve millî birlik sorunumuz olarak yönelinmiştir…” der ve Serbest Cumhuriyetçi Fırkası’nın dış borç sağlama ve liberalizm ilkesine de çatar: “Liberalizm teorisi bu memleketin güç anlayacağı bir şeydir. Biz ekonomide ılımlı devletçiyiz. Bizi buna yönelten, bu memleketin gereksinimi ve bu milletin düşünce eğilimidir. Memleketin gereksinmeleri için herkes ve her yer Hazine’den çare arar. Elektriği yapılmayan kent, limanı kötü olan yer, iş bulamayan adam Hükümeti kabahatli tutar. Devletçilikten büsbütün vazgeçip her nimeti sermaye sahiplerinin gayretinden beklemeye yöneltmek bu memleketin anlayacağı bir şey midir?... Bize yabancı sermaye istemiyor zehiri akılıtıyor. Uzun süreli ve uygun koşullarda borç verme isteği oldu da kabul etmedim mi? Öyle koşulları vardı ki, bunları ancak akşama yiyeceği olmayan, kapısında alacaklıları zorlayan, gözü kararmış bir çaresiz adam kabul edebilirdi.” İsmet Paşa’nın başarısı, ne pahasına olursa olsun milleti böyle bir duruma düşürmekten korumuş olmasıdır. - (Mahmut Goloğlu: Devrimler ve Tepkileri,s.282-283) Fethi Bey de 7 Eylül 1930 günü İzmir’de partisinin düzenlediği mitingde İsmet Paşa’yı yanıtlar. İzmir mitingi çok görkemli olmuştur, yüz binden fazla insan katılmıştır. Ama bunlar ne CHP’nin ne de SCP’nin programını bilen kişiler değildir. Ama içlerinde “idealistler, dargınlar, içtenlikçiler, demokrasi aşıkları, öç alma heveslileri, kötü niyetliler, fedakârlar, çıkarcılar, anarşistler,kışkırtıcılar, özgürlük özlemi çekenler, özgürlükte aşırı istekliler, aşırı solcular ve sağcılar, geçim sıkıntısı çekenler vardır”. (a.g.ys.287) Fethi Bey kendisini alkışlayan bu kalabalığa iktidara geldiklerinde vergi adaleti sağlayacağını, dairelerde işlerin kolayca yapılacağını, rüşveti kaldıracağını... vaat eder. Bugünlerde belediye seçimleri de başlamıştır. Halk partililer oy vermekte şaşkınlık içindedir. “Halk Partisine oy vermenin utangaçlığını” duymaktadır. Serbest Cumhuriyet partililer ise “kendilerini bütün bir hoşnutsuzluk zümresinin temsilcisi durumuna sokmuştu”. Serbest Partiye oy vermek isteyenler, birbirleriyle yarışırcasına büyük bir hevesle sandık başına koşuyorlardı. Bu umulmadık ilgiyi gören Halk Partililer de, halkın değer bilmezliğinden üzülüyor ve yakınıyorlardı. (Hilmi Uran: Hatıralarım: 215-217), (Mahmut Goloğlu: Devrimler ve Tepkileri: s.286). Seçim sonunda ise 502 belediyeden yalnız 22’sini Serbest Parti kazanmıştır. Bu durumu gören Serbest Parti Başkanı ve Gümüşhane Milletvekili Fethi Bey, 15 Kasım 1930 günü TBMM’ne bir önerge verir. Belediye seçimlerinde seçmenlerinin oy vermelerinin engellendiğini, seçime hile karıştığını, İçişleri Bakanlığı’ndan gensoruda bulunmak üzere görüşme açılmasını teklif eder TBMM 16 Kasım 1930 günü konuyu görüşmek üzere toplanır. ilk sözü Fethi Bey alır: “Partisine oy vermek isteyenlerin polis ve jandarma tarafından belediye dairelerine sokulmadığını, zorla dağıtıldıklarını, yaratılan bütün zorlukların yetmediği yerlerde birçok yurttaşın tutuklanıp hapse atıldığını, teşekküre değer ki, içişleri memurlarının bu kanunsuz davranışlarına alet olmayan adliye memurları ellerinden geldiğince yurttaşları serbest bırakmaya çalıştığını, eğer bu haksız tecavüzler karşısında daha acıklı olaylar olmamışsa, bunu halkın siyasî eğitimine ve kanunlardan ayrılmamaktaki kararlılığına borçlu olduğunu... söyler. CHP adına konuşan Konya Milletvekili Refik (Koraltan) Bey de: “Fethi Bey’in zehirli kışkırtıcılardan nefretini belirtmediği için işin çığırından çıktığını, cumhuriyetten ve devrimlerin koruyucusu olmaktan uzaklaştığını, çabuk ve kolay başarı için halkın saflığından yararlanılmak istendiğini, bunun için her çareye başvurulduğunu, şapkanın kaldırılacağından, yeni Türk harflerinin atılacağından, medreselerin açılacağından, okullara Kur’an dersi konacağından, Halifenin getirileceğinden söz edildiğini...”. ileri sürer. (a.g.y.,s.295) Serbest Parti milletvekilleri görüşmelerden sonra partilerinin yaşayamayacağını anlarlar. Feshine ait aldıkları kararı imzalayıp Mustafa Kemal Paşa’ya verirler. 17 Kasım 1930 günü Serbest Cumhuriyet Partisi’nin resmen feshedildiği ilan edilir... Böylece üç aylık Serbest Cumhuriyet Partisi ortadan kalkar, tek parti sistemine yeniden dönülür.. 1930 olayları yalnız Serbest Parti olayı değildir. Ağrı ve Menemen olayları da vardır; “Eskiden Hamidiye Alayları gibi özel silahlı birlikler kurulması ve öteki sebeplerle, Doğu illerinde yaşayan halkın ileri gelenlerine bazı imtiyazlar verilmişti. Böylece; Doğu Bölgesinde ortaçağ tipi derebeylikler türemiş, aşiret teşkilatı güç kazanmış ve bunların devlete bağlılıkları zayıflamıştı. Vergi vermiyor, askere gitmiyorlardı. Cumhuriyet yönetimi bu imtiyazları kaldırma, eşitliği kurma yoluna gidince, çıkarı bozulanlar Hükümete başkaldırmaya, çevrelerinde soygunlar yapmaya başlamışlar ve Ağrı Dağı’nı bir yuva, bir sığınak gibi kullanmışlardı... Bütün bu nedenlerle; bir hafta süren Ağrı Harekatı ile buradakilerin bazısı yok edildi, bazısı kaçtı, bazısı da devletin affına sığındı”. (Z.C.:22.9.1930. a.g.y.s.276). Kuvayı Milliye’ye karşı, Bayburt (26 Ekim 1919) Şeyh Eşref ayaklanması ile Bozkır ayaklanmalarını (27 Eylül-20 Ekim 1919) yapanların elebaşlarının Nakşibendî Tarikatı’ndan oldukları saptanmıştı. Laikliğe karşı Menemen olayını (23 aralık 1930) çıkaranların da Nakşibendî oldukları saptandı. “Ölülerin dirileceği Kıyamet Günü ortaya çıkacak olan Mehdi benim” diyen” esrarkeş” Giritli Mehmet ve müritleri yeşil bayraklarıyla Menemen sokaklarını dolaşırlar, bayraklarını Belediye Meydanı’na dikerler. Sabah namazından çıkanları bayrakları altında toplanmaya çağırırlar. Birkaç yüz kişi toplanır, zikre başlarlar. İlçenin jandarma komutanı bu olayı bastıramayacağını anlar, alaydan askeri yardım ister. Alay komutanı da öğretmen asteğmen Kubilay’ı bir müfreze ile yollar. Kubilay askerlerini kalabalığın yanına koyar, Giritli Mehmet’e yaklaşır, yakasından tutar, dağılmalarını emreder. Giritli Mehmet sıkıya geldiğini anlar, tabancasını çeker, ateşler, Kubilay’ı vurur. Komutanlarının yaralandığını gören askerler kaçar. Kimseden yardım göremeyen Kubilay camiye sığınmaya çalışırken başını keserler, yeşil bayraklarının direğine bağlarlar “En acı taraf, Derviş Mehmet bu cinayeti işlerken halkın içinde bazı kimselerin onu alkışlamasıdır.” Olayı bastırmaya gelen askerler ayaklananları çevirir, kaçmaya çalışanların beşi öldürülür. Yakalananlar mahkemeye verilir. 28’i asılır, ötekiler de çeşitli cezalara çarptırılırlar... (10) Birinci Dünya Savaşı, iç ayaklanmalar, Kurtuluş Savaşı, Osmanlı Hükümetinden kalan dış borçlar, 1929 Dünya Ekonomik Bunalımı’nın etkileri ve siyasî dalgalanmalar yüzünden Cumhuriyet Hükümeti sanayiye yatırım yapamaz. Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Paşa, memleketi içinde bulunduğu ekonomik bunalımdan kurtarmak amacıyla Anadolu illerine geziye çıkar. Dördüncü gerçeğimiz de Gazi Mustafa Kemal, Serbest Fırka olayından sonra cumhuriyet yönetiminin Anadolu illeri üzerindeki görüntüsünü incelemek üzere bir geziye çıkışıdır. Gezide bulunan Ahmet Hamdi Başar, Atatürk’le Üç Ay adlı kitabında bu gezideki izlenimleri anlatır: (10) Doç. Dr. Ahmet Mumcu: Tarih Açısından Türk Devriminin Temelleri ve Gelişimi, S.151: “Atatürk, “İstilânın acılığını tatmış bir çevrede genç ve kahraman Asteğmen’in uğradığı saldırıyı” Cumhuriyet’e karşı bir suikast olarak görür . GAZİ SEYAHATİNİN SEBEBİ “Atatürk’ün. geniş ölçüde yapacağı bu seyahatin hususi bir hedefi vardı: Serbest Fırka hadisesi memlekette idareden memnun olmayanların çokluğunu ortaya koymuştu. Her taraftan şikayetler yükselmekteydi. Bunların hepsini hocalar, mürteciler ve saire yapıyor denmezdi. Çünkü her şikayet madde gösterilerek yapılıyordu. Vergilerin ağırlığı, tahsil edenlerin yaptığı suiistimallerden (yetkilerini kötüye kullanmalarından) şikayet umumî idi. Devlet otoritesini temsil eden memurların yaptıkları. haksızlıklar ve kanunsuzluklardan her tarafta, geniş ölçüde misaller getirilecek, konu oluyordu. İnkılapçı elemanın merkezi olması lazım gelen Halk Fırkası, birçok yerde çıkarcıların elinde ve emrinde çalışıyordu. Her devirde Fırkaların başına geçerek ve arasına karışarak sözü geçen ve onunla geçinen profesyonel eleman, mütegallibe ve saire fırka teşkilatını da idare etmekteydi. Belediyelere, Ticaret Odalarına, serbest meslek teşekküllerine, hayır cemiyetlerine, şirketlere, özetle her nerede bir topluluk varsa oraya fırka namına bu adamlar burunlarını sokuyorlar; istediklerini “fırka emridir” diye seçtiriyorlar; iş başlarına geçiriyorlardı. Bu yolla yapılan sömürme ve zulüm gün geçtikçe şiddetleniyor, dolambaçlı şekillerden sıyrılarak apaçık gözüküyordu... Yeni Türk Cumhuriyetinin kurulmasından sonra geçen sekiz yıl içinde ne çok iş yapılmıştı? Saltanatın baskısı kalkmış, dini taassubu kalkmış; demiryolları yapılmış, birçok imar hareketi olmuş, iki seneden beri ise gümrük elimizde olduğundan yeni uygulanan himayeli gümrük tarifesi ile ürünlerimiz yabancı rekabetine karşı korunmuş, yer yer sanayi canlanmağa başlamıştı. Her gün halkın fikirlerini yansıtan gazeteler övgüden, memnuniyetten, iyilikten, başka bir şey yazmıyorlardı... Meğer herkes şikayetçi, herkes bitkin haldeymiş!. Müthiş bir aldanış, bir hayal yıkılışı karşısında idik!..” (a.g.y.s24-25). HALKIN DERTLERİNİ DİNLİYORUZ Serbest Fırka ile beraber ortaya çıkan fenalıkların ve şikayetlerin kök sebebi neydi? Atatürk yurtta yapacağı geziyle, başkalarının ayrıntılara (teferruata) gömülerek giremeyecekleri bu kök sebebi bulmağa karar vermişti. İlk konakladığımız Kayseri’de bir şikayetle karşılaşıyoruz: Doğudan her yıl Kayseri’ye on beş bin büyük baş hayvan gelirmiş... Sığır vebası var diye Kayseri’ye sokmuyorlarmış. Bu hayvanlardan on bini pastırma yapılmak için... “sığır vebası” lafı bir bahane.. Ortada böyle bir şey yokmuş! Memleketin niçin fena idare edildiğine dair en kuvvetli ve canlı bir örnek bulunmuştu... 1930 yılı Kasımın on dokuzuncu günü 14:30 da Kayseri’den hareket ettiğimiz zaman, Şef’e bu gerçeği açık bir örnekle gösteren olaya içten teşekkür ediyordum. Gezimizin ilk merhalesi Kayseri - Sivas ve oradan Tokat - Amasya yolu ile Samsun’a gitmek, Ege vapuru ile Trabzon’a uğradıktan sonra İstanbul’a dönmek oldu. Bu zaman içinde halkın bir takım şikayetlerini dinledik; bir takım yolsuzluklara şahit olduk. Her yerde işlerin gittikçe azaldığından şikayet ediliyordu. Kayseri’de harpten evvel halı dokuyan 12 bin tezgah varmış; şimdi yedi bine düşmüş. Amerika halılarımıza ağır gümrük koymuş; halı ihracı durmuş. Yine örneğin Kayseri’nin Develi ilçesinde yılda 150.000 okka kitre çıkar ve okkası 100-350 kuruşa satılarak bu kaza halkına bir gelir olurmuş. Şimdi fiyatlar düşmüş; çünkü Amerika çekmez olmuş; rençper de bu işi bırakmış. Halı gümrüğü neden artmış; Kitre niçin gitmiyor? İlgili devlet memurlarına soruyoruz; “Bilmeyiz beyim, diyorlar, biz de şimdi işittik. Bize hiçbir şikayette bulunan olmadı.” “Şikayet olsaydı ne yapardınız?” “Bizi ilgilendirmez; tabi? dinlemezdik...” Kayseri harap, bakımsız, pis.. Bütün Anadolu’dan farklı olarak Kayseri’yi mamur, halkını uyanık, çalışkan bulacağımızı sanmıştım... Fakat buna mukabil ticari ehliyetleri, kombinezon kudretleri açık şekilde gözüküyor. Memleketlerine dertlerini dinlemek üzere, Gazi heyetinin gelmesinden yararlanarak şu pastırmalık öküz sorununu ne güzel ortaya koydular! Bankalarda Kayseri tüccarlarının muamelelerine de dikkat ettim; pek muntazam; hiç protesto yok... Kayseri’den sonra gezimizin ilk devresine ait işittiğimiz şikayetlerden birkaç misal: Vagonsuzluktan, istasyonlarda vagon kantarı olmamasından ve tahıl koyacak yer bulunmamasından, taşıt tarifelerinin ağırlığından... Geçen yıl meselâ, bankadan sekiz yüz kilo tohumluk alıp yüz lira borçlanan köylünün bu sene aldığı bütün ürün tohumluk borcunu bile karşılayamıyor. Çünkü geçen yıl buğdayın kilosu 15 kuruştu, şimdi 4 kuruşa alıcı yok... İşin can alıcı noktası, köylünün zararda oluşudur. Köylü çalışıyor, çabalıyor, eğer onu piyasa münasebetlerine mecbur eden şartlar varsa, neticede elinde avucunda hiçbir şey kalmadığını görüyor. Varını satıyor, yoğunu satıyor, yine olmuyor; en basit yaşam koşuluna razı oluyor; yine olmuyor. Dâvanın başı köylüyü zarardan kurtarmaktır. Hiçbir üretim, hiçbir el emeği köylünün, hele şu buğday ve tahıl üreticisi köylünün, ürün ve el emeği kadar değersiz olamaz. Onun için köylüyü kurtarmak, Ziraat Bankasını onun bankası haline koymak ancak köylüyü kazandırmakla mümkündür. Banka yerine köylünün murabahacıdan, tüccardan para aldığı ve onun esiri gibi çalıştığı da doğru... Bu. konuda bir çırpıda ve hükümet yasağı ile halledilecek işlerden değil... Meşrutiyet ve hatta Cumhuriyet hükümetleri bu alanda sadece hükümet yasakları koyabildiler. Niçin, köylü’ mütegallibenin elindedir; onu oradan kurtarmak yolu nedir; bunun sebeplerini henüz anlamış değiliz. Köylüyü kurtarmak, onu efendi haline getirmek yalnız temennilerden, hayallerden öteye geçemediği ve sosyal davalar ve münasebetler edebî ve hissî görüşler altında mütalaa olunduğu ve hükümetçe, memleketin bu derin derdine çare bulunacağına inanmak çok güçtür.... . Vergi işi... Her nereye gitmişsek vergilerin ağırlığından, alınma tarzının kötülüğünden, bu suretle yapılan zulümlerden şikayet edildiği görülüyor... Ekseriya vergisini ödeyemediği için tarlası, evi barkı satılmış olanların geçirdiği hayat faciaları, onları dinleyenlerin vicdanlarında acı tepkiler yaptığı halde, konmuş yasalar bu usullere göre bir şey yapılamıyor...“du. (a.g .y.s.40-45) Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Paşa bu gezisinden sonra memlekette işsizliği önlemek, devletin satın aldığı çiftçi ürünlerini depolamak amacıyla planlı bir sanayi atılımına girişti. 1933’de Sümerbank, 1935’te Etibank, 1938’de de Toprak Mahsulleri Ofisi işletmeye açıldı. Bakırköy Bez Fabrikası 1934’de genişletildi ve geliştirildi. 1935’te Kayseri Dokuma, 1936’da İzmit Kağıt, 1938’de Bursa Merinos Fabrikaları işe başladı. 1937’de Ereğli, Malatya Dokuma ile Nazilli Basma, 1938’de Gemlik Yapay İpek fabrikaları işletmeye açıldı. 1939 da Karabük Süper Fosfat, Hamızı Kibrit sülfürik, Keçiborlu Kükürt, Isparta Gülyağı, 1943’te de Sivas Çimento Fabrikaları işe başladı Atatürk’ün birinci beş yıllık sanayi planının biraz gecikmesine karşın o günün yoksulluğu içinde ele alman işler gerçekleştirildi. Şeker fabrikalarından Alpullu, Uşak 1926’da, Eskişehir 1933’te, Turhal 1934’de işletmeye açıldı. Türkiye dış ülkelerden şeker, kumaş, kağıt alımından kurtuldu. Madencilik alanında da: Şark Kromları, Kütahya’da Kromit, Ergani Bakır, Murgul Bakır, Simli Kurşun, Demir, Maden Kömürü, Ereğli, Kütahya, Soma kömür havzaları; Zonguldak Çata[ağzı ve Kütahya Mıntıka santralı; ev yakıtı sanayii ve petrol rafinerileri, sentetik benzin sanayii, Kütahya ve İzmit’te Azot sanayii, makine eşya, kalay, boru, denizcilik, sünger, balık sanayii, deniz ve liman işletmeciliği v.b. değerli işletme ve kuruluşlara memleketimiz sahip oldu. (1) Burada Atatürk’ün kurduğu KİT’lerin kara günlerimizdeki hizmetlerine de değinmenin yerinde olacağı kanısındayım: İkinci Cihan Savaşı yıllarında devlet ordunun ve halkımızın yiyecek sıkıntısını önlemek amacıyla çiftçilerden T. M. Ofisi’ne belli bir oranda tahıl vermesi için bir bildirim vermelerini zorunlu tuttu. Bazı zorluklarla karşılaşıldı. Zengin bir çiftçi olan Milletvekili Emin Sazak bile eksik bildirimde bulunduğu için önemli bir tahıl ambarına el konuldu. (4) Gene bu yıllarda devlet aynı amaçla 118.368 varlıklıya 465.348.820 lira varlık vergisi koymak zorunda kaldı. Bu vergiyi de tam tamına tahsil edemedi. (5) O günleri yaşayanlar çok iyi bilirler; her şey karaborsa idi. Devletin kurduğu şeker fabrikaları, Sümerbank dokuma fabrikaları, Toprak Mahsulleri Ofisi olmasaydı halkımız çayına şeker, eskiyen giysilerine yamalık, sofrasına ekmek, ölüşüne kefen bulmakta zorluk çekecekti.. Oysa tüccarın ambarında, mağazasında her şey yığılıydı, karaborsaydı, ateş pahasınaydı. Halkın alım gücü yoktu. Devrin Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, 1 Ekim 1942 nutkunda karaborsacı çiftlik ağalarından ve tüccarlardan şöyle yakınmaktaydı: “Bilinçsiz bir ticaret havası, haklı nedenleri çok aşan bir pahalılık belası, bütün vatanımızı ıstırap içinde bulunduruyor.” Acı ile hatırlamalıyız ki, milletin iaşe işlerini tanzim etmek yolunda cumhuriyet hükümetinin sarf ettiği gayretlere, iki seneden beri toplumumuz tarafından hiç yardım edilmemiştir. Bulanık zamanı, bir daha ele geçirmez bir fırsat sayan eski batakçı çiftlik ağası ve elinden gelse, teneffüs ettiğimiz havayı ticaret malı yapmaya yeltenen gözü doymaz vurguncu tüccar ve bütün bu sıkıntıları politika ihtirasları için büyük fırsat sayan ve hangi yabancı milletin hesabına çalıştığı belli olmayan birkaç politikacı, büyük bir milletin bütün yaşamına küstah bir surette kundak sokmaya çalışmışlardır.” (6) Yüce Atatürk’ün başlattığı Kooperatifçiliğe ‘kentlerde ve köylerde işlerlik kazandırılırsa KiT’lerin halka dönük hizmetlerinde daha olumlu gelişmeler sağlanacağı kuşkusuzdur. Atatürk’ün camilerimizde Türkçe okuttuğu ezanı, Arapça’ya çevirenler, halkevlerini, köy enstitülerini kapatanlar, Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’nu ortadan kaldıranlar, yıllarca Atatürk’ün kabrini ziyaret edip, çelenk koyanlar, saygı duruşunda bulunanlar O’nun anıt defterlerine övgülü yazılar yazdılar. Böylesi içtenliği kafamın kalınlığından mı bilemiyorum bir türlü kavrayamadım. Atatürk’ün Kamulaştırdığı Yabancı Şirketler 1849-1918 yılları arasında Osmanlı ülkelerinde kurulan ve etkinliğini gösteren yabancı anonim şirketlerin sayısı 332’dir. Bunlardan 290’ı bugünkü topraklarımızda, 42’si de I. Cihan Savaşında elimizden çıkan ülkelerde etkinlik göstermekteydi. Bu şirketlerin yapacağı işleri Türk halkı başarıyla yapabilirdi. Osmanlı’nın eğitim kurumları “kara kaplı kitaba ve kara tahtaya” dayanmakta, yaşamdan kopuktu. Elinden iş gelmeyen insanlar yetiştirmekteydi. Ama bu kurumlar bu durumlarıyla gene de yönetime egemendi. Osmanlı bu zavallı eğitimin işe yaramadığını algılamaktan yoksundu. İş eğitiminde çok ileri gitmiş Batı ülkelerine sanayi ve ticaret işletmelerini kendi eliyle teslim et menin gönül rahatlığı içindeydi. Acaba Türk Halkı geri zekalı mı idi? Osmanlının yabancı şirketlere ruhsat (1) Şevket Süreyya Aydemir: İkinci Adam; c.I.s.436-440.6. baskı. (4) Şevket Süreyya Aydemir: İkinci Adam. C.2, S.202. (5) a.g.y.s.233. (6) a.g.y.s.334-345. verdiği işletmeleri Türk Halkı yapıp işletemez miydi? Bunların adlarını biraz olsun sergileyelim. Mustafa Kemal’in Türk Halkına iş yaşamımızda kazandırdığı güvenin değerini de unutmayalım: Yabancıların yurdumuzda kurduğu şirketler: Tuhafiye, saraciye, ecza, basım ve kâğıtçılık, İstanbul Telefon, İzmir dış alım ve dış satım, hazır giyim, banka, kambiyo tütün, içki, kibrit, değirmencilik, ekmekçilik, süs eşyası, balıkçılık, Aydın-İzmir incir, İstanbul peynir, yapağı, çimento, tuğla, kireç, taş ocakları, mermer taşı, arazi ve inşaat işleri, sinema ve tiyatro, orman ürünleri, lastik, halı, Boğaziçi Beykoz Parkı, dört mevsim giysi, havagazı ve kok, elektrik tesisatı, Yeşilköy ve Yalova Hamamları, İstanbul tramvay ve otobüs, Bursa tramvay ve elektrik, Osmanlı genel taşımacılık, yağ üretim, fes yapımı, İstanbul, Konya elektrik, soğuk hava, buz, İstanbul kaynak suları, İzmir su, İzmir Rıhtım ve Körfez vapuru, dericilik, yağ ve sabun, çeşitli dokuma, pamuk ve yün iplik, kendircilik, züccaciye, Büyükada Yat Kulübü, İstanbul Boğaziçi vapur, Haliç vapur, doklar ve tersaneler, dalgıç ve cankurtaran gereçleri, Trabzon vapur yükleme ve boşaltma, İzmir-Aydın demiryolu, Doğu demiryolları, Anadolu demiryolları, Mersin-Adana demiryolu, şimendifer kumpanyası, boraks, Balya-Karaaydın madenleri, İzmir antimuan, Çamlı kömür madenleri, Kozlu kömür madenleri, Eşya-ı Askeriye Anonim Osmanlı Ticaret Şirketi, gibi çeşitli adlar altında kurulan yabancı işletmelere bütün sanayi ve ticaret yaşamımız teslim edilmişti. 1535’de kabul edilen kapitülasyonların devamı idi bu. (1) Buna nasıl katlanılıyordu? Teknemizdeki unumuzun değirmeni yabancıların elinde, Ordumuzun kullandığı tüm donatım eşyasını satın alan şirket onların elinde, peynirimiz, üzümümüz, incirimiz onların elinde. Kentlerimizin ekmek fırınları onların elinde. Demiryolları, denizyolları, kara taşımacılığı onların elinde. Soframızdaki tabak, sırtımızı yıkadığımız hamam onların elinde. Tiryakimizin tabakasındaki tütün, anamızın ocak yaktığı kibrit, kentlimizin bardağındaki bir yudum içki onların elinde. Sırtımıza giydiğimiz giysi, kıçımıza giydiğimiz donun bezi onların elinde. Kentlerin elektrikleri, bardaklarındaki sular onların elinde. Denizlerimizdeki balıklarımız, toprağımızdaki madenlerimiz ve taş ocakları onların elinde. Mollamızın fesi, evimizin tahtası, sobamızın kömürü onların elinde. Dış alım, dış satım onların elinde. Düğmemizi diktiğimiz iplik, ayakkabımızın derisi onların elinde. Bankalar, sigortalar, gemilerimizin yüklenip boşaltılması onların elinde. En acısı aşımıza koyduğumuz bir kaşık yağ, sırtımızın kirini yıkadığımız sabun onların elinde. Sen nasıl olur da hak vermezsin Mustafa Kemal’e: “Efendiler, ... Egemenlik hiç kimsece, hiç kimseye, bilim gereğidir diye, görüşmeyle, tartışmayla verilmez. Egemenlik, güçle, erkle ve zorla alınır. Osmanoğulları, zorla Türk Ulusu’nun egemenliğine el koymuşlardır. Bu yolsuzluklarını altı yüzyıldan beri sürdürmüşlerdi. Şimdi de Türk Ulusu bu saldırganlara artık yeter, diyerek ve bunlara karşı ayaklanıp egemenliğini eylemli olarak kendi eline almış bulunuyor...” (2) Evet ense kökümüze dalan, kanımızı emen bu yabancı kenelere bizi teslim eden Osmanlı’dan kurtaran Mustafa Kemal’dir. Cumhuriyetin kuruluşunu sağlayan Mustafa Kemal’in, yaşasın cumhuriyet diyenlerin karşısında saygıyla eğilmek bir insanlık borcudur. Sivas Kongresi’inde: “... Beş yüz milyon lira borcu, yıkık bir yurdu, pek verimli olmayan bir toprağı ve ancak on, on beş milyon lira geliri olan bir ulus, bir dış yardım olmaksızın yaşayamaz... Yunanistan’ın bile saldırılarına karşı kendimizi savunamayız. Amerika mandası her şeyden evvel yardım eden ve kefil bulmak için gereklidir.” diyen (3) Osmanlı Paşalarının gözleri önünde Yunan ordularını Mustafa Kemal’in nasıl denize döktüğünü dünya tarihleri yazdı, bize okuttular ve biz de okuttuk. (1) Zafer Toprak: Türkiye’de Milli İktisat; 1908-1919. (2) Gazi Mustafa Kemal: söylev; (3) Mazhar Müfit Kansu: Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le; s.224. Cumhuriyeti kuran kuşaklar, Balkan, 1. Dünya ve Kurtuluş Savaşlarında dövüşürken yorgun ve yoksul düştükleri halde yurtseverlik ve bağımsızlık aşkıyla yüreklendiler. Yabancı şirketlerin elinde bulunan Adana - Fevzipaşa, İzmir Kasaba, Aydın ve Şark demiryollarını, İstanbul Rıhtım Şirketini 1933-1937 yılları arasında kamulaştırdılar. (4) Padişahların aldığı “düyunu umumiye” borçlarını da Lozan antlaşması gereğince ödemek zorunda kaldı. Mustafa Kemal Ne Yapmış ki? Süper sağcılar ve solcular böyle diyorlar yeni bir Türkiye yaratan Mustafa Kemal’e. Her yerde adaletsizce bağırıyorlar: “Fesi çıkar şapkayı giy. Yırtmaçlı ‘entariyi çıkar pantolonu giy. Abayı çıkar ceketi giy. Peçeyi çıkar yüzü açık gez. Ezanı Arap diliyle değil Türk diliyle oku. Arap alfabesini bırak Latin alfabesiyle okumaya başla. Saati akşam 12’ye ayarlama gece yarısı bire ayarla. Bir marttaki sene başını bırak bir ocağı sene başı yap. Buna da takvim devrimi de. Okka ile tartma kilo ile tart. Arşın ile ölçme metre ile ölç. Kadıyı mahkemeden kov yargıcın egemenliğine teslim et. Padişahlığı kaldır cumhuriyeti ilan et. Eğitimde medreseleri kapa okulun egemenliğine gir. Bunların-hepsi kolay şeyler.” diyorlar. Gerçekte görünen ise biri birlerine sırt dönüşleridir. Aralarında kardeşçe, uygarca bir diyalog bile yoktur. Oysa Mustafa Kemal millî bağımsızlığımızı sağlamak amacıyla düzenlediği Erzurum ve Sivas Kongrelerinde eski ordu müfettişi, eski bahriye nazırı, eski milletvekili, hazine vekili, tüccar, çiftçi, davavekili, emekli memur, müftü, öğretmen, avukat, gazeteci, tarikat şeyhi, eski vali, alay sekreteri, doktor, hoca, il genel meclis üyesi ve askeri tıp öğrencilerden oluşan, karşıt görüşlü delegelere Mustafa Kemal şu parolaları vermekteydi: Tek tepe, tek kuşun kalıncaya kadar mücadele, yahut ta: Ya istiklal ya ölüm.” (1) İşte biri birine zıt düşen katmanların temsilcileri Mustafa Kemal’in - ilkelerini yurttan düşmanı atmak ve bağımsızlığımızı kazanmak için kabul ettiler. Sivas kongresine katılan, Amerikan mandası taraftarlarına karşı çıktılar. Düşmana karşı sorumsuz ve ilgisiz kalan İstanbul Hükümetine karşı geldiler, Mustafa kemal’i tuttular. Açıkçası yurdun sorumluluğunu üstlendiler. “Heyet-i Temsiliye’yi seçtiler. Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’ni onlar kurdular. Bütün illerde bu cemiyetin şubelerini açtırdılar. Bu gizemli başarılar halkın tabanı ve üst katı olan katmanların başarısıydı. TBMM’ni onların gücüyle kurdu. Ordularını onların gücünden oluşturdu, onların gücüyle donattı. Halkın imeceleriyle orduların ikmallerini yaptı. (Bir çift çarık, bir çift çorap, bir kat çamaşır hazırlamak için her evi görevlendirdi. Savaşta ordunun işine yarayan her türlü eşyanın ‘hükümetin tespit ettiği bir kurula teslim etmesi için halka emir verdi. Türk halkı Başkumandan Mustafa Kemal’in bu isteklerini seve seve yerine getirdi. (2) Bütün utkularını da halktan oluşturduğu ordularla kazandı. Mustafa Kemal bu imeceleri yaptığı günlerde Türkiye düşman elinde idi. Halk yoksuldu, Trablusgarp, Balkan, Birinci Cihan Savaşlarında kaybı büyüktü. Savaştan dönenlerin birçoğu sakattı. Birçok evin ocağı sönüktü. Yüz binlerce şehidin karıları dul, ‘çocukları öksüzdü.. İngilizler doğu illerimizde yaşayan kardeşlerimizi bizden ayırmak için Kürtçülük yapmaktaydı. Karadeniz kıyılarında Rum Pontus devletinin kurulmasını desteklemekteydi. A.B.D. de doğu illerimizde bir Ermeni devletinin kurulmasını istiyordu. “Adapazarı, Düzce, Hendek, Gerede’de padişahçı ayaklanmalar başladı. Nallıhan, Beypazarı üstünden Ankara’ya yaklaşacak gerici ayaklanması yeni açılacak meclisin toplanmasını engellemek amacındaydı.. (3) (4) Şevket Süreyya Aydemir: İkinci Adam; c. 1 s.430. “... Ayaklanmaları hazırlayan ve merkezden yöneten padişahçı, İngiliz’ci din adamlarıydı. “Zeynellabidin, Hoca Sabri, Sait Molla gibi kimselerin padişahın isteğine uyarak Kuvvay-ı Milliye’yi düşürmek maksadıyla her yerde vücuda getirmeğe çalıştıkları Tali-i İslam Cemiyeti adı altındaki tertiplerle millî teşkilata karşı fiilen taarruzlara’ başlamışlardı.” (4) BMM’nde ise Mustafa Kemal’in rahatsız olduğu bir günde onun başkumandanlığının uzatılmamasını isteyenler oldu. Yaptığı imece ile ordunun giydirilmesi ve donatılmasına “ulusa zorla parasız iş yaptırıyor” diyenler oldu. Bunlar Mustafa Kemal’in karşıcılları idi. 6 Mayıs 1922 günü BMM’ne gelen Mustafa Kemal kendisini çekemeyen karşıcıllarına şu yanıtı verdi: “Hayır baylar, ödevimiz siyasa yapmak değil, bizim ve ulusun biricik ödevi topraklarımızda bulunan düşmanı, süngülerimizle kovup atmaktır. Ulusal amaca ulaşmanın yolu budur. Bütün gücümüzü ve kaynaklarımızı orduya vereceğiz. Bunun dışındaki sözlerin Başkomutanlık Yasası’yla ne ilgisi vardır. “Paramız vardır, ordu yaparız. Paramız bitti ordu dağılsın...” Benim için böyle bir sorun yoktur. Para olsa da olmasa da ordu vardır. Başlangıçta (Sivas kongresinde mandacılar) bilgiç geçinenler de paramız var mı? Silahımız var mı? Diyorlardı. Ben de yoktur diyordum. Öyleyse ne yapacaksın? Görüyorsunuz hepsi oldu. “Birtakım baylar da ulusa zorla parasız iş yaptırıyor demişler” “Ulusa parasız iş yaptırmak gerektiriyorsa bunu yapıyoruz ve en doğru yasa budur. Ulus’un ve ordunun yenilmemesi için “yasa buna engeldir” diye gerekli gördüğüm önlemde duraksamayacağım.” (5) Sivas Kongresine İstanbul’dan gelen ünlü yazarlar İsmail Hami Danişment, Halide Edip ve paşalar İsmail Fazıl Paşa, Refet Bey siyasetçiler: Bekir Sami, Rauf Orbay Türkiye’nin kurtuluşunu Amerikan mandasını kabul etmekte arıyorlardı. Mandacıların sözcüsü durumunda olan Refet Bey (Paşa) mandacılığı şöyle savunuyordu: Amerika kefaletini kabul mecburiyetindeyiz. Bu asırda beş yüz milyon borcu, harap bir memleketi, pek bitek olmayan bir toprağı, on – on beş milyon geliri olan bir kavim için, müzahereti hariciye (dış yardım) olmadan yaşamak imkanı olamaz. Böyle bir dış yardım ile, ileri gidemezsek gelecekte ihtimaldir ki Yunanistan’ın saldırısına bile kendimizi savunamayız.” (6) Türk halkı yıllarca yaptığı savaştan yorgun çıktığı için yeni bir savaşa girmek istemiyordu. Okuması yazması yoktu Memleketin genel siyasetinden habersizdi. Yeni bir düşün yaratacak gücü yoktu. İşte bütün bu olumsuzlukları yenecek gücün ulusun kendisinde olduğuna inanan tek lider Mustafa Kemal idi. Türk halkını düşman karşısında birleştirdi. Yurdumuza yerleşen düşmanları halkın yorgun gücüyle yendi. Meşrutiyetçiler yaptıkları Anayasa’da padişaha Millet Meclisini dağıtma yetkisini verirken Mustafa Kemal’in halkla bütünleşerek kurduğu TBMM padişahlığı hiçbir silahlı direnmeye hedef olmadan ortadan kaldırdı. Cumhuriyetin yasaları Batılı demokrasi ülkelerinden alındı. Türkiye’nin sosyal, yapısına göre uyarlandı. Medreseler kaldırıldı. Eğitimde birlik, devlet yönetiminde ve düşüncede laiklik kabul edildi. (7) Arap alfabesi bırakıldı, Latin harfleri kabul edildi. Yeni yazı ile başlayan eğitim ve öğretim bilim alanında yurdumuza birçok bilim adamının yetişmesine neden oldu. Birçok kuşaklar orta ve yüksek öğretimden yararlandı. Laikliğin kabulü Cumhuriyet Türkiye’sinde kadın haklarını, hukuk, eğitim ve bilim dallarında gelişmeler sağladı. Yurttaşları çağdaş düşünceye kavuşturdu. Burada kendimize bir soru soralım. Genç Osman ve 3. Selim gibi yenilikçi padişahlar neden başarı gösteremedi de Mustafa Kemal kendisine ölüm fermanı çıkaran padişah ve onun ayaklandırdığı gericiler, cumhuriyet yönetimini, devrimleri istemeyen silah arkadaşları karşısında, kelle koltukta halkı yanına alarak devrimlerin bir çoğunu gerçekleştirebildi? Genç Osman ve 3. Selim yapacakları yenilikler için halkı yanlarına almayı düşünmediler. Yalnız padişahlık iradesine güvendiler. Oysa savaş kaçkını, yağmacı, disiplinsiz Yeniçeri Ordusu ve ona destek olan ulema sınıfı bütün silahlarıyla padişahların gözünün içine bakmaktaydı. Genç Osman tek başına halktan bir ordu kurmaya kalktı. Ama yanında halk yoktu. III. Selim, Nizam-ı Cedit Ordusunu yeniçeriler her tarafta cirit atarken kurmaya kalktı. Yönetimde yenilikler yapmaya başlandı. Bu iki padişah eskinin yanında yenisi de olabilir gibi ikircikli düşüncelerinin kurbanı oldular. Mustafa Kemal ise eskimişleri atarak yerine yenilerini koydu. Eski ile yeninin bir arada yaşayamayacağını çok iyi biliyordu. “Yeni Türk Devletinin siyasi hayatı vatandaşın saltanatı temeline oturtuldu. Batı uygarlığı müşterek bir uygarlık olarak kabul edildi... Bütün fikir hareketleri çeşitli açılarına karşın Batı uygarlığının üstünlüğünü kabul etti. Kemalist devrimciler özgürlükçü bir hukuk düzeni kurdu. Türk halkını modern bir topluluk olarak bu düzenin içine yerleştirdi.” (8) Mustafa Kemal’in yurtta işsizlik, toprak reformu, kooperatifçilik, köylünün okutulması, köyden kente göç salgını gibi ana sorunları bir düzene koymağa ömrü yetmedi. Herkesin dediği gibi bu sorunların üstesinden Mustafa Kemal gelebilirdi, Türkiye o zaman çok daha kuvvetli olacaktı... Evet ama İsmet İnönü’nün Cumhurbaşkanlığı zamanında köylü çocuklarının okutulması için Köy Enstitüleri açıldı. Topraksız köylülerin topraklandırılması için Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu çıkarıldı. Bunları kimler ortadan kaldırdı? Dünyada toprak reformu yapan demokratik ülkeler yok mu? Bir başka açıdan söyleyelim. Türkiye’de milyonlarca topraksız köylü üretken bir duruma geçirilseydi, milyonlarca köylü çocukları okutularak meslek sahibi edilseydi Türkiye güçlü mü olurdu güçsüz mü olurdu? Bu gerçekler bilindiği halde neden bu konulara el atılmıyor? Neden bu konuların üstüne gitmeyen yöneticilerden bu Anayasal haklar istenmiyor? Bunları yaşamını yitiren Mustafa Kemal’den beklemekte haksız değil miyiz? Yurttaşlar yurttaşlık hakkını, yöneticiler de yurttaşların haklarını bilinçli olarak kavramadıkça bu memleketin temel sorunları çözülemez. Devrimlerin veya reformların tamamlanmasını yalnız Mustafa Kemal’den beklemek insafsızlık değil midir? Önce bilim adamı yetiştirelim. Sonra kendi hakkına sahip çıkacak yurttaş yetiştirelim. O, kendisine sahip çıkacak Mustafa Kemal’i arar, bulur. Ama bu davranışı okumasız köylü ve kentli sosyal haklar bilincinden yoksun bırakıldıkça kazanamaz. Memleketin baş sorunlarının çözümüne yüksek okullar ve üniversiteler içtenlikle sahip çıkmalıdır. İktidarlar, çocuklarımızı yeteneklerine göre okutmalıdır. Üniversiteler dünyanın neresinde olursa olsun bilimsel görevlerini yapmışsa o ülkelerde yurttaşlar mutlu bir yaşama kavuşmuştur. Üniversiteler ne zaman iktidarların oydaşı (muvafık) olmuşlarsa orada yurttaşlar mutsuz bir yaşama sürüklenmişlerdir. Demek oluyor ki yükseköğretim kurumlarımızın öğretim görevlileri ve iktidarlar. bu konuların başlıca sorumlusudurlar: Milli gelirin bütün yurttaşlara hakça yansıtılmasının mutlu bir yaşam sağlayacağı herkesçe bilinen bir gerçektir. Bunu da iktidarların iki dudağı ile bilim adamlarının kalemleri yaratabilir. Üniversiteler ve iktidarlar bu gerçekleri rayına oturtmayınca yurttaşlar arasındaki istenmeyen sen ben uyumsuzluklarını sonu gelmez ve bunun sorumluları da iktidarlar ve üniversiteler olur. İktidarlar kendi çıkarları için bilim adamlarını “kara cüppeliler” diyerek küçültmeye kalkışırsa memleket sorunları hiçbir zaman bir çözüme kavuşturulamaz. Oysa toplum onları ayakta selamlamalıdır. Mustafa Kemal neden “Hayatta en hakiki mürşit ilimdir” demiş? Bilim’i kimler üretecek? Bir de aramızda Atatürk’ün heykelini, büstünü bütün yerleşim birimlerine dikmekle, yakalara rozetini takmakla kendilerini Atatürkçü sayanlar vardır. Bu, Atatürkçü’lük yüzeysel bir görüştür. Köklü görüş ise bu eylemlere paralel olarak laik bilim adamları yetiştirmektir. Çocuklarımıza laik eğitim vermektir. Yurdumuzda aç, işsiz, mesleksiz, topraksız insan bırakmamaktır. Bugün din görevlilerinin ödevine el atarak televizyonda dini sohbetlere kalkışan tıp profesörleri, iktisat profesörleri görmekteyiz. Bu tutumları bilim dallarındaki yetersizliklerinin bir görüntüsü mü dersin, yoksa yeniden laik eğitim ilkelerini delip, eğitimde ikiliği yaratmak isteyenlere biz de sizin yanınızdayız, biz de sizdeniz mi demek istiyorlar? Her ne ise kimsenin özgürlüğünü kınamaya hakkımız yok. Ama kendileri memleketin hangi sorunları için yetiştirildiklerini bilmeleri gereklidir.Köylü, kentli hastane kapılarında ne idüğü belirsiz hastalıklarından kurtuluş beklerken köylü yetiştirdiği ürünleri kooperatifsizlikten aracıya çok düşük fiyatla satmak zorunda kalırken halkımız bu profesörlerden hangi hizmeti beklemektedir? Cumhuriyeti kuran kuşaklar padişahlık ve ikinci meşrutiyet dönemlerini yaşamış kuşaklardı. Onlar doğa yasasının acımasız gereği olarak aramızdan ayrıldılar. Hizmetlerine saygı duyarız. Mustafa Kemal Atatürk devrimlerinin devam etmesini ‘ve korunmasını gençliğe ve ehliyetli yöneticilere emanet etmedi mi? Kooperatifçiliğin geliştirilmesi, işsizliğin önlenmesi, toprak reformunun yapılması, köylerden kentlere göçün önlenmesi, köy çocuklarının eğitimde fırsat eşitliğinden yararlandırılması neden gerçekleştirilmiyor? Yurt sorunları bütün çıplaklığı ile ayakta dikilirken cumhuriyet rejimi rayına oturtulabilir mi? Bu problemlerin çözümlenememesi cumhuriyet rejiminin yapısından kaynaklanamaz. Ancak onu yöneten çoğunluğun sosyal adalet ilkelerinin uygulanmasını istemediklerinden kaynaklanabilir. Anayasa’da (Madde 2) “Türkiye Cumhuriyeti, insan haklarına dayalı, demokratik ve sosyal bir hukuk devletidir.” denilmiyor mu? Bu vazgeçilmez ilke Anayasa’ya uygulanmak için konmadı mı? Öyleyse cumhuriyetimizi yöneten hangi düşün eğiliminin iktidarı olursa olsun bu maddenin içeriğini halka, insan hak ve özgürlüklerine yaraşır şekilde kazandırmakla görevli değil midir? Cumhuriyet yöneticileri Anayasa ilkelerini uygulamadıkça, toplumumuzda dalgalanmaya başlayan hırsızlık, cinayet, soygun, rüşvet, fuhuş, intihar.., gibi insan benliğini laçkalaştıran gelişmeler Türk toplumunun ‘soylu yapısını soysuzlaştırmayacak mıdır? Kemalistler Kurtuluş Savaşı’nın en kanlı, en yoksul günlerinde Türk’lüğü diriltirken bugün 55 milyonluk koca bir Türkiye’nin yöneticileri çığ gibi gelişen bu uğursuzlukların üstesinden neden gelemiyorlar? İşte bu gidiş cumhuriyet, rejimini rayına oturtamaz. Bugün Mustafa Kemal’ciyiz diye bar bar bağıranlar Mustafa Kemal’in gözü ile gidişatlarının bir özeleştirisini yaparak uğursuz tırmanışların getirdiği soysuzlukları ortadan kaldıracak olan yarım kalmış Atatürk devrimlerinin devam ettirilmesinde yarar yok mudur? Burada bir konuya daha değinelim. Mustafa Kemal’e devrimlerini tamamlamak için gerekli fırsat verildi mi? Silah arkadaşları, din adamları, İttihat’çılar, Babıali yazarları devrimleri yaparken onu desteklediler mi, yoksa karşısına, geçip yeni bir parti kurarak iktidara gelmeye mi kalkıştılar? Biraz da karşıcıllarını tanımaya çalışalım. (9) (1) Mazhar Müfit Kansu: Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le s.193. (2) G. M. Kemal: Söylev s.326-327 Ord.Prof. H. V. Velidedeoğlu’nun Türkçeleştirdiğinden. (3) G. M. Kemal: Söylev c. 1, s.240-241 a.g. yazarın Türkçeleştirdiğinden. (4) Türk İstiklal Harbi, C.2, 2. kısım, S.152-153 Genel Kurmay Başkanlığı Harp Dairesi yayını. (5) G. M. Kemal: Söylev, C. 2, S. 352 a. g. yazarın Türkçeleştirdiğinden. (6) a.g.y. S. 93. (7) Kemalist din reformunun başlıca anlamı inancın, inananların kendi Özgür istekleriyle benimseyeceği bir iş olarak sayılmıştır. Yasalarla tanınan dinler (İslamlık, Hıristiyanlık, Yahudilik) yasa koruyuculuğu altına alınmış bu dinlerin herhangi biriyle bağlantısı olan siyasal örgütleri bu dinlerde kurulmuş ya da kurulacak propaganda organları yasaklamıştır...” Niyazi Berkes: Teokrasi ve Laiklik, S.69. (8) Prof. Dr. Tarık Zafer Tunaya: Türkiye’nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri ve Kaynakları, S.166. (9) “Diyorlar ki, Atatürk tepeden inme yaptı yaptıklarını. Evet, Kocatepe’den inerek, yaptı, doğru; ama halkla birlikte baştakilere, halkı bırakıp saraylara tünemiş olanlara karşı çıkmıştı o tepeye. Halkın ve hakkın kazandığı o zaferin tutarlı, zorunlu sonuçları olan devrimlerde neler oldu tepeden inen? Halkı satmış, atalarının yüzkarası olmuş bir sultanlığın, din adına ve bir avuç devletlinin çıkarına halka dünyayı cehennem eden, din kardeşlerini bile biri birine kırdıran, yaşamak için ister istemez halka karşı sömürücü kara güçlerden yana olan bir halifeliği kapı dışarı etmek...” (Sabahattin Eyuboğlu: Mavi ve Kara;. s. 38.) Rauf Orbay Mustafa Kemal’in Amasya bildirgesine imzasını koydu. Erzurum ve Sivas Kongrelerinden başlayarak en başta görünmeğe uğraşan bir kişiliğe sahipti. Kongre başkanlığına kendisinin seçilmesini isterdi. Mustafa Kemal’in kongre başkanlıklarına ve Temsilciler Heyetine seçilmesini istemezdi. (1) Sivas Kongresinde Devletin bağımsızlığı ve toprak bütünlüğünü sağlamaya çalışan Mustafa Kemal grubuna karşı olan Amerikan mandacılarının yanındaydı. Bu grup sonradan 2. grup diye anılan grubun ilk çekirdeği idi. Ona göre Padişahlık varken Cumhuriyet yönetimi gereksizdi. Bunu Mustafa Kemal’e açık açık söylüyordu. Padişahlık ile halifeliğin ayırt edildiği 1 Kasım 1922’li günlerde geçen bu olayı Mustafa Kemal’in kendi ağzından dinleyelim: “Rauf Bey, bir gün Meclis’teki benim odama gelerek benimle önemli bir takım işleri görüşmek istediğini, akşamleyin Refet Paşa’nın Keçiören’deki evine gidersem daha güzel konuşabileceğimizi söyledi. Fuat Paşa’nın da orada bulunmasına izin vermemi istedi. Kabul ettim... Refet Paşa’nın evinde dört kişi toplandık... Rauf Bey’den Padişahlık ve Halifelik konusundaki düşüncesini ve kanısının ne olduğunu sordum: “Benim babam, Padişahın ekmeğiyle yetişmiş, Osmanlı Devleti’nin ileri gelen adamları arasına geçmiştir. Benim de kanımda o ekmekten vardır. Ben iyilik bilmez değilim ve olamam. Padişah’a bağlı kalmak borcumdur... BU orunu kaldırmak, onun yerine başka nitelikte bir orun koymaya çalışmak, yıkıma yol açar...” Rauf Bey’den sonra karşımda oturan Refet Paşa’dan düşüncesini sordum: “Rauf Bey’in bütün düşünce ve görüşlerine katılırım. Gerçekten bizde padişahlıktan halifelikten başka bir yönetim biçimi söz konusu olamaz”. Ondan sonra Fuat Paşa’nın düşüncesini öğrenmek istedim... Moskova’dan yeni geldiğinden.., görüşülen konu üzerinde kesin bir kanı ve düşünce ileri süremeyeceğini bildirdi...” (2) Rauf Orbay, son Osmanlı Meclisi’ne girdiği zaman Mustafa Kemal’in bütün tembihlerine karşın “Müdafaa-i Hukuk Grubu’nun kurulmasına çalışmadı Bu Grubun yerine “Felâh-ı Vatan” diye bir grup kurdu. Mustafa Kemal Rauf Orbay’ın bu girişimini söylevinde şöyle alaya almaktadır: Erzurum’da, Sivas’ta söylenmiş ve saptanmış, bir unvanı (yani Müdafaa-i Hukuk Grubu adını) olduğu gibi kabul etmek, küçüklük olmaz mıydı?! O addan daha anlamlı ad mı yoktu?! Evet, işittik baylar; varmış: Felâh-ı Vatan Grubu”. (3) Rauf Orbay, arkadaşlarıyla kurduğu “Terakkiperver Cumhuriyetçi Fırkası” ile de Mustafa Kemal’in karşısında yer aldı. Bu parti İttihatçı ve gerici partilerin katıldığı bir parti idi. Devrimci, laik ve Cumhuriyetçi Mustafa Kemal’in çalışmasını baltalamak isteyen Şeyh Sait ayaklanmacıları ile İzmir suikastçıları kendilerini bu partiden sayıyorlardı. (1) Mazhar Müfit Kansu: Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le, C. 1, S. 106. (2) G.M. Kemal: Söylev, C. I-II, S. 369. Türkçeleştiren Ord. Prof. H. V. Velidedeoğlu. (3) a.g.y. S. 197. Kâzım Karabekir’e Göre Mustafa Kemal Erzurum Kongresi günlerinde Padişah’ta Mustafa Kemal’in kendisini devireceği kuşkusu belirir. Mustafa Kemal İstanbul’a çağrılır. Mustafa Kemal bu çağrıyı reddeder. Sivil bir yurttaş olarak Türk Ulusunun kurtuluşu için çalışmaktan vazgeçmeyeceğini bildirir. Padişah da “Görevine son verdim” der. Mustafa Kemal asker giysisini soyunur, sivil giyinir. İstanbul’da iken Şişli’deki evinde kendisini ziyaret ettiklerini, Türkiye’nin kurtarılmasının Anadolu’dan sağlanabileceğini, bu konuda kendisine yardımcı olacaklarını kitaplarında işaret eden Ali Fuat Paşa ile Kâzım Karabekir Paşa bu günlerde Mustafa Kemal’i yalnız bırakmazlar. Örneğin, Kâzım Karabekir Paşa Mustafa Kemal’e Erzurum Vali Konağı’nı tahsis eder. Onun korunması için gerekli önlemleri alır. Harbiye Nezaretinden gelen tutuklama emrine şu yanıtı verir: “Ulusun bir bireyi olarak vatanın selamet ve kurtarılmasına çalışan. Mustafa Kemal Paşa’yı ve arkadaşlarını tevkif edemem. .“ (1) Erzurum ve Sivas Kongrelerinde Amerikan mandacılarına karşı da Mustafa Kemal’i destekler. Kolordusunun olanaklarıyla gereksinmelerini Sağlar. Bugünlerde Rauf Orbay’la yaptığı bir sohbette de Mustafa Kemal’i över: “Rauf, bu dava her cephede saldırganlar ile vuruşmakla başlayacak ve askeri yetenekle memleketimiz kurtulacaktır. Bu halde bize kumanda etmek meziyet ve kudretine sahip tek kişi de Mustafa Kemal Paşa’dır.” (2) Mustafa Kemal Heyet-i Temsiliye başkanı olduktan sonra ona her yazdığı yazıda akıl’ hocalığı yapmaya kalkışır. Kendisi de bu durumu şöyle açıklar: “Mustafa Kemal Paşa’nın işi vurmak, kırmak,ezmek, çiğnemek gibi noksanlıklarını münasip düştükçe samimi nasihatlerimle düzeltmeye uğraşıp duruyordum...” (3) Örneğin Mustafa Kemal Heyet-i Temsiliye (Temsilciler Kurulu) başkanı olarak yazılarına imza koyar.Kâzım Karabekir hemen bir yazı ile “Aman sakıncalıdır, Heyeti Temsiliye adına imza at.” Mustafa Kemal Sivas’tan Ankara’ya Temsilciler Kurulu’nu taşımak ister. O, hemen “Sivas’tan batıya bir adım bile atmak sakıncalıdır” diye yazıyı yollar. Mustafa Kemal TBMM’yi kurmuştur. 0, buna paralel bir de ihtisas meclisi kurulmasını ister. BMM kurulmuş, Mustafa Kemal Başkanlığa seçilmiştir, Başkumandanlık da üzerindedir. Başkumandanlık süresinin BMM’ce uzatılması gereklidir. O, hemen muhalifler arasında yer alır. Mustafa Kemal BMM’de Anadolu ve Rumeli Müdafaa-yı Hukuk Grubunu kurar. O, “Bu Sivas Kongresi’nin akdine aykırıdır” yazısın yollar. Mustafa Kemal emperyalistleri yurttan çıkardıktan sonra bütün güçlere egemen olup cumhuriyeti ilan eder. Padişahlığın devamını isteyen Kâzım Karabekir ve arkadaşları liderlikten uzaklaştırıldıklarını görür, Mustafa Kemal’e karşı açıkça cephe alırlar. Bu durumu Kâzım Karabekir Paşa Erzurum Kongresinden beri sezdiği için Mustafa Kemal’i adım adım izlemeye başlar. Bu konuyu kendi kitabından (İstiklal Harbimiz, 2. baskı 1969) biraz izleyelim: “Mustafa Kemal Paşa’yı daha İstanbul’da iken milli harekata reis olmasını teklif eden, Erzurum Kongresine -her, yere karşı müşkül vaziyette iken- kabul ve reis olmasına etkili olan, Sivas Kongresini temin ve sonuna kadar koruyan bana, itimatsızlığına dilim varmıyor...” (a.g.y. S. 656) “Daha üç ay evvel selâtü selamlarla, kurban keserek dindarane bir huşu ile Meclisin açılacağını ilan eden ve böyle de yapan ve her taraftan Mevlûtlar, Buhari-i Şerifler, Hatimat-ı Şerife okunmasını en ücra köylere kadar genelge gönderen Mustafa Kemal’in karargahı bir kumarhane, bir sefahat’ yuvası olması doğru mu idi?”. (a.g.y., S. 795) “...Ankara, başta Başkumandan, Genelkurmay Başkanı ve cephe kumandanı olduğu halde resmi serpuş yerine kalpağı bir türlü çıkarmamışlar ve rastgele palto giymişler, pala (1) M. Müfit Kansu: E. Ö. Kadar Atatürk’le, C. 1, S. 88. (2) Kâzım Karabekir: İstiklâl Harbimiz, S. 1103. (3) Apti, İpekçi: İnönü Atatürk’ü Anlatıyor, S. 88. takmışlardır. Kalpak Ankara’ca Kurtuluş Savaşı’nın sanki belli bir simgesi sayılmıştır.” (a.g.y., S. 807) “Mustafa Kemal Paşa bir zaman hocalardan mutaassıp bir halde hutbe ve söylevlerle hilafet ve saltanatı almaya uğraştı. Başarılı olamayınca müthiş sola kaydı. Dinî ve an’anevî varlıkları kanla yıktı. (a.g.y., S. 917) Kâzım Karabekir Paşa, 11 Temmuz 1921 de BMM Başkanı Mustafa. Kemal Paşa’ya yazdığı yazısında: “...Halk idaresinin hakimiyet ve inkişafına müsait surette Anayasa’da yapılacak değişiklik ile temin ve hukuk-u padişahîyi tahdit edecek tarzda yaparak memleket ve alemi İslam’ın hayat-ı hazıra ve geleceği için azim teşettüt ve mahzurlar davet eden Cumhuriyet şeklinden kat’iyyen sakınmak lâzımdır.” (a.g.y., S. 919) “Halkçılık Bolşeviklerken ve muhafaza-i mukaddesat da İstanbul’dan cereyan alıyordu. (a.g.y., S. 924) “Sakarya Meydan Savaşı’nın son günü Mustafa Kemal Paşa muharebeyi kaybettiğine hükmederek geri çekilme emri vermiş ise de Fevzi Paşa bunu sabahki vaziyeti gördükten sonra kumandanlara tebliği münasip görmüş. Halbuki sabahleyin düşmanın geri çekilmesi görülünce zaferin bizde kalması bu suretle temin olunmuş.. Fevzi Paşa bana bu muharebeden bahsederken, bunu kendi kazandığını, fakat herkesin Mustafa Kemal kazandırdı zannettiğini söyledi...” (a.g.y., S. 934) “Mustafa Kemal Paşa’nın sarıklı milletvekilleri arasında aynı kıyafetle çıkarttığı fotoğrafın altında mefkûre hatırası cümlesi geleceğimiz hakkında iyi bir tasavvur değildir...” (a.g.y., S. 998) Kâzım Karabekir Paşa, Başkumandan Mustafa Kemal Paşa’ya TBMM’den başka bir de mütehassıslar meclisi kurulmasını teklif eder. Mustafa Kemal bu teklifi kabul etmeyince de: “İkinci meclisin seçim komitesinde Mustafa Kemal Paşa ile fikirlerimiz ayrıldı. O istediği şekilde tek meclisle istediği hükümeti kurdu. Nihayet ben de takımından ayrıldım ve muhalefete geçtim.” (a.g.y., S. 1000) . “Erzurum’un aklı başında namuskâr insanlarının benden bir dilekleri vardı: Mustafa Kemal Paşa’yı idare etmekliğim. Bu husustaki endişe heyet-i zabitanda dahi vardı. Hilafet ve saltanatı kaldırarak Mustafa Kemal Paşa’nın Cumhuriyet’i ilan edeceği endişesi.” (a.g.y., S. 1062) “1928 yılında Gazi Paşa’nın Sarayburnu Parkında (Latince’yi kabul etmekle ancak medeniyete gireceğiz) sözleri üzerine dilbilgisiz, tetkik ve tartışmaları tam yapılmamış bir alfabe ile Latin harfleri kabul olundu.” (a.g.y., S. 1064) Yeni Türkiye’nin yönetim biçimi hakkındaki yorumunda da Mustafa Kemal için şöyle bir yargıya varmaktadır: “Cumhuriyetçiler üstün gelirse cumhurbaşkanı, hilafet ve saltanatçılar için de halife ve. padişah,..” (a.g.y., S. 1065) “Hilafet bir köşede hanedanda kalmalı. Artık hilafet ve saltanatın Oyuncak olmaktan kurtarılması ve bilhassa Osmanlı hanedanından alınarak Mustafa Kemal Paşa’ya veya herhangi bir kimseye tavizine meydan verilmemesi taraftarı idim. (a.g.y., S. 1O5) Mustafa Kemal taraftarları için söylenen Kemalistlik hakkında da: “Kemalist tabirinin sakatlığını... Bursa’da Gazi Paşa’ya Fevzi Paşa’nın yanında izah ettim.” (a.g.y., S. 1001) İstiklâl marşı için bir şiir yarışması açılır. Kâzım Karabekir de bir şiiri ile bu yarışmaya katılır. Ama jüri, ozan Mehmet Akif’in şiirini beğenir, onun bestelenip milli marşımız olmasını kararlaştırır. Bunun hakkında devrin başbakanı Rauf Bey’e bir yazı yollar: “Milletimiz muazzam eserler ve emsalsiz fedakârlıklarla tarihini doldurmaktadır. Gerek kendisi gerekse ahfadı muazzam tarihini okurken iftihar duyacağı gibi terennüm edeceği İstiklâl Marşı ile de gurur duymalı... Akif Bey’in şiiri pek yüksek ve muhteremdir.. . Halk bunu okurken şahsiyetini küçültecektir...Düşmanlarımız “Türkler yeteneksizdir,uygarlık kabul etmez” diye iddia ederken milletimizi (evet medeniyet canavardır) diye bağırtmak doğru mudur?... İstiklâl Marşı’nı milletimizin ağzı ve ruhu terennüm etmelidir. Yoksa anlamadığı, sevmediği bir şey zorla söyletilemez.” der, kendi yazıp bestelediği, sonunu da “Hür yaşar, hür ölür, nurlu ümmetiz” diye bitirdiği marşını ulusal yapımıza daha uygun olduğunu savunur: “Marş şudur, notası ile takdim olunmuştur:. Ya istiklâl ya ölüm Ya istiklâl ya ölüm Vatanım, milletim, sancağım, evim İstiklâlsiz yoktur yerim Zincir vurulur mu Türkler boynuna Varlığı fedadır vatan yoluna Biz tarihin Türk dediği yılmaz milletiz Hür yaşar hür öl)r nurlu ümmetiz. Bu istiklal marşını ve Türk Yılmaz marşını İsmet Paşa’ya ve Ankara’ya muhtelif kişilere gönderdim. (Düşmana salsa, tek bile kalsa, Türk hiç yılar mı Türk yılmaz) parçasını çoluk çocuk herkes doğuda haykırıyordu. Bu düsturu kabul etmeyene TÜRK dememelidir...Ankara gerek milli eğitim programıyla, gerekse İstiklâl Marşıyla dehşetli geriye gidiyor. Lâyihalarım bunu protesto demektir.” (a.g.y., S. 1055-1057) Aldığımız alıntılarda Kâzım Karabekir Paşa, Mustafa Kemal’e kişisel inançlarına göre yol gösteriyor. İnançlarına ters düşünce de onu en ağır bir dille eleştiriyor. Çeşitli kaynaklardan edindiğimiz bilgilere göre Kâzım Karabekir’in Mustafa Kemal’le uyuşmazlığı kendisine Kurtuluş Savaşı sonunda etkin bir görevin verilmeyişindendir. Bu iki silah arkadaşlarını yakından bilen eski bir parlamenter onların kişiliklerini şöyle tanıtıyor: “Kâzım Karabekir Paşa’nın milli mücadele ruhuna ön ayak olan sayılı kahramanların en temiz ve en yurtsever, örneklerinden biri olduğunda kuşku yoktur. Onun bu içerleme ve titizlenmesini çok görmeyelim. Çünkü insanlar, kendilerini yetiştiren çevrenin etkisinden kurtulamazlar. Kâzım Karabekir Paşa formasyonu bakımından, hilafet ve saltanatı, ulusça kurtuluşun emniyet ve selâmet şartı sayan muhafazakar bir Osmanlı yurtseveri idi. Büyük alıştığı ve değer verdiği esasların kökten değişmesine tahammülü yoktu. Mustafa Kemal’e gelince O, bambaşka bir insandı. Herkes gibi düşünmesi, sürüp gelen geleneklere bağlı kalması beklenemezdi. Bağımsız bir Türk devleti kurmak yolundaki büyük idealini gerçekleştirmek ve o ideale şekil vermek için, başkalarının değer verdikleri düşüncelere uyması söz konusu değildi. Ruhunun durup dinlenme bilmeyen dinamizmi onu hamleden hamleye zorluyordu. Kendini halkın seviyesine indirmekten ziyade halkı kendi seviyesine çıkarmayı hedeflemişti...” (4) (4) Avni Doğan: Kurtuluş Kuruluş ve Sonrası, S.35-36. Ali Fuat Cebesoy Ali Fuat Cebesoy Mustafa Kemal’in en yakın düşün arkadaşıdır. Ona Türkiye BMM’sinin kuruluşuna kadar en tutarlı yardımlarda bulundu. 24 Ekim 1920’de Genel Kurmay Başkanlığının emirlerine karşı yaptığı Gediz Savaşı’nda Yunanlılara yenildi. Mustafa Kemal, Ali Fuat Paşa’nın bu girişimini şöyle değerlendirmektedir: “Baylar, Gediz Savaşından, onun nesnel ve tinsel, can sıkıcı sonuçlarından sonra, Fuat Paşa’nın cephedeki komutanlık etkinliği ve erki sarsılmış gibi görülüyordu. Baylar, artık Ali Fuat Paşa’nın Batı Cephesi’ne komuta edemeyeceği kanısına varmıştım...” (1) Ali Fuat Paşa bundan sonra Moskova Büyük Elçiliğine atandı. Türkiye’ye dönüşünde “İkinci Grup’ta” yerini aldı. Siyasi Hatıralarım adlı kitabının 242. sayfasında: “Atatürk, vatanın kurtuluşu için beraberce çalıştığı arkadaşlarıyla dargın kalmak istemezdi. Benim de emelim ve temennim bunun meydana çıkması idi. Bahsettiğim arkadaşlar Hüseyin Rauf Bey (Orbay), Kazım Karabekir ve Refet Paşalardı. Milli Mücadele’nin başlangıcından beri Atatürk’ün en yakın yardımcılarından olan bu üç değerli arkadaş, benim gibi ifratçıların entrikaları yüzünden Atatürk’le dargın vaziyete gelmişti.” demektedir. Ali Fuat Paşa, Kazım Karabekir Paşa’nın, Mustafa Kemal’in C.H.Partisine karşı kurduğu Terakkiperver Cumhuriyetçi Fırkası’nın genel sekreterliğini yaptı. İzmir suikastı’nda Kazım Karabekir ve Refet Paşa’larla birlikte tutuklandı. Atatürk araya girerek bu paşaları aklattı. Ali, Fuat Paşa bu olayı şöyle anlatmaktadır: “Sekiz ay sonra Gazi’nin sofrasında, 18 Mart 1927 akşamı, Bayındırlık Bakanı Behiç Bey vasıtasıyla ve onunla birlikte Gazi’ye davet edilmiştik. Sofrada Meclis Reisi Kazım Paşa ile İstiklâl Mahkemesinin Reisi ve bazı üyesi, Ankara Belediye Reisi, karısı, kızı vardı.. Gazi beni yemek salonunun bir köşesine götürdü. Orada bana nazikane ikazlarda bulunurken her hakikati tamamıyla bildiğini, bu esnada, haksızlığa da uğradığımızı söyledi”.. “Üzülmeyiniz, dedim. Olan oldu ve geçti. Beni en çok üzen, sizin benim hakkımda yanlış bir kanaate sahip olmanız endişesiydi. Görüyorum ki, bana karşı emniyetiniz devam ediyor. Bubeni teselli etmeğe kafidir... Biz iki eski arkadaş gibi yerlerimize oturduk. Bir aralık Gazi herkesin huzurunda bana: Paşaları senin hatırın için affettirdim... dedi.” (2) Ali Fuat Paşa’nın safına geçtiği arkadaşları Padişahçı idi. Mustafa Kemal gibi Cumhuriyetçi ve devrimci değillerdi. Kazım Karabekir Paşa hariç çoğu mandacı idi. Ali Fuat Paşa, “Sınıf Arkadaşım Atatürk” adlı kitabının 159. sayfasında: “Başımızdan siyaset. fırtınaları ve aramızdan kara kedilerin geçtiği oldu. Fakat dostluğumuz asla bozulmadı. Ölünceye kadar arkadaş olarak kaldık. Ben bu arkadaşlıktan daima gurur ve iftihar duydum” demektedir. (1) G. M. Kemal: Söylev, C. I-II, S. 268-269 Türkçeleştiren: Ord. Prof. H. V. Velidedeoğlu. (2) Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatıralarım, S. 223-224. Refet Paşa Refet Paşa, Mustafa Kemal tarafından aranan bir arkadaştı. Mustafa Kemal 21/22 Haziran 1919’da Amasya Bildirgesi’ni imzaya hazırlamıştı. Ali Fuat Paşa kalemi eline aldığı gibi imzayı çaktı. Rauf Bey nazlandı. Mustafa Kemal’in: “Bu tarihi bir belgedir; imzan bulunsun” demesi üzerine imzasını. attı. “Refet Bey (Paşa) imzadan kaçındı, böyle bir kongre toplamaktaki amaç ve yararı anlayamadığını söyledi.” (1) Sivas Kongresine katılması beklendiği halde ortadan kayboldu. Sonra Ankara’da olduğu anlaşıldı. Mustafa Kemal “Ali Fuat Paşa’ya: Hemen ve hiçbir “özür dilemeksizin Sivas’a gönderilmesini” emretti. 7 Eylül 1919 da Sivas’a geldi. (2) Sivas Kongresinde mandacıların sözcüsü idi. Amerika’nın her türlü desteğine gereksinmemiz olduğu düşüncesine herkesin katılmasını istiyordu: “Beş yüz milyon lira borcu, yıkık bir yurdu, pek verimli olmayan bir toprağı ve ancak on, on beş milyon lira geliri olan bir ulus, bir dış yardım olmaksızın yaşayamaz... Tanrı korusun, eğer İzmir Yunanlılarda kalsa ve aramızda bir savaş açılsa, düşmanımız, Yunanistan’dan vapurla asker getirecek durumda iken, acaba biz Erzurum’dan hangi trenlerle ulaştırmamızı yapabileceğiz? Bundan dolayı, Amerikan güdümü her şeyden önce bir güvence ve destek bulmak için gereklidir.” Bu savlara karşı Mustafa Kemal şöyle çıkışıyor: “Baylar, bu konuşmanın son cümleleri dikkat çekicidir. Refet Beyefendi Yunanlıları İzmir’de geçici sayıyor ve onlarla savaşmakta olduğumuzu kabul etmiyor. Yunanlılar İzmir’de kalırsa ve savaş durumuna girilirse başa çıkamayacağımız kanısında bulunuyor.” (3) Avni Doğan, “Kurtuluş Kuruluş ve Sonrası” adlı kitabında (S.103) bize şu bilgiyi vermektedir: Mustafa Kemal, Refet ve Ali Fuat Paşa’ları büyük taarruza iştirak ettirmek için ‘birer suretle teşebbüste bulunduğu halde başarı sağlayamadığını ileri sürer...” derken aynı kitabının 65. sayfasında da şu bilgiyi verir: “Erzurum kongresinden başlayarak Paşa’ya (Mustafa Kemal’e) karşı cephe alanların hemen hemen hepsi, müdafaa-i milliye ruhunun yarattığı mukavemeti, eski Osmanlı Padişah ve Halifesi hesabına kullanmak ve Atatürk’ün tasarladığı “Cumhuriyet İdaresi”nin vücut bulmasına engel olmak gibi ikili sebebe dayanıyordu.” Bununla beraber Refet Paşa’nın Konya’daki 12. Kolordu Kumandanı Fahrettin (Altay) Bey’in Kuvva-yı Milliye saflarına katılmasında, Konya ve Yozgat ayaklanmalarında gösterdiği başarılar Harp Tarih’lerimizdeki yerini almıştır. (4) (1) (2) (3) (4) G. M. Kemal: Söylev, C.I-1I, S.56. Türkçeleştiren: Ord. Prof. Hıfzı Veldet Velidedeoğlu. a.g.y., S.82. a.g.y., S. 93-94. Türk İstiklâl Harbi Vİ. C., S. 126. Gnkur. Basımevi Ankara 1964. Celal Bayar Celal Bayar, ilkönce tarihimizde olumlu ve olumsuz yanları ile ün kazanan İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin İzmir sorumlu sekreteri olarak tanındı. Birinci Cihan Savaşı yenilgisinden sonra ‘İzmir’in Yunanlılarca işgal edileceği’ günlerde, İzmir’de kurulan Redd-i İlhak Cemiyeti’nin de. yöneticiliğine seçildi. Burada halka umut vermeyen bir konuşma yaptı. (1) İşgal edilmeden İzmir’den ayrıldı. Nazilli ve Menderes taraflarında Galip Hoca adıyla dolaştı. Son Osmanlı Meclisi’ne milletvekili olarak katıldı. Mustafa Kemal hareketi gibi hareketlerin padişahlığa ve millete zarar vereceğine inanlardan bir kısmı ile TBMM’ne girmeyi başardı. Atatürk ‘döneminde İktisat ve, Başbakanlıklarda bulundu. İş Bankası’nı Atatürk’ün emri ile kurdu. İsmet İnönü devrinde köylünün okutulması ve kalkınması için çıkarılan Köy Enstitüleri ve Çiftçiyi Topraklandırma kanunları BMM’nde görüşülürken tek sözcük bile söylemedi. Bu Kanunların uygulanmasını istemeyen büyük toprak sahibi milletvekilleriyle CHP’den ayrılarak onun karşısında Demokrat Parti’yi kurdu. 1950 de iktidara geldi. Bu dönemde I. İnönü döneminde çıkarılan Çiftçiyi Topraklandırma ve Köy Enstitüleri kanunu ile Atatürk’ün kurduğu Halkevlerini ortadan kaldırdı. İdari uygulamalara “görülen lüzum üzerine” ilkesi getirildi. Bu ilke ile istemedikleri memurlar işten uzaklaştırıldı veya açığa alındı. Danıştay’a başvurma hakları da ellerinden alındı. Geçici bir ekonomik uygulama ile halka ferahlık getirdi. Sonradan halk sıkıntıya düştü. Üniversite ve yüksek okul öğrencileri uyarıcı gösteriler yaptı. Bu gösterilerde öğrencilerinden öldürülen ve yaralananlar oldu. Üniversite profesörlerine “kara cüppeliler” denildi. 27 Mayıs 1960 ta Ordu tarafından iktidardan düşürüldü. Yassıada Mahkemesi bakanlarından üçünü astı. 1980’li yıllarda öldü. Cenazesi devlet töreni ile kaldırıldı. (1) Şevket Süreyya Aydemir: Tek Adam: C.2, S.68-69: (Anılarını Çankırı ve Dünya Gazetelerinde yayınlayan) Ş. Oğuz Alpkaya ‘ya göre konuşmanın metni şudur: “Arkadaşlar heyecanınıza hak veriyor, ben de iştirak ediyorum. Fakat ordusu dağılmış, elinden silahı alınmış, merkezi hükümeti işgal edilmiş bir millet, galip devletlerin destekleyecekleri Yunan ordusuna karşı neyle ve nasıl mukavemet edebiliyor? Sonra elde bir mütarekename vardır. Bunun hükümlerini yerine getirmekle mükellef bir hükümet var. O dahi bizim bu hareketimize müsaade etmez. Çünkü mütareke ahkamına göre, galip devletler istedikleri takdirde, lüzum görecekleri yerlere kuvvet çıkarmak yetkisini haizdirler. Bu durum karşısında ve bugünkü şartlar dahilinde, bizim karşı tasavvurumuz cinnetten başka bir şey olamaz. Memleketin harap olmasına sebep olmaktan başka da bir netice vermez. Şayet bu şayia tahakkuk eder ve Yunanlıların İzmir’e çıkması gibi bir hal vaki olursa, bize düşen vazife, gelecek kuvvetin mümkün mertebe zarar vermeyecek halde ve kansız olarak vuku bulmasını temin etmektir.” (Fazla bilgi isteyenler aynı yapıttan yararlanabilirler) MUSTAFA KEMAL’İN BAŞLATTIĞI KÖYCÜLÜK HAREKETLERİ VE SONRASI KÜÇÜK BİR ATILGANLIK YAŞAMI DEĞİŞTİREBİLİR İlkokulu bitirdiğim yıl iki devlet okulu sınavına girdim. Birini kazanamadım. Birinde de “kazananlar çok oldu, senin kur’ana çıkmadı” dediler. Konya Karmaortaokulu’na girdim. Okuduğum Hadim İlkokulu’nda on bir köyün çocukları vardı. Resim yapamazdım. Hocalar’lı Ahmet Sert çok güzel resim yapardı. O fakir bir arkadaştı. Ona kendime aldığım gibi çok güzel bir resim defteri aldım. O benim resimlerimi yapıverirdi. Müzik dersini de beğenmezdim. Sesim hiç de güzel değildi. Öğretmenimiz sınıfta beraber şarkılar söyletirken hep bana bakar gülerdi. Sesim arkadaşlarımın güzel söyleşileri arasında parazit yapıyordu. Üçüncü sınıfa kadar köyde okumuştum. İmam Hatipten geçme bir öğretmenimiz vardı. Durmadan sigara içerdi. Konuşurken bile ses tonu kalınlı inceli çıkardı. Boğuk mu desem, yoksa kısık mı desem, tarifi güç bir şeydi. Bize de hiç şarkı, türkü söyletmezdi; Kendisi de öğretmedi. Oysa Hatim İlkokulu’nun çocukları çok güzel şarkılar söylüyorlardı. Müsamerelerde rontlar, türlü oyunlar oynuyorlardı. Bu iki dersin dışında öbür derslerimde sınıfımın en yetenekli çocuğuydum. En zor konuları arkadaşlarıma ben anlatırdım. Her derste parmağım havadaydı. İlkokuldaki başarım beni okumağa yöneltmişti. Ortaokulda okurken köyden dayım Konya’ya katırla üzüm satmağa gelmişti. “Baban bildiğin gibi değil, çok hasta” .dedi. Okulumu bırakıp köye döndüm. Babama iki ay baktım. Köyüm Toroslar’ın içinde kara gömülmüştü. Yol yok, doktor. yok, ilaç yok. Hastane dersen yaya tam dört günlük yol. Nasıl götürebilirim yatağa düşmüş bir hastayı. Her şey oluruna bırakılırdı bizim oralarda. Ben de uydum çevrenin bu mutsuz kuralına. Ama doğanın insafı yoktu. Babacığım önceleri haftada bir, sonraları iki üç günde bir komaya giriyordu. Babamın her komaya girişinde annem Hoca emmimi çağırtır okuturdu. Evcek neşemiz kırılmıştı. Yeyip içtiğimizin tadı, tuzu kalmamıştı. Ölüm durmadan kapıyı çalıyordu. Yıl 1937, aylardan Şubat insan boyu yağan karlı bir günde öldü babam. Beş kardeşim beni okutmak istemiyorlardı. Kendi olanaklarımla da okuyamazdım. Okuma kapım kapanmıştı. Kendime yeni bir iş bulmalıydım. İlkbahar geldi. Bazı pratik şeyler düşündüm. On altı yaşındaydım. Köyde askerliğini yapmış çok doğru kişiler vardı. Bunlardan üç tanesiyle iş yapmayı tasarladım, Kendileriyle teker teker konuştum. Düşündüklerimi beğendiler. Sonra bunları bizim konuk odasına çağırdım. Onlarla güzel bir yemek yedik. Gülüşe oynaşa sohbet ettik. Hepimiz on beşer lira ile ticarete başlayacaktık. Biri birimize güveniyorduk. “Kazanırsak işimizi geliştiririz, kaybedersek ölecek değiliz ya, gene eski işimize devam ederiz” diyorduk. Hasan Hüseyin ağabeyle arkadaşlardan on beşer lirayı aldık. Tam altmış lira paramız vardı. Önce onunla Gevenli Yörükleri’ne gittik. Kasaplık davar aldık. Davarın, tanesini iki yüz kırk altı kuruşa aldık. Köye yirmi dört davarla geldik. Bizden önceki kasaplar etin kilosunu on beş kuruşa satıyorlardı. Biz on ört kuruştan et satmağa başladık. Elimizdeki davarları komşu köylere de götürdük. Çok çabuk sattık. Davar başına yüz, yüz yirmi kuruş kalıyordu. Köydeki arkadaşlara durumu anlattık. “Devam edelim” dediler. Tekrar, tekrar davar aldık kestik. İş iyi gitti. 1938 Ağustosuna geldik. Üzümler erdi. Ben, “Hasan Hüseyin ağa, yaş üzüm alalım Konya’ya götürüp satalım” dedim. O da uygun buldu. Köylülerle konuştuk. Satıp parasını vermeğe anlaştık. Herkes küfeleriyle üzümünü şoseye çıkardı. Tartıp teslim aldık. Kiraladığımız bir kamyonla yaş üzümü Konya pazarına- indirdik. Satış umduğumuz gibi olmadı. Konya esnafında para yoktu. Üzüm satışı çok durgundu. Halkın alım gücü de düşüktü. Konya gibi bir ilde beş altı günde bir kamyon yaş üzümü zor erittik. Masraflarımızı düşersek zararına geliyordu. Hasan Hüseyin ağaya: “Köye kuru para götürmeyelim. Tuz, sabun, nal, mıh, çivi alıp götürelim. Köylülere bunlar gerekli şeyler. Borçlarımızın yerine onları veririz” dedim. “Çok iyi olur” dedi. Onunla beraber demirciler çarşısından geçiyorduk. Çok zengin demir aksamı satan tüccarlar teli kaşnaklara çakarak elek ve kalbur yapıyorlardı. Çok kolay bir işti. Hesap ettim tel, çivi ve kasnak oniki kuruş tutuyordu. Oysa onlar yaptıklarını elli altmış kuruşa satıyorlardı. Hasan Hüseyin ağa: “Bekir, öteki dediklerini alalım. Amma teli, kasnağı bırakalım. Sonra adımızı ELE K Ç İ - (Çingene) korlar. Bu adı köylüye on kazan et yedirsek sildiremeyiz” dedi. Ben: “Konyalı zengin tüccarlar yapıp satarken çingene olmuyorlar da biz mi çingene olacağız” dedim. Onu dinlemedim. Tam yüz eleklik malzeme aldım. Köyde satılacağını çok iyi biliyordum. Borçlu olduğumuz köylülere satacağımız malları yattığımız Hadim Oteli’ne getirdik. Tam arabaya bineceğimizde bir okul müfettişi geldi. “Beni de arabanıza alın. Ben de Hadim’e gideceğim” dedi. Araba gidiş, dönüş bizim emrimizdeydi. Onunla yan yana oturuyorduk. Üstüm başım kaldırıp indirdiğim üzüm küfelerinden şıra olmuştu. Ne kadar ıslak mendille sildiysem de Konya’nın tozu ile karışık bir renk almıştı. Müfettiş’le konuşmağa başladık. Ben tüm geçmişimi ona anlattım. Yaptığımız işleri de anlattım. O: “Sen cesur bir çocuksun. Okuma çağın daha geçmiş sayılmaz. Köy öğretmen okulları açıldı. Ben oraya öğrenci yazmak için Hadim’e gidiyorum. Seni de yazayım. Git oku” dedi. Teklifi uygun buldum. Bu benim için son bir umuttu. Arabamız Hadim’e vardığında yatsı ezanı okunuyordu. Arkadaşım ve köylüler üç saatlik köyümüze yaya gittiler. Ben Hadim’de kaldım. Geceyi orada geçirdim. Sabah olunca eski ilkokuluma yardım. Başöğretmenim Ali Galip Ulutan beni müfettişe çok övdü. Eskişehir Hamidiye Köy Öğretmen Okulu’na yazdılar. Daha pek çok çocuk yazıldı. Bana: “Sen köyüne git. Sonra seni çağırırlar. Gidersin” dediler. Ben köyüme gittim. Eski işlerime devam ettim. Borçları temizledik. Köylüler getirdiğimiz tuzu, sabunu, nalı, mıhı paylaşıverdi. Elekleri hep ben çakıyordum. Köylü ortaklarım ne yapmaya, ne de satmaya cesaret edemediler. Meğer herkesin eleği eskimiş Kenarlarını falan bezle yamamışlar. Ben bir yandan yaparken bir yandan satılıyordu. Yüz elli haneye tuz yerine bile gelmedi. Alış verişi kârıyla kapattık. dört köylü arkadaş gülüşe oynaşa hiçbir dargınlık olmadan işimizi yürütüyorduk.. Bir sabah öküzlerimle ekin ekmeğe gidiyordum. Muhtarın evinin önünden geçerken, karısı Alime abla seslendi: “Bekir’imiz, sana bir kağıt geldi. Eskişehir’e okumağa gidecekmişsin. Dur hele getireyim” dedi. Kağıdı aldım. Okudum. Doğruydu. Öküzlerimi geri çevirdim. Eve geldim. Anam: “Neden çifte gitmedin guzum” diye sorunca: “Ana ben Eskişehir’e okumağa gidiyorum. Amma “Otuz lira alet parasıyla hemen okulda bulun” diyorlar. Bu parayı, nasıl bulacağız” der demez anam başından terliğini çıkardı. Alnına gelen yerine diktiği altınları kopardı koparttı elime verdi. “Yetti mi bu” dedi. Ben: “Yaşa be anacığım. Yeter de artar bile. Sen sağ ol” dedim. O: “Baban görmedi senin okuduğunu. Belki ben görürüm. Gözü kör olsun feleğin. Ne güzel okuyordun. Babanın ölümü seni okulundan etti. Sakın bu fırsatı kaçırma” dedi. Dünyalar benim oldu. Köyden çıktığım gün çok ağladı. Konya’da altınları bozdurdum. Yol paramı, harçlığımı ayırdıktan sonra otuz liradan fazla param vardı. Eskişehir Hamidiye Köy Öğretmen okuluna akşam yemeğinden önce yardım. Karşıma kabadayı bir delikanlı çıktı. Ben Ahmet Ertaş diye kendini tanıttı. Bana: “Hoş geldin arkadaş. Nerelisin? “Sağ ol kardeşim. Konyalıyım. Siz nerelisiniz? “Kütahyalıyım. Dur sana bir hemşerini çağırayım da tanış” dedi. Ahmet Ertaş bana hemşerimi çağırmağa gidince ben onu büyük salonun önünde bekledim. Aşağıdan dişi aralıklı birisi ile merdivenden çıktılar. Dişi aralıklı olan: “Hani hemşerim, diye sordu Ahmet Ertaş’a. “İşte bu arkadaş” deyince hemen gerisin geri dönüverdi. Çıktığı merdivenden baş aşağı koşarak yıldırım gibi indi. Bu arkadaşın Bozkırlı Veli Demiröz olduğunu öğrendim. Ahmet Ertaş: “Kusura bakma kardeşim. Sizin buradaki Konyalılar çok övüngeç. Senin üstün başın benimki gibi el dokuması ya. Adamın hoşuna gitmedin. O herhalde süslü püslü kumaştan giyimli, kravatlı birisini bekliyordu. Seni yün dokumadan yapılmış kaba saba dikişli bir kılıkla görünce tanışmağa tenezzül etmedi. Boş ver böylelerine. Buranın adeti yeni geleni nöbetçi öğretmenine götürürler. Gel seni bizim Aydın Bey’e götüreyim. Aydın Bey, elindeki listeye baktı, baktı.. “Ha.. ha tamam. Bekir Semerci var.” dedii. Bana yeni çamaşır, havlu verdiler. Yatacağım yatağı gösterdiler. Bir zil çaldı. Akşam yemeği ziliymiş. Ben de yemeğe gelenlerle bir masaya oturdum. Herkesin tabağına yemekleri kondu. Bu yemek sekiz yıllık Köy Enstitüsü yaşamımın ilk yemeği idi. Ekmekleri bizim Konya’nın’ ekmekleri gibi çok hastı. Kaba kaba pamuk gibi yumuşacıktı. Tam bir kiloymuş. Altına yapışık kağıdı okudum. “Eskişehir Ekmek Fabrikası”: Demek ekmek, ta Eskişehir’den geliyormuş dedim. . Sabah erkenden zil çaldı. Herkes yatağından doğruldu. Giyinen omzuna havlusunu aldığı gibi “Seydisuyu”na yüzünü yıkamaya gidiyordu.. Okulun su tesisatı vardı ama çeşmelerden su akmıyordu. Okulun mutfak ve içecek suyu bir tulumbadan sağlanıyordu. İş saatinde tüm öğrenciler okulun önünde toplandık. Yanı başımızda köstebek yığını gibi kerpiçten yapılmış evler görünüyordu. Burası Kırım’dan Kazan’dan gelen Tatarların yerleştiği “Hamidiye” köyü idi. Okulumuz üç katlı betonarme, çok görkemli bir yapıydı. Köy evlerinin yanında koca bir saray gibi görünüyordu. Sıraya giren öğrencilerin başına öğretmenler dağıldı. İçimizde çok küçük çocuklar vardı. Ben on yedi yaşındaydım. Gün aşırı sakal tıraşı oluyordum. Öğretmen Hikmet Özmen: “Gocaman sen gel, gocaman sen gel” diye iri yapılı olanlarımızı yanına seçerek aldı. Okulun suyunu sağlayacak kuyunun başına götürdü, Toprağın üstünde silindir şeklinde, üç metre çapında, otuz santim kalınlığında, dört metre yüksekliğinde betonarme bir kasnak vardı. Bu kasnak olduğu yerin toprağı kazılarak içine gömülecekti. Bu kasnağın üstünde makaralı yüksek bir iskele vardı. Kasnağın içine halata bağlı bir varil makaradan iniyordu. Tel halatı dışardan bir çift at çekiyordu. Dolan varil yukarı çıkınca kasnağın dışına kaldıraçlı bir kuruluşla çekiyorduk. Atlar yavaş yavaş geri geri itilerek varil yere iniyordu. Biz yere inen varili deviriyorduk. Boşalan varil tekrar dolup gelinceye kadar dökülen balçığı uzaklara kürekle dağıtıyorduk. Başımızda usta öğretici Macar Sili Layoş vardı. Değme mühendisin yapamadığını yapan, kafası işleyen, işten yılmayan bir adamdı. Bir gün okul müdürümüz Remzi Özyürek’in “bana on mühendis verseler ben gene Sili’yi tercih ederim” dediğini duymuştum. Yeni okulumuzun suyu yoktu, kanalizasyonu yoktu. Elektriği yoktu. Öğretmen, öğrenci durmadan kuyu ve kanal kazıyorduk. Kuyu işi atların çekim gücünden yararlandığımız için sekiz on gün içinde bitti. O koca beton kasnak toprağın içine gömüldü. Kocaman bir kuyu oldu. İçi ayna gibi dupduru suyla doldu. Demirci arkadaşlar santrfüj tesisatını yaptı. Önce at gücüyle, sonra motor gücüyle santrifüj çalıştırıldı. Su deposu okulun arkasındaki tepedeydi. Her zaman dolu bulunurdu. Okula su gelince her şey düzene girdi. Lavabolara sabunlar kondu. Helalarda musluklar, rezervuarlar çalıştı. Her taraf tertemiz oldu. Musluklardan su içiyorduk. Mutfağımız, bulaşıkhanemiz, hamamımız, çamaşırhanemiz saat gibi çalışıyordu. Üçüncü hafta Sili usta, beni, Ahmet Ertaş’ı, Hüseyin Elmasyazar’ı büz dökmeğe ayırdı. Demir kalıp içine nemli beton döküp tokmağı ile iyice sıkıştırıyorduk. Büzleri Seydisuyu’nun kenarında döküyorduk. Kum, su dereden kolayca sağlanıyordu. Günde on beş büz döküyorduk. Büzler birkaç gün içinde sertleşiyordu. Beton yanmasın diye ara sıra suluyorduk. Yaptığımız büzlerle okulun kanalizasyonunu döşedik. Yalnız elektrik işi bir çözüme kavuşmamıştı. Akşam ve sabah okulda lüks lambaları ile aydınlanıyorduk. Konya’daki okulum gibi sınıflarda hep öğretmen ders verip evlerimize dağılmıyorduk. Günümüzün yarısı dersle, yarısı da tarım ve sanatla geçiyordu. Tarım dersinde konumuz arı ise arılığa, tavuksa kümese, at, inekse ahıra hayvanların yanına gidip ders görüyorduk. Sıra ile sabahları erken kalkıp hayvanların altını temizliyorduk. Onları kaşağı ile kaşıyorduk. Tüyleri’ parlasın diye gebreliyor ve fırçalıyorduk. At, inek ve boğalarımız dışarı çıkınca tüyleri parıl parıl parlıyordu. Besiliydiler, yürüyünce etleri bıngıl bıngıl oynuyordu. Hepsi tombul ve sevimliydiler. Tarla ziraatı işlerimizi de tarlada yapıyorduk. Kışın sanat derslerimizi yapı, marangoz ve demircilik işliklerinde yapıyorduk. Kuramsal derslerimizi sınıfta’ ve laboratuarımızda deneylerle öğrenmeğe çalışıyorduk. Akşam ve sabah sessiz okuma çalışmalarımız da çok yararlı oluyordu. Üçüncü sınıfa kadar çalışmalarımız böyle geçti. Yalnız yaz çalışmalarımız değişiyordu. Hamidiye Köy Öğretmen Okulu 1937 yılında açılmıştı. Okulumun müdürü Remzi Özyürek’ti. 1937-1940, yılları arasında dört yıl bu okulun müdürlüğünü yaptı. Müdürlüğü döneminde 1 arılık, 1 kümes, büyük bir ahır, üç işlik, 4 lojman, okul binasının su kuyusu, su deposu, okulun kanalizasyonu ile iki tuğla ocağı gibi yapı ve tesisleri yaptırmıştı. Okulun yüzlerce dekar ekim alanı vardı. Buralara yazlık sebze, mısır ekiyorduk. Sebzeler atla çevrilen dolaplarla ve Seydisuyu’ndan gelen kanalla sulanıyordu. Ayrıca elma, armut, kiraz, vişne bahçemiz vardı. Yaz çalışmalarında tuğla kesip pişiriyorduk. Bu tuğlalarla yukarıda sözünü ettiğim binaları yapmıştık. Seydisuyu kıyılarından yapıların kum ve çakıllarını at arabasıyla, okulun kamyonuyla taşıyorduk. Yapı gereçlerinin tüm doldurma ve boşaltma işlerini biz yapıyorduk. Yapıların cam, çimento, çivi, kereste gereçleri hariç hepsini biz üretiyor, tüm duvar, kalıp, çatı, tavan, badana boya işlerini hep biz yapıyorduk. 17 Nisan 1940 ta Türkiye B.M.M. tarafından çıkarılan 3803 sayılı bir yasa ile Köy Öğretmen Okulları, KÖY ENSTİTÜLERİ adını aldı. Bir kısım bozguncu ve ayrılıkçı eski kafalı eğitimciler Köy Enstitüleri’ni dolaşarak öğrencileri “20 lira maaşla çalışılmaz. Köyde çoban durun bundan daha iyi” diye okumaktan uzaklaştırmağa çalışıyorlardı. Bunlardan bazıları Köy Enstitüleri kapandıktan sonra bu okullara müdür atanmışlardı. Demek ki öğrencilerde panik yaratarak Köy Enstitülerini kapatma planı sökmeyince ikinci aşama olarak C.H.P. yönetimini ele geçirerek Köy Enstitülerini temelinden yıkmak denenecekti!?.. Köy Enstitüsü düşüncesi İ. Hakkı Tonguç’un beyninin ürünüydü. Bu kurumu kuran oydu. Yasalar T.B.M. Meclisi’nden çıkmıştı. Amacı: “Kurulduğu bölge köylerinin üretim ve uğraşılarını daha verimli daha yararlı bir hale getirmek için onlara örnek olabilecek bilgiyi, beceriyi ve tekniği kavramış öğretmeler yetiştirmekti. (1) Köy Enstitülerinin öğretim programını M. Eğitim Bak. Talim Terbiye Dairesi hazırlamıştı. Köy Enstitülerinin öğretim ve eğitim programları da bu ilkeler ışığında kurulduğu bölgelerin koşullarına ve üretim ilişkilerine göre uygulanıyordu. Örneğin: Antalya Aksu Köy Enstitüsü pamuk, şeker kamışı, turfanda sebze yetiştirmekle, Kastamonu Gölköy arıcılıkta, Malatya Akçadağ kayısıcılıkta, Samsun Ladik Akpınar ve Trabzon Beşikdüzü balıkçılıkta, Ankara Hasanoğlan tiftik keçisi ve büyük baş hayvan yetiştirmede, Kayseri Pazarören Koyunculukta, Arifiye sebze ve balıkçılıkta, Çifteler tuğla, tahıl, sebze, meyve ve büyükbaş hayvan üretmede çok başarı elde etmişlerdi. Burada adını saymadığım diğer Köy Enstitüleri de çevrelerinde emsali görülmemiş üretim elde etme tekniğini uyguluyorlar ve bol ürün elde ediyorlardı. Köy Enstitüleri çok kritik bir zamanda kurulmuştu. II. Cihan Savaşı dünyayı sarmıştı. Bir yanda faşistler (Almanya, İtalya, Japonya) diğer yanda demokratik ülkeler (A.B.D., S.S.C.B., İngiltere, Fransa) kıyasıya dövüşüyorlardı. Kentler bombalanıyor, yanıp yıkılıyordu. Milyonlarca askerler birbirlerine kurşun sıkıyordu. A.B.D. Japonya’nın Hiroşima ve Nagazaki kentlerine atom bombası attı. 200.000 den fazla insan birden öldü. Dünyanın tüm cephelerinde milyonlarca insan (çocuk, kadın, erkek) ölüyordu. Türkiye’nin başında maceraperest olmayan deneyimli bir kumandan Cumhurbaşkanıydı. Bu deneyimli insan İsmet İnönü idi. Memleketi II. Dünya Savaşına sokmamıştı. Kendisinden 40 yıl sonra Cumhurbaşkanı olan bir zat, cumhurbaşkanının yetkisizliğinden dert yanıyordu. Demek ki bu yüksek makam bile kişilerin sahip olduğu görüşe ve güçlü yeteneğe göre uygulamada farklılıklar gösteriyordu. İsmet İnönü’nün, Atatürk zamanında başlatılan Köy öğretmen okullarını kendi döneminde KÖY ENSTİTÜSÜ olarak yasallaştırmada büyük yardımları olmuştu. Üç Köy Öğretmen Okulu, 21 KÖY ENSTİTÜSÜ’ne çıkmıştı. Bu enstitülerde 17.000 öğrenci okuyordu. Dünyanın en uygar ülkeleri acımasızca birbirini boğazlarken, her gün oluk gibi insan kanı akarken Türkiye nüfusunun % 80’nini oluşturan okumasız köylüsünün eğitimi için seferberlik ilan etmişti. On yılda öğretmensiz ve eğitmensiz, okulsuz köy kalmayacaktı. Okul yapımı imece ile ele alındı. Bölgelerin iklimine göre okulların planları çizildi. Okulların yapımı en üstteki yöneticisiyle, eğitimcisiyle, kadın, erkek okul yapımında küreğe, kazmaya sarılan köylüsüyle uygulamaya kondu. Beş yılda 5.000den fazla okul, işlik ve öğretmen evi yapıldı. İmece ile okul yapımında Türkiye dünyaya, örnek bir başarı gösterdi. Dün Kurtuluş Savaşında kağnısıyla, sırtıyla cephede düşmana ateşler yağdıran Mehmetçik’e cephane taşıyan ana, baba ve köylü kardeşlerimiz bugün köylerinin okulunu yapan ustasına taş, tuğla, kereste taşıyordu. (1) Dava benimsenmişti. Türk köylüsü kara cehaletten kurtarılacaktı. Bu dava, bu emek, bu amaç insan kesen uygar ülkelere örnek bir çalışmaydı. Türkiye’ye bakıp yaptıkları cellatlıktan utanmalıydılar. Köy Öğretmen Okulundan Köy Enstitülerine geçişte saptanmasında yararlı bir olgu vardı. Köy Öğretmen Okullarında orta dereceli okulların kitaplarına çok çalışılıyordu.. Okul yönetimince ele alınan işler aralıksız çalışmalarla başarılıyordu. Serbest kitap okumağa önem verilmiyordu. Ele alınan işlerde öğrencilere açıklamalarda bulunulmuyordu. Öğrenci yaptığı işin anlamını kavramadan çalışan bir yapı işçisi gibiydi, öğrencilerin fikri alınmıyordu. Birlikte düşünme, çözüm arama, danışma toplantılarına önem verilmiyordu. Eğlencelere sahne yapılıyordu. Dekor aranıyordu. Güzel sesli öğrencilere türküler söyletiliyordu. Konyalı, misket gibi oyunları bilenler oluyordu. Yönetim Enstitülere geçince, zorunlu dersler dışında işi tüm öğrencilerle ele aldı. Örneğin her öğrenci okul kitaplığında bulunan kitaplardan ayda bir kitap okuyup özetliyordu. Daha çok kitap da okuyabilirdi. Yapılacak olan işler için toplantılar yapılırdı. Konu derinlemesine ve genişlemesine tartışılırdı. En olumlu fikir uygulamaya konurdu. Öğrenci yapacağı işe bilerek başlardı. (2) Eğlenceler gelişigüzel yapılmıyordu. Müzik öğretmeni Mehmet Öztekin türküleri, şarkıları korolara söyletiyordu. Mandolin konserleri veriyordu. Şarkı ve türküleri tek tek okuyanlar da olurdu. Halk oyunlarına çok önem verilmişti. Zeybekler için Kütahya’dan bir usta öğretici getirtilmişti. Konyalı yahut Hüdayda oyunları gibi bir iki kişi değil sınıfça, okulca kızlı, oğlanlı oynuyorduk. Halayları da kol kola girerek hep beraber oynuyorduk. Köylerde geçen olayları orta oyunu şeklinde herkesin ortasındaki boşlukta oynuyorduk. Oyuncular, ceketin tersini giyerek, kasketi yana çevirerek kömürden bıyık, elde bir değnek, tespih, omuzda odundan bir tüfek gibi görüntülerle oyuna en basitinden bir dekor vermeğe çalışıyordu. Oyuncular, biraz da olayın çevresine özgü şiveyle konuşmağa başladı mı seyircileri gözleri yaşarana kadar güldürürdü. Enstitüde somurtkanlık pek görünmezdi. Baştan başa bir coşku kendini gösterirdi. İş alanlarındaki dinlenmelerde şarkılar, türküler, oyunlar gırla giderdi. Bu türkülere ve oyunlara başımızdaki öğretmenler de katılırdı. Öğretmen, öğrenci arkadaş gibiydik. (1) Atatürk ilkelerine göre imece ortak işlerin başarısında en iyi uygulama idi. Türk köylüsü yüzyıllarca bu geleneğiyle ayakta kalabilmişti. Kurtuluş Savaşını da bu imeceler kazanmıştı. (2) Çifteler Köy Enstitüsünde akasya ormanlığı, yatakhane yolu, santral ve arazi sulama bendinin yapılması öğrencilerin kararı ile gerçekleştirilmişti. Hafta Sonu Eğlence Konularımızdan Birkaç Örnek: Kentli ÇÖMLEKÇİ İLE KÖYLÜ (Sahneye koyan Azmi Erdoğan) “Selamınaleyküm çömlekçi. “Vealeykümüsselam koca dağlı. Ne istiyorsun bakalım? “Ağzı var haho (geniş), deliği var vızzo (küçük). Destinin kulpi (testi gibi kulplu). (Elini ileri uzatıp geri geri çeke çeke) Zartala zırto, zartala zırto” deyince, kentli omuz silkerek “anlamadım anlamadım” der. Köylü ise kentliye alacağını tanıtmak için: “Hani bizim karı var ya. İştekene onun önüne şöyle varır varır gelir” der. Elini ileri uzatıp uzatıp, geri geri çekmeğe başlar. Aklınca, karısının çömlekle yayık yaydığını kentliye anlatmak, tarif etmek ister. Çömlekçi ise köylünün kadınla seviştiğini anlatmaya kalktığını sanır. “Defol defol. Benim dükkanımda öyle şeyler olmaz” der. Ama bizim köylü, çömlekçinin öfkesine aldırış etmez. Çünkü onun aklında kentlinin aklına gelen yoktur. Alacağı çömleği dükkandaki çömleklere baka baka bulmaya koyulur. Ve: “Var var senin dükkanda bu. Bulmadan gitmem ben. Hem bulacak, hemi de alacak” deyince kentli başını sağa sola sallayarak köylünün araştırmasını seyreder, ona: “Be adam, söyle ne alacağını. Ben sana bulup vereyim. Benim sinirlerimi ne hoplatıp duruyorsun?” deyince köylü aradığı çömlek yayığı çömlekçiye gösterir. “Aha... Aha... İşte budir. Ne istiirsen al paranı. “Ulan be adam beni sabahtan beri deli dana gibi hoplattın. Yayık alacağım desen de ben de senin işini bir dakikada yapsam olmaz mıydı? “Ben bilirem böyle. Al sen de paranı şöyle.” diyerek yayığı omuzlayıp dükkandan çıkar. HÜKÜMET DOKTORU İLE HAVA DEĞİŞİMLİ ASKER (Sahneye koyan Bekir Semerci) 1939 yılı yazında köye izinli gittim. Konya Motorlu Top Taburunda asker olan ağabeyim Mustafa Semerci zatürree olmuş. Bir yıl hava değişimi vermişler. Eve varınca yatakta inler buldum. 0 zamanlar antibiyotik ilaçlar yoktu. Zatürree, zatülcenp gibi ateşli hastalıklara yakalananlardan kurtulanlar şanslı sayılırdı. Ağabeyim gün geçtikçe ağırlaşıyordu. Ben askerlik şubesine başvurarak hasta askerin askeri hastahanelerde parasız tedavi edildiklerini de bilmiyordum. Köye hükümet tabibi geldi. Köyodasına gittim. “Hastamı var bir bakıver’ dedimse de doktor bey hiç oralı olmadı. Para ile muayene ettirmeye kalksam belki de muayene ederdi. Ama ben öğrenci idim. Ağabeyim asker hastası idi. Anam da yaşlı bir kadındı. Babam, üç defa Seferberliğe (1. Dünya Savaşına) gitmemek için altın para ile bedel verdiğini, iki defa da hacca gittiğini övüne övüne anlatırdı. Ama öldüğünde bize hiç para bırakmamıştı. Bu nedenlerden ötürü doktora verecek paramızda yoktu. Ağamın iniltisi dayanılacak gibi değildi. Hükümet doktoruna tekrar gittim, yalvardım. “Ağam çok hasta. Bir yıl hava değişimiyle evine git demişler. Elinizden gelen bir şey. Bir muayene ediver doktor bey” diye durmadan yalvardım. Doktor köyodasından kalktı. Ben önde, o, arkamda bizim eve girdik. Ağamın iniltisi ıkıltısı herkesi üzüyordu. Anam, ağamın başından kalktı. “Doktor geldi. Seni muayene edecek” dedim. Ağam başını sağa sola çevirdi. Gelen adama bir baktı. Ondan bir kurtuluş bekliyordu. Doktor: “Ne olmuş buna” dedi. “Zatürree olmuş doktor bey. Size iki kere anlattım. Doktor hastamıza elini bile dokunmadan evden çıktı. Biz ardından bakakaldık. Ben bu olayı arkadaşlarımla olduğu gibi sınıfımızın eğlenti gününde oynadık. Enstitü müdürümüz Rauf İnan, eğlence bitince beni çağırdı. Bütün öğretmenlerimin yanında: “Bekir, çok iyi oynadınız oyunu. Seni kutlarım. Ama hastanı doktora muayene ettiremedin. Oyun, hep realiteye uyularak yazılmaz ve oynanmaz. Sanatta bir idealizm vardır. Yazar olaylara olduğu gibi uymak zorunda değildir. Seyircileri etkilemesi bakımından olayları kendi görüşüne göre uyarlar. (Adapte eder). Sen bu oyunu. arkadaşlarınla bir daha oyna. Hastanı muayene ettir. Zavallı bir köylü gibi umutsuzluk içinde doktorun. arkasından korkak korkak bakma. Devletin kanunları var. Onlardan, doktorların Hipokrat yemininden, özellikle kamu hizmeti gören bir asker hastasının ihmal edilmesinin millet, vatan duygusundan yoksun olan kimselerin yapabileceği şeyler olduğundan söz ederek doktora hastanı mutlaka muayene ettireceksin dedi. Bir başka eğlenti sıramızda u oyunu bir daha oynadık. Bu sefer seyircilerimiz bizi çok alkışladı. Köylü rolü oynayan hasta ziyaretçileri de doktora “Allah ömür versin toktur Bey” dediler. Seyircilere de köye gelen devlet hizmetlilerine gerektiğinde nasıl davranılacağını öğretmeye çalıştığımız gözlendi. MAHALLE MEKTEBİNİN ACEMİ HOCASI (Sahneye koyan Durali Öztürk) Durali Öztürk Ankara’nın bir köyündendi. Köyünde açılan Kur’an kursuna gittiğinde, hocanın alfabeyi öğretecek yetenekte bir adam olmadığını görür. Köylüden para alıp gününü gün eden bir hocadır bu hoca. Eskiden başka hocalardan Kur’an öğrenen çocuklar da vardır içlerinde. Adam dershanede Arapça alfabe öğreteceğim diye çocuklarla işe girişir: “Bebeyni balabayni bumbulbali bep büp. Tı teyni talateyni tombultali teptüp. Ceceyni calaciyni cumbulcali cepcüp. Ze zeyni zalazeyni zombulzali zepzüp” diyerek alfabe öğretmeye kalkınca çocuklar gülüverirler. Hoca da çocukları döver. Çocuklar evlerine yemeğe gittiklerinde analarına, babalarına bu olayı anlatırlar. Kiminin anası “hocanın dövdüğü yerde gül biter” diyerek çocuğunu yatıştırmaya kalkar. Kiminin babası da “Yahu bu adamda hocalık filan yok. Biz de vaktiyle Kur’an kurslarına gittik. Böyle acayip bir öğretimle eğitilmeye de çalışılmadık” der. Sonra ehliyetsiz hocayı köyden koyarlar. BİR SANTRAL YAPIMININ ÖYKÜSÜ Enstitümüzün elektriği yoktu. Bir ilkokul öğretmeni olan Talat Tarkan fizik öğretmenimizdi. Kendisini yetiştirmiş çok yönlü bir öğretmendi. Matematik dersimize de gelirdi. Enstitünün önünden Seydisuyu diye bir su akardı. Su ve elektrik konularında bu suyun kenarına giderdik. Elimizde kronometre, ip, dekametre, çekül, flâma görevi yapacak uzun sırıklar ve su düzeci alırdık. Seydisuyu’nun enini, kesitini, saniyede akıttığı suyu m3 olarak hesaplardık. Bir zamanlar bu suya kurulmuş yıkık bir değirmen vardı. Arık yeri belliydi. Suyun döküldüğü yerle türbin konulacak yer arasındaki yüksekliği bulur, suyun kaç beygir gücünde olduğunu hesap ederdik. Talat Bey, bu hesaplamaları yalnız bizim sınıfla değil enstitünün bütün sınıflarıyla yapardı. Tüm öğrencilere bir elektrik santralı kurulması düşüncesini benimsetirdi. Enstitü yöneticileriyle, usta öğreticilerimizden Sili Liyoş ve Gaspar ile bu konuyu iyice etüt etmişlerdi. Savaş tüm şiddetiyle dünyayı kasıp kavuruyordu. Türbin bulmak bir sorundu. Usta öğreticimiz Gaspar “ben bulurum” demiş. Sevindik. Sonra Denizli’de yıkılmış bir un fabrikasının türbininin bir yere atılmış olduğu öğrenildi. Enstitü onu ucuz aldı, Paslarını ve tortularını kazıyıp temizledik. Gaspar Usta bir Macar yurttaşı idi. Aramızda Türkçe öğrenmişti. Bizi çok severdi. Bilgiliydi. Kendisinden çok teknik bilgiler öğreniyorduk. Ele aldığı her işi başarırdı. Tutarlı bir çalışması vardı. Bütün Köy Enstitüleri onun kişiliğinden, ustalığından yararlanmıştı. Biz ona öğretmenim diyorduk. Gaspar’ın sevinci okula yayıldı. Elektriğe kavuşacağız. Değirmen yapacağız. İşliklere elektrik gücü ile çalışan makineler konacak. Su elektrik gücü ile çekilecek. Köye de geceleri elektrik verilecek.., daha neler de neler söyleniyordu. Santral yapımına başlandı. Söğütler arasında Seydisuyu’nun kıyısında kırmızı kiremitli güzel bir villa gibi görünüyordu. Santral iki kısımdı. Bir tarafında elektrik üreten dinamo ve aksamı vardı. Diğer tarafta değirmen. Değirmen, hem enstitünün, hem de çevre köylerin ununu öğütecekti. Santralın türbini, su oluğu ve dinamo tertibatı yapılırken bir taraftan da Seydisuyu’nun üstüne bent yapılacaktı. 2 km kadar bir de kanal açılacaktı. Müdürümüz Rauf İnan, öğrenci arkadaşlarımızla bu konuyu tartıştı. Kanalı nasıl çabuk ve kolay açabiliriz-? Hepimiz “tüm işi bırakıp kanalın üzerine çullanalım. Fazla enerji israfını önlemek için kanalın geçeceği yeri iplerle, kazıklarla su akıntısına göre saptayalım. Bunu öncelikle ele alalım. Ondan sonra kürek kazma manivela, balyozlarla kanalın başına gidelim. Büyüklü küçüklü arkadaşlardan oluşan iş kümelerine ayrılalım. Her kümeye ölçülü yerler verilsin. Beraber diye kazmayı vuralım” dedik. Kanalın geçeceği yer boyunca kazıklar çakıldı. Ertesi gün enstitüde kanal kazma seferberliğini ilan ettik. Kanal açma araçlarını omuzladığımız gibi Yeşilyurt köyünün yolunu tutmamız bir oldu. Ölçülü olarak kümelere açacakları günlük kanal yerleri gösterildi. Müdür Rauf İnan askerliğini topçu birliğinde yapmış. Ağır topları çamurdan çıkarırken. hep birden hareket etmek için “BERABERRR” diye bağırırlarmış. Bize de öyle yapmamızı öğretti. Kanal boyunca dizildik. Arkadaşlarla kazmalarımızı kaldırdık. “Beraberrr... “ diye bağırarak toprağın bağrına sapladık; “Beraberrr” sesiyle kazmaların şakırtısı Seydisuyu vadisini inletti. 2 km. kanal kazma işinde epeyce ter döktük. Her küme işini erken bitirmek için canla başla çalışıyordu. Hep neşeliydik. Dileyen küme dinlenmeye geçiyordu. Türküler, şarkılar kümeleri coşturuyordu. Yorulduğumuzun farkına bile varmadan kanal kazımını sanırım bir hafta içinde tamamlamıştık. Sıra bent yapımına gelmişti. Bent yapımına kanalın ağzını açmakla giriştik. Seydisuyu kanalımıza biraz akmağa başladı. Su yatağından ve kanal kazımından çıkardığımız taşları bendin temeline sıraladık. Eski sebze sulama bendimiz çok uydurma bir şeydi. Yeni bendin ,temeli çok taş yutuyordu. Arabalarla Kırgız Dağı’ndan taş taşıdık. Taş duvar yapılırken arasında kalan boşlukları doldurmak için sırtımızla getirdiğimiz çakıl çuvallarını gene “tempo” diye bağırarak dökerdik. Bir anda, üst üste dökülen çakılları su götüremiyordu. Aralıksız olarak günlerce sırtırnızla çakıl taşıdık. Bendin boyunca sıralanan arkadaşlarla çuvallarımızı “tempo...” diye bağırarak birden boşaltırdık. Bu sesin hâlâ kulağımda çınladığını söylersem abartmamış olurum. Seydisuyu’nu, yaptığımız bentle santralımıza çevirmiştik. Bazı denemelerden sonra santralımız verimli çalışmağa başladı. (2) Alın terimizle başardığımız elektrik üretimiyle enstitümüzle Hamidiye köyünü karanlıktan kurtarınca bir anda yorgunluğumuzu da unutmuştuk. (3) (2) Santralımız çalışmadan önce Hamidiye Köyü’nün sokaklarına enstitümüzün girişimiyle öğrenci arkadaşlarımız tarafından elektrik direkleri dikildi. Gerekli teller çekildi. Ben yıllık izindeyken bir akşam arkadaşlarımız ve öğretmenlerimiz ellerinde meşalelerle Hamidiye Köyü’nün sokaklarında “ışık var!.. Işık var!.. Işık var!..” diyerek köylülere coşkularını duyurmuşlar. Bu meşaleli topluluğu görünce onlar seyretmek için sokaklara dökülmüş/er. Tam bu sırada santraldeki nöbetçi arkadaşımız şaltere dokunmuş, Hamidiye Köyü birdenbire ışıyıvermiş. Köylüler de “Işık var!.. Işık var!.. Işık var!..” diyerek bizimkilere katılmışlar. Bu coşkuyla da: Seydosman Sarayı saldırganay tonganda boyga Sen bayramda cokidin ay hoş geldin toyga Seydosman Sarayı saldırganay tepesi şişe Sen bayramda cokidin ay—kaytaydın Haşşe... Gibi türkülerini kendi dilleriyle (Tatarca) söyleyerek yarattıkları coşkuyla karanlığı boğmuşlar... (3) Bizim okuduğumuz Çifteler Köy Enstitüsünde okuyan Fethi Esendal, Yalnız Kalanlar adındaki kitabının (s. 207-211) “Çifteler Günü” öyküsünde 1948- 1949 (Köy Enstitülerini biz ıslah edeceğiz” deyenlerin öğretim programından İş Eğitimi, İş Eğitimi Tarihi, Ziraî İşletme Ekonomisi derslerini çıkarıp attıkları dönemdir bu dönem) kışı Seydisuyu’nun üstünün donduğu, bentten santrale gelen kanalda buz tıkanıklığı görülür. Santral çalışmadığı için okul ışıksız ve susuz kalır. Mutfak, hamam, lavabo, hela ve çamaşırhane çalışamaz bir duruma girer. Öğrenciler yüzünü yıkamak için Seydisuyu’nun kıyısındaki buzları kırıp ellerini, yüzlerini yıkarlar. Okul yönetimi bu duruma seyirci kalır. Aşık Veysel’in de katıldığı bir cumartesi eğlence toplantısında bu durumun dedikodusu yapılır. Sahneye sazıyla çıkan Aşık Veysel; “Ben bu Çiftelerin çok gününü bilirim. Ama böylesi olmadı!. İçim sıkılıyor dostlar...” deyip sazını alıp çıktığı görülünce okul müdürü hemen sahneye çıkar, bu durumu öğrencileriyle görüşmek ister. Ama öğrenciler kendi aralarında şöyle bir konuşmaya girişirler: “Bu halimiz yürekler acısı!” “Üç haftadır kirden koktuk. Banyo ne zaman ?“ “Karanlıkta ders çalışamıyoruz.”“Şimdiye dek bu kanal hiç mi donmamış?” “Üç beş yılda bir donmuş.” diyerek yanıtladı müdür. “Donunca ne yapmışlar? Bizim gibi oturup dua mı etmişler, kendi kendine açılması için?” “Hayır,” dedi Müdür: “Gidip açmışlar.” “Biz neden gidip açmıyoruz?” “Hazırsanız gider açarız.” “Bugüne dek niçin bekledik?” “Sizin hazır olmanızı. “... “Deseydiniz biz giderdik!” “Diyemezdim. Bu isteyerek katılma işi...” Ertesi gün öğrenciler kendi girişimleriyle okulda bulunan kazma, balyoz, tırmık, yangın çengelleri ve kalaslarla kanalın boyuna dizilip buzları temizlerler, okulu ışığa ve suya kavuştururlar, bugüne de “ÇİFTELER GUNU” derler. Eski Çifteler Köy Enstitüsü’nü gönüllerinde yaşatmak için. Öğrencilerimizin kendi kendine yaptıkları bu girişim övgüye layıktır. Ne yazık ki, memleketimizin gerçeklerini bilip onu kalkındırmak için okul, ahır, kümes, arılık, santral,bağ-bahçe, ormanlık yapan ve yaptıranları istemeyenler onlara “Gomonist” dediler. Sonrakilere de “Milliyetçi”. İşte bizi geri kalmışlıkla uğraştıran bu çatal kafa (zihniyet) dır!?... Çifteler Köy Enstitüsüne Konuk Gelen ORTA ASYACILAR Okulu bitirmemize- üç ay vardı. 1943 yılının yaz sıcağında kimimiz sebze bahçelerimizin otunu alıp gübreliyor ve suluyordu. Sanat işliklerinde çalışan arkadaşlarımız da bu yıl okulu bitirecekleri için pulluk, at arabası, yapı, demircilik takımları yapıyorlardı. Böyle işten başımızı kaldıramadığımız, bir günde Okul Müdürümüz Rauf İnan beni çağırttı. Odasına gittim. İçerde lacivert, füme renkli elbiseli pırıl pırıl temiz taranmış uzun saçlı, üç genç oturuyordu. Müdüre, tepeden bakarmış gibi gururlu, kendilerine güvenli bir halleri vardı. Daha önce neler konuştular bilemiyorum. Ben kapıdan girince Müdürümüz bana: “Semerci, sen bu ağabeylere okulumuzun iş alanlarını gezdir, gerekli açıklamaları yap” dedi. Ben: “Ağabeyleri tanımak isterim. Nereliler ve kimler olduklarını öğrenirsem daha iyi olur” dedim. “Ankara üniversitesinde okuyorlar. Yarın bizim ……larımız olacak bu arkadaşlarımız. Ben kendilerine doğru yaklaşarak, hoş geldiniz diyerek ellerini sıktım. Buyurun gidelim diyerek, konukları alıp okulun önüne indim. Kendilerine: “Hiç bir hazırlığım yok. Nereden başlayacağımı bilemiyorum. Şu kanepelere oturup bir gezi tasarısı yapsak iyi olur gibime geliyor. “Bizim de konuşacaklarımız var. Oturalım biraz, konuşalım”. Ben içimden okulun etkinliklerinden söz edeceklerini beklerken birisi hemen konuşmağa başlayıverdi: , “Senin adın ne kardeş?“ “Bekir Semerci, “Bekir kardeş, okulda size Türkçülükten söz ederler mi? “Ne gibi? “Biz Türk olarak yalnız Türkiye’deki Türklerden ibaret değiliz. Yunanistan’da, Bulgaristan’da, Romanya’da, İran’da, Suriye’de, Irak’ta ve en Çoğu da Orta Asya’da yaşamaktadır. Bizce en büyük sorun da Orta Asya’dakileri kurtarmaktır. Bunlar hakkında sizin okulda Türklerin kurtuluşuna ait hiç bilgi verilmez mi?” “Oyy! dedim içimden. “Bunların ayağı yere basmıyor. Türkiye savaşa girmediği halde bin bir sıkıntı içinde. Ayakkabımızın altına çakacak gön yok, çivi yok. Kentlerde ekmek karne ile. Kentten kente yiyecek taşınması yasaklandı. Her bölge ne üretiyorsa onu yiyor. Köylere Sümerbank’ın ayırıp verdiği basma, pazen, kaput bezi köylünün yamalığına yetmiyor. Biz bu haldeyken başımıza bir de Orta Asya Türklerini kurtarmak mı çıktı?” dedim. Ama adam benden yanıt bekliyor. “Haydi kalkalım. Hem konuşalım, hem de gezelim” dedim. Konukları kanepeden kaldırdım. Köye doğru yürümeğe başladık. Okul ile Bekir Ağanın evinin arası yüz metre kadar bir şey. Kerpiç duvardan yapılmış bir avlu içinde. Kapısı çok kere açık durur. Konukları eve doğru götürdüm. Ne diyeceğimi bekliyorlar. Evin avlu kapısına varınca: “Bekir Ağa!” diye seslendim. Bizim Konya’daki gibi Hamidiye köy evlerinde köpek beslemiyorlar. Evlen çıkan olmadığı gibi, ses veren de olmadı. Konuklara döndüm: “Bakınız şu eve. Bizim Hamidiye köyünün evleri aşağı yukarı hep böyle. Şimdi içinden geçerken de ayrı ayrı izleyeceğiz. Evler kerpiçten yapılmış. Yüksekliği bir adam girecek kadar. Üstü çamur sıvalı çatı. Pencereler küçük, kimisi yuvarlak bir daire, kimisi küçük küçük kare, dikdörtgen şeklinde. Bir ikisi camlı. Bazıları kağıt yapışık. Işık girsin diye kağıdı da yağlamışlar. Hayvan ahırı ile ev bitişik. Gübre avlunun içinde. Hayvanlar yesin diye kavun karpuz kabukları da atılmış bir köşeye. Kara sinekler avluda cirit atıyor. Sanki arı kovanı mübarekler. Görüyorsunuz sevilmeyen bir koku da geliyor burnumuza. “Buyurun şimdi de köyü gezelim” dedim, yürüdüm. Konuklar sus pus oldular. Köyün içini sokak sokak dolaştırdım. Evler hep anlattığım gibi kerpiç, iç düzeni aynı. Yalnız köye okuldan gelen yol cadde gibi düzgün. Elektrik direklerini biz diktik. Hepsi abajurlu. Okul içinde yaptığımız elektrik santralından köyün içine de cereyan verdik. Akşamları Hamidiye köyünün içi pırıl pırıl aydınlanıyor. Okul bu aydınlatmayı köye bir hizmet olsun diye yaptı. Karşılığında bir kuruş para da almıyor. Belki elektriğin girdiği ilk Anadolu köyü. “Bu köyün aslı ne? diye soruyorlar. “Kırım, Kazan Tatarları. “Yani göçmen. “Evet göçmen. “Acaba ne zaman gelmişler? “Köy, öğrendiğime göre, Osmanlılar zamanında kurulmuş. Yalnız köyün en zengini Raşit Ağa sonradan gelmiş. Hemşerilerini aramış bu köyde bulmuş. Buraya yerleşmiş. Bu köyün en zengini yine onu sayarlar. Milli bayramlarda hep bizim törenlerde bulunur. Konukları köyden alıp Seydisuyu Vadisine doğru götürüyorum. Tozlu yollarda ben iş ayakkabım ve iş elbisemle, başımda geniş güneşlikli Panama tipi kendi kızlarımızın diktiği keten şapka ile, onlar ise ütülü elbise, boyalı iskarpinleriyle başları açık, sıcak yaz güneşi altıda yürüyoruz. Seydisuyu köyün iki yüz metre kadar altında. Suyun kıyısında durduk. Konuklara anlatıyorum: “Şimdi buradan köyü bir seyredelim. Köy kupkurak kerpiç yapılardan ibaret. Yalnız bir iki akasya ağacı görüyoruz. Bu da köy için bir yeşillik sayılmaz. Köy bu kızgın güneş altında cayır cayır yanıyor. Şimdi bu tarafa dönelim. Bu suyun adı Seydisuyu. Yaz, kış akar. Değirmenler döndürür. ördüğünüz şu söğütler kendiliğinden yetişmiştir. Burada söğüt ağaçlarından başka hiçbir ağaç yok. Söğüt ağaçları dere boyunca uzayıp gider. Ta Sakarya nehrine kadar. Karşı taraf okulun tarım alanı. Biraz sonra oraya götüreceğim sizi. Orası ise yemyeşil. Meyve bahçesi, sebzelik, arılık, tavuk kümesleri. Şurası köyün harmanları. Şu piramit gibi yığılmış saplar köylülerin kış yakacağı. Köylüler buna “toban” diyorlar. Suyun akışına doğru baş aşağı bu taraf hep böyle kupkurak düzlük devam eder gider. Köyün doğusundaki yamaçta yeşeren bağ da okulun. Köylüler bağ dikmesini de bilmiyorlar, meyve dikmesini de. Hele sebze ekip yetiştirmesini hiç bilmiyorlar. Bir kök yeşil soğanları bile yok. Bildikleri yalnız kuru tarım. Tarlayı nadas etmek, ekin ekmek, harman kaldırmak. Biraz da koyunları, inekleri var. Geçimlerini bunlardan sağlıyorlar. Şu çalışanlar bizim arkadaşlar. Tuğla kesiyorlar. Şimdi onların çalışmalarını göreceğiz. Biraz aşağıda köprü var, köprüden karşıya geçer, okulun tarım alanların da inceleriz” dedim. Tuğla kesen topuluğa doğru yürüdük Tuğla harmanına. gelince: “Kolay gelsin arkadaşlar” dedim. “Sağ ol” dediler. “Konuklarımız Ankaralı. Yakında okullarından ……….. çıkacaklarmış. Okulumuzun çalışmalarını görmeğe gelmişler. Ben de iş alanlarımızı gezdiriyorum. Biriniz çalışmalarınız hakkında bize bilgi verirseniz memnun oluruz” dedim. Biri birlerine baktılar. Ahmet Ertaş bize yaklaştı: “Benimle gelin öyleyse” dedi. Arkasından yürüdük. Çamur çukurlarının başında durduk. Çamur karan arkadaşlara da “Kolay gelsin” dedik. Onlar dizkapaklarına kadar çıplak bacakları ile çamurun içinde, tuğla kesen tezgahların tezkerelerini dolduruyorlardı. Su gibi ter içindeydiler. Ahmet Ertaş konuşmaya başladı: “Bu çukurlara dün akşamdan toprak doldurduk. Tuğlalar çatlamasın diye üstüne gübre attık, su döktük. Sabaha kadar gübreli su ile toprak bir bakıma mayalanır, suyu emer, olgunlaşır. Sabah biz iyice karıştırırız. Bundan yapılan tuğlalar kaya gibi sağlam olur. Tezgahlara yaklaşalım. Bu tezgahta bir kişi tuğla keser, iki kişi kalıp atar. İki kişi çamur taşır. İki kişi çamur karar, doldurur, böylece yedi kişi bir kümedir. Bir sınıf günde 6000 tuğla kesmiş olur. Yeni kesilen tuğlalar bu harmanlarda kurutulduktan sonra şu ocaklarda pişirilir. Tuğlaları pişirirken hep sap yakarız. O da tarlamızın ürünüdür. Tuğla pişirme işi geceleri yapılır. Bunun birçok yararları vardır: Birincisi tuğla yakanlar gece ateşin karşısında serinlikte çalışmış olur, yanmazlar. İkincisi çıkan zehirli duman gece herkes uykuda iken kimseyi rahatsız etmez. Üçüncüsü gündüzleri bu harmanlarda devamlı çalışıldığı için duman kokusu çalışanları engellemez. Bu gördüğünüz ocağın üçü de bir yandan doldurulur bir yandan yakılır. Soğuyunca pişkin tuğlalar yapı yaptığımız yere at arabalarımız ve kamyonumuzla taşınır. Binalarımızı hep tuğladan yaparız. Bu tuğlalar döner sermayeye giriş yapılır. Okulun birçok inşaatı vardır. Tuğlaya para vermez. İnşaattan fazla tuğlamız olursa kesime ara veririz. Konuklardan biri sordu: “Tuğlayı hep buradaki arkadaşlarınız mı keser?” “Hayır hayır. Bizde yazları üç çalışma alanı vardır. Bir kısmımız tarımda, bir kısmımız inşaatta, bir kısmımız da tuğlada çalışırız. Şimdi size arkadaşım herhalde oraları da gezdirecektir.” Ben Ahmet Ertaş arkadaşıma teşekkür ettim. Konuklarımız da buradaki çalışmayı izlediler. Ahmet’in elini sıkarak tüm tuğla kesenlere “kolay gelsin” deyip ayrıldık. Köprüden tarım alanına geçerken dereden kamyona kum, çakıl dolduranlara da “kolay gelsin” dedik. Bunlar da paçaları sıvamışlar. Ha bire kamyona kum dolduruyorlardı. Konuklar: “Bunlar da sizden mi?” diye gülmeğe başladı. “Elbette bizden. Biz yapılarımızın çivi, cam, kereste ve çimentosuna para veririz. Diğer gereçleri kendimiz üretir ve yaparız” “Burası bambaşka bir okul. Şimdiye kadar bildiğimiz okulların hiç birisine benzemiyor” dediler: Köprüyü geçince, ateş yakıp mısır pişirenlere rastladık. İnek güdüyorlardı. Canları taze mısır istemiş olacak ki bizim mısır tarlalarından kopardıkları mısır kundaklarını pişirip yiyorlardı. Onlara doğru yaklaştım: “Yarasın arkadaşlar” dedim. Konuklar dikildiler. Seyretmeğe başladılar. Onlara vermek için pişmiş mısır istedim. “Ağabeyler Ankara Üniversitesi’nden” der demez hepsi mısır kabuğuna birer kızarmış mısır sararak konukları ağırlamaya koştular. Konuklar ve çoban arkadaşlarla beraber gülüşerek sıcak mısırı üfleye püfleye yedik. Aslında böyle şeyler yasak. Hiç kimse kendi keyfine göre okul malından yararlanamaz. Konuklar: “Şimdi bu hırsızlık mı sayılır?” dediler. “Biz köylü kökenliyiz. Bizim köylüler de kendinde olmayan bk ürünü komşuların ürünlerinden alıp yerler, hatta sahibine “senin bostanın yanından geçiyordum, maşallah bir dökmüş bir dökmüş, çakıl taşı gibi. Canım çekti, bir karpuz kopardım yedim. Helal et” der. O da “Helal olsun,eşin dostun yediği de bizim” diye konuşarak gülüşüp geçerler. Bizimki de böyle bir şey. Biraz delikanlılık çağını yaşamak gerek” dedim. Bu konuşmalardan sonra, inekler konu oldu: “Tarla tarımı kadar hayvancılığımız yok. Bir sürü koyunumuz var. Bir büyük ahır dolduracak kadar atımız, ineğimiz var. Bunlardan hem yararlanıyoruz, hem cins oldukları için çevreye örnek oluyorlar. Bir taraftan da üreyip çoğalıyorlar. Üretimimizin büyük ağırlığı şu gördüğünüz ekini biçilmiş tarla. Burasının uzunluğu Mesudiye köyünün altına kadar varır. Bizim Toroslarda çok köyün bu kadar tarlası yoktur: Taşların, derelerin kısıklarında oylum oylum ekenekler. Ara sıra biraz düzlükler vardır. Oysa biz burayı traktörle ekeriz. Biçerdöverle de buğdayımızı kaldırırız. Sapları da deminki gördüğünüz tuğlaları pişirmede kullanırız” “Pekiyi bu kadar buğdayı nereye dolduruyorsunuz?” “Şu karşıki binaları vaktiyle Tarım Bakanlığı yapmış, Bu tarlalar da Tarım Bakanlığının imiş. Hükümet sonra bu tarlaları Millî Eğitim Bakanlığı’na tahsis etmiş. Bakanlık da bizim enstitüye verdi. Beş senedir biz ekip kaldırıyoruz. Kaldırdığımız buğdayı da biz tüketiyoruz. “Yılda kaç ton buğday kaldırıyorsunuz?” “Onu okulda döner sermaye saymanından öğrenebilirsiniz?” “Bu ürünler döner sermayeye mi giriyor?” “Okulun ürettiği kum, çakıl, taş, kireç, tuğladan tutun da tarlada biten sebze, meyve, tahıl ve. hayvan ürünlerinin tümü döner sermayeye girer çıkar. Kârı saymanlık bilir.” Sebze bahçesine doğru ilerliyoruz. Önümüze kabak tarlası geldi. Kabaklar öyle bir dökmüş ki, her kökenin arasında beş on tane kabak var. Konukların dikkatini çekti. “Bekir kardeş, kabak bu kadar da ürün verir mi? Maşallah ne kadar da bol. Bir memlekete yeter.” . “Bu gördüğümüz tarla hep sebzelik. Hem. konuşalım, hem gidelim. Burası domates tarlası. Domatesler de iyi. Bizim Tarım öğretmeni Mustafa Şölen. Hep cins tohumları arar bulur. Şu patlıcanlara bakın, hepsi yay gibi. Her kökende üç, beş tane var. Çiftlik gübresi veriyoruz. Seydisuyu’ndan kanalla buraya su geliyor. Su da bol. Sebzenin istediği de gübre, su, güneş ve bakım. Hepsi de yerinde oldu mu ürün dökülüp kalıyor. Dolma biberlere bakın, her biri yumruk gibi. Burada size bir konuyu daha tekrar etmek istiyorum. Demin köyü ve köy tarafını gezdik. O taraf kupkuraktı.. Bir kök domates, bir kök soğan, bir dikili meyve ağacı görmedik. Ortadan Seydisuyu geçiyor. Bu tarafı okul canlandırırken, bin bir türlü ürünü yetiştirirken, karşı taraftaki bizim Hamidiye köylüleri yalnız kupkuru tahıl üretiyorlar. Ben bu okula geleli beş yıl oldu. Bu köy, okulun çalışmalarından hiç bir şeye sahip çıkmadı. Burada kendimize bir dikkat çekmeliyiz. Yüzyılların uyuşuk ihmaline uğramış Türk köylüsünün elinden tutulması gerekiyor. Biz, bak ektik, diktik haydi sen de ek dik dersek köyde hemen diriliverecek bir hareket göremeyiz. Onlara kurslar açmalıyız. Üretim ve tüketim bilgileri vermeliyiz. Bir kişinin sağlığı için neler yemesini, bunların eksikliğinin insan bedeninde yarattığı hastalıkları, insan ömrünü artırmada sebze, meyve ve bunlarla gelen vitaminin önemini, sebze ve meyvenin ekonomik yönden tahıldan daha fazla para getirdiğini köylüye kavratmalıyız. Köylü kendisi için bu ürünleri bir ihtiyaç olarak bir kere benimsedi mi bir daha onun elini tutsan ayağıyla eker, diker. Bizim köylü halk çok yönlü eğitime muhtaç. Öğretmen, doktor, tarımcı, bankacı, biyolog, sosyolog, sanatçı.... hep köyü yetiştirici bir misyoner gibi köy alanında çalışmalıdır. Ne dersiniz? Bu iş yalnız öğretmenin altından kalkacağı bir soruna benzemiyor. Bizim konuklar sanki benim bu sorumu bekliyorlarmış gibi tekrar “Orta Asya’yı önce kurtarmalıyız, sonra bu işler bir an meselesidir” gibisinden işi hafife alıverdiler. Ben de konuştuklarını duymamazlıktan geldim. Şimdi de bizim arılığa ve kümeslere bakalım diye yürümeye başladım. Kaşları çatık çatık arkamdan geldiler. Ne yapsak gözleri görmüyor Başka türlü şartlandırılmışlar galiba. Kümese gelince: “Bakınız iki cins tavuk var. Hemen renkleriyle gözümüze çarpıyor. Bu beyazlar Legorn, şu kümesteki kırmızılar Rodeyland. Beyazlar yumurta tavuğu. Her gün yumurtlar. Kırmızılar bunlar kadar yumurta vermez ama etlidirler. Şu kümeste de hindilerimiz var. Okulun yumurta tüketiminin çoğunu da hayvanlarımızdan alıyoruz. Arılarımıza gelince, bunlar deneme devresinde. Arıcılığımızla öğünecek duruma gelmeğe daha çok zaman ister. Sizi yordum, epey gezdirdim. Daha çok gezecek, inceleyecek yerimiz var. İsterseniz biraz. dinlenelim. İsterseniz gezimize devam edelim. Belki bu kadarını da yeterli görürsünüz” “Daha neniz varsa görelim. Köy Enstitüsü hakkında tam bir bilgimiz olsun” “Buyurun öyleyse; kendi elimizle yaptığımız elektrik santralini, değirmeni görerek gezimizi sürdürelim. Şu söğütlerin arasındaki kırmızı kiremitli, beyaz bina bizim elektrik santralı.” “O, çok yakınmış. Kendimiz yaptık diyorsunuz. İçinizde elektrik mühendisi var mı?” “Santralın yapısını biz yaptık. Kanal 2 km kadar uzunlukta. Onu da biz açtık. Aslen ilkokul öğretmeni olan öğretmenimiz Talat Tarkan kendisini yetiştirmiş bir kişi. Değme elektrik mühendisini cebinden çıkarır. Santralı onun ustalığı ve öncülüğü ile yaptık. Tüm elektrik tesisatını biz yaptık. Bu konuşmayı sürdürürken santralin kapısından giriverdik. Santralde sınıf arkadaşım Bekir Serin bizi karşıladı Talat öğretmenimizin en candan yardımcısı Bekir Serin. Hoş beşten sonra santralin okul yaşamındaki önemini anlatmaya başladı: “Burada dinamo var. Elektrik üretiyor. Un değirmenimizi çalıştırıyor. Burası da hem okulun, hem komşu köylerin buğdaylarını öğüten un değirmenimiz. Bakınız bir tek taş. Ama fabrika gibi un öğütüyor. Gelin şimdi şu köprüden geçelim, size okulun su tesisatının çalışmasını göstereyim.” Tahta köprüye gelince: “Bu köprüyü de biz yaptık” dedim. Konuklar sağına soluna baktılar. Sessizce köprüden geçtik. Su motoru kulübesine gelmiştik. Bekir Serin kapıyı açtı. Şaltere bastı. Motor vınlayarak çalışmağa başladı. “Şimdi bakın motoru çalıştırdım. Ona bağlı olan kayış santrifüjü çevirmeğe başladı. Santrifüj de kuyudan suyu ta şu tepedeki depoya çıkarıyor. Burayı sıfır sayarsak tam yirmi dört metre yüksekliktedir. Su tüketimimiz çok fazladır. Arkadaşlar işten dönünce temizliklerinde harıl harıl su kullanıyorlar. Akşamları da elektriği aydınlatmada kullanıyoruz. Hem okul aydınlanıyor, hem de köyün cadde ve sokakları.” Bekir Serin’e de teşekkür ettik. Konuklarla beraber elini sıktık. Okulun akasya ormanlığına doğru adımlamağa başladık. “Akasya ormanlığının toprağı, Atatürk orman çiftliği toprağından çok daha verimsizdi. Kumlu, çakıllı, yıkanmış gibi bir topraktı. Kışın biz buraları belle kirizma ede ede yumuşattık. Eskişehir fidanlığından kamyonlarla binlerce akasya fidanı getirdik. Ağaçlara su yürümeden tüm arkadaşlarla beraber günlerce diktik. İşte burası akasya ormanlığımız. Ağaçlar daha üç yaşında. Hepsi yemyeşil tuttu. Demek ki bozkırlara kirizma yapılsa, fidan dikilse pekala ağaç yetişecek. Bizim Köy Enstitüleri’nin böyle örnek çalışmaları giderek bütün köylerimizde kendini gösterecek. Belki köyler bozkır olmaktan kurtulmak için birbirleriyle yarışa bile girişecekler.” Konuklar ağaçlara bakıyor, bir de etrafı gözlüyorlar. İnsan eliyle dikilmiş ağaçları başka bir yerde göremiyorlar. Gene de çalışmamızın yararlı olduğuna dair bir çift sözcük ağızlarından çıkmıyor. Sanki dut yemiş bülbül mübarekler. Ben gene: “Şu kırmızı kiremitli, badanalı, boyalı evleri de biz yaptık. Öğretmenlerimiz oturuyor. Bir köy evlerine bakın bir de bizim öğretmenlerimize yaptıklarımız evlere. Onların yanında konak gibi. İçi dışı kireç sıvalı boyalı, badanalı, kullanışlı. Yanı başlarında ahır, kümes gibi ek yapılar da yok. Memur evleri olduğu nasıl da 6elli.” Ben gene konuşmamı sürdürüyorum: “Bu tepelerde Türk ordusu sömürgecilerin kışkırttığı Yunan Ordusu ile göğüs göğüse çarpışmışlar. Şu dikilen ağaçların yerinde hep kazılmış siperler vardı. Toprağı bellerken tek, tek, bağ, bağ hiç atılmamış mermiler çıkıyordu. Kim bilir buralara ne kadar şehit kanı döküldü. Kolaylıkla mı gitti gavur oğlu gavur? Kafaları kırıldı da öyle bırakıp kaçtılar bu topraklardan. Bu ağaçlar dallanıp yemyeşil bir orman olunca. Mehmetçiğin ruhu da şad olacak. Derken konuklardan birisi hemen konuşmamı kesiverdi: “Bizim Mehmetçiğin daha kurtaracağı, şehit olacağı çok yerler var. Türklüğü kurtaracağız, Türklüğü. Yer yüzünde başka devletlerde, milyonlarca Türk kardeşimiz var. Onlar hep bizi bekliyor.” “İşte gösteriyorum. Şu köy var ya adı Yeşilyurt. Halbuki dikili bir ağacı bile yok. 0 da Hamidiye köyü gibi, Seydisuyu’nun kenarına yerleşmiş. Su var, toprak var, ağaç yok. Taaa şu ileride görünen köy, Mesudiye. Bakınız o da yalnız sıcakta yanan kerpiç yığını. Hiç yeşilliği yok. Şu arkadaki tepelere gitsek daha birçok köyler görürüz, hep böyle. Ben Konya’lıyım. Bizim Konya ovasında tek ağacı olmayan pek çok köy var. Hele ovada bir yumurta diksen görünür. Öyle uçsuz bucaksız bir ova ki, her taraf, bomboş ilkbaharın otlar çıkınca biraz yeşillik olur. Hazirandan sonra her taraf bomboz kuru bir toprak. Yollarda araba ile giderken insanın her tarafı toz içinde kalır. Bizim dağlılar bu yüzden ovada yaşayanlara “kulağı tozlu” derler. Bir tek yavşan otu vardır ovada, susuzluğa dayanabilen. Ondan başka bir yeşillik göremezsiniz. Baştan başa kır. Beyşehir gölünden bir kanal gelir. Onun da ovanın neresine gittiği belli olmaz. Kocaman ova sulansa dokuz Türkiye’yi besler. Her taraf emek istiyor.” Konuklarla ormanlıktan çıkarken aklıma bir şey geldi. “Burayı bellerken enstitü müdürüm Rauf İnan’la bir tartışmam oldu. Bizim Eskişehir’in kışı çok serttir. Eksi 28’lerde biz buraları belledik. Belledik ama titreye titreye. Ellerimizi ovuştura ovuştura. Kulaklarımızı ovuştura ovuştura. Öyle soğuk bir günde arkadaşları burada bırakıp müdüre gittim: “Hava çok soğuk, içimizde en güçlü Ahmet Ertaş var. Ona dedim ki “belini olanca gücünle tep bakalım. Kaç tepmede bir bel toprak çıkarabileceksin?” Ahmet olanca gücüyle bel’i tepmeye başladı. Tam on dört vuruşta bir bel toprak kazabildi. Küçük arkadaşlarsa hiçbir iş yapamıyorlar. Böyle soğuk günlerde. hep ders yapalım. Ilık günlerde de hep tarımda çalışalım” dedim. Müdürümüz Rauf İnan: “Osmanlılarda ordu savaşa gireceği zaman Şeyhülislamdan fetva çıkartılırdı. Bayram günü ise fetva vermezdi. Peygamberin veya Padişahın doğuş günü gibi kutsal günlerde ordunun savaşa girmesi için fetva verilmezdi. Düşman ise bizim bu boşluğumuzdan yararlanarak Osmanlı ülkesine saldırırdı. Öyle şey yok Semerci. Biz doğa ile savaşa çıktık. Bu toprakların yazgısını değiştireceğiz. Bugün soğuk, okulda çalışalım, şu gün ılık tarımda çalışalım diye bir korkaklığa giremeyiz. Programımız hangi gün ne yapmamızı gösteriyorsa biz onu yapacağız. Böyle bozgunculuk istemem. Doğru arkadaşlarının yanına çalışmaya, marş, marş!..” İşte öyle soğuk günlerde doğa ile savaştık. Buraları belledik, çukur açtık, fidan diktik. Şimdi koca bir ormanlık oldu buraları. Konuklar dinlemesine beni dinledi ama yine de konuşmadılar. Yüzlerinde yalnız bir sırıtma görülüyordu. Bizim atların ineklerin ahırına gelmiştik: “Koca kapıyı açtım, bu tarafta atlarımız yatıyor, bu tarafta da ineklerimiz. Bu koca binayı da biz yaptık. Şurası atların koşum takımları için özel olarak yapılmıştır. Arabacılar da buradadinlenirler. Ot, samanlık ve yemlik gibi bölümler. Hepsi bu kadar. Büyük bir ahır.” Şimdi de işliklere geçiyoruz. İlk vardığımız yer araba işliği. Burada arkadaşlarımızla çalışan usta öğreticimiz Hamza Ağa’yı tanıtıyorum: “Merhaba Hamza Ağa.” “Merhaba Bekir’im. Sen gelmez oldun buraya?..” “Ağabeyler Ankara’dan. Çalışmalarınızı görmeye geldik.” “Bildiğin gibi her gün işimiz gücümüz araba yapmak. Haftada iki, bazen üç araba yapoyriz. Elle bu kadar oliyri. Marangoz makineleri bir takılsa bak sen iş nasıl fırleyri.” Konuklar bitmekte olan bir arabayı inceliyorlar. Ama beğenip beğenmediklerini söylemiyorlar. Hamza Ağa söze karışıyor: “Şıngır mıngır bir araba oliyri. Neredeyse kendisi gidecek. Hafif mi hafif. Atlara hiç yük olmaz bu araba” diyor. Köylüler de Hamza Ağa ile yaptığımız arabaları çok beğeniyorlar. Bunlar bu yıl öğretmen olacak arkadaşlarımıza verilecek. Kimin şansına düşerse yaşadı. Teker dönmeyen nice köylerde teker döndürecekler. Hamza Ağa’ya da kolay gelsin diyoruz, elini sıkıp demircilik işliğine geçiyoruz. “Kolay gelsin Zekeriya Usta.” “Hoş geldiniz.” Ağabeyler Ankara üniversitesinden. Bizi görmeye gelmişler. Neler yaptığınızı anlatır mısınız?” “Sen biliyorsun Bekir; bu yıl okulu bitirecek öğretmen arkadaşlara pulluk yapıyoruz. İşliğimizde çeşitli pulluklar var. Bir kısmı tek bıçaklı, bir kısmı sandıklı traktör pulluğu. Bunların tohum ayarlaması var; dört ve altı bıçaklıları da var. İşte bu gördükleriniz müşterilerin. Sen biliyorsun, bizim işlikte çevremizde, bulunan on yedi köyün pulluklarım da biz yapıyoruz. Eskilerini de onarıyoruz. Öğrencilerimiz bunları öğrendiler.” dedi. Konuklardan biri: Burası bir okul. Köylülerin pulluklarını nasıl yapıyorsunuz? Zekeriya usta: “Benim şu yukarı tepede demirci dükkanım vardı. Bu çevre köylerin tarım aletlerini hep ben tamir ederdim. Bizim İlköğretim Genel Müdürü İsmail Hakkı Tonguç geldi. Yaptığım işleri gördü, beğendi. Bana: “Sen gene burada yılda eline geçen parayı hesap et. Dükkanını kapa. Bizim okula gel. Hem bizim çocuklara bu zanaatını öğret. Hem de buradakinden daha fazla para al” dedi. Ben de okulun usta öğreticisi oldum. Çocuklar köye gideceği için benim yanımda çalışanların tümü bu pulluklarını hem yeniden yapıyorlar, hem de eskilerini onarıyorlar. Okul, köylülere daha ucuz iş yapıyor. Sebebine gelince benim dükkanda yalnız ben çalışıyordum. İş az çıkıyordu. Burada çalışan çok. İş çok çıkıyor. Köylüler benim yıllar yılı sağlam iş yaptığımı biliyor. Gelen iş o kadar çok ki yetiştiremiyoruz. Köyün işini okulun yapıp yapmayacağına gelince; bizim enstitüde para kazanma amaç değil. Köylü ile öğrencileri kaynaştırma prensibi önde gelir. Çocuklar şimdiden çiftçinin ne gibi tarım aletleriyle tarlasını sürüp ektiğini, ne gibi tamirleri olduğunu her gün görüyorlar. Onlar için bu aletlerin yenisini yapmak, eskisini tamir etmek peynir ekmek gibi bir şey oldu”. Zekeriya Usta’ya da teşekkür edip demircilik öğretmenimiz Mustafa Karaman’ın çalıştığı bölüme geçiyoruz: “Kolay gelsin öğretmenim. Konuklarımız Ankara Üniversitesinden. Bize neler yaptıklarınız hakkında bilgi verir misiniz? Mustafa Karaman: “Hoş geldiniz arkadaşlar. Öbür işliklerde olduğu gibi biz de bu yıl okulu bitirip köye öğretmen olacak arkadaşlara demircilik araçları yapıyoruz. Yaptıklarımızdan sizlere göstereyim. Çekiç, kıskaç, demirci körüğü, demir testeresi kolu, nokta. Biz de bunları yapıyoruz. Yapamadığımız demircilik takımları da piyasadan satın alınacak.” Demircilik öğretmenimize de “kolay gelsin” deyip marangozların işliğine geçiverdik. Marangozlar yeni yapılan işliğin çatısını yapıyorlar. Yapıcı arkadaşlar duvar işlerini su basman seviyesine kadar taştan, üstünü de tuğladan yapmışlar. Duvarlar kıpkırmızı tuğladan. Tam şakulünde örülmüş. Marangozlar koca koca çatı makaslarını yerde çatmışlar. Halatla binanın üstüne çıkarıyorlar. Başlarında okul müdürümüz Rauf İnan var. Ben: “Kolay gelsin arkadaşlar” diyorum. “Kolaysa başınıza gelsin” diyor Hüseyin Elmasyazar. Ötekiler de “Sağ olun” diyorlar. Biz çatı makasının binanın üstüne çıkarılmasını seyrediyoruz. Makası iki tarafından halatla bağlamışlar. Baba Fatih’in Kağıthane sırtlarından koca gemileri Haliç’e indirdiği, aklıma geliyor. Yukarı duvarların üstüne birçok arkadaş çıkmış. Okul müdürümüz Rauf İnan onlara sesleniyor: “Beraberrr!.. Beraberrr!..” komutu olan arkadaşlar halata asılınca koca makas binanın üstüne doğru kayıyor. Halatlara sımsıkı sarılan arkadaşlar yukarı çekilen çatı makasını doğrultup yerine oturtuyorlar. Ben konuklara: “Bizim müdür askerliğini topçu olarak -yapmış top arabalarını atlar çamurda, kumsalda, yokuşta çekemezse erat hemen atların çekmesine yardım edermiş. Komutan bütün erlerini arabaları itmede, atları çekmede yerlerini alınca “Beraberrr!.. Beraberrr!...” diye komutu verdi mi çamura saplanan toplar birden çıkarılıverirmiş. Burada da aynı komutla kocaman makas çatıya fırlayıverdi” diyorum. Konuklarla arkadaşlara “Kolay gelsin” deyip okula döndük. Onları öğretmen odasına götürdüm. “Biraz sonra paydos zili çalacak. Öğretmenlerimizle beraber bir de yemeğimizi yersiniz. Hoşça kalın” deyip ayrıldım. Konuklarla, Enstitünün bu kadar değerli işlerini görüp de hiçbir takdir edici konuşma yapmadıklarını görünce çok üzüldüm. Memleket kalkınmasında paçaları sıvamış olan bu gençlerin kan ter içinde. nasıl çalıştıklarını gördüler. Neler yaptıklarını, neler ürettiklerini gördüler. Ama hiçbir şeyi gözleri görmemiş gibi bir halleri vardı. Biz Anadolu’nun ortasında köylerimizi sefaletten kurtarmanın sancılarıyla kıvranıyoruz, beylerin aklı dış Türklerde; varsa Orta Asya, yoksa Orta Asya!.. . II. DÜNYA SAVAŞI ve ÇİFTELER KÖY ENSTİTÜSÜ Tarım Bakanlığı, büyük bir devlet çiftliğini Çifteler Köy Enstitüsü’ne devretmişti. Bu çiftlik arılık, tavuk kümesleri, meyve, sebze bahçeleri, tahıl için ayrılan bölümlerden oluşmaktaydı. Traktörlerle günlerce ekin ekilir, biçerdöverlerle günlerce harman kaldırılırdı. Kaldırılan tahıllar “Kurs binaları” denilen ambarlara kamyonlarla doldurulurdu. Savaşın Yurdumuza sıçrama tehlikesine karşı genç kuşak silah altına alınmıştı. Yurtta çalışacak gençler asker olunca tarım üretiminde de büyük düşüş oldu. Ekmek karneye bindi. Köylerde ve kentlerde yiyecek sıkıntısı baş gösterdi. Enstitümüz, öğrencilerin açlık çekmemesi için yiyecek üretim seferberliğine girişti. Enstitünün değirmenin kamyonlarla tahıl öğütüldü, ambarlara taşındı. Öğretmen Hatice Sökmen kız öğrencilerle Enstitünün önüne koca koca kazanlar koydu. Öğretmen Hamit Özmenek’in köylerden satın alıp arabalarla getirdiği tenekelerle yoğurt da ambarlara, indirildi. Öğretmen Hatice Sökmen bir kumandan gibi kız öğrencilerine emir veriyordu. “Kazan başına! İçlerine biraz su koyun! Yoğurt koyun! Un ilave edin! Karıştırın! Durun! Ellerinize bıçaklarınızı alın Yıkanmış biberleri, domatesleri kazanların içine kıyın. Bu işlemden sonra kız öğrenciler ellerinde marangoz işliğinde özel, yapılmış tarhana karıştırıcıları ile kazanlarını durmadan karıştırırlardı. Tam olgun bir hamur kıvamına gelince Hatice Sökmen seslenir. Tarhana kazanlarının ağzını kapayın! Kızlar yanıma! Şimdi de bulgur kazanlarını çatın! Temizlenmiş buğdayları koyun içine! Su dökün üstüne! Yakın kazanların altını!..” Bu girişimle günlerce Enstitüye yetecek kadar tarhana, bulgur, erişte, kuskus üretildi. Bunlar temiz çarşaflarda kurutuldu. Tarhana, kuskus, erişte enstitünün ambarına yığıldı. Enstitünün yıllık kuru yiyeceğinin büyük bir bölümü böylece tamamlandı. Yazlık sebzemiz bize yettiği gibi öğretmenlerimize ve Hamidiye köylülerine de satılıyordu. Sıra kışlık sebze dikimine geldi. Başımızda bahçıvan Nuri Usta ve tarım öğretmenimiz Mustafa Şölen ile dönümlere pırasa, lahana diktik. lahanalar koca koca oldu. Pırasalar saplık gibi gelişti. Kış boyunca lahana sarması, kapuska ve pırasa yedik. “Sebze gereksinmemizi de böylece karşıladık. Nohut, fasulye, mercimek, yanında kuru yiyecek olarak bulgur, erişte, tarhana ve kuskusumuz mutfak kazanlarımızda günlük yiyeceklerimiz olarak soframızı güldürdü. Enstitümüzün müdürü Rauf İnan, bu başarılı çalışmamızdan ötürü zaman zaman bizi kutladı. Arı gibi çalışan kızlı erkekli arkadaşlarımız sayesinde enstitümüze II. Cihan Savaşı içinde açlık giremedi. Bir gün İşbölümü için enstitünün önünde toplanmıştık. Müdürümüz elinde bir zarfla enstitünün dış merdiven sahanlığında göründü. “Günaydın arkadaşlar” “Şimdi enstitünün birinden arkadaşlarınız size mektup yollamışlar. “Açız. Yiyeceğimiz bitti. Bakanlık tahsisat gönderemiyor. Sizin ekim tarlalarınız çok. Çok da ürün kaldırdınız. Bize yiyecek yardımı yapın. Biz bu iyiliğinizin altında kalmayız. Dilerseniz gelir size tohum ekip kaldırmada yardımcı oluruz. Hepimizden hepinize kucak kucak selamlar, saygılar” diyorlar. Ne dersiniz? Biz bir ağızdan “Hangi Enstitü” söyleyiniz. Kamyonumuza çuvallarla ürettiğimiz tarhana, bulgur, un, kuskus ve erişteden doldurup hemen yollayalım. Bizi lahana, pırasa tarlalarımız bile aç koymaz.” diye bağırdık. Mektup çok acıklı idi. Kepirtepe Köy Enstitüsü öğrencileri yollamışlardı. İlk işimiz kamyonumuzu erzak ambarımızın önüne getirmek oldu. Ambardan çuvallar yıldırım hızıyla, kamyona yığıldı. Şoför Behsat gazladı. “Hepimizden Kepirtepe Köy Enstitüsüne selam” diye bağırdık. Müdürümüz bizim bu davranışımızı kutladı. Bize sevgiyle seslendi: “Arkadaşlar, ben müdür olarak yollayabilirdim. Ama bu bizim eğitim kurallarımıza ters düşerdi. Neden derseniz. Ürünü kaldırmak için çalışan, ter döken sizlersiniz. Ben sizlerin oylarını almadan emeklerinizi başkalarına nasıl verebilirim. Şimdi gördüm ki bizim eğitim ve dayanışma uğraşılarımız boşa gitmemiş. Sizde bir olgunluk, yardım severlik karakteri yaratmış. Ben sizlerde bu iki yönünüzü gören bir öğretmeniniz olarak çok mutluyum. Öğretmen ve yönetici arkadaşlarım da mutludurlar. Sizleri de bu iyiliksever duygulara sahip arkadaşlar olarak kutlarım” dedi. İkinci Dünya Savaşı içinde açlık ve kıtlığı biz Çifteler Köy Enstitüsü’nün kapısından içeri sokmadık. Hem de hiç bir kuruluş ve kişiden bir kuruş yardım ve bağış almadık. KÖYLÜNÜN OKUTULMASINDAKİ ŞAŞKINLIK Kurtuluş Savaşı kazanıldı. Köylü bitkindi. Devlet eğitim alanında çok edilgindi. Cumhuriyetin ilk yıllarından 1939 yılına kadar köy ilkokulları 3 sınıftı. Kasaba ve kent okulları ise 5. sınıfa kadar eğitim yapıyordu. İlköğretimde buz gibi köy-kent ayırımı göze batmaktaydı. Hiçbir köy çocuğu kendi köyünün okulundan aldığı diploma ile orta dereceli okullara gidemiyordu. Bu okullara girebilmek için 4-5. sınıfı kasaba veya kent okullarında okumak zorundaydı. O yıllarda ayağına çarık bulamayan köylü, çocuğunu hangi para ile kent ilkokullarında okutabilirdi? İlçem olan Hadim’in 50’ye yakın köyünün yalnız 8’inden Hadim İlkokulunda 13 öğrenci yatılı olarak (1934-1936) okuyorduk. Bu 13 öğrenciden 5’i de yoksuldu. Onlar da bizim aramızda köyden getirdiğimiz un, bulgur, patates,mercimek, nohut, fasulye... gibi yiyeceklerle okumuşlardı. Köylü için okumak çok lükstü. O, ekmek derdindeydi. 13 Mart 1934’te Başbakan İnönü CHP Grubunda yaptığı bir konuşmada bu konuda çok acı bir istatistik rakamları vermişti: “Kentlerde okuyan 257.000 öğrencinin beşte biri olarak 50.000, köylerde de 313.000 öğrenciden (3 sınıflı olduğu için) yılda 100.000’i okulu bitirmesi gerekirken ancak bunun yarısını görmekteyiz köylünün okutulmasını nasıl yapacağız?” diyordu. Bundan da anlıyoruz ki, öğretimde randıman çok düşüktü. Nedenleri olarak da İmam-ı Hatip ve Tarım okulu çıkışlıların geçici olarak öğretmeliklerde çalışmaları gösteriliyordu. Çağın eğitim, öğretim ilkelerini kavramış nitelikli bir öğretmen kadrosu yoktu. Tek amaç okuma ve yazmayı öğretmekti. Öğretmen sayısı azdı. Köylü, yeni yazı ile öğretime başlayan okullardan kendi üretim alanında işe yarayacak bilgi ve yenilikler beklemekteydi. Çocuklarının kitaplarında okuduğu kedili, köpekli yazılara çok içerliyordu. Onlar anlaşılmayan şeylerin okunmasını dinlemeye alıştırılmışlardı. Yeni, okuldan yepyeni bir şeyler bekliyorlardı. “‘Kedi, köpek okulunun bana ne yararı var?” diyorlardı. Çocuklarının okula devam etmesini de istemiyorlardı. Öğretmen de elindeki kitabı okutmak zorunda idi, devam takip yapmıyordu. Bundan da anlıyoruz ki, köylü, alışılmışın üstünde çocuklarını kendi işine yarayacak şekilde yetiştirecek bir okul istiyordu. Köylü eğitimde şeyhin, hurafecinin baskısından kurtarılmalıydı. Bu hedefe ulaşabilmek için de üretici iş eğitimine sarılmaktan başka çare yoktu. İş eğitiminin kazandırdığı üretimin artmasıyla köylü, laik cumhuriyetin yarattığı yeni bir kişiliğe sahip olacaktı. Toprağında çalışarak kendi ekmeğini kazanacak, yabanın işinde çalışmaktan kurtulacaktı. Bu düşüncenin arkasından devlet, topraksız köylüye toprak yasası çıkararak onu toprak sahibi edecekti. Bu düşünceleri gerçekleştirmek için de köyde kalkınma hareketini başlatacak yeni bir iş okulu açmada kararlıydı. KÖY ENSTİTÜLERİ’NİN AÇILIŞ NEDENLERİ Mustafa Kemal yurdu düşmanlardan temizledi. İç düşmanları sindirdi. Cumhuriyeti ilan etti. Saygın bir Türk devleti kurdu. Yabancı şirketlerin kurdukları işletmeleri kamulaştırdı. Dokuma, şeker, çimento, kimya fabrikaları kurdurdu Karabük demir çelik gibi dev bir işletmenin temelini attı. Kuş uçmaz kervan geçmez Anadolu köşelerini demir ağlarla ördü. Nice uçkun akar suların üzerine köprüler kurdurdu. Kentler arasına şoseler yaptırdı. İstanbul ve Ankara’da üniversiteler, yüksek okullar açtırdı. Kentli çocuklar buralarda okumağa başladı. Ziraat Bankası, zirai kooperatifler, Sümerbank, Etibank gibi halkın kalkınmasını sağlayacak nice kurumlar kurdurdu. Orduyu modernleştirdi. Yurt içinde eşkıyayı temizletti. Yüzyıllardır halkın kanını içen, mezarlıkları büyüten sıtma, frengi, çiçek, verem gibi hastalıkların kökünün kazınması için sağlık hizmetlerini seferber etti. Bataklıkları kurutturdu. Ama bütün bunların yanında Mustafa Kemal’in uykusunu kaçıran bir konu vardı. 0 da yüzyıllardır en büyük hizmeti yapan, en çok vergiyi ödeyen, Osmanlı’nın sonu gelmez savaşlarında kemiklerini yabancı topraklarda bıraktırdığı köylünün kara cahil durdurulmasıydı. Hâlâ buna bir çözüm bulunamamıştı. “Devlet Baba” köylünün okutulmasına nedense bir türlü uğurlu elini uzatamadı. Mustafa Kemal Cumhuriyeti kurarken nice güçlüklerle karşılaştı. Köylünün, tefeci, mültezim, ağa elinde ezildiğini gördü. Türkiye’nin güçlü bir devlet olması için bu büyük kitlenin çağın koşullarına göre bilgi ve teknikle donatılmasını istiyordu. Büyük bir atılımla ilk iş olarak onu mültezimin elinden çekti aldı. Aşarı kaldırdı. Hiç beklemediği silah arkadaşlarının çelmeleriyle karşı karşıya geldi. Nice gerici ayaklanmalarına tanık oldu. Ne yazık ki, bu ayaklanmaların içinde en çok kendilerinin bulundukları geri bırakılmış bataklığından kurtulması gereken köylüler de vardı. Kendi zoru ile Fethi Okyar’a kurdurduğu Serbest Fırka nice Anadolu yiğitlerinin kanıyla, canıyla beraberce dün Yunanlının süngüsünden, zulmünden kurtardığı İzmir’de yaptığı mitingde (ki bunların çoğu köylüydü) kendi aleyhinde yapılan gösteriye tanık oldu. Bu köylü kitlesinin tarikatçılarla kandırılmaya, çıkarcı tarafından dindirilmeye, mütegallibe tarafından sindirilmeye alışkın olduğunu da gördü. Köylünün okutulmasını ve kişilik kazanmasını istiyordu. Kendi çıkarını bilmesini, çağın kültür seviyesine ulaşmış Avrupa köylüleri gibi okumuş, tarımda ilerlemiş, yaşam düzeyi yükselmiş, onun bunun kötü fikrine alet olmayan düşünce sahibi aydın bir köylü olrnasın istiyordu. İlkel sabanını bırakıp, makineleşmeye sıçramış, gelişmiş tarım tekniğini kavramış, topraktan daha çok ürün alan, daha çok harman kaldıran bir köylü istiyordu. Kaldırdığı ürünlerle hem yoksulluktan kurtulan, yurdun ekonomik kalkınmasında tarım endüstrisi ürünlerini yetiştiren hem de Türk halkının beslenmesinde en çok ürünü pazara süren bir köylü kitlesi istiyordu. Köylü çocuklarının da kentli çocuklar gibi okumasını istiyordu. 1933 yılında Millî Eğitim Bakanı Doktor Reşit Galip zamanında köylünün bu amaçlar doğrultusunda okutulmasını sağlayacak yeni bir okul açılması için bir komisyon kurdurdu. Bu komisyonda bulunan Şevket Süreyya Aydemir, bu değerli başlangıcı şöyle dile getirmektedir: “Gazi Mustafa Kemal’den ve İsmet Paşa’dan aldığı direktiflerle hareket ettiği göze çarpan Dr. Reşit Galip, bir taraftan üniversite işleriyle meşgul olurken, diğer taraftan da Vekâlette, muhtaç olduğumuz köy muallimlerini süratle başka bir takım metotlarla yetiştirme yollarını araştırmak üzere özel bir komisyon kurdu.” Komisyonda Necip Ali Küçükağa, Hayrettin Karan, Afet Hanım da vardı... Çalışmalar sıkı ve zevkli geçiyordu... Nihayet şunu da biliyordum ki, Çankaya’da oturan insanın gözleri, sanki her dakika üstümüzdedir. Ve hizmet beklemektedir. Hakikaten de her günkü çalışmalar, hemen her akşam oraya ulaştırılıyor ve her gün yeni bir hava ile kendimizi işimize veriyorduk…” “Bu komisyonca hazırlanan rapora göre yeni açılacak öğretmen okulları mıntıka okulları olacaktı. Öğrencileri köyden alacaktı. Kent dışına kurulacak bu okullarda günün yarısı dershanede, yarısı da iş ve uygulamada geçecekti. Her mıntıka muallim mektebi, bölgenin hususiyetine göre bir zirai işletme olacaktı. Mezunlar, fevkalade bir zaruret hasıl olmadıkça, yalnız o bölgenin köylerinde ve köye yerleşmiş olarak çalışacaklardı... Bu neticelere vardığımız zaman hepimizin duyduğumuz fakat özellikle Dr. Reşit Galip’in duyduğu ferahlığı hala hatırlarım. Rapor okunup kabul edildikten ve protokol imzalandıktan sonra, bu malzemeyi, adeta kaybetmekten, yollarda kaptırmaktan korkar gibi bir dikkatle derledi toparladı. Görünür bir heyecan içinde Çankaya’nın yolunu tuttu...” “Ama ne yazık ki Dr. Reşit Galip’in sevinci ilk kuruluş için hazırlıkları uzun sürmedi. Bir süre sonra doktor, Vekâletten ayrılmak zorunda kaldı.. Az sonra da öldü... Kaybolan bu ümidin yerini, bir süre sonra, çok daha güçlü, çok daha cesur önderler buldu. İsmail Hakkı Tonguç ve arkadaşları ile bunları anlayan, destekleyen İsmet Paşa... tarafından olan “...köyde öğretmen davasını çözümlemek işi böylece, 1934-1935’te yeniden ele alındı. Benim bildiğime göre İsmail Hakkı Tonguç’u, ‘Saffet Arıkan’a “İlköğretim Umum Müdürü” olarak tavsiye eden Cevat Dursunoğlu’dur.” (1) İsmail Hakkı Tonguç’u İlköğretim Genel Müdürlüğü’ne getiren o günün, Millî Eğitim Bakanı Saffet Arıkan’dı. Tonguç’u ne Arıkan, ne İnönü ve ne de Atatürk daha iyice tanımıyorlardı. Ama kendisinin kültürlü becerikli ve yaratıcı bir adam olduğunu Nafi Atuf’tan öğrendiler. (2) Köyü eğitim yolu ile kalkındırma görevini ona güvenerek verdiler. Tonguç bu kutsal görevi yüklendi. İçinde mutluluk duydu. Ama Atatürk ve İnönü gibi Türk toplumunun ender yetiştirdiği saygın kişiler karşısında kendisine emanet edilen bu görevin altından nasıl kalkabileceğini düşünmeye koyuldu. Onlara şimdiye kadar yapılmamış ve yaratılmamış yeni bir okul açıp öğrencisiyle, öğretmeniyle, ustasıyla işçisiyle köyün sorunlarını çözmeğe yönelik bir okulda işlerin tıkır, tıkır coşku içinde işlediğini göstermesi gerekti. Atatürk ve İnönü, alışılmış ezberci, tahta. sıralara mıhlanmış, kara tahta ve kara kaplı kitaba bağlanmış ortaçağ kalıntısı eğitim yapan, hiçbir gelir ve değer yaratmayan kara bahtlı gençlerin yetiştirilmesini istemiyordu. Tonguç, üç çetin gerçekle karşı karşıya idi. Birincisi: Türk Ulusunu, Osmanlı laçkalığından dışa bağımlı bir devlet olmaktan kurtaran Atatürk ve İnönü’nün “Silah başına!” der gibi kendisinden başarılı bir eğitim hamlesi beklenmesiydi. ikincisi: Yüzyılların kahrına uğramış köylünün kalkınmasında, eğitim kaldıracını kullanabilecek köy çocuklarını en az para ile devlete yük olmadan yetiştirilmesiydi. Üçüncüsü: kendisini çekemeyen ve köylünün okutulmasını istemeyen meslektaşları ile köylünün okutulmasını istemeyen sözüm ona okumuşlarla, onları sömüren tefeciler, toprak babaları vardı. Bu sonunculara göre Tonguç’ta, böylesine güçlü bir işi yapacak öğrenim ve kültür yoktu. Tonguç bu gerçeği masaya oturarak çözümlemeğe kalkmadı. Ayağına postalı giydi. Yurdun iklim yörelerini adım adım gezdi. ilk atılımı nerelerde başlatabileceğini saptadı. İzmir’de eğitimden terkedilmiş Kızılçullu Amerikan Koleji binalarını, Manisa’da Horoz Köy’ü, Eskişehir’de Çifteler Devlet Çiftliği binalarını, Kastamonu’nun Gölköy’ünde devlet malı olan Şeyh Ziya Efendi’nin evi ile eğitim yapılmayan Ziraat okulunu, Edirne Karaağaç’taki yatılı okulu saptadı. 1936 yılında Eğitmen kurslarının buralarda açılması için Bakan Saffet Arıkan’a kendi soğuk kanlılığı, gösterişsiz köylülüğü ile girişime geçeneğini bildirdi. Saffet Arıkan çevrenin dedikodusuna değer vermedi. Tonguç’a büyük bir güvenle hemen eğitmen kurslarını açtırdı Mustafa Kemal, kendisine Kurtuluş Savaşını kazandıran köylünün içten desteğini unutamıyordu. Hep onların yaptığı gözünün önüne geliyordu. “Anadolu köylüsü en yorgun, en düşkün, en bitkin bir durumda olmasına rağmen, bu savaşların en ağır yükünü, malı ve canı pahasına sırtına yüklendi. (1) Şevket Süreyya Aydemir: İkinci Adam C.İİ. S. 376-380. (2) Ferit Oğuz Bayır: Köyün Gücü Ankara 1971 S.111: Nafi Atuf onun Adana’dan Ankara’ya öğretmen olarak gelme yolunu açmasaydı, Köy eğitimi işinde tanınan Ilköğretim Genel Müdürü Tonguç olmayacaktı. Karısı, kundaktaki çocuğu, kağnısı, eşeği, atı, katırı ile -birçok okur yazar Osmanlıların saklanacak delik aradıkları sırada- savaşa katıldı; dünyayı hayretler içinde bırakan kahramanlıkları göze alarak memleketi düşmanlardan temizlemek için var kuvvetiyle uğraştı. İstiklâl savaşları devam ederken, Anadolu’da yeni bir. halk devleti kuruldu.. .(3) Mustafa Kemal bu olguyla gerçekleştiren kahraman köylü kitlesinin okutularak aydın ve görgülü olmasını, tekniğin, uygarlığın bütün nimetlerinden onların da yararlanmasını istiyordu. Eğitim eşitliği yalnız kentlinin yararına işletilen bir düzenle memleketin kalkınacağına inanmıyordu. Eğitmen kurslarının açılışı bunun ilk somut kanıtıydı. Kurtuluş Savaşı’nın hemen ardından 25 Ağustos 1924’de Türkiye Muallimler Birliği (ne yazık ki bugün böyle bir öğretmenler birliği yoktur) kongresinde, üyelerin şerefine verdiği şölende söyledikleri nutuk’ta: “Hanımlar, Beyler! Türkiye Muallimler Birliğinin bütün memlekette taazzuvuna, (organlaşmasına) Konya’yı olduğu gibi Van’ı Hakkari’yi de teşkilat dahiline almasına ve her köyde azaya malik (üyeye sahip) bulunmasına derin bir alaka ile intizar edeceğim. Muallimler! Yeni nesli, Cumhuriyetin fedakar muallim ve mürebbileri, sizler yetiştireceksiniz. Ve yeni nesil sizin eseriniz olacaktır. Eserin kıymeti, sizin maharetiniz. ve fedakârlığınız derecesiyle mütenasip bulunacaktır. Cumhuriyet; fikren, ilmen, fennen, bedenen kuvvetli ve yüksek seviyeli muhafızlar ister! Yeni nesli bu evsaf ve kabiliyette yetiştirmek sizin elinizdedir. Mümtaz vazifenizin ifasına âli hizmetlerle kasrı mevcudiyet edeceğinize asla şüphe etmem... Muallimler, erkek ve kız çocuklarımızın aynı suretle bütün tahsil derecelerindeki talim ve terbiyelerinin ameli (uygulamalı) olması mühimdir. Memleket evladı, her tahsil derecesinde iktisadî hayatta âmil, (yapıcı) müessir (etkili) ve muvaffak olacak surette teçhiz (donatılmış) olunmalıdır. Bu çok mühimdir; bilhassa nazar-ı dikkatinizi celbederim, tehdit esasına müstenit zora dayanan- ahlak; bir fazilet olmaktan başka itimada da şayan değildir... Arkadaşlar! Yeni Türkiye’nin birkaç seneye sığdırdığı askerî, idarî inkılâbat çok büyük, çok mühimdir. Bu inkılâbat, sizin, muhterem muallimler sizin; içtimaî ve fikrî inkılâptaki muvaffakiyetlerinizle teyit olunacaktır. Hiçbir zaman hatırınızdan çıkmasın ki, Cumhuriyet, sizden “fikri hür, vicdanı hür, irfanı hür” nesiller ister!” (4) Gazi Mustafa Kemal, 25 Eylül 1925’de Samsun İstiklâl Okulunda kendi onuruna verilen bir şölende de öğretmenlerle yaptığı söyleşide eğitim görüşünü şöyle açıklar: “Terbiyedir ki bir milleti, ya hür, müstakil, şanlı, âli bir heyet-i içtimaiye (yüksek bir toplum) halinde yaşatır, ya da bir milleti esaret ve sefalete terk eder...” Tafsilata girişilirse terbiyenin hedefleri, maksatları tenevvü eder. Mesela dini terbiye, milli terbiye, beynelmilel (uluslararası) terbiye... Bütün bu terbiyelerin hedef ve gayeleri başka başkadır. Ben burada yalnız yeni Türk Cumhuriyetinin yeni nesle vereceği terbiyenin millî terbiye olduğunu katiyetle ifade ettikten sonra diğerleri üzerinde tevakkuf etmeyeceğim (durmayacağım). Yalnız işaret ettiğim manâyı kısa bir misal ile izah edeceğim. Efendiler! Yeryüzünde üç yüz milyonu aşkın İslam vardır. Bunlar ana, baba, hoca terbiyesiyle terbiye ve ahlak almaktadırlar. Fakat ne yazık ki hakikat-i hadise şudur ki, bütün bu milyonlarca insan kütleleri şunun veya bunun esaret ve zillet zincirleri altındadır.. Aldıkları manevi terbiye ve ahlak onlara bu esaret zincirini kırabilecek meziyet-i insaniyeyi vermemiştir, veremiyor. Çünkü hedef-i terbiyeleri millî değildir...” (3) İsmail Hakkı Tonguç: Canlandırılacak Köy S.258 (4) Cumhurbaşkanları, Başbakanlar ve Millî Eğitim Bakanlarının Millî Eğitimle İlgili Söylev ve Demeçleri (Ankara 1946) S. 19-20. “Milli terbiye ile geliştirmek ve yükseltmek istenilen genç dimağları paslandırıcı, uyuşturucu, hayali şeylerle doldurmaktan dikkatle çekinmek gerekir...” (5) Tonguç Mustafa Kemal’in eğitim ilkelerinin eri idi. Kendisini batı eğitimi alanında yetiştirmiş gösterişsiz ama yapıcı, yaratıcı bir eğitimci idi. Öncelikle becerikli, çalışmalarını uygulayarak herkese kavratan bir öğretmendi. Bu eğitim ustası işine girişirken Türkiye’deki eğitim durumu ile Avrupa’daki eğitim durumunu sergileyen kitaplar yazdı. Türkiye’de 1933-1934 yıllarında eğitim ve öğretim durumu: “Şehirlerde 1192 okulda 6851 öğretmenle 254.517 öğrenci, köylerde 4.999 okulda 6.786 öğretmenle 313.169 öğrenci okutulmaktaydı.(6)” Burada gösterilen rakamlara göre 40.000 köyün 35 bininde öğretmen yoktu. 1935 nüfus sayımı istatistiklerine göre “Türkiye’de erkek nüfusun % 23.3’ü, kadınların % 8.2’si okuma yazma bilmekte idi. Okuma zorunluluğunda olan ilkokul çağındaki çocukların % 80’i kentlerde okutuluyordu. Köy çocuklarının ise % 26’sı okutulabiliyordu. (7) Tonguç bu durumda ilköğretimi teslim aldı. Bakalım 1946 da nasıl teslim edecek. Bunu değerlendirmemizde dikkate alalım. İlkokullarda öğretim, çağın terkettiği kuramsal bilgilere gereğinden fazla yer veriyordu, ezbere dayanıyordu. “Öğretmen edilgin bir vaziyette mümkün olduğu kadar yumuşak huylu metotlarla öğretim programını tamamlamayı kendisi için en büyük amaç sayan sadık bir işçi idi.” (8) “Öğretmenleri köylerde uzun müddet tutabilmek başlı başına önemli bir işti. Sağlık, geçim, çocuk sahibi olma ve yetiştirme bakımından köy öğretmeni büyük fedakarlıkları göze almağa mecburdu. Öğretmen kadın olunca büsbütün önem kazanıyordu” (9) Erkek öğretmen okulu 1848 de Fatih’te rüştiyelere (ortaokul) ders vermek üzere kurulmuştu. Kız öğretmen okulu ise 1 870’te kuruldu. “Önce vilayet, aradan uzun bir zaman geçtikten sonra ilçe merkezlerinde açılmaya başlayan köylere asla yayılmayan Ortaokullar için öğretmen yetiştirmek amacıyla kurulan bu okulların mezunlarından köyde eğitim ve öğretim işleri bakımından yararlanmak mümkün olamadı.” (10) Vilayetlerde de öğretmen okulları açılmıştı. Örneğin, Edirne Öğretmen Okulu 1882 de açılmış meşrutiyetin ilanına kadar geçen 25 yılda 775 sarıklı mezun vermişti. (11) Bu duruma göre ortalama yılda 31 öğretmen yetiştirilmekte idi. Verim çok düşüktü. Devlete de çok pahalıya mal olmaktaydı. Böylesine düşük bir verimle Türkiye’nin milli eğitim seferberliği elbette gerçekleştirilemezdi. Diğer illerdeki öğretmen okullarının durumları da buna benzemekteydi. Atatürk ise Türk egemenliğini güçlendirmek için iş içinde, köye göre yetiştirilmiş bir öğretmen kitlesi istemekteydi. (5) İ. H. Tonguç: Canlandırılacak Köy, S. 302-303-304. (6) İ. H. Tonguç: İlköğretim Kavramı, S. 267-268. (7) İ. H. Tonguç: İlköğretim Kavramı, S. 315-316. (8) İ. Hakkı Tonguç: İş ve Meslek Terbiyesi, S. 156-157. (9) İ. Hakkı Tonguç: İlköğretim Kavramı, S. 281. (10) İ. Hakkı Tonguç: Canlandırılacak Köy, S.109. (11) İ. Hakkı Tonguç: Canlandırılacak Köy, S.141-142. Köy Enstitüleri Yasasının BMM’inde Müzakeresi ve Kabulü (Devre: VI. Toplantı: 1, Kırk birinci birleşim. 17-4-1940 Çarşamba.) Gündemde Köy Enstitüleri Yasa Tasarısı vardır. Başkan-Encümen, KÖY Enstitüleri yasasının bugün ve ivedilikle müzakere edilmesini teklif ediyor. Bu teklifi yüksek oyunuza arz ediyorum. Kabul buyuranlar... Etmeyenler.. Kabul edilmiştir. Başkan-Tasarının tümü hakkında mütalaa var mı? Dr. Osman Şevki Uludağ (Konya)- Arkadaşlar, Konya ili bütün illerin en büyüğüdür. 48990 km2’dir... 890 köye sahiptir. 155 köy okulunda 225 öğretmen vardır... Konya’da okuma yazma oranı % 18’dir. Konya ili eğitime susamıştır... Emin Sazak (Eskişehir)- Bu mesele hakikaten bugün bayram yapacak kadar memleketimizde çabuk meyvesini veren hadise olmuştur. Eskişehir’de şahidi olduğum için hakikaten minnet ve şükranla söylerim. Galiba adına eğitmen diyorlar, bunların bulunmadığı köy bizim tarafta 10-15 tane kalmıştır... Her şeyden evvel bir işin kurucusu olan Saffet Arıkan’a şahsen minnet ve şükranlarımı arz ederim... Bu buluş mucize gibi bir şeydir... Gl. Kâzım Karabekir (İstanbul)- Yasa tasarısı büyük bir gereksinmeyi karşılayacağından hakikaten her türlü şükrana lâyıktır... Bir kere bu kurumlar kurulurken savaş halinde dahi bir üretim merkezi olarak etkinlikte bulunması düşünülmeli ve savaşta üretimi artıracak tedbirler almalıdır... Bendeniz bu yasada bir noktayı sakıncalı görüyorum: O da 3. maddesi hükmiyle Köy Enstitülerini yalnız köy okullarını bitiren çocuklara ayırıyor. Kent ve kasaba çocuklarının köylerle temasını kesiyor... Biz kent ve köy çocuklarına böyle biri birleriyle kaynaştıracak yerde safiyeti fikriye ile ayırırsak, sonra acaba bu köylere başka taraflardan yapılacak telkinlerle günün birinde biz bu kentlilerin karşısında başka fikirlerle onları donanmış bulmaz mıyız?... Feridun Fikri (Bingöl)- ... Bazı arkadaşların açıkladıkları gibi Muğla’nın Datça’sı, Kâhta, Karaisalı, bunlar gibi ilçe merkezleri vardır ki bunlar köy gibidir... Vilayet merkezi denirse bizim Bingöl de bunun içerisinde kalır... Buna bir formül bulmak gerekecektir. Sanayi merkezleri olmayan çiftçi merkezlerini bunun kapsamına almak gereklidir... Kazım Nami Duru (Manisa)- Arkadaşlar, gerek köy eğitmenleri,. gerek Köy Enstitüleri yasası parti programının belli bir maddesini gerçekleştirmek içindir. İlk evvel Saffet Arıkan Köy Eğitmen Kurslarını açtı, orada yetiştirdiği eğitmenlerle köyleri birer nur ve yaşam kaynağı yapmağa çalıştı... Gelelim Köy Enstitülerine: Arkadaşlar, Köy Enstitüleri şöyle kafadan düşünülüvermiş, memleketin yaşam ve çalışması genelinde uğraşılmamış olarak meydana getirilmiş bir eser değildir. Köy Enstitüleri yasası öncelikle Köy Eğitmenlerinin işe başlamasından sonra açılmasına şiddetle ihtiyaç olduğu görülerek kuruluşuna çalışılmış bir kurumdur... Bendenizce Köy Enstitüleri, memlekette bilimsel olarak köylüyü. kalkındırmak ve köylüyü eğitmek, köylüye cihanı anlatmak için büyük bir girişimdir. Fakat bu girişim köylüyü kente getirmek girişimi değildir. Köylünün köyüne, toprağına sevgi ile bağlı olarak köyünde çalışması için yapılmıştır. Dr. Ali Süha Delilbaşı (Kütahya)- Yüksek katınıza büyük bir sevinç duyarak çıkmış bulunuyorum. Özlediğim bir hasrete kavuşmak duygusu var. Çünkü memleketle ilgisi olan, memlekete bağlı olan herkes gibi bendeniz de kendimi bildiğim zamandan beri en büyük davanın köy davası olduğunu anlamış bulunuyorum... Açık bir gerçektir ki, köy okullarında öğretilen klasik öğrenim, çok defa yaşam değeri olmayan değeri olmadığından unutulmaktadır... Köy okullarında okumuş çocuklar, orduya çağrıldıklarında ne yazık ki okuma ve yazmayı bilmeyen bir niteliktedirler. Bu bakımdan köy ve eğitmenli okullardan ziyade uygulama değeri olan, gerçek işe yararlı olduğuna kesinlikle inandığım enstitü yasasını çok büyük takdirle karşılarım... Bizim köylümüz uygarlığın her belirtisini çoğunlukla özenerek benimsemeye eğilimlidir... Yeter ki biz köylüye iyi bir yol gösterelim... Ahlak. yönünden bendeniz böyle kentli, köylü diye iki topluluğun varlığına inananlardan değilim... Nasıl kentli baştan başa bir melek değil ise, köylü de baştan başa melek değildir. Kentli nasıl baştan aşağı ahlaksız değilse, köylü de baştan aşağı ahlaken düşük değildir. Kaldı ki, memlekette, köylerde ahlak bozukluğu, bulaşıcı hastalıkların bir çoğu gibi kentlerden köylere doğru gitmiştir ve bu itibarla köylüde eğer bazı ahlak düşüklük görüyorsak bunları doğrudan doğruya köylünün kendi psikolojik yapısında aramamalı, kentten bulaştığını düşünmelidir... Maarif Vekili Hasan Ali Yücel (İzmir)- Muhterem arkadaşlar, bizim nüfusumuz 17 milyondur. ‘Yuvarlak bir hesapla 4 milyona yakın insanımız kentlerde oturur ve 13 milyon halkımız köylerdedir... ….. Kentlerde oturan yurttaş çocuklarının % 80’i okuldadır. % 20’si okumaktan yoksundur. Köylerde oturan 13 milyon yurttaşımızın çocuklarını da göz önüne alırsak bunun ancak % 25’ini okutabiliyoruz... Hükümetimiz durumu bir yoluna koymak için çalışmış ve 13 milyon gibi büyük bir kütlenin oturduğu, yaşadığı köydeki evlatlarımızı yüzde yüz okutmak için emek vermiştir. Bu yasa o emeğin ifadesidir... “... Köylümüzün gerek öğrenim, gerek geçim yönünde seviyesini yükseltmeyi. başlıca hedef tutacağız...” diyen Milli Şefimizin bize direktif olarak verdiği bu esaslar doğrultusunda ilköğretim davasını çözümleyeceğine inandığımız bu yasayla huzurunuza gelmiş bulunuyoruz... Burada iki arkadaşımın işaret ettiği bir noktaya cevap vereyim! Ziraat Enstitüsü bir yüksek okuldur. İçerisinde pratik çalışmalar vardır Bilimsel araştırmalar yapılır. İsmet Paşa Kız Enstitüsü sonuç olarak orta bilimsel derecede bir okuldur. Buna enstitü denilmesinin nedeni öğrencisini iş üstünde çalışmağa sevk edici, uygulatarak ve meslek kazandırıcı bir takım işlerin ve çalışanların bulunmasıdır. Biz Köy Enstitüsünü sadece içerisinde kuramsal öğrenim yapılan bir kurum olarak almadık. İçerisinde tarım sanatları, demircilik, basit marangozluk gibi iş üstünde bir takım çalışmalarda bulunduğu için okul adı ile anmadık, enstitü diye adlandırmayı uygun bulduk. Enstitüde yetişecek öğretmenlere genel ve mesleki kültür bakımından gerekli olan bilgiyi vereceğimiz gibi, bunlara köye gittiği vakit köy yaşamında etken, prestij sahibi, kendisine fikir sorulabilecek insan olabilmesi için iş üstünde bilgi verilecektir... Enstitülere alınacak öğrencilerin seçiminde düşündüğümüz şu olmuştur; şimdiye kadar ilk öğretmen yetiştirmekte uğradığımız yanlışlığa şu veya bu düşünce ile yeniden düşmemek için kesin olarak köyde yaşamış ve köy okullarının her iki devresini bitirmiş çocukları almayı doğru bulduk...’ Sosyal bir sınıf doğurması söz konusu olamaz. Partimizin programında da yazıldığı biçimde esasen rejimimiz sınıf ve ayrıcalık kabul etmez... Köylü ve çiftçilik etmekle uğraşan yurttaşlarımızın çocuklarını okutmak için onların yaşamından başka bir yaşamla kaynaşmamasını istediğimiz ve o bakımdan yetiştirdiğimiz insanları yeni bir sınıfın doğuşu saymayı bendeniz doğru bulmuyorum... Bizim istediğimiz bir arkadaşımın da burada açıkladığı gibi, köyün içerisinde bilgili, sağlıklı, memleketine bağlı ve üretici yurttaş yetiştirmektir. Yoksa köylüyü, bilginize sunduğum bilgi ve yetenekle donatıp onları kente akın eder duruma getirmek değildir. Onları üretici, kendi tarlasında ve çevresinde güçlü yapmak ye üretim becerisini artırıp memleketin sosyal seviyesi kadar ekonomik seviyesini de yükseltmektir. Bundan ötürü sınıf oluşturması hatıra gelemez. Halil Menteşe (İzmir)- Tasarısının bir maddesinde gördüm. Kız çocuklarına çocuk doğumu, ev işleri ve saire gibi işleri de bu enstitüler gösterecektir. Çiftçinin yarısı kadındır. Kadın çocuğunu sağlıklı yetiştirir, evin yönetimini ekonomik bir şekilde yürütürse çiftçi yarı yarıya kalkınmış demektir... Şimdi bu yasayı getirdiğinden dolayı Hasan Ali’yi ve hükümeti bir çiftçi sıfatıyla candan kutlarım. Bundan sonra tasarı üzerindeki genel görüşme yeterli görüldü, Köy Enstitüleri Tasarısının maddelerine geçildi. Meclis başkanı maddeleri okutarak oylamaya başladı. Yasanın, birinci ve ikinci maddeleri olduğu gibi kabul edildi, üçüncü maddenin birinci, fıkrası hakkında konuşmak isteyenler oldu: Feridun Fikri (Bingöl)- Bu maddede iki noktayı arz edeceğim: Birincisi Bingöl’ün merkezi Çapakçur, Tunceli’nin merkezi Hozat’ta olduğu gibi, bunlar gerçek durumda kasabadan bile sayılmaz, köydür, hatta güçsüz bir köy niteliğindedir. Bundan dolayı bunların çocuklarının bu nimetten yoksun bırakılması doğru değildir... Gl. Kazım Karabekir (İstanbul)- Bugün her milletin bütün kültür vasıtalarını kullanarak tesisine çalıştığı bir milli vicdan ve milli bilinç vardır, biz ise, bütün uygarlık dünyası, ile temasta bulunan, kent ve kasabalardaki koşullara sahip olan çocukları köylere göndermeyeceğiz, yalnız köy yaşamını gören, gözünü köyde açmış, uygarlık dünyası ile hiçbir teması olmayan, bu çağın kültürünü taşımayan bir kısım vatandaşları alacağız. Onlara özel öğrenim vererek götürüp köylerimizde milli vicdan uyandıracağız. Sebep yalnız tarım yapmak yaşamını sağlamak değildir. Bugün bir milletin fikrinin ve vicdanının aynı surette çarpması gerekir. 40- 50 yıl sonrayı tasavvur buyurun. Kent ve kasabalardaki uygarlık âlemi, ile ailelerinin görgüleri ile hiç teması olmayan bir öğretim kurulunun yetiştirdiği köylü sınıfının taşıdığı ruh ile kasabalılar ve kentliler arasında derin uçurumu tasavvur buyurun... Onun için bendeniz Maarif Vekili arkadaşımızın fikrinde bulunmuyorum. Parti programımızda sınıf yok diyoruz, fakat elimizle kuruyoruz kanısındayım... Bugün Erzurum’u alınız, Sivas’ı alınız, orada memur çocukları, tüccar çocukları hariç hepsi tarım ve köy yaşamıyla meşguldürler. Köylere bakarak onların uygarlık alemiyle biraz daha teması vardır. Onun için köylerimizi böyle kültür sahasında az görgülü yarı aydınların nüfuzuna hatta- maddi manevi tahakkümüne bırakmağa bendeniz gelecek için çok tehlikeli görüyorum... İbrahim Alaaddin Gövsa (İstanbul)- ... -Şimdi katınıza sunulan yasa köylere yalnız ilköğretim ve eğitimin gerekliliği değil, aynı zamanda meydana gelmiş olan büyük devrimlerin toplumsal, siyasî değişikliklerin esasını da aşılamakla ödevlidir... Köyler için. yetişecek öğretmenlerin ne yapıp yapıp köylerde yaşamış çocuklardan oluşması esasını göz önünde bulundurmak istedik. Hükümetin bu teklifi, yasanın ruhu için zorunlu bir koşul olarak görüldü... Kazım Nami Duru (Manisa)- Arkadaşlar ben de önergeler üzerinde söz söyleyeceğim. Bazı il merkezlerinin köy benzerinde olduğunu söylediler. Çiftçilik bakımından bu memlekette, kentlerimiz dahi köy gibidir... Manisa, İstanbul, İzmir gibi ticari kentlerde dahi yakın yerler çiftçilik, yaparlar, bahçıvanlık ederler. Eğer, biz bu köy okullarını kentlere de yayarsak işin altından kalkamayız... Onun için maddenin burasını değiştirmemelidir... Millî kültür hiç bir zaman ayrı değildir, kent okullarında da köy okullarında da aynıdır, öyle gidecektir. Millî vicdana ilişiği olan şeyler kurumlarında dahi aynı süratle ilerleyecektir. Çünkü kültüre ilgisi olan dersler ilkokullarda ne ise -ki coğrafya; tarih, yurt bilgisi gibi dersler ki bunlar kültür dersleridir- köy okullarında da aynı olacaktır. Yalnız teknik değişecektir. Onun için bunlar memlekette ayrı bir vicdan yaratacaktır, iki türlü millî vicdan olacaktır endişesi yerinde değildir... Emin Sazak (Eskişehir)- Bendeniz köylere kentliler girerse ne olur onun sakıncasını arz edeceğim: Şimdi köy katibi diye bir şey türettik. Köylerde okumuş, yazmış insanlar varken kasabalarda ne kadar kahveci çırağı, boyacı, serseri varsa köylere katip olmuştur. Kasabalılar köylere gitti mi ve bunların adedi çoğaldı mı bunların her birisi köyün başbakanı, cumhurbaşkanı olur... Eğitim sorunu denince muhterem Paşa Hazretlerinden bunu beklemezdim. Çünkü bütün beraber çalıştıkları köyden yetişen aslanlardır, onlarla çalışmıştır; köylünün kasabalı ve kentliden nesi eksiktir? Kültür denince okulda öğrenim görecek, memleket duygusunu, vatan sevgisini, milliyetini bütün aşılayacaktır. Bundan dolayı hem dilleri ile, hem hareketleriyle memleket sevgisini ne olursa olsun çok fazla aşılayacaktır. Onun için ben- denize göre bu maddeyi buradan kaldıracak olursak ben bu yasaya Allah rahmet etsin diyeceğim. Feridun Fikri (Bingöl)_ . .. Memleketin birçok ilçeleri, illeri vardır... Bunlar köydür ve köyden başka bir şey değildir. Şimdi biz istiyoruz ki, oradaki çocuklar da bu okullarda okutturulsunlar... Maarif Vekili Hasan Ali Yücel (İzmir)- Evvela General Kâzım Karabekir arkadaşımın bir sözüne cevap vermek istiyorum: Bu yapılacak Köy Enstitüleri ayrı, bir eğitim prensibine tabi tutulmayacaktır. Mevcut Eğitiminde Birlik Yasası’nın ve onun ruhu uygulama durumunda olan insanlara emrediyor; ki, bu memleket içerisinde bir eğitim esası vardır; köy, kasaba, kentte ve bunların dışında başka bir yer varsa oralarda da ancak bu prensip uygulanır. Bundan dolayı, Köy Enstitülerinde ayrı bir eğitim prensibi, diğer okullarda ayrı bir eğitim prensibi güdülemez... Bunun için köy, kent ayrılığı konu edilemez... Bundan ötürü eğitim birliği bugün vardır, yarın da var olacaktır, böyle bir ayrılık yoktur... İkinci noktaya ve itiraza gelince: Bu maddede “Beş sınıflı köy ilkokullarını bitirmiş köylü çocukları alınır” denilmesinin nedeni bu çocukların esasen başka yerden gelmesine olanak olmamasıdır... Bir sene sonra bütün köy ve kentlerdeki ilkokullar beş sınıflı olacaktır... Dava şudur: Şimdiye kadar kent öğretmen okullarına, hatta köyden gelmiş çocukları aldığımız halde kaloriferli, fazla konforlu tertibatları ile, bildiğimiz yaşam biçiminde yetiştirdiğimiz çocukları (yine tekrar edeyim idealizm eksikliğinden değil, alışkanlık olmadığından dolayı) köye gönderemedik, çokları bu işi yapamadılar. Aynı alışkanlığa düşürülmesin diye bu kaydı kesin olarak koyduk... Esasen yasanın adı Köy Enstitüsü’dür. Burada yetişecekleri, köye göndermek istiyoruz. Köyü yasa tarif etmiştir. Bugün köye benzer kasabadır, köye benzer kenttir diye kişisel görüşe dayanan bir tasnif yapmağa hakkımız yoktur. Nahiyeler köylere dahildir. Yasa nüfusa göre bir tasnif yapmıştır, neresi köy, neresi kasabadır... Davanın esasını bozmayalım ve bozmamak için maddeyi olduğu gibi bırakalım... Gl. Kâzım Karabekir(İstanbul)- ..Biz bu usulü ilerlemiş memleketlerden veya herhangi bir yerden, denenmiş bir yerden mi alıyoruz, yoksa bir çok işlerimizde olduğu gibi bir çok zan ve tahminlerimiz üzerine onun iyi sonuçlar vereceğini düşünerek mi alıyoruz? Maarif Vekili Hasan Ali Yücel (İzmir)-’ Derhal arz edeyim ki, bir yurttaş kentte yaşam sürdürüyor ve köyü tanımıyorsa o, millî bilinç ve, vicdan bakımından ayrı bir nitelik gösteriyor, köyde oturmuş kenti tanımıyorsa o millî bilinç ve vicdan bakımından ayrı bir varlık gösterir, şeklinde bir dava söz konusu olamaz. Kentte otursun, köyde otursun ülkümüz birdir... Onun için enstitüleri köy yakınında kuruyoruz. Onlara kenti hiç göstermeyeceğiz sanısını nereden çıkardılar? Sonra demin konuşurlarken köy öğretmeni için yarım aydın demişlerdi. İlköğretimini bitirmiş, beş yıl da enstitüde okutmuşuz, demek bu insan yarım aydındır? O halde Türkiye’de yarım aydın olmayan, tam aydın kaç kişidir? Bunun dozu nedir? İlköğrenimini bitirmiş, beş yıl da ayrıca öğrenim görmüş insan yarım aydın değildir, aydındır. Arkadaşlar; bu yasa ile bizim yaptığımız şey, bir kopya değildir... Bizim yaptığımız bü işi Bulgaristan’da başka nitelikte görürsünüz, Meksika’da başka şekilde bulursunuz. İlköğretim sorunlarını bundan yüz yıl önce çözmüş memleketlerde de başka şekillerde rastlarsınız... Bunları kendi memleketimizin sözde kalmayan gerçeklerine ve toplumsal realitesine uyarak yapmış bulunuyoruz. Bu bizimdir, kimseden almadık; başkaları bizden alsınlar. “Bu başarılı olacak bir şey. midir? Bunu nereden biliyorsunuz? Hayalidir” demek istediler. Emin Sazak arkadaşımın burada gayet güzel söylediği gibi saygı değer selefim Arıkan tarafından nüvesi kurulmuş bir şeyin olgunlaşmasıdır. Bugün İzmir’de, Eskişehir’de, Kastamonu’da ve Trakya’da... Üç seneden beri Köy Öğretmen Okulu halinde işleyen bu kurumlarda bir tek öğrenci bir disiplin olayı çıkarmamıştır, çıkarmamışlardır. Değil ahlâksızlık, en küçük bir terbiyesizlik hareketine Millî Eğitim Bakanlığı tanık olmamıştır. Bunu söylemekle bu köylü çocuklarımızın kendilerinin ve ailelerinin temizliğini bir kere daha millet karşısında belirtmiş oluyorum. Rasih Kaplan (Antalya) -Irk temizliği, kan temizliği.’ Bu sırada müzakere yeter diyenler oldu. Meclis Başkanlığına verilen üç önergenin okutulmasına geçildi: 1. önergeyi millet vekillerinden Feridun Fikri, II. önergeyi H. Ekşi, S. Tekelioğlu, Abidin Binkaya, Dr. A. Arkan, Feridun Fikri beraber, III. önergeyi de K. Karabekir Meclis Başkanlığına verdiler. Bu üç önerge “Kent, kasaba ve nahiyelerin tam devreli ilkokullarını bitirmiş olanlarla, ortaokulu bulunmayan -il, ilçe ve nahiye çocuklarının isteklilerinden yasal koşullara uygun olanları da enstitülere seçilerek alınır” anlamını taşıyordu. Meclis Başkanı önergeleri teker teker okuttu ve oylamaya koydu. Önergelerin üçü de reddedildi. BMM’si Başkanı 3. maddeden başlayarak maddeleri oya sundu. 24 maddeden oluşan Köy Enstitüleri yasa tasarısı encümenlerden geldiği gibi kabul edilerek yasalaştırıldı. (1) KÖY ENSTİTÜLERİNİN YAPISI Yüzyıllardır savsaklanan köylerin insanlarını eğitim, tarım ve el zanaatları yönünden nitelikli bir üretici olarak yetiştirmek amacıyla Türkiye’de Köy Enstitüleri açıldı. 17 Nisan 1940’tan sonra “...Doğanın ortasına çadırlar kurulmaya başlandı. Bütün binaları öğrencilerle öğretmenler beraber yaptılar. Her Enstitüye sağlanan geniş tarla ve bahçeleri birlikte işlediler. Birçok kurumlara kilometrelerce uzaklardan sular getirdiler. Her Kurum, mümkün olan yerlerde türbin, diğer yerlerde de motor vasıtasıyla elektriğe kavuşturuldu. Binaları dağınık olarak yapılan Enstitüler genel görünüşleriyle birer modern köye benziyorlardı... Bu binaların arasına yolları ve kanalizasyon tesislerini öğrencilerle öğretmenler beraber yaptılar. Her yıl Enstitülere alınan 3.000 çocuğun giyim eşyası Enstitülerin işliklerinde dikildi. Bu kurumlar için gereken masa, karyola, sandalye, dolap gibi, tesis eşyası da Enstitü işliklerinde meydana getirildi. Enstitüler yakınlarında bulunan istasyonlara, iskelelere ve ana yollara iyi ve temiz yollarla bağlandılar Birçoklarında posta ve telgraf merkezleri açıldı. Göl veya deniz sahilinde kurulan Enstitüler denizciliğe ve balıkçılığa önem vererek bunun için gereken su taşıt araçlarını sağladılar. Ve öğrencilerine bunların nasıl kullanılacağını öğretmeye başladılar. Enstitülerin çoğunda spor ve oyun alanları, bazı Enstitülerde de açık hava tiyatroları yapıldı. Bir kısım Enstitüler sinemaya ve küçük birer basımevine kavuştular. Bu çalışmalar devam ederken bir mesele daha ortaya çıktı. O da: Enstitülerden mezun olacakları iş başında verimli bir şekilde çalıştırmak ve sürekli yetiştirmek. Bu sorun Enstitülerden mezun olacakları iş başında verimli bir şekilde çalıştırmak ve sürekli yetiştirmek. Bu sorun Enstitülerden mezun olacak 50.Q00 öğretmeni ve 40.000 köyü ilgilendiren çok yönlü sorunlardan biridir. Öğretmen gidecek, her köye okul yaptırmak, öğretmen için gereken uygulama ve geçim arazisini sağlamak, başarılı öğretmenlerle başarısızları ayırt ederek mükafatlandırma veya cezalandırma, üstün başarı gösterenleri değerlendirmek, bütün bu işlerde rol alan ilgililere görevlerini tam olarak, yaptırmak, şayet yapmayanlar çıkarsa onları cezalandırmak. Enstitülerle köy okulları arasında bağlılık kurmak...” (H. Tonguç: İlköğretim Kavramı; s. 339-340) “Köy Enstitüleri mezun ettiği öğretmeni, Öğretmen Okullarını yaptığı gibi güzel bir törenle ellerine diplomalarını ‘verip eli boş olarak uğurlamaz. Onlara iş ve meslek yaşamlarında gerekli olan 150’ye yakın kitap, tarla ziraatı için at, araba, pulluk, arı kovanları, damızlık inek verir. Bayan öğretmenlere dikiş, nakış makinesi, örgü makinesi, dokuma tezgahı, ütü takımları verir. Öğretmen kendisine verilen bu araçlarla, üretim hayvanlarıyla köylerde üretici eğitim atılımını göstermek ve gerçekleştirmek zorundadır. (1) Köy Enstitüleri Kanununun TBMM’nce 17 Nisan 1940 tarihinde tetkik ve kabulüne ait müzakere zabıtları ve kanunu tetkik eden encümen zabıtları TBMM Matbaası 1940 Ankara. Köylerde çalışmaya başlayan öğretmenlerimizi işbaşında takip etmezsek kendimizi aldatmış oluruz. Onun gelişigüzel çalışmasından da bir verim sağlayamayız. Köy öğretmeninin dersliği, tarla-bahçe ve sanat kurslarıyla beraber yürür. Böyle çalışmak yorucudur, verim almak zaman işidir. Öğretmen bazen bu gibi işlerde yalnız başına bıkkınlığa, kötümserliğe düşebilir. Öğretmeni bu duruma düşürmemek için Köy Enstitüleri kendi kesimlerinde görev yapan öğretmenleri emekli oluncaya kadar işbaşında takip eder. Ona, usta öğreticileriyle, müfettişleriyle, öğrencileriyle, iş araçlarıyla ekipler halinde yardımda bulunur. Öğretmenlerimiz işbaşında böyle denetlenir ve yetiştirilirlerse bitkinlikleri önlenmiş olur. Köyün kooperatifini, açtığı sanat kurslarını, köyün ağaçlandırılmasını başarıyla yürütür, köyün güvenini kazanır. Devlet de köy kalkınmasında plana aldığı eğitim ve öğretimden istediği randıman alır..” (B. Semerci: Hakkı Tonguç ve Köy Öğretmenleri; Cumhuriyet, 24 Haziran 1988) Köy Enstitülerini kuran Hakkı Tonguç, köyün istediği öğretmenin niteliğini belirtirken, iş araçlarının köydeki önemine de değinir: “Köy, işten kaçan, nefret eden pasif öğretmene değil, işi seven, ona sarılan, iş vasıtasıyla yurdu şenlendirecek olan canlı, hareketli öğretmene muhtaçtır. Yeni öğretmenler, bireyleri iş içinde yoğura yoğura, sakinleri (oturanları) saadet denizinde yüzen bir vatan yaratmalıdırlar. Yurt, yoksul insanların değil, varlıklı ve mutlu insanların yurdu haline gelmeli; onun her tarafından neşe, sağlık, ve mutluluk fışkırmalıdır. Bu ülküye yaklaşmanın ana koşullarından biri, köye iş yapmasını bilen öğretmeni ve iş araçlarını sokmaktır...” H. Tonguç: Canlandırılacak Köy; S. 616) Milli Eğitim Bakanlığı 25 Ocak 1946 gün ve 6/021133 sayılı yazısıyla Köy Enstitülerine, köylere gönderecekleri mezunlarına verilecek olan iş araçları listesini yolladı. Listede X işaretle gösterilen iş araçlarını da Köy Enstitülerinde yapılmasını istedi. (Bugün köylülerin değil kullanmak, adlarını bile pek çoğunun bilmediği iş araçlarının listesini aşağıda sunuyoruz). Köy Enstitülerinin kapatılmasıyla, köy okullarında işlikler,. tarla-bahçe çalışmaları, sanat kursları da kaldırılmış oldu. Okullar yaşamdan kopuk eğitime döndürüldü. T.C. Millî Eğitim Bakanlığı İlköğretim Umum Müdürlüğü Sayı: 6/02133 Ankara: 25/1/1946 Uygulama okullarına sağlanacak eşya h. Köy Enstitüsü Müdürlüğüne Enstitünüzde yapılan uygulama okuluna lüzumlu eşyanın adlarını sayısını bildiren çizelgeler ilişik olarak gönderilmiştir. Bu çizelgelerde okula sağlanacak eşya asgari ve azamî hadlerle saptanmıştır. Bu yıl bütçeden gönderilen ödenekle bunların asgari haddekileri tedarik edilecektir. Çizelgelerde (X) işaretiyle gösterilen eşya Enstitünüzde yapılacaktır. Geri kalanları dışarıdan satın, alınacaktır. Yukarıda yazılı esaslara göre eşya yapılıp satın alındıktan sonra uygulama okullarından şu şekilde faydalanılacaktır. 1- Enstitünüz 4.,5. sınıf öğrencileri, bu sınıflarda dersi bulunan öğretmenler tarafından sık sık uygulama okulunda ders vermeye sevk edilecektir. Ders verecek Köy Enstitü öğrencisinin eskiden olduğu gibi bir kişi olması şart değildir. Köy okullarında bir öğretmene düşen öğrencilerin yarısı derse diğer yarısı da diğer işlere sokularak çalıştırıldığına göre ders verecek öğretmenler bu düzene göre tertiplenen ders konularına uyarak birkaç kişiye çıkarılması cihetine gidilecektir. Öğretmen adayı veya adayları ders verirken bunlara Başkanlık eden Köy Enstitüsü öğretmeni onların durumlarını dersten sonra tenkit etmek üzere edilgin bir tavır takınması da uygun değildir. Dersin icaplarına göre öğretmen adayı ile birlikte başkanlık eden öğretmen de çalışmalara katılacaktır. 2- Dersten önce veya sonra derste gözlemci olarak bulunan öğrencilerle görüşülerek hazırlanan plana, bunun gerçekleştirilmesi için çatışan öğretmen adayının derse katılan Köy Enstitüsü öğrencileri iştirak edeceklerdir. Bir öğretmen adayını ders verici, onun sınıf arkadaşlarını da bu dersi tenkit edici duruma sokmak yolu terk edilecektir. Bunun yerine ders konularını özelliklerine ve ders arasındaki çalışmalara göre öğretmen adayları küme halinde işe sokulacaklar tenkitler, tek kişiyi tenkit etme şeklinden çıkarılarak işe katılan kümelerdeki tenkit şekline getirilecektir. Öğretmen adayları 4. sınıftan bu şekilde iyice yetiştirildikten sonra beşinci sınıfta bulundukları zaman arada sırada tek başlarına ders vermeye de sevk edileceklerdir. Bu takdirde onların ders verecekleri sınıfın yetişkin ve becerikli çocuklardan yardımcı olarak faydalanmaları sağlanacaktır. 3- Öğretmen adaylarının ve onlara başkanlık eden Köy Enstitüsü öğretmeni yerine ders vermesi uygun görülen Köy Enstitüsü öğretmenlerinden veya ders konusunun özelliklerine göre onu en iyi bilen köylülerden faydalanılacaktır. (İstiklal savaşına katılanların hatıralarını anlatmaları, bağcılığı veya sebzeciliği iyi bilenlerin bu konularla ilgili ders yapmaları) gibi. 4- Köy Enstitüsü öğrencilerinin uygulama okullarında yukarıda saptanan esaslara göre verecekleri derslerin planları dersten sonra münakaşaların özeti, özel bir dosyada saklanacak, bunları denetleme salahiyeti bulunanların bakmalarına hazır bir duruma getirilecektir. Bu esaslara göre iş yapılmasının ilgililere duyurmanızı rica ederim. İlk Öğretim Umum Müdürü 25/1/1946 I- A. Köy okulları, meslek kursları için, lüzumlu ve asgari sayılara göre kız, erkek her Köy Enstitüsü mezunu öğretmene verilecek iş araç ve gereçlerinin çizelgesi. Eşyayı ölçmeye, işaretlemeye, bir yerde tutturmaya yarayan edilgin iş vasıtaları a) Eşyayı ölçmeye yarayan vasıtalar: 10-20 Şerit metre 5-10 Ağaç ve demir pergel (*) 10-20 Ağaç ve demir gönye 2-5 Kumpas b) Eşyayı işaretlemeye yarayan vasıtalar: 10-20 Demir ve tahta cetvel (*) 2-5 Biz (*) 2-4 Nişangeç (*) 10-15 Isteka (Kemik kalem) (*) c) Eşyayı bir yere tutturmaya veya sıkıştırmaya yarayan araçlar: 5-10 Marangoz tezgâhı veya masa mengenesi 3-5 Demirci mengenesi 2-4 Tesviye mengenesi 4-6 Kıl testere tezgâhı (*) 1-2 Gönye kutusu (*) 2-4 Pres tahta veya madeni levha (*) 4-8 Yassı ve yuvarlak uçlu karga burnu 2-4 Pens 2-4 Cilt tezgâhı (*) 1-2 Ciltçi mengenesi (*) Not: (*) işaretli araçlar Enstitülerde yaptırılacaktır. B. Eşyaya şekil vermeye ve onu delmeye yarayan etkin iş araçları a) Eşyayı kesmeye, düzeltmeye, koparmaya, bükmeye yarayan araçlar: 10-20 Kâğıt bıçağı (*) 2-3 Arabacı baltası (*) 4-6 Keser (*) 2-4 Kıskaç (*) 4-6 Kerpeten 8-12 Kâğıt makası 2-4 Tenekeci makası 4-6 Keski (*) 2-4 Bıçkı (*) 2-4 Oymacı tokmağı (*) 10-20 Oymacı kalemi 3-5 Kaba rende (*) 2-3 Planya 4-6 Tornavida (*) 2-4 İngiliz anahtarı 2-4 Testere 4-8 El testeresi 2-4 Kırklık yaylı davar makası (*) 4-8 Takım (üç çeşit törpü) 4-8 Takım (üç çeşit eğe) 1-2 Etmas traş 1-2 Çivi sökme manivelası (*) b) c) C. Eşyayı delmeye yarayan araçlar: 2-4 Cırcırlı matkap kolu 2-4 Matkap kolu ve kalemleri 4-8 Türlü işlere göre zımba (*) 4-6 Oluklu baskı (*) 2-4 Sağlı sollu yan baskı (*) Eşyayı döverek, yapıştırarak şekillendirmeye yarayan araçlar: 6-10 Ağaç ve maden işleri için çekiç (*) 2-4 Camcı çekici (*) 2-4 Küçük örs 2-4 Bavya (*). İş araçlarını ve eşyanı bilemeye, boyamaya, temizlemeye, yapıştırmaya yarayan vasıtalar: 1-3 Kösele taşı ve tezlâhı (*) 1-2 Bileyi taşı 4-10 Boya fırçası 2-4 Toz alma fırçası 1-2 Eğe fırçası 3-4 Tutkal ve kota kabı, bunların fırçaları (*) 2-6 Badana fırçası (*) 1-2 Çapraz 1-2 Yağdanlık (*) II- Köy Enstitüsü mezunu öğretmenlere sanatlarına göre ve bu çizelgede saptanan sayıda verilecek işlik takımlarının çizelgesi. A. Araçların adları ve sayısı: 1 Demirci örsü 3 Varyos 1 Kollu demirci matkabı ve uçları 1 Demir metre (açılır kapanır) 6 Eğe (pus 38 vasatî 10 pus) 1 Demirci körüğü (*) 1 Demirci testeresi kolu (*) ve testere ağzı 2 Nokta (*) Lehim (Enstitüde tayin edilecek miktarda) Nişadır (Enstitüde tayin edilecek miktarda) Zımpara bezi (10 tane) 2 Kıskaç (*) 1 Küçük pafta takımı (Bölge okullarına gideceklere) 1 Kordon makinesi (Bölge okullarına gideceklere) 1 Boru mengenesi ve kumpası B- YAPICILIK, DÜLGERLİK VE MARANGOZLUK TAKIMI: Araçların adları ve sayısı: 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 3 2 2 2 1 1 İşkence (*) Çekül Nişangeç (*) Elburgusu Madırga (*) Mala (*) Tuğla çekici (*) Demir makara Halat Zımpara kâğıdı 2 Murç (geniş ağızlı ve sivri ağızlı (*)) 1 Alçıtaşı (*) (Tas) Mozaik zımpara taşı 1 Hortumlu su terazisi (Bölge okullarına gideceklere) DEMİRCİLİK TAKIMI: Tek yaprak rende Düztaban (*) Sıçan kuyruğu Lâmba rendesi (*) Sistire Fıçıcı rendesi Sikaço Çifte rende Ağaç metre Su terazisi C- KIZ ÖĞRETMENLERE VERİLECEK ARAÇ VE GEREÇLER Araçların adları ve sayısı: 1 Dikiş makinesi 5 Deste dikiş iğnesi Biçki makası 1 Mazura 1 Rulet 1 Ütü 1 Kol tahtası (*) (Ütü için) 10 Örgü şişi 5 Örgü tığı 1 Dokuma tezgâhı veya çorap örme makinesi 1 Yün örgü makinesi (Bölge okullarına gideceklere) (Not: (*) İşaretli araçlar Enstitülerde yaptırılacaktır. III- Köy Enstitülerinde yapılan uygulama okulları için alınacak ziraat vasıtaların ı gösteren çizelge 1- TOPRAĞIN İŞLENME SİNDE VE HARMAN İŞLERİNDE KULLANILAN ARAÇLAR: A- Ekime yarayan iş vasıtalarının adları ve sayısı: 1-2 Pulluk (*) 1 Mibzer (*) 1-2 Tırmık () 1 Sürgü (*) 1 Kaz ayağı (Bölge okulu için) B- Ekini biçmeye ve toplamaya yarayan iş vasıtalarının adları ve sayısı: 2-4 Tırpan 2-4 Kosa (*) 3-6 Orak(*) 1 Biçme makinesi (Bölge okulları için) 2-4 Dirgen 1-2 Ananat (*) 2-4 Ağaç tırmık(*) 2-4 Urgan C- Taşıma vasıtaları: 1 Araba veya yalkı (*) 1 Çift koşum 1-2 El arabası (*) D- Harman Aletleri: 1-2 Döven 1-2 Dişli taş 2-4 Yaba (*) 1-2 Büyük yaba(*) 1 Savurma makinesi (Bölge okulları için) 2-4 Kilbur 2-4 Holoz (Gözer) II- SEBZE VE MEYVECILIKTE KULLANILAN ARAÇLAR: A- Bitkiyi tımar etmeye ve ona şekil vermeye yarayan vasıtaların adları ve sayıları: 4-6 Kazma(*) 4-6 Bel (*) 2-4 El tırmığı (Demir (*)) 4-6 Çepin (*) 4-6 Çapa (*) 1-2 Gelberi (*) 4-8 Makas 2-4 Aşı çakısı 1 kilo rafya 2-4 Çatalbel (*) 2-4 Süzgeç (*) 3-6 Bağcı meyveci testeresi 1 Üzüm sıkma ve kurutma aleti (Bölge okulları için) B- İlaç ve ilaçlama vasıtalarının adları ve sayısı: 1 pülverizatör (Bölge okulları için) 2 Varil 1 kg Kükürt 2 Kg Göztaşı 500 gr DDT. 1 kr. Kroolin 2 kr. Celâsan 2 kr. Carbolinium 2 kr. Albolineum 2 kr. Saçıkıbrıs (Demir sulfat 2 kr. Kreozat) III- ZİRAAT SANATLARINDA KULLANILAN ARAÇLAR: A- Sütçülükte kullanılan yasıtaların adları ve sayısı: 1 Ekremüz 1 Yayık 1 Telsüzgeç (*) B- Arıcılıkta kullanılan araçların adları ve sayıları: 1 Güneşte balmumu eritme aleti (*) 2 Basit tahta pres (*) 2-4 Körük (*) 112 Eldiven 1 Gözlük 1 Petek makinesi (Bölge okulları için) 1-2 Fırça (*) 2-4 Bıçak (*) 2-4 Kovan (*) C- Tavukçulukta kullanılan vasıtaların adları ve sayısı: 2-4 Suluk (*) 1 Yemlik IV- HAYVANCILIKTA KULLANILAN ALET VE İLAÇLAR: 1 Adet Bortya 1 Troko 1 Şırınga 1 kg İspirto 400 gr Tentürdiyot 5-10 Sargı bezi 1 kg Pamuk 200 gr Köfurun 1 kg Ketentohumu Not: (*) işaretli araçlar Enstitülerde yaptırılacaktır. YÜKSEK KÖY ENSTİTÜSÜ Yüksek Köy Enstitüsü’nün amacı, köylerimizi eğitim, öğretim, el sanatları ve tarım yönünden kalkındıracak nitelikte öğretmeni yetiştirmeye çalışan Köy Enstitülerine öğretmen, köy öğretmenlerine. yardım edecek gezici öğretmen, gezici başöğretmen, müfettiş yetiştirmekti. Köy Enstitüsü öğretmenlerini yetiştirici nitelikte kurslar açardı. Bu kurslardan yalnız bütün illerden gelen bir kısım ilköğretim müfettişleri için ilkokulların yapımını uygulamaları yönünden yapıcılık kursu açılabilmişti. Yüksek Köy Enstitüsü’nde, Güzel Sanatlar, Yapıcılık, Maden İşleri, Hayvan Bakımı, Kümes Hayvancılığı, Tarla ve Bahçe Ziraatı, Köy, Ev ve El Sanatları olmak üzere sekiz kol vardı. Öğretmenleri, Gazi Eğitim Enstitüsü, Devlet Konservatuarı, Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi, Yüksek Ziraat Enstitüsü, İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi, Talim Terbiye Kurulundan gelmekte idi. Yüksek Köy Enstitüsü’nün öğrenim süresi en az üç ders yılı idi. Her yılda dörder aylık iki sömestr vardı. Öğrencilere her ders yılı sonunda meslekleriyle ilgili iki ay staj yaptırılırdı. Hasanoğlan Köy Enstitüsü Müdürlüğü dışında “Yüksek Köy Enstitüsü Yönetim Kurulu” diye bir kurul vardı. Bu kurul, öğrencilerden üç, illerin müfettişlerinden iki, Millî Eğitim Müdürlerinden iki, öğretim üyelerinden iki, Yüksek Köy Enstitüsü yöneticilerinden de bir temsilci seçilen on kişilik bir kuruldu. Öğrenci temsilcilerinden seçilenlerin arasında ben de yardım. Bu kurul Yüksek Köy Enstitüsünün yıllık bütçesini, eğitimin araç ve gereçlerle donatılmasını, eğitimdeki yeni gelişmeleri saptayarak yönetime bildirirdi. Yüksek Köy Enstitüsü, “Köy Enstitüleri Dergisi”ni Sabahattin Eyüboğlu’nun öncülüğünde “Dergi Kolu” ile çıkarırdı. Dergi Kolunda, Mehmet Başaran, Ali Dündar, Tevfik Uğurlu, Yıldız Kırtepeli, Isa Öztürk, Bekir Semerci vardı. Arkadaşlarım beni başkan seçmişlerdi. Yüksek Köy Enstitüsündeki konferansların konularını seçip öğretmenlerimize konferans verdirirdik; Arkadaşlarımızın kendi seçtikleri önemli kitaplardan da kitap tanıtmalarını sağlardık. Bu dönemde Millî Eğitim Bakanlığı -Köy Enstitüleri aracılığıyla köylerde üretici eğitim uygulanmasına başlamıştı. Köy öğretmenleri Enstitülerden büyük destek görmekte idi. Biz de Dergi Kolu olarak Köylerdeki arkadaşlarımızla ilgi kurmak istedik. Onların çalışmalarını yayınlayarak bütün köy öğretmenlerine yeni başlattıkları eğitim düzenini en iyi uygulayanlardan dergimizde örnekler vermenin yararlı olacağı inancıyla onlara aşağıdaki mektubu yazıp yolladık. Bu, arada 1946 genel seçimi yapıldı. Yeni kurulan hükümette Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel yoktu. Hakkı Tonguç da görevden uzaklaştırılmıştı. Köy öğretmenleriyle Köy Enstitülerinin de sıkı bağları kopmuştu: Hasanoğlan’a köylerdeki arkadaşlarımızdan gelen mektuplar da elimize geçmedi. Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü DERGİ KOLU Hasanoğlan - Ankara Arkadaş, Beraberce yetiştiğimiz enstitüden ,mezun olunca bütün işlerimizi daha kolay başarabilmek için birbirimize iyice bağlanmamız icap ediyor. Köy davasını cesaretle gerçekleştirmeye giriştiğin bu günlerde karşılaştığın çetin meseleleri, yalnız başına nasıl halletmeye çalıştığından daha çok alakadar olmak istiyoruz. Şüphesiz yaptığın işlerle köyün ve muhitin halkının takdirini kazandın. Bunların içinden size güçlük çıkaranlar da oldu. Tabii onları iyilikle yola getirmeye gayret ediyorsun. Bir taraftan da komşularının, öğrencilerinin öğretim ve eğitim işlerini esaslı bir şekilde yürütmeğe çalışıyorsun. İşliğini kuruyor, toprağını ekiyorsun. Sanatınla, kültürünle, çeşitli alanlardaki çalışmalarınla köylüne örnek oluyorsun. Enstitüdeki hayatı tek başına yaratmağa çalışıyorsun. Diğer taraftan komşularının arasındaki devam ede gelen ikilikleri uzlaştırıyor, hükümetle olan işlerinde onlara kolaylık gösteriyorsun. Köyünün temizliğine, düzenine bakıyor, salgın ve yıpratıcı hastalıklara yakalananların tedavisi için komşularına yardım ediyorsun. Yakın köylerdeki öğretmen - arkadaşlarınla fikir alışverişi yapıyor ve yardımlaşıyorsun. Köylülerinle, öğrencilerinle her zaman beraber çalıştığın gibi beraberce oynuyor ve eğleniyorsun. Hülasâ başarılmasını istediğimiz daha bir çok şeylere el attın ve onlar için emek sarf ediyorsun. Çok çeşitli hadiselerle karşılaşıyor iyi kötü birçok insanlarla düşüp kalkıyorsun. Elbette bunlar için yaptığın planlar, etütler, giriştiğin teşebbüsler, yazdığın hikayeler ve şiirlerin var. Okuduğun kitaplar hakkındaki tahlil ve tenkitler, açtığın kurslar, kurduğun fidanlık ve köyüne yeni ektiğin bir bitki için yazdığın yazılar sence basit görülebilir. Fakat bizce çok kıymetlidir. Onları bütün öğretmen arkadaşlarımızın okudukları Köy Enstitüleri Dergisi’nde yayınlayalım. Bu saydığımız işlerin bazılarını türlü sebeplerden başaramamış da olabilirsin. Bunların sebeplerini bilmek bizim için başarılarını öğrenmek kadar faydalı olacaktır. Biri birimizin tecrübelerinden, buluşlarından, fikirlerinden, çalışmalarından, karşılaştığımız ve halledemediğimiz güçlüklerden hepimiz haberdar olalım. Bunları beraberce çözelim. Dergimizde köyde çalışan siz arkadaşlarımızın yazıları için Köy Çalışmaları, diye bir bölüm de açtık. Sabırsızlıkla yazılarını bekleriz. Dergimiz her an mektuplaşmanıza hazırdır. Yüksek Kök Enstitüsünün selamını bildirir, sonsuz başarılar dileriz, Sevgili Kardeş. KÖY ENSTİTÜLERİ DENETLEME KURULU Aslında “Köy Enstitüleri Denetleme Kurulu” adında gerçek bir kurul yoktu. 1944 yılında öğretmenlik stajını Köy Enstitülerinde yapan Yüksek Köy Enstitüsü öğrencilerinden Mustafa Buğday, Mehmet Toydemir, Veli Demiröz, Bekir Semerci enstitülerde öğretmen-öğrenci durumlarını gördükten sonra böyle bir kuruluşun yapabileceği görevi kendiliklerinden üstlendiler. Resmî bir nitelikleri yoktu; bir oruna (makama) karşı da sorumlu değillerdi. Onlar için bu girişim vicdani bir sorumluluktu. Bu düşünün dört kişiden başka üyesi de yoktu. İşlevlerini de kendilerinden başka kimse bilmezdi. Amaçları Köy Enstitülerini yasalarından, programlarından, Millî Eğitim Bakanlığı’nın direktiflerinden saptırmamak için Bakanlığa yardımcı olmaktı. Köy Enstitülerine alınan çocuklar keçinin, öküzün arkasından küçük yaşta yaşam savaşına katılan köylü çocuklarıydı. Bunlar işi, ailesini, komşusunu, köyünü, yurdunu seven çocuklardı. İşe alışkınlardı. Kumar, içki, bozgunculuk, zevzeklik, dangalaklık gibi toplumu çürüten alışkanlıkları yoktu. Köy Enstitülerinin amacı da bu çocukların karakterini, değer yargılarını bozmadan üretici iş eğitimiyle yoğurarak kişilik sahibi, laik bir öğretmen yetiştirmekti. Cumhuriyet köylüsünü de kendileri gibi yetiştirmesi için köylerde görevlendirmekti. Köy Enstitülerini gönüllü olarak denetlemeyi üstlenenler için enstitülerin kişilik sahibi öğretmen yetiştirmesi en önde gelen koşuldu. Nedeni de köylü insanı yüzyıllardır ağanın, ümeranın, dirlik beylerinin (has, tımar, zeamet), eşkıyanın baskısı altındaydı. Bu zorbalar köylüleri angarya işlerinde çalıştırıyor, kendilerine evler, ahırlar, çiftlikler yaptırtıyor, atlarını, seyislerini, uşaklarını onlara parasız besletiyordu. Bunun dışında tahsildarın, jandarmanın baskısı da köylülerin kişiliksiz yetişmesine neden oluyordu. Köylülerin bugün bile devlet memurlarıyla konuşmalarında eski yıllardan süregelen yalvarmalı konuşmalardan kendilerini kurtaramadıkları görülür: “Emredersiniz efendim. Baş üstüne efendim. Bir emriniz var mı beyim... Bize düşene Allah kerim...” gibi ezilmiş insan konuşmalarından hâtâ sıyrılamamışlardır. Onun için enstitülerde okuyan çocukları kendilerinin mirası, oldukları despot baskılarla değil, demokratik eğitim ilkeleriyle yetişmeliydi. Bilgili, becerikli, laik ve saygın öğretmenler olmalıydı. Onları döven, küfreden, kendi işlerinde çalıştıran, onlara serbest kitap okutmayan, onları, güldüren, coşturan, dinlendiren eğlencelerden yoksun bırakan onur kırıcı, saygınlık düşmanı işlerle oyalayan öğretmen ve müdürlerin çağdışı eylemlerini Bakanlık gücü ile önlemeye çalışarak Köy Enstitülerini yozlaştırmaktan kurtarmak, ona yeni bir canlılık kazandırmak öğrenci denetleyenler için en büyük hizmetti. Yüksek Köy Enstitüsünde okuyan dört öğrenci Anadolu’ya serpilmiş 20 Köy Enstitüsü’nü nasıl denetleyecekti? Enstitülerin yasalarından, programlarından ve Millî Eğitim Bakanlığının direktiflerinden sapanlar, bunlara ait veriler nasıl elde edilecekti? Toplanan veriler gerçeğe dayanmazsa işin içinde rezil olmak da vardı. Bir iftira şebekesi durumuna düşmemek için Yüksek Köy Enstitüsü’nün, uygulamalarından yararlanmayı düşündüler. Yüksek Köy Enstitüsü, Köy Enstitülerine öğretmen yetiştiren bir kurumdu. Fonksiyonlarını gerçekleştirmede ne gibi uygulamaları vardı: 1- Yüksek Köy Enstitüsü öğrencileri kendi öğrenim kollarını ilgilendiren konularda, her ders yılı sonunda inceleme ve araştırma yapmak üzere yurt içi bölgeler gruplar halinde geziye çıkıyorlardı. Bu gezilerde o bölgelerdeki Köy Enstitülerine uğranılır, konuk olunur, öğretmen ve öğrencileriyle tanışılır ve kurumun genel işlerliği kavranmaya çalışılırdı. Yüksek Köy Enstitüsüne dönüldüğünde bütün gruplar gezilerini ilgilendiren gözlemlerini okulun düzenlediği toplantılarda anlatırdı. Bu toplantılara iş eğitimi öğretmenimiz, ilköğretim Genel Müdürü İsmail Hakkı Tonguç da katılırdı. Enstitülerde görülen ilerlemeler, duraksamalar, aralarındaki kalkınma yarışları değerlendirilirdi. 2- Yüksek Köy Enstitüsü gezilerin arkasında 1. sınıf öğrencilerini stajyer öğretmenliklerini yapmak üzere Köy Enstitülerine staja yollardı. Stajyerler gittikleri enstitülerde kendi kollarıyla ilgili ders, işlik, inşaat ve tarım alanlarında öğrencilerle birlikte çalışırdı, anlarla beraber serbest kitaplar okur, enstitünün problemlerini konuşurlardı. Hafta sonu toplantısında okulun problemlerine bir çözüm bulmak için öğrencileri yönlendirirlerdi. 3- Yüksek Köy Enstitüsü II. sınıf öğrencileri köy okullarının yapımını denetlemek, köylülere ve idareye yardım etmek amacıyla kendi ilçelerinde görevlendirilirdi. Köylüler kendi okullarını imeceyle yapardı. Kendi evlerini çamurla sıvamaya, üstünü düz dam yapmaya alışkındı. Okullarına çatı yapmak, üstünü kiremitlemek, sıvasını kireç harçla yapmak onlar için büyük bir dertti. Yüksek Köy Enstitüsü öğrencileri bu gibi işlerin içinde yoğrulduklarından köylüleri kereste sağlamakta orman idaresinden yararlandırırdı. Okulun çatı profilini 1/1 ölçeğinde yere çakılan tahtalara çizer, köylülere çatı yapmasını öğretirdi. Yapılan çatı makaslarını okulun üstüne planına göre sıralayarak çaktırırdı. II. Dünya Savaşı, köylüleri yoksullaştırmıştı. Bazı köyler okullarının kiremidine, sıvasına para bulamıyordu. Stajyerler Köy Enstitülerinden yapıcı ekipler ister, köylülerle beraber yerli kiremit keser, okul çatısını kiremitlerdi. Hadim-Kalınağıl köyü okulunun çatısını köylülerimle beraber yaptım. Kolumu sıvayıp onlarla beraber yerli kiremit kestim. Kendi elceğizimle yaptığım kiremit ocağında pişirdim, okulun çatısını kiremitledim. O günün yokluğu içinde hem köyü kiremit borcundan kurtardım, hem de köyümün çocuklarına okumaları için okullarını hazırladım. Köylülerimle de işte kiremit böyle kesilir, siz de evlerinizi kiremitleyin dedim. 4- Yüksek Köy Enstitüsünün III. sınıfı ise İlköğretim Genel Müdürlüğü’nde idarî staj yapardı. İlkokul öğretmenlerinin atama, nakil, becayiş, disiplin, terfi emeklilik v.b. işlemler hakkındaki yazışmaları öğrenirdi. Yüksek Köy Enstitüsü öğrencileri 1944 yılı yazında Köy Enstitülerine staja gittiklerinde enstitülerin düzenine aykırı olaylarla karşılaştılar. Örneğin İvriz Köy Enstitüsü’nde içme suyu 2 km açıktan ve bir köyün içinden geliyordu. Çocuklarda ishal vardı. Tuvalet kapılarında apdest yapmak için sıra beklerlerdi. Yemeklerde tatlı çıkmazdı. Enstitünün nohut ürünü çok olduğundan sabah nohutlu çorba, öğle ve akşam nohut yahnisi verilirdi. Öğrencilerin ellerinde ders kitaplarından başka okunacak kitap görülmezdi. Eğitimbaşı, öğretmen odasının hokkasından kendi hokkasına birkaç damla mürekkep damlatan öğrenciyi acımasızca dövüyordu. Bu sorunları enstitü müdürü ile görüştüğümüzde: Açıktan gelen su sorunu için Bakanlıkça boru ödeneği verilmediği anlaşıldı. Buna geçici bir çözüm yolu önerdik; büyük bir havuz şeklinde çukur açalım. İçine kat kat kalın çakıl ve ince kum döşeyerek su ile gelecek kaba katkıların önlenmesini sağlayalım. Bu teklifimiz uygun bulundu. Bu işi yapmayı Veli Demiröz üstlendi, başardı. Daha duru su içme olanağına kavuşuldu, ishal da azaldı. Yemeklerde tatlı verilmeme sorunu usta bir aşçının olmamasındandı. Helvayı biz aşçı ile beraber yapalım. O da öğrensin, öğrencilere sık sık helva yedirilsin dedik. Helva yapmayı ben Çifteler Köy Enstitüsünde mutfak başkanlığımda aşçı Kadir Usta’dan öğrenmiştim: Helva yapmayı da ben üstlendim. Ambardan un, yağ, şeker çıkarıldı. Helva karıştırılacak büyük ağaç karıştırıcıları marangoz işliğinde yaptım. Enstitünün aşçısı ile bir kazan helva pişirdik. Herkes seve seve yedi. Aşçı helva yapmayı öğrendi. Öğrencilere de sık sık helva verildi. Öğrencilerin serbest kitap okuyamamalarının nedeni de kitapların ciltsiz oluşlarıymış. Okulun ambarından her öğrenciye, birer kitap verildi. Cilt işini de üstlendim. Yaz günü idi. Öğrencilerle binaların gölgesine oturduk. Kitapları dizimizin üstünde ciltledik, kitap okuma kampanyasını başlattık. Sonra bu ciltleri yapan, bu kitapları okuyan çocukların içinden öykücü Mahmut Makal, Millî Eğitim Bakanı Mustafa Üstündağ, Prof. Ayşe Baysal ve Yayıncı Süleyman Ege’ler çıktı. Cumartesi hafta sonu toplantısında nohut yemeği gündeme geldi. Öğrencilerden birisi: “Eğer nohuttan başka yiyeceğimiz yoksa nohudu biraz da kavurup yemeyi deneyelim” dedi. Bu durumu gören okul yönetimi araya etli sebzeler koyarak yemek çeşitlerini çoğalttı. Çocukların morali de düzeldi. Eğtimbaşının mürekkep için dövdüğü öğrenci olayı bütün öğrencilerce kınandı. Öğrencilere yeteri kadar kırtasiye verildi. Yüksek Köy Enstitüsüne staj sonu döndüğümüzde kendilerine güvendiğimiz arkadaşlardan bunlar gibi sorunları araştırdığımızda: Bazı bayan öğretmenlerin kız öğrencilere bulaşık, çamaşır yıkama ve ütü yapma, bazı öğretmenlerin de erkek öğrencilere odun kestirdikleri, evlerine su taşıttıkları anlaşıldı. Bir kısım öğretmenlerin de derslere geç girmeyi alışkanlık haline getirdikleri, içki içtikleri, kumar oynadıkları, öğrencilere kötü örnek oldukları, öğrencileri dövüp küfür ettikleri, hakaret ettikleri, okul mutfağından evlerine yemek götürdük[eri, bir kısım enstitülerde de öğrencileri eğlendirecek oyunlar, konserler, türkülü şarkılı eğlentiler düzenlenmediği, okulun bağbahçe, santral, mutfak, tuğla ocağı, davar çobanlığı, kümes başkanlığı gibi iş yerlerinde hep aynı öğrencilerin süresiz çalıştırıldığı, serbest okumaya önem verilmediği anlaşıldı. Bu olayları çıkaran öğretmen ve idarecilerin adlarını, çalıştıkları enstitüleri içeren geniş kapsamlı bir araştırma yazısı hazırladık. İş Eğitimi Öğretmenimiz ve İlköğretim Genel Müdürü Hakkı Tonguç’a verdik. Hakkı Tonguç denetlediği bu enstitülerde yazımızda belirttiğimiz oyların gerçeğe uyup uymadığını araştırdı. Bizim göremediklerimizi de gördü. Bir suretini aşağıya aldığımız Bakanlık genelgesini Bütün Köy Enstitüleri müdürlüklerine yolladı. 1945 yılındaki araştırmamız ise 2 enstitü müdürü ile ilgiliydi. Birincisi hiç hazırlanmadan derse girip, dersin konusu ile ilgisi olmayan şeylerle vakit geçirmesi, öğrencilerin derslerinden hiç yararlanamaması, öğrencileri otorite sağlamak için dövmesi, onları büyük bir suç işlemiş gibi bütün öğrencilerin, karşısında teşhir (hakarete uğratmak için halka gösterme) etmesi, öğrenciler yanında saygınlığını yitirmesi. Bu müdür enstitüler dışında bir göreve atandı. İkinci müdürün olumsuzluğu karma öğretimin en iyi uygulandığı Köy Enstitülerinde kız ve erkek öğrenci dersliklerini ayırması idi. Bu müdür de başka bir enstitüye atandı. Bakanlık Köy Enstitülerinde kişilik sahibi öğretmen yetiştirmeyi her şeyin üstünde tuttu: Burada bir vurgulama yapmak gerekmektedir; Yüksek Köy Enstitüsü öğretmenleri içinde Köy Enstitülerinin düzenine saygılı, onun bozulmamasına çok önem veren öğretmenlerimiz vardı. Biz bu dört arkadaş tarafsız olarak yaptığımız Köy Enstitülerindeki araştırma ruhunu Hakkı Tonguç, Hürrem Arman, Sabahattin Eyüboğlu, Saffet Korkut, Vedat Günyol, İbrahim Yasa gibi öğretmenlerimizden aldık. Onlar bizi temiz düşünleriyle yoğurdular. İnsan sevgisini de onlardan öğrendik. 1950’li yıllarda Köy Enstitü çıkışlı birçok öğretmen Bakanlık emrine, açığa alınma, öğretmenlikten uzaklaştırılma gibi haksızlıklara uğratıldı. Burada sevinilecek bir olay var, Mesleklerinden edilen öğretmenlerden hiç biri kendilerini meslekten edenlere yalvarmadı. Onların kapısından iş beklemedi. Yaşamlarını emsallerinin üstünde kendi işlerinde çalışarak kazandılar. Bunlardan “Yeter” şiirini yazdı diye işe almadıkları Cesarettin Ateş hava alanları yaparak fabrikatör oldu. Ruhi Su’ya Alevi türküleri derleyiverdi diye her anlamda cephe alınıp meslekten uzaklaştırılırken, o hem yurt, hem dünya çapında üne kavuşan bir müzik otoritesi oldu. Yeşil Yurtlu Azmi Erdoğan traktörü ile çiftçilik, yaparak çocuklarına yüksek öğrenim yaptırdı. Gaybili Süleyman Ege de kitapçılık yaparak ekmeğini kazanmaktadır. Bunlar benim usuma hemen geliverenleri. Daha böyle niceleri de kimseye avuç açmadı. Kişilik her dönemde insanı ayakta tutan bir nitelik olagelmiştir. Kişiliği olmayana insan demek biraz güç. Özgür yaşama mutluluğunu insanlığa armağan edenler kişiliği olanlardır. Kişiliği olmayanlar ise her türlü baskı altında, yaşamayı bile hoş görürler. Toplumların mutlu yaşama özlemini de çelmeleyenler bu bilinçsiz hoşgörülülerdir. “… Köy Enstitüsü Müdürlüğü’ne: Köy Enstitülerinin iç yapılarında (öğrencilerin kendi kendilerini idare etmeleri) ilkesine dayanan bir gelişim sağlanacaktır. Onun için bu kurumları her türlü şahsi ve indi idare tarzından kurtarmak enstitülerde vazife gören bütün aşağıdaki tedbirlerin alınması uygun görülmüştür. Madde madde yazılan bu tedbirler öğretmen ve öğrencilerin hepsine müdürler tarafından aynen okunacak ve manaları onlara iyice anlatılacak, bunlar gerek öğretmenlerin, gerekse öğrencilerin cep defterlerine aynen yazdırılacaktır: 1. Köy Enstitülerinde her türlü yapım, ziraat, sanat, idare işleriyle öğretmen ve öğrencileri ilgilendiren, resmi işler nöbetle öğretmen ve öğrenciler tarafından görülür. Nöbette bulunmayanlara bu işlerin gördürülmesi, öğrencilerin öğretmen veya usta öğreticilerin özel işlerinde çalıştırılmaları yasaktır. Kendi işini kendi göremeyecek derecede hasta olan kimsesizlerin işleri de nöbette bulunan arkadaşları tarafından yapılır. 2. Derse ve vazifeye geç gelmek, öğretmenliğe yakışmayacak laubali hareketlere girişmek, sarhoş olmak, kumar oynamak gibi öğrencilere fena örnek olabilecek hareketlerde bulunmak, öğrencileri dövmek, onlara hakaret etmek yasaktır. 3. Tabelaya giren öğretmenler istihkakları olan yemeği öğrencilerle birlikte Enstitüde yemeye mecburdurlar. Hususi evler veya odalara yemek götürmek yasaktır. 4. Enstitü işleri en az on beş günde bir, bütün öğretmen ve Öğrenciler bir araya gelerek konuşulur. Ve bu konuşmalarda -imkanlar, Vekillikten verilen direktifler göz önünde tutularakverilen kararlara uygun olarak yürütülür. Enstitülerde en az on beş günde bir eğlenti tertip olunur. Bu eğlentilere öğrencilerin ve öğretmenlerin katılmaları şarttır. 5. İş bölümüne göre türlü işlere dağılacak kümelere yapacakları işin önemi, memlekette, millete ve onların şahıslarına temin edeceği faydalar anlatılarak iş gördürülür. Öğrencilere angarya şeklinde, manası anlaşılmayan işlere bu kurumlarda asla yer verilmeyecektir. Bir Enstitüde işlerin soysuzlaştığı görülürse bundan birinci derecede öğretmenler sorumlu tutulacaktır. Her çocuk öğretim programında tespit olunan şekillere göre kültür, ziraat ve sanat çalışmalarına mutlaka katılacaktır. Belli çocukları yalnız terzilik, şoför muavinliği, davar çobanlığı, tuğlacılık gibi belli işlerde uzun müddet çalıştırmak yasaktır. 6. Şartlar ne olursa olsun, mevsim hangi mevsim bulunursa bulunsun öğrencilere her gün serbest okuma yaptırılacak ve onlara kitap okuma alışkanlığı mutlak surette kazandırılacaktır. 7. İşin yukarıda belirtildiği gibi ilgililerce aynen duyurulduğu altı madde halinde yazılan kısmın onların defterlerine her zaman görülebilecek şekilde yazıdırıldığı idaremize bildirilecektir. Bu emirlere uygun hareket etmeyenlerin durumları Enstitü Müdürlüklerince saptanacak Vekilliğe resmi yazı ile bildirilecektir. Enstitü direktörleri bu direktiflere uygun hareket etmeyenler hakkında gerekli tedbirlerin alındığını ilgililere vaktinde bildirmedikleri ve durumu düzeltmedikleri takdirde şikayetçilere, şikayetlerini yazıyla Vekilliğe bildirmek hakkı verilecektir. (Yazarın notu: Burada Öğrenciler kastediliyor) Onun için yukarıda yazılı meselelerde çok titiz davranmanızı, icap ederse muvakkat bir zaman için birkaç öğretmenle kalmayı bile göze alarak hareket etmenizi ve Köy Enstitülerine hakiki çehrelerini vermenizi, gerçek manayı kazandırmanızı, öğrencileri şahsiyet haline getirmenizi önemle rica ederim.” “İlköğretim Umum Müdürü Hakkı Tonguç” Köy Enstitülü Ozanlar Aşağıdaki şiirler 1945-1946 yıllarında Milli Eğitim Bakanlığı Matbaasında basılan Köy Enstitüleri Dergisi’nden alındı. Bu şiirlerin yazarları öküzün, eşeğin ardından alınıp devletçe Köy Enstitülerinde okutulan köylü çocuklarıdır. Eğer Köy Enstitüleri kapatılmasaydı bu kurumlarda okutulan köylü çocuklarından yüzlerce ozan yetişecekti. (Tırnak içindeki sayılar şiirlerin alındığı sayfa numaralarıdır.) Köylüm’e, Köylüm sen yılma yakan sıcaktan Orakla tırpanı atma kucaktan O senin paslanmış eğik tırpanın Sınırı bekleyen süngüyle birdir. Bekleme sabahı erkenden uyan Kollarına güven tırpana dayan Elinde şemsiye efendi olan Yatılışında seninle birdir. Yolun uğrar ise bir gün cepheye Kaçma geriye tırman tepeye O zaman de ki düşman kahpeye Senin toplarınla yumruğum birdir. Çıkmadık sade bir canın da kalsa Kalbinde yurdunun sevgisi varsa Ey köylüm sana da soran olursa De ki Cumhuriyet’le imanım birdir. (Gölköy Köy Enstitüsü öğrencilerinden: Mustafa Kahraman. (sayı: 1, s.124) Hâlâ Daha yaramızı saramadık Kümeslerimizi tilkiden Tarlalarımızı ayrıktan Kurtaramadık... Bulamadık, aramadık başımıza çare! Hâlâ benzimiz sarı Gözler dayanmıyor görmeğe Sıtmalıları ... Hâlâ korkumuz bir sinekten. Ey toprak! Bağrı yanık dostum; Serinlemek istersen, Bağrını rüzgâra aç. Bak, Tarlamızın adı hâlâ Boz, kepir, yoz, kıraç. (Yüksek Köy Enstitüsü öğrencilerinden: Mehmet Başaran. Sayı: 1, s. 131) 17 Nisan Diyor Ki Çalışıp bozkıra can vereceğiz Bu yurda’ durmadan şan vereceğiz Bu dava uğrunda can vereceğiz Söyleyecek sözüm şimdilik sondur. (Meliha Bölük, Hasanoğlan K. E. Öğr. sayı: 1, s.152) Bilsin Ki Dünya Heyelân ne, deprem ne bilsin ki bunu dünya Bizde bu ruh oldukça bir iman taşıyacak Yer, volkanlar püskürse, gök cehennem yağdırsa Bu millet yaşayacak, bu millet yaşayacak! (Abdullah Özkucur, Yüksek Köy Enstitüsü öğrencilerinden. Sayı: 1.: s.153) Avşar Kızı Bulursan edik giy, bulmazsan çarık Tabanların yarık, ellerin yarık Göksün toprak koksun nemli kabarık Yazın ol tarlada ter Avşar Kızı. Güneşten kızaran pudrasız yüzle Boyasız dudakla içtenli sözle Yarın kuracağın yuvayı gözle Dilerim murada er Avşar Kızı. Püsküllü poçulu gel çık oyuna Doya doya dostun baksın boyuna Bilirim ebene çektin soyuna Derler alın teri yer Avşar Kızı. Vücut gümrah, gönül, sevgi, yepyeni Giyin onu çek sırtına çepkeni Tanımazsın yağmur, sulu sepkeni Cepkeniyle güzel bir Avşar Kızı. (Mehmet Gökdemir. Yüksek Köy Enstitüsü öğrencilerinden. Sayı: 2, s. 288) YETER I Yüzyıllarca çektin bitmedi derdin Gitmedi alnından çamurlaşan ter Sesin duyulmadı göğsünü gerdin Yeter artık bugün çektiğin yeter Her sabah yol aldın türkü dilinde Tırpan omzunda orak belinde Ektin. Biçtin nasır kaldı elinde Yeter eller için ektiğin yeter. II Yazlar geldi orağını biledin Biçemedin, bahtım böyledir dedin; Buğday ektin arpa ekmeği yedin; Yeter artık arpa yediğin yeter. On koyunun çoban oldun peşinde Baharın da dağda kaldın, kışın da; Boyun eğdin daha küçük yaşında, Yeter beyim paşam dediğin yeter. (Cesarettin Ateş, Yüksek Köy Enstitüsü öğrencisi S.2, s.313) ANAM Anam, Garip anam, Bu yıl yağmur yağmamış; Tarlada kalmış attığın tohum Küçük kardeşim, Yumruk kadar çocuk, Gurbetlik olmuş. Çamaşır yumak, Çorap örmek, Geçinmek için; El kadar ekmek için, El eline bakmak Ne zor. Bir de harçlık yollamışsın Halin böyleyken bana. Ana, çekilmez dert bu!.. Ama ne gelir elden. (Turan Aydoğan, Yüksek Köy Enstitüsü öğrencisi. Sayı: 2, s.319) GÖNEN MEKTUBU Sarı yapraklı, boz topraklı Bizim İller!.. Güneşin dua ile çekildiği, Çifte minarelerin dikildiği, Diyardır burası. Hayat tatsız, tuzsuz burada Yağmur yağsa rüzgâr esmez. Kaderi kul eker, Tanrı biçer. Kavlak yüzlü, küt burunlu insanların, Koca yılı, Kavlak yüzlü tarlada Didinmekle geçer. …………………………. Baharı sarı açan, yokluk kokan Bizim iller, Burada örneğini yiyen az Umduğunu geveliyen, Taliine el açar... (Geleceğe inanmak) Tüü... Gönen’de o da var. (Tahir Baykurt Gönen Köy Enstitüsü Öğr. S. 5-6. s. 81-82) BOZKIR İçinde uyuduğumuz, İş yapıp karın doyurduğumuz, Binaların altında otlar vardı. Toprağı rüzgâr, Toprağı koyun kuzu yalardı. Göğümüzde kuş uçmaz, Bulut dolaşmazdı. Yoldan geçenler, Başını çevirip bu sırtlara bakmazdı. Terle nasıl bulut olur, Bina kurulur, Kuş uçurulur, Yıldız böceği gibi elektrik parlatılır, Uğramayan yollar uğratılır, Bitmeyen bitirilir, Bozkıra nasıl can getirilir, Bozkır nasıl kâbe’leşir Bozkırda nasıl birleşilir gösterdik. (Haşim Kanar, Y. K. E. Öğrencisi, Sayı:3, s. 417) KUDRET Üç gündür dünya Hoş gelir oldu gözüme Apaçık her gün değiştiğimiz Ve çocukların her an büyüdüğü muhakkak. Her şeyi görmek ve yapmak Mümkün bu dünyada, Hepsi elimizin altında. (Talip Apaydın, Y. K. E. Öğrencisi, Sayı: 4, s. 543) EL NE DER BİLMEM Kazmayı, küreği alınca ele, Nasırlı tabanım inince bel’e, Alnımdan toprağa dökülen sele, Kan mı der, can mı der, el ne der bilmem? Ne zaman baş eğdim söyleyin güce? Bende bulunanlar ele bilmece, Kalkarım yataktan karanlık gece An mı der, tan mı der, el ne der bilmem? Elimde meşalem, köylere gitsem, Ne mutlu yurt için, ben bir ümitsem, Can mı der, şan mı der, el ne der bilmem? Dileğim: her köyü bir cennet etsem, Kazmamın ucunda düz olur dağlar, İçimde ideal köy aşkı Çağlar. Beş asır rehbersiz, nice köy- ağlar Susturam, çoşturam, el ne der bilmem? Kalemim, kitabım bir eşim gibi, Mandolin, kemanım kardeşim gibi.. Bir ülkü peşinde gidişim gibi Coşsam mı, Koşsam mı, el ne der bilmem? (Arif Arslan, Pamukpınar Köy Enstitüsü öğrencisi Sayı: 4, s. 551) KÖR MEHMET Babasının meslektaşı, Bizim köyün sığırtmacıydı. Ona Çoban Mehmet derlerdi, Vücudu zayıf, gözünün biri kördü, Fakirdi, Her yıl sığır güderdi. - Tufan Mahmut Makal (Çifteler Köy Enstitüsü Öğrencisi, Sayı:5-6, s. 125) ÜÇ KARDEŞLER Üçümüz üç kardeştik Bir baktık ki elden gitmiş yurdumuz Gelip konmuş tepemize eloğlu Ne padişah kalmış ne ordumuz Davran dedik gayri namus günüdür Çağrılmadan atıldık en ileri Şahanlar örneği döne döne Birer birer tuttuk tepeleri Düşmanın topu vardı uçağı vardı Bizim bir şeyimiz yoktu ama Ellerimiz yüreğimiz kadardı Çekilmedik bir tek adım geri Sonra Kemal Paşa el eylemiş Ordu etmiş başıbozuk efeleri Üçümüz üç yerden emret dedik Olduk Mustafa Kemal’in neferleri O Akdeniz’i gösterdi bize Biz Ege’yi tuttuk bir gecede İzmir İstanbul derken Hatay’da aldık soluğu Çizdik haritamızı yüz akıyla Yurtsuz komadık çoluğu çocuğu Birimizin kolu gitti gitsin Birimizin başı gitti gitsin Birimizin kendi yitti yitsin Yurt sağ olsun ulus sağ olsun Yeter ki bin yıllık çile bitsin Bir daha yitirmeyelim mutluluğu Düziçi Köy Enstitüsü Öğrencilerinden Ali Çiçekli KİTAP KİTAP KİTAAAAP Kitap deyince hep aklıma kasap Gök Durmuş gelir. Bu adam bizim Hadim ilçesinin İlicepınar köyündendi. Her zaman elinde bir sürü kasaplık keçi ve tekesi bulunurdu. İlçenin bütün köylerinin gezgin kasabıydı. Bizim köye hep cuma günleri gelir, caminin yanındaki büyük çınar ile kara dutun gölgesine sürüsünü sürerdi. Hayvanlar yorgunluklarını çıkarmak için hemen gölgeye sergi gibi serilir yatardı. Köylüler caminin yanına koşuşur, Gök Durmuş’la et pazarlığına tutuşurdu. Gök Durmuş, heybesinden satırını, bıçağını çıkarırken keçiler de hep geviş getirmeye başlarlardı. Gök Durmuş, masadıyla, eğesiyle geviş getiren keçi ve tekelerin gözleri önünde onları boğazlayacağı bıçaklarını ve etlerini parçalayacağı satırını bilerdi. Zavallı hayvanlar kendilerini boğazlayıp derilerini yüzecek, etlerini parça parça edip satacak kasabın bıçak ve satır bilemesine avurtlarını şişire şişire başlarına geleceği düşünmekten yoksun el gözleriyle güzel güzel bakarlardı. Köylüler kasaba: “Şu koca boynuzlu tekeyi getir, şu ak keçiyi getir” derlerdi. Gök Durmuş gider o hayvanları tuttuğu gibi kenara çeker boğazlar, derisini yüzer, gövdesini kara dutun dalına asardı. Satırla çinte çinte parçalar satardı. Ağaçların gölgesinde yatan keçiler ve tekeler hiçbir şey olmamış gibi geviş getirerek biraz sonra kendilerinin de böyle olacağının bilincinde olmayarak hiçbir tepki göstermeden eli kanlı kasaplarına gene güzel güzel bakarlardı. Rahat rahat yatarak ve kıçlarından pıtır pıtır dışkılarını döküştürerek sıralarını beklerlerdi. Kitap, dergi ve gazete okumayan insanların gönül rahatlığıyla dünyadan habersiz yaşamaları da bana hep bu olayı anımsatıyor. Bizim köylüler de birbirlerine kızdı mı “git hay kitapsız” derler.. Köy Enstitüleri de kitaplı bir okuldu (*) Öğrencilerine kitap okumasını öğreten kültürlü öğretmenler vardı. Ama diyeceksiniz ki, Köy’ Enstitüleri Öğretmenlerinin Çoğu İlkokul öğretmeni ve usta öğreticilerdi. Sanat ve Yapı Usta Okulu mezunu öğretmenlerdir. Evet öyleydi. Bunların içinde Avrupa eğitimi, görmüş, Rus, Bulgar, Yunan baskısından kaçıp gelmiş, İlkokul öğretmeni de olsa Atatürk ilkeleriyle yoğrulmuş, yaşamın amansız koşulları içinde kendilerini yetiştirmiş kültürlü öğretmenler de vardı. Köy Enstitülerinde sırtına pelerini giyip, eline beli alıp, öğrencileriyle bahçede kirizma yaparken kitap okumanın iyiliğinden söz eden İzzet Palamar bunlardandı. Ömründe mandolin nedir, mızrap nedir bilmeyen köylü çocuklarına mandolin konserleri verdiren Mehmet Öztekin, Hamdi Daner bunlardandı. Öğrencileriyle bir kardeş gibi söğütlerin gölgesindeki kara toprağın üstüne oturup kitap okutan, yorulunca da hep beraber: Bülbülün giydiği yaşıl Kırmızı güle dolaşır Ağlamak bana yaraşır, Sen ağlama ben ağlarım Bülbülün giydiği sarı Ben ağlarım zarı zarı Yitirmişim nazlı yarı Sen ağlama ben ağlarım (*) Kara kitapların yüzyıllarca tekrarlanan kalıplaşmış bilgilerin yenileşmesini, yaşayıp gelişmesini istiyordu. Montaigne İyi kafa dolu kafa değil, işleyen bir kafaydı onun için. Eğitim ve öğretim bilgiç yetiştirmeyi bırakıp insan yetiştirmeye bakmalıydı. İnsansa artık ne Tanrı’nın, ne kralın kuluydu: İnsan kendini ve dünyayı kavrayan, alın yazısını değiştire bilen insan demekti. Kitabın işi insanı belli bir düşüncenin kölesi, hamalı yapmak. değil, tam tersine özgürce düşündürmek... “ti. (S.Eyüboğlu: Mavi ve Kara; s. 221). Bülbülün giydiği kara Yüreğimin başı yara Hasret kaldım nazlı yara Sen ağlama ben ağlarım Türküsünü söyletip öğrencilerini coşturan, onlara kitap okuma alışkanlığı kazandıran Ayhan Karasu onlardandı. “Çocuklar, klasikler birer çelik leblebi gibidir. Dişleriniz onları bir ezmeğe başladı mı (klasik kitapları anlamağa başladınız mı) tadına bir daha doyamazsınız” deyip okuma yorgunluğumuzu çıkarmak için: Ben de gittim bir geyiğin avına Geyik çekti beni kendi dağına Tövbeler tövbesi geyik avına Siz gidin kardaşlar kaldım yollarda. Aman aman dağlarda.. Martinim kayada asılı kaldı Nişanlım evinde küsülü kaldı Al bohçam sandıkta basılı kaldı Siz gidin kardaşlar kaldım yollarda Aman aman dağlarda. türküsünü söyleterek “klasik”leri sevdiren Rauf İnan onlardandı. Mustafa Kemal’in öğretmen derneklerinde “Öğretmenler, yeni nesil sizin eseriniz olacaktır”. “Cumhuriyet Sizden fikri hür, vicdanı hür nesiller ister” demeçlerini ve eğitim görüşlerini okutan Hürrem Arman onlardandı. Eflatun, Aristofanes, Plautus, Sophokles, Euripides, Moliere, Voltaire, Balzac, Montaigne, Rabelais, Rousseau, Cervantes, Erasmus, W. Shakespeare ... lerin kitaplarından seçtiği metinleri öğrencilerine, okutarak kaldıraçla taş sökercesine anlamlarını yargı ve yargılamalarıyla kavratan, Batı edebiyatı sevgisini kazandıran Sabahattin Eyüboğlu onlardandı. Köy Enstitülerinin hepsinde böyle değerli öğretmenler kitap okuma sevgisi ile öğrencilerini serbest kitap okuma alışkanlığına kavuşturmuşlardı. İlkeleri şu idi: “Kitap, insan düşüncesinin ürünüdür. Her kitap insana, yeni bir görüş kazandırır. Yeni bir yol yöntem gösterir. Kitap okuyan kendini yenileyen kişidir. Öyleyse biz bu ilkenin adamı olmaya çalışalım. Kitap okumayan kişi işe gak gak gak diye öten kargalara benzerler. Ömürleri boyunca aynı sesi çıkarırlar. İlkellikten kurtulmanın tek yolu çok kitap okumak, çevreye yararlı insan olarak kendimizi yetiştirmektir...” Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü öğrencileri olarak öğretmenlerimizin bu ilkelerine işlerlik kazandırmak için “Kitap tanıtma kampanyasına” başladık. Buna paralel olarak öğretmenlerimize de istediğimiz konularda konferanslar vermelerine giriştik. Aklımda kaldığına göre ilk konferansçı öğretmenlerin ve işledikleri konular şunlardı: Şükrü Arseven : İnsan psikolojisinde Müziğin yeri. Ferruh Sanır : Doğa mı İnsanlara egemendir; yoksa insan mı doğaya egemendir? Şükrü Arseven, Cumhurbaşkanlığı Filarmoni Orkestrası Kemancısı, Konservatuar ve Yüksek Köy Enstitüsü’nün Güzel Sanatlar Kolu Keman Dersleri Öğretmeni idi. Konferansını çağların yetiştirdiği ünlü müzisyenlerin yaptığı etkinliklerle evrensellik kazandıklarını, yapıtlarının çağlarca sevilip hayranlık kazanacağını, halk müziğinin de bütün toplumların kitle müziği olduğunu, kitleleri ağlatıp, coşturduğunu, müziğin insan yaşamının en büyük bir dinlenme, coşma, bir psikolojik yenilenme olarak vazgeçilemeyen bir güzel sanatlar dalı olduğunu belirtti... Coğrafya öğretmenimiz Doç. Ferruh Sanır (1) da konferans günü Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesinden sırtlanıp geldiği Projeksiyon ve diyapozitif filmlerle Eskimoların Kutup soğuklarına karşı kürklü, kalın giysiler giydiklerini, kardan evlerde barındıklarını, köpeklerin çektiği kızaklarla taşıt işlerini gördüklerini, yiyecek için balık ve dağ hayvanları avladıklarını, Ekvator insanlarının ise yalnız Edep yerlerini örtüp çırılçıplak yağmur yağmayan geniş yapraklı ağaçlar arasında meyve toplayarak, avlanarak yaşadıklarını, bunlar için ne bağ bahçeye, ne kumaş fabrikasına, ne de terziye bir gereksinme olmadığını gösterrek doğanın insan yaşamında açıkça egemenliğini kanıtlamağa çalıştı Biz öğrencisi olarak konferansını dikkatle izledik. Kendisinden çok yararlandığımızın ifadesi olarak alkışladık, teşekkür ettik. Ferruh Sanır da bize teşekkür etti. Tanıtılan kitaplar ve tanıtıcıları: Freudizm : Tanıtan İsa Öztürk Sosyalizm Herold Lasci : Tanıtan Şükrü Koç Sosyalizm ve Sosyal Mücadelelerin Umumî Tarihi (Max Beer. Çeviren Zühtü Uray, Riyaset-i Cumhur Genel Sekreteri. Mahmut Esat Bozkurt’un ön sözüyle. Milli Eğitim Bakanlığı Basımevi 1941.) Tanıtanlar: Mustafa Buğday, Veli Demiröz, Mehmet Toydemir. Yeni Dünya (Aldous Huxley. Çeviren Orhan Burian. Milli Eğitim Basımevi 1945.) Tanıtan: Bekir Semerci. İnsanlığın Kurtuluşu; (H.W.Van Loon. Çeviren Nüvit Osmay. İstanbul Üniversite Kitapevi. 1 945) Tanıtan: Haşim Kanar. İsa Öztürk, Freud’un Psikanaliz hakkındaki teorisini açıkladı. “Cinsel yaşamı düzenli olmayan bir kişi dengeli bir yaşam süremez.” ilkesini vurguladı. Başarılı konferansından ötürü İsa alkışlandı. M. Şükrü Koç, Demokrasi ve Sosyalizm adlı kitabı tanıttı. Laski’nin “Her toplumda hürriyetin bir hududu vardır. Planlı, bir çalışmaya girişilince insanlar yoksulluk ve güvensizlikten kurtulacaktır” savlarını vurguladı. Konferansının sonunda alkışlandı. Haşim Kanar, İnsanlığın Kurtuluşu adlı kitabı tanıttı. Hendrik Willem Van Loon’un “Toplumları yönetmek için çarpışan nice devlet adamlarının başlangıçta insanlara özgürlük ve adalet vaat ettiklerini, iktidarı ele katınca birer diktatör olduklarını, toplumlarda hoşgörü gelişmedikçe insanlığın kolay kolay kurtulamayacağı savını” vurguladı. Başarılı bir kitap tanıtmasından ötürü Haşim de alkışlandı. Mustafa Buğday da kendilerine ayrılan kitap tanıtma gününde arkadaşı Veli Demiröz ve Mehmet Toydemir adına hazırlandığı Sosyalizm ve Sosyal Mücadelelerin Umumî Tarihi adlı kitabı kendisinden ve başka yapıtlardan hiç bir katkıda bulunmayan bir tarihçi gözüyle olduğu gibi tanıttı. Bir kısım arkadaşlar Mustafa Buğday’ı (ne yazık ki, vatani görevini er olarak yaparken yitirdik) alkışlarken bir kısım arkadaşlar “Bu kitap böyle şeyler yazmaz. Sen kafandan uyduruyorsun. Sol propaganda yapıyorsun” diye suçladılar. Mustafa Buğday: “Böyle her kafadan bir ses çıkmakla, bağırıp çağırmakla bir şey anlaşılmaz. Teker teker sorun. İstediğiniz yanıtları sözlü olarak değil, kitaptan okuyarak yanıtlayacağım” deyince: “Oku oku” diye bağıranlar oldu. Mustafa Buğday kitabı açtı, soru sahiplerinin istediği yanıtları okudu. Karşı çıkanlar: “Öyleyse bu kitap Komünist kitabıdır. Böyle bir kitabı burada tanıtamazsınız” diye bağırdılar. Mustafa Buğday da: “Bu kitabı ben yazmadım. Ben çevirmedim. Ben yayınlamadım. Cumhurbaşkanı’nın Genel Sekreteri çevirmiş. Milli Eğitim Bakanlığı yayınlamış. Üstelik mahkemelerce de yasaklanmamış. Siz Cumhurbaşkanlığı’ndan, Milli Eğitim Bakanlığı’ndan, Türkiye Cumhuriyeti Mahkemeleri’nden üstün bir makam mısınız ki, beni ve bu makamları suçluyorsunuz.” dedi. Suçlayıcı arkadaşlar (2) başkaca bir tutanak bulamayınca yobazın silahını kullanmaktan çekinmediler. “Bu komünist propagandasını dinleyemeyiz” diyerek salonu terk ettiler. (*) Başımızda bulunan eğitim şefimiz Hürrem Arman bu durumu Milli Eğitim Bakanlığı’na duyurdu. İlköğretim Genel Müdürü İ. Hakkı Tonguç ertesi akşam Yüksek Köy Enstitüsüne geldi. Bu kitabın tartışmasını yeniden yapmak üzere Yapı Kolu dersliğinde toplandık. İ. H. Tonguç Okul Yöneticileri ve öğretmenlerimizle salona geldiler, aramıza oturdular. İ. H. Tonguç öğretmen masasına geçti: “Ben buraya dünkü tanıtılan kitabın eleştirisinin yeniden yapılması için geldim. Bir Yüksek Okul öğrencisine yakışır bir davranış içinde biri birinizi suçlamadan, biri birinizi dinleyerek kitabın metinlerinin dışına çıkmadan sizi dinleyeceğim” dedi. Karşıcıların en büyük silahı çamur atmaktı. Aslında içlerinde kitabı anlayarak okuyan tek kişi bile yoktu. Şimdi ise kitabın sözünü ettiği ilginç sosyal olayların dışında hiçbir uyduruk konuşma olmadan buna nasıl yanıt vereceklerini kara kara düşünmeğe başladılar. Bilimsel bir yanıt veremeyince gene çamurlama atağına geçtiler. Aklımdan hiç çıkmayan çamurlamayı Recep Türköz yaptı: “Yılanın başı küçükken ezilmeli” diyerek atağa kalkınca. H. Tonguç: “Olmadı işte. Senin bu yaptığını hiç okumamış ama kendisini her şeyi bilirim sanan yobaz yapar. Oysa sen bir yüksek okul öğrencisisin. Devletin sakıncasız olarak herkesin okuması için yayınladığı bir kitap var elimizde. Hangi yılandan söz ediyorsun? Yılan kim? Sen bu kitabı okudun mu? Bana bu kitaptan söz et” deyince karşıcılar kitaba hiç girmeden “Biz böyle kitapları okumayız. Böyle kitaplardan da söz etmeyiz. Bu kitap Komünist kitabıdır” diye gene çamur atağına geçince İ. H. Tonguç: “Yavaş olun bakalım. Burayı biz bir bilim yuvası, Yüksek Okul olarak açtık. Sizin gibi dipsiz temelsiz, biri birini dinlemeyen her yeniliğe karşı çıkan Yeniçeri Ocağını II. Mahmut, medreseleri de Atatürk ortadan kaldırdı. Şimdi beni bütün dikkatinizle dinleyin. Burası bir yüksek okuldur. Devletçe okunmasında sakınca görülmeyen her kitap bu okulda okunacaktır. Bir doktor Trahom kitabını okur, Frengi kitabını okur, Kanser kitabını okur, Veba kitabını okur. Bu kitapların hepsi en korkunç hastalıkların kitabıdır. Eğer doktor bu kitapları okumazsa hastalığa yakalananları kurtaramaz. Eğer bir biyolog bu hastalıkların mikroplarını mikroskopta incelemez, onların yok edilmesi için ilaçlarını bulamazsa insanlar kitle halinde ölür. Nitekim (2) Şemsettin Sirer’in M. E. Bakanlığı döneminde Yüksek Köy Enstitüsü Dergi Kolu’nun giriştiği kitap tanıtma ve konferanslar tahkikat konusu edildi. Oysa dünyanın neresinde olursa olsun devletin yasaklamadığı kitapların yüksek okullarda okunup, tanıtılması hatta konferanslar verilmesi birer kültür hamlesi olarak nitelenmektedir. Rönesans’tan sonra bilim ve kültür dünyası böyle konuları toleransla karşıladığı için eski çağların katı baskısından kurtulan insanlığın derin bir nefes aldığı okumuşlar dünyasınca da bilinmektedir. Adı geçen kitaplardan yalnız İnsanlığın Kurtuluşu ile Yeni Dünyayı bulabildim. Bunların özeti yeri gelince görülecektir. (*) “İmece dergisinin son sayısında Faik Amaç Düşünce Özgürlüğü üstüne bir yazısında Mahmut Esat Bozkurt’un yirmi dört yıl (1941) önce söylediği şu unutulmayası sözleri değerlendiriliyor: “Fikrin en tehlikelisi gizli kalanıdır. Herhangi bir fikri açıkça ortaya koymak ve eleştirmek, eğer muzır ise, onu önleyecek çarelerin başında, en başında gelir... Fikirler işkence ile imha edilemezler. Tek çare herhangi bir fikrin karşısına daha kuvvetli fikirlerle çıkmaktır. Tarih böyle diyor... Clémenceau der ki: Cumhuriyetçi ve demokrat doğdum ve öyle öleceğim; fakat itiraf etmeliyim ki demokrasinin haykıran ızdıraplarını Marx’ı okuduktan sonra duyabildim.” Mahmut Esat Bozkurt bunları Adalet bakanı iken söylemişse bakanın böylesine merhaba!” (Sabahattin Eyüboğlu: Mavi ve Kara; s.29-30). tıbbın böyle araştırmalar yapmadığı dönemlerde insanlar kitle halinde salgın hastalıklardan öldüler. Demek istiyorum ki, biyologlar mikroskopta yıllarca en iğrenç en korkunç en öldürücü hastalıkların mikroplarını tiksinmeden ve yılmadan nasıl incelemiş ve insanlığa yararlı olmuşlarsa siz de aynı soğukkanlılıkla şu kitap kötü, şu görüş kaka diye bir ayırım yapmadan okuyun ve inceleyin. Siz kitapları bile okumaktan kendinizi men ederseniz devlete, millete, hatta insanlığa yararlı olamazsınız. Bilim adamı çıkarcı bir politikacı gibi işine geleni göklere çıkaran, işine gelmeyeni yerin dibine batıran, güneşi balçıkla sıvayan nitelikte bir kişi değildir. Fikrimi şu düşüncelerle pekiştirerek sizleri de alın teri, göz nuru dökerek devletçe sakıncasız görülen her türlü kitabı çekinmeden ve ayırım yapmadan okuyun. Neyin ne olduğunu öğrenin. Tıpkı bir biyologun mikroskopta iğrenç ve tehlikeli mikroplardan tiksinmeden bir sonuç almak, bir bulgu elde etmek, insan yaşamını kökten kazıyan tehlikeleri ortadan kaldırmağa çalıştığı gibi çalışın. Eğer böyle alın teri ve beyin yorucu bir çalışmayı görmezlikten gelip hurafe ve soytarılığa çevrilmiş bir görüşle genç dimağlarınızı yanlış yollara sürüklerseniz kendinize yazık edersiniz. Ulus da gerilikten kurtulamaz. Çağımız Ortaçağ değil, yirminci yüzyılın atom çağı. İyi düşünelim. İyi çalışalım. Biz sizlerin çağdaş görüşlü, çağdaş düşünceli insanlar olarak yetişmesini istiyoruz. Ayak takımı değil, beyin takımı olmağa çalışalım”. Kitabın ikinci hikayesi olan Fayton edebiyat değeri bakımından daha zayıf görünüyor. Daha çok mizahî bir hikaye. Ama onda da aynı kudretli görüşü hissediyoruz. Yazar, zaman zaman, öyle bir iki şeye dokunuyor ki: “Hah! İşte diyoruz, gerçekten böyledir.” (1) Doç. Ferruh Sanır ; 1952 yılında İlköğretim Genel Müdürü idi. Ben de Konya’nın Hadim ilçesinin Kongul Köyünde öğretmendim. Yaz tatilimi köyümde geçiriyordum. Tatil hakkımı elimden alarak Kayseri ilkokullarının yapım, onarım ve keşiflerini kontrol etmekle görevlendirdi. Öğretmen eşim kucağında bir yaşındaki çocuğumla ekim ayında Kongul köyünde tek başına işe başlamak zorunda bırakıldı. Kayseri Valisi Ahmet Kınık’a durumu anlattım “Bakanlıktan işini hallet” diye bana izin verdi. Bakanlığa gittim. Kapısını çaldım, durumumu anlattım. Öğretmenim beni Kongul Köyüne gönderin deyince hemen parladı. “Ben ne zaman s!zin öğretmenin olmuşum” dedi. Ben de siz istediğiniz kadar inkar edin. Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsünün maaş bordroları sizin bizim öğretmenimiz olduğunuzu kanıtlar. Hatta Kastamonu’ya geziye götürdüğünüz arkadaşlarımla Ilgaz Dağı‘nda yakalayıp Hasanoğlan’a getirdiğimiz ayı bile sizin bizim öğretmenimiz olduğunuzun tanığıdır dedim. Uzun tartışmalardan sonra beni Kongul’a yolluksuz olarak yolladı. Boşuna söylememiş koca Mevlana ”elinde yetkisi olmayan adama iyi demeyin” diye. YENİ DÜNYA1 Aldous Huxley bu eserinde bize iki dünya tanıtır. Birincisinde ilim ve teknik, insan yapabilecek kadar ilerlemiş, bireysellik ortadan kalkmış, her şeyi maddi refaha dayanan istikrar bulmuş bir dünya. İkincisi de ilim ve teknikte geri, hürriyete, şahsiyete, sanata, dine önem veren, hastalıklı, yoksul bir bireysellik dünyası. Yazar istediklerini iyice anlatmak için bizi yüzlerce sene ileriye götürüyor. Onun için kitap bir ütopyadır. Ortaya iki mesele atmıştır: 1- İki dünyanın hangisi insanlar için daha iyi? 2- İlim ve tekniğin ilerlemesi insanları makine köleliğine doğru götürmeyecek mi? Huxley yeni dünyayı şöyle düşünüyor: Ford’tan sonra yüz kırk birde dokuz sene süren büyük bir harp başlıyor. Bu harbi yapanlar, dünyada istikrar, yahut yok olmaktan birini gerçekleştirmek istiyorlar. Dokuz sene harbi insan oğlunun o ana kadar meydana getirdiği sanat, ideoloji, din, hurafe, gelenek, tarih, ilim gibi kültür unsurlarını ortadan kaldırıyor. Pfitzner ve Kavagebi isminde iki kişi şişede çocuk yapma usulünü buluyorlar. Fakat ilk anda Hıristiyanlığın tesiri ile uygulanamıyor. Daha sonraları bu iş yeni dünyada gerçekleşiyor. Canlı çocuk doğurmanın aleyhinde propagandalar yapılıyor. Pek çok çocuk bakım kurumları kuruluyor. Bakansvisky usulüne göre yumurtalar üretiliyor. Bir yumurtadan 96 çocuk yapılıyor. Böylece birbirine benzeyen yüzlerce ikiz insan görülmeğe başlanıyor. Çıkan çocuklar beş artı-eksi, alfa, beta, gama, epsilon, delta grubuna ayrılıyor, Meslek gruplaşmaları toplumsal hayatta değil, şişelerde iken istatistiklerle belli olmuş olan ihtiyaca göre yapılıyor. Her grup insanları ağır hafif, sıcak, soğuk, pis işler göreceğinden vücutları için ayrı ayrı formüller uygulanıyor ve bu işler için şartlandırılıyorlar. Çocuklar uykuda iken kulaktan eğitiliyorlar (Hipnopedia) radyo ve gramofon vasıtasıyla bir ders yüzlerce defa tekrar edilerek tabiat, kitap, tarih ve güzellikten de nefret ettiriliyorlar. Mesela bir sürü çocuğu türlü renkte güzellerin, çiçeklerin ve kitapların arasına bırakıyorlar, onların güzelliği çocukları kendisine çekince elektrik düğmesine basarak korkunç bir çıngırakla çocukları ağlatıyorlar. Böylece çocukların kitaba, güzelliğe ve tabiata karşı olan insiyakları körletilerek değişmeyen bir nefret insiyakları haline getiriliyor. Buna şartlanma deniyor. İnsanlar bütün ömrünce şartlanmalarının dışına çıkamıyorlar. Yeni dünya’da mülkiyet devletindir. Cinsî münasebet serbesttir; herkes herkes içindir. Rekabetçi-hırs, çekememezlik yoktur, İstihsal toplum içindir. Dilenci, kötürüm, asker, hafiye, ana, baba, orospu, şair, cani, avukat, tüccar, v.s, gibi toplumsal tipler de yoktur. Halkın üçte biri toprakla uğraşır, diğer kısmı da endüstri, idare vesaire gibi çeşitli işlerde çalışır. Yeni dünya insanı, Allah, din, cennet, cehennem, hurafe, içki ve sanatı tanımaz. Bireyler bunların boşluğunu doldurmak için soma denilen bir ilaç kullanırlar. Yeni Dünya’da, insanların büyümesi ve yaş haddi bu günkü gibidir. İnsanlar genç ve taze bir yüzle ölürler. Ezici ve salgın hastalıklar, sinekler yok edilmiştir. İlmî araştırmalar, yeni buluşlar ve görüşler yasaktır. Eğer serbest olursa bilginler yeni bir görüşle ortaya çıkacaklarından şefler istikrarın bozulacağına inanırlar. Burada insanlar sıhhatli ve temizdir. Elektrikli, banyolu evleri, taksi, tayyareleri, duy-gör-dey sinemaları, radyo ve televizyonları vardır. Vahşiler dünyası: Vahşiler dünyasının tabii yapısı çok dağlık, kayalıktır. Kartal, yılan gibi yabani hayvanlar vardır. Arazileri çıplaktır. Burada altı bin seneden beri insanlar bulunmaktadır. Evleri basık, karanlık, döşemeleri de basit hasır ve dokumalardır. İnsanların yüzleri genç denecek yaşta katmer katmer kırışmış, gözleri kanlanmış, dişleri dökülmüş, belleri bükülmüştür. Ayaklarında çarık, üstlerinde başlarında yırtık pırtık elbiseler vardır. Medeni (1) Yazan Aldous Huxley, Çeviren: Orhan Burian, Milli Eğitim Basımevi, 1945. insanlar görünce onlara bön bön bakarlar. Temizlik ve düzenlikleri azdır. Yanlarına ve evlerine yaklaşınca pis pis kokarlar. Bitli ve kirlidirler. Salgın hastalıklar, ölüm, mahrumiyet insanları kemirmektedir. Hastaları kocakarı ilaçlarıyla tedavi ederler. Sokaklarında hayvan leşleri, karasinekler vardır. Her aile şahsi mülke sahiptir. Kadın erkek, ölünceye kadar nikahla beraber kalırlar. Kadınlar çocuk doğurur. Allaha, dine inanırlar. Yağmur yağması için genç çocukları kırbaçlıya kırbaçlıya öldürerek ayinler yaparlar. Teknik, ilim ilerlemiştir. Buna karşılık insanlar bütün hareketlerinde serbesttirler. Bu iki dünyayı kısaca tanıdıktan sonra Yeni Dünya’nın sivrilmiş tiplerinden Mustafa Mont’u, Vahşiler Diyarı’ndan da Bay Vahşi’yi alarak toplumlarının dünya görüşlerini anlamaya çalışalım: Mustafa Mont Yeni Dünya’nın şeflerinden biridir. İnsanlarda refahı, saadeti yalnız madde ile ölçer. Dinsizdir. Toplumun rahatını, düzenini bozacak ilmî araştırmaları yasak eder. Kanunlar yapar. Mustafa Mont Yeni Dünya’nın kuruluşu icabı bireylere teker teker kıymet vermez. Bir insanın istidadı ve kabiliyeti ne kadar çok olursa başkalarını yoldan çıkarma kuvveti de o derece artar. Birçokları baştan çıkacağına bir kişi ızdırap çeksin daha iyi. Bir insan nedir ki! İnsanlar toplumun saadeti için şartlandırılırsa gideceği rayları kendisi döşediğinden şahsî menfaatleri için bu yoldan dışarı çıkamaz. Ondan sonra başkalarının saadeti emrinde çalışması işten değildir.” der. Bay Vahşi heyecana, fikir hürriyetine, şahsiyete, sanata, dine, Allaha, kahramanlığa, fedakarlığa inanan bir adamdır. Bunlar olmayınca maddi refahın insanları asla mesut edemeyeceği kanaatindedir. Annesi hastanede ölüm halinde iken onun başucunda ağlar. Vahşi bu ızdıraptan adeta zevk duyar. Şartlanmağa gelen yedi sekiz yaşlarındaki çocukların buruşuk yüzlü anasına hayretle bakmalarına kızar. Ve çocukları döverek uzaklaştırır. Orada bulunan insanların soma kullanımlarını, zevkleri ve ızdırapları unutturacağı için onlara acır ve soma kutularını kaldırdığı gibi dışarı fırlatır. Bay Vahşi, ruhu eğlendirici, hüzünlendirici şeyleri sever. Shakespeare’i de okumuştur. Fakat elinde belli başlı kıymet yaratacak bir sanatı yoktur. Mustafa Mont’a “Shakespeare’i okudunuz mu?” diye sorar. Mustafa Mont: — Eski şeylerle bir alışverişimiz olmadığı için yasak ettim, der. Bay Vahşi: — Güzel olsalar da mı? der. — Bilhassa güzel oldukları için. Güzellik her şeyi kapıp sürükler. Bizse halkın yeni şeyleri sevmemesini istiyoruz. Bay Vahşi, oyunlarını, tayyarelerini, herkesin öpüşmesini saçma bulur. Othello’nun halka gösterilmesi ve yazılması bahsini açar. Fakat Mustafa Mont: — Nasıl. çeliksiz otomobil yapılamazsa,. toplum düzensizlik olmadan da Tragedina yazılamaz. İnsanların artık hastalıktan, ölümden, ihtirastan, ihtiyarlıktan, ana, baba olma belasından pervaları yoktur. İnsanlar istediklerine kavuşabilirler, der. Bay Vahşi: — Othello, bu duy-gör-dey’lerden daha iyi, der. Mustafa Mont: — Saadet ile insanların eskiden yüksek sanat dedikleri şeyden birini seçmek lazım. İstikrara karşılık her şeyi feda etmek zorundayız. Onun için duy-gör-dey’ler güzeldir. Etrafta antrakas bombaları patlayıp dururken hakikatin, güzelliğin yahut bilginin ne manası kalır? Hakikatte rahatı güzellikten ziyade toptan istihsal mümkün kılıyor. Umumun bahtiyarlığını çarkların intizamla dönmesi temin eder. Siyasi iktidar ne zaman büyük kütlelerin eline geçtiyse ehemmiyet kazanan hakikatle güzellikten ziyade saadet oldu. İstikrarın bozulmaması için yalnız sanatı değil ilmin de gemini tutmak lazım. Yoksa insanlar harplerle ezilip gider, der. Vahşi, hissi, sanatı sevdiği kadar da Tanrıya bağlıdır. Yeni Dünya’da Tanrı inançsızlığını, ıztırabı, gözyaşını eksik sayar. Bunların dolduracağı boşluklar vardır, der. Mustafa Mont: — Kabahat medeniyetindir. Tanrı tıpla, bahtiyarlıkla bağdaşamaz. Bizim medeniyetimiz makineyi, tıbbı, bahtiyarlığı seçti. Hem bir kaybımız yoktur ki onlara inanalım, der. Bu tartışmalardan sonra Vahşinin rahatlık hürriyet anlayışını ve dünya görüşünü bize verecek itirafı şudur: — Ama ben rahatlık istemiyorum. Şiir istiyorum, sahici tehlike istiyorum. Hürriyet istiyorum. İyilik istiyorum. Günah istiyorum. Mustafa Mont’un: — Öyle ise sen çirkinliği, yoksulluğu, kir içinde yüzmeyi, hastalığı türlü acı ve korkularla işkenceyi istiyorsun, demesi üzerine; Vahşi, hepsini! diye haykırır. Bu iki tipi de görüşleri ile tanıdıktan sonra Aldous Huxley’in endişesine dönelim. A. Huxley insanların Allaha, dine inanmalarına, fikir ve şahsiyet hürriyetini, sanatı, güzelliği, fedakarlığı, kahramanlığı, sevmesini istemektedir. Mustafa Mont’tan ziyade Bay Vahşi bunun belirtilmiş bir tipidir. Fakat pisliği, korkuyu, tifoyu, yoksulluğu, ihtiyarlığı isteyen bireylerin meydana getirdiği dünyanın nesine hayran olunabilir? Eğer makine ve motor insanları diktatörlerin elinde köle yapacak endişesi gerçekleşirse aynı şartlar altında yaşayan, istihsali kendisi için olan, hastalıktan, sinekten, bitten, sefaletten kurtulmuş bir toplum da esir sayılamaz. Bugün türlü sistemlerin yüzünden gece gündüz boğaz derdi için çalışan insanlara karşılık Yeni Dünya’da günlük çalışmayı dört beş saate indirmişlerdir. İnsanlara günde on dokuz yirmi saat zaman kazandıran bir makine dünyasından korkmak yersizdir. Belki bir gün makine insan için bir tehlike olabilir. Fakat o gün daha çok uzaktır. Şimdi, esas tehlikeler henüz vahşiler dünyasındaki tehlikelerdir: Pislik, sefalet, hastalık, v.s. (2) Makineyi icat eden insan zekası onu saadet için kullanmanın yolunu herhalde bulacaktır. Bekir Semerci Yüksek Köy Enstitüsü Öğrencilerinden (2) Bu yazımın öyküsü: Yeni Dünya’yı tanıtmaya başlamıştım ki arkadaşlarım birden ayağa kalktılar. Salona öğretmenimiz Sabahattin Eyüboğlu girdi. Karşıma oturdu. Heyecanlandım. Ütopya olan bu kitabı tanıtmak bir hayli güçtü. Kendime göre hazırlanmıştım. “Ya bir de kitabın tezini yanlış ortaya koyarsam, Hocam bana ne der” diye düşünmeye başladığımda Eyüboğlu; “Bekir devam et” dedi. Kitabı yazıdaki hayaliyle tanıttım. Sonunda arkadaşlarım beni soru yağmuruna tuttular. Anladığıma göre yanıtlamaya çalıştım. Eyüboğlu kitap tanıtmamı ilgiyle izledi. Ama hiçbir girişimde bulunmadı. İçimden “Hocam, seni beğenmedi” dedim. Salondaki öğretmenlerimi ve arkadaşlarımı selamlayarak tanıtmamın bittiğini söyledim. Onlar dışarı çıkmaya başlarken Eyüboğlu elimde iç içe kıvırdığım sunuş notlarımı bana ver dedi. Hocam bunlar kargacık burgacık yazılar. Temize çekip vereyim dedim. Hiçbir değişiklik yapmadan yazıp vereceksin dedi. Ertesi günü notlarımı (yazıdaki gibi) yazıp verdim. Tercüme dergisinde yayınlanmış. (Sayı: 38, 19 Mayıs 1946 cilt. 7 s.75-78) Hocam yazımın çıktığı sayısını bana getirdiğinde “Bu kitabı tanıtmaları için ünlü kalem sahibi arkadaşlarıma söyledim. Kimse üstlenmedi. Kitabı çeviren Orhan Burian da; “Sabahattin, ben bu kitabı çevirmek cesaretini kendimde buldum. Ama tanıtma cesaretini kendimde göremiyorum” dedi. Seni kitap tanıtırken dinledim. Oldukça tanıttın. Ben de arkadaşlarıma; “Bakınız sizin tanıtmaktan çekindiğiniz kitabı öğrencilerim kendiliklerinden tanıttılar” dedim. İNSANLIĞIN KURTULUŞU (1) H.W. Van Loon’un bu ünlü kitabını tanıtmağa başlarken içinde geçen ilke ve özdeyişleri bir bir ayağa kaldırarak okurların anlayışına sunmağa çalışacağız: “Biz bütün varlığımızla terakkiye, büyümeye, daimi ve arası kesilmeyen bir tekamüle inanırız” “Modern tabiat âlimlerinin bilgilerine göre hayat, ilk canlı hücrenin doğması için lazım olan bütün fiziki ve kimyevi unsurların ideal nispette mevcut olmasından sonra başladı”. Eski Yunan bilgesi Protogoras Atina’da “İnsanın her şeyin ölçüsü olduğunu, hayatın, kıymetli zamanların ilahların şüpheli varlıklarını araştırmak uğrunda sarf edilmek için çok kısa olduğunu ve bütün enerjilerin hayatı daha güzel ve daha çok zevkli yapmak gayesi uğrunda kullanılması icabettiğini ilan etti”. Sokrat “İnsanın görünmeyen vicdanı her şeyin son ölçüsüdür. Kaderimize şeklini veren Allahlar değil, ‘biz kendimiziz” diye vazetti. Bu ilkeleri de senatoda onu ölüme mahkum etti. Eflatun “İnsanlığın devamlı bir inkişafına inanırdı.” Roma İmparatorluğu İrlanda Denizi’nden Hazar Denizi’ne kadar uzanan bir sömürge İmparatorluğu olarak zeki beyinleri israf etti. Genç askerlerinin kemiklerini binlerce harp meydanlarında bıraktı. Bütün bir ulus yaşamaktan yoruldu. Ve yaşamak zevkini kaybetti. Neron Roma’nın Hıristiyan mahallelerini yaktı. Hıristiyan cemaati hasta ve fakirlere yardım ediyorlar, günlük işlerine bakıyorlardı, Roma İmparatorları Ortodoks olan ve olmayan Hıristiyanların kavgalarında taraf tutuyordu. Büyük bilge Themistius İmparatora vazifesini şöyle hatırlattı: “Hiç kimsenin, üzerinde otorite temin etmeği ümit edemeyeceği bir ülke vardır. Bu, faziletin ve bilhassa fertlerin dini inançlarının ülkesidir... Bundan dolayı bir hükümdara yaraşacak en doğru hareket bütün inançları müsamaha ile karşılamaktır...” M.S. 378 yılında Putperestlik kaldırıldı. Katolik kiliseleri İmparatorların himayesine girdi. Putperestlerin İtalya, İspanya Gal ve İngiltere’deki tapınakları yıkıldı. İskenderiye’de Romalılar, Mısırlılar, ve Yunanlılar tarafından kutsal sayılan Serapeum tapınağı da yerle bir edildi. Büyük İskender tarafından, kurulan, ünü dünyayı tutan İskenderiye Üniversitesinin de kapatılması istendi. İskenderiye Piskoposunun emri üzerine kapatılmayınca kilise papazları Eflatun’u öğreten büyük öğretmen Hypatia’yı linç ettiler, parça parça olan cesedini sokaklara attılar. Köpeklerin merhametine bıraktılar. (1) H. W. Van Loon: İnsanlığın Kurtuluşu. Çeviren Nüvit Osmay.’ Üniversite Kitabevi 1945, İstanbul. Yüksek Köy Enstitüsünde tanıtılan kitaplara ve özellikle İnsanlığın Kurtuluşu’na haksız çamur atıldı. Okuduğum yılların anılarını yazarken elbette kitap tanıtma konusunu atlayamazdım. Ama bu kitap elimde yoktu. Sahaflar’da ararken bir kitapçı bana bir anısını anlattı. Bir gün kütüphanesine ünlü yazar Halide Edip Adıvar gelmiş. Yanında müşterilerinin işini görüyormuş. Yeni gelen bir müşteri de İnsanlığın Kurtuluşu’nu istemiş. Hailde Edip Hanım kütüphanede bulunanlara; ‘Sizler bu kitabı okudunuz mu? Eğer okumadınızsa sırtınızdaki gömleğinizi satın, bu kitabı alın, okuyun” demiş. Ben de kitabı buluunca tanıtılmasından kırk bir yıl sonra okudum. İki sayfa tutan önsözünü Halide Edip Adıvar yazmış. Son paragrafında şöyle. diyor: “Gerçi Van Loon terazinin fert gözüne biraz daha ağır bastırıyor, fakat buna rağmen tarih bize gösteriyor ki, ferdi ezen herhangi nizam insaniyetin emniyetle beklediği ve kendine mal edeceği bir nizam değildir. Bundan dolayı Van Loon’u dikkatle okumak hem faydalıdır hem de belki elzemdir, çünkü mesele fert denilen insaniyet parçası ile cemiyet denilen kollektif insaniyetin dünyadaki mevkiini ve ölçüsünü bulmaktır.” Tarafsız olarak özetlemeğe çalıştım. Değerlendirmesini okuyucularıma bırakıyorum. 395 yılında Olimpiyat oyunları yasaklandı. Atina- üniversitesi kapatıldı. Maaşları kesilen üniversite Profesörleri İran’a kaçtı. Cicero, Sokrat, Virjil, Homer, matematikçiler, doktorlar, astronomlar Hıristiyanların kin ve nefretleriyle altı yüz yıl unutturulmağa çalışıldı. Ruhani meclislerin bütün yetkileri Papanın iradesine verildi. Fizik, tıp ve astronomi yararlı şeylerdi. Ama dünyaya yalnız Cennetin bir bekleme odası gözüyle bakanlar için bu gibi şeylerin çok az önemi vardı. Bunların çok az kitabı vardı. Okuduklarının da cahili oldukları bilinmekteydi. İsa ile Muhammed aynı soydan, aynı dille konuşan insanlardı. Atalarının İbrahim Peygamber olduğunu iddia ediyorlardı. Bu iki büyük öğretmenin izdaşları birbirlerini on iki yüzyıldan fazla süren ve hâlâ bitmeyen bir savaş içindedirler. Orta çağın engizisyon yöntemi çok acımasızdı. “Jurnalci ile sahtekar daima sıkı birer dosttu”. “On üç, on dört ve on beşinci yüzyıllarda Güney ve Batı Avrupa’sı özel hafiye ve casusların bu alçak sürüleri tarafından istila edilmişti”. Onlar kiliseyi eleştirdikleri zannedilen veya dinin bazı noktalarına karşı kuşkularını açıklamış olanları mahkemeye haber vererek geçinirlerdi. Diyen yazar engizisyon konusunu yedi ciltlik kitaptan özetlediğini yazıyor. Engizisyon mahkemelerinin en ünlüleri İspanya Krallık engizisyonu ile Roma Kutsal Engizisyonu idi. İspanya mahkemesi Amerikan sömürgeleriyle kendi yarımadasındaki Rafızileri yargılardı. Roma mahkemesinin ise bütün Avrupa ülkelerinde şubesi vardı. Verilen cezalar çok ağırdı. Bir kazık üzerinde yanarak öldürmek, kayalık bir şatonun karanlık odasında delirmeğe bırakmak en korkunçlarıydı. Beş yüz yıldan fazla yüz binlerce insan gecenin bir saatinde suçsuz günahsız evinden kaldırılarak hiç tanımadığı tanık ve yargıç karşısına çıkarılırdı. Bunları buralara sevk eden boşboğaz komşularıydı. Aylarca, yıllarca pis hücrelerde yatırılırdı.Kimse suçunu bilmezdi. Akrabalarıyla görüştürülmezdi. Bir avukatın fikrini bile almağa müsaade edilmezdi. “... eğer masum olduklarını iddia ederek protesto etmekte devam ederlerse vücutlarının kemikleri parça parça oluncaya kadar işkence edilecekleri... ölüme gönderilecekleri insana inanılmaz gibi görünür.. .“dü. Velhasıl insanların ilgi merkezi bu dünyadan öte. dünyaya çevrilmişti. Cahil bir insan dindarlık maskesi altında etrafa, dehşet saçan granit kafalı sofuluğun kalesinden insanların özgür düşüncelerini silip süpürmeğe çalışıyordu. Eski Yunan bilim adamlarının kitaplarını kimse eline almıyordu, adlarını bile anamıyordu. Ama insanlık bu karanlıktan kurtulmalı, onlara bir ışık deliği açılmalıydı. Sekiz yüz yıl süren bu korkunç yaşamın sonunda Frankların kıralı Kısa Pepi’nin karısı bir erkek çocuk doğurdu.’ Çocuk vaftiz edilerek Carolus adını aldı. Carolus elli yıl sonra bilimin değerini takdir etti. Sarayını kendi çocukları ile memur çocuklarını okuması için bir üniversiteye çevirdi. Akademik demokrasiye karşı saygısı arttı. Eski saray usullerinin dokunulmazlığını bir tarafa iterek Profesörlerin derslerini ve eleştirilerini dikkatle dinledi. Skolastizm denen ortaçağın kısır düşünce fidanı büyümeğe başladı. İsa “öküz veya keçi keserek Cenab-ı Hakkın lütuf ve keremi satın alınamaz” diyordu. Bu fikrini yaymak için Kudüs’e geldiği zaman mabetlere kesilen kurban etlerinden geçinenler ona sövdüler ve ihtilalci saydılar. Sonra da ölümüne sebep olmuşlardı. Carolus’un girişimi bu acı olayları tekrarlatmayacak bir sevinç görüntüsü idi. Yazar tüm insanlara şöyle bir vurgulamada bulunuyor: “Yirminci Yüzyılda bizler yanlış veya doğru ilerleme fikrine içtenlikle inanıyoruz. Bu dünyayı kusursuz bir şekle sokup sokamayacağımızı bilmiyoruz. Fakat bu esnada bunu tecrübe etmemizin en kutsal bir vazife olduğunu hissediyoruz”. Sonra büyük Rus devrimcileri kendilerinin çok eziyet çektiklerini, sosyalizm hakkındaki gazete yayınlarının sıkı bir kontrolden geçirdikleri için Çarlık döneminden dert yanıyorlardı. 1918 yılında kendileri işbaşına geçince ne oldu? Özgürlüğün üstün, dostları basının sansürünü kaldırdılar mı? Yeni yönetimin yaptıklarını anlaşılacak bir dille yazmayan gazete ve dergilerin kapılarını kilitlemediler mi? Bir çok talihsizi Sibirya ve Arkanjel’e sürmediler mi? Çarın çok kötü bakan ve polisinden yüzlerce defa daha taraflı hareket etmediler mi? demektedir. Yazar, sansür edilecek konuyu da şöyle dile getirmektedir: “Bence Polis, fuhşa teşvik ederek özel kazanç sağlayan gazete ve dergileri kontrol etmelidir. Geriye kalanlar istediği şeyi basmalıdır. Ben bunu bir idealist olarak değil, son beş yüz yılın tarihini iyi bildiğim için söylüyorum”. J. Gutenberg matbaayı bulunca 1453-1500 yılları arasında insanoğlunun eline kırk binden fazla kitabı bir çırpıda veriverdi. Kilise bu gelişmeyi kuşku ile karşıladı. Çıkan kitaplardan işlerine gelmeyenler için bir kara liste çıkardı Renaissance’çılar hakkındaki görüşünü de yazar şöyle noktalıyor: “.. eski olayları anlamak için gösterdikleri doymak bilmez gözetlemeleri, yeni heyecanlar uğrunda giriştikleri devamlı araştırmaları ve asıl rahat durmayan dimağlarının kararsızlığı “biz biliyoruz” kanaatiyle eğitim görmüş ve büyümüş bir dünyanın “acaba gerçekten ‘biliyor muyuz?” sorusunu sormasına neden oldu”. Reformasyoncuların da çıkış noktası şuydu: “Biz atalarımızın yaptıkları hatalar üzerinde saplanıp kalmak ve ısrar etmek zorunda değiliz. Kendi düşüncelerimizin sonuçlarını kendimiz serbestçe çıkarabiliriz.” Diyen Protestanlar Papa’yı protesto etme cesaretini gösterdikleri için Reform hareketi’nin sonuçları ilerlemeye yardım etti. Kilisenin herkese kendi diliyle okutamadığı İncil’i fırıncı, kunduracı, terzi, değirmenci dükkanında kendi diliyle korkusuzca okudu ve anlamağa çalıştı. Bu Protestanlığın tolerans davasına ettiği en büyük bir hizmetti. Van Loon, Rönesans’ın insanlığa getirdiği yeni düşünce yaşamını getiren bilgin ve sanatkarların rolü olduğuna inanmaz: “Umumi uyanış daima asırlarca süren ıstırap verici hazırlıkların sonucudur”. “Renaissance şuurlu ilmî bir çalışma devri değildir”. “Eğer bütün bunlara rağmen Renaissance vicdan hürriyeti, tolerans ve genellikle daha iyi bir dünya için kudretli bir darbe indirmişse, bu, yeni hareketlerin önderleri sayılan insanların hiçbir rolü olmadan yapılmıştır” der. Ama bu dönemin getirdiği sanat, bilim ve basım gibi tekniğin gelişmesi sonucunda Ortaçağın yetiştirdiği ajan, cellat, zindancı ve çanak yalayıcı papa; papaz, rahip kafilesine karşılık Erasmus, Rabelais, Montaigne, Luther, Bruno, Voltaire... özgürlük ve insanca yaşamak için savaş veren insanların yanında yer alan evrensel kişiler olarak ortaya çıktı: Erasmus, okuyucuların hep bir ağızdan “yere batsın bu baş belası artık yetişir, bırakın bizi tolerans sahibi olalım!” diye bağırıncaya kadar körü körüne inançları suçlarım ve onunla alay edebilirim derken Rabelais’le de “On altıncı yüz yılın ilk elli yıllarında Papazların hesapsız sefalete sebep olan o kimseye söz hakkı tanımayan yönetimden sorumlu kimseleri karikatürize ederken tolerans uğrunda cesaretle bir darbe indirmiş”ti. Kitaplarını Paris Parlamentosu toplattı ve yaktı. Sorbonne da ne yazık ki kınadı. Montaigne; kendisinden önce ve devrinde herkesin anlayabileceği şekilde yazıp konuşmayan ünlülere karşın, herkesin anlayıp eleştirebileceği bir dille eleştiren kitaplar yazdı. 0 günden bu yana Montaigne’in yapıtları geniş ve hoşgörülü olduğundan birçok dillere çevrildi, eleştirisi devam etti. Kendisi bir Katolik idi. Hatta “Katolik Asilzadeleri Cemiyetinin etkin üyelerindendi”. Amma 1572 Ağustosunda Papa Gregory XIII’ün otuz bin Fransız Protestanı’nın katlini olağan üstü bir coşku içinde kutladığını duyunca olayı çok iğrenç buldu, bir daha da kiliseye gitmedi. Giordano Bruno, kişi özgürlüğüne önem verenlerden biriydi. “Devletin insanlara ne düşünmeleri icap ettiğini söylemeğe hakkı yoktur” veya “toplum herkesin kabul ettiği dogmalardan ayrılanları kılıçla cezalandırmamalıdır” düşüncesini savunabilen bir yürek sahibiydi. Aynı zamanda Dominiken rahibiydi. Bruno’nun acı, alaylı, taşlamalı ve yergili bir yazı biçimi vardı. Günün yöntemlerini altüst eden; kimsenin hoşuna gitmeyen bir sınavdan geçiren, dinî, felsefî ve siyasî nitelikte diyaloglu eserler yazdı. Bilgin olmağa çalışması kendisine güven veriyordu. Papa ile arası serseriler yüzünden bozuldu. Yedi yıl Engizisyon hapishanesinde yattı. “1600 yılında kazık üzerinde yakıldı ve külleri havaya savruldu...” Voltaire, bilgin, yetenekli ve atılgan bir kişiydi. El attığı konuyu başaran bir iradeye sahipti. Kırk yaşına bastığı zaman dünyanın en ünlü yazarları seviyesinde herkesin anlayacağı bir dille öyküler, trajedi ve komediler yazdı. “Elimde bir hükümdar asası yoksa ne ehemmiyeti var? Benim bir kalemim vardır” demişti. “Ahmaklığın’ her biçiminden, her şeklinden ve her çeşidinden nefret ediyor ve iğreniyordu”. Yazdığı oyun kitaplarından birisi on sekizinci yüzyılın rekorunu kırdı. Kırk beş gün aralıksız oynandı. Bu sıralarda Fransa’da tanıksız, dipsiz temelsiz suçlamalardan birçok vatandaş ölüme mahkum edilmişlerdi. Voltaire bunları duyunca ezilen ailelere yarım elini uzattı. Bunlardan birincisini kısaca sunmağa çalışalım; Jean Calas adında Protestan bir esnaf vardı. Onun Marc Antoine adında 29 yaşındaki oğlu, Hukukçu olmak istiyordu. Protestanlara ise bu meslek yasaktı. Marc Calvinist oldu. Dengesiz melankolik bir durumdaydı. Bir gün babası evlerinde misafirlerini ağırlarken o dükkana gidip iple kendisini astı. Katolik komşuları bu olayı polise haber verdiler. Altmış üç yaşındaki baba mahkemeye verildi. On iki yargıç davaya baktılar. Jean Calas’ı oğlunun katili olarak hiçbir delile dayanmadan ölüme ve mallarının ailesinden alınmasına karar verdiler. Baba Jean Calas’a itirafta bulunması için işkence edildi. Adam suçsuzum dedi. Karnı su içirilerek dolduruldu. Bedeni iki kat şişti. Adam gene suçsuzum dedi. Cellada emir verildi. Cellat kol ve bacaklarını iki yerinden parçaladı. Adam gene suçsuzum diye bağırdı. Bu sefer kızan yargıçlar boğularak öldürülmesine karar verdiler. Cellatlar adamcağızı boğarak öldürdüler. Ailesinin elinden malları alındı. Kızı ve çocukları manastırlara dağıtıldı. Voltaire, yaşamakta olan ikinci oğlu ile karısını buldu. Açtığı yardım kampanyasına İngiltere Kralı ve Rus İmparatoriçesi yardım etti. Bunu duyan Louis XV. Voltaire’in bu davranışına içerledi. 1763 yılında davanın yeniden incelenmesine izin, verdi. Davayı Jean Calas ailesi kazandı. Yargıçlar görevlerinden uzaklaştırıldı. Kral, Jean Calas ailesine ufak bir yardımda bulunmayı kabul etti. Bunun gibi daha üç haksız davayı yeniden yargılattı, kazandı. Fransız halkının gözünde büyüyen Volter için yazar şöyle demektedir: “Dini ve şahsî maksatlarına hizmet eden yüksek mahkemeler işlerini karanlıkta görebildikleri ve etraflarını bir esrar perdesiyle çevirmeğe muktedir oldukları takdirde ancak muvaffak olabilirler. Voltaire tarafından kullanılan taarruz usulüne karşı böyle mahkemelerin ellerinde hiçbir müdafaa silahı kalmıyordu. Voltaire bütün ışıkları yakıyor, kalabalık bir orkestra kiralıyor, bütün halkı seyirci olarak davet ediyor ve bundan sonra da düşmanlarına ellerinden gelen her türlü kötülüğü yapmalarını emrediyordu”. Gelelim yirminci yüzyılımıza: Cihan savaşları yapıldı. Milyonlarca insan öldü. Milyonlarca ana, baba ağladı. Milyonlarca genç kadın kocasız kaldı. Milyonlarca çocuk yetim ve babasız kaldı. Toplama kampları kuruldu. İnsanlar gaz fırınlarında yakıldı, yağlarından sabun yapıldı. Atom bombaları patlatıldı. Yüz binlerce insan bir anda yok edildi. Yüz binlercesi de hala nükleer ışınların gazileri olarak sürünüyorlar. İnsanoğlu çok değerli bir yaratıktır. Korkusuz bir yaşam sürmek onun en doğal hakkıdır. İki bin yıl boyunca sürüp gelen kölelik, işkence, toptan yok etme, asılma, yakılma, parçalanma gibi korkulardan kurtarılması onun hakkıdır. Bu olanakları sağlamak için tüm bilim adamları el ele vererek hiçbir çıkar çevresine boyun eğmeden insanlara yaraşır bir dünya bulmaları gereklidir. Eğitim, insanlığa mutluluk getirmesi amaç edinilmedikçe ne yazık ki insanoğlu eski korkulara rahmet okutturacak kitle kıyımlarının korkusuyla, toleranssız yönetimlerin korkusuyla, din ve ideolojik görüşlerin, bölücülüğün getirdiği korkularla daha nice yıllar uçuklamaktan, rüyalarında karabasanlardan, zindan ve cellat görüntülerinin korkusundan kurtulamayacaktır. Van Loon’un ilginç bulduğum şu kanılarına da değinmeden geçemeyeceğim: “Bu dünyada korku egemen oldukça Altın Çağlardan, Modern yüzyıllardan ve ilerlemeden söz etmek zamanın boş yere harcanmasıdır”. “İnsan elinin yaptığı şeyi, gene insan eli bozabilir. Bu bir cesaret ve cesaretten sonra eğitim sorunudur...”. der. Van Loon’un kitabı hakkındaki görüşünü de şöyle özetleyebiliriz: “İnsanlar iki bin yıldan önce çok Tanrılı dönemlerde ilahlara taparlarken fikir hürriyetine sahip bir öğreti içindeydiler. (eski Yunan gibi) Bugün o çağların altın kitapları elimizde hâlâ yol gösterici niteliktedir. Oysa tek Tanrı dönemi iki bin yıla yakın bir zamandan beri insanları çeşitli görüşlerinden ötürü savaşlara itmiş, yok yere biri birlerinin kanlarını akıtmıştır. Egemen çevreler durmadan hafiye, karaçalıcı, casus, cellat yetiştirmiştir. Engizisyoncu Papa ve Papazlar din perdesine bürünerek egemen çevrelerin yanında yer almış, özgür düşünmeye çalışanlara kan kusturmuştur. Bireyci düşünen egemen çevreler insanlara söz hürriyeti, güzel sanatlar, insan hakları anlayışını getirirken buna karşılık kendileri ekonomik kanallara sahip olmuş, insanları yoksulluktan kurtaramamıştır. Kitlelerin mutluluğunu düşünenler de insanların karınlarını doyururken özgün düşünce özgürlüklerine dayanamamış, kısıtlamıştır. Ben insanların hem söz hürriyetine, hem de ekonomik ve siyasal özgürlüklerine sahip olunmasından yanayım. Bilmem ki buna insanlık ne zaman kavuşacaktır”. diyen yazar düşüncelerini böyle sergilemektedir... KÖY ENSTİTÜLERİ HAKKINDAKİ ELEŞTİRİLER ve İFTİRALAR “Köy Enstitüsü ile İ. Hatip Okulu bir önemli noktada birleşiyorlar: Her ikisinin kaynağı da köy, yetiştirdiği köy çocuğudur... Köy Enstitüsünün kuruluşu memleketimizdeki geleneğe uygundur, yani yönetici ve aydın kafasında % 100 kendi düşünce ve kaygılarını yoğurarak bu okulları tasarlamış ve kurmuştur...” “İmam Hatip Okulları özellikle köy çocuğu için değil, bütün çocuklarımız içindir; ama bu okullara % 95 köy çocuklarımız, bir de ilçelerde, şehirlerde millî töre ve benliğimize titizlikle bağlı kalmak isteyenlerin çocukları girerler. Köy Enstitüsüne karşı şikayet, hatta isyan halktan gelirken, İ. Hatip’ten şikayet “aydın”dan gelmesinin nedenini burada aramak gerekir...” “Köy Enstitülerine “Komünist Yuvası” diye saldırılıyordu, şimdi de İ. Hatip Okullarına “Medrese hortlağı”, “yobaz yuvası” v.b. diye saldırıyorlar.” “Köy Enstitülerinin kuruluşunda düşünülmesi gereken iki nokta unutulmuştur: Birincisi, yari öğretmende bilgi yetmezliğinin İnönü İsmet Paşa’ca bir önem taşımadığını biliyoruz. Bilgisi kıt öğretme, Paşa’nın öğretmen anlayışına uygundur. Daha önce, Başbakanlığı sırasında da okuma yazma öğrenmiş kıt’a çavuşlarını birkaç ay eğitimden geçirdikten sonra, köy okullarına eğitmen olarak tayin ettirmişti. İkincisinde de şaşılacak bir şey yoktur; çünkü “halk acaba ne ister” sorusu akla gelmez... Köy Enstitüleri gülünç, beceriksizce bir eğitim denemesi, bir eğitim sefaleti idi... ‘Bazı Enstitülerde dördüncü sınıfa, yani lise bir seviyesine geldikleri halde, okuma yazmayı doğru dürüst sökemeyen öğrenciler görülüyordu...” (Sabri Akdeniz: Milli Eğitimimizde İmam Hatip, Okullarının Yeri ve Köy Enstitüleri; s. 69-70, 65,. 78-79). Beyaz Saray 17 Beyazıtİstanbul) Mustafa Demir; KÖY ENSTİTÜLERİ ve SOLCULUK (Fakülteler Matbaası, İstanbuI - 1959) “Hasanoğlan kızılların geniş bir çiftliği, idi... Bir müdür, üç müdür yardımcısı, üç eğitimbaşı, 18 baş, 20 kümebaşı, 60 öğretmen, 30 usta öğretici, 30 ar memur ve 30 işçi ... Türk köylüsünün dinini, mukaddesatını, ailesini, milliyetini yıkabilmek ve onun Moskof’a teslim edebilmek için çalıştılar... Çanakkale şehitlerinin kahramanlıklarını bir aptallık olarak telkin ettiler... Askerlik derslerini muvazzaf Türk subaylarına değil, terhis edilmiş solcu ihtiyat zabitlerine okuttular... Çok tabanca, silah, makineli tüfek ve cephaneyi depolarında sakladılar. Bu, onlara güya dahili ihtilalde lazım olacaktı... Ustabaşı olarak aldıkları öğretmenler umumiyetle, ayyaş, ahlaksız, proleter ihtilalinin hazırlayıcı tipleri idi. (S. 2-15) Tarım derslerinde şarap hazırlanmasını öğrettiler. Hasanoğlan’a İzzet Palamar’ın Bağevi namındaki meyhanesine şarap imâl ettiler. Bağı öğrencilere bellettiler; sebze bahçesinde öğrencileri çalıştırdılar ve ürünlerini Tonguç Baba ile yaranına hediye edip dağıttılar.” (S. 15) “İdareciler Hasanoğlan Köy Enstitüsünde, öğretmeninden öğrencisine kadar herkesin, mevcut hamamda çırılçıplak yıkanma adetini ihdas ettiler...”İslamiyet irticadır” parolasını tam bir kızıl taktikle ve İnönü devrinin din düşmanlığından kuvvet alarak tatbik ve telkin- ettiler”. (S. 1516) “Yine Tonguç devrinde öğrenciyi, bu işte usta solcu unsurlar, tıpkı devşirme usulünde olduğu gibi köy köy dolaşarak topluyorlardı. Bu işlerde bilhassa Kızılbaş köylerinden fazla öğrenci almışlardı.” (S. 22) “Her enstitüye içkiyi, şarabı soktular, öğretmenler ailece öğrencinin önünde ve hatta öğrenci ile beraber şarap içtiler. Güzel kız, öğrenci ve öğretmenlere şarap dağıttılar... Kızıl renge o kadar aşık oldular ki kantin duvarlarını bununla boyadılar. . .“ (S. 24-25) Öğretmen (..) öğrencileri toplamış: Siz köy geleceğinin büyük ihtilal bayrağını taşıyacaksınız. Siz yıllarca, hatta asırlarca köylüye zulmederek onun sırtından geçinmiş olan şehirliden köyün intikamını alacaksınız... Köyün öcünü şehirliden alacağınıza ant içiniz.” (S. 25) “Öğrencinin köyleri ihya edeceği, okudukları kuruluşları kendilerinin yaptıkları, ziraatı rasyonel esaslara göre ayarladıkları, köylüye yeni bir ruh verdikleri ise düpedüz yalandı. İçinde oturdukları binalar mütehassıs ustalar tarafından yapılmış, öğrenciye Türk adet ve irfanıyla alakasız bir kültür aşılanmak istenmiş, hatta ziraat bile köylülere yaptırılmıştı (1). Köy Enstitüleri kendilerini doğuran ihtiyaca cevap vermediği için, bir kızıl yuvası olduğu için kapatıldı... Kapatma şerefi komünistlikle mücadele eden bir iktidara, Menderes hükümetine aittir.” (S. 74-75) (1) Köy Enstitüleri, kendi kuruluşlarını ve tarım işlerini kendisi yaptığı gibi yeni kurulan Köy Enstitülerinin kuruluşlarına da imece ile katılırlardı, tamamlarlardı. Bunların dışında köy okullarını yapımına da yardım, ederler, afete uğrayanların da imdadına koşarlardı, 20 Haziran 1943’te Adapazarı’nda çok şiddetli bir deprem oldu. Kentin yıkımını köylere dağılan yardımseverler “İmdaat!. İmdaaat!!.. İmdaaaat!.. Yanıyor Adapazarı yanıyoooorrr!.. Bitti Koca memleket!.. Çabuk yetişinnn!..” diye bağırırlar, halktan yardım isterler. Evleri yıkılanlar içinde 20 de öğretmen vardır. 0 zaman “ÖĞRETMENLER YAPI SANDIĞI” vardı. Ama bu öğretmenlere evlerini hemen yapacak gücü yoktu. Köy Enstitüleri “biz öğretmen arkadaşların evlerini yaparız. Bize yapı gereci verin yeter” dediler. Öğretmenler Yapı Sandığı yapı gereçlerini üstlendi. Yıldızeli, Kepirtepe, Çifteler, Savaştepe, Hasanoğlan ve Arifiye Köy Enstitülerinden birer yapıcı ekibi Adapazarı’na yollandı. Evlerin planı 2 oda, mutfak, hela ve banyodan oluşmaktaydı. Ekipler 25 Ekim 1943 günü öğretmen evlerinin temelinden başladılar. 25 Ocak 1944’te tam 3 ayda su, elektrik tesisatları, badana ve yağlıboyası yapılmış olarak depremden yıkıma uğrayan öğretmenlere evleri “güle güle oturun” diye teslim edildi., Bu evler 5000 liralık gerece mal oldu. (S. Edip Balkır: Arifiye Köy Enstitüsü; s. 296-298. Hür Yayınevi 1974-İstanbul) KÖY ENSTİTÜLERİ ve KOÇ FEDERASYONU - İçyüzleri(Fasikül: 10. Ayyıldız Matbaası A.Ş. 1966 - Ankara) “Enstitülere, Halk Partisi’nin vatansever ve milliyetçi bakanı merhum Şemsettin Sirer’in maarif vekilliği sırasında tırpan atılmıştır. (S. 55). (53) numaralı belgede Hatay İli Altınözü İlçesinde Gezici Başöğretmen bulunan ve Hasanoğlan Yüksek kısmından mezun bulunan İbrahim Türk, Yüksek kısımda iken kitap tanıma saatlerinde (Sosyal Mücadelelerin. Tarihi, İnsanlığın Kurtuluşu, Demokrasi ve Sosyalizm) gibi kitapların başta bulunduğunu ifade etmektedir... İbrahim Türk bu ifadesinin bir yerinde (öğrenciler toplanmış başkan seçiyorlardı. Bu seçimde sol tarafı tutan öğrenci grubunun seçimi kaybetmesi üzerine koro halinde üstatlarının (yani Nazım Hikmet’in) şiirlerini okudular. İdare buna kulak asmadı. İsimlerini Bakanlığa verdik) diyor...” (S.140) “Köy Enstitülerine köy ilkokullarını bitiren müstait çocukların alınması... köy-şehir ikiliğini meydana çıkaran, ilk adım olduğu anlaşılacaktır. Çünkü, köyde yalnız köy çocuğunun öğretmenlik yapması millî bütünlüğümüzü parçalayacak ve sınıf mücadelesine yol açacak psikolojik, sosyal ve kültürel faktörlerin kaynağı olma kabiliyetindedir. (S. 120) Bu alıntıdaki düşünce Köy Enstitüleri Kanunu görüşmelerinde geçmiştir. Konuşan General Kâzım Karabekir: “... Şehir ve kasabadaki aynı şartları haiz olan çocukları köylere göndermeyeceğiz, yalnız köy hayatını gören, gözünü köyde açmış, medeniyet alemi ile hiçbir teması olmayan bu asrın kültürünü taşımayan bir kısım vatandaşları alacağız. Onlara özel öğrenim vererek götürüp köylerimizde millî vicdan uyandıracağız... Parti programımızda sınıf yok diyoruz. Fakat elimizle tesis ediyoruz... Onun için köylülerimizi böyle kültür sahasında az görgülü yarı aydınların nüfuzuna hatta maddî tahakkümüne bırakmağa bendeniz gelecek için çok tehlikeli görüyorum.” (Köy Enstitüleri Kanunu, (S. 101-102) TBMM Matbaası, 1940-Ankara) “... Bütün okul kategorileri içinde Köy Enstitülerimizin faaliyetlerine, çalışma programlarına hakim olan görüş, ilmin de vardığı neticelere uygun olan bu görüştür. Milletler arası terbiye kongrelerinde Köy Enstitülerimizin bünyesini, çalışma tarzlarını haklı bir öğünme ile, izah edebiliriz ve bilhassa burada yetişen gençlerimizi ileri kültürlü, ileri vazife ve mesuliyet duygulu gençler olarak takdim edebiliriz...” (Prof. Dr. M. Şerif Başoğlu: Değişen Dünya, S. 107.) İftiralar Ferit Oğuz Bayır: KÖYÜN GÜCÜ: (ULUSAL BASIMEVİ; ANKARA 1971) Hele ahlak konusunda ileri sürülen iddialar, doğrudan iftiradır. Buna dilleri nasıl varıyor? Bu alanda Allah huzurunda da göğsümü gere gere şahadet ederim ki bu köylü çocukların bizi üzecek, ahlak dışı hareketleri olmamıştır. Sığırların arkasında dolaşırken Enstitülere getirdiğimiz kızlı erkekli köy çocukları, ideal öğrenciler olmuşlardır. Bir arada yattıklarını bile yazıp söylemekten çekinmeyenler hesabı sorulacak manevi bir günah işlediklerini olsun hesaplamışlar mıdır? Memleketin yirmi yerinde binlerce öğretmenin, 1O.000’lerce, öğrencinin ve nihayet 100.000’lerce vatandaşın gözü önünde bu gibi bozuk hallerin yıllarca sürüp gideceğini akıl alır mı? Durumun yaygınlığını düşünerek âlem önünde kendi kendimizi bu derece kötülemekte ne fayda var? (S. 238) Hürrem Arman: Piramidin Tabanı; İş Matbaacılık ve Ticaret Ankara - 1969 s. 473-474: “... Piramidin üst katlarını ele geçirmiş olan sömürücüler, daha ilk yıllarda, kendi çıkarları açısından tehlikeyi sezdiler. İkinci Dünya Savaşı sonrası, demokrasi oyunu düzeninde, bütün müttefikleriyle beraber Köy Enstitüleri örgütüne ve bu çocuklara saldırdılar, durdurulması ellerinde olmayan tarihsel gelişimi böylece geciktirmede başarı gösterdiler. Tonguç’a, kuruculara ve Köy Enstitülerinden yetişenlere 1946’dan sonra uygulanan türlü yönlü zulüm ve teröre rağmen büyük çoğunluğu ile bunlar ayakta kaldılar ve eylemlerini sürdürdüler. Sistem, planlı bir tutumla yok edildi.... Çocuklar,. “her koyun kendi bacağından asılır”, “gemisini kurtaran kaptandır” inanışına zorlandılar. İçlerinden küçük bir azınlık karşı cepheye geçti. Ama büyük bir çoğunluk, .Tonguç Baba’nın çocukları olarak dimdik ayakta kaldı. Cahil oldukları söylendi, onlar girdikleri. bütün sınavları kazandılar, en yüksek öğrenim basamaklarını aştılar. İçlerinden uluslararası çapta profesörler, hukukçular, yazarlar, şairler, eğitimciler çıktı...” . – Şevket Gedikoğlu: “.. Hemen şunu da belirtelim ki, Köy Enstitülerine karşı olanlar dün olduğu gibi bugün de eğitimciler, düşünürler değil, politikacılar, din ve mukaddesat bezirganları ve sözde ulusçulardır. Bunlar alt yapıdan gelenlerin, alt yapıyı düşünmelerini istemezler. Bunlar için Köy Enstitüleri İmam Hatip Okullarıdır. Onun için harıl harıl kuran kursları, İmam Hatip Okulları ve İslam Enstitüleri açılmaktadır. Köy çocuklarına verilen yön, gösterilen yol bu kurumlardır. Bu kurumların müşterileri % 95 köylü çocuklarıdır. Acıklı olanı, bu çocukların, gençlerin köyler için kurulmuş Köy Enstitülerini ve buralarda yetişmiş ağabeylerini kötülemede sistemli olarak özendirilmiş, harekete geçirilmiş olmalarıdır. (Evreleri, Getirdikleri ve Yankılarıyla Köy Enstitüleri: s.350). Cevdet Kudret: Benim Oğlum Bina Okur: “Yüksek Köy Enstitüsü’nde yetişen elli kadar genç, “yabancı esinti” kuşkusuyla, yedek subay okulunda çavuş çıkarıldı; köylerde: kimi öğretmenlerin vurulmasına, dövülmesine göz yumuldu; kimileri başka yerlere sürüldü.” (s.107) Cavit Orhan Tütengil: Köy Enstitüsü Üzerine Düşünceler: “1940 yılına kadar olagelenler köyden kaçmayı başlıca amaç edinen öğretmenlerle memleket davası halletmenin bir hayal olduğu hakikatini ortaya koymak olmuştur. İstisnalar hiçbir vakit neticeleri değiştiremezler...” (s.7) “Maarif hayatında hazır elbisecilikten kurtuluş Köy Enstitüleri ile başlamıştır. İlk defa topraktan, insandan, memleketten hareket edilmiştir. Soyut bir hayat anlayışı yerine gerçek hayatın içinden fışkıran, düşünce ve iş öğesini gerçek yaşamda olduğu gibi bir arada bağrın basan, bize has kuruluşlara imkan verilmiştir. Gelecek nesiller, Köy Enstitülerine vücut veren ruhtaki bu “bize göre”yi daha iyi fark edeceklerdir.” (s.8) “Enstitüleri kuranların karşılaştıkları güçlük, çeşitli imkansızlıklar, mücadele azimleri ve elde ettikleri başarı yeni bir kahramanlar devriminin onurlu sayfalarını oluşturur... Dünkü boş arazide binalar yükseliyor.. Getirilen su, kiri ve susuzluğu gidermiştir... Gölgesinde cıvıl cıvıl gezinilen ağaçlar yetiştirilmiştir.. İsli çadırlardan elektrikle aydınlanan binaya geçiş... Fakat, dikkat ediniz; bu köyde müteahhit yoktur, gündelikle çalıştırılan yüzlerce işçi yoktur, devlete yüz binlere mal olan bir masraf yoktur. Taşlarını kendileri taşıdılar, kireçlerini kendileri yaktılar, tuğlalarını kendileri keştiler, kumlarını kendileri elediler, temelini kendileri kazdılar. Köy Enstitüleri, en küçük öğrencisinden usta öğreticiler, öğretmenler ve müdürüne kadar Enstitü topluluğunun malı oldu...” (s.13). Türkiye’deki öğrenim kurumları içinde, millî vasfına en ziyade layık olan Köy Enstitüleridir. Köy Enstitüleri halk kültür hazinesinin yaşayan kıymetler sahasıdır. Millî oyunların, Anadolu’nun her köşesinden ses ve ritim taşıyan heyecan verici gösterileri oradadır. Memleket özlemi, tabiat güzellikleri, sevgi ve kahramanlık türküleri oradadır... Altı yüz kişilik bir topluluğun, müziğin ahengine hep birden ayak uydurarak oynadığı zeybeği hiç seyrettiniz mi? Alim Kalemlerin, üzerinde çekişip durdukları “milliyet”in en doğru tarifi bence oradadır. Tanrı dağları’nda hayali fetihlere çıkanlar, şecere defterleri ve kan tahlili raporlarıyla, sözüm ona, ilmi hareket edenler, içinde yaşadıkları deryayı bilmeyen balıklardan hiç de farklı değiller.” (s.19). Hayale kapılmayalım. Demokrasinin memleketimizde gerçekleşmesi şartı, ilköğretim seferberliliğinin nüvesi olan Köy Enstitülerinin başarısına ve gelişmesine sıkı sıkıya bağlıdır...” (5.21). “Köy Enstitüleri, Türk devriminin, millet temelinde başlamış olan hayırlı Rönesans hareketidir. Türk aydınının görevi, bu hayırlı Rönesans’ın üzerine titremek olmalıdır.” (s.17) Asılsız Eleştirilere Gerçek Yanıt Yukarıda Köy Enstitüleri’ni özellikle Yüksek Köy Enstitüsünü konu edinip yazılan bir bakıma da yazdırılan kitaplarda öğrenciler, öğretmenler, yöneticiler gerçek dışı, ahlak dışı olaylarla karalanmaktadır. Köy Enstitülerinin amacı, yüzyıllarca savsaklanan 40.000 köyün insanın okur yazar, el sanatları öğrenmiş, aydın bir yurttaş, iyi bir üretici olarak yetiştirmekti, onlara çağdaş bir davranış kazandırmaktı. Kuruluşuna da yalnız köy çocuğu alıyor, onları köy koşullarına göre yetiştiriyordu. Bu amacı o güne kadar köyde görevlendirilen Şehir Öğretmen Okulları gerçekleştirememişti. Nedeni de köyün yoksulluğuna alışmamış bir çevrede yetiştirilmeleri idi. Köy Enstitülerine köyden gelen çocuklar işe köyün yoksulluğuna alışmış çiftçi, bekçi, amele, sığırtmaç, çırak, tutma ve çoban çocukları idi. Köylerdeki yaşam koşulları iç açıcı değildi. Örneğin doğduğum Kalınağıl köyü ile Gaziler köyü, bir köy ağasının yok yere çıkardığı mera kavgasından iki köy biri birinin davar sürüsünü, kuru üzüm sergilerini çalıp ortadan kaldırmakta, biri birini bıçaklayıp dövmekte idi. Kalınağıl köyünde 60 kadar çocuk yaz ishalinden ölmüştü. Bir oğlak sürüsü de burunlarında çıkan çıban nedeniyle kırılmıştı. Alata köyünde frengi insanları yamuk yumuk etmişi. Frengili kadınlar ve erkekler imam nikahı ile evlendirilip frengili insan üretmekteydi. Bu köyden bir de Nakşibendi şeyhi vardı kendisi Arabistan’da yaşadığı halde müritleriyle öteki köylere tarikatçılık yaymaktaydı. Kongul köyünde Cıvdırların Hamza ekmek parası kazanmak için gurbette iken, karısı, çocuk ters geldiği için doğuramamıştı. Köylü ebeler iyi niyetle yardımcı olmaya çalışırken doğacak bebeğin kolunu koparmışlardı. Bu bilgisiz çaba hem bebeğin, hem de ananın ölmesine neden olmuştu. Kösenin Halil de kışın gurbette iken karısı 6 çocuk birden doğurmuştu. Doğum kanamalı geçmişti. Zavallı Kadın kimsesizlikten, yoksulluktan 120 km. uzakta olan Konya Doğumevi’ne ulaştırılamamış, doğurduğu 6 bebeğiyle beraber ölmüştü. Köylerin suyu, elektriği, yolu, doktoru, ebesi, veterineri... yoktu. Kalınağıllı bir çiftçi, bir katır yükü üzümü dört günde Konya’ya indirir, satar, alışverişini yapar, 9 günde köye dönerdi. Köylünün aldığı pahalı, sattığı ucuzdu. Aracı, tefeci, muskacı, tarikatçı... köyleri sömürmekte idi. Köy Enstitülerine alınan çocuklar işte benim doğup büyüdüğüm köyler gibi binlerce yaşam belası görmüş köylerdendi. Köy Enstitülerinde dersler hep araştırma ve incelemeye dayanırdı. Tarih kronik olaylar olarak okutulmazdı, tarihsel olayların nedenleri araştırılırdı. Türkiye’de yenilik hareketlerinin neden geç geldiği üzerinde durulurdu. Geri kalmışlığımızın nedenleriyle ilgili kitapların okunması öğütlenirdi. Yurttaşlık Bilgisi bilinçli olarak okutulurdu, kavratılırdı. Kooperatif çalışmalarının yararları üzerinde durulurdu, çiftçi mallarının değeriyle satılması için kooperatiflerin gereğine inanılırdı. Enstitülerde kurulan kooperatifin sattıklarıyla piyasa karşılaştırılırdı... Bu bilinçle yetiştirilen çocuklar kendi doğdukları köyün dertlerini dile getiren öyküler, şiirler, kitaplar yazmaya ve çevirmeye başladılar. Köy Enstitülerine kadar Türkiye’de hiçbir okulda öğrencilerin böylesine köy ve memleket sorunlarını bilinçli olarak yazdığı da görülmemişti. Asıl önemli olan nokta bu yazıların konusunun köyün sömürülmemesi için canlandırılması idi. Topraksızlıktı. Ekmek parası kazanmak için gurbetlerde bit atan mutsuz insanlardı. Salgın hastalıklar ve getirdikleri yoksulluktu, felaketti. Oysa kendi çıkarını köylünün olduğu gibi kalmasında gören toprak ağaları, derebeyi kalıntıları, (1) onların beslemeleri ve aracılar Köy Enstitülerinin yarattığı düşünceyle köylü yapısının değiştirilmesine karşıydı. Köylü çocuklarının bu yöndeki bilinçlenmesine karşıydı. Onun için Köy Enstitüleri’ne, öğretmenlerine, yöneticilerine, kurucularına ve öğrencilerine hep bir ağızdan “dinsizler, donsuzlar, gomonistler, ahlaksızlar, Moskof uşakları” diye basında sloganlar atmaya başlamışlardı. Cağalaoğlu’nda her tür görüşün kitapları yayınlanmaktaydı, alınıp satılmaktaydı, herkes bunları alıp okumaktaydı. Ama ne zaman ki Köy Enstitüsü öğrencileri de bu kitapları okumaya başladı, adamlar birden kıyameti kopardılar. (*) Oysa fakültelerde okuyan varlıklı çocukları her tür ekonomik ve siyasî doktrinleri okuyup araştırmalar yapmaktaydı. Köy Enstitülerinde tarım derslerinde sütten tereyağı, peynir, tahıldan nişasta, bulgur, erişte, domatesten salça, sebzelerden turşu, üzümden sirke, şarap yapımı öğretilirdi. Bu ürünlerden şarap hariç ötekiler soframıza konurdu. Yalnız 1944 yılbaşında Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü öğrenciler öğretmenleri ve İlköğretim Genel Müdürü Hakkı Tonguç kendi yaptığımız şaraptan birer bardak içerek sağlıklı ve başarılı yıllar dileğiyle yeni yılımızı kutlamıştık. Sakiliği de kara yüzlü Hüseyin Atmaca ile soğuk yüzlü Mehmet Pekgirgin yapmışlardı. Sakilik yapan güzel kızımız yoktu. Gelişmiş ülkelerin sofralarında ise şarap, ayran, bira, meyve suyu besin maddesi olarak tüketilmekteydi. Bunun çığırtkanlığını yapmak görmediklik değil miydi? Şimdi anımsıyorum da çok saygın davranışlar içinde geçen gecemizde şarkılar türküler söyleyip halaylar, zeybekler oynayıp şen bir gün geçirmiştik. Düşünelim bir kere. Köy Enstitülü öğrenciler böyle bir olgunluğa kavuştukları sırada iktidar köyde yapması gerekli hizmetleri yapmamışsa köylerde çocuk, hayvan kıranlarından bile habersizse, işsizliğe, topraksızlığa bir çare bulmamışsa Köy Enstitüsü öğrencileri bunların bir memleket derdi olduğunu yazmasın mı? Cumhuriyet ile yönetilen Türkiye’de aydın yurttaşlar gibi onlar da köylülerin Cumhuriyetin nimetlerinden yararlanmasını istemesinler mi? Bunların köy şehir sınıflaşmasını yaratmak neresinde. Köylülerin meslek okullarında, yüksek okullarda ve üniversitelerde fırsat eşitliğinden yararlanmasını istemek neye komünistlik olsun? Hastane, veteriner, mühendislik hizmetlerinden yararlandırılmasını istemek, toprak reformu istemek neye Moskof uşaklığı olsun? Köyler kalkınmadan kent ve kasabalar kalkınabilir mi? Köylülerin de kasaba ve kentliler kadar Cumhuriyet nimetlerinden yararlanmasını yazılarıyla, kitaplarıyla dile getiren Köy Enstitüsü öğrencileri neye Atatürkçü sayılmıyorlar da “Moskof uşağı” olarak niteleniyorlar? Bir de Köy Enstitüsü çıkışlı köylü öğretmenlere güvensizlik kuşkusu yayıyorlar. Örneğin babası köylü olan, Osmanlı’nın kolordu komutanlığına kadar çıkardığı bir paşanın (Kâzım Karabekir), köy yaşamı ile meşgul, uygarlık dünyasıyla biraz daha fazla ilgisi olan kasaba ve şehir çocukları dururken “.. köylülerimizi böyle kültür alanında az görgülü yarı aydınların nüfuzuna hatta maddi manevi tahakkümüne bırakmağa (1) Cevdet Kudret: Benim Oğlum Bina Okur; s. 113. Varlık Yayınları : “7 eylül 1949 tarihli Diyarbakır Gazetesinde şöyle bir ilan çıktı: “Acele satılık köy – Diyarbakır’a bağlı ve üç saat mesafede sulu ve susuz 10.000 dönüm tarlayı havi Paşaköyü’nün tamamı satılıktır. Tafsilat almak isteyenler avukat Agâh Arman’a müracaat edebilirler.” (*) “... Günün birinde İngiliz memurunun refakatinde topluluğa giderken, (Filistin İngiliz sömürgesi iken) yolda, bir taşa oturmuş genç bir çobana rast gelmişler. Çocuk, okuduğu kitaba o kadar dalmış ki, geçenlerin farkında bile olmamış. İngiliz demişti ki: Bu çoban çocuğu ne okuyabilir? Onu görmek isterdim. Arabadan inen Ussichkne kitabı almış ve İngiliz’e uzatmış. Bir de, ne görsünler? Schopenhaur’un “İRADE ve TEMSİL BAKIMINDAN DÜNYA”. İngiliz, buna benzer adamlarla sömürge siyaseti yapmak zordur, demekten kendini alamamış...” (Magnus Hirschfeld: CİNSİYET DÜNYASI, s. 309. Tanin Matbaası 1946. Köy Enstitülerinde kitap okuyan köylü çocuklarını da bu gözle görenler kendilerini Mustafa Kemal’in Türkiye’sinde olduklarını unutuyorlar gibime geliyor. B.S. bendeniz gelecek için çok tehlikeli görüyorum” diye TBMM’inde dikilmesi Köy Enstitülerinde okumuş köylü öğretmenleri aşağı görmek değil de nedir? Kendisi bir köylü çocuğu olarak Doğu illerinde Kolordu Komutanlığı yaparken memlekete ihanet mi etti de Köy Enstitüsü mezunu öğretmenler köylerde yoksunluklar içinde öğretmenlik ederlerken memlekete ihanet etsinler? Köylülerin okutulmasından yakınan Kâzım Karabekir Paşa’nın heykelini köylüleri büyük bir hoşgörü ile köylerine diktiler!.. Paşa ise köylü çocuklarına köyde öğretmenlik yapmayı bile çok görüyordu. Onların hakimiyetine köyü terk edemeyiz diyordu. Şimdi köylerde büyücü, muskacı, cinci ve üfürükçüler köylerin yanında doktorlardan bile üstün tutulmaktadır. (2) Köylüyü geri kalmışlığa terk etmeye çalışanlar ölseler de, kalsalar da vicdan azabından kendilerini kurtaramazlar. Nazım’ın şiirlerini okuyan Yüksek Köy Enstitülerinin “isimlerini Bakanlığa verdik” diye övünenlere, Köy Enstitülerini tırpanlayan Reşat Şemsettin Sirer’e, kapatan Adnan Menderes’e rahmet okuyanlara da bir belge verelim: “Reşat Şemsettin Sirer 1933’ yılında düzenlenen ”Seyyar Terbiye Sergisi” konferansçısı idi. Bakanlık İzmir’deki ilköğretim uygulamaları yönünden beni de “Seyyar Terbiye, Sergisi”ne ilköğretimci olarak görevlendirmişti. Bakanlıktan Sağlık Müfettişi Celal, Mektep Müzesi Müdürü Hakkı Tonguç, Gazi Terbiye Enstitüsü İş Şubesi öğretmenlerinden Hayrullah Örs, basından Sadri Ertem’le birlikte beş görevli idik. ..Projeksiyon, sinema ve bir gramofon da öğretim aracı olarak vagonda yerini almıştı. Plaklar arasında Nazım Hikmet’in Salkım Söğüt, Hazar şiirleri de vardı. Bu plaklarla bu beş kişi,’ Nazım Hikmet’in sesinden dinliyor, şiir ihtiyaçlarını da gideriyorlardı.” (3) 1945 yılında Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu çıktı. toprak ağaları, “önlem almazsak topraklarımız elden gidecek” düşüncesiyle Demokrat Parti’yi kurdular. İktidarı 14 Mayıs’ 1950’ de eline alan Adnan Menderes’e topraksız köylüler oy verdiler. Bu kanunu çıkaran CHP hükümeti “seçimi kaybederiz” diye Kanunu yürürlüğe koymamıştı. DP ise “topraklarımızı kurtardık” diye ortadan kaldırmıştı. Her iki parti de köylüyü aldatmıştı. Ama yüzyıllarca köylünün okumasını, toprak edinmesini savsaklayanlara karşı CHP Köy Enstitülerini ve Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu çıkarmıştı. Köylü bilinçli olmadığı için bu iki köylü anıtını yıkandan hesap sormadı, hakkını istemedi. Bunda hayret edecek bir şey yoktu. Okutulmayan köylü Cumhuriyetin kendisine tanıdığı hakkı bilemezdi. Zavallı köylünün öteden beri alışık olduğu bir deyim vardı. “Şeriatın kestiği parmak acımaz” yani onlar verirler, onlar alırlar. Kendisi istemedi ki? Hakkını arasın. Bu gibi sorunları bilenlerle tartışan köylüler şöyle demektedirler: “Biz yeri eşek, bokundan, göğü de yıldızlardan fark ederiz” diyen köylüyü bu durumda bırakanlar utansınlar. Utansınlar da onları Cumhuriyet, yurttaşı yapmaya çalışan Köy Enstitülülere “Moskof uşakları” demesinler, onları da bulundukları sıkıntılı, yaşamdan kurtarmaya çalışsınlar, yararını, zararını bilmeyen köylü okutulmalıdır. Köylüsü okutulmayan memleketler demokrasiye kavuşamaz, tutucuların zorbalığından kurtulamaz, çağdaş uluslar yanında hak ettiği yerini alamaz. “Askerlik derslerini muvazzaf Türk subaylarına değil, terhis edilmiş solcu ihtiyat zabitlerine okuttular” denilmektedir. Bir defa Türkiye genelinde solcu ihtiyat zabiti olamaz. Yüksek Köy Enstitüsü’nün askerlik dersi öğretmenleri ise General Nuri Teoman’la Sıtkı Ulay’dı, hem de kurmaydılar. (2) “Cinli, şeytanlı çıngıldaklar daha da artar”. Son 24, saat içinde 4 benzer olayla yakınlarını öldürenlerin durumunu inceleyen Prof. Dr. Özcan Köknel, “Toplumda geçerli olan mistik düşünceler yüzünden,. bu tür olayların günden güne artması kaçınılmazdır... Maalesef son günlerdeki bu olayların ardında 1980 yılından bu yana Toplumumuzda egemen ve etken olan mistik düşünceler yatıyor...” Günaydın Gazetesi: s.1-9. 27 Ekim 1988. (3) Ferit Oğuz Bayır: Köyün Gücü; 5. 280. Ulusal Basımevi Ankara-1971. Bir de Köy Enstitülerinde tarımı köylülere, binaları da uzman ustalara yaptırttıkları ileri sürülüyor. Yeri geldikçe bu çalışmaların nasıl yapıldığına değindik. Akasya ormanlığından, inşaat çalışmalarından ötürü şehitler de verdik. Mehmet Ünver, Abdülkadir Çatlı, Abdurrahman Alanya, Hüseyin Çiğdem tarım, inşaat ve hayvan yetiştirme yolunda ölen arkadaşlarımızdı. (Çifteler Köy Enstitüsünde, ötekilerde de nice kardeşlerimi bu yolda şehit oldular.) Soğukta, sıcakta inşaat, tarım, tuğla harmanlarında çalışırken ellerimiz kireçten çimentodan çamurdan takla takla çatlar büzülürdü. Revire koşardık. Sağlık memuru Mustafa Kara ellerimizin içine dışına gliserin damlatır iyice ovuşturturdu. Yirmi Köy Enstitüsündeki arkadaşlarımız da bizim gibiydi. 1000’e yakın bina, kilometrelerce yol, yüz binlerce meyveli, meyvesiz ağaç, sürülerle hayvan, yüz binlerce ton çeşitli ürünler hep bu ellerle meydana gelmişti. “Tarım köylülere yaptırılmıştı” diyen bay yazar “Bağı öğrencilere bellettiler, sebze bahçesinde talebeleri çalıştırdılar ve mahsullerini Tonguç Baba ile yaranına hediye edip dağıttılar” demektedir. Bunda bir gerçek payı var ama onun anlattığı gibi değil. 1947 yılında Arifiye Köy Enstitüsünde öğretmendim. Arkadaşım Turan Aydoğan ile Yedek Subay Okulu’na çağrıldık. Bu haberi duyan Tarım öğretmeni Mustafa Eyüboğlu yanımıza geldi. Size bir sepet erik ile bir kucak gül vereyim Tonguç’a götürün. Selamımı söyleyin. Benim için de elini bir öpün dedi. 12 Mayıs 1947 günü Tonguç’un üyesi olduğu Talim Terbiye Kurulu’nun çalıştığı Yüzbaşıoğlu Apartmanına gittik. Odasında yalnız çalışıyordu. Bizim geldiğimizi görünce kucaklayıp bağrına bastı öptü. Getirdiğimiz bir kucak gülü defalarca kokladı, kokladı. “Bu güllerin kokusu bizim karaoğlanların kokusu Eyüboğlu’nun kokusu” dedi. Dolapların arasından tozlar içinde kocaman bir Çin vazosu getirdi. Zile bastı. İçeri giren odacı hanıma; “Şu vazoyu iyice su, temizle. İçine de biraz su koy getir” dedi. Biraz hoşbeş ettik. Kadının getirdiği vazoya bir tutam gül koydu. Gül goncalarını eliyle okşadı. Ne de güzel şeyler bunlar, allı pembeli, kokulu kokusuz, renk renk. Biraz biraz da arkadaşlara dağıtayım” dedi. Güllerle erik sepetini alıp arkadaşlarının odalarına gitti biraz sonra geldi. Arkadaşlarının da çok hoşuna gittiğini anlattı. Oturduk. Mustafa Eyüboğlu’nun selamını söyledik. Tonguç Arifiye’den gelen enstitü ürünlerinden çok duygulandı. Tavana doğru epey bir baktıktan sonra: “Arifiye’de köylüler hep mısır, patates ekiyorlar. Güzel. Ama Enstitü olarak bizim onlara bazı yenilikler getirmemiz gerekli. Eyüboğlu’nun öğrencileriyle ektiği sebze bahçesini gezdim, beğendim. Mustafa, İstanbul buraya yakın. Sen bahçende çok güzel gül ve çiçekler yetiştirebilirsin. Hem çevrenizde örnek bir çalışma olur, hem de okula ve köylülere yeni bir kazanç kapısı açabilirsin dedim. İşte bu allı pembeli goncalar 0 günkü düşüncemizin ürünü” dedi. Tonguç, Köy Enstitülerinden gelen gülleri böyle koklar, meyvelerin de böylesini “yaranları” ile tadardı. Köy Enstitülerini eleştirenler enstitü yanlılarını kasıtlı olarak kendi ringlerine çekip dövüşmek istiyorlar. Köy Enstitüleriyle İmam Hatip Okullarını karşılaştırıyorlar: “Köy Enstitülerine % 100 köylü çocuğu alınmaktadır. Oysa İmam Hatip Okuluna % 95 köylü, % 5’te şehirli çocuğu alınmaktaydı. Köylüler Köy Enstitülerinden çok İ. H. Okullarını sevmektedir. Köyde yalnız köy çocuğunun öğretmenlik yapması milli bütünlüğümüzü parçalayacak ve sınıf mücadelesine yol açacak psikolojik, sosyal ve kültürel faktörlerin kaynağı olma kabiliyetindedir.” denilmektedir. Köylünün Köy Enstitülerini beğenmeyip İmam Hatip Okulunu beğenmesi çağdaş bir ölçü olamaz. Okumuşlar öğrenimleri için işleri ve gezmeleri için Avrupa’ya, Amerika’ya giderler, oraları beğenirler. Köylüler ise hacca giderler, Arabistan’ı beğenirler. Köylünün oldum olası yönü öte dünyaya çevrilmiştir. Üzerine bastığı, sürüsünü otlattığı, ekip biçtiği dünya onun dünyası edilmemiştir. Ona “yalancı dünya” denmiştir. Eğer köylüye laik eğitimle öğrenim yaptırılırsa onun değer yargıları daha realist olacaktır. Onun saflığından yararlanılarak Köy Enstitülerini kötülemek ve kapatma bahanesi yaratmak memleket yararına değil, kendi çıkarlarınadır. Yüz yıllardır hurafe görüşler içinde bırakılan köylü açılalı 5-6 yıl olan Köy Enstitülerinin ne olup ne olmayacağını kavrayacak durumda değildir. Köylüyü boşuna bu işte olumsuz değerlendirmeye kalkmayalım. Sayın eleştiriciler bu konuda yanılıyorlar. Biz kendi gözümüzle gördük. Köy Enstitülerinde okuyan çocuklarını görmeye gelen ana ve babaları. Zavallılar Köy Enstitülerinin kötülendiğini duyunca geldiler. Enstitüler onları konuk etti. Günlerce yatıp çocuklarının dersliklerini, işliklerini, tarlada çalışırken, bina yaparken, dikiş dikerken, arı, kümes ve hayvan sürüleriyle uğraşırken gördüler. Enstitü müdürlerine “Allah sizden razı olsun, çocuklarımızı tam bizim istediğimiz gibi yetiştiriyorsunuz” dediler, enstitülerden sevine sevine ayrıldılar. Bizim köylü aslında tutucu da değildir. Bir zamanlar bit köylerde çoktu. “DDT” diye bir ilaç çıktı. Bu ilaç anında bitlerin kökünü kazıyordu. Ona sahip çıktı. Köylü kendisine yarayan her şeye sahip çıkar. Eğer Köy Enstitüleri köylerde planladığı tarım, kooperatifçilik, yetişkinlerin sanat kursları gibi işleri gerçekleştirseydi köylüler ona öyle bir sahip çıkarlardı ki ellerinden kolay kolay kimse alamazdı. Yıkıcılar, köylünün uyanmasından ve bu kurumlara sahip çıkacaklarından korktular. Şimdi bizim köy gerçeği üzerine biraz düşünelim: Köylere kooperatif gerekli mi değil mi? Köylü kadınlara dikiş, erkeklere marangoz, yapı ve demircilik zanaatları gerekli mi değil mi? Köylü kaldırdığı ürünleri hep ham madde olarak ucuz ucuz satmıyor mu? Bu tür satıştan köylü zararda değil mi? Köylünün işi mevsim işidir. Onun çok boş zamanı vardır. Köylü boş zamanlarını kendi ürünlerini değerlendiren ve daha çok para kazandıran peynircilik, turşuculuk, sirkecilik, meyvelerin soğuk hava depolarında korunması, pamuklu, yünlü dokumalar, örgü işleri, kümes ve süt hayvancılığıyla doldurması olası değil mi? Böyle bir çalışmayla köylü daha mutlu bir yaşama kavuşmaz mı? Bu saydığımız tarım sanatları Köy Enstitülerinde öğretiliyordu. Bu sanatların köylüye ulaştırılmaması köy ve memleket için büyük bir kayıp değil mi? Bir şeyi yıkmak çok kolaydır. Ama onun yerine ondan daha iyisini koymak çok zordur. Köy Enstitülerinin memlekete sağlayacağı kazancı durduranlar, yukarıda saydıklarımızı köylüye kazandıramadılar. Köy gene geri kalmışlığın içinde yuvarlanmaktadır. Köy Enstitüleriyle İmam Hatip Okulunu karşılaştıranlar şu iki gerçeği bilmemezlikten geliyorlar: 1- Köy Enstitülü öğretmenler köyün kalkındırılması için yetiştirildikleri bilinçle köye sahip çıktılar. Kol ve kalemleriyle köylünün yanında onu geri kalmışlıktan kurtarmak için yerlerini aldılar. Ne öğrenciliklerinde, ne de meslek yaşamlarında alnının teri olmayan kurulu sofralara oturmadılar. Okullarını yaptılar, hayvan yetiştirdiler. Binlerce dönüm toprağı ekip ürün kaldırdılar. Bağ, bahçe ürünleri yetiştirdiler. Ve bu ürünlerle beslenmeye çalıştılar. Okullarını temizlediler. Sofralarını kurup kaldırdılar. Giysilerini diktiler. Devlete yük olmadan yaşam savaşını kazanmak için doğa ile savaşa alıştırıldılar.(4) Köylülerle konuşmaya, köylerde araştırmalar yapmaya yönlendirildiler. Enstitüler köyden hiçbir zaman kopmadı, (4) “Kooperatifimiz halka, köylüye ve memura çevrede bulunmayan besin maddelerini motorumuzla getirip en ucuz fiyatlarla satıyordu... Hamsinin bolluğu bizi kendiliğinden tuzlamacılığa yöneltti. Tuzlama için kap gerekliydi. Gaz tenekesi tüm ortadan kalkmıştı. Karaborsa bile bulunmuyordu. Tuzlamayı fıçılarda yapmak gerekiyordu. Bu iş için fıçı tenekeden daha iyi idi. Bu zorunluk bizi bir fıçıcılık işliği kurmağa yöneltti. Bu işten anlayan bir ustayı usta öğretici olarak aldık. İşe giriştik. Bir yandan da diğer Enstitü idareleriyle haberleşerek, döner sermayemizin kendilerine tuzlu balık gönderebileceğini, fiyatlarını, sipariş beklediğimizi bildirdik. 5 Köy Enstitüsüne 3.800 kilo tuzlu balık gönderdik... Kısa bir süre sonra temizleme, tuzlama, fıçılara istif işleri… yapılmaya başlandı.” “Balık üretimi 250 ton hamsi, 45 ton çeşitli balık olmak üzere 295 tona yükselmişti...” “Balık ağları Ticaret Bakanlığından sağlanan ipliklerle Enstitümüzde yapılmaya başlandı. Enstitü işliklerinde 10 tonluk bir avcı motoru inşa edilmişti. 1945 yılında balık işletmesi, 2 balıkçı motoru, 1 taşıt motoru, 18 kayık ığrıpı, 1 palamut gırgırı (sürü balıklarını eğitimini de köy koşullarına göre sürdürdü. Köy eğitimi hiçbir zaman şehir eğitimiyle bir değildir. Bu gerçeği bizim yaşamdan kopuk eğitimcilerimiz kabul etmezler. Bu problemin kavranması için çok açık bir örnek verelim; ordu, kara, deniz, hava eğitimi okullarıyla askerlerini eğitmiyor mu? Neden köy eğitimi için ayrı okullar olmasın? Şehirlinin geçimi zanaat ve ticaret üzerinedir. Köylülerinki ise tarım üzerinedir. Köy eğitimi tarımdan koparıldığı gün denizden çıkan balık gibi öldü. Bu eğitimi ancak Köy Enstitüleri yaşatabilir. 2- İmam Hatip Okulları konusu gereği yaşamdan kopuktur. Tüketicidir. Yani hazır yiyicidir. Bu okulların amacı aydın imam, hatip, köy hocası, halk vaizi yetiştirmekti. Meslek liselerine çevrilerek amacı dışında meslekler için eleman yetiştiren birer okul durumuna geldiler. Harp Okullarına kadar bütün okullara sıçramaya kalktılar. İslami alanda görev yapanların sayıları % 3’ü bulduğu ilgililerce bildirilmektedir. % 951 köy çocuğu olan bu okulun öğrencileri okulu bitirince köy alanında imamlık yapmayı bile düşünmemektedir. (1. H. Okullarında 3 yıl öğretmenliğim vardır.) İmam Hatip Okulları bütün meslek liseleri gibi kendi amaçları dışında başka mesleklere eleman yetiştiren birer hazırlık okulu durumuna gelmişlerdir. Öğrenciler için buralar birer atlama tahtası olmuştur.(5) Eğer meslek liseleri atlama tahtası olmaktan kurtarılmazlarsa meslekler gün geçtikçe yozlaşacaktır. Bu da memleketin zararına işleyen bir durumdur. Hani İmam Hatip Okulları hurafeci imamın yerine aydın imamı geçirecekti? Açılış amacı da bu değil miydi? Öğrencilerinin % 95’i köylü olan, avlamakta kullanılan ağlar), 3 manyat, 3 barabat, 3 molozma ve 30 kalkan, ağı ile Kara denizin en güçlü ve örgütlü bir balıkçılık kuruluşu haline gelmişti. Bütün bu varlıklar elde edilen deniz ürünleri ile sağlanmıştı. 1945 yılında 500 ton hamsi, 60.000 çift palamut, 45 ton diğer balık ürünleri ile rekor bir düzeye ulaşmıştı...” “..Klasik ders kitaplarının pek çok konuları türlü işler içinde, ezberlenerek değil, sonuç alınmak amacıyla uygulanarak öğreniliyordu. Enstitülerde yurt sevgisi,, millet sevgisi, insanlık sevgisi ve bütün toplumsal değerler, nutuklarla, havada kalan sözlerle değil; iş başararak, yurdun bütün varlıklarını, güzelliklerini görerek, bunları değerlendirerek eserler yaratarak ve topluma sürekli yararlar sağlayarak veriliyordu...” (Hürrem Arman: Piramidin Tabanı, Köy Enstitüleri ve Tonguç; s.407-409). (5) “Ankara SBF öğretim üyelerinden Prof. Dr. Cemal Mıhçıoğlu’nun yaptığı bir araştırmada, geçen yıl SBF kamu yönetimi bölümüne kayıt yaptıran öğrencilerin % 40’ının İmam hatip liseli kökenli olduğunun saptandığını duyurdu. Gencay, istatistiklere dayanarak, 1970 yılında 40 tane imam hatip lisesi varken bu okul sayısının bugün 384’e ulaştığını yazıyor. 1983 yılında Diyanet İşleri Başkanlığı’nda çalışanların yarısının ilkokul mezunu olduğunu ortaya koymuştu. Oysa her yıl imam-hatip lisesini binlerce genç bitiriyor. 1988 verilerine göre imam-hatip lisesi mezunlarının sayısı 290.000’i buldu. Bunların bir kısmı İslam enstitülerine ve ilahiyat fakültelerine gidiyor. Geriye kalan büyük kısım çeşitli üniversitelere girip yarının “İslamcı bürokratları” olmaya hazırlanıyor. Din hizmetleri ilkokul mezunlarına bırakılırken, din eğitimi görenler de kaymakam, vali, emniyet müdürü, televizyon programcısı, öğretim üyesi, yargıç, savcı, daire başkanı, genel müdür ve müsteşar oluyorlar. Ve olacaklar... Bir ucu Suudi sermayesine bağlı İslamcı finans kurumları... Al Baraka’lar, Faisal Finans kurumları... Bu finans kurumlarından aldıkları kredilerle gelişen gazete, dergi ve yayınevleri, dinsel amaçlı vakıflar... …Ve İslamcı kadroların 2000 yılına doğru devlet bürokrasisini ele geçirme amacıyla örgütlenmeleri...” Uğur Mumcu, II Ocak 1989 Cumhuriyet Gazetesi’ndeki “Din ve Felsefe” başlıklı yazısından. sayıları 100. 000’leri bulan imam hatiplilerden 40 000 köyde kaç tanesi imamlık yapmaktadır? Köyde imamı bile olmayan bir okulu savunanlar köylünün İmam Hatip Okulunun Köy Enstitülerinden daha çok sevdiklerini nereden biliyor ki? İmam Hatip Okulları dini konular gereği olarak öte dünyaya dönük İslami bilgilerle öğrencilerini eğitmektedir. Bu okullar halkın İslami duygularından kopan bağışlarla ve kurbanlarla yaşamaktadır. (6) Köy Enstitülerinin eğitimi ise doğa ile yaşam kavgasıdır. Bu iki okul nasıl olur da biri birine benzetilir. Birinin elinden iş araçları, üretim arazileri ve işlikler yasalarla alınır, benimsediği işler yaptırılmaz. Öbürü üstlenmesi gereken dini hizmeti gereğince üstlenmez, selameti başka mesleklerde arar. Kıta çavuşlarından yapılan eğitmenler mesleklerini benimsedi. 60-150 nüfuslu köylerde okuttukları çocukları yetiştirdiler. Tekrar da olsa bir daha söyleyelim; yüzyıllarca okumasız bırakılan bu köylerden üniversitede kürsü hocaları, iktisatçı, veteriner, subay, mühendis ve öğretmenler yetiştirildi. Bu eğitmenlerin utkusudur. Böyle kıta çavuşları nasıl küçümsenir? bilgisiz diye. Bu eğitmenlerin eli öpülmeli. Şimdiye kadar küçük köylerden çıkmış bilim adamları görülmüş müdür? Trakya Genel Valisi General Kazım Dirik 1937’de eğitmenlerle bir toplantı yapar. Eğitmenler 3 aylık kursiyerdir. Köylerine izinli gittikleri zaman köylülerle yaptıkları konuşmaları Paşaya anlatır: Abdullah Baş, Meşeliler köyü kursu duymuşlar. Bana sordular, “bizim aşılanacak çok ağacımız var.., kaça aşılayacaksın” dediler. “Ben devletten yiyorum. Parasız aşılayacağım” dedim. Onlar da “eh öyleyse biz de sana çil avlarız” dediler. (6) Muallim Cevdet: Mektep ve Medrese, s. 48-49. Çınar Yayınları, -378 İstanbul: “Şu cetveli Nazım merhum zamanında, Fatih vakfiyesinden çıkardım ki, kısaca birkaç kelimeyle aşağıya alıyorum: I 1. Bit pazarı, Fatih vakıflarınındır. 2. Fatih medreseleri etrafında tadil edilmiş durumdaki 286 dükkan 3. Mahmutpaşa’da 265 dükkan 4. Saraçlar çarşısında 110 dükkan 5. Unkapanı çarşısı 6. Sur haricinde Yedikule dibağhane havzası 7. Ayasofya çarşısında dükkanlar 8. Balık pazarı 9. Balıkçılar çarşısı 10. Dikilitaş çarşısında dükkanlar. 11. Odunkapısı pazarında dükkanlar. II Mahmutpaşa hamamı kurbunda Dadı Hatun mescidi mahallesindeki kervansaray civarında Bodrum kervansarayı, Odunkapısı’nda eski han, Tahtakale’de Yemişkapanı Hanı. III Tahtakale hamamı, Yahudi hamamı, Sinanpaşa Hamamı, Alaca hamam, Sırt hamamı, Kazasker Hamamı, Araplar Hamamı, Çavuşbaşı Hamamı, Kale hamamı, Galata’da Üçhamam.” Not: Medreseler böyle akarlara sahip oldukları halde tüketici ve yaşamdan kopuk eğitimle Osmanlı’yı borca soktu. Osmanlının borcunu Cumhuriyet hükümeti ödedi. Bu tip eğitime özenenlere bunlar değerine paha biçilmez bir örnek. Eğer Köy Enstitülerinin eline böyle kaynaklar geçseydi üretici eğitimle Türkiye’yi dünyaya borç para veren bir ülke haline getirirdi. Mustafa Vatan; köyde faizciliğe değinir: “Faizle borç para verdiği köy delikanlısına bu faizci “ya parayı, ya karıyı” diye haber gönderdiğini anlatır. Mustafa Umarca, köy kahvesinde köylülerle konuşurken 55 yaşındaki ağa bana, “Köylü çocuklara okumak lazım değil. Okuyacak çocuklar şehirlerde olur” dedi. Ben de ona “yalınayak, başı kabak çocuklar çok cevherlidirler dedim” der. İşte kıta çavuşlarından oluşan, bilgisiz diye küçümsenen eğitmenler. Memleketin dertlerini Kazım Dirik gibi saygınlığı olan bir paşaya çekinmeden böyle anlatabiliyorlar. Yapılan iyi işleri boşuna kötülemeyelim. Anlatılanların hangisi yalan, bilgisiz adamlar bu gerçekleri cesaretle anlatabilirler mi? (7) Köy Enstitülerine kasıtlı olarak Kızılbaş köylerinden çok öğrenci alındığı söyleniyor. Bu tam bir bölücülüktür. Rum ve Ermeni köylü çocuklarını bile okuttular. Ortadoğu Teknik Üniversitesinde bunlardan birisi emekli oluncaya kadar kürsü hocalığı yaptı. Onu YÖK bile atmadı. Bu kişiyi gözünüz neden görmedi ki? Köy Enstitülerinin şehir ve köy ayırımı yaptığı ileri sürülüyor.. Onlar böyle bir bölücü anlayışa sahip değillerdi. Şu herkesçe bilinmesi gereken bir gerçektir; köy, dünya genelinde bütün ülkelerde şehirlere bakış savsaklanmıştır. Uygarlığın bütün kuruluşları şehirlere kurulmuştur. Yüksek okullar, hastaneler, fabrikalar, posta, liman ve havaalanları... Köylere bunların bir tanesi bile sektirilmemiştir. Yüksek Köy Enstitüsünde kitap tanıtmak kınanmaktadır. Devletçe sakıncalı görülmeyen, her yerde herkesin okuduğu kalbur üstü kitapları Yüksek Köy Enstitüler tanıttılar. Bunların özetlerini de verdik. Yüksek bir okulda kitap tanıtmak bir üstünlük göstergesidir. Kitabı yırtmak ve yakmak kınanabilir ancak. Köy Endüstrilerini ve mezun ettiği öğretmenleri küçük görmeyelim. Türkiye’de demokrasinin işlemesine onların büyük katkıları olmuştur. Köy Enstitülü öykücüler, ozanlar ve romancılar köy gerçeklerini, güle, bülbüle, kanaryaya şiir yazan şehirli ozanlara, hem de iktidarlara gösterdiler. Bu etkinin en büyük göstergesi devlet yönetiminde Köy İşleri Bakanlığı gibi bir Bakanlığın kurulmasıdır. Diğer bir yönüyle de “demokrasi” denen yönetimin yalnız şehirliler yararına değil köylülerin de yararlanmasına, yurdun bir bütün olarak ele alınmasına büyük katkıları olmuştur. Demek oluyor ki, Köy Enstitülüler, köy-şehir-ayırımından yana değil aralarındaki uçurumun kaldırılmasından yana olduklarını göstermeye çalışmışlardır. Bu çabadan sonradır ki, köylerin sağlık, yol, su, elektrik gibi gereksinmeleri gündeme gelmiştir. Ama köylü hala eğitimde fırsat eşitliğinden gereğince yararlandırılamamıştır “Köylü eğitilmedikçe memleket varlıklı ve mutlu olamaz”. “Köylüsü gülmeyen memleketin şehirlisi de gülemez”. Hani ölecek olanlara, öldürülecek olanlara “bir diyeceğin var mı?” diye sorarlar. Ben de Köy Enstitüleri hakkında bildiklerimi söylemek isterim: Onlar, (Köy Enstitüsü karşıtı olanlar hariç) ömrünce alın terlerinin ürünü dışında bir külah kapmaya uğraşmadılar. Hep insanlarımızın iyiliğini istediler. Bunun için şuraya buraya sürüldüler. Kendi kültür düzeylerinin altındaki işlerde çalıştırıldılar. Hak etmedikleri suçlamalarla mahkemelere verildiler. Ama aklandılar. Tarih boyunca insanları bir sülük gibi emen çıkarcıların yanına ise asla yanaşmadılar, onların karşısında yer aldılar. Bunların hepsinin elinde bir de sanatları vardı. Durmadan okurlardı, kendilerini yetiştirmeğe çalışırlardı. Onlara emredenlerin ise ellerinde hiçbir sanatları yoktu. Köylüye kalkınmada yeni bir davranış kazandıracak eğitim ilkelerinden bile habersizdiler. Atalarımız “Kol kırılır, yen içinde kalır” demişler. Evet Köy Enstitüleri yıkıldı. Ama onun köycülük konuları el atılmadık dimdik ayakta duruyor. Jurnalcinin ağzına bakan yönetimler hep yıkılmıştır. Çünkü “jurnalci ile sahtekar daima sıkı bir dostturlar” Bunlar hiçbir zaman insanlığın yanında yer almamışlardır. “Eğitim pastasının iyi pişip pişmediği yiyince belli olur” demiş bilge İspinoza. Köy Enstitüleri yıkılalı çok oldu. Onun yaptıkları ise hem bizim, hem de dünyanın gözü önünde bütün canlılığı ile duruyor. Köy Enstitülerini kuranlar bütün varlığıyla ilerlemeye, büyümeye, sürekli ve arası kesilmeyen, bir evrime inanırlardı. “bilimin aşıkı” idiler. Fakat yaşamın sırrının yaşamakta bulunacağı hakikatine karşı da gözlerini kapamamışlardı. (7) Ferit Oğuz Bayır: KÖYÜN GÜCÜ; S. 151-158. Ve “ilim için ilim”, “sanat için sanat” veya yemek için yemek kadar tehlikeli olacağını bilenlerdi.” Günümüzde yapılan değerli bir atılıma da değinmekte yarar görmekteyim: Son yıllarda İstanbul Belediyesi Haliç’in kokusunu, pisliğini İstanbul’a yakıştıramadı. Burayı kirletenlerin gözyaşına bakmadan Haliç’i ,“Altın boynuzu” kirletip “Kokar boynuz” yapanların barınaklarını, dükkanlarını, fabrikalarını yıktı. Bedellerini ödedi. Koku kaynaklarını kuruttu. Buraları halkın dinlenmesi için yeşillikli, çiçekli parklarla, çocuk bahçeleriyle süsledi. Banklar koydu, İstanbul’a yakışır sevimli bir seyrangâh, bir gezinti yeri yaptı. Ya toplumu kokutan kaynaklar? Asıl üzerinde durulması gereken önemli konu bu. Topraksızlık, işsizlik, yaşamdan kopuk tüketici eğitimle yetişen işsizler ordusu! Bu ordu öyle bir ordu ki, güzel yemesini, süslü püslü giyinmesini, cafcaflı şatafatlı gezmesini, bunalımsız yaşamasını isteyenlerin ordusu. Bu güzel yaşamı sürdürebilmek için bu görkemli kitle çıktığı kabuğu beğenmeyen, babasının, anasının yanında onların zahmetli yaşam savaşlarına da uyum sağlayamayan demir bir kitle olma niteliğindedirler. Pekiyi bunlar bu güzel yaşamı nasıl sürdürecekler? Gazetelere bakınca bunların büyük bir kısmının hangi dallarda boy verdikleri görülmektedir. Kumar oynamak için para vermeyen babasını, anasını. döven oğullar, toplumda mayası olan batakhanelere düşen kadınlar, tele kızlar, otostopçular, gece, gündüz, işyerlerini, evleri basıp soygun yapanlar, hırsızlık şebekeleri, eşcinseller... “Şeyhim, bana rüyamda en sevdiğini kurban et dedi” diye evlatlarını kesenler, hurafeciler... Bunlar da Türk toplumunun yaşamını kokutanlardır. Bunların sayısı milyonları bulmaktadır. Her yıl eksileceği yerde artmaktadır. Bu gidişi gören bilim, siyasa adamları bunları toplumun olumsuz bir patlaması olarak nitelemektedir. Bu olumsuz patlama, sosyal ve ekonomik bir patlamanın ürünüdür. Bir başka yönüyle de bunlar yaşamdan kopuk eğitimin kader kurbanlarıdır. Bunların içinde mum yakıp arasanız bir tane Köy Enstitülüye rastlayamazsınız. Bu olumsuz patlamanın bir düzene konması devlet işidir. İşsizler için toprak reformu, çocuklar ve gençler için üretici iş okullarıdır. Tüketici eğitimle bunların yarınlarını sağlayacak bir mesleğe kavuşturulmaları olası görülmemiştir. Devlet, bu kötü gidişi iş ve meslek okulları ile önleyebilir. Aksi halde işsizler kitlesini oluşturan kendi çocuklarımızı kendi elimizle bile bile karşımızda soysuzlaşmış demir bir yığın gibi görürüz. Bu da toplum düzenini bozan, kendileriyle savaşılması gereken büyük bir güç olur. Toplumun dirlik ve düzenliğini bozar. Batı, bu bozguncularla savaşmayı engizisyonla (işkence ile) baş edememiştir. İş ve meslek okullarıyla baş edebilmiştir. “İşin etkinlik kökeninde mutlu bir yaşam sürdürmek içgüdüsü vardır. Eğitim ve öğretim demek bir insanın yeni davranışlar kazanması demektir. Varlığın devamı ancak sürekli yeniliklerle sağlanabileceği için yaşam kendiliğinden bir yenilik sürecidir. Bu süreç de işin, içinde vardır. Beslenme ve soyun çoğalması yaşam için ne ise, iş de toplumun yaşaması için odur.” Türk eğitimi de bu ilkeleri yadsıyamaz. İş eğitimiyle, kader kurbanları kazanılır. Köy Enstitüleri davası, iş eğitimi davasıdır. “Güneş, evren için ne ise öğretmen de okul için odur.” Öğretmen toplumun değerlerine göre yetiştirilmelidir. İş yapmadan, bir değer yaratmadan insanın bir karakter kazanması olanaksızdır. Köy Enstitüleri öğretmenlerini bu amaçla yetiştirmiştir. Burada yetişen öğretmenler hiçbir zaman şu veya bu kuruluşun görüşüne göre hizmet etmeye yanaşmamıştır. Devletçe hedefi çizilen ilk milli eğitimin, yönetmelik ve programlarının adamı olmuşlardır. Eğer bu yönetmelik ve programlarda toplumun milli eğitim isteklerini gerçekleştirmede yetersizlik görmüşlerse mesleki gücünü kullanarak çağdaş eğitim ilkelerini içeren yazılar yazıp devleti uyarmaya çalışmışlardır. Çağdaş eğitbilim, tüm insanların özgür ve mutlu yaşamının hedeflerini çizmiştir. Öğretmen, her şeyden önce bir bilim adamıdır. Yurttaşlarının yarınlarını mutlu yaşamaları için onları bir meslek sahibi yapan kişidir. Öğretmen, okuyan, okutan ve yazan bir kişidir, mesleğinde okumaları ve araştırmaları ile kendisini yenileyen kişidir. Uyguladığı eğitimle topluma özgür eğitim ilkelerini ileten ve onlara benimsetmeye çalışan kişidir. İçinde yaşadığı toplumun insanlarına, kalkınma, insan olma ve insanca yaşama kaldıraçlarını veren de o dur. Bu ilkeleri benimsemeyen bir kısım kuruluşlar öğretmenlerin kendi düşüncelerinin adamı olmasından yana olagelmişlerdir. “Dadı” görüşlü öğretmen yetiştirenler ise hiçbir zaman toplumlarına karakterli nesiller yetiştirememişlerdir. Demek oluyor ki, öğretmen, topluma karakterli (sorumluluk taşıyan, elinden iş gelen) insan yetiştirme mesleğidir. Karakter de durup dururken olduğun yerde kazanılıverecek bir nitelik değildir. Karakter, iş eğitimi içinde iş yaparak, zihinsel ve bedensel etkinliğin yarattığı bir olgudur. Bu olgu insanı yaşamda güçlü olmaya yönlendirir. Köy. Enstitüleri milli niteliği icabı hiçbir kuruluşun yanında yer almamıştır. Onlara “tu.. kaka... tu.kaka...” denmesinin nedeni de bu niteliğindendir. Köy Enstitülerini 1946’dan sonra kuranların elinden alan iktidarlar, onu kendi düzeninden saptırınca kuşa çevirdiklerini gördüler. Eski düzeniyle de kendilerine eğmeye güçleri yetmeyince de kapattılar. Tarih her dönemde halkın çıkarına olmayan iktidarlara hizmet yerine, memleketine, insanlığa hizmet ettiği için asılan, kazık üzerinde yakılan, ipe çekilen, boğazlanan nice kader kurbanlarından yana olduğunu göstermiştir. Halkı dışlayan çıkarcıların lanetleyip öldürdüğü bilim adamları veya öldürmeye güçleri yetmeyen kahramanlar insanlığın veya kendi insanlarının benliğinde karakter örneği olarak yaşaya gelmişlerdir. Köy Enstitülerini kuranlar da bütün uygulamalarında halka hizmeti önde tuttuklarından kadre uğrayan kader kurbanlarıdır. Köy Enstitüleri II. Dünya Savaşı gibi yıkıcı, insanlığı ezici, yakıcı, öldürücü, açlıkla ve atom bombaları radyasyonlarıyla süründürücü bir savaştı. Bu savaş Türkiye’yi de etkiledi. Türkiye güvenliğini sağlamak bakımından seferi ordularını hazır tuttu. İş görecek gençler askere gittiklerinden yaratacakları değer azaldı. Kentlerde ekmek karneyle verildi. Yoksullar ve ortadirek çay, şeker, kahve, gaz, giyecek sıkıntısına düştü. Her şey karaborsaya düştü. Şehirlerde yoksul kadınlar bir ekmeğe fit oldu. Şehirlerdeki sefalet halkın dilinde “asker ağa, tayın da bayatmış amma neyse” diye acı acı söylendi. Köy Enstitüleri bu korkunç yaşam içinde kuruldu. Her şeyini kendi eliyle üretti, ürettikleri ile geçimini sağladı, devlete yük olmadı. Eğitim uygulamalarıyla kendini eğitim dünyasına tanıttı.(8) (8) 1987 kurban bayramında Hasanoğlan’a gittim. Okulun kapısında arabamızı durdurdular. Okulun çevresi yüksek duvarlarla çevrilmiş. Kapıda bir bekçi kulübesi var. İçinden 7-8 kişi çıktı. Bunlar öğrenci değillerdi. Özel resmi görevlilerdi. “Ben yüksek Köy Enstitüsü’nün 1946 mezunuyum. Okulumu gezmek istiyorum” dedim. “Yasak gezemezsiniz” dediler. Ta.. İstanbul’dan geldim. Okulumu görmeden dönemem. Bizi müdüre götürün” Öyleyse hüviyetinizi verin” dediler. Verdik. Bir üstümüz başımız kaldı aramadıkları. Görevlilerden iki kişiyi arabamıza aldık. Kendi yaptığımız idare binası önünde arabadan indirdiler. Müdür yardımcısına teslim ettiler. Adam bize hoş geldiniz bile demedi. “Ne istiyorsunuz” dedi. Ben gene Yüksek Köy Enstitü mezunlarındanım. Okulumu gezmek istiyorum” dedim. İstemeyerek “gezelim” dedi. Anlamsız bir yürüyüşe başladık. Bizi diktiğimiz çamlığa götürüp çevirmek istedi. Açık hava tiyatrosuna gidelim, işliklerinizi, laboratuarlarınızı, kütüphanenizi, uygulama okulunuzu, sağlık ocağını, Yüksek Köy Enstitüsü binasını gezelim dedim. “Olur” dedi. Açıkhava tiyatrosuna varınca bir grup fotoğrafı çektim. Tiyatronun bizden sonra hiç kullanılmadığı belliydi. İçine dışarıdan rastgele taşlar atılmış. Bir basamağının taşı düşmüş. İçinde otlar bitmiş. Bizim tarafta kocakarılar biri birlerine ilenirken “Yurdunda otlar bite” diye söylenirler. Bin bir emekle yaptığımız, 17 Nisan Köy Enstitülerinin kuruluş günü kutlamalarında Ankara’dan Cumhurbaşkanı, BMM Başkanı, Başbakan, Bakanlar, üniversite, basın mensupları, yazarlar, üniversite ve yüksek okul öğrencileri trenlerle, otobüslerle Hasanoğlan Köy Enstitüsünü şenlendirirlerdi. Bizim Güzel Sanatlar Kolu arkadaşlarımız konuklarımıza hazırladıkları tiyatro oyunlarını oynarlar, onların onuruna konserler verirlerdi. Bu açık hava tiyatromuz her yıl bu gibi sanat etkinlikleriyle hem enstitü öğrencilerini, öğretmenlerini, hem de Hasanoğlanlı’ları yararlandırırdı. Oysa şimdi sahibi ölmüş bir viranelikti. Yalnız burada sevindiren bir durum vardı. Diktiğimiz çamlar açık hava tiyatromuzun çevresinde yükselmişler, dalları biri birini kucaklıyor, rüzgarın esmesiyle çıkardıkları uğultularla sanki bizi selamlıyorlardı. Temmuzun sıcağında serin gölgelerinde Köy Enstitülerini kuran Tonguç öldü. Onunla çalışan enstitü müdürlerinin de bir kısmı öldü. Mezun ettiği öğretmenler yaşlandı, emekli oldu. Köy Enstitülerinin program ve yönetmelikleri, yasaları arşivlere kaldırıldı. Bugün Köy Enstitülerinin kurulmasında memleket için büyük yarar var. Yasalarını, yönetmeliklerini, programlarını değiştirmeden dilediğiniz eğitimcilere teslim edin ve çalıştırın. Memlekette iş hacmi gelişir, istihdam artar. Köylüye toprak reformu yapılmak koşuluyla… dinlenip tanışmak istiyorlardı. Onlara baktıkça “ne anlamlı çalışmaları varmış Köy Enstitülerinin yaşam kokuyor diktikleri çamlarda bile” diye kendi kendime söylendim. Yarım yüzyıl oldu onlar dikileli. Gövde kalınlıklarını kucakladım, elimin uçları biri birine değmiyordu, çok kalınlaşmışlardı. Onlar yemyeşil dallarıyla tiyatromuzu şenlendirmişlerdi. Bir kaçının dallarını tutup öptüm. Oradan geri dönüşümüzde gezdirici: “Şu binayı Ruslara yaptırmışlar, tam orağa benziyor” demesin mi? Hayır burasını biz yaptık. Hasanoğlanda bizim terimizle yapıldı bütün binalar. Onun neresi orağa çekice benzermiş? Burasını müzik kolu için yapmıştık. Mimar güneş görsün diye yarım daire şeklinde çizmiş planını. Siz bir öğretmensiniz. Gözünüzle görmediğiniz bir şeyi nasıl Ruslara mal edersiniz? 4 metre yüksekliğindeki bir küçük binayı, yüzlerce bina yapan Köy Enstitülüler yapamamışlar da ta Rusya’dan usta getirtip yapmışlar öyle mi? Bunu burada yetişenlere bari söylemeyin” dedim: Gezdiricinin yüzü asıldı. Geri döndük. Yol üstünde yeni bir bina yapılıyordu. Burasını da görelim dedim. Kırmadı. Binanın inşaatında saçlı sakallı ustalar, işçiler çalışıyordu. Okulu bilmem kaç yüz milyona müteahhit yapıyormuş. Oysa bütün Köy Enstitülerinin 1 000’e yakın binasını 44.000.000 a mal etmiştik. Hasanoğlan’ın binalarının bir kısmını da 20 Köy Enstitüsü öğrencileri ekipler halinde yapmıştı. Yapılarının kapı üzerinde de o enstitünün adı yazılıydı. Hasanoğlan Meslek Lisesi öğrencilerinden ortada bir tek kişi bile görülmüyordu. “Okul tatil” diyorlardı. Köy Enstitülerinde izinler birer ay sıra ile verilirdi. Enstitünün inşaat, tarım, ders çalışmaları aralıksız devam ederdi. Gezdirici bizi ilk geldiğimiz yere götürdü. “Hani okulu tüm gezecektik” dedim. “Anahtarlar yok” dedi. Hiçbir yer göstermemişti. Bizi, “başyardımcımız” diye bir arkadaşa teslim etti. O da “Hasanoğlan’ı gezelim” dedi. Köyü gezdik. Hasanoğlan belediye olmuş. Gözle görülür bir yeni iş kuruluşları yok. Bankalarca yapılmış yeni bir mahalle var. Enstitümüzün Hasanoğlan’ın altında bir sağlık ocağı vardı. Burada Köy Sağlık Memurları çıkacak arkadaşlarımız okuyordu. Dr. hocalarını S.S.Y. Bakanlığı gönderiyordu. Burada biz ve köylüler karşılıksız tedavi oluyorduk. Sağlık ocağının önünde bir de çocuk bahçesi vardı. Son sınıf öğrencileri burada okul öncesi çocuk eğitimiyle ilgili staj görürdü. Bizi gezdiren Başyardımcı “bizim okulun da Hasanoğlan Belediyesi’nin de doktoru yok” dedi. İşçi kadrolarını da 40’a indirildiğinden dert yandı. Eskiden 240 işçileri varmış. Hasanoğlan Köy Enstitüsü’nün ise çamaşırcı, şoför, çoban, aşçı, bulaşıkçı, gece bekçisi ve arabacıdan başka işçisi yoktu. Üstelik enstitünün tüm kuruluşunu biz yapıyor, biz temizliyorduk dedim. Bizi evine yemeğe çağırdı. Kendisine teşekkür edip ayrıldık. Yanımdakiler arabaya bindiler, ben istasyona doğru biraz yürüdüm. Onlara sırtımı dönerek yerden bir avuç toprak alıp öptüm... öptüm... Eski Hasanoğlan Köy Enstitüsüne doğru serptim, selamladım... KÖY ENSTİTÜLERİNİN KARAGÜN DOSTU (SABAHATTİN EYUBOĞLU) Köy Enstitülerinin kuruluşunda sayıları binleri aşan öğretmen, mimar, mühendis, doktor, sanatkar, Talim Terbiye üyesi, doçent, profesör öğretim üyesi olarak çalıştılar. Enstitülerin ününü dünyaya duyurdular. Ama karanlık güçler burada yetişenleri laik, cumhuriyetçi ve Atatürkçü olarak görünce çağlar boyu hizmetlerinde olan köylünün uyanmasını istemedi. Köy Enstitülerini de çeşitli iftiralarla yıkmaya girişti ve yıktı. Bu durum karşısında Köy Enstitülerine emek vermiş nice kariyer sahibi öğretim üyeleri seslerini çıkarmadılar. Bunların içinden horlanmış köylü çocuklarını okutan, Köy Enstitülerini savunan yalnız Sabahattin Eyüboğlu çıktı. Çeşitli dergi ve gazetelerde yazılar yazdı. Ölümünden sonra (1973) dostları bu yazıları Mavi ve Kara adındaki bir kitapta topladılar. Bu kitaptan aldığımız alıntılarda insanı değil, doğayı sömürtmeye kalkan Köy Enstitüleri düşüncesiyle karşıtlarının düşünceleri izlenebilir: HASAN ALİ YÜCEL “Her düşüncesi, her savaşı yeni ve mutlu bir Türkiye’ye çevrikti. İnsan olaraksa dünyaya, hiçbir sınır tanımayacak kadar açıktı...” “Eğitimci olarak İnönü’ye yaranmak değil inanarak tuttuğu yol açık ve seçik düşüncesiyle belirttiği, savunduğu, gerçekleştirdiği görüş şuydu: Bir yandan Batı’nın kültür kaynaklarına, bir yandan Türkiye’nin insan kaynaklarına, daha kısacası, bir yandan hümanizmaya, bir yandan köylüye gitmek. Karanlıklar içinde bir çoğunluk ve yarım yamalak bir Tanzimat aydınlığıyla Yeni Türkiye’nin kurulabileceğine inanıyor, eğitim ve öğretim ilkelerinin bu iki acı gerçeğe çevrilmesini istiyordu. Köy Enstitüleri ve Dünya Klasikleri için yıllarca, geceli gündüzlü, cenkleşe tartışa, Büyük Millet Meclisinden köy kahvelerine kadar her yerde giriştiği savaşın özü sözü buydu. Ona çatanlar düşüncelerini açıkça söylemiyor, hangi ilkelere dayandıklarını açıklamıyor, sadece çelme atıyorlardı. Ne kazandık bu iki seferberliğin gevşetilmesinden? Bir başka Yücel, bir başka Tonguç’la eğitim ve öğretim işlerimize daha hızlı bir akış mı kazandırdı? Kimin dili varsa söylesin, kazandırdı diye...” (a. g. y., S. 227 - 230). TONGUÇ “Köylünün şartları bilinmeden, Ankara’nın yanı başındaki köylere öğretmenler bile görevlerini gereğince başaramamakta, Cumhuriyetin elçisi olamamakta, öğrettikleri okuma, yazma da bir kaç yıl sonra silinip gitmektedir. Buna karşılık Osmanlı İmparatorluğunun, kendi dünya görüşünü, isteklerini benimsetmek üzere köylere yerleştirmiş olduğu medrese kalıntıları bile, köyün şartlarına uydukları, köylünün dertlerine kendilerince deva oldukları için, hâlâ etkin olmaktadırlar. Köyde yerleşecek, devletçe desteklenecek, işini sevecek, köyde sözü geçecek bir yeni köy öğretmeni tipi yaratmak zorundayız. Bu tipi yetiştirecek okul, şehir koşullarına göre kurulmuş eski öğretmen okulu olamaz. Sözden çok işe bakan köylüler için işle eğitimi uzlaştıran bir yeni okul kurmak gerekir. (a. g. y., S. 250 - 251). “Yeni Türkiye sözcüsünün köyde kalabilmesi için en az imam kadar köylü olması, köyün geçmişine, yaşamına karışması,çifti çubuğu, çoluğu çocuğuyla köylünün kaderini paylaşması ve değiştirebileceği kadar değiştirmesi gerekiyordu. Bu sözcüyü yetiştirenler idealist oldukları kadar da gerçekçi olmak zorundaydılar: Yoksa köyün gerçekleri üstüne bağdaş kurmuş olan imam yeni Türkiye’nin soluğunu bir üfürükle kesebilirdi. Köy Enstitüleri onun için yeni bir öğretmen tipi yaratmaya çalıştılar, içine kapanık okul ve kara tahta geleneklerini kırdılar, işe dayanan bir eğitim ve öğretim yolu aradılar ve buldular Hiçbir eğitim kurumumuz Köy Enstitüleri kadar kendi gerçeklerimizden, sosyal, ekonomik koşullarımızdan doğma, dolayısıyla onlar kadar özden, verimli ve yapıcı olmamıştır. Gördükleri tepki de bu nitelikleri ölçüsünde büyük oldu... Köy çocuklarının kapanık, kuşkulu, umutsuz yüreklerini dünyaya açıyordu. Köy Enstitülerinin ve okullarının birer imece, işletme olmaları, öğretmen ve öğrencilerinin aydın birer işçi niteliği kazanmaları böylece gerçekçi olduğu kadar ahlakçı bir görüşe dayanıyordu. İşbirliğinin millî birliği sağlayacağına inanıyordu...” (a. g. y., S.218 - 219). “Köy Enstitülerinin doğması, yasalaşması, kurulması, yaşaması kuşkusuz, başta İnönü olmak üzere devlet adamlarımızın, Saffet Arıkan, Hasan Ali Yücel gibi bakanlarımızın önderliği, sayısız öğretmen ve öğrencilerin destanı yazılmaya değer çalışmalarıyla mümkün olmuştur; ama en ağır yükü Tonguç seve seve kendi geniş omuzlarına yüklemişti. Bu okulların bize göreliğini, köye göreliğini, yeni pedagoji ilkelerine göreliğini iş üstünde, masa başında, şura’larda, köy kahvelerinde, şoför uyumadıkça durmayan ciplerde sağlayan oydu. İş eğitimi ilkelerini on binlerce insana yazıyla, sözle tükenmez inancı, sevgisiyle benimseten o oldu... Her türlü övünmeden, övülmekten kaçınan, gördüğü işin keyfiyle yetinen, kendinden yüz çevirenlere bile kolay kolay küsmeyen de oydu. Onunla ve onsuz Köy Enstitüleri’nin farkını bu destanı yaşamış olanlar bilir ve herhalde yazacaklardır....” “Türk köyünün koşulları henüz değişmemiş, kolay kolay da değişecek değildir. Bunca emek, bunca umut, bunca bilimsel göz nuru ve alın teriyle girişilen bu plan neden yarım kaldı? İşte, her Türkün tanıdıkça seveceği, geç de olsa kadrini bileceği Tonguç Baba, bu soru üstünde durmamızı istiyor bizden...” (a. g. y., S. 252 - 253). KÖY ENSTİTÜLERİNİ KURAN YAPICI DÜŞÜNCE “...Kısaca şöyle diyebiliriz: Devletin ekonomik kalkınmamız için bulacağı çözüm ne olursa olsun, en kestirme, en gerçekçi yollardan temel aydınlığımızı sağlamak, yani Türkiye’nin en büyük insan tarlasına yeni dünya ve yurt görüşünün, yeni bilim, sanat ve tekniğin tohumlarını götürmek tutturmak zorunda...yız.” (a. g. y., S. 215 - 216). “Yeni Türkiye Batılı filozofların etkilerinden çok, hızlı kalkınma zorunluluğunun dürtüsüyle bir iş eğitimi denemesi yapmış ve destanı yazılmaya değer sonuçlar elde etmiştir. Bu denemenin adı Köy Enstitüleridir. Nice aydınlarımızın uzaktan bakıp göremedikleri ya da yanlış gördükleri bu denemede sözden çok işe dayanan eğitimin çok kısa bir zamanda ve türlü baskılara karşın kazandığı başarı Bergson’a (1) hak verdirir niteliktedir. Okulunun (1) “Klasik kültürün çağımızdaki belli başlı temsilcilerinden biri olan bu filozof bile lafazan insan yetiştiren ezberci eğitime çatıyor, okullarda elle çalışmanın, iş eğitiminin daha önemli bir yer tutmasını istiyor ve şunları söylüyor: “Elle çalışma bir eğlence sayılıyor yalnız. Unutuluyor ki, zeka, özünden, madde ile oynama gücüdür, hiç değilse, öyle başlamıştır, doğa da onu bu iş için yaratmıştır. Böyle olunca zeka nasıl olur da eğitiminden yararlanmaz? Daha ileri gidelim. Çoğunun eli kendiliğinden bir şeyler kurmaya yeltenir. Ona bu kuruculuğunda yardım etmekle hiç değilse ona kurma fırsatları vermekle çok daha verimli bir insan olması sağlanabilir. Çoğunun bu kurucu yanını beslemekle insanlığın yaratma, bulma gücü şaşırtıcı ölçüde artabilir dünyada. Hemen kitapla başlayan bilgi insanın serpilmeğe hazır nice yapıcı çabalarını körletip yok eder. Çocuğu işe alıştıralım ve bu iş eğitimini herhangi bir işçiye bırakmayarak gerçek bir ustaya verdirelim ki, çocuğun maddeye dokunuşu hoyratça değil usturupluca olsun: Zeka o zaman elden kafaya doğru çıkacaktır. Ama fazla durmayacağım bunun üzerinde. Doğrusu, fende olsun, edebiyatta olsun, bizim öğrettiğimiz sözel (verbal) kalıyor. Oysa, bugün artık zaman insanın kibar çevrelerde parlamakla, her şeyi, güzel konuşmakla, yetinebileceği zaman değildir. Okullarda bilim alanında yapılan nedir? Her şeyden çok bilimin vardığı sonuçları öğretiyoruz. Oysa gençleri metotlara alıştırmak daha iyi olmaz mı? Hemen uygulamaya geçersiniz, gençleri gözleme, denemeye, yeniden bulmaya çağırırsınız. Bakın nasıl can kulağıyla dinlerler o zaman sizi, nasıl anlarlar ne istediğinizi! Çünkü, çocuk arayıcı ve bulucudur, hep yeniliğin peşindedir. Kurallar sıkar onu. Kısacası çocuk yetişkin insandan daha yakındır doğaya. Yetişkin insansa doğadan çok toplumdan yanadır, öğretme işi de onun elindedir. İster istemez, öğretimde, topluma miras kalan ve kendisinin de haklı olarak övündüğü gibi kazançlarına, varılmış bütün sonuçlarına en büyük önemi verecektir. Oysa öğretim programını istediğiniz, duvarlarını kendi yapan, kendi ektiğini kendi biçen Anadolu köylüsü Köy Enstitülerinde beş yıl içinde ve üstelik üretici bir insan olabilmiştir. 1940-1946 yılları arasında yetişen Köy Enstitüleri iş eğitiminin acıyı tatlı, güçsüzü güçlü, sıkıntıyı eğlence, öğretmeni dost, dostu öğretmen, kara tahtayı toprak, toprağı kara tahta yaptığını görmüşlerdir. Bugün Türkiye’nin dört bir yanında güler yüzle savaşanların çoğu onlardır. Köy Enstitüleri bizim için biçilmiş kaftandı, iş eğitimiyse dünyanın. Er geç gideceği yoldu. Beş altı yıl içinde alınmış sonuçlara bakılacak olursa Enstitüler bugüne dek millete okur yazarlığımızı sağlamakla kalmayacak, belki ezberci eğitimin bütün okullarımızdan kalkmasına da yol açacaktı. Yetiştirdiğimiz kadroları yerleştirmek, işlerine ve çevrenin yaşamına alıştırmak bir sorun olmayacaktı.” (a. g. y., S. 225 - 226). “Köy Enstitüleri, şımarık, saygısız, dinsiz gençler yetiştiriyor; köylüye zulüm yapılıyor; zavallı insanlara zorla, kırbaçla okul yaptırılıyor; öğretmene tarla diye fakir fukaranın tarlaları ellerinden alınıyor; Enstitüleri komünistler idare ediyor; öğrencilere ayaklanmak üzere silahlar dağıtılıyor; hepsi mahsus işçi kılığına sokuluyor; kız erkek evlenmeden birbirine katılıyor...” Ne yazık ki, ne utanılacak şey ki bu yaygaraları duyup da susan, ya da bilimsel terimlerle Köy Enstitülerinin ilkelerini çürütmeye çalışan aydınlarımız da çıktı. Bunlar köyün, enstitülerin semtine uğramadan, köyde ejderha ile pençeleşen öğretmenler ya da başlarındaki insanlarla konuşmaya tenezzül bile etmeden eğitim tarihimizin en temiz, en uyanık, en ışıklı atılışını cahil sömürgenlerle birlikte baltaladılar...” (a. g. y., S. 254). “Şimdi sorarım size: Padişahını, halifesini kapı dışarı eden, yazısını, yasalarını, kılığını kıyafetini, düğününü derneğini değiştiren yeni Türkiye’nin ataları gibi yaşamak isteyenin sağcıya benzer bir yanı var mıdır? Atatürk’e, eski düzeni sürdürmek, ya da yeniden kurmak isteyen bir insan denebilir mi? Hem Atatürk’ten yana hem de sağcı, yani devrimcilere karşı olmak mümkün müdür? Atatürkçü ancak yarının Türkiye’sinde daha ileri devrimlere karşı koyduğu zaman sağa kayabilir. Köy Enstitüleri Atatürk ilkelerine harfi harfine bağlıydı. Ve bu varlığı ölçüsünde de solcuydu. Bununla beraber Atatürk’ün çevresinde olduğu gibi Köy Enstitülerinde de için için ya da açıkça sağcı olanlar da vardı. Hatta sonunda ağır basanlar da onlar oldu. Çamur atanlar, kara çalmalar onlardan geldi. Memleket ölçüsünde sağa kaymanın, Atatürk devrimlerini yaratma hareketinin ilk kurbanı Köy Enstitüleri oldu. Niçin ilk kurban? Çünkü bugün alıp yürüdüğüne vahlandığımız gericiliğin karşısındaki ilk engel, yeni Türkiye’nin adsız öncüleri olarak köylere dağılmaya başlayan Köy Enstitüsü mezunlarıydı. Üstelik kolaydı da bu öncüleri vurmak. Kendilerini savunabilecek durumda değillerdi. Onları savunabilecek aydınlarsa ya olan bitenden habersiz ya da aldatılmışlardı. Hâlâ bugün bile Köy Enstitülerinin niçin nasıl doğduklarını bilenler çok azdır. Oysa bunları bilmek yarınki mutlu Türkiye’yi kurmanın koşulları arasındadır. (a. g. y., S. 219 - 220). “Köy Enstitülerine en çok niçin çamur atıldı, bilir misiniz? Bu kurumlarda iş ilkesi öne sürüldü. İş eğitimi yapıldı, öğrenciler duvar ördü, ağaç dikti, işçilere benzedi diye. Ne demekmiş okulda işçilik? Okul efendi yetiştirirmiş, ter kokulu, eli nasırlı işçi değil. İşçiyi köle sayan düşünüşün tepkisiydi bu. Okulun üretici değil tüketici olmasını istiyordu. Ağaç dikme aşı yapma kara tahtada öğretilebilirdi yalnız öğretmen olacak efendiye Hasanoğlan gençlerinin su çıkmaz denen kıraç dağlarda şu bulup kendi döktükleri borularla bu suyu köye ve enstitülerine getirmeleri, bu sudan elektrik çıkarmaları sevinç yaratacak yerde kuşku yarattı. Aynı gençlerin kendi elleriyle yaptıkları tohum atan köylü heykeli bir umacıya benzetilip yıktırıldı. Çalışan köylüye heykel ha? Ne demekmiş bu? Çalışıyor diye elin ayısını, (1) (devam) kadar geniş tutun, öğrencinin benimseyebileceği hazır lop bilim pek sınırlı olacak, hiç de seve seve öğrenilmeyecek ve hep çabuk unutulacaktır.” (a. g. y., S. 223 - 225). İstanbul’da Kültür Özgürlüğü Kongresinin bir toplantısında, ‘insan yetiştirme konusunun can damarına basan Profesör Vehbi Eralp’ın konuşmasından alındığı kaydı vardır.) kölemizi baş tacı mı edecektik? Bu düşünüş kolay kolay kafalardan söküleceğe benzemiyor. Sökülmeyince de kırk bin köyümüzün asıl şeneltiriz bilmem.” (a. g. y., S. 209 - 210). “Türkiye’de Köy Enstitülerinin rahatsız ettiği insanlar, bütün devrimlerin rahatsız ettiği insanlardır. Hacılar, ağalar, para babaları, eski bey, paşa oğulları, medrese kalıntıları, ulema bozuntuları ve bunlara yaranan veya kananlar. Atatürk Anadolu halkıyla birlikte İstiklal Savaşını yalnız dış sömürgenlere karşı değil, bu iç sömürgenlere karşı da kazanmıştı. O sağken süt dökmüş kedi gibiydi hepsi... Kendilerini kurtarmak için Köy Enstitülerini feda edenler bindikleri dalı kesmiş oldular; Devrimleri büyük çoğunluğun yaşadığı köyde tepkicilere karşı koruyabilecek öncü güçler orada yetişiyordu. Yalnız onlar kara tahtadan kara toprağa inip, sözden işe geçip devrim düşmanının, yani sömürgenin karşısında ayakta durabileceklerdi.” (a. g. y., S .1 98). “Kırk bin köyün her birine bir nefes devrim götürmenin en kestirme, en ucuz, en mütevazi yolu olarak kanunlaşan Köy Enstitüleri karşısında bazı okur yazarlarımız niçin ya öfkeli, ya duraksar, ya küçümser, ya kötümser bir tavır takınıyorlar? Niçin ortaokulda, lisede, üniversite ve yüksek okullarda hoş gördükleri kusurları Köy Enstitülerinde tehlikeli sayıyorlar? Niçin kendi çocuklarında meziyet saydıkları türlü çocukluk ve gençlik hallerini köylü çocuklarında affetmiyorlar? Niçin bunca zamandır bütün dertlerine sağır kaldıkları köylülerden bazılarının köy okulu hakkındaki haklı haksız şikayetlerini sorgusuz sualsiz destekliyorlar? Niçin camilerini kendileri yapan köylülerin ortak malları olarak gözlerinin önünde duracak olan okullarını, zaruretin karşısında, kendilerinin yapmasını adaletsizlik saymağa kalkışıyorlar? Niçin işi idare edenlerin hangi koşullar içinde neler yaptıklarını sormağa bile lüzum görmeden dedikoduları can kulağıyla dinliyorlar? Niçin aralarından, on yıldır (bu yazı 1948’de yazıldı.) yirmi bin gencin giriştiği bu, işin dört yanını yakından incelemek isteyenler çıkmıyor?” (a. g. y., S. 237). “Köy Enstitüleri Türk eğitimcilerinin ilk orijinal büyük eseri ve köy çocuklarının yaratıcılık destanı olmuştu. Hiçbir eski modele uymayan yeni tip öğretmenin köyde kentte yadırganacağı, eski toplum yapısının ve eğitim anlayışının tepkisiyle karşılaşacağı pek doğaldı... Bu arada kendi davalarını baltalayan, kendi dostlarını satan köylü kentli yurttaşlarımızı ibretle gördük... İnsan şeftali ağacına düşman olur mu? Enstitülerin diktiği şeftali ağacına düşman aydın kişiler çıktı...” (a. g. y., S. 248). “Köyün karanlığına gitmekte yarışı gericiler kazanıyor eskisi gibi. Yılmamak, susmamak, halkı uyarmanın yollarını aradıkça aramak gerek. Halkın isteğiyle yeniden açılacak olan Köy Enstitülerine selam. (a. g. y., S. 199). KÖY ENSTİTÜLERİ’NE ATILAN ÇAMURUN ÇUKURU Köy Enstitüleri 17 Nisan 1940’ta TBMM’nin çıkardığı 3803 numaralı Köy Enstitüleri Kanunu. ile kuruldu Bu dönemde İkinci Dünya Savaşı var gücü ile insan boğazlamakta, kentleri, kasabaları ve köyleri yakıp yıkmakta idi. Bir akşam ajansını dinlerken “Alman uçakları Yugoslav davar çobanlarını makineli tüfeklerle taradı” deniyordu. ‘Dünya iki düşman kampa ayrılmıştı. Birinci kampın cephesi Alman, İtalyan ve Japonya’dan oluşmakta idi. Bir cephede savaşanların başı Alman diktatörü Hitler’di. Hitler’e göre: “Alman ırkı bütün ırkların en temizi, en ahlaklısı, en çalışkanı idi. Öteki ırklar ise kanı bozuk ahlaksız ve sahtekarlardan oluşmuş ne idüğü belirsiz sürülerdi. Onun için dünyada yaşama hakkı ancak “üstün ırk olan Alman ırkınındı”. Bu üç devlet de diktatörlükle yönetiliyordu, “arî ırk” sloganı ile silaha sarılmışlardı. İkinci kampı oluşturanların cephesinde ise Meşrutiyetle, Cumhuriyetle yönetilen İngiltere, Fransa, SSCB, ABD vardı. İkinci cephenin insanları melezdi. Bunlara göre: “İnsanlar, arı kanla, soyaçekimle insanlaşmazlar, bilim, teknik ve kültür ile anlaşırlar. İnsan nesli, milyonlarca yıl biri biriyle savaşmış, ticaret ve tarım işleriyle ilgi kurmuş, biri birinden kız alıp vermiş ve bütün insanî ilişkiler içinde kendi uygarlıklarıyla yoğrulmuşlardı. Hiçbir insan, rengine, kanına, boyuna, bosuna göre değerlendirilemez, ancak yarattığı değere ve bulgulara göre değerlendirilebilir. Onun için dünyada yaşama hakkı tüm insanlarındır. İnsanın insan tarafından ezilmesine ve sömürülmesine karşıyız.” diyorlardı. Aslında, ırkçılık, sloganı, bir göz boyaması idi. Bunun altında yatan dünya pazarlarını, yeraltı, yerüstü kaynaklarını ele geçirmekti. İkinci cephe bunu çok iyi biliyordu. Ve savaş 1939 güzünde Avrupa’da patladı. Fransa, Polonya, Çekoslovakya, Estonya, Litvanya... bir çırpıda Alman ordularının çizmesi ile çiğnendi. Koca Alman orduları yerden tanklarla, havadan uçaklarla SSCB’ne var gücüyle saldırdı. Ruslar, Kafkaslara doğru geri çekildi. İtalyanlar Yunanistan’a, Japonlar da ABD’ne saldırdılar. Radyolar savaş alanlarının yıkım ve kanlı olaylarını vermeye başladı. Türkiye’de köy kahvesinden üniversiteye, hatta BMM’ne kadar savaş haberlerine kulak vermeye başladı. Bir stadyumda oynayanların kulübünü, hidopromlarda yapılan at yarışlarında, yağız veya kır atı, horoz dövüşlerinde beyaz veya kırmızı horozu, deve güreşlerinde, boks veya güreşlerde seyirciler nasıl ayrı ayrı tarafları tutarsa İkinci Dünya Savaşında da örneklerde dediğimiz gibi köy kahvesinden üniversitelere kadar herkes dövüşen devletlerden taraf tutmaya başladılar. Türkiye’de demokrat ve faşist cepheleri tutan iki uç belirmeye başladı. Devrin Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, İkinci Dünya Savaşına katılmayıp tarafsız kaldığı için stadyum seyircisi gibi savaşı uzaktan izleyen hoyhoycularca sevilmiyordu. Gazeteler, dergiler, eğitim kurumları, halktan okumuşlar ve okumamışlar da dövüşen devletlerden bir tarafı tutmaya başlamışlardı. Köy Enstitüleri de bu ikiliğin dışında sayılmazdı. Başlangıçta Hitler’ci orduların saldırganlığı çok vurucu idi. Hitler tarafını tutanlar radyo haberlerini dinlerken “Yaşasın Almanya” diye alkışlıyorlardı. Bu Nazi Alman sempatizanları kendileri gibi düşünmeyenlere komünist damgasını vuruyorlardı. Diktatör ordularının kazandığı utkuyu sanki kendileri kazanmış gibi taşkın sevinç nöbetleri geçiriyorlardı. İnsanlık ırkçılıkla ikiye bölünüyordu. (1) Demokratik Cepheyi tutanlar ise kara kara düşünüyorlardı: “Eğer, faşistler demokrat ülkeleri yener, dünyayı ele katarlarsa ortaçağın engizisyonu yeniden hortlayacaktır. Bunlar kendi düşüncelerine uymayanlara kan kusturacaklardır. İşte herkesin gözü önündeki (1) “...“Aşağı ırklar”, “üstün ırklar’: Kapitalist dünyanın gericilerinin, başka halklara saldırmak, onları kendi egemenlikleri altına alıp sömürmelerini haklı göstermek için ortaya attıkları bir zırvadır...” (Server Tanilli: Yüzyılların Gerçeği ve Mirası İnsanlık Tarihine Giriş, C.LS. 10) toplama kampları. Burada insanlar aç bırakılıyor, işkence ile öldürülüyor, kitaplar meydanlarda ateşe veriliyor, bilim adamları kurşuna diziliyor... Bu kanlı terör böyle giderse insanlığın bugüne değin yarattığı uygarlık yerle bir edilecektir. Dünya dikta rejimi altında yeniden kölelik yaşamında inim inim inletilecektir...” (2) korkusu içinde idiler. Bunlar Yüksek Köy Enstitüsünde “Köy Enstitüleri Dergisi”ni çıkaranlar, kitap tanıtanlar, hocaların ilginç buldukları konularda konferans vermelerini sağlayanlar, açık hava tiyatrosunda Kral Oidipus, Müfettiş, Çömlek gibi oyunları oynayan, binlerce kişiye mandolin konserleri veren kişilerdi. Bugün Köy Enstitülerini savunan, yazarlar, ozanlar, çevirmenler, ansiklopedi çıkaranlar, kitapları yabancı dillere çevrilenlerdi. Ama bunlara iftira edenler, yaptıkları kültür etkinliklerini jurnalleyenler çoktan unutuldular. Onların insanoğlu için hiçbir mesajları ortada yok. Burada bir saptama yapmamız gerekmektedir: Köy Enstitülerinde okuyanlar yoksul köylü çocukları idi. Aydın insanların yaşadığı kasaba ve kentlerde de orta dereceli ve yüksek okullarda okuyan öğrencileri, aynı şekilde suçlandılar Bunların okulları kapanmadı. Köylünün uyanmasını istemeyenler Köy Enstitülerini kapatmak için pusuya yatmışlardı. Onlar için böyle suçlamalar, bahaneler, vehimler, iftiralar yeter de artardı. Nitekim diktikleri iftira fidanları yeşillendi. Çukurlarında bulunan iftira balçığını köyden yetişmiş yurtseverin yüzüne attılar. En sonunda Köy Enstitüleri ve Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu yerle bir edildi. Haydi Köy Enstitüleri kötü idi, kapatıldı. Topraksız çiftçinin ekmeğini bütünleştirecek, yaban ellerine bit atmaktan kurtaracak, yaşadığımız toplumda sosyoekonomik dengeyi sağlayacak olan Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu da mı komünist idi? Bu iftiralar, kurdun koyuna: “Suyumu bulundırdın” demesine benzemektedir. Tarih, Türkiye’de yıkılan, kapatılan her yeniliğin zamanla yeniden daha usta ellerle, daha iyisinin kurulduğunu göstermiştir. (2) “... Faşizmin bütün dünya için barbarlık ve kabus olduğuna inanıyorlar. Uygarlığın, tekniğin, bilimin, kültürün hiçbir ırkın, hiçbir milletin tekelinde olmadan bütün insanlığın çalışmalarının müşterek ürünü olduğuna, uygun koşullan bulduğu zaman vazifesini başaracağına inanıyorlar. Milletlerin, halk yığınlarının gerçekleşmiş ve gerçekleşmemiş olanaklarına, yeteneklerine inanıyorlar. Yeni koşullar içinde gerçek demokrasinin boş ve kağıt üstünde kalan bir özgürlüğe değil, her yerde halk yığınlarına eşit gelişme ve çalışma olanakları sağlamakla kurulacağına inanıyorlar...” (Prof. Dr. Muzaffer Şerif Başoğlu: Değişen Dünya; S.11 Arpad Yayınevi, 1945. Ankara) ONYEDİ NİSAN BAYRAMI 1946 yılında Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü’nün son sınıfındayım. O yıl iş Eğitimi derslerimize en çok ilköğretim Genel Müdürü İsmail Hakkı Tonguç gelirdi. Vereceği dersin yazılı teksirini sınıfa dağıtırdı. Büyük bir emek ürünü olan bu yazılarını okuduğumuz zaman iş’in toplum kalkınmasındaki yerini, çocuğun ye meslek edinen kişinin işle gelişen üretici, yaratıcı yeteneklerinin insana bir karakter kazandırdığını, toplumda ayrı bir saygınlığa sahip olduğunu seve seve okurduk. Dili öz Türkçe idi. İş’in bölümlerini, örneklerini, dersle ilgili olayları, ilkel toplumlardan günümüze kadar kullanılan araçları tekniğin buhar ve elektrik enerjisi ile makineleştiğini, buna karşın eğitilecek olan çocuk ve kişinin elinin iş yapacak beceriyi kazanıncaya kadar el araçları ile eğitildikten sonra makinelere geçebileceğini, bizim işliklerimizde de ilk sınıflar için bu alışkanlığın kazandırılması bakımından el araçları kullandırıldığını, çalışacağımız alanın köy olduğunu, köyde ise el araçları ile köye ait işlerin yapılabileceğini, aracı iyi kullanamayan, ele aldığı işi, işe yarar duruma getiremeyen bir öğretmenin veya bir ustanın toplum yanında gülünç duruma düştüğünü... doyurucu bir dille kavratırdı. 17 Nisan Köy Enstitülerinin kuruluş yasasının Türkiye Büyük Millet Meclisinde kabul edildiği gündü. Her 17 Nisan Köy Enstitülerinin kuruluş gününü Hasanoğlan’da bir bayram havası içinde yaşardık. Ankara’dan Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, T.B.M.M. Başkanı, milletvekilleri, dış ülkelerin temsilcileri, gazeteciler, yazarlar, ozanlar... saygın bir aydınlar topluluğu Hasanoğlan’a gelirdi. 17 Nisan günü gelen konuklar bizim toplandığımız okul alanına büyük bir halka oluştururlardı. Enstitü çalışmalarımızı, köylerin ilkokul yapımını, açılmış ve açılacak köy okullarının durumunu, bu okullarda okutulmağa başlanıldığı günden bu yana köy çocuklarından ne kadarının okutulabildiğini, daha ne kadar köyün okulsuz olduğunu... belirten konuşmayı her yıl İlköğretim Genel Müdürü İsmail Hakkı Tonguç yapardı. Bir bayram hayası içinde bütün, öğrenciler konuklarımızın şenlenmesi için halay çeker, zeybekler oynardık. Şiirler okur, koro halinde türküler söylerdik. Konuklarımız enstitünün etkinlik gösterdiği dikiş, dokuma, marangoz, demircilik, arabacılık, işlikleri bağ ve bahçemizi gezer, damızlık inek, boğa ve Ankara keçilerimizi gözlerler. İstasyon-Hasanoğlan yolunu süsleyen Türk büyüklerinin büstlerini, tohum saçan köylü anıtını, Venüs ve Efebos yontularını, açık hava tiyatromuzu ve duvarlarını süsleyen frizleri büyük bir coşku içinde incelerlerdi. Bazen da Vedat Nedim Tör, Cevdet Kudret, Orhan Veli, Cahit Sıtkı, Bedri Rahmi, Malik Aksel, Pertev Naili, Ulvi Uraz, Sabahattin Eyüboğlu, Enver Ziya Karal, Hikmet Birant, Saffet Korkut, Vedat Günyol, Falih Rıfkı, Ahmet Emin Yalman gibi aydınlar çalışmalarımızı yapıcı yönde eleştirirlerdi. Öğle yemeğini konuklarımızla yerdik. Biraz sonra açık hava tiyatromuzda güzel sanatlar bölümümüzün tiyatro oyunlarını seyrederdik. Konuklarımız akşam üzeri Ankara’ya dönerken çalışmalarımıza sempatilerin içtenliklerinden midir nedir bizlerden ayrılmak istemezlerdi. Bin yıllık ahbap gibi yürekten gelen bir sevgi ile karşılıklı el sallayarak onları uğurladık. Hele Dil Tarihin kızlı erkekli öğrenci grupları bizlerden ayrılırken göz yaşlarımızı tutamazdık. Cumhurbaşkanımızla beraber gelen konuklarımızı Enstitü Müdürümüz, Tonguç Baba, Hasan Ali Yücel beraber gezdirirlerdi. İsmet İnönü her yıl 17 Nisan’ı bizimle beraber kutlardı. Biz de bundan mutluluk duyardık. Öğretmenim İsmail Hakkı Tonguç derslerimizin birinin sonunda beni çağırttı. Yöneticiler odasındaymış. Kapıyı çaldım girdim. Tek başına oturuyordu. Otur diye yer gösterdi. Konuştuğu insanları ayakta tutmak adeti değildi. Ben bir öğrenci olarak oturmaktan çekindim. Tekrar oturmamı isteyince onu üzmemek için kapıya yakın bir sandalyeye sıkılarak oturdum. Tonguç Baba: “Bak Semerci, benim bu sene 17 Nisan Bayramı konuşmasını yazacak vaktim yok. Sen Sabahattin (Sabahattin Eyüboğlu) gelince ona söyle Başaran’ı da çağır. Üçünüz bir olun. Benim okuyacağım konuşmayı yazın. Şu kağıtlardaki notlardan da yararlanın. Yazıyı bitirince sen onu bana al gel” dedi.. Ben bu görevi almakla seviniyordum. Nasıl olsa başımızda Sabahattin Eyüboğlu gibi bir usta vardı. Biz bu konuşmayı yazarız diye içimden geçirdim. Tonguç Baba’nın elinden notları aldım. “Haydi bakalım Semerci, Sabahattin’e benden selam söyle” dedi. Başüstüne, diyerek selam verdim, yanından ayrıldım. Sınıfa gelince Başaran’a bu görevimizi söyledim. O: “Ulan bizim yapacağımız iş mi bu? Nasıl yazarız biz Tonguç gibi saygın bir adamın konuşmasını” dedi. “Aman” dedim. “Yalnız değiliz ki, Sabahattin Eyüboğlu gibi bir usta var başımızda. Umutsuzluğa gerek yok”. Birkaç gün sonra öğretmenimiz Sabahattin Eyüboğlu Hasanoğlan’a geldi. İstasyonda karşıladım. Gülerek elini uzattı. “Hoş geldiniz hocam” dedim. “Hoş bulduk Semerci. Ne var ne yok bakalım?” “Hocam, Tonguç Babanın selamı var. (Onu çok sevdiğimiz için kendi aramızda hep “Tonguç Baba” diye konuşurduk) 17 Nişan Bayramı konuşmasını yazmağa vakti yokmuş. Sabahattin’e selam söyle. Başaran’ı da çağır. Üçünüz bir olun benim konuşmamı yazın. Şu kağıtlardaki notları da yazının arasına serpiştirin” dedi. “Aleykümselam. Ama bu ısmarlama bir yazı. Çok zor yazması. Gelişigüzel bir konuşma da değil. Bütün devlet adamlarına, diplomatlara ve aydınlara okunacak bir konuşma. Çok zor bir iş. Düşünelim. Bu bize bir emanet. Ne yapalım, yazabildiğimiz kadar yazacağız. Beğenirse okur. Beğenmezse kendisi yeniden yazar” dedi. Dersinden sonra arkadaşım Mehmet Başaran’ı da çağırdım, bir odada toplandık. Sabahattin Eyüboğlu derslerinde bize hep “yaşanmayan konuların yazılışı bayat olur, zorlama olur, okuyanı etkilemez. Yazılacak olan konular yaşantımızdan kesitler olmalı. Düşüncelerden, ısmarlamalardan, çalıntılardan oluşan yazılar tatsız tuzsuz olur, bir değer de taşımaz” derdi. Şimdi ise ısmarlama bir yazı yazacaktık. Hem de 17 Nisan bayramı için. Sabahattin Eyüboğlu: “Anlatın bakalım çocuklar. Yazımız nasıl olmalı?” deyince Başaran hemen konuşmağa başladı: “Bizim Trakya’da köylü gaz bulup yakamıyor.Akşamları tavuk gibi karanlıkta evine tünüyor. Köylü, kentli zenginler Alman korkusundan Anadolu’ya göç etti. Yiyecek sıkıntısı çok. Köylünün en ezik bir zamanında bir de imeceyle okullarını yapmağa başlattılar. Ortada kimin ne olduğu belirsiz kişiler, köylüler, kentliler okul yaptıran Milli Eğitim Bakanlığını çok ağır bir dille eleştiriyorlar. Halkın yaşamı böyleyken ne yazabiliriz ki” dedi. Ben de, Konya tahıl ambarı olduğu halde yiyecek sıkıntısı orada da var. Dağ köyleri ilkbahara doğru tükenen yiyecek sıkıntısından olacak tarlalardan ot toplayıp otlu pilav pişiriyorlar, otlu aşlarla besleniyorlar. Elbiseler hep yamalıklı. Kentten uzak köylerde ölülerine kefen bulmakta güçlük çekiyorlar. Şeker diye bir şey yok. “Devlet memura çay, şeker, kumaş, yağ, un veriyor, halka, bir şey vermiyor” diye dertleşiyorlar. Konya tarafında halk imeceye alışkın. Camisini, Okulunu, Çeşmesini, kuyusunu, köy okullarını, çamaşırlığını hep elbirliği ile yapar. Yalnız yönetime karşı olanlar Başaran’ın da dediği gibi savaşın getirdiği sıkıntıları bayrak gibi sallayarak köylüleri sıkıştırıyorlar.”Okullar köylü için bir angaryadır. Biz başa geçersek bütün köy okullarını devlet parasıyla yaptıracağız. Yaşlı demeden, gebe demeden köy kadınlarına taş, ağaç taşıtıyorlar. Köylü işinden gücünden kalıyor, yoksullaşıyor” diyorlar. Propagandalar hep böyle. Köylümüz de kentlimiz de bu bozguncuların sözüne inanıyor. Bilmem ki bu yokluk bu pahalılık içinde nasıl olumlu bir konuşma yazabiliriz” dedim. Sabahattin Eyüboğlu acı acı güldü: “Bu söylediklerinizin hepsi doğru. Ne güzel konular bunlar. İşte bunları yazıp Tonguç’un eline vereceğiz Yeni değil ki bu konuşmalar. Vaktiyle Mustafa Kemal Kurtuluş Savaşında savaşacak askerin ayağına çorap, çarık, sırtına çamaşır dikip vermesi için bütün Türk ailelerini seferber. etti. Her aile çorap ördü, çarık, çamaşır dikti. Hükümete teslim etti.. Asker giydirildi, kuşatıldı, savaşa hazırlandı. Sözüm ona o devrin aydınları M. Kemal’in yaptığı bu onurlu imeceye bile “angarya” dediler. Kurtuluş Savaşı başladı. Köyün gebe kadınları, çocuklu kadınları, yaşlı anaları, babaları diyebiliriz ki yaşlı dedeleri ve nineleri bile sırtlarıyla, kağnı, eşek, katır ve devesiyle cepheye mermi taşımadı mı? O zaman bu beylerin bir çoğunun yakınları Mustafa Kemal’in gene karşısındayken köylü onun yanındaydı. Eğer köylünün bu içten tutumu, ölümden korkmayan tutumu, Mustafa Kemal’i desteklemeseydi. Kurtuluş Savaşı’nı kimse kazanamazdı. Nitekim, Mustafa Kemal nutuklarında köylümüzün içtenliğini övmüştür. Ulustaki anıtta da ‘köylü kadınların çalışması övgü ile belgelenmiştir. Köylü için okul yapım savaşı kendilerini kör kütük eden bilgisizlikle savaştır. Bu savaş köylü için Kurtuluş Savaşı kadar kutsaldır. Kadınlı, erkekli köylü çalışması okul yapım savaşımı da utku ile sonuçlandıracaktır. Bu onurlu çalışmayı biz yürekten kutlarız. Amma bunların yanında köylülerin v halkın bilip de değerlendiremediği bir konu var. Onun da sözünü edeceğiz. O da İkinci Cihan Savaşına büyük devlet adamımız İsmet İnönü’nün Türkiye’yi savaşa sokmamasıdır. Bu ne büyük mutluluktur. Köy Enstitülerinin kuruluşu, köy okulları seferberliğinin şanssızlığı böyle bir zamanda ele alınmasındandır. Nasıl Atatürk’ün önderliğinde yokluk içinde, hastalık içinde, düşman çizmesi altında, dış düşmanın para desteğiyle içteki yobazın yurtta çıkarttığı ayaklanmalarla ezilen halk yeniden Türkiye Cumhuriyeti’ni kurmuşsa ki, bugün yaşayanlar bu gerçeği çok iyi bilirler. Atatürk’ün en yakın silah arkadaşı büyük insan İsmet İnönü de köy okulları yapımında büyük başarılar kazanmıştır. Köy eğitim seferberliği altın çağını yaşamaktadır. İsmet İnönü’nün bizi İkinci Dünya Savaşına sokmadığını bilmemezlikten gelmek budalalıktır, nankörlüktür. Uygarlığı kendi tekellerinde gören büyük devletler şarıl şarıl kan dökerken, kentleri köyleri yerle bir ederken, İsmet İnönü Osmanlının bilgisiz, körkütük bıraktığı köy halkının gözlerini dünyaya açmak için okul yapma seferberliğine girişti. Dünya yakılıp yıkılırken, her tarafta milyonlarca insan öldürülürken biz bu dedikoduculara pabuç mu bırakacağız? Sonra T.B.M. Meclisi’nin çıkardığı bir köy kanunu var. Bu kanuna. göre köylü şimdiye kadar imece ile okulunu, camisini çeşmesini, çamaşırlığını, yolunu, köprüsünü yapmaktadır. Bana kalırsa bu anlattıklarımızı yazmağa başlayalım, Bir da köy kanunu bulalım.“ Hemen bir köy kanunu bulduk. Madde 13’te köylünün yapması zorunlu olan tam 37 iş vardır. Bunların en önemlisi şunlardır: Köye kapalı yoldan su getirmek, kuyu ağızlarını kapatmak. Köy içi ve komşu köy sınırına kadar olan yolları yapmak. Köye bir köy odası yapmak, ahırlı ve ocaklı bir konuk odası yapmak, bir mescit yapmak, köye maarif idaresinin vereceği örneğe göre. bir okul yaptırmak; askerde bulunanların, öksüzlerin tarlalarını ekip harmanlarını kaldırmak. Köy namına bakkal, nalbant, arabacı dükkanları imece ile yapmak. “Tamam” dedi Sabahattin Eyüboğlu. İşte veriler. Yazmaya başlayalım”. Sabahattin Eyüboğlu bize karşı bilgiçlik, büyüklük göstermezdi. Onunla imece çalışmasına alışkındık. Onunla beraber çıkardığımız Köy Enstitüleri dergisinde anlayış birliği içinde seve seve çalışıyorduk. Tonguç Babanın konuşmasını da bu anlayışla kaleme aldık. Anımsadığıma göre şöyle yazmıştık: Bugün 17 Nisan 1946 Köy Enstitülerinin kuruluşunun 6. yıl dönümüdür. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin çağların ihmaline uğrayan köylerimizin aydınlanmasına elini uzattığı gündür. Yüce Meclis mensuplarını burada saygı ile selamlıyorum. Köylünün eğitim yolu ile kalkınmasında görevlendirdiği Milli Eğitim Bakanlığı görevlisi olarak köy okullarının yapımına büyük bir hızla başlamış bulunuyoruz. Her ilde plana alınan köy okullarını köylümüz seve seve yaptı. Bütün illerde yapım sırası gelen köy okullarımızın yapımları bir gün bile aksamadan devam etmektedir. Bu uğurlu girişime başladığımız yıllarda büyük uluslar topyekun bir savaşa girdi. Bu savaşın yayılması yurdumuzu da etkiledi. Milli güvenliğimizi sağlamak amacıyla ordularımızı donatmak ön sırayı aldı. 0rdularımıza yeniden asker alındı. Yurtta üretim düştü. Giyecek, yiyecek sıkıntısı baş gösterdi: Elimizde bulunan petrolün çok önemli yerlerde kullanılacağı hesap edildiği için köylerin lambalarında yakacak gaz darlığı ortaya çıktı. Kentlerden uzak köylerde bu sıkıntılar büsbütün arttı. Öyle günler oldu ki bazı köylerde ölülerine kefen bile zor sağlandı. Trakya bölgesinde açıkgöz varlıklılar Anadolu’ya göç etti. Halk yeteri kadar şeker bulamadı. Devlet bu sıkıntıların bilinci içinde Osmanlının ihmal ettiği köylere okul yaptırarak cehaletle savaşa girdi. Büyük Millet Meclisi’nin açış nutuklarında “Büyük Ata bir Kasım 1928’de Büyük Türk Milletinin okuma yazmayı öğrenmekle yeni bir nur alemine gireceğini” 1933’te de Cumhuriyetin 10. yıl dönümü nutuklarında: “Eğer milletimizin askeri azimesi çiftçi olmasaydı bugün dünya yüzünde bulunmayacaktık”. “Selamet-i hakikiyeye ermek istiyorsak çok kan dökerek kazandığımız muzafferiyetlerden sonra çok fedakarlık yaparak ziraat, ticaret, sanat sahasında emniyetli adımlarla yürümeğe bakalım” demişlerdi. Hükümetimiz büyük Ata’nın bu sözlerini bir vasiyet olarak yerine getirmeye koyuldu. Büyük bir atılımla binlerce köy okulu yaptırdı ve yaptırmakta da devam ederken topyekun savaşın yurdumuzdaki ekonomik sarsıntısını fırsat bilen bazı çevreler köylüyü kendi okulunu yapmaktan soğutmağa, hükümetin köye uzattığı uğurlu eli geri çektirmeğe kalkıştı. “Bütün köy okullarını devlet kendisi yapsın. Kentli, kasabalı okul yapıyor mu? Kentlerin okulunu devlet yapar da köylünün okulunu köylü mü yapar? Hem karnı çocuklu kadınlara taş, ağaç taşıtıyorlar. Yaşlı demeden, yoksul demeden herkesi okul yapmağa -zorluyorlar. Bunlar ‘angaryadır. Angarya ise yasaktır. Köylü zorla okul yapmağa sürüklenemez... Köye giden öğretmene bir de toprak veriyorlar. Köylünün ekeceği toprak elinden, alınır da nasıl öğretmene verilir... Köylü çocukları öğretmene verilen tarlada çalıştırılacak. Kalkan ürün öğretmenin olacak. Bu nasıl anlayış. Köylü çocuğunu okula okusun diye yollar, öğretmenin tarlasını ekip biçsin diye değil. Biz bu uygulamalara karşıyız” diyorlar. Bütün bunlar bugün Türk yaşamının realitesidir.. Ne yazık ki bu propagandaları yapanlar okumuşlardır. Bunlara en çok inananlar da okumuşlardır. Devlet hangi parayla 40.000 köye okul yaptırabilir? Köylünün imece gücü nasıl küçümsenebilir? 1935 yılında ilköğretim davasını yüklendiğimiz zaman köylerde 4.999 okul, 6.786 öğretmen vardı. Erkek nüfusun % 23,-3’ü, kadınların ise % 8,2’si okuyup yazabiliyordu…. Erkeklerin % 76,7’si, kadınların % 91,8’i okuyup yazma bilmiyordu; Kent çocuklarının % 75’i beş sınıflı ilkokullarda okurken, köy çocuklarının % 25’i üç sınıflı okullarda okumakta idi. Bu yanlış tutumdan ötürü köy çocuklarının orta dereceli okullara devam etmesi büyük bir sorundu. Köylü nüfusun % 89,5’i ise okuyup yazma bilmiyordu. Okuyup yazanlar ancak 13 milyon köylünün % 20,4’ü idi. Türk Milletini çağdaş uygarlık düzeyinin üstüne çıkarmayı amaçlayan büyük Atatürk bu acı duruma son vermek için köy eğitimi seferberliğimi 1936’da başlatmadı mı? Anadolu yüzeyine rastgele yerleşmiş 40.000 köy’e doktor, ebe, veteriner hizmet verebiliyor mü? Postane, telefon, ilaç, motorlu araç gibi uygarlık araçlarından köy yoksun değil mi? Köylümüzün pek çoğunun Türkçe konuşması bile anlaşılabiliyor mu? Halen 26.347 köy okulsuz değil mi? Köyde devlet hizmetini yürüten öğretmenden başka bir eleman daha var mı? Köyün kalkınması ise bir tek öğretmenle olacak iş değildir. Tüm devlet kuruluşlarının işbirliği ile köy kalkınabilir. Bugün devlet memurlarından köyde mezarı bulunanlar yalnız öğretmenlerdir. Ne zamanki, doktoru, veterineri, mühendisi, ekonomisti, tarımcısı, sanatkarı köye hizmet ederken köy mezarlığında yer alırsa o zaman köy kalkınabilir. Teknik elemanlar köyde çalışmadıkça çağın bilgi ve tekniğini köye kimse götüremez. Köy daha çağlarca yerinde sayar. Türk halkı da çağdaş ülkelerin düzeyine çıkarılamaz. Biz Millî Eğitim Bakanlığı görevlisi olarak köy eğitimi davasını devraldığımız on yıl içinde okul sayısını 4.999 dan 13.653’e, öğretmen sayısını 6.786’dan 25.626’ya, öğrenci sayısını 313.169’dan 1.359.034’e çıkardık. Diyebiliriz ki, Osmanlının 624 yılda Türk köyüne götüremediği eğitim hizmetinin üç kat fazlasını on yıl içinde biz köye götürdük. Hem de çağın en ileri iş eğitimi ilkeleri ile. Köylüye okulunu yaptırdığımız için en ağır dille eleştiriliyoruz. “Köylü angaryaya zorlanıyor. Köylüye zorla okul yaptırılıyor. Çocuklu kadınlar, yaşlı insanlar, yoksullar okul yapımında zorla çalıştırılıyor” deniyor. Köylüyü bakar körlükten kurtarma, çağdaş insanlığın yaşam düzeyine çıkarmak en büyük davamızdır. Öteden beri köylünün ürününü ucuza alıp, pahalıya satan köylünün okumasını elbette istemez. Tefecinin, şeyhin, cincinin, muskacının “köylüyü okutun” dediği nerede duyulmuştur? Hurafecinin, şeriatçının “köylüyü okutalım dediğini duyanınız var mı?” Köylü Türk ulusunun en büyük varlığıdır. O, okutulmadıkça memleketimiz kalkınamaz, geri kalmışlıktan kurtulamaz. Biz köylünün eğitimi yolunda büyük adımlar attık. Bu uğurda atılan çamurlar ancak çamurcuyu etkiler. Biz doğru yolda olduğumuzun bilincindeyiz. Bu bakımdan bizi eleştirenlere gerekli cevabı şöyle verebiliriz: T.B.M. Meclisince 1924 yılında kabul edilen ve halen yürürlükte olan Köy Kanununun 13. maddesi köylünün kapalı yoldan içecek su getirmesini, kuyu ağızlarına kapak, evine kuyulu hela, Köy ve konuk odası, mescit, milli eğitim idarelerinin vereceği örneğe göre bahçeli bir okul yapmak, adım başına bir ağaç dikmek, köyden hükümet merkezine veya komşu köy sınırına kadar yol yapmak, askerde bulunanların, öksüzlerin ekinlerini ekmek, harmanlarını kaldırmak, köy namına nalbant, bakkal, arabacı dükkanları, çamaşırlık... yapmak zorunluğu koymuştur. Bu kanun Cumhuriyetimizin ilanından beş ay sonra çıkarılmıştır. 22 yıldan beri bu işler yaptırılırken köylü angaryaya mı zorlanıyordu? Eğer zorlanıyorsa neden 22 yıldır sesleri çıkmıyordu? Köylü kendi geleneği olan bu işleri çağlarca yapmadı mı? Geri kalmış bir ulus olarak 4O.OOO köyün okulunu hangi bütçe ile yapabiliriz? Büyük Ata Kurtuluş Savaşında orduların çarığını, çamaşırını, çorabını bir anda halkın yardımı ile sağlamadı mı? Kendisinin ve çocuğunun kör cahillikten kurtulması için seve seve giriştiği okul yapımını baltalamayı kendinize nasıl yakıştırıyorsunuz? Halkın okulunu yapma gayreti devletimizi güçlendirmiyor mu? Türk köylüsünün görkemli ve onurlu imece çalışmasını nasıl küçümseyebiliriz? Biz halkla devletin işbirliğiyle dirilmiş bir ulusuz. Biz köylü ile devletin köy okul yapımı seferberliğinde başarıyla sonuçlanacağına inanıyoruz. On beş yıllık bir planımız var. Bunun altı yılında elde ettiğimiz başarıları sizlere sundum. Önümüzde kalan dokuz yıl içindeki planlı çalışmamızın sonu olan 1955 yılında Türkiye’de okulsuz ve öğretmensiz bir tek köyümüz kalmayacaktır. İlköğretim seferberliğimizin başarıyla sürdürülmesindeki gücümüzün en büyük desteği Cumhurbaşkanımız İsmet İnönü’dür. Bu desteğine her zaman ihtiyacımız vardır. Şimdiye kadar 20 köy enstitüsünü başarıyla çalışma yoluna koyduk. 21. köy enstitüsünü de Van da açıyoruz. Bugün köy enstitülerimizde okuyan öğrenci sayısı 16.000’e’ yaklaşmaktadır. Önümüzdeki beş yıl içinde en az 16.000 öğretmen ve 2500 eğitmen daha köylerde öğretime başlayacaktır. Öncekilerle beraber sayıları 31.500’ü bulacaktır. Bu. öğretmenlerimizin göreve başlamaları sayesinde okula kavuşacak öğrenci sayısı 1.575.000’i bulacaktır. Beş yıl içinde köy enstitüsünü bitiren öğretmenlerimizin sayısı 22.000 olacaktır. Bunlar, 150.000 büyük ve küçük baş damızlık hayvan ve 1.5 milyon dönüm toprakla köyde örnek bir çalışmaya girişeceklerdir. Ayrıca köyün ihtiyacı olan iki milyon parça marangoz, demirci, yapıcı ve dikiş makinesi gibi araçlar da köye girmiş olacaktır. Bu araçlar okula devam eden öğrencilere iş derslerinde pek çok beceri kazandıracaktır. Okulu bitiren köylü çocuklarımız kendi iş hayatlarına dönünce üretici çalışmaları daha da verimli olacaktır. Diğer taraftan köyün. yetişkin delikanlılarını da okullarımızda sanat kursları açarak yetiştireceğiz. Kız öğretmenlerimiz de okulda hem kız öğrencilerine hem de köyün yetişkin kızlarına dikiş, çocuk bakımı, yemek yapma ve sağlık bilgilerini öğretecektir. Son olarak çok önemli ‘bir gerçeğin hepimiz tarafından unutulmaz değerinin bilinmesini istiyorum. Bu da Cumhurbaşkanımız İsmet İnönü’nün İkinci Cihan Savaşına’ Türkiye’yi sokmamasıdır. Topyekun İkinci Dünya Savaşı Türkiye’mizi de yokluklar içine ittiğini’ hepimiz biliyoruz. Ama Türk halkı sağ salim işinde gücündedir. Kimsenin burnu kanamamıştır. İçimizde ağlayan analar, ocağı sönen babalar, öksüz kalan çocuklar, dul kalan gelinler yoktur. Kolsuz, bacaksız, kör, sakat yoktur. Oysam savaşa giren ülkelerde kentler, kasabalar, köyler yerle bir edildi. Milyonlarca insan öldürüldü. Milyonlarca insan sakat kaldı. Japonya’nın iki kentine atılan iki küçük atom bombası iki yüz bine yakın insanı bir anda öldürdü. Bir o kadarını da iyi olmaz, radyasyon hastası yaptı. Gazetelerden okuduklarımıza ‘göre Hiroşima ve Nagazaki kentlerine atılan atom bombalarından sağ kalan insanların bütün bedeni yanmış, sağ iken kokmağa başlamışlar. Atom ışınlarının çok şiddetli oluşundan pek çok insanların gözleri bir anda yere akmış. Göz çukurları insan iskeleti başlarında görüldüğü gibi bomboş birer çukur haline gelivermiş. Evler yanmış yıkılmış, hastaneler hastasıyla, doktoruyla imha edilmiş. Ortada kalan radyasyon hastalarına bakacak doktor ve sağlıkçı hatta ilaç bile bulunamamış. Kentlerin telefon direkleri bile yanmış kül olmuş. Elektrik santralleri, yerin dibindeki su yolları on bin lerce yerinden patlamış, evlerin tuğlaları bile erimiş, yerlere serilmiş. Birçok insan çıldırmış. Her tarafta ölü yaralı yan yana sergi gibi serilmiş, kan, kusmuk kokusundan durulmaz bir hale gelmiş. Değil ölüleri kefenleyip gömmek, onulmaz yaralı insanların bile imdadına kimse yetişememiş. Biz bu savaşta Türk milleti olarak böyle acıları görmedik ve yaşamadık. Bu bizim için büyük bir mutluluk değil mi? Dünyanın en uygar, en zengin ülkeleri olan Almanya, İtalya, Japonya faşist diktatörlerinin terörlü emirleriyle sömürge haline getirmek istedikleri Rusya, Fransa, İngiltere ve A.B.D. gibi demokratik ülkelerin işgaline uğradılar. İşte böyle bir zamanda Kurtuluş Savaşımızın ölmez kahramanlarından büyük Ata’nın “Yurtta sulh, Cihanda sulh” ilkesine sahip çıkan onun en değerli arkadaşı Cumhurbaşkanı İsmet İnönü çağların bakar kör haline getirdiği Türk köylüsünü okutmak için, onları çağdaş birer insan olarak yetiştirmek için köylünün eğitilmesi seferberliğine girişti. Başbakanlığı sırasında köylünün okutulmasını önce C.H.P. Parti grubuna daha sonra T.B.M. Meclisi’ne getirdi. Bu yönde değerli gayretler gösterdi. Yüce Meclis ve hükümet bu konu üzerinde çalışmayı benimsedi. Biz bu inançla Köy İlköğretim seferberliğini başlattık. Köylümüzün bilgi ve üretim yaşamını geliştirerek iş eğitimi ilkelerine sahip, nitelikli öğretmenlerin yetiştirilmesinde büyük bir başarı kazandık. Köylerde okul yapımına dört elle sarıldık. Savaşın getirdiği sıkıntılar içinde bu işe girişmekten yılmadık. Kurduğumuz Köy Enstitülerinde balıkçılığı geliştirdik. Ürettiğimiz ürünleri yedik, kullandık. Devlete fazla yük olmadık. Enstitülerin bir çoğuna çadırdan başlayarak büyük binalar yaptık. Enstitülerin kuruluş ve işleyişinde insanın insan tarafından sömürülmesini değil, doğanın insan tarafından sömürülmesini ilke olarak kabul ettik. Köy Enstitülerinin bir çoğunu çadır kurarak açtık. Kısa zamanda yetiştirdiğimiz becerikli öğrencilerimizin başarılı çalışmalarıyla büyük okullar yaptık. Yaptığımız binaların sayısı 750’ye yaklaştı. Bunların yanında elektrik santralleri, kooperatif ve uygulama okulları gibi tesislerimizi de kullanmağa başladık. Yüz binlerce meyveli, meyvesiz fidan diktik, yetiştirdik. İklim bölgelerimize göre enstitülerde sebze, meyve, et, süt, yumurta ve bal gibi ürünler yetiştirmeğe büyük önem verdik. Önümüzdeki yıllarda savaş felaketinin getirdiği yoklukları ortadan kaldırmak başlıca hedefimizdir. Köylerin eğitim seferberliği yeniden yaptığımız binlerce okulda yeni yetiştirdiğimiz öğretmenlerle, açtığımız dershane, işlik ve uygulama tarlalarında meyvelerini vermeğe başladı. Türk köylüsü ilk olarak Cumhuriyetin kendilerine verdiği bu hizmetle mutlu bir güne kavuşmağa adımını attı. İlköğretim seferberliğimizin başlatıldığı köylerde okuma-yazma çalışmalarımız başarıyla sürmektedir. Bu okullarda Tarım ve iş derslerimiz de köylümüzün tarla, bahçe hayvan yetiştirmelerine paralel olarak öğretilmektedir. Milli Eğitim Bakanlığı’mız, Tarım ve Sağlık Bakanlığı’mızla koordine bir çalışma içindedir. Tarım bakanlığı, tarım çalışmalarımızı teknisyenleri ile desteklemektedir. Köy sağlık memurlarımızın yetiştirilmesinde de Sağlık Bakanlığı doktorları, laboratuar ve hastaneleriyle büyük yardımlarda bulunmaktadır. Bu değerli katkılarından ötürü her iki bakanlığın köy kitlesinin kalkınmasına uzattığı eller öpülecek ellerdir. Bu hizmetlerinden ötürü her iki bakanlık mensuplarını kutlamak en büyük insanlık borcudur. İkinci Dünya Savaşını başlatan sözde uygar devletler milyonlarca insanın kanını döktü. Yurdunu yuvasını yıktı. İnsanların yok edilmesi uğrunda milyarlar, trilyonlar harcadı. Tam bu zamanda Cumhurbaşkanımız İsmet İnönü çağlarca bilgisiz bakar kör bırakılmış köylümüzün kalkınması için köy okulları yapımı ve eğitim seferberliğini başlattı. Böyle yıkıcı bir savaş devrinde köylümüzün eğitimi gibi soylu bir çalışmayı başarabilmek her kişinin harcı değildir. Bugün böyle bir çalışmanın dünyada bir eşi daha yoktur. Büyük Atatürk’le beraber savaştıkları Kurtuluş Savaşı’nda, Lozan Barışı’nda, Cumhuriyetimizin kuruluşunda, devrimlerimizin yapılışında büyük utkular kazanan İsmet İnönü, Köy İlköğretim seferberliği ile yeni, bir utku daha kazanmıştır. Çalışmalarımızı yerinde görerek bizlere ışık tutmuştur. Köy Enstitüsü başarısında yapıcı eleştirilerinin payı büyüktür. Çalışmalarımızı içtenlikle desteklemelerinden çok mutluyuz. Bu mutlu günümüzde’ de aramızda görmenin sevincini yaşamaktayız. Gelecek yıllardaki başarılarımızın daha verimli olacağına inanıyoruz. Bütün Köy Enstitüleri adına 17 Nisan bayramımıza katılan devlet yöneticilerimizi, yerli ve yabancı konuklarımızı en içten saygılarımla selamlarım. USTA ÖĞRETİCİLERİMİZ “Osmanlı Anadolu’su, her türlü sanayi tesislerinde, teknik takım taklavattan, santrallerden ve bu arada sanayi ve teknik alanlarında yetişkin insan kadrosundan yoksun bir ülkeydi... Bir açık pazar, bütün endüstriyel gereksinmelerini yabancı ülkelerden satın ‘alan ilkel bir tarım hammadde üreticisiydi. Bir yarı .sömürge idi... Fevzi Paşa’nın Harbiye Nazırlığı sırasında, düşmana en az 200.000 piyade silahının mekanizmaları ile, topların kamaları teslim edilmek, mütareke icaplarından görülmüştü. Büyük cephane stoklarına düşman el koymuştu...” (1) Oysa Mustafa Kemal bugünlerde Türkiye’yi emperyalistlerden kurtarmak için sonsuz silah gereksinmesi içinde kıvranıyordu. Eldeki silahlar ise mekanizmasız ve kamasız kullanılamaz bir hurda yığını halindeydi. Ordunun İmalatı Harbiye denen bir tamir ve bakım ocağı vardı. Buraya alınan çıraklar ustalarına baka baka iş yapmayı öğrenirlerdi. Ahmet Akar adında bir silah ustası da bu ocakta böyle yetişenlerden biriydi. Milli Mücadele başlarken Eskişehir Demiryolu Atölyesinde çalışmaktaymış. Bir gün ona bir binbaşı gelir... Kamasız toplar vardır. Bunlara kama yapılacaktır. Fakat kama yapabilmek için demiryolu atelyesinde ne malzeme, ne de bu iş. için kuruluş vardır. Derken iki İmalatı Harbiye subayı da işe’ katılırlar. Torbalarından işçi önlüklerini çıkarıp bu işler için pek de uygun olmayan şahmerdanın başına geçerler. Atölyedeki Rum, Ermeni işçiler bunlarla alay etmektedir. Akla gelmez zorluklarla savaşırlar. Sonunda 10.5-22 çapında ilk kama yapılmıştır. Kama topa takılır. Kırda deneme atışı yapılacaktı.r. Yapılır da. 10,5’Iuk top ovaları inletir. Ahmet Akar’ın ve arkadaşlarının mükafatı sel gibi boşanan sevinç gözyaşlarıdır... Seri halinde üretime geçilir. 7,5’luk Krupp Cebel, 1,77’lik Erhard Cebel toplarının kamaları meydana çıkar...” (2) Kamaların yapımından sonra “ilk deneme atışları Karacaşehir doğrultusundaki dağlara yapılır. Ahmef Akar usta sevincinden şöyle der: “Gürleyen topların sedaları bütün yorgunluklarımızı unutturdu...” (3) Bu düşünceli atılımdan sonra bütün ordunun silahları onarılır, işler hale getirilir. Mustafa Kemal’in ordularının silahları daha nice Ahmet Akarların eliyle tamamlanır. Türkiye’mizin gelişmesindeki her türlü ileri hamleler hep ordudan gelmiştir. Silah altına alınan erlerin marangoz, demirci, terzi, şoför, kalaycı, dökümcü ve teknisyen olanlarından en iyi şekilde yararlanan gene ordumuzdur. (1) Şevket Süreyya Aydemir: Tek Adam, c.2, S. 438, (2) a. g. y., S. 439. (3) a. g. y., S. 440. 9. baskı. SİLİ LAYOŞ Köy Enstitülerinde de köylü ustalardan yararlanıldı. Çifteler Köy Enstitüsünde Macar asıllı Sili Layoş adında bir usta öğreticimiz vardı. inşaat, demircilik ve marangozluk işlerinden çok iyi anlardı. Onunla okul, ahır, santral, köprü, öğretmen lojmanları, işlik, arılık ve kümesler yaptık. İş yaparken yaptığımız işleri hep gözetlerdi. Harcın gramını, kerestenin santimini boşa verdirtmezdi. Bize yaptığımız işi sevdirirdi, gülüştürücü fıkralarla çalışmamızı sağlardı. Yorulduğumuzu bile bilmezdik. Bir gün öğretmen evlerinin tavanlarını çakıyorduk. Çivinin birisini yana eğik bırakmışım. Yanı başımda bir kahkaha attı. Arkadaşlarıma: “Çocuklar, çocuklar, hepiniz gelin buraya. İçimizde bir nalbant var... Bakın şu Bekir’in çaktığı çiviye. Oldu mi bu? Marangoz hiçbir zaman çiviyi yana eğmez, tam ,çakar Nalbant ise nal düşmesin diye çivin,in ucunu biraz eğer. Sen nalbant mısın be kuzim? Düzelt bu çiviyi, bir daha böyle çivi çakma.” deyince çivinin tavanı çirkinleştirdiğini gördüm, işimdeki çirkinliği giderdim. Sili Layoş, değerli bir usta öğreticiydi. Yirmi Köy Enstitüsü’nün kuruluşunda onun çok emeği vardır. Bütün enstitülüler ondan pek çok şeyler öğrendik. Onu hiç yadsımadan severdik. İkinci Cihan Savaşı’nın yokluklu yıllarında onun pratikliğinden, zekasından çok yararlandık. Atatürk öldüğü gün okula geldim. Enstitümüz susuzdu. Sili, Seydisuyu’nun kıyısına bir kuyu kazdırdı. Atla çevrilen dişli çarktan alınan kayışla santrifüj döndürüldü. 24 metre yüksekliği olan Çiğdem Tepesi’ne yaptığımız su deposuna su çıkarıldı, oradan da okula bağlandı, suya kavuştuk. Enstitümüz yıllarca lüks lambalarıyla aydınlanırdı. İllerimizin birinin hurdalığından yok pahasına aldığı hurda tribünle Seydisuyu kenarına yaptığımız santralı arkadaşı Gaspar’la çalıştırdı. Okulumuz ve Hamidiye Köyü ışıklandırıldı. (Öğretmenlerimizden Talat Tarkan ve Raşit Toygan da bu çalışmanın içindeydi.) Köy Enstitüleri yapıcı ekiplerle biri birinin kuruluşlarına yardım ederdi. 1940 yazında Çifteler Köy Enstitüsü’nden yirmi beş kişilik bir yapıcı ekibi olarak başımızda Sili ustamızla beraber Savaştepe Köy Enstitüsüne gittik. Ekibimiz marangoz, demirci ve duvarcı arkadaşlardan oluşmaktaydı. Savaştepe’nin yeni alınmış 50 kadar kızlı, erkekli öğrencisi ile bir o kadar da eğitmeni vardı. Onlar köyden yeni geldikleri için yapıcılık bilgileri yoktu, bize yardım ediyorlardı. Yaptıklarımızdan da bir çok beceri kazanıyorlardı. Enstitü’nün eğitimbaşısı İsmet Kültür: “Kocaman İzmir’de, Balıkesir’de bir sandık çivi bulamadım. Boşuna geldiniz” diyordu. Elimizde iskele yapacak kadar çivi vardı. Sili: “Yollar mısınız beni İstanbul’a. İstemediğiniz kadar çiviyi size getireyim” diyordu. Enstitü yöneticileri ona para verdi. Sili üç gün sonra inşaatlardan sökülmüş paslı çivi sandıklarıyla Savaştepe’ye geldi. Bütün öğrenciler ve eğitmenler eğri çivileri birkaç günde düzelttik. Enstitü bir bayram havası yaşıyordu. Köy okulu yazın tatil olduğundan orada kalıyorlardı. Yeni yapacağımız okul, yemekhane, ambar ve hamama seviniyorlardı. Sili, her zamanki gibi alçak gönüllü haliyle: “İstanbul, dünya şehirlerinden biridir. Orada her şey vardır. Yalnız yerini bilmek gerek. Anladiniz mi? Şimdi yapın yapinizi, çakin çivinizi. Biter diye korkmayin ha...” diyordu. Hepimiz gülüşüyorduk onun bu şakacı, gerçekçi konuşmalarına. Yaptığımız binaların çoğu bir, iki katlıydı. Asma makaslarını yerde bir profil üzerinde yapardık. Onu urganla çatıya kaldırırdık. Sili başımızda bir komutan gibi şöyle komut verirdi: “Heyyyy, (ipe iyi sarılın, makası kaldırmaya hazırlanın demekti onca) Hop: Deyince de bütün öğrenciler makasa bağlı ipleri çatıya doğru çekmeye başlarlardı. Koca çatı makası Fatih’in gemileri gibi duvara yaslanan ağaçlar üzerinden kaydırılarak çatıya çıkarılırdı. DEMİRCİ ZEKERİYA USTA Çifteler Köy Enstitüsü’nün kurulduğu Hamidiye köyündendi. Çifteler havalisinin 15-20 köyünün tarım avadanlıklarını ve pulluklarını onarır veya yeniden yapardı. Ustalığıyla o köylere ünü yayılmıştı. Köylüler: “İlle Zekeriya Usta’nın pulluğu. Çok. hafif, atlara eziyet etmez, kolu yormaz, toprağa’ - iyi batar. Tohumu çok güzel karıştırır...” diye öve öve bitiremezlerdi. Zekeriya usta, bütün çevre köylülerce tutulduğu için işi çoktu. Enstitümüze de böyle bir usta gerekliydi. Biz öğrenci olarak Ankara, Eskişehir, Konya, Afyon ve Kütahya gibi beş çiftçi yatağı köy çocuklarıydık. Onun sanatını öğrenmemiz gerekliydi. Onun gönlünü edip enstitüye alan müdürümüz Rauf İnan bize: “Çocuklar size iyi bir demirci ustası getirdim. Hepiniz çiftçi çocuğusunuz. Köylere öğretmen olarak gideceksiniz. Tarım ürünleri iyi araçlarla elde, edilir. Eğer siz Zekeriya ustanın pulluklarını köylerinizde elinizle yaparsanız köylüler sizi başında gezdirir...” diyordu. Zekeriya usta demircilik işliğinde işe başladığı zaman sanat enstitüsü mezunu. Mustafa Karaman adında bir demircilik öğretmenimiz vardı. Çiftçi avadanlıklarının yapımından, onarımından anlamazdı. Basit iş resmi çizdirirdi. Cıvata yaptırır, teneke büktürür, su tesisatı, oksijen kaynağı gibi pratik işler yaptırırdı. Zekeriya usta boynuna iş önlüğünü taktığı gibi örsün başına geçti. Demirci arkadaşlarımızla beraber tek atla, çift atla ve altı atla çekilen pulluklar yaptılar. Zekeriya Usta’nın müşterisi olan bütün köylüler enstitümüzün işliğine gelmeye başladı. Köylülerin avadanlıkları daha ucuz yapıldı. Enstitümüzün döner sermayesine daha çok gelir sağladı. Arkadaşlarımız eski pullukların onarılmasını, yeni pullukların yapılmasını öğrendiler. Ben marangoz işliğinde çalışıyordum. Bir gün demircilik işliğinin önünde büyük bir kalabalık vardı Geniş bir halka olmuşlar, ortada bir şeye bakıyorlardı. Koşarak yanlarına gittim. Tekerlekler üzerinde tohum sandığı ve altı bıçağı, olan bir mibzeri sevinçle seyrediyorlardı. Bu arkadaşlarımızın yaptığı ilk büyük pulluktu. Sandığına tohum dolduruluyor, yere serpilmesi. ayarlanıyordu; altı at tarafından çekilerek toprağı sürüp ekiyordu. Bir gidişte bir traktör? kadar yer sürüyordu. Bu bizim için büyük bir mutluluktu. Köylerimizde bir çift öküzün çektiği sabandan başka bir tarım aracı görmemiştik. Arkadaşlarımız yıllarca Zekeriya Usta’dan çok pratik beceriler kazanmışlardı. Köylere de bu güvenle gitmişlerdi. BAHÇIVAN NURİ USTA Bahçıvan Nuri Usta bahçe tarımında gözbebeğimizdi. Pratik ve uygulamalı çalışmalarımızda sırtına yakası kürklü gocuğunu geçirdiği gibi sınıfımızı doğru bahçeye götürürdü. Hepimizin eline bel, kürek, kazma, çepin verir bizi ekilecek veya bellenecek olan bahçeye götürürdü. lk acemiliğimizde “Bana bakın. Beli sık sık vurun. Toprağı bulgur bulgur dağıtın” derdi. Zamanla kirizma yapmanın ustası olmuştuk. Beli toprağa iyice saplayıp toprağı deviriyor, kışın rutubetini yaza saklıyorduk. Akasya ormanımız için bu kirizma çok yararlı oluyordu. Fidan dikerken yaralı kökleri, gereksiz dalların budanmasını bize gösterirdi. Bir tek fidanı arızalı kökü ile diksek hemen bizi uyarırdı. “Bana bak delikanlı, iş devletinse öğrendiğin senin. Sök o fidanı. Köklerini buda, yeniden dik...” diye uyarırdı. Cins patlıcan, domates tohumlarını erkenden sıcak yastıklara eker, yetişince açtığımız karıklara diktirirdi. Kabak, mısır ektirtir, soğan diktirtirdi. Bunların çapalanmasını, gübrelenmesini, sulanmasını bize öğretirdi. Enstitümüzün öğrenci, öğretmen, usta, bekçi, arabacı, şoför, eğitmen sayısı binin üzerindeydi. Bütün yaz ve güz aylarında sebze gereksinmelerimizi bahçemizden sağlardık. Kış mevsimi için lahana, pırasa dikerdik. Sebzelerimizi at arabalarıyla enstitümüze taşırdık. Bahçemizin bakımını zamanında yaptığımız için sebzeler çok verimliydi. Yay gibi patlıcanlar, uzun uzun kıl biberler, tombul tombul dolma biberler, elma gibi sırık domatesler yemekle bitmezdi. Öğretmenlerimize, köylülere sebze satardık. Hele kabakların verimi bir afattı. Bir gün sofrada arkadaşlarla şöyle bir konuşmam oldu. “Kabak yemekten usandık. Sabah kabaklı bulgur çorbası, öğleyin yoğurtlu, kabak kızartması, akşam kabak musakkası, kabak yiye yiye kabak gibi olacağız. Elimize birer bıçak alalım (oysa İkinci Cihan Savaşı içinde aç kalmamak ne büyük bir mutluluktu) gece tüm kabakların kökenlerini keselim” dedim. Ertesi gece biri beni yatağımda sarsıyordu. Başımı çevirdim. O: “Geç kaldık yahu. Kalk çabuk giyin. Hani kabak kökenlerini kesecektik.” diyordu. Bu arkadaşım Bozkırlı Ahmet Ocak’tı. Ben de: “Sen deli misin kardeşim! Hazır kabaklarıyla bizi, köyü, öğretmenlerimizi besleyen kökenleri kesip de bizi kuru pilava mı muhtaç edeceksin? Ben onu sizleri güldürmek için söyledim. Hadi yat, rahatına bak “deyince Ahmet Ocak: “Aptallık bende. Seni ağabey bilerek sözüne inandım...” Gelelim Bizim Nuri Usta’nın bahçıvanlığına. Hani bir deyim vardır. Her adam yapar kürek sapı ortasına gerek. Nuri Usta’nın becerikliliği de böylesine ortadaydı. Beraber yetiştirdiğimiz bol ürünler bize de bir bahçıvanlık kişiliği kazandırıyordu. Kendimizi onun gibi görmeye başlamıştık. 0, bir tarım ustasıydı. Tonguç’un derslerimizde bize dediği gibi “lnsan insanı değil, toprağı sömürmeli”. Nuri Usta da toprağın sömürülmesini bize öğreten bir üretimciydi. ARABACI HAMZA AGA Arabacı Hamza Aga, Bulgaristan göçmeniydi. Onunla köylere öğretmen olarak gidecek arkadaşlarımıza verilecek arabalar yapardık. O zaman işliklerimizde elektrik yoktu. Hep el araçlarıyla çalışırdık. Haftada iki at arabası yapıyorduk. Ustamın sıvalı kolları benim boynumdan kalındı. Eline arabacı baltasını bir aldı mı tekerlek parmağını bir vuruşta yukardan aşağı yontardı. iş arasında dinlenme filan yaptırmazdı, sigara bile içmezdi. Durmadan hem kendisi, hem de biz çalışırdık. Her parça, el ile işlendiği için haftalık araba üretimimizi üçe çıkaramıyorduk. Bir gün eğitimbaşımız Nazif Evren işlikleri denetliyordu. Bize de geldi. “Bana bak Hamza Aga, ne zaman sen bu araba yapım sayısını üçe, dörde çıkaracaksın? “Olmuyor be Nazif Bey. Hep elden çıkıyeri bu mübarekler. Benim burda bir tek soluk almam belki boş geçer. Canımız çıkıyeri şu çocuklarla. Gene de çok zor çıkarıyeriz iki arabayı.” Nazif Bey: “Sen benden öğrenci iste, gereç iste, ne yap yap haftada 5-6 araba çıkar” deyince Hamza Aga patladı: “Sen öldürecen mi beni. Bilekten çıkıyer bu iş. Koy işliğine elektrikli makineleri, yapayım sana her gün bir kaç araba. Nazif Bey: ”Makineyi çalıştıran da insan,Kendi kendine makine iş yapamaz ki? Çok çocukla çalış, çok araba yap. Hamza Aga: “Sen ne demeye getiriyen benim çalışmayı? Beni sırtüstü yatar mı sanıyersin?” Nazif Bey: “E e e e ...çok uzattın. Yapamazsan çeker gidersin.” Hamza Aga: “Sen beni buradan kovusan ben bu ellerimle nerede olsa ekmeğimi kazanırım. Amma seni işinden atsalar sen çocuğunun bezini bile yıkayamazsın...” Bu tartışmayı Nazif Bey uzun sürdürmedi. Hamza Aga’ya hak vermiş olacak ki ona yanıt bile vermeden işine döndü. Hamza Aga’yı çok severdik. Enstitülerin Usta Öğreticileri almasının nedeni: Köy Enstitüleri’nde her branşta usta öğreticiler vardı. Bunlara toplum kalkınması çalışmalarımızda “konu lideri” diyorduk.. Sözünü ettiğim ustalar da kendi dallarında birer konu lideridir. Gene usta öğreticilerimizden Aşık Veysel, halk türkülerini sazıyla çalıp söyleyen bir konu lideridir. Kütahyalı Aşık Mehmet, hem çalıp hem oynayan bir halk oyunları lideri. Beşikdüzü Köy Enstitüsü’nde hamsiden, gübre yapan Aziz Ağa, Karadeniz’i balık tarlası yapan ve bir günde öğrencilerle 13 ton balık tutan Fehmi Reis de bir konu lideriydi. Balıkçılıktaki bu başarıyı Beşikdüzü K. Enstitüsü müdürü Hürrem Arman İlköğretim Genel Müdürü İ. H. Tonguç’a duyurur. Tonguç da bu başarıyı “Doğayla savaşta, sayısız başarılarınızdan sonra, Karadeniz’i de fethe başladınız. Bu savaşın öncüleri olan çocuklarımızı, sizleri, hepinizi daha büyük başarılar bekleyerek kutlar, ayrı ayrı gözlerinizden öperim.” diye (1) telgrafla kutlar. Bu usta öğreticilerimiz kollarına taktıkları altın bilezikleri sayesinde kendilerine çok güvenen bir karakter örneğiydiler. Köy Enstitüsü çıkışlı öğretmenler meslek yaşamlarında çok kötü koşullarla karşılaştılar. Sürüldüler, görevden alındılar, öğrenim düzeylerinin altında işlerde çalıştırıldılar. Ama Hakkı Tonguç’un insan yaşamına dayanan ve doğayı sömüren iş eğitiminin kazandırdığı üretkenliğin içinde yoğrulmanın yarattığı karakterlerin hiçbirisi bir lokma ekmeğin tutsağı edilemediler. En kötü koşullar içinde mesleklerini başarıyla sürdürdüler. Bu dirençli ve onurlu çalışma karakterlerinin geliştirilmesinde, hatta yaratılmasında alın teriyle ekmeklerini kazanan usta öğreticilerimizin de payı vardır. Ama bu dizgenin sahibi gene Hakkı Tonguç’tur. O, onları bu kurumlarda çalıştırmasaydı onları biz nerede görecektik. (1) Hürrem Arman: Piramidin Tabanı, S. 379-380. HASANOĞLAN YÜKSEK KÖY ENSTİTÜSÜNÜ GEZMEYE GELEN ÇOK ÜNLÜ BİR EĞİTİM BİLGİNİ ! Arabacı Ahmet Usta enstitümüzün usta öğreticilerindendi. 1946 ilkbaharında işlik stajımı onun işliğinde bir hafta çalışarak tamamladım. İşliğin bir iş defteri vardı. Hafta sonu işlik sorumlusu ne iş yaptıysa sayısıyla, cinsiyle yazardı. Ahmet Usta benim enstitü öğrencileriyle yaptığım çalışmayı çok beğenmişti. Bana kendi eliyle yaptığı bir ışkı (gelberi) aracını “hatıram olsun” diye vermişti. Haftanın son gününe gelmiştik. Ekibimle 23 at arabasının parmaklıklarını, teker, lobut, söve, yastık, ok, falaka, makas ve sandık tahtalarını hazırlamıştık. Bunları ayrı ayrı istif ettirmeye başladım. Beraber çalıştığım öğrencilerim yorulmuşlardı. Haydi hepimiz biraz dinlenelim dedim, tezgahın üstündeki kitabı alıp oturduğum yerden okumaya başlamıştım ki işliğin kapısı birden açıldı. Önde müdürümüz Rauf İnan, bir grup yetişkin insanla içeri giriverdi. Ayağa kalkıp karşıladık. Bunların konuk bir gezi grubu oldukları belliydi. Başı fötr şapkalı, gri pardösülü, kır- saçlı, kısa boylu, dimdik yürüyen birisi bu grubun önündeydi. Hoş geldiniz diyerek hepsiyle el sıkıştık. Müdürümüz Rauf İnan: “Bekir, sen Halil Fikret Kanad Hocayı tanır mısın?” “Kitaplarıyla tanırım öğretmenim”. “Hangi kitaplarını okudun?” “Pedagoji, Terbiye ve Tedris Tarihi, Milliyet İdeali ve Topyekun Milli Terbiye adlı kitaplarını okudum.” “Elinde okuduğun kitap ne?” “Sokrates’in Müdafaası.” “İşte bu gördüğünüz öğrencim Bekir Semerci hem Eflatun’u okur, hem Halil Fikret Kanad’ı. Hem Shakespeare’i okur, hem Goethe’yi. Hem Mevlana’yı okur, hem de Mustafa Kemal’i... Hem Montaigne’i okur, hem Erasmus’u... Öğrenci toplantılarında okulun müdürü olan beni çatır çatır eleştirir, sorguya çeker. Şimdi soralım bakalım bu hafta ne yapmış” “23 çift atlı arabanın bütün parçalarını monte edilecek şekilde hazırladık. İşte gördüğünüz gibi her parçayı ayrı ayrı istif etmeye başladık” dedim. Halil Fikret Kanad yaptığımız yığınla işleri gördüğü halde iyi veya kötü bir çift söz söylemedi. Birtecik olsun soru sormadı. Ben onun iş eğitimi prensiplerini çok iyi biliyordum. Onca iş, üretime dayanan, yaşam değeri olan işler yapmak pedagojik değer taşıyan işler sayılmazdı. Dr. Eduard Burger’den dilimize çevirdiği İş Pedagojisi adlı kitabının üçüncü baskısının önsözünde kendi iş eğitimi prensiplerini tam anlamıyla görebiliriz: “1940 Köy Enstitüleri Kanununun, mezunlar hakkındaki kırıcı ve eşitlik hukukuna aykırı ağır hükümleri 1948 yılında kaldırıldıktan sonra, gerçekleşme yoluna girmişti. (1) İyi niyetle ve büyük bir şevk ve heyecanla çalışan bazı müdürlerin, öğretmen ve müfettişlerin iş (1) 28 Nisan 1947’de yayınlanan yeni yönetmeliğin getirdiği düzenlemeyle, Köy Enstitülerindeki ÜRETİM İÇİNDE DEMOKRATİK EĞİTİM’e son verildi. İnceleme, araştırma ve tartışma yoluyla bilginin, üretim içinde. işin ve becerinin elde ettiği, birlikte çalışarak başarma davranışlarının kazanıldığı üretken ve demokrat eğitimden geri dönüldü... 1947’deki bu değişiklikle, 4274 sayılı yasanın köy için öngördüğü hizmetten; eğitimden, kooperatifleşmekten, donatımdan, köye bu işler için üretken, demokrat öğretmen yetiştirmekten vazgeçilmişti. Böylece, hiç bir Köy Enstitüsü çıkışlı öğretmenin, 4274 sayılı yasanın belirlediği ortamda hizmet etmesi kısmet olmadı. Tasarlanan ve hazırlanan ne varsa ortadan kaldırıldı. Geriye Köy Enstitülerinin kuruluşlarıyla bu kuruluşlardan yetişen ter ve yetişmekte olanlar kaldı; her türlü uyum sorunları, değişim sorunları, alt üst çlmuş sorumluluklarıyla.. yapayalnız!.. Oysa ki bu yalnız bırakılan gençler köyün içinden canlandırılması olarak nitelenen büyük amaç için, yılların deneyimi ile geliştirilmiş bize özgü bir eğitimden geçirilmişlerdi...” (Fethi Esendal: Yalnız Kalanlar; s.11-12. Memleket Yayınları Ankara-1983.) okulları hakkında aydın fikirleri olması dar anlamlı işle, aktiflikte nihayet bulan geniş anlamlı işin mahiyetini bilmemesi ve özellikle işlerin ve aktifliğin pedagoji değerini ve uygulaması şeklini benimsememiş bulunması, doğal olarak bazı aksaklıklara sebep olmuştur. Mesela, müdür ve öğretmenlerden bir kısmı (bugün bile) çocukların makasla kağıttan fener, sepet, kayık, uçurtma ve basit tahta parçalarından uçak ve küçük ev yapmalarını alay konusu yapmakta ve dinleyenleri güldürmeğe çalışmaktadırlar. Bu zavallıların, küçük adaletleri ve mafsalları harekete getiren el ve parmak faaliyetlerini hakir görmeleri, buna karşı, odun kesmek, çapa kazma, kürek kullanmak gibi büyük adale ve mafsal faaliyetlerine özel değer vermeleri, bunların işin pedagojik ve fizyolojik değeri hakkında sağlam ve aydın bir fikre sahip olmamalarındandır. Bunun için Köy Enstitülerinde bazı öğretmenler, çok zaman, dar anlamlı beden işlerine saplanıp kalmakla yetinmişler, bu anlamın hududunu aşamamışlardır. 1942 yılında Eskişehir’de Çifteler Köy Enstitüsünde 100 metrelik bir ark veya evlek açmağa çalışan zayıf bir öğrenciyi gören İsmet İnönü, etrafındakilere, bu çocuğun böyle bir işi yapmağa gücünün yetip yetmeyeceğini sorduğu zaman, Köy Enstitüleri müfettişlerinden biri: “Evet, Paşam, çocuk belki yorulacak, fakat eninde sonunda bu işi mutlaka başaracaktır. Eğer işini bitirmeden ölecek olursa biz onu bütün kalbimizle takdis edeceğiz” demiş ve bu olayı bana övünerek anlatmıştır. Ben, eski öğrencilerimden olan bu müfettişe, derslerimde kendilerine böyle bir iş şeklinden bahsettiğimi hatırlamadığımı, kendisinin çok yanlış ve çok hatalı bir yolda yürüdüğünü, bu anlamda yapılan işlerin ruhlarda kin ve nefret duyguları uyandırdığını, halbuki işin gerçek değerinin ruhları asileştirmede ve iç kuvvetleri geliştirmede olduğunu söylemekle yetinmiştim...” diyor. Oysa Köy Enstitüleri köylünün yaşamını sürdüren tahıl, sebze, meyve, hayvancılık, barınma, giyinme ve bunlarla ilgili zanaatı öğrencilerine öğreten, çağın gelişmiş araçlarıyla öğrettiklerini uygulayarak en iyi ürünü kaldıran iş eğitimi kuruluşlarıdır. Köy Enstitülerinde öğrenciler, değil işten nefret etmek, üretimi az yapan iş gruplarını, iş yapmada beceriksiz öğretmen ve yöneticileri kıyasıya eleştirmiştir. Örneğin A sınıfı haftada bir ocak tuğla (30.000 – 35.000) keserken, C sınıfının 15.000 tuğla kesmesi hiç bir zaman hoş görülmemiştir. B sınıfı bir öğretmen evinin duvarlarını belli bir zamanda tamamlarken, D sınıfı aynı işi yapamamışsa hem sınıf, hem de başında bulunan öğretmene yağmur gibi sorular yağdırılırdı. Sınıflar arasında kendiliğinden yarışırcasına bir çalışma ahengi geliştirilmişti. Öğrenciler bir zanaat öğrenmenin sevinciyle mutluydular. Böyle bir çalışma tarihi olan Köy Enstitülerinin müdür, öğretmen ve müfettişlerini (Köy Enstitülerinde yalnız kesim müfettişi vardır) çok acı bir dille bu zavallılar...” diyerek gerçek iş eğitimi bilgilerinden dolayı hor görmek büyük bir insafsızlıktır. Adı Köy Enstitüsü olan bir iş eğitimi yuvasında balta, kazma, kürk, çapa, tırmık gibi olan tarım ve inşaat araçlarından nasıl vazgeçilir? Köylü bugün karanlık, havasız, viran evlerde oturmaktadır. Onun yapısını değiştirmek için çocuklarının beceriksiz ellerine zanaat öğretilmesin mi? Düşünmeyen kafalarına bilgi görgü verilmesin mi? Bozkırları ağaçlandırarak sulamasın mı? Bu işler hangi araçlarla yapılacak? Köy Enstitüleri programı 1947 yılında değiştirildi. Bu değişikliği yapanlar Köy Enstitülerine daha iyi işlerlik kazandıracakları savındaydılar. Değiştirdikleri programda İş Eğitimi, İş Eğitimi Tarihi yok. Kooperatif dersi kuşa benzetilmiştir. Ziraat Ekonomi dersleri kaldırılmıştır. Böyle iş eğitimi kıyımına bile tahammül edemeyen egemen çevreler Köy Enstitülerinin kapılarını kapatmışlardır. Amma köy hâlâ kalkınma istemektedir. Ünlü eğitimcimizin önerdiği oyuncakçılıkla da köylerin kalkınması sağlanamaz. “Emeksiz yemek olmaz” özdeyişimiz bunun kanıtıdır. Biz öğretmenin tek başına da köyü kalkındıracağına inanmıyoruz, bu savda da değiliz. Köy kalkınması bir ekip işidir. Tarımcı, veteriner, doktor, mimar, mühendis, sosyolog, kimyacı, işletmeci... ler hani? Bunların köydeki yerleri doldu mu? Köyde yalnız öğretmenin mezarı vardır. Türkiye’nin kalkınması için, daha mutlu yaşaması için köye hizmet verirken köyde ölmek değmez mi? Halil Fikret ve onun gibilerin beğenmediği, ama dünyanın beğendiği Köy Enstitülerinde on yıl içinde 20.000’e yakın öğretmen, 2.000’e yakın sağlık memuru, 750.000 meyveli, meyvesiz ağaç yetiştirildi. 723 bina, 100 km yol yapıldı. Bunlara, karşılık devletin verdiği para 44.293.179 liradır. (2) Türkiye’de bu kadarcık parayla şimdiye kadar hangi okullar (Osmanlı dönemi dahil) devlete bu kadar yapıt kazandırmıştır? Radyo ve televizyonlardan sık sık “Vatandaş, ağaç dik.”,. “İyi Ahlak Derneği.” Yahut, “Vatandaş, çevreni temiz tut, yeşili koru”. Bir de çocuklara güzel bir şarkı söyletiyorlar: “Kazmalar elimizde, çukur açalım / Yaz demeden, kış demeden ağaç dikelim...” kazmanın sapına tükürmeden, el nasırlaşmadan, bel ağrımadan, alın terlemeden, avuçlar takla takla çatlamadan ağaç dikilip yetiştirildiği nerede görülmüş? Hani diktikleri ağaçlar? Laf bunlar. Gelelim Halil Fikret Kanad’ın 1942 yılında Çifteler Köy Enstitüsünde bir öğrenciye 100 metre ark açma ödevi verilmesi sorununa. Bu öykü tamamıyla bir kuyruklu yalandır. 1942 yılında ben Çifteler Köy Enstitüsünde 4. sınıftaydım. Müdürümüz Rauf İnan (3), Eğitimbaşımız Nazif Evren, benim gibi öğrenci olan arkadaşlarımın bir çoğu daha sağız. Köy Enstitülerinde büyük işlerde bireysel iş yoktu. Tarım alanına bir sınıf tümüyle giderdi. Ark açılacaksa tüm öğrenciler ark boyuna dizilir, ikişer üçer metre verilen yeri açarlardı. Diyelim ki bir öğrenci küçüktür, zayıftır, güçsüzdür; bu öğrenci ark açmakta geri kalmıştır. Yanındaki arkadaşları hemen ona yardım ederler. Çok kere de üç beş kişilik kümelere ayrılarak iş verilir. 100 metre ark açma işi Çifteler Köy Enstitüsünde verilmediği gibi hiçbir Köy Enstitüsünde de verilmemiştir. Çünkü Köy Enstitülerinde böyle bireysel iş yapma şekli yoktur. İsmet Paşa Cumhurbaşkanı olarak Çifteler Köy Enstitüsünü denetlerken 100 metre ark açacak çocuğa acımış. Yalan. Ama İsmet Paşa’nın Ç. K. Enstitüsüne geldiği doğru. İsmet Paşa, Enstitüyü gezdi. Mevsim yaz idi. Bahçelerde sebzelerimizi çok verimli buldu. Santralımız gece gündüz çalışıyordu. Değirmenimizde hem Enstitünün, hem de köylülerin un!arı öğütülüyordu. Öğrenciler işliklerde, inşaatlarda, tuğla harmanlarında, kum ocaklarında harıl harıl çalışıyordu. Hamidiye köyüne bedava elektrik verilmişti. Yetiştirdiğimiz sebzeler, meyveler sofralarımızı güldürüyordu. İkinci Cihan Savaşı içindeydik. Memlekette yiyecek kıtlığı vardı. İsmet Paşa, Enstitü’de yaratılan bu bolluğu ve verimli çalışmaları çok beğendi; Müdürümüz Rauf İnan’a: “Benden istediklerin var mı?” dedi. Rauf İnan da “Doktorumuz yok Paşam” deyince yanındaki yetkiliye: “Hemen Eskişehir Hava Alanına emir ver, doktorları, buraya doktor atanıncaya kadar birer ay nöbetle çalışsınlar” dedi. İsmet Paşa’nın emirleri derhal yerine getirildi. Eskişehir Hava Alanı’nın doktorları Enstitümüzde birer ay nöbetle sağlığımıza baktılar, derslerimize girdiler. Şimdi de makasla kağıttan yapılan sepet, fener, kayık, uçurtma, tahta çıtalardan ev ve uçak yapmanın, el ve parmak eklemlerini eğittiğine değinelim. Bu ilkeyi Köy Enstitülerinin bütün öğretmenleri bilmekteydi. Milli Eğitim Bakanlığı Sait Yada’nın YARATICI İŞ adlı kitabını Enstitülere dağıtmıştı. Sait Yada, ‘kitabında parmak eklemlerinin eğitimine önemli bir yer vermiştir. Bu. ilke eğitimin ilk kademelerinde üzerinde durulmaya değer. Okul öncesi ve ilkokullarda özellikle bu tür çalışmalar da öteden beri uygulana gelmektedir. Köy Enstitülerinde ise el ve parmak eklemlerini eğitecek ve geliştirecek çok seviyeli işler vardır. Örneğin, meyve ağaçlarını aşılamak, doğramaların zıvanasını açmak, alıştırmak, (2) Şerif Tekben: Neden Köy Enstitüleri, s.29-30. (3) Öğretmenim ve müdürüm Rauf İnan’ın BİR ÖMRÜN ÖYKÜSÜ-!- adlı kitabını okuduğumda kendisine bir kutlama mektubu yazdım; içine H. F. Kanad’ın İş Pedagojisi çevirisine yazdığı önsözün fotokopisini de koydum. “buna bir yanıt yazarsanız kitabıma koyarım” dedim. İstediğim yanıtı KÖY ENSTITÜLERİ ve SONRASI adlı kitabına koymuş. S. 110 - 111: “40-45 yıllarında öğrencim, bugün meslektaşım olan arkadaşım Bekir Semerci, son aylarda aldığım mektubuna, Gazi Eğitim Enstitüsü öğretmenlerinden Halil Fikret Kanad’ın Türkçeye çevirdiği... Prof. Dr. Burger’in İş PEDAGOJİSİ kitabına yazdığı “önsöz” deki şu bölümün tıpkı çekimini eklemiş: “... Bir bilim adamı olarak geçinen için, yüzkarası olan bu kara çalmadan H. F. Kanad’ın kendi aklınca, amacı ne idi.. ne olabilirdi? Belki salt kötülemek...” motor, bisiklet, araba onarmak, cıvata ve su tesisatı yapmak, kaynak yapıp taşlamak, marangozluk ve demircilik araçlarının ağızlarını bilemek, testereleri çaprazlamak, elektrik tesisatı yapmak, radyo, ütü, musluk ve gaz ocaklarım onarmak, fide, dikmek, sebze ekmek, toplamak, duvar örmek, tavan, taban çakmak, kilit ve menteşe vidalamak, tahta geçmeli arı kovanı, sandık, bavul yapmak, fırça ile gerekli işleri boyamak, harita ve levhaları çıtalamak, bezlemek, kitap ciltlemek, okulun askılıklarını yapıp yerlerine yerleştirmek, dikiş dikmek, örgü örmek, halı ve bez dokumak, pulluk, keser, tırmık, zımba, çekiç gibi iş araçları yapmak... Evet, bu saydıklarımız acaba’ el ve parmak eklemlerini eğitmiyor mu? Gerçek’ yaşamın gerçek gereksinmeleri ‘dururken Köy Enstitülerinde elinden iş gelecek öğrencilere elbette makasla kağıttan uyduruk işler yaptırılamazdı. Ünlü eğitimci Halil Fikret Kanad pekala öğütlediği işlerle köylerin kalkındırılamayacağını da bilirdi!. Çağımız değer çağıdır. Köy Enstitüleri değer yaratan okullardı. Bize geri kalmışlıktan kurtulmanın tek yolu, çocuklarımızı yaratıcı iş eğitimiyle yetiştirmenin örneğini göstermişlerdi. Ezber eğitimin tüketiciden başka bir şey yetiştirmediği de gerçekti. İş eğitimiyle yetiştirilen toplumlar yaşamlarını mutlulukla sürdürürken, yaşamdan kopuk ezberci eğitimle yetişen toplumlar onlara el açmaktan kendilerini kurtaramamakta. Türkiye’nin bolluğa kavuşması için yalnız köylü değil bütün halkın iş eğitimiyle yoğrulması da gerekmektedir. Bunu algılayan TBMM 17 Nisan 1940’da çıkardığı Köy Enstitüleri kanunu ile milli eğitimcilerimize şu görevi vermişti: “Köy Enstitülerinin kurulması ve her yerde muhite ve iklime göre kabiliyetler göz önünde tutularak iktisadi kullanmaya yarayacak ve üretimi artırarak köylerimizin refahını temin edecek yeni ve verimli ziraat usullerini öğretmek ve köylü ihtiyacına yarayacak sanatları talim etmek gibi gayeleri istihdaf eden layiha encümenimizde de takdirle karşılanarak esas itibarı ile kabul edilmiştir.” (4) Biz Köy Enstitülüler olarak Yüce Meclisin verdiği görevi amacına göre seve seve yaptık. Türkiye’yi sevenler Köy Enstitülerine yeniden sahip çıkmalıdır. (5) İSMAİL HAKKI TONGUÇ 1893 - 23 Haziran 1960. Bugün Romanya yönetiminde olan Dobruca bölgesinin Tatar Atmaca köyünde doğdu. Çocukken yurt hasretiyle okumak üzere Türkiye’ye geldi. 1918 yılında İstanbul Öğretmen Okulunu bitirdi. Yetenekli bir öğretmen olduğu için yüksek öğrenim yapmak üzere Almanya’ya gönderildi. Ettlingen’de Resim-Elişi, İş Eğitimi, Beden Eğitimi seminerlerine devam ederken Birinci Cihan Savaşında yenilmemiz nedeniyle öğrenimini tamamlayamadan yurda döndü. 1919 da Eskişehir Öğretmen Okulu’nda Resim-Elişleri ve Beden Eğitimi öğretmeni oldu. 1921-1922’de öğrenimini tamamlamak üzere Almanya’ya ikinci defa gönderildi. Karlsruhe’de Baden Güzel Sanatlar Okulu ile Güzel Sanatlar Akademisine ve Karlsruhe Beden Eğitimi Enstitüsünün seminerlerine devam etti. 1922-1925 yıllarında Konya Lisesi, Ankara, Adana Erkek Öğretmen Okullarında Resim, Elişleri ve Beden Eğitimi öğretmenliği yaptı. 1925’de üçüncü kez Almanya’ya gönderildi. Leipzig Pedagoji Enstitüsünün İş Eğitimi seminerlerine devam etti. 1926 yılında Milli Eğitim Bakanlığı Ders Araçları Müzesi Müdürlüğüne atandı. Derslerinde her zaman araç kullanırdı Adana Öğretmen Okulunda çalışırken öğrencileriyle hasırdan şapkalar örüp (şapka devriminden önce) giydiklerini elimizde olan fotoğraflarında görüyoruz. Koyu bir Atatürkçü idi. Onun ilke ve devrimlerine yürekten bağlıydı. (4) KÖY ENSTİTÜLERİ KANUNU: S. 54-55. TBMM Matbaası 22 Nisan 1940, (5) Köy Enstitüleri, Columbia Üniversitesinde DOKTORA TEZİ yapıldı. (Fay Kirby: Türkiye’de Köy Enstitüleri, İmece yayınları 1962. Ankara. Japonya’dan da Nahoko Tawaratani Köy Enstitülerini tez alarak çalışmaktadır. Gelişmiş ülkelerin ‘bile Köy Enstitülerine sahip çıkması bizim için bir onur kaynağı olurken Türkiye’de kapatılması büyük bir yanılgıdır. 1932 - 1933 ders yılında Gazi Eğitim Enstitüsü Resim Şubesini kurdu. 1934 - 1935 te Gazi Eğitim Enstitüsü Müdürlüğüne vekalet etti. 3 Ağustos 1935’te de İlköğretim Genel Müdürlüğüne atandı. 1936’da Eğitmen Kurslarını, 1937 de Köy Öğretmen Okullarını açtı. 1938 de İlköğretim kuruluşlarını incelemek üzere Bulgaristan, Macaristan, Yugoslavya, Avusturya ve Almanya’ya gitti. Buralarda eğitimin son aşamalarını inceledi. Aynı yıl yurda döndü. 1940’ta Köy Enstitülerini açarak Köy Öğretmen Okullarını Köy Enstitülerinin içine aldı. 21 Eylül 1946 da başarıyla yürüttüğü İlköğretim Genel Müdürlüğü görevinden alındı. DÜŞÜNCELERİ Atatürk, Osmanlı İmparatorluğunun ihmal ettiği köylerimizin kalkınmasını istiyordu. Milli Eğitim. Bakanlıklarının bu konuya eğilmelerini önerdi. Bu görevi önce üstlenen Saffet Arıkan oldu. Bu çok zor bir konu idi. Köylüyü eğitip kalkındırabilecek uzman bir eğitimci aramaya başladı. “... Çocuğun kendiliğini buldurmayan, aklı bir kağıt sepeti gibi doldurmaktan ibaret. bir eğitimden ne çıkar? Bir tahta saban, sıtma, her şeyin en gerisi bütün Asya, Anadolu köylerinde bağdaş kurmuş keyfine bakıyor” diye feryat ederek Türk köylerini işe, üretime dayanan fikirleriyle yüklü bir eğitime kavuşmasını isteyen Nafi Atuf Kansu, Atatürk’ü Erzurum Kongresinden beri destekleyen Cevat Dursunoğlu ile beraber etkin bir eğitimci bulmakta Saffet Arıkan’a yardım ediyorlardı. Ortada çağın gerisinde kalmış, okumasız, yoksul, sıtmanın, sökelin, tefecinin kanını emdiği bir köylü kitlesi vardı. Bu köylü eğitilip canlandırılmalıydı. Okuma yazma bilmeden savaşlarda kahramanca dövüşen, harikalar yaratan, pratik askeri eğitim yeteneği ile İngiliz zırhlılarını Çanakkale sularına gömen topçu Mehmetçikler, bu topların 276 kiloluk mermilerini sırtında yiğitçe taşıyan Mehmet Oğlu Seyit, köylü idi. (1) Bu yiğitleri yetiştiren köylüler çağın üretime dayanan eğitimi ile yetiştirilirlerse yurdumuzu cennete çevirirdi. Ama onlara beraber çalışacakları yürekli bir eğitimci gerekliydi. Nafi Atuf Kansu, Cevat Dursunoğlu, Saffet Arıkan köy kalkınmasında uygulanacak eğitimi köylülere kazandıracağına inandıkları Resim Elişleri Öğretmeni İ. H. Tonguç’u 3 Ağustos 1935’de İlköğretim Genel Müdürlüğü’ne getirdiler. İ. H. Tonguç’un bu görevden önce ileriye gitmiş Avrupa ülkelerinin milli eğitim dizgelerini incelediğini yukarıda görmüştük. O, insanoğlunun ilkçağdan bu yana elini ve düşüncesini kullanarak bir meslek edindiğinin ve bu meslekleriyle utku kazandıklarını n bilincindeydi. 1933 yılında iş ve MESLEK TERBİYESI adlı kitabını yayınladı. Yeni yüklendiği köylünün eğitilmesi konusuna bu kitabındaki fikirleriyle hazırlıklı idi. Köylünün eğitilmesi konusunu gerçekleştirmek ise zaman, yer ve olanaklar bakımından çok zor bir konu idi. Bu konuya kollarını sıvayan İ. H. Tonguç’u adı geçen kitabından izlemeğe çalışalım: “İnsan, onurlu bir yaşam sürdürebilmek için ilkçağlardan beri iş ve meslek sahibi olmaya uğraştı. El araçlarıyla çalışan ustalar toplumların gereksinmelerini üretti. Bunların kalite ve fiyat kontrolünü yapan “lonca” örgütleri kurdu. Bir zanaat öğrenmek için ustalara yıllarca çıraklık etmek gerekliydi. Böyle bir çalışma ise çocuğun ve gencin uzun yıllarını alıyordu. Buhar ve elektriğin endüstriye uygulanması ile üretime geçen toplumlar XVII. yüzyıldan sonra sanayide uygulanan iş eğitimi dizgesinde bir devrim yaptılar. Sanayi (1) Şevket Süreyya: Enver Paşa, S. III, S. 217. makineleştirildi. Bu güce sahip olan Avrupa ülkeleri makineleştirdikleri sanayinin yüksek üretimiyle birdenbire zengin oldular.. El sanatlarının pazarlarını da ellerinden aldılar. El sanatları dükkanlarının karşılarına teknik bilgiler ve araçlarla donatılan iş ve meslek okulları açtılar. Bu okullarda mühendis, ressam, işletmeci... gibi nitelikli elemanlar yetiştirildi. El sanatlarını kontrol eden “lonca” örgütleri ortadan kalktı. Bunların yerine ticaret ve sanayi odaları, esnafı destekleyen ve kredi veren bankalar kuruldu. Kalkınmak için makineleşmek zorunlu oldu. Makineleşmiş iş alanı İçin yetiştirilmek istenen çocuk ve gençler önce el araçları ile yetiştirildi. Daha sonra makinelerde çalıştırılarak uzmanlaştırıldı. . Kısacası iş, insan yaşamında cinsel istek, soyunu üretme, kendini savunma, beslenme ve barınma gibi, doğal içgüdülerimiz arasına girdi. Ekonomik ve sosyal yaşamımızda da iş eğitimi vazgeçilmez bir amaç kazandı. Toplumda ana ve babaları çocuklarına nitelikli bir meslek kazandırması onlara bırakacakları en büyük servet oldu. İş, insanlara yeni yeni çalışma alanları sağlamasıyla toplumlara mutluluk getirdi. Bu mutluluklardan biri de köleliğin kalkmasına neden oluşuydu. Artan iş hacmi kölelere toprak, mal ve ücret vermek zorunluluğunu getirdi. Bunun sonucunda da köleler özgürlüklerine kavuştular. İş’in diğer bir yönünün de kültür ve uygarlık alanı yaratmasına, yeni dönemler açmasına da neden oluşuydu. Bu dönemleri açan kişiler de eğitkenlerdi. XIX. yy.da İsviçreli Pestalozzi, XX. yy. da A.B.D. den J. Dewey ve Almanyalı Kerschensteiner eğitime büyük bir dinamizm kazandırdılar” dedikten sonra iş dizgesini niteler: “İş, insanda bir sorumluluk yaratır. İnsan, iş ve meslek sahibi olmadan. değer yaratamaz. Değer yaratmayan. kişilerde sorumluluk olmadığı için de karakter oluşamaz. Çocuk, ister zengin çocuğu olsun, ister yoksul çocuğu olsun el ve düşüncesiyle bir iş yapmadan ve bir değer yaratmadan karakter sahibi, olamaz... ilkeleri, bu eğitimcilerin ortaya koydukları anonim ilkelerdir.” Türk yazın yaşamında onun yazdığı iŞ ve MESLEK TERBIYESI kitabının ne bir benzeri, ne de ondan daha üstünü yazılabildi. İ. H. Tonguç’un köylüyü eğitebileceğine inananlar, onun fikir ve düşünce yapısını çok iyi bilenlerdi. 1. H. Tonguç, İlköğretim Genel Müdürlüğüne getirildiği zaman iş eğitimiyle ilgili beş kitabı vardı. Görülüyor ki, İ. H. Tonguç sıradan bir Resim Elişleri öğretmeni değildi. Çağların eğitim, sağlık, siyaset, din, sanat ve ekonomi akımlarını yerli yerinde bilen bir eğitkendi. Toplumda insanın insan tarafından sömürülmesine karşıydı. İnsanın doğayı sömürerek, insanca yaşaması için uğraş verenler arasında yeri olan, iş, eğitiminde beyin takımından bir karakter örneği idi. Ne çağımızda, ne de kendisinden önceki çağlarda onun Köy Enstitüsü çalışmaları ayarında başarı göstermiş bir eğitken daha çıkmadı. Buna karşın İ. H. Tonguç Pestalozzi’yi, John Dewey ve Kerschensteiner’i kendisinin ustaları sayardı. Kitaplarında onların iş eğitimindeki fikirlerine en onurlu sayfalarını ayırdı. KİŞİLİĞİ İ. H. Tonguç Köy Enstitülerini denetlerken öğrencilere ne yaptıklarını sorardı. Tahta rendeliyorum diyene değil, masa, dolap yapmak için tahta rendeliyorum diyene değer verirdi. Kirizma yapıyoruz diyenlere değil, akasya dikmek için veya sebze ekmek için kirizma yapıyoruz diyenlere değer verirdi. Öğrencilerine amaçsız iş yaptıranlı affetmezdi. Ona göre iş, zaman doldurmak için yapılan bir uğraşı olamazdı. İş kesinkes bir amaç için- yapılmalıydı ve amacına ulaşılmalıydı. Öğretmen öğrencilerine yaptıracağı işi veya deneyi daha önceden hangi amaç için yaptıracağını benimsetmeliydi. Yeri gelmişken İ. H. Tonguç’a Köy Enstitüsü öğrencilerinin Tonguç Baba” demelerinin nedenine de değinelim. Bu gibi içten sevgi ve bağlılık gösteren seslenişler boşuna söylenmemişlerdir. Örneğin, Ordumuzda bir paşamıza “Cemal Ağa” (Cumhurbaşkanlarından Cemal Gürsel’e) denirdi. Gürsel Paşa, eğer beraber çalıştığı personele, sevgi ve bilgisiyle arkadaş ve kardeş yakınlığı göstermeseydi, ona kimse “Cemal Ağa demezdi. Öldüğünde de onun ardından gözyaşı dökmezlerdi. İsmail Hakkı Tonguç da böyledir. Türkiye genelinde iki kurumun arkadaşlığı ve anıları unutulmamaktadır. Bunlardan birincisi Asker Ocağı, ikincisi de Köy Enstitüleridir. EĞİTİMCİLİĞİNİN KÖKENİ İ. H. Tonguç’un çok okuyan, çok araştırma yapan bir eğitimci olduğunu biliyoruz. Kendisinin başarılı bir köy ve iş eğitimcisi olmasının nedeni köylü ve köycü olmasıdır. Köy, yokluklar ülkesidir. Ümera, ağa, bey, eşraf, eşkıya ve salgın hastalıklar elinde yüzyıllarca ezik bir yaşam sürdürmüştür. Bunlar neden köylerini terk edip de kasaba ve kent kalıbına dökülmemişler? Bunca ezikliğe karşın köylü yaşamına katlanmışlar? yurt savunmasında asker, şehit, tarlada, çiftçi, dağda çoban, denizde balıkçı, mezarlıkta ölü gömücü, fabrikada işçi, sokakta süpürgeci, gurbette hamal ve çapacılar da köylüdür. Bunların köylerine vurgun olmalarının gizi nedir? Köylünün bu bozuk düzeni yaşayagelmesi ilk atalarının savaşçı yaşamına benzemektedir. İlk insanlar doğa ile savaşmakta idi. Açlığını gidermek, yağmur ve fırtınadan etkilenmemek, yırtıcı hayvanlara parçalanmamak için onlarla savaşmak zorundaydı. Örneğin, balık avına, eti yenen ve yırtıcı hayvanların avlanmasına, yabani meyve ve otların toplanmasına hep beraber giderlerdi. Aralarında aylak gezen, aracı, asalak olan yoktu. Birlikte kazanmayı gelenekleştirmişlerdi. Daha sonra toprağı ekmeye, hayvanları evcilleştirmeğe, köyler halinde yerleşmeye başladılar. İmece çalışması da bu dönemde başladı. Köylüler ortak bir yaşantı, ortak bir kader içinde olageldi. Bugünkü köylüler de askerlik, gurbetlik, sayrılık, yetimlik, yangın ve sel baskını gibi durumları olan ailelerin ekinini ekerler, bağını tımar ederler, harmanını kaldırırlar. Evi yananın evini yaparlar. Köylü bu çalışmalara içten gelerek katılır. “Bugün ona ise yarın da bana” derler. Düşkünlerin durumuna göre para, yiyecek, giyecek yardımı da yaparlar.. Onun için köyde “Aç mezarı yok” derler. Bu demek değildir ki köyde herkes mutludur. Ne yazık ki köylerde herkes mutlu değildir. Ama köyün düzenini devam ettirici, ahlakını koruyucu, geçici sıkıntılarını giderici yardımlaşmayı zorlayan gönüllü bir imece alışkanlığı vardır. Köyü ayakta tutan da bu imece geleneğidir. İ. H. Tonguç’un Köy Enstitülerinde uyguladığı iş Eğitimi dizgesi de İMECE geleneğinin teknik ve bilgi ile yoğrulmuş biçimidir. Örneğin köylü, Köy Enstitüsü öğrencilerinin bildiği kuramsal bilgileri bilmez. Onların kullandıkları iş araçlarının pek çoğunu katlanamaz. Sanatı da yoktur. Tarımda teknik bilgilerden yoksundur. İşte İ. H. Tonguç’un amacı, köylere modern tarımı bilen, kolunda altın bileziği (sanatı) olan, Türkiye Cumhuriyeti yasalarında saptanan nitelikte yurttaş yetiştiren, yetenekli öğretmenler göndermekti. Onun için Köy Enstitülerini köylerde kurdu. Köylülerin sahip oldukları her türdeki üretim üniteleri onların kuruluşunu oluşturdu. Öğrencilerini tarla, bağ, bahçe, ahır, ağıt, kümes, anlık, balık avlama, dokuma, arabacılık, dikiş, marangozluk, demircilik, işliklerinde ve yapı yapmada kümelere ayırarak çalıştırırdı. Birlikte çalışan kümeler, çabuk ve güzel iş yapmakta yarış ederdi. Hafta sonu Enstitünün salonunda toplanılır, bir hafta boyunca yapılan işler değerlendirilirdi. Kümelerin çok güzel iş çıkaranlarına teşekkür edilirdi. Öğrenciler beraber çalışmada elde ettikleri başarı ve başarısızlıklarını görürdü. Başarıya ulaşamamanın nedenini saptardı. Bu düzenle çalışan öğrenciler iş içinde yoğrula yoğrula işten yılmayan, doğa ile savaşan, bilgili, araştırıcı, elinden iş gelen birer köy öğretmeni olarak yetiştirilir ve köylere gönderilirdi. Böylece İ. H. Tonguç, dünyanın gözünü, çok başarı ile uyguladığı iş eğitim alanı olan Köy Enstitüleri’nin üzerine çevirdi. Köy kalkınmasında başarı ile izlenecek yolu da göstermiş oldu. KÖY ENSTİTÜLERİNİN MİMARİ KİMDİR ? Köy Enstitüleri 17 Nisan 1940’da 3803 sayılı yasayla kuruldu. Köylümüzü kalkındırmak amacıyla, üretici eğitimle işe başladı. II. Cihan Savaşının bunalımlı günlerinde tarlasında . ürettiği kabağı, baklayı, domatesi, biberi, üzümü, kayısıyı... hayvanlarından sağladığı et, süt yumurta, bal, denizden tuttuğu on binlerce ton balıkla öğrencilerini besledi. Yirmi Köy Enstitüsü bulunduğu bölgede yetiştirilen üretim çeşitlerini en iyi şekilde geliştirmenin yollarını aradı. Ankara Hasanoğlan Köy Enstitüsünde tiftik keçisi, Avrupa’dan getirtilen çok sütlü inek, Pazarören, Çifteler, Akçadağ da koyun ve keçi sürüleri, Kars Cılavuz’da da inek sürüleri üretilmekteydi. Arifiye, Sapanca Gölü’nde, Ladik, Beşikdüzü Köy Enstitüleri de Karadeniz’de balıkhaneler yaparak motorlu kayıklarıyla balık ayında, diğer Köy Enstitüleri de tarla-bahçe tarımında doğayı sömürmede çevrelerine örnek oluyorlar, devlete yük olmadan ürettikleri besinlerle geçinmeğe çalışıyorlardı. Zanaat alanında da taş, kireç, kum ve tuğla ocakları, marangoz, demircilik, arabacılık işlikleri, yapıcılık durmadan harıl harıl çalışmaktaydı. Diğer okullarımızda ise kara kaplı kitaplar ezberlenmekteydi, öğretilenler yaşamdan kopuktu. Askeri okullarımız hariç, diğerleri amaçlarını Köy Enstitüleri kadar açık seçik başarılarla ortaya koyamadı. (Ne yazık ki, Osmanlı döneminde’ devleti geri kalmışlıktan kurtarmak isteyen Genç Osman’lar, Mithat Paşa’lar, III. Selim’lerin başına gelenlerin bir başka türlüsü Köy Enstitüsü kurucularının başına da geldi. Kurdukları enstitüler kapatıldı.) Tonguç, bu okulları kurmadan önce 1918, 1919, 1925 yıllarında Resim Elişleri, Beden Eğitimi ve iş Eğitimi dallarında öğrenimini tamamlamak üzere Almanya’ya gönderildi. 1929 yılında gene devletçe ders araçları almak ve incelemeler yapmak üzere İtalya, Fransa, İngiltere, Almanya ve Avusturya’ya gönderildi. 1933 yılında Gazi Eğitim Enstitüsünde Resim-İş şubesini açtı. 1934, 1935 yılında Alman Maarifi adlı kitabını (R. Ş. Sirer’le beraber) yayınlandı. 1935’te İlköğretim Genel Müdürlüğü’ne vekaleten atandı., 1936-1937 ders yılında Mahmudiye Eğitmen Kursu, 1937’de Mahmudiye ve Kızılçullu Köy Öğretmen Okullarını, 1933 de Kepirtepe, 1939’da da Kastamonu Gölköy Köy Öğretmen Okullarını açtı. 1938’de Köyde Eğitim adlı kitabını yayınladı. 1938’de İlköğretim kurumlarını incelemek üzere devletçe Bulgaristan, Macaristan, Yugoslavya, Avusturya ve Almanya’ya gönderildi. 1939’da Canlandırılacak Köy adlı kitabını yayınladı. Tonguç, bu kadar deneyimlerden sonra Köy Enstitülerini kurdu. Yukarıda adı geçen Köy Öğretmen Okulları da enstitüye dönüştürüldü, sayıları 20’ye çıkarıldı. Tonguç, Köy Enstitülerinde “iş içinde, iş için, işe göre eğitim” ilkesiyle işe başladı. Bu onun iş eğitimi ilkesiydi. Amacı üretimdi. Devlet, altı yıl başarılı bir eğitim çalışması gösteren Köy Enstitülerine genel gider, donatım ve yatırımlar için 38.145.691 lira para verdi. (1) Oysa öğrenci ve öğretmen gayretleriyle 723 binalı 20 Köy Enstitüsü kuruldu. 5525 öğretmen, 521 sağlık memuru yetiştirildi. Yapılan yollar, kümeslerle tavuklar, arılıklarla fenni kovanlar, sürülerle inek, at, sığır, koyun, keçi üretildi. On binlerce dönüm arazide yetiştirilen tarım ürünlerinin bugünkü para ile değeri trilyonların üstündedir. Bunlar hep köylü çocuklarının alışkın oldukları imece ile Tonguç’un üretici iş eğitiminin yoğrulmasıyla meydana gelen büyük ve onurlu bir kazançtı. Tonguç bu imece eğitimini Köy Enstitülerinde uygulayan, köyün iş eğitimi imecesiyle kalkınabileceğini dünyaya gösteren, iş içinde, işe göre, iş için eğitim ilkesinin babasıydı. Tonguç’un Köy Enstitülerinde uyguladığı iş eğitimi başarısı, öğrenimini Avrupa’da tamamlaması, Avrupa ve köylerimizde yaptığı incelemeler sayesinde meydana geldi. Tonguç atak bir kişi değildi. Bastığı yeri, tuttuğu dalı, giydiği pabucu bilen bir kişiydi. Üç ünlü eğitimciye tutkundu. Bunlardan birincisi: İsviçreli Pestalozzi’dir (17461827). O, iş okulunun babasıdır. Ona göre iş, eğitimin temel taşıdır, iş soysuzlaştırılmamalıdır. Yapılan iş ekmeği çıkardığı gibi kalbi de yönetmelidir. İş, insana yaşamın zevkini tattırmalıdır. Gözlem ve kişisel etkinlik her türlü eğitimin temelidir. (1) İkincisi: Almanyalı Kerschensteiner’dir (1854-1 932). Tonguç, Kerschensteiner’in Mürebbinin Ruhu adlı kitabını 1933 yılında dilimize çevirdi. Sağlığında onunla buluşmuş, onun eğitim sistemini Almanya’da izlemiştir. Kerschensteiner, iş okulu adıyla anılan Pedagoji akımını geliştirmiş, okulda iş ile meslek arasında bir köprü kurmuş, mesleğe eğitim teorisi yönünden yeni bir değer kazandırmış, “İdeal insana götüren yol, sadece işe yarar insan üzerinden geçer” ilkesini ortaya atmıştır. (2) Üçüncüsü de A.B.D’li John Dewey’dir. (1859-1952). XIX. ve XX. yüzyılın en ünlü eğitimcisidir. Eğitimin teknik Ve demokratik nitelikleri taşımasını, okulun işliği, kitaplığı, ve laboratuarı ile yaşamın bir parçası olmasını isteyen, eğitimin esasını yaparak öğrenmek olduğunu ortaya koyan pragmacı eğitimin, daha açıkçası bir düşünün doğruluğunu, sağladığı yararla ölçen bir felsefe sisteminin babasıdır. (3) Dewey ve Kerschensteiner bile, Pestalozzi’yi kendileri için bir kılavuz sayarlar. Üretim Okulu düşünü 18-19. yüzyılda ortaya atıldı. Bunlara göre eğitim üç ana ilkeye dayanmaktadır: 1. Zihni eğitim, .2. Beden eğitimi, 3. Politeknik eğitim. Bütün üretim süreçlerinin genel bilimsel ilkelerini öğretecek, çocukları ve gençleri pratik çalışmalara sokacak, her türlü işlerde yararlanılacak temel araçlarını öğretecektir. (4) Tonguç’u en çok etkileyen PESTALOZZI, KERSCHENSTEINER ve J. DEWEY’dir; Türkiye’nin köy gerçeğidir. Eğer Türkiye’den onu etkileyen eğitimciler bulmak istersek Eskişehir Öğretmen Okulu öğretmeni iken beraber çalıştığı Eskişehir Milli Eğitim Müdürü Etem Nejat, bacanağı Nafi Atuf Kansu ve Yüksek Köy Enstitüsü Öğretmenlerinden Yazar Sabahattin Eyüboğlu’dur. Gelelim Köy Enstitülerine “baba” bulmak isteyenlere: Rauf İnan; KÖY ENSTİTÜLERI ve SONRAŞI, s. 441. “Bu büyük davanın, bu büyük tarihsel işin düşünürlüğü, kurumsallaştırıcılığı gibi, kuruculuğu, uygulayıcılığı, gerçekleştiriciliği ve izleyiciliği İlköğretim Genel Müdürü Hakkı Tonguç’undu.” demektedir. Köy Enstitüsü müdürlerinden Emin Soysal ve yandaşlarına göre de Halil Fikret Kanad’dır. “H. F. Kanad Kurun Gazetesinde dört makale yayınlamıştır. Tonguç hemen bunları kaptığı gibi Köy Enstitülerini kuruvermiştir. Onun için Köy Enstitüleri Halil Fikret Kanad’ındır. Tonguç bunu uygulamaya koyan bir ameledir. Amele ise bir emir kuludur; düşünce ve iradeden yoksundur...” Bir kısım okuryazarlara göre de İ. H. Baltacıoğlu Köy Enstitülerini gezdiğinde diyesiymiş ki “Bu okullar benim rüyamda gördüğüm okullardır.” Baltacıoğlu, eğitimde yenilik isteyen bir eğitimciydi. Çifteler Köy Enstitüsüne geldi. Bize konferans verdi. Tonguç’un ustalığını belirtmek için bir anısını anlattı: Çamlıca’lı bahçıvan Mehmet Efendi bir gün pazara gitmiş. Enginarın iyi para ettiğini görmüş. Kendi kendine: “Benim bahçemde bunların on binleri yetişir. Gelecek şene bahçeyi hep enginarla dolduracağım. Götürüp pazarda satacağım. Ömrümce kazanamadığım parayı bir yılda kazanıp zengin olacağım” demiş. Ama Mehmet Efendi enginarı pazarda görmüş. Gübrelenmesini, çapalanmasını, ilaçlanmasını, vaktinde sulanmasını bilmiyormuş. Ertesi yıl bahçesinde enginar üretmeye başlamış, ama istediği ürünü alamamış, sıkıntıya düşmüş. ‘Tonguç Mehmet Efendi gibi bahçıvanlardan değil, pazara ürün çıkaran bahçıvanlardan” diyordu. Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsünde “İş Eğitimi Sözlüğü” çıkarmaya başladığımızda Ankara’da Kendisinden “Cinsel Eğitim” hakkında bilgi istediğimiz zaman sizleri bu konulara yönlendiren Tonguç’u kutlarım” diyordu. (1) İ. H. Tonguç Öğretmen Ansiklopedisi ve Pedagoji Sözlüğü, S. 303-304, Osman Bey Mat. T.L.Ş. İstanbul 1952 (2) a. g. y., S. 106 - 107. (3) Prof. Dr. Kemal Aytaç: Çağdaş Eğitim Akımları, Ankara Üniversitesi Basımevi. 1976. (4) a. g. y., S. .111-112. Halil Fikret yanlıların savları da dayanaktan yoksundur. İş okulları düşünü XVI.. yüzyıldan bu yana boy göstermiştir. Hangi teoriler Halil Fikret’indir? Bunu açıkça ortaya koyabiliyorlar mı? Şimdi Halil Fikret’in 1935’te yayınladığı “dört makalesine”, üçüncü basımı yapılan İş Pedagojisi çevirisine 1963’te yazdığı önsöz de eleştirdiği Köy Enstitülerine bir göz atalım: Kurun Gazetesinde yayınlanan dört yazısında özetle şöyle demektedir: “Kent Öğretmen Okulları kentin lüksüne göre kurulmuştur. Öğretmenler kuramsal bilgilerle yetiştirildikleri için işten kaçmakta, köylüyü sevmemekte ve Türk devrimini de Türkiye’ye yayamamaktadır.. Yeni öğretmen okulları ise geri kalmış köylerde kurulmalı. Bu okulların her türlü el işleri için işliği, tarım için arazisi, kooperatifi, uygulama okulu bulunmalıdır. Öğretmen, tarım, marangozluk, demircilik, tenekecilik ye duvarcılık gibi zanaatlardan bir parça beceri sahibi olmalıdır...” İş Pedagojisi çevirisinin önsözünde de “1940 Köy Enstitüleri Kanununun, mezunlar hakkındaki kırıcı ve eşitlik hukukuna aykırı ağır hükümleri 1948 yılında kaldırıldıktan sonra, gerçekleşme yoluna girmişti..” diye övmektedir. Oysa 1948 ders yılı başında Hakkı Tonguç’un hazırladığı Köy Enstitüsü programı değiştirildi. İş Eğitimi ve iş eğitimi tarihi dersleri kaldırıldı. Ziraat işletme ekonomisi ve kooperatifçilik derslerinin kapsamı daraltıldı. İşlik, yapı ve tarım çalışmaları dersliklerde kuramsal olarak yapılmaya başlandı; Yüksek Köy Enstitüsü de kapatıldı... Köy Enstitülerine “baba” arayanlar boşuna endişelenmesinler. Dünyamızda hangi yenilik ve buluş olduysa hepsinin inceden onun bir tasarımı, tahayyülü veya dizgesi ortaya atılmıştır. Örneğin İş Okulları düşünü Rönesans’la başlamıştır. Endüstri Okulları 18. yüzyılın ikinci yarısında, Üretim Okulları düşünü de 18. yüzyıldan beri devam edip gelmektedir. Köy Enstitülerini kurup geliştirdiği herkesçe bilinen ve bu okullardaki çalışmalarından ötürü bakanlık emrine alınan Hakkı Tonguç, bakınız alçak gönüllülüğü ile bu konuda ne diyor: “... Yeri gelmişken, bir noktayı açıkça belirteyim ki, Köy Enstitüleri, bazılarının iddia ve zannettikleri, sürekli olarak etrafa yaymaya çalıştıkları gibi, bir tek şahsın verdiği ilhamla meydana gelivermiş kurumlar değildir. Esasen bu mümkün de değildi. Onlar, Türk eğitmen, öğretmen ve aydınlarının müşterek çalışmasından, millet enerjisinden doğmuş tam manasıyla millî kurumlardır.” (İ. H. Tonguç: Canlandırılacak Köy, s. 575-576) (5). ÖZEL YABANCI KOLEJLER Köy Enstitüleri Türkiye Cumhuriyeti’nin yasaları ile kuruldu. Çalışma yönetmelikleri, programları da Milli Eğitim Bakanlığı’nın Talim ve Terbiye Kurulunca hazırlandı. Çağlarca eğitimden yoksun bırakılan köylü çocukları bu okullara alındı. Köye göre önder öğretmen yetiştirmeğe elverişli beldelere çadır kurarak başlayıp tüm kuruluşları tamamlandı. Kuruluşunu tamamlayan Köy Enstitüleri kuruluşunda gecikenlere yardım etti. Devletin. yaptığı para yardımı Köy Enstitüleri’nin kuruluşunun % 27’si kadardı; diğerleri öğrenci ve öğretmenlerinin emeğiyle gerçekleşti. Köy Enstitüleri’ne hiçbir kimse tarafından bir kuruş olsun bağışta bulunan olmadı. (5) 17 Nisan 1966, Köy Enstitülerinin kuruluş günü yıldönümünde İsmet Paşa yaptığı konuşmada: “Köy Enstitülerinde çalışanları, Hasan Ali Yücel’i, Hakkı Tonguç’u rahmetle anmak isterim. Ben devletin başındaydım. Köy Enstitülerinin. asıl zahmetini çekenler, bu eserin mimarları ve onun tutunması için çalışanlardır. Eser onlarındır...” der. (Ş. S. Aydemir: İkinci Adam; C.2, S. 385). Tarım, el sanatları, hayvancılık, balıkçılık, ormancılık alanlarında girişilen üretken çalışmalar bulunduğu çevrelere örnek oldu. Köy enstitülerine alınan köylü çocukları köyün iş alanlarında yetişkin köylüyü ve çocuklarını yetiştirmek için çağdaş bilgi ve sanatlarla donatılan öğretmenler olarak köylere gönderildi. Köylerde, çağlarca görülmemiş bir eğitim uygulamasına başlandı. Ama köylüye bu eğitim ilkelerini çok gören genci çevrelerce “tu kaka” denip kapatıldı. Oysa aynı çevreler yıllarca Türkiye’yi parçalayıp toprakları üzerinde bağımsız Kürdistan, Ermenistan ve Rum Pontus Cumhuriyeti kurmak için eğitim yolu ile yurdumuzda etkinlik gösteren Fransız Cizvit Okulları’na ve Amerikan Kolejleri’ne, hatta sözde tedavi kurumu olarak açılan, birer silah deposu olan hastanelerine hiçbir tepkide bulunulmadı. “Türkiye’de Amerikan misyonerleri etkin bir çalışma yapmışlardır. 1914 yılında, bugünkü Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde yalnızca Amerikan misyonerler kurulu örgütüne bağlı 174 misyonerlik vardır. Kurul, 17 büyük misyonerlik merkezine ve 9 hastaneye sahiptir. 426 okulu ya doğrudan doğruya işletmekte, ya da kontrolü altında tutmaktadır. Bu okullardaki öğrenci sayısı 25 bindir. (1) “Amerikalı Profesör Earle’ün sözleriyle: “Amerikan misyonerlerinden ve misyoner okullarından Ermeniler, dillerini ve tarihsel geleneklerini yeniden üstün tutmayı öğrendiler, Batı’nın siyasal, toplumsal ve ekonomik ilerleme ideallerini tanıdılar, bulundukları duruma karşı daha etkin bir hoşnutsuzluk duymayı ve köylü Müslüman komşularına karşı keskin bir üstünlük duygusu beslemeyi elde ettiler.” (2) Merzifon Amerikan Koleji’nin çalışma yöntemini, anaları RUM, babaları TÜRK olan bu kolejin iki öğrencisinin anne ve dedeleriyle konuşmalarından öğreniyoruz: Bu öğrenciler Amasya’nın Rum ve Türk karışımı bir köyündendirler. Çocukların babaları Arnavutluk isyanında ölmüştür. Rum dedeleri Yanko efendi yetim kalan torunlarını büyütür, Merzifon Koleji’ne yatılı olarak verir. İkiz kardeş olan Mehmet’le Ahmet öğrenimlerine kolejde başlarlar. Ahmet okulun prensiplerine uyarak Hıristiyan olur. Rum Pontus gerilla örgütüne okulca sokulur. Adı Sokrat olarak değiştirilir. Örgütten, çıkarsa vurulacağının bilincindedir. Mehmet ise Mustafa Kemal’cidir. Kardeşini bu sapıklıktan kurtarmak ister. Okul sözde İngilizce öğrenim yapmak amacıyla açılmıştır. Oysa okul bir silah deposudur. Rum Pontus Cumhuriyetini kurmak için gizli vurucu saldırgan örgüt yetiştirmekle uğraşmaktadır. Adını verdiğimiz iki kardeşin söyledikleri çok çarpıcıdır. Mehmet: “Artık anadan, babadan öksüz iki kardeştik. Yine Ahmet, Mehmet’tik. Kışın kimi zaman dedem, kimi zaman da annem gelip, bizi görüyor, yazın da yanlarına alıyorlardı..” (3) “Amerikan kolejinde yine bir dramla karşılaştık: Burası bir Amerikan kültür ocağı adı altında çalışıyorsa da gerçekte Amerika’ya göç etmiş Rumların gizli amaçlarla açtığı tehlikeli bir ocaktı... Papaz Klomatyos’un duvarlardaki kocaman sakallı resmi, sakallarının altında yalnız ve yalnız eski bir Pontus düşü gizliyordu. Daha ilk sınıflarda bunu anlamıştım. Bizi hem birer Hıristiyan çocuğu olarak yetiştirmeğe çalışıyorlar, hem de gizli ve açık Pontus düşü seyrettiriyorlardı. İngilizce öğretimi, salt bir paravanaydı:. .(4) “Biz, bu saçma sapan yaşayışımızı, sürdürüp dururken savaş bitti. Osmanlı devleti yenildi. Amerikalılar, yenenler safında olduğundan, bütün kaçıp giden papazlar, öğretmenler ve ihtilâlciler, Pontus ihtilâlcileri, tabancalarıyla, tüfekleriyle, bombalarıyla geri döndüler. Merzifon Amerikan koleji yeniden açıldı... Amerika’dan dönen kardeşim Ahmet’i birdenbire tanıyamadım. Zavallı çocuk, artık bir Rum delikanlısı, bir Amerikan vatandaşı, bir Pontus ihtilâlcisi...” (5) (1) (2) (3) (4) (5) Doğan Avcıoğlu: Millî Kurtuluş Tarihi C. I, S. 289, (TEKİN Yayınevi 1981 İstanbul) Doğan Avcıoğlu: a. g. y., S. 289 H. İzzet Dinamo: Ateş yılları (Yalçın Yayınları 1. Basım Aralık-1980, İstanbul), S. 41 Doğan Avcıoğlu: a. g. y., S. 41 Doğan Avcıoğlu: a. g. y., S. 45 “... Kardeşimi bir türlü kandıramadım. Artık, dağa çıkmaya, eylemci olarak ihtilâle hazırlanıyorlardı. Bir gün kardeşimi bir kenara çektim. Ahmet, dedim, (yüzüme ters ters baktı) sen benim için hep Ahmet’sin ve her zaman Ahmet olarak kalacaksın. Şimdi beni dinle: Bir Türk’ün burnunu kanattığını işitirsem, alimallah, dağlarda arar bulur, seni öbür dünyaya yollarım... beni çabucak buradan kovun, yoksa bütün okulun, kilisenin, bahçedeki mahzenlerin silah ve bomba ile dolu olduğunu son ayakta kalan devlet kapısına haber veririm!” (6) “Ben sana Hıristiyan oldun diye kızmıyorum. Sen, burnunu çok kötü bir siyasete soktun. Türk vatanında Pontus’çuluk, Pontus Krallığı ya da Cumhuriyet ne demek? Burası senin baba yurdun, ana yurdun. Evet, hem babamın, hem anamın yurdu. Sense Venizelos’un Yunanistan’dan ya da dünyanın birçok yanlarından toplanıp gönderdiği komitacılarla işbirliği yaparak kendi vatanında yabancılarla, dışarıdan gelecekler için yeni bir devlet kurmak hülyasındasın. Sen şaşırmışsın Ahmet...” (7) “Dışarıdan gelen komitacılar, Türk ve Müslüman köylerini yakıp yıkmağa, canlara kıymağa başladılar...” (8) “Amerika’daki Yunanlı milyarderler, Bazil Zaharof Venizelos Konstantin hep Pontus rüyasının peşinde... İngilizler, bütün Canik bölgesindeki kilise, okul ve Rum köylerini, dağlardaki mağaraları birer cephanelik, arsenal haline getirmekteler. Türk köyleri ve köylüleri vahşice yakılıyor. Ben buna alçaklık, vahşilik derim.” (9) “Şimdiye dek yüze yakın Türk köyü yaktılar, on binlerce Müslüman’ı yaktılar, ya da kıtır kıtır kestiler...” (10) “Ahmet bunları dinlerken hep acı acı gülümsemişti.” Mehmet: “Sokrates adının sana bir yararı dokunabilir.. Bir de madalyanın tersini hesaba katalım. Ya bu yoğurt tutmaz da Pontus’çuların bütün gemileri bu denize batıp giderse sen hangi deliğe girersin?” (11) “Ahmet: “Biliyorsun, belli bir işe sürüklendim. Beni Pontus işinin askersel örgütüne soktular...” (12) “Bana dinimi değiştirttikten sonra milliyetimi de değiştirmek yoluna gittiler...” (13) “Birçok Osmanlı padişahı Hıristiyan kızlarıyla evlenmiş ve onlardan doğan erkek çocukları da öz be öz Türk sayılmış ve Türkün başbuğluğunu yapmışlardır. Bizim babamız da en sonra bir akıncı ulusun çocuklarından biriydi. Güzel bir Rum kızı gördü. Sevdi ve onu kaçırıp Müslüman ederek evlendi. Bu yüzden de seninle ben öz be öz Türk çocuklarıyız.” (14) “Yorulduysan sözümü kısa keseyim. Pontus örgütlerine kuru kafalar ve tabanca üzerine ant içirip korkutarak soktular. Ufak bir ihanet kuşkusunun sonu ölüm!” (15) “Biricik koruyucum, beni Hıristiyanlığa sokan bir iki Amerikalı öğretmenimdir. Pontus örgütü bana teğmenlik rütbesi verdi...” (16) “Ben bir lokma ekmek ve bir dağarcık bilgi verdiler diye bunun karşılığında nasıl bir Türk köyünü yakar ve masum Türk çocuğunu öldürebilirim? işte, bu cinayet kışkırtmalarından kurtulmak uğruna papaz olmağa karar verdim.” (17) (6) (7) (8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) (15) (16) (17) Doğan Avcıoğlu: a. g. y., S. 45-46 Doğan Avcıoğlu: a. g. y., S. 59-60 Doğan Avcıoğlu: a. g. y., S. 60 Doğan Avcıoğlu: a. g. y., S. 60 Doğan Avcıoğlu: a. g. y., S. 60 Doğan Avcıoğlu: a. g. y., S. 62-63 Doğan Avcıoğlu: a. g. y., S. 101 Doğan Avcıoğlu: a. g. y., S. 101 Doğan Avcıoğlu: a. g. y., S. 101 Doğan Avcıoğlu: a. g. y., S. 101-102 Doğan Avcıoğlu: a. g. y., S. 102 Doğan Avcıoğlu: a. g. y., S. 102 Mehmet: “demek seni Türk köylerini yakmağa, Türkleri öldürmeğe göndermek istiyorlar. Bu, çok kötü. Öyleyse kolejin bütün çocuklarını bu amaç uğruna kullanıyorlar...” (18) Ahmet: “Büyükçe çocukları kimi günler, çetelere katarak tatbikat yapmak üzere uzak dağlara gönderiyorlar. Ben de bunu geciktirmek ve uzaklaştırmak üzere bir papazlık dalgası çıkardım. İncili ezberlemeye başladım:” (18) Mustafa Kemal’in yurdun bütünlüğünü sağlamağa çalıştığı günlerde Mehmet kendisine bir komplo yapılıp öldürüleceğinden korkar. Amasya sultanisine (Lise) naklini düşünür. Kendisi Kemalist, görüşlüdür. Eve sık sık uğrar, Ahmet ise örgütçe izlendiği için okuldan ayrılamaz. Mehmet eve gelince dedesi Yanko efendi ona güzel bir sofra hazırlar, dede torun yemekte güzel güzel şarap içip acılı sohbet ederler. Dede Yanko efendi: “Evet sevgili torunum, ülkemizin dışından ipleri çekenler, rahatımızı temelli bozdular... Mustafa Kemal Paşa, Amasya’ya gelip de Türk ulusunu kurtarma kararlarını almak üzere arkadaşlarıyla konuşmağa başlayınca: Tamam demiştim, İngilizler ondan daha atik davranıp cahil Müslüman yığınları ve ağa, eşraf zümresi arasına Kemal Paşayla adamlarının Bolşevik olduğunu, Türkiye’yi Bolşevikleştirmek istediği masalını yaydılar. Bunda başarıya ulaştılar. Bütün eşraf ve ağa malını, mülkünü korumak uğruna ona sırt çevirdi. Bizi ancak dinlerin ve ırk kavgalarının üstünde bir atılım, bir yeni insanlık atılımı kurtarabilir...” dedikten sonra konuyu değiştirerek: “Sevgili torunum... “Çocuk kafanla Hıristiyanlık propagandasına karşı geldin...” “Gelgelelim, şu ahmak diyeceğim senin ikizin papazın tuzağına düştü. O, nerede?”“Aklım, düşüncem hep oğlanda..: Ne yapalım; sen ne düşünüyorsun?” (19) Mehmet: “Sen ne diyorsun dede, herifçioğulları onu birkaç yerden sağlam kazığa bağladılar. İlkini biliyorsun: Onu vaftiz ederek Hıristiyan yaptılar. Hıristiyan yapmak yetmiyormuş bir de Pontus’çu örgüte sokmağa çalışıyorlar. Bu, korkunç bir şey Onun bir Pontus’çu subay olarak çalışmak zorunda kalacağını sezersem kendi elimle kafasına bir kurşun sıkacağım...” (20) Annesi: “Aman yavrum Mehmet’im, aklını başına al. Hiç kardeş vurulur mu? Onu hep birlikte doğru yola getirmeğe çalışalım. Vuracaksan onu yoldan çıkaran o haydut papazları vur” (21) Burada izlediğimiz okul, kardeşi kardeşe düşman ederken Yunan emperyalizminin eline silah ve cephane de veriyordu. Türk eğitimini İngilizler 1906-1907 yıllarında şöyle tanımlıyorlardı: “Türkiye’de teorik olarak tahsil zorunluğu vardır. Çocuklarını okula göndermeyen aileler cezalandırılacaktır. Türk Ordusu subaylarının bir kısmı okuma yazma bilmez, tamamen cahil valiler vardır. Buna karşı memleketteki Hıristiyanların hemen hepsi tahsillidir, bu tahsilleri de onları Müslümanlara karşı üstün yapmaktadır. Müslüman dini: özellikle bu sultan’ın idaresi altında Türkiye’deki her çeşit ilerlemeği durdurmuştur. Okullarda ise süslü İslam kuralları öğretiler. Türk tarihi sadece bir kronoloji olarak okutulur ve ancak zafer bölümleri öğretilir. Tarihsel felsefe Türk okullarında yer almaz. Kapitülasyonlara hiç dokunmadan devletler hukuku öğretilir. Bu bilgiler ise Sultan’a hiçbir zarar vermez. Üst tabaka Türkler bir yabancı dil öğrenebilir. Şayet Türkler de tahsil yapabilselerdi diğer insanlar gibi zeki olabilirlerdi. Türk kızlarının tahsili ise çok kötüdür. Hiçbir işe yaramayan Fransız romanlarını edebiyat diye öğrenirler...” (22) Bu belgede cahil gösterilen Subaylar, Valiler, kentli varlıklılar bugün okumuş kişilerdir. Din eğitimi ve tarih görüşümüz hâlâ aydın bir görüşe kavuşturulamamıştır. Köylünün erkek ve kız çocukları çağın eğitiminde fırsat eşitliğinden yararlanamamaktadır. Onlar da okusalardı her halde çok zeki olurlardı. Bir başka yabancı aydının görüşüne göre ise yabancı okullar Türk eğitiminde bugün ayrıcalık yaratmaktadır: (18) (19) (20) (21) (22) Doğan Avcıoğlu: a. g. y., S. 102 Doğan Avcıoğlu: a. g. y., S. 160-161 (ara ara alındı). Doğan Avcıoğlu: a. g. y., S. 162 Doğan Avcıoğlu: a. g. y., S. 162 Erol Ulubelen: İngiliz Gizli Belgelerinde Türkiye, Çağdaş Yayınları, II. Baskı, S. 31-32. “EĞİTİMDE MİLLÎ GÖRÜŞ..” Yabancı okul, gençlik üzerinde bir siyasal etki yoludur. Tarihi, yabancı kaynaklara dayanarak, yabancı görüş açısından öğretir... Tek kelimeyle, bu okullar, dersleri ve yetiştirme usulleriyle, Türk gençliğini, ait olduğu toplumdan uzaklaştırıp başka bir topluma sokan ve onu yabancı bir ülkeye doğru götüren kurumlardır... Yabancı okulların ötekilerden daha az önemli olmayan başka bir zararı, onların ancak yüksek ve zengin aile çocuklarının gittiği kurumlar olmasıdır. Bir demokrasi için, sınıf eğitiminden daha zararlı bir şey yoktur. Zengin sınıfların çocuklarının herkesten farklı biçimde eğitimi, sonucu çok tehlikeli sosyolojik bir yanlıştır... Türkiye’nin en büyük liderlerine bak: Hiçbiri yabancı bir okulda tek saat okudu mu? Karakter, büyük ölçüde bir milliyet sorunudur. Yalnızca milli ortamda biçimini alır... Yabancı okul, ancak ülkelere göre bir ideal biçimlendirir. Bu karakter, ister dinsel, ister siyasal biçimde olsun, milli Türk ülkülerine zararlıdır.” (23). CUMHURİYETİN İLK DÖNEMİNDE YABANCI OKULLARA TEPKİ İkinci Meşrutiyet döneminde yaygın olan yabancı okulların “eğitim yoluyla” Türkiye’yi parçalama çabalarına tepki gösterilmemiştir. Cumhuriyet döneminde bunun tahribatını gören Milli Eğitim Bakanı Mustafa Necati konuya el atmış, iki yabancı okulu kapatmıştır. Bu millî tepki bizi zayıf yanımızdan çürütmeye kalkışan yabancı eğitimin gerçek amacını da açığa çıkarmıştır. Kapatılan Birinci okul Bursa Amerikan Kız Koleji’dir. Bu kolejde okuyan kızların Hıristiyanlaştırıldığı, Hıristiyan olan kızların arkadaşları tarafından. Milli Eğitim Bakanlığına haber verilir. Yıl 1928’dir. Bursa Maarif idaresiyle İstanbul Maarif Emini Behçet Bey ve Müfettiş-i Umumi Hasan Ali Bey Bakanlıkça bu olayın araştırılmasında görevlendirilirler. Araştırmaları sonucunda Yabancı Okullar Yönetmeliği’nin 41. maddesince okulu kapama kararı vermeye yeterli iki bayağı olayla karşılaşırlar. Birinci Olay: Hıristiyan edilen Türk kızları Hıristiyan edildiklerini açıklarlar, okul idaresinin de dini propagandalarda bulunduğu kanıtlanır. İkinci Olay da “Deneyimsiz, ateşli genç kızların mahrem ve cinsi temayüllerinden (eğilimlerinden) istifade (yararlanma) tarikinin (yolunun) ihmal olunmadığı...”dır. Bunu içeren raporlarını Bakanlığa sunarlar. Müdürler Encümeni, bu raporu ele alır. Öğrencinin içtenlikli inanışlarıyla oynayan bu kuruluşun sürüp giden zararına mani olunmak üzere, adı geçen yönetmeliğin 41. maddesi hükmüne uyarak kapatılmasına karar verir. (24) (23) Doğan Avcıoğlu:. Millî Kurtuluş Tarihi, C. I, Tekin Yayınevi 1981, S. 376 (Bu alıntı dip notta, Grew, Turbulent Era, S. 781 den alındığı kayıtlıdır.) (24) Bu yazı, abece dergisinin Şubat 1988, sayı 23. s. 38-39 da yayınlanmış, kaynakçayı Maarif Vekâleti Tebliğler. Mecmuası sayı 25-26, 15 Mart 1928 s. 109-110 olarak göstermiştir. İKİNCİSİYSE ÇANAKKALE FRANSIZ MEKTEBİ’DİR Devletin düzenine aykırı hareket ettiği gerekçesiyle Müfettiş-i Umumi Ali Canip Bey’in ve Edirne Mıntıkası Maarif Eminliği raporlarında adı geçen okulun kapatılması hakkındaki on iki madde tespit edilir. Müdürler Encümeni bu raporlara göre okul binasının elverişsizliği, sınıf teşkilatının belirsizliği, eğitim ve öğretimin metotsuzluğu, bütçesinin yetersizliği, sicil ve kayıtların tertipsizliği, öğretmen olarak görevlendirilen üç Ermeni bayanın “cahil ve menşelerinin bilinmediği”, renksiz, bilgisiz, öğrenci yetiştirmekten başka bir işe yarmadığı ve kendi yurdumuzda çocuklarımızın kafalarına Fransız zihniyeti sokmağa çalıştığı gerekçesiyle bu muzır kurumun Yabancı Okullar Yönetmeliği’nin 41. maddesine uyarak kapatılmasına karar verir. (a. g. y., S. 39, Kaynakça: a. y. s. sayı: 21-24, 15 Ocak 1928, S. 195-196.) KÖY ENSTİTÜLERİNİ YIKANLARIN AKIL HOCALARI KİM Kİ? Yeni Türkiye Cumhuriyetini kuranlar topraklarımıza saldıran emperyalist güçleri yurdumuza mezar eden kahramanlardı. Bunların en çoğu Kurtuluş Savaşı’mızda şehit düşen üretici köylülerdi. Yeni kurulan Kuvva-yı Milliye Ordusu’nun da temel direği bu Mehmetçik’lerdi. Mehmetçik, Kuvvayı Milliyeci’lerin yanında yer almasaydı ne Kurtuluş Savaşı kazanılabilirdi, ne de cumhuriyet kurulabilirdi. Osmanlı Hanedanı kurulduğundan ortadan kaldırıldığı güne kadar yüzyıllardır zapt ettiği ülkeleri hep Mehmetçiklerin gücüyle aldı. Onların kemiklerini yabancı ülkelerde bıraktı. Bunların dul karıları, öksüz çocukları, gözü yaşlı anaları ve babaları şehit düşen evlatlarının soğuk yüzünü bile göremediler. Onların acılarını bağırlarına basıp memleketin tarım ürünlerini alınlarının teriyle yetiştirdiler. Yoksulluk, hastalık, gurbet kahrı altında ezildiler. Ama yok olmadılar. Her türlü güçlüğe karşı direndiler. Devlet ellerinden tutmadı, okumasız kaldılar. İşsiz kaldılar. Jandarmanın, tahsildarın baskısıyla ezildiler. Kanlarıyla kazanılan toprakların ne ekonomik, ne de kültürel nimetlerinden yararlandırılmadılar. Köylünün ezilmişliğini, görgüsüzlüğünü bilen Mustafa Kemal 1 Mart 1922’de TBM Meclisi’nin 3. toplantı yılını açış konuşmasında: “... Türkiye’nin sahibi ve efendisi kimdir? Bunun cevabını derhal birlikte verelim. Türkiye’nin hakiki sahibi ve efendisi, hakiki üretici olan köylüdür. O hale herkesten, daha çok refah, mutluluk ve servete müstahak ve layık olan köylüdür. Binaenaleyh, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin iktisadi siyaseti bu asli gayeyi sağlamaya yöneltilmiştir. Efendiler, diyebilirim ki, bugünkü felaket ve sefaletin tek sebebi bu gerçeğin gafili bulunmuş olmamızdır. Filhakika yedi asırdan beri cihanın dört bir köşesine sevk ederek kanlarını akıttığımız, kemiklerini yabancı topraklarda bıraktığımız ve yedi asırdan beri emeklerini ellerinden alıp israf eylediğimiz ve buna karşılık daima tahkir ve terzil ile mukabele ettiğimiz ve bunca fedakarlık ve ihsanlarına karşı nankörlük, küstahlık, cebbarlıkla uşak seviyesine indirmek istediğimiz, bu gerçek sahibin huzurunda bugün utanç ve saygı ile hakiki durumumuzu alalım...” demişti. Atatürk bu ilkeleri doğrultusunda 1933 yılından başlayarak milli eğitim yöneticilerine köylünün okutulmasını emretti. 1936’da Eğitmen Kurslarını, 1937’de de Köy Öğretmen Okulları’nı açtırdı. Bu okullar ve kurslar 1940 yılında TBM Meclisi’nin çıkardığı 3803 sayılı yasa ile Köy Enstitüleri’ne devredildi. Köy Enstitüleri etkin bir iş eğitimiyle yetiştirmek için çocukluğunu gübrelikler içinde, ana ve babasından ve çevresinden, doğayı gözlemden aldığı bilgilerden başka hiçbir görgü ve bilgisi olmadan, adeta bitkisel bir ömür geçiren köylülerin çocuklarını aldı. (“...Yapılarında çekül işlerinde testere, rende, matkap kullanmayı, hatta böyle aletlerin bulunduğunu bilmeyen köylüler... Gençli-ihtiyarlı, ‘kadınlı erkekli, dedeli nineli, torunlu, kalabalık ailesi, hepsi bir arada, dar bir odada ve yerde, bir kilim, çul veya hasır üzerinde yatan, en gerekli ev yasından yoksun köyleri.’..”) (1) Yeniden kuracak, kalkındıracak bilgi ve sanatla, iş araçlarıyla donatılmış bir öğretmene kavuşturmaya başladı. Köy Enstitüleri yalılı-konaklı, yatlı-otolu, çiftliklifabrikalı çevreler yanında bu kadar çelişkili ömür törpüleyen bir köylü kitlesinin yaşamını insanca bir yaşama kavuşturmaya çalışıyordu. Yüksek okullarımızda, Avrupa ve Amerika. okullarında çocuklarını okutanlar öteden beri varlıklı bir kısım kent kökenli ailelerdi. Köylü kitlesinin çocukları ise çağlar boyu okumasız, yazmasız, ruhsuz bir kütük gibiydi. Devlet Köy Enstitülerini köylü çocuklarını okutmak için, cumhuriyetin eğitimde fırsat eşitliği ilkesine dayanarak açtı. Tek amacı köylüyü okutmak, tarım, sanat ve kooperatifçilik çalışmaları ile köyün yaşamını çağdaşlaştırmak ve köyleri mutlu bir yaşam yuvası yapmaktı. Çıkarcı çevreler bu güzel kuruluşları köylüye çok gördü, (1) M. Rauf İnan: V. İskan ve Şehircilik Haftası Konferanşİarı adlı yapıttaki konferansı, s.226, Seviç Matbaası, Ankara 1962. onların okutulmasını istemedi. “Dinsiz, gomonist, solcu yuvaları” iftiralarıyla kapattırdılar. Atatürk’ün köylüye getirdiği eğitimde fırsat eşitliği yeniden bozuldu. Köylerden devlet yönetimine, sanayi, eğitim, ticaret, ordu, sağlık ve adalet sektörlerine katılanların sayısı çok azaldı. Köylü yeniden kendi başının, ağrısı olan “kara bahtı”na terk edildi. Oysa tarih gösterdi ki, Osmanlı’nın medresede okuttuğu kentli Osmanlı’yı mutlu edemedi. Devletin sırtı borçtan, insanı frengiden, sıtmadan, sökelden ve veremden kurtulamadı. Uluslararası adı “Hasta Adam” oldu. Osmanlı’nın okumuş medreselileri yeniliklere karşı devleti daima oyaladı, hatta geri bıraktı. Eğer ordudaki bir kısım uyanık askerler olmasaydı İmparatorluk çoktan ortadan silinirdi. Dünyadaki okulların eğitimi ve öğretimdeki etkinlikleri hükümetlerin siyaset göstergesidir. Bir hükümet, tüm halkı okutmaya kalkarken bir başka hükümet yalnız alışılagelmiş varlıklının, bürokratın çocuklarının okumasını yeterli bulmaktadır, bir kısmı da kendi iktidarını. destekleyen zihniyette okulları çoğaltmaktadır. Böyle bir uygulamada toplumlar düzeyinde sosyal adaletten, hukukun üstünlüğünden, eğitimde fırsat eşitliğinden söz edilemez. Okullar, tüm toplumun sosyal ve ekonomik yaşamını mutlu edecek düzeyde çalışmalıdır. Okul hiçbir zaman dört duvardan oluşan bir yapı sayılamaz. Dört duvar tanımı toplumdan kopukluğun bir göstergesidir. Toplum yaşantısından kopuk bir yaşantı içinde yetiştirilen gençler toplumun renkli yaşam koşullarından soyutlandırılmışlardır. Böyle bir eğitim dizgesi ne tam olarak okuyanın ve ne de içinde yaşanılan toplumun sorunlarını omuzlayamaz. Ancak topluma üretici bireyler yerine tüketici bireyler yetiştirir Bunlar bir işe yerleştirilmedikleri takdirde yaşamla savaşacakları yerde psikolojikman çöküntüye uğrarlar. Tüm halkın çocuklarını okutmak devlet için pek de kolay bir iş değildir. Onun okuyacağı okul, yatakhane, revir, sinema, eğitim ve öğretim alanları olan laboratuar, kütüphane, işlik, arılık, kümes, tarla, ahır, ağıl, balıkhane, garaj, cins, et, süt, tüy hayvanları, makine ve motorlu araçlar, her çeşit iş ve onarım araçları, beslenme, sağlık, giyim-kuşam ve öğretmen lojmanları giderleri (bunların yeniden yapılması) çok büyük bir külfettir. Okullara öyle bir işlerlik kazandırılmalı ki, hem tüm halkımızın çocuklarını okutabilsin, hem de devlete yükü en aza indirilsin. Çocuk ve genç gördüğü eğitimle yaşama bağlansın ve toplumun dinamik bir elemanı olsun. Köy Enstitüleri dizgesi devlete olan yükünü % 30’lara indirmişti. Bu okullar devlete yük olmaktan çıkmış örnek çalışmalarıyla halka yardımcı olmaya bile başlamışlardı. Köy Okullarının yapımlarında; bağ, bahçe kurmada, ormanlık çalışmalarında köylüye örnek işler göstermekteydi. Atatürk sağlığında yakın geleceği görüyordu. Köylü çocukları öyle bir okulda okutulmalı ki, onun okulu köy yaşamının bir parçası olmalı. Bu okulun eğitim alanı dört duvarın içi olmamalı. Okul,eğitim ve öğretim etkinliklerinin ürünleriyle kendi gereksinmelerini en aza düşürerek devlete yük olmamaya çalışmalı. Köye gidecek öğretmen adaylarını sınıfta bilgiyle, tarlada tarım üretimiyle, işlikte bir zanaat becerisiyle ve inşaat alanlarında köy yapı ve tesislerini yapabilecek el becerileriyle yetiştirerek köylere göndermeli. Öğretmen olarak köyde işinin başına geçtiği zaman köyün çocuklarını köylünün üretim alanlarına göre iş içinde yetiştirmeli. Bu çocuklar okulu bitirince okulda öğretmenleriyle yaptıkları uygulamalı çalışmalarından elde ettikleri becerilerle ailelerinin işlerinde daha çok ürün almak için gönüllü olarak ve istekle çatışmalı. Öğretmen, köylünün bin bir uğraşıyla elde ettiği ürünlerin pazarlanmasında, tüketeceği malların birinci elden sağlanmasında köylüleri kooperatif yasalarına göre yetiştirmeli, köylülerin kurduğu kooperatifler aracıların sömürüsünü ortadan kaldırmalı. Atatürk köylere gidecek öğretmenlerin bu nitelikte yetiştirilmesini istiyordu. Köy Enstitüleri de köy öğretmenlerini tam bu nitelikte yetiştirmişti. Köy Enstitüleri de birdenbire mantar gibi bitivermedi. Atatürk 1933’lerde Dr. Reşat Galip Millî Eğitim Bakanı iken bilim adamlarından ve eğitimcilerden oluşan bir kurul ile böyle bir araştırma başlatmıştı. (2) Bu araştırmaların sonucunu Atatürk göremedi. Ölümünden sonra cumhurbaşkanı olan İsmet (2) Şevket Süreyya Aydemir: İkinci Adam, C. 2, S. 378, 4. Baskı. İnönü’nün girişimleriyle Köy Enstitülerinin kuruluşunu eğitimci İ. Hakkı Tonguç gerçekleştirdi. Atatürk’ün 1933-1934’lerde başlattığı kitle eğitimi çalışmaları sırasında A. B. Devletleri’nde de onurlu eğitimciler ve bilim adamları yürürlükteki eğitim düzenlerinden çok üzgündü. Yalnız varlıklı ailelerin çocukları okuyabiliyorlardı. Oysa A. B. Devletleri bir devrimle doğmuştu. Bu devrimin getirdiği prensiplerin en önemlisi A. B. D. insanlarına mutlu bir yaşam olanaklarını sağlamaktı. A. B. D. Atlas Okyanusu’ndan başlayarak Büyük Okyanus’a kadar yerleşmiş büyük bir devletti. 1860 yıllarında başlayan sanayi atılımı baş döndürücü bir güce kavuştu. 1929’un büyük ekonomik bunalımı Amerikan bankalarını çökertti. Otuz kırk milyon insan korkunç bir yaşam güvensizliği içine düştü. Karşılarında küçük bir milyarder ve milyoner çemberini gördü Geniş alanların egemenliği, baş döndürücü zenginlik, büyük mal birikimine sahip insanlar, bunalımlı zamanlarda büyük kitlelerin gereksinmelerine bir olanak. sağlayamadı. Bu olay bireyci eğitimin iflas ettiğini göstermekteydi. Bir çok bilim adamları bu konuda dergilerde yazılar yazmaya başladı. Bireyci eğitimin yerine kitlelerin kalkınmasını amaçlayan eğitimin başlatılması için Amerika’nın en bilge kişilerinden olan büyük eğitimci John Dewey ve arkadaşları “Social Frontier-Sosyal Cephe” dergisinde buluştular. Derginin her sayısında yazı yazdılar, sonra da John Dewey Kurumu (John Dewey Society) adında bir dernek kuruldu. Bu derneğin amacı büyük kitlelerin okutulup meslek sahibi yapılmasıydı. Dergilerinde çıkan yazıları savunduğu düşünceleri’ öğretmenler arasında yaymak ve gereken ilgiyi sağlamaktı. Bunları düşünleri dogmatik değildi. Amerikan tarihinin seyrindeki kaynaklardan alınmaktaydı. “Tarihçi Beard, derginin ilk sayısında çıkan yazısında geçen yüzyılın başında Amerika’nın en büyük kişilerinden biri olan Webster’in sözlerini aktarıyor: “Dünyanın bir yerinde en özgür bir hükümet kurulmuş olsa bile, eğer o toplumu yöneten yasalar mülkün, servetin süratle birkaç elde toplanmasına müsaade ediyorsa ve bu yüzden insan yığınlarını muhtaç bir halde bırakıyorsa, aradan çok zaman geçmeden bu topluluğun kabul edilecek bir tarafı olmadığı görülür.” (4) Sosyal Cephe Dergisi’nin karşısında Amerika’nın zengin sanayi, servet ve iş adamları vardır. Bunlar “Sosyal Cephe” düşüncelerinin geleceğinden korkmaktadırlar. Geniş olanaklara sahip olan bu kişilerin ellerinde gazeteler, radyo istasyonları ve kendi paralarıyla yaşayan kiliselerden başka bir de “Libert League-Hürriyet Birliği’ dernekleri vardır. Bunlar merkezi hükümetin milyonlarca işsizi ve işsiz çocuklarını sefaletten kurtarmağa ve bir öğrenim sağlama çalışmasına şiddetle karşıdırlar. Merkezi hükümetin geniş ölçüde endüstri geliştirmesine girişmesinden dolayı bunlar cumhurbaşkanı Roosevelt’i sosyalist, kızıl komünist, demokrasi düşmanı gibi sıfatlarla nitelediler...” (5) Köy Enstitüleri’ni yıkanlar onları kuranlara aynı silahlarla saldırdılar. Yüzyıllarca okumasız bırakılan köylünün gözünün ve gönlünün açılmasını sağlayacak olan bu bilim yuvalarını acımasızca ortadan kaldırdılar. KAZIM KARABEKİR PAŞA Kazım Karabekir Paşa 1946 yılında TBMM Başkanı iken Ankara Hasanoğlan Köy Enstitüsü’nde yaptığı denetlemede, köylünün okutulmasını istemeyenlerce ortalıkta kaynatılan “komünizm” kazanlarının kokusunu bu okulda araştırdı. Öğrencilerin yazdıkları yazılarda, şiirlerde, okudukları kitaplarda, söyledikleri türkülerde, marşlarda ve oynadıkları oyunlarda aradı. Ama aradığını bulamadı. Yapılan asılsız iftiraların kuşkusunu da gönlünden silip atamadı. Hasanoğlan Köy Enstitüsünün gözle görülen sayısız başarılı çalışmalarını görmezlikten geldi; okulun öğretmenlerini ve yöneticilerini kutlamadı. Kazım Karabekir Paşa’nın askerlik yaşamının anılarını, Kurtuluş Savaşı’mızın tarihi belgelerini içeren büyük boy bir kitabı (İstiklâl Harbimiz,. 2. baskı, Türkiye Yayınevi, 1969 İstanbul) vardır. Bu kitaptan aldığım dört belgeyi yorumsuz olarak sunuyorum: (4) Prof. Dr. Muzaffer Şerif Başoğlu: Değişen Dünya, S. 118. Arpad Yayınevi 1945. (5) a. g. y., S. 120. Zata Mahsustur: Erzurum:5 Mart 1336 Ankara'da 20. Kolordu Kumandanlığına C. 3 Mart 1336- Hey'eti Temsiliyeyedir. Kara Vasıf Beyden gelen tafsilat bu babdaki mutalaai kıymettar buraca kemali dikkatle nazarı dikkate alındı.Vasi olan bu siyaset ve mülahazat hakkındaki noktai hazar acizanem bervechiati serahaten tesbit edilmiştir: Bolşevizmin sari olan kudret ve harekatı bahusus böyle itilaf devletlerinin aleyhimizdeki tazyikatı bu şekilde tecelli ettikçe er geç memleketimizi dahi sürükleyecek ve yegane aman ve halasın o kuvvetle beaber tevhidi mukadderat olunmasını icab ettirecektir.Bir kere bu fikri adeta bir esas olarak kabul ettikten sonra bir de hedefi visul için yapılacak yanlış ve vaktinden evvel müstacel harekatın intac edeceği en büyük felaketleri ayrı bir safha olarak tetkik etmelidir.Bunu kat'i bir surette bilmelidir ki Bolşevizmin bizi kurtaracak bir surette girmesi ve onun icab ettirdiği harekatın tervic edilmesi ancak ve acak şarki vilayyattan yani Erzurum kapısından olabilir.Ve orada böyle uzak nazariyatı mühlike ile değil,Bolşevizmin nüfuz ve kuvvasının Kafkasları aşıp hudutlarımıza dayanması ile tecelli edecektir.Ve böyle bir harekettir ki Bolşevizmin dairei istilasına girince memleketimizi de cihan nazarında mağdur ve harekatını da zaruri gösterecektir.Buna mebnidir ki İstanbul'daki teşkilatın bir patlak vermesi veyahutta işe ve taahhüdata girişmesi esasen hilafi selahiyet olduğundan gayrı muta'dır. Ve muhakkak düşmanların büyük mikyasta hücumunu,binnetice İstanbul 'da İtilaf kuvvası,Rum ve Ermeni anasırının ittihadile bolşevizm bühtanı altında anasırı İslamın pek fena halde tazyik ve imhasını ve artık Türk payitahtının Türk tarihinden uzaklaşmasını icab ettirecektir.Hatta daha evvel payitaht Rumeli cihetinden bolşevizm ile temasa gelse dahi aynı eşkal tahtında gafletle olacak bir kıyam;payitahtı ve unsuru İslamı aynı tehlikelerin tahtı tesirinde bulunduracaktır. Bu cihet böyle olmakla beraber bolşevik ordularına da memleketimiz tarafından lakayit ve müstağni davranılmayarak kendilerinin ümit ve emniyetli tesis ve muhafaza ve teşabbüsattan geri durmamak ve fakat arz ettiğim vechile bir güna angajmana girişmeyerek işi manevi revabit ile idare etmek lazımdır.İstanbuldaki Kara Vasıf ve rüfekası bu noktai nazar etrafında ikaz ile müttehit olan meslek ve harekatı itidale sevk etmek ve kendilerini red ve iğmaz suretile meyus etmemek fikrindeyim.Ve muhakkak olan bir cihet var ki o da balada arz ettiğim vechile Erzurum mıntıkai hududiyesi esasen Baku havalisi ve alakadarile muntazam ve asalı bir temasta bulunduğu ve burası ne Almanyanın ne de Rusların müfrit ve Harbi Umumide olduğu gibi sürüklemek şanında olan cereyanlarına kapılmayıp vakayii salihe ve menafii hakikiye üzerine cereyana nazım olacağı cihetle Kara Vasıf Bey rüfekasından arzu ve hey’eti muhteremlerine de tasvib edilen bir iki zatın doğruca sırf bu işler hakkında görüşmek ve müştereken takip etmek üzere Erzuruma gelmelerinin teklif buyurulması mavafık olur. Baha Sait Beyin tekzib selâhiyetini şimdilik muvafık göremiyorum. Onu cereyanına bırakmak fakat bu işi de İstanbul Şubesi nezdinde ikaz ve tadil suretinde düzeltmek daha münasip olacağını arz eylerim. Kızıl orduya mensup olduğu bahsolunan Rus Miralayı. İlyaçef’in, İngilizlerin keşfi esrarı için her vakit her yerde müracaat ettikleri vechile bizim içimizi derinden tahlil ve ihbar için bir casus olmaması ve bunun hakkında pek nafiz ve dakik davranılmasını ve bu babda icab edenlerin ikaz buyurulmasını temenni eylerim. (a. g. y., S. 482-483) 15. Kolordu Kumandanı Kâzım Karabekir Müstaceldir: Erzurum: 13/Nisan/1336 Ankarada Hey’eti Temsiliyeye C. 11/4/1336— Bolşeviklerle bir an evvel fiilen tesisi münasebat elzem olmak hasabile keyfiyet 8/Mart/1336 tarihinde Hey’eti Temsiliyeye yazılmış ve alınan cevapta muvafakat beyanile beraber bu hususun Dersaadete yazıldığı bildirilmiş idi. Mahaza memleketin içinde bulunduğu... ahval lâzımı gibi tasvir olunarak Kızıl ve Yeşil orduların hududlarımıza doğru tevsii herakâtları lüzumunun istikmâlini ve Nuri Paşanın Azerbaycan rical ve ağnıyasına müstenit hükümeti hazıra ile hemfikir olarak bolşeviklere mümaşatkâr olmadığını Batum menabiinden haber alınca derhal bu fikrin vehameti ve atiyen araya cebir ve kan girerse Azerbaycanın tamamile süpürülmek ve istiklâllerini gaip etmek tehlikesinin muhakkak olduğu beyanile seri bir uzlaşma lüzumunu yazmış idim. İşte Bakû’ya bu muhaberatı götüren zabitimiz bu kere avdetinde hey’eti temsiliye namına Bakû Komünist Fırkasından getirdiği cevabı takdim ettim. Ayrıca zabitimizin oradaki zevat ile görüşerek not ettiği malumatından ve istıtlaatından aksamı mühimmeyi de naklen arz ettim. Münderecatı vaziyeti tamamile ve alınması lazım gelen tedbirleri göstermiştir. Buna nazaran ve esasen kızılların eline İstanbul murahhası vasıtasile gitmiş olduğu anlaşılan talimat ve mukavele ahkâmına nazaran âcizlerin tesrii hareket hakkında gösterdiğim talep ve lüzumun gayri kâfi olduğu ve herhalde selâhiyettar olan hey’eti temsiliyenin buna bir cevap ve talimat vermesi icab edeceği, nitekim Halil ve Nuri Paşalar namile hiçbir adresin olmadığı, ve bundan sonra mutlaka kızıllarla müslümanların müştereken dahil olduğu Bakû Türk Komünist Fırkası namına yazılmasını talep ve tasviye etmekte ve paşalar namına yazdığım muharreratın mezkûr komite nezdinde hal’ ve müzakere ve tevessülâtta bulunduğu anlaşılmaktadır. Bittabi bundan sonra Bakûdan hiçbir şahsı münferidin imza ve selâhiyeti kabul edilmeyerek daima komitenin müşterek karar ve selâhiyeti tebliğ olunmalı ve oradaki Baha Sait Beyin de ancak o komitenin bir ferdi ve şayet intihaba mazhar olmuşsa o komitenin reisi unvanını taşıması ve böyle iblâğ buyurulması lâzımdır. Şu takdirde muktezi cevap ve talimat Hey’eti Temsiliye tarafından ihzar edilmek ve vesateti âcizile yine Batum ve Trabzondaki emniyetli zevat vedaatile gönderilmek üzere işbu talimat metin ve münderecatına girmesi lâzımgelen mevad hakkındaki mutalâatımız bervechiâti arz olunur: a) Anlaşılıyor ki Kızılordular Azerbeycan ve hatta Dağıstan içine gerek ellerindeki mukavele metnine sadık kalmak ve gerekse bilhassa oralarda akacak islam kanı veyahut yanlış bir harekat yüzünden Türkiyenin ve alemi islamın ve kendi ordularının mühim kısımlarını teşkil eden islam kuvvetlerinin teessür ve infialini ve suinazarlarını celp ile binnetice planlarını bozdurmamak için teenniye ve bizim tarafımızdan istihsale muvafakat ve talimata lüzum gösteriyorlar. Bu pek muvafıktır. Azerbaycanın bir darbei hükümet ve dahilî infilâk ile komünist partisinin devamı idaresine geçmek ve bu suretle bir istilâ harekatının yapabileceği tahribattan masun bulundurmak bizim de noktai nazarımıza tevafuk eder. Böyle bir inkilâbı dahiliye boğmak için İngiliz ve Gürcü ve Ermenilerin bir hareketi müşterekesi vukuunda kolbaşı (Petrofsk) cenubunda olan hakiki Kızılordunun cenuba inmesini tasvib etmek de muvafık olur. b) Azerbaycanı canlandırmak ve harekete getirmek ve komünist idaresini tasvibkâr bir safhaya sokmak için hemen bizim harekata geçip Ermenistanı çiğnememize lüzum gösteriliyor. Ve buna Kızılların muvafakati bildiriyorsa da bu şekil tıpkı eski vaziyet gibi efkârı umumiyei cihan karşısında mühnasıran tarafımızdan ve Ermeniliği izale noktai nazarından telâkki edileceği cihetle bu muvafık değildir. Bu hareket ancak iki başlı olur. O da Kızılordu Vildikafkas ile Karadeniz suhili arasından Tiflis ve Batum istikametinde bir hareket yaparak Gürcistanı işgal ve bolşevizm kuvvetine tamamii riayetine icbar ederken bizim de muayyen olan plan dairesinde Ermenistan ve Elviyei Selse üzerine hareketi mütekabile ve müşterekemiz başlarsa o zaman bizler Kızılordu hesabına çalışan bir pişdar veya alet mevkiinde kalmamış ve bilâkis müşterek bir halâs planı etrafında müşterek hareketlerle bir hedef üzerinde çalışmış ve böylece cihan enzar ve vekayiine kaydetmiş oluruz. Kızılların bu hareketi yapmasına mukabil biz de Ermenistanı çiğnemekle beraber Azerbaycanı ayaklandırmayı ve komünist kudreti idaresinin teessüsünü taahhüt ederiz. c) Malûm buyurulduğu vechile mevsimin bilhassa Van ve Beyazit arasında on gün mukaddem düşen karın yaptığı müşkilât mayısın on beşinden evvel bizi harekat devresine geçirmeyecektir. Fakat mayısın iptidasında her taraftaki kuvvetler bulundukları garnizonlardan yürüyüşe başlayarak Beyazit ve Hasankale havalisinde tahaşşüt harekâtına başlayacaktır. Bu istihzarat yapılmakta ve ikinci (b) fıkrasındaki muhaberat icra edilmekte iken Azerbaycan dahilindeki komünist partisinin şiddetli harekat ye asarı istihzaratı başlamalı ve bunda da mesela ricalinin ve yeni gelen Rus amiralinin süikastle itlâfı ve herhalde İngiliz nüfuzunu şiddetli kırıp bazı ricali tedhiş ve fikirlerini imale gibi kat’i teşebbüslerde de bulunmalıdır. d) Ruslardan Bakû’ya iltica eden filonun satın alınması ve mevcut eslâhanın Azerbaycan eline geçmesi muvafık ise de bu eslâha ile Rus ve Denikin taraftaranının teslihi veyahut Karabağ mıntakasında Ermenilere muavenet ihtimali olacağı cihetle bu eslâhanın ancak komünist kuyvetin mürakabesine alınması ve Gence civarında hali istirahata geçirilmesi arzu edilen silahsız Rus askerlerinin Ermenistana firar ve orada silahlanmaları muhtemel idiğinden yakın komünist ahali mıntakasına naklettirmek ve zabitlerinden ayrılmaları lâzımdır. Bahren Enzeliye çıkan bir kısım Rus askerlerinin Miyane tarikile Tebrize gelip Nahcivan Ordubad mıntakasını tazyik ve Ermenilerle elele vermesi muhtemeldir. Bahusus Azerbaycanın ergeç komünistler tarafından işgal edilmesini nazarı dikkate alan İngilizler Enzeli ve Lengeran sahillerini tutmak ve Bahri Hazerin garp sahillerine hakim olan Şuşa ve Karabağ silsilesini elde bulundurmak iştemeleri de muhtemeldir. İşbu hususat bizce de nazarı dikkate alınarak tedabir yapılacaktır. Yakın günlerde Nahcivan havalisinde de bilfiil daha kuvvetli ve emniyetbahş bir şekli idare de tesis edeceğiz. e) Daha amühim bir maddeye gelince Moskovaya millet namına selâhiyettar bir hey’eti murahhasa isteniliyor. Bu pek doğrudur. Çünkü bütün harekat ve emeli müstakbele planları vesaireyi konuşmaya ve bu babda alacağı talimat üzerine müzakereye velhasıl temamii emniyeti haiz bir irtibatı husule getirmeye memur ve selâhiyettar bir hey’eti, murahhasa istiyorlar ki bu pek mühimdir ve pek istical edilmelidir. Herhalde Moskovaya gidecek insanların akıl ve ulûm ile müzeyyen olması ve bir mevcudiyeti temsil ve izhar edebilmesi pek mühimdir. Mutlaka iki hukukşinas, bir de muktedir erkanıharp, diğeri de malî, idarî, millî işlere vakıf zevattan mürekkep olması pek arzu olunur. İstanbuldaki birçok rical ve rüfekamızı bir vechile oradan çıkaramadığımız daima kara bir elem noktasıdır. Maahaza Hey’eti Temsiliye Anadoluda ve elinde bulunan meratibi muhtelifedeki nical ve zevatı tetkik ederek bu hey’eti imkan ve sür’ati azamî ile yola çıkarması büyük faidemiz icabıdır. Böyle bir hey’etin yola çıkmak üzere olduğu da Bakû komünist fırkasına verilecek cevaba derc edilmelidir. Bu heyet ağlebi ihtimâl zamanın geç kalması itibarile Moskovadan evvel mesela Bakûda dahi Moskovanın selâhiyettar murahhaslarile birleşerek birçok hututu asliye müzakeratını daha evvelden küşad edebilir. f) Bu hey’et giderkeı en mühim nıkatı asliyeyi hal’ ve iblâğ ve müşavere edeceğinden bu nıkatı mühimmenin şimdiden tesbit buyurulması lâzımdır. Şimdiye kadar bolşeviklerin hakiki programını ve ayrıca alemi islam içindeki programlarını okumadık. Ahiren Trabzona Rusca bir program geldi. Tercüme edilmektedir. Alınınca aynen ve şifre ile takdim edilecektir. Maahaza bu babdaki mutalâamız da bervechi âtidir: Memleketimiz kapitalist değildir. Zürra memleketidir. Fabrikalarımız da yoktur. Emperyalist olan İngiltere ve Fransa alemi islâmı Asyada ve Afrikada boğmuş ve her yerde esir mertebesine getirmiştir. Binaenaleyh bolşevik gayelerinde bir milletin diğer millet toprağına göz dikmesini ve emperyalizm tahribatının yıkılarak umum milletleri kardeş gibi yaşatmak varsa biz emperyalist olan bu devletlerin ve hassaten İngilizlerin düşmanıyız ve bu noktalarda bolşeviklerle nihayete kadar beraberiz. Bizde bir padişahlık ve bir de hilâfet vardır. Meşrutî idare bütün mes’uliyeti hükümete verdiği cihetle padişahlar gayri mes’ul ve müdahale hakları da yoktur. Halife bütün islam aleminin tanıdığı ve tazim ettiği bir makamdır. Bizde ne padişahlık ne hilâfet ile oynanmamalıdır. Çünkü biz padişahlığı ıskat edersek hilafet kalkacak hilafet ıskat edilirse padişahlık kalmayacaktır. Halbuki bugün İngilizlerin tekmil gizli emelleri dahilde ve haricte yaptığı ve çizdiği planları halife ve padişahı eline almak ve alemi islam üzerinde İngilizlerin hesabına ve kuvvetlenmesine muvafık bir tarzda propaganda ettirmektir. Binaenaleyh bu kuvveti biz bozarsak kendi elimizle İngilizlerin eline silah makamında vermiş olacağız. Biz padişahlığı ve hilafeti devirirsek bunu cihanı alemi islamı hiçbir vechile hazım ve kabul etmeyecek ve edemeyecektir. Binaenaleyh bizim mevkii ictimai dinimiz Asyanın sair müslümanlarına benzemez. Biz metbu’, onlar tabi vaziyetindedir. Akaidi islamiye cihetlerini de tamamile serbest ye muhtar bırakmalı çünkü Kur’anı Kerim fıkaraya, ameleye ve saigayrete müteallik ve bizce malûm olabilen ne kadar bolşevik prensipleri varsa hep ihtiva ediyor. Ondan dolayı da müslümanlar bolşevikliği kolay vemunis kabul ve telakki etmektedir. g) Bunun gibi ictimaî ve idari işlerimizde dahi muhtar bulunmalı ve bolşevik prensiplerinin icab ettiği tadilat ve tahavvülatı memleketimizin münevveran ve zimamdaranı peyderpey ve tedricen tatbike başlayıp milletin ve islam milletlerinin hazım ve kabule alıştırarak tevsi etmelidir. h) Mali, sınaî, iktisadî bir çok muavenetlerin memleketimize bolşevik menabiinden seri bir surette akıttırılması ve bu suretle itilaf devletlerinin bahri ablokasından ve memleketin varidatı ve ihracatı olamamasından mütehassil tazyiki iktisadi kariben buhran şekline girmemek için evvel beevvel mebzul parayı, ondan sonra da fıkaramızı doyurmak ve memleketimizde işlememiş refah yollarını kurmak için dünyanın her yerinde fakir olan madenlerimizin işletilmesi için ilim ve fen hey’etleri vesaireyi göndermek ve fakat bu para mes’elesini şimdiden ve ehemmiyetle Bakû komünist fırkasına ve Moskovaya iblağ ettirmek elzemdir. i) Bizim hudutlarımız ırk ve din esasatını takip etmelidir; Ve bu da zaruridir. Bu noktai nazardır ki Kızılordularla birleşmek üzere şark cephemizden vaki olacak harekatın hudutları Gürcistan hududunda nihayet bulacak ve ırkdaşlarımızın esareti zail ve bunun yerine huzur ve emniyetleri kaim olacaktır. j) Moskova komitesile resen veya bilvasıta olacak selâhiyettar müzakerelerde İstanbulun, Adananın, Irakın, Suriyenin, Mısırın vesairenin halâsı hakkında safha safha görüşülerek buna muktezi menabiin isal ve hassaten bolşeviklerin islam kuvvetlerinin alemi islam bekalarına memur edilmesi. k) Yazılacak mevadın Moskovada sovyet hükümetine hitaben yazılması ve Bakû komitesinin vasıta olarak kabulünü müvafık görüyoruz. ı) Hatırımıza gelen mevaddı mühimme ve mutalamız balâdadır. Artık kabul tadil ve tevsi olunması hey’eti muhteremlerine taallûk eder. Herhalde milletin ve islâmların bolşevizm prensiplerini kendi tarzı kabulüne göre tesbit ve kabul ve iblâğ etmesi ve bu kabul ve iblâğ keyfiyetinin de milletten eshabı selâhiyetten alınması lâzımdır. Haşiyedir: Azerbaycanın Türkiyeye paraca muavenet etmesi lüzumunu tekrar yazmış idim. Türk komünist fırkası yazdığı cevapta bundan bahsetmiyor ise de Baha Sait Bey hususî mektubunda para mes’elesinin bir hafta sonra halledileceğini yazıyor. Gerek tahriren ve gerekse telsiztelgrafla resen muhabere imkanı tahassül edince muhabere etmek üzere Bakûya bir şifre miftahı göndermiş idim. Bu miftahın vüsulünü ve oradaki harflerimizin mukabillerinde fransızca rakamlar yazılarak Astrahandaki bolşevik telsiz telgrafı merkezine gönderildiği ve kariben Demirhan Şûrada dahi bir bolşevik telsiz merkezi küşad edeceği cihetle bugünlerde o merkeze atfı nazar ve ehemmiyet olunması Baha Sait Beyden gelen mektupla izah olunmuştur. Bizden arzu ettikleri tayyareci zabit aramaktayız. Bulamazsak bir tayyare zabiti kolordudan göndereceğim. Nuri Paşa hakkındaki müessif izahata gelince, Nuri Paşa Bakûya gittiği zaman müsavat fırkası kendisine yüz vermemiş olduğu cihetle kendisinin Batumdan firarına sanki fedakârlarda bulunmuş olan musavat partisine bir mukabelei şükran olmak üzere partinin bolşevizme mugayir âmaline ram ve bu suretle hükümet fırkasına alet olduğunu tahmin ediyoruz. Esasen de sinninin küçüklüğü, dimağının ve tecrübesinin darlığı buna sebebtir. (a. g. y., S. 584 - 587). Kazım Karabekir Erzurum: 6/Mayıs/1336 Rus Millet Komiserliği Sovyetinin ahiren elde edilen tamimidir: 1—Rusyanın ve şarkın bütün müslümanlarına: Kolçak ordularının ve Denikin ordularının mahvolmasından daha ehemmiyetli bir mesele Asiyai bütün akvamın ve bütün mileli Muhammediyenin uyanması ve harekete gelmesidir. Şarkın taksimi için başlayan kanlı muharebelerin sonu gelmek üzeredir. Dünyanın bütün akvamını kendi boyundurukları altına alan İngiliz yağmacılarının kudretleri, efendilikleri sukut etmektedir. Artık, Rus inkilâbı kebirinin darbeleri sayesinde dünyada köleliğin ve esaretin eski binaları yıkılıyor. Hükümetler, milletlerin eline geçecektir. Rusyanın alın terile ve kan bahasına çalışan bütün milletleri Dünyanın esir milletlerine hürriyet kazandırmak için şerefli bir sulh akdettirecektir. Rusya, bu mukaddes emel peşinde yalınız değildir. Avrupanın cihan harbi yüzünden bitkin bir hale gelmiş olan milletleri de ellerini bize uzatmışlardır. Keza Avrupanın meşhur yağmagerlerine asırlarca esir olan büyük Hindistan dahi kendi meb’uslarını intihab ederek ve menhus esareti yıkarak ve şark akvamını hürriyete davet eyleyerek kendi elile isyan bayrağını kaldırmıştır. Yağmagerlerin ayağı altındaki emperyalizm toprağı yanmaktadır. Ey Rusyanın ve Şarkın Islâmları: Ey camileri, ibadethaneleri, meskenleri tahrib ve hakları gasbedilen kimseler, sizin dininiz ve ibadetleriniz, milli meskenleri tahrib ve hakları gasbedilen kimseler, sizin dininiz ve ibadetleriniz, milli ve medeni hürriyetiniz serbest ve el sürülmez bir halde kalacaktır. Serbestce ve maniasız hayatı milliyenizi tanzim ediniz. Buna hakkınız vardır. Biliniz ki Rus inkilâbı kebirinin sovyetleri sizin hukukunuzu bütün kuvvetle himaye edecektir. Binaenaleyh bu inkilâba ve onuh selâhiyettar hükümetine yardım ediniz. Ey şarkın müslümanları: Türkler, Araplar, Iraniler, Hintliler! Ey kendi memleketleri, malları, canları taksim ve harab edilmek üzere bulunan kimseler!!!... Sukut eden çarlık tarafından tanzim edilen İstanbulun cebren işgali muahedesi yırtılmış ve mahvedilmiştir. Rus cumhuriyet ve millet sovyetleri memleketlerinizin cebren işgalini red ile ve ilân eyleriz ki: İstanbul müslümanların elinde kalacaktır. Türkiyenin taksimine ve Türkiye arazisinden bir Ermenistan teşkiline dair olan muahede de yırtılmış ve mahvedilmiştir. Yine ilan ederiz ki Iranın imhasına dair yapılan muahede de yırtılmıştır. Yağmağerleri ve memleketinizi boyunduruk altına alan zalimleri tard eyleyiniz. Artık susulacak devir geçmiştir. Memleketinizin efendisi kendiniz olunuz. Arkadaşlar, kardeşler dünyanın esir milletlerinin tahlisini bayraklarımıza yazalım. 2— Büyük Millet Meclisi riyasetine, Kolordulara, Miralay Refet Beye, Trabzon, Van vilâyetlerile Erzincan mutasarrıflığına, 15. Kolordu kıtaatına. . . (a. g. y., S. 664) 15. Kolordu Kumandanı Mirliva Kâzım Karabekir Zata mahsustur. Hasankale: 3/Ağustos/1336 Büyük Millet Meclisi Riyasetine Zor mutasarrıfı sabıkı Salih Zeki Yoldaşla görüştüm. Ağustosta Erzurum - Sivas tarikile Ankaraya hareket edecek ve mutalâatını zatı samilerine bildirecektir. Beyanatı hülâsaten şudur: 1— Mevcudiyetimizi muhafaza ancak Bolşevik tarzı idaresini kabuldeder. Meclisi Millinin icraatına halel getirmemek şartile yapılacak bir esas dahilinde memleketimiz dahilinde komünist teşkilatı yapmak ve bu suretle sesimizi ve şeklimizi harice duyurmak ve göstermek. Nihayet münasip bir zamanda dahi Bolşevik tarzı idaresini kabul etmek. 2— Eylülün 1 inde Bakû’da bir Türk Komünist ictimai yapacaklarından bu kongreye âzâ olmak üzere Anadolu’dan sekiz on murahhas celbetmek. 3— Anadolu’nun bazı yerlerinde komünist teşkilatına girmiş kimseler varmış. Erzurum’da dahi kendisi alenî veya hafi teşkilat yapmasına müsaade etmekliğimdir. Bendeniz bunların Meclisi Millinin haberi olmadan iş görmelerini zararlı gördüğümden evvel emirde Ankaraya gidip anlaşmalarını daha evvel teklif etmiştim. Onlar da bunu hüsnü kabul ettiler. Teferruatlı olarak görüşülür. Erzurumda teşkilâtı şimdilik Ermeniler ile karşı karşıya olduğumuzdan mahzurunu anlattım. Fakat zaten münever kimseler selâmeti Bolşevik tarzı idaresinde bulduğundan kongre için gidebilecek Albayrak gazetesi hey’etile görüşmelerini ve bunu da hafi olarak yapması lüzumunu izah ettim. Esasen selâmetimizin bolşeviklerle ittifakta ve münasip zamanda aynı tarzı idareyi memleketimizin hazim ve tahammülüne göre tesiste bulunduğumuzu binaenaleyh her bir hususu Hükümeti Milliyemiz ile birlikte yapmak lüzumunu ve bu suretle tarzı idaremizdeki köhne mülkî ve adlî teşkilatının bir taraftan Hükümet vasitasile yeni nazariyeler tarzında tertibi yapılacak her islâhatı kolaylaştırabileceğini anlattım. Bugün topraklarımızı istilâ eden emperyalistlere karşı mukavemet eden Kuvvayı Milliyeyi İngilizler halife kuvveti ile dağıtmak için var kuvvetlerile çalıştığından Rusya’da olduğu gibi gizli teşkilat yapmak, sonra da ihtilâl planları hazırlamak İngilizlerin ekmeğine yağ sürmek olacağını yani İngilizlerin hilâfet kuvvetinden daha kolay istifade edebileceklerini, binaenaleyh Hükümeti Milliyemizin arzu ve planile ve kemâli samimiyetle çalışmak lüzumuna kani oldular. Bendeniz istirham ederim ki Rus Sovyetlerile çalışan bu zatlerle iyice anlaşılarak ve bunlara lâzım gelen mevkii ihtiram verilerek tab’ı beşerde menkuz olan hırs ve intikam gibi fena hisler uyandırılmasın ve bu zatler mefkûrelerini Rus Soyyetlerine istinaden icraat yapacağız diye zavallı vatana bir menhus darbe vurmalarına mahal kalmasın. Aynı zamanda bu zatlerin şimdilik naçar kuvvetimizden istifade ile münasip bir zamanda iş başına çıkmak gibi emelleri de unutulmasın. Bekir Sami ve Yusuf Kemal Beyler nezdimde iken istikbalimiz hakkındaki münakaşalarda ne Avrupanın esasen bir türlü anlaşamadığımız tarzı idaresinde ve ne de çoktan modası geçmiş islam veya Türk ittihadında bizim için selâmet olmadığını ve mümkün olduğu kadar az zamanda bize kabili tatbik bir bolşevik idaresinin kabulü mecburiyetinde olduğumuzu ve bunun da mümkün olduğu kadar gürültüsüzce tesisini müttefikan muvafık bulmuştuk. Bittabi cephelerdeki vazifeler ehvenleşmedikçe fiilî bir teşebbüsün de tehlikeli olacağını da kabul etmiştik. Arz ederim. (a. g. y., S. 780-781) Kâzım Karabekir İmzasının altında devam eden yorumunda da: “Türk Yoldaşların Ankara’ya gidip komünizm nedir? Kendileri nasıl adamdır? Esaslıca hükümet ve Millet Meclisince tanınmaları ve sonra da muvafık görürlerse bazı teşkilât ve kanunlarda tadilat yapılmasını veya bir fırka halinde görülmek harici siyasetimizde İtilâf Devletlerine müessir olabilecek bir vaziyette bulunduğumuzdan buna teşebbüs edilmesi ve bilhassa millî hareketimizin vechi muvaffakiyetine göre Itilâf Devletleri ile anlaşmak müyesser olacaksa böyle bir idareye doğru meyledilmesi gibi mes’elelerin Ankara’da günün işleri meyanına girmesini münasip gördüm. Aksi halde ne Ruslardan para ve silâhca muavenet görmek mümkün olacak ve ne de bu gibi adamların külliyetli para vesair iğfalkâr vasıtalarla hükümetin haberi olmadan tehlikeli teşebbüslerinden haber alabileceğiz...” VE AMERİKA MİSYONER OKULLARI HAYRANLIĞI “Kars ve Gümrü’yü işgal ederek oradaki Amerika hey’etlerinin muazzam çalışmalarını da görmüştüm. Tiflis, Gümrü, Erivan’da tam on sekiz bin Ermeni çocuğunu toplamışlar. Beherinde altı bin çocuk değişik yaşlarda kucaktan on altı on yedi yaşa kadar. Bunlardan bir kısmı Ermeni hükümetinin programiyle eğitiliyor, büyük’ bir kısmı protestan yapılmış... Amerikalıların yardımları korkunç, kusursuz giydirilmiş ve yedirilip içiriliyordu. Görkemli kışlalar bunlara ayrılmış, kadınlı erkekli her türlü öğretmen, doktor ve bakıcı Amerikalılar aralarında Ermeni öğretmenleri ve hizmetlileri ile çalışıyorlardı. Korkunç bütçeleri vardı... Bu Amerikalıların nasıl çalıştıklarını, ana okullularından başlayarak esaslıca tetkik ettim. Eğitkenleriyle sık sık görüştüm. Amerikalıların ne pratik adamlar olduğunu ve çocukların ruhlarını öldürmeksizin nasıl hür ve yaratıcı insan yetiştirdiklerini işitirdim. Şimdi içlerinde gözümle görüyordum. Daha ana okulundan yaşamla mücadeleye nasıl hazırlandıkları şayanı hayretti. Büyücek kız çocuklarının dikiş makineleri salonu bir fabrika gibi idi Belki yüz dikiş makinesi birden işliyor, eller ayaklar sürekli iş çıkarıyordu. Halbuki bizim en zengin yerlerdeki kız okullarımızda sağlam bir dikiş makinesi görmek bir varlık sayılır!.. Ana okulu şayanı hayret!.. Bizde yavrucakları nazlı, içkilli, temiz, süslü velhasıl yaşamla mücadeleden uzaklaştırmaya çalıştıklarını görmüştüm. Okullar bile dışarıya dikiş vesaire, yaparak yaşamlarına yaşam katıyorlar. Öğrencisiyle, öğretmeniyle hepsi bir makine gibi işliyor. Hem de eski püskü, paslı makine değil. Son sistem parıl parıl yanıyor, yağlar içinde işliyor. Ufak tefek işler, tamirler örneğin kaldırım, hendek, cam, pencere. . hep içlerinden yapılıyor. Giysiler, kunduralar da böyle...” diyerek övgüsünü’ sürdürüyor. (a. g. y., S. 968-969) BİR DENETLEME Bu övgüleri yapan merhum Kazım Karabekir Paşa 1946 Eylülünde Ankara Hasanoğlan Köy Enstitüsüne geldi. O zaman T.B.M.M. Başkanıydı. Yanında Feridun Fikri Düşünsel, Şemsettin Günaltay, Denizli Milletvekili Kemal Cemal ve bunlarla çalıştıkları söylenen bazı kişiler de vardı. Enstitüyü gezdiler. Marangoz işliğinde yeni yapılan yapıların doğramaları yapılıyordu. Arabacı işliğinde enstitüyü bitirip köye gidecek öğretmenlere at arabası, demircilik işliğinde bu öğretmenlere verilecek keser, kıskaç, keski, kırklık, çivi manivelâsı, zımba, oluklu baskı, çekiç, havya, pergel... gibi işlik araçları yapılıyordu. Küme küme öğrenciler yeni yapılarda su ve elektrik tesisatları yapıyorlardı. Kız öğrenciler halı, bez dokuyor, okulun iç çamaşırlarını ve çarşaflarını dikiyorlardı. İnşaatlarda ve tarımda öğrenciler arı gibi çalışıyorlardı. Ders yapan sınıflar dersliklerde, kütüphanede ve laboratuarda etkinliklerini sürdürüyorlardı. Dönümlerle, bağ, bahçe, köylere örnek olarak yapılmış bahçeli, ahırlı ve kümesli uygulama okulu, Hasanoğlan köylüsünü parasız tedavi eden sağlık ocağı, okul öncesi çocuklarını eğiten çocuk yuvası Türk eğitim tarihinin yeni bir ürünü idi. Yüksek Köy Enstitüsü öğrencilerinin ikinci mezunları mezuniyet tezlerini birer süslü kapak içinde kendi okullarının giriş holüne renk renk sergilemişlerdi. Eğitim başımız Hürrem Arman: “Bekir, Kâzım Karabekir Paşa yanındaki heyetle beraber Yüksek Köy Enstitüsüne gelecekler. Çıkardığınız Köy Enstitüleri Dergisi’nden birer takım paketleyerek hediye et” dedi. Sekiz on paket yaptım, Yüksek Köy Enstitüsü’ne gelen konuklarımıza hoş geldiniz dedikten sonra: “Köy Enstitülerinin çıkardığı dergidir efendim” diyerek konuklara birer paket verdim. Kazım Karabekir Paşa hepimize asık bir yüzle kuşkulu kuşkulu bakıyordu. Kapı girişindeki Yüksek Köy Enstitüsü öğrencilerinin mezuniyet tezleri sergisi ona çok çekici geldi. Tezlerin kapaklarını önemseyerek okumaya başladı: “Halil Basutçu: Köyde kapı ve pencereler, Azmi Erdoğan: Eskişehir’in beş köyünde Alevi Müziği, Z. .Kayhan: Köy Evlerinde Ocaklar: H. Orhan: Yonca, M. Top: Ödemiş kendirciliği, Emrullah Öztürk: Tütün, Hüseyin Elmas Yazar: Toprak Türleri, Ali Özcan: Bitki Kökleri, Mehmet Başaran: Kolza Ziraatı, Y. İçli: Elektro Motorla, İ. Ertur: Akümülatörler, Mustafa Buğday: Köy İşçilerinin Çalışma ve Yardımlaşma Durumları...” Haha ha dedi ve yanındaki bey’e; “Aç bakalım şu paketi” Bey dergileri sırayla Paşa’ya uzattı. Kâzım Karabekir dergi yazılarının ilginç bulduğu başlıklarını okumaya başladı: Patateslerde Kabuk Lekesi, Danaburnu, Geven, Toprak Meselesi, Aç Harmanı, Boz Eşeğimiz, Koyun Ahmet, Bitki Bitleri, Kocakarı İlaçları, Hamsi, Heybe, İreşidin Kızı, Kavlak Öküz, İki Balıkçı Reis, Tütmeyen Bacalar, Bir Çift Çarık” dedikten’ sonra birden bire öfkelendi: “Ne maksatlı çalışma değil mi? Ne maksatlı çalışma. Çocuklar hep saptırılmış. Hani millet, hani bayrak, hani sancak? Eğer bu çalışmalar milli duygularla yaptırılsaydı çok değerli bir çalışma olurdu. Ama maksat başka” dedi. Yanındakiler suskun puskun evet dercesine başlarını salladılar. Bize hiçbir şey sorulmadı. Her yerde kendisi konuştu. Köy Enstitüleri’nin kapatılmasına bayrağı çeken bir durumu vardı sanki. İsmet Paşa ise bizim bu çalışmalarımızı gördüğü zaman şöyle coşardı: Köy Enstitüleri’ni. cumhuriyetin eserleri içinde çok verimli laik ve en değerli kurumlar olarak tanıyorum. Ömrüm oldukça bu güzel eserleri yakından takip edeceğim” derdi. T.B.M.M.’inde Köy Enstitüleri yasası görüşülmeye başlandığı gün Kâzım Karabekir ve arkadaşları 1924’lerde kurdukları Terakkiperver Cumhuriyetçi Partisi ile Mustafa Kemal’in karşısına dikildikleri gibi “Bu kanunla Köy ve şehir ayırımı yaratılıyor” diyerek İsmet Paşa’nın da karşısına dikilmişlerdi. (1) Bu çıkışın nedeni kanımca köylüyü kalkındıracak Türk milletini laik bir kitle yaratmak korkusuydu. Kemalizm’i güçlendirmek korkusuydu. Kendilerinin yalnız (1) Yıllardır kentlerde, açılan okullarla köy-kent ayırımı yapılmamış da 1940 ta açılan Köy Enstitüleriyle yapılıvermiş!.. kalacağı korkusuydu. Bir vehim, bir kuşku yüzünden ölünceye kadar da Köy Enstitüleri’nin karşısına dikilip kapanmasında karanlık güçlerle beraber oldu. Oysa onun hayran olduğu Amerikan eğitkenleri Türkiye’ye koşup Köy Enstitülerini nefes nefese incelediler ve doktora tezleri yaptılar. Japonlar da yaptı. Hasanoğlan Köy Enstitüsü’nün meydanında Amerikalı (Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi öğretim üyesi) Ord. Prof. Dr. Prat öğrencilerle sevinerek omuz omuza halay çekti. İşlikleri, kitaplıkları, laboratuarları, derslikleri, ahır, kümes, ağıl, bağ, bahçe, açık hava tiyatrosu, sağlık evi, çocuk bahçesi, uygulama okulu ve öğrencilerin dinlenme kantinlerini büyük bir ilgi ile inceledi ve şaşakaldı. Kâzım Karabekir ve arkadaşları ise Köy Enstitüleri Türkiye’yi güçlendirecek diyemediler. Aksine Türkiye’yi batıracak vehimlerini yaydılar. Köy Enstitüleri Kemalist bir hamleydi. Bundan korktular. Tıpkı Kemalist devrimlerden korktukları gibi. Kâzım Karabekir yukarıdaki alıntısında “Amerikan eğitkenleri Ermeni okullarında çocukların ruhlarını bozmadan yaşam savaşına hazırlıyorlar. Ellerine her türlü beceriyi kazandırıyorlar. Bizim çocuklar ise nazlı yetiştiriliyor. En zengin okullarımızda işler bir dikiş makinesi bile yok” diye iş eğitiminin hasretini çekmiyor muydu? Köy Enstitülerinde öğrencilerin yaptığı bin bir çeşit işleri gördü. Neden bu okulları övmedi? Neden kendi öğretmenlerimizin ve öğrencilerimizin yaptıkları onurlu işleri beğenmedi? Köy Enstitüleri kentin fuhuş, kumar ve moda salgınlarından uzak köylerde kurulmadı mı? Öğrencilerine yeteneklerine göre bilgi ve sanat öğretmedi mi? Köylü çocuklarının ruhları öldürülmeden özgür, laik ve cumhuriyetçi bir eğitimle yetiştirilmedi mi? Öyleyse neden bu güzel yuvaların eğitimini ve eğitimcilerini övmedi de hep kötüledi? Köy Enstitüleri’nin amacı neydi? Geri kalmış köyleri iş eğitimi yoluyla kalkındırmak, Türkiye’yi geri kalmışlıktan kurtarmak, ekonomide, milli savunmada, eğitimde devleti güçlendirmekti. Bunu gerçekleştirmek yoluna da girmişti. Köy Enstitüleri’ni kapatanlar ne yaptı? Köylüden on liraya aldığı domatesi kentli tüketicilere yüz elliye satan aracıyı tuttular, köy kalkınmasını oluruna bıraktılar. Eğitimde her çeşit sanat araçlarını, tarım araçlarını eğitimin dışına attılar. Örneğin; traktörü, pulluğu, kazmayı, beli, keseri, testereyi, malayı, körüğü ve kıskacı... Öğrencilerin elinden alıp attılar. Tıpkı I. Cihan Savaşındaki düşmanların ordumuzun elindeki silahlarımızın kamalarını ve mekanizmalarını alıp askerlerimizi güçsüz bıraktıkları gibi. Bununla da kalmadılar iş eğitimini, iş eğitim tarihini ve zirai işletme ekonomisi derslerini de programdan çıkarıp attılar Daha daha: dokuma, dikiş, marangoz, demirci, duvarcı, araba ve trikotaj işliklerini, tohum ekip ürün kaldırdığımız canım toprağı, açık hava tiyatrosunu, ahırı, kümesi, ağılı, sağlık evini okulun dışına attılar. Yapıcı, yaratıcı, yaşam savaşı veren öğretmenler yerine, yaşam savaşından yoksun, ezberci, tüketici öğretmenler yetiştirdiler.Bunlar da istedikleri gibi olmadı. Enerjisi tükenmiş emekli öğretmenleri işe çağırdılar. (2) Türkiye’de hangi sektörde görülmüş emeklilerin tekrar işe başladığı? İşte eğitimde vardıkları sonuç bu oldu. (2) TRT’de Millî Eğitim Bakanlığı’nca verilen bir haber okundu: “Emekli öğretmenler istedikleri takdirde yeniden okullarda görev alabilirler...” (M.E.B. Emiroğlu döneminde) KAZIM KARABEKİR’İN YETİM OKULLARI ve KÖY ENSTİTÜLERİ Kâzim Karabekir Erzurum’da 15. Kolordu kumandanı iken şehit ve yoksul çocuklarının 2000 kadarını toplamış. Kolordusunun, devletin tahsisatından ve halkın verdiği ianelerden onları yedirmiş içirmiş, giydirmiş kuşatmış ve himayesine almış. “...Renkli önlük, dört parmak enli kuşak ve başlık, çocuklar tarafından büyük bir zevkle artık cuma ve merasim günleri için üniforma oldu” diyor.. (a. g. y., S. 664) Korunmaya muhtaç yavrucuklar kendilerine gösterilen bu sıcak yakınlığa çok sevinmişler. Gülmeyen yüzleri gülmüş, verilen emirleri tutmuşlar. Kendilerine öğretilen bilgi ve sanatı çabucak kavramışlar, kendilerini sevdirmişler... Kâzım Karabekir Çocuklar Ordusunun kuruluşunu şöyle anlatıyor: “1 Mayıs 1336 günü Erzurum Çocuklar Ordusu’nun teşkilatı yapılmıştır. Bu ordunun nizamı harbi şimdilik dört gürbüz alayından meydana gelmiştir isimleri leylî (yatılı) iptidaî askeri kolordu sanayi takımları, tesviyeci, demirci ve kuyumcu sınıflarını içine alan alay okulu, şümendöfer okulu, ve ana okulu gürbüzlerinden meydana gelen ve mevcudu bin yüz gürbüz olan Birinci Avcı Gürbüz Alayı, yüz seksen mevcutlu İkinci Sultani Gürbüz Alayı ve yüz elli mevcutlu Üçüncü Albayrak Gürbüz Alayı ve iki yüz yirmi mevcudundaki Dördüncü Dört yeşil bayrak Gürbüz Alayıdır.” Bu alaylara askeri eğitim için Kars Kapısı girişi talimgâh olarak seçilmiş. Buraya bir de atış poligonu yapılmış. Alaylara her cuma günü top, makineli tüfek ve tüfek üzerinde uygulamalı eğitim yaptırılmış. Ayrıca tahta bomba ve süngü ile de savaş deneme eğitimleri yaptırılmıştır. Gürbüz Alaylarına manej, bisiklet, kızak, futbol gibi sportif çalışmalar ve milli oyunlar da öğretilirmiş. . “Her alayın sancağı makamında birer Osmanlı bayrağı vardır. İptidailerden mürekkep Yeşil Alayın ise yeşil Osmanlı bayrağıdır. Alaylar tahta tüfeklerle donatılmıştır. Birinci Avcı Alayının her türlü teçhizatı mükemmeldir. Bombaları tahtadır. Bu alayın gürbüzleri yatılı kolordu okullarında eğitim, ve öğretim görmektedirler...” (a. g. y., S. 644) Öğretim kadrosunun düzenlenmesine gelince: “...Terhisler dolayısıyla sanat erbabı da azaldığından mevcut ustaları iş öğretmeni, subaylardan da eğitim ve okutma öğretmenleri seçerek asker kadrosunu çocuklarla doldurmuştum... Ana ve babadan yoksun olanların gerçekten nazlanacak ve dayanacak yerleri olmadığından müthiş kabiliyet gösterdiklerine şahit oluyordum.” (a. g. y., S. 968) “İşte bugünkü mevlit kandili günü 12 Kasım 1921 Sarıkamış’ta Çocukları Himaye Cemiyetini resmen kurduk ve kutladık... Bugünden bir hafta öncesine de “Çocuklar haftası” dedik. Bu hafta içinde cemiyetin mensupları ve hariçten arzu edenler tarafından çocuklarımıza kitap hediye edilecek. Fakir ve kimsesiz çocuklara iane toplanacaktır... Cemiyet himayemde olacaktır...” (a. g. y., S. 969) Kâzım Karabekir korunmaya gereksinmesi olan varlıklar için kurulan insanî dernekler hakkında da okurlarına bilgi vermektedir: “... Dünyanın ilerlemiş ve yükselmiş milletleri himayeye muhtaç olan her varlık için bu gibi cemiyetlere pek büyük ehemmiyet vermişler, bu insanî faaliyetlerini hayvanları koruma cemiyetleri kurulmasına kadar götürmüşlerdir... Kuşları himaye cemiyeti gibi...” (a. g. y., S. 970) Sarıkamışlılara da kurduğu dernek hakkında şöyle sesleniyor: “Bize geleceğin değerli üretim öğesi olacak olan binlerce çocuk himaye bekliyor. Bunlara ölmek veya sefil yaşamak mukadder olmasın. İşte bu acı hakikatleri şimdiden gördüğümüz için peygamberimizin doğduğu bu mübarek günde hayır ve faziletten, büyüklerimizin sahabetinden istiane ederek ve hüsnü niyetle başladığımız bu işler için onların ruhlarından hayırlar dileyerek Çocukları Himaye Cemiyetini bugün kurmuş bulunuyoruz. Herkesin az çok kudretine göre yapacağı yardım bu önemli girişimin başarısını sağlayacaktır... Burada bulunan askerleri, ahaliyi ve memurları bu cemiyete ilk yardıma davet ediyoruz.” (a. g. y., S. 971) Kâzım Karabekir şehit ve yoksul çocuklarının iş ocakları çalışmalarını, kendi yazıp bestelediği Türk Yılmaz marşını söylemeleri, Makina-Mikrop piyesini oynamaları hakkındaki etkinliklerini övgü ile dile getiriyor: “Vilayet sanat okulu açmış. Şayan-ı esef bir halde. Bizim iş ocağı karşılarında makinelerle mükemmel bir etkinlik gösterirken vilayetinki - (Erzurum) ilkel bir durumda”. (a. g. y., S. 1066) “Türk Yılmaz” marşını İsmet Paşaya ve Ankara’ya muhtelif kişilere gönderdim. (Düşmana salsa, tek bile kalsa, Türk hiç yılar mı Türk yılmaz, Türk Yılmaz Cihan yıkılsa Türk yılmaz) parçasını çoluk çocuk herkes haykırıyordu. Bu düsturu kabul etmeyene Türk dememelidir.” (a. g. y., S. 1057) diyor. “Çocuklarımız temsilde benim -Makine Mikrop- piyesini de oynadılar. Erzurum’un müftüsü ve uleması da vardı. Cin ve peri demek mikrop demektir, bundan korunma için lazım gelen tedbirler de korku değil temizliktir... Bu sırada sahnede köylülerden biri diyordu: — Yoh... ahan bunu bilemedin, o insanı çarpan iyi saatte olsun ecinnilerdir, o senin mikrop dediğin şeylerden daha fena çarpar... Mektepli İsmail efendi cevap veriyordu: — Ne acaba bu iyi saatte olsunlar nerede bulunur ve kimleri çarparmış ve her mevcudu bize bildiren Kur’anı Kerimimizde acaba mikrobun ismi ne imiş? (a. g. y., S. 1061) Erzurumlular kentlerinden ayrılıp da sonra teftiş amacıyla kentlerine gelen Kazım Karabekir’i Karskapısı dışında büyük bir sevinçle karşılıyorlar. Şölen veriyorlar, oyunlar oynayıp at yarışı yapıyorlar. Kendi kurduğu Gürbüz Alayı’ndan da bir grup katılıyor. On üç yaşında bir çocuğun atışını çok beğeniyor. Amma gösterilerde hiç kız öğrencilere ve ailelere rastlanamıyor. K. Karabekir buna kızıyor:” “... Ben Erzurum’ bu halde bırakmamıştım, her cuma şefkat bacılarımız (kz okulu öğrencileri) da çocuklar ordusu talimhanesine gelir yara sarmak, bayılanlara, güneş ve sıcak çarpanlara, donanlara yardım eğitimleri yaparlar, geçit resimlerine onlar da katılırlardı” diyor. (a. g. y., S. 1059) Ve nedenini vali ve kumandandan soruyor: “Hani benim şefkat bacılarım, Erzurumlu hemşirelerim? Neden dün de bugün de bu güzel tabloya can vermiyorlar? Uyuşuk bir sesle aynı şeyleri mırıldandılar: “Halkın taassubuna dokunuyorlar da...” (a. g. y., S. 1061) diye yanıtlıyorlar. “1919-1920 seneleri yani ben Erzurum’da iken halkın taassubuna dokunduğunu kimseden işitmemiştim... “ (a. g. y., S. 1060) diyor ve yöneticilere kızıyor: “. . Elbirliğiyle Erzurum’da müthiş, bir irtica yapmışlar ve bana haber de vermemişler. Çok canım sıkıldı., Bayan öğretmenlerimiz de yine peçeleri takmışlar, her şey dönmüş aslına... Gerçi bir yabancı küçük kitapta bu’ teoriyi çoktan öğrenmiştim: Türkiye’de her iş onu yapanın mevcudiyetine veya kudretinin devamına bağlıdır...” (a. g. y., S. 1060-1061) Kâzım Karabekir okulunu kendi anlayışına göre bir düzene koyuyor. Çocuklara görkemli gösteriler ‘yaptırtıyor, resimler çektirtiyor. İsmet Paşa bir ‘mektubunda “Kardeşim... senin okullarını ve senin şehit evlatlarının menakıbını işiterek kıvanıp ve gurur duyuyorum. Fotoğraflar işittiklerimden daha iyi ve daha olağanüstü şeyler yaptığını gösteriyor. İçimizde senden daha müspet ve daha payidar ve ebedî iş yapanımız var mıdır? Gürbüz,” akıllı ve öğrenimli çocuklar geleceğimiz için güçlü bir dayanak olacaktır.” diyor. (a. g. y., S. 1054) Kâzım Karabekir kurduğu “Şark Çocukları Himaye Cemiyeti”nin kurumlaşmasını hükümetten istemiştir. Mustafa Kemal ve İsmet İnönü ise tüm memleket çocuklarını doğu, batı gibi bir bölgeselliğe meydan vermeden laik Çocuk Esirgeme Kurumunun korumasını istiyor. Kâzım Karabekir ise mevlitli, kandilli kendi cemiyetinin devamlılığını istiyor. Kabul edilmediği için de İsmet Paşa’ya veryansın ediyor: “Bu okullara darbe İsmet Paşa hükümeti zamanında vurulmuştur. Yukarıki samimi mektuptaki samimi takdirle mevkii iktidardaki fiili darbe ancak İsmet Paşanın izah edebileceği mühim bir hadisedir. Benim muhalefete geçmem üzerine kuvvetli mesnetten tevehhümden başka acaba ne olabilir. Zan ve vehimle ele gelmiş yüzlerce şehit yavrularına bu darbe medenî ve insanî bir marifet midir?” diyor. (a. g. y., S. 1054) Mustafa Kemal Paşa’ya da çatmadan duramıyor: “Bu güzel teşkilatı ve teklifi Ankara’ya bildirdim. Ankara yalnız (Himaye-i Etfal - Çocuk Esirgeme Kurumu- cemiyeti kurmuş. Biz mecburen (Şark Çocukları Himaye Cemiyeti ismini aldık. Teklimi Ankara’ya geldiğim zaman Cemiyeti İlmiyeye alkışlarla kabul ettirmeme rağmen Mustafa Kemal Paşa taraftar görünmedi ve kitap bayramı, çocuklar haftası gibi bizler için pek gerekli olan bu güzel kuruluşa yol verilmedi.” (a. g. y., S. 969) demekle kalmıyor, İstiklal Harbimiz adındaki kitabının birkaç yerinde Kâzım Karabekir gene “Bu okullara darbe İsmet Paşa zamanında vurulmuştur. Mustafa Kemal Paşa Taraftar görünmemiştir...” diye öfkesini sürdürmüştür. Köy Eğitiminin temelini atan Atatürk’tür. Onun zamanında iki defa Köy Öğretmen Okulu açılmıştır. Birincisinde Denizli ve Kayseri Zincidere’de, ikincisinde Eskişehir, Hamidiye, Lüleburgaz Kepirtepe, İzmir Kızılçullu’da. İkinciler 1940’ta T. B. M. Meclisi’nin çıkardığı 3803 sayılı yasa ile Köy Enstitülerine dönüştürülmüştür. Atatürk ölünce de onun kaldığı yerden köy eğitimini, köy kalkınmasını ele alıp Köy Enstitülerini kuran da İsmet Paşa’dır. Kâzım Karabekir’in Köy Enstitülerinin karşısında olma nedeni buradan kaynaklanıyor. 1940 ta Köy Enstitüleri Yasası T. B. M. Meclisi’nde müzakere edilirken Kâzım Karabekir ve arkadaşları, yasanın İsmet Paşa hükümetinin istediği gibi değil de kendi istedikleri gibi çıkması için ellerinden gelen bütün engellemelerde bulundular. Ama başaramadılar. Yasa çıktı. Köy Enstitüleri de kuruldu. Öğretmen ve öğrenciler dünyada eşi görülmemiş bir başarı sağladılar. Yirmi Köy Enstitüsünün kuruluşunu hiçbir kimseden ve hiçbir kuruluştan bir kuruş iane almadan, alınlarının teriyle tamamladılar. İş eğitiminin yararını bütün dünyada kanıtladılar. Dünya eğitimcilerinin ve siyasa adamlarının gözlerini Türkiye’ye çektiler. Eğitim yoluyla köylerimizin kalkınmasında Tarım, Sağlık ve Sosyal Yardım ve Milli Eğitim Bakanlıkları koordine bir çalışmaya giriştiler. Tarım Bakanlığı, tarım teknisyenleri ve tarım öğretmenleriyle Köy Enstitülerinin tarım eğitimine güç kazandırdılar. Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı da hastaneleri, laboratuar ve doktorlarıyla yüzyıllardan beri köylerimizin hiç yararlanmadığı köy sağlık memuru ve ebelerini yetiştirdiler. Milli Eğitim Bakanlığı da milli eğitimin amacı doğrultusunda köylerimizin kalkınmasını sağlayacak yapıcı, yaratıcı bir öğretmen kütlesini yetiştirmeğe başladı. Türkiye milli eğitim tarihinde ilk olarak üç bakanlık köylerimizin kalkınmasında çok gerekli ve çok yönlü bir planla köylerde çalışacak öğretmen, ebe ve köy sağlık memurlarının yetiştirilmesi uğrunda böylesine onurlu bir uğraş verdiler. Kâzım Karabekir, askerlik mesleğinde sivrilmiş bir paşadır. O, Mehmetçik’lerle uzun yıllar beraber çalıştı. Mehmetçik, denince akla ilk gelen köydür, köylüdür. O, köylerin ve köylülerin durumlarını bilmez değildi. Kâzım Karabekir, T. B. M. Meclisi’nde ikinci grubu kurup Mareşal Gazi Mustafa Kemal’e karşı muhalefete geçince yaptıklarına ve kurduğu kuruluşlara da karşı çıkıyordu. “Köy Enstitülerini tek başına Kazım Karabekir yıkmadı ki?” Evet bu say doğrudur. Ama Kâzım Karabekir muhalefet gücü ağır basan bir kişiydi. Köy Enstitülerine çamur atanların çamurlarından yararlanacağı yerde onlara karşı çıkabilirdi. O da Mustafa Kemal gibi “Köylerimiz yüzyıllarca eşkıyanın, ümeranın, kadı’nın, müftünün tahsildarın baskısı altında kalmıştır. Yüzyıllarca yapılan savaşlar köy gençlerini eritmiştir. Köylünün çoğu topraksızdır. Köylü yoksuldur. Bunların kalkınması için bizim gibi paşalar ve aydınlar elbirliğiyle çalışmalıyız” diyebilirdi. Demedi. Çamur atanlara karşı gelmedi. Çamur atanlarla beraber oldu. Eğer karşı çıksaydı çamurcular bu kadar yüreklenemezlerdi. Üzücü olan köyden çıkmış bir paşanın yoksul köylünün kalkınması yolunda yer almayıp da ona karşı çıkan çıkarcıların yanında yer almasındadır. Kentlerimiz bizim de köylerimiz bizim değil mi? Eğer köy kalkınmasını yapanların yanında yer alsaydı Köy Enstitülerini zor yıkarlardı. İsmet İnönü, Kazım Karabekir’in geçmişini herkesten daha iyi bilen büyük bir devlet adamımızdı. Kendi dönemindeki küskünlüklerin unutulup daha iyi bir hizmet verilmesi için eski silah arkadaşı Kazım Karabekir’i milletvekili seçtirdi. Kazım Karabekir, T. B. M. Meclisi Başkanı oldu. Eski karşıtlığını unutmadı. İsmet İnönü’nün en başarılı yapıtı olan Köy Enstitüleri’nin kapatılması yolunda karşıtlığını sürdürdü. İsmet Paşa Büyük Ata’nın ileri görüşlülüğünü unuttuğu için kendi kurduğu Köy Enstitüleri’nin yıkılışında Kâzım Karabekir’in en önde geldiğini gözleriyle gördü. Kendi hükümeti (Atatürk döneminde) devrinde Gürbüz (şehit çocukları) okullarının kurulmaması cezasını kırk bin köyün çocuğunu okutan Köy Enstitüleri çekti. Kâzım Karabekir de kendi kuruluşlarına yer verilmediği için günün modası olan “Gomonizm” iftiralarının ve zanlarının aslı var sandı. Onun okutmak istediği çocuklar şehit çocuklarıydı, yoksul halk çocuklarıydı. Onlar da okutulmalıydı. Kâzım Karabekir bu çocukları laik bir öğretim sistemiyle değil şeriatçı bir öğretiyle okutmak istiyordu. İsmet Paşa ise Atatürk’ün “Köylü efendimizdir. Onu çağın en güçlü eğitim ve kültürü ile yetiştirmek bizim en büyük görevimiz olacaktır” ilkesine dayanarak kırk bin köyün çocuğunu okutup geri kalmış köylümüzü çağdaş bir kültüre kavuşturacaktı. Köylüyü aydın bir vatandaş, güçlü bir üretici yapacaktı. Köylünün zengin ve bayındır olması bütün memleketin de zengin ve bayındır olması demekti. Köylüyü kalkındırmak, aracıdan, tefeciden kurtarmak memleketi de aracıdan ve tefeciden kurtarmak demekti. Köy Enstitülerinin kapanmasında en büyük rolü oynayan Kâzım Karabekir kendi ününü doğuda artırmak için laik bir kuruluş olan Çocuk Esirgeme Kurumuna karşın kurduğu Şark Çocukları Himaye Cemiyeti’ni Mustafa Kemal ve İsmet Paşa’nın kabul etmemesinden ötürü İsmet Paşa’ya: “Zan ve vehimle ele gelmiş binlerce şehit yavrularına bu darbe medeni ve insani bir marifet midir?” (a. g. y., S. 1054) diyordu. Peki, kırk bin köyümüzün çocuğunu okutan Köy Enstitüleri’ni kapatmak, köylünün kalkınmasını engellemek, zan ve vehimle, ele gelmiş on binlerce köylü çocuğuna bu darbe medeni ve insani bir marifet midir? Köylüyü kalkındıracak olan Köy Enstitülerinin yerine hangi çağdaş okulu açtınız? KÖY ENSTİTÜLERİNİN KÖYLERİMİZ İÇİN YAPTIĞI ÖRNEK ÇALIŞMALAR Köy Enstitüleri iş eğitimi ile köylerin günlük işlerini daha verimli bir düzeye çıkarmak için yirmi köyde kurulmuş, köylere öğretmen yetiştiren okullardı. Burada öğrencilere öğretilen kuramsal derslerle beraber yürütülen dikiş, yapıcılık, marangozluk, demcilik sanatları da vardı. İkinci Cihan Savaşının getirdiği bunalıma yenik düşmemek için dokuma işlikleri de kuruldu. Bu işliklerde çarşaflık, çamaşırlık bez, hali, kilim dokunur, çorap ve kazak da örülürdü. Enstitülerin iş giysileriyle çamaşırlarını kız öğrenciler dikerlerdi. Erkek öğrenciler yaptıkları binaların su ve elektrik tesisatlarını da yapardı. Her enstitü kendi iklim bölgelerine göre örnek çalışmalar yaptı. Örneğin Savaştepe, Kızılçullu ve Ortaklar’da bağ, sebze ve zeytin yetiştirmek, Aksu ve Düziçi’nde pamuk, şeker kamışı, sebze, Çifteler, Pazarören, Hasanoğlun, Pulur ve Cılavuz’da küçük ve büyükbaş et ve süt hayvancılığı, Arifiye, Ladik ve Beşikdüzü’nde balıkçılık, Gölköy ve Cılavuz’da arıcılık, Gönen’de gülcülük çok ileri gitmişti. Beşikdüzü, balık mevsiminde gününe göre 3-10 ton balık tutardı. Yıllık balık avı 600 ton civarındaydı. (Hürrem Arman Piramidin Tabanı s. 378-408) Bu. enstitülerde çok balık yenirdi. Beşikdüzü’nde eğitim amacıyla tutulan balıklar enstitü ile Sinop arası kıyı köylerinde 25-50 kuruş arasında da satıldığı zamanlar oldu. Bu yüzden enstitü müdürü Hürrem Arman balık ticareti yapıyor diye aracılar tarafından şikayet edildi. Kıyı köylüleri ise Beşikdüzü Köy Enstitüsüne çok teşekkür ettiler. (a. g. y., S.383) Akçadağ kayısı üretiminde, Çifteler tahıl ve tuğla üretiminde ileri gitti. Ayrıca her enstitünün kavak ormanlığı da göğüs kabartıcı idi. Çocuk velileri enstitülere geldiklerinde günlerce konuk olarak ağırlanırdı. İş alanlarını gezerler, çocukların yaptıkları işleri beğenirler, öve öve sözünü ederlerdi. “Köylerimize hiç böyle öğretmen gelmedi. Ah bir an evvel Enistos mektebini (onlarca Köy Enstitüsü demekti.) bitirip de bizim köylere bir dağılsanız, iki eliyle bir şey tutamayan öğretmenlerden köyleri bir kurtarsanız” derlerdi. Enstitülerin tarım araçları kazma, kürek, bel, çapa, tırmık, çepin, orak, pulluk, traktör ve biçerdöverdi. Öğrenciler tarım alanlarında bu araçları kullanırdı. Verim oranı köylerinkinden çok yüksekti. Bütün Köy Enstitüleri, mezunları için işliklerinde at arabası, demircilik, marangozluk, yapıcılık ve ütü takımları yaptırırdı. Enstitülü öğretmen köylere giderken öğretmen okullarından giden öğretmenler gibi yalnız ve yatak yorganla gitmez (türlü iş ve üretim donatımı devletçe temin edilmişse) atıyla, arabasıyla, sanat araçlarıyla, pulluk ve kitaplarıyla, inek ve koyunlarıyla beraber giderdi. Üretim, donatımlarını sağlamak, yeni öğretmene köy eğitiminde işlerlik kazandırmak biraz güçtü. Nedeni de İkinci Cihan Savaşının yarattığı ekonomik bunalımdı. Köy Öğretmenlerini denetlemek, yetiştirmek, çalıştığı köyün koşullarına göre başarılı kılmak enstitülerin önde gelen görevlerinden birisiydi. Her Enstitünün birer kesim müfettişi vardı. O, illerin müfettişleriyle işbirliği ederdi. Başarısız öğretmenleri saptar, Enstitüye bildirirdi. Enstitü başarısızları çağırır, iş alanlarında ve derslerde yetiştirip tekrar köyüne yollardı. Köy öğretmenleri tıpkı yetiştirildikleri enstitüler gibi hayvanlarının bakımında, tarlalarının ekiminde, daha çok üretim elde etmede yarış ederdi. Bunun yanında donatımları sağlanamayan öğretmenlerin acemiliği, il yöneticilerinin yetersizliği, isteksizliği, hatta çaresizliği, öğretmene verilecek toprak için köylülerin gösterdiği tepki, köylünün uyanmasını istemeyen aracının, tefecinin, toprak ağasının ve siyasa madrabazlarının ekmeklerine yağ sürdü. Eski öğretmenlerin yüz seneden beri beceriksiz, pısırık, ezberci eğitim yaşantılarını görmezlikten gelen bu kişiler topraksız, araçsız işe başlayan Köy Enstitüsü çıkışlı öğretmenlerden anında başarı bekledi. Göremeyince de. “Hani yeni öğretmenlerin başarısı? Bunlar hiçbir şey bilmiyorlar. Bize eski öğretmenler yeter” diye bağırmaya başladı. Oysa eğitimde başarı zaman işiydi, birdenbire görülüverecek bir şey değildi. Köy Enstitülerinin amacı, köylünün çocuğunu, köylünün iş ünitelerine göre, çağın teknik, bilgi ve becerisiyle yetiştirip köylere yollamaktı. Bunda da başarıya erdi. Köylünün uyanması Türkiye’nin uyanması demekti. Köylünün ekonomik gücünün geliştirilmesi Türkiye’nin kalkınması demekti. Köy insanının dünyanın kaç bucak olduğundan, dönen dolapların, çevrilen dişlilerin kimler için döndüğünden habersiz olması ise Türkiye için büyük bir kayıptı. Köylü ekonomik ve sosyal yönleriyle kalkındırılmadığı müddetçe kent sanayi ürünlerinin alıcısı da olamazdı. Yalnız şunu açıkça söyleyelim ki, Köy Enstitüleri iş eğitimi ilkeleriyle yetiştirdiği öğretmenlerle kurduğu düzeni dünya eğitim tarihine yazdırdı. Bu utku, başta Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel, İlköğretim Genel Müdürü İsmail Hakkı Tonguç, Köy Enstitülerinin fedakâr eğitim kadrosu ve bu kadro ile yılmadan çalışan köylü çocuklarınındır. Köylü okutulan çocuğu ile okumayan çocuklarının yaşam görüşlerini gördü. Okutulmamanın insanları güçsüz koyduğunu anladı. Ama iktidarda olanlar onun yönünü devamlı öte dünyaya çevirmeğe başladılar. İletişim araçlarının etkin olduğu çağımızda bu aldatış ortaçağ gibi uzun süremez. Bir gün köylü devletin karşısına dikilecek, eğitimde fırsat eşitliğinden kendi çocuklarının da yararlanmasını isteyecektir. Köy Enstitülerinde okuyanlardan T. B. B.Meclisi’ne seçilenler oldu. Bu milletvekillerinden bakan, grup başkanları, parti genel sekreterleri olanlar görüldü. Bütün Köy Enstitülü öğretmenler çocuklarını yüksek okullarda okuttu. Okuyan çocuklar öğretmen, subay, hukukçu, iktisatçı, mühendis, doktor, kimyager, ressam, tiyatro sanatçısı... oldu. Demek ki Köy Enstitülü öğretmenler köylü atalarının binlerce yıl okumasız kalışlarının hasretini eğitimde yukarı tırmanmakla giderdiler. Köy Enstitülerini kuranlar, köylüyü kalkındırmak için onun yaşam koşullarını göz önüne aldı. Köyle ekin ekiyor, bağ, bahçe yapıyor, hayvan, arı, tavuk yetiştiriyor, balık tutuyordu. Köylünün bir kısmı da toprak altında, mağaralarda oturuyordu. Bu üniteleri eğitimde ve öğretimde birer birer ele, aldı. Köylünün yetiştirdiği ineğin sütü azdı. Tarlasına ektiği tohumlar verimsizdi. Meyveler aşısızdı. Konutların yapısı ilkeldi. Yaşam koşullarına elverişsizdi. Köylerde zanaatkar çok azdı. Dikiş dikmesini bilen yoktu. Filoksara, küf, mantar ve böcekler ürünlere büyük zarar veriyordu. Köylü okumasızdı. Salgın hastalıklar köylüyü ve hayvanlarını öldürüyordu. Köylü bir yıl uğraşarak kaldırdığı ürünü aracıya ucuz satmak zorundaydı. Kooperatif nedir bilmezdi. Tefeci, üfürükçü, şeyh, cinci, muskacı köylerde cirit atıyordu. İşte Köy Enstitüleri, köyleri kalkındırmak, bu olumsuz durumları düzeltmek, üretici eğitim yapacak öğretmen yetiştirmek için paçaları sıvadı. Öğrenci olarak köyün kız ve erkek çocuklarını aldı. Onlara beş yıl boyunca sanat, tarım ve teorik bilgiler öğretti. Köyün problemleriyle uğraşacak on beş bin öğretmeni Türk Eğitim Tarihi’nde ilk olarak işe başlattı. Köylerin sağlığını düzeltmek için Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı ile beraber yetiştirdiği bine yakın sağlık memurunu köylerde görevlendirdi. Köy Enstitülerinin yetiştirdiği öğretmenler arasından çeşitli dallarda uzman öğretmenler ortaya çıktı. Örneğin, Ozan ve öykücü Mehmet Başaran, Talip Apaydın, Mahmut Makal. Fakir Baykurt, bunların en ünlülerindendir. Bunlardan başka kendisini iyice tanıtamamış yazarlar, ozanlar, köylerde işe başladıkları günden bugüne kadar ilk, orta ve yüksek öğrenime tırmanan binlerce öğrenci yetiştiren çok değerli öğretmenler de vardır. Köy Enstitülerini. ölümsüzlüğe kavuşturanlar da bunlardır. Potasında kaynadıkları Köy Enstitülerinin kazandırdığı bilgi ve becerileri tüm meslek yaşamlarında başarıyla uygulayanlar da bunlardır. Köy Enstitüleri öğrencilerine bir düziye yapı yaptıran, tuğla kestiren, kireç yaktıran, balık tutturan, işlikte, tarlada ve derslikte durmadan bıktırıcı bir çalışma sürdüren, onları yorgun, bitkin, coşkusuz yetiştiren bir okul değildi. Her öğrenciye mandolin çalmayı, (1) teker teker veya koro halinde şarkı, türkü söylemeyi, meydanlarda yüzlerce öğrencisine haydaaa!.. diyerek zeybek oynatmayı, Hoy Hoy Hoy!.., hey heyhey!.. diyerek omuz omuza halay çekmeyi öğreten coşkulu eğitim yuvalarıydı. Türkiye’de karma eğitimin, uygulandığı en iyi okul Köy Enstitüleriydi. O zamana kadar kız ve erkek öğretmen okulları hep ayrıydı. Bugün devlet televizyonunda kızlı erkekli toplulukların halk oyunları oynamasının yolunu Köy Enstitüleri kendi kuruluşlarında, Ankara’da On dokuz Mayıs Stadyumunda elli yıl öncesinden başlatmıştı. 0 zaman omuz omuza, karşı karşıya, kardeş kardeş oynayan enstitü öğrencilerine bir kısım karaboya çalıcılar “Bunlar gomonist, ehlâksız” dediler. Oysa şimdi kendi kızları ve oğlanları omuz omuza ve karşı karşıya aynı oyunları hem de stadyumlarda, hem de televizyonda kardeş kardeş oynuyorlar. Ben bu tür oyuncu toplulukları görünce duygulanıyorum. Kendimi onların içinde görüyorum. İçim gülüyor. Herkes oynamalı diyorum. Ama neden bu karaboyacılar (iftiracılar) köylü çocuklarına, omuz omuza oynarlarken, türkü söylerlerken, o zaman neden çekemediler? Onlar, bizim insanlarımız değiller mi? Onlar oynayıp gülmesinler mi? Ah, o enstitülü arkadaşlarımla bir buluşabilseydim. Hemen bir halay çekerdik. Derdik ki İbrahim Tuna’lıya çal arkadaş akordiyonunla!.. Amman yamman tandır yaktım terledim, tandır yaktım terledim Amman yamman hiç halimden bilmedin, hiç halimden bilmedin Amman yamman dediler yar geliyor, dediler yar geliyor Amman yamman çıktım seyran eyledim, çıktım seyran eyledim... Hah hah hah.. hey hey hey... diyerek eski günleri bir daha yaşardık. (1) Çifteler Köy Enstitüsü müdürü Rauf İnan, 1942 yıllarında halk oyunlarını oynayamayan, mandolinle İstiklâl Marşı’nı çalamayan, motor kullanamayan son sınıf öğrencilerini bütünlemeye koyardı. Diğer Köy Enstitüleri de bu konuda yarış halindeydiler. ÇAVUŞ ÇIKARILMA OLAYINDA HASAN ÂLÎ - TONGUÇ ve BAŞKALARI Yedek Subay Okulu’nda fen taburundaydım. Ekim ayının son günlerinden birisiydi . Yıl 1947. Öğle yemeğimizi yer yemez bizim tabur her zamanki gibi Ankara’ya cumartesi tatilimizi geçirmek üzere izinli bırakıldı. Ulus’a vardığımız zaman bir arkadaş bana: “Piyade ve topçu taburlarından çok çavuş çıkardılar. Hüseyin Elmasyazar, Ali Özcan, Mehmet Başaran, Turan ve Mustafa Aydoğan, Veli Demiröz, Emrullah Öztürk, Mehmet Toydemir, Azmi Erdoğan, Süleyman Koyuncu, Talip Apaydın...” diye bir çok adlar saydı. Hemen alnımın damarı attı. Kendi kendime konuşmağa başladım. “Hey Bekir Semerci! Akşam okula varınca sen de postalanacaksın. Hazır ol. Bu arkadaşlar senin en çok sevdiğin, canciğer arkadaşların. Onları çavuş çıkaranlar seni subay mı yapacaklar sanırsın? Gene hiç neşemi bozmadan her zamanki gibi sinemaya gittim. Ulus’ta bir, pastanede keşkül yedim. Gençlik Parkı’na gidip biraz dinlendim. Okula dönmek zamanı gelince kalktım, tabana kuvvet yola düştüm. Okula varınca sınıfıma girip oturdum. Yemek saati geldi. Herkesle beraber yemekhaneye indim. Yemeğimi yedim. Tekrar sınıfa gidip oturdum. Kapıdan bir ses: “Bekir Semerci!. Bekir Semerci!. Nizamiyede konuğun var. Nizamiyeye git” diye bana seslendi. Yerimden kalktım. Yürüdüm. Nizamiyeye varınca nöbetçi kulübesinde arkadaşım Hüsnü Yalçın’ı gördüm. Kapıdaki nöbetçi asker hemen adımı sordu. Bekir Semerci der demez eliyle işaret ederek “Kulübeye gir” dedi. Nöbetçi kulübesinde çok beklemeden askerler bizi her tarafı kapalı bir arabaya bindirdiler. Bizimle beraber bir de teğmen bindi. Kendisine “Sınıftaki arkadaşlarıma hoşça kalın diyemedim. Müsaade edin bir Allahaısmarladık diyeyim” dedim. Çok centilmence: “Buyurun” dedi. Sınıfa döndüm. Kapıdan “Hoşça kalın arkadaşlar. Sizlerle belki bir daha konuşmak nasip olmaz. Sizlere iyi günler...” dedim, kapıda beni bekleyen arabaya doğru yürüdüm. Araba bizi bir yere götürdü. Arabadan indik. Başımızdaki’ teğmen bizi konuklayacağımız yerin subayına teslim etti. O da “Gelin arkadaşlar” diyerek bizi kapısında iki nöbetçi bulunan bir yere götürdü. Nöbetçiler hemen kapıyı açtılar. Bizi içeri aldılar. içerdeki arkadaşlarımız bizi görünce kapıya doğru koştular. Birbirimize sarılıp öpüştük. Koğuşumuzun içinde de iki tane nöbetçi asker vardı. Boş yatakları bize gösterdiler.. Ranzalara oturup sohbete başladık. Hiç birimize çavuş, çıkarılışımızın nedeni bildirilmemişti. Hangi suçun sahibi olduğumuzu bilmiyorduk. Bir hafta kadar burada konakladık, yiyip içtik. Bir gün elinde bir kâğıtla koğuşumuza giren bir subay bazılarımızın adlarını okumaya başladı. Adları okunan arkadaşlar ilk giden Erzurum grubu idi. Dışarı çıkarıldılar. Biz onları uğurlarcasına koğuşun önüne kadar çıktık. Gidecek arkadaşlardan birisi sesinin çıktığı ‘kadar bağırmaya başladı. “Yok!.. Yok!. Yok!.., yok yok yok yok!...” diye. Yüzü sapsarı ve gözleri dışarı fırlamış gibiydi. Asabi bir bunalıma girdiği görülüyordu. Hemen bir sağlık astsubayı geldi. Bağıran arkadaşla ilgilendi. “Bunun hastaneye yatması gerek. Sevk edemeyiz” dedi. Öbür arkadaşları bir subay, iki inzibat eri alıp götürdüler. “Yok yok” diyen arkadaşın acıklı ve garip sesi ortalığı üzüntüye boğmuştu. Zavallı bir hali vardı. Sanki aklı fır etmişti. Onu hastaneye kaldırdılar. Biz psikolojikman başımıza geleceği Yedek Subay Okulu’na geldiğimiz günden itibaren biliyorduk. Sınıf subayımız yok yere ikide bir hak etmediğimiz laflar dokunduruyordu. Verilen her dersi, her ödevi, her nöbeti seve seve yapıyorduk. Buna karşın bilgisiz, kültürsüz sayılıyorduk. Zaman zaman Yüksek Köy Enstitülü arkadaşlarla ‘bir araya gelip dertleşirdik. “Bizim durumumuz iyi değil. Emrullah Öztürk’ü ihbar etmişler. Bakanlıkça çıkarılacak “iş eğitimi sözlüğü” için O, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nde -eğitim ve işbilimi- konusunu işledi” diye. Emrullah’ı da askeri mahkemeden çağırmışlar. Soruşturma başlamış. Oysa tüm sözlüklerde, ansiklopedilerde böyle konular bilimsel olarak dünya yazın geleneğinde işlenmektedir. Tarih boyunca bilgi edinmek için bu tip araştırmalar hoşgörüyle karşılanmaktadır. Sözünü ettiğimiz sözlükte Iran, Finlandiya, Habeşistan, Amerika, Fransa, İngiltere, Almanya... da eğitim ve bilim konularını- işleyenler için bir soruşturma açılmıyor da Emrullah sorguya çekiliyor!?.. Elbette bunda bir kasıt var” diyorduk. Sonra öğrendik ki askeri mahkeme Emrullah’ı suçsuz bulmuş , konuyu kapatmış. Köy Enstitülü öğrencilerce yazılan ve Milli Eğitim Bakanlığınca çıkarılan KÖY ENSTİTÜLERİ DERGİSİ’nin 3. sayısında iş Eğitimi Sözlüğü konuları yayımlanmıştı. Bu sözlüğün çıkarılma fikri Tonguç’tan gelmişti. Türkiye’de böyle bir sözlük yoktu. Bu gereksinmeyi karşılamak için bu sözlük ele alınmıştı. Ama içinde bulunduğumuz askeri okulda bu konu iyi karşılanmadı. Herkes rüzgârdan nem kapıyordu. Köy Enstitülü öğrenciler durmadan huzursuz ediliyordu. Hor görülmekten kurtulamıyorduk. Bir gün arkadaşlara bir öneride bulundum. “Gelin aramızdan birkaç arkadaş seçelim. Rauf İnan’a, Hakkı Tonguç’a, Hasan Ali’ye gitsinler, çavuş çıkarılmamızı önlesinler” dedim. Arkadaşlar sessiz sessiz başlarını salladılar. Kimse gitmez. Kimse de önleyemez” dediler. Ben gene köylülüğün verdiği bir bağlılıkla ve kişilere olan güvenle “Başımızda İnönü var. Köy Enstitülerini o kurdurdu. Her gittiği ve uğradığı Köy Enstitüsünde “Cumhuriyetin en güzel ve en çalışkan kurumları Köy Enstitüleridir. Ömrüm oldukça bu güzel eserleri yakından takip edeceğim” diye demeçler veriyordu. O, bizi unutamaz, bize gelecek bir felaketi ancak O, önler” dedimse de herkeste bir umutsuzluk, bir kötümserlik vardı. Çoktan vurgun yemiş gibi kara kara düşünüyorlardı. Teklifimle baş başa kalmıştım. Sonra hiç ummadığım Şevket Hızal arkadaşım: “Ben seninle giderim” dedi. Bir tatil günü tek başıma öğretmenim ve müdürüm Rauf inan’a uğradım. Saraçoğlu Mahallesinde oturuyordu. Evinin bahçesine domates dikmiş. Onları çapalıyordu. “Bak ben başkent’in göbeğinde bile üretim yapıyorum” diyerek övünüyordu. Ben derdimi anlatınca çapa elinden düştü. “‘Ben sizin için hiç bir şey yapamam” diyordu. Kendisini çok severdim. Konuştuğumuz zaman da Milli Eğitim Bakanlığı Müfettişi idi. Türkiye’de “Viyanacılar” diye adı anılanların başında gelen eğitimcimizdi. Kitaplarını, derslerini ve konuşmalarını çok severdik. Bir felaket anında da yanımızda olacağını umardık. . . “Biz sizi çevresi çok geniş bir kişi olarak tanıdık. Bize elinizden geldiğince yardım etmelisiniz. Bizim konumuz baştan savuşturulacak bir konu değil” dediğimde, Rauf Hoca: “Bak ben sana bir şey söyleyeyim. Sen Saffet Arıkan’a git. O, Köy Enstitüleri’ni çok sever. Köy Öğretmen Okulları’nı kuran o dur. Şimdi de CHP’nin genel sekreteridir. Sen durumunuzu ona anlat. O, size sahip. çıkacaktır. Bence en iyi çare budur” dedi. Ben: “Öğretmenim, mademki siz onu tanıyorsunuz sizinle beraber gidelim. Ben onu tanımıyorum. Tanımadıkları adamlara onlar sahip çıkmazlar” dedimse de Rauf Hocam: “Beni dinle. Sana ona git diyorum. Benim gitmeme gerek yok.. 0, size yardım elini uzatır” diye dayatınca ben gene:’ “Siz beni savuşturmak istiyorsunuz. Yardımınızı esirgiyorsunuz” deyip yanından ayrıldım. Bir başka gün de İş Eğitimi ve İş Eğitimi Tarihi dersi öğretmenim ve genel müdürümüz İ.. Hakkı Tonguç’a gittim. Durumumuzu anlattım. Talim Terbiye üyesiydi. “Yüksek, Köy Enstitüsünün öğretim üyelerinin çoğu ordinaryüs, profesör, doçent ve uzman öğretmenlerdi. Türkiye de hangi yüksek okulda bu kadar kaliteli öğretim üyesi var? (1) Biz bu hocaların öğrencileriyiz. Oysa bizleri lise mezunlarından bile aşağı görüyorlar” dedim. Tonguç Baba: “Her yenilik, Türk tarihinde kötülene gelmiştir. Vaktiyle erlerden yetiştirilmiş subaylar ve paşalar vardı. Bunların okuması yazması yoktu. Bunlara çarıklı erkân-ı harp derlerdi. Ordu dilinde “Alaylı” denen bu subaylar bilgisizliklerini bilmezlerdi. Harp Okul’unda okumuş, bilgili yeni subayları çekemezlerdi. Oysa kendilerinin önüne bir harita konsa anlamazlardı. Bir hareket planında düşman ve dost kuvvetlerin yeri, kuvvetleri, ağırlıkları, savaş durumları anlatılsa veya bir hareket planı istense anlamaktan ve yapmaktan acizlerdi. Bu halleriyle (1) 2 Ordinaryüs Profesör, 13 Prof., 3 Doç., 30’u aşkın uzman öğretmeni vardı. Harp Okulu mezunu subaylarımıza karşı gerici güçlerle birleşerek yıllarca onların aleyhinde çalıştılar. “31 Mart Olayı”nda “mektepli subaylar”ı öldürdükleri bile görüldü. Ama Türk ordusundaki yenilikçi hamle onları uzun bir uğraştan sonra ordudan temizledi. Yenilikçi atılımıyla dünyanın en ileri askeri eğitimine kavuştu. Bugün Alaylı”ların adı bile anılmaz oldu. Ordu, Harp Okullu subayların eline geçti. Ordu dinildi. Silahları geliştirildi. Siz de yeni bir deneme dönemindesiniz. İş Eğitimi içinde yetiştirildiniz. Elinizde sanatınız var. Tarımdan, anlarsınız. 2. Cihan Savaşı içinde Köy Enstitüleri’nin yiyeceklerinin, inşaatlarda kullanılan yapı gereçlerinin çoğunu sizler ürettiniz. Size verilen bilgi ve beceriyle yalnız okuduğunuz okulu değil köyü de bütün olarak kavrar duruma geldiniz. Sizi tenkit edenler eski eğitimle yetiştirildiler. Herkes onları tanıyor. Sizler zamanla çevrenizde büyük etkinlikler göstereceksiniz. Bu etkinlikleriniz zamanla halkımız tarafından anlaşılacak. İşte o zaman ezberci eğitimin yerini işe ve üretime dayalı eğitim alacak. Bu da, ha dediğin zaman gerçekleşivermez. Ancak güçlü ve verimli çalışmalar sonunda kendini kabul ettirebilir. Bu da zamanla olgunlaşır. Şimdi sizi sevmeyenler, sizi eleştirenler, sizin bilgili olduğunuzu pekala bilirler. Siz kâğıttan bina yaptıran öğretmen değilsiniz. Sebzeyi, meyveyi manavda gören öğretmen değilsiniz. Bu dediklerimi öğrencilerinizle yapan ve yetiştiren öğretmensiniz. Siz hiç merak etmeyin onlar sizin yanınızda kendilerinin kaç okka geldiğini çok iyi bilirler. İşe yarar bilgi yönünden de geri olduklarını biliyorlar. Kendilerini sizinle bir teraziye koyup tartıyorlar. Bu eleştirilerin sonunda kendilerinin yetersiz olduklarını da anlıyorlar. Asıl korkuları da buradan geliyor. Onun için size çalışma fırsatı vermek istemiyorlar. Siz, Harp Okullu uzman ve kurmay subaylar gibi kendinizi kabul ettirinceye kadar epey bir uğraş vereceksiniz. Kendinizi bütün bilgi, görgü ve sanatınızla üretici, yaratıcı bir eğitimci olarak kabul ettirdiğiniz gün ezberci öğretmenin pabucu dama atılacaktır. Dünyanın ileri gitmiş ulusları iş eğitimiyle gelişmişliğe kavuştular. Toplumların kalkınmasını engelleyen geri hamleleri kaldırmada epey yol aldılar. Biz ise toplumumuzun kalkınmasını ele alan atılımlarımızın engellenmesinden hâlâ kurtulamadık. Bu olgu açık seçik ortadayken aksini iddia etmek yurda ne yarar getirir? Biz Türk Ulusu olarak iş eğitim ilkelerine göre çocuklarımızı yetiştirmek zorundayız. Varlıklı ve onurlu ulus olmanın da yolu budur, bizim amacımız da budur. Açın Türk eğitim tarihini. Bizim kurduğumuz Köy Enstitüleri gibi üretimi amaç edinmiş etkin bir eğitim düzenini görebilir misiniz? On yıl gibi kısa bir zamanda yurdun çeşitli bölgelerinde 21 Köy Enstitüsü kuruldu. İşe çadırla başlandı. Öğretmen, öğrenci emeğiyle modern okullar tesislerle yapılıp donatıldı. Bölge okulları, uygulama okulları işlik, ahır, kümes, arılık, balıkhane, ağıl, çamaşırlık, santral, öğretmen lojmanı, değirmen, bağ, bahçe, orman, açık hava tiyatrosu gibi tesisler hep öğretmen ve öğrencilerin emekleriyle meydana getirildi. Bunların hiç birisi yükleniciye yaptırılmadı. Oysa köy enstitülerinin dışında kalan devlet okulları yüklenici marifetiyle yaptırıldı. Devlet bize cam, çimento, kereste demir parası verdi. Kum, çakıl, taş, tuğla, kireç gibi yapı gereçleri gene öğretmen ve öğrenci emeğiyle sağlandı. Köy Enstitüleri’ni görmek için dünyanın bir çok ülkelerinden ünlü eğitkenler geldiler. İncelediler. Değişik yenilikler gördüler. Yapılan çalışmaları takdirle karşıladılar. Dünya basınında Köy Enstitüleri için olumsuz bir yazı çıkmadı. Aksine herkes övdü. Öğretmenlerimiz köylere sevinerek gitti. Köy bir üretim topluluğudur. Bizim öğretmenimiz de bu üretim ailesine yeni bilgileriyle katıldı. Köyde bir yabancı gibi durmayacak. Çevre koşullarına göre kendisini yetiştiren enstitüsünde yaparak öğrendiği bilim, sanat ve tarım çalışmalarıyla köyleri canlandıracak. Gücünün yetmediği konularda enstitüsünden yardım görecektir. Köy Enstitülerinde hayvancılık desen var. Tarla-bahçe-tarımı var. Sanat eğitimi var. Balıkçılık, arıcılık, tavukçuluk var. Kitaplıklar, laboratuar çalışmaları var. Okul yaşamla yan yana yürüyor. Emek çekiyor, üretiyor ve ürettiğini yiyor. Ya sizleri kötüleyenlerin okullarında ne var? dört duvar, karatahta, kara kaplı kitap!. Yaşamdan kopuk bilgiler. Bunlar çağın hangi sorunlarını çözecektir? Bu tür bilgilerle memleketin hangi sorunlarını gençlerimiz omuzlayacaklardır? Eğitimin genel amacı gençleri birer tüketici değil üretici niteliklerle yetiştirmektir. Lafla değirmen dönmez... Şimdi ezberci eğitimcilerimiz, onları tutan eleştiriciler, kötüleyiciler ne yapsınlar da sizleri etkisiz hale getirsinler. Kendileri gibi edilgin hale getirsinler, kendilerine uydurabilsinler. Bunların amacı bellidir. Kendilerini önce cihanın bilgini, sizleri de bilgisizi olarak tanıtmaktır. Bunu başaramazlarsa ellerini karaya bulaştırıp yüzlerinize çalmaktır. Kendilerinden üstün olanları baltalamak için başvurdukları yöntem budur. Her türlü iftirayı yapan nice okumuşları görmekteyiz. Siz böyle bir zamandasınız. Yobaz, tarih boyunca çamur atmıştır, şakşakçılık yapmıştır, hâlâ da yapmaktadır. Bunları desteklemek de bu düzenin marifetidir. Ama Türk Ulusu’nu temiz, yürekli aydınlara iftira ederek daha kaç yıl kandırabilecekler? Memlekette nüfus artıyor, üretim düşük, kalkınmamız çağdaş ulusların gerisinde. İşsizler iş, bozkırlar yeşermeyi beklemektedir. Bu da alın teri ile çalışarak olur. Ne demiş Koca Goethe “Dostum, lâf kurudur. Hayatın altın renkli ağacı “iş” ise daima yeşildir” yaşamdan kopuk eğitimle dünyanın neresi kalkınmış ki, Türkiye kalkınsın? (2) Köy Enstitülerini yıkmaya kalkanlar, onların yetiştirdiği çalışkan öğretmenleri edilgin etmekle memleketimize bir iyilik yaptıklarını sanıyorlarsa aldanıyorlar. Vaktiyle matbaayı yıkıp parçalayanlar asırlar sonra yeniden kurmak zorunda kalmışlardır. Gelelim sizin güncel konunuza: CHP hükümeti yönetimde’ (1946 da) ne kadar yenilikçi yönetici varsa hepsini işten uzaklaştırdı. Benim de size yardımını isteyeceğim tek kişi bile yetkili makamlarda bırakılmadı. Benim gibi geri hizmetlere verildi.Telaşlanmanıza gerek yok. Sizleri er olarak kıtalara sevk edebilirler. Siz koşullar ne olursa olsun dürüstlüğünüzü, çalışkanlığınızı göstereceksiniz. Hizmeti seveceksiniz. Dil bilmeyen erlere Türkçe öğretecek ve dilimizi sevdireceksiniz. Sizleri sevmeyenler olduğu gibi sevenler de vardır. “Şimdi size düşen görev yaşamın acımasız çarklarıyla bilenmektir. Kendinizi yetiştirmektir. Çalışma aşkınızı ve aslınızı yitirmemektir. Arkadaşlarına selamımı söyle. Hepsinin gözlerinden öperim” dedi. Okula varınca Tonguç Baba ile yaptığım konuşmayı arkadaşlarıma anlattım. Hiç lâf karıştırmadan beni dinlediler. Kimisi: “Moralimizi bozmadan çavuş çıktığımızı şimdiden kabul edelim”. Kimisi: “Dedelerimiz, babalarımız, ağabeylerimiz askerliklerini er olarak yapmadılar mı? Kutsal görevimizi yaparken rütbemiz ne olursa olsun bizi hizmeti sevmekten alıkoyamazlar.” Kimisi de köyde geçim sıkıntısı çeken ailesinin üç yıl daha bu sıkıntıyı çekmek zorunda olduklarını kara kara düşünmeye başladı. Sıra Hasan Âli Yücel ile konuşmaya gelmişti. Bir pazar günü arkadaşım Şevket. Hızal ile Hasan Ali Yücel’in Sıhhiye’deki evini bulduk. Kapıyı çaldık. İçerden tanımadığımız, boylu poslu bir adam çıktı. Sanırım koruma polisi idi. Kendimizi tanıttık. “Hasan Âli Hoca ile görüşmek istiyoruz” dedik. Adam: “Bekleyin” dedi. Kapıyı yüzümüze kapattı. Biraz sonra elinde kalem ve kâğıtla geri geldi. Adlarımızı, mezun olduğumuz okulu, şimdi nerede bulunduğumuzu sordu ve yazdı. içeri girip kapıyı gene kapattı. Biz getireceği haberi epeyce bekledik. Neden sona adam kapıyı açtı. Saat birde burada bulunun dedi. Teşekkür ederek ayrıldık. Karnımız da acıkmıştı. Sıhhiye’de yemek yedik, dinlendik. Tam saat bir de Hasan Âli Hoca’nın kapısını çaldık. Kapıyı açan Hasan Âli Hoca idi. Bizi gülerek karşıladı. Elimizi sıktı. Önümüzden yürüyerek evin salonuna buyur etti. Oturduk. O da yanımıza gelip oturdu. ‘Biz daha konuyu açmadan O konuşmaya başladı: “Öğleden önce siz geldiğinizde ben evdeydim. Bugünlerde bende. bir avukatla mahkemeliğim. Ne idüğü belirsiz kişilerle karşılaşıyorum. Bana sövenler bile oluyor. Şimdi sizi görünce Hasanoğlanlıları da hatırladım. Siz kapıda beklerken Hakkı ile (Hakkı Tonguç) telefonla görüştüm. Sizleri sordum. Bekir hanginiz?” “Benim efendim.” (2) Tonguç’un öğretmeni iş içinde yetiştirme prensibi vardır. Ona göre okul, öğretmeni mezun edip işe yollamakla görevini bitirmiş sayılmaz. Mezun ettiği öğretmeni mesleği boyunca takip etmesi, ona yardımcı olması gerektir. “Sen Köy Enstitüleri Dergisini çıkaranlardanmışsın. Sen de Şevket. Sizin çıkardığınız dergi bir harika idi. Türk yazın tarihinde böylesine köye, topluma, bilime içtenlikle girmiş bir öğrenci dergisinin benzeri yoktur. Nasıl organize ettiyseniz çok özverili, çok geniş kadrolu bir dergi. Hem de yazarlarının tümü deyivereyim Köy Enstitüsü öğrencisi. Dedim ya yazarları hep öğrenci diye. Şimdi karşı taraf, oysa bizim için şu, bu taraf yoktur. Ama böyle bir taraf yaratanlar ne yazık ki vardır. Bunlar sizleri çekemeyenlerdir. Bunlar dergilerinizi okuyorlar ve basıyorlar yaygarayı. “Efendim, Freudizm’i benim diyen psikoloji hocaları zor tanıtır. Oysa Köy Enstitüleri Dergisi’nde bu karmaşık ruh konusunu gayet güzel açıklayan bir yazı var. Altındaki imza kimin dersiniz? Yüksek Köy Enstitüsü öğrencilerinden birisi!.. Ben: “Bu arkadaşımız İsa Öztürk. O da dergi kolumuzdan” diyorum. Hasan Ali Hoca devam ediyor: “Vay Efendim, bir Köy Enstitüsü öğrencisi böylesine karmaşık bir ruh konusunu enine boyuna, hem de herkesin anlayabileceği bir dille nasıl anlatabilirmiş?!.. Ne haddineymiş. Üstelik kültürlü bir şehirli aile çocuğu, bile değilmiş. Öküzün, eşeğin, koyunun, keçinin ardından gelen köy çocukları böyle bilimsel yazıyı nasıl yazarlarmış.” derken, bir başkası da köylerde yaptığınız sosyolojik araştırma yazılarınıza takmış kafayı. “Bunların altında da öğrenci imzaları var” diyor. “Ben üniversite bitirmiş bir kişiyim. Böyle bir yazı yazamam. Yüksek Köy Enstitüsü öğrencileri nasıl yazabilir” diyor. Bir başka zat: “Efendim, edebiyat, botanik, tarla-bahçe ziraatı üzerinde çok güzel yazılar var. Köy incelemeleri var. Hepsinin altında ya Yüksek Köy Enstitüsü öğrencisi adı yazılı, ya da Köy Enstitüsü öğrencisinin adı yazılı. Çok rica ederim efendim. Nasıl yazabilirmiş bunlar. Bunlar kültür tabanı olmayan köylü çocukları değil miymiş! Bunlar birdenbire bu konularda nasıl kalem oynatabilirlermiş. Evet Köy Enstitüleri öğrencilerinin kültürü böylesine gelişti. Bu yeni bir yaratıcı eğitim düzeni. İnanmayan gitsin Enstitülerimize. Konuğumuz olsunlar, çocuklarımızla konuşsunlar, öğretmenlerimizle konuşsunlar, onların yaptıklarını incelesinler, yazılarını alsınlar okusunlar. Üretim alanlarımız olan tarım, yapı, işlik çalışmalarını görsünler. Ondan sonra enstitülerin gidişinin Türkiye’mize yararı mı olacak, zararı mı olacak yazsınlar. Bunu yapmazlar. Bir defa kötü dedi ya bu görüşünü tekrarlayıp duracak. Karganın gaak gaak dediği gibi saldırısına devam edecek: “Bir defa Köy Enstitülerinde tarım var, sanat var, kısmen de kültür dersleri var. Düşünün bir kere!.. Bir çocuk hem tarım dersinde bağ-bahçe, arı, koyun, keçi, inek, ekin işleriyle uğraşacak, hem sanat derslerinde yapı, tesisat yapacak, araba, pulluk, tuğla, işlik araçları yapacak, öte yandan da en güzel şiirleri, incelemeleri ve bilimsel konuları en usta, en kültürlü bir kişi gibi işleyecek!.. Olacak şey değil. Köy Enstitüleri Dergisi’ndeki yazılar kesinlikle öğrenci yazısı değildir. Bu yazılar Hasan Ali’yi, Hakkı Tonguç’u destekleyen uzman kişilere yazdırılmış ve altlarına da bilmem falan Köy Enstitüsü’nün öğrencisi, filan Yüksek Köy Enstitüsü’nün öğrencisi diye adlar yazılmış. Olamaz böyle, şey. Bu yazılar kesinlikle öğrenci yazısı değildir ve olamaz!.. Olmaz..” diyorlar. Hakkı (İ.H.Tonguç) ile telefonla görüştüm. Size Yedek Subay Okulu’nda kültürsüz diyorlarmış. Size de anlattığım gibi pek çok kişiler Köy Enstitüsü öğrencilerini küçük görüyorlar. Kültürü, bilgiyi sizlere yakıştıramıyorlar. Başarılarınızı hep inkar ediyorlar. Evet, tekrar ediyorum. Körü körüne Köy Enstitüsü öğrencileri kültürsüz diye aşağılayacağınıza kalkın gidin görün. Bu okullar hâlâ etkinliklerini koruyorlar. İnceleyin, araştırın, öğrencilerle konuşun, kültürlü mü kültürsüz mü olduklarını anlarsınız. Ama kimse yerinden kalkıp da gitmez. Kötülemeye gelince daniskasını yaparlar. Eğer gitmiş olsalardı oradaki insan sevgisini, toprak sevgisini görürlerdi. Yapılan ormanlıkları, bağı, bahçeyi, savaş yılları içinde kendi ürettikleriyle devlete yük olmadan nasıl insanca yaşadıklarını görürlerdi. İşte bu gerçek çalışmalarınızı görmek istemiyorlar. Eğer içtenlikle görselerdi sizin çalışmalarınızı överlerdi. Yurdun çıkan için de böylesi bir davranış gerekliydi. Demek oluyor ki Köy Enstitülerini kötüleyenlerin bir art niyeti var. Öyleyse neden övsünler Köy Enstitüsü mezunlarını?!.. Elbette sizleri kötüleyecekler. Siyaset çamuruna bulayacaklar. Demagoji yapacaklar. işlerine gelen de bu. Tekrar ediyorum, Köy Enstitülerini kötüleyenlerin amacı yalanla ortalığı bulandırmaktır. Utanmadan kötü ideolojilerin çamurlarını sizlere atmaktır. Yüzlerinize sıvamaktır. Enstitüleri kuran bizleri de yerden yere çalmaktır. Karalamaktır. Nedeni?!.. Nedeni?!.. Nedeni bilinmeyen bir şey değildir. Açık seçik ortadadır. Köylü kitlesinin uyanmasını, kalkınmasını amaç edinen Köy Enstitülerini kapatmak, köylünün uyanmasını önlemek. Eğer Köy Enstitülerini kapatmazlarsa bir gün bu yazıları yazanlar memleketin yönetimini elinde tutan TBMM’ne seçilecekler. (3) Bakan olacaklar. Köylülerin sorunlarına öncelik sağlayacaklar. Şimdiye kadar ihmale uğramış köylü kitlesinin çaresiz kalan sorunlarına çözüm getirecekler. Köylü çocukları da kentli çocuklar gibi eğitimde fırsat eşitliğinden yararlandıracaklar. İşte uykularını kaçıran sorun bu!.. Ne yapıp yapıp köyü eğitim yoluyla kalkındırmaya çalışanları bu kurumlardan uzaklaştırmak. Sonra da Köy Enstitülerinde yetişmiş köycü aydın gençleri çalışamaz hale getirmek. Arkasından Köy Enstitülerini bir çırpıda kapatmak. Yerlerini tüketici yığınlar yetiştiren eski sisteme devretmek. Bütün sorun bu. Bütün amaç bu. Bunu böyle bilelim. Köy Enstitülerini ve ondan yetişen aydınların böyle olmasını isteyen iki grup var. Birincisi köylünün eğitilmesiyle, kalkındırılmasıyla ondan gelen çıkarlarının kesileceğini bilenler. Bunlar aracılardır. İkincisi de memleketin zarara uğrayacağını bilmeyen ve çıkarcıların kötüleme kampanyasına alet olanlar. Ben şerefli Türk Ordusu’nu bu iki düşünceden tenzih ederim. Ordumuza böyle art niyetli düşünceleri konduramam. Gelelim sizin çavuş çıkarılma kaygınıza: Bizim başımıza kakılan bir Çifteler Köy Enstitüsü olayı vardır. Bu olaya adı karışanlar kesin bir iftiraya uğramışlardır. Mahkemeye verilmişlerdir. Mahkeme muhakemeye bile gerek görmemiştir. İftiranın ana konusu şudur: Karamazof Kardeşler, Serseriler, Ana, Sarı Esirler, Baraganın Dikenleri, Kuyucaklı Yusuf gibi bir kısım kitapları öğrenciler okumuşlar. Arkadaşlarına vermişler. İşte kıyamet koparan olay bu.(4) Ben şahsen bir kaç kere bu konuya muhatap oldum. Bu kitapların hiç birisi yasak değildir. Tüm kitapçılarda alınıp satılmaktadır. Ve gene bütün okulların kitaplıklarında, genel kitaplıklarda bu tür kitaplar bulunmaktadır. Devletçe okunmasında sakınca görülmediğinden herkes okumaktadır. Eğer yasak olsaydı biz bu cins kitapları öğrencilerimize okutmadığımız gibi devlet kitaplıklarına da koydurtmazdık. Hem bu kitaplar komünizmi öven, propagandasını yapan kitaplar da değildir. Ben şahsen Karamazof Kardeşler’i okudum. Bir karakter kitabıdır. Çok güçlü bir eserdir. Her aydın okumalıdır. Öteki adı geçen kitapları vaktim olmadığı için okuyamadım. Vaktim olsa onları da okurdum. Sonra şunu da açıkça söyleyelim. Bu kitapları Türkiye’de yalnız Çifteler Köy Enstitüsü’nde 8-10 çocuktan başka kimse okumamış mı? Bu kitapları bastıranlar, satanlar yalnız Çifteler Köy Enstitüsünün 8-10 çocuğu için mi bastırmışlar? Dünyanın neresinde böyle özel bir yayıncılık görülmüştür? (3) Köy Enstitüleri mezunlarından: Hüseyin Kaleli, Tevfik Elmasyazar, Hüseyin Öztürk, Mustafa Üstündağ, Hayrettin Uysal, Necati Cebe, Hüseyin Dolun, Tufan Doğan, Hüseyin Atmaca, Şükrü Koç, Necati Kalaycı, Niyazi Unsal, Mehmet Kahraman, Mahmut Bozdoğan, Nuri Çelik Yazıcıoğlu, Fahri Özçelik. Milletvekili seçildiler. M. Üstündağ Bakan, H. Uysal da CHP grup başkanı oldular. Ama Hasan Ali Yücel ve Tonguç baba onları TBMM’inde göremedi. (4) “Enstitülerde öyle her kitap okunmamalıymış, her ileri fikir söylenmemeliymiş. Ya Allah korusun bu çocuklar solcu olurlarsa ne yaparmışız! O zaman ve vatan sevgisi kalırmış, ne millet düşüncesi. Bu solcu sözünü, gerçek anlamını, iyi veya kötü niyetli insanların eline silah olarak verenler Türk köylüsüne ve Türk devrimine dostluk etmiyor. Halkın kafasında az belirsizlik varmış gibi bir de bu çıktı. Dünyaya açılmış olduğumuz için sağ sol gibi milletlerarası davranış kavramlarının bize de girmesi tabii idi. Fakat her nedense bu iki söz hemen kanun dışı bir renk alıverdiler. Kimse bunları rahatça benimseyemiyor. Okur yazar ancak tarafsız, renksiz kalmakla şerefini, rahatını ve iş görme gücünü koruyabilir. Oysa renksizlik, tarafsızlık en azından toplum hayatına ilgisizlik sayılmaz mı? Madem ki, sol ve sağ dünyada iyi kötü bir ölçü olmuştur, Türk okur yazarı da siyasî düşünüşünü dilerse bu kelimelerden faydalanarak anlatabilmelidir...” (Sabahattin Eyüboğlu: Mavi ve Kara; S. 241. Çan Yayınları, Ahmet Sarı Matbaası, İstanbul, 1973). Bunun neresi inandırıcıdır? Herkesin serbestçe okuduğu kitaplardan ötürü Köy Enstitüsü öğrencilerini damgalamak insafsızlık değil de nedir? Bu haksız bir saldırı değil midir? Bu kitaplar Türk çocuklarının okuması sakıncalı kitaplar değildir. Onun için biz Çiftelerde iftiraya uğrayan çocukların hepsini Yüksek Köy Enstitüsü’nde okuttuk. Yurtsever birer öğretmen olarak yetiştirdik. Hiç birinin, hiç bir mahkemece sabıkası yoktur. İftira edenler utanmalıdır dedim. Dedim ama bu iftirayı durmadan tazeliyorlar. Ekşitip kokutuyorlar. Köy Enstitüleri bir ihanet yuvasıymış gibi millete göstermeye çalışıyorlar. Evet şunu da acı acı söylemeliyim ki, Türk Tarihinde her yenilik, her ileri adım böylesine kötülendi. Ama Atatürk Türkiye’sinde bunun olmasını ben kınıyorum. Atatürk, cumhuriyetin ilanından başlayarak eğitimde işe ve üretime dayalı adımların atılmasını istedi. Onun sağlığında eğitmen kursları açıldı. Köy Öğretmen Okulları açıldı. (1936-1937). 1940’ta da TBMM’sinin çıkardığı bir kanunla bu okullar ve Eğitmen Kursları Köy Enstitüsü olarak çalışmasına devam etti. Atatürk sağ olsaydı elbette bu okulların öğrencilerinin başına bu tür iftiralar gelmezdi. Ömründe bir tek bile kitap okumayan adamların aslı faslı olmayan dedikodularıyla daha yeni okumaya başlayan köylü çocukları damgalanmaya kalkışılmazdı. Eğer kitap okumayla kötü propaganda yapılıyorsa Türkiye’de yalnız Köy Enstitüsü öğrencileri mi kitap okuyor? Üniversitelerde ve diğer okullarımızdaki çocuklarımız ve gençlerimiz hiç kitap okumuyorlar mı? Kitap okumadan, inceleme ve araştırma yapmadan bilgi nasıl edinilir? Bilgisizlik, geri kalmışlık nasıl yenilir? Bir başka deyişle bilgisizlikten ve geri kalmışlıktan nasıl kurtulunur? Bunlar çok acı şeyler. Bir de tüm Köy Enstitülerine atılan çamurlar var. Bunda da deniyor ki: “Çocuk, (yani öğrenci olan sizler) inek güdüyor, kitap okuyor, koyun güdüyor, kitap okuyor, işlikte çalışıyor, biraz dinlenme verilince kitap okuyor. Kümeste tavuklara bakıyor, kitap okuyor. Santral çalıştırıyor, kitap okuyor. Revirde hasta yatarken kitap okuyor, Tuğla ocağında tuğla pişiriyor, kitap okuyor. Bağ-bahçe çalışmalarında ağaçların dibine uzanıp kitap okuyor... Hiç bir okulda böyle bir kitap okuma hastalığı yoktur. Bizim bildiğimiz okullarda yalnız ders kitapları okutulur. Köy Enstitülerinde bu kadar çok iş ve ders, arasında bu kitap düşkünlüğünün yeri nedir? Sonra bu kitaplar kimlerin kitaplarıdır? Acaba Namık Kemal’in, Abdülhak Hamit’in, Peyami Sefa’nın, Necip Fazıl’ın... kitapları okutuluyor mu?” diye soruyorlar. Ben bunlara diyorum ki, okunmasını istediğiniz kimselerin kitapları sizce çok önemliyse neden bir Köy Enstitüsüne gidip de kitaplık defterlerini incelemiyorsunuz? Ben şahsen denetlediğim Köy Enstitülerinde Namık Kemal’in Vatan yahut Silistre adlı kitabının temsillerini çok kere seyrettim. Biz bu kurumlarda şu yazarların kitaplarını okuyun, şu, şu yazarların kitaplarını okumayın diye bayağı bir ayırım yapmıyoruz. Böyle bir prensibimiz de yoktur.. Mademki devlet bir kitabın okunmasını serbest bırakmıştır, biz, o kitabı okuturuz. Okunmasını sakıncalı bulmuştur. Biz, o kitabı okutmayız. Okullarımızın kitaplıkları da bu ilkelere göre kurulmuştur. Her öğrenci okulunun kitaplığında bulunan kitapları okumakta serbesttir.. Dileyen dilediği yazarın kitabını, -da okumakta serbesttir diyorum. Daha nelerde neler. Diyorlar ki, daha okul sıralarında okuyan Yüksek Köy Enstitüsü öğrencileri klasikler serisinden kitaplar çeviriyorlarmış. Nasıl çevirebilirlermiş. Yüksek Köy Enstitüsünde böyle yetenekli, yabancı dil bilen öğrenciler var mıymış? (4) Başkalarının çevirdikleri kitaplara bunların adları yazdırılıyormuş... Evet aklınıza ne gelirse yahut da hiç gelmeyen şeyler hep bana soruluyor. Ben de gidin sorunlarınızı Köy Enstitülerinde inceleyin. Yanıldığınızı göreceksiniz diyorum. Ama kimse zahmet edip de gitmiyor. Bu davranışlar yüzkarası davranışlardır. Hiçbir kişi, öncelikle kitap çevirenler diye şartlı konuşanlar enstitülerimize gidip de kitap çeviren öğrencilerimizle konuşmamış, onların çalışmalarını görmemiş, ama kötülemekten geri , kalmamışlardır. Aslında istedikleri de budur. Köy Enstitüleri’nde incelemeler yapsalar, yapılan işlerin fotoğraflarını çekseler, yöneticilerle, öğretmenlerle, (4) Yüksek Köy Enstitüsü öğrencilerinden klasikler serisinden kitap çeviren arkadaşlarımız: Süleyman Adıyaman, Rıza Dönmez, Mehmet Başaran ve Tevfik Uğurlu idi. öğrencilerle konuşsalar, edindikleri bilgileri vicdanları gibi değil de gerçekte olduğu gibi yazsalar bu kurumlara açtıkları kötüleme kampanyalarını yürütemezler. Herkesin zihnini bulandıramazlar. Bir çok kötü şeyler var sanısını yaratamazlar. Öz be öz Türk Milli Eğitim felsefesine uygun olarak kurulan Köy Enstitüleri’ni temelinden yıkamazlar. Eğer bu demagoji kampanyalarında başarılı olurlarsa sizlerin çavuş çıkmasına da bunlar alet olacaklardır. Ben ordumuzu bu demagoji kampanyalarının karşısında bilirim. Ordu mensuplarımıza da böyle bir düşünceyi konduramam. Öyleyse, şimdi ben bu anda sizler için ne yapabilirim?.. Okul Komutanınız İsmail Hakkı Tunaboylu’yu çok iyi tanırım. Ona gider durumu anlatırım. O, bana bir yol gösterir. Birrr... Salih’e (Genelkurmay Başkanı Salih Omurtak) gider durumunuzu ona anlatırım. O, da bana bir yol gösterir. İkiii... Paşa’ya (Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’ye) gider durumunuzu bir de ona anlatırım. Paşa da bize bir yol gösterir. Üççç... Arkadaşlarınıza selamımı söyleyin. Üzülmesinler. Derslerine, talimlerine neşeyle devam etsinler. Dörttt...” Bu sevindirici konuşmalardan sonra Hasan Âli Hoca’nın elini öptük, O da bizi kapıya kadar uğurladı. Okula dönme vakti yaklaşmıştı. Doğru Yedek Subay Okulu’na geldik. Akşam yemeği paydosunda arkadaşım Şevket Hızal’la beraber bütün bölüklerdeki arkadaşlarımıza Hasan Âli Hoca’nın selamını ve yaptığımız konuşmaları söyledik. Arkadaşlarımız başımıza geleceği çok iyi tahmin ettiklerinden mi, nedir bu girişimimize hiç sevinmediler. Hepimiz okulun eğitim çalışmalarının sonunu büyük bir sabırla beklemeğe koyulduk. Altı aylık eğitimimiz sona erince Yüksek Köy Enstitüsü mezunu 20 öğretmen çavuş çıkarıldık. Üç yıllık kıta hizmetimizi seve seve yapıp kendimizi milli eğitim hizmetine adadık. Uzun yıllar biri birimizle görüşme olanağımız olmadı. Uzaktan uzağa selamlaştık, ölüm haberleri duyduk. Böyle bir zamanda arkadaşım Mehmet Başaran’ı gördüm. O, bana Hasan Âli Hoca ile yaptığımız konuşmanın sonunu şöyle anlattı: “Ben İstanbul’a 1950’li yıllarda geldim. Hasan Âli Hoca o günlerde Cumhuriyet’te güzel yazılar yazıyordu. Ara sıra kendisini ziyaret ediyordum. Bu ziyaretimin birinde adını bilmeden senden söz etti: “Sizden karayağız, kara kaşlı candan bir çocuk bana bir arkadaşıyla gelmişti. Benden çavuş çıkarılmamanız için yardım istiyordu. Ben de onlara çavuş çıkarılmamanız için gereken yetkili kişilerle durumunuzu görüşüp sizlere yardım edeceğim dedim. Yedek Subay Okulu Komutanı İsmail Hakkı Paşa’ya gittim. Çavuş çıkarılma endişenizi ona anlattım. Yardımını istedim. Hakkı Paşa benim dostumdu. O, bana kardeşçe: “Biz Genelkurmaydan ne gibi bir emir gelirse onu uygularız. Bu emir sizin çocukların lehinde de olabilir aleyhinde de.” dedi. Ben oradan doğru Salih Paşa’ya (Gn. Kur. Başkanı Salih Omurtak) gittim. Onunla da dostluğumuz çok iyi idi. Çavuş çıkma durumunuzu ona da anlattım. Paşa beni çok iyi dinledi. İkramlarda bulundu. “Olmaz böyle şey” dedi. Çok sevindim “Çok yaşa” dedim. Ayrılırken beni kapıya kadar uğurladı. İltifatlarda bulundu. El sıkışıyorken “Benden bir isteğiniz mi vardı” dedi. Hemen alnımın damarı attı. Paşa’da bir unutkanlık olduğunu anladım. Üzülerek eve döndüm. Paşa’dan (İsmet İnönü’den) randevu istedim. “Görüşelim” dedi. Sevindim. Aslında tek ve en güvenilir umudum da O idi. Köşk’e vardığım zaman ilgililer “Paşa yok” dediler. Umduğum dağlara kar yağmıştı. Ben de sizin kara oğlan gibi kara kara düşünerek eve döndüm. Gördüğün arkadaşlarına hem selamımı söyle hem de bunu anlat” dedi. Hasan Âli Hoca’yı ve Tonguç Baba’yı bir daha rahmetle andık... ATATÜRK ve KÖYLÜ Trablusgarp, Balkan, 1. Cihan ve Kurtuluş Savaşlarından sonra “Köylü düpedüz bitkindir. Köyler boşalmıştır. Arap Körfezinden Kafkasya’ya, Yemen sınırına, Süveyş kanalına, Makedonya’ya, Romanya’ya, Galiçya’ya kadar bütün cepheleri yıllarca ve yıllarca kanı ile besleyen asıl kaynak odur. Jandarma ile asker kaçakları ve eşkıya elinde de perişandır. Harbin lafını duymak istemez. Bütün dileği, kimsenin ona gelmemesi, kimsenin ondan bir şey istememesi, toprağına, davarına dönmesi ve asırlık sefaletini devam ettirebilmesinden ibarettir. (1) Mustafa Kemal, köylünün durumunu çok iyi bilir, köylüye yaraşır devlet babalığının da gösterilmesini isterdi. Bu isteğini ilkönce Kurtuluş Savaşından sonra 17 Şubat - 4 Mart 1923’te İzmir’de yapılan İktisat Kongresinin açış konuşmasında şöyle dile getirdi: “Bir milletin, doğrudan doğruya hayatı ile alakadar olan, o milletin iktisadiyatıdır. Çöküş sebepleri, iktisat meselelerinden başka bir şey değildir. Zamanımız tamamen bir iktisadî, devirden başka bir şey değildir. Kılıç kullanan kol yorulur. Fakat saban kullanan kol her gün daha çok kuvvetlidir. Toprağa her gün daha çok sahip olur. Osmanlı fatihleri, unsuru aslî ile beraber sabanın karşısında mağlup olup geri çekildiler Felaket o zaman başladı. Kılıçla fütuhat yapanlar, sabanla fütuhat yapanlara, sonucunda mevkilerini terk etmeğe zorunludurlar. Milli egemenlik, iktisadi egemenlikle sağlamlaştırılmalıdır.” “Siyasî ve askeri zaferler ne kadar büyük olursa olsun iktisadi zaferle taçlandırılmadıkça semere vermez ve sonucu devamlı olmaz.” “Halk devri, iktisat devri, kavramı ile ifade olunur.” (2) Mustafa Kemal, köylünün sabanın kuyruğuna sarılıp yurdun kalkınmasındaki büyük ekonomik kaldıraç olmasını istemektedir. Ama köylü bu zamana kadar hep sömürülmüş, kendisinden yana bir destek bulamamıştır. Okumasızdır, yoksuldur, devlet kapısından korkmaktadır. Mustafa Kemal köylünün bu durumunu 1 Mart 1922’de TBMM’nin üçüncü toplantı yılını açış konuşmasında şöyle dile getirmektedir: “...Türkiye’nin sahibi ve efendisi kimdir? Bunun yanıtını hemen birlikte verelim. Türkiye’nin gerçek sahibi ve efendisi gerçek üretici olan köylüdür. O halde herkesten daha çok refah, mutluluk ve servete müstahak ve layık olan köylüdür. Binaenaleyh, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin iktisadi siyaseti bu asli amacı sağlamaya yöneltilmiştir. Efendiler, diyebilirim ki, bugünkü felaket ve sefaletin tek sebebi bu gerçeğin gafili bulunmuş olmamızdır. Filhakika yedi asırdan beri cihanın dört bir köşesine sevk ederek kanlarını akıttığımız, kemiklerini yabancı topraklarda bıraktığımız ve yedi asırdan beri emeklerini ellerinden alıp israf eylediğimiz ve buna mukabil daima tahkir ve terzil ile mukabele ettiğimiz ve bunca fedakarlık ve ihsanlarına karşı nankörlük, küstahlık ve zorbalıkla uşak menzilesine indirmek istediğimiz, bu gerçek sahibin huzurunda bugün utanç ve saygı ile hakiki durumumuzu alalım...” Bu zamana kadar hiçbir devlet adamı köylüden yana Mustafa Kemal’in yaptığı böylesine içtenlikli bir konuşmayı yapmadı. Türkiye’yi yoktan var eden, Türkiye Cumhuriyetinin kurucusu büyük devlet adamı Mustafa Kemal yüzyıllardır ezilmiş, okur yazarlıktan yoksun, sırtına giyeceği, boğazına yiyeceği bulamayan ‘köylünün okutulmasını, topraksızların topraklandırılmasını istiyordu. Ama ömrü yetmedi. Onun direktiflerine sahip çıkan İsmet İnönü Cumhurbaşkanı iken bu konulara sahip çıktı. Köylü toprağa bağlı idi. Ekiniyle, bağıyla, bahçesiyle, hayvanıyla gününü geçirmekteydi. Bu kaynaklara sahip olamayan köylüler ise şaşkınlık içinde amelelik, çıraklık, hizmetkarlık, sanayi işçiliği, çobanlık, hademelik, kapıcılık, hamallık, seyyar satıcılığı, tellaklık... yaparak ekmeğini. kazanıyordu. Günümüzde de köylüler Avrupa, Arabistan, Avustralya ve Afrika ülkelerinde çalışmaktadır. Başkasının işinde çalışanlar bir bakıma emir kuludur. Pis işleri bile yapmak zorundadırlar. Böyle işlerde çalışanlarda ise kişilik yok olmaktadır. Kazanç düşüktür, yaşam güvencesi yoktur. Tapulu toprağında çalışan köylü kendi işim diye’ çalıştığından kazancı çoktur, yarın güvencesine ve kişiliğe sahiptir. Mutludur. (1) Şevket Süreyya Aydemir: Tek Adam C.3, S. 521. (2) (a. g. y., S. 346). Topraksız köylüler topraklandırılırlarsa onlarda da coşkulu bir çalışma başlayacak, gelir artacak, işsizlik ortadan kalkacak, milli gelir yükselecek, köyden kente ve başka ülkelere göç azalacaktır. Köylü okuyacak, çağdaş, düşünceli bir adam olacaktır. Gurbetlik ortadan kalkacaktır. Yıllar yılı ağlayan “kara bahtım” diye ağlayan analar, gelinler, kızlar, babalar, nineler, dedeler ağlamaktan kurtulacaktır. Mustafa Kemal’in deyimi ile “kemikleri bile yabancı ülkelere” bırakılmayacaktır. Köylünün kentlere gelişigüzel göç etmesinden doğan gecekonduculuk duracak, yığınlarla gelen köylülerin kentlerde yarattığı üzücü ahlaksal olaylar da ortadan kalkacaktır. Türkiye’nin gelir düzeyi artacağından yurtta yeni bir kalkınma atılımı başlayacaktır. . Diyelim ki, bu saydıklarımız bilinen toprak edinme yasasının gerekçesidir. Devlet bu konular üzerine hiç mi eğilmemiştir? 1937 yılında köylüler Türkiye nüfusunun % 78’idir. 38.500 köyümüz muhtarlıkla yönetilmektedir. Türkiye’de toprak düzeni “Celâli İsyanları” döneminde bozulmuş, bir daha da düzelememiştir. Köylüler eşkıyanın ve ümeranın (buyurucu) şerrinden kuş uçmaz, kervan geçmez beldelere yerleşmek zorunda kalmışlardır. Bugünün en yoksul ve ezik olan dağ köyleri işte bunlardır. 11.175 köyün nüfusu da 150-300 kişi arasındadır. 8.655 köy de ova, vadi ve deniz kıyısı köylerdir. Son kategorideki köylerin insanları varlıklıdır. Bunların dışında kalan köylerde topraksız köylüler pek çoktur. Toprak sorunu dünyada yalnız Türkiye’nin değil yüzyıllardan bu yana bütün ulusların sorunudur. Mal, mülk tatlı şeydir. Bir kere ele kattı mı insanoğlu büyük mülkleri ne topraksızı düşünür, ne de devletin düzenli gitmesini: Roma’da malikânelerin çoğu zengin patricilerce (asiller) ekilirmiş. Savaşa köylüler giderlermiş. Köleler de tarımda çalışırlarmış. Zenginler savaşlarda devlet malı olan, ekilmeyen araziyi, yoksul ve orta halli olanların arazilerini de satın alıyorlarmış. Ama çok kölesi olmayanlar iyi ürün kaldıramıyorlarmış. Bunun iki nedeni varmış: Birincisi: Köylüler hep savaşa gittiklerinden çalıştıracak işçi bulamıyorlarmış. Savaşa gidenlerin çoğu da geri dönmediklerinden toprakları büyük malikâne sahipleri tarafından satın alınıyormuş. Bu savaşlar sonucunda Roma köylüsü ve kasabalısı tarlalarında üretim yapamazken malikâne sahipleri çok gelirli üretim yaptıklarından varlıkları alabildiğine artıyormuş. Buna karşın köy ve kasabalarda işsizlik ve yoksulluk alabildiğine çoğalıyormuş. Günlük geçimini sağlayamayan köylü ve kasabalı işsizler Roma kentine akın etmişler. Roma’ya gelen bu göç akını kentte sosyal ve ekonomik bunalımlar, yaratmış. İkincisi: Belli malikâne sahipleri askere giden köylülerin topraklarından elde ettikleri ürün kadar verimli ürünü köleler elde edememişler. Kısaca saptanan bu nedenler, Roma devletini, Roma’yı ekonomik ve sosyal bunalımdan kurtarmak, Roma’ya akın eden özgür ve işsiz Roma’lıları köy ve kasabaya döndürmek için toprak yasası çıkarmak zorunda bırakmış. (3) Roma Parlamentosu tartışmalı, kavgalı anlaşmayla bir toprak kanunu çıkarmış. Bu kanunu çıkaranların başına neler gelmiş: “Spirius Cassius Kanunu: Amacı, devlete ait olan toprakların topraksız, özgür, Roma vatandaşlarına dağıtılması.” Roma’nın bu ilk toprak kanunu çok kanlı bir olaya sahne olmuştur. Kanunun çıkmasını sağlayan patrici sınıfından öp öz Roma yurttaşları zümresinden olup üç kere (2) Prof. Dr. Şakir Berki: TOPRAK HUKUKU; 3. Baskı, S. 51-52. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları No. 215. 1967. Yargıçoğlu Matbaası 81 numaralı dip notunda: “Asrımızda asıl mesele, köy ve kasabalarda işsizlik yüzünden içtimaî ve iktisadî tehlikeler belirip kökleşerek kangren haline gelmeden köylü ve kasabalıyı köy ve kasabasından kendisinin hizmetkarı olan efendi hallnde yaşatacak olan sınaî veya ziraî tedbirleri almaktan ibarettir.” demektedir. Konsüllüğe seçilmiş bulunan, konsüllük süresi bittikten sonra başı gövdesinden balta ile ayrılarak, dokuz toprak kanunu komisyonu arkadaşı da diri diri yakılarak ödüllendirilen Cassius Viscellinus’dur.” (4) Cassius Kanunu da yürürlükten kaldırılmıştır. Gelelim kendi ülkemizin toprak sorununa. Toprak kimlere ve ne kadar verildi? Pulluk, gübre, tohum, su veya kredi verildi mi? Köylü tükettiği ve ürettiği ürünleri pazarlayacak kooperatife kavuşturuldu mu? Köylü aracıdan kurtarıldı mı? TBMM’nin çıkardığı Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu bu önemli verilen kapsıyor mu? Bu yasa hazırlıksız mazırlıksız çıkarılı mı verdi? (4) (a. g. y., S.52’de, 84 no’lu dip notta da: Tarih, bir kanun komisyonunu bütün üyeleri ile diri diri yakan hukukçu katliamını Roma’da kaydetmiştir. Kayıt ettiğimiz hadise, toprak davasında hunhar hareketlerden ancak biri ve en tipiğidir.” demektedir. 1945 BMM TUTANAKLARINDA ÇİFTÇİYİ TOPRAKLANDIRMA KANUNU Devlet, çiftçiyi topraklandırma kanununu çıkarabilmek için yurdumuzun toprak sorunlarını 15 yıl inceletti. Milletler Cemiyeti’nden raporlar getirtti. Avrupa’ya uzmanlar gönderdi. Hükümet tasarı hazırladı, BMM’ne verdi. Tasarı encümende incelendi. Komisyonda üç ay tartışıldı. Meclis’te de beş ay görüşüldükten sonra 11 Haziran 1945’te 3753 numaralı “Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu” adıyla milletvekillerimizin elbirliğiyle ve çoğunluğu ile çıkarıldı. Ama çok partili döneme geçmemize neden oldu. Bin bir emekle çıkarılan ve yurdumuzun bir numaralı önemli sorunu olan toprak yasası çoğunluğun oyu ile çıktığı halde azınlığın direnmesiyle işlerliğini yitirdi. Aradan kırk iki yıl geçti. 0 günün sorunları ve düşünceleri acaba ne idi? Bugün bu sorular ortadan kalktı mı, yoksa dimdik ayakta mı? Şimdi bu tasarının görüşülmesini (310 büyük sayfa) TBMM Tutanak Dergisinden özet ve alıntılardan izlemeye çalışalım: İlk sözü Tarihi Bakanı Manisa Milletvekili Şevket Raşit Hatiboğlu aldı. Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu tasarısını sunuş konuşmasını şöyle sürdürdü. “Arkadaşlar, topraksız çiftçiler ve toprağı yetmeyen çiftçiler Osmanlı devletinden beri vardır. CHP memleketimizde yeter toprağı olmayan çiftçileri mülk sahibi yapmak davasını bütün parti kongrelerinde ele aldı. Atatürk 1936-1937 Meclis açış konuşmalarında bu konu üzerinde durdu. Çiftçiyi Topraklandırma Kanunumuzla çiftçiliği meslek edinen ve toprağı yetmeyenlere toprak vererek, onların üretim ve tüketim olanaklarını geliştirmek, memleketimizin geleceğini ekonomik yönden güçlendirmek, elimizde bulunan ve işlenmeyen toprağı sürekli olarak işletmek, işsizliği önlemek, milli geliri artırmak, topraksızları kendi mülkü üzerinde, çalıştırmak, ekonomik güçlerini yükseltmek, büyük kuvvetli bir köylü tabakasının yaratılmasına devletçe yardımcı olmaktır. “TBMM Tutanak Dergisi C. XV, S.59-63) Hatipoğlu’ndan sonra yasa tasarısının yanında ve karşısında olan milletvekilleri görüşmelerinin gerçekleşmesi bakımından iki gruba ayrıldıkları dikkati çekti. Birinci grupta olanlar toprak dağıtımını geniş, orta ve dar bölge diye üç bölümde gerçekleştirilmesini istediler. Kamulaştırılacak araziyi yüzölçümü bakımından küçük, orta ve büyük olmak üzere üç boya ayırdılar. Küçük arazi 500, orta arazi 501-5000, büyük arazi de 5000 dönümü geçen arazi olarak nitelediler. Devletin, özel idarenin, belediye ve vakıfların toprakları, yarıcı, kiracı ve toprak işçilerine dağıtılacaktır, “Esasen büyük toprak sahiplerinin mülk edinmesi hilelidir” görüşünü paylaştılar. Tasarının karşısında olan 2. gruba göre ise: Bu kanunda büyük mülk düşmanlığı vardır. Büyük ve orta işletmeleri ortadan kaldıracaktır. Savaşta bile devleti ayakta tutan bu işletmelerdir. Yasa toprağı küçük işletmelere ayırmaktadır. Bu yüzden memleket ekonomisi güçsüz kalacaktır. Öteden beri büyük mülk sahipliği ile itibar kazanmış ailelerin toprağı ellerinden alınırsa itibarları sarsılacaktır... savını ileri sürdüler. Bu kanun Nasyonal Sosyalist Almanya’dan alınmıştır. Bizim bünyemize uygun değildir. Büyük işletmelerde işçi, kiracı, ortakçı olarak çalışanların kazancı iyidir.. Bu şekilde işletme yöntemi bir çok ülkelerde vardır. Eğer kiracıya, ortakçıya ve ameleye toprak verilirse bugünkü kazançlarını bulamazlar. Bunlara topraksız gözüyle bakılamaz. Hiç toprağı olmayan amelelere ise toprak verilmesi taraftarı değiliz. Ortakçı, icarcı ve az toprağı olanlara toprak verilmesi taraftarıyız. Bunlara da devletin, evkafın, belediye ve özel idarelerin elinde bulunan topraklar: yeterlidir. Halkın elindeki toprakları dağıtmak isteyen toprak kanununa da gerek yoktur... dediler. Her iki grup da konuşan arkadaşlarını bol bol alkışladılar. Cavit Oral (Seyhan) Bugünkü ‘Türkiye. mümkün olan kuvvetleriyle çok ekmek, çok yetiştirmek, çok ucuza mal etmek ve bol üretimle dünya pazarlarına çıkmak, çok mal satmak ve memlekete çok döviz getirmek sıkıntılarıyla karşı karşıyadır. Bu tasarı ise aksine işleyecek, üretim yapacak kaynakları huzursuzluğa sevk etmekte ve düzenli işletmeleri de ortadan kaldırmak, amacını gütmektedir...” (a.g. y., C. XV, S.66) Devamla “Bir memlekette küçük veya orta ve yahut büyük işletmelerin kanuni müeyyidelerle yaşatılabileceğine inanmak da doğru olmaz... Bu memlekette ıslah edilecek bir çok arazi varken nüfusu belli mıntıkalarda yoğunlaştırmaktan ve araziyi çok parçalamaktan çekinmelidir. (a. g. y., C. XV, S. 67) “... Ortakçılık ve icarcılık .nihayet ekonomik bir iş anlaşmasıdır. Ve böyle olduğu için de tarım aleminde esaslı bir yer almakta üstelik dünya memleketlerinde bir yöntem; edinile gelmektedir..” a. g. y. C. XV, S. 68 “... Biz diyoruz ki, sabanı, pulluğu, taşıtı olan çiftçilere, üreticilere toprak verelim. Az toprağı olanların toprağını artıralım, bunları daha rasyonel çalışır bir duruma getirelim. Fakat buna karşı diyoruz ki, şurada düzenli çalışmakta olan, memleket üretimine yararı bulunan bir işletmeyi bozarak bir tarım biliminin amele olarak nitelendirdiği insanlara, her birinin üzerinde 40-50 şer bin liralık kuruluşlarını hiçe sayarak parçalayıp bunlara vermeyelim. Ortakçılara verelim, kiracılara verelim.” (a. g. y., C.18, S. 33) “... Çukurova’da amele üretici tarafından sömürülüyor denilmektedir. İnanın ki arkadaşlar böyle bir şey yoktur.” (a. g. y., C. 18, S. 34) Refik Koraltan (İçel) “. . . Arkadaşlar, bu tasarının ruhu kim ne derse desin, Ali’nin malını alıp Veli’ye vermektir. (a. g. y., C. 15, S.70) “... Arkadaşlar, bir derdi tedavi edeyim, bir yarayı kapayayım derken bütün bünyeyi tehlikeye koymak gibi bir duruma girilmiş olur ki, esasen hürriyet haklarını uzlaştırma mevkiinde bulunan devletin böyle bir eylemi yapmağa hakkı ve yetkisi yoktur. Böyle bir düşünce her şeyin ve bütün hak ve hürriyetlerin temeli sayılan güveni sarsar.” (a. g. y., C. 15, S. 71) (*) Halil Menteşe (İzmir) “.. Bugünkü Türk toplumu özel mülkiyet prensipleri üzerine kurulmuştur. Kuşkusuz arazi mülkiyeti rejiminin temeli de özel mülkiyet prensipleridir.” (a. g. y., C. 15, S. 76) “... Çiftçiliğin diğer ekonomik çalışmalara oranla verimi azdır. Onu kendi kendine meslek yapmak, herkesi ona bağlamak, özellikle küçük çiftçi için yani toprağının bulunduğu köyünde yaşamak için, buna katlanmak için köy adamının ocağının başında doğmak, o çevrede yaşamak, sonra toprağını sevmek, köyünün havasını çevreleyen ufukları bir şair ruhla seyreden bir insan olması gerekir. İşte bu tip bizim köylümüzün tipidir. Yamama çiftçi yapamazsınız. Yaparsanız köye ve çiftliğine bağlı duramaz. Nitekim bir çok insanları Doğudan naklettik. İçlerinden çoban vesaire gibi toprağa bağlı bulunmayan elemanlar tarlasını, yüzüstü bırakıp kaçtılar ve kasabada amelelikle uğraştılar. Bu göçmenlerden yalnız çiftçi olanlar toprakta çalıştılar... Bundan dolayı hukukunu, kimliğini ve mülkiyetini kayıtlara bağlayarak zoraki tedbirlerle çiftçi tarlasında zorla tutulamaz. Bizim çiftçi bir kere tarlasına sahip olan çiftçi ise tarlasını satamaz. Çünkü o onun aşığıdır. Çünkü o onun şairidir... Satmaz, bundan ötürü böyle başka memleketlerden eğreti şeylerle memleketimizin koşullarını hesaba katmadan birtakım gözdağımsı, zoraki işlerle ova düzenimizi bozmayalım...” (a. g. y., C. 15, S. 77) “Kanunu medenimizin saptadığı mülkiyet ve hürriyet rejimini tasfiye edip yeni mülkiyet rejimini memlekette kurmak bence bir atılganlıktır, çok’ tehlikelidir.” (a. g. y., C. 15, S. 77) “... Demin Refik Koraltan’ın söylediği gibi 0 zorlama dedi. Açık söyleyelim bir türlü zoralımı (müsadere) tehdidi altında bu memleketin arazisi sonsuza dek kalabilir mi?” (a. g. y., C. 15, S. 77) “... Size (*) “Daha dün Osmanlı devleti Tanrının saydığı topraklarda yalnız çalışanlara hak tanıyordu. Bu toprak ağaları nerden, ne çabuk babalarının çiftliği yaptılar güzelim Anadolu ovalarını? Niçin kendilerini ve çocuklarını bol bol geçindirecek kadar toprakla yetinmeyip sürüyle yoksul salıyorlar devletin başına? Beş kişiyi kral Faruk gibi yaşatan bir ova beş bin kişiyi insanca yaşatsa daha mı zor önleriz ihtilâlı, gomonistliği? Ey ovaların bereketini gerçek sahiplerinin elinden alıp karaborsalara süren hacıağa! Aklını başına topla, yoksa seni biz solcular bile kurtaramayız.” Sabahattin Eyüboğlu: Mavi ve Kara; S. 157): arz edeyim arkadaşlar rakamlar şunu gösteriyor: 120-130 bin, şu yaptığım tahkikata göre arazisiz halk var, nitekim 36 vilayette 61 bindir. Ona göre encümen demiştir ki, 130 bin. Bunları toprak sahibi yapmak için efendiler, bu biçimde tedbirlerle memleketin üstüne çökmek doğru bir şey olur mu?” (a. g. y., C. 15, S. 78) Emin Sazak (Eskişehir): “... Arkadaşlar eski bir deyim vardır, leş atlamış insanlarız. Padişah devirdik, halife koyduk,’ şapkayı giydik, Latin harflerini kabul ettik, tekkeyi kapattık. En sonra bazı gerçeklerle varlık vergisini de kabul ettik. Fakat bunu kabul edemiyorum..” (a. g. y., C. 15, S. 80) “... Çanakkale Savaşı sırasında bir telgraf geldi. Topal İsmail Hakkı Paşa’dandı, aman ordu açtır, yiyecek yetiştirin diyordu. Çıktık dolaştık, sen bir vagon, sen şu kadar ver dedik ve o günkü gereksinmeyi sağladık, yolladık. Kurtuluş Savaşı oldu. Milli Şefimiz Garp Cephesi kumandanı idi... Şu kadar elbise, bu kadar zahire istendi, birader hiç acı duymadan toprak sahipleri istenenleri hem verdiler, hem de gönüllü olarak bunun bekçiliğini yaptılar. Toprak sahibini devletin yaşatması, koruması gerekir... Toprak dağıtılması bu yerde oturan ameleye de kabul edildi. Ben anlayışıma sığdıramadım... Hükümet toprağı elinden alacak, o adama verecek, hem nasıl, adama toprağı veriyor? En yeteneksiz, en zavallı ve beceriksiz bir adama... İnsanın çamurunu değiştiremeyiz ki. Birisi kumandan olur, mareşal olur, öbürü de er olur. Hepsini de mareşal yapamayız. Arkadaşlar bu amele işi bütün köyleri altüst eder. (*) (a. g. y., C. 15, S. 81) Adnan Menderes (Aydın) “... Geçici komisyonun beni sözcü seçmesinin bir yakınlık duyma eseri olduğunu kabul ediyor ve bu yakınlık duymalarının minnettarı bulunuyorum. (a. g. y., C. 15, S. 112) “... Yurdumuzda çok egemen bir durumda bulunan küçük işletmelerin yanında orta işletmeleri belli sınırlar ve koşullar altında muhafaza etmek ve bundan sonra da bunların kurulmalarına olanak vermek ve hatta teşvik etmek üretimimizi artırmak bakımından zorunludur. Esasen dünyanın her yerinde küçük, orta ve büyük işletme yan yana yaşamaktadır. (a. g. y., C. 15, S. 113) “... Tasarıdaki ve gerekçedeki çiftçi ocakları kurmak ve çiftçiliği meslek haline getirmek ekseni etrafındaki düşünce ve hükümlere gelince: Sabrınızı fazla tüketmemek için bu konuyu uzun boylu incelemeye tabi tutmaksızın diyebilirim ki, ocak kuruluşları ileriye değil de modern ekonomik yaşamın, getirdiği bir iş bölümü kavramı ile izah olunamaz. Bunlar Nasyonal Sosyalist rejimin İskân Toprak Kanunu olan Erhhof Kanunundan hemen aynen aktarılmış düşünce ve hükümlerdir. (a. g. y., C. 15, S. 116). Adı geçen tasarı hükümetçe TBMM’ne verilir. Tasarı komisyonda üç ay görüşülür. Adnan Menderes’i kanun sözcüsü olarak seçer. Tasarının 17. maddesi çiftlik üzerinde çalışan ortakçı, kiracı, tarım işçisi ile az toprağı olan çiftçilerin topraklandırılması hakkındadır. Yasa tasarısı lehinde konuşan milletvekilleri bu maddeden sayıları 1 .073.000’i tutan tarım işçisi ailelerinin çıkarıldığını ve bunu Andan Menderes’in etkisiyle olduğunu öğrenirler. 17. Maddenin hükümetten geldiği gibi yasalaşması için Meclis Başkanlığına 323 imzalı bir önerge verirler: . Adnan Menderes (devamla) “. .. Bu önerge olayını ben. Devletimizin esas kuruluşuna temel olan prensiplere ve Anayasanın esprisine uygun görmemekteyim.” (a. g. y., C. 18, S. 37) “... Bu önergenin ana hedefi kiracılık veya ortakçılıkla işletilen bütün işletmeleri tasfiye olduğu kadar düzenli ve sürekli işletiliyor dahi olsa genişliği 50 dönümden fazla olan ve sahipleri tarafından bizzat değil kısmen dahi olsa amele çalıştırmak yoluyla işletilen bütün küçük işletmeleri dahi tasfiye etmektir.” (a. g. y., C. 18, S. 38). “.. Komisyon çalışması hakkında ve komisyondan sonraki tarzı hareketim hakkında konuştuklarıma gelince; bunların hesabını sayın Alaettin Tiridoğlu’na vermek zorunda değilim...” (a. g. y., C.18, S. 68). (*) “... Doğu Anadolu’da 50-60 köye, bütün toprakları ve içindeki insanlarıyla birlikte sahip olan ağalar vardır. Kimi bölgelerde dinsel bir, yetkiye dayanır. Tarımsal gelişmenin ve toprak reformlarının başlıca engelleyicisidir.” Hançerlioğlu: “Ekonomi Sözlüğü; S. 9. (Ağalık Düzeni sözcüğü) Remzi Kitapevi. I. Baskı, 1973.) “Türkiye’de toprak istenildiği gibi, her istenildiği miktarda alınır, satılır ve mal edinilirken bunun mal edinmek ve tasarruf şekillerini düzenleyen yeni yeni hükümler koymak toprak mülkiyet rejiminde bir değişikliği ifade etmez mi?” (a. g. y., C. 17, S. 149). Hikmet Bayur (Manisa) “.. Mülkiyet saygı görmezse, değerinden çok aşağı sahibinin elinden alınabilirse birçok meseleler ortaya çıkmaz mı? Apartmanlar, şehir servetleri, büyük arsalar söz konusu olmaz mı? Şu veya bu şekilde servetler söz konusu olmaz mı? Muhtekirin, . .vurguncunun ve sairenin parası rahat rahat elinde kalırken 2.000 dönümden aşağıya dahi toprak sahibinin elindeki toprak elinden alınırsa bu vicdanları tahriş etmez mi? Hepimizin içinde bir haksızlık duygusu uyanmaz mı?... Topraksız köylüler için , çok heyecanlı, çok düzgün sözler söylenmiştir. Bunlara ben de katılıyorum. Ama niçin orada duruluyor? Büyük emlak ve apartman sahipleri tarafından sömürülen işçi için aynı içtenlikle ve aynı coşkuyla düzgün sözler söylenemez mi? (a. g. y., C.18, S. 54) “.. Ben diyorum ki, hangi bir rejimi kabul edersek edelim, bu bütün yurttaşlara biri birine denk uygulamak koşuluyla düşünülerek tartışılarak, uygulayarak, yaraşanı kabulümdür...” (a. g. y., C.18, S. 55). Recai Güreli (Gümüşhane) “... Bazı arkadaşlar, devlete ait topraklar geniştir. Bu topraklarla belediyelere, vakfa, özel idarelere ait topraklar vardır, buyurdular. Ve evvela bunları dağıtmaya başlayalım. Ondan sonra gerekirse çiftliklere geçelim diye düşündüler... Şimdi bendeniz bu noktaya biraz değinmek istiyorum... Köyceğiz Kazasının topraklarını ele alacağım. Köyceğiz Kazası 43 köydür. Bu 43 köy 18 çiftlik içinde oturmaktadır. Bu çiftlikler içinde oturan köylünün bir santim dahi toprağı yoktur. Bu arazi çiftlik sahiplerinin ellerine’ nasıl geçmiştir? Zeamet ve tımar zamanında bu çiftlikler arazisi Dalaman çiftliği de dahil, Bekir Ağa adında bir vergi tahsildarına padişahlar tarafından hediye edilmiştir. Bu adam devlete isyan etti. Bundan dolayı öldürüldü. Öldürüldükten sonra arazi padişaha intikal etti. Bu sefer oğulları İstanbul’da başlarını şuraya buraya-vurdular... Süreyya Paşa adında bir zatı buldular. Süreyya Paşa padişahın saray kâhyası idi. Bu adam padişaha iltimasta bulunarak öldürülen Bekir Ağanın oğullarının bu topraklardan yararlanmasını sağladı... Oğulları araziyi aldıktan sonra orda 43 parça köyün, ki nüfusu o zaman fazla idi, yüz bin nüfusla halka zorbalık ettiler... Topraklar içinde oturan bu hayli kalabalık nüfus ağaç bile dikemez durumdadır. Evinin akan damını çiftlik sahibine müracaat etmeden, onun müsaadesini almadan yaptıramaz... Toprak Kanununun biran evvel çıkarılmasını son derece gerekli buldum. Köylü çiftçi bunu dört gözle beklemektedir...” (a. g. y., C. 15, S. 79) H. Şarlan (Ordu) “... Şimdi lehte ve aleyhte olan örneklerle arz edeyim. Öyle bir vatandaş vardır ki rençperdir, servet, sahibidir. Kendi çevresinde serveti olmayan, tarla almaya gücü yetmeyen bir vatandaşa tarla almıştır. Ek, yarısını bana ver demiştir... Yine öyle vatandaş vardır ki dağın yamacında 80-100 sene evvel 15-20 hane olarak gelip oturan, dağda arazi açan ve bu araziyi imar edip orda bina yapan, ağaç diken ve en sonra üreyerek 15 hane iken 80 hane olan ve adına köy denen bu yerin yanındaki bir köyde yaşayan ağa tarafından o zamanki tapu memuruna verilen herhangi bir çıkar karşılığı dağları hudut göstermek suretiyle hakkı karara bağladığı bir arazi durumu var. Kendim gittim, baktım, işe vakıf oldum... Mal sahibi vatandaş orada bir ambar yapmıştır ve oradakilere ürünlerinizden şu kadarını buraya vereceksiniz, hayvanlarınızdan şu kadarını vereceksiniz, şu kadar yağ vereceksiniz, burada da yaşayacaksınız demiştir... Arkadaşlar, ben de bu işe herkes gibi duygulandım, gücendim, üzüldüm.” (a. g. y., C. 15, S. 102 - 103) Besim Atalay (Kütahya) “... Arkadaşlar, bu asırda Ahmet, Mehmet çalışsın da ben yiyeyim diye bir şey yoktur. Benim çiftliğim olsun, ben şehirde rahat oturayım. Ahmet, Mehmet çalışsın. ben yiyeyim, bu asrın zihniyetine yaraşmaz, yakışmaz şeylerdir. Belki elli defadır arkadaşlar 25 seneden beri hükümet toprak kanununu niçin getirmiyor diye bu kürsüden sordum. İşte toprak kanunu geldi. Elbette her kanun gibi, her devrim hareketi gibi, bazı şeylere dokunacaktır. Beri kimseye dil uzatmak istemiyorum. Mal canın yongasıdır arkadaşlar. Kendi gözümü, kendi bilgimi söylüyorum burada. Doğu illerinin birisinde Milli Eğitim Müdürü idim, her yıl pirinç sulamak sorunu için idare meclisi toplaşır, teklifler yapılır, kavga diz boyu. Tanıdığım bir adam karşısında rakip olan bir adamı yenebilmek için evine iki adam gönderdi, kıtır kıtır kesti. Karısını, kendisini, beşikteki çocuğunu, ondan sonra meramına nail oldu. İstediği gibi araziyi aldı, istediği gibi suladı. Arkadaşlar, bu şekilde toprak edinenin toprağını elinden almaz da. ne yaparsın? Bir daha arz edeyim. Her nasılsa büyük bir servet edinmiş bir adam, ismini söylemeyeceğim, sorarsanız söylerim. (soruyoruz sesleri). Burada söylemem. Bir yere gidiyor, orada arazi, toprak edinmek istiyor. Üç yıl evvel satılmış, üç yıldan beri adamcağız üzerine ekmiş, dikmiş olduğu bir arazi. Tapusu verilmediği için fazla para veriyor. Bununla kalsa iyi ya çıkmış gelmiş de bana bir oturum yer ver demiş, rica etmiş. Öbür ortağı koymuş, çıkarmış. Şimdi iki tanık buluyor, bilirkişi hazırlıyor, bunun hududu Aktaş’a kadar gider, Karataş’a kadar gider. Şu çayırlık yerler var, onlar da buraya dahil, diyerek 50 dönüm yer alıyor, 150 dönüm oluyor. Sonra ötede bir değirmen var, geniş de toprakları var,. haber gönderiyor, satın bana bu değirmeni diye. Öbürü satmam diyor. Sen görürsün ben senin yuvanı yaparım diyor. Değirmenin yedi kilometre devam eden arkı kendi arazisinin içinden geçiyor. Gidiyor diyor ki, bu ark benim tarlamı harap ediyor. Ekinlerim, fidanlarım harap oluyor diye bir dava açıyor. Zararı tabii tespit ediliyor, diyorlar ki sen buraya betonarme bir kanal yapacaksın. Betonarme kanal yapmanın olanağı yok. Su kesiliyor, değirmen durmak üzere. Gördünüz ya toprak nasıl genişliyor. Öteki derleyip toplayıp satmağa razı oluyor. Tekrar arz edeyim arkadaşlar, hiçbir toprak sahibine dilimi uzatmak istemiyorum ... (a. g. y., C. 18, S. 45) F. Uslu (Manisa) “... Küçük işletme yararlıdır. Neden? 1. Bir toprak yabancı ellerden ziyade sahibi tarafından idare edilirse daha verimli olur; 2. Küçük arazi işleri zamanında görülür; 3. Küçük arazide, büyük arazide yapılması olanaksız olanları yapmak olanaklıdır; 4. Küçük arazide hava durumundan daha iyi yararlanılır, tohumunu kendisi seçer ve toprağını dahi iyi gübreler; 5. Küçük arazi sahibi bunalıma büyük çiftçiden daha çok karşı koyar.. Açıkça görülüyor ki, arkadaşlar bu tasarı, düzensizliği veya servet düşmanlığını ifade eden bir hüküm taşımak şöyle dursun aksine düzen aşığı çalışma ve gayretli çalışmayı benimseten ye teşvik eden hükümlerle dopdoludur. (a. g. y., C. 15, S. 99) H. Ulusoy (Niğde) “... On hanelik bir köy vardır, etrafında on bin dönüm arazi vardır. Hepsi bir adamın elindedir. Oradaki köylüler araziyi ortakçılık ve yarıcılık suretiyle işletmektedirler. Burada toprak bunalımı vardır. Ve bunu bu açıdan düşünmek gerekir... Bugünkü bir avuç toprağa sahip olmayan binlerce çiftçi ailesinin acıklı durumu devam edip gitsin mi? Yazık ki, istemeyerek arz edeyim ki, bazı yurttaşlarımızın aleyhinde dahi olsa bugün bu davayı halletmek ve bu zorunluluğu herhalde kabul etmek zorundayız... Cumhuriyetin en büyük dayanağı varlıklı, yurduna bağlanmış, sonunda kendi emeğini kendi mülkünde işletebilir maddi bir sembol ile yurt sevgisi yaratmaya elverişli yurttaşlardır... (a. g. y., C. 15, S. 105-106). Emin Erişirgil (Zonguldak) “... Topraksız köylüye toprak vermek sorunu nereden çıkıyor? Topraksız köylüye toprak verme sorunu bir kere sizin inanınızdan çıkıyor. Hepiniz Halk Partisi’ndensiniz. Halk Partisi’nin programında topraksız köylüyü topraklandırma bir ilkedir... Yirmi seneden beri bizim halkımızın, yurttaşlarımızın istediklerine bakınız. Bunları dört şeyde toplayabiliriz. Yol, okul, doktor, toprak. Demek ki toprak isteme arzusu ve isteği memlekette yerleşmiştir. Şimdi bu durum karşısında topraksızlık sorunu bizde önemli bir sorun değildir. İvedi edilecek bir sorun değildir diyebilir misiniz? Topraksız köylüye toprak verme sorunu şu halde ne yabancı bir ideolojiden geliyor, ne de şu veya bu zaman ölçüsünden geliyor... Siz daha 1937 senesinde bunun çaresini bulmak için Anayasaya bir fıkra koymuşsunuzdur... Dahası var; siz haklı olarak kamu yararı için en önemli bir özgürlük ve hak olan iş hakkını sınırladınız. Bir adam Zonguldak’ta doğmakla altı ay toprak altında sizin ısınmanız için taşımanız için, memleketin genel yararı için kömür çıkarmakla yükümlüdür. Siz o zaman bu yurttaşların hakkı namına bunu kabul ederken ne dediniz? Kamu yararı için hak ve mülkiyet sınırlandırılır dediniz... Şu veya bu esasa göre bedelini vererek arazisini istimlâk ediyoruz. Budur emniyete dokunan. Bu hal en sıkıntılı zamanımızda hukuki devlet prensiplerinden ayrılmadığımız için asla bu yaptığımız işi emniyete dokunur görüşünde olmayacağız... (a. g. y., C. 15, S. 118) “... Arkadaşların bazısı toprak aşk ister, arazi sahibinin aşkı vardır, toprak üzerinde, iyi üretim bununla olur dediler. Çok doğru. Onun içindir ki, bu kanun çıkıyor. Toprak veriyoruz, aşk veriyoruz, bağlılık veriyoruz ve dolayısıyla üretim de çoğalıyor... (a. g. y., C. 15, S. 120) “.. Üçüncü bir teklif var; (bu iyi bir iştir amma zamanı değildir, efendim henüz zamanı gelmemiştir.) ... Fakat artık zamanı gelmediği görüşü bence yanlıştır. Özellikle ki, siz köylüyü okutmaya doğru gidiyorsunuz. Köyde okul açıyorsunuz, köyde düşünme yeteneğini geliştiriyorsunuz. Bunu yaparken zamanı değildir diye yakın bir tehlikeye göz yummak olur... Ona bu iş için her yönde yardım etmek memleketin kalıcılığı ve düzen ve esenliğini korumak bakımından her yurttaş için kesin bir borçtur... (a. g. y., C. 15, S. 121) Dr. Osman Şevki Uludağ (Konya) “... Toprak işini çok kişi anlar ve toprak çok geniştir. Onun için dağıtılacaktır. Dağıtılsın fakat adaletle. Şahsi teşebbüsten söz ettiler. Kendileri Psikoloji’den anlarlar. Şahsi teşebbüs herkesin karı değildir. Zaten şahsi teşebbüs sahibi olsaydı gündelikçi olmaz, amele olmazdı. O, bütün başka bir şeydir, efendiliktir... (a. g. y., C. 15, S. 121) Toprak Kanununa zorunluluk vardır. Zorunluluklar adaletle önlenebilir... Arazi sahipleri sahip oldukları toprakların ancak binde birini işletmektedir. Diğer araziyi sorduğumuz zaman orası meradır, der. Hayvanlarını sorarsanız 3-5 yüzü geçmez. 300-500 keçinin veyahut koyunun 25.000 dönüm merası olmaz arkadaşlar... (a. g. y., C. 15, S. 122) Hıfzı Oğuz Bekata (Ankara) “... Hükümetin gerekçesinde şöyle yazılıdır: “Bugünkü Türkiye Cumhuriyeti özel mülkiyet prensipleri üzerine kurulmuştur. . . . Bir tarafta çok büyük toprağa sahip insanlar ve çok defa doğrudan doğruya bunların işletmedikleri büyük topraklar vardır. Öte yanda ise bir karış toprağı veya yeter toprağa sahip bulunmayan milyonlarca vatandaş var. Bu milyonlarca yurttaş yaşamlarını arazi sahiplerine vakfetmişlerdir... Milletin çabuk ve sağlam çoğalması, ekonomik ve sosyal yapısının daha çok teminat altına alınması, eşit ve gönençli bir düzenle olabilir. Demokrat Türkiye, sayılı insanların çıkar emirlerine, hizmetlerine, hem de vasiliklerine yaşamlarını vakfeden yurttaşlara eşit ve özgür yurttaş gözüyle bakamaz. Onun içindir ki, bu kanunu milletin yapısını ve halkçılığımızı güçlendirici, kendi toprağını kendi işleten mutlu ve efendi çiftçi ailelerini çoğaltmak, Türk halkının yurt bağını daha çok güçlendirmek yolunda ana bir tedbir sayıyoruz... (a. g. y., C. 17, S. 125) Fikret Yüzatlı (Giresun) “Muhterem arkadaşlar, bu elimizde incelemekte bulunduğumuz kanun, ne dünün tımar ve zeametinden haksız alınmış toprakların bölünmesi, ne de sağ, sol ideolojilerin bir özentisi değil, Türk devriminin gerçek anlamında kendisidir... … Büyük toprak sahiplerinin toprağını almak ve dağıtmak her halde zorunlu ve gereklidir... İki bin dönümlük bir veya bir kaç orta işletmeyi toprak darlığı varken dağıtmazsak asıl hedefimiz olan köylüyü topraklandıramayız... Arkadaşlar, bu dağdaki çiftçi elindeki toprak yeter toprak değildir. Bugün ormandan, fundalıktan açtığı ufak parçalar üzerinde tarım yapmaktadır. Bunu bütün arkadaşlar gittiği zaman her yerde görüyorlar. Dört parmak toprak altı taş Üzerinde mısır yetiştireceğim diye bütün yaşamı boyunca uğraşmaktadır. Bu kanunda bu yurttaşın payı yok mu arkadaşlar?... (a. g. y., C. 17, S. 128-129) 17. madde demincek arz ettiğim sorunlar dolayısıyla kanunun ruhunu oluşturmaktadır. Eğer şuradaki toprağı alıp buradaki yurttaşa vermeyecek ve bunlar böyle cüce bir tarım içinde bırakılacaksa kanunun ayağına köstek ve çalışanların eline de kelepçe vurmuş oluruz... Arkadaşlar;, son söz olarak kürsüden inmeden söyleyeyim. Üç milyon çiftçi ailesini oluşturan 15 milyon Türk halkı bundan, sizin vicdanınızdan gelecek olan oyların sesini bekliyor. Bunları ümitsiz boş çıkarmayalım. (a. g. y., C. 17, S. 130) Sedat Çumralı (Konya) Menderes Arkadaşımız kanun tasarısının çarçabuk hazırlandığını ye bir ivedilik havası içinde Büyük Meclis’e ve komisyona geldiğini söyledi. Yıllardan beri sürüp gelen bu divanın hallinde acele mi edildiğinin, yoksa geç mi kalındığının muhasebesini tarih yapacaktır. (a. g. y., C. 17, S. 133) Toprak, bir yurttur. Umumî Harpte, Millî Mücadelede memleketin sıkıntılı günlerinde para yardımı, buğday yardımı yapan yurttaşların yanında bu topraklar için kanını dökenler de vardır. (*) Çıkaracağımız kanunu, sessiz sedasız bekleyenler de vardır. Bunların da hakkını gözetmek milletvekillerine düşen ödevlerin en büyüğüdür... (a. g. y., C. 17, S. 134) Alaettin Tiridoğlu (Kütahya) “... Bu kanun arkadaşlar bilirsiniz ki, Cumhuriyet Halk Partisinin kurulmasıyla rejimimizin kurulmasıyla başlayan bir konudur. R. Kaplan (Maraş) Nazilikten sonra mı? A. Tiridoğlu (devamla) Nazilik olmadığını Atatürk’ün bir sözü ile şimdi ispat edeceğim: 1 Kasım 1936 Atatürk’ün nutku: Toprak Kanununun bir neticeye varılmasını Kamutayın yüksek hizmetinden beklerim. Her Türk çiftçi ailesinin geçinecek ve çalışacak toprağa malik olması elbette gereklidir. Vatanın sağlam temeli ve imarı bu esastadır. (*) ÜNYE’Lİ RIZA Beş Karadenizliydiler, Yaşları elliden öte köy köy, Köylerinde duymuşlardı Çanakkale Savaşlarını, Başvurdular komutanlığa gönüllü oldular, Verildiler 21. Alayın 1. Bölüğüne, Üstleri başları köy köy. Gözetlemelerde, keşiflerde çalıştılar On gün içinde ikisi şehit düştü köy köy. Üçü, dediler ki öğrendik şu kan yiyen düşman makinelisinin yerini. Aşacağız tel örgülerden siperlerden, ulaşacağız, Tüfeği alıp getireceğiz, ha yüzbaşım? İstediler, dayandılar, direndiler köy köy. Kasaturalarını, kamalarını, beşer de bomba aldılar yanlarına, Saat 1.30, karanlıkta yok oldular, düşmana doğru köy köy. Bütün İngiliz Siperlerinde fırladı silahlar uykularından; Tıs yok. Gece daha gece. 2.45 de bomba patlamaları kocaman göklerce. 15 dakika toprak ateşle kükredi orda, Sonra en kalın bir sessizlik sardı yeryüzünü köy, köy. Bizimkiler bekliyordu göz kesilip, kulak kesilip varlığın öbür ucuna dek, Biraz sonra sürünen bir karaltı, köy köy. Bu Ünyeli Rıza, kucağında düşman makinelisi, kan içinde, Anlattı: Bombalardan sonra arkadaşları gırtlak gırtlağa boğuşurken, şehit olurken, O makinelinin dört erini kamalamış, almış tüfeği, Dönüvermiş Yüzbaşım köy köy. (Fazıl Hüsnü Dağlarca: ÇANAKKALE. DESTANI, S. 32-33. Kitap Yayınlan, Ekin Matbaası İstanbul1965.) Atatürk’ün 1937 deki açılış nutku: Milli ekonominin temeli tarımdır. Bunun içindir ki, tarımda kalkınmaya büyük önem vermekteyiz. Köylere kadar yapılacak programlı - ve pratik çalışmalar bu maksada erişmeyi kolaylaştıracak. Bir defa memlekette topraksız çiftçi bırakmamalıdır. Bundan daha önemli olanı ise, bir çiftçi ailesini geçindirebilecek toprağın hiç bir neden ve özellikle bölünmez bir nitelik almasıdır... (a. g. y., C.17, S. 140) … Arkadaşlar bazı arkadaşlarım bu kanunla mülk sahibi güvenliğine sarsıntı geldiğini ifade ettiler. Bendeniz aynı fikirde değilim. 4500 yurttaş tarafından savunulan bir mülkiyeti mi hepinize sorarım? Bu mülkiyet mi daha kuvvetli savunulur? Yoksa yarın sahip olacağı topraklar üzerindeki milyonlarca ailenin varlığı ile savunulan bir toprak mı daha iyi savunulur? (a. g. y., C. 17, S. 140) Adnan Menderes arkadaşım, hepiniz biliyorsunuz ki bu kanun tasarısını komisyonda ve bir günde Meclis’e geçmesinden sonra resmî sözcüsü idi. Bu sayın arkadaş üç ay komisyonda kanunu işlemez bir hale getirtmek için ince ve nükteli zekasını kullandıktan sonra başbakanın 17. madde hakkındaki girişimi üzerine bir usul sorunu ele alarak muhalefete geçti... (a. g. y., C. 18, S.65) H. Tugaç (Ağrı) “... Hasım bir memleket, her şeyden evvel karşı tarafta millî birlik ruhunu ve tesanütü bozmaya uğraşır ve bunun için elverişli bulduğu her konudan ve özellikle sosyal ve ekonomik düzensizliklerden yararlanmak ister. İşte muhterem arkadaşlar, bu kanun tasarısı, bizi şimdi böyle bir sorunla yüz yüze getirmiştir. Bugün açık bir tehlike şeklinde görünmeyen fakat yarının çok önemli bir davası olan topraksız çiftçi sorununu halletmek istiyor. Yani toplumsal yapımızda gittikçe büyüyen çelişkileri ve büyük çıkar farklarını uzlaştırmaya çalışarak millî birliğimiz için tehlike oluşturacak olayları önlemek amacını güdüyor... Atılan bu adımlardan geri dönmek memleket savunması sorununun dayandığı temeli sarsmak demektir... (a. g. y., C. 17, S. 141) Dr. R. Barkın (Zonguldak) “... İşletilen toprak çiftçinin geçimine yetmediği hallerde çiftçi köyündeki işiyle gerektiği gibi uğraşamıyor. Büyük şehirlerimizde elinde bir iple sefil ve perişan bir halde dolaşan, yüklerimizi ve paketlerimizi taşımak isteyen köylüler işte bunlardır. Bunlar öküzü öldüğü, vergi sıkıştırdığı, ayağına bir pabuç veya sırtına bir mintan almak zorunda kaldığı zamanlar şehirlere geliyorlar... Bu arada köydeki işleri de yüzüstü kalıyor, ne iyi işçi ve ne de iyi köylü olabiliyor. Çoğunluğunu köylüler oluşturan toplumumuz büyük ilerlemeler kaydedemiyor. Bu nedenle köylünün şehirlerde etkisi altında kaldığı bedeni ve ahlaki hastalıklara, korkunç enfeksiyonlara da işaret etmek istiyorum...” (a. g. y., C. 17, S. 143) Dr. M. Canbolat (Gaziantep) “. . 17. madde ne diyor?. Bir çiftliğin üzerinde toprağı tırnaklarıyla deşeleyen, alnının teri ile sulayan yurttaşlar varsa bu yurttaşa bu toprağı kanun dairesinde kamulaştırıp dağıtacağız.” diyor. Çiftçileri, tırnaklarıyla kazdıkları, alın terleriyle suladıkları toprağa sahip etmek neden üretimi azaltıyor? Kanun bu kadar açık, bu kadar soylu ve bu kadar haklı bir gereksinmeyi de doyurmazsa bu kanunun gülünç olmaktan başka ne niteliği kalır?... (a. g. y., C. 17, S. 147) Mardin Milletvekili General S. Düzgören (Köylülerin toprağa, sabana, öküze aşık olduklarını, yurdun ve milletin savunmasında silaha sarılıp kendini ateşe attığını, tarım işçisinde toprak aşkı, toprak sevgisi yoktur diyen ve büyük toprak sahiplerini savunan milletvekillerine askeri meslek yaşamında “Mehmetçik”lerde gördüğü toprak, saban ve öküz aşkını anlatıyor.) “Sayın arkadaşlar, ben toprak işletmedim, toprak işletmenin yöntemlerini güçlüklerini pek bilmem. Ancak 40 yıl süren Ordu hayatımda, eli, yüzü, nefsi toprak kokan askerlerle koklaştım. Onların toprak hasretiyle kavrulan, kıvılcım saçan gözlerinin üzgün bakışlarının acıklı tanığı oldum. Askere yeni gelenleri toplar, onların yurt sevgisini kuvvetlendirmeğe çalıştığımız sırada, onların dertlerini, gereksinmelerini öğrenmeyi ve mümkün olan yardımlar yapmağı ödev edinmişizdir. Topladığımız acemileri önce rençperler bir tarafa, sanatkarlar bir tarafa diye ayırırız. Bakarız onda dokuzu rençperdir. Bu rençperlerden kendi toprağını işletenler bir tarafa, ortakçılık yapan, marabacılık yapan, amellik yapanları bir tarafa ayırırız. Bakarız oran yarı yarıya düşer. Ortakçılık yapanla kendi toprağında ortakçılık yaptıran büyük toprak sahibi yan yanadırlar. Ortakçının yüzü saz rengi olmuştur. Bedeni kavrulmuştur. Öteki ise gürbüz, benzi kan dolu bir yurttaştır. Ortakçıya sorarız oğlum evli misin? Başını eğer, yaşlı gözlerini saklar. Çenesinden tutar kaldırırız, oğlum evli değil misin? Efendim. Nasıl evleneyim, bir ayalım (karım) var köyde filanın çiftliğinde çalışıyor. Ben yorganımı iple boynuma sarar, günlerce yürür filan beyin çiftliğinde çalışırım. Ben nasıl olur da çoluk çocuk yetiştirebilirim...? Aziz arkadaşlarım, bu seviyede ve bu ruhta milletin savunmasında ateş hattında birleşen bu kişilerin duygularını ve bunların silaha sarılma ve kendini ateşe atması için maneviyatlarının ne derece olacağını yüksek takdirinize havale ediyorum...” “... Herhangi bir adamın bir apartmanı olabilir? O apartmanın boyunu azaltır, kısaltır, keyfine göre her istediğini yapar. Fakat toprak bu milletin kanıdır. Bu toprak üzerine keyfi hareket ve keyfi mülkiyet olamaz. Sahibi apartmanını yıkarsa Mehmedin, Ahmedin umurunda değildir. Yalnız bu milletin beşiği olan, yani kan damarı, can damarı olan toprak üzerinde oynamak kesinlikle doğru değildir. Eğer toprak üzerinde mülkiyeti başka şekilde görür de keyfe bırakırsak bu harp sırasında toprak ürününün yoksulluğu yüzünden çektiğimiz sıkıntıyı hepimiz biliriz. Zaman geldi yabancıya el uzatmak gereksinmesinde kaldık. Bir millet ki, gereksinmesini yani karın doyurma gereksinmesini yabancının kaşığına uzatarak beklerse o milletin bağımsızlığı daima o yabancının dizgini ve gemi altında sallanır, sürünür kalır. Askerlerin mektuplarını okurdum. Öteden beriden sorar soruşturur, ferada ferada selamları arasında topal öküzüme dahi selamımı söyleyin der. Üç dönümlük tarlasını süren öküzüne dahi selam söyleyen askerlerimiz vardır. Ara sıra karasabanımı okşayın diyen askerin mektubunu okurken gözlerimiz yaşla dolardı.. Onun için bu tasarıyı yüksek Kamutayın huzuruna getiren Hükümetimize teşekkürlerimi bildiririm...’ (a. g. y., C. 17, S. 155) M. Ökmen (Ankara) “... Cumhuriyetin hiçbir devrim hareketi yoktur ki, toprak davası kadar gecikmiş olsun. Toprak davası kadar direnmelere karşı çıksın. Toprak davası kadar millete en azından, 15 senedir vaat ettiği halde tahakkuk ettirilmemiş olsun... Şeyh Şait ayaklanmasının nedenlerini incelerken, daha halk dileklerinin birer yankısı olan Kurultayların ilki olan 1927 Kurultayını burada yaptığımız zaman milletin milli bir çığlık halinde bir sesi ile karşılaştık. Bu ses bir kısım yurttaşların bazı yerlerde toprak sahiplerinin zorbalığı altında çektiği acının sesi idi. (Bravo sesleri alkışlar) Arkadaşlar sayısı az da olsa, fakat inkar edemezsiniz, ki bu memlekette ana rahminden toprağa kundaksız düşen ve gece gündüz ölünceye kadar toprakta, toprak içinde ömrünü tükettiği halde öldüğü zaman toprak altına kefensiz giren Türk çocukları vardır... R. Kaplan (Maraş) “Mekansızdır, evsizdir, yuvasızdır. M. Ökmen (Devamla) Arkadaşlar, toprak işi şapka işi değildir, toprak işi herhangi bir devrimin bir hamle ile yere serebileceği bir iş değildir. Elbette araştırma ister, elbette inceleme ister, elbette ki uygulama yeteneği isterdi. Biz de öyle yaptık. 15 yıl uğraştık, 20 bin köyde incelemeler yaptırdık. Milletler Cemiyetinden raporlar getirttik, Avrupa’ya heyetler gönderdik. Nihayet arkadaşlar, bu kadar çalışmalardan sonra bu kanayan, bu kanadıkça en önce toprak sahiplerini boğacak olan yaraya bir merhem sürelim dedik. Uygulama alanına geçtik, beş aydır uğraştık..” (a. g. y., C. 18, S. 69) “... Tasarının her şeyden önce 17. maddesi iyi bir hal olmadıktan sonra köylünün yıllardan beri hasretini çektiği toprak konusunda ona ne veriyoruz?...” (a. g. y., C. 18., S. 69) “... Milletin verdiği bu unvanla diyorum ki, komisyonun verdiği eser iyi bir eser değildir. O halde arkadaşlar bu önerge nerden çıktı ve niçin çıktı bu açıklamakla daha iyi anlaşılır. Arkadaşlar, milli gereksinmenin yanında hepimizin bu millete verilmiş bir şeref sözü vardır. O halde biz bu eseri bu haliyle millete sunamazdık. Bu eseri gördükten sonra bu Meclisin geleneğine uyarak, Meclisin müşterek vicdanı, müşterek bilinci harekete geldi. Bu müşterek vicdan, bizi tahrik eden bu ileri vicdan, bu ana sütü gibi ak ve pak olan vicdan, hiç bir iftiranın kirletemeyeceği vicdan, bizim gururumuzdur, bizim erdemimizdir. O vicdanın yola çıkmasıyla millete bu kanunu hediye için bu önergeyi meydana getirdik.” (a. g. y., C. 17, S. 69-70) “... Naçiz bir Hukukçu, Anayasa Komisyonunun bir üyesi ve Anayasa hakkında alçak gönüllü bilgiye sahip bir arkadaşınız olarak iddia edebilirim ki, önerge milli iradenin bir ifadesi, milletin biricik temsilcisi olan Meclis’in şahlanmış bir simgesidir...” (a.g.y.,C.18,S.70) (Mümtaz Ökmen, Adnan Menderes’in içtenliğinden kuşku duymadığını, ama 323 milletvekilinin yüce Meclis’e verdikleri önergeyi Anayasaya aykırı savında bulunduğunu kastederek konuşmasını bitiriyor) “... Hata ettiniz Adnan Menderes, günahkarsınız Adnan Menderes, Arkadaşlar, bir kaza ettiniz, peygamberi bilmem, Türk Milletini hoşnut etti. (Bravo sesleri alkışlar) (a. g. y., C. 18, S. 70) H. Pekcan (Kütahya) “... Arkadaşlar, yurdumuzda geçimlerini toprağa bağlamış (125.000) topraksız, 800.000’i yetmeyen topraklı çiftçi ailelerinin bulunması sosyal ve ekonomik bakımdan derhal tedbir alınmasını gerektiren acı bir durumdur... … Son sözüm arkadaşlar; 17. maddenin yarattığı küçük köylü işletmeleri, küçük köylü yuvaları Türkiye’mizin milli yapısına temel olacak; köy ekonomisinin kalkınmasında aziz yurdumuzun topraklarını verimlendirmede, bütünlüğünü kuvvetlendirmede gerçekten büyük yararlar sağlayacaktır. Köye doğru atılan öz varlığımızla, bütünlüğümüzle ilgili kültür, bayındırlık, sağlık adımları kuşku yoktur ki, bu devrim hamlesiyle bir kat daha güçlenmiş olacaktır...” (a. g. y., C. 18, S. 76-77) A. R. Erem (Çoruh) “... Kanun ve önergenin aleyhinde söylenen sözler arasında deniyor ki,’”.. Toprak sahibi olanlar bu memlekete yarı ile yoğu ile daima yardım etmişlerdir.” Pek doğrudur. Öyle olduğu için değil midir ki, Toprak Kanunu topraksız çiftçiyi toprak sahibi yapmak, mülkiyet sahibi yapmak ülküsünü güdüyor... Yine önerge aleyhinde söylenen sözler arasında “memlekette en büyük çoğunluğu oluşturan toprak sahiplerinin topraklarını almak doğru değildir” düşüncesi de vardır. Bu da doğru değildir. Yasa ve önerge toprak sahiplerinin topraklarını ellerinden almak değil, hiç veya yeter topraksız çiftçi bırakmamayı hedef tutuyor...” (a. g. y., C. 18, S. 88) Başbakan Şükrü Saraçoğlu (İzmir) “... Arkadaşlar, ben toprak üstünde çalışan çiftçilere toprakları yoksa veya toprakları azsa toprak vermek istiyorum. O toprak ister özel kişilerin olsun, ister devletin olsun, isterse evkafın olsun bunda uyuşmuş muyuz? (a. g. y., C. 18, S.1O5) … 1- Bir adamın ne kadar toprağı olursa olsun, o adamın’ toprağını alabileceğiz. Ancak ona bırakacağımız toprak köylülerin aldığının üç katı olacaktır. 2- Alınan topraklara en çok iki misli bedel verileceği kabul edilmişti, ben üç misli verilmesine razı oldum. 3- Amele sorununda, eğer temelli olarak çalışan amele ise, orada yerleşmiş amele ise, seve seve, bunların da toprak almaları gerekir kanısını edindik... .. Adnan Menderes son bir gayretle ameleye toprak vermemek için, ameleye toprak verdirmemek için elden gelen gayreti sarf etti. ... Dağda oturan köylü vardır, çiftlik de ova da oradadır, bu köylüler bu çiftlikten toprak alacaklar mı, almayacaklar mı? Kanuna göre fikriniz nedir? Diye birer birer fikirlerini sordum. Arkadaşların hepsi alacaktır dediler. Yalnız Emin Sazak; bunu kavrayamadığını söyleyerek “Eyvah asıl şimdi yanmışız” dedi... (a. g. y., C. 18, S. 106) ... Millet bizi buraya inat koşusu yapsın diye göndermiş değildir. Biz aklımızın erdiği gibi iş yapmakla yükümlü adamlarız... Çünkü bizim. en büyük varlığımız Büyük Millet Meclisi’mizdir. Çünkü Büyük Millet Meclisi’ne dil uzatmak kimsenin haddi değildir... İki arkadaşımız bu kanunun genel görüşmesi yapılırken birisi fikirlerine olabildiği kadar elbise giydirmeğe çalışmakla beraber oldukça açık bir fikir ortaya attı. Ona göre bizim bu yaptığımız Bolşevikliktir, komünizmdir. Diğer bir arkadaşımız da bu kanunu nitelendirirken doğrudan doğruya Nazi sistemi unvanını vermekte duraksamamıştır. Garibi şudur ki, iki uçta oturan bu adamların ikisi de aynı şeyi istedikleri halde birisinin doğunun son basamağını, birisinin de batının son basamağını görmesi, gösteriyor ki, gerçekten yaptığımız kanunun tamamıyla memleketin gereksinmesine yetecek bir kanundur. Arkadaşlar bu kanunda bir tek koku vardır: Türk kokusu. Bu kanunda bir tek iyilik vardır; Türk iyiliği ve Türk köylüsüne doğru olan iyilik...” (Alkışlar) (a. g. y., C. 18, S. 107-108) (*) Alkışlarla kabul edilen Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu, TBMM’de görüşülürken karşı çıkanlar-görüşlerini savunduklarında: “Türkiye Cumhuriyeti aile mülkiyeti üzerine kurulmuştur. Ailelerin elinde bulunan topraklar bu ailelerin itibarını sağlamıştır. Toprakları ellerinden alınırsa itibarları sarsılacaktır. Bunun için yasalarımız aile mülkiyetini korumak zorundadır. Biz Birinci Cihan ve Kurtuluş Savaşlarında askere istenen buğdayı verdik. Toprak Kanunu Tasarısının amacı ise kişilerin elinde bulunan büyük çiftlikleri gasp etmektir. Oysa büyük çiftlikler memleketin yararınadır, bölünmemelidir...” Toprak Kanunu Tasarısını destekleyenler de: “Topraksız yurttaşlara toprak, verilmesi için 1937’de ANAYASA’ya bir fıkra kondu. Büyük toprak sahibiyiz diyenler her devirde devletin güçsüzlüğünden yararlanarak toprak sahibi oldular. (1) Kendilerine geçinecek kadar (*) “Türk köylüsünün, memleketin efendisi sayılıp üstünde çalıştığı toprağa hak kazanması. (İstiklâl Savaşını kazanır kazanmaz Türk Köylüsüne toprak kanununu söz veren ve bu sözünü gerçekleştiremeyen Atatürk’ü ülküsüne yan çizmekle suçlandıran aydınlarımıza şunu sormalıyız: Bu kanun tasarlamakla toprak ağalarına ilk şamarı vuran Mustafa Kemal’in ardından siz, hangi gerçekçi yollardan, hangi savaşı açtınız ve halkın “makus talihini” yenip de toprak ağalarını yenemeyen Mustafa Kemal’e hangi köyde, hangi silahlarla, nasıl yardım ettiniz? Atatürk’e toprak kanununu gerçekleştirmedin, demek kolay amma Atatürk’e bu kanunu gerçekleştirmekte yardım etmek zordur. Bu iş toptan çözümlenir diyenlerse, devrim yapmayı başkalarına bırakanlardır. Atatürk yapabileceği kadarını başkasına bırakmadan yapan adamdı.” (Sabahattin Eyüboğlu: Mavi ve Kara; S. 40). (1) 1- Celâli İsyanları döneminde kadı, müderris, tımarlı sipahi ve dirlik sahipleri ile ümeralar (binbaşı, yarbay, albay rütbelerinde bulunan fermanlı subaylar) yerli halktan kudretli olanlar geniş ölçüde çiftlikler kurdular; hatta bu gelenek Selçuklular döneminde de vardı. “İstanbul çevresi, Bursa, İzmit, Balıkesir, Trakya gibi verimli toprak bölgelerinde “ekâbir, çiftlikleri” sanki biri birlerine çitili idiler... ‘ (Prof. Mustafa Akdağ: Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası “Celâli İsyanları”, S. 490-491, Bilgi Yayınevi, 1. Basım, 1975 Ankara. 2- Tanzimat döneminde “... Aşar ticaretini elinde tutan bir eşraf sınıfı türedi. Bu sınıf, aynı zamanda tefeci, murabahacı; halkla hükümet arasında aracı ve nihayet borçlandırmalar yoluyla köylünün toprağını yok bahasına kapatan toprak ağaları, toprak beyleri şeklinde gelişti..” (Şevket Süreyya Aydemir: İkinci Adam, C. 2, S. 308, İkinci Baskı.) 3- İkinci Meşrutiyet döneminde; Galip Paşa adında biri Mihaliç ahalisinin merasını zorla ele geçirir, devlet de onu korur. (Ahmet Şerif: Anadolu’da Tanin; 5.18. Kavram Yayınları. Hilâl Matbaacılık, İstanbul 1977.) a) Nallıhan’ın Çayırhan köylüleri: “Ankara ‘da Sevdaviyye (?) ve Seyfiyye Medrese/eri vakıflarından 140.000 dönüm meramız vardı. Burada vaktiyle 20.000 hayvanımız otlardı. Fakat mütevellisi olan Tevfik Efendi vakfiyenin şartları gereğince alım ve satıma yetkisi olmadığı halde, burasını 500 liraya Hilmi Efendi’ye sattı... Hürriyet oldu. (Meşrutiyet ilan edildi) biz artık her şeyin yoluna gireceğini sandık, sevindik. Hilmi Efendi’nin meralarımıza soktuğu dayanan çıkardık... Dahiliye Nazırı Talat Bey bile bizi haksız çıkardı. Meranın Hilmi Efendi’ye teslimi ve hayvanlarımızın meraya sokulmamasını bildirdi...” (a. g. y., S.129-131.) 4- Cumhuriyet döneminde: “Medeni Kanunun 639. maddesinin bıraktığı açık noktalardan yararlanan azılı toprak ağa/arı bilhassa Güneydoğu Anadolu’da boş ve tapusuz toprakları kendi mülkiyetlerine geçirebilmişlerdir. Bu suret/e de, bu bölgelerdeki derebeylik kalıntısı hâkimiyetlerini kanunla da pekiştirmek imkanını bulmuşlardır..” (Ş.Süreyya: İkinci Adam, C.2, 5.339). (5 000 dönüm) toprak verilecektir. Alınan toprakların bedeli günlük rayicin kat kat fazlasıyla devlet tarafından ödenecektir. Gasp bunun neresinde? Devlet düzeninin güçlü olması için bu tasarının gerçekleşmesi gereklidir. Toprak kanununa zaruret vardır. Zaruretler, adaletle bertaraf edilir. Savaşlarda buğday yardımı yapan yurttaşların yanında bu topraklar için kanını dökenler de vardır. Bunların da hakkını gözetmek milletvekillerine düşen ödevlerin en büyüğüdür...” BMM’nin üç aydan fazla bir uğraşısı ile Çiftçiyi Topraklandırma Tasarısı kanunlaştı. Hükümet uygulamaya başlamadan karşıtlar Demokrat Parti’yi kurdular. CHP’nin içindeki toprak ağalarının çoğu ve onları destekleyenler de “Çok partili dönemi yaratacağız” diyerek DP’ye geçtiler. Hükümet CHP’nin zayıflayacağı kanısıyla ÇTK’nın uygulanmasını savsakladı. Bunu gören Tarım Bakanı Şevket Hatiboğlu istifa etti. Yerine Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’nun çıkarılmasını istemeyen ve Çukurova’nın toprak ağalarından olan Cavit Oral Tarım Bakanı oldu. 1946 seçimlerinden sonra hükümet CHP’nin sağ kanadından oluşturuldu. Onlar da bu Kanunu yürürlüğe koyamadılar. 1950 seçimini Demokrat Parti kazandı. Bu parti de öteden beri istemediği Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’nu uygulamadı. Köy Enstitülerini de kapattı. Kalkınmaya muhtaç olan köylü çocuğunun, devletçe okutulmasından ve topraksız insanların toprak sahibi edilmemesinden ötürü gene kendi kaderine terk edildi. 1960’dan sonra “Devrim yaptık” diyen ve Atatürkçülüğü ile övünen Komutanlar, ne de iktidar partilerinin liderleri topraksız köylüyü topraklandırma reformunun sözünü bile ağızlarına almadılar. Oysa bugün Türkiye’de milyonlarca insan açık ve gizli işsizlik yüzünden sıkıntı çekmektedir. Bunların, günlük, aylık ve yıllık iş gücü kaybından ötürü memleketimiz her yıl milyarlarca liralık değer yitirmektedir. Eğer toprak reformu uygulansa idi çiftçiyi destekleyen üretim kooperatifleri, ürettiği malları en azından % 80 kâr ile satış kooperatifleri, tüketeceği malları en ucuza sağlayarak tüketim kooperatifleri ve köy birlikleri kurulup gelişecekti. Böylesine örgütlenen çiftçi daha çok kredi kullanarak daha çok ürün üretip tüketecekti. Kentlerimizdeki sanayi ürünleri her köylünün evine girecekti, sanayi gelişecekti. Burada bir kısım gerçeklere daha dokunmak gerekmektedir: Atatürk döneminde illerde Ziraî Kombinalar kurulmuştu. Bunların işlerliğini Mahmudiye çevresinde gördüm. Kombinanın traktörleri, biçerdöverleri, kamyonları, çeşit çeşit pullukları, mibzerleri... vardı. İsteyen köylülerin ekinlerini zamanında eker, harman zamanı ekinlerini biçer, döver ve nadaslarını yapardı. Bu hizmet karşılığında uygun bir ücret alırdı. Kombinanın araçları için bakım işlikleri, ustaları, şoförleri ve ekip başları vardı. Araçlar harıl harıl iş görmekteydi. Bu yararlı kuruluşlar da ne yazık ki, gene genci zihniyet yüzünden Toprak reformu gibi kurban edilmişti. Bir bakıma birer tüketim ürünleri kuruluşu olan Toprak Mahsulleri Ofisi ile Et Kombinalarına sahip çıkıldı da milyonlarca çiftçinin iş gücünü ve üretimini artıracak olan Ziraî Kombinalara, milyonlarca işsizi el kapılarında kul olmaktan kurtaracak olan Çiftçiyi Topraklandırma Kanununa sahip çıkılmadı?.. Tarihi bilinçli olarak okumak, öğrenmek güzel şey. Herkes kendi tarihimizi bilelim ki neyi yapacağımızı, neyi yapmayacağımızı da bilelim der. Ne güzel yargı. Acaba bunu diyenler ve biz gerçekten tarihimizi biliyor muyuz? Bu açıdan bakarak köyden başlayıp günümüze kadar geldiğimiz tarih? yaşantımıza bir göz atalım. Eti köyünü gördük. Köylünün toprağı var. Toprağında köleleri ile beraber çalışır. Arabası var. Mabedine gider, orada birasını içer. Evde sofrasında aşının yanında bira içer. Başkasının işinde çalışmaz. Yasalar baştanbaşa çiftçi bir devletin gereksinimlerine göre düzenlenir. Osmanlı’da köylü dirlik sahiplerinin (has, tımar, zeamet) toprakları ile kendisine işletme hakkı verilen toprakları eker. Ağır vergiler verir. “Celâli İsyanları” döneminde ümera (binbaşı, yarbay, albay ve dirlik beyleri) bitek topraklara yerleşen köylüleri yurtlarından kaçmaya zorlarlar. Kaçan köylülerin topraklarına yerleşirler. Bu topraklar hiç bir dönemde köylülere geri verilmez. Zavallı köylü, “Padişahım çok yaşa” diye bağırır...Dünyada büyük devrimler olur. (A.B.D., Fransız) Hürriyet, adalet, kardeşlik bildirileri yayınlar. İlkeleri Osmanlı ülkesine de sıçrar. Genç Türkler; (Jön Türkler) “Hürriyet!. Adalet!.. sesleriyle ortalığı uyarır. İlkeleriyle Meşrutiyeti ilan eder. Köylü yeni doğan çocuğunun adını “Adalet, Hürriyet” koyar. Ama öteden beri süregelen köydeki ağa egemenliği köylünün tapulu mülküne, hayvanını otlattığı meraya gene sahiptir. Hakkını arayan köylüye hükümetçe kendi hakkı olan merası ve toprağı zorbanın elinden alınıp verilmez. Meşrutiyet Hükümeti de ağayı tutar. Bilinçsiz köylü yine “Padişahım çok yaşa” dileğini sürdürür. Hasreti çekilen Cumhuriyet’e kavuşulur. Üst yapı devrimleri yapılır. (KİT)ler kurulur. Yollar yapılır. Ordu modernleştirilir... Ama köylü okutulmaz. Topraksız köylü için toprak yasası çıkarılmaz. Mustafa Kemal, cephelerde beraber savaştığı köylü için “Köylü bizim efendimizdir” der. Onun ayak direnmesiyle köylü okutulmaya başlanır, toprak reformu yasası çıkarılır. Yasa toprak ağalarınca işletilmez. (İleride bu konulara yine değineceğiz) Topraksız köylü ekmeğini kazanmak için yorganını sırtına alır, kente göçer? Hazine arazisine bir gecekondu yapar, içine tüner. Gecekondusu başına yıkılır. Ekmek derdiyle yad ellere gider: “Gurbet elde baş yastığa düşünce Hecetaşı bir çalıdır garibin...” Türküsünü çağırır. Köyde kalan analar da: “El kapısında kul, parası pul, karısı evde dul kalan oğlum.. yiğidim.. koçum..” diye bağrını döver. Çözüm. Çözüm gökte değil, Cumhuriyet’in ilkelerinde. Köylünün okutulmasında, toprak reformunda, Kaldırdığı ürünü değeriyle satacak, tüketeceği malları birinci elden alıp köylüye ucuza tükettirecek kooperatifçilikte. Bu aşama köylüye neyi kazandıracaktır? Cumhuriyet yönetimine katılmayı, aracıya, hurafeciye sömürülmemeyi, kişilik sahibi olmayı, çağın getireceği daha iyi yönetimlere katılmayı... Çağın getirdiği sorunlara gelince: Osmanlı İmparatorluğunun geri kalmışlığını yeniçeri ordusunun disiplinsizliğinde arayanlar onun yerine güçlü bir ordu kurulunca her şeyin düzeleceğini, devlet düzeninin kurulu bir saat gibi tıkır tıkır işleyeceğini sanırlar. Oysa XVII.-XVIII. yüzyıl Avrupası’nda devletlerin gelişip varlıklı olmasının nedenleri başkadır. Avrupa, Papalığın engizisyonlarından (işkencesinden) yılmaz. “Düşüncede uyanış, yaşama dönüş” denen Rönesans’ı yaratır. Matbaanın gelişmesine hız verir, kitaplar yüz binlerce basılır, okunur. Halkın okuması kolaylaştırılır. iş ve meslek okulları XII. yüzyılda açılmaya başlamıştır. Yeni yeni üniversiteler açılır. Halkın kültür düzeyi yükselir. Hümanizm e reform hareketleri başlar. Bir çok sanat ve düşün adamları yetişir. ABD’de daha sonra Fransa’da devrimler olur. Bu devrimler özgürlük, adalet, kardeşlik ilkelerini insan lığa duyururlar. Krallıklar sallanmaya başlar, derebeylik yıkılır. Merkezi hükümetler kurulmaya başlar. Devletin başına her yönüyle güçlü kişiler geçirilir. Din ve devlet işleri biri birinden ayrılır. Laiklik devlet yönetiminde yerini alır. Ünlü yazarlar insanlığın dertlerini kitaplarında dile getirirler. Buhar makinesi bulunur. Sanayide kullanılması ile sanayide birinci devrim başlar. Makine ile üretim yapan ülkeler el sanatlarında kalan ülkeleri pazar yapar. Kıtalar arası ticaret gelişir.. Sanayi ülkeleri mallarını pazarlara ulaştırmak için buharla işleyen lokomotifli trenler, buhar gücüyle işleyen gemiler taşımacılıkta kullanmaya başlanır. Uluslararası diplomasi, ticaret ve sanayi örgütleri kurulur. Kapitalist bir sınıf türer. Yeni sanayisi ile güçlü silahlar yapar, ordularını bu silahlarla donatır. Üniversite ve meslek okullarında yetiştirdikleri uzman elemanlarla ordularının her daldaki kadrolarını doldurur. Afrika, Asya, Avustralya ve Amerika kıtalarında geri kalmış ülkeleri sömürge yapar, insan emeğini ve doğa kaynaklarını sömürür, dünyaya egemen olmaya başlar. Osmanlı İmparatorluğu’nda ordudaki ilk değişikliği yapmayı düşünen Padişah Genç Osman (1618-1622) yeniçeri ve ulema gücüyle hemen boğulur. Matbaa ulemanın oluru ile 277 yıl sonra İstanbul’a sokulabilir. Medreselerde iş eğitimi yoktur. Arap harfleriyle Kur’an, tecvit, ilmihal okutulur. “Dersler çocuğu yaşama hazırlamaktan çok ahrete, Tanrı’nın selametine vardırmak için yapılır...” Ulema, şeriat ve adalet işleri için yetiştirilir. “Ulema gerçek bilginin cahilidir.” Orduda “Yeniçeri ocağı devletin otorite kaynağı olmaktan çıkar. Ocak, devlet içindir prensibi yerine devlet, ocak içindir formülünü koyar.” Yeniçerilerin oluru alınmadan hiç bir yenilik yapılamaz. Bu durumu bilmezlikten gelerek yenilik yapmaya kalkanların mevkileri, kelleleri gider. Genç Osman, III. Ahmet, Sadrazam Halil Hamit Paşa, III. Selim bunlardandır. Osmanlı imparatorluğu el sanatlarıyla elde ettiği pazarları Avrupa’nın makineleşen sanayii karşısında yitirir, koca imparatorluk Avrupa’nın pazarı olur. Ulema, “devletlerarası ilişkilerde; “İslam bir devletin Hıristiyan bir devletle eşit esaslar içinde, imparatorluğun ilişki kurduğu Batılıların daima kâfir olduklarından, uygarlıklarının küfür sayıldığından dem vurarak imparatorluğun İslam kamuoyunu Batılı olan her şeye düşman yapar...” Osmanlılarda padişahlar bilgi, cesaret, otorite .ve yetenekli oluşlarına göre taht’a çıkarılmaz. Padişah adayı şehzade kudretsiz, otoritesiz, bilgisiz ve aklından zoru da olsa sırası gelince padişah olur. (1) III. Selim (1789-1807) “Testiye kurşun, keçeye pala sallarız” diyen yeniçeri ve ulemayı, devlet kuruluşlarını ıslah etmeye kalkar. Nizamı Cedit askerlerini bu iki sarı arı ocağı yanında kurar, yetiştirmeye başlar. Eskiyle yeninin uzlaşmazlığını önemsemediğinden kellesi gider. Yaptığı ıslahat da ortadan kaldırılır. II. Mahmut ulemayı yanına alır, yeniçeri kışlalarını başlarına yıkar. Kendisinden önceki padişahların açtığı mühendishane, tersane ve harp sanayiini geliştirir, Harp ve Tıbbiye okullarını açar, devlete çekidüzen verir. Ulema ona da “Gavur Padişah” der. Tanzimat hareketi daha çok gayrimüslimlerin bağımsızlık savaşını önlemek amacıyla imparatorluk genelinde mal, can, ırz, namus ve devlet katlarında bütün yurttaşların çalışma haklarını güvenceye almaya çalışan teokratik bir hareketti. İmparatorluk parçalanır korkusuyla Türklere “ben Türküm, Türk milletindenim dedirtilmez, köylülere işe “eşek Türk” denir. (2) “Genç Osmanlılar” (Jön Türkler) hareketi, imparatorluğu içerden gayrimüslimlerin parçalamaya, dışarıdan düşman devletlerin yıkmaya çalışmasını önlemek için Meşrutî bir yönetim getirmeyi amaçlar. Bu yüzden I. Meşrutiyetin önderlerinden Mithat Paşa ve arkadaşlarının kelleleri II. Abdülhamit’in tepkisiyle uçurulur. Mebusan Meclisi dağıtılır. II. Meşrutiyeti Genç Osmanlıların asker kanadı gerçekleştirir. Bu da 31 Mart Vakası ile tepelenmek istenir. Bir kısım Harp Okullu subaylar öldürülür. II. Meşrutiyeti gerçekleştiren askerî güç 31 Martçıları ezer. Ulema ümmetçiliği karşısında, Türk milliyetçiliğini, yabancı ortaklığı ticaret yanında, ekonomide devletçiliği, şeriatçılığa karşı, laikliği benimser. Ama yönetimde şeriatçı kadro ile işbirliği eder; ödüncül ve çekingen uygulamadan kendini kurtaramaz. Bu yüzden de Türkiye genelinde meşrutî bir yönetimin ilkelerini gerçekleştiremez, gene ezilen köylü eski ezikliğini yaşamında çeker. Osmanlı yönetiminde Batılılaşma (ıslahat) hareketleri açıkça imparatorluktaki Batıcı, Doğucu güçlerin çarpışmasıdır. (3) Doğucu güç, var olanın savunucusudur. Batıcı güç ise durmadan değişen, gelişen yeniliğin yanındadır. Doğucu güçlerin kanlı tepkilerine karşın orduda, teknikte, eğitimde ve yönetimde özledikleri yeniliği devletin koşullarına göre yılmadan yapmaya devam eder. Ulema gücü ise her zaman yitirdiği eski dönemin hasretini çeker, eskiye kavuşmak için yenilik düşmanlığından vazgeçmez. Sonuç: Osmanlı İmparatorluğunda ulema-padişah, Meşrutiyet döneminde laik meşrutiyetçi-şeriatçı ikilisi de imparatorluğu kurtaramaz “Roma gider, papalığın tutuculuğu yerinde kalır” durumu ortaya çıkar. Koca imparatorluk, 400 yılda Genç Osman’ın boğulmasıyla, Lale Devri’nin yıkılmasıyla, matbaanın 300 yıl geciktirilmesiyle, Nizamı Cedit’in kanlarla çiğnenmesiyle, Jön Türkler hareketinin sürgünlerle, zindanlarla, cellatlarla durdurulmasıyla çöker. Buna karşın I. ve II. Meşrutiyet döneminde Türk toplum yaşamına yön verecek Batıcı görüşte çok değerli yazarlar, ozanlar, askerler, siyasa adamları yetişir. Halka yönelik eğitimin savunucuları da bu dönemde ortaya çıkar. 1911’de Maarif Nazırı olan Emrullah Efendi, İttihat ve Terakki’nin eğitim programı hakkında yayınladığı broşürde: “ ... Evet bir milletin ahlâkça derece-i tekamülünü arar mısınız? Mahakim-i cezaiyenin fezlekelerine bakınız. Dünyanın her (1) Prof. Enver Ziya Karal: Yakınçağ Tarihi, S. 7-13. (2) Ziya Gökalp: Türkçülüğün Esasları, s. 31-32. (3) Prof. Dr. Tarık Zafer Tunaya: Türkiye’nin SiyasîT Hayatında Batılılaşma Hareketleri, S. 160-161. tarafında bu fezlekeler irae ve ispat eder ki, bir kavmin ahlâkı maarifin derecesiyle mütenasiptir. Okullar mamur oldukça hapishaneler harap olur… Memleketin her tarafında okuyup yazmayı bilmez yüzlerce çocuk vardır ki, serseriyane bir hayat sürüyorlar, her cihetten habaset ve cinayet dersleri alıyorlar Sanki her gün kesbi vahamet eden bu şey, bu fenalık bütün raporlarımızda mezkur değilmiş gibi. Çocuklarımızı ne yapalım? Bu soruyu kimse düşünmüyor, fakat belki diğer bir soru, yani o çocuklar bize ne yapacak? Hiç olmazsa bu bizi düşündürmelidir. Bir bakıma haif kimseler diyecekler: “Ne yapalım, bu çocukları cebren okula yollayacak bir kanun yapamayız, hakkımız yok.” Nasıl? siz bir adamı hapishaneye gönderiyorsunuz, bunda hakkımız var da onu şeref ve namus iel yaşatacak bir kanun yapmaya hakkımız mı yok?” (4) Mustafa Kemal gerçeğine gelince: I. Cihan Savaşı yenilgisiyle yurdu işgale kalkan düşmanlara karşı bağımsızlık savaşını göze alan Mustafa Kemal, kendi karargahı ile Anadolu’ya çıkar. Erzurum, Sivas Kongreleriyle halkı yanına alır. Bunu gören Padişah onu görevinden uzaklaştırır. Sarayın anlaşmaz tutumu karşısında Heyeti Temsiliye ile TBMM’ini açar. “Ya istiklal ya ölüm” sloganı ile halkı ve orduyu yanına alan Mustafa Kemal, manda düşüncesini ret eder. Cumhuriyetle yönetilen, bağımsız Türk devletini kurmak için emperyalist güçlerle savaşır. Bağımsızlık savaşı İzmir’de utku ile biter. Yanında bulunanlara “Yunanlıları denize döktük. Şimdi asıl düşman üzerine yürüyeceğiz...” der. (5) Bu düşman, Genç Osman’dan bu yana her yeniliğe karşı çıkan “kara kuvvet”tir. Ulemayı yanından uzaklaştıramayan ilerici padişahlar dönemi hatta II. Meşrutiyet Batılı anlamdaki devrimleri gerçekleştiremez. Bunların yıllarca bir arpa boyu yol almadıklarını gören Mustafa Kemal, Cumhuriyeti laiklik temeline oturtur. BMM’inin gücüyle saltanat kaldırılır. (1 Kasım 1922). 29 Ekim 1923’te de Cumhuriyet ilan edilir. Teokratik yönetimin kuruluşları olan medreseler, tekke ve zaviyeler kapatılır. Eğitimde birlik sağlanır. Şer’iye mahkemeleri kaldırılır, bağımsız mahkemeler kurulur. Bu gidişi gören silah arkadaşları, Mustafa Kemal’e karşı dinî inançlara saygılı dedikleri Terakkiperver Fırkasını (Parti) kurarlar. Doğuda Şeyh Sait ayaklanması baş gösterir. Arkasından İzmir suikastı hazırlanır. Bu tepkilerin Cumhuriyete karşı yapıldığı ileri sürülür. Terakkiperver Cumhuriyetçi Fırkası kapatılır. Ayaklanmalar ve suikastlar bastırılır, Mustafa Kemal alnının teriyle kurduğu Cumhuriyetin kurbanı olmaktan kurtarılır. Mustafa Kemal, Kurtuluş Savaşını kazanmak için aşiret reisiyle, Nakşibendi şeyhiyle, dağdaki Yörüklerle, hoca, ağa ve mütegallibe ile işbirliği yapar, onları dinler. Ama devrimlerini yaparken kendi düşüncesine uymayan hiç bir kimsenin dediğini dinlemez, devrimlerini gerçekleştirir. Türkiye Cumhuriyeti çağdaş devletler arasında hak ettiği yeri alır. Cumhuriyet kurulunca her iş bitivermez.. Memlekette sanayi yoktur, sanayi kuracak zengin de yoktur. Devlet halkın parasıyla Sümerbank, Etibank ve Toprak Mahsulleri Ofisini, kimya, şeker, kâğıt ... sanayilerini kurar. Demir, deniz yollarına önem verilir. Kentlerde liseler, meslek okulları ve üniversiteler açılır. Köyler yüzyıllarca eğitimde savsaklanmışlardır. Yurt için canını veren Mehmetçik’in bir çoğu topraksızdır, gurbetçidir. Mustafa Kemal köylünün değerini bilen bir devlet başkanı olarak Osmanlı güzidesinin (seçkininin) eşek Türk dediği (6) köylüye “Efendimiz” der. Köylünün okutulmasını, toprak sahibi olmasını ister. Bu konuda bir vurgulama yapmamız gerekmektedir. TBMM’ine girenlerin hepsi Mustafa Kemal gibi değildir. (O dönemdeki CHP’de olanlar) Kendi eliyle kurduğu CHP’sini oluşturanların bir kısmı toprak ağası, aşiret reisi, derebeyi kalıntısı mütegallibe, tarikat şeyhidir. Bunlar cumhuriyetin niteliklerini, işlevlerini gereğince bilmezler. Köylünün okutulması, toprak sahibi yapılması, (4) Hakkı Tonguç: Canlandırılacak Köy; s. 189-191. (5) Falih Rıtkı Atay: Kurtuluş; s.28. (6) Ziya Gökalp: Türkçülüğün Esasları; S. 38, “Eski Osmanlı güzideleri köylüleri eşek Türk diye tahkir ederdi.” ekonomik ve sosyal yönden kalkındırılması onların sorunu olamaz. Ama bunların arkasında cumhuriyeti bilip de işlevlerini işlemez hale sokmak isteyen hocalar, paşalar ve siyasa adamları da vardır. CHP’nin öbür kanadı ise II. Abdülhamit’in, II. Meşrutiyetin çekişmeli dönemlerini bilinçli olarak yaşamış, laik görüşlü kişilerdir. Bunlar Cumhuriyetin adaletinden herkesin yararlanmasını isterler. Köylü kitleleri ise yüzyıllarca okutulmadıklarından siyasî düşünden yoksundur. Kurtuluş Savaşı günlerinde köylülerden İngiliz altınlarıyla Kuvva-yı Milliye’ye karşı ayaklandırılmış Sait Mollaların, Zeynel Abidinlerin, Anzavurların, Delibaşıların... yanında dövüşenler vardır. Onların ve dış düşmanların karşısında dövüşenler Kuvva-yı Milliye’yi canıyla, malıyla destekleyenler ise sayılamayacak kadar çoktur. Köylünün düşman saflarda dövüşmesi onun okumasızlığındandır, düşünceden yoksun bırakılmasındandır. Atatürk, 1933’lerden sonra köylünün kesinlikle okutulmasını ve toprak sahibi olmasını ister, hükümeti bu yönde harekete getirir. 1936 yılında ilk olarak Milli Eğitim alanında öğretmen gönderilmeyecek kadar küçük köylerde okuma ve yazmayı öğretecek Eğitmen Kursları açılır. Bu kurslara askerliğini çavuş, onbaşılıkla geçirmiş, okuma yazma bilen, becerikli kişiler alınır. 10 lira ücretle köylere atanan eğitmenler eğitim ve öğretimde başarılı da oldular. 1940’ta da büyük köyler için Köy Enstitüleri açılır. Bu dönemde II. Cihan Savaşı yapılmaktadır. Savaşta, atom bombalarına varıncaya dek öldürücü silahlar kullanılır. Köyler, kasabalar, şehirler harabeye döner. Milyonlarca insan ölür, milyonlarca insan sakat kalır. Japonya’da Hiroşima ve Nagazaki kentleri A.B.D. tarafından atomla yok edilir. Sağ kalanlar da radyasyon etkisiyle sürünmeye terk edilir. CHP Milli Eğitim Bakanlığı, yüzyıllarca okumasız bırakılan 40.000 köyü okula, öğretmene kavuşturmak amacıyla 10 yıllık bir eğitim planı yapar; köyde eğitim seferberliği ilan eder. Bu işin başında Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel ve İlköğretim Genel Müdürü İ. Hakkı Tonguç vardır. 1944-1946 yıllarında köylü-devlet işbirliği ile 5.000 den çok lojmanlı, işlikli, derslikli, kümesli okullar yapılır. 20 Köy Enstitüsünden 20.000’i aşkın öğretmen, 2000 sağlık memuru köylerde görevlendirilir. Türkiye milli eğitim tarihinde ilk defa Sağlık Sosyal Yardım, Tarım ve Milli Eğitim Bakanlıkları koordine çalışmaya girer. Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı köy Sağlık memuru yetiştirmek için Köy Enstitülerine doktor verir. Köy sağlık memuru olacak öğrencileri hastanelerinde, laboratuarlarında uygulamalı olarak yetiştirir. Tarım Bakanlığı da eğitmen ve öğretmenlerin yetiştirilmesi için tarım öğretmenleri verir, toprak sağlamada, veteriner hizmetlerinde haralarıyla ve üretme çiftlikleriyle Köy Enstitülerine yardım eder. Köylünün kalkınması için hem köylü, hem de bakanlıklar köyde etkinliklerini sürdürürken karşıt parti olarak DP’liler biz iktidara gelince köy okullarını yapacağız. Köylüyü angaryada çalıştıramazsınız” diye okul yapımını aksatırlar. Evet çok hızlı bir gidişti bu. 600 yıl iktidarda kalan Osmanlı İmparatorluğunun 1912-1913 ders yılında bütün sınırları içindeki ülkelerin köy ve kentlerinde 4194 ilkokul, 7.260 öğretmeni vardır; 242.069 da öğrencisi. Tonguç’un görevden alındığı 1946 ders yılında 13.653 ilkokul, 25.000 öğretmen ve eğitmen, 1.393.034 de öğrenci vardır. Savaşın etkisiyle millet yoksullaşır. Ordusunu bile gereğince donatamaz. İngiliz ve A.B.D. hükümetleri Türkiye’ye giysi ve postal gönderir. İngiliz postallarının adı “Çörçil”, A.B.D. postallarının adı da Ruzvelt konur. Biz Köy Enstitülerinde Çörçil de giydik. Buna değinmemin amacı yokluk içinde olan memleketimizin II. Cihan Savaşına sokulmaması, yüzyıllarca savsaklanan köyler için çok onurlu ilköğretim seferberliğine başlanması ve bunlara işlerlik kazandıran Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel ve İlköğretim Genel Müdürü Hakkı Tonguç ve bunların karargahında çalışan adsız yıldızların 5-6 yılda yarattıkları köy eğitimindeki altın çağa değer biçmek her babayiğidin harcı değildir. 1945 yılında Çiftçiyi Topraklandırma Kanununu TBMM çıkarır. CHP’deki toprak ağaları yasanın çıkarılmasını Meclis’te önleyemeyince DP’yi kurar, karşıtlığa geçer. CHP’de aynı görüşü paylaşanlar 1946 genel seçimi sonunda Köy Enstitülerini kuran Millî Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel ile İlköğretim Genel Müdürü Hakkı Tonguç’u Enstitülerin yöneticilerini görevden alır. Milli Eğitim Bakanlığına, Köy Enstitüleri Kanunu, TBMM’inde görüşülürken bir çift söz söylemeyen Reşat Şemsettin Sirer, Köy Enstitülerinin işlevlerinden hiç anlamayan, bir derste 2.000’den çok “efendim.. efendim..” diyen (psikoloji öğretmenimizdi) Yunus Kazım Köni de İlköğretim Genel Müdürlüğüne atanır. Amaçları “Enstitüleri milliyetçi, bilgili olarak yetiştirmekmiş” Köy Enstitülerinin programını değiştirirler. İş pedagojisi, iş pedagojisi tarihi kaldırılır. Ziraî işletme ve kooperatifçilik dersleri yaşamdan koparılır. İşlik, tarım, inşaat çalışmaları pratikten teoriye çevrilir. Milliyetsizlikle itham ettikleri Köy Enstitülerinin diktikleri ormanlıklara, bağ ve bahçelere bakılmaz kurutulur. Merinos koyun, Ankara tiftik keçisi, Hollanda inek ve boğa sürüleri savsaklanmaktan, hastalıktan ölürler. Hasanoğlan Köy Enstitüsü’ne atanan bir veterinere eski öğretmenlerden Nazif Balcıoğlu: “Veteriner Bey, bu Hollanda inekleri, boğaları yoksul memleketimizin dövizi ile getirildi. Siz, bu hayvanları pekâlâ tedavi edebilirsiniz” diye rica ettiğinde: “Ben her şeyden önce bir milliyetçiyim” diyerek hayvanları ölüme terk eder. Eski öğretmenlerden Hidayet Gülen’e bu olayı sorduğumuzda: “Bekir, Bekir, beni bir daha mı ağlatacaksın. Biz öğrencilerimizle, ölen dev gibi boğaların, ineklerin başında saatlerce ağladık. Ölenler, kırılıp dökülenler yalnız bunlar mı sanıyorsun? Yüksek Köy Enstitüsü öğrencileri, olarak Hocamız Prof. Nusret Suman’la beraber kopya ettiğiniz ünlü Nike ve Efebos heykelleri, Türk büyüklerinden İsmet İnönü’nün büstünü, kendi elinizle yapıp istasyon alanına diktiğiniz Tohum Atan Köylü heykeli hep yerle bir edildi. Fatih, Barbaros, Mimar Sinan, Mithat Paşa, Namık Kemal ve Atatürk’ün büstlerine dokunmadılar” dedi. Bu bayağı öyküyü 1950’li yıllarda Hasanoğlan Köy Enstitüsü’nde resim-iş öğretmenliği yapan, 1960’lı yıllarda da beraber Konya Karma Ortaokulu öğretmenleri olarak çalıştığımız dönemde Ali Birizkent’ten dinlemiştim. Prof. Heykeltıraş Nusret Suman Güzel Sanatlar Akademisi öğretim üyesi idi. Tonguç’un, Sabahattin Eyüboğlu’nun hatırı için Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü’ne gelmişti. Kendi seçtiği Türk Büyükleri büst kalıplarını, Nike ve Efebos heykel kalıplarını da getirtmişti. Yapı Kolu ve Güzel Sanatlar Kolu öğrencileri olarak Nusret Hoca ile beraber bu kalıplardan kopyalar aldık. İstasyon Hasanoğlan caddesine sıra ile ve muntazam aralıklarla dikmiştik. Hoca ile beraber bir de Tohum Atan Köylü heykeli yaptık. Onu da istasyon alanına dikmiştik. Ayrıca açık hava tiyatromuzun cephesini kabartma frizlerle süslemiştik. 1950’li yıllarda Tohum Atan Köylü heykelini Lenin’e benziyor diye parçalamışlar. Oysa Nusret Hoca ile biz, hatta Sabahattin Eyüboğlu bu heykelin bizim tohum atan köylülere benzemesi için günlerce araştırma yaptıktan sonra heykelin yapımına geçtik. Tonguç ve Eyüboğlu’nun eleştirilerinden sonra da heykel son şeklini almıştı. Hiç kimsenin aklının ucundan bile Lenin geçmemişti. Bu tam anlamı ile bir iftira idi. Nike heykeli, kadın beden ölçülerinin güzelliği ile sanat dünyasında tanınan bir heykel. Biz bunun kopyasını konuk kantininin önüne dikmiştik. Bunu da fahişeye benziyor diye parçalamışlar. (7) Nusret Hoca’nın bize anlattığına göre Efebos heykelini de erkek beden ölçülerinin güzeli olarak dünyaca ünlü imiş. Efebos Heykelini de Yüksek Köy Enstitüsü binasının önüne dikmiştik. Onu da “Bu bir homoseksüele benziyor” diye parçalamışlar. Kurtuluş Savaşı Kumandanlarından ve Cumhurbaşkanlarımızdan İsmet İnönü’nün büstünü de yok etmişler. 1987 kurban bayramında Hasanoğlan’a gittim. Öğretmen lisesine çevrilen Köy Enstitüsü yerleşim alanını gezdiğimde kendi gözümle gördüm ki bu değerli yapıtlar yerlerinde yoktu. Açıkhava tiyatrosunun cephesindeki frizler de yoktu. Hasan Ali-Tonguç dönemlerinden sonraki dönemlerin yaptıkları bu aşağılık yıkıma ağladım. Cumhuriyet dönemindeki Patrona Halil yıkımcılarının zihniyetinden de iğrençlim. (7) NİKE: Yunan mitolojisinde Zeus’un kanatlı, kadın habercisi ve Athena’nın arkadaşı, zaferi Tanrı’ların bir armağanı olarak Olimpos’ta ve yeryüzünde siyasi bir görev yapıyordu. 1- Bergama Müzesinde kanatlı heykeli, 2- İstanbul Arkeoloji Müzesinde Roma devri kolsuz heykeli var (Hasanoğlan Köy Enstitüsü’ndeki kopyamız bu heykelin kolsuzu idi.) Meydan Laros: Cilt IX. S. 351. 1947-1950 yılları arasında da tarımda çubuk dikip bağ, fidan dikip bahçe, tarlayı ekip ürün kaldıran, işlikte çocuklara sanat öğreten öğretmene bu işler yaptırılmaz. 1943-1946 yıllarında Enstitülerden mezun olan öğretmenlere verilen damızlık hayvanlar, at, araba, pulluk, 46 marangoz, 25 yapıcılık, 39 demircilik, 45 dikiş nakış aracı da ellerinden alınır. Bu tutum köyü, köylüyü bilmemezlik değil mi? Şimdi açıklayalım, bu araçlar köy öğretmenlerine neden verildi: 1946 şubatında İlköğretim Genel Müdürlüğünde staj yapıyordum. Hocam Hakkı Tonguç beni çağırdı.. Gittim: “Köyünde zanaatla ilgili ne gibi iş araçları var? köylüler işlerini hangi araçlarla görürler, herkesin iş aracı var mı?” diye sordu. “Hayvan nallamak için çekiç, kerpeten, saç kesmek için tıraş makinesi, saban kurmak için testere, keser, eydemiri varlıklı ailelerde bulunur. Köylüler komşularından isteyerek işlerini görürler. Bu araçları yoksullara vermeyenler kınanır. Hayvanı herkes nallayamaz. Saçı herkes kesemez. Sabanı herkes kuramaz. Onu da bilenlere yaptırtırlar. Bu işleri yapanlara para verilmez. “Allah razı olsun, eline sağlık” denir. “Demek ki senin köyünde 5 iş aracı var. Köylerin çoğu da böyle. Bu araçları da herkes kullanamıyor. Şimdi biz köylere gidecek öğretmenlere sanatlarına göre iş aracı vereceğiz. Tarım, arıcılık, marangozluk, yapıcılık, demircilik, dikiş-nakış, dokuma, örme sanatlarını bu araçlarla hem öğrencilerine, hem de yetişkin köylülere öğretecekler. Bir kaç yıl sonra köy halkı makine ile dikiş dikmesini, dokuma, örme işlerini, yapı, sıva işlerini, demircilik, tesisat işlerini kendileri yapabilecekler. Köyde işsiz olanlar bundan sonra gurbete amele, hamal, çöpçü, kapıcı, hizmetçi... olmaya değil, kolunda altın bilezikle gidecek. Daha sağlıklı çalışacak, daha çok para kazanacak. Ben bir araç listesi yaptım. Bak bakalım köye gerekli başka araçlar var mı?” “Hocam, yaylı kırklık, çivi sökme manivelasını göremedim.” dedim. Onları da araç listesine aldı. “Bunlar köylerde yeni bir yaşam yaratacak Semerci. Her öğretmen köyünde beşer zanaatkar yetiştirse köylü ustalar yanına aldıkları çıraklarla bu sayıları 5-6 yılda 2-3 katına çıkarırlar. Böylece köyde dikiş diken kadın, yapıcı, marangoz, demirci ustaları sayısı her yıl artar. Köylünün giyinişi düzelir. Sağlıksız evleri yeni bir biçimle daha sağlıklı yapılır. Öğretmen işlik çalışmaları ile öğrencileri sanata yönlendirir. Onlar da sanat okullarına gider, bir meslek sahibi olur. Tarımla uğraşan köylüler de günlük işlerinde okuldan öğrendikleri pratik işleri uygularlar. Biz her köye aşağı yukarı 100-200 iş aracı yolluyoruz. Okul bu araçlardan köylüleri yararlandıracak. Tarla-bahçe, hayvancılık çalışmalarını da bunlara eklersek okul-köy işbirliği köylüye daha çok üretim yapmayı sağlayacaktır.” Atatürk’ün sağlığında yeraltına inen “kara kuvvet” onun ölümünden sonra yeniden canlanır. 1945’lerde demokrasi maskesi takınarak çok parti döneminde boy verir. 1950’lerden bu yana da köy alanında eğitim ve toprak reformu iktidarlarca unutturmaya çalışılır. Laiklikten ödün verilir. DP hükümeti Köy Enstitüleri ile öğretmen okullarını birleştirir, işlevlerini ortadan kaldırır. Köylerde araştırma yapan, tarlada, işlikte, inşaatta denizde, gölde ve derslikte çalışan öğretmenler dört duvar arasına dizilen sıralara oturtulur. Ellerine kara kaplı kitaplar, karatahta verilir. Üretici - eğitim yerine kuramsal eğitime dönülür. Köy eğitiminde reformu kimse ağzına almaz. Toprak reformundan yararlanacak olan topraksız ve az topraklı yurttaşlar da yurtiçi göçe, yurtdışı iş aramaya yönlendirilir. Ne yazık ki, işlevleriyle kendini dünyaya tanıtan Köy Enstitüleri, onu kuranlar, memlekette düzen dengesini sağlayacak olan toprak reformu yasasını çıkaranlar yaşasalar bile Cumhuriyet döneminde yaptıkları ileri atılımlar yüzünden “kara kuvvet’lerce kurban edilirler. Ama bu memleketin kaynaklarından varlıklı olanlar çocuklarını yerli-yabancı kolejlerde ve üniversitelerde okuturlar. Nedense yoksul aile çocukları eğitimde fırsat eşitliğinden gereği kadar yararlanamazlar. İşsizlik, sağlık sigortaları bir türlü gerçekleştirilemez. Genç Osman’dan bu yana tutucu düşünce yüzünden laik düşünceye tam bir işlerlik kazandırılamaz. Bütün bu katliamlara karşın Genç Osman’dan Mustafa Kemal’e kadar tutucu güç Batılılaşma hareketi karşısında hep yenik düşer, kurumları ortadan kaldırılır, istenen yenilikler yapılır. Son bir defa daha tekrar edelim: Katliamcı yeniçeri ocağı topla yıkıldı. Yerine modern halk ordusu kuruldu. Matbaa çalıştırıldı, kitaplar basıldı. Padişahlık kaldırıldı, Cumhuriyet ilan edildi. Yeniçerici ulema medreseleri kapatıldı, laik okullar açıldı. Ömrünce bu memleketi canıyla, malıyla yaşatmaya çalışan topraksız, okumasız bırakılan köylüler için Köy Enstitüleri ve Toprak Yasası da bir gün yeniden gerçekleşecektir. Bunları yapacaklara şimdiden selam olsun... EĞİTİMCİ İSMAİL HAKKI TONGUÇ’UN ÇİFTÇİYİ TOPRAKLANDIRMA KANUNU HAKKINDAKİ GÖRÜŞLERİ Eğitimci H. Tonguç, İlköğretim Dergisinin 183-185. sayfalarında yayınlanan yazısında toprak sorununu üç ana görüşte incelemektedir. A- Tarih yönünden: Mısır, Asur, Babil, Eski Yunan, Bizans ve Osmanlı devletleri bağımsız bir irade ile yurttaşlarına topraklarını hakça işlettikleri. dönemlerde çok güçlendi. Bireylerinin ellerinde büyük toprak bulundurmamağa çalıştı. Düzenli tuttukları kayıtlar sayesinde köylüyü toprak kiralamak durumuna sokmadı. Ne zaman ki sarayın himayesine dayananlar ortaya çıktı, işte o zamandan sonra toprak düzeni bozuldu. Bu insanlar türlü türlü iğrenç yollarla devletin toprağından büyük çiftlikler elde etti.Topraklarını kendileri işletmedi. Topraklarında çalışanları köleleştirdi, arazi sorununu da soysuzlaştırdı. B- Sosyal ve ekonomik yönden: Bir ülkede köylerin bakımsızlığı, susuz, ağaçsız kalışı toprağın ve suyun belli ellerde toplanmasından iler geldi. Toprağa ve suya sahip olanlar topraksızları tarlalarında köle gibi çalıştırdı, emeklerini acımasızca sömürdü. Toprak kölesi olan köylüler toprak sahibi tarafından dövüldü, sövüldü, hayvan gibi alınıp satıldı, toprakta çalışmaya zorlandı. Zora dayanan çalışma ise insanlarda angaryayı doğurdu. Bu tür çalıştırmanın verimsiz ve kalitesiz olduğu ortaya çıktı, gelir düştü, toplumlarda açlık tehlikesi baş gösterdi. Açlığın egemen olduğu toplumlarda devletin egemenliği de, bağımsızlığı da gücünü yitirmeğe yüz tuttu. Diğer taraftan büyük toprak sahipleri köylerden göçtü, kasaba ve kentlere yerleşti. Ellerindeki olanaklarla kent-köy arasındaki kazançlara el atmağa başladı. Devlet nüfuzunu ellerine geçirmeğe kalkışanları emici ve ezici oldu. Bu nedenle toplum yaşamındaki denge bozuldu. Çalışan halka dayanmayan toplumlarda halk yönetimi gerçekleştirilemedi. Türkiye’de uzun yıllar uğraştıktan sonra millet yaşamının yarınını sağlayıcı temellerini atan İNÖNÜ devrinde Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu (Cumhuriyetin yirmi ikinci yılında) çıkarıldı. C- Eğitim ve öğretim yönünden: “Bir yasanın yaşaması onu candan benimseyip besleyecek taraftarlarının var olmasına bağlıdır. “Çiftçiyi Topraklandırma Kanununu gelişip gürbüzleşmesini sağlayacak insanları yaratmak için Siyasal Bilgiler Okulunda, Hukuk, İktisat Fakültelerinde, Köy Enstitüleri ve köy okullarında kanun ve uygulamasıyla ilgili canlı sorunlar konuşulmalı, bu kurumların yetiştirdikleri çocuklar ve gençler onun gerçek taraftarı olarak yaşama atılmalı ve uygulamasında etkin roller almalı. Öğretmenlerin, profesörlerin toprak kanununun amacını, niteliklerini öğrencilere iyice kavratmaları için her dereceli okulların ders programlarında. bu konulara yer verilmeli. Kararsızlık, kuşku telkin edenlerin olumsuz etkileri önlenmeli, kanunun uygulanmasında ana ruhunu baltalayıcı davranışlara yer verilmemeli. Bilim ve sanat adamlarımız çiftçilerin yararlanmaları yolunda araştırmalar yapmalı, çiftçilerimizin yeni gelişmeleri sahnelerimizde yer almalı... KÖYÜMÜN YAŞAMI I. 1929 da ilkokula başladım. Yeni harflerle okumaya gelenler benden bir yıl önce okumayı söktüler. Hasbi Bey adında bir öğretmenimiz vardı. Onun okulu açmasıyla köyden gitmesi bir oldu. Ortada kaldık. Ertesi yıl Mehmet Tevfik adında bir öğretmen geldi. Kasabalıydı. (Kâzım Karabekir’in köyü) İki yıl bizi o okuttu. Deveci’nin odasında yatıp kalkıyordu. Odanın helâsı yoktu. Öğretmenimiz odanın ahırını helâ olarak kullanıyordu. Köylüler bu yüzden ona “Sıçağan” diyorlardı. İkinci sınıfta iken o da başka bir yere atandı. Biz gene öğretmensiz kaldık. İki yıl sonra Kavak’tan bir öğretmen geldi. Köyün çocuğunu sınavdan geçirdi. Çoğunu birinci sınıfa indirdi. Ben ikinci sınıfa ayrılanların içindeydim. Öğretmenlerimiz köyümüzü beğenmedikleri için sık sık yer değiştirdiklerinden üç yıllık köy ilkokulunu beş yılda bitirebildim. Bizim köy bağcı bir köy. Her tarafı ormanlık, dağlık, bir tarafı Göksu, yaylaları buz gibi akan kaynakları, çayırı, çimenleri olan bir köy. Öğretmenlerimizin hiç birisi bizi buralara geziye götürmediler. Okulun önünde şarıl şarıl akan bir çeşmemiz ve ağaç dikecek bahçemiz vardı. Buraya da bir tek fidan diktirmediler. Oysa okulumuzun kitap dolabında arıcılık, tavukçuluk, bahçecilik adında kitaplar vardı. Biz okulu temizlerken kitap dolabını açar korka korka bu kitaplara bakardık. Öğretmenimiz “dolabı kim karıştırdı” demesin diye kitapları eskisi gibi yerine düzgünce koyardık. Okulumuzun koridor duvarına çakılı levhalar vardı. Başı sarıklı, eli tespihli bir adam önde, arkasında yüzleri simsiyah örtülü beş altı kadın, onların arkasında da bir sürü çocuk. Bu resimlerin altında “Cumhuriyetten önceki aile” yazılıydı. Öteki levhada da başı şapkalı bir erkekle yanında güzel giyimli, başı açık bir kadınla iki de çocuk vardı. Hepsi güler yüzlü ve sağlıklıydı. Bunların altında da “Cumhuriyet devrinde de böyle oldu” yazılıydı. Okulda bir Türkiye haritası bile yoktu. Öğretmenimiz okulun kapanmasına .. gün kaldı diye sık sık söyler dururdu. Pek hakkını yemeyelim: Gün doğdu hep uyandık - Siperlere dayandık. İstiklâlin uğruna - Al kanlara boyandık ... diye başlayan güzel bir marş öğretti. Bozuk ve müzikal olmayan kalın boğuk sesiyle de olsa biz bu marşı seve seve söylerdik. II. Bu yıllarda geçim bir felâketti. Ekinler az oluyordu. Harmandan kalkan köylünün yiyeceğine yetmiyordu. Biz köyün en varlıklı bir çiftçisiydik. Subasar tarlalarımız, Göksu boyunda büklerimiz vardı. Babam harmandan sonra hepsine darı ekti. Güzün darıları biçtik. İkinci bir harman daha kaldırdık. Bu yıllarda bizden gören komşular da ektiler. Biz iki harman sayesinde hiç sıkıntı çekmedik. Ama yiyeceği tükenen komşular her gün evimize boş bir çuval yahut heybe ile gelmeye başladılar: “Yiyeceğimiz bitti. Çoluk çocuk açız. Bize arpa, çavdar, buğday, mısır, darı ne verirseniz verin” diyorlardı. Anam aç kalma korkusundan çok tutumluydu. Geleni boş göndermezdi ama azar azar verirdi. Babam bu verileni kendine yakıştırmazdı. O daha çok vermesini isterdi. Bu verdiklerimiz ödünç değil, onların deyimiyle “Allah rızası” içindi. Bu yüzden bir gelen bir daha gelmeğe utanırdı. İlkbahar gelince eline sepetini, beline uzun bir iple bıçağını bağlayan kızlar, kadınlar hep tarlaların yüzüne yayılır, gelincik, ilibicce, sakızlık, ebegümeci, yılancık, ısırgan, tere, yarpız, horozibiği, kirten, tekesakalı, lâbada ve kuzukulağı denen yenecek otlardan sepetlerini doldururlardı. Otlarını çeşmelerde yıkayanlar büyük bir sevinç içinde evin yolunu tutardı. Artık açlığı yenmişleridi. Dünya onların olmuştu. Analar tencereyi ocağa koyar, içine bir avuç bulgur atar, otlu aş pişirirlerdi. Karakıştan kurtulup ota kavuşmak ne büyük mutluluktu. Ekinler biçilinceye kadar otlar, asma yaprakları, yeşil soğan mideyi körlemede en büyük besin kaynağıydı. Sırt baş hep yamalıklıydı. Ayağında sağlam çorabı olan (800 nüfuslu köyde) bir kişi bile yoktu. Beş altı kişi gözenmiş çorap giyerdi. Çarıklar gözenirdi. Varlıklı olanların ayağında meşin mestler vardı. Yoksullar ayaklarına birer çaput dolayarak pabuçlarını giyerlerdi. Çıplak kalmamak için analarımız, bacılarımız el tezgâhlarında hasıllı iplikten bez, alaca, işlik kumaşları dokurlardı. Koyunlarımızın yünlerini eğirir, dokur, aba, şalvar dikerlerdi. Evlerimizin en güzel sergisi olan çul kanatlarını (yarım çul) da keçilerimizin kıllarından dokurlardı. Hayvanları olmayan yoksulların ocak başlarına partal denen çul, çuval eskileri serilirdi. III. Bu yıllarda hayvan vergisi de köylünün başına dertti. Köylülerin pek çoğunun kesesinde kırk para yoktu. Tahsildar gelince köye bir sessizlik çökerdi. Kimse köy ortasında görünmezdi. Herkes tahsildardan köşe bucak kaçardı. Görünse para isteyecekti... Ama tahsildar da işin kolayını bulmuştu. Köyün koyun keçi sürülerini dağa salmaz, caminin önünde bekletirdi. Ağzı var dili yok hayvancıklar yanlarından geçen insanlara kara kara bakardı. Parası olan davarının vergisini verir, tutuklu sürüden mallarını alır götürür, yiyecek verirdi. Tutuklu sürü ikindiye doğru köyde ağzı laf yapan kişilerin araya girmesiyle dağa salınırdı. Bir gün akşamüzeri bizim eve bekçi geldi. “Yarın sabah tahsildara dağan (dama atılan yuvarlak ağaç) götürülecek. Dağanlar caminin önünde hazırlandı. Sabahleyin erkenden katırınızla siz de Hadim’e (ilçeye) götüreceksiniz” dedi. Sabahleyin anam beni erkenden kaldırdı. “Haydi, katırı çek git cami önüne. Al şu azık peşkirini de bağla beline. Sen de el ile Hadim’e varıver gel” dedi. Ben katırı çektiğim gibi cami önüne yardım. Köyün güçlü kuvvetli delikanlıları hayvanlara uzun uzun dağanları yüklediler. Hadim’in yolunu tuttuk. Yolda katırları biraz cuvgala (yaş ince meşe sürgünleri) dik. Zavallı katırlar, dağanların yere değen yerlerinin çıkardığı gürültülerle göm gök ter içinde tahsildarın evine vardılar. Öteki köylerden de gelen olmuş. Adama bir evlik bedava kereste yıktık, köye döndük. Yolda giderken köylüler: “Çok iyi oldu. Herkes birer yük dağan yıktı, amma bizim davarlar hapis yatmaktan kurtuldu. Ağnam vergisini de yaş üzüm çıkınca satıp vereceğiz. Tahsildar çok iyi adam” diyorlardı. Bu yapılan işin adı da angarya imiş. Babam 1937 yılında öldü. Bekçi gene bir kış günü pencereden “yarın sabah karakola odun gidecek. Odunlar cami önünde yüklenecek. Sabahleyin erkenden siz de geleceksiniz.” dedi. Bekçinin sözü muhtarın emriydi. Muhtarın emrine kimse karşı gelemezdi. Angarya defterinde sırası gelen söylenen işi yapardı. Sabahleyin erkenden gene azık peşkirimi belime doladım. Ahırdan katırı çekip cami önüne yardım Yerler karlı. Odunları herkesin katırlarına, eşeklerine yüklediler. Yol kardan açılmış bir çığır. 5 saat sonra karakola vardık. Günler kısa ortalık ikindi oluverdi. Aksi bir jandarma “herkes getirdiği odunu sobaya girecek şekilde kesecek” dedi. Benden başka beşinci sınıfı bitiren kimse yok aramızda. Ben 4. ve 5. sınıfı Hadim ilçe ilkokulunda okudum. Öğretmenimiz bize angarya yasak diye bir şeyler öğretmişti. Odun kıyacak baltamız da yoktu. Karakolun bir baltası varmış. Biz karın üstünde hayvanların saman torbalarını taktık. Biri birimize baktık: “Nöğreceğiz (ne yapacağız) şimdi? Akşam yakın. Gece yaktı ayazda yollarda kurt var. Hayvanlar terledi. Hasta olacaklar” demeye başladık. Bir tanemiz de jandarmanın getirdiği baltayla odun kesmeye girişti. Bu sırada aklıma Hadim’deki başöğretmenim Ali Galip Ulutan’ın “angarya yasaktır” dersi geliverdi. Yavaşçacık bucak müdürünün odasına yardım. Bir selam verdim: “Biz Kalınağıllıyız. Size odun getirdik. Müdür bey, akşam oluyor. Ortalık kış. Yollar tek çığır, kar. Jandarma “getirdiğimiz odunları kıymadan sizi bırakmam” diyor. Ortalık akşam oluyor. Köyden tam beş saatte geldik. Bizi de düşünün” dedim. Müdür, bana aşağıdan yukarıya bir baktı. Ayağımda çarık, üstüm başım pek kavi değil. Yüzüm asık. “Sen Kalınağıl’lı mısın?” “Evet.” “Okumuş bir çocuğa benziyorsun.” “Hadim İlkokulunu bitirdim” “Neden okumadın ya?” “Babam öldü.” “Acıdım. Gözü açık bir çocukmuşsun.-Talih..” demesiyle kapıya doğru yürümesi bir oldu. O önden, ben arkadan bizim köylülerin yanına vardık. Jandarma köylülere tek balta ile odun kestiriyor. Müdür karın üstündeki hayvanlara ve balta bana gelse de ben de odunumu kessem diye sıra bekleyen köylülere baktı, baktı, başını jandarmaya çevirdi: “Bırak bu adamları. Yarın karakola işi ‘düşenlere de odunları kestirirsiniz.” dedi. Bizim köylüler ‘‘ “Allah ömür versin müdür bey” diye dua ettiler. Köye geldiğimiz zaman yalnız köpeklerin sesi duyuluyordu. Evlerin ışıkları sönmüş, herkes çoktan uykuya dalmıştı. Eve gelince katırı ahıra çektim. Kendi kendime: “Oğlum Bekir, baban öldü. Okuma şansın güme gitti. işte angaryadır, mangaryadır derken ömrün böyle geçip gidecek köyde” dedim. IV. Ne zaman başımı yastığa koysam Gökmen Mehmet’in: “Yandım... Yandım...” dediği aklıma gelir. Gökmen Mehmet öleli 50 yılı geçti. Kapı komşumuzdu. Köyde en son devesi kalan onlar denirdi. Benim aklım erdiğinde köyde hiç deve kalmamıştı. Yalnız her yıl Kasım ayında davarlar çobandan ayrılıp sürülere tekeler katılırken köyün delikanlıları “Tekecik” denilen geleneğe göre ellerinde çanlar, her evin kapısına akşamları gelir, ev sahibine’ şöyle sesleniverirdi: “Koç, teke kattım kutlu olsun, Bal yiyenin ağzı tatlı olsun Oğlancığın ölmesin Düşman sana gülmesin Kırkı alıp getirsin Kırkı yiyip otursun Aşkılan Allah diyelim h a a a a ...! Gökmenoğlu devesine, Numanoğlu eşşeğine, Caburoğlu köpeğine sahip olsun h a a a ...“ diye bağırırlar ve ellerindeki çanları hep birlikte çalarlardı. Ev sahipleri de onlara yılın ürünlerinden bahşiş vererek ağırlarlardı. Demek ki yürük olduğumuzu belli eden son ailelerden biriydi Gökmen Mehmet. O, çok hastaydı. Bedeni kor gibi yanıyordu. Köyün doktorluk taslayanlarının hepsi yanındaydı. Mevsim kıştı. Terletilerek iyi edeceklerine karar verdiler. Sular ibriklerde, testilerde kaynatıldı. Sıcak kaplar adamcağızın yorganının altına, sağına soluna, ayakucuna dizildi. Gökmen Mehmet’ten ter zırıl zırıl akmağa başladı. Sesi de “Arşı Alayı” tutuyordu: “Yandım! Yandım! Yandım! Yok, mu içinizde bir ümmeti Müslüman? Kurtarın beni!” diye bağırırken. Koca karı doktorları: “Korkma.. Korkma.. İyi olacaksın. Korkma..” diye teselli etmeye çalışıyorlardı. Ben adamcağızın acılı bağırmasına dayanamadım, ağlamaya başladım. Beni çocuk diye odadan koydular. Sabah namazına kalkan anamla babam Gökmen Mehmet’in öldüğünü konuşuyorlardı. V. Hacı Bekir’in Ahmet benim adını aldığım emmi’min oğluydu. Emmim Arabistan savaşlarında Filistin’de Araplar tarafından öldürülmüş. Babam “kardeşimin bana emanetidir” diye onu büyütmüştü. Askerliğini Atatürk’ün Muhafız Alayında çavuş olarak yaptı. Köye gelince köylerin kâtipliğini yapmağa başladı. Bir gün o da ateşli bir hastalığa tutuldu. Yatağa düştü. Anası Zahide Ninem (bizde emmi karılarına nine denir) ile teyzesinin oğlu Telefoncu Ahmet kendilerini pek bilmiş sayarlardı. Ahmet ağamı iyi etmek için Assalacak bağlarının içinde çok görülen “Yelimkara” adındaki bir otun köklerini kaynatıp içirmeğe karar verdiler. Bağa adam yollandı. Kalın, salkın saçak köklü bir kaç ot söküp getirdiler. Kökler yıkandı. Koca bir tencereye girecek şekilde doğrandı. Bol suda kaynatıldı. Soğutuldu. Ahmet ağama akşam bardak bardak “iyi olacaksın” diye zorla içirildi. Konu komşu yatmak için evlerimize dağıldık. Sabahleyin Ahmet ağamın acı haberi köye yayıldı. “Hacı Bekir’in Ahmet gece öldü” diyorlardı. Bizim dama iki büyük taşın üstüne kazan kondu. Su kaynatıldı. Uğursuz teneşir tahtası damımıza kondu. Ahmet ağam döşeğinin üstünde evinden çıkarıldı. Teneşire uzatıldı. Karnı su tulumu gibi şişti. Hoca Emmi’min Ali, Ahmet ağamı yıkamağa başladı. Karnına eliyle basınca ağzından, burnunun deliklerinden şırıl şırıl sapsarı sular akıyordu.... VI. Tımbıllar Abdullah’ın Mustafa da yakalandığı ateşli bir hastalıktan öldü. Benim en büyük Ahmet ağam da Şeyh Sait İsyanından felçli olarak köye dönmüştü. Ben beni bileli eli titrer, ağzından salyası akardı. Babam: “Bu çocuğu iyi edemedim diye dövünürdü, “götürmediğim doktor, götürmediğim ocak kalmadı.” Kocakarılar: “Tımbıllar Abdullah’ın Mustafa’nın ölüsü yıkanırken onun teneşirden akan suyunu leğenlere biriktirelim ölü suyu ile Ahmet’i yıkayalım. Ölü suyu bu titreme illetini keser. Ahmet de kurtulur” diye karar verdiler. Ölü yıkanan teneşirin altına leğenler kondu. Sabunlu pis sular doldu. Bu su tekrar ılıtıldı. Ahmet ağam bu su ile evimizde yıkandı. Yıkandıktan bir zaman sonra o da ateşli bir hastalığa yakalandı. Kokar bir ishale tutuldu. Bedeni cayır cayır yandı. Çok dert çekmeden o da öldü. VII. 1943 yılında Çifteler Köy Enstitüsünde okuyordum. Köyde iki salgın olmuş. 60 çocukla bir sürü de oğlak kuzu ölmüş. Birkaç evde hiç çocuk kalmamış. 1944 yılında Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsünde okurken okulumuza Devlet istatistik Genel Müdürü ve yardımcıları geldi. Bizi büyük bir sınıfta topladılar Genel Müdür ve yardımcıları Okul Müdürümüz Hürrem Arman’la beraber sınıfımıza geldiler “Köy Araştırma Anketi” yazılı birer defter verdiler. Araştırma metodu olarak da “hiç bir şeyden çekinmeden gördüğünüz olayları olduğu gibi yazın. Hiç bir sorumluluk altında kalmayacaksınız. Yeter ki doğru olsun. Bizce köydeki gerçek yaşamın bilinmesi gerekli. Ben köye gelince bu anketi köylülerle beraber doldurdum. Ankara’da Yüksek Okullar kampında Dikmen sırtlarında eğitim subaylarımızla askeri eğitim yaparken bir asker bölükleri dolaşarak komutanlara selam verip sizde Bekir Semerci var mı? diye soruyordu. Bizim komutan: “Kim istiyor’?” deyince, Asker: “Komutan istiyor, Komutanım” dedi. Komutan da bana: “Git” dedi. Karargâha gelince çok güzel giyimli, sivil bir kişinin yanına götürdüler. Adam elini uzattı: “Ben istatistik Genel Müdür Yardımcısı Şefik Bilkur.” Ben de: “Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsü öğrencilerinden Bekir Semerci” diyerek tanıştık. Çadır içinde bir portatif masa başına oturduk. Şefik bey, çantasından benim köy anketimi çıkardı. “Bu sizin dosya değil mi Bekir bey?” “Benim dosya efendim.” “Sizin doşyada hiçbir arkadaşınızın dosyasında rastlamadığımız olaylar var. Burada diyorsunuz ki “Muhtar Ahmet Yılmaz zamanında yani 1943 yılında köyde bir salgın hastalık olmuş. Bu kıranda köyünüzde tam 60 çocuk ölmüş. Gebeş Mustafa gibi bir kaç ailenin ise çocuklarının hepsi ölmüş.” Diğer bir maddede de “köyde bir sürü oğlak kuzu salgın bir hastalıktan ve kötü bir tedaviden kırılmış.” diyorsunuz. Bunlar doğru mu? “Doğru. Dilerseniz ölen çocukların ailelerinin adlarını da verebilirim”. “Pekiyi. Sizin köylü bu kadar cahil mi de hükümete haber vermiyor? Salgın hastalıkların haber verilmesi zorunludur”. “Doğru söylüyorsunuz ama onlara yasaları kim öğretti ki bu zorunluğu bilsinler?” “Bizim köylüler hastalığın da, ölümün de, doğumun da Allahtan geldiğine inanırlar. Doktora falan inanmazlar. Hayatta sizin gibi doktor hükümet lafı edenlere verecekleri yanıt da şudur-: “Allah verdi. Allah aldı. Hükümet ne yapacaaak, toktur ne yapacaaak.” derler.” “Sizce bu gibi salgın ölümler nasıl önlenebilir? Çok acı olaylar bunlar.” “Hükümetle köyün arasındaki diyalog kopuk. Birincisi bilim inancı ile bu afetleri önleme eylemine inanırken köylü tam tersine elinden bir şey gelmeyeceğini gördü mü her şey Allahtan der, kestirir atar. İkincisi devletin veteriner ve sağlık kuruluşları köylerdeki bu gibi olayları anında izlemezler. Bu kopukluğu ortadan kaldırmak için köylünün okutulması gereklidir. Hükümetin de köye hizmet götüren kolları her an köydeki olaylara anında el koyabilecek kadar köyle her gün iç içe, iş ve anlayış birliğinde olması gerekir.” “Yeterli bilgiyi sizden aldım. Bu dediklerini ne bizim kurum önleyebilir, ne de şimdiki bilim adamı kıtlığı ile hükümet önleyebilir. Köyler en azından sizler gibi anlayışlı öğretmenlere kavuşursa salgın hastalıklar anında hükümete haber verilir. Hükümet de var gücü ile böyle kıranların üstüne gider. Ne yazık ki bu zihniyetin yıkılması çok zaman işi. Zaman bulabilirsem köyünüze kadar geleceğim” dedi. Biri birimize teşekkür ederek ayrıldık. VIII. Aradan zaman geçti. Bana bir mektup geldi. Şefik Bey beni bir Pazar günü Ankara’ya çağırıyordu. Ulus’ta bir kahveye oturduk. Adamcağızı benim anlattıklarım büyülemiş. Taaa., bizim köye kadar konuyu araştırmaya gitmiş. Köylülerle konuşmuş. Hoş beşten sonra birer çay içtik. O: “Bekir kardeş; sizin köye vardım. Senin anlattığın konuları inceledim. Yahu sen o köyden nasıl çıktın? Otuz yaşındakilerin birçoğu sakallı. Hepsinin elinde üç otuzüçlük koca tespihler. Kimisininki zeytin çekirdeğinden. Durmadan tespih çekiyorlar. Çok konuksever insanlar. Beni nasıl memnun edeceklerini şaşırdılar. Yemek zamanı konuk olduğum mahallenin her evinden bir sini yemek geldi. Ben köyden ayrılıncaya kadar her öğün böyle devam etti. Anlattığın konular olduğu gibi doğru. Köylülerle konuştum. Neden bu çocuk kırımını, oğlak, kuzu kırımını hükümete haber vermediniz? dedim. Ayağinda çorabı bile olmayan üstü başı yamalıklı birisi: “Ben Eyvaz Mustafa’yım. Beyim bunlar küçük şeyler. Biz ölüme de zulüme de alışkınız. Biz bu köyün her evinden bir, iki üç şehit verdik harplerde”. “Hangi savaşlara katıldı sizin köy? “Cezayir, (Trablus Garp) Balkan, Çanakkale, Arabistan, Yunan (Kurtuluş Savaşı), Kürt isyanı hepsine katıldık. Nice babayiğitler gitti. Şimdi gördüğün bu sakallılar onların çocukları. Mustafa Kemal’den, İsmet Paşa’dan Allah razı olsun. Onlar bizi bir daha harbe sokmadı da Köyde biraz insan türedi. “Ben Arabistan’da esir oldum. İngilizler bizim Türk esirlerini Hindistan’a götürdü. Sonra devletler anlaşmış. İngilizler bizi Türkiye’ye geri verdi. Köye geldiğim zaman akranlarımdan bir kaç kişiyi bulabildim. Bu savaşlar bizim ocaklarımızı söndürdü. Gene de şükür. Sen kalkmışın bir sürü oğlak ölmüş, eceliyle elli, altmış çocuk ölmüş. Biz doğduk doğalı alışkınız böyle şeylere. Çocuk dediğin ne ki, bir ibrik suyun (Seviştikten sonra yıkanma) başına gelir. Allah kökünü (anasını babasını) eksik etmesin” dedi. Ben de: “Savaşlar bir memleketin var olma kavgasıdır. Onun için hepimiz ölümden korkmadan savaştık. Ama elimizdeki varlığımızı yitirmemek için de her türlü önleyici tedbiri alacağız” derken, Deli Muharrem diye biri: “Beyim, biz köylüyüz. Ağzı var dili yok insanlarız. Bakma seninle böyle konuştuğumuza. Bizden, bir babayiğit gidip de hükümetle konuşmaz. Hâlbuki onlar da bizim gibi insan. Amma bir kere bir soğukluk var yüzlerinde. Köylü onun için hükümetten yılmış. Biz kapalı bir kutu gibi kalmışız kendi kendimize. Bize devlet sahip çıkmalı. Biz devletin kapısını çala çala felaketleri haber vereceğimize devlet bizim kapımızın felâketlerini izlemeli. Yok, böyle bir şey. Askere git der, gideriz. Vergi ver der, veririz. Son yıllarda oy ver demeye başladılar. Onu da verdik. Amma devlet bizim dertlerle ilgilenmiyor. Bak şimdi. Elini öper çocuklarımız var. Fakiriz. Okutamıyoruz. Neden bizim çocukları okutmaz devlet? Konyalıyız. Bizim Konya ovası bir memleketi besler. Kırımdan, Bulgaristan’dan, Yugoslavya‘dan velhasıl pek çok yabancı ülkeden göçmenler geldi. Konya ovasına yerleştiler. Az zamanda traktör, kamyon, otobüs sahibi oldular. Biz hâlâ güdük eşekle, kara öküzle bu dağda yoksuluz. Bize gelince toprak yok. Biz bir kayanın başına yerleşmişiz, hep gurbetçiyiz. Konya ovasının harmanını biz kaldırırız. Bostanlarını biz bekleriz. Aydın’a İzmir’e tütün, pamuk çapasına biz gideriz. Köyden gidip de bir daha hiç dönmeyenler var. İspitiren’in İsmail, Yangal Ahmet, Abbas Mustafa, Bağdatlı Ali, Petlek Mustafa gitti gider. Yok. Yok... Bunları bir buluveren olsa da ellerini öpsek. Bunların hepsi babayiğit insanlar. Toprak olsa onlar bu köyü terk eder miydi? El işinde ezile büzüle çalışır mıydı? Gurbet ellerinde bit atar mıydı? Köyün yarısı kendi başına Konya’ya, Çumra’ya göçer miydi? Yaban köylere hep bizim köyden kızlar gidiyor. Onlar da bizim köyde yuva kurmazlar mıydı?” Eyvaz Mustafa: “Biz beyim, var ya, köylüyüz köylü. Köylü okutulmazsa her gün çift sürdüğümüz öküz, sırtına bindiğimiz eşek, sırtına yük vurduğumuz katırla günümüzü gün ettiğimizden midir nedir kendimizi onlara uyduruyoruz. Onların nasıl ağzı var dili yoksa, biz de onlarla bir ömür boyu çalışırken dilimizi, düşüncemizi unutuyoruz. Evet ağzımız var dilimiz yok. Devlet baba elimizden tutmalı. Biz okumadık. Hiç olmazsa çocuklarımızı okutmalı, bize toprak vermeli. Kim ister gurbetçiliği? Kim ister doğduğu köyü terk etmesini? Kim ister köyün uğradığı felaketleri hükümete haber vermemeyi? Biz cahiliz, cahil. Okutulmayan insanın hayvandan farkı yok vesselam... Ben okuyanların hayatına bakıp da imreniyorum. Onlar tertemiz giyiniyorlar. Yüzleri kıpkırmızı. Belli ki besleniyorlar. Kanundan, hanyadan Konya’dan haberleri var. Bir adam yoksul mu, deme gitsin. O irezildir irezil... Cahillik gurbetçilik, hastalık ona hak vergisi sanki” dedi. Adamın konuşması kafama bir taş gibi geldi. Ama ben ne yapabilirim buna karşın? Senin köylülerle konuşmalarım bir hayli tatlı geçti. Çok da sıcak insanlar. Sana da selam söyleyenler oldu. Okumak isteyenlerden daha çok okumak istemeyenler var gibime geldi” Ben “İyi sezmişsiniz. Ben beni bileli bizim köyde Kur’an kursu var. Bu kurs için köylü yardım kampanyası açar. Yurdun her tarafına adam salar, para toplar. Bu kurs yatılıdır. Komşu köylerden de yatılı öğrenciler gelir. Siz gördünüz. Bizim köy yoksul bir dağ köyü. Öteden beri köylü din duyguları ile yoğrulmuş. Tarikat şeyhi din telkin eder. İmam, vaiz, müftü din telkin eder. Politikacı din telkin eder. “Bu dünya yalancı dünya, gerçek dünya öteki dünya” diye onların kafalarını öte dünyaya çevirince kurtuluşu Kur’an kurslarında arıyorlar. Ama Kur’an kursu bir meslek okulu değil. O yalnız kolayca öğrenilebilecek İslami bilgileri öğreten bir kurs. Onun öğrettiğini biz anamızdan babamızdan öğrendik. Oysa bu kursa giden erkek çocuklar askerlik çağına kadar devam ediyorlar. Askerden dönünce evlenme çağı gelmiştir. Evlenir. Kadın tuz deyince adamın da arkası CIZ demeye başlar. Elde avuçta bir şey yok. Yuva para ile yaşar. Bu sefer hayda yallah ameleliğe, çobanlığa, çıraklığa, bekçiliğe... Çocukların yaşamına yazık oluyor. Kent çocukları hem din? bilgilerini öğrenip hem de çeşitli okullarda okuyup yüksek orunlara tırmanırken bizim köyün çocukları ellerin işinde sürüm sürüm sürünür. Bir hastalık gelir hayvanları öldürür. Bir başka hastalık çocukları süpürür, toprağa gömer.. Zavallı köylü bilgisizlik içinde bu salgınlardan ezilir. Oysa Kur’an kursuna topladıkları paranın yarısını köyün yetenekli çocuklarını okutmak için harcasalar köylerinin veterinerini de doktorunu da öğretmen ve tarımcısını da yetiştirip çağdaş insan düzeyinde bir yaşama kavuşabilirler. Köylünün böyle bir girişime geçmesini çıkar çevreleri ister mi? Eğer isteriz derlerse neden köylüleri böyle bir atılıma sevk etmiyorlar?” deyince Şefik Bey: “Deli Muharrem ile Eyvaz Mustafa konuşup odadan çıkınca eli tespihli, sakallı, çirkin takkeli bir adam yanma sokuldu”: “Beyim bu konuşanlar var ya iki tane baldırı çıplak. Deli bu herifler deli. Bizim köyden göçenler de deli. Hele Bekir diye bir çocuk vardı köyde, babası köyün ağasıydı. Herkes onu sever sayardı. Fakirin elinden tutardı. Kara gün dostuydu. Neden babasına çekmedi de köyü terk etti? O da deli. Ne yapıyormuş? Okuyormuş? Okuyup da kimin elinden tutacak? Okuyanlar ne olmuş ki!” demesin mi? Adama ha haaa dedim. Kendisiyle konuşmayı sürdürmek istemediğimi anlayınca belki de bana; “Bu da o delilerden birisi” dedi kalktı gitti. Bu sefer Ali Çavuş Mustafa yanıma yanaştı: “Bak beyim, bu adam var ya Nakşibendi Tarikatından. Şimdi köy bunların elinde. Elinde dedimse bunların bilmem nerede bir şeyhi vardır. Oradan haber yollar. Onun bir oyuncağı bu herifler. Şeyh ister mi köylü çocukları okusun adam olsun? Bunu gören duyan var mı? Hele yeni okulları, bu okullarda okuyanları hiç sevmezler. O “Deli Bekir” dediği çocuk var ya. Aşkolsun ona. O köyde beş sınıflı okul yokken ilçeye kaçıp babasına kendisini zorla okutturdu. Babası ölünce de gene bir yolunu bulup Köy Enstitüsünde okuyor. Köyümüzde ondan başka okuyan çocuk yok. Onlar için kendi tarikatlarına girenler hep akıllı. Onları dinlemeyip de kendisini, köyü ileri götürmeğe çalışanların hepsi deli. Tuttururmuş bir “fukarayi sabirin!” Herkes yoksulluğa dayanacakmış. Tanrı, yoksullara bu dünyanın nimetlerini yemesin dememiş ki? Yoksulların hakkı değil mi insanca yaşamak? Yoksulluğa boyun eğmek budalalık. Tanrı insana akıl vermiş, düşünce vermiş. Herkesin okuyup adam olmak hakkı değil mi? Şehirlinin çocukları doktor, mühendis, hakim olurken bizim çocuklar neden çoban, çırak olsun? Tanrı mı yazmış alınlarına bu yazıyı? Devlet çocuklarımızı okutursa elimizden, tutmuş olur. Bize toprak verirse elimizden tutmuş olur. Bunları istemek bizim hakkımız değil mi? Bunlar bizi uyutuyorlar vesselam uyutuyorlar! Ben Mustafa Kemal’le. Afyondan İzmir’e kadar Yunanlıya kılıç vurdum. O, kurmuş diyorlar bizim Bekir’in okuduğu Köy Enstitülerini. İnşallah bütün köylerden çok çocuk okuturlar da bizi bu tarikatçıların elinden kurtarırlar. Bilmem İsmet Paşa bizim köy çocuklarını okutabilecek mi? Mustafa Kemal Paşa bambaşkaydı. Şimşekti beyefendi şimşek. Dört günde Yunanı denize döktük. Aş yoktu, ekmek yoktu. Ama bize Kemal Paşa öyle bir kufet (güç) verdi ki, dört gün ne açlığımızdan haberimiz oldu, ne de yorgunluğumuzdan. Düşmanı bir kattık mı önümüze, alimallah soluğunu kestik. Döktük denize. Elbette bir Mustafa Kemal daha çıkar içimizden de bu köylülerin çocuklarını okutur. Bak beyefendi. Mustafa Kemal dedim ya onunla beraber Afyon’dan İzmir’e doğru kan ter içinde üç yıl bize kan kusturan gâvur’a (kafir’e) kılıç sallıyorduk. Savaş bu. Adam öldürmek daldan armut koparmak gibi geliyor insana. Sen onu öldürmezsen o seni öldürecek. İçinden geçtiğimiz köylerde düşmana yataklık yapanların evlerini basıyor, sakladıkları gavurları gözlerinin önünde temizliyorduk. Kendini bilmez bir kısım aşağılık avratlar “Allah belâcuğunuzu versin. Ne istersiniz elin adamlarındaaan.. Gül gibi geçinip gidiyorduk.” diyorlardı. Bizim köyün tarikatçılarını da ben onlara benzetiyorum. Köyde bir yenilik isteyen oldu mu hemen ağızları açılır. Deli derler, kanaatsiz derler, imansız derler... Bana sorarsanız bu söyledikleri bizim köyün ilerlemesini isteyenler değil, tam kendilerine yakışır” dedi. Şefik Bey: “Bana kalırsa seni savunanlar da var haa..” diye sırtımı okşadı. Kendisine köyümdeki araştırması için teşekkür ettim. El sıkışarak ayrıldık. Onun temiz yürekliliğini hiç unutamıyorum. BELLİ GÜNLERİMİZ I. YAĞMUR DUASI Anlatan: Semercilerin Hacı Mehmet Ağa. Biz atalarımızdan gördüğümüz yağmur duasını her yıl haziran başlarında yaparız. Köyde varlıklı kişiler bu gün için birer kurban keserler. Varlıklı olup da kurban kesmeyen kınanır. Kurbanların sakatatları ile etlerin birazı köyde kalan kadın, kız, yaşlı ve küçük çocukların yemesi için bırakılır. Köyde elinden iyi aşçılık gelen kadınlar bunların hepsini bir yerde toplarlar. Kazanlarda pişirirler, hep beraber yerler. Erkeklerin tümü sabahleyin güneş biraz yükselirken hazırlanır. Herkes ekmeğini, bulgurunu bohçalar. Kurban kesenler etleri kazanlara koyarlar, eşeklere yükletirler. Yağmur duasına katılanlar bir şenlik, bir gülüşme ile bazen ilahiler söyleyerek, bazen dua okuyarak, amin diyerek “Erenler Dede”nin yolunu tutarlar. Erenler Dede, Erenler Dağının gediğindedir. Burada bir düzlük vardır. Bu düzlüğün dibinde oturulabilecek büyük bir ardıç ağacı vardır. Erenler Dedenin ‘mezarı bu ardıcın dibindedir. Bundan başka dibine oturulabilecek pek çok ardıç vardır. Köylüler bu ardıçların dibine azıklarını koyar, oturur, biraz dinlenir. Buradaki aşçılığı ben yaparım. Eşeklere yüklü kazanlar her yıl et pişirdiğimiz yere iner. Eski ocaklara kazanlar çatılır. Karamuklu suyundan sular getirilir. Ormandan toplanan odunlar çatılı kazanların altında ateşlenir. Etler pişer. Herkes azığında getirdiği bulguru bir çarşafın üstüne döker. Etin suyuyla pilav pişirilir. Sini gibi taşlardan kurulu hazırlanmış sofralar vardır. Bu taş sofraların üstleri yıkanır. Herkes oturduğu yerden kalkar. Erenler Dede’nin mezarının başında toplanır. Dedenin mezarı çevresinde üç kez dolaşılır. Hoca yağmur duasını okur. Herkes elini yere çevirir. Dua dinlenir. El parmaklarının aşağıya doğru sarkık tutulması “Tanrım parmak gibi bereketli yağmur ver” demektir. Dua biter. Köylüler büyük, küçük taş sofralara oturur. Taş sinilerin üzerine leğenlerle pilav dökülür. Sonra ortası açılır. Buraya da leğenlerle et dökülür. Büyük bir coşku içinde etli pilav yenir. Aslında bizim yağmur duası ister yağmur yağsın, ister yağmasın her sene yapılır. Bu bizim ekinlerimizin, otlarımızın bereketli olması dileği ile varsıl, yoksul iyi bir gün geçirmek istememizden doğmaktadır. II. ÇEVİRME Çevirme bizim bağbozumu bayramımızdır. Çevirme, ekini otu biçtik, harmanı kaldırdık, buğdayı, bulguru ambarladık, işler çevrildi demektir. Çevirme bağbozumundan bir gün önce yapılır. Çevirme, etli üzümlü bir bayramdır. Çevirme günü herkes kendine yetecek eti, bulguru, ekmeği ve birer sepet üzümü heybesine koyar. Güneşin doğmasından biraz sonra gene köyün erkekleri köye bir saat uzaklıktaki Çevirme adı verilen Ardıçlı Tepe’de toplanır. Bu tepede her sülalenin bir ardıcı vardır. Herkes kendi sülalesinin ardıcının dibine oturur. Etler, pilavlar pişirilmeye başlanır, herkes heybelerindeki üzüm sepetlerini çıkarır, sular. Bol bol üzüm yenir. Komşu sülalelerden kişiler biri birlerinin ardıcının dibine konuk olarak gelir. Hal hatır sorulur. El sıkışılır. “Tanrı bugünlere bizleri bir daha kavuştursun” denir. Gelen konuklar leğenlerde sepetlerde sulanmış üzümlerle ağırlanır. Çevirmeye gelenler yemekten önce Çevirme Gediği’nde Karamuk çalılarının dibinde yatan Çevirme Dede’sinin mezarı başına otururlar. Nice çevirme günlerine kavuşmak ve üzümlerimizin bereketli olması dileği ile dualar edilir.. Dua bittikten sonra hazırlanan etli pilavlar yenir. Dileyen aynı gün, dileyen ertesi günü bağbozumuna başlar. III. TEKECİK Keçilerin kasım ayında döllenmeğe başladığı günün akşamı köyün bekar delikanlıları köyün ortasındaki bir odada toplanırlar. Delikanlıbaşı, delikanlıların postalara ayırır. Onlara birer mahalle verir. Herkes mahallelerine dağılır. Her postanın elinde biri birine bağlanmış sekiz on çan vardır. Sıra ile evlerin kapısına gelirler. “Esselamün aleyküm beyler, bir birini eyler. Koç, teke kattım kutlu olsun. Bal yiyenin ağzı tatlı olsun, oğlacığın ölmesin. Düşman sana gülmesin Aşkıla Allah diyelim haaaaa!” diye bağırarak ellerindeki çanları bütün kuvvetleriyle çalarlar, üzüm isterler. Ev sahibi delikanlılara “sağ olun” der. Tabakla kuru üzüm getirir, çuvallara döker. Delikanlılar bunu az bulurlarsa bir tabak daha getirip dökerler. . . . Postalar topladıkları üzümü oturdukları yere getirirler. Satarlar. Parasıyla en iyi davarı alırlar. Kesip kazanla ocağa vururlar. Et pişinceye kadar davul çalarlar, türkü söylerler, oynarlar. Et pişince yiyip dağılırlar. Bu eğlenceli güne “Tekecik” derler. Bu da keçilerin döllenme bayramıdır. IV. SAYA Keçilerin doğmasına yakın bir günde gene köyün bekâr delikanlıları bir odada toplanırlar. Delikanlı başı delikanlıları gene postalara ayırır. Her postaya ağzı kapaklı tas, tencere verir. Taslar, tencereler birer bohçaya sarılı olarak uzun iple bağlı torbaların içine konur. Postalar kendilerine ayrılan mahallenin evlerinin bacasında ipli torbalarını sarkıtarak: “Saya geldi sarkıtalım. Demir düdük taktıralım. Çok verenin keçileri doğursun, sürüleri artsın. Az verenler pahalılıktan patlasın. Sürüsü ortadan kalksın” gibi tekerlemeler söylerler. Ev sahipleri bacadan sarkan torbayı odanın içine doğru çeker. Torbanın içindeki kapaklı kabın içine gönüllerinden kopan yağ ve kavurmayı koyar. Bohçasına sarar, torbaya yerleştirir, ipi sarsar. Bu ip sarsma, yağı koyduk torbanızı çekin demektir. Delikanlılar torbayı çeker, açar. Verilen yağ miktarı o eve yakışır çokluktaysa giderler. Az bulurlarsa torbayı tekrar bacadan sarkıtırlar. Ev sahipleri delikanlıları gönülleyecek kadar yağı kor, tekrar ipi sarsar. Torbayı çeken delikanlılar verilen yağı az bulsalar bile bir daha sarkıtmazlar. Evlerden toplanan yağlarla poğaça yaparlar, yerler. Poğaça yapılıncaya kadar davul çalar, türkü söyler oynarlar. Keçilerimizin doğurmaya başladığı günler böylece kutlanmış olur. Yağmur duası, Çevirme, Tekecik ve Saya bizim üretimimizin bol olması dileğiyle yaptığımız kutlama günleridir. Köylü bu kutlamaları her yıl hiç bir zorlama olmadan seve seve yapar. V. DİNİ BAYRAMLAR Anlatan: Deli İbiş Dinî bayramlar yoksullar için oldukça acı geçer. Varlıklı insanların karıları, gelinleri, kızları, çocukları kendileri yoksullara göre çok göze batan bir güzellikte giyinirler. Bayramların arife günü ikindi namazından sonra camiden çıkan erkeklere dışarıda bekleyen erkek çocuklar da katılır. Büyüklü küçüklü kalabalık bir topluluk köyün mezarlığına doğru sessiz sedasız saygılı bir yürüyüşe geçer. Mezarlığa varınca, ziyaretçisi olmayan, nesli tükenen ölüler adına topluca dua edilir. Dua bitince herkes yakınlarının ve dostlarının kabirlerini ziyaret ederler. Bayramlarda zenginlerin yoksullara verdiği fitreler yahut kurban payları derde derman olur şeyler değildir. Çok kez bir gösterişten ibarettir. Yoksulun karnını doyurmaz. Her mahallenin bir konuk odası vardır. Bayram namazından sonra her evin erkekleri bir sini yemekle konuk odasına gider. Konuk odasında karma karışık oturulur. Evlerden gelen yemekler de sofralara karışık olarak dağıtılır. Şakalaşarak, gülüşerek yemek yenir. Kadınlar ve küçük çocuklar evlerde yemek yer. Yemekten sonra el öpülür, tokalaşılır. Şeker tutulur. Çay, kahve içilir. Bayram süresince, köy halkı biri birini odalarında ziyaret eder. Yakın akrabalar, dostlar biri birini ziyaret eder. Bu ziyaretler çok kere evlerde yemekli olur. Bayramlarda hem dinlenilir, hem ziyaretlerle yenilenen hem istenilen günlerdir bayramlar. VI. KÖYDE EĞLENCELER Anlatan: Deli Muharrem. “Ben size bir fıkra anlatarak konuşmağa başlayacağım: Bizim köyde eskiden gerdek gecesinde bir adet varmış. Gelin güveyiden para almadan konuşmazmış. Konuşma olmayınca elbette sevişme de olmaz. Gelin bekler, güveyi para versin de sevişmeye başlayalım. Güveyi bekler, para vermeden gelin konuşmaya yanaşsın da muhabbete geçelim. Gelin inatçıdır. Parayı almadan bir dilsiz gibi susar. Konuşmaz da konuşmaz. Güveyi bakar olacak şey değil. Sol elini def gibi tutar, sağ eliyle def çalarmış gibi çalmaya başlar. Bir de türkü tutturur: Kız allı gelin gelin... Kız domuz gelin gelin... Olmuyor sabahlar... Gel al parayı... Gelin parayı görünce dilleniverir. Bir cümbüştür başlar. Gerdek odasının duvarları bile güler. Bizim köyün eğlenceleri hep para işi. Parası olan dillenir, eğlenir, coşar. Parası olmayan dilini yutar. Başını kaşır susar... Ferfene, poğaça, peşmani, arabaşı, günleridir bizim eğlenceler. Ferfenede iyi bir davar kesilir. Eti pişinceye kadar davul çalınır, oynanır Uzun havalar söylenir. Ferfene yazın da kışın da yapılır. (1) Et yenildikten sonra ne tuttuysa ortaklaşa ödenir. “Poğaça, peşmani, arabaşı, ceviz oynama” günleri hep kışın yapılır. Bugünlerde de davul çalınır, oynanır. Bizim köyde çalgı çalan bulunmaz. Hep bildiğimiz davul çalmaktır. Ama biz kendi davulumuzu çalarız. İçimizden başkasının davulunu çalanlar da çıkar, çıkmaz değil. Neyse lafı fazla uzatmayalım. Bu günlerde de yenen şeyler kaça alınmışsa hesaplanır, kişi başına ne düşerse ödenir. Bu eğlencelere köyün yetişkin erkekleri katılabilir. Evlilik bekârlık ayrımı yoktur. İşte bizim sinemamız teyeturamız da bundan ibarettir. Hâlbuki insan hanyadan, Konya’dan haber veren şeylerle eğlenmeli, hem de fikir sahibi olmalı. Bize de onları öğretecek adam ister. “Bu da böyle olsun dal boyunlu Ayşam” demiş bizden birisi. Şimdilik böyle olsun bakalım.” VII. İMECE Anlatan: Dervişlerin Hüseyin. Ben beni bileli bizim köyde bir çok işler imeceyle yapılır. Köyün bağ yollarının, değirmen yolunun yapılması, köprülerin onarımı, hayvanların su içeceği, çeşmelerin önüne konan sekiz on metre uzunluğundaki teknelerin, su bentlerinin yapılması, su arklarının açılması, okul, cami yapımı ve onarımı, evi yananın, evi yıkılanın evinin hangi mevsim olursa olsun hemen yapılması, ağılların ve çeşmelerin yapılması hep “İmece” ile olan işlerdi. Sonra particiler oy almak için köyleri sardı. “Biz, sizin yolunuzu yaptıracağız, okulunuzu yaptıracağız, suyunuzu getireceğiz” diye bastılar yaygarayı. Bizim İmece ile yaptığımız birçok işleri baltaladılar. Şimdi bir yağmur yağsa yollar selden bozulsa, haydin yollarımızı onaralım dense köylülere, cevap hazır; “hökömet gelsin yapsın”. Hükümet yapmasına yapar. Amma bunların bir kısmı da ihale işi. Okul akar, herif sırtüstü yatar, köprü onarımı öylesine. Çeşmelerin yolları bozulur, kimsenin gözü bile görmez. Devlet bunları nasıl yapacak? Önce köylerdeki bu çeşit işleri sıraya koyacak, bütçede parası varsa ihale edecek, yüklenici gelip yapacak... Bekle babam bekle. İşler devletin sırtına yüklenirse sıra işi, para işi derken işler yüzüstü yattı. Gene eskiden biri birimizin ekinlerini çift öküzlerimizle ekerdik. Ekinlerimizi işlerdik. Harmanlarımızı yardımlaşarak kaldırırdık. Bağ yalaklarını açar, bağ dikerdik. Tımarda, ot, filiz almada, üzüm sermede, pekmez kaynatmada, odun kesmede hep biri birimizin işini ta gönülden seve seve yapardık. Bu alanda da imece işleri kalmadı gibi bir şey artık. Her şey paraya bindi. Paran varsa amele tutup yaptıracaksın. Yoksa koluna kuvvet. Canın isterse çalışma da gör. Kimse sana elini uzatıvermez. Kötü particilik güzelim adetlerimizi işlemez hale getirdi. Asıl büyük sorunumuz olan topraksızlıktı, işsizlikti. Politikacı neden bu derdimize el atmadı. Bizim gücümüzün yettiği konuları da Arap saçına çevirdi. (1) Ferfene: Ortak bir davar alıp yemek ve eğlenmek geleneği. HASTALIKLAR ve TEDAVİLERİ Anlatan: Eyvaz Mustafa Köylülerin hasta umutsuz günleri de olur. Bu günlerde kentten uzak köylerde doktor yok, sağlık memuru yok, ilaç yok. Hasta ne yapsın, hasta sahibi ne yapsın? Ortalık kıştır, yol yok. Bir de yoksulsa vay haline? Böyle zamanlarda köylünün imdadına koşanlara bir bak sen. Kocakarı ilaçları: Nane, Kekik, Ihlamur bunların en iyileri. Eşek sidiği, insan pisliği, katran, zift ve bilinmeyen sayısız otlar. Bunların bir kısmı yaralara sarılır, bir kısmı ezilir yedirilir, bir kısmı kaynatılıp, suyu içirilir. Dozunu bilene aşkolsun. Bilinmeyen otlardan yapılan kaynatılmış suların içilmesi çok kere ölümle sonuçlanırdı. Ama hiç kimse kocakarı ilaçlarından dolayı ölen hastaları için ihbarda bile bulunmaz! Bir de dalak kesme, sarılık kesme diye yapılan uygulamalar var. Bir hastanın dalağı şişti diyelim. Köyde çok bilgiç kocakarılar vardır. Bunlardan birisi çağırılır kadın hastayı yere yatırır. Karnının üstüne bir senit (ekmek tahtası) koyar. Eline de bir odun baltası alır, tahtaya birkaç kere vurur gibi yapar. Hasta derdinden kurtulacak umuduna düşer. Bazen iyi bakılan hastalardan iyi olanlar çıkabilir. Birçoğu da ölür. İyi olanı falan kocakarı iyi etti denir. Onun namı yürür... Bir de sarılık kesme vardır. Sarılığa tutulan yetişkin ise dilinin altı kesilir. Kurtulan az olur. Kurtulan için de falan sarılığa tutuldu da, falan kocakarı onu iyi etti denir. Onun da namı yürür... Eğer sarılığa tutulan çocuksa bir leğene oturtulur. Ilık su ibriği leğenin yanına konur. Çocuğu anası veya çok konuşkan bir kocakarı tutar. Dışarıdan bir elinde makas, bir elinde ılık su dolu bir maşrapa ile bir kocakarı çocuğun başında olan dilli karı dışarıdan gelen kadına sorar: “Nerden geldin ebesi (anneannesi)?” O: “Gaf dağının ardından geldim”. “Neye geldin?” “Memedin sarılığını kesmeye geldim”. “Kesme ebesi, kesme ebesi” derler. Eli maşrapalı kadın çocuğun tam tepesine dikilir. Bir eliyle maşrapadan azar azar çocuğun başına ılık suyu dökerken makaslı ebe eliyle de dökülen suyu keser gibi makası şıkıdık mıkıdık açar kapar, açar kapar “Kestim keserim, kestim keserim” derken: Dilli karı: “Kesme ebesi, kesme ebesi.” “Kestim keserim, kestim keserim.” “Kesme ebesi,- kesme ebesi.” . ……………………………………………. “Tamam, çocuğun sarılığı iyi olacak gayri” denir. Bekle iyi olmayı. Bir gün çocuk ansızın ölür. Ama bu kötü adet bir türlü ölmez. Ne değeri var bu hokkabazlığın. Neden boyun eğiyor insanlar böyle uydurma şeylere?! Yok, mu bunların sorumlusu? Bunlarla kalsa iyi. Bir de muskacılar, üfürükçüler, cinciler var. Çocuğu olmayanlara çocuk doğurtan bilgiçler var! Kurşun dökenler, kan alanlar, sülük yapıştıranlar var. Bir sürü can alıcı, saymakla bitmez... Düşünün bugün bir uzman profesörün muayene ücreti 35 bin lira. Tahliller, yol parası, otel, lokanta, ilaç parası, ağı pahasına. Toplasan 150.000 lirayı geçer. Nasıl versin yoksul hastalar bu parayı? Bir de hastaneye, ameliyata ihtiyaç olursa yandı çırası!.. Altından kalkılır şey değil. Bir de tutturmuşlar Atom çağı. Bizim hiç mi nasibimiz yok bu yeniliklerden? İşte böyle zamanda hasta sahibinin başvuracağı yerler ya dedelerin mezarına çaput bağlamak, ya muskacı kapısını çalmak, ya da hastayı üfürükçüye okutmak. Kim iyi olmuştur şimdiye kadar bu türlü tedavilerden? Ama çaresiz kalınca bile bile biz bunları yapıyoruz. Hangi okulda okumuştur bu madrabazlar? Bir de bunlardan kadınların şurasına burasına yazı yazanlar var. Sinir hastası olanlara “Seni cinler çarpmış. Ben onları toplayıp seni ellerinden kurtaracağım” diyen soytarılar var. Bunlar kendilerini doktorlardan bile üstün tutmaktadır. Neden köylünün yoksulları bu ne idüğü belirsizlerin elinden kurtarılmaz? YAĞLI KARA Sen bizim köyü bilmezsin. Hele hele Eşşe ile Delibaşı Memed’i hiç bilemezsin. Eşşe, Memed’in anası. Kocası Birinci Dünya Savaşı’nda ölmüş. Eşşe taze gelin iken dul kalmış, Memed de yetim. Eşşe yoksul bir kadın. Memed’ini bin bir sıkıntı içinde büyütüp geleceğine güvenmeye başlamış. Ona umutla, güvenle bakmış. Kendini böyle avutmaya çalışmış. Oğlu büyüyecek, çalışıp yurt yuva kuracak, çoluğa, çocuğa kavuşacak. Eşşe de bu mutlu yuvada oğlunun sefasını sürecek... Kimseye de muhtaç olmayacak. Eşşe kadın bu mutlu yaşamı özlerken bir gün Memed hastalanmış. Doktor yok, ilaç yok. Hatta doğru dürüst yiyecek bile yok. Çift, çubuk yok. El kadar soğan dikecek bir toprağı ile beş on sepet üzüm veren bir de bağı var. Gel sen geçin bu olanakla... Bereket köy yeri, odunu sırtı ile getirir. Yabani elmalar, armutlar, palamutlar vardır dağlarda. Komşu kadınlarla gider, onları silker. Bütün kadınlar çuvallarını doldurduktan sonra biri birine seslenirler, çuvalını dolduramayanın çuvalını doldururlar, hep beraber köye dönerler. Eşşe kadın hasta Memed’iyle böyle yaşarken, Memed’in hastalığı ilerler. Çocuğa bir titreme gelir, çarpık çurpuk yürümeğe başlar. Elleri tutmaz olur.Karın ekmek ister, boğaz aş ister. Memed özel bakım ister. Yokluğun gözü kör olsun. O da beslenmek ister. Amma evde yiyecek bir şeycikler yok işte. Kendini satamaz Eşşe. Uçkuru çok sıkı bağlar. İş? İş yok. İş tutturan yok. Konu komşudan yaşam sürdürecek yardım yok. Elinden tutacak akraba yok. Dost yok. Yok... Yok... Ne kaldı geriye? Ya dilenecek, ya çalacak. Eşşe ve oğlu hırsızlığa başlarlar... Eşşe tencere çaldıysa oğlu tabak çalar komşulardan. Eşşe entari çaldıysa oğlu ayakkabı çalar. Tas çalar, tava çalar... Çalar... Çalar... Yokluk bu alçaltır adamı. Bağdan üzüm çalar, tarladan patates, evden yağ... Harmandan buğday çalar. Pekmezde pekmez. Bulgurda bulgur çalar. Çalar... Çalar... Çalar... Bir gün köylü bunun farkına varır. Muhtar, bekçi, hacı, hoca evini arar. Ooo... Herkesin yitiği evde bulunur. Ne olacak şimdi’? Götürürler muhtar odasına. Önce ikisine de iyice bir dayak atarlar. Eşşe ile oğlu yalvarırlar. Yardım edin. Bizi koruyun; Muhtacız... Açız... Affedin derler... Dinleyen kim, anlayan kim? Akıllının biri “Götürün bunları evlerine. Çaldıklarını iki sepete doldurun. Yüzlerine çaldıkları tavadan, tencereden kara sürün. Köy içinde dolaştırın. Bakalım bir daha hırsızlık edebilirler mi? der. Eşşe ile oğlu evlerine götürülür. Yüzleri yağ tavalarının yağlı karasıyla karalanır... Çaldıkları şeyler sepetlere doldurulur, sırtlarına iple bağlanır... Köyün içinde kapı kapı dolaştırılır. Herkes yitiğini sepetlerden alır, Eşşe ile Oğluna küfreder... Onlar da alnımızın yazısı diye ağlarlar!.. ZENGİN DÜĞÜNÜ Zenginle yoksulun düğünleri harcamalarda gözle görülür. Fakirler çabuk nişanlanırlar, konu komşu düğün evine uğrarlar, hayırlı olsun derler. Fakir düğünlerinde yalnız köyün kadınları davul çalıp oynarlar. Yemek içmek, çalgı malgı yoktur. Başladığı ile bittiği pek belli olmaz. Zengin düğünlerinde önce dama bir bayrak dikilir. Davullar çalınır, tüfekler atılır. Bayrağı dama diken delikanlı güveyiye sağdıç olur. Bayrağı bayraktar taşır. Sağdıç güveyi gezdirir. Bir de Delikanlı başı vardır. Düğünde onun sözü geçer. Bütün delikanlılar onun sözünden çıkmazlar. Düğün sahibi bayrak dama dikildiği gün komşu köylerden gelen davetlilere ve köyün tüm delikanlılarına yemek vermeye başlar. Akşamları sazlar çalınır, davullar gümbürder. Türküler çağrılır. Kaşığı eline alan ortaya çıkar, oynamaya başlar. Zenginlerin birçoğu Bozkır köylerinde saz çalan, oynayan köçekleri para ile getirir. Gündüzleri ve akşamları sazlı sözlü cümbüşler başlar. Sofralar kurulur. Yemekleri DELİKANLIBAŞI yerse herkes yer, yemezse kimse sofradaki yemeklere kaşık batıramaz, onu bekler. Düğün sahibi yemeğinin yenmediğini görünce DELİKANLIBAŞI’nın yanına adamlarını yollar, ne istediğini öğrenir. Yemeklerdeki eti, tabaklardaki helvayı çoğalttırır. Bazen içilecek şeyler de verilir. Delikanlıbaşı’nın gönlü olmuşsa yemeye başlar. Onun yemeye başladığını görenler de yemeye başlar. Sofranın zengin olması sofraya oturanların işine de geldiğinden Delikanlıbaşı’nın istediklerine kimse karışmaz. Bir hafta süren düğün günlerinde bol bol yiyecek, içecekle sofralar dolar, taşar, yenen içilen şeylerin haddi hesabı yoktur. Düğün sahibi de konuklarını memnun ettiği için mutludur. Eğer düğün sahibi hık mık eder isteneni vermekten çekinirse Delikanlıbaşı sözü çakıştırır: “Hamama giren terler ahbap” der... Önemli olan bunu dedirtmemektir, düğüne çağrılanları hoşnut etmektir. Güle oynaya sevinçli günler yaşatmaktır. Düğünün son günü “kına gecesi”dir. Bugünün değeri büyüktür. Düğün sahibi sofrasına oturacak adam sayısını hesaplar. Beş on davar keser. Kazanlarla etler, pilavlar pişirilir. Öğleyin kurulan sofralarda köyün bütün erkekleri yemek yer. Sonra gelin almaya gidilir. Kız evinde gelin ata bindirilir. At yoksa katıra bindirilir. Oğlan evine doğru yürünür. “Gelin alayı” derler buna. Av tüfeği olan her erkek düğün alayında yerini alır. Bunların sayısı 50–60 arasında değişir. Alay eve gelinceye kadar 5–10 yerde durulur. Davullar çalınır, tüfekler atılır, köçekler oynar, gelin eve indirilir, düğün de bu akşam biter. Düğünün birinde köylülerin kendi üzümlerinden yaptıkları şaraplardan sofralara helkelerle konur. Sofranın birinde Nakşibendî tarikatına giren bir konuk vardır. Şarabı görünce sofradan kalkmak ister. Yanı başında oturan “Sofu” diye anılan şakacı biri vardır. Hemen adamın elinden tutar: “Otur hele babayiğit, sen bizim konuğumuzsun. Bu kadar adamı tepip nereye gideceksin? Her şeyin bir yakışığı vardır.” diye iyi yanından gelip, okşayarak sofraya oturtur. Sofu, herkesi güldüren şakacının biri. Herkese maşrapalarla şarap dağıtılır. Şerefe bardaklar kaldırılır. Sofu, bardak kaldıranlara seslenir: “Konuğumuz içmeyince içmek yok.” Konuk diretir “içmem” der; Sofu: “Şaraba tuz dökülürse sirke olur. Sirke içmek haram değil ki? Getirin oğlum oradan bir kaşık tuz” der. Tuz gelir. Konuğun bardağına biraz dökülür. Sofu yine: “Ne var bunda içilmeyecek? Bizimki şarap, seninki şirke. Kaldırın delikanlılar bardakları. Konuk sen de kaldır.” Ne yapsın konuk? Bu kadar hoş karşılanmaya dayanamaz, bardağı kaldırır: “Sirke niyetine” içer. Yenilip içilme devam eder. Konuk, ömründe şarap içmemiştir. Koca maşrapayı devirince kafayı bulur. Bardağı tekrar doldurulur. Sofu sorar: “Ağam” der tarikatlı konuğa. “Tuz dökelim mi? Tarikatlı, şarapla, düğünün şenliğinden coşmuştur. Sofuya döner: “Tuzlu da gelsin, tuzsuz da”. HACILAR – DERVİŞLER – ŞEYHLER Bizim köyde dindar bir köy. Ben küçükken Arap yazısı okuduğumuz bir okul vardı. Emmim köyün hocasıydı. Köylü çocuklarını bu okula yollardı. Büyük bir dershanemiz vardı. Bir tarafta kızlar, bir tarafta da erkek çocuklar otururdu. Namazda okunacak sure ve duaları yaşlı kalfalar yeni gelenlere ezberletmeye çalışırlardı. Sonra da hocanın önünde okurduk. Daha yetenekliler Kur’ana çalışırdı. Kur’anı söken ve bitirene “başa çıktı” derlerdi. Kim başa çıkmışsa onun anası, kazanla bulgur pişirir, tüm okul çocuklarına ve konu komşuya dağıtırdı. Hocaya da para verirlerdi. Başa çıkan, büyüklerinin elini öperdi. Onlar da ona sevinsin diye para, verirdi. Analar, babalar ve çocuklarda bir sevinçtir giderdi. Bizim köyde çok hacı vardı. Hâlâ da var. Hicaz’a ancak varlıklılar gidebilirmiş. Vapurla, deveyle gidip gelişlerini ballandıra ballandıra anlatırdı. Babam iki kez gitmiş. Üç emmimi de hicaza götürmüş. “Köyde zengin olan hacılar mevlit okuturlardı. Mevlitte köyün tüm erkeklerine yemek verilirdi. Yemekten sonra kahve içilirdi. Mevlit okunmaya başlanınca şerbetler hazırlanır herkese bardak bardak verilirdi. Baharat kokulu pekmez şerbeti seve seve içilirdi. Her hacı biri birinden zengin yiyecekler hazırlayarak bir cömertlik yarışına girerlerdi. Köylüyü en iyi yiyeceklerle doyuran en iyi mevlit okutmuş sayılırdı. Köyde en az 15 zengin hacı mevlit okuturdu. Bir de Konya Ovası’nda dilenip köyde mevlit okutan Kör Emin vardı. Eti, helvası çok olduğu için köylüler onun mevlidini severlerdi. Zenginler ise buna kızardı. Bu yıl mevlidinden memnun edemeyenler gelecek yıl okuttukları mevlit yemeklerini daha iyi çıkararak özürlerini örterlerdi. Hatta siz de böyle okutabilin bakalım dercesine meydan okurdu. Ve mevlitler yıldan yıla böyle devam eder giderdi. Mevlit okutan zenginler yalnız bu cömertlikleriyle kalmazlardı. “Mevlidimiz şenlikli olsun” diye Konya’dan Mevlevi dervişleri de çağırırlardı. Arif Dede, Mehmet Divane, Gazileli Kör Raşit Dede hemen hemen her yıl çağrılırlardı. Bunlar ilahiler söylerler, sema ederlerdi. Köylüler dervişlerin ilahilerini, dönerek yaptıkları ayinleri severek seyrederlerdi. Bu dervişler ta Konya’dan boşuna kalkıp gelmezlerdi. Mevlit okutanlar kesenin ağzını açar, onları memnun edecek paralar verirlerdi. Ayrıca köyün varlıklı aileleri de birer batman (9 kg.) üzüm verirlerdi. Dervişler iyi harman kaldırmış köylü gibi yüzleri gülerek uğurlanırdı. Mevlevi dervişlerin köyde sevilmesinden sonra, bir de Nakşibendi tarikatı çıktı ortaya. Nakşibendi liderleri çok kurnaz kişiler. Nereye kanca atacaklarsa oranın sözü geçen kişilerini önceden öğrenirler. ondan sonra o köye kendi misyonerlerini yollarlar. Bizim eve bir akşamüzeri sakallı atlı geldi. Kıpkırmızı yüzlü, başı ustura ile kazınmış, göbekli bir adam. “Karamanlı Kalaycı zade Mustafa ‘Efendi” olarak tanıttı kendisini. Babam bana işaret etti. Adamın atını tuttum. Sırtından eyerini aldım. Adam bana: “Az gezdirirsen iyi olur” dedi. Ben atı ileri geri döne döne gezdirdim, sonra ahıra bağladım. Atın kaşağılanması, torbasına ot yahut arpa samanı konması, üzerine de arpa doldurulması gerekmiş. Bunları da yaptım. Akşam yemeğinden sonra babam beni çağırdı. “Bu adam tarikatçı” dedi. Benden köyün ileri gelenlerini toplamamı istiyor. Sen yarım saat sonra misafir odasına gel. “Dediğin adamları çağırdım. “İşimiz var” dediler de. O da yarın defolsun gitsin” dedi. Ben yarım saat sonra odaya geldim. Komşulardan kimse gelmiyor. “İşimiz var” dediler... Babam Konya medresesinde okumuş. Yirmi beş yıl köyün muhtarlığını, padişahlık döneminde de aşar memurluğu yapmış, Hanya’dan, Konya’dan haberi olan bir semerci ustasıydı. Adam benim komşular gelmeyecek dememi duyar duymaz kızıl bozul oldu. Ben odanın gerisinde diz çöküp oturdum. Odada sinek sesi bile yoktu. Adam “Şeyh Esat Efendimiz” derken, babam adamın konuşmasını kesti: “Sen benim tozlu çulumun üstüne oturdun. Konuğumsun. Benim odamda şeyhlerin, Esat Efendilerin yeri yok. Onları başka bir yerde konuşursun” dedi. Adam ikinci kez kızıl bozul oldu. Yatak serdik. Yattı. Sabah erkenden kalktım. Konuk tarikatçının atını yemlemeye gittim. Ne ahırda at, ne de odada konuk var. Adam geceden kalkmış gitmiş. Meğer adam babama söz geçiremeyince bizim sevmediğimiz bir adamın evine gitmiş. 0 adam köydeki cöm cöm sakallıları toplamış. Onlarla ayin yapmışlar. Sonra da onları tarikata sokmuş. Her şey kendi aralarında kalacak, Şeyh Efendiden. ne emir gelirse herkes biri birine duyuracak. Gerektiğinde herkes gücü yettiğince Şeyh Efendi’ye yardımda bulunacak... mış. Bizim köyde gizliden gizliye Nakşilik aldı yürüdü. Gizli ibadetler yapılmaya başlandı. Bir gün köye “A. köylü Şeyh Efendi gelmiş, oraya gideceksiniz” diye bir haber dolaştı. Bizim tarikatçılar hemen heybelerine en iyi kuru üzümleri doldurarak gece A köyünün yolunu tuttular. Öteki köylerden de bal, pekmez, yağ tenekeleriyle gelenler olmuş. Şeyhin elini öpmüşler. Hediyeler harman gibi yığılmış. Şeyhten derslerini almışlar. Meğer Şeyh Efendi Atatürk karşıtıymış. Türkiye’den kaçıp Suudi Arabistan’a yerleşmiş. Orada iki kadınla yaşıyormuş. Köydekiler de köyde. Köyümüzden para yardımı istenince bizim Gökmen Ali “Avratını … ettiğimin adamı. Hicaz’da iki avratla keyif çatacak da ben de ona para mı yollayacağım? .... mı alsın. Para vermeyin pezevenge” diyordu. Ama onun adamları el altından her köyden para toplayıp gönderiyorlardı. Bununla kalsa iyi. Bir de ona vekâlet vererek kendi yerlerine Hicazı ziyaret ettirip, Hicaza gitmeden hacı oluyorlardı. Buna, “bedel” diyorlardı. Şeyh Efendi’yi bedel tayin edenler ona çok para yollayıp hacı oluyorlardı. EŞŞEKLER KONGRESİ Dünya eşekleri bizim köyün Çukurpınar yaylasında toplanmışlar. Önce aralarından eşekler kongresini yönetecek kurulu seçmişler. Kurul da aralarından en yaşlı eşeği kongre divan başkanı seçmiş. Kongre başkanı koca eşek Yazının burnuna çıkmış bütün eşeklere: “Sevgili eşek kardeşlerim! Önce beni kongre başkanlığına seçtiğiniz için sizlere teşekkür ederim. Beni bu göreve getiren tüm eşek kardeşlerime sonsuz şükran ve minnet duygularımı belirtmek isterim. Bizim bütün problemlerimizi, halletmek için benim biraz hazır olmam gerekiyor. Şu anda dünyanın dört bucağından kalkıp gelen eşek kardeşlerimin dinlenmelerini, hem de kongrede yapacakları konuşmaları hazırlamalarını istiyorum. Hepiniz hazırlanmadan önce de şimdi sayacağım otlaklara Ve güzel su içeceğiniz pınarlara yerli eşek kardeşlerimiz tarafından götürülmenizi istiyorum. Şimdi sizlere sesleniyorum: “Yerli eşek kardeşlerim, hepiniz yanıma gelin”. Yerli eşekler dörtnala başkanın yanına gelirler. Başkandan verilecek görevi yapmak üzere hazır olduklarını ai... ai... ai... ai... diye anırarak belli ederler. Başkan tekrar konuşmaya başlar: “Konuksever yerli eşek kardeşlerimin şu andaki davranışları beni çok, hem de çok mütehassıs etti. Sizlere nasıl teşekkür edeceğimi bilemiyorum. Şimdi siz konuk eşek kardeşlerimizi Akçapınar’a, Kaynarcı’ya, Kuruçam Arası’na, Ekşi Elma’ya, Gürlevik’e götüreceksiniz. Güzelim ilkbahar mevsimindeyiz. Buralardaki yeşil çimenlerin, otların, çayırların hatta boğa dikenlerinin en bol olduğu yerleri konuk eşek kardeşlerimize göstereceksiniz.” Yerli eşekler verilen görevi yapacaklarını belirten sevinçlerini tekrar ai… ai... ai... diye hep beraber anırarak başkana duyururlar. Başkan koca eşek, tüm dünya eşeklerine karşı konuşmalarını sürdürür: “Bu dağların otları, eşeklerin cinsel gücünü de arttırır. Hele boğa dikeni yiyenleriniz durmadan sevişmeye kalkarsanız şaşırmayın. Sevgili eşek kardeşlerim. Biz, hepimiz dünya eşekleri olarak kardeş sayılırız. Sizden çok rica ediyorum. Aranızda hiç bir ayrım yapmadan, şu Amerikan eşeği, şu Rus eşeği, şu Çin, Hint, İngiliz, Fransız, Güney Afrika, Avustralya hatta Yunan eşeği demeden hepiniz doya doy sevişiniz.” deyince dinleyici eşekler bağırırlar: “Biz insan mıyız ayırım yapacak?.. Başkan kaldığı yerden: Yiyiniz, içiniz, dinleniniz. Sorunlarımızı saptamak üzere oturuma iki gün ara veriyorum” der. Yerli eşekler, konuk eşekleri adı geçen otlaklara götürürler. Tüm eşekler taze otları iştahla yerler. Karınlarını tıka basa doyururlar. Soğuk sulardan içerler. Kancık eşekler, erkek eşekler başlarlar anırmaya. Başkanın dediği gibi hiç bir ayırım gözetmeden hep beraber yerler, içerler, hem de doya doya sevişirler. Bir taraftan da insanoğlunun kendilerine yaptığı kötülükleri, haksızlıkları içeren ortak imzalı bir dilekçenin seçilecek güvenilir bir koca eşek tarafından Tanrıya iletilmesine karar verirler,.iki gün sonra da Çukurpınar yaylasında yapacakları kongreye katılırlar. Başkan Yazının burnuna çıkar. Var sesiyle: “Sevgili eşek kardeşlerim! İnsanoğlunun bizi kötü yönettiğinden, kazandığımız hakları bize yedirmediğinden, şikâyetçiyiz.” Tüm eşekler başkanın söylediklerini doğrularcasına, ai... aai... aai... aai... diye durmadan başlarlar anırmaya. Başkan: “Sevgili eşek kardeşlerim. Hepiniz anırarak beni alkış yağmuruna tuttunuz, gözlerim yaşardı. Bu, bizim davamızda çok üstün bir birlik içinde olduğumuzu gösteriyor. Bundan sonra, bu birlik ve beraberlik duygusu içinde birleşeceğiz. Bölünmeyeceğiz. Birlik ve beraberlik duygusunu yaşattıkça biz tüm haklarımızı insanoğlundan çatır çatır koparacağız.” Gene aai... aai... aaa anırma alkışları gökleri çınlatır. Kongre başkanı: “Eşek kardeşlerim, eşek kardeşlerim, biraz beni dinleyin... Gündemi açıklıyorum. Ondan sonra hepinize konuşma hakkı vereceğim.” Deyince eşekler susar. Başkan gündemi okumağa başlar: “1- İnsanların eşeklere yaptıkları tüm kötülüklerin açıklanması. 2- İnsanoğlundan isteklerimiz. 3- İnsanoğlunun bize vermesini istediğimiz hakları içeren dilekçemiz, aramızdan seçeceğimiz güvenilir ve çok yetenekli koca bir eşek eliyle Tanrıya gönderilmesi. 4- Dilekler ve kapanış. Şimdi oturumu açıyorum. Sıra ile konuşacaklara söz vereceğim. Konuşulanların iyi dinlenmesini, konuşmacılara geçiyorum. Konuşmak isteyenler adlarını yazdırsınlar” der. Konuşmacı eşekler adlarını sıra ile yazdırdıktan sonra, konuşmalar başlar. İlk konuşmacı: “İnsanoğlu bizim sırtımıza çok yük yüklüyor” der demez öteden bir eşek: “Sırtımıza yüklenen bu yükün ortasına da kendisi biniyor.” Bir başka eşek: “Karısı sırtındaki Çocuğu sırtımıza binen herifin kucağına veriyor.” Bir başkası: “Evet elinde bir sopa ile arkamıza vura vura sürüyor. Gel ölme bu yükün altında” derken, Başkan: “Arkadaşlarım, çok muhterem eşek kardeşlerim, lütfen bir eşek konuşsun. Anlıyorum hepiniz bu konuda çok dertlisiniz.” Derken, bir başka konuşmacı: “Bizi öküzün yanında çifte koşuyorlar, harmanda dövene koşuyorlar. Öküzler çok kuvvetli. Biz onlarla aynı yükü çekemediğimiz için kıçımızın şaklarını bizle delik deşik ediyorlar. Bizi insanoğlu, öküzle bir tutmasın.” Bir başka konuşmacı: “Sahiplerimiz bizim ırzımıza geçiyorlar. Eşek olduk diye her işlerini yaparken bir de namusumuzla oynuyorlar” der, demez hemen bir konuk dişi eşek konuşmacı erkek eşeğin sözünü kesmiş: “Siz erkek eşekler var ya çok adi hayvanlarsınız. Kendi cinsinizi bırakıp kısraklarla, kancık katırlarla aşk yapıyorsunuz” derken bir başka konuşmacı eşek, “Sanki insanlar pek mi namuslu? Onlar da erkek erkekle, kadın kadınla eşcinsel yaşam sürdürüyorlar. Onlar biz eşeklerden daha kötü alışkanlık içindeler. Bu sapıklıkların tümü ortadan kalkmalı.” Başkan konuşmacıları uyarır: “Konumuz dışı konuşmayalım. Lütfen konumuza dönelim” der. Bir başkasına söz verir: Konuşmacı: “Sayın eşek arkadaşlarım, çok muhterem eşek kardeşlerim, biz bütün bu yükleri taşırken, her türlü hakaretlere katlanırken, tam anlamıyla karnımızı da doyurmuyorlar. Aç eşek istenilen işi yapabilir mi? Biz sahiplerimizin iş yerlerinin kazançlı olmasından en çok yükü çekenlerdeniz. Kazandığımız yiyeceklerden daha iyi beslenmek hakkımızdır. Oysa sahiplerimizin pek çoğu önümüze bir kalbur kes yahut bir sepet kuru saman dökmektedir. Harmanı biz kaldırıyoruz, yem vermiyorlar. Sergiyi eve taşıyoruz, üzüm vermiyorlar. Tüm meyveleri, kabakları biz taşıyoruz bize yedirmiyorlar.” der demez bir başka eşek, divan’a doğru koşarak “Yalan söylüyor, yalan söylüyor. Önümüze dökülen samanın üstüne bir avuç yem dökmüyorlar mı? Başımıza taktıkları torbanın içindeki samanın üstüne biraz yem serpmiyorlar mı? Rica ederim nankör olmayalım” derken, konuşmacı eşeği aaa... aaa... aia... aia... diye anırarak kınarlar. Tüm eşekler konuşmacı eşeğe: “Biz eşeğiz ama, insanlar biri birine kızdıkları zaman “eşek oğlu eşek” diye küfrederler. İşte o eşek tam bu eşek” derler. Başkan konuşmaları yeterli bulur: “Şimdi içimizden en yetenekli, en kocaman ve en kuvvetli bir eşeği bizi temsil etmek üzere seçeceğiz. Bu eşek arkadaşımızın eline konuştuğumuz haksızlıkları içeren bir dilekçe vereceğiz. İnsanoğlunun bize haklarımızı vermesi için Cenabı Allaha yollayacağız. Yüce Allah da insanların bize iyi davranmalarını, haklarımızın bize verilmesini, insanlara elbette emredecektir. Bu dilekçe eşekleri daha özgür, daha mutlu yaşama kavuşmalarını isteyen bir dilekçedir” der. Hemen kendilerini temsil edecek olan yetenekli koca eşeği seçerler. Eline dilekçeyi verirler. Herkesin kulağı bu güvenilir eşeğin getireceği haberdedir. Kongre dağılır. Bütün eşekler eski yerlerine giderler. Konuşulanlardan, alınan kararlardan oluşan dilekçeyi alan koca eşek Erenler Dağı’nın yolunu tutar. Tanrı ile Erenler Dağı’nın tepesinde buluşmak umudundadır. Amma yolda giderken karnı acıkır. Dilekçeyi yiyiverir. Acıkınca, dilekçeyi yiyiverdiğini de unutur. Bu yüzden Tanrının katına da çıkamadığını tüm dünya eşeklerine duyurur ve ortadan kayboluverir. Bütün eşeklerde bir telaş başlar. 0 günden bu güne... bir aramadır gider. Her eşek önüne gelen eşek kakalarını koklamağa başlar. “Acaba bizim koca eşeğin kakası bu mudur? Acaba bizim dilekçe bunun içinde midir? diye. Amma hiç bir eşek dilekçeyi kokladıkları kakanın içinde bulamaz. Eşek inadı buya. Bulacağız umuduyla durmadan gene koklarlar, gene koklarlar. Sonunda aklı başına gelen eşekler: “Yahu bu alınan kararlar her türlü zora ve acılara katlanan eşekler başının aklıyla alınmadı mı? Eğer bir kurtarıcı yanını bilseydi bu eşek oğlu eşek, kendini kurtarırdı. Biz ne diye onun arkasından koşup, olmadık kakaları koklayıp duruyoruz? Eğer bizde biraz akıl olsaydı, başkasının emrinde olan eşeğin arkasından gitmezdik. Durmadan da önüne gelen eşek kakalarını koklamaya da katlanmazdık. Demek ki biz eşek aklıyla kaldıkça, eşek inadımız yüzünden başka eşeklerin bokunu koklamaktan kurtulamayacağız” derler. ALAKANCIK Vaktiyle bizim köy göçebe imiş. Yazın yaylalara, kışın kışlıklara göçerlermiş. Sürülerle hayvanları varmış. Bir zaman gelmiş ki göçebelikten usanmışlar. Şimdiki köyün olduğu yere gelmişler. Parmak, kol ve bacak kalınlığında akan sular çokmuş. Çevre ormanlıkmış. Burada da yazın, yüksek otlaklarda, kışın da Göksu kenarındaki kar düşmeyen vadi ve yamaçlarda hayvanlarını otlatırlarmış. Bu güzel yeri sevmişler. Ve “Kalalım ağalar” demişler. Köyün adı da Kalınağıl olmuş. Kalın, varlıklı (ensesi kalın gibi) ağıl da hayvanlarının yatıp kalktığı barınak. İki adı birleştirmişler. Köyün adını “Kalınağıl” koymuşlar. Dağlık bir köy. Ne ayakları çarıktan kurtulmuş, ne de sırtları yamalıklı giysilerden. Gene yoksul bir yaşam sürmeye başlamışlar. Köyde de kötü bir görenek varmış. İnsanlar iş yapamayacak kadar yaşlanınca Alakancık adındaki taştan atarlarmış. Hiç bir yaşlıya kendi kendine ölümü bekletmezlermiş. Yorulmaz Koca adında dinç, yaşlı bir adam köylüleri bir gün toplamış: “Buraya konduk, yerleştik. Ama bizim üzüm veren bağımız yok. Meyve veren ağacımız yok. Ekin ekip harman kaldırmıyoruz. Tencereye vuracak patatesimiz, patlıcanımız, fasulyemiz yok. Kuru ekmeğe katık edecek soğanımız yok, domatesimiz yok. Çocukların eline verecek bir salkım üzümümüz yok. Görüyorsunuz, yalnız hayvancılık karnımızı doyurmuyor. Gelin sizinle köyün topraklarını ekelim. Bağ dikelim, sebze yetiştirelim. Göksu’yun önüne bentler yapalım. Suyun kenarındaki bükleri ekelim. Oralarda kan damlasa can biter. Su var, toprak var. Oraya kışın iklim güzel. Göksu’yun yamaçlarına bağ dikelim. Üzümler erken çıkar. Tabandaki yerlerde de ekin, sebze, meyve yetiştirelim. Gene hayvancılığımız devam etsin. Üretim artsın. Yoksulluktan kurtulalım. O zaman daha sağlıklı daha mutlu oluruz” demiş. Köylüler kara kara düşünmeğe başlamışlar. İçlerinden biri: “Şimdiye kadar hep hayvan güttük, hep hayvan yetiştirdik. Başka bir göreneğimiz yok, başka bir sanatımız yok. Bu saydığın işler çok iyi, güzel, amma nasıl yapacağız? Hiç bilmediğimiz bu ürünleri nasıl yetiştireceğiz?” deyince: Yorulmaz Koca: Önemli olan bilinmeyeni öğrenip yapabilmek. Bilinmeyen yararlı şeyleri öğrenmek ve işe yaratmak. Yaşam seviyesini yükseltmek. Bilineni herkes yapar. Herkes’in yaptığı işler kolay işlerdir. Kolay işlerin kazancı da azdır. Biz kendimizi zorlayacağız. Zor işleri yapmasını öğreneceğiz. Bu saydığım işleri bir gerçekleştirdik mi yepyeni bir yaşama kavuşacağız.” Yorulmaz Koca’nın dedikleri bir kulaktan girmiş, ötekinden çıkmış. Bunu gören Yorulmaz Koca, toprağa ağaç dikmenin, ekin ekmenin yollarını aramaya başlamış. Bir kış günü katırına binmiş, köyden çıkmış. Bağcı bir köye varmış. Çubuk köklüsü lamış. Meyveli bir köye varmış, meyve köklüleri almış yüklemiş katırına köklüleri, köyüne getirmiş. Köklüleri toprağa gömmüş. Köyün güçlü, kuvvetli gençlerini toplamış: “Bana bakın, hayvan güde güde burnumuz kokudan yirildi. (Yirik - Yırtık) Köylü olduk gayri, hiç köylü topraksız olur mu? Biz de insanız. Neden meyve bahçelerimiz olmasın? Bizim elimiz yok mu? Bizim beynimiz yok mu? Herkes anasının karnında öğrenmedi ya bu işleri. Önemli olan bir işe istekle sarılmak. Arkası kendiliğinden gelir” demiş. Yanına aldığı gençlerle beraber bağ yalakları kazmışlar, meyve fidanlarına çukur kazmışlar, köklüleri, fidanları dikmişler. Aradan yıllar geçmiş. Köyde bağcılık, bahçecilik ilerlemiş. Çubuklarda küfelerle üzüm, meyve ağaçlarından sepetlerle meyveleri evlerine taşımağa başlamışlar. Köylü üzüm, kiraz, elma, armut yemeğe başlamış. Bunu gören köylüler kendilerinin boşagiden zamanlarına acımışlar. “Şimdiye kadar niye bu ürünlerden yoksun kaldık” diye yakınmışlar. Yorulmaz Koca’nın köyde yeni bir yaşam yarattığını görmüşler. Tüm köylü var gücü ile kendini toprağa vermiş. Dün dağ olan yerler bugün bağ olmuş. Dün boş su kenarları, bugün bahçe olmuş. Meyve, sebze bollaşmış, köyün ağzına yeni bir tad gelmiş. Ekin ekip harman kaldırmışlar. Yorulmaz Koca bu kez “Her akarsuyun önüne bir havuz yapalım, ektiğimiz ekinleri sulayalım. Sebze ekelim, havuzda biriken sularla onları sulayalım, yetiştirelim. Köyün altından Göksu akıyor. Göksu’yun üzerine bentler yapalım. Oradaki bükleri tarla haline getirelim. Göksu kenarına kar düşmez. Buradan yılda iki ürün alınabilir. Uyuşukluğa paydos. Tüm köylü buraları bölüşelim, hemen işe başlayalım” demiş. Köylüler, Yorulmaz Koca’nın kendileri için düşündüklerinin yararlı olduğuna inanmışlar. Göksu’yun kenarındaki bükleri paylaşmışlar. Göksu’yun üzerine bentler, kurmuşlar, arıklar açmışlar. Bu tarlalara kışın ekin ekmişler, haziranda harman kaldırmışlar. Ekinlerin yerine fasulye, patates gibi sebzeler ekmişler. Domates, patlıcan, biber, soğan dikmişler. Köylünün yiyecek çeşidi artmış. Satacak, para getirecek ürünü çoğalmış. Kendilerinin tüketim fazlası ürünlerini başka köylere satmaya başlamışlar. Eskisinden kat kat zengin olmuşlar. Yorulmaz Koca da çalışa çalışa yorulmuş. Yaşlanmış. İş tutamaz hale gelmiş. Oğlu bir gün ona: “Baba hazırlan seni bugün Alakancıktan atacağım” demiş. Bu haberi köylü duymuş. Herkes Yorulmaz Koca’nın evine toplanmış. “Ne yapalım âdetimiz bu. Vaktin geldi. Seni de olun Alakancıktan atacak. Hakkını helal et. Sen köye çok hizmet ettin. Bizi zengin ettin; bilmediğimiz şeyleri öğrettin, kalkındırdın. Eğer dinçliğinden düşmeseydin kim bilir daha uzun yıllar bize neler öğretecektin” deyince Yorulmaz Koca köylülere: “Çok iyi konuştunuz. Ben ne dedimse yaptınız. Sözümden çıkmadınız. Ben de sizi göçerlikten kurtardım. Buraya yerleştirdim, çift çubuk sahibi oldunuz. Amma ben-size insanlığı öğretememişim. Bu kadar size yararlı olan bir adam Alakancık’tan atılır mı? İnsan taş mı? Ne ‘kadar yaşlanırlarsa yaşlansınlar çocukları onlara bakmalıdır. İnsan yaşlanınca fikirleri kocamaz ki? Aklımız erdikçe kötü adetlerimizi bırakmasını bilmeliyiz.” demiş. Amma âdetlerine çok bağlı olan köylü erden hiç ses çıkmamış. Onlara kızan oğlu da: “Eski köye yeni adet mi getireceğiz” deyip babasını sırtladığı gibi Alakancık’ın yolunu tutmuş. Epeyce yol aldıktan sonra Yorulmaz Koca oğluna: “Bak benim yiğit oğlum. Şu kızılçamın gölgesine beni indir. Ben de vaktiyle babamı Alakancık’tan atmaya giderken bu çamın gölgesinde biraz dinlendirmiştim. Zavallı babamın dili mi tutulduydu ne bileyim hiç konuşmazdı. Onu dinlendirdikten sonra omzuma hopucuk edip Alakancık’tan aşağı atmıştım.” Bunu duyan oğlu babasını kızılçamın gölgesine indirir: “Demek ki, ben de kocayınca oğlum beni Alakancık’tan atmaya giderken bu çamın gölgesinde bir nefes almak için ondan izin isteyeceğim öyle mi? “Ne sandın. Eski köyün eski âdetleri bu! Böyle âdetler sürer giderse her yaşlı bu felakete göz göre göre katlanacak”. Sonucu gören oğlu: “Baba, ben seni Alakancık’tan atmazsam ne olur?” “Yaşlandığın zaman oğlun da seni atmaz.”, demiş. Oğlu da babasını dalına aldığı gibi köye dönmüş. Ona ölünceye kadar hizmet etmiş. Bunu gören köylüler de yaşlıları Alakancık’tan atmaktan vazgeçmişler. (1) (1) Bu masal Kalınağıl köyünde Mehmet Gümüştekin’den alınmıştır. DEVETAŞI Erenler bağı’nın böğründe bir yarılganın adıdır Devetaşı. Vaktiyle Hazreti Ali’yi düşmanları sıkıştırmış. Ali, devesinin sırtında düşmanların kendisine doğru gelmekte olduklarını görmüş. Devenin sırtından inip kılıcını kalkanını eline alıp, düşmanları ile savaşmağa hazırlanıyormuş. Deve, Ali’nin bu durumunu sezmiş. Ali’ye: “Yalvarırım ‘sana, sırtımdan inme. Ben bütün gücümle seni kaçırırım. Etrafını saran düşman o kadar çok ki. Sen ne kadar savaşçı olsan da onlarla başa çıkamazsın” demiş. Ali, deveyi dinlememiş. Düşmanları ile savaşa tutuşmuş. On bin kişiyi kılıçtan geçirmiş. Arkasından bir on bin düşman daha saldırmış, Ali bu on bin kişiyi de kılıçtan geçirmiş. Bakmış ardına bir on bin kişi daha kılıçlarıyla üstüne geliyor. Ali kaçmayı kendine yedirememiş. Onlarla da savaşa girişmiş. Ama çok yorgun düşmüş. Azgın düşmanları Ali’yi öldürmüşler.Ali’nin ölümünü uzaktan üzülerek izleyen devesini düşmanın elebaşı görmüş. “Bu deve Ali’nin devesi. Koşun tutun şunu. Kesip yiyelim” demiş. Deve Ali’yi öldüren düşmanların kendisine doğru ellerinde kılıçlarıyla koştuklarını görmüş. Bacaklarına kuvvet öyle bir koşmuş, öyle bir koşmuş ki, ta Arabistan’dan bizim köyün Erenler Dağı’na gelmiş. Dağ, devenin bu telaşını görünce sormuş: ““Mübarek hayvan, neye bu kadar telaşlısın? Yoksa arkandan seni öldürecek düşmanların mı var?” Deve, Erenler Dağı’na yalvarmış: “Erenler, Erenler, Büyük Erenler! (Bir de Küçük Erenler dağı var.) Ekmek yiyip su içtiğim yarenler! Ben Hazreti Ali’nin devesiyim. Ali’mi düşmanları öldürdü. Gözlerim kan ağlıyor. Şimdi de beni öldürmek için arkama düştüler. Sana sığınıyorum. Sen beni bir kovuğunda sakla” deyince. Erenler Dağı böğründeki kayaya: “Yarıl ortandan. Deveyi yarılganına al. O bize sığındı. Düşmanları senin yarılganına çıkamaz. Sen onu böğründe konuk et, sakla” deyince taş böğründen yarılmış, deveyi yarılganın içine almış. Deve bu taş yarığının yüksek bir yerindeki ine konuk edilmiş. Hemen bu güzel yere çökmüş, taş olmuş. Düşmanları ne kadar aradılarsa da bulamamışlar. Erenler Dağı’nda devenin çöktüğü taşa da o zamandan beri “Devetaşı” denmiş. Erenler Dağı taş olan deveye: “Senin ömrün de benim ömrüm gibi uzun olsun” demiş. İşte bu Devetaşı yakın köy kadınlarınca dilek taşı oluvermiş.Bu öyküyü okuyanlar soracak: “Hiç taş deveden dilek dilenir mi? Taş insana ne verebilir ki? İnsanlar yoksa taşa bile yalvaracak kadar umutsuzluğa mı düşürülmüşlerdir? Yoksa onu canlı iken öldürtmeyen kuvvet, kadın dilekçilerin dileklerini de yerine getirecek kadar gizli kuvvet mi? Köy kadınlarının dileği de ne ola ki?” diyecekler. Neye yalan söyleyelim; ben de bu soruları soracaklar gibi düşünüyorum. Ama köylüleri buna ten bir neden var elbette: Huzuru yerinde olanlar hiç dilek dilerler mi? Onlar ancak kahve falına baktırırlar. Neden durup dururken bir yörenin kadını işini gücünü bırakıp her yıl böyle bir tören yapsın? Koca yılın bir iş günü taş deveye dilek dilemekle geçirsin? Şimdi bu karşılıklı sorulardan sonra genel olarak önce tarihimizin, sonra da dilekçi köylünün durumuna bir göz atalım: Selçukluları bozguna uğratan Moğol’ların istilasında, Timur’un istilasında, Osmanlı İmparatorluğu’nun genişleme ve gerileme dönemlerinde köylerden çok asker alınmış, bunların birçoğu da şehit düşmüş. Sonra içimizdeki uyruklar bağımsızlık savaşlarına başlamış. Daha sonra Alman çıkan uğruna 1. Dünya Savaşına girilmiş. Bunun ardından sömürgecileri yurdumuzdan temizlemek için Kurtuluş Savaşı’na girmişiz. Bu savaşlar da köylerin erkek nüfusunu kırmış. Ne olmuş? Köylü kadınlar kocasız kalmışlar. Buna bir diyelim.İkincisi de yüz elli haneli Kalınağıl köyünün ekonomik yapısıdır: Çift öküzü olan 23, tek öküzü olan 67, hiç öküzü olmayan 73 ailedir. Binek ve yük hayvanlarından bir katırı olan 67, 1 eşeği olan 43, 1 atı olan 2, hiç hayvanı olmayan 38 ailedir. Bu ailelerin çoğunun toprağı da yetersizdir. (1) Öykünün sonunu: “Görgülü kuşlar / Gördüğün işler’ diye bitiren Kalınağıllı Zeynep Semerci (anam) 93 yaşında idi. Köyün erkek nüfusu bugün Almanya’ya, Avustralya’ya, Libya’ya, İskandinav ve Avrupa’nın diğer ülkelerine ve Suudi Arabistan’a işçi olarak gitmektedir. Köyde kalan kadınlar yakacakları odunları sırtlarıyla dağdan getirmek, toprağı az da olsa bir şeyler ekip üretmek zorunda kalmıştır. Boş zamanlarında onun bunun verdiği yünü, kılı, kirmanıyla eğinip çul, çuval, heybe, şalvarlık dokumuştur. Bunlardan da az da olsa bir ekmek karşılığı para alarak geçimini namusuyla sağlamaya çalışmıştır. Yoksul aile kadınlarının, kızlarının ve dul kalan kadınların bir ömür boyu kocasız kalmak yazgı olagelmiştir. Kadın kocalı da olsa işsizlik, yoksulluk onu uzun zaman kocasız bırakmaktadır. Dışarıda çalışan kocalarının yıllarca gelmedikleri, bir kısmının da gittikleri ülkelerde evlenip para yollamadığı da görülmektedir. Aile bölünmesi, köyde erkeğin azalması, kocasız kalan kadınlarda ve kızlarda bir bunalım yaratmaktadır. Zavallı köyümün kadınları bu bunalım günlerinde “Devetaşı”ndan dilek dilemek zorunda kalmıştır. İşte köyün kocalı kocasız tüm kadınları ve genç kızları yaz mevsiminin ilk günlerinin birinde “Devetaşı”na dilekte bulunmak üzere azıklarını yanlarına alarak köyden iki saat uzakta olan Büyük Erenler Dağı’na çıkarlar. Dağın eteklerindeki gedikte büyük bir ardıç vardır. Bu ardıcın dibinde de büyük bir mezar vardır. Üstüne çaput bağlanmış birçok odun ve çalılar doldurulmuştur. Bu erkeklerin yağmur duasına çıktıkları “Erenler Dede”nin mezarıdır. Kadınlar bu dedenin mezarının çevresinde üç kere dolaşırlar. Dualar okurlar, çaput bağlarlar, elleriyle mezarın altından aldıkları toprakları yalarlar Sonra ardıcın gölgesinde kendinden geçmişçesine serin serin, sessiz sessiz oturup dinlenirler. Bu olayın ayrıntılarını Emin Memed şöyle anlatır: “Bizim köyün kadınları Erenler’e varınca (Erenler Dağına) tam öğlen olur. Herkesin karnı acıkır. Kimisi Karamuklusu’yun, kimisi Küçüksu’yun başına doluşurlar. Ellerini yüzlerini soğuk su ile yıkarlar. Ardıçların gölgesine geçip otururlar. Abdest alanlar namazlarını kılar. Herkes azık çıkılarını açtıkları gibi birer sofra kuruverirler. Ardıçların dibinde püfür püfür serin rüzgâr eser. Sofraya oturanlar köyden getirdikleri keşleri, bir yufka ekmeğin üstüne dökerler. Yumurtaların kabuklarını ayıklarlar. Yıkanmış taze soğanla yufkaların üzerine koydukları keş ve yumurtadan sıkma yapıp yemeğe başlarlar. Üstüne de buz gibi soğuk su içtin mi deme gitsin... Keş çok, yumurta çok, taze soğan çok. Ye babam ye Yemekten sonra biri birlerine hazır mısınız diye seslenirler. Herkes hazırsa Küçüksu’yun başında toplanırlar. Oradan hep beraber “Devetaşı”na doğru yürürler. Devetaşı’na varınca herkes devenin bulunduğu koca yarılgana bakar. Deve yerden on beş metre kadar yüksekteki yarılganın içindedir. Sarp bir yolu vardır. Bizim köyün kadınları bu uçurumlu yoldan yürümesine alışkındır Bir kadın dua okur: “Koca Tanrım, Yüce Mevla’m, içimizde kızoğlankız kaşlı kızlar var. Kocası ölen dullar var. Kocası gurbette evlenip ersiz kalanlar var, savaşlarda kocaları şehit olan dullar var. Sana yalvarırız, bu masumlara hayırlı birer koca ver. Hepsinin çoluğu çocuğu çakıl taşı gibi dökülsün kalsın. Yüzleri gülsün bu masumların. Yüzlerini güldür Tanrım bu talihsizlerin. Kiminin hiç oğlu yoktur. Onlara da oğlan ver Allah’ım. Ne olursun talih kapılarını açıver. Onların da yalan dünyada bir güler yüzle yaşamaları için dileklerimizi kabul et. Hiç birimizi ersiz, çocuksuz koyma. Sana yalvarırız. Bizim de- bu dünyada yurt yuva kurmak hakkımızdır. Sen büyüksün bizi ağlatma...” “Er ver Allah: Er ver koca Tanrım. Koca ver Büyük Mevlam. Çatal daşşaklı bir oğlan ver Allah’ım... Çatal daşşaklı oğlan...” Teker teker dilek dileyenlerden sonra Devetaşı’na çıkılır. Ortaya çökmüş bir deveye benzeyen bir taştır. Vaktiyle başı boynu varmış. Kırmışlar. Herkes devenin sırtına biner. Taş solku ile devenin sırtını omzundaki dibeğe vurur. Un gibi ince taş tozunu parmağını ıslatarak alır ağzına koyar. Herkes aynı deveye biner. Taş tozu yalar. Deveden inen önümüzdeki yılı sevinçle bekler. Her yıl mutsuzların mutluluğa kavuşması için bu ziyaret yenilenir. Sevindirici günler beklenir de beklenir. Ben bu konuşmayı bir fıkra ile bitirmek istiyorum: Birkaç arkadaş dağa gezmeğe gitmişler İçlerinden birisi her koyakta abdeste oturuyormuş. Arkadaşları ona sormuşlar: “Arkadaş başında bir hal mi var? Her koyakta abdeste oturuyorsun?” Abdest bozan da: “Bu dert bende olduktan sonra daha çok koyaklar b..larım” demiş. AKILLI GELİN Akşehir’in Nasrettin Hoca’sı, Eskişehir’in Yunus Emre’si olur da koca Kalınağıl köyünün “Akıllı Gelin”i olmaz mı? Mezarını aradım bulamadım. Köylü mezarları birer toprak öbeği; başucunda da bir çalı. Yıllar geçer, toprak öbekleri yağan yağmurun, esen rüzgârın etkisiyle dümdüz olur, çalılar çürür. Garip mezarı da silinir gider. Ama onun güzel öyküleri köylünün gönlünde yaşar. Akıllı Gelin de ölmez. Varlıklının biri köyün ileri gelenlerine bir şölen verecekmiş. Çağrılılar gelmişler. Sofralar kurulmuş. Konuklar sofraların çevresine oturmuşlar. Ev sahibi hangi yemekten başlanacağını bilmiyormuş. Aklına “Akıllı Gelin” gelivermiş. Konuklar sofrada bekleyedursun, koşmuş “Akıllı Gelin”e. “Akıllı Gelin” de abdest almış, namaz kılacakmış. Varlıklının karısı: “Bana bak “Akıllı Gelinim”. Bizim herif köylüye şölen verdi. Herkes sofraya oturdu. Ben hangi yemekten başlanacağını bilmiyorum. Haydi, güzelim, benimle gel de yemekleri sırayla veriver” demiş. 0 da: “Pilavla turşuyu koyun yiyedursunlar. Ben namazımı kılıp hemen geliyorum” demiş. Akıllı Gelin ile Kül Küpü ve Öküz Deterjanın bulunmadığı dönemlerde Kalınağıl’ın kadınları çamaşırlarını kaynatılmış küllü su ile yıkarlarmış. Kadının biri çamaşırlarını çeşmede yıkarmış. Tasını tarağını toplamaya başlamış. Öte yandan bir öküz geldiği gibi kafasını kül küpüne sokmuş, bir türlü de çıkaramamış. Bunu gören kadın erkek öküzün başına toplanmış. Küpten başını çıkaramaya uğraşmışlar. Ama çıkaramamışlar. İçlerinden biri: “Varayım “Akıllı Gelin”i çağırıp geleyim. O bu öküzün başını çıkarır” demiş. Akıllı Gelin gelmiş. Bakmış ki öküzün başı küpten çıkmıyor: “Kesin öküzün başını” demiş. Köylüler öküzün başını kesmişler, baş gene küpten çıkarılamamış. Akıllı Gelin bu kere de: “Kırın küpü” demiş. Köylüler küpü kırmışlar. Öküzün kesik başı kırılan küpten çıkıvermiş. Köylüler biri birlerine bakarak: “Ulaaa... Gördün mü aklı! Bunu hiç birimiz akıl edemedik. Koliyine ona Akıllı Gelin dememişler”... BİR GURBETÇİNİN BAYRAMI Kurban bayramının birinde köyün zenginleri kurban kesmeye başlamışlar. Köy yerinde et yüzü göremeyen nice yetimler ve yoksullar varmış!.. Zenginler kurbanlarını yüzüp bitirdikten sonra kurbanın başını, bağırsağını, karnını, kıçlarını, bir kısım etlerini yoksullara dağıtmışlar. Kocası gurbette olan kadının birisine de keçi kıçlarını vermişler. Amma bu kadıncağız ömründe paça pişirmesini görmemiş. Et yemek sevinciyle hemen keçi kıçlarını yumuş, tencereye koymuş. Vermiş altına ataşı, yemiş altına ateşi, et pişmiş. “Aşım çoğalsın” diye tencerenin içine biraz da un salmış, bulamış, bulamış.. Aklınca güzel bir etli bulamaç olmuş... Sofrasını kurmuş… Kıllı keçi kıçlarıyla pişirdiği bulamacı şapır şupur bir güzel yemiş... Karnı doyunca da: “Oh… Oh... Canıma değsin... Keşke her gün bayram olsa” demiş... Demiş amma akşama doğru kadıncağızın karnından bir sancı tutmuş... Başlamış ağlamaya... Karnı tulum gibi de şişmiş... Nefesi daralmış… Kocası da “Karımla geçireyim bayramı” diye gurbetten yola çıkmış. Akşam evine gelmiş... Kapıyı açmış... Karısı döşekte çırpınıp çırpınıp ağlar. Adam: “Ne oldu sana karıcağız.. Bir derdin mi var” diye sormuş... Kadın kocasının geldiğine sevinememiş... Başından geçenleri başlamış anlatmaya: “Kurban kesen komşular bana keçi kıçlarını verdiler... Allah razı olsun... Pişirdim... İçine birazcık ta un saldım. Yenek bir aş oldu... Yedim... Akşama bu dert başıma geldi...” demiş.. Kocası karısını teselli etmek istemiş, amma ‘aklına da hiç bir şey gelmemiş.. Başlamış ağlamaya.. Söylenmeye: “Keçi kıçı kıllangıç Bir çencere bullangıç Çık gel karının karnından Çık gel karının karnından ....................................(1) Kalınağıl’da Söylenen Deyimler, Tekerlemeler ve Atasözleri Bey de ölür aptal da… Çingen hırlayı hırlayı. Aklı ermez götü sakız çiğner. Öleyim desen geberenden gün yok. Damardına ayı gelmiş - Seni beni yiye gelmiş - Uyu büllü uyu büllü (piliç). İyilik iyilik olsaydı, kara öküze bıçak olmazdı. Göğü yıldızlardan, yeri eşek bokundan fark eder. Oğlun olsun, kızın olsun. Kara kara gözün olsun. Kıtlık yıllarından da bir yakım Yağmur yağar gün ışılar Öküz ahırda muşular. Samanı olmayan komşular Haydin geene gidelim (1) Bu öykü Kalınağıl (Konya-Hadim) köyünden Zeynep Semerci’den (anam) derlendi KALINAĞIL’da HIRSIZLIK-AŞK ve CİNAYET ÖYKÜLERİ: İPE GİDEN İKİASKER KAÇAĞI Kuvva-yı Milliye döneminde padişahçı ayaklanmaların bozgunculuğu orduya da sıçrar. Kalınağıllı Üçdiş Seydali, Güdük Hasan ve Abbas askerden kaçarlar. Yolda rastladıkları süvari bir jandarmaya yol sorarlar. Jandarma bunların perişan kılığına acır. Atından iner. Onlara karınlarını doyuracak bir köy tarif eder. İyiliksiz kaçaklarda Üçdiş Seydali ile Güdük Hasan jandarmayı hemen yere yatırırlar. Abbas, onlara ne kadar yalvardıysa da dinlemezler; jandarmayı boğazlarlar. Sırtından soydukları giysileri giyerler. Atina binerler Abbas yaya katiller atta kaçmaya devam ederler. Jandarmanın çıplak ölüsünü gören köylüler karakola haber verirler. Kaçakların yolu kesilir, yakalanır. Askeri mahkeme kararıyla Üçdiş Seydali ile Güdük Hasan asılır. IRZ SORUNU Kalınağıl’da evli bir kadına tecavüz eden akrabası, kocası ve oğlan kardeşi tarafından kazığa oturtularak öldürülür. SARI ZEYNEP Köyü tir tir titreten bir zorbanın kızıdır Sarı Zeynep. Evlenme çağı geçmiş bir kız. Yaşıtları iki üç çocuk anası olmuşlar. Kendisinden küçükler bile evlenmiş. Nice çirkin kızlar koca sahibi. Oysa köyün en güzel kızıdır Sarı Zeynep. Sarı Zeynep’i herkes almak ister. Amma başı belalı bir zorba. Köylü ona “Kocaoğlan” der. Kocaoğları, çam yarması bir adam. Dağan (dama atılan yuvarlak ağaç) gibi bacaklar. Saban oku gibi kollar. Tokmak gibi yumruklar. Dev gibi gövde üstünde kocaman bir kelle. Fıldır fıldır bakan koca koca gözler. Hele bir bağırsın... Köyde herkes sokulacak delik arar. Sanki yırtıcı bir aslan!... Kocaoğlan her yıl bizim köyün ekin, sebze bekçiliğini yapar. Herkes onun korkusundan davarına, sığırına sahip olur. Elin ekinine, bağına, bahçesine, otluğuna girmemesine çalışır. Hele birisinin öküzü veya keçisi bir ekine, bir bağa girsin. Yıldırım gibi koşar, o hayvanı yakalar, muhtar odasının ahırına kilitler. Bu sefer hayvan sahibini arar bulur. Kadınları hiç karşısına almaz. Onlara “Kanayaklı” der. Hayvan sahibi erkekse vay haline. Adamın elinden tutar, ite kaka köy odasına getirir. Elindeki değneği adamın kıçına bir iki aşırır. Adamın kıçındaki değnek yerleri çoktan şişmiştir. Günlerce kıçının üstüne oturamaz. Bu değnek korkusu köylüleri hayvanlarına sahip olmaya zorlar. . . Kocaoğlan’ın köy önünde tarlaları vardır. Tarlaları sulayan sular havuzlarda biriktirilir Köylüler sıra ile ekinini, sebzelerini sular. Delioğlanın sırası yoktur. Aklının estiği zaman sırası gelenin elinden suyu alır ekinini, sebzesini sular. Kimse ona ses çıkaramaz. Eğer birisi kalkar da “Benim ekinim yahut sebzelerim kuruyup gider, yalnız senin mi sebzen ekinin var” deyiverirse. Adam yandı. Kaç değnek yer bilinmez. Kocaoğlan’dan başka herkes sırasına uyar. Yıl olur yağışlar az olur. Akarsular da azalır. Böyle yıllarda köylüler sıra ile suladıkları halde ekinler sebzeler suya daralır, verimden düşer. Kele hıyar ve kabakların çiçekleri solar, dökülür. Çalı fasulyelerinin dip yaprakları kurur, patates, mısır evleklerinin içi takla takla ayrılır. Kocaoğlan’ın sebzeleri, ekinleri yemyeşildir. Sebzeler çiçeklidir. Salatalıklar yay gibi evleklerin içine uzanmıştır. Çalılarda fasulyeler torba torba dökmüştür, ekinler insan boyunu geçmiştir. Köylüler: “Bizim sebzeler, ekinler susuzluktan gazel olurken Kocaoğlan’ınkilerin içinde kurbağalar öter” derler. Kocaoğlan’ın eli de biraz uzundur. Gündüzden kimin tarlasında güzel sebze var, kimin bağında güzel, olgun üzüm var. Yerlerini beller. Akşam olunca evine sepet sepet domates, patlıcan biber, fasulye, üzüm taşır... Herkes yiyecek sıkıntısı, sebze, meyve sıkıntısı çekerken Kocaoğlan’ın evine kıtlık girmez. Herkes bunu bilir amma hiç bir kimse yüzüne söyleyemez. Hele bir söylesin, vay haline. Değneğin önünde çevire çevire hoplatır adamı. Sarı Zeyneb’in evde kalışının nedeni babasının böyle bir zorba oluşudur. Amma sarı Zeyneb de kocasızlıktan koca bir karpuz gibi içini yiyip bitirmektedir. Ne yapıp yapıp birisiyle sevişmeyi kafasına koymuştur. Babası seviştiğini duyunca satırla doğrasa bile gözüne ölüm korkusu görünmez. Artık Sarı Zeyneb’i kimse evde tutamaz. Vaktiyle onun bunun işini yapan, Dağdeviren adlı bir adamın oğluna yangındır. Dağdeviren öleli çok olmuştur. Oğlunu anası yokluk içinde büyütmüştür. Yakışıklı bir delikanlıdır. Yoksulluk onu da babası gibi el işine muhtaç etmiştir. Amelelik yapmaktadır. Sarı Zeynep bir gün Dağdeviren’in oğlunun kapısını açar, içeri girer. Aslan Sarı Zeyneb’i görünce yüreği hop hop hoplar. Belli babası aklına gelir. Amma erkekliğine de yediremez. O da Zeyneb’e sarılır. Sanki bin yıllık âşıkmış gibi yere uzatıverir. Sevişirler... İki aşık bu sefer kara kara düşünmeğe başlarlar “şimdi ne yapacağız? Kocaoğlan bir duyarsa ikimizi de yaşatmaz. Amma olan oldu!” derler. Sarı Zeynep keyiflidir. Ömründe yiğit bir oğlan sevmiştir. Aslan’a akıl vermeğe başlar: “Bana bak Aslanım, babam beni öldürmez. Ne de olsa evlat sevgisi vardır. Amma seninle anlaşma yolunu tutmazsa seni yaşatmaz Ona öldürtme kendini. Dul bırakma beni. Eğer sen bu yolda babamı öldürürsen Allah seni kahretsin. Amma başa gelen çekilir. Seni hapisten çıkıncaya kadar beklerim. Eğer senden başkasına gidersem iki gözüm kör olsun. İki düzine inmeler insin” der. Dağdeviren’in oğlu: “Keçi doğururken bağırır ya: İşte o zaman dermiş ki kendi kendine: “Bir daha tekenin önüne durmayacağım... Vallahi de durmayacağım, billahi de durmayacağım. Bu çektiklerim hep benim gevşekliğimden” Amma kasım geldi mi keçiler doğum acısını unutur, teke ile sevişmek istermiş. Tekeler kendilerine doğru yaklaşıp: “Üüee... Üüee” diye keçilerin şurasını burasını koklamağa başladı mı, bu sefer de keçinin canı teke istermiş: “Yeminim boynuzumun dibinde... Yeminim boynuzumun dibinde” dermiş. Senin de ne olacağın ben hapsi boylayınca belli olur” der. Sonra hiç bir şey olmamış gibi Sarı Zeynep evlerine döner. “Yaptığımızı bir Tanrı bilecek, bir de biz. Kimseye söylemeyeceğiz” diye ant içerler. Aslan kuşkuludur. “Kadın kısmının ağzı gevşek olur. Gider bir arkadaşına benimle seviştiğini söyler. Babası da dar kafalı bir eşkıyadır. Seviştiğimizi duyarsa beni bir yumrukta yere serer. İyisi mi hazırlıklı olayım” der. Seviştiği günden sonra kendi evine uğramaz olur. Sarı Zeynep çok geçmeden bir arkadaşına: “Ben Dağdeviren’in oğlu ile seviştim. Yakında evleneceğiz” der. Kimseye söylememsi için yemin de ettirir. Sanki kendisi kimseye söylememiş gibi gönlü rahattır. Arkadaşı durur mu? O da birine anlatır, başkasına söylememesi için o da yemin ettirir. Yeminliler kimseye söylemeyeceklerine yemin ede dursunlar dedikodu köye yayılır; duymayan kalmaz. Kocaoğlan da duyar kızının marifetini. Dağdeviren’in oğlu çoktan başka köylere çalışmağa gitmiştir. Kocaoğlan köyün muhtarını, birkaç ileri gelen adamını evine çağırır. Adamlara içini açar. Zeyneb’i balta ile doğrayacağını, Dağdeviren’in oğlunu da yaşatmayacağını söyler. Dışarıdan Sarı Zeyneb’in ağlamaklı sesleri duyulur. Köyün ileri gelenleri Kocaoğlan’a: “Bir defa da kızı dinleyelim. Belki bunun aslı yoktur. Senin iyiliğini kimse istemez. Dedikoduya değer verme” deyince, Kocaoğlan onları aldığı gibi kızının yanına götürür. Sarı Zeynep öbür odada bir direğe iple bağlanmış, yanına da bir balta konmuştur. Adamlar bu durumu görünce korkarlar. Muhtar kurnaz, zeki bir adamdır. Kızı dinlemeye yanaşmaz. Hemen Kocaoğlan’ın kolundan tutar, onu oturdukları odaya götürür. Sarı Zeyneb’in durumu yürekler acısıdır. Muhtar onu kurtarmaya çalışsa başlarının belaya gireceğini bilir. Öfkeli adamın balta ile hem Zeyneb’i, hem de kendilerini doğrayacağını düşünür. Zeyneb’i direkte bağlı olarak bırakıp oturdukları odada Kocaoğlan’ı kandıracak bir yol gelir aklına. Odaya otururlar. Muhtar: “Bana bak Kocaoğlan, sen kabadayı bir adamsın. Bizim köyde kimin doğru söylediğini, kimin yalan söylediğini bilirsin. Ben diyorum ki, Hacı Yusuf’un, Hacı Osman’ın, Hacı Memed’in, imam Veli efendi’nin karılarını çağıralım. Gözümüzün önünde onlara abdest aldırtalım. Doğru söyleyeceklerine ant içirelim ve Kur’ana el bastıralım. Bu kadınlar Zeyneb’i muayene etsinler, konuştursunlar. Eğer durum dediğin gibiyse, ırzına geçirilmiş bir durum varsa biz sana yardımcı olalım. Değilse suçsuz kızcağızı affedelim.” Kocaoğlan teklifi yerinde bulur. Kadınlar çağırılır, Muhtar durumu ustalıkla onlara anlatır. . “Bana bakın bizim kızlar. Sizi Zeyneb’i muayene edesiniz diye çağırdım. Çocuk bir iftiraya uğramış olabilir. Hepiniz abdest alın, Kur’ana el bastırıp ant içireceğim. Her şeyi doğru söyleyeceksiniz” der. Kadınlar abdest alırlar, Kur’ana el basarlar. Doğru söyleyeceklerine ant içerler. Sarı Zeyneb’in yanına gönderilirler. Kızcağızın gözleri ağlamaktan kan çanağına dönmüştür. Kadınlar onu direkte bağlı görünce bir analık duygusuyla ağlarlar. İpi çözerler. Onu korkma yavrum korkma kuzum diye okşarlar. Onun gözünün önünden baltayı alıp bir tarafa atarlar. Onu incitmeden konuştururlar. Konuşmayı iyi bir sonuca bağlamak için çözüm yolu düşünürlerken Kocaoğlan baltayı ister. Kadınlar baltayı vermemeğe uğraşsalar sonucun kötü olduğu kanısı uyanacak herifte diye hemen baltayı koydukları yerden alıp verirler. Kocaoğlan eline bir eğe alır başlar baltayı bilemeye. İçerden kadınların vereceği yanıtı bekler. Kadınlar Sarı Zeyneb’e: “Kızım baban sana korku vermeye çalışıyor. Isıracak köpek dişlerini göstermez Seni öldürecek olsaydı bu zamana kadar bin kere öldürürdü. Sonra balta bilemekte neymiş, kör bir balta adamı bin parça eder. Korkma Yalnız bir suç işlemişsin. Babana anlattın mı bunu?” deyince. Sarı Zeynep: “Hiç böyle şeyi babama söyler miyim? Hep inkâr ettim, iftira dedim. O beni söyletmek için direğe bağladı, gözümün önüne bir balta koydu Seni parçalayacağım dedi. Ben gene söylemedim. Hep ağladım... Suçsuzum dedim... Ağladım. Ne yapabilirim ki? Benim de yazgım böyleymiş. Dağdeviren’in oğlunu seviyorum. Babamın gönlünü edin, beni ona versin” der. “Şimdi bu dediğin olacak şey değil” der Hacı Memed’in karısı. “Neden değil” dersen vaktiyle baban Dağdeviren ölünce Aslanın anasının ırzına geçti. Bunu herkes bilir. Irzına geçtiği bir kadının oğluna seni vermez. Sen bunu bilmediğin için seviştin. Eğer bilerek yaptıysan Dağdeviren’in oğlu anasının öcünü babandan almış oldu Şimdilik bunu inkâr edeceksin. Biz de seni kızoğlankız diye savunacağız. Kız tertemiz diye gene Kur’an-a el basacağız. Seni babanın zulmünden kurtaracağız. Nasıl olsa senin de bir nasibin çıkar. “Delikli taş yerde kalmaz” demiş atalarımız. “Zaman her şeyi halleder” diyerek erkeklerin bulunduğu odaya geçerler. “Ağam” derler Kocaoğlan’a; “Biz kızı dinledik. Muayene ettik. Tanrı bir hakkı için Kızın tertemiz. Kulağına gelenler hep seni sevmeyenlerin uydurması. Hem sen bu köyün en babayiğit erkeğisin. Kim sana kötülük edebilir? Getir Kur’anı hepimiz abdestimizle duruyoruz. Söylediklerimizin doğru olduğuna el basalım.” Kocaoğlan bu sözlere inanır. Kadın erkek ayağa kalkar. Sarı Zeyneb’i çağırırlar. Önce babasının elini öptürürler, barıştırırlar. Sonra da kendi ellerini öptürerek evlerine dönerler. Fakat Kocaoğlan rahat değildir. Dağdeviren’in karısını kıstırıp eskisi gibi ırzına geçmek ister. Kadıncağız evine giremez olur. Ona buna yalvara yakara sığınır. Başına geleceği bilir. Kazandığı parayla bir silah alır. Gece köye döner. Dağdeviren’in oğlu artık pusudadır. Nasıl olsa Kocaoğlan evlerinin yanındaki koca havuzun suyunu salmaya gelecektir. Evlerinin altından geçen su arkı boyunca Kocaoğlan da su ile beraber arkın yanı başından yürüyecektir. Dağdeviren’in oğlu da arkın üstündeki helaya silahıyla girecek, Kocaoğlan kendine doğru yaklaşırken tahta heladan kurşunu sıkacaktır. Korku içini sarmış. Çaresiz elini kana bulaştıracaktır. Durmadan etrafı gözetlemektedir. Bir gün Kocaoğlan elinde küreği ile Kocahavuza doğru giderken Dağdeviren’in oğlu pusu kuracağı helanın altından geçen arığın su gelecek tarafında bir kaç yerini kürekle çar çabucak yıkar. Silahıyla birlikte hemen tahta helaya girer. Kocaoğlanı gözetlemeye başlar. Yüreği güm güm atmaktadır. Kocaoğlan elinde küreği arıktan akan su ile beraber ağır ağır tahta helaya doğru yürümektedir. Helaya yaklaşınca yıkılan arıktan su akmaya başlar.Kürekle yıkılan arığı yapmaya uğraşır. Tam bu sırada Dağdeviren’in oğlu tetiğe asılır. Kocaoğlan “anam yandım” diye bağırır. Gidiş o gidiş. Dağdeviren’in oğlu hapishaneyi boyladı. “Namusumu temizledim” diyormuş. Sarı Zeynep, babası çürümeden bir kocaya vardı. Kocaoğlan’ın arkasından ileri geri çok konuşanlar oldu. Kimisi “eden bulur” dedi. Kimisi “Korkusuz yaşayacağız.” dedi. Kimisi de “Malımızı çalardı amma başkalarına çaldırmazdı. Keşke her bekçi böyle olsa.” dedi!... SÜRMELİ GÜLSÜM “Bana bak sen Sürmeli Gülsüm’ü yolla” der Delioğlan emmisinin oğluna. Emmisinin oğlu bu sözü duymamazlıktan gelir, içine atar. “Belki bir daha söylemez.” der. Ciddiye almaz. Ama adam koymuş kafasına Sürmeli Gülsüm’ü. Her rastladığı yerde Emmioğluna “Sürmeli Gülsüm’ü bana yolla diyorum sana” diye tutturuverir. Delioğlan emmisinin oğlunu çok kıskanır. Geçimini sağlayacak kadar tarlası bağı vardır. Amma geçimini ucu ucuna zor getirir. Cebinde her zaman parası bulunmaz. Evine kendisi gibi deli dolu insanlardan başka uğrayan olmaz. Sofrası meydanda bir adam değil. Ekmeği yenmez. Alım gücü yok. Yerli yersiz ona buna bağırır, hır gür eder. Herkes ona uymamağa çalışır. Onu gören yolunu değiştirir. Delioğlan’ın üç kızı, kara kuru, sırık gibi bir de karısı vardır. Çökük avurtlu, sarkık göğüslü, konuşmasını bilmez, kimse ile kaynaşamaz, herkese küskün gibi, eski püskü giyinişli, mutsuz görünüşlü bir kadın. Delioğlansa boylu poslu, güçlü kuvvetli, dev gibi bir adam. Güzel giyinmek, güzel yemek ister. Herkesin içinde en yakışıklı kendisinin olmasını ister. Gel gelelim cep delik!.. Onun bunun sergisinden, tütün, üzüm de çalar. Mal sahipleri görseler bile bu zorba ile başa çıkamayacaklarını bildikleri için görmemezlikten gelirler. “Kalanı bize yeter de artar da.” derler. Uymazlar. Emmi Oğluna gelince: Emmioğlu zeki bir insan. Her şeyi düşünen, konuşurken bile karşısındakini incitirim korkusu ile sözlerini tarta tarta söyleyen uysal yaradılışlı, zorbalığı olmayan, sevimli bir adamcağız. Bağı, bahçesi, tarlası, değirmeni vardır. Delioğlan’a göre ölçülemeyecek kadar varlıklıdır. Geleni gideni vardır. Çevresi geniştir. Herkes onu sever; Ekmeği yenir. Kaldırdığı ürünler, değirmenin geliri ona hem iyi bir geçim sağlar, hem de her yıl başkalarının sattığı iyi bağ, bahçe ve tarlaları alarak yatırım yapar. . İki oğlu ile güzel bir karısı vardır. Karısına “Sürmeli Gülsüm” derler. Sürmeli Gülsüm ceylanlar gibi kudretten sürmelidir. Simsiyah saç, karakaş, el göz, uzun kirpikler, pembe yanaklar, kiraz gibi dudaklar, ince uzunca boyu ile bir güzeller güzeli. Gören ya “maşallah” der, ya da içini çeker. Bazıları da “Allah sahibine bağışlasın” der. Sürmeli Gülsüm’se kocasından başka kimsenin yüzüne bile bakmaz. İki oğlu, kocası ve evi onun dünyasıdır. Emmioğlu güzel karısı ve iki küçük oğlu ile, kavuştuğu varlığı ile, mutlu bir yaşam sürmeğe çalışırken, Delioğlan başına bela olur. Her karşılaştığı yerde “Sürmeli Gülsüm’ü bana yolla” diye tutturur. Emmioğlu çok sabırlıdır. Başını belaya sokmak istemez. Amma bazen de “Bu adam kanına susadı” galiba demekten kendini alamaz. Zaman zaman kötü şeyler düşünür. “Öldüreyim şu pezevengi.” der. Gene usunu elinden bırakmaz, elinden bir kaza çıkmamasına çalışır. Amma karşısındaki Delioğlan belanın ocağı... Aklına koymuş bir kere, Sürmeli Gülsüm’ü dilinden düşürmez... Köyün içinde bu durum çalkalanmaya başlar... Emmioğlunun onurunu kırıcı dedikodular alır yürür... Bu dedikodular sürüp gittikçe Delioğlan iyice şımarır. Görünmez eylemlere girişir. Emmioğlu’nun bir gün bağ evini ateşe verir, başka bir gün büyük bir tarladaki tütününü doğrar, değirmenini yakar... Bu kötü olaylar Emmioğlu’nu iyice düşündürmeğe başlar. “Sıra bana geliyor, yuvam yıkılmadan ben de harekete geçmeliyim” der. Kendine en yakın teyzesinin oğlu, o gözünü budaktan esirgemeyen bir delikanlıdır. İçini ona açar. Delioğlan’ın karısına göz koyduğunu, açık açık kendisinden karısını istediğini, şimdi de bağ evini değirmenini yaktığını, tütününü kıydığını anlatır. Teyzesinin oğlu: “Akraba isem benim de yardım etmem gerekir” diye düşünür. Bana bak ağa” der. Emmioğlu’na. “Bu adam kanına susamış. Gebertmek gerek. Hemen iki silah, bir torba da mermi. Gerisi ne olursa olsun. Başa gelen çekilir. Ben bu yolda seninleyim. Ne dersen yaparım. Sen de korkak korkak düşünmeyi bırak. Duracak vaktimiz kalmadı.”. Emmioğlu el altından soruşturur. Hangi köyde ne çeşit silah var, kaça alınır, vuruş gücü nasıldır, atarken tutukluk yapar mı? Kısa bir araştırmadan sonra bir torba mermi, bir mavzer, bir de tabanca alır. Teyzesinin oğlu ile dağa çıkar. Küçük büyük, yakın uzak hedeflere atış yaparlar. İkisi de askerlik görmüş insan. “Pire bile elimizden kurtulamaz.” derler. Emmioğlu bir türlü kan dökmek istemez. Silahlarını, mermilerini saklar. “Belki Delioğlan ettiklerinden utanır da bir daha benim üstüme gelmez.” der. Yakılan değirmeni yaptırır. Günlük yaşamına hiç bir şey olmamış gibi devam eder... Gözünün önüne hapishaneler, mahkemeler gelir gider. Yıllarca kalın duvarlar içinde kalmanın sıkıntısını duyar. Arkada bırakacağı iki küçük oğlu ile güzel karısının ne olacağını düşünür... Bir türlü eli tetiğe varmaz. Teyzesinin oğluna da “Sabredelim hele, bir saat değiştirelim hele.” der durur. Bir gün Sürmeli Gülsüm sırtında üzüm sepetiyle bağdan evine dönerken Delioğlan ona sataşır: “Bana bak Sürmeli, doğru bizim eve” der. Sürmeli Gülsüm evine ağlayarak gelir. Kocasına olanları anlatır. Kocası onu teselli eder. “Her şeyin bir çaresi vardır. Ben onun ettiklerini yanına koymayacağım.” der. Karısını yatıştırmağa çalışır... Aradan bir kaç gün geçer. Delioğlan değirmenini gene yakar. Onu da önemsemez. Birkaç gün sonra da bağ evini bir daha yakar... Emmioğlu teyzesinin oğlunu evine çağırır. Delioğlanın karısına iyiden iyiye göz koyduğunu, değirmen ve bağ evini yeniden yaktığını anlatır. “Bu kadarı da fazla. Başa gelen çekilir” derler… İkisi de Delioğlan’ı gizliden gizliye izlemeye balarlar, bir gece vakti tenha bir yerde kıstırıp temizlemeyi düşünürler: “Karar bu karar, dönüşü mönüşü yok artık. Bekledikçe herif kuduruyor. O bizi rezil edeceğine biz onu gebertelim” derler. Delioğlanın köye üç saat uzaklıkta dere kenarında bir tütün tarlası vardır. Nasıl olsa bir gün tütün çapalamaya gidecektir. Köye uzak olduğu için de tarlanın başındaki söğütlerden birinin dibinde yatacak. Ateş yakacak, pilav pişirecek, sigara içecek, çakmak çakacak. Üç beş gün tütün çapasıyla, suyuyla uğraşırken orada yatıp kalkacak… Emmioğlu ile Teyzeoğlu gecenin ıssız bir saatinde silahları ateşleyecek, Delioğlan da danalar gibi böğüre böğüre can verecek. Düşündükleri gibi olur. Emmioğlu ile Teyzeoğlu çoktan ayaklarında lastik pabuç, ellerinde silah, bellerinde azık peşkiri, yavaş yavaş gecenin karanlığında Delioğlan’ın yattığı yere doğru gelip çalıların arasına gizlenirler. O kadar yaklaşırlar ki, attıkları her mermi şaşmadan Deli oğlanı delik deşik edebilecek bir yere pusu kurarlar. Hiç uyumadan Delioğlanın uyanmasını beklerler. Silahlarını onun bulunduğu yöne doğru çevirirler. Sessiz sedasız korkulu gözlerle adamı gözetlerler. Delioğlan bu bekleyiş içinde uyanır. Bir sigara sarar, çakmak çakmaya başlar. Tam bu sırada kendisini gözetleyenlere oturma hedefinde görünür. İkisi de tetiğe basar. Delioğlan’a durmadan ateş ederler. Delioğlan gecenin ıssızlığında danalar gibi böğürür. Kimse imdadına yetişmez. Neden sonra sesi kesilir. SONUÇ Sonuç olarak Kalınağıl Köyü için şunlar söylenebilir: Evler, bundan 50 yıl öncesi gibi değil. Yağlı kâğıt yapışık pencerelerin yerini camlı pencereler almış. Ama evlerin altında hayvanlar, üstünde de insanlar hâlâ yaşamaktadırlar. Köyün toprak yolunda yazları motorlu taşıtlar işlemektedir. Köyde kendisine güvenen gençler, işini düzene koya cağına inanan yetişkinler Konya’ya, Çumra’ya göç etmektedirler. Bunlar, köyde sözü geçen, sözü dinlenen kişiler olarak anılmaktadırlar. “Köyde eski dirlik ve düzenlik kalmadı. İyiler hep göçtü. İş bilmezler, dangalaklar, dalgacılar, güçsüzler, işe yaramazlar, biri birini dinlemezler kaldı...” diyorlar. Kalınağıl köyü dağ köyü olduğundan toprağı azdır. Mülkiyet durumu dolayısıyla çiftçi işletmeleri daha da küçülmüştür. Köye uzak, yolu sarp dere mevkiindeki tarlalar ve bağlar terk edilmiş bulunmaktadır. Köy, her gün sanki göçe hazırlanmış gibi bir görüntü içinde yaşamaktadır. 1927’den beri ilkokul olmasına karşın ortaöğrenim görmüş gençlere rastlanmaz. El sanatlarında da gerileme göze çarpmaktadır. Eskiden köylünün giydiği pabuçları diken ustalar köyde vardı. Bugün bir eskiciye bile muhtaçlar. Köyde yoksul insanlar yaşamlarını sürdürebilmek için Konya ovası köylerine çoban, harmancı, bostan, bekçisi, (Kur’an kursundan yetişme) imam, hizmetçi, kentlerde ve kasabalarda kapıcı, amele, mübaşirlik... gibi hizmetlerde çalışmaktadırlar. Köyde, radyo ve televizyonu bulunanların sayısı % 1O’u bile bulmaz. Elektrikle işleyen bir un değirmeni göze çarpmaktadır. Köylüler yoksul olmasına karşın çok konuk severdirler. Köylülerde sabır ve kadere boyun eğme sonsuzdur: Her türlü yıkıma katlanmaya alışkındırlar. “Yarın belki daha iyi olur.” umudu, kara bahtına güvenmeyenlere rastlanamaz. Yüreklerinde yatan inançlarına ve değer yargılarına dokunanlardan nefret ederler. Bilmeyerek kendilerine karşı, kötü çıkarcıların yanında olma geleneğinden kurtulamamışlardır. Köyün, büyük ve küçükbaş altı sürüsü, sekiz yüzden çok nüfus veterinersiz, doktorsuz, ebesiz yaşamaktadır. Ama vergi tahsildarı, Kur’an kursu hocası, köy imamı ilkokul öğretmeni köyde her zaman görülmektedir. Günlük gazete de köye girmemektedir. Köyde pahalılık üzerine konuştuklarını dinledim. Akıllı saydıklarından birisi: “Ne var ne var? Pahalılık adam mı yer? Pahalılıktan korkmayın. Yarın mahşer yerinde bin ayak bir ayağın üstünde olacak, siz ondan korkun.” diye komşularına sabırlı olmalarını öğütlemeğe çalışıyordu... Bu insanlardan yaşam dünyasının düşüncesi neden kıskanılıyor ki? Yurttaşlık ve devletle olan ilişkilerine gelince: Köylü topraksızdır. Toprağın verileceği de yoktur. Ellerinde olan topraklar da sarp ve uzak olduğundan kaldırılan ürün, çekilen emeği karşılamadığından çoğu köylüler bu mülklerini terk etmişler. Buradaki bağ ve bükler Göksu kıyısında olduğu için ılık iklimlidir. Buraya Dere derler. Dere’de kışlık ve yazlık olmak üzere iki ürün kaldırılır. Ürünler eşek ve katır sırtında köye taşınır. Yol sarp olduğu için yüklü katırlar dik yokuş ve sarp yollarda dengesini kaybedince kayadan uçuruma yuvarlanırlar. Kalınağıl ile Dere arasındaki semtin adı Küçük Katırdüştüğü, Büyük Katırdüştüğü diye adlandırılmıştır. Köylü devlet kapısından korkmaktadır. Bu yüzden önemli sorunlarını bile devlete haber vermemektedir; bir yardım da beklememektedir. 1920’li yıllarda kuduz bir kurt köyde bir kadınla bir erkeği ısırır. Isırılanlar kudurur ölür. Devlete haber verilmez. 1940’lı yıllarda ishalden 60 çocuk ölür; devlete haber verilmez. Aynı yıllarda bir oğlak sürüsü salgın hastalıktan kırılır; devlete haber verilmez... 1945’te devletçe Hadim ilçesi ilkokullarının yapımlarını denetlemek ve geliştirmekte görevlendirildim. Kendi köyüm olan Kalınağıl köyünün okulunu köylülerle yapmaya başladık. Köyde yetişkin insanlarda ateşli hastalık birçoklarını yatağa düşürdü. Muhtara Kaymakamlığa iletilmek üzere bu hastalığı belirten bir dilekçe verdim. “Köylülere danışalım” dedi. Köylüler toplandı. “Sen bizim işimize karışma. İlçeden toktur gelirse bizim karımızın, kızımızın göğsünü açtırır iğneler. (Tifo iğneleri o dönem göğüsten yapılırdı) Biz kadınlarımızın harama gösterilmesini istemiyoruz. Hastalık da, ölüm de Allahın emridir. Sen, Allahın işine karışma. Git okulunu yaptır” diyerek dövmeye kalktılar. Ben gene : “Salgın hastalıkların görevlilerce hükümete haber verilmesi zorunludur. Haber vermeyenler cezaya çarptırılırlar” dediğimde muhtar korkusundan yazdığım dilekçeyi korucuya verdi. “Çabuk Kaymakam bey’e ulaştır” dedi. Öğleden sonra ilçeden sağlık memuru geldi, köylüler aşılandı, hastalık önlendi. 1987’de köy bir çiftçi köyü olmaktan çok bir amele köyü olma görünümdeydi. Köyde telefon 1930’lu yıllardan bu yana vardı. Şimdi daha bakımlı hale gelmiş. Telefonla Çumra’dan, Kulu, Cihanbeyli ve Konya’dan amele isteniyor. Köylüler ekin biçmeye, inşaatlara ve kanal işlerine çağrılıyor. Köylüler bu gibi günlük işlerde sigortasız migortasız çalışıyorlar. Eskiden köyde bu kadar amele yoktu. Herkes kendi toprağında bir bağ-bahçe edinmeye uğraşır ve onun ürünü ile geçimini sağlardı. Geçmiş yıllarda köyde “Kocakafa” diye anılan “Kara Hacca’nın İsmail” çalıştığı su kanalının kapanmasında ölmüştü. Sigortasız olduğu için çoluk çocuğu yokluk içinde öldüler. Kimse onların gözyaşlarına bile bakmadı. Bugün yarın için güvenliksiz çalışan işçilerin sonu da bundan ayrık düşünülemez. Köyde yetişkinlerin eğitimi için marangozluk, demircilik, yapıcılık, dikiş nakış kursları açılmadığından nitelikli işçi yoktur. Denilebilir ki günlük geçimi için gereksinmesi çok olan köylü yarını hiç düşünmeden gününü gün etmektedir. 1987’de köye gittim. Köylüleri topladım. Ameleliğin sonu yok Üstelik çalıştığınız her iş sigortasız. Devlet Su İşlerine bir dilekçe verelim. “Dere”deki verimli topraklarınızı ekin, dikin. Sizin yarınınız için bir gelir güvencesi olur. Oranın sarp yolunu devlet “Tarım yolu” diye size yapıverir. Su altında kalan tarlalarınızı sel baskınından da kurtarır” dedim. “Dilekçe yaz verelim” dediler. Dilekçeyi yazdım, muhtara mühürlettim, imzalattım. Konya Devlet Su işleri Bölge Müdürlüğüne verdiler. Ben köyden ayrıldıktan sonra aylarca sonra bu işin sonunu köydeki akrabalarıma sorduğumda: “Sen bizim köyün işlerini oldum olası bilemedin gitti. Onların sen varken “yapalım edelim” dediklerine sen ne bakarsın? Sen gittikten sonra o işi unuturlar, bir daha da ardını aramazlar. Onların ipiyle kuyuya mı inilir? Sen kendini düşün, bizim işler battı balık yan gider.” dediler. Dilekçelerinde istedikleri işlerin yapılmasını takip etmediklerinden Devlet Su İşleri de önemsememiş. Kalınağıl’da padişahlık döneminden bu yana Kur’an kursu var. Bu kurstan bir müftü, iki hafız, beş imam yetişmiştir. İlkokul da 1927’den beri var. Kalınağıllı’lar çocuklarının tabiat bilgisi kitaplarında kedi köpek resimleri gördükleri için bu okula “kedi köpek okulu” diyorlar. Köyde ilkokul üçüncü sınıfı bitirdikten sora okuyan yalnız Semerci Memed’in Bekir’dir. O da köyden kaçarak okumuştur. Köyden kaçıp okuduğu için de ona “Deli Bekir” demişlerdir. “Hiç aklı olsa köyden kaçar mı?” demişlerdir. “Demokratik toplumlar özgür düşünceye, özgür insan iradesine dayalı toplumlardır. Dogmatik bir eğitimle bu yetileri ortadan kaldırılmış kişiler toplumda belirli otoritelere köle olmaya mahkûm…” durlar. KAPATILDIKTAN YILLAR SONRA KÖY KALKINMASINDA UYGULANAN KÖY ENSTİTÜLERİ YÖNTEMLERİNDEN İKİ ÖRNEK: MANİSA’da PİLOT KÖY; İSRAİL’de: ŞÜMULLÜ KÖY KALK!NMASI ÇALIŞMALARI MANİSA’da YETİŞKİNLER EĞİTİMİYLE KÖY KALKINMASI DENEMESİ 1963–1965 yılları arasında Manisa’da Halk Eğitimi Başkanı idim. Köy işleri Bakanlığına bağlıydık. Bakanlığımız illerde “Pilot Köy” çalışmalarına girişmişti. Ben de merkez ilçede en yoksul, orta halli ve zengin üç köyü pilot köy olarak seçtim. En yoksul köy Yunddağı’nın yürük köylerinden Madan Köyü idi. Toprağı az ve susuzdu. Geçimi hayvancılık, çok az kuru tarım ve Manisa Oyası’nın tarım işçiliğindendi. Köyün görünüşü üst üste yığılmış taşlı bir kepire benziyordu. Damları düz, sokakları dardı, pencereleri küçük küçüktü. Kadınları boş zamanlarında halı, kilim, seccade, yolluk, yastık, torba dokuyarak bir yan gelir sağlıyorlardı. Kendilerine göre çok tipik motifleri vardı. Bu motiflerle dokunan el ürünlerini turistler çok beğeniyorlardı. Bunu bilen İzmir’in hali tüccarları Yunddağı köylülerinin dokumalarını ucuz ucuz alıp, pahalı pahalı satıyorlardı. Köylülerin emekleri boşa gidiyordu Bu durumun önlenmesi için bir kooperatif kurulması, devletten kredi alınması, dokumaların pazarlanması gerekliydi. Devlet, kooperatif kuran köylülerin dış ülkelere işçi olarak gönderilmesinde de öncelik tanıyordu. Bu yararlı durumları köylülere açıkladım. Köyün ileri gelenlerinden yedi kişiyi kendi dokumalarını satan İzmir halı tüccarlarının satış fiyatlarını incelemek üzere İzmir’e yolladım. İzmir dönüşlerinde dokumalarının 5-10 katına satıldığını bana anlattılar: “Biz bir dokuma kooperatifi kuracağız, yardım et” dediler. Ticaret Bakanlığından kooperatif statüsü getirttim. Maldan Köyünün yiğit gençlerinden Hilmi Gencer, Mehmet Yaçıner, Hamza Çoban, İbrahim Kazak, M. Ali Avcı, Şevki Güvenç ve Sait Altay 27 Kasım 1964 tarihinde Mahdut Mesuliyetli Yunddağı Köylüler Dokumacılık Küçük Sanat Kooperatifi’ni kurdular. Sanayi Bakanlığı halıcı ustası verdi. Yetişkin kadınlar kursa alındı. Yeni model ve motiflerle daha gelişmiş halı tezgâhlarıyla kursa katılanların el becerileri artırıldı. Ticaret Bakanlığı, kursu bitiren kadınlara birer halı tezgâhı ile takımlarını parasız verdi. Vali Niyazi Araz, Milli Eğitim ve Tarım Müdürleri Tümen Komutanlığının bandosuyla Maldan Köyü’ne gittik. Köylüler bizi sevinçle karşıladılar. Bando marşlar çalarak köyde bir bayram havası yarattı. Bakanlığın yolladığı tezgâhlar ve takımlar kamyonlardan indirildi. Valinin başarılı konuşmasından sonra halı dokuma kursiyerlerine tezgâhları dağıtıldı. İsmet Paşa Başbakandı. Sanayi Bakanı da Muammer Erten’di. Manisa Ovasının büyük toprak sahipleri Sanayi Bakanı Muammer Erten’e telefon etmişler: “Vaktiyle bizim üzüm, tütün, pamuk, zeytin ürünlerimizi Demircili işliler kaldırırlardı. Orada halı kooperatifleri kuruldu, işçi gelmez oldu. Yunddağı Köylülerinin işçileri işlerimizi görmeğe başlamışlardı. Şimdi de Yunddağı köyleri bir kooperatif kurdular. Bizim ürünlerimizi kim kaldıracak? Halk eğitimi başkanı mı, öğretmen mi Bekir Semerci diye birisi var köylülere yol gösteren. Alın onu buradan.” demişler. Muammer Erten Manisa’ya geldi. Kendi teşkilatına beni sormuş. Güvendiği kişiler çalışmalarımdan övgü ile söz edince beni Manisa Ticaret Odası’na çağırdı: “Kooperatif çalışmalarını herkes beğeniyor, ben de memnun oldum. Yunddağı Köyleri Kooperatifinin iyi çalışması için kaç lira krediye ihtiyacın var?” dedi. “Üç milyon verseniz yeter” dedim. “Ben de verdim gitti” dedi. Krediye almadan İsrail’e Şümullü planlama çalışmaları için Köy İşleri Bakanlığınca gönderildim. Oradaki çalışmalarımız çok, geniş kapsamlı köy planlaması idi. İsmet Paşa kabinesi biz orada iken düştü, yerine özel teşebbüsçü S. Hayri Ürgüplü kabinesi geçti. Yeni sanayi bakanı kredi verilebilmesi için Manisa Ticaret Odasına kayıtlı muteber tüccarlar Maldan Kooperatifi adına kefil oldukları takdirde yirmi beş bin lira, kredi verilebileceğini bir emirle vilayete bildirdi. On köyün ortak olduğu bir kooperatife bu para çok yetersizdi. Vilayet makamı, tüccarın Bakanlığınız yanında kredisi var da Yunddağı köylerinin hiç mi kredisi yok gibilerden bir yazı yazarak kooperatif adına yeterli bir para verilmesi, tüccar kefaletinin kaldırılması hakkında itirazda bulundu. Bakanlık bu sefer kooperatife para yollamayacağını, gereksinmesi olan ip ya ipliğin Isparta Sümerbank’ından almasını, dokunan halıların Sümerbank’a verilmesini” istedi. Kooperatif Sümerbank’tan ip ve iplik aldı. Ama Sümerbank köylülerin halılarını almadı. Köylüler kendi olanaklarıyla üretime geçtiler, ürettiklerini de sattılar. Maldan köyünün geçim koşulları çok yetersizdi. Köylüleri çocuklarını meslek okullarında okutmaları için yönlendirmeğe çalıştım. Köylüler bu uğraşıma acı acı gülüyor “Bizi çocuklarımızı okutmak istemez mi sanıyorsunuz? Ama nasıl okutacağız? Fakiriz işte. Aklımız erer ama elimiz ermez” diyorlardı. Çocuklarınızı okumaya teşvik edin. Çocuklarınız biz okuyacağız diye karşınıza dikilsinler. Devlet okullarının kapılarını yumruklayın, elbette bu kapılar sizin çocuklarınız için de açılacaktır diyordum. Bir taraftan da dış ülkelerde çalışabilecek yetenekli delikanlıları İş Bulma Kurumuna başvurmalarını öğütlüyordum. İKİNCİ PİLOT KÖYÜMÜZ SANCAKLIBOZKÖY Köylüler köylerini bana anlatıyorlar: Sancaklıbozköy de bir yürük köyüdür. Kendine yetecek kadar toprağı vardır. Geçimini üzüm, tütün, pamuk, susam ve zeytin gibi ürünlerden sağlanmaktadır. Gençler boş zamanlarında kahvede kumarlı, kumarsız oyunlar oynamaktadır, biri biriyle kavga etmektedir, öküzlerinin kuyruklarını kesmektedirler. Anaya, babaya, karşı sorumluluk duymamaktadırlar.” diyerek gençlerden dert yanmaktaydılar. Pekiyi bu durumu düzeltmek için ne yapalım? dediğimde: “Sen bize iyi bir vaiz yolla. Çocuklarımızı doğru yola sevketsin. Senden başka bir şey istemeyiz” dediler. Ben bir eğitimciyim. Siz vaizi müftü efendiden isteyin. Çalıştığım dairenin elinde dikiş, marangoz, demirci, yapıcı ve halıcılık öğretmenleri var. İsterseniz bu öğretmenleri köyünüze veririz, kurs açarlar, gençlerinizi zanaatkâr olarak yetiştirirler. Bu sanatları iyi öğrenirlerse ekmeklerini de kazanabilirler. Bizim vereceğimiz kurs diplomaları ile dış ülkelere nitelikli, işçi olarak da gidebilirler. Ama bu kursları açabilmemiz için öğretmenlerimize ev, çocuklarınıza işlik bulmanız gerekli” deyince muhtar Ahmet Kabasakal: Biz bunları yeniden yaparız. Şimdiye kadar köyümüze çok memur geldi gitti, hiç birisi dediğini, gerçekleştiremedi, hep lafta kaldı. Bize senin saydığın kursların hepsiciği gerekli. Kadınlarımız dikiş bilmezler. Köyümüzde bir tek dikiş makinesi bile yok. Hele siz bize yapıcılık, dülgerlik, demircilik, marangozluk ve dikiş kursu öğretmenlerini resmen verin, onların oturacağı evleri ve çalışacakları işlikleri kısa zamanda temin ederim” dedi. Öte yandan köyün Hafız Bey’i söze karıştı: Siz kanmayın bu beyin sözüne. Ben bu köyde çok muhtarlık yaptım. Nice devlet memurlarıyla köyümüzün işlerini görüştüm. Zaman zaman hepsiciği köyümüze geldi, yaparız, ederiz dedi. Ne yaptılar köyde? Ayranı içen kaçtı, tavuğu yiyen uçtu...” dedi. Biz Halk Eğitimi kuruluşu olarak istenilen kursların öğretmenlerini Sancaklıbozköy’e verdik. Köylüler el ele vererek briketten beş işlik yaptılar. Öğretmenlerimize de ev buldular. Kurslar zamanında açıldı. Dikiş kursu öğretmenimiz otuz beş kızla işe başladı. Önce kızların kendilerine yeni giysiler diktirdi. Saçlarını başlarını taradı, giydirdi, kuşattı. Kızların anaları ve babaları öğretmenin bu tutumuna çok sevindiler. Bir gün kurs çalışmalarını görmeye gitmiştim, durmadan tüfekler atılıyordu. Ne oluyor muhtar dedim. Adam hazır duruyormuş, bir kahkaha attı: Beyim, koç katımı koç katımı. Köye bir dikiş kursu açtın otuz beş kız birden kapışıldı. Kızlarımızı dikiş öğretmeni şehir kılığına soktu, güzellikleri ortaya çıktı. Bunları gören delikanlılar sanki cennet hurileri görmüş gibi birden düğüne başlayıverdiler” dedi. Ben de: “Köy gençlerine büyük bir hizmet ettik desene” deyince köylüleri bir gülmedir tuttu... Yapıcılık kursu ile dülgerlik kursu köye örnek bir ev yaptılar. Muhtarlık sonra bu evi köylülerden insan kıymeti bilen H. İbrahim Gürbüz’e iyi bir fiyatla sattı. Demircilik kursumuzla da köy çocuklarına güzel bir çocuk bahçesi yaptık. Tahterevalliler, tırmanma araçları, atlama havuzu, salıncaklar köy çocuklarının sevinçlerine sevinç kattı. Kızlı erkekli çocuklar köyde her gün bir bayram havası estirmeğe başladılar. Marangozluk kursu öğrencileri evlerine gerekli ekmek senidi, dolap, masa, sandalye, kapı, pencere, sandık gibi şeyleri yaptılar. Yapıcılık kursu öğrencileri işlik çalışmalarında portatif bir helâ taşı kalıbıyla günde üç - dört tane helâ taşı döktüler. Köyün dağınık ve pis helâlarını bir düzene sokmaya çalıştılar. Bir torba çimentodan üç helâ taşı çıkıyordu. Köylüler ucuza mal olduğu için hepsi bu girişime katıldı. Köyün kokması ve sinek önlenmeğe çalışıldı. Demircilik kursu öğrencilerinin işleri de köylülerce çok seviliyordu. Şimdiye kadar yapımını hiç görmedikleri pulluklar, sobalar, borular, mangallar, kürekler, çapalar, demir doğramlar köylerinde kendi çocukları tarafından yapılıyordu. Kaynak ve lehim işlerini kursta olmayanlar bile öğrenmeye çalışıyordu. Ders yılı sonunda kurslar yaptıkları işleri sergilediler. Sergilerin açılışına Manisa’nın yüksek düzeydeki yöneticileri, gazeteciler, çevre köylerden gelenler de katılmışlardı. Bu kurslar üç yıl boyunca böyle devam etti... Sancaklıbozköy muhtarı Ahmet Kabasakal çok anlayışlı ve kafası her şeye işleyen bir kişiliğe sahipti. Köye dört gözlü bir genel helâ ile etlik hayvanların kesimi için bir de mezbaha yaptırdı, içlerine su getirtti. Bunlar da köy için çok gerekli şeylerdi. Bu güzel çalışmalara paralel olarak köy halkının gereksinmesine yarayacak üretim ve tüketim kooperatifleri, ekmek fırını, çırçır işliği gibi devamlı işe yarayacak kuruluşlara köyün sahip olmasını istiyordum. Köylüler bu tekliflerimi benimsemediler. Köylülerle yaptığım bir toplantıda kurs çalışmalarımızın yanında köyün kültür etkinliğini Türkiye köyleri arasında örnek bir çalışma ile gösterebilmemiz için bir köy tiyatrosu yapmayı kararlaştırdık. Köy tiyatrosunun ustası Köy İmamı Hasan Dağ’dı. Köylüler el ele vererek, kayak, zeytin, zeytinyağlarını satarak hiç bir makamdan bir zorlama olmadan kendi istekleriyle tiyatronun yapı gereçlerini satın aldılar. İmece ile işçiliğini de yaptılar. İki ayda üç yüz kişilik tiyatroyu hizmete soktular. Muhtar Ahmet Kabasakal ile beraber Manisa Tekstil Fabrikasından ucuza perdelik aldık. Kızılay’ın elinde eski sandalyeler varmış, verecek yer arıyorlarmış. Gidip görüştük. Köy tiyatrosuna verdiler. Toprak Su Başmühendisliği de kamyonlarıyla sandalyeleri Sancaklıbozköy’e iletti. Sançaklıbozköy tiyatrosunu bu sandalye ve aldığımız perdelerle donattık. İçlerinde on beş kadar da döşemeli sandalye varmış. Onları da konukların oturması için ön sıraya dizdik. Tiyatromuz yeni perdeleri ile bağışlanmış sandalyeleriyle oturulacak duruma geldi. Halk eğitimi Başkanlığımızın klasik Türk musikisi ve halk türküleri saz ekipleri vardı. Bu ekiplerin konserleri Sancaklıbozköy Tiyatrosunun sahne çalışmalarında bir renk ve bir coşku kaynağıydı. Vali Niyazi Arat ve Manisa’nın il müdürleri tiyatronun açılışına davetliydiler. Tümen Komutanlığının bandosu ve başın mensupları tiyatronun açılışını onurlandırdılar. Devletin ve basının etkinliğini gören köylülerin sevinçten gözleri yaşarıyordu. Bando coşkulu marşlar çaldı. Dört yüz elli haneli köyün karısı-kızı, çoluğu-çocuğu, yaşlısı genci hep tiyatro açılışına katıldılar. Vali yapıcı bir konuşma yaptı: “Türkiye’de ilk olarak köy kesiminde Sancaklıbozköy Tiyatrosu sahnesini halka açtı. Dileğim bütün köylerimizin de böyle bir kültür kuruluşuna sahip olmalarıdır...” diyerek Sancaklıbozköy Tiyatrosunun kapışını halka açtı. Konuklar ve köylüler tiyatroda yerlerini aldılar. Köylülerin kadın erkek yan yana oturmaları konukların dikkatini çekiyordu. İlk oynanan oyun Şehit Fatma idi. Konusu Ege Bölgesinin Kurtuluş Savaşında başına gelenlerdi. Yaşlılar çocuklarının ve gençlerinin oyunu eski acı günlerini anımsayarak gözlerini sile sile seyrettiler. Köy oyuncuları bu yapıtı çok güzel oynadılar. Halk Eğitim Başkanlığının Halk Türküleri Kolu da coşturucu türkülerle başarılı bir konser verdiler. Konuklar ve köylüler şenlikli bir köy gecesi geçirdiler. Sancaklıbozköy gençleriyle Manisa, Halkevi gençleri iki yılda Şehit Fatma, Koyun Çalan Kavalcı, Adalı Halil, İstiklâl, Pusuda, Ağzı Çilekli Adam oyunlarını Sancaklıbozköy Tiyatrosunda oynadılar. Bu oyunların hepsini Manisa Valisi, Belediye Başkanı, il müdürleri ve basın mensupları izlediler. Tiyatro üç yüz kişilikti. Köylülerin hepsini almıyordu. Parasız da olduğu için herkes tiyatroya geliyordu. Zengin ve yoksul ayırımı da yoktu. Köylüler kadın-erkek, çoluk çocuk kapı ve pencerelerden, biri birinin omuzlarından oyunları seyrediyorlardı. Bu coşkulu oyunların sonunda Hafız Bey beni çağırdı. “Sen benim bildiğim devlet memurlarından değilsin. Köyümüzün kalkınmasındaki başarılarınızı bütün kalbimle kutlarım. Sen ayran içip kaçan, tavuk yiyip uçan memurlardan değilsin” diyerek boynuma sarıldı, öpüşerek köyün başarısını kutladık. Sancaklıbozköy oyuncularının oyunları herkesçe beğeniliyordu. Manisa’lılar oyuncuları illerine çağırdılar. Köylü oyuncular Kız Enstitüsü salonunda iki defa ayrı ayrı zamanda oyunlarını oynadılar, Manisalılar oyunları ve oyuncuları çok beğendiler, elleri patlarcasına alkışladılar. Bundan başka Karaağaçlı, Mütevelli Köylerinde de oyunlarını oynadılar. Köylüler bin birlerini köylerine çağırdılar, şölenler verdiler, köylerinde karşılıklı oyunlar oynadılar. Karaağaçlıların Yarım Osman’ı da çok sevilmişti. Biri birleriyle kaynaşan, dost olan bu köylülerin kültür etkinlikleri diğer köylerce de sevgiyle karşılandı. Onları da böyle bir çalışmaya yöneltti. On altı köy biri bininin köylerinde şölenlere çağrıldı ve oyunlar oynadı. Sancaklıbozköy tiyatrosu oyunlarını geceleri oynayadursun gündüzleri düğün, nişan, toplantı ve devlet kuruluşlarının eğitim merkezi haline geldi. Ana ve Çocuk Sağlığı doktoru belli günlerde muayenelerini burada yaptı. Tarımcılar köylülerle yaptıkları zeytincilik, tavukçuluk, zirai mücadele ve ev ekonomisi çalışmalarını burada yaptılar. Manisa Tarım Müdürlüğü yüz tavukluk örnek bir kümes çalışmasına girişti. Toprak Su Baş Mühendisliği de iki bin dekar arazide teraslama çalışması yaptı. Bugün bu arazi köyün kiraz bahçesidir. Pilot köy çalışmamızın yankıları Bakanlıklarda: Köylüler tiyatrolarına Başbakan İsmet İnönü ve bakanları da çağırdılar. Hiç gelen olmadı. Köy işleri Bakanı Lebib Yurdoğlu, Milli Eğitim Bakanı Ibrahim Öktem, Ulaştırma Bakanı Ferit Alpiskender, Sanayi Bakanı Muammer Erten Sancaklıbozköy oyuncularına birer kutlama teli yolladılar. Biri birine benzeyen bu tellerden Muammer Erten’in teli: Sancaklıbozköy oyuncuları-ManisaSancaklıbozköy’ün kültürel gelişmesinde çok yararlı olacak örnek davranışınızı sevinçle karşıladım. Bu olumlu davranışınızın bütün Türk köylerine örnek olmasını ve başarılarınızın devamını dilerim. Bütün arkadaşlarıma selam ve sevgiler. 4.11.1964-Ankara İller Bankasında: Sayın Ahmet Kabasakal (muhtar) Bankamızın bir ortak idaresi olan Sancaklıbazköy’de yapılmasına öncü olduğunuz kamu hizmetlerin iz takdir ve teşekkürlerle karşılanmış, size İller Bankası başarı armağanı ilişikte gönderilmiştir. Başarılarınızın sürekli olmasını dilerim. İller Bankası Genel Müdürü Salahattin Babüroğlu Örnek Köy İmamına madalya verildi: Manisa-Nejat Toksoy bildiriyor Sancaklıbozköy’ün örnek imamı Hasan Dağ ile muhtarı Ahmet Kabasakal’a İller Bankası tarafından altın madalya, takdirname ve “Yazılmayan Yönleriyle Atatürk” adlı birer kitap önceki gece köyde yapılan büyük bir törenle verilmiştir. 17 Mart 1964-Milliyet Radyo’da Sancaklıbozköy: Sancaklıbozköy’le ilgili röportaj İzmir Radyosunda Manisa İli Halk Eğitim Başkanlığınca pilot köy olarak ele alınan Karaoğlanlar Bucağına bağlı Sancaklıbozköy’de açılan üç yüz kişilik tiyatronun töreninde Vali Niyazi Araz’ın açılış konuşması ile okuma odası yönetim kurulunun sahneye koyduğu “İstiklal” ve “Kahraman Fatma” piyeslerini oynayan oyuncuların kendi sesleri bu akşam saat 19.45 de İzmir Radyosunun Gençlik saatinde röportaj olarak yayınlanacaktır. 18 Ocak 1964 Işık Gazetesi-Manisa Basında Sancaklıbozköy: Sancaklıbozköyümüz’de Atatürk devrimlerinin bekçisi Sancaklıboz köyümüzde dün yaşayan Atatürk ile baş başa bir gece geçirdik. Türkiye’nin hiç bir köyünde olmayan tiyatro binasında toplandık. Alman Kalkınma mucizesi de böyle bir gerçeğe dayanıyordu. Yanmış, yıkılmış, bombardımanlarla dümdüz edilmiş Almanya’da bu dost millet de ilk iş olarak kendilerine yer yer kentten en ufak köylere kadar tiyatrolar yapmışlardı. IŞIK, 12 Kasım 1964 YENİ OYUNCAKLAR Rıfat Ilgaz: Manisa’nın 27 km ötesinde bir köy... Köylülüğü ile övünen 1700 nüfuslu Sancaklıbozköy... Köyün bir imamı var. Pırıl pırıl kafalı aydın bir imam Hasan Dağ... Dilinin döndüğü kadar Bozköylülere bir okuma odasından bir de tiyatrodan söz açıyor. Köylerine mutlaka bir tiyatro yapılmalı. Tiyatrosuz köy de olmaz, köylü de... Bugünlerde sayıları az da olsa aydın imamlarımızın köylerimizi kalkındırma yolunda getirdikleri yenilikleri gazetelerde okuyor, övünüyoruz. Hasan Dağ da bunlardan biri işte. Bozköy’ün onun kadar ileri bir de yedek subay öğretmeni var. Neler söylüyor Hasan Dağ için: Tiyatro binasını imam, muhtar ve köylüler yaptılar... Hasan Dağ aydın bir imam... Bir ustabaşı gibi geçti köylülerin başına, bu tiyatroyu kurdu. Tiyatro bir okuldur” sözünü düşürmedi dilinden. Bertrand Russel’in bir sözü geldi aklıma: “Çocuklara yeni oyuncaklar vermeden eskisini ellerinden almayın sakın” diyor... İşte gençlere yepyeni bir oyuncak. Köylüye yepyeni bir okul tiyatro. Eski, kötü, küf kokan, insanın içini karartan, adımlarını çelmeleyen, miskinleştirip uyuşturan ne varsa artık ellerinden alabilirsiniz. Nasıl bu tiyatroyu kimseye bir şey vermeğe zorlamadan kendi istekleriyle seve seve verdikleri kavak ağaçlarını satarak, peynirlerini, zeytinlerini pazara çıkararak yapmışlar bu işi... İyi niyetli insanlar kendi emekleriyle ödemesini bilirler. 17 Ocak 1964-Demokrat İzmir Sancaklıbozköy’de 300 Kişilik Köy Tiyatrosu Halk Eğitimi Başkanı Bekir Semerci yaptığı konuşmada...” Merinos koyununu domuza benzeten, doktorun, öğretmenin aleyhinde olan, “Bu dünya yalan dünyadır diye vatandaşlarımızı çalışmaktan alıkoyan, ilerlememize çelme takan sözde dindarlar gelsinler de Sancaklıbözköy’deki imam Hasan Dağ’ı görsünler” dedi. Köylü kadınların kucaklarında küçük çocuklar olduğu halde tiyatroyu ilgi ile seyretmeleri özellikle dikkati çekmiştir... Manisa Halk Eğitim Merkezi müzik kolu Manisa folkloruna ait parçalar çalmışlar... Köylülerin müşterek rol aldıkları” Şehit Fatma ve İstiklâl piyesi başarıyla oynanmıştır. Sabah Postası İzmir. 17 Ocak 1964. Köylülerin Tiyatrosu Üstüste Temsil Veriyor Sancaklıbozköy Tiyatrosunda “Şehit Fatma, İstiklal piyeslerinden sonra Pusuda ve Ağzı Çiçekli Adam eserleri de sahneye kondu. Namık Kemal’in “Tiyatro edep okuludur” sözünü düstur edinerek önce 300 kişilik tiyatro salonu kuran Sancaklıbozköylüler bundan sonra sahnelerinde şık sık temsil vermeyi kararlaştırdılar ve böylece 20 gün içinde 4 eser oynadılar. Buyurun gelin yandaki oyunları oynevecez gari” şeklindeki davetiyelerini Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel’e, Başbakan İsmet İnönü’ye, TBMM üyelerine, Bakanlara ve sanatçılara gönderen Sancaklıbozköylüler” Şimdi oyunları oynayıverdik ama gelmediniz. Sizlere dargınız gari” diyerek üzüntülerini bildiriyorlar. 8 Şubat 1964-Milliyet. ‘İlgili Beyler’ Bu Sizin İçin Hikmet Çetinkaya (IŞIK 16 Ocak 1964) Buyurun beyler Sancaklıbozköy’e gidelim. Yooo eğer gözleriniz miyop ve kulaklarınız paslı ise size bir şey söylemeyeceğiz. Yine eskisi gibi hareket etmekte serbestsiniz. Manisa’nın yirmi kilometre ötesinde bir köy var. Bu köyde tiyatro salonu açıldı... Beyler sizler hiç bir sorumluluk duymadınız mı bu tiyatro salonu açılırken?... Belli duymadınız... Avuçlarımın İçi Patlayıncaya Dek Alkışlamak İstiyorum Bu Sancaklıbozköy’ü.. Onların bu içten gelen sanat zevkini... Tiyatronun bir okul olduğunu bu beylerden daha iyi sezip ve ivedilikle bunu gerçekleştirdiklerini... Daha önce yazmıştım Manisa’da bir tiyatro salonu açılsın diye. Eğer bir tiyatro salonu açılsaydı amatör ruhla oynayacak kişiler çıkardık. Açıkçası çıkmıştı ‘bile. Ve şu anda onlar Bozköy’deki tiyatro salonunda bir oyun vermek için çalışmaya dahi başladılar... Manisa’daki nasırlaşmış zihniyeti kazımak için tüm güçleriyle çalışıyorlar. Onlara kim destek olacak? Peşin söyleyeyim hiç kimse... Bir de şu var... Şehrimizde bir gazete bir okulun geceye dört sütun başlık atarken, Sancaklıbozköy’de açılan tiyatro salonuna sütunlarında yer vermiyor. İstanbul, İzmir, Ankara gazetelerini temsil den arkadaşlarımız o gece İzmir’den kalkıp Sancaklıbozköy’e geldiler. Ama bir mahalli gazete ortada hiçbir sebep yokken bu alkışlanacak çalışmaya bir satır dahi yer vermemesi Sançaklıbozköylüleri üzdü...” Dün Akşam Sancaklıbozköy’de İlginç ve Güzel Bir Temsil Verildi. H. Açıksöz (9 Nisan 1964 Memleket Gazetesi -Manisa-) Dün akşam, Karaağaçlı’nın düzenleyip, Sancaklıbozköy tiyatrosunun verdiği temsil çok ilgi çekiciydi. Temsilde rol alan gençler başarılıydılar. Davetli olarak gittiğimiz Sancaklıbözköy’den çok iyi duygularla ayrıldık. Temsil ve gösteriler çok kalabalık bir davetli topluluğu tarafından takip edildi. Pilot köylerimizin bu başarısı bizi çok memnun etti. S. Bozköy’ün kalkınmasıyla ilgili destanı neşrediyoruz: Sancaklıbozköy Destanı Gün gördü Sancaklı Bozum. Kini hırsı söndürecek Kalktı gericinin buzu Parlayacak milli arzum Olup köylerin nevruzu Yemedi muhtar yemedi Kalkındı Sancaklı Bozum Kölü dedi şahsım demedi 27 Mayıs’tandır hızım Mehmet izledi Ahmet’i Kalkındı Sancaklıboz’um Kalkındı Sancaklı Bozum Elimizle yazılacak Alnımda sandığım yazım Bağdır meyvadır ovası Dağdır yayladır havası Özgür köylünün yuvası Kalkındı Sancaklıboz’um Reform’a ulaşacak Düzelecek elbet nabzım Uzanan eller motora Gitme dağdaki yatıra Yaptı köye tiyatura Kalkındı Sancaklı Bozum Kalkınmanın yollarından Eksilmeyecek ayak tozum Köylü bulunca muhtarı Bilindi gelir miktarı Kovanına olup arı Kalkındı Sancaklıboz’um Demokrasi anlamında Anlaşılacak rumuzun Eğitim Başkanı Semerci Sunar Köylere enerji Müspet ilim olup merci Kalkındı Sancaklıboz’um Hürriyete adalete Semboldür iki omuzum Takdir teşvik şart herkese Getirdi köyü hevese İmam oldu şavk herkese Kalkındı Sancaklıboz’um Medeniyet göklerinde Parlayacak ay yıldızım Modern çok şey yapıldı köye Ad kondu pilot köy diye Duyuruldu tüm Türkiye’ye Kalkındı Sancaklıboz’um Mistik aşktan müspet aşka Kavuşacak oğlum kıza Kesildi hırçın hırsları Çın çın ötüyor örsleri Kalkındı Sancaklıboz’um Kurulan Köy Bakanlığı Doğan kuyruklu yıldızım Valimiz Niyazi Araz Özü Atatürk’ten miras Ar altını tutar mı pas Kalkındı Sancaklıboz’um Partizanı mimleyecek Yurttaşlıktan gelen hızım Öğretmenler düştü öne Köy değişti günden güne İnanarak herkes fenne Kalkındı Sancaklıboz’um İnsanlıktan insanlığa Yol alacak aklım pazım Atatürk’ün ilkeleri Ne sağ ne sol ne de geri Kalkındı Sancaklıboz’um Atatürk’ün öz evladı Olur, artık oğlum kızım (Sancaklıbozköylü, Mehmet Özanak) Sancaklıbozköy’ü görmeğe gelen konuklar anı defterine neler yazdılar? (Pilotköy Sancaklıbozköy’ün çalışmalarını 1 vali, 2 vali yardımcısı, 1 belediye başkanı, 1 veteriner, 3 profesör, 1 müsteşar, 3 genel müdür, 1 albay, 1 bankacı, 1 emniyet müdürü, 3 üniversite öğrencisi, 1 toplum kalkınması uzmanı inceledi; İstanbul, İzmir ve Manisa’da çıkan 12 gazete 89 yazı yayınladı.) Sancaklıbozköy’e gelen konuklar ve devlet üst düzey yetkilileri köyün anı defterine gözlemlerini yazdılar. Kendilerine karşı sorumlu olduğum Manisa Valisi, bağlı olduğum Köyişleri Bakanlığının Halk Eğitimi Genel Müdürü ve Müsteşarı köy anı defterine yazdıkları gözlemlerinde pilot köy çalışmalarımı nasıl değerlendirdiler: “Halk eğitimi teşkilatınca, pilot bölge olarak seçilen Manisa’ya bağlı Sancaklıbozköy’de, köy muhtarı, köy öğretmenleri, köy imamı ve köyün diğer aydın liderleriyle, ileri hareketlerin daima destekleyicisi olan köy halkının Halk Eğitim Başkanlığı ile iş ve gönül birliği yaparak meydana getirdikleri uygarlık eserlerini bugün hizmete açmaktan büyük gurur ve sevinç duyuyorum. Köylerimiz maddi ve manevi varlıkları ile, milli hayatımızın feyizli kaynağını teşkil ederler. Burada tamamen mahalli imkân ve araçlarla gerçekleştirilen köy odası, mezbahası, tiyatro ve kitaplığı, bütün milletçe köyde ulaşmayı özlediğimiz olumlu neticelerdir. Sancaklıbozköy’lüleri, uygarlığın zevk ve görüş ölçüsüne yükselmiş bulunduklarını görmek her Türk’e gerçekten derin bir haz ve gurur veren büyük değer taşımaktadır. Biz bu çeşit çalışmaları, gerçek ve ideal anlamda bir vatandaş eğitimi sayıyoruz. İdealist Türk vatandaşları olarak görevlerini bu mükemmel bir şekilde yaptıklarına inandığım Halk Eğitimi yöneticileriyle Sancaklıbozköy’ün aydın liderlerini yürekten tebrik eder, başarılarının devamını dilerim. 13 Ocak1964 Manisa Valisi Niyazi Araz Sancaklıbozköy’ün kalkınma planımızın bütün Türk köylerinde yaratılmasını istediği tutumu, çalışkanlığı, heyecanı görmem bir Türk olarak beni çok heyecanlandırdı. Bütün dileğim bütün köylerimizin ve köylülerimizin Sancaklıbozköy’ü ve köylüleri seviyesine ulaşmış görmektir. Gönüller dolusu tebrikler ve çalışkan köylü kardeşlerime en içten saygılar. 20.5.1965 Necati Mutlu Halk Eğitimi Genel Müdürü Sancaklıbozköy’ün büyük bir heyecan ve takdir hisleri içerisinde gezdik. Manisa ilinde yapmış olduğumuz toplum kalkınması ve çok yönlü köy planlaması semineri vesilesi ile bu örnek ve çalışkan köyü gezmiş ve incelemiş olmamız ayrı ve özel bir anlam taşımaktadır. Bu köy bize çalışkan bir muhtarın, başarıya ulaşmaya azmetmiş köy liderleri ve kalkınma yardımcılarının azimli çalışmaları ve işbirliği gayretleri ile neler yapılabileceği hakkında çok güzel bir örnek vermektedir. Okulu ile iş yerleri, sanat eğitim faaliyetleri ile ve örnek tiyatrosu ve halk odası ile köy kalkınmasının çok ümitli yolunu aydınlatmaktadır. İleriye daha başarılı çalışmalarla dopdolu olarak bakan bu köyün çalışkan halkını ve bu gayretlerde emeği geçen ilgilileri candan tebrik ederim. Bu köyün çalışmalarından elde edilen büyük tecrübelerden köy kalkınması çalışmalarında çok değerli sonuçlar çıkarılabilecektir. İlgililerin bu tecrübeleri değerlendirmelerini de ayrıca tavsiye ederim. 20.5.1965 Köy İşleri Bakanlığı Müsteşarı Prof. Dr. Necmi Sönmez YİRMİ BİR YIL SONRA SANCAKLIBOZKÖY İkinci zenginlikte olan pilot köy Sancaklıbozköy’e gitmek için Manisa Köyler Garajı’na yardım. İki arabanın levhasında Sancaklıbozköy yazılıydı. Birisinin içinde 5–6 kişi oturuyordu. Ne zaman gideceklerini sordum. “Buyurun oturun.. Biraz sonra kalkacağız” dediler. Aralarında bir, şeyler konuşarak gülüşüyorlardı. Arabaya girer girmez şişman bir delikanlı boynuma sarıldı. Ben de ona sarıldım öptüm: “Ben İsa Taşlıca’nın oğluyum” dedi. Yanında yer verdi. Babası Sancaklıbozköy’de pilot köy çalışmalarımı destekleyen sözü tutulur bir kişiydi. Kendisini çok severdim. “Ziya, baban nasıl?” “Babam sizlere ömür öğretmenim.” “Çok üzüldüm. Baban a kavuşacağımı sanıyordum. Senin ömrün çok olsun” dedim. Arabamız hareket etti yanımda Maldan’lı arkadaşım Mehmet Yalçıner’in oğlu öğretmen Halil Yalçıner vardı. Bize hoş geldiniz dediler Şoföre para vermeğe davranırken hepsi birden: “Şiz bizim öğretmenimizsiniz. Şimdi de misafirimizsiniz. Burada sizin paranız geçmez” dediler, araba paralarımızı verdiler. Köye girince Yapıcılık Kursumuzun yaptığı örnek köy evinin yanında Halil ve Ziya ile beraber arabadan indik. Amacım evde oturanlarla konuşmaktı. Bu ev köylülerle yaptığımız örnek evdi. Köy liderlerinden rahmetli arkadaşım Halil Ibrahim Gürbüz muhtarlıktan bu evi satın almıştı. Evin kapısını çaldık. İnsancıl bir kadın açtı kapıyı: “Buyurun” dedi. “Halil İbrahim yok mu? Ben onun arkadaşıyım.” deyince kadının gözleri birden sulandı, eliyle gözlerini sildi, boğuk bir sesle: “Ben onun karısıyım. Onu kaybedeli çok oldu.” dedi. Halil İbrahim’in öldüğünü bana eski muhtar mektubunda bildirmişti. Ben bilerek bu ziyareti yaptım. “Başın şağ olsun bacım, eve dışarıdan bakabilir miyiz?” “Siz bir zaman bizimkilerle köye tiyatura yapan Bekir Bey değil misiniz? “Evet tanıdınız. “Tanımaz olur muyum? Bizim köyde sizin çok emeğiniz var. Rahmetli Halil Ibrahim sizi çok severdi. Beraber kurslar açtınız. Köy tiyaturasını çalıştırdınız. Köyümüze gelip gidenin hesabı yoktu. Köylü kendi oyununu Manisa’ya seyrettirirdi. O günler hep yalan oldu. Ahmet Kabasakal muhtarlıktan ayrıldı. Yeni gelenler sizlerin yaptıklarınızı devam ettiremediler... Ziya ve Halil Yalçıner’le beraber evi dışarıdan gezdik. Bahçesine sebze ekmişler, çiçek dikmişler. Ev kireç badanalı ve sapasağlam. Her şey güzel ama içinde Halil İbrahim’in kahkahası eksik. Evin bahçe kapısına doğru yürüyerek H. Ibrahim Gürbüz’ün karısından izin istedik. “Bir kahvemi içmeden sizi salmam. Hem toprak size gönül koyar” diye tutturdu. Bir suyunu içerek gönlünü aldık. Köy meydanındaki kahveye gelince köylüler bütün ayağa kalktı, hepsiyle kucaklaşıp, sarılıp öpüştük, oturduk eski günlerimizi konuşmaya başladık. Çay söyleyen söyleyene. Dururken çaylar artarda gelmeyi başladı. Ben bu içtenlikten yararlanarak: “Sizinle 1963–1965 yıllarında onurlu bir pilot köy çalışması yapmıştık. Acaba dibekte su mu dövdük”, yoksa bugün yararlandığınız tarafları var mı?” diye bir soru yöneltiverdim: “Mehmet Gül: “Kadın kursları köyümüzün çok işine yaradı. 0Üç senede üç kurs açtınız. Bu kurslarda yetiştirdiğiniz kızlarımız sayesinde bugün köyümüzde üç yüz dikiş makinesi harıl harıl çalışıyor. Çoğumuz dikişe para vermiyoruz.” Mehmet Emin Turgut: “Benim kız da dikiş kursunu bitirdi. Kocasıyla Istanbul’da Neyir Triko’da çalıştılar. 1968 yılında Almanya’ya gittiler. İstanbul ve Manisa’dan birer daire ve iş yerleri aldılar. Avrupa’dan örnek dikiş makineleri gönderdiler. Halen çalışmaktadırlar. Kurslar olmasa bizim çocuklar bu duruma gelemezlerdi.” Ahmet Odabaşı: “Yapıcılık kursu çok yararlı oldu. Bugün hepsi yapı yapıyor. İyi de para kazanıyorlar. Dört tanesi Almanya’ya nitelikli işçi olarak gitti. Bunlar Almanya’dan getirdikleri parayla Sancaklıbozköy Ovasında ellişer milyonluk arazi aldılar. Hepsinin arabası da var parası da... Mehmet Emin Turgut: “Ben Sancaklıbozköy’ün’ muhtarıyım. Sizin demircilik kursuna benim oğlum da gitmişti. O da Almanya’ya nitelikli işçi olarak gitti. İyi para kazanıyor. Köyümüzün demir doğramasını yapan da o kurstan, İzmir Demir Çelik’te çalışan da o kurstan. Hepsi zanaatlarından ekmek yiyorlar.” Fethi Türkoğlu: “Ben 1964’te açılan marangozluk kursunu bitirdim. Biz on kişiydik. Bir arkadaşımız İzmir’de dükkân açtı, bizim köyün bütün doğramalarını da o yapar. Çok iyi işi var. Diğerlerimiz kendi işlerimizde çalışıyoruz. Tarım aletlerinde, motorlu taşıtlarda, sebze ve meyve sandıklamada, üretim araçlarını kullanmada kursa katılanlar katılmayan köylülerden çok farklı.” Ahmet Kabasakal (Köy lideri ve eski muhtar): “1960 yılında muhtarlık görevini aldığım zaman bunca yıllar köyümün işlerinin ihmal edilip çalışılmadığını, gelirlerine sahip çıkılmadığını gördük. İhtiyar heyeti arkadaşlarımla koordine bir çalışmaya başladık. Köy sandığında epey bir paramız oldu. 1963’te sizinle tanıştık. Halk Eğitimi Başkanı olarak sizin önderliğinizde köylümüzün ve ihtiyar heyetimizin beraberliğinde çalışarak elimizdeki para ile bir köy tiyatrosu, köye örnek modern bir ev, beş işlik binası meydana getirdik. Köy tiyatromuzda öğretmenimizle, halkımızla bir anlayış içinde temsiller verilmesi, bunun yanında ayrıca beş adet demirci, marangoz, yapı ve dülgerlik kursu ile biçki dikiş kursu açıp köylünün köydeki kurs çalışmalarını benimseyerek, o zaman Halk Eğitim Başkanlığınızın gayretleriyle köyümüz Manisa ilinde pilot köy olarak kabul edildi. Üç sene tutarlı bir çalışma yaptık. Sizin 1965 yılında tayininiz İstanbul’a çıktı, bizden ayrıldınız. Siz gittikten sonra Manisa Halk Eğitim Başkanlığından hiç bir kimse bizim köye uğramadı. Müsaadenizle ben size “bizim Bekir” diyeceğim. Siz bize demek istiyorsunuz ki: “Sizinle pilot köy çalışmalarımızda dibekte su mu dövdük, yoksa O çalışmalarımızın devamında bir yarar görüyor musunuz?” “Evet, halk eğitimiyle başlattığımız çalışmalarımızın boşa gittiğini iddia edemeyiz. Çünkü köyde açılan kurslardan başarılı olan gençlerimiz bugün Almanya’da, köyde, İzmir ve Manisa’da sanatkâr olarak çalışmaktadırlar. Ayrıca bir de dikiş kursundan üç yıl boyunca mezun olanbaşarılı kızlarımız bugün köyümüzde terzilik yapmakta ve köyde en aşağı üç yüzün üstünde dikiş makinesi -bulunmaktadır. Eskiler yenilere sanat öğretmektedir. Böylece köyümüzde o zamanın çalışmalarında değerli bir çalışma sürüp gitmektedir. Şimdi ben size sorayım: “Pilot köy çalışmalarımız olmasaydı bu etkinlikler olacak mıydı? İlk yıllar Sancaklıboz köylüleri, beş işlik-, bir köy tiyatrosu, bir genel helâ, mezbaha, çocuk bahçesi, basketbol, voleybol ve futbol sahalarının işlerliğini kazandırmalarında çok yormuştum. Köyü gezmeye gelenler hep yapılan işleri övüyorlar ama bize daha, iyisini yapmak için bir fikir veremiyorlardı.” 1964 yılında Prof. Fehmi Yavuz ile Cevat Geray araştırma yapmak için Manisa’ya gelmişler. Çarşıyı pazarı gezerken caddelerdeki belediyenin camlı reklam panolarında sergilediğimiz seccade, torba, heybe, yastık, yolluk gibi yün hali dokumaları görmüşler. Sonra vilayet makamına gitmişler. Vali Niyazi Araz’a: “Manisa’nızın caddelerinde kilitli cam panolar içinde çok güzel hali dokumalar gördük. Bugüne kadar hiç bir vilayette böyle güzel bir sergiyi görmedik. Bu dokumalarınızı kim yapıyor?” diye sormuşlar. Vali Bey de: “Bu dokumalar bizim pilot köylerin. Köylülerle halk eğitimi başkanımız uğraşıyor, ondan öğrenelim” demiş. Vilayete çağrıldım. Vali Niyazi Bey konukları bana tanıttı. Prof. Fehmi Yavuz: “Bekir, senin hali sergini ilgiyle gözledik, çok beğendik. Bu nasıl bir çalışma ürünüdür? “Hocam, Pilot köy çalışmalarım var. Yunddağı Köyleri için bir hali dokuma kooperatifi kurduk. Merkez Maldan Köyü, sizin sergide gördüğünüz dokumalar bu kooperatifimizin ortaklarının ürünü. Vaktiniz varsa sizinle bir pilot köy gezisi yapalım” dedim. Teklifimi iyi karşıladılar. Ertesi gün konuklarımızı Sancaklıbozköy’e götürdüm. Köylüler iki bilim adamını saygı ile karşıladılar. Beş kurs işliğimizde basketbol, voleybol, futbol sahalarında, köy tiyatrosu ve çocuk bahçesinde gençler ve çocuklar harıl harıl çalışıp oynuyorlardı. Hepsini yerlerinde ilgiyle gözlediler. Köy odasına dönünce izlenimlerini sordum: “Çok güzel çalışmalar ama yetersiz” dediler. “Ben de sizlerden bunu bekliyordum. Sizler deneyimli bilim adamlarısınız. Pilot köy çalışmalarımda hangi konulara yer vermeliyim” deyince Fehmi Hoca: “Kooperatiflere öncelik vermelisiniz. Köylere ekmek fırını yaptırmalısınız. Evlerinin ekmeğini yapmak için bütün köylü kadınlar şafakla kalkıp saatlerce emeklerini boşa harcıyorlar. Oysa bu işi bir ekmek fırını yapar, kadınlarımızın yüzlerce iş saati da kazanılmış olunur.” dedi. “Haklısınız. Bu konuları iki yıldır köylülere benimsetmeye çalışıyorum. Maldan Köyünde dokuma kooperatifi kurdum. Bu köye ne ekmek fırınını, ne de kooperatifi benimsetemedim. Toplum kalkınmasında da zorlamanın yeri yok. Benimsetinceye kadar çalışacağız” demiştim. Bu gün köyde hem tüketim kooperatifini, hem de fırınını işler buldum. Demek ki köylüye bir şeyin kendi yararına olduğu içtenlikle öğretilebilir ve benimsetilirse, köylü er veya geç o işin üstesinden gelir. Maldan ve Sancaklıbozköylü’leri göreceğim gelmişti. Özlemimi onları iş içinde görerek giderdim. Köylüler de beni özlemiş olacaklar ki gece yarılarına kadar söyleşilerimizi gülüşe gülüşe sürdürdük. Her pilot köy çalışmasından bu sonuçlar alınabilir iddiasında değiliz. Yatırım olmadıkça, toprak reformu olmadıkça, yalnız iş eğitimi ilkeleri ile üç yıllık bir çalışmayla gene de köylüye yeni bir davranış kazandırılabileceğini göstermiş olduk… Köylüler diyorlar ki: “Biz kiraz, şeftali bahçeciliğinde çok ileri gittik. Kiraz mevsiminde kilosu 500.- liradan günde hale 5–6 kamyon yükletiyoruz. İstanbul ve İzmir aracıları ise bizim kirazı 1.200.- ile 1300.- liradan satıyorlar. Bu satışlardan hem biz, hem de tüketici zarar görüyoruz. ‘Pamuk, üzüm, zeytin, susam v.b... satışlarımız da hep böyle… Tarlayı süren biz, gübreleyen, eken, sulayan, ilaçlayan biz, ürünü kaldırıp pazara götüren biz, bizden kat kat fazla kazanan aracı... Bugün köye elektrik ve yol götürdük, telefon da götüreceğiz diye övgülerini bitiremeyenler, köylünün aracıya sömürülmesini bir önlesinler de görelim, bağrımıza basalım onları, davullarla zurnalarla karşılayalım, gelsinler de görsünler yaptıkları yoldan, telefondan köylüler mi çok kâr ediyor, aracılar mı? Kazancımızın karı ne zaman bize kalacak?” Köyde insanın işgücü en az 330 gün değerlendirilmedikçe, elektrik varan köylere yem, meyve suyu, şarap, sirke, bira, salça üreten işyerleri kurulmadıkça, meyve, yağ ve peynir için soğuk hava depoları yapılmadıkça, trikotaj, tekstil, mutfak eşyası, ayakkabı, iplik ve deri fabrikaları, tarım araçlarının bakım işlikleri kurulmadıkça, köylüyü aracıdan kurtaracak kooperatifler işler hale getirilmedikçe, köylünün çocuklarını çağın iş eğitimi ilkeleri ile okutup yetiştirmedikçe gerçek anlamda köylü” kalkınamaz. Köylüsü kalkınmayan bir ülkenin kasabası ve kenti de kalkınamaz... Pilot köy çalışmalarımın üstünden tam yirmi bir yıl geçti. Maldan dokuma kooperatifini kuranlardan Hilmi Güncer ile Mehmet Yalçıner’e birer mektup yolladım. Köylerinde beraber kurduğumuz dokuma kooperatifinin ne gibi bir yararı oldu? Köyünüzde ne gibi bir değişiklik yarattı? Bana bildirin dedim. Yüreğim güp güp atmaya başladı. Ya başladığımız işler o zaman sırtüstü yatmışsa! Bana bir de sövgü mektubu yazarlarsa Kadere kırk beş”, dedim, mektupları postaya attım... Hilmi Gencer’den mektup geldi, hastaymış. İstediğim bilgiyi veremedi. Komşu Yayla Köyü sağlık ocağında hemşerim Mehmet Gürbüz’ün oğlu Dr. Erdoğan Gürbüz çalışıyordu. Maldan Köyüne gidip köylülerden değerli köy lideri Hilmi Gencer’i tedavi etmesi için telefonla ricada bulundum. Sevinerek üstlendi. Aralıksız sağlık kontrolüne almış. Astımı çok ilerlediği için üstesinden gelememiş. Hilmi’nin acı haberi geldi, ona çok üzüldüm. Mehmet Yalçıner’in mektubu ise şöyle: “Değerli Abiyimiz Bekir Semerci; Hilmi Gencer (merhum), Hamza Çoban, İbrahim Kazak, M. Ali Avcı, Şefik Güvenç ve Sait Altay adlarına yazıyorum. Hepsinin ayrı ayrı selamlarını sunarım. Biz sizden ayrılalı yirmi bir yıl oldu. Bu kadar yıllar geçse de biz ve Maldan halkı sizi hiç unutmadık. Bunca yıl sonra bizi hatırlamanızdan çok çok duygulandık. Siz bizlere önderlik yaparak kooperatifi kurdunuz. Ne yazık ki çalışmalarınızın semeresini göremeden tayininiz çıktı. Kooperatifimizin Maldan halkına ve yöremize ne gibi yararları oldu? Bu konuları size zevkle gururla aktaracağım. 1963’te diktiğiniz ağacın meyvelerini görmek için sağlığınız elverirse aramızda görmekten gurur duyarız: 1) Kooperatifimiz 1963 yılından itibaren halıcılık kursu açtı. Köylümüzü halı dokuma araç ve gereçleriyle donattı. Üretim hızla devam etti. 1974 tarihinde Üyeler arasında çıkan anlaşmazlıktan dolayı kapandı. On yıl içerisinde çok yararlı işler başardı. 2) 1966 yılında kooperatif ve işçi bulma kurumu aracılığı ile köyden 14 kişi işçi olarak Almanya’ya gönderildi. 1968 yılında 16 kişi ve daha sonra toplam 55 aile kooperatif adına işçi olarak gittiler. Bu kişiler Almanya’da 10–15 yıl çalışarak biriktirdikleri parayla Manisa Ovasından 30–50 dönüm toprak satın aldılar. Toplam 300 dönüm tarla, 15–20 traktör ve Manisa’da ev sahibi oldular. Bununla kalmayıp esas siz aydınların istediği eğitim düzeyimiz yükseldi. Köyümüzden yetişen mühendis, doktor, öğretmen ve imam sayısı Manisa köyleri içinde ilk sırayı aldı. Dahası var Bekir beyim; Köyümüz 1981 yılında, Atatürk’ün doğumunun 100. yıl dönümünde vilayetçe ATATÜRK KÖYÜ seçildi. 80 milyon lira harcanarak yolumuz asfaltlandı. 3) Halıcılık köyümüzde yine filizlendi. Bu kez daha modern, daha incelikte her evde bir tezgâh var, çalışıyor. Halının metre karesi 55 bin liradan müşteri buluyor. Şu anda İzmir tüccarı ve İzmir Güzel Sanatlar Akademisi aracılığı ile Almanya, Amerika ve diğer ülkelere satılıyor. Köyümüze araştırmak ve halı almak amacıyla turistler geliyor. Bu konuda sana yardımcı olduysam ne mutlu bana. Adı geçen arkadaşlar ve ben selam eder işlerinde başarılar dileriz. Maldan köyünden Mehmet Yalçıner Bu mektubu bir çağrı olarak kabul ettim. Beni Manisa’da karşılayan arkadaşım Mehmet Yalçıner ile beraber 14 Ekim 1986 günü Maldan köyüne vardık. Köylü dostlarım bizi karşıladılar Biri birimize sarılıp hasretliğimizi gidermeğe çalıştık. Ne yazık ki çok sevdiğimiz köy liderimiz Hilmi Gencer aramızda yoktu. Önce onun kabrini ziyaret ettik. Köy kahvesine oturduk. Köylü dostlar bir bir gelip odayı doldurdular, hoş beşten sonra dertlerini anlatmaya başladılar: “Bizim kooperatif 1974’te kapandı. Başkanı çok çıkarcı bir adamdı. Gençlerimizi Almanya’ya yollayacağım diye kandırdı. Onlardan çok para topladı. Sonra da kooperatif iflas etti dedi, köyden kaçtı. O uğursuzun yüzünden kooperatifsiz kaldık. Şimdi komşu köyde kooperatif kuruldu. Biz halıların metre karesini 55-60.000 liradan satarken onlar kooperatifleri sayesinde 115-130.000 lira arasında satıyorlar. Kooperatif bildiğiniz gibi köy adına iş yapıyor. Köylülerin halılarını değeriyle satıyor. Biz şimdi tek tek dokuyucu aileler olduğumuzdan maddi bakımdan sıkıntılıyız. Kooperatif desteğimiz yok. Gelen tüccara istediği fiyattan halı satıyoruz. Piyasayı da bilmiyoruz. Tüccar bizi sömürüyor. Bizden metre karesini 55.000 liradan satın aldığı halde 90.000 liradan satmışız gibi bir belge alıyor.” dediler. Biz konuşmalarımızı böyle sürdürürken İsmail Çoban da köylülerle beraber kurduğumuz Yunddağı Köyleri Dokumacılık Kooperatifinin kontenjanından Almanya’ya işçi olarak nasıl gittiklerini yazıp getirdi. Buraya olduğu gibi aktarıyorum: “Ben Manisa’nın Maldan Köyünden İsmail Çoban’ım. Köyümüzde kurulan halıcılık kooperatifine 50 lira ile üye oldum. O zaman köylerinde kooperatif kuranlar Almanya’ya ve Fransa’ya işçi olarak gönderiliyorlardı. Ben ve benim gibi yoksul kişiler bu işe talip çıktık. Yirmi beş kooperatif üyesi Almanya’ya gittik. Seviniyorduk. Çalışmaya başladık. Yoksul olan ailelerimiz bizden para bekliyorlardı. İlk ay biner lira gönderdik. Bu para çok para idi. Köylüler şaşırmıştı. Herkes Almanya’ya gidebilmek için kooperatife üye oluyorlardı. Ailelerimiz de “Ne olur bizi de yanınıza alın” diye mektup yazıyorlardı. Ailelerimizi de yanımıza aldık. Onlar da işçi olarak çalıştılar. Çok yoksulduk. Para kazandık. Manisa’dan arsalar, araziler satın aldık. Evler yaptırdık. Köyde ilkokulu zor bitiren çocuklarımız bugün üniversitelerde okuyorlar. Velhasıl Maldan köyünden seksen kadar kişi Almanya’da çalıştık. Kardeşlerimizi da Almanya’ya aldık. Etrafımız genişledi. Ben on sene Almanya’da kaldım. Bazı arkadaşlarımız, yirmi sene kaldı. Halen çalışanlarımız da var. Daha evvel biz Manisa ovasında ameleydik. Ben ve benim arkadaşlarım Almanya dönüşümüzde Manisa Ovasından üç bin dönüm arazi satın aldık, traktörler aldık, arabalar aldık. Şimdi Manisa Ovası’nın işvereni olduk. Bağlarda, tarlalarda işçi çalıştırıyoruz. Almanya’ya giderken bizler biner lira harçlığı 3 – 5. aileden zor bulabilmiştik. Almanya’ya gidip gelenlerin çocukları bugün Ege Ziraat Fakültesinde, Edirne Tıp’ta, Ege Tıp’ta, İstanbul Hukuk’ta, Demirci Öğretmen Okulunda, İslam ve Sağlık Enstitülerinde, İktisat, Maden, İnşaat Fakülteleri’nde okuyorlar. Köyümüzün okumuş doktor, mühendis, mimar, imam ve öğretmen epey genci var. En çoğu imam. Altmış kadarı köy ve kentlerde imam olarak çalışıyorlar...” Bu bilgilerin ışığında şu olguları da gözledim: Maldan köyünde yirmi bir yıl önce betonarme, tuğla ve kiremitli tek bina yoktu. Şimdi köy evlerini tümü kiremitli. Tuğla yapılar çoğalmış, köyün giyimi düzelmiş, halıları para ediyor. Alman, Fransız ve Amerikalı turistlerin siparişlerini dokuyorlar. Maldanlı’lar eskiden iplerini Avrupa boyasıyla boyuyorlardı. Bu boya çok çabuk soluyordu. Kooperatifin bir armağanı da ip boyacısı Recep Karaman olmuş. Maldanlı Recep usta kök boyacılığını gizlice bir yerden öğrenmiş. Şimdi köyün bütün iplerini kök boya ile boyuyor, halılar solmuyor ve daha çok para ediyor. Recep Karaman köyde sevilen bir usta. Kapanan dokuma kooperatifini yeniden kurmak, köye yün ve tiftik tarama makinesi almak istiyor. Manisa’da yün tarama makinesine köylü çok para veriyormuş. O, bu paranın köylerinde kalmasını istiyor. Köylüler benden iki konuda yardımcı olmamı istediler: Birincisi yün tarama makinesinin en ucuz bir fiyatla köylerine temin edilmesi veya nerede yapıldığı, kaça yapıldığının bildirilmesi; İkincisi de köylerinde bir maden bulmuşlar. Bu madenin ne işe yaradığını, değerli bir maden ise köyün bundan nasıl yararlanabileceğinin uzman kişilerden öğrenip kendilerine bildirmemi istediler. Ben de bu bilgileri kendilerine ulaştırmayı üstlendim. Ertesi gün biri birimize sarılarak Konya’ya gitmek üzere Maldan’lı dostlardan ayrıldım. Konya’ya vardığımda keçe yapanlara gittim. Onlar keçe yapmak için yün tarama makineleri kullanıyorlar. Makinelerini Bursa ve Susurluk atölyelerinde yaptırmışlar. Bugünkü fiyatı dört milyon liraymış. Ellerinde halen çalıştırdıkları iki makineleri var. Tanesine 2–3 milyon lira istiyorlar. Bu konuyu tarım makineleri yapan çocukluk arkadaşım Ahmet Güven’e açtım. O: “Yün tarama makinesi bu kadar para tutmaz. Biz onu çok daha ucuza mal ederiz siz Maldan’lılara haber verin” dedi. Hepsinin adreslerini ve edindiğim bilgileri Konya’dan Maldan’lı dostlarıma postaladım. Köylülerin bana örnek olarak verdikleri madeni de Ankara’ya uğradığımda M.T.A. da çalışan yüksek jeoloji mühendisi (Ibrahim Sarı) bir yakınıma gösterdim. Önemli bir madenmiş. Değeri hakkında ondan aldığım bilgileri, kooperatiflerini yeniden kurmalarını, emekli olduğum halde gene kendilerine yardımcı olabileceğimi içeren mektubunu İstanbul’dan yolladım... İSRAİL’de ÇOK YÖNLÜ PLANLI KÖY KALKINMASI ARAŞTIRMALARI Köy İşleri Bakanlığı 2 Ocak 1 965’te 37 kişilik bir “ŞÜMULLÜ PLANLAMA EKİBİ” gönderdi. Ben de bu ekibin içindeydim. Ekibimiz İzmir-Ödemiş, Uşak, Manisa Çok Yönlü (şümullü) Planlama Gruplarından oluşuyordu. “Manisa Çok Yönlü Planlama Grubu Başkanlığı” Halk Eğitimi Genel Müdürlüğüne verilmişti. O sırada ben Manisa’da Halk Eğitimi Başkanı idim. Genel müdürlüğümüz Manisa Çok Yönlü Planlama Grup Başkanlığını görevini bana vermişti. Ödemiş ve Uşak Çok Yönlü Planlama Grup Başkanlıkları da Bakanlığın diğer Genel Müdürlüklerine verilmişti. İsrail’e vardığımız 2 Ocak 1965 günü öğleden sonra Aşkelon’da bir hamamın oteline yerleştik. Otele İsrailli uzman köy plancıları hemen geldiler. Hoş beşten sonra planlama çalışmalarına başladık. İlk planlama konferansını Mr. Armoni verdi. Türkiye’ye gelmiş. Köy İşleri Bakanı Lebit Yurdoğlu ile görüşmüş. Bakanlığın köye hizmet götüren kuruluşlarını ziyaret etmiş. Köylerimizi gezip incelemiş. Dr. Lebit Bey de İsrail’de incelemelerde bulunmuş. Köy alanındaki çalışmalarını beğenmiş. Bu amaçla İsrail’e Çok Yönlü Planlama Grupları gönderilmesini gerçekleştirmiş. Köy planlama uzmanı Mr. Armoni diyor ki: “Türkiye’de plan köye inmemiştir. Köyler gelişigüzel yerleşmiştir. Köyler için gözle görülür bir iskân çalışmasına rastlanılamamıştır. Bakanlıkların yaptıkları planlar köye, aileye ve bireylere kadar gitmiyor. Bakanlıklar arasında koordine bir çalışma yok... İsrail’de ise plan bölge planlaması ve aile planlaması olarak köyün günlük yaşamında yer almaktadır. Köy alanındaki planı gerçekleştirmek için tarımcı, veteriner, doktor, ebe, hemşire, (yol, su, elektrik ve iskan Yahudi Ajansına aittir) taşıt işleri, köylülerin topraklarını işleyen traktör istasyonları uzmanları, sanayi teknisyeni hep birlikte köye hizmet götürmektedir. İşte bugünkü İsrail köylerini ayakta tutan bu timlerdir.” Bu sözlerde benim için hemen hiçbir yenilik yoktu. Biz bunları yıllar önce Köy Enstitülerinde düşünmüş, tartışmış, bir kısmını da Türkiye yüzeyinde uygulamıştık. Mr. Armoni belki bu gerçeği bilmeden tereciye tere satıyordu. İSRAİL HAKKINDA GENEL BİLGİ (1) Anlatanların dediklerine göre İsrail 4000 yıllık bir ulusmuş. İnsanları alın teri ile kazançlarını sağlarmış. Filistinli ataları çiftçilikle geçinirlermiş. Kuyulardan su çıkarırlar. (1) Türkiye’miz ve İslam alemi öteden beri İsrail’in kanlı Filistin eylemlerine karşı haklı olarak tepki göstermektedir. İsrail’in kendi kanlı eylemlerini haklı göstermek için yaptığı propagandaya (orada bulunduğum sırada sezdiğim gerçeğe) değinmeden geçemeyeceğim: Yahudilerde İsrail’in kuruluşundan bu yana: Filistinlilere ve komşuları olan Arap ülkelerine yaptıkları emperyalist saldırılarını onların topraklarına zorla yerleşmelerini haklı göstermek için memleketlerine gelen yabancıları etkileri altına alma çabası vardır. Örneğin araziye çalışmaya çıkıyoruz. Arabamız çölün bir yerinde durduruluyor ve aşağı inmemiz söyleniyor. İniyoruz. Yerde yanık, paslı bir oto hurdası görülüyor. Hemen söze başlıyorlar: “Bu gördüğünüz bize saldıran Mısır Ordusu’nun zırhlı bir aracıdır. Ordumuz tarafından tahrip edildi... . İçimizde çok şakacı ziraat mühendisi bir arkadaşımız vardı. Yolda giderken arabamızı durdurdu. Aşağı inmemizi söyledi. Yahudi kılavuzda sempatik bir davranış görülüyordu. Hepimiz aşağı indik. Kılavuzu yanına çağırdı, yolun kıyısına atılan eski bir asfalt tenekesini göstererek bu hangi saldırgan Arap ordusundan alındı. Bunun hakkında bilgi verir misiniz?” deyince herkesi bir gülme tuttu. Kimisi mendiliyle gözlerinin yaşını silmeye başladı. Onlar da gülmeye başladı. Ama bu konudaki duyarlığımızı anladılar. Başka bir gün Kudüs tarafında çalışmamız vardı. Yola çıktık. Bir yerde gene arabadan inmemiz söylendi. İndik. Onlar da önde, biz arkada gidiyoruz. Toprak içine yaptıkları bir fırını gösterdiler: (*) “Bu fırın, Hitler’in Yahudileri yaktığı fırının benzendir. İnsanlarımız şuradan içeri atılıyor burada yakılıyordu.” Kudüs’te çalışmalarımız bitince kentin önemli yerlerini gezmeye çıktık. Vardığımız bir müzede Almanların yaktıkları kutsal kitaplarının parçalarını, lüks ambalajlı, üzerinde “Halis Yahudi yağından imal edilmiştir” yazılı kokulu sabun paketlerini gösterdiler. Vaktiyle Hitler’in Yahudilere yaptıklarını bütün insanlık kınadı. Yahudilere acıdı. Şimdi ise İsrail Siyonist siyasetiyle askerlerine bağımsızlık isteyen Filistinli gençleri ve çocukları kurşunlatmakta, kameralar önünde taşlarla kol ve bacak kemiklerini kırdırmakta, en vurucu silahlarla kurşunlatmaktadır. İnsanlık tarihi, insanları mezbaha hayvanı yerine koyan, astıran, kestiren, tekerlekler arasında kollarını, bacaklarını kırdıran, toplama kamplarında, zindanlarda ezen, gözlerine mil çektiren, iğneli beşiklere yatıran, fırınlarda yaktıran Neron‘ları, Sezarları, Hitler’leri affetmedi. İsrail’i de affetmeyecektir. Türk hükümeti, İsrail’e “Şümullü Planlama Grupları” gönderirken onların emperyalist siyasetini bir tarafa bırakarak köy alanındaki başarılı, planlı çalışmalarını araştırmak amacındaydı. (*) İsrail “Gaz Odası” Kullanıyor. 13 aydır süren Filistin direnişini kıramayan İsrail, kol kırma, plastik mermi gibi yöntemlerden sonuç alamayınca “Gaz odası”nı kullanmaya başladı:60 kadar Filistinlinin İsrailliler tarafından “Gaz odaları”nda öldürüldüğü açıklandı.Uluslararası Af Örgütü’nün Cenevre’de yapılan toplantısında konuşan FKÖ temsilcisi Nebil Ramlevi, “Gaz odası”nda öldürülenlerin arasında çok sayıda çocuğun da bulunduğunu söyledi. Toplantıda İsrail Hükümeti Kınandı 43 ülkenin katıldığı toplantıda, İsrail’in uyguladığı terör ve şiddetin Savaş suçu boyutlarına ulaştığı hatırlatılarak İsrail hükümeti kınandı. Nebil Ramlevi ayrıca binlerce Filistinlinin kayıp olduğunu ve aylardır izlerine rastlanmadığını, büyük bir ihtimalle İsrailliler tarafından öldürülmüş olduklarını söyledi. Bazı gözlemciler de hamile kadınların dövülerek zorla düşük yaptırıldığını, ölen Filistinlilerin bazı organlarının çalınarak İsrail hastanelerinde organ naklinde kullanıldığını anlattılar. Günaydın Gazetesi arazi sularlarmış. Halkı on iki boydanmış Süleyman ve Davut hem peygamber, hem de kralmış. Tek Tanrı’ya inanmaları üç- bin yıl önce başlamış. Daha sonra ülkelerini ele geçiren Romalılar büyük bir katliama girişmiş. Bunun için Yahudiler 2000 yıl önce dünyaya dağılmak zorunda kalmışlar. Kutsal kitapları olan Tevrat ana dilleriyle yazıldığı için din ve dilleri Yahudi ulusu bilincini ayakta tutmuş, dilimizi ve dinimizi bunun için unutmadık. Yahudi benliğini yitirtmeyen dört öğe vardır. Dil, din, bütün Yahudilerin çektiği zulüm ve vatan özlemi. Ayrıca Yahudi soylu bilim ve sanat adamları da bütün dünyada ünlü kitaplar yazmışlar, teoriler ortaya koymuşlar, Nobel ödülleri almışlar. Bir taraftan da Yahudileri Filistin’e yerleştirmek için bulundukları ülkelerin kaynaklarından aldıkları paraları gizli bir fonda toplayıp harcayan SİYONİZM örgütünü kurmuşlar. Bütün bu çalışmalar dünyada bir kamuoyu yaratmış. 1881 de Rusların, İkinci Dünya Savaşı’nda Almanların Yahudi katliamları dünya üzerindeki Yahudilerin eski vatanları olan Filistin’e yerleşme çabalarını hızlandırmış. 1900 yılında Teodor Herzl “Siyonizm”i kurmuş. Herzl bir Macar Yahudi’si imiş. Siyonizm, dünyadaki zengin Yahudileri Filistin’de toprak alıp ortaya yerleşmeğe zorlamış. Zengin Yahudiler, idealist ve kültürlü üniversitelilere para vererek Filistin’e yollamışlar. Bu Yahudi gençleri Araplara çok para vererek toprak satın almağa başlamışlar. İlk önce Filistin’e gelen Yahudi gençleri “kibutz” ve “moşav”ları (köy tipleri) kurmuşlar. 1912 de Filistin’de 58.000 Yahudi varmış. 1920 den sonra okul ve yol yapımına, toprak erozyonunun önlenmesine, toprağın daha verimli olması yolunda çalışmağa başlamışlar. 1944 yılında Filistin’deki Yahudi sayısı 650.000’i bulmuş. 1947 yılında süper devletlerin yardımı ile bugünkü İsrail devletini kurmuşlar. Yahudiler memleketlerinin kutsal kitaplarında “süt ve bal ülkesi” olarak yazıldığının propagandasını yapıyorlar. Oysa başka kaynaklarda (1) İsrail kabilelerinin Filistin’in güneyinde yarı çöl bir bölgeye yerleştikleri yazılmaktadır. Kendilerini ezilmiş, masum göstermeğe çalışan Yahudiler bir taraftan da “Araplar bize kılıç sallıyorlar, kurşun atıyorlar. İnşallah bir gün silahlar eritilip pulluk olunca bütün komşularımızla kardeş gibi geçineceğiz” demektedirler. Oysa gerçek hiç de öyle değildir. Filistin’de her gün Arap kanı akıtılmaktadır. Yarım milyon Arap sahip oldukları topraklarından silah zoru ile göç ettirilmiştir. Dünyada yaşayan 13 milyon Yahudi nüfusunun üç milyon kadarı Filistin’e yerleşmiştir. Yaşlıları, geldikleri ülkelerin hasretini çekmektedirler. “Biz çocuklarımızın geleceği için buraya geldik. Onlar bari Yahudi atalarının çektiklerini çekmesinler. Biz onlar için birer fedaiyiz” demektedirler. İSRAİL’DE KÖY TİPLERİ İsrail’de altı tip köy olduğu söylenmektedir: Birincisi özel köyler. Filistin’e ilk yerleşenlerin ailelerine verilen köyler. Diğer köy ailelerine verilen topraklardan daha çok toprak verilen köyler. (Bu köyleri incelemeye götürülmedik) İkincisi Arap köyleri. Bunlar da özel köylerdir. Kooperatifçilik ve toprak reformu bu köylere girmemiştir. Varlıklısı varlıklı, yoksulu da yoksuldur. “Arap köylerinin % 55’i tarımla uğraşır, % 45’i ise tüketicidir. Nüfusun % 28’i toprağın % 68’ine sahiptir. Toprağı çok olan Araplar toprak reformuna karşıdır” denilmektedir. Üçüncüsü güdümlü moşavlar. Bu köylerin halkı Afrika, Güney Amerika, İran, Irak ve Yemen gibi geri kalmış ülkelerden gelmişlerdir. İsrail’e geldiklerinde pek çoğu okuma ve yazmayı bilmiyorlarmış. Köy yönetimini, kredi alıp ödemeyi, komşuluk ilişkilerini, toprağın işlenmesini ürünlerin pazarlanmasını, diğer köylerle kooperatif, köy birlikleri çalışmaları gibi örgütlenmeyi de bilmiyorlarmış. Tohum, sulama borusu, damızlık inek verilse pazara götürüp satıyorlarmış. Bu nedenlerden ötürü devlet böyle köylere muhtarlık görevini yapacak yöneticiler atamış. Yönetici memur köylülere yönetim işlerini kavrayıncaya kadar köyde kalıyormuş. (1) Server Tanilli: İnsanlık Tarihine Giriş C.l, S.150. Dördüncüsü Moşavlar: Moşavları kuranlar bireysel yaşamı seven, orta kültürlü kişilerdir. Moşavlar kooperatif köylerdir. Araziyi süren, ürünü kaldıran “Traktör ve Taşıt İstasyonları” hep kooperatif ortaklığı ile yürütülmektedir. Giyim, evde ve çiftlikte kullanılan araç ve gereçlerin satın alınması için 3–5 köy beraber bir satın alma komisyonu kurarak köylerinin gereksinmesi olan mallarını birinci elden satın alınmasını sağlamaktadırlar. Bunlara “Köy Birlikleri” de denilmektedir. Tarım ürünleri, süt ve yumurtalarını da kooperatifler yoluyla pazarlamaktadırlar. Beşincisi Moşav Şutufi: Toprak, hayvanlar köyün ortak malı imiş. Ürünleri beraber kaldırırlar, aileler arasında bölüşerek ayrı tüketirlermiş. Bu köylere de bizi götürmediler. Onun için gerektiği kadar bilgi veremiyoruz. Altıncısı: Kibutz’lar: Bunlara kollektif köyler diyorlar. Köyün arazisi, hayvanları kibutzlu ailelerin ortak malıdır. Köyün bir kasası vardır. Kazanılan para bu kasaya konulur. Köyün yemeği bir mutfakta pişirilir. Köylü yemeğini büyük bir yemekhanede yer. Köyün sahip olduğu malların tümünün bakımında, ambarlanmasında köylü hep beraber çalışır. Ürünlerin toplanmasında, hayvanların bakımında, sağımında, kümes hayvanlarının yumurtalarının toplanmasında, yemek, bulaşık, çamaşır yıkama ve temizlik işlerinde iş bölümü yapılarak çalışılır. Köylü tüm kazanca ortaktır. Beraber kazanıp beraber tüketilmektedir. Kibutz’larda oturan her bireyin lise bitirmiş olması zorunludur. Köyün yetenekli çocukları köyce okutulmaktadır. Gerektiğinde Avrupa ve Amerika’da okutulan çocukların eğitim giderleri köy kasasından ödenmektedir. İsrail genelinde her çocuğun ortaokulu bitirmesi zorunludur. Kibutzlarda kültür düzeyi diğer köylerden yüksektir. Eski başbakanlardan Bengüryon, Seydiboker Kibutz’lardandır. Gidip gördük. Necef çölünün kumlu bir arazisinde kurulmuş. Ağaçlandırılmış, çimenlikli yeşil bir köy. Gene eski başbakanlardan Levi Eşkol da kibutzlu imiş. Onun köyüne gidemedik. İsrail’in üst düzey yönetim organlarında birçok kibutzlu elemanlar varmış… Kibutzlular köylerine rastgele göçmenlerin yerleşmesini istememektedir. Bu köylerin halkı Avrupa’dan gelmiş kültürlü göçmenlerdir. Kibutz toprakları bütün olarak işlendiği için verim diğer köylerden üstündür. Kredi alırken köye bir tek çek verilmektedir. Ödeme zamanı da köyün sekreteri (muhtarı) bir elden ödemektedir Devletin sağlık, vergi, askerlik gibi genel hizmetleri bu köylerde çok çabuk yerine getirmektedir. Çoğu Arap sınırlarına yerleştirilen Kibutzlara devlet tarafından silah verildiği de söylenmektedir. Kibutzlarda süt ve okul öncesi çocuklar için özel çocuk bakımevleri vardır. Çocuklara bakan bayan eğitimciler özel olarak yetiştirilmektedir. Analar işte çalıştıklarından köyün çocukları bu bakımevlerinde yetiştirilir. Süt çocuklarından hasta ve süresiz ağlayanlar olursa bunların anaları gece de olsa telefonla çocuğuna bakması için çağrılır. Okul öncesi çocuklar için çok oyuncaklar var. Bakımevinin çocuk bahçesi, tahterevalliler, salıncaklar, kayma ve tırmanma araçlarıyla donatılmış. Çocuklar eğiticileriyle burada oynuyorlar. Ana baba ailede bir otoritedir. Her ailenin bağımsız bir konutu var. Hiç bir konutta çay kahve bile pişirilemez. Kibutzlular yemekhanelerinde yemekten sonra dinlenir. Çay ve kahvesini burada içer. Yemekhane onlar için bir dinlenme ve eğlenme yeridir. Film, konser, koro, temsil, milli oyunlar gibi gösteriler burada yapılmaktadır. Bazen köyü ilgilendiren bilimsel konferanslar da verilmektedir. Kibutzlar için moşavlılar güldürücü fıkralar da anlatmaktadırlar: “Kibutzlu bir genç Amerika’ya okumaya gitmiş. Öğrenimini başarı ile bitirmiş. İsrail’e dönecekmiş. Anasına, babasına çok güzel bir hatıra eşya almak istemiş. Çarşıya çıkmış. Zengin bir markete girmiş. Çok güzel bir çay, kahve takımında gözü kalmış. Onları alıp paketletmiş. İçinden ne güzel şeyler aldım diyerek kasaya para ödemeğe giderken “Eyvah, ben ne yaptım? Biz Kibutzluyuz. Evimizde çay, kahve yapacak bir ocak bile yok” demiş. Parayı ödemeden, paketi almadan dışarı çıkmış.” Moşavlıların Kibutzlular için anlattıkları başka bir fıkra da şu: “Moşavlarda kadın kocasını evinde ve sofrasında bulduğu için ailede mutlu bir yaşam vardır. Kibutzlarda ise bir köyün ailesi bir yemekhanede yemek yedikleri için kadınlarda kocalarını kıskanma var. Bu yüzden aile dırdırlıdır.” (*) İsrail genelinde özel köyler hariç moşav ve Kibutzlarda yaşayan her aileye yatak arazide 30 dekar, kırsal bölgelerde 50–60 dekar toprak verilmektedir. Toprak tüm devletindir... İşleme hakkı köylülerindir. Köylüler 49 yıllığına bu toprakları kiralamaktadır. Kimse toprağını satamaz. Toprağını kendileri işlemek zorundadır, İşçi tutamaz. Köyde kazanıp da kente yerleşemez. Ölen babanın malı bölüşülemez. Ailede yaşayanlar bu malın sahibidir. Eğer bir aileden çocuklar okuyarak doktor, mühendis, sanatkar olmuşlar, kentlerde çalışmağa başlamışlarsa, bunlar sektör değiştirdiklerinden köydeki baba malında ortaklıkları kalmaz, mal köyde yaşayan aile bireylerinin olur. İsrail’de Bölge Köyler Planlaması Bölge köyler planlamasını o bölgeye hizmet götüren sağlık, eğitim, enerji ve sanayi’ bakanlıklarının uzmanları, sosyologlar, ev ekonomistleri, köy ürünlerini pazarlayan kooperatif uzmanları birleşerek yaparlar. Planlamada üstünde durulan veriler şunlardır: Bölgenin toprak genişliği, verimi, gübre, su toprak tahlil istasyonu, tohum temizleme ve ilaçlama istasyonu, toprağı işleyecek traktör, biçerdöver, ürün toplama makineleri, taşıtlar, meyve ve sebze standartlama istasyonu, nüfus, çalışan insanların yıllık iş gücü, toprağın işlenmesinden fazla kalan iş gücünün köylerde kurulan ve kurulacak olan mutfak eşyaları, iplik, kontrplak gibi köy sanayi kuruluşlarındaki hizmetlerde kullanılması, bölge hayvanları için meraların planlanması, bölgenin tarım ürünlerine göre tarımcı yetiştiren bölge tarım okulları açılması, tarımda verimi artırmak amacıyla araştırma merkezleri kurulması, bu merkezlerin kuracağı fidanlıklar ve fideliklerin elde ettiği yüksek verimli tohumlardan, fidanlardan, doktor, ebe, hemşire, sağlık memurları bulundurulması, halkın eğitimi için gerekli okulların açılması, sulama gereksinmeleri. vb. Eğer bu saydıklarımızın bir çoğu önceki yıllar açılmış ve işler hale getirilmişlerse halkın gereksinmesine karşı daha iyi işlerlik kazanmaları için gereken ödeneğin sağlanması bölge planlamasında yeniden yerini alır, bu plan kesinkes uygulanır. (*) Profesör Rasim Adasal, CİNSİYET DÜNYASI adlı kitaba yazdığı önsözde: “… En mühim ve uluslararası ündeki eseri Berlin’de Prens Hatzfelt sarayında kurduğu ve 1919 da da eski Prusya hükümeti tarafından resmen “Doktor Magnus Hirschfeld” adı verilen, her memleketten hastaları koşan, seksolojik tetkikler yapan, uluslararası kongreleri izleyen, gelişmiş laboratuarları, kitaplıkları, patoğrafik dokümanlara sahip enstitüsüyle ün kazanan Dr. Magnus Hirschfeld’in bu kitabının (305–309. sayfalarında, Filistin‘de gördüğü kolektivist topluluklarda (Kibutzlarda) aile ilgileri hakkındaki olumsuz rivayetlere değinir: “... Kadınlar genel bir mal değildir. Başka kadın veya erkeklerle temas etmek ihtiyacı, çok karılı adamlar veya çok kocalı kadınlar görülmez... … İki birey evlenmeye karar verince…, eve yerleşme ve gelin çeyizi işi Merkez Komitesine aittir. ... Yaşamın en büyük gereksinmesini toplum temin ettiğine göre, bu endişeler en aşağı haddine varır. ... Evlenmeler yalnız doğal cazibeye dayanıp, “yağlı kuyruk” teorisi mevcut değildir, ahenkli bir yaşam geçireceklerini ümit ettikleri için evlenirler. Ayrılmalar, belli evlilik rejimlerinde olduğundan daha çok değildir… Bununla beraber, bu bireyleri, dinsiz eğilimlerle suçlamak çirkindir. … Para; topluluğun gençleri için bilinmeyen bir kavramdır. Besin, giysi, banyo, sigara gibi bütün tüketim maddeleri ortak sandığın parasıyla alınır. Tasarruf edilen paralarla yeni binalar yapılır. Herkesin mutluluğuna yarayacak makineler ve diğer üretim araçları satın alınır. Bütün bunlar takdire şayan bir kolaylıkla cereyan eder...” demektedir. İsrail’de Köy Planlaması İsrail’deki başarı, A dan Z ye kadar köy tarımının planlanmış olmasındandır. İsrail’in işgal ettiği Arap köylerinde planlama yoktur. Kendi köyleri ile Arap Köyleri arasında her bakımdan bir ayrıcalık vardır. Örneğin, kredi, kooperatifleşme, sulama, iskan gibi konularda Arap köyleri akla bile gelmez. İsrail’de köy alanındaki planın başarı ile uygulanmasında koordinasyonu sağlayan kurumların yapısında şu dört etkinlik göze çarpmaktadır: 1) Etüd araştırma, 2) Planlama, 3) Uygulama, 4) Sektörlerin kendi konusu ile ilgili eğitsel yayınların tutarlılığı. İsrail’de köylüyü ayakta tutan dört büyük organize edilmiş kurum vardır: 1) Tarım Bakanlığı. 2) Yahudi Ajansı’na bağlı iskân şubesi. 3) İsrail toprakları yönetim örgütü. 4) Çiftçi örgütleri: Kooperatifler ve Köy Satınalma Birlikleri. Tarım Bakanlığı: Tarım politikası, pazar, dış alım, dış satım, kredi, bitki ve hayvan hastalıkları ile ilgili çalışmaları gerçekleştirir. Yalnız yeni kurulan köylerle ilgilenmez. Yahudi Ajansı: İsrail’e gelecek Yahudilerin tüm yerleşim yerlerini yapar. Yeni gelen göçmenleri yaptığı konutlara yerleştirir. 40 yılda ödemek için onlara kredi verir. Resmi bir kuruluş değildir. Halk dilinde Siyonizm’in görünen eli kolu olarak anılmaktadır. Köylerin yol, su, elektrik, konut, drenaj gibi alt yapı kuruluşlarını yapan güçlü bir kuruluştur. Yeni gelen acemi göçmenlerle eskiden yerleşmiş köylülerin uyumlarını sağlar. Bu konuda uzman sosyologları çalıştırır. Tarımdan anlamayan köylüleri kendi topraklarında ücretle çalıştırır, elde ettikleri ürünleri de onlara verir. Tam bir üretici ve çevre köylerle uyumlu, sosyal ve ekonomik çalışmalara girişimleri sağlanınca bu köylülere verdiği ücreti keser, Tarım Bakanlığı’na devreder. İsrail toprakları yönetim örgütü: Toprağın % 90’ını millileştirmiştir. Örgüt bu toprağın sahibidir. Bu kurumun üç ödevi vardır: a) Ekime yararlı toprakları kiraya verir. Yahudi Ajansı’na da toprak verir. Köylüye toprak dağıtır. b) Toprağı iyileştirir. c) Toprağın iyileşmesi olanaksız ise ormanlaştırır. Çiftçi örgütleri: Moşav ve Kibutzlar kendi kuruluşlarına bağlıdırlar. Orta katmanların yerleşmiş köyleri özel çiftçi kuruluşlarına bağlıdır Bunların hepsi sendikalıdır. Sendikalar üyelerine en üstün yararları sağlamak amacını güderler. KİBUTZLAR ve MOŞAVLAR Bu köyler işçi kuruluşuna bağlıdırlar. Memurlar, moşavlar, kibutzlar işçi sendikasının üyeleridir. Moşav, kibutz ve orta katman üreticiler işçi sendikasından yardım alabilir. Özel çiftçi kuruluşu işçi sendikasının dışındadır. Bunlar kendi çıkarları için kurulmuştur, daha çok fiyat ve kredi isteme amacı gütmektedir. Her kuruluş kendi propagandasını yapar. Dış ülkelere gider. Kendi inancında üye çoğaltmak için göçmen getirir. Bu göçmenler kibutz, moşav ve özel köylere yerleşme seçimini yapmakta serbesttir. Yerleştiği köy kuruluşları yeni göçmenleri kendi amaçlarına göre eğitir. Yahudi Ajansı’ndan yardım ister. Her çiftçiye ev, toprak, araç ve bir defaya özgü 1200 dolar karşılıksız kredi verilir. İsrail topraklarının % 20’si ekilmektedir. Sulama ve içme sularının 150–200 metre derinlikten çıkarıldığı söylenmektedir. Eğer sulama geliştirilire daha çok toprak ekilebilir. Ekilen toprağın yarısı yağmurlama şeklinde sulanır. Tüm nüfusu üç milyon kadardır. Arapların tümü İsrail’e düşmandır. Silahlanmaya çok para ayırmaktadır. Onun için daha çok umulan huzurlu kalkınmayı gerçekleştirememektedir, Arap ülkelerini de pazar olarak kullanamamaktadır. Araplar bu durumu sürdürmekte de kendileri için yarar sağlamaktadırlar. GERİ KALMIŞ KÖYLER İÇİN GÖSTERİLEN ÇABA İsrail’de pasaklı köyler varmış. Bu köyleri çağdaş insan yaşamına kavuşturabilmek için şöyle bir planlama uygulamışlar: Sağlık ve eğitim bakanlıkları, bölge yönetim kurulu, belediyeler birlikte çalışmaya kararlaştırmışlar. Belediyeler köylere çöp kutuları vermiş, eğitimciler bilgi ve görgülerini artırmaya girişmiş, sağlıkçılar temizlik çalışmalarını yaptırtarak öğretmişler pisliğin zararlarını ve ondan korunmayı. Tarımcılar evlerin çevresini köylülere çiçeklendirmeyi ve ağaçlandırmayı yaptırtarak ve devamlı bakımlarını izleyerek evlerin konumlarını güzelleştirmişler. Her kuruluş kendi konuları ile ilgili köy liderlerini seçmişler. Seçilen kadın ve erkek konu liderlerinin de yardımlarından yararlanmışlar. Devlet memurları, konu liderleri köylülerle beraber çalışarak pasaklı köyleri güzelleştirmişler. Her köyde birer tarım kulüpleri kurmuşlar. Pis köy, adını ortadan kaldırmışlar. AİLE PLANLAMASI Köylü ailelerin planlamasında iki önemli konuya işlerlik kazandırmak başlıca amaçtı: Bunlardan birincisi “insan kaynağı”, ikincisi de “toprak”tır. Köylü ailesi için düşünülen ilke kentli bir işçi ailesi kadar rahat yaşamasının sağlanmasıdır. Bu ilke İsrailli plancılar için tutarlı bir ölçüdür. Bu bakımdan doğa ile savaşarak üretim yapan köylülere günün bilgi, görgü, teknik araç ve sosyal örgütlenmede gerekli davranışların kazandırılması öngörülmektedir. Toprağa gelince: Çiftçiye geçinebileceği kadar toprak verilmektedir. İsrail köylü ailesine sulanabilen yatak arazili yerlerde 30 dönüm, birazı sulanan, çoğu kıraç arazide 50-6O–100 dönüme kadar toprak verilmektedir. Toprağın tahlili, işlenmesi, gübrelenmesi, cins tohum, fidan ve fidelerin temini, dikimi, sebze ve meyve bahçelerinin sulanması, tavuk, koyun ve ineklere yem ve yonca temini için ekim yapılması, yetişen ürünlerin, zararlı böcek ve mikroplara karşı ilçlanması. Kaldırılan ürünlerin aracıya kaptırmadan soğuk hava depolarına konması, zamanı geldikçe değeri ile satılması... İsrail köy aile planlama uzmanları bu konuları nasıl planlamaktadırlar? İsrail’de köylü aile ana, baba, iki de çocuk olmak üzere dört kişi sayılır. Kadın, erkek işte beraber çalışır. İsrail’de çiftçi için iş günü 350 gün olarak hesap edilmiştir. Köylü tarlasında 10–12 saat çalışmaktadır. Bir kişi ortalama 11 saat çalıştığına göre dört kişilik bir ailenin (çocuklar yetişkinse) yılda 11 x 4 x350 = 15.400 saat iş gücü vardır. Köylü 30 dönüm toprağa sahiptir. Bunun bir kısmı narenciye veya meyve bahçesidir. Geri kalanına sebze, yerfıstığı, pancar, pamuk, yonca ve ekin ekmektedir. Bu bitkilerin bir dönümü kaç iş saati gücü ile elde edilmektedir; bunlar birim olarak hesaplanmıştır. Diyelim ki, bu aile işletmesinin hepsi bir yerdedir. Ailenin iş gücünün 7.700 saatini ancak kullanabilmektedir. Üretici insan topluluğunun en küçük ünitesi olan köylü ailesi yarı iş gücünü kullanılamamıştır. Plan gereğince bu aileye 5–6 inek, 200–260 tavuk kredi ile verilir ve bu hayvanlar sigortalattırılır. Köylü ailenin işletmesinden artan iş gücü kümes ve ahır hayvancılığında kullanılır. Eğer bunlarla da iş gücü doldurulamazsa bütün bölge köylerinin artan iş gücü köy bölge planlama müdürlüğünce kurdurulan trikotaj, mutfak eşyası, iplik, kontrplak, yem, meyve suyu ve süt fabrikalarında kullanılır. Gördüğümüz ve izlediğimiz köylerde köylü sabah erkenden kalkmaktadır. İneklerini sağıp bakraçlarını evinin önüne ağzı kapalı olarak koymaktadır. Kümesin yumurtalarını kartonlara dizip hazırlamaktadır. Bahçesinden getirdiği meyve ve sebze sandıklarını evin önüne dizmektedir. Sabah, öğle ve ikindi köye gelen süt tankerleri sütleri kontrol ederek almaktadır. Bunlara paralel olarak Tnuva (ana kooperatif örgütü)nın sebze meyve ve yumurta taşıtları gelip köylülerin yumurta, sebze ve meyvelerini alıp, fişlerini kesmektedirler. Böylece köylü için ürün satmak problemi de planlama yolu ile çözümlenmiştir. Demek oluyor ki İsrail köylüsünün başını kaşıyacak boş vakti yoktur. Bütün yıl boyunca iş gücü değerlendirilmiş. İşsiz, sefil, serseri, dalgacı köylüye rastlamak olanaksızdır. Her köyde okul yoktur. Köylü çocuklar bölge okullarına otobüsleriyle okula gelip giderler. Ama her köyde devamlı kalan bir tarım öğretmeni vardır. Köylülerin çiftlikleri için onun dairesinde bir planlama dosyası vardır. Çiftçiler topraklarına sebze, sanayi bitkisi ekmektedir. İkinci sene bu bitkiler yer değiştirilerek ekilmektedir. Tarım öğretmeni bu kuralı devamlı olarak köylülere uygulatmaktadır. Çiftçiye kredi para olarak verilmez. Onun gereksinmesi olan çiftlik işletmesinin gelişmesini sağlayacak şeyler verilir. Örneğin; yem, tohum, tarım mücadele ilaçları, tarım araçları, inek, tavuk olarak verilir. Çiftçinin aldığı kredi çarçur edilmekten kurtarılmış olunur. Çiftçinin bu gereksinmesini de köyün tarım öğretmeni saptar. Ailelerin tavuk ve inekleri sigortalıdır. Bu hayvanlar çitiliğin demirbaşı gibidir. Çiftçi bunları satamaz. Tavuk yumurtadan kesilirse, inek sütten düşerse sigorta tarafından verimlileri ile değiştirilir. Köylü de üretimini verimli olarak devam ettirir. Tarım öğretmeni, bölge tarım planlama müdürlüğünün köydeki eli, kolu, gözü ve beynidir. O, köylülerin su kotasını verir. Bir aile çiftliğinin yıllık su kotası 15.000–22.000 metre küp sudur. Hangi ürüne, hangi ayın hangi gününde ne kadar su verileceği su çizelgelerinde belirtilmiştir. Köylü su çizelgesine göre ürünlerini sürekli olarak yağmurlama sulama yöntemiyle sular. Tarım öğretmeninin gördüğü önemli işlerden birisi de her yıl ailelerin toprak tahlillerini yaptırtır. Tahlil istasyonlarını gerekli gördüğü gübrenin alınıp tarlaların gübrelenmesini sağlar. Her ailenin çiftliğini gezer. Köylülerin dileklerini saptar. Toprak, su bitki hastalıkları, pazarlama, verim düşüklüğü, hayvan hastalıkları, cins tohum veya iyi cins sağılır hayvan gereksinmelerini bölge planlama müdürlüğüne iletir. Bölge müdürlüklerinde her konunun (tavuk, koyun, inek yerfıstığı, pamuk, pancar, patlıcan, patates, domates, zeytin ve narenciye gibi ürünlerin) uzmanları vardır. Köylü hangi konuların çözüme ulaştırılmasını istemişse o konuların uzmanları bir tim halinde köye gider, köylüyü toplar, gerekirse onları çevrede verimiyle tanınmış. Örnek bir çiftliğe götürür. Çiftlik sahibinin ağzından bu başarıyı nasıl elde ettiği öğrenilir, sorular sorulur, tartışılır ve gereken bilgi köylülere kavratılır. Köylü bu gibi örnekleme çalışmalarla yetiştirilir. BİR BÖLGE PLANLAMA MÜDÜRÜ’NÜN KONUŞMASI: “Köy alanındaki planlamanın başarı ile sonuçlanması hem köylüyü hem de devleti zengin eder. Köylüyü oluruna bırakmak memlekete ihanettir. Köylünün planla kalkınmasının gizemi, plancının köylü ile beraber çalışmasıyla gerçekleşir. Köylü bizim çırağımız değildir. Biz onların hizmetkârıyız. Raftaki planla, dairesinden çıkmayan plancı ile köylü kalkındırılamaz. Köylüyü çağdaş insan olarak yaşatmak istiyorsak, köyde köylü ile beraber çalışmak zorundayız. Aksi halde onları içgüdüleriyle yaşayan yoksul birer insan yığını olarak bırakırız ki, bu da yurtseverliğe yakışmaz. Biz de yalancı plancının pir’i oluruz. Memleketimiz de geri kalmışlıktan kurtulamaz. Biz köy plancıları olarak köylü ile beraber her konuda köyde el ele çalıştığımız için bu ihanetten kendimizi kurtardık...” KÖY PLANLAMASINI GERÇEKLEŞTİREN DEMOKRATİK KURULUŞLAR: I- TRAKTÖR VE TAŞIT İSTASYONLARI: 3-5 moşav birleşerek bir traktör, bir de taşıt istasyonu kurmuşlar. Hiç bir köylünün traktörü yoktur. Traktör ve taşıtı olanlar da bu istasyonlara kira ile verirler, vakti gelince kiralarını alırlar. İstasyonlar uzman kişilerin elindedir. Köylüler bu teknisyenlerin çalışmalarından çok memnundur. İstasyonların petrol istasyonları ile bir de bakım istasyonu vardır. Taşıt ve traktörlerin bakımlarını anında yapmaktadır. İstasyonların usta ve dinamik ekipleri köylülerin ekim ve ürünlerini bir programa göre zamanında ekip kaldırmaktadırlar. Köylülere “4-5 köyün kooperatif ortaklığı ile bu örgütlenme fikrini nereden aldınız?” diye sorduğumuzda: